Tercman gazetesinin olarak

bu eser Garanti ve
tesislerinde dizilip
1001 Temel Eser'i
iftiharla sunuyoruz
Tarihimize mana, milli g ka-
tan ktphaneler dolusu birbirinden seme eser-
Iere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyo-
loji, felsefe, folklor gibi milli ruhu ona
yn veren konularda uGerek eserlen elimizin
Ne var ki, elimizin bu
eserlerden istifade edemeyiz. nk
devirler yol dil

Gzden ve gnlden uzak unutul-
maya yz -Ama hibir
daha da nem kazan-
binlerce cilt eser, bir sre daha el
sa, tarihin derinliklerinde kaybolup gidecekler-
dir. nk derleyip - toparlayacak ve g-
nmzn trkesi ile de-
kalemler, gn getike
Bin tarihimizin iinden szlp gelen
ve bizi biz yapan, kltrmzde va-
4
zifesi gren bu eserleri, tozlu raflardan kurta-
nesillere
Sevinle mitle
<<1000 Temel Eser serisi, Milli
durdurulunca, bugne kadar 66
esere yzlerce ek ve Ter-
cman 10Q1 Temel Esern dizisini
karar verdik. 1000 Temel Esern serisini
layan ok bilginler heyetini, yeni yeler-
le 200 ilim yar-
vaadi
1001 Temel Eser iin daha da
glendirdik. gururla, cesaretle
eserlerimizi gzlere ve gnllere ser-
gilememiz bulunuyor. Milli
ve manada her kitap ve her yazar bu serimizde
yerini bulacak, hi bir art ile
de gibi ortaya kon-
nk esas gaye bin. tarihimi -
zin temelini, gzler nne sermek,
yere
Bu 1001 Temel Eser'den mnddi
hi bir Mr beklemiyoruz. sadece guru: ,
iftihar, hizmet zevki
KEMAL ILICAK
Tercrriah Gazetesi Sahibi
. . . t ...
Yazar ve Eseri
N SZ
1853 1933'de len Gab-
riel Bonvalot Capus ile - 1882
da Trkistan'a bir gezi Kendi deyimiyle,
ilmi olarak Orta Asya'ya bir
yandan blgeye has hayvan ve rnekleri top-
larken yandan Orta Asya'daki Trklerin
ve

henz Buhara ve Hiyve Devletlerini istila
etmedikleri bir dneme gezisinden bize kalan
bu eser, Orta Asya Trklerinin mazilerine
ibret verici bir cehalet ve taassup iine olduk-
belgelemektedir .
Orta Asya ve kyl Trk 100
nceki kylerini, efsanelerini,
harabelerini anlatan bu eserin zamanda tarih ve
folklor
zellikle Orta Asya Trk ile Anadolu Trknn yz-
olarak duran or-
tak ynleri daha iyi
M. UZMEN
5
MOSKOVA'DAN
Moskova- Nijni -Volga ve
Samolet. - Perm - Yekaterinburg - Ra-hi-
beler - Tarantas - Bir Sibirya -
1\/iahkOmlar - cimex lectuaris -- - Bara-
ba - Semipalatinsk- Ala- Tav- ili -
Vernoye - Talas - Sir vadisi . .
Moskova 'ya ister Viyana- zerinden. is-
ter Berlin- Vilna zerinden olsun Orta Asya'-
ya gitmek iin iki yoldan birini semek gerekir. Yolcu
demiryolu ile Orenburg'a kadar gidecek, sonra arabay-
la zerinden Sir - Derya'ya varacak, Kazalir.sk
kalesinden hareket ederek bu nehir boyunca ilerliyerek
Trkistan 'a sonra gneyde dok'san derece d-
nerek yeni smrgelerinin
gelecektir. Bir yol da Moskova'dan
sonra dmdz giderek Kazan'dan geip
Yeksterinburg zerinden Sibirya'da uzun yol kate-
dip glnn izleyerek
noktaya yolcu bu yolu seerse
3500 kilometrelik bir mesafede tarantas.m ( 1)
; IJ Vusya'da ok drt tekerlekli araba. (.)
7
katlanmak zorunda stelik bu yol
yoluna nazaran 1800 kilometre daha uzun-
dur; ancak bunun yemin daha bol
atl;mn daha iyi ve daha fazla ok daha ilgi
ekici bir blgeyi grmek
konak yerleri daha buralarda daima ve
orba bulmak mmkndr.
Bizim Moskova'ya gelmemizden bir nce
gsteren bir Orenburg'tan hizmP.t
eden postaya at temin eden btn hayvan-
yok ' sebep biz de bu yz-
den daha uzun olan Sibirya yolunu tercih etmek zorun-
da
Moskova'ya gelmeden nce raslanan
bahsetmeyi g.ereksiz buluyoruz; Moskova 'ya gel ince.
en gen ve en isteyen
gezginlere grmelerini tavsiye ederiz.
Moskova'dan muhafaza pence-
remizden Kremlin, binlerce an kulesi,
kilise kubbeleri, pazarlar, gzel atlar
sefil arabalar ve sonra dere
gibi akan
6 eyllde Nijni- Novogorod'a
Tam orada gl r.ehir Oka, Volga'ya d-
ker; daha nce Volga'ya paralel olarak gelir;
Volga daKama nehri ile sonra gneye iner.
Her Nijni'de ile ve her tEim-
silcileri orada ihtiya maddeleri ile lks maddelerin ti-
careti iin garip bir Kazan hepsi-
ni : yeni tr mneccimler olan bu tacirler r-
Nijni bir lira
grrlerse Kiatka'dan veya New-york'tan gelmek-
te tereddt etmezler.
csseli Tatar, uzun boylu Acem,
zerinde Sart, beyaz Rus, Kk
8
Rus, ile Napolili, ile Ar-
hangelskli, in'de yapan ingiliz,
hepsi ve birbirlerinin
kazan temin etmek istediklerinden daima
glmserler.
Nijni'de, bizi Perm'e kadar gtrecek olan S-
gemiye bindik. Hareket etmeden bir az n-
ce kelimenin tam nk
herkes yurduna dnmek iin acele edi-
yordu.
Byk bir dzensizlik iinde ykleme Yk-
ler kabaca arnbariara bucurgatlar
tayfalar yer kapmak iin yolculara dikkat di-
ye bir erkek bir bir
de ni-
hayet makineler olur.
Sonra an son defa alar. gecikenler soluyarak kpr-
den gemiye geerler, Samolet veda alar
ve btn gvdesini titreten bir ile hareket eder.
sisle inmeye
dolu Samolette izafl bir konfor tertip

Birinci mevkide, aileleriyle birlikte olmak
zere zengin Sibirya tacirleri; ile bir Kazan-
Tatar Permli bir memur; Ural madeni'erinde
bir mhen-dis.
ikinci mevki de, bir ( 1) gemi
durduka ykleriyle birer birer Samoleti terkeden
ta ci rler.
Gvertede bir ka asker, mujikler, ve o-
ve birbirlerinin zerlerine yatarak
geceyi geirmeye Pamuklu mantola-
( 1) in, imparator olmak zere IS' nci rtbeye te-
kabl eder.
9
rterek gvertenin tah-
zerinde uzaktan bun-
benzetirdiniz.
gnlk ha-
Birinci mevkide ok ne-
olan hikayeler ve oynu-
kurarak oturan Tatar ile seslerini
tek
itina ile kesrnek veya sadece ye-
mek vakti ve dua yerlerinden Me-
mur, mantasuna ve -durmadan n-n-
de gezinen mhendisle sohbet ediyordu. Bu mevkide
pek fazla ay iiliyor ve ok uyunuyordu.
ikinci mevkide kaba hikayeler dinleyicile-
ri kahkahalara ttn gz gz
grmyordu. vakit veya
yemek yeniyordu. bu arada kah ay, kah frenk
iiliyordu. Tabii ienler
Gvertede, mjikler akordeonla dans ediyorlar.
sylyorlar, geziniyorlar, nlemek
de daima bir yiyecekler ara-
fme ayla domuz ve bol
votka geliyordu. Her iki cinsiyetten bir hayli
oldum.
Bu arada, pervanenin Samolet. olma-
yan yolcuianna bir nehrin
szlyordu. Nehrin tepeler grnyor-
du; solda ise muazzam ovalar Nehirde se-
yir her zaman
nan kumlar durmadan uygun yerini de-
ve geceleri ok olur,ca ilerlemek
mmkn olmuyordu. yerlerde ise ok gitmek
meoburiyeti geminin nne olan
bir tayfa durmadan elindeki iskandili suya ek-
tikten sonra Dr-t ay.ak! buuk ayak! ayak!
10
ayak! diye bildiriyordu. Gemi uy-
gun bulmak iin sola burun niha.
yet tayfa: Yedi ayak! sekiz ayak! diye uygun derinli-
mjdeliyor. Samolet gvenle ileri
ama Ruslar aceleci sakin
asla Bahane olarak da.
s!k kazalar oluyor. tedbirli olmak Nijni'den gelen
bir gemi bir gecede batmaktan
demektedirler.
Rusya byk Kazan'da bi-
zim Tatar indi.
Ertesi gn Volga'ya bol miktarda su dken Kaina
nehrine Kama kaprisli ile bir 9 izdikten
sonra Volga'ya ve onunla olan
nehir geldikten sonra doksan derece dnerek
gneye iniyordu. Kama nehri bir manzara iin-
de kah ormanlarla kah
tepelerin gei .
. yordu. Nehri n her iki durarak. yolcu
indirip. bindirerek nehri
11 eyllde. sol dzgn bir
kilde Ural zerinden Yekaterinburg'a g.
tren demiryolunun bulunan sevimli Perm
gzel yeriiierin gzde piya-
sa yeri gibiydi. Gnde bir defa gelen trenin saa-
bekleme salonunu gar sa-
rahata ve merakla sey.
rediyordu.
Somolette birlikte yolculuk
la trene biniyoruz. bir irkutsk'a,
ri de Baykal Gl'nn gneyindeki in ile ticaret
lan byk merkez Kiakta'ya gidiyordu.
Bir gn. bir gece sren yolculuktan sonra Perm'-
den Yekaterinburg'a Demiryolu orman-
tepeleri uzun bir izmekteydi.
11
tren ok gitmek zorunda
ve tamamen itibari bir
Avrupa ile Asya hi far-
kedilmiyordu. son istasyonu Europaiskaya.
ya olarak ilk istasyonu olan Asiatska-
ya'ya bir farkedilmeden
Gn batarken Yekaterinburg'a Bizi trenden
alan bir droka bundan sonraki yol-
bize bir az son otele
gtrd. Otelde yatak
Yekaterinburg olarak en gzel
hirleri gu-
rurla bahsetmektedir. Caddeleri ve dzgn olup,
umumi gzel grnmlyd. Madenierin
sratle sebep za-
manda orada Ural 'dan gelen . ziynet ticareti
de Hkumet
reten bir de okul
Tesadfen buralara gelecek olan gezginlere.
bir az bulunan rahibeler grmesi-
ni tavsiye ederiz. erkeklerin muhta
olmadan kendi kendilerine yetme arzusunda olar, ka-
Szlerinde ve
hi bir zaman yeni adaylardar, mahrum
Evlerini kendileri atel-
yeler Yeteneklerine gre her
yir,e ynetiminde du-
var ryor, tohum ekiyor ve ekin biiyordu. Rahibelerin
geliri, bir sr mum ve
kilise Kiliseler
durmadar, gelmek-
te, da bu sayede gayet zengin
imalat iin aletler ok basittir. Geri
lan elle Daha sanatkar olan rabibeler
modelleri da
12
Bu kilise sslemelerinde ok
olup, bir hayli Bi-
ze yine rahibeler boya
tab!olar gsterdiler.
Yekaterinburg'dan tarantas zerinde yol-
culuk
8u ara iin ok kt hatta bir
aleti bile ne
merkezleri muazzam mesafelerin
kan amurlu, kah tozlu olan ok uzun
dan byle bir lkede
ok sylenmektedir.
tarantes, sana iftira Drt tekerlekli, alak, ta-
mamen tahtadan bir gezi
eksik bir lkede ideal bir Daima
ve balta bilen
kolay ve abuktur.
Neticede iyi bir tarantas fakat Bizim
en kts kadar olan yollarda sekiz bin
kilometre kateden bir aratan ne cesaretle edi-
lebilir?
ingiliz gezginleri tarantasda giderken
kemiklerinin yorgunluk-
tan bitkin olarak
Rahat etmek iin hava tor-
da ilave etmektedir-
ler; bunsuz bir da
belirtilmektedir.
Bu tarantas iinde oturarak gi-
tavsiye ederiz. Neden Ruslar gibi
saman ve ot zerleri-
r,e ekerler. Bu ted-
brier sayesinde tekerleklerin ve gece,
qndz fazla yorgunluk ekmeden seyahat edebilirler.
Byle bir semek zorunda kalanlara kk
13
bir izin verilsin. ve iyi te'-
kerlekli bir tarantas sesinler. fiyata
ve elden vernikle bir ara-
ba alarak tasarruf arzulamak. ve
bir gece bir yolda gelecek za-
man ve para gze almak demek-
tir. yz kilometre yapmadan ya tekerleklerin jantla
biri kopacak, ya da dingil kendinizi vc/-
lun
1
Bu yzden zengin fabrika-
dan ve ay, tekerlek ve ...

nk sabah iin Rus kylsnden at
se, ancak s?at yediye kyl, boynun-
da ( 1) sallanarak gzkr. Bekleyen in
kadar sratle atlar ve nihayet b-
tn bitip de yola anlayan yolcu de-
rin bir nefes ama ok gitmeden
dan biri kopar, biri ve her seferinde
durmak zorunda Ancak her gn gelen bu va-
kitsiz bir konaktan
bir stelik toz bulutu ok
oyalanacak de bulmak mmkndr: yolun her
iki seyredilir,
da koyun postundan hi eksik olmayan Rus
veya ile bazen son derece olan
sohbetler Yemik (at srcs) el hare-
ketleri ile t:rktmekten vurur gibi yapar,
anda alarak sesini taklit eder. Du-
ile dik duran ortadaki at
lsz bir ama ay-
giden atlar ise drtnala kalkarlar.
(1) Araba ucuna tahtadan yay; buna
ziller srcnn de
14
da hafife geri evirerek srcnn gelip gel-
bakarlar. Yola kadar hayvan-
larla adam bir
olur; src tahrik eder, vaadde bulunur, tehdit
eder, ver ve bir tipi yolu bul-
maya yarayan tepecikler birbiri git-
Geceleyir, yol ufukta ay kay.bolma-
bir fener gibi nnzde bu bak-
mak ve hlya kurmak ne gzeldir!
sonra ilk
ve ticareti ile nl Tjumen'dir. Tjumen'de Sibirya ge-
leneklerini bir sahneye olduk. Posta
istasyonu nndeydik ki sokaktan gelen dik-
katimizi ekti. nmzden bir cenaze alay geiyordu.
lnn drt nde tabutun
gidiyordu. drt kefene sa-
cesedin tabutu Hemen arka-
bir sesle, ama hep ton zerin-
de lnn dul geliyordu. Kendisini
yere ve derin belirtilerini gs-
termeye iki onu
ve tutuyordu; daha geriden gelen bir sr
veya dul ile birlikte koro halinde
yordu. Erkekler lnn solunda gidiyor, sessizliklerini
muhafaza sokakta ilerledike ev-
lerde olan insanlar duyunca
1ar, cenaze sresince ha dua
ediyorlar, ise alay nlerinden
kadar i ekip
Omsk'a kadar zengin ve verimli bir
Srgnler veya edilen
kylere evler daha iyi olup,
Rusya'dakine nazaran daha idi. Her tarafta ze-
ka ve gayretin ifadesi gze
hakim ormanlar yol boyunu sslyordu.
15
Gri kaputlar adamlarla dolu ara-
de oluyordu. t-
feklerine sngleri askerler nbet tutuyordu. Bu
arabalar daima gidiyorlar. ve ilerindekiler zin-/
cirli her daha fazla demir gf
rlts Yryemiyecek kadar
rinden iyiliksever bir 'kyl alarak
decekleri kye kadar gtryordu. Oradan hepsi mRJ-
denlere sevkediliyordu. Bir yerde. nbetbi-
leri srgne giden koca bir ky grdk .
Bazen bu mahkmlardan kaanlar oluyordu.
bulamazlarsa elde ettikle:-
ri hQrriyet. daha oluyordu,
ama yine de hrriyet bir Orman
dan geerken byle kaaklardan meydane bir
eteye Elbise olarak zerlerinde bir gmlek ve
kaba bir pantolondan bir yoktu.
ayakla. sa. saka! birbirine
ellerinde bir sopa durmadan gr-
ve cretliydi.
Bu sefil insanlar daima yakalanmak korkusuyla do-
daima kolaan ediyorlar ve her an
kamaya
bulurlarsa yoldan geen arabalara yal-
kalan yolcuyu
yklerin
keserek. uyuyan yolcunun farketmesine
madan geiniyorlar ve
a kurtlar gibi av Sibirya
kylsnn merhametli ve etrafta kaak gr-
yatmadan nce penceresinin nne bir bakra
dolusu st ve ekmek iyi An-
cak kaaklar kylerde yapmaktan dikkatle ka-
nk kpekleriyle biri ik te d-
olan kyllerin kendilerini zamanda yakala-
16
yabileceklerini da iki tahta
ve vcudu ceza-
istemediklerinden
tahtaya Sonra
yerde ve hi
Bu kanun mahrumiyet ve
lyor, bir jandarmalara yaka-
pek da Rusya'ya
. dklen Tobol ve
topraklar av ok zengindir.
kJk gllerde srler halinde
lar, yabani kazlar, rdekler ve su
ilk koyu bir bulut
linde ve bir grlt
Byle bir lke cenneti
labilir.
ve da ok miktarda rast-
lamak mmkndr; istedikleri zaman bulabil-
dii<lerinden rahat bir Tyl olmayan
bir av da srekli olarak evlerin
kara renkli
olan ve geceleri uyuyan zerini eden
,bu hayvana Prusaki Ancak bu hayvan-
lar, kahverenkli. insan emen, bil-
ginierin kibarca cimex lectuaris, da tah-
takurusu ok daha az sevimsiz ve
Oysa tahtakurusu. ve ok
iyi Si;bi rya'da cennetini gibidir;
yerde tahminierin ok stnde bir rer. Bir
olay bu ve creti fikir
meye yetecektir; Omsk,. a bir istasyonda masa-
ve memurun defterin stn-
de
Eylln son gnlerini her gece don
F: 2 17
oluyor ve ayaz 23 'n.
de yedi derece vardv:
Yirmi derecenin zerinde evierden d-
kan kk ocuklar zerlerinde sadece bir gmlekle
sor,ra
stnde on iki, yirmi dereceye kadar
Bu blge-de bir kilometre varan
sal ile sonra. son derece bozuk yollarda
ortalama saatte yirmi kilometre Omsk'a
yol soyu ile Rus soyunun
meydana bu hayvanlar Ar-
den soyu boyunda olup. daha
stelik iri enli son de-
rece adaleli kuru ve iri gl eklem-
leri ve ok ve kuvvetli keleri
bir beklenmedik bir '
Gerekte, sadece otlaklardaki otlarla ye-
tiniyorlar ve nazaran ok
daha oluyordu.
Vadiden Omsk'ur. ilk evleri
bir yeryz eteklerine
yuvarlak tepeli ilk farkettik. Uzak-
tan. pusunda keeleri ve
szlen ile bir orman ku-
tten odun kmr

dklen Om kenarmda yer alan Omsk
dikkati eken olmayar . fakat dzgn bir
de bir sakinleri
srgn
Kk mzesinde gzel bir ko-
leksiyon. Sameyedierden ilgi ekici etnogra-
fik ve yine bu
hep Rus ile do-
luydu. Sokaklarda kervanlara raslamak mmkn-
1b
d. Omsk'ta grmek bu sert iklime
defa olarak burada develere ve sahipleri olan boy-
lu. yzl. kk ve gzl, yay gibi ba-
ister istemez Ammien Mar-
eellin
da onlar gibi at eti ile
Omsk'tan sonra Baraba
kyler dinlenme yerleri daha
uzun mesafeler giriyordu. Her yerde pek ok
srgn Ky genellikle Kazaklardan
yor ve yemikler de gebelikten vazgeen
seiliyordu. temasta olan Ruslar
Trkeyi rahata
nmze su i le dolu kk gller
yordu. Kartallar. daima gze ve kar
renkleriyle tepesinde ak bay-
grmek de pek seyrek olmuyordu. Fakat karga-
lar her tarafta hakimdi; ve gtrmez
cesaretleri ile gerek efendileri oluyorlar.
kk kadar karta! ve akbabalara da sal-
d Kuruyan gller tuz krista Ileri i le saaklan-
Kaybolan glcklerin yerinde biriken tuzlar
muazzam dibindeki gibi ve
etkisiyle btn avaya fevkalade gzel
bir serap meydana Su ile ev-
rili olarak dikil-
megilleri (1)
gibi gzkyordu.
Kyler boyur,ca
eteklerine olan gebe
tepeleri gzkyordu;
meydan sert rzgarlardan iin bz-
lyorlar gibiydi. ise tepsierin zerinde g-
( 1) Kuru toprak veya ile im mezarlar.
19
rzgara ve delicesine
Yzlercesi birarada otlayan tabunla-
ra ( 1) uzun
bulunuyordu; byle bir
suda giden nnden kaan
halkalar gi'bi bir trl eri-
yuvarlak bir yol
bu gebelere macerape-
rest bir nderin toplanarak batan tara-
neler olup anlamak iin yola
neden anlar gibiyiz.
Gece kendimizi, ay da-ha so-
iuk grnen ile rtl bif krenin orta-
buluyoruz. Etrafta zillerinin se-:-
si, at grlts, yemikin
duyuluyordul Bazen istasyona dci-
nen bir yemikin bozuyordu; veya bir g-
zkyor, aniden byyor ve bir sratle
gidiyordu: Bu de-

zerindeki Pavlodar'da boyunca
bir vapurun gryoruz. Civarda bu-
lunan ham tuz dnyordu. Buralarda bitki
rts Omsk'a nazaran daha glyd; daha
kavaklar daha uzundu: btn bunlar gneye
belgeliyordu.
Pavlodor'dar. itibaren jeolojik
ortaya bu yzden manzara tekdze-
likten Semipalatinsk'e
Altay en u

Semipalatinsk irtis Sibir-
nemli sonuncu daha
( 1) At srlerine verilen ad.
20
rusu Bir genel valinin daimi merkezidir.
Bu iinde pek
Qok Tatar ve Omsk'tan
burada sol tarafa geerek G-
l Salla sonra bi-
zi ykl develeri ile lrmak yama-
inerken 'hayvanlardan biri tkezlendi ve devrildi.
onu iin ne bir
kfr. ne de bir darbeye gerek duymadan sakince
Bu insanlar. belki de kaybedecek ok
oluyorlar.
Semipalatinsk'ten Sergiopol'a kadar en
vereninden getik; posta
kk bir ky grnm veren hi bir yoktu. Yol
seksen kilometre boyunca kk srngenle-
ri aviarnakla yetinen bir erkek
grmedik. Bu blge korkun ( 1) ile nldr.
Yol boyunca at ve deve orada burada me-
gilleri, hep lm g_e-
be srdkleri ucuna bu
ova Ural'dan beri devam gre
4500 kilometrelik bir boyu
Semipalatinsk'ten sonra ikinci istasyonda Trkis-
meydana gelen bir mahkum konvayuna rast-
hepsi zincire Barnaoul
madenierine gtrlyordu. mahkumlar yiye-
ceklerini bir tencere iinde ka-
onlara st ve pirin veriyordu. Hepsinin yzn-
de kaderlerine [?ir ifade
Aikul istasyonunda bir tepelerin
gece vakti gebeleri ziyaret ediyoruz. Ki3-
yak (2)'in
(1) Tipi.
(2) Tezek.
21
ikisi at etini paralar halinde kesiyor ve su
dolu bir tencereye ncs de kuru otla
Bylesine bir iklim
da ender kadar gerekli da
biliyordu.
ot
biriktirirler. kare drt
iinde ve bir Bu
yerde Atlar inekler toprak
zerinde uyur. bizi davet etti. akmak
kuru
fledike ve ara-
ierde bir yatan bir dana gr-
dk ve koyun duyduk.
Bunlar izlenimleri-
ri birbirlerine ve efendileri
olan adam yerlerini terketmelerini bizi
daha iyi grmek iin kalkmaya cesaret
rtlerini tek gzleriyle bakmakla
Buradaki yine bir olan
soru tuttular. Bize eden
iyi yrekli ocuk kendisine ftr
pek mutlu gzkyordu. Milli elbiseleri ile gitmeyen
bir giymek iin koyun postundan ter-
keden ocuk garip ve gln bir grnme sahip
tu. uzaklardan bu dokun.
iin veriyor, onlar da belirtmek
iin dillerini Ceplerimizde ilgi ekici
olabilecek her gerekti. Anahtar-
hepsini ama dikkatlerini en fazla e-
ken demiri de kesen ile daima
yn gsteren pusulam oldu. Hemen onun kuzeyi gs-
ve hareket etmeyen kk
Bizden biraz istediler ve
22
elini bize uza-
tarak mutlu yolculuklar diledi.
Bu daha ilerde soy-
dan gelen insanlar gibi son derece ve
lar. Onlardan daima konukseverlik ve
grdk. Hepsi de iran geler. kavimle-
re nazaran daha namus lu ve daha mertti.
8 Ekim'de ingiz eteklerinde
ilk Sergiopol'u buluyoruz. Harita zerinde
gerekte kederli ve bir vadinin iinde kurul-
sefil yzl bir kasaba. Beyaz bir kilise, dam-
toza bir ka evcik, kirele toprak
kulbeler. hepsi iki yz ancak bir
de askerler iin baraka Sergiopol! iklimi
iin bize ilk izlenimimizi silmeye yetmedi.
korkun olur, ok tipiler yznden
sakinleri bazen btn bir hafta evde

Bundan byle yollar feci
durumda olup, at bulmak bir mesele oluyor, bulunan
hayvanlar da oluyordu. Bir ok gebe. kz
yol almak zorunda burnunu
veya burun deliklerinden kancaya tut-
bir iple kz
(Cus) Djous istasyonunu getikten sonra
Gl'n grdk; ilk bir ada
olan bir krfez grnm veriyordu. lkenin di-
glleri g"ibi bu gl de kuruyordu, bu yzden daha
r.ce kumlu araziden geerken zorluk
ektik. eteklerine kadar
devam eden bir kk gln
muhtemeldir.
Kibitaklar, srler, bembeyaz at ve deve iskeletle-
ri: Hep Gneye ilerlemekte devam
ediyoruz. Solumuzda tepele-
23
ri sivriliyor; batan ve
iplak kayalar kadife
gsteriyordu. kat kat dizilen ve yce
bkl-mler ile gkle bir sr
du. Belki de Paris'ten beri on bin kilo-
metrelik kara yolculu@undan Bize son de-
rece cazibeli gelen bu silsilesinden bir trl gz-
lerimizi
Bu bize. bir az temizde binlerce
verimli in gere-
gelmekte ve kee klahi Dngenler ( 1)
Pasifik Okyanusunda muazzam in
genin tepe
Kendimiz ve gelecek nesillerimiz iin in
milletleri taklit ederek silahlan-
ve istila etmeye yeltenmemesini te-
ediyoruz.
eteklerinde
maklara daha ve posta
sulayan ve kavak ile ssl de-
relerin yer almaya al-
hembeyaz sonra gzlerimizi dinlendire-
bilecek bir her zaman mmkn-
d. dklmeden hemen nce "Depsa
ve Ak-su getikten sonra daha iyi sulanan,
daha verimli, otlaklarla dolu bi r lkeye giriyoruz. Her
tarafta megillere ve srler halinde
otlayan atlara rasl:yoruz.
Kopal yolunu kesen. berrak ve serin sulu bir dere
nin ve bir kolu Abaku-
moskoy istasyonu
Bu ekim
skmesinden nce
( 1) Dnme; in li mslmanlar
24
nan bir banyc ve kor, vcudunun zerinde
duyulan bir anda gi-
.bi ilk karpuzu, bylesine
nemsiz bir saklanan en nemli olu-
yord.u.
Yatmadan nce k&ndime karpuz ziyafeti
ve serin suda banyo yapabilmem garanti-
si, gece hafif hafif iinde
herzamanki gibi Abakumoskoy'da ok
yine zerine
gelen bir devenin sesi, veya av
olan uzun tyl, sivri oorunlu
ve sesi bize geliyordu. Sessizlik anla-
yalayan derenin sesi bir
dama gibi Bir gezginin insanlar ve
ne kadar
yordul Herhangi bir nazaran, mneccimlerin ki-
denklem mmkn ka-
dar
kendisine daha fazla duymak zorun-

Serin ve bir sabah
Yol ok boyunca grltc
bir ocuk gibi bir dere
iki araba geecek kadar olan yol ka-
yalar ve ancak iki yz metre tesini
gstererek solda kayholuyordu: atlaklar
grnp, kaybolan ve kendisini izleyene sa
dece gsteren kertenkele gibiydi. Nefes ne-
fese kalan dinlendirmak iin ter
kediyar ve nden gitmesini istiyoruz.
ve ki-
dar getiriyordu. Srekli olarak arabada yolculuk et-
menin bir dururnci
ni sQrede ve eskiden zarif bir gezinti
25
olan yorucu bir oluyordu. Bizi ya-
yolda alan develer gibi emekliyerele iyi, kt yol al-
maya Bu hayvanlarda ayak ya-
y-oktu, bu yzden l denizcilerine ok
zor geliyordu. her
engellere sinirlendiklerinden
gererek duruyorlar . ve gitmemekte inat ediyorlar-
O zaman deveciler za-
ve gz
geliyor. ama sonunda kara bir kze ak
izlemek zorunda ihti-
yar ilk deveyi kay yu ekiyor. hayvanlardan
biri durunca o da duruyor. bekliyor ve bu arada
bizim gibi yUkardan akan berrak sudan avu dolusu
iiyordu. Biz mor ve kayalar iindeki bembe-
yaz kuvartz inceledike biie hayretle ba-

iinde koridorun yerinde.
geidin zirvesinde granitten tabii djz-
uzanan ve sonsuz
bozlw ile Ala - tepelerinin gebelerin
et-
gryoruz.
Kop.al istikametinde ok sratli oldu .
Kopal drt bin bir Rus
stili dzgn evleri, sokak dnemelerinde kk bah.
eleri ile Sergiopol'a iyi bir gn
zi mjdeliyordu. nceleri Kazak olan Kopal,
ve Vermye (Alma - Ata) ile yolu ze-
rinde zamanda kk bir ticaret mer-
kezi haline
terket_tik, sonra dolu. ar-
kar kesilen. bu yz-
den geitlerinden veya kprlerden zo-
runda katediyorduk.
26
yirmi drt saat iinde yirmi dere-
ceden dereceye Gney-
buz gibi rzgar esiyordu. in yolu zerinde
Rus imel 'de bul-
maktan son derece geceyi
bize nezaketle grl grl yanan soba-
yer veren Rus ile oturmak her-
halde ok daha iyiydi. Kulca vilayeti iin in ile
muhtemel bir yznden blgede askeri bir-
likler
Yol daha olmya
raslamaya
Sartlara glmekten kendini ata her
iki araba kolunda, ( 1) srenlere a-
lay esirgemiyordu.
ingil 'den sonra kekliklerinin tam za-
ili Bulut gibi srleri
zerinde gidiyordu. saat boyunca
zerimizden geen kekliklerin syle-
meye cret bile edemem; bir gn boyunca yz tane ka-
dar grmeyi mutluluk sayan lkemiz bu -.
fevkalade gelecektir.
ili geerken sal zerinde Tr-
bir Yahudi'nir. ile yanyana Yahu-
di Rusa skmekten 'dan Franais.
bien. bonjour, monsieur kelimelerini biliyordu.
Bu kelimeleri Kuds'e gezi
Port- Said'e, iskenderiye'ye, Aden"e
ve Arhangelsk'e sylyordu.
sonra da ekili tarlalardan geerek Ye-
( l) Tekerleri ok yksek iki tekerlekli araba. Orijinal me-
tinde aynen arba olarak geen kelimenin araba>> dan geldi-
().
di- Su eyaletinin Vernoye'ye ( 1)
am zirvesini etek-
lerinde olan iki
bir yoldan giriyoruz.
1853 bir Kazak olan Vernoye'nin
yirmi bin nfusa sahip syleniyor.
iinde gzel yollar bizim bui-
gibi kk akarsularla su-
Halk Sartlara, Tatarlara,
lara: Kalmuklara kadar uzanan
tek r ile Kalmuklar 1771 byk g-
lerinden beri ili vadisinde ilerin-
den hala Volga
Vernoye Orta inli gezginlerin b-
tn grdkleri bilinen bir
(2}
Vernoye'den sonra gayet iri, siyah kar-
bol bir iinde ya-
ilerliyoruz. Yol boyunca bu kartallardan ikisini
ldrdk; bir bu
birinin kukuleta ol-
grdk. Yolumuzun stnde kurt srlerine
ilerinden bir tanesi yz metre ilerimizde
saklanan bir tarla faresini iin sa-
kince Bu yreler bu hayvan-
larla doluydu; kurtlardan
parslar, kar ve ay !lar
Ala- biri zerinde Ku-
ilk defa olarak Aleksandrovski
gryoruz. Bat!'ya bir hat halinde u.
( 1) bugnk Alman - Ata dir. (.)
(:2) kuzeyinde ve ve kitap-
larda Tharar Kent olarak bilinen Yangi gibi
23
ilk karlar bir gibi tepesine kon

Tekerleklerin adeta son derece sarp bir
meyilden bi:itn indikten sonra kt
elinde, kt yollarda, ormanlar-dan gelen berrak
bir suyun u'ya kadar geldik. Bu
ormanlar, Lepsa ve Gl ol-
gibi yaban ve
idi. u pek ok ve srye raslamak ola-

u'nun tesinde yolun
gl "e, Evliya-Ata'ya yerde eski Ho-
kand kalesi, gleryzl, ve kavakla ss!
olan gryoruz.
ile Ak - su istasyonu
kayan bir gryoruz. k-
re bir zerine
da gz izler izdikten sonra bir
kayboldu.
Solumuzda hep, { 1) besleyen
Aleksandrovs'ki
du. Her tarafta ve megillere me-
giller kadar grdklerimizden ok daha b-
ykt; bunlar orada
lkenin sulak ediyordu.
Merke'den nce gelen alvodar'da Rus
dan sonra gelen Rus kylleri Rus kolonisi bir
hayli Cesaretle rnlert
bol oluyor ve kaderlerinden memnun
Bu kyller kendi ile o topraklara
Semirete'nin Rus ge-
tirilip, temin etmeleri ikamete
mecbur Bunlar gebelerin
( 1) Sulama
29
savunma grevini de Fakat
bir topluluk olan Rus
hi bir zaman ev
n:n bol lkede ihmal ederek ve
kara ile geinmeye
ve hareketi seven bir topluluk olarak,
ne bsbtn
isteyerek kullanabilecek kadar
henz
byk Merke'de eskiden Ho-
bir kaleye sahiptiler.
olan bu kale zerine bunu ele geirmeye
len Rus askerlerinin bir ha Sa.
baha bu terkediyoruz. Son evlere
duyuyoruz, insanlar
herkes evinden Btn bu heyecana
sebep bir kurttur. Bir ka kmes avlamak iin
bir avluya fakat grerneden
kendisini kurtarmak iin grlty du-
yanlar da, atallarla, sopalarla
Fakat fevkalade n-
mzden bir ok gibi geti, n stnden ku-
dimdik. son srat kayboldu.
Evliya-Ata 'ya kadar yol bir tarafta
tarafta Ak-kum l ile Giderek sevrekie-
atlar. kalite da bozuluyordu.
dereler. Sibirya'ya srlen zinci-
re Sart daha ilerde
bir Dngen Bir yklerini araba.
eken kzleri gdyor; nde hayvan av-
zarif grnmleri ile ata yz-
lerini tlle saklamaya gerek
grbz gzkyordu: boynu. enli
vcud. drst bir ifade ve
nazaran gzleri daha ekik yzleri daha uzundu. Hep-
30
si ifti ve olmak-
la n Eskiden hakim
vadilerinde devam Ya-
zamanda in srlerinin kalmamak
iin Rus blgesine g etmek zorunda
istikametinde ilerlediler ve ukur
yolda gzden kayboldul ar. ( 1) Hi sevmedik-
leri le her zaman iin alv-
yonlu le tercih
Ak-kum'un zerine do-
zaman yksek bir yerden Talas
gnlnce verimli seyrediyorduk. Otlak
zengin bir suluyordu;
larda bir sr hayvan bulunuyor. gibi gcl
nazli
Biz, ilmekieri gibi
yurtlarda gzkmeve
sratli, iri
idi; arabalara ve
ile bizim harekete getiren Trk
saat iinde salim yeni-
den bir tekerlekten
ka yoktu.
Evliya-Ata fazla nemi olmayan bir kasaba. Ge-
ertesi gn ok zellikle ora-
da Kara- raslamak mmknd.
Aris sel dzlklerden
Talas vadisini terkederken iki
dereceye ve kardan nmz
grmekte glk ektik. Daha sonra
ve kuzeyinde Kara-tav
uzanan Sir-Derya
Cin ve Rus Trklerinin ka-
derleri ne kadar gzel ()
31
Mankent manzara tamamen
bir vaha iine Derin tabakalar halinde alv-
yon gzkmeye bitki rts
ve kavaklar toprak evle-
rin arka bulunan meyve diki-
li olan elma, ve meyveleri !-
kemizdekilerin misli Gmlek ve
bir kispe olan Sartlar tarlalarda ekim ya-
bir ketmenleri ( 1) ile
kz veya deve Ama de-
nilen hafif sapanla sapan izini uzun
ile izlerken, hem hem de kambur
devenin bir
ze
1
1ik veriyordu. Ama, ok eski devirlerden bari
olan ilkel bir Hala a!t
ucunda dkme demirden stnde dar
linde tahtadan iftinin yn tek kolu
stnde bir ok
kent'e kadar hep
yzlerini bir tlle sak-
ocuklar toprak damlar zerinde oynuyor-
l?.r, ve bazen bize Sartlara bir kfr savuruyorlar-

Kasabalar nfus
sonra nemli vadi.
IE>r:n
(I) Bir hafif apa.
:32
ll.
YERLi
Gebe halk - Halk: Tatarlar
Hindular, ingeneler, Yahudiler, Sartlar - Bir yerli
evinin ve tar.zimi - Erkek elbiseleri - Moda-
hayat - - el-
biseleri - - Bir e,vlilik hikayesi; tren
ssleri - Evlilikten sonraki
.
1 sonra ve
ovada yol ve
tekerlek izleri ve tozu ile yol, adeta dz-
gn bir hat gibi gidiyordu. Araba ve da-
ha grnyor, ykl develer uzun ha.
linde ynlere
bir
belirtiyordu:
hala muhafaza ediyor, gvdeleri
insanlar
Sibirya'da sert yzn grdkten sonra
yeniden ilkbahara
Daha sonra, sakinlerinin mevsimi gl-
gelikler geirdikleri evresi yksek toprak du.
varlarla bahelerin giriyoruz ve bir sr
F: 3
yeniden medeniyetin yzn grmek-
ten bir duyguya nk
Moskova'dan sonra ikinci byk Evler
ama 1:1aheli, dz bazen bir hep topraktan-

lkelerinde bir iin kavra-
ma byk bir kasaba olarak grnr;
buna Karolenjler Galya gr-
nmnde olsa da bir
Fakat birden gayet modern,
kemeru, yuvarlak, derin bir beliriyor: Kale veya bir
hapishane gibi olan bu yer Rus mahallesinin ka-
bir
dolu bir ye!-
paze gibi dzgn yollar; jimnastik oku-
lu; orada askeri topografya enstits; daha uzakta, ban-
ka; sonra bir kpr, ve
Rus .stili beyaz evler, byk dkkanlar, ka-
sap, otel. caddelerde dizileri, kk akar
sular, halktan subaylar, yapan
kk bir mfreze: bu, biri :
si, yeterli iyi
btn zamanlar Atti-
Cengizlerir,in bize bol
ve darbelerine top ve tfek darbeleri ile
veren, eskiden bizi rperten fet-
heden, iin iyi srekli ordular.
da zere binlerce
bir Eski der,ilen harabeie-
rin mahal, yirmi kilo-
metre Sir- Derya 'ya daha bir yer-
de bulunuyordu. nceleri a diye
yerli vak'anvis Muhammed, gre, tarihte
milattan sonra ikinci ortaya
O beri, blge ile birlikte, or-
34
taya her fatihin in-
liler, Tibetliler, Uygurlar, Buhara-
ele ve son
olarak 29 Haziran 1863 tarihinde, annesi olup,
kumanda eden general Cernayef
dan ellere' gs-
teren hi bir delile
iyi bir mevkiye sahiptir. iin
fevkalade ls zerinde,
bol
olan sakinlerine istenen her trl
bereketli ve kolay bir toprak: By.
le iklim de olunca,
kimse byk zahmet ekmeden srdrr.
iftilerin neden vadisine
yerde neden byk bir kuruldu-
ve hayatiyatini devam

Paris kadar bir alana kar-
ancak yz bin
bilir: byk
hemen hepsinin evlerinin
baheleri .
yurt verilen drt byk mahalleye, va
makallah verilen iki kk mahalleye
Rus nce epeevre saran top-
raktan bir sur ve bu sur zerinde on iki var.
di; bu yzden gebeler bu bazen on iki
derler. Ruslar kendi mahallelerinin
yerde bir evlerinin
ve ha-kim bir kale
Afganlar, ve
gibi tccar gebe bir topluluk
ile Tatar, Yahudi, Hindu, ingene ve Sartlardan
halk
35
Cakka-Pazar mahallesinde
Trelerini ve gebe muhafaza et-
at ve ehll
beslerler. Sartlar iin kt ve arpa ile pirinten
boza denilen hafife yapan bir iki im@l
ederler. Pazar vakit dolu ile pazar ye-
rine giderler ve bol bol satarlar.
hububat
kaba bir yap-
herkesin ve yer olarak
na. tccara da deve toz ve .
rutubetten yarayan kama verilen
sert kee imal ederler.
ok bir mslman din husu-
sunda bir hayli ilgisizdir. Nisbeten iyi bir mmin, tica-
rete yeteneksiz. tccar zihniyetli daima
bir belki de bu yzden Sartlardan
nefret merte stlemektedir.
Trke'nir, en saf lehesini bu insanlar
zerinde ilerde
Tatarlar Rusya'dan istiladan nce
Mslman bu gmenler lkede
rahata hatta No-
gay - Kurgan verdikleri bir ky de
Genellikle tioaretle ve zengin olmak
pek beceriklidirler. Rus ordulamrdan sonra
lkeye gelenler de Hepsi iyi bildik-
lerinden daima galiplerle
grevini yaparlar. ilerinde ok
zehgin tccarlar bulunan yeni gelen Tatarlar yeni ma-
hallede otururlar.
hepsi bir arada olarak yasar.
Hint muslinler satarlar;
gstermelik gelirlerinin tefecilikten
sylenmektedir. Yksek faizle ve ancak ok
36
teminat dn para verirler. Tr-
Ru-s valisi. kadar sahip
toprak sahibi olma Hindulara Sart-
lar bu haberi pek memnuniyetle i-
lerinden pek borlusu
Mslman olmayan ellere gemesinden
etmektedirler.
tapan Hindular. yanan bir
bulundururlar ve belirten
bir hi eksik etmezler. Milli elbiseleri ile yuvJr-
lak takkelerini, burunlu muhafaza
uzun olup. ederler ve an-
cak kendi yemekleri yerler.
ingeneler iin peeler, demir tel-
den elekler. imal ederler. az olup ev
renin nefretini toplarlar.
Yahudiler Cugut Rakallah'da otururlar, Talmud ta-
olup Farsa Dinlerinin bilginle-
rinden Yudi- erni'nin ifade gre bu Yahudi-
lerin M.. 720 Salmanasar Med-
ya 'ya oradan btn i ran ve Maverannehir'e
gerekmektedir. halde Yahudileri
Orta en eski saymak gerekir.
lkeye islamiyetin girmesinden sonra
gereklerinin yerine getirilmesine izin verildi. Msl-
manlar gibi giyinirler, ama stne dklen
buklelerinden Genellikle
krkl sivri bir klah giyerler. Bu bir zaman-
lar yerli hkumet zel bir elbise giymeleri
meoburiyetinden izme ve zel
bir giyrnek giymeleri kesin-
I ik te kemerleri de at rg veya
sadece ipten Mslmanlarla hakka sahip
ata binmeleri yasak gibi, Avru-
pa'da gibi toprak sahibi
37
etmeyi haline ge-
Trklerle evrili ticaretle
bu yzden ve ipek zerinde
ecza imalinde ve hekimlikte
n sahibi
kadar btn ticari meziyetlerini
gstermek fakat islav
btn seviyeye Yahudi-
ler de dkkan ve her ne kadar Sartlarla pera-
kende byk bir rekabete de,
civar lkelerden temir, etmek zorun-
da ve ithalat" ne gee-
ve gerek bir ticar1 feraset
Sartlardan daha ve faal ispat
pek Rus tccarlardan daha avan-
sylmek mmkndr.
Tecrit olarak ve daima kendi
evlenmeye meabur Sami
oval yzn ve badem gzlerini muhafaza
dir.
Yerli geri kalan Bu isim al-
btn oturan
halk temeli Arven veya fa-
kat pek tabii ki izlerini
ilerinden pek Trklerin ve bu-
ralardan Nereden ge-
lirse gelsin btn fahhlerin getikleri yol
btn maruz
Kaderleri, ve her
leri aile ok hareketli sr.
drmek ve bozgun kamak iin bu hu-
zurlu ifti terketmeye verimli vadilerin
kaderleriyle Bazen ilerinden ok
faal byle bir tercih
Daima boyunduruk
38
direnmeleri hi bir ?aman sert btn haka-
retlere maruz ve iki yzllkleri,
leri, paraya olan ezilmelerini bsbtn

Bu ve Sart
onlarda alak yerine bu
nefretle, adeta tkrerek anarlar . hi bir zaman
sylemeye cesaret edemezler ve kendilerine
hangi milletten
imkent'tenim ... gibi cevaplar verirler.
durumda ve ta-
rihlerinin uzun bir utan listesi gayet iyi his-
sederler.
Aryenler onlara ok belirgin bir ve
hayat miras dinlerin
Samiler islamiyeti hediye Tnkler
de dillerini Bu arada
tercih bir Tacike'yi ko-

Sart, 'da bir izienim duvar-
boz renge toprak evde oturur. Alak ve
odalara girmek iin tiksindirmekte,
ve bylece yerlerde in-
salarm. teneffs ettikleri hava gibi de
tehlikeli akla gelmektedir. Buna
evi bunun sebebi lkede yer
ve gerek evin iin, gerekse
la iin lzumlu olan odunu or-
toprak kullan-

boyu yerine yenisini dikmeden
kesmesi, hayvan srlerinin yeni
kemirmesini nlernemesi yznden Trkisj an ' da or-
manlar yok sarP. ya-
halinde ara (ard kay
aka ve
de bahelerin
me:kte, bunlara az ve byk olan bitkder
gibi itina gsterilmektedir. Yerli bir
dikili araziyi bir ihtimamla grmek mm-
krjdr; titizlik, galibi Rus'un basit bir kova
yapmak iin koca bir devirerek israf ile
tam bir tezat eder.
Elinin yeterince ve bulunmayan
yerli bu maddeleri ancak ve
pek ki bol bol sahip kuru-
killi toprak ile ve gl
yksek sazlardan
Sart, ile kare
linde toprak keser ve st
ste eder; stne,
edecek tarzda toprakla olu-
kabaca h:'l-
fif toprak putraller kor.
Zenginlerin evlerrnin temeli olup,
zerine dama sahipti. ta-
ve emirlerle
yakacak ok son derece
evleri, sebepten
enli ve incedir; daha daha zor-
lukla ve maliyetleri daha da
vlerin hepsi modele gre olup,
boyutlar gsterirler.
tutmak ve
seve seve kabul etmek ev-
lerini, her birinin avlusu olan iki
denen mnasebetsiz
lardan uzak rahata ve ile olurlar;
veya Blrun denilen tekinin erkek ko-
40
ve muhafaza edilir, ierde er-
kek
Yksek duvarlarla olan avlular,
iki bir koridora sahip eve

Blrun'a st iki bir girilir;
Sart evindeyken tamamen ar-
tam ieriyi en-
gelleyen bir duvar alt
iin bir sundurma bulunur ve du-
var boyunca avluya 11kan byk bir paravana gibi gi-
yolu
Evin nnde. ayvan denilen stOnlu bir ko-
ridor. onun stnde. evre boyunca devam
eden alak ve st bir teras Av-
seriniemek iin soguk iilir ve
caklarda yemek yenir; mutfak bulunur ve
cak gecelerde hizmetkarlar stnde hava-
da yatarlar.
Blrun'un ufak bir oluk besle-
nen su dolu bir ukur bazen bunun evre-
sir.e ve kavak bu su abdest almaya yarar.
Evin en gzel mihman-hane denilen ve
ayvana kabul salonudur. ( 1)
kare pek derin olmayan bir
alak bir girilir; daima tu-
tulan ve ancak alt daha
bir girer. kurarak oturmak gele
nek halinde bu tarz yeterlidir.
veya kee btn
konuklar iin, daha rahata ve gev-
oturulan pamuk dolu getirilir.
(1) Kaoud1 kelimenin
pabu (.)
41
pencerenin tam gelen kk, kare
bir delikte
iine yuvalar bizim evlerimi-
zin gmme yerini tutar. Sart oraya gnlk
koyar: kumgan afta-
ba (abdest iin ibrik).- ev sahibi kimse ise-
kitap, konuklara demek iin kuru meyve ve
ikram tepsi.
Migman-haneye olan dairesinde
elbiselerin bulunur; duvardaki
oyuklar iine ev ve duvarla-
ra takaziara alat ( 1) lar
havalarda btn aile bu odada, stne pa-
muk lu bir rt rtlen, bir manga!
tirilen ve sandal verilen alak. bir masa
evresinde Herkes rtnn bir ucunu zerine
saklar, ve bklen. birbiri-
ne sokulan insanlar uzun geceleri bu vaziyette ge-
irirler. bir kar,dil veya iine
basit bir fitil, isli alevi ile Sart.
lanma iin byk masraf yapmaz; zaten pek ender oiJ-
rak ge yatar.
En drt metre gelen bu odada yedi,
sekiz birlikte uyur. Hava zamanda
ve kokusu. za-
durumunu bsbtn Buna
lar kt mevsim boyunca bu odadan pek
lar.
genellikle, zerinde
balan-hane (yksek oda) denilen ve zmleri kurut-
makta bir oda bulunan zel bir mutfak var-
Uzaktan olan aile byklerinin misafir edil-
balan - hane kelimesinin bizim bai-
.
(\) Hil'at. (.)
42
kon kelimesinin ilk kimse dikkat etme-

Harem nndeki avludan. bir
tedbir olarak alak ve dar olarak bir
baheye gemek mmkndr.
Eve ait olan sundurmalar BlrOn'un i ve-
ya ona olarak Dam stne de ko-
nan saman iin ambar grevi gibi,
toprak yalaklar iinden yiyen hayvanlar
iin de gibi
Orta halli bir evi bu zen-
gin biraz daha byk: ve ssldr;
kabaca odalardah yuvalar
arabesk ssl; duvarlar ve kee
yerine rtl olur.
Fakirin evine gelince, daha kk olup, bir oda-
dan bir ini bu odada her trl
birlikte
Sa rtl n e 1 bi selerinde de evi eri nde raslanan tek-
dzelik farkedilir. Burada hi bir yoK-
tur. l zerine hi bir elbise daha zjyade
konfeksiyon hakimdir. Toplum iindeki ne
olursa olsun btn Sartlar tek patrandan el- .
biseler
Hepsi kulyak denilen pamuklu gmlek; ku-
ve don ve bunun stnde bilek
dar, omuz gayet bol yer.li, hil'at denilen
uzun ve dik kesimli elbise giyer, eller yen
iine ve korunmak mmkn
olur. Kchalat dizlerden bir az daha uzundur; hafif pa-
muklu bir yok pardes niye-
tine ipekli veya ynl imal edi.
1 ir.
Hali vakti yerinde olan Sart bir ka s-t -3-
te giyer ve belini, bazen boyu on metreye varan l?ilbak/
43
verilen pamukludan bir kemerle Sa-
dece stteki khalat kemerin ve
kordonlarla tutturulur.
bu kadar uzun' bir ok yerde
ileri gelir; mesela yolculuk
mendil, czdan. iin torba grevlerini g-
rr. Herhangi biri pazardan gelirken iinde. bi-
zim sepette her trl malzemeyi
bilir.
stne ince bir kemer de ( 1)
buna da tomar halinde tutturul-
bir (2), kayrak (biley mhr ve
(3) dukerp (saka! ve iin kk makasL kk
bir kese kav. kemikten veya dut bir
tarak ve ss iin bir de-
ri
Sartlar ne kravat, ne de orap
leri gezerler ve
iine alacak tarzda giyerler.
ve kara deriden bir nevi uzun o-
veya parlak renkli
bir ile evrili olup; topuk
olan zel bir para zerinde motifler
bulunur.
enli topuklu, koyun derisinden
pabular olan giyerler ve ancak ca.
milere ve evlere girerken Soylu ka-
deriden burun
olup, keleri sivridir; bunlarla yrmek zor
sahipleri yrmek zorunda
cak kadar soylu ve zengin gstermek
olurlar.
(i), (2), (3). : Bu kelimeler, orijinal metinde Trke olarak
(.)
44
Atla bir gezintiye veya bir seyrede-
cek olan kimse yerine beyaz deriden savul de-
nilen izmeler giyer; parlak ivi-
lerle ssl olup, keleri zevke g're az veya ok enli-
dir.
bir olanlar, arka
her trl eteklerini iine alabilecek
tarzda bol olan ve im veya (3) denilen derider.
bir pantolon giyerler ve bellerini bilbakla
Ne kadar yoksul olursa olsun her Sart. te-
pesine tam olarak oturan. tepe veya kalapus denilen bir
takke giyer. Yoksul iin ok sade olan tepe, zenginde
. kadife ile ssldr. zamanda. burgu sa-
ve her toplum iindeki yerine g-
re iin takl<e grevi de yapar. Kendisine
verilen Avrupa'daki kadar sa-
hibi bilgi verecek mahiyettedir. ku-
lak zerine kaskete, kepe veya
tekabl eden zellikleri
imam. molla, gibi halk zerinde
bir sahip her erkek, adeta yz saklayacak
ok beyaz.
hacimli bir takar; bu dur-umda muslin ve-
ya beyaz ynlden olur. Tccar r;ntevazi boyutlarda
renkli bir alma tercih eder. Yoksula gelin-
ce, bazen iyice kirli olan bir ynl
minik bir sarar. ise, belki daha uzun boy-
lu grnmek belki de darbelerinden
korunmak iin daha az enli, fakat
daha yksek bir gibi giyinen
ocuklar daha ziyade renkli
khalat biiminde koyun postundan bir
krk giyilir.
elbiselerine gelince. bilhassa evde
1
bir
gmlek ve ayak bileklerinden gayet bol bir
45
pantolon giydiklerinden ok basittir.
pantelonun st pamuklu olup, grnen ad-
ras veya kanavus verilen ipekli, ynl bir

Pamuklu veya muslinden olan gmlek,
iin gen iin omuzlarda hilal!

Gmlek zerinde dar yenli, ve nden
kapanan bir ceket; bunun stne de. zev-
kine gre az veya ok lks bir yenli,
murek verilen khalat giyilir.
genellikle
ayakla giyerler, korunmak iin yn o-
ihmal etmezler. olarak
olan bir mendil ile omuzlara be-
yaz muslinden urmal denilen bir
blrOn veya avluya ve
.kadar her rten koyu
renkli. paranca denilen bir manto saklanmadan
ince tl nn
grr ve sokaklarda peesini daha rahat
nefes Yahudi da Mslman gibi
giyinmek bu olmayan
giyrnek zorunda
Sart pek de gemez.
- kadar ocuklarla oyun oynar-
lar ve o itibaren ev Zen-
ginlerin giderek okuma yazma
nirler. Dokuz tamamlar.
lar ve geri kalan derin bir cehalEt
iinde geer.
Bir ile ancak ona kadar sayma-
becerir; daha alfabelerini ezbere
sayarlar. bir zorlukla hecelerler; bir
okuyabilenleri ve kullanabi-
lenlere gerek bir 'harika olarak
On bir gelinlik
O zaman ana- sokakta ve evin i avlusunda
koyarlar ve en
ve gizlice sevgililerinin haricinde rtl g
rnrler.
Bir ne kadar maharetli ise o ka-
dar yznden olarak
kendilerine ile ipek ve yn Her
bir talibinden ykl bir ka-
(yz istemek sahiptir.
ocuklarla ilgili kararlarda mutlak ve nihai otorite
babaya ait buralarda evlilik, aile
bir ibarettir. sz ko-
nusu tarafl.ar, at veya koyun
nazaran daha az ve daha abuk
size bir hikayesi: Bir baba
evlenmesi veya bazen bykbaba olan
bir erkek, eski cazibelerini ve maharetlerini
yeni bir zevce almaya karar verir.
Her iki durumda da bir ka gen
bir ilgi duyanlara ken-
dilerine uygun gelebilecek gen gzellikleri ve
meziyetleri bilgi verir. Damat adaylan
kendilerine
bir karara ve grc rolndeki me-
seleyi zere grevlendirilir. Gen ha-
basma gider ve falan aileden bi-
rine talip syler. Kabul eden baba hemen g-
rc ile ve zerinde
maya
iin ykl bir para, gm-
kadar btn giyim ve
zm ile havu aahil olmak zere ziyafeti
gerekli her demektir.
47
Gen da evienirken veva ta-
fakat bunlardan
ncesi asla bahsedilmez ve ancak karar ve-
rildikten ok sonra damat cimri mi.
yoksa cmert birisi mi bir kanaate sa-
hip olabilir.
Treye gre yzn ancak d-
treni bittikten sonra grmesi gerekir; fakat da-
mat daha nceden gen hatala-
kah bir kah duvar stnden
grmek iin tedbirler Grc byle
bir gen evine davet eder.
ltfun daima kk bir g-
iyi bilir.
Bu sonra
denir ve gn tesbit edili-r. Bu toplumda nikah.
gnn. birinde halinde
demek zorunda veya khak-
tesbit bir ile
bir hal evde
okumak zere davet edilen molla evin bir
da damat. akrabalar ve birlikte Hemen
bir odada gelin en gzel ziynetlerini
kurar. Molla bir dua
okuduktan sonra fi ko-
ca' olarak kabul edip sorar; olumlu
sonra mstakbel damada dner filanca
zevce olarak kabul edip sorar. Damad
da evet der. O zaman molla bir tas iine su ko-
yar, gen adama ikram eder, bir yudum su ien damad
mollaya iade eder. Tas geline de gtrlr. o da
bir yudum. sonra kalan su davetliler
dan iilir. Tas beyaz ar-
rtl bir bekleyen
na gtrrler; verilir,
48
da yeni e'vli ifte mutluluk dileklerinde bulunduktan
sonra ekilirler.
Damat evinde gn sonra birlikte
kendi evlerine O andan itibaren iin
tarifi g tekdzelik
birisi ile ker,disine ait bir oda-
ya sahip olmak. kendisinden daha ve
geimsiz huylu veya daha gen, ile
sahip olur. Efendisini ve ko-
memnun etmek sahip
vaktinin sslenmekle geirir. gibi
sslenmenin inceliklerini bilir ve
ilave eder. Bahelerde usma
daki bitki ile daha siyah yapar ve uzun grn-
mesini Rusya'dan getirilen srme (antimon) iie
kirpiklerini ve yznn hodana
benzeyen bir bitkinin kklerinin suda
elde edilen ve eylib Jenilen pembe bir far ile rter.
Sonra stne inen ve inci, mercan.
cam ince ve ok rg-
lerden meydana
rgler ilave eder. da
ve havanda ile boyar .-e sa-
bu ellerinin ile bazen ayak ta-
da srer. iyice deriye nfuz etmesini
iin srer ve sabaha k_adar derisi-
nin stnde
Bir yere vakit tepeden mcevher-
lerle sslenir. zerine. her hareketinde
sallanan bargek denilen
bir takar; veya zerin-
de, kazalardan ve koruyan
ihtiva eden
veya silindirler .kulaklara k-
peler ve lkede gelenek ise burna
F: 4 49
bir halka Boyunda bir tanesi veya
tepeli ipek pskl bir ka dizi kolye bulu-
nur; denilen mercan ve ss-
l bir pskln iplikleri sarkan ince
zinciriere krdan ye almak iin kk bir pens ta-

Genellikle ince ve sakin g-
ifadesiz iri gzl Sart bylece
tan sonra sahte ve ssleri balmu-
mundan bir ince zerinde y-
vakit bir hasta Gerekten
de, haram yoksun
hasta olabilir. Byk dini bayramlarda ve aile

dans ettikleri. ilmandi alarak
syledikleri de hakikattir. iki telli dutor ve-
rilen bir ka hava alabi.len ok iyi bir. musik(-
olarak kabul edilir. para kendi-
lerine yiyecek Efendileri gibi ubukta t-
tn ierler, afyon yutarlar ve akab denilen bir rei-
neyi Boza ile keyif ender de-
fakat daha ziyade iek
gulkant dedikleri, koyun ve afyondan ya-
ve hlyalar maddeyi eder- .
ler.
byle mcadele ederler. Narkotik mad-
deleri fazla zihinleri
ve haremde bitki gibi
Bu durumda, gen bir veya bir
terkisinde
maktan vazgeerler, hareket etmekten
evde tercih ederler.
pek
entrikalar evirerek, ile vakit geirir.
ocuk
so
ve zevk olmaktan ilgisi
yok olur ve metres tutmaktan
Yoksul birisi ile bir bu
bile bulamaz. bulunmaz ve
ile olmaktan ev bakmak,
kendisinin ve btn ev elbiselerini dikmek, a-
iplik ve bir zenaatle
ise ona olmak Sonuta
lm ne kadar kt beslenen, iyi giyinemiyen bu ka-
efendisi . derecede
yuk -benzerler.
51
lll
YERLi (devam)
Erkekler- Erkek - Mehedler;
medreseler - Molla iin
-- Kibirli bir - treleri - Akkulu
Bey - ve zerinde ticaret
Bir - bir bilgin -
inanlar - Tuhaf bir keramet - Erkeklerin
ler,i: keklik, v.s ....
Erkekleri'n nazaran daha
tur. Daha itina ile ve ' okula daha uzun za.
man giderler. Orta halli ailelerin erkek
yedi gelince Serbest ilko.
kul olan mekteplere giderek molladan oku-
ma yazma Molla diye el bir
okuyabilen, bir mektup yazabilen veya sadece dua s'{-

liyebilen denir. nezaket ola-
rak bazen bu kelimeyi birbirlerine sarfederler.
gibi bu adamlar da beyaz
her kendilerini byk bir zevkle da.
vet eden mminlerin
sabit gelirleri yoktur; halk ile
53
ilgili bir iin, ge-
para ve hediye olarak kabul edip gei-
nirler. varsa, bir odada ve-
ya mehedde .toplar. izin ha.
vada, bir avluda veya sadece bir
gen mezlerine bilgisini sabah
ile gelirler, saat sekiz veya dokuzda
yerler. kuv\letlerini sonra veya saat
bire kadar ye.niden ders grrler. Sonra ertesi gne ka-
dar serbesttirler.
gz bir zerine da-
ire otururlar, bir hece
syler gibi ezberlerler, bylece ders-
leri kulak yolu ile girer. Bir okul nnden
geenler daima ahenksiz bir musikl duyarlar. Hecele-
rne on yedi ve on sekizinci bitiren
{galamdan) ai-
lesinin fertlerini ve aile ziyarete gider.
olarak gsterir. Herkes kesesinin
aar ve iine mali gcne gre bir ka
. ocuk hep para gelebilecek do)a-
ve ziyaretleri erince iane talebinin rnnJ
teslim eder. cesaret
bulan molla, ailesinin ve evresinin abuk
ilerlemeler harsislik edip bakar
ve ona gre verir.
Molla okumaya daha ve
daha dikkatli iin uzun ve
esnek bir Bazen
bir iple
vurur.
Mehedin toplu halde camiye giderek na-
maza dururlar; namaz bitmeden camiyi terkedemezler;
ok erken giderlerse yiyerek
Hece bitiren byle oku-
54
biliyor demektir. O zaman nne Kerim
'konur. Bu an, bazen bir kutlama treni yap-
en nemli Gzel yemek-
ler akrabalar ve dostlar molla davet
edilir ve olur. Kendisine, hemen
ipekten bir at ve evresine k
beyaz ynden bir alma
edilir. de yeni elbiseler giyer ve
para Ders bazen
menin yerini alan en byk de ipek
bir tepe (takke) verilir; bu mez
oturur.
Aileler ev olabilecek bir
okuldan bu genellikle dokuz,
on snnet olduktan sonra olur. Bundan by-
le hep ile ve ondan zehaatini veya tccar
ise
Ana- babalar okumaya kabiliyeti ol-
ve ilerde yararlanabileceklerini
anlariarsa mollaya teslim ederler. Zaman-
la bu ocuklar bir son-
ra yedi iklim lkelerin ya-
yazmaya ve kabiliyetli bir ele sahip olanlar
hem katip, hem de olurlar,
satarlar. Kuvvetli ince zekaya ve ykselme
sahip olanlar ise Semerkand'a, sonra
Buhara 'ya giderek nl medreselerde okurlar.
Medrese. geliri profesr ve ihtiyala-
gideren mminlerin tarla, veya hamam ba-
ile ayakta duran yksek ogrenim merkezidir.
devredilmesi mmkn olmayan bu mallara
denir; toplanan geliri, yksek bilgisi ile
kimseler seilen mdre teslim eden
mtevelli ynetilirler. Bizde de Orta
sonuna kadar yle yrtlyordu.
55
Gl bir tavsiyasiyle gen
adama bu medreselerde kk bir oda verilir.
onu orada saatlarca byk nnde
yksek sesle okurken, dini gerekiere gre
Kur'an'dan cmleler -tekrar ederken, ve ne arkaya sal-
grebiliriz. bilgi hazinesi bu byk
kitaplardan vgyle bahsederler; o kadar b-
yktr ki evirmek bile zahmet ister.
Her kitap bir temsil etmek zere; medre-
selerdeki bir ok ibaret-
tir. Tesbit edilen saatlarda iLerin
den biri bir okur ve
kalan kelimeleri ve blmleri, bazen zerinde saatlar-
ca durarak Her zaman bir ki-
tap okunmaz, okuyup hazmeaebilmek iin
bir ka bir gerekir. Bunu
renci byk bir bilgin ve beyaz
maya hak ezbere arapa keli-
melere hakim olur. Trk ve Fars
ile dolar: amaca kadar
binlefce defa bir cmlesine yeni
bir yorum buldu mu, en gzel kadar
deha sahibi bir insan olarak
uzun bir sakal uzak lkelerden ziyaret edilen
bir imam, aziz haline. gelir.
Mminlerin bir medrese veya bir
mi ynetebilir ve Ramazan mminleri,n verdikle-
ri zengin devam ettirir.
Neticede. Sartlarda okuma ve yazma bilmek ve g-
renmeye devam etmek, zihnl yapmak, cmlele-
. ri ezberlemek. kelimelerle oynamak, heceler
bin trl yapmak demektir.
Uzak lkelerde bir imam bu ba-
hi bir ihtiya gstermez. Derin bir
ye en mkemmel faziletleri ilave eder, bir tercmesin-
56
den okur, iddia eder,
cizeler yapar ve harikulade yazar. Yerliler onu gz
lerinde bytrler: o bir azizdir.
Muhayyilesi bir lisanla her konudan bahse-
der. ve ile ok byk-
tr.
Mrninler almak iin yeni
bebeklerini ona gtrrler. imam duru-
ma gre bir dua okur ve ona parlak bir gelecek temen-
ni eder. Bazen. iki ay havada
defa flemekle yetinir. baba,
zerine paralar. lekler dolusu pirin,
rak geri geri yryerek ve olarak
her
imamlar Rus tccarlardan yer kresi almaya
sonra, bilim ve zellikle kozmog-
rafi ilerlemeleri bildiklerini ileri sr-
meye kresini ziyaretine ge-
len mminlere bir vnme ile gr-
mek gerek!
Yeryz kesin fikre sahip dn-
ya Bu veya ta-
inceliyerek elde bu gerek ona.
geyen ve Allah gn
sonra dua
Bilgin adam zamanda yeryznn sabit oldu-
da Olay der. gzlerinizi
yeterlidir . Kim soldan
ve tarafta inkar edebilir? Ge-
celeyin de bakan her mrnin ve
da ynde yer farketmiyor mu?
kresinin eksik meridyenleri e-
kesen daireler ilave ederek yedi iklimi be-
de ilave eder.
lkenin aziz geinen kimseleri gibi
57
bir kuruma sahip olup, ileri
izin veremez. Bundan bir dedi-
aksini ileri srmek kaba zbekin.
iyi 1bir Sart bylesine ka-ba kusur-
lar
Allah midir?
Dinleyici ilk anda sylenenlere di-
linin ucunda itiraz szleri muhafa-
za etmeli, gibi iyi demelidi>.
imam szn mtevazi
layabilir ama ilahi szcusu-
ne belirtmemelidir. bir
cevap bulursa. imam -
rtmek tenezzlnde bulunabilir; ve kesin [?ir o-
lumlu cevap onu bir sr her
den nce glge -
nemlidir. Genellikle bir
ret sahibi kimsenin gzlerini soru yneiten e-
virerek kJ.saca evet veya
olacak konunun bitmesine sebep olur ve
kimse o konu bir kelime edemez.
Kreli adam kendisinin Peygamber ile mukayese
edilmesine asla izin vermez. Bir gn imam mez-
ler i ile birlikte gidip dua an-
Bir mddet ayakta iinde ne
Sonra ellerini ve il.
ham dolu bir sesle: Baba! dnebilirsin,
sana
biri szlerinin ne anlama
O da. yeryzndeyken
gnahlar yznden cehenneme ve kendisin:n
faziletleri sayesinde
Aceminin biri de Hz.
Muhammed'in da durumda
ve Peygamber'in de dua ederek ... Fakat
58
imam szn gayet bir
ifadeyle szn Puh! Bana Pey-
gamber'den mi bahsediy'0rsun ?
Bu sofu insanlar yerli halkm en ilgi
ekici ettiklerinden onlar
da
Dostumuz V ... sayesinde ilerinden en
olanla temas kurmak bulduk. Dillerini konu-
'
Urus Mirza ziyaret etmekten
O da gayet jyi iyi bir
sofra sunuyordu. Kendilerini ve obur olduk-
mkemmel bir sofrada kendilerine iyi bir yer
verilen. evlerin hi bir zaman unutmuyorlar
ve dostumuzun bir ile hemen

Cuma gn Khuftane ,son-
ra Urus evinde kalabal,rk ve sekin bir toplu ...
luk odada iki
mzisyen dumburak ve surnoy Zengin bir
gece ikram edildi. Fincanlara ay ile birlik-
te konyak ve rom da konuluyordu; bu k oyu Mslman
lar ise ikili bir yudumda Bizi ilk
defa grenler, katirlerin bulunmaktan
imekte tereddt bunlar dua edip
ev sahiplerine Kur 'an'da ikram et-
memelerini rica ettikten sonra taklit edi-
yariard
iki musikl oluyordu.
Otuz mzisyenlerden biri
medreselerinden birinde imam olmak zere okurken,
hafif bir ve okuldan
dini meslek byle son bulunca, o da
kendisine musiklye Bu-
tn mzik aletlerini iddia ediyor ve
nazla bir sanatkar srdryordu. Ona
59
gre Emir iin Kabil'e gidecekti; fa?
kat lleri iin daha nce Rum
ist-anbul'a ve Mekke'ye gitmek istiyordu.
Btn bu yolculuk zarif hareketlerle.
yordu. Ancak adam onun bir UHgl oldu-
sylediklerinin bir tekinin bile
Bu mnasebetle de bana bir lafglnin hi-
kayesini Bylece burada da Marsilya ve Bor-
deaux'da kadar mbalaga
oldum.
Buhara'da Abdullah biri yirmi
beri Trkistan en byk olarak geini-
yordu. emin olan Abdullah huzur iinde
pazara ay imeye daima yu-
karda Fakat bir gn gelen
bir tccar sokularak: Bismillah dostum Abdul-
lah, senden daha var. dedi.
Abdullah bu szler zerine Tccar, Abdullah
ile da dinliyordu; haber
zamanda pazarda grenler,
senden daha
mu? diye Bu sorularla Ab-
dullah. sylentinin
la Buhara'dan gitmeye karar verdi.
kent'e rakibinin evini 6uldu,
sekiz bir ocuk
- Muhammed burada oturuyor?
- Ne istiyorsunuz? Ben onun
- ' Git babana syle Buhara'dan bir
aarak geldim.
- Allah senden olsun. babam da
bir yere ancak r-
ter.
cevap a-
60
ispat Abdullah
zere Buhara'ya dnd.
Bana bunu nakleden Buha-
ve ile alay etmek da o-
luyordu. .
Bu arada biri Hindistan'dan bahsedi-
yor. orada llerin lmne
dayanamayan yanan stne atla-
ve terketmek istemedikleri ceset-
leri ile birlikte kl
Dinleyicilerden biri. gn kemikleri ya.
nanlar ne diye sordu. Bir Tatar:
-Kemikler ister ister gml olsun l-
ler iken sahip brneceklerdir
dedi.
daha sonra Peskent'te Akkulu
lunun snnet mnasebetiyle
zerine dnd.
Kateliklerde ekmek yeme ayini gibi Ms-
lmanlarda da bu dini tren byk vesile
kimin daha iyi me-
sele ailelerin sz konusudur.
yerlerde gibi Asya'da da zengin ve
cmert fena bir geldi-
ve aabilmek
iin insanlar tasarruf yaparlar.
Sekiz gn boyunca Akkulu kendisine tebrike
gelenleri Bu davranarak.
amurundan meziyetleri ve sayesinde kud-
retin zirvesine Yakup
Yakup. Hakand'da Hudaya
sonra mutlak eline
yeryznn en byk iki devleti onunla ittifak yapmak
iin
61
Akkulu bir ka nce ldrtme.
'di mi 7 diye sordum. Bir molla:
Evet, ile vurdurttu. Akkulu
byk bir ona uzun mr versin!
dedi.
Bir katiline uzun mrler dileyen ve olay
nefretini belirtmeyen bir az nce sz
konusu aziz
Trki,stan'a, Yakup lmn-
den sonra boylu, yuvarlak patlak
gzleri kanca burnu ve beyaz, ince ile
esmer deniz yznde kendi glmsemesine
sahipti. Gzel yazma kabiliyetini efendisinin d-
geirmekte kullamyor ve
islamiyetin en saf birinin eserleri
mminlere mmkn kadar
duygusu. da iine
liler azizlerinden gurur duyarlarken,
da ticaretini srdryordu. Bir gelir da-
ha Tumor denilen muskalar
Yerli halk derecede inanlara
sahibi azizierin elbise ve
vcut kudreti
tabiatst kudrete sahip
da Bunlara sahip olmak iin, bir aka
beyBz bir siyah ve mrek-
keple yazan bir mollaya bylece
bir iyi gemesini, mutlu bir
veya arzulanan bir
garanti olurlar. renk iyi bir ke-
hanet demek belirli yerle-
rinin itina ile mrekkeple izilmesi bu
ona sahip olan daha fazla talih
getirir. genellikle omuz zerinde, kprck ke-
grnebilecek -
62
gen bir cep iine dikilir. Boyuna zel bir torba
iine konan de mevcuttur; de
asarlar. Mslmanlar ila
leri ile de Yahudilerden alabilirler. Bun-
larda, mesela kalp iin mkemmel bir ila
bir kese iine konan ve hasta blge
zerine
ve nce ihtiya iinde
ve sonradan birdenbire bir katip-
den bahsedilir. Tica.retine, bir kale-
mi ve ile bir dilenci gibi oturarak
eski en gzel yerinde, parlak renkler-
le nnde nazla
kabul ediyor. her tarafa kesesi

bir solukta . . ev sahibinin hiz-
iin iki byk sayfa dolusu Gen
Ahmed mutena bir semtinde oturan zarif bir ka-
dinin bu durumun
ortadan iin her areye karar
kalemini kah siyah mrekkebe, kah
mrekkebe ifa-
delerle son bulan bir af de gzel itha-f
etmeyi ihmal etmedi:
Ruhumun bu zerinde
mrekkebi gz qz
kirpikleri bu izen kalemi ve-rdi-
ler. sana, bana mspet bir cevap yolla; ce-
muska gibi boynuma ve
bir halde
okuma bilmeyen bu
hayal glerini tamamen serbest-
e nemli olan, mrekkebi fazla
kullanarak bir grnm vermektir.
63
glen bir Tatar bu
mnasebetle bize hikayeyi
ilkbahar'da bir ta-
yol ilerledike kara bulutlar o-
korkun bir tepesinden /A-
dam ve dven
en kyn ilk evine
di ve alarak konuk edilmesini istedi.
A'ralanan evsahibi
zere syleyerek yere gitmesini istedi.
zor bir i!e
yoktu.
yolcunun na kapanmak zereydi;
da diner
dinmez dair yemin ederek ve ken-
disi iin kuru bir yer istemeye devam etti. Fakat kyl

Ne mutlu ki yolcu zor durumlara are bulan bir
hemen bir fikir geldi:
- iin bir
kolay olsunl.dedi.
evsahibinin yz
- Girsene. Allah senden olsun!
iyi bir yere kondu, nne ot verildi, yolcu
da geti, ve haya-
memnun olan zbek'e Ben
kuru yerdeyim, de otu var, evsahibimin ka.
bana ne. Koca hlilmen
.boynuna ve sonutan emin o-
nu iinde ilgilenmekten vaz-
geerek hizmet etti ve son damla
kadar ay ikram etti. Nihayet yolcu
bindi ve Allah senden oi'sunl diyerek
yoluna koyuldu.
teki yolcunun
64
karak, kendisine byle aziz bir
gnderen 'ya etti.
b-ir Tatar molla da U-
rus ziyaret etmek Yerinde mteva-
zi bir oturuyor; o d-
duruyor, zaman zaman gzlerini
yor ve derin derin i ekiyordu.
Bu tam bir
Mensubu felsefesine gre her ta-
rikat mensubu kendisinin manevi
ile gryordu. Tarikata yeni girenler
tevazu gsteriyariarsa da, ile olmala
pek de gururlu Eskiden beri tarikat
ta olanlara gelince, yeni mensuplar peygam-
berler gib-i
Ticarette muazzam bir servet sonra
bu Tatar o birine itaat et-
mek iin btn servetini son kadar harca-

Manevi ynetidsi servetinin byk bir
geriye kalan ise gzlerini a-
an yok etmeye bekliyordu. Bir
onun bu ama, sizi
yoluna getiren kimseye ne verilse ok
syleyen bu hareketini mazur grmekteydiler.
Bu nderleri dzenii-
verek tarikat syleyerek dans ed<:in
benzeyen Byk
bir salonda veya bir avluda yeni daire
otururlar, hareketsiz durarak bir mddet sku-
netlerini muhafa7a ederler: bu tefekkre dal.
btn gc ile
onu taklit ederler. sonra
keserek, .btn kuvvetiyle bir cmli
syler, hep bir ve yine en son ses-
F: 5
65
leriyle bu cmleyi tekrarlarlar. Sylediklerine gre. a-
olan bu ibadet ba-
sonunda kendilerinden geerler ve hat-
ta yedinci kat mrninler bu muta-
evrelerini etkilemek istedik-
lerini ne srerler. s.nnllere bu der-
ve sadece
ya vetinmelerini
ibadet bir Buhara-
bu Tatar ile velileri
belirtiyordu.
bir iin fevkalade iyi
Trke'yi ve gayet bir
ve ve yokluk
tahrik edecek ka-
dar kolay bir Aristo ve Eflatun ya-
ol-
bir tarzda rakibini km-
syor. cehaletini ortaya dkyor. onu gln
durumlara sokuyor ve pek tabii evreden kt
topluyordu.
akan zaman iinde ne Buhara'da. ne
kent'te. ne de bir yerde vel'iye mm-
kn
Velller olmasa. dzeni altst olur. diye
Tatar cevap verdi.
cahil! Kim sana diyen? Mutlaka
esiri szde
Bir velinin olmaktan mutluyum.
Efendin bir veli ise senin ayetleri bilmen gerekir.
Haydi bir tanesini ezbere oku molla.
Tatar bir ayet okumaya
He! He! hi bilmiyorsun. Farsja'n ise
daha berbat - devam et diye Tr<-
e olarak devam etti.
66
Tatar, bembeyaz bir halde sus-
tu.
Bir en byk hakarete maruz
Kendisine dille hitap edil-
( 1) Rakibi sanki gibi, bir havay-
la glmsedi.
Bu bsbtn ileden hid-
detle
-Allah bir kei gibi
hi gecikmeden,
AIIarh bir szlerini duyuyo-
rum. dedi.
rakibinin top-
terketmesine kadar bu nazik srd.
Bu bir
ve hareketli ile bir yerde uzun mddet
bilginin dpima dostlar Asya
bilgi aktaran bir gebe gibiy-
di.
hareket halinde garip bir
Her izleyen ilk gzel gnlerde
Kk bir yola kadar
sylyordu. Yer mi, Kk hay-
hemen Kendi kanaatine
gre. ilkbahar iini kemiren kk bir kurttu.
Son olarak Buhara'da kesinlikle
Emir onu huzuruna bir hav!i
ykl bir para
Bilge durumu gerekten bir du-
rumdu.
Yeni gelen birisine sunulan tercihlerden do-
(1) Trke'nin ihmal ve hor grlmesinin Tr-
kistan'daki okuyucunun dikkatini ekeriz. (ev.)
da
gtrmez
Fakat bizim kt ve ticari
zihniyeti byk haz daima
konu ve en ufak itirazda deli gibi olu-
yordu.
Bir gn dini konularda en
Emir'in aile byklerine kfr Di-
bunu snni temelle-
rini ileri nihayet Emir
ona destek olmaktan ve
soni.Jflda en zamanda o yreden tav-
siye
O da, daha nceden
Bir medreseye sonra
zamanda bir sr toplamakta
ve getirdikleri refah iinde
maya Fakat kk hayvan yine
kemirmeye bir sabah geldikle-
rinde yeri"nde Ancak ay
sonra yeniden ortaya
bizim
den uzakta ve herkese mnzevi bir
seyrini verecek bir yer aramaya karar
O yzden bir ka kilometre
bir kye
Camiden hi vaktini nefsine eziyet et-
mek ve dua okumakla geiriyordu. Mminlerin sada-
devam ediyordu. gerek
bir aziz sylentiler
Fakat bu tekdze hayat da onu yarmaya
iini mnzevi
ve doktrinler karar verdi. nceleri
her iyi gitti; sonra gerek yzn gs-
termekte gecikmedi; giderek gen
68
topluyor. onlara okuyordu. Sahte va-
fikirlere daha
serbest Kafirle yiyen
.gnah ileri sren o
miydi? Bu kulaktan ku la
mrninler belirtiyor
ve ona gsterdikleri krkrne gveni ter:kedi-
Her ona vazgeiyorlar
ve cocuklar pmek iin birbirlerini
evresinde bu onun iin
bir Maalesef byle
Halk bile edepsiz hareketlerinden
du. Namaz gibi hareketsiz durmu-
yor; hareket ediyor ve afyon yutmak iin iba-
detini kesiyordu. Hatta cemaatle namaz son
derece terbiyesiz bir da ne s-
rlyordu.
Bu uygunsuz hareketleri zamanda verilen ve
olabilecek temelini bir anda
kan darbe oldu. kendisine eskisi gibi gs-
terilmiyor. verilmiyar ve yiyecek maddeleri
ona. gitmekten are
Bir gece varmak zere yola ve ora-
da felsefe yapan molla brnd.
Bu maceralar, skOtuhayaller bir nebze olsun
ve iin-
de ruh haletine gre ya ok bir
Mslman. ya da derecede bir mu-
olarak gzkyordu. Bugn oru tutuyor ve
kesiksiz ibadet ediyor; ertesi gn velllerle alay ediyor,
Hz. Muhammed'i Kur'an yasak-
i9kileri iiyor ve Rus etkisiyle Tan-
ilahi meziyetleri. hatta zerinde
dile getiriyordu.
s
Kendisini hi terketmiyen birine
o zaman Allah nedir? diye
Allah. esirgeyen. efendisi,
gnnn
He! he! bundan emin misin?
bu hakaret
t.
bu di-
btn mollalardan ok daha bir kimseydi.
pek grlen aptalca hurafe-
lere asla itibar etmiyordu. Bir karpuz yere
zelzele gk grlts-
nn yukarda V8'ya ii dolu
silkeliyerek bir

kabul et-
mezdi; geen meydana gelen ay tutulma-
korkudan dam stne
kapayan ve onu yemek isteyen canavara engel
olmak iin Allah'a teneke bii-
tn bunlara kendi,si sz ko-
nusu bir ocuk kadar saf gzkrd. l-
mekten byk korku duyar ve gerekten
bir ile uzun mr
okurdu; bu dua ona yz yirmi bir mr
Bu dostu Urus Mirza'ya bu
reeteyi dikkatle
Mirza o bana glmseverek nai<-
gz nne onu daha
veciz Halbuki
beni kazalardan ve koru,
beni yz yirmi
Gnde iki defa bu dua etmek gerekmek-
teydi; sonu istenmiyen kaza
ve saymak da
Trkistan'da ok bir inanca gre dnya
Hicretin 1300'nc yok Yer
70
ta genelev mahallesi olmak zere her
yok
Felaket tarihi mminler sak-
Birbirlerine zntlerini kar-
ktlklerini, ahlak

ilahi Hiddeti zerimize ekti; ve daha
iyi davranmak vakti Bu
sefahat ve aldatmaca dolu
zira kar ve
Yerli halk istila veya
havadislerinin ender Bu blgede
olan yer sadece beyin-
leri de pek de olmasa ge-
rek. Acaip de olsa bir habe; hayal glerini harekete
geiriyor, giderek nem ve bazen g-
ln itiyordu.
Bir ka nce Mekke'den gelen bir bize
son derece garip gelen bir kehanette Kut-
sal bir Trkistan'da bir ta-
yumurtadan bir
ve bu btn
Sylenti sratle ve Rus Tr-
kistan'da halk tavuktan bir yemez
Blge tavuk yerli
nderleri tavuk yumur-
daima pili bu kehanete inanma-
bir ve ldr-
mekten
Ak kylerine fal<at ne derlerse
desinler katliam Blge ne ted-
bir Nihayet parlak bir fi-
kir geldi: bir tavuk ldren bir koyun kadar be-
del deyecekti. Karar kesin oldu ve katliam
durdu; kadar hayatta kalan tavuklar
71
karan ldrlen
rinin
en gzde ve keklik
her cuma sabah
sonra bu sporun denilen bir
bahede Seyredenler bahislere ve
iyi bir veya sahibi yksek bir meb-
cebe indirir. bir bir ka san-
tim ( 1 ) bu herkese uygundur; nite-
kim pazarda bir bile
bir bu hay-
vanlardan bir tane mutlaka Kekliklerin
daha yksektir; toplanan bu hayvanlar otuz
franktan Bir ok zafer kazanan kek-
liklerin ok ama sahibi byle hay-
vanlarla hi kimsenin ta-
rafa bahis grnce ke3ip yemek- .
ten bir yapmaz.
Byk dini bayramlarda. Arsol'da at
dzenlenir. binerler;
daima binici
oarlak renkli elbiseleri ile pist boyunca it eder-
ler ve gzel bir ve bu-
renklerin ba-
nisan dalgalanan ieklerin
benzetilebilir.
Sart gvde bir ka
saatlarc9 gnn
ve giyim ayhanede
rahavet iinde tercih eder. Sonra ayhanede
bir mziki, veya gibi zarif hare-
ketli, gen ve gzel bir (baa) ihtimali
ay koymak, nar-gile yakmak bu gibilerin olup,
(1) yzde biri. ()
72
taksir yani majeste diverek onunla gnl-
lerince Zaman zaman kart oynarlar, zar ve
kemik atarlar. kavun. karpuz veya kuru yer-
ler.
Fakirierin byle kendi-
lerine parlak veren afyonu tttrerek veya
kapsl lerinin suda
elde edilen ierek dalarlar.
etkisiyle duvara dayar.
mddeti miktar ile olacak
uykulu bir durumda hareketsiz ve orada gzleri
bir nevi duygusu hayal ku-
rar; her fakat en bir
grltden. kendisine sylenen bir kelimeden
olur ve mutlak saadeti ancak mutlak sessizlik ve hare-
bulur . Daha sonra ve
dner . Bir kere bu maddeden asla
vazgeemezler v.e her gn saatta ve miktar-
da koknar almazlarsa zamanda btn fiziki ve ma-
nevi enerjilerini kaybederek en mutsuzu o-
lurlar .
byledir.
yararlanarak yemekle-
ri, zenaatleri daha ver-
mek isterdik; ama karlar eriyip, tomurcuklan-
maya yola koyulduk ve grdk ki yol bo-
yunca hayat sren insanlarm u-
sulleri. grecekleri de aynen gibi; o yzden
yol boyunca an-

73
tV.

- Afgan Elisi - Bozkmn-
dan Elilik - Emir Abdurrahman
ailesi - Semerkant'tan Hareket - -
iin reete -Trkmenler - Yol
usulleri - Buhara'da - Hekim, diplomat ve
Rahmedullah - ordugah - 'ye muzaffera-
ne
sonuna
ilk gnlerinde geziler yapa-
sonra Sir-Derya inaz
Tabii rnekleri yerlere kadar uzana-
geitler yol vermeye
da Semerkand yolu ile KOhistan tepelerine vara-
cak ve daha sonra yaterse vadisinin az
bilinen veya hi bilinmeyen gezdikten sonra
Buhara. Trkmenler lkeyi. Hive, st-Yurt l. Hazar
ve Kafkasya yolu ile Fransa'ya dnecektik. Fakat Ka-
bil'in yeni Emiri Abdurrahman Han General
Kaufmann a gnderile n Afgan elisinin i lan edi 1-
di. Elilik heyetinde eli olarak.
ince bir diplomat olan Hoca Saib, Emir'in bir kuzeni ve
Semerkand'da bir ka Afgan
75
ile piyadesi Bu eli General Kaufmann'a eski
minnet ve Emir Rus-
larla zere te ge-
erken elinde ailesinin fertle-
rini geri gtrecekti.
Kabil'de Yakup yerini sonra tali-
hin kendisine grnce fazla tehlikeye gir-
meden iki ve biri henz yrme olan
geri
Bir Rus mfrezesi hkmdar ailesine eski Buha-
ra kadar
den de mkemmel Buhara zerin-
den yolculuk oluyordu. Tereddt ede-
cek bir nokta yoktu. geziyi
bir zamana erteliyecek ve bir engel Af-
izleyecektik. General Kaufmann'a
muzda byk bir bize bu izni verdi. Ker-
van Semerkand'da sratle
ve eski hareketle nce
inaz'a orada sallarla
Nehrin sol fakat derin uykusundan
pek olan l zambak-
gillerden bir ka bitki henz
Sessiz ve ova eskiden, Cizak'a
bir ka fersah tede
derin suyunu gnderen
sayesinde
Cizak yirmi bin nfusu ve yerlilerini eden
akrepleri ve ile byk bir ky-
dr. Verimli vadisine giden yolun k-
k bir kolunun eteklerinde .
. Sanzar vadisinde kynden sonra
daralan yolun her iki Temr mey-
dana getiren sivri zirveli ve yerlerine yer-
kaya bloklam taraftaki
76
cidarlarda farsa iki kitabe okunuyordu: biri
ve kavimleri yenen. yeryzndeki glgesi n-
l iin, de 1571'de mutlu
bir sayesinde drt yz
bin yok eden ve Bir ay boyunca Cizak nehrin-
den kan sebep olan Hanlar Abdul-
zaferini
nce, l\llalguzar yumu-
bir tepesine Afgan araba-
grdk. iri tekerlekli arabalar Emir'in
zenginlikle-
ri ve Rus terketmeden nce sa-
Arkada, kafesli araba-
larda, retakatince geliyordu.
Bunlar gezgin harerne fazla sert hareketler-
le cins bir araba-
nnde, dondurucu korun-
mak iin krklere Emir'in iki
ti. Gzel ocuk yzleri mermer
mirza titriyordu. Afgan
nc oluyorlar, kuru ot
yorlar. yakarak ve kervan ona
fakat bu sefer dizginlerinden tu-
tarak
Kuyu bulunan yerlerde nceden
yor ve herkesi doyuracak yiyecekler
Emirin aile.si bylece

kurulu-

ve Semerkand'a
sonra yol, Cimbay'da Ze-
vadisine Uzun fakat
az su ok bir
yatakta rahata akan sui!Jr iki ay sonra erime-
siyle kpklenen engin
Sir-Derya'dan beri yzmz toz zerreleri ile kam-
ve donduran Semer-
77
vakit Gece gelirken
boz renkli gk evlerin zer inde rperti-
ci glgeleriyle harabe haline farkedivo-
ruz.
Ertesi gn gzel bir Ri-
gistan ssleyen Tillah-kari ve
medreselerini Zindeh Camil"ni ve Gur - Emir di-
ye Temr'n trbesini ediyoruz. Temr-
kudretini temsil eden bu iyice in-
celemek iin vaktimiz yoktu. uzun uzun
zevkle seyretmek Afganlar
bize Semerkand 'a ancak dokunup geecek kadar za-
man son yapmak. at ve
krk bulmak iin gnmz bundan yk-
lerimiz iin bir araba. biri tercman grevi yapacak iki
cigit ( 1) temin etmemiz gerekiyordu. Kendi
za btn temin edecek bula-
Fakat ne mutlu ki. valisi
general ivanof ve general Karaikof gsterdikleri
ilave ettikleri byk destek sayesinde
hareket iin tesbit edi olan 13 mart gn
miz
iki gn nce Afgan elisi general ivanof 'a gelerek
ve ona gen prensleri takdim o-
stnde Rus pantolonu ve izmelefi, beld::m
ve ssl afgan ceketleri
ince
ve Kendilerini uzun

ve yzl uzun boylu bir adam
olan maiyetinde ieri girdiler. El-
i Hoca Saib'in ingiliz tipi pantolon ve iz-
meler elbiseleri ile
kimseler geliyordu: ablak bir yzde gzleri,
(1) (.)
78
zeki ve sakin hareketleri ile bodur
bir adam; onun Emir'in ok
kemikli, sert uzun ve donuk yzl ser-
dar; sonra yuvarlak yzl. kk gzl, yanak-
kaan ile bir Kara-kalpak
bu adam srgn top-
raklarda uzun zaman iinde
lak sinirli bir sallanan beli b-
kk enerji dolu ile he-
yet en sonda geliyordu. Bu insanlar
zg bir vekarla fakat Sartlarda gr-
len dalkavuka hareketlere asla itibar
daha ve Sartlar gibi boyundu-
ruk iin gerektir.
Nezaket szlerinden ve Buhara zerinden
yolculuk ile Afgan Emirinin Semerkand'da eskiden ge.
gQnler zerinde sonra
sli btn ile ekildi.
Ertesi gn general ivanof gen prensiere nezaket
ziyaretinde biz de
bylesine sekin bir toplulukta kabul edilmekten b-
yk duyan bcek ve bitki frenkler ola-
rak takdim ettiler. Hoca Saio elimizi ve tercman
Zaman izienimlerini iletti.
13 martta sevimli veda ettikten
sonra bir ka Rus tercmanlar, bir doktor ve
gen dzgn halinde saran
elli Ur.al ile Buhara yoluna
ru hareket ettik. Bizim de derdimizi ania-
yacak kadar Rusa ile Orta Asya'da btn
Trke ve Farsa leheleri bilen Se-
bir onun da sadece
Trke bilen. fakat daha nce olan
Rstem bir bulunuyordu. Rstem az
79
ve ok gze batan
szlerini dinliyordu.
nmzden geride
dar sokaklardan terkediyorduk. Son
ekili tarlalardan sonra. eskiden mineli ta-
mamen rtl drt stOnu olan bir kprden geiliyor-
du; bu eyeri zerinde
bir yere kadar skl-
Bu kprnn byk Temr'e ait syle-
nir. 'ye varmadan nce kprye rasiama-
k. Kpry sonra bir ve
bir mddet sonra vadisi gzkt. Ir-
mak. gibi duran
bir iinden Solda, gneyde Sa-
markand- Tav tepeleri hala karla
Buhara tesine kadar. Rus
ait son kylerin bu silsilesini izleve-
Kyller karlar al-
zldklerinde inen kpkl
itinayla toplarlar; bununla az verimli sular-
lar ve ile geinmeye
Yol tozluydu, ve gney - ylesine
sert esiyordu ki, yerden kalkan iri kum tanelerinden
gzmz bile kaybermek tehlikesi Bu son de-
rece kuru byk bir hergn
sonra, zellikle gn Se-
merkand-Tav'dan kadar uzanan
oturulmaz hale sokabilir; bu blgede ok
bulunan zehirli bcekleri eteklerine s-
prebilirdi. Bu yzden Buhara Emiri daha kt bir yar
o yreyi srgn yeri olarak
gzetimini
ve akreplerin ilaveten
o cehennemde
fazla izin vermiyordu.
80
Bize bu bilgiler verilirken ve yz elli
Trkmen arabalara
Bu havaya toz bulutunu yutmamak
iin srerek getik. Gen
prensler yine Gn bat!-
nce. gney- gelen bir sel suyu ile
sulanan. belki yz evlik bir ky olan Sazigan'a
ad.!rlar orada haberdar e-
olan ky yol veva
harabelerin evresindeki stne bir
ha!de bizi bekliyordu. Merakla fakat uzaktan seyredi-
Kyn bizim
selamnaleykm dedikten sonra tercmanlardan dilek-
lerimizi dinledi. Bize yurtlar (1) rzgardan mah-
fuz." yemleri ve ocaklar yanar durumdav-
Hemen yiyeceklerin ve son ge-
lenlerle gece kadar devam etti. Geceleyin kop-
koyu iinde rzgar esiyor-
du. soluk daktarla birlikte, tah-
tadan bir kap iine nefis palav'dan ye.
mekle Bir ka lokma ki
manga! bir Afgan ieri girdi ve bi-
ze bir otuz para leziz ko-
yun eti ikram etti. Afgan ile iyi ar-
olan Zaman bize nezaketini
iki, para ekip - tabii ki ellerimizle- yedikten
sonra biraz nce byk bir ile palava
gzmzn ucu ile bile Uzun bir at gezinti-
sinden dndkten sonra iyice biri iin palav.
kadar bir yemek ise kebap.
elmas eder! Kafkasya'da veya Akdeniz
Trk lkelerinde olanlar bu
gayet iyi bilirler ve ok gzel mu-
( 1) Orijinal metinde aynen gemektedir. (.)
F: 6 81
hataza ederler. ilk defa bugn kebabtan
sonra btn ile gzelliklerini teren-
nm eden hi gitmedikleri
7
ne kanaat getirdik, zira ve yerine kendiir:f
rine gelen palmiyeyi tercih ediyorlar, steliK
harika damaklk-
'
kalan tad iin ahenkli bir da
gerekirdi! /
lde cennet duy.du-
ey okuwucu,
tek Amu-Derya 'ya kadar seyahat edi Ise
olan bu iin reete vermeme izin
ver, nk ne kadar usta olursan, ol, ne yaparsan
yap, kk Avrupa lkende birinci olan
yoktur : iki ve
ve kokulu iri Orta As-
ya koyunu.
Koyunun filetosu ve-
ya hi olmazsa butu normal bir
gre lckmalara kesilir, yine koyunun iyi bir yerinden
kesilir, bir bir et olacak
de dizilir ve birbirlerine
temin edilir ; sonra uygun miktarda tuz ve karabiber
serpilir. iinde nar gibi 'kmrlerin
bir ukur tutulan kz stnde
evrilir, on, dakika sonra
zerinde ve gznz dumandan ya-
n.rnca zerinden ekip en leziz yeme-
ile yiyebilirsiniz.
Sekiz ay sonra Buhara'da Emir
ve olan sanatkar gr-
btn kalbimle elini ve uzun mrler
diledim. Bu arada
ar Aleksandr iin dini bir para alarken yatak
grevi yapan keelerin zerine yorganlar seriliyordu.
82

iyi halde ay
alt da kt
rzgar fazla vermeden ieri flyor-
du. nlemek iin saman
a.lelacele
gelip yemelerine kadar bir hayli
yiyorlar ve karesiyle oran-
olarak ieri giren da Fakat
iyice sonra,
zun ilk da iyice yorgun ra-
hata sebep rzgar en tiz notala-
kadar bu bize ahenkli bir ninni
gibi geliyordu.
Sabahleyin. geceleyin
lak olarak Rzgar tozu dumana katmakta de-
vam ediyordu; ynmz gney- rz-
tam ve
bir yoktu; bir adam olan
olan
olan kk kyleri solumuzda
ibrahim At.a yerde de Bugn
Trkmenler dne nazaran daha dzenli
bir evresinde ve bir da-
vulcu olarak Davulcunun boynunun
her iki bir davul bulunuyor, o da
ahenk vermek iin dzgn kuwetle tokmak-
davullara vuruyordu. sonra gneyde
Sebz 'e giden korunun ordugah
kuruldu. Keklik koruda bir miktar su-
yu buldum ve en leziz gibi onu itim. Suyu se-
vebilmek iin ondan mahrum o'lmak gerekiyor.
bulutlar mutlaka bir
geceleyin ile
bsbtn artan gk grlts korkun bir
yor. bardaktan
83
bir mddet son-
ra damlalar etti, kuru yerleri ve iyi,
kt bir durumda uyuduk. Sabahleyin hala b-
tn ile devam ediyordu; dinmesi mi-
diyle hareket geciktirildi. o bize ll. Alel'f-
bildirildi, bundan sonra Sa int- S.l-
mon'un
tan sahneler meydana geldi.
Biraz sonra askerleri neden
mak istemediklerini bir olay ortaya
Kyn geldi, buldu ve
Trkmenlerin olduklariint anlat-
bile Trkmenler,
diye kadar gsterdikleri bir kenara koyarak. ok
az demek olan eski

Bir gn nce kyde yaparak er-
tesi gn deyeceklerini fakat son anaa
red Ky nderlerini Rusla-
ra gndererek rica ediyordu.
Bizim Trkmenler yklerini ata
harekete Kk bir tepenin stnde
dalgalanan Tercman
bunlar drt nala geldiler,
indiler ve geldiler. Yol kesen
haydut et-esi reisi grnmnde olan ilerinden biri
gayet byk brk ile ie-
ri geti. Ona gre Afgan kumandan uzun ay.
demek
ama sadece iyi niyet yetmiyordu, para da gerekliyrli.
kesem diyerek kesesini ve ter-
sinden silkeledi: Ruslar zengindirler, ve
Trkmenlerin Ak - topraklarmda yap
zerlerine onlar.a daima
ran Uygun el hareketleri ile ssl nutku. saf
84
bir gulmseme ve szlerinin eden
elin kalbin stne ile son buldu.
dinleyenlerin y-
zne dik dik kk gzleri yz ifadelerini di-
dikliyor, tercme edilen szleri yzn ifadesinde ne
gibi etki anlamak ister gibi bir tercmana, bir
Rus kumandana
denecek nisbeten az olay r-
tlecek gibiydi ve nitekim aksakala
vergi gz nne
dair sz verildi. kendi lehlerine dnme-
sine olan arksarkal meselenin bu -
zmlenmesinden gayet memnun
Trrkistan'a gelmesinden nce
haydutlardan bir aksi hal-
de darbeleri ile gayet iyi
h
Trkmen gelince, neticede
bol bol selam vererek ekildi,
elinde havada savurdu ve ha-
reketlerini gzliyerek sessiz duran bu ze-
rine hep birden hareket etti ve davulcu nal seslerine ka-
nakkaresine vurmaya Sonra bizim birlik
de hareket etti. nce, dolu ve huzur iin-
de oturulacak bir yer olmaktan uzak Came
geldik: bir dere Yol, Rus milli
renklerine bir kadar
enlem zerinde iki
bin fersah tede Kore da bir
bu yolu aan Kazaklarm
dan daima gneye iniyordu.
sonra kadar gney, gney-
ynnde ileriiyebilmek iin sola
gerekiyordu.
Suyu tuzlu olan urkuduk bulunan bir va-
85
dide dinlendik. Ot rts
Gebeler bu blgede hayatlarmdan memnundu-
lar; srlerine yeterince su buluyorlar hay-
bol bol otlaki-arda otluyordu. Nisan
girer girmez gibi keklik srleri ra-
hata yem zbekler gelecekler,
di olan bu yerlerde yurtlar ve su se-
viyesi ve
k1,3derli srece urkuduk evresi
melemeleri ile
cak ve zere
zaptedilmesi g ve o-
cuk erkeklerin kpeklerin hav-
lamasl
Bu yrenin bir ki-
lometre tede bir ok cigit'in ( 1) parlak renk-
li elbiseler bir drt nala bize geliyor-
du. Bu, ok tostoparlak, fevka-
lade gzel bir beyaz zerinde adeta bir top gibi
layan bir Bize ve
bir byk beyaz bir
enli bir yz gzkt, alt da,
yeni gerekten ok kara bir sakal
Buhara Emiri'nin prensleri
iin lkesinin elisi byle bi-
risiydi. Rahmedullah olan bu kudretli ellerimizi
hararetle eksik gstererek tebessm et-
ti; memnuniyetinden gzleri bizi
den sevincini belirttikten sonra her biri lkenin
trelerine gre birer iltifat olan bir sr soru sordu:
- olsun Ak- (2)
ler mi?
(1)
(2) Rus
86
- Evet.
- HQb. - ( 1) mi?
- Evet.
- Hb General ivanof mi?
- Evet.
- Hub. General ivanof mi?
-Evet.
- HOb. Peki siz,
- Gayet iyi.
- HOb. Yolculuktan hi
-
- HO b. Rzgar sizi etmedi mi? vs. Ve
her cevapta elini
kalbinin stne koyuyor ve o Hub kelimesini
Vazgeilmez biti-
rince, Rus kumandan da ona Emirin,
vs. nin sordu.
Cigitimiz Abdulzair, Rahmedullah bize
bilgi verdi: ailesi, Emirlerin
nl hekimleri ile Rahmedullah
bir grevdeydi; Emir ilminden lde yarar-
ve onu hi Fakat byk
bir Hkmdan temsil edecek
zamanda gayet iyi bir diplomat olan
yolluyordu. Onu bir ok defalar Trkistan ge-
nel valisinin
ve her zaman gzdesinden memnun kal-
verici meziyetlerini
dinlemek gerekir; Son olarak hareket edi-
yordum; henz yola k.i
duydum;
dan yatmak zorunda Hemen bana bir ulak
(i) imparator, yani General Kaufmann'a verilen la-
kab.
87
o da gece gndz demeden yol ve beni
Sratle geri dndm Emir'i ziyaret ettim, bir
ila ve gn nce

ge-
duyan civardaki zbekler bizi grmeye
Bizi iin gzel bir Buhara
yurtlar
Rahmedullah evik bir hareketle indi, ko.
girerek teker teker soktu ve
rica etti. zerinde, genellikle des-
terkanevi eden dolu tepsiler
tu; bunlar: zm. kuru badem. havu
nihayet bal, yumurta ve
. yayvan bir hamur Nezaketen dasterkane-
yi eden arada da ay iiyorduk.
tepsileri hizmetkarlar
kuyruk bu alelacele
getirmislerdi. ayakla fazla bir ti-
tiz!ik gstermiyorlar ama ihtiyaca cevap ve-
izmeleri ipekli ss-
l deriden ve iri ile reisieri Bu.
bir zamanlar Emir'in tevecchn snk ba-
zarif bir rdek gibi yrriken
gstermeyi unutmuyordu. En elinde.n
yemek bunu Rahmedullah 'a ge-
iriyor. o da el hareketleri ile nmze
sryordu.
Yemek yiyenlerin yedi veya sekiz iken alt-
seksen yiyecek getiriliyordu: Buhara neza-
keti konuktan ev sahibini memnun edecek bir
a 1 nca ya kadar onu ka basa doyurmaktan ibarettir.
Oturmaya eli kendisine sunulan bir fin-
can kahveyi imek ve bize ede.-
88
zr diledi: yapacak ok
Hi bir nceden dzenlenen
yordu; anda svari
ve topluyordu. Nitekim
onu tencerelerin bir duvar
dikilirken gryoruz. Yukardan duruma hakim oiuvor
ve eli ile zerinde, gzn mutfaktan ay;r-
madan bir kale buyruklar veriyor-
du. Sesini duyup da anlayan kimse hemen
seyirtiyor. sonra
larla Byk bir
ve beslemek. yiyeceklerin herkese
de nezaret etmek ve kimseyi
gerekiyordu. Hepsi insanlar
olan ve Buharalllara nefretlerini e-
kinmeyen. bir gibi hiz.
met ettiren ve Trkmenlerle bu bir hayli
zordu.
Afganlar, Trkmenler ve Rusl.ar birbirinden uzakta
karargahta
Gen prensierin ve maiyetinin
geri te-
kerlekleri ara-
balar gzlerinden uzak bir yere
onlarla sadece hizmet
ediyor, Afgan askerlerinden bir dizi evre-
den
Trkmenler kare ordugah
Gelir gelmez keeleri yere
enseden kadar dikkatle rttk-
ten sonra, yere ucu sivri demir bir sopaya
ve eyerini daima gz
ve bir yerde muhafaza
Yine kendileri iin .. yorgan, g-
revi yapan keeler Bu mart
89
o adamlar geceleyin stlerini sadece
la rtyorlar, ikili veya drtl gruplar halinde
lar ve gzlerini korumak iin rt-

her biri uygun bir yer setik-
ten sonra Trkmenler tfeklerini
terkediyorlar, byk stlerinde
sadece gmlekleri ve ve zaman
ile oluyorlar veya
bir taban-
ca veya iierinden pek ancak bir
seyahat olan kav, bulabilirler-
se kibrit. vs. gibi ihtiva eden koyun
postundan gayet iri brklerini
Gen ile yanan bir kmr
narg-ilenin ttn zerine koyuyor, duman
kadar flyor, bir iki nefes ekiyor ve marpucu kendin-
den daha byk olana teslim ediyordu.
olan Trkmen ise glu glu diye ses derin derin
iki, nefes ekiyor, marpucu ektikten son..:
ra dumanlar, fazla nikotin ile sersem-
yzn bir an rtecek kadar koyu oluyordu. Bir
bir stiline gre Rusya'da
imal oyun ile iskarnbil oynuyor; bir
suyun iin diz kerek flyor;
ise kk bir torbadan bir tutarn ye-
sil kungan atmak iin uygun kolluyor-
du; su ikinci defa ay Hemen
tten fincanlarla, kk yudumlar alarak ay13-
etmeden muazzam mesafeleri
katedebilen Trkmen, bir yoksa ancak
yemek .iin uyanmak hari btn bir gn
den zaman ve uykuya
suluyerlar ve daima bir ada-
vaha nefretle
90
doldurtuyorlar-

Kazaklar bizim en yksek tepede ordu-
Tfek nbeti
Rzgardan korunmak iin yurtlara vererek
ve kurarak
bir Herkl Kazak dikkatle
iplik geiriyordu: bir
bir dizgini tamir ediyor, bir de izme-
lerini tane iri Kazak hasta
muayene edecekleri bir devirmeye n
ilerinden birinin ynde bir ka-
ikisi aksi ynde iterGk
dengesini kaybetmesine sebep oldular ve devirdiler.
nlemek iin zerine ve hayva-
iin ve
lar. Bir drdnc ve tam o
sotnia bir Kazak davulun
de sylemeye Bunun zerine bir sr
adam dinlemeye ve
zellikle davulun edici hay.
retle izlediler.
Gece kadar btn ordugahta
bir git- gel srd gitti. Buhara: lar tahta anaklar
de pirin, kei derisi tulumlarda su samanla.
ekerek sol.a
bir defa daha ve grup halinde
sulamaya gtrdler; yanan ufukta kaybol -
mak zereydi. ibadet Bir moL
la bir zeririe ucunu
Mekke ynne dnd
melerine sonra hay-
Mrninler gre abdestlerini
gibi yere
ve saf
91
yz gurubun ile bir halde molla
dimdik onlara hakim bir vaziyette duruyordu; sadece
sonra bir ka defa secde ediyor-
du; de onun hareketlerini aynen
Sonunda hepsi birden ellerini gtrp
ve dndler.
Bundan sonra tt. Bu kaba
iki halinde ve
gr bir sesle bir dua okumaya haki-
mi ar Aleksandr iin Gk'ten l-
hep bir ona Son-
ra bozdular ve yerlerine dndler.
iyice ve ye-
yendi. Bizim iin gezi defterimize not alma di-
iin de ay
sebep olan
ve saa gel-
Nihayet etraf
glgelere Herkes r-
tsne ve uykuya daimadan nce uzaklarda
son bir sigara iiyordu. Bir
az sonra, alevi iyice snmeden gz bir ka
ten, bir bir
grlmyor veya sayesinde can-
olan ve gmlyordu.
mevsiminde arada
uykumuz kesiliyordu; bazen
de ipini koparan bir at
sebep oluyordu.
arabalar hareket etti, da
onu -izlemeye
Bir ka ufak her gn grlen
sahneler bundan ibarettir.
Bize sz fantezi
bir verildi. Bir o
nezaret oradan
Civarda Arap bulunuyordu. Bu Araplardan
grmek iin yola ilk
ta zbeklerden mmkn Et-
nografik olarak bu bir ok zhek ve
kendilerine Trk vermesi gibi
latmadan bir
gebelerin gelip
ve genellikle meskOn olmayan
bulunur.
bir kare veya pa,ralelkenar eden drt
t oprak duvardan iinde gebe'ler
dikerler. iin veya i<isiak (te-
zek). hayvanlar iin de saman iine
veya bir bir
girilir. Amu-Derya'ya
daha ykselir ve tedbirler her hay-
vanlar ieri sokulur ve nehrin kol gezen
barikatlarla
ve kuzey- kuzey-
beyaz zirveleri gryorduk.
bu bizi iilebilir suya sa-
hip gtryordu. Yol boyunca Rahme-
dullah ile daha bulduk. Bizi her
yirmi kelimelik Rusa'yla teilikle n-
c zamanda fiilieriyle
soruyordu . Mu.hakkak ki Rahmedullah ok se
vimli bir daha az uysal olup, Hoca
Saib bize elini nazlanarak Ata binmeden
nce sarkan ihtivaten bir
ka para ekmek etmiyordu.
ilk defa olarak Kungur farket-
tik ; bu ovalarda raslanan bir optik hayal so-
nucu. bir ka yz metrelik bir ykseklik olup
13
kervan YOiunun iki kilometresi bo-
yunca uzanan tepeler bize ufku kapayan bir Himala-
ya gibi geliyordu.
daima grnyordu ve develer ile
arabalar yoldan bir an gzmz
son ola kaplum-
ve srngenler deliklerde
gryorduk.
Emir, Kabil emirinin ve
birlikte debde-
beli bir sonra
en yksek iki
miz bizimle bizi takdim edecek-
ierdi.
esmer olan birincisi Kar-
olan tekinin
ise sulama bakan kimse syleniyordu.
Gayet gzel olan ev sahiplerimiz feV'kalade
Adet zere
tan sonra getiler. bir ze-
min zerinde hafif meyille yol nce gidi-
yor. sonra ynne dnyordu.
ye sekiz kilometre kala Kungur tepelerinin eteklerine
sel yol yol zigzaglar iziyordu;
tepelerin evresini sonra 'yi binlerce
kmelerinin olarak gr-
dk. kateden -
bir sr kk gln evresinde
yaban rdekleri. karabatak srleri gr-
dk. Sonra bahelerin yksek toprak ile ev-
rili bir sr kk sokak Katir elilerine av-
konuta varmadan nce dnp
Halk Herkes en iyi g-
bir yer
her verin stQnde _insanlar kmelenmisti.
94
ve gzlerle
stnden bir kaybolan
farkediliyordu. Pazara giden yolun her iki
bize eden dilenciler
Krler, topallar. uzun zamandan
beri bizi bekliyordu. bir ses, uzanan eller, bov-
nunda ile kendilerine sadaka veren-
lere. katir dahi olsalar, en gzel
Onlara paralar zerine
gibi etki daha

Arkadan gelen
iin bir ukur dolduruluyor,
orada bir duvar ortadan yol
letiliyordu. itilip
krek elde
nmzde giden yksek rtbeli
grnce iki bklm olarak selam
Bu hareketin, grltnn tozdan bembe-
yaz ka\t-
bir halde ilerliyorduk; iri
zaklara gelince boz renkli ile
renkli elbiseler leke gibi
Uzun ile tepesinden
yorlar. daha gl ortaya koyareasma te-
bessm
Kanal boyunca uzanan ve ancak bir geabi-
olan bir yol sonunda Emir'in bize
ev Dar bir geitten getikten sonra attan ini-
len birinci avluya giriliyor. oradan da yryerek
avlusuna geiliyordu. konuklar iin
dasterkanenin bir salon bulunuyordu.
boylu adam. ile bizi
95
V
KAR i
Evimiz- Karavul- Ersariler- bir
-Rus hekiminin Bir musiki .
aletinin - in - Hapishane ---
Kraliyet
Rus byk salonun tam
gelen bir zemin hizmetkarlar.
birinci katta hekim. tercmanlar.
ve biz iinde olarak bir ke.
e penceresinden. bizim evle
ran (sulama grmek mmkn oluyordu .
Pencere derken, drt kt kavak imal edil-
iyi iki olan bir delik de-
mek i'stiyoruz. Kandili yakmadan iini grebil-
mek iin bu amak gerekiyordu. Cam
lkede henz mehul pencerelere
sahip olma lks ancak Emir'e ait oluyor ve
cam yerini bir sahip olmak zen-
ginl ik alameti
te ocuklar ve her adam-
lar En ufak hareketlerimizi bile gzl-
yorlar. yksek sesle fikirlerini belirtiyorlar ve
F: 7 97
ilerinden biri bile hareketlerimizi
fakat kuvvetleri ellerinde
ile darbeler
gibi bir anda il yavrusu gibi
gmd. dakika sonra kala-
-yerde bir
bir ekicilik
Kazaklar bizim
Kimi gayet byk bir saman tek
bir yulaf ile durmadan gidip
onlarla ediyor, bizim kylerimizdeki
yolcularla gibi samimi kurt )r-

Buhara herkesle iyi geinmek
istiyordu; bu yzden dostu Uruslara. dostu Afganlara.
dostu Trkmenlere tebessmlerini bol keseden
yordu. dolu yzle, dostluk gsteri lerine i.ha-
net edenlere en kt gnden bir
nceki gne kadar dolu yzle kaverdak ( 1 )
ve palav dolu ikram devam
Divaneler (2) ucunda kk bir zin-
cir sallanan uzun ve kadumadbakh diye ar-
monili bir ad su ile boy gsterdiler.
halinde diziidiler ve bizi ok kk
bir sylemeye sanki bir ki-
lisede ayin dinliyor gibiydik. Bir ka pul (3)
sonra. kesmeden ile selam verdiler
ve gittiler. Elbiseleri stleri son
derece pist i.
98
Gece ile birlikte, Farsa'da ga-
( 1) Tencerede para koyun eti.
(2) Divane, dilenci verilen ad.
(3) para.
ravul geldi. Burada karavul deniliyordu ( 1). Davullu
bu gece bekisi, gstermek bahanesiyle
her dakikada bir, erkek kedilerin
benzeyen bir zamanda o korkun ale-
tine var gcyle vuruyordu. olmadan
kesinlikle mmkn bu grlt
ile yol geceyi uyku-
suz
Kt niyetlileri korkutarak bu te-
min etmek bize hi de uygun gelmemehedir, ki
karavul'un grltsne ve sabaha kadar sren
bu sinirli yapa-
cak sebeptir. '
Bizimle birlikte gelen Trk.men bir
penceremizin tam gel.en bir bahede
yordu. Ersari olan bu kavim Buhara
boyunca iki
Kul Hoca Abdurrahman dostu
onun istila etmes.ine
Afgan Trkistan
na ilerlemeye bin yurt
ve Emir'e olan birlikleri et-

Bu Trkmenlerde hemen kendi-
lerini saran bir aile Hepsinin bir
ait maiOmdur. Genellikle orta boylu, zarif ya-
ince ve olurlar. kemikleri
dz ucu iridir, gzleri ukur ve ekik, du-
etlidir; eneleri sivri yzleri iin yu.
varlak denilebilirdi. Enli ve kuwetli
iine gml gibi duran
dilmelerine sebep olur. bir sahip
( 1) Bakmak, gzlernek Trke Karamak
fiilinden.
99
olup, geride, cesuranedir. nn d(.i.
zelttikleri gayet iri bir yana. elbiseleri go.
ebelerinki gibidir; bol yenli uzun gmlek, kesiz iz-
melerde kaybolan pamukludan don. Yol iin pamuklu
zerine koyu renkli, kei ve koyun
kaba bir uzun bir kaput giyerler.
Bizim gibi zerini rten
adam ve at iin yiyecekleri ihtiva eden muha-
faza eder.
silah olarak tfenkleri ve pistonlu veya
tabancalard Rus veya ingiliz olan bu si-
lahlar gayet kt ince namlulu.
nst mkemmellikte su byLik
bir maharetle ve
en gzde Hareket hi
kimsenin bir veren
ynetiminde hemen ilki
Sonra mfrezelere bir arabalara,
Hoca Saib'e ediyor. de evrede

uzun siyah bir
e !erek bizi selamlarken
te dinlemek ben-
ziyordu. Bizimle her halinden belli
oluyordu; gelmesi iin onu
gibi gzkyoi-
du; eskiden ipekli iinde o par.
lak mzisyen pek
onu kabiliyetine gre
vermediklerini, bu yzden memleketine
"dnmeye Bizim kervana
dan nce ne olursa olsun
rnek iin kendini zorlayarak yrmeye Yayan
olarak yolculuk bazen yeme ve yatma
kervansaraylarda mzik ile, bazen de kendisi-
100
ni devec lere
bir destanla Jay-
ret Bizim burada ok
mutluydu; ona cmert
ve- kan iinde gstererek
birlikte kendisini Amu-Derya'ya kadar g-
umuyordu. elde edinca el
!erimize ltfunu bize vermesini temenni
etti ve bize ile bir hava
sordu. Hemen aletinin tellerini onarmaya
da ilave etti .
gn sonra hekim konsltasyon
Kervandan bir hekimin konsltasvon
haberi zamanda ve halk tedavi
iin gelmeye Firengi, gz ve deri
ok daha On on yedi Sami
ok gzel rneklerinden bir Yahudi ba-
gstermeye geldi. Erpes arka ta-
tamamen gerekli mdaha-
kel olarak kalaak-
t!. Hekim tedavi iin btn ka-
syledi. Fakat Yahudi, buklelerinin
yok bir trl olmuyordu;
din gelmektense ekmeyi tercih edi-
yor. tirbu$on
gibi sarkan bukleler-i bir trl cesa-
ret edemiyordu. Oradaki Mslmanlar onunla alay
ederken. o hi cevap vermedi, ve ekildi .
iyice bir adam gzel
bir ocukla geldi . elbiseleri grp,
bir lisan duyan ocuk
szler. bir ka para korkusunu
kesildi. O zaman baba. g-een
zerine ihmal et-
tiklerini. onun da o zaman bir tabib .3-
101
iin demirle
ve o sonra
kabuk busbtn an-
Korkun stnde bulunan ile
kee ocuk yeniden i ekti,
ve kk bir delikten beyni g-
zkt. Her trl tedavinin g-
ren hekim, usulen teskin edici ilaca teselli edi-
ci szlerini de ekledi.
Buralarda hekimlik ocukluk ve ku-
da mehuldu.
gnn bizim mzisyen szn tuta-
rak. zileisi sessizce geldi. Her zaman
ki nezaket szlerinden sonra, bir kenera oturdu, uzun
yenin kendisini kolunu
ve akord etti. lavta
linde olan bu aletin ok derin ve
da ok daha uzun olup yirmi bir teli a-
iin
leri kt kaliteli Kabul'dan es-
duyuyordu.
Aletini ok seviyor, onu en gzel
tavus ile mukayese ediyordu. Kasa
tavus uzun
ve da dik ve benziyordu.
teliere yerden. nden
rebab tavus gibi gzkmyor mu?
Musikl aletlerinin en gzeli da kesindir.
Saz ok asil hareketlerle gibi
zaten efsaneye gre Allah icad Ba-
ve E.sirgeyen, yeryzne yollamaya ka-
rar vcudunu en saf kilden
sonra ona zeka ,vermek Fakat zeka ge-
grerek. maddi bir dnya iinde pat-
ileri srerek ilahi El can veril-
102
mek istenen kilin iine syledi.
ten nefret eden Allah bir kurnazlqk
yaratarak ondan ylesine ahenkli sesler ki ne-
fis bir musi'klnin tesiri olan Zeka ken-
disinde direnecek g ve ge-
lerek vcudu iine ve kendisi-
ne kadar bir daha o vcudu terket-
medi .
Mzisyen en gzel biz de onu
gerek bir hazla dinliyorduk. Musiklsi, g
Sart musiklsi gibi
Tam zileisi eliyle tuntan bir zile
(sembal) veya iin
"rn ucuyla bir zi lin na vuruyor-
du. zamanlardaki
son terennm ederlerken gz gze.
hareketsiz birbirlerine ve szleriyle et-
tikleri hava giden grlty an-
gzler nne getiriyordu; sonra
ve bir kervan zerine
sesleri hakim oluyordu.
Zileinin ok hayran
ve ona byk hrmet gsteriyordu. Onlara ye,
mek ikra:m onu yeme-
dokunmuyordu; usta ona d-
np bir yer veya sormadan bir tek
kelime sylemiyordu.
' Mzisyen bizimle gecenin birine kadar sohbet et-
ti. Ruslardan daha iyi makinalar hava-
da bildiklerinden ingiliz daha olum-
lu sahipti. Fakat en kokulu, iimi en gzel
en porselenlerin
in ile hangi imparatorluk boy Sadece
ve Emirlerin bir fincan enfes
iin en neslin
103
ve gerekmekteydi; torun dedenin
ancak bitirebiliyordu; Fakat o nefis hamurdul Ne tat-
ay zerine parmakla
nuzda, en ahenkli gibi ses bu
ses en az bir fersah duyuluyordul Bir gn,
bir in imparatoru ay iiyordu. ve hay-alps-
rest bir Bir an iin unuttu,
ve ay Fincan para-
binbir paraya yle ahenkli bir
ses imparator bunu en mkemmel mzikten
daha iyi buldu. Hemen en ince porselenden bin yz
fincan emretti ve ertesi gn yeme-
sonra 'bir penceresinden avlu-
ya Ortaya, efendisine ilahi
bir konser
Sanatkara ziyaret Kabul sorular
sorduk. O gnlerinden kt edin-
nk kt kalbli, ve az cmertti.
her iyi hi bir
kt muamele grmeden getikleri kendi lkesi gibi

Fayzebad olan lkesi ( 1) gr-
meye bize rehberlik yapmaktan ok
nun lkesini sonra
sanatkar bize tekrar etti ve ge
ekildi.
Ertesi gn gezdik. ocuklar ar-
stnde uurtma ,u-
uranlar ise bizi bir hareketle
erkekler bize laf Tesadfen,
su ile evrili, topraktan yk-
sek askerleri ile birlikte halktan
uzakta kalesine Esas
Trkistan - Af2:anistan bir blge. ()
104
tamamen
grev koridorunun uzun
fitilli ve i .ka-
leye asla
dndk ve idam boyunla-
birbirlerine zincirle drt bag-
bir caddeye Sa ve u-
iyice Bunlar. olan
alabilmeleri iin hapishanenin nne
Ellerini ve mer.ha-
metine
i belinde elinde so-
bir gardiyan uyukluyordu. Merhametsiz gardiyan
pis, kara yzl iri ve kemikli bir Hornur-
danarak
- Hapishaneyi ziyaret edebilir miyiz?
- Hay, hay! diyerek gelmemizi
ret etti ve nden ieri girdi. Bir aviuyu blen drt du-
ok alak, berbat dam virane-
ler ierde mahkumlar toprak ve-
ya ince ot yataklar zerinde uyuyordu; hepsi bir gm-
lek ve pamukludan bir dondan ibaret gi-
yiyordu; da Yine hepsinin
da bileklerinde zincirler Bir
bete avluda hemen evremizi ve
sadaka istemeye ilerinden biri sefaleti
gsterdi. ierde dikenler grl-
yordu .
Gardiyana. suu nedir? diye sordum.
- Bunlar haydutlar,
- bize elini uzatan esmer iri su-
c;u nedir?
-O da haydut!
Gardiyandan cEwap yoktu.
Gevezelik etmeye hi niyetli gzkmyordu.
105
Kk bir aarak bizi, kapa-
hcrelerin bir koridora soktu. Bir
alim biri, bir kitap
yazmakla bize bak-
bile; bir ne, arkaya sallanarak Kur'an'dan
ayetler okuyordu; birbirlerine has-
talara mahsus . parlak bir gzle Sonra. te-
pesi nde kare bir delikten gn
son nne geldik. Tavandaki tahtalar-
da birine bir makaradan uzun ve
bir ip
bir mahzen dikkatsiz-
likten
- dedi.
gzlerimizin nce
yere srtnen zincirlerin seslerini,
nan sesleri duyduk. Bize uzanan elleri. vcudun
yzleri farkettik. Toplu hal-
de bulunan insanlardan pis bir koku delikten

Bu sefiller:
- Sadaka, Sadaka! diye
Bir ka atmaya ki, gardiyan
9ize oldu. kendisi ve zinda'1-
da tek tek hel'kesin pa-
ellerine verdi. Daha sonra bir par?
ekmek almak iin verecekleri bir ka
bu korkun bir girmelerini nlemek is-
tiyordu. nk Emir mahkOm insanlara asla yi-
yecek vermiyor, sadece ve geri ka-
mminlerin cmert-
veya gre mahkOmlar se-
fil mevcudiyetlerini devam ettirecek bir bulur-
lar veya gererler. Zindanda
106
yatanlara bir para ekmek bir testi su verilir.
Hepsi budur, sonra mahzenin
oraya koyan kudretli
sm iyi beklerler . boyu hi bir
ihtimam grmeden gbrelik zerinde yatarlar,
kemirilirler.
Bazen halk memnunlar ver-
giler zorlukla toplanmaya halk sylenir . O za-
man Emir ulak gndererek halka rnek g<>-
termesini buyurur. Mahzenin o iin-
den seim bir tanesi yeryzne elleri
alana kadar s-
rklenir, ve orada birbirini ezen
-her zaman pazar gnler seilir- kur-
ban diz ker. Cellat tutar,
ve bir darbe ile ince Buhara ile koyun bo-
gibi keser. Ceset
ve ve gnler-
ce edilir; hi kimsenin bu idamdan habersiz kal-
mamasa ve ktlerin korkudan titrernesi
nce gzlerden
sulunun veya iyiliksever birisi cesedin para-
gmmek zere kpekler gerisini
tamamlar.
Tahtakurulu korkun grnm kalbirni-
ze Hapishaneden kederli ve sessiz ola-
rak Abdulzair dahi her zamanki ko-
Bir yandan
ken, yandan bu saf ve bulutsuz can-
gmlenlerle alay
Hapi shaneden tede, pazara ka-
getikten sonra su dolu bir havuzun
kare dehlizlerin
yordu. Bu Kraliyet de-
gezen ve arayan
107
yeri olan bu ay ve ber-
berler Dehlizler ilmandislerin grlt-
syle ve sivri
olan zarifler kaygusuzca
Salmarak yryorlar,
ipekli itina ile
Bir ay tebssmleri ve
ile ay tiryakilerinin ilgisini ekmeye

Diz gen bir boynunu ve
ellerini dayayarak kulak bir
sylyordu. Bklebilen bir
bir hi'kayeci daire insanlara bir
bir
ve keklikleri ile sporcular bir tut-
sahipleri tahrik etmek iin ince
bir g-
z dnnce, kendilerini kaybedince bir-.
birlerinin zerine galibin sahibi ortaya
cebe indiriyordu. iskarnbil
da eksik Rusya'dan gelen
ile tatil gn olan cuma-
dan bir gn nce iin berberler ok
dine hrmet!kar her Mslman
da gsterecek st
dzelttirirdi. gevezelik ederek
gelmesini ve
siyaha Bir gzleri
daha iri gsterilmek zere
hafif bir izgi ekiliyordu; bir teki elinde ' kk
bir ayna ile burun ilirn
( 1) bir tiryakiden geiriliyordu. Daha ilerde
ve afyon tiryakilerine bir
(1) N argile.
108
yorgun izgileri, renkleri ve bir u.
yarmadan tam bir insanlara mahsus
ile mmknd. Biz getike
bize laf szler sarfediyorlar, garip ga-
rip sorular
Her tarafta grlt ve byk bir can var d Her
yerde raslanan divaneler garip ile dkkania-
sanki gibi ks-
taha sadaka zaten mevcut
bir de
Evimize zere iki
Trkmer,e Birincisi bir ift gderken.
gtryor-
du. Sokak dar, fazla ilerleme-
nin veya geri gitmenin yoktu. nmzden
den yolu amak di-
ye ilk Trkmen'in bir vurdu .
kendisine hakaret edene y!e
ki, ve bile yumu-
yz ifadesinde binbir tehdit hemen
En aresiz durumda
iki ihtiyar bize yol verdiler. Her ikisinin de
na tfekleri
Bu Trkmenler Kerki
Afganlar ile Trkmenler pazara
yol iin gerekli malzemeyi temin etmeye ko-
yuldular. Amu-Derya Kilif'e ka-
dar sadece ve l hareket de' ertesi gn
olarak tesbit bir an nce bi-
tirmek ilerinden bizi ve
selam verdiler.
109
VI.
AMU-DEAYA'YA
Buhara usul iyi niyet- ilk!baharda uya-
-Tasarruf yapan Trkmen - Kuyular - Serap-
lar - Bir tatar - bir ozan
Seyid Ahmed hikayesi - Kilit - A-
mu Derya - Hoca Saib- Katirler - Afganlar -
Sal - Kazaklar - nderleri - ingiliz hak-
- Sahte ormanlat.
20 mart gn
terkediyorduk. boylu. Rah-
medullah nmzde giderek bizi kadar

Yolumuzun zerinde ilk
-. Kent idi; Derya'dan gelen zerinde
Eskiden bir kale ile savunulan byk bir
az nfusu ile mtevazi bir ka-
sabadan bir
Asya'da her kendi glgesi olan
bir ok eski raslamak mmknd. Bu lke
di pek ok byklkleri ve unutkan
tarih onlardan ancak bir kelime ile bahsediyordu.
Kent'ten sonra ancak bir ky o-
lan 'den getik: bir der-
111
ismini Burada zellikle bol miktarda
arpa ve zm
Bundan on dakika sonra da Kara Tepe byk
ky Evleri, meyve ekili baheler-
le evriliydi. Davna Kara Tepe'den geiyordu.
Ky birine ev adedini sordum:
dedi.
Biz az ilerde de soruyu sordum.
Ce,vap : Dokuz yz.
Yoluma devam ederken sorumu da
Bana verilen ile
yordu. Halbuki, benim kanaatime gre, bu kyde drt
yz kadar hane ilerinden hi biri ban.a gerek-
li bilgiyi veremiyecek durumda itirafa
ma m
Gerek olup tesadli-
fen verilen bu cevaplar zellikle genellikle
de temsil ediyordu. Onlara bir
hemen sz konusu
ve uzun sre daha sonra sa-
ispat beraberce bir yalan uy-
duruyordu. Asya'da seyahat etmeyi btn kalbi ile be.
nimseyen kimse iin bu en
hafifi bir ok soruya ve gz-
lemlere dayanarak aramak gerekir.
Kara Tepe ile vaha son buldu. Amu-Derya'ya ka-
dar su grmiyecektik: bir ky daha,
bir miktar ekili tarla ve sonra zerinde bulun-
Kervan yolu belirgin bir gneye
ru gidiyordu. Gney- kuvvetle esiyor,
toz ,havada girdaplar yaparak gzmze do.
luyordu. Solumuzda zirveleri
grnyordu. Abdulzair 'e gre,
da fiyata kristalize tuz bol miktarda o

112
'den otuz kilometre tede YLJosuf ku_
Bu. szme vaz ge-
irecek oranda yk durgun
ve amurlu bir su birikinsiydi. Szgeler zaman-
da ve hale Su iin-
deki pisliklerin dibine kmesini beklerneye
gelince. korkun bir susuzlukla kavrulan kimse
byle bir byk bir cesaret ister. Su ve
tuzluydu; bundan ay ise stl kahve rengine

Yusuf veya daha su birikintisi
zerinde bir kubbe
kubbeyi karakteristik ile bl_
ge onu onarmaktan
Zengin bir mmin bir tP.
mizieme tesisi ile bir kubbe kadar
amurlarla suyu imekte devam edeceklnr-
dir.
rzgardan kk bir tepe sayesinde
runuyordu. Bugnk yolumuz
yeni
yan 1299 (Hicrl)
uzun mddet yannik Bizim mzisyen bir
tan tekine durmadan gidip geliyor. rebab
Ge vakitlere kadar aletinin sesini duyduk.
valara hava nefes
kadar atmosfer elektrik yklyd. Gecenin

duyuluyordu. Onlar da
bozucu
yol Yusuf
ikiye ilerde yabani rdeklerin
bir su birikinsi grnyordu. Konakl
Yusuf kanat
Bunlar bu yrenin ev sahipleridir; su ..
F: 8 1
mkemmel bir rehber olurlar; izleyerek mutla-
ka bir gle veya su birikintisine varmak mmkndr.
Gney_e ilerlerken
farkediyorduk.
kavurucu
Yeraltindaki iinde
geiren ilk ile ye-
niden gibi
toprak ve kum ova_
da ilerlerken, g ve oktan oyun-
ediyorduk. a_
daima
dan daldurmakta .acele Tarla
iinde sylyor, sonra yukariardan
yere bir iniyordu. imenler . nazik
bir topraktan gsteriyorlar, henz
rin ufak bir esintisinde salla_
Kara ve bodur
dibinden keyifle geiyor-
lar, altst
Bunlar ln sprntcsdrler.
durarak, uzaktaki grltleri dinliyorlar ve
develerin ve ahenkli veya
duyunca hemen zel enkaz
olan bu bcekler, hayvan pisliklerinin
mesini gzlyorlar ve hemen zerine n
da\(anarak,
arka ile kendisinden drt defa byk
bir iter. Bunu kadar yuvarlar,
bir ucundan yakalayan
getirir, sonra itmesine
olmak iin kendisini Develerin
ziyafete konmak iin rakipler ge
saf kadar bir kav-
ga Biri yiyecekleri ile kamaya di-
114
rskrtmeye bazen bir
ka ift geliyor, o zaman ce-
reyan ediyordu.
taraftan yer seyiyesinde yararak u.
an ilk bcekleri
zerinde kk geiyor, kuvvetli kanatla.
abuk darbelerle dvyor, gibi ses
yolun olan yolcu
1
ar
gibi, gn batmadan kuytu yerlere varmak iin sratli
bir
Gz kadar bile:
Srleri kaybolmaya yz
kara bir noktadan bir
Leylek srleri geliyordu. uzun ve
dik gerili ne
yelken gibi byk ile mavi
gkte dzgn halinde
ken, grnmez bir kuvvet itilen ipek para-
Ve gzel gnle-
rin gebeler: ile
na develerinin yuruyen Trkmenler.
tfekleri, iri brkleri vardJ.
Bu
-Allah yolunu etsin!
-Allah yolunu etsin!
-Nereden geliyorsun?
- Maymana
-Hangi
- Kara Trkmen.
-Nereye gidiyorsun?
-
- Ne
- Torba ve
- kaa
-Mmkn kadar
115
-Ne
-Ne ucuzsa onu.
Geerken bu Kara_ Trkmenler bize bir ticari ik-
tisat dersi birka kelimede bize zengin
olma satmak. ucuza
almak. torba ve
boyunca ilave eder-
sem gayet rahat bir hayat
kabul edersiniz.
Atla Yusuf- S.ardaran'a drt saat mesafede kum
kesmeye
lar; yolun solunda tepeler

Bir saat sonra kuyulara
Bunlar derin olup, gre btn bir su ve-
recek
ve yok glckler ve
su birikintileri kuruduktan sonra
itibaren bu yrelerde gebe sren z_
bekler
lar ve Sonra. su tamamlamak
ve develerin gidermek iin
kuyu su tulum-
Bunlara bir miktar para veya l
ok ihtiya bir avu kuru mey-
ve veriliyordu. Bu kuyulara deniliyordu.
yreden Her ilk-
baharda zbekler hayvan-
orucundan iin getiriyorlar ve ma_
itibaren
tuz ile ince derelerden koru_
tepelerin yol
Su, tabii gre ku-
(ya-
ni tuzlu su) bir dere, ile
116
u kadar ki. zorlukla akabiliyordu; soru-
ne srne bir su birikintisi ile son buluyor,
kumlar da biriken bu yutuyordu.
Uzun bir yolculuktan sonra KuLKuduk tuzlu su
birka kilometre tede karargah !<urduk.
ay ve yemek iin tulumlardaki suya
mak .
Ertesi gn Manzara daha az
dzgn olmakla birlikte halinden kaybetme-
bunlar 'kum tepeleri. tuzlu su dereleri, tuzlu ku-
yular, eski glcklerden kalan tuz bi-
rikintilerinden bir
yolun on kadar kuyu gr-
dk; konik kare evlerde bir zaman_
lar bunlarda
kimse oturmuyordu. O-
lup, hem girmesi, hem de iin
damda bir Duvarlarda
kk pencerelerden
gzliyebilirlerdi.
Bu yredeki gebe zbekler llerini bu kuyu-
Yolun
bir ykseklikten bu grrseniz bir
harabelerine ok
da olan kurganlar bir alana ve mezar_
zerine koyma sahip zbeklerin
evre tepelerden getirdikleri lde olma ihtima-
li yksek bir duvar harabeleri
ve bina benziyordu.
ispan-tonda'da At stnde dere tepe
burada zellikle tepeler
nmzde .giden durmadan grnp,
oluyorduk. kafi-
birbirlerinden mesafeli olarak yol
sanki oyun oynar gibi biri tepenin stne di-
117
tepeyi iniyordu. i.span-tonda'ya bir kilometre kala.
dik bir sonra, Amu- Derya'ya bir ova
evresi yz metre kadar ykseklik-
te o-k renkli marn tepeleri evrili bir kr-
feze iniliyordu. ile ykl
rzgar bizi
Gn batarken tepelerin ren<-
lerine brnyor. kartallar dnyor,
atan kece ava haya-
oolirtiyordu; sonra. ufkun
Amu-Derya hayal meyal kendini gsterdi. Bylece Yu-
suf - Sardar an 'dan beri birbirini izleyen yayiaiardan
meydana muazzam bir merdivenin son basa-
bulunuyorduk.
Bir mddet daha yolculuk ettikten sonra
.
. ispan-tonda'ya at
dan sonra tuzlu
kare bir Harabe halindeydi. ok
odadan meydana i tertibine
Afganistan yolu zerinde belirli bir amala
bir kervansaray gerekiyordu. zamanlar-
da. herhangi bir olayla ekinen kervan-
ve korumak bura-
ya geliyorlar, burada srekli olarak kalan Emi-
rin askerleri de korumak ze_
re' kesin buyruk hi.
mayelerine Bu lkede raslanan btn eski
gibi bu da Da-
zerindeki bir sr kubbe kah kah k-
mek zereydi. Hala burada yolcular ancak
ortadaki kare odada kendilerini tehlikeye at-
madan yerde 8n ayak ka-
kl uzun boyu
hep bu odada
118
Bir an iinde at ile canla-
nan harabeye attan ilk nce inen Trkmenler
ler d i. ilerinden rsattan yararlanarak kee-
lerini sermeye, yakmaya, ay kaynat-
maya ve nang i le imeye Kahkahalar
kubbelerde Daha sonra herkes at bin-
di ve eski kervans.aray yeniden ve
gmld. Biz en son olarak onu terkettik, arabalar
diden ise gzden

Bu kim ? diye sor-
dum.
- Byk Emir Abdullah Han! Yol boyunca tesa.
dfen es:ki bir medrese veya bir
kervansaray .buna benzer bir soru soruldu-
gneyindeki blge daima

Semerkand ve - Sebz yrelerinde ise btn
eski yap!lar Temr'e atfedilir.
Kim Temr. Abdullah Han!
Kim Tengiz Han (Yani Han}
ilk iki ne kadar iyi bir
sa, Tengiz Han da ora yerlilerinin
o kadar korkun bir olarak
tam stnde Bu fmn.
dan geri durmadan dr-
tklemek gerekiyordu. Kum iinde zorlukla ilerleyen
- tekerlekleri ve keskin sesler
yordu, sonra evresinde maiyeti ve Af-
ciddi Hoca Saib'i getik. Trk
menler ovada Buna evremiz-
de tuzlu bir l Hi bir yer-
de bu kadar gl serap gz
lerimizin nnde sazlarla dolu gller, berrak sulu biri-
kintiler; gelen kervan, ve yk hayvan-
119
su iine bir geer gi-
biydi; btn evrede sanki palmiyeye benzeyen ince ve
bol bu latif manzara ye.
rine kum, emen demetleri veya tuz dolu gller
Tek yayan olarak, bir eliyle dizgini-
ni, muazzam bir tutan ve
nin gkten korunma-
ya uzun bir ayaklarmda,
izmeleri ile bir adam
ilerliyordu. Btn ile
temsil ediyordu; bu, srne srne ilerleyen
gezgin bir hayalinden bir Bu can
yolda bir renk veren o adam bii
ok byk maharete tam pro-
fesyonel bir Emir Abdurrahman Afganistan f.
Semerkand'da uzun
gnlerde onu Bu bilgisine hay-
ran ve Kabif'in hakimi gre
sanatkar lkesinin getirtiyor ve bun-
dan byle kraliyet tencerelerini onun ynetimine ter-
ketmeyi gibi derman_
yolculuk olmakla birlikte yol-
sonunda adam
da mutlu
Solumuzda bize gelen de-
ve grnyordu. Sadece birinci deve zerinde
kurarak bir cce yznde pee yoktu.
onu dekorun
yordu. Drt Sonuncu deve zerinde es-
mer ve bir bir adam yerles-
yayan olarak gel.en uzun boylu, kara sa-
bir Afgan hasta yzl zarif bir o.
bizi grnce yzn Bu
adama bir ka soru sorduk. Kk l gemisinin
ve kadar
120
Bu ve ocuklar, Abdurrahman
byk bir ol;an Seyid Ahmed Han'a
aitti. Buhara 'ya sonra Afgan Emiri'nden ar-
I esini o da bu kabul Galip sr-
gnden bu ltfu kadar
herkesden daha fazl.a Asya'da talihin ne
kadar sratle tersine bugn zirvede ola-
ertesi gn uurumun dibine sa-
bahleyin hutbe kellesinin
sepet iine ender biliyordu.
son ilk Trkmen
glgesindeki Yakup- Ata'da son buldu.
snmeye yz tutarken
mzisyen sessizce bizim tarafa
ve alak sesle Seyid Ahmed hikayesini
Ali'nin
ile Abdurrahman biliyorsu-
nuz. Bu ilahi bir ve bir ze_
Abdurrahman onu sevdi ve ondan
olan dnyaya geldi.
Seyid Ahmed Han ( 1 lkesinin fethin-
de byk rol Ali
iin onu lkenin Abdurrahman

kendisini srrgnde taraftar-
Halbuki Belh lkesinde ka-
olan zbekler Abdurrahman
ynetiminden ok memnun ona byk
Hemen silaha
den olmadan
Iann eline Seyid Ahmed'e bir mektup yollana-
rak Abdurrahman girmesi istendi. ama
(I) Orijinal metinde Trke olarak kelimesi ge-
mektedir. (.)
121
o bunu geri evirerek yeniden eline ge-
irmek iin kuvvet toplamaya Fakat Badah.
ile ondan nefret ettiklerinden. yaka-
zincire vurdular ve eline teslim etti-
ler. O da onu tahtakurulu
ve sekiz ay orada tuttu. Bu arada Abdurrahman
Han gneyinde
ma:hpusun parayla ve
Seyid Ahmed'i o da Buhara Emiri'nin ya.
da o Emir'in
biliyorsunuz; Emir, Seyid Ahmed Han
kendisine ricada bulunarak rehin ol.arak tutulan
ailesinin istedi, Abdurrahman eski evsa.
hibinin ve Seyid Ahmed'in
na hrriyetlerini iade etti. Bu olaylar Afgan Elisi
kent yolundayker. cereyan ediyordu. Hoca Saib'e Se-
merkand'da iken haber bulunan ve
gz Seyid Ahmed'in hi bir
sylememe daima
da. at srmesi istendi ve Trkmenlerin ona gz kulak
emredildi. Seyid Ahmed'in aiiBsini de.
veler ile amca. hiz_

Srgne giden hali
evirdi ve gzleri doldu. Btn gn bo-
yunca znts bs-
btn ve gl bir nder '
kimse onunla anda
i\fgan nbetilerin bulunuyor.
yemedi. nk geer gemez
ediyor.
Hikayesini bitiren mzisyen. dikkatini
ekmemek iin gibi sessizce dnd.
Hala geleneklerinin bu lkede
mzisyen dostumuz gibi sanatkarlar yolcu-
122
!ara olaylar en iyi bilgileri verebilirler.
mzik aletleri btn Mslman alemini
bu ozanlar. dedi-
kodu yapmaya pazar yerlerinde, evlenme. do_
lm- lmden sonra gelene'ktir_ m-
nasebetiyle en gl bulun,
ve son derece bir ol-
binbir tutar_
lar. yerini bir lkede, azan-
bir vakayiname gibi dinlemek gere-
kir . Buna bu ok kibirli, ok a-
buk etki kalan kimseler ve
kimseler edindikleri kanaatierin
onlardan grdkleri kabul ve
hi bir zaman unutmamak gerekir.
ve gide-
Kilif'e Yakup- Ata'Ja
on, on iki kilometre
Gney_ ynnde Kilif'e ilerlerken dai-
ma kumla Yolun
de bir zerinde otuz kadar Trk-
men grdk; hepsinin elinde tahtadan bir kurek
ilerinden biri topluluktan zerinde
bir par.a ekmek ve bir tutam tuzla, selam vererek bi-
zim gstermenin
bir trls de byleydi.
Bizi selamlamak zere yola olan Kilif Be.
geldi. Cengaver olan bu orta boylu,
asmer ve gaga burunlu idi. Buhara kd-
difesinden, kemeri ssl, firuze ve
yakut izmeleri deriden,
at ok evik bir Kilif'in nemi
nin gzel giyimi ile uygun Amu bir
tepe zerine olan da_
ha ziyade kasaba gney
123
glge'lerin glendirmekle birlikte Ki-
life tamamen bir fizyonomi veriyordu; evle-
rin ylesine sefil, onlara hakim olan ve
Afgan kalesine meydan okur gibi du-
ran yer yer kalesi ylesine yorgun grn-
yordu ki, yer sy.
leyebilmek iin en ufak bir i.stek bile
eteklerinde, glgesinde
kamp kurduk. gen Afgan prenslerini ve
ev sahiplerini bekleyen beyaz gzkyordu.
Trkmenlerin tfek top sesi gibi
Henkes Amu-Derya'ya mutlu grnyor-
du: Btn gn geti. kaval
ve dumburak sesleri Herkes kendi
nefis suyundan
Kire.Ji iki tepenin
olan drt yz metre
muazzam miktardaki kumlar hemen
hemen her gn sebep oluyordu.
mevsimi henz olmakla birlikte
saatta drt kilometre
yordu. gemek iin dipleri dz drt b-
yk sal Bu sallardan ikisi
ikisi aitti. Bir ge-
mek iin denen cret. geecek olan cinsi ve
ile Her iki Emir'e de iyi gelir
Kilit. Afganistan veya Buhara'dan
gelen yolu zerinde ve ya-
buradan Patta- Kisar'a gre
daha uygun Emir'in nemli
lde
Her sal. yzmek zorunda
sJ listnde temin etmek ip-
le iki atla ekiliyordu iki adam yn-
tiyor ve ile tahrik ediyordu. Atlar
124
iinde dibe yryorlar, su derinle.
gidip, gelmeden kaburg3-
iin salla-
drt kreki ilkel dmenieri kul-
geirmek iin iki gn
gerekiyordu, yani dzene koymak iin ya_
iki gnlk dinlenme.
gibi hekimimiz burada da hasta-
lara ok raslanan yine deri
ve frengiydi. Hoca Saib de hekimden iste-
di. Yz nezlesinden muzdaripti. Onu uzun zaman bizim
muhafaza ettik. gz ile Hoca Saib '-
in uygun Bakan ve elci
ne hala eliyle si!i-
yor; yemek yerken hi bir zaman atal
bu ait tenkidlerimjz ok nazik, stn
derdini ve liyakatla anlatabilen bir
adam olmaktan geri Hindu- g-
neyinde yer al.an Katiristan lkesinin
hayal rn terimlerle bize bahseden o o!.
gre Katirler melekler kadar gzei.
siyah
kadar birine
bir o i-sabet e-
derse delip ise ayakla-
yere hi Bazen Afganis-
tcn'a veya lkelere gelirler. fakat
kendi topraklanna gelmesine asla izin
da yine iri kuvvetli. beyaz ve y-
lesine ki. her yz, hatta bin rU-
pi denerek
Hoca Saib dokuz beri duldu. ok
bir onun iin iyi bir l.
ok gz
onun yerini emin
125
dan, henz gen bir ev-
lenmek sonunda tek

Fiziki ve manevi enerjiden yoksun hr-
ve bulunmaz.
sinirli erkek aceleci dik
enerji dolu bir Burnu dz, bazen iri.
kemikleri az yzn a't
Bazen mavi veya ela olabilen kara gz-
leri badem gibi olup ok gzeldir; ise serttir.
Genellikle olan boynu dik iine gmk
gibi gzkr. ince, narin Kolla_
kocaman ama gl ve adalelidir.
byk ve fazla el ok
uzundur. btn direnmeyi kadar
huzur ve skOnu da i eder.
Kudrete hayran olmak iin efendi nn-
de secdeye bu lkede
hayret. edilecek bir nokta Emirlerinden ka-
bahsetmeleridir. Yksek sesle onu tenkid e-
rnekten ekinmezler. Hi ekinmeden belirli bir durum-
da hareket bir durumda daha iyi
sylemektedirler. nderlerinden san-
ki kendileri ile durumda olan birisi gibi bahsetmek-
tedirler. Emirleri nnde ve gu_
rurlu grnce
aksi takdirde demeleri geldi.
ra zellikle karakteri.stiktir.
Afgan. lkesindeki treye gre biri Emiri grrse
onu selamlar, o da hemen iade ederdi. Bir gn
Emir ok kendi-
sine selam veren yolcuyu ve ia-
de Emirin ve nihJ-
yet Emir onun
- Benden ne istiyorsun?
126
- Sana Selamnaleykm dedim. sen cevap ver_
med in.
- Vealeykmselam. diye Emir cevap ve
yoluna devam
de memnun
Bu insanlar lkelerinden gururla bahsederler; As-
ya'da ilk defa olarak orada vatan sevgisi. Milli gurur
grdk. teki
gelince. kimin kendilerini ynettiklerine
btn boyun ise
korumak iin bir gayret iinde bu-
ol-
Asyailiardan kendilerini. stn grii-
yorlar. kudretlerini ve ingiliz-
lerle Ruslardan
Bu yzden Avrupalll i ara duyulan nefrete ve
lkelerine gezginleri sokmaktan hay-
ret etmemek gerekir. Onlar iin bir gezgin daima bir
onu. araziyi inceleyip. askerlere yol gs-
termeye bir Rus veya ingiliz olarak grmek_
tedirler.
Kilit'teki ilk gn boyunca Trkmenler ile Afgan-
getiler.
ikinci gn Kazaklara, ve at-
geldi. yklenmesi ok zahmetli oldu:
atlar sahiplerinin bir zerine sala hemen
geiyorlarsa da. daha gen ve bu hareketlere
olan hayvanlar denemeler
tan sonra bir trl terketmek Sa-
hioleri istedikleri gibi iin bu sesle.
hareketle ve darbeleri ile
geirmek istiyorlar; iki adam dizginlerden e"
kerken. ikisi arkadan itiyordu. Bir at btn na-
vurulan darbeleri hissetmiyor.
hareketsiz n birine
127
bir ip ekildi, o ayak sala girdi;
de arkadan iterek tamamen ieri soktular.
sesleri, bir ata edilen kfrler, bir binkinin be-
kahkahalar bir
ekerken, grrbz bir
kelimenin tam havaya kal-

ve ykleme kimsenin hareketleri ge-
rek kalmadan d.izildikten sonra. s-
ra ekecek olan geldi. Amu
-Derya 'ya ge'menin Kazak nazaran
daha iyi olan bu atlardan biri birden ve
hemcinslerinin ama
iftelerini yemekten bu
dndrd; durumu-
nu ve hemcinslerinin geemi-
grd. Yeniden karaya dnd ve nne
direnmeden oldu. iki
Trkmen suya girdiler ve Afganistan
ru yol alacak olan itti-
ler.
Sala binme beklerken
da evresinde hareketsiz bekleven Ka_
grmek gayet oluyordu.
koyu renkli, tozl.u elbiseleri, yzleri, atla-
dimdik ve maceraperestlere z-
g ifadeleriyle ilham verecek bir
tablo yaratan KazakJan seyretmek gerekten gzeldi.
Mkemmel bir iyi Y0-
rulmaz svari olan Kazak Asya iin
gibiydi. Kimse onun kadar iyi bir ata ve
binmeyi ihtiyaca gre kah eyerci,
terzi veya olabiliyordu;
sini muhafaza ederek, iyi bir piyade aske_
gibi, gibi ovada da
128
mesafel-eri 'katedebilir. Kazak As-
geri kalan da fethedebilir.
Ben bu Uralsilerin ( 11
sonuncusu da Amu'yu oktan Af-
gan bile.
Buhara subaylar. tercman ve biz-
den. kimse
ifci bizi gemeye da-
vet etmek zere geldikleri
kalanlar olara<k hep birlikte ay iiyorduk.
girerierken iki ellerini kalplerinin ze_
rine koyarak bizi ciddi bir Dizle.
rinin kadar inen koyu renkli bir kaftan. bilekler-
de bol bir pantolon ve
bular ilk olarak sz ok
bir ehresi. ince ve dzgn 'kara gzleri. zeka
btnyle byklk
ynetmeye bir soydan belli olu-
yordu. kurarak oturdu,
ve sorduktan sonra Afgan
ve Emirinin Ruslara gsterdikleri
tenkid etti; nk Ruslar daima iyi
ve bir dost gibi kabul et.
Ve madem ki Ruslar iki
etmek gemek ve Me
kadar gtrmek ltfGnda va
istedikleri kadar Afgan :kalmaktan
lkenin hakimleri gibi ken-
dilerini gryorlar, ikinci olarak
kabul ediyorlar demektir .. .
Buhara Emirini temsil eden mirza dasterkane ik.
ram eui; fakat sanki olan nef-
retlerini belli etmek bir az sonra
( 1) Ural Kaza
,.-:. 9
129
bile etmeden bir kenara Mirza-
yz birC:Ien kederlendi. Daha sonra aya-
gememiz
1i n bize yol verdi ler .' nmze grubumuzu bi- .
zi geirecek ol.an sala getirdder;
iin stne' kar.
olarak oturduK.. '
devam ediyordu. Deminki son
olarak ingilizlere yenilgileri ima ederek. bize
tebessm ederek sahipleri ile verdikleri
uzun
Afganistan bir lkedir. iin
abalayan fakir insanlar olan kendi kar-
ancak doyurur. Baten sefaletlerine bir son ver-
mek isterler; fakat Allah'a yalvarmak ve mahzun kader-
lefihe merhamet dilemekten bir yapamazlar.
Bazen Gk szn dinler. 1843'1ere mah-
iinde yasamaktan Allah'a
ok kendilerine servet gndermesini di_
ve da onlara. gzel silahlar ve bol
yklerle gelen ingilizleri dua-
kabul ingilizleri ya ldr-
ya beraberinde getirdiklerini de
ellerine Uzun mddet ellerine geirdikleri
ganimet refah iinde
tl. Fakat zamanla elde bir Bu son
da da eskiden gibi iine Biz de
taklid ettik. Allah'a yalvararak gzlerini
bir az zerimize evirmesini istedik, yine
kabul olundu ve ingilizler geldi. Onlara ne
biliyorsunuz.
- zerinize daha ingiliz gnderecek rr
dersiniz?
-Onu sadece Allah bilir! Belki.
Bu en
130
dan, biriydi ve dostunurt curetli bir darbe ile
zafere nemli oranda Abdur.
rahrnan sonra Yakub sa-
birinin iki bin
kuvvet zerine fakat bizim
sadece yz bu iki bin
ve hepsini Daha elde
edilen bu henz olan bir ok

- yz iki bin
cesaret ettiniz? Size yollanan kuvvetleri
in beklemediniz?
- nk kazanmak az-
minde olmayan Sartlar. zbekler. Trkmenler e_
kavimlerden askerler taraftan
gafil iin kt bir durumda bulunuyorlar.
Benimkilere gelince. cesaretlerine sonsuz gvenim
olan kavimlerden askerlerim ol-
asla byle bir cesaret edemezdim.
Bu arada Afg.an Herkes ka-
raya bizi par-
lak renkli bir ettiler.
. Gen prensler hizmetkarlar tah-
iine O-
turmak ii yere indirildi. ocuklar
elbiseler
di. yerlerine oturdular; selamla-
bize ellerini verdiler .. Sonra So-
lam n aleykm ve e.leykm selam szleri
Yeniden ol.
Emir'in gnlerinden bahsedildi;
dasterkane getirildi. ay ' Mirza o-
duruyordu; prensiere
ihtimam duyuyordu; bir da
lardan en kk duruyordu.
121
kemerlerinde tabanca-
Kk yedi terc-
man Zaman masallan byk bir zevK-
le dinliyor, onu ok seviyordu. Zaman ona Farsa
demek olan kelimesini ok dikkatle te.
laftuz etmesini kabul zira ilk hece
den sonra sylenecek olan heces'i birinin yzne
sylenirse o bo-
ocuk hecesi-
ni Zaman korkuya gibi ya-
ile gld, onu teselli etmeyi de
Hi etme Zaman sen benim
dostumsun. Dn seni vurmak korkusundan
Kilit ynnde
Da,ha sonra prensler ile Onlara
veda ettik. Hooo Saib'e iyi yolculuklar diledik, son de-
fa elini kara gzl ile Rus biz.i sa-
la kadar gtrdler. sanatkar da
onun iin belirti.
yor. zerine
ve biz hareket ederken gz dkyordu.
ten sonra hareket verildi. Salda ve olan-
lar ellerini gtrdler, atlar yzmeye
Buhara ilerleme-
ye koyulduk.
Afganlarla birlikte yolumuza devam etmek ve eski
harabeleri ziyaret etmek isterdik. Fakat lke henz ya_
olan en u seviyesine
ar da serbeste as ta
izin vermezlerdi. Bu geziyi ileri bir tarihe Vaa
edilen 'grerek teselli bizden
gizleyen Kilitl-i hibir zaman
halbuki zerinden gney_ ynne. ilk
ve tarihlerinin
132
o bir atabilir-
dik.
dner dnmez. uzun zaman
kalan ziyaretiyle
rafi bilgisi bir hayli Frenklere ait bir lke ol-
biliyordu. ikeniz ok ve ok zen-
orada ok Halk gzel ve
ok bir ok makina icad etti'kierinden ok
ok zengin ve ok bir lke
de in'dir. Ne askerlerini. ne de saymaya im_
kan in imparatoru en gl hkm-

- Ama Frel'lkler iniileri yendiler.
- ancak inliler yenildiklerinde
Frenkler gibi tfekleri ve var.
yenilmezler.

- Buhara gzel, ok byk bir lkedir. Ama Rus-
lar onun klttler.
- Bir lkenin yz lm ne onun kudretini, ne
de daha ziyade ve
ona verir. Halbuki,
verimlidir ve onu iyi ekip bierler.
- fakat Ruslar ettik-
ten sonra suyumuz ve vadisinde
eskiden kadar t.tn ve pirin
Zaman gerekten ok
- Emirin ziyaret arzuluyo_
ruz.
- Buhara grmekle ok iyi edersiniz; Semer_
kand'dan daha gzel bir ok
Emirimiz ilmi medreselerinde
bir bulunur.
Mirza bize. kaplanlma raslanan Denav
bir glden bahsetti. Bir ok
133
girdiklerinden Emir o
zerine dall.ar konarak gizlenen ukurlar-
dan ibaret tuzaklar
gecenin ge vaktinde
Bir mddet Buhara'ya git-
mek zere atla hareket iin bize veda
etti. Bir aydan beri Buhara'dan Semerkand ve
bir ok gezi hayli yorgun
Geceleyin, develerin boynuna
sesleriyle Dkme i<.azan ve tencere ykl
kervan Sabah olur olmaz sallar Me-
gidecek olan geire-
cekti.
Deveciler bir (1) Arab- Ha-
ne kyndendiler. rasla-
. gibi bunlara da Arap deniyordu; ok zengin
syleniyordu, .tccarlara
develeri ve hemen hemen tamamen yk

Kervandaki adamlarla sohbet eder.ken y-
nnde drt nala giden drt Afgan grdk.
neler Afganlar Semerkand'dan sa-
dece Kilif'e kadar yklerini gtrmesi iin arabalar ve
atlar kendi yklerini daha
ileriye bulabileceklerini
grnce Amu-
gemeye ve kendilerini kadar
gtrmeye ikna iin her Bir gn n-
ce onlara ok para. elbise. bol yiyecek iecek vaadet-
da ertesi sabah
dair yemin Fakat, szne en
ufak bir gven duymayan ve bir defa
sonra elinde oyuncak ve gz-
( 1) 8 kilometrelik uzunluk ls.
lerini parlak vaatler yerine pekala
dayak yiyebileceklerini ge_
eeleyin terketmeyi daha
bir tek glgesini
bile uzaklardan yk develeri getirmek
zorunda epey gecilkece-
bu yzden
dan bu onlara
vererek geri dnmelerini temin etmek
iki saat sonra hi bir el.de ederneden
geri dndler.
Bize Kilif'in bulunan bir ormandan bah-
Beraberimizdeki Rus biri
yerlilerden biri kesinlikle
Bir Kilifli Kil if- yolu zerinde
fev
1
kalade gzel. bir orman
rarla belirtti.
- Hatta evimin o ya_
diye ilave etti.
-Oraya araba ile gitti n mi?
- yol sadece atla gidilebilecek kadar dz-

Bu kadar bilgilerle san-
bu yalan veya hi bir
den farkettik. Nitekim, Orta Asya'da bi-
zim anlamda orman kelimesinin
mmkndr. Bizim kelimenin hu
lkede srekli kesiminden sonra tama-
men Nesne yok sadece kelime ka:-
ve bir iki, .yz
bir izafl olarak bu ad Yz
kilometre gittikleri halde bir tek bile gremeyen
bu lke iin o gerek bir orman
135
VII
KlLlF'TEN
Eski - Kara
Trkmenler - 1878 - Kara sefaleti
- fitilli tfekle av - Bir garip -
Saz - Ormanda av - R-
portaj - duyulan - Kaplanlardan
bahsediliyor - su usulleri, sal, tu-
. tum - Gml insanlar -Amu Derya'dan
- Hekimin kanunsuz - .
Amu - Derya zerinde yer alan
ru hareket ettik. Yol hemen uzan_
tuzlu bir vadi ve evre
kumunu alan bir l kuzey -
gidiyordu .. iki saat boyunca atla gidin.
ce dnlyordu; bir uurumun
boyunca sarp bir yolu, uzakta akan Amu
inen bir kadar yUI<seliyordu.
nal sesleri nmzde keklikleri r-
ktyordu; bir el iki beyaz ilgisi-
ni ekti; sivri bir tepenin zerinde a.
arak bir mddet szldler, sonra
bir eda ile
alt drt kilometre te-
137
de. saz rgsnden kelle biiminele
yirmi kadar kulbe (l) edi-
yordu. iinde Trkmenler oturuyordu. Sert tyl iri o-
ban kpekleri kul-belerin evresinde duruyor-
du; zerine ve bilek-
lerini Kpekleri zorlukla

nihayet sahiplerinin dikkatini ek-
ti, sert sesle
iinde kimse bir
ka grdk, sonra yol Amu-Derya 'ya
alan da gz-k-
t. hepsi kupkur'uydu. Sazlar,
boyunu bir orman gibi Bu. orman keklik-
lerin, yaban tercin ettikleri
bir gizlenme yeri olup, kapl,anlar seriniemek iin yine
oraya gelirler. bir hale
sokmak istedikleri. yerlerde sazlar byle
biri sayesinde Amu-Derya'ya bir
fd Id ik.
ufuk
da ve karaya zerinde telli
ve leylekleri halinde olarak
gryoruz; kk koyl.arda uzakta yaban r-
dekleri ve kendilerini
sallanmaya Amu-Derya'ya ge-
lince, bu deniz kadar keyfince kah
kah sola dnyor, bir verdiklerini teki
dolduruyor, tede oyu-
yordu. Yzeyinde sessiz, skunetini bOZf'Tld-
dan gidiyordu. muaz-
zam su ktlelerini kavimlere
yol gsteren ilk .. gmenlere yo.
lunu aan Oxus buydu.
Orijinal Trke (.)
138
Baysun son iniyordu;
renklendiriyor. dz
yzlerini ve zirveleri bir
dim daha beyaz gsteriyordu.
nmzde gneyde, boz renkli l byk bir hat
iziyordu.
Bunca
bu gl iinde bir male-
kl olmaktan mutlu hareketsiz Arada
srekli direnemiyen
bir para kopup, bir sesle
ve
bir leylek bizi ryadan ve konak.
lamadan nce nmzde daha bir (8 km.) yol-
culuk
Kk zaman bat-
Bir eyrek saat iinde. gece geldi . bas-
Rehber geti ve uzun zaman yr-
ysnde onu izledik. Solda bir grnd, kpekter
yz metre tede oluyordu.
dizginlerimizi ekerek o yne dndk. av k-
peklerinin gl borlu bir tav_
nefis etinden yemeden bir Trk-
men geceliyecektik.
yiun toprak par-
ile o yreye veren Kara- Kam'ar
silsilesi Yirmi beri Orta As
bu yresi, O'k yoksul yznden ta-
mamen olarak Trkmenler
edil i yordu . Bize Kara- Trkmenler
tine mensup syledi ler. Bu insanlar srle-
rini kaybettikleri zaman genellikle terkedi-
bir ka beri, deyimiyie
Ekmek giderek Eskiden
veya srlerini yok ederse. a-
139
olan seferler tertip ediyorlar ve
kendilerine pek mal koyun ve inek-
ler ile Bazen koyun ararken bir kervana
hemen tereddt gstermiyor-
lar, fazla cesaretli geiriyorlar.
lerini ve yeteri kadar e-
sire sahip olurrca Buhara ve Hive kiB pazar-
Ruslar Semerkand'a. Amu
hakim durumda olduklarmdan
ma gitgide daha
Elde geim yerine sadece
topraktan m.edet ummak gerekiyordu. Trkmen
lde av aramaktan vazgeiyor-
du. Zaman zengileri zerinde dikiiBrek u_
fukta gzkecek olan gzliyen Trkmen
( 1) zerine ve zorlukla
Bir kara bize, n kadar nce Amu-Der-
iyi bir ok Kara
dan bir Kara-Kamar
VB ikna etti. Cesaretle koyulduk, el-
bir duruma getirdik, Emir'in bize
ektik ve eskiden sazlardan bir
yen topraktan rn Toprak o kadar verimli de-
fakat belirli
sayesinde fazla zahmet vermeden, sula-
nabiliyor. sular Amu'nun ge-
liyoruz, ekiyoruz, sonra kar_
lar eriyip suluyor, biz de
onun nnden ekilerek yksek yerlere
1877- 1878 korkun hkm
Kara of sefil bir hayat iinde
ineklerimizi,
bir tek bir tek kuzu Bir
(1) Saban. (.)
140
gn nce iyi gorunen biri ertesi sabah a-
olarak grnyordu. Kimse
kadar bylesine korkun bir
iki ay sreyle Amu-Derya zerinde buz-
lardan rahata geilebildi. Bu bizim iin
byk bir oldu, 1879 _ 1880 da yine ok
geti, ve Kara sefaleti daha da art-
ti.
yerde kt keeden drt yurt-
tan bir yoktu. Byk sazlardan -
bu tr bir
yukarda bir sipoyla ve
girmemesi iin uuca iki
ibaret bir yere denirse- iinde mev-
cut atlak topraktan bir testi, tahtadan iki a-
nak, kt bir bir paket zincir, yerde yata,k gre-
vi yapan bir bahsetmiyelim.
bir adam, bir ve iki ev bu
haldeydi. haricinde hepsi ve
Pamukludan bir gmlek ve
bir don bir rt, stnde
de elbise yerine kadar uzanan
bir gmlek Elbiselerin dere-
cede idi. keinin st ve
rnleri ile
Kara Kamar ne durumda
mutlaka tahmin edebiliyorsunuz; hi ve di-
onlar iin eikip, bitikleri, rn ve
bunl.ara bir lek
bir miktar un, yemek ve eski elbiseleri verdik_
leri zenginler ynetilirler.
Bir serdar olan en zenginiilin kt bir
iki keisi, koyunu. sadece bir ka yerinden de-
lik bir Servetleri, ve
141
yz gemez. nezdinde
duyulan bir mevkii
Trkmenler kara ve su mahirdirler. O-
bir maharetle bir ipe atal.
tercih ederler; srek avmda
pusu da fiti ll i tfekler i kullan rlar.
avianma ok yer-
lerde ova kamaya
zorlarlar. bu arada bir sredir a tu-
tan yayalar. grr grmez kpekleri
atarak kovalarlar ve bir ka da-
kika iinde hayvan
Drt nala gelen hemen
keserek, bunu mkatat olarak
verirler.
Fitilli tfekle av daha byk itina ister. av.
lanmak av iyi bilmek
ve kekliklerin su imek veya yem-
lenmek iin nereye biliyorsa ara-
pusu kurar. ikendisini gizleyecek
sonra zerine tfe-
haznesini barutla daldurduktan sonra ka-
farkedilmemesi iin zerine
toprak 'rengi rts'h rter, rtnn
gzleyerek bekler; keklik gelip, her zamanki ye_
rini topraktaki gagalamaya veya kur.
suyla doldurmaya ve o zaman ak-
akar. nce kav grevi yapan bitk;-
leri sonra barutu patiatacak olan fitile
verir ve son derece dikkatle
emin olunca fitili baruta deydirir ve tfek patlar. Ba-
zen barut patlamasa da, mutlaka vu-
rur. Trkmenin hedefini enderdir.
Kara tek fitilli sahip olan
retin Nemrud'u omuzunda ziyaretime geldi.
142
Bu, yzl, kk ekik gzl iri grbz bir

Beni
- Muitik'ini (1) gster dedim ..
- bak. Seninkini gstersene.
Eski ve zeri tellerle incele-
dim. Ucunda yerden santimetre kadar kal-
yarayan bir bulunan bir metre otuz san-
tim boyunda namludan ve kabaca
dipikten mey.dana Naml.unun ka-
bir santimetre
iinde dik drt yiv kalibresi de milimetre-
likti. Namludan bir demir ubuk sokulan
tanesini ancak kadar barut konuyor.
du. mil d-
nebilen S bir' demir ucuna pamuktan
bir fitil bu elle barut haznesine
sokup mmknd.
Bu arada Trkmen horozlu evirip, eviri-
yar ve di.lini
duruyordu.
sktm ve. ona
bulundum.
- kk paketi gryormusun, iinde barut
ve var.
Cevap : Dil ve
- Onu buraya
Yine dilin ve
- Namluyu horozu
ve etmek iin madeni
Yine dil ve hareketi.
sonra bir deneme
ettikten sonra s_ratle dolduruyorum.
(Il Tfek.
143
- diye nihayet Trkmen cevap ver_
di ve hemen ilave etti: Bana biraz barut verebilir mi-
sin?
- Bana bir verirsen sana k;;-
dar barut veririm.
-Barut ver. sana bir tane getireyim.
Ona bir ka barut verdim. ede-
rek iri vcudunu saliayarak
seslendim.
- Hey, sana bir unuttum. Gzel tli-
nereden

-- Nerede?
- Pazarda.
- Hangi pazarda? mi 7 Glerek.
- Bilmiyorum.
Benim Abdulzair:
-

Trkmen bir mddet sonra yine omuzunda
geri geldi; her birinin bir iki keklik
dibine
di.
-Hani diye sordum.
- Burada. kaputumun diye cevap ver-
hareket eden bir setiyorum.
-Haydi gster
Fakat o hi acele etmiyordu.
- Bana barut diyerek
kaputunu
-Tamam. sen gster.
Ve ekerek bir
- bu mu?
- Ha. Ha. bana barut vereceksin, dostum. soz
verdin.
144
Hep birlikte. yerine bana getiren Trk-
msnin rkendine olan gveni
nce Abdulzair'in anlama-
sonra bizimle beraber glmeye
za hi ona barut eris-

Amu kk bir koy iine giz-
grdm. Bu. satmak
zere tuz Kara aitti. Bylece Kilif'e
hatta daha kadar iple
ekerek Billr hiHindeki biJ
tuz onlara geliyordu. zamanda
da hemen toprak ke_
siyorlar. bir sal edecek
deste bir ka gnlk yi-
yeceklerini alarak. bu ilkel arala bula-
bilecekleri yere kadar yol Yine ilkel
bir krekle nlerine engelleri
veya bir kum otururlarsa kurtulmaya
du. kaplanacak bir evi veya rlecek
lara olanlara sonra, keselerinde bi r
ka veya pazardan bir par-
boyunca
Trkmen iin ok Onunla iin ya.
evini yapacak maddeyi ve kurak dnemlerde
ot zamanlar, iyi gnler gelinceye kadar in-
sanlara lmiyece:k kadar st veren inek ve keilerine
taze srgnleri temin etmektedir.
Kara kendilerini ge-
len Kara Trkmenlerin ile tehdit al-
Bunlar eski muaf
tutmazlar. Eski Normanlar .gibi, farkla ki. on-
lardan daha az ve daha az
binerek gelirler. daima
yaparlar. dikkatle
F: 10
145
ve yere gelince, saklarlar ve
son ana kadar kepc;lilerini belli etmezler; sonra
yararlanarak, kylerin veya yanma ka_
dar sokulurlar ve koyun. inek, at. ellerine ne
geerse Kpekler havlayarak herkesi uyan-
bir
ynn belli eder, arkalarm-
dan byk bir bazen
lenler ve olur. iki taraftan birinin kazan-
halinde, ya kendilerinde
geri ya da ganimetieri ile ka.
ve civarmda a.
bir gn nce Buhara al.
ertesi gn Afgan satarlar veya tersi
olur; kendilerine gerekli olan veya ara, ge-
releri
Okuyucu Orta Asya kavimlerinin pek de
bir Buna olaraK
kesesinde bol olan bir veya bir
muhterisin bylesine setalet iinde insanlar-
dan kendisine taraftar de
Henhangi birini indirmek ve Dev-
letin dizginlerini kendi ellerin.e almak isteyen birisi
iin bir ihtilal, bir darbe tertipiemek en kolay
bir Trkmene bir miktar para, bir
kaput bir kat ve eline bir verdikten sonra
her gn pirin, arada kov.un ay
syledikten sonra onu kadar sa.
sokmak mmkndr. Nitekim beri
lkenin stne ve
huzurunu bilen fevkalade
az bu dur!Jmun daha uzun mddet devam
Bizim iktisat gre,
bir ok daha fazla
Halbuki nemli bir
'
146
iin bu bir lkenin herhangi bir yerinde
sylenince, herkes atlayarak te_
seyretmeye, amalart
yararlanarak
Ruslar durmadan gneye ilerlediklerinden bunun
son ( 1)
3i mart iin bir
ka Guzar Domuz geidi} 'a Bu mevsimde ok
yolcu ve kervan geiyordu; Tr-
Kunduz ve Ku1m'a satmak Li-
zere gtrmeye nakline an-
cak yetmekteydi. Bu ot
Baysun Semerkand 'a gitmek zere gel_
mekteydiler. obanlar uzun
ynl, boylu ve bol etli indirmekle
dler. binmek iin bekleyen
srler grlyor ve hayvanlarm
kadar
geliyordu.
Sal amiri ilk defa Frenkleri grmekten mutlu, bi-
zi ay .imeye davet etti. Ona gre evrede av hayvan-
slnler, keklikler
larda bol miktarda mevcuttu; kurt ve yaban domuzu
da eksik ve gn nce bir kap-
lan Bu hayvan, srleri izliyor ve yol
boyunca zamanlarda or-
yerlerde ve tercih ya_
bim domuzunu Abdulzair'in birisi
olarak takdir ev sahibimiz ok birisiy-
di. Bizi ilgilendiren ve Surkhan
'harabeler kendisine sorular sor-
duk. O harabeleri biliyordu; :hikayesini anlatmaya kalk-
( 1) Zaten bu durumu is
(.)
147
t!. ve irticalen ortaya olaylar
ve tarihler bir birbirine
bu
iskender'in ise sylemek istiyor-
du. Belki de, kendisi glnn ve muzafferin
bir izlenimini iin roln bir
yklemekle bize grnmek
Saldan inen ve ynne giden bir
sr grdk. Nereden
- Azizierin dua ettikleri
r'if'ten gel iyorlar; dedi.
Abdul Bu1hara Emiri gnderilen
ve Rllslara ve Abdur-
konuklara cmert olup an-
lamaya casuslar syledi. Casuslar
geldike olaylardan haber_
dar efendisine bir rapor Rus-
iinde ok hareket et-
mesinden. mkemmel tertiplenen Mezar
ok iyi bilinmekteydi.
lkedeki adete gre izle-
mek, gzlernek ve Emir'e btn ve hareketleri_
ni bildirmek gerekiyordu. Biz de gzetimin etki.
si Her on drdnc bu yre-
leri gezen Arap gezgini ibni Hint hak-
gibi gemektedir: Hint
devletlerinin her anlatan ve ora-
lara gelen her kendisine bildiren bir istihba-
Bir gelirse. nce onun hangi !
keden belirgin
elbiselerinden, ve hizmet-
oturup, yemek
bir ve
gze arpan meziyetleri ile bahsedilirdi.
Kral her bilmelidir ki onu huzu-
148
runa kabul etsin; stelik ona l-
meziyetleriyle olur.
Bu. bir kurum naline muhbirlikten
bir ve o konuda do-

Emir tal.ihi gibi -
nemli bir olay btn konusunu ele ge ir_
yerlerde daha fazla
Asya 'da, bir gn nce yerilen bir ertesi gn utan-
ma duyulmadan vlmektedir. nemli olan bir
veya gl yoksa onun bu
duruma. ve hangi yollardan nemli
dir. Eskiden srgn olan Abdurrahman Han g-
l bir olup, ile o-
byk bir kendisine iade ediyorlar-
halde Allah Abdurrahman Han a uzun mrler
versin!
Abdulzair de genel ve Afga_
nistan ynnde bakarken.
ve Ne kadar byk bir lkeye sahip! diyordu.
Sal amiri de bire bin katarak diyordu:
hazineleri ok zengin;
na eden Ruslara bin gnderdi;
mrninler iin ipekliden bin
lat. pud ( 1) ay. yz pud kebab iin iyi
binlerce koyun. palav iin bilmem ne kadar bat-
man pirin; sekiz gn boyunca herkese ziyafet verile-
cek. Ne byk Emir!
szlerini dinleyen krei<: -
iler.in gzleri bu
parlamaya ilerinden birinin daha nce
ziyaret mymkn olsa hemen ha
(1) Bir pud 16 kg; bir batman da yerine gre 1 ila 18
pud gelmektedir.
149
reket edeceklerdi. Onun gr. Sulama iin
bol su mvcut verimlilikte. ga-
yet iyi bahelerle evrili bir
Bizim topluluk btn bu pek
ama daha ilerde konaklamak at
bindik. demelerin teslim edecek olan
sal amiri ziyaretimize sz verdi.
Amu plaj gibi uzanan kmlar
geerken bir adam bize rehberlik ediyordu. Kumun y-
zeyi etkisiyle dzgn bir ol-
ve bir kadar masum gzkme&ine
zerinde tesadfen yrrse iinden bir hayli
zor olan ok kaygan bir kum ukuruna ihtimali
Yabani rdekleri yakalamak isterken byle bir
tecrbe geti. Byk bir talih eseri el.im.
de sadece ve hi bir yrmeye
hemen olan tek kar-
zerine ve bir az da bir yenge gibi s:i-
rnerek. kt durumdan kendimi At zerin-
de olunursa. mutl.aka arka
zer.inde dndrmek ve bir yer ara-
mak gerekir .. Tehlikeyi sezen hayvan, daima byk bir
enerji ile bu harekete nnzde bir rehber var-
sa. tek onu izlemektir; zira ancak o bl.
geye ait birisi suyun eskiden beri ve kuru
kum bir kadar sert
yerleri bilebilir. Gzle bir farketmenin yok-
tur.
yere varmak iin.
da dar yollara girdik. Bir
mddet bir yolu izledikten sonra solda yeni a-
yola girmek zorunda
agzl durmadan kemiren izle-
riyle yollara tecavz ediyordu.
Bir dairenin yere brr yaratarak.
150
veya bir burnun dur.durup onu yok ederek
kendi durmadan yerinden
bir sr kk koy oyuyordu; sanki, bir trl
ya istiyordu.
st sivrisineklerden hi bu kadar rahat-
bereket versin geceleyin gney-
ve edici ziyaret.ile-
ri uzaklara gtrd. Bu sivrisinekler ok kkt, g-
rlrnedikleri ve ancak hissedildikleri
Sivrisineklerden de, fa!-
solu ve sesleriyle, en az bile ileden
bir uluyan akallar Nihayet
kendi konserlerinden olacaklar ki seslerini kes.
tiler, biz de uyuyabildik. Sal amirinin kaplanlardan
bahsetmesinden mi, yoksa uyumak
larmdan nedir, derin bir uykudan sonra bir a'ra uyan-
bizim hep sohbet
ederken grdm; Byk g.akte dairenin ya-
ve onlar hala sndrmeye
yetl i
cesaretine sahip
Rstem, dn-
duklerini, hep noktaya ve
etti; orada byk bir hayvan olm3.
acaba Guzar'da sz edilen kaplan
bu? '!e beni taklit etmesini syledim;
bir az sonra koyun postundan paltomun iinde kolla-
uykuya bylece uluyan yirmi
akala, durmadan sokan sivrisineklere nazaran sessiz.
ce bir ok daha az edici oL
gstermeye
Ertesi gn sabah, haberdar olan
rabad yollanan bir ziyaretini
kabul ettik. yerde fazla bu-
bu gelen iyi incelemek
151
ve hemen efendisine tasvirini y.apacak bir ada-
yollamakta acele ile sohbet
ederken. e.fendisine bol bol iltifatlar ihmal
etmedik. zengisine koyarken Amu zerin<:len
gelen bir grlt duyduk; iki Trkmen bir ot -
zerine tesiriyle
bize yksek sesle selamnaleykm diye _
onlara cevap verildi. Her sorular
soruldu:
((Nereye g.idiyorsunuz?
- Frenklerle
-Ya siz?
- Kerki 'ye satmaya.
- Allah sizi korusun!
- Allah sizi korusun! Hepsi birden.
ler ve karadakiler.
Biraz sonra Trkmenler bir kay.
bol du lar.
Sonra Trkmenlerden az ilkel bir denizci
daha gzkt; yz metre ilerde
yer alan adalardan birine
Kolunun Boyun
ve dizierin yerde
gelecek bir kei postu. ispan-
ya'da yerine geen bu tulumlara doldurur-
lar; Kara Karnar'da daha ziyade su veya derin bir
mak vakit hava ile doldurulur.
Yeni gelen dizini yere postun
gibi btn eliyle delik
ve kuvvetiice fledi; nefes
ken en-
yel oluyordu. Bu hareketi bir ka defa so-
nunda kei postu hava dolarken bas-
Dikkatle o bir eliyle tutuma
ayaklardan hava
152
kama kontrol etti, ve emin olun_
ca suya Sol tulumu gvdesine
eliyle kendisine yn veri11ken
kuwetle ilerlemeye bazen de postun
iki arka elleriyle tutuyor, dmen ve krek g-
revi yapan ile suyu kprtyordu. Bu usul sa-
yesinde bizim yzc enlemesine ve kendi
kuweti ile iyi hesap
bir hayli yukarda suya
yere
Gzmz nnde yzen Trkmen ok ma'haretli
bir ve o-
lan teR elinin sakince tulumun yerle-
rini yeniden grnce bir hayli
birisi
Gzterimle ve
slnleri ararken havacia bir Trkmen
ailesine Bir zerine st
baba derin bir byk da
kadar taklit ediyordu;
bir olan anne
iin saz kesiyor ve on gzken kk
zerinde sadece basit bir don.
ve tencerenin nnde diz k.
pirincin kemikleri
bir inek kt kemiriyor ve bir at.
drt havada btn bu
sefaleti
Bu yoksul yerde toprak
bir ka gnden beri bu-
rada topraktan dai-
re kk bir duvardan ibaret. tencereyi top-
raktan tutmak iin yeterince yksek ve altta ya_
sokacak bir sa-hip ol.
orada muhtemeldi.
153
hayata karar gebelerin ilk
Her g(J'n tencerenin et-
sohbet edecekler, kuracaklar ve
<<Kendi olacaklar.
Kara Karnar'da bitki VB bcek mahsuiO Ca-
pus'n ( 1) itina ' He ot' ve sinek gren Trk-
menler kahkaha ile glmeye Onun hangi
kk bir
fakat her byk ocuk-
lar olup, bir sebebi Capus'u
izleyip, ona etmeye Ot toplama
gururla getiren Rstem onlara bu su-
nan bir Frenk hemen ilk
izlenimlerine dndler, onu bir ama
n sanarak glmeyi kestiler.
Guzar'dan gitmek iin nce ku-
zeyde bir gemek gerekiyordu;
iki buuk saat mesafede, Amu'nun Pa-
mirleri istila edip geri ekilmeye zor-
atlak du-
ile ekili iki ve-
ya metre stOnlar ovada
iine kaba bir mer-
diven ile bir dzlk ile son tepeye
Hasat mevsimi ocuklar, ihtiyarlar, g-
c bu stunun tepesine ekin-.
leri gagalamaya gelen srlerini korkutmak
atarlar, el kol sallarlar ve bir-
birine vurarak ses Bu
bu blgeyi ziyaret ettikleri zira
onlar iin dikilen kulelerin bir hayli
at sonra iki yz evli
veya bir ky olan Bura_
( 1) sonvalot'nun (.)
154
da zbekler oturuyordu. izafl bir iinde otu-
ruyor nk Trkmenlerin kor-
kun lks gibi
geliyordu. Bir mddet kyn evinde kal-
saman verdi, bize de st ile
taze ekmek il<.ram etti . Tedavi olmak isteyen bir dos-
tunun gelmesiyle ikindi son buldu; ilk de-
fa olarak kanunsuz hekimlik yapmak zorunda
duk, fakat bu sonuncu Orta As-
ya'da hi bir hekime nk ora-
da Fakltesi yoktu. Bizde baran veya kont
olunuyorsa. burada c:ja hek.im olunuyordu; tedavi etme
listesi, Fransa'da nesillerini
gsteren vesikalar gibi babadan geiyordu.
Bize tedavi olmaya gelen hasta, ot ve b-
cek toplayan Frenkler bizim bilgimiz-
den kesinlikle emindi. Ona bol bol koyun eti
yemesini, giyinmesini. almaktan
bylelikle d.aha ok
bize btn kalbiyle etti ve
ltfunun bizim zerimizde diledi. Abdul-
zair eline iki para
Bu kyn ahalisi Trkmenlerin hedef
oluyordu; bu yzden evleri ok yksek bir duvardan
meydana bir mstahkem mevki iinde 8-
olup, kye kolay, kk bir
giriliyordu. kadar
ilerledikleri syleniyordu.

sonra. yolun te-

pelerden, boyunca,
verimli yapan sel kk kyler. ve kuzey
olan ve kyleri
temsil eden blgeler grlyordu; uzakta Surk.
han'a boz renkl.i ktlesi farkediliyordu .
ilerledike faaliyetlerinin
1'55
ile apa sallayan. Der-
aktaracak olan onaran yeriilere
daha
Bu Baysun Buhara
devletinin bu blgesinde erimesiyle za-
mana gelen mevsiminde Amu-Derya'ya
biliyordu. inerken tuzlardan
suyu ok tuzlu olup, ancak iilebilir
hale gelir. Bu tuz kalmak-
fakat su nemli lde
156
VIII
IRABAD
- Bir kk evi -
Kale Polis - Ynetim - Muhasebede so-
rol - - - Gezici
rakkaslar ve - ve av
iin terbiye etme - Bir Hac - ekir-
geler- Bir at hikayesi -

heybetli bi1
kale uzaktan. Orta ol-
hakimdi. Guzar'da, g'
bi, Emir'in kale; gn boyunca.
ve ve ticaret yapmaya
geldikleri pazar yine bu etrafmda da, bL
zim Avrupa'da mahallerde duvarlarla
evrili baheler-in iinde evler
Pazar yeri, askerlerin ol
mak iin veya belki de mallardan ver .
gi almak ve tccarlardan hara toplamak iin geldik-
lerinde fazla yol 'katetmesinler diye hemen kalenin ya-

gzmze ilk arpan
caddenin ucunda yer metre yk
157
kaba ve byle tut-
yatay olarak nc bir tahta ol::m
iki meydana Bu
dan bir
Pazarda pek '{oktu: Pamuklular iin pa-
yapan bir ka Trkmen ile ay Ma_
Burada sarp yamalar ara-
akan sol bize yeri
gsterdiler. Pazar yeri kalenin idi.
inen yolu
yerine bizi gelen
gryoruz.
sonra, kalenin tam yksek yama.
zerindeki evimize dndk.
bir saat sonra ziya.
retimize geldi. dzgn -hatlara sahip,
kestane rengi, kara ve parlak gzl,
daima en i i m lahaza eden biri-
si olarak grnyordu: Durmadan ve her
glyordu. katipleri, polis demek
olan ve zellikle nargilesini yak-
mak ve bir zerine vermek iin bulunan
yuvarlak yzl bir genci ile birlikte
nargile gr-mek y-
le bedavadan para bir bu kadar
sa zamanda bu 'kadar ok ttn ien bir .adama rasla.

uzaklardan gelen insanlarla gevezelik
etmekten hi ilk iki saate
srd. ilk defa Frenkleri gren .bizi so-
ru tuttu. lkemizin byk olup

sokakt.a Rus gibi yzlarini rtmeden
fazla suyumuz olup Ak
ar'a asker verip vs, sorup durdu. Kar_
tercman Zaman
muz evde Yedi ay ve aha-
ticaret Tabik'in ve ve ila
ile on kadar Yahudinin haricinde ta-
mamen zbeklerden meydana ve Kara Trk_
menlerin iin geldiklerini
Evimiz yle pek lks duvarlar toprak-
tan olup. yerde gizleyen
samandan vardi; btnuyle drtgen
byk bir kutuya ve ona dik
daha kk bir odaya benziyordu. 'ierde ve
kaleye bakan kk bir derikten bir yoK-
tu; avlu normal bir ge8-
kadar alak gn boyunca
termemetre glgede 35 lerken serin-
Iemek mmknd; stnde yuva kah-
raman sayesinde sivrisineklere tesadf et-
medik. Btn gn boyunca kurmak iin P-
olunca da. kck yuvalarmda di-
gaga gagaya Btn bun-
lara gnn ilk
k.alk borusu sesinin en olan
ile da ilave edin. Beni
hayran etmeye zorluyorlar.
ve aktan
daha sratli olarak
byk masraflarla edilen sayfiye ev-
lerine gre bizim evimiz daha iyi etmez
mi?
Fakat ilk - nku daha bir
ay var- evimizin ihtimali var; nitekim biz ay-
sekiz gun sonra kaderi bu Bir hafta
sren duvarlarm ve iyice
esen b'ir rzgar

159
yznden bir ka gn kal-
mak zorunda ini
bad, pek parlak bir ad! Fakat nereden geliyor bu
ad? Allah biliri Sarp bir stne
kalesinin mi acaba? Uzaktan hakilcaten
Gney gururla bakan bir aslana ben-
ziyor; fakat tyleri uyuz, soluk so-
bir kurta ve dkk
usOien kimseyi yle rktmyordu.
topraktan yer yer
kadar hi tamir yz
rinden olan
in evi akrep haline ierde o-
turanlar Kuzey
temeli tutan
toprakla rtl etkisiyle bel
geen belini
her bir Kale-
ye temel olan tepe o kadar suyun
daha da btn uzun
stnde bir yer
her dklmesina sebep Bu kale
btn sanki bir temsili resmiydi.
Ertesi gn ziyaretini yeniledi;
nbetlerinden etti ve bizden tedavi iin ila
istedi. Ona bir miktar kinin verdik.
hissettiren bahsetti; haziran ve
temmuz tahamml edilmez bir duruma geli-
yordu o kadar olur ki ; stne
hamur konsa ekmek diyordu. anda
blgesi korkun bir felaketle
ekirge srleri lkenin zerine ve ze-
rindeki her kemirip .
yok etmek i.in areler
diye sordum.
160
- Ne yapabiliriz, sadece bize yollayan Al-
fah'a yakararak bizi onlardan isteyebili-
riz.
gittikten sonra Mirza diye
lan bir geldi; kurnaz Sami has pro-
file sahip bu adam ra.matizma
Bizim iyi hekimler ol.
biliyor. ona iade edecek ver-
memizi istirham Hastaya katurlu i!e
yerleri Sirabad'da ks-
peden mkemmel bu
ona tarif ettik. Bizzat kendi-
imb:ikten gizlice imal eden bir Yahu.
di. ceza dahi bu ikiyi imekten vaz
geemiyen Mslmanlara Abdulzair he-
men kendisine bir kaliteli bir Bourgogne

kinini Rstem gtre-
cekti. Tepenin bir yol
ye.sinde attan inmeden kalenin zirvesine kadar
tesbit mesafe olan ay-
geiliyordu. ikinci ve nc
burada gml olan Hazret-Ata birinin
trbesi gvdesi ise. bir hac yeri olan gi-
bir tnbede gmlyd. Sofular. 1ikinci ile
nc mesafede attan inerek yr-
meye zel bir itina gsterirler. Rstem de bu ni-
gstermeyi ihmal Halktan insanlar
ok eski zamanlarda kalenin kafirler
Hazret _Ata da savunucular
bulunuyordu; sonra katirler o.
nun bu katirlerin Ruslar
sylyordu; veya
Araplar daha
veya bize gelenek
F: 11 161
eden ile iin de be-
yaz tozdan rica etti.
- ona tozu neden
ile diye sordum.
beyaz tozu kendisi ve
iin ne ne de veriyor; dedi.
Kendi da duv-
kmserneyi onda n-
ne geilmez bir duygusu Sev-
gisini ynlerde Onun harabeler_
den kilometre uzakta. gerek bir Sodom
ve Gomora olarak bir yerde sy_
lersem okuyucu sempatisinin cinsini mut-
laka
Ak adam zarif bir
gibi pek kt dedi. Ken-
di ifadesine gre yedi olan bu adam
hala ok hareketli ve uzun aday ola-
rak gzkyordu. Kudaya Han Fergana'ya hakim oldu-
Yakup Baa ( 1) onun veziri iken
bu sonuncunun at idi. Kudaya Han daha sonra
onu, kpek ve ve ibaret,
bir olan getirdi. Daha sonra
Ruslar istila edince ve
in at ile ilgili bir bulunca mutlulu-
Zaman bu mte-
vazi yetiniyordu; tercmana iyi hizmetlerle
onun elde etmeyi o da onu
tavsiye ederek Bu ykselme-
den sonra en mutlusu olarak bir ha-
yat srdrmektedir. Kendisinden kk
esirgemeyen sindirmeyi
ve bu sayede epey para de itiraf etti.
( 1) (.)
162
S!zlardan vergi alarak ve aslan kendisine
srece onlara bir baba gibi davranarak ser-
vetini iyice Pazara yeni gelenlerin gzn
korkutur. bunlar da onu bahanesi ile eli-
ne bir ka Fakat zellikle oyuncu-
lara bir ihtimam gsterirdi. adeta
onun sayesinde, sonunda
bir kavga olmaktan Onun mev-
cudiyetinde kimse tehlikeye girmeden, huzur ve dzen
iinde oyununu oynuyordu; ortaya konan para ona tes-
lim ediliyordu; hak
kazananlara dyordu. izni olmadan kumar
yakalarsa,
.. Kur'an'da kumar
gsterir ve para ile eder; niha-
yet olur ve cebine indirir, iyi
huylu olan ona alma eder . Ko-
Konuklara kmr ve
kandil, saman ve arpa vereceksin.
da para
Oda efendisinin iki etmez ve onun m-
minlerir bir ok gasplar yapar.
Emir veya
iin grevlendirilen dtL
zenli bir (1) demezler. Halbuki ay-
yle pek yksek de iki rnek vermek
istersek. verilen
iyi veya kt mahsule gre 15 ila 30 frank
8 batman kendisine bir
khalat ve bir ka gmlek verilir. Bu nemli bir memur

Nargile yakan ve birka olan
(l)
163
hizmet:kar efendisinin ile yetinir
ve onun eski giyer.
olan btn memurlar. kah
yaparak. kah irhbar etmekle tehdit ederek ve btn im-
kullanarak zerinde ile bir etki sa-
hibi olurlar. rnek daima
de bir mkemmellik anda ye.
rinde sebebi Emirin onu ve
ynetimi sorular ynetmesidir. istenen ver.
gileri Efendisi-
nin onun daha
az oranda halka vergi durum o kadar
kt fakat fazladan
kendi Emir de bunu
fena halde
bu yneticilerinin usulleri kimseyi sa-
Her cereyan etmek-
te: bir Buhara'dan Emir'in mhrn ve me-
sela yz bin bir sekiz ila on gn
iinde temin edilmesini isteyen bir mektup lste.
nen miktara sahip hemen katiplerini 3-
vergi blgenin kyleri ve
ve her ynde
ulaklar temsilcilerine ge-
rekli gtrrler. Byle bir genellikle
mahsul sonra olur. O zaman
A:ksakallar. Aksakallar ve ynetilenler
bir mcadele kendilerine avu aanla-
ra demeyi yapacak olanlar sa-
vunmaya Tarlalarda, oturanlar di-
ken stnde oturmaya Kendisinden yz tan-
ga istenen zerine yemin ederek ancak elli
tanga syle'r; vergiyi isteyen de Allah
bu szlerden daha yalan bir
iddia eder. bu
164
syler; her iki taraf yemin devam e_
derler. Sonra ynetimin temsilcisi yeri
anlar ve ikna edici sayesin_
de zafer hep onun olur. istenen
yz bin tanga yerine yz elli bin tanga
bilir. Daha sonra vergi
ve olup bitenleri iyi bildiklerinden, temsilcile-
rinden isternek zorunda daha
isterler. Bazen dosta bazen de
vergi sopa kullanarak, istediklerini elde
ederler. Sonra yanma gelerek, me-
zerine yemin ederler ve btn gayretlerine
men ancak buyrukta olan kadar vergi
diklerini sylerler. ise bir tek sz_
ne bile Kurnaz olanlar hemen ne
rak. paraya olarak bir miktar da-
ha ilave ederler. onlara minnetlerini bildirir. Ye-
minler vererek eden falakaya ve
bir itiraf kadar dayak yerler.
Btn bunlara Emir talep yz bin
Fakat falakaya birinin bir
dostu veya bir vezir) 'ni haber-
dar ederek. Emir'den nemli miktarda para ka_
belirtir. meseleyi efendisine aar, o
da Emir'e ait Emir'e vermemekle itharn edilen
bizzat iin
saraya gelir. Hemen saraydaki, yksek memurl.ar iin
zindana Ertesi gn byk divan topla_
mahpus srnerek Efendisinin nne gelir. ayak-
kapanar.ak merhamet dilenir. Fakat btn yal.
nk adalet yerini
Suclunun elbiseleri elleri bkl
alt;ndan ve
geirilen bir sopa hareketlerini engeller ve ona gre da-
ha st mevkiide biri kan
165
kadar vurur. Bu arada sorguya ekilir ve ta-
sarruf nerede itiraf e-
der; tekrar zindana orada uzunca bir muddet ka-
larak ,hem hem de dayak izlerinin geme-
si sonra hrriyeti iade edilir. o da eski gre-
vine dner.
Her ile onu taklit edecek olan bir
onun yerine tayin etmenin bir yoktur. Soylu bi;-
adamdan. stelik aile sahibi bir niye esir-
gensin? ve yedi olan irabad Be-
de gelenler bundan ibaretti.
evsahibimizin edemedi_
ak bir drt defa Emir'in hid-
detini zerine bir . . o.
biri de kendi izinden geliyordu; o da halen

Buhara Devletinde. katipler Arap harfle-
riyle eski her ver.gi vere-
nin borcunu. gelen ve getirdikleri
ve daha bir ok son derece m-
kemmel bir kaydettiklerinden vergi toplanma
usul Fransa'dakine nazaran ok daha az ve
basittir. Maliye kontrolrne, hesap uzman_
mdrlere hi gerek yoktur. Sopa btn bu kar-
yerini tutar. Aksakal.
hesaplar getirdi? ona yirmi
ve btn hatalar dzelir. Mirahora pek
hesaplar gtrd? ona otuz
sopa! . ve noktalar hemen ve
bylece devam eder. gider . Sopa. daima ve her yerde
yeter. Metod basit ve
gller
lerdi. Tok- saba'ya gre gllerin st yo-
olup. srlerle su orada
Ev sahibimize bizi oraya gtrmesin,i ve
166
orada bize av istir,ham
ediyoruz. Bir sabah erkenden, bir adam gele-
rek katibinin emrimizde bizi gllere
ve bir gn nceden
av iin ham bi ldirdi; herkes bizi bekliyordu.
Hemen ve
inerken sinirli
eldivenli eline gz ve
eyerine kk av davulu ile zarif
yoruz. parlamaya Ani bir
ile geriye dnyorum; parlak gzlerimi
sebep kaleyi bana eski
biri gibi ve
garip bir yolcuyken kendimi.
nun kasvetli son ile ilk tOY:
ovalara bir dere-
beyi gibi hissediyorum. selam verdi ve hemen
ynnde- i lerlerneye
yolun ve solunda drt-
gen suni tepelere kuzeyden gneye
Rehberimize gre bunlar eskiden bir hi_
sarm ayakta kalan pek ok
kitap gerekten bilgin bir Bel,h'in
en nemli zamanlarda
lkedeki katirlerin engel olmak iin
hisar lar En
nemlileri,
Penvekent; Sir-Derya zerinde Hokent; byk ms-
tahkem mevkiiler, insan olan bu tepeler zerine
daha kk hisarlar zinciri ile birbirle-
rine
S efi Ice bir zbek kynde. tay
ak mensup syleyen
Kendilerine ait bildikleri tek
buydu. Ben ise orta boylu. kk gzl,
167
hemen hemen kare yzl, yze gibi duran
engel burunlu farkettim.
Bir buuk at sonra bir yer
knts iinde uza-
nan gllere Bazen ince toprak ay_
fakat etkisiyle giderek byyerek bir
sr kk gl bir byk gl At
glleri bir ok yerde mmknd; fakat yi-
ne de davranmak gerekiyordu; ukurlara gir-
mek ihtimali Suyu berrak olup,
pis bir koku amurlu bir dibi
Bu sefer bizi ilk defa olarak yer-
li ile bizde uyanan mitler ce-
vap veriyordu.
geliyordu; kanat
gaga sesleri duyuluyor; drt ren-
garenk sylyorlar; a-
yryorlar, turnalar ise yrr-
ken tren gibi
. Grltc yaban rdekleri en o-
Ancak bu hayatiyet
pek rzgara gelmek zere bir d.
ve en uzarktaki gln durarak gr
bir ses davuluna vurdu. Bu ses -
zerine bulunan aksi ynde
lar. kanat grltleri ile korku ku-
edecek dereceye Gln

ndeki ve hepsini oir noK-
tada toplamak gden devam e
diyordu. korkusunun gemesine meydan ver-
meden ilerliyor, davulunu
gl terketmek istemiyen ye-
rin stnde dnp sonra arka arkaya kuv-
vetle vurulan iki darbe hepsini bozguna ve kar-
168
bir halde etrafa bir
m; gln teki ilk yere dner_
Ken, bir gln
gittiler. Fakat hala orada duran
geen ve ucu gev-
ve eliyle iterek
kaan ynnde szl_
d, srnn iine ve korkun
bir darbesiyle bir r durdurdu, peneferi
ald! ve indi. drt nala kal-
efendisi anda ve do-
geirdi ve eldivenli efi-
stne oturttu. Bu ava devam edildi.
Bizim lkede av
giden av gibi, stnde do-
la:;an yaban'! iin uygun bir
Birden ;;!erinden biri bir
onu fakat hemcinslerinden biri de
yakalamak isteyince ikisi
Abdulzair bir yandan, ben yan-
dan bizi grnce,
hemen ykseldiler; bu kurtulan rdek,
toprak seviyesinde umaya
bir ka ty bu felaketi
sevin
Bu tr av sevredilmeye fakat tfekle ya-
ava nazaran daha az verimliydi. zamanda
gzel bir gnde gezmek arzu-
suna efendisinin cevap vermeme
ve ekip gitme tehJi,kesini Bizimle birlikte
olan bir zbek'in buna benzer bir o-
lay bundan ve hemen t-
fekle avlanmaya Bize Qefen tfekfe
dvlanma ona seyre geliyordu.
Av pazar verinde evresinde tOP-
169
bir ilk daima
lence cambazlar ilk gs-
terilerini sonra Zi-
yaret yeri olan bir trbe geldiklerinde, her
nce seyirci ve bol bulabilme
Yol boyunca, ender olarak byle bir ada-
grebilen ve bu yzden de kendisine
ok iyi kabul gsteren kk kona'klarlar.
bizim soytanlar gibi seyahat ederler,
ve imkan takdirde ticaret yapmaktan geri
kalmazlar ..
Her ynetiminde azizlerden birinin
trbesine giderek dua eden Sartlar ticaret yapmak
bir ka hi ihmal etmezler. Bu
Ali 'nin i
ziyaret etmek zere Buhara 'dan, Semerkand 'dan, Fer.
gana'dan ok mrnin ediyordu. Hacca gi_
denlerden biri benim izmelerimin kelerinin
olacak ki, bize izme teklif
etti; bir Rus pamuklu
lar Abduzair'i baalar (1)
da Amu'nun teki Bu insanlar
daha ziyade, prensierin dnme-
leri mnasebetiyle ilan edilen
ilgi Gen prensierin Hindu- yonne
gitmek zere hareketlerine daha ok
lencelerin de uzunca bir zaman tahmin edi-
Nitekim, Bamiyan geitleri ancak
dan itibaren kardan kurtuluyordu.
bize uzun
yaban! bir Hayva.
rtlerek, bir verilen bir t-
( 1) Farsa demek; burada erkek rakkaslara verilen
at.
170
nek zerine
du. asilikte ederse az yiyecek verilerek za.
Herhangi bir cins iste_
niyorsa sadece o ken-disine gsteriliyor, uzun md-
det a sonra
gsteriliyor, temin ediliyor ve do-
izin veriliyordu. doyduktan sonra ye-
niden Buna benzer bir sr aene-
meden sonra, kendisine l olarak gsterilen bu
sefer olarak onunl.a birlikte bir odaya
hemen ve mideye
indiriyordu.
Genellikle bu son deneme, ok iyi
havada kanatiarif ok
gl ve av daha
la rl.izgara umaya
temin ediliyordu.
Av ne kadar uzun srerse srsn,
iyice bilenmesi iin etin-
den sadece bir ka lokma yemesine msaade ediliyor-
du. Av bitince, iyice doyuncaya kadar yemesi uygun_
du.
biri efendisinin
na ve efendisinden
ya efendisi zel bir atar, bunu du-
dan ya ya da kendisine ko-
la
Sibirya ceylan avlamak iin
terbiye
usul bir ceylan postu
lar, onu iyi kt samanla doldururlar ve daha nce
kartala her yiyecek kartalm
gzlerini bu postun aarlar ve yiyecek olarak
verilen et gz
tirmeyi ihmal etmezler. Bir ka deneme sonunda kar-
171
tal tereddt etmeden konar,
ni gzlerini gagalar: sonra onu ava gtrrler.
Usta biniciler izlerler; senbest karta!
havada szlr, kaan grnce
stne iner; boynuna panelerini geirir,
ile onu sersemletir, gaga danbe-
leriyle gzlerini oyar. av hemen
ve ke-
serler.
her ge.
en gn daha 6 Nisan gn glgede otuz
derece ltk. gnn
iki
kilometre kadar uzakta yamalar sanki bir
gibi kavruktu.
- Neden toprak kara gzkyor?
- Malah, diye Abdulzair cevap verdi.
ve bir mddet sonra
milyonlarca ekirgenin bir arazinin zerine
geliyoruz. henz olan
bu doymaz yiyiciler ordusu a-
dibinde dururken. her
dzinelercesi can veriyordu. hep birden
ibaret bir grlt sebep olu-
yordu. Otlar kklerine kadar
bir tek yaprak bile getikleri yerler tar-
temiz
bir sel e-
kirgeler yatak boyunca iniyorlar, sularla
izleyerek avaya durdurmaya
yetmiyordu; ilk gelenlerden bir su_
yun cesetlerini biriktiriyor ve bir
kpr meydana geliyor ve rahata zerinden
geip gidiyor. Ordunun byk geince
tahrip devam ediyordu.
172
Rzgar anlam nline ekirge srs, b-
yk rzgara aacak dar edi-
yor ve itmesinden daha e-
kirgeler uzun kanatlara sahip il1k g-
ren lke uzun zaman felaketten kurtulamaz;
sert esen bir rzgar srkleye-
rek vahalardan birinin zerine bir fela_
keti gibi indirir. Bol sulama isteyen. bu yzden tarla_
ekirgelerin ve sert o-
lan pirin hi bir
kurtulamaz. Byk boyda drt
dan srler de ekirgeler zerine kendilerine
ziyafet ekerler. Kyller bu iyiliksever mey-
dana sry grdklerinde sevinlerini gizle-
mezler ve sylerler.
ekirgelerden pek. uzak bir mesafede ka_
kalesinde gml olan vcudu-
nun gml tlirbeyi bulduk. Trbe. kk bir
tepenin zerine iin uzaktan farkedilebilen.
topraktan kare bir evin iine kon-

'zerine paavralar salla-
bu, seyrek bir lkede
yerine geiyordu. bir hayli dik bir mer-
divenle
Uygulanan treye gre mrninleri her ar-
gn toplu halde buraya gelip dua
Kemikleri rten toprak gibi iyi geL
hastalar avu dolusu toprak
biri ya_
rarlanarak. merdivenin dibinde zarif bir
evrili ve sulu bir kuyu-
su olan bir bahed13 biz buna Hac kafe-
diye ad zerine sa-
mandan has!rlar ve iki gencin zah_
173
metli bir sonra susayan ve kaba-
ranlara ay, ekmek, kavun
Hac ziyaretimizin ertesi gn at Bize
Semerkand'dan beri hizmet eden yerine kulla-
nacak ve semer mddete onlara

Byk lbir vaa,diyle ilgisi ekilen
ve bize sahipleri ise atia-
ok yksek fiyat Fransa 'ya gre is-
tenen para gln kyllerimiz drt yz franga
gl, ehll ve gen bir seve seve verirlerdi. Bura.
da ise yz otuz. yz elli frank fiyatla
atlarla vetinmek zorunda
Yeriiierin bizim iki misline
da sylemeyi unutmamak gerek. Bizi
olarak grdklerinden. kesin bilgilere sahip
ve katirieri Aidatmak iin iyi bir

bizim keselerimizin talihine, gerekli tedbirleri
ve bize ok Sonunda
ile kadar geen bir
ka saat iinde trajik gln bir ge-
ti. Nihayet. ince
l. boyunlu. iki kk ze-
rinde hak iddia edebildik. Bir bir veya
bir hayvan takdim gibi
gelen bir sr insan bir komedi
sahibi topluluktan selam verdi ve na.
zik bir kendisine sz verilmesini bekledi.
- Bu kara satmak isteyen sen misin?
- Evet.
- Kaa?
- Drt yz frank.
- Benimle alay ediyorsun? Bu ok is-
temiyorum gtrebilirsin.
174
- ok mu Bir kere bak. Ne gzel
var. Daha da ok gen. Bak,
biri:
- daha iyisini
nu grdm, daha
- ve syledim.
Haydi gidin.
hep bir
-Hi de pahal!l
gemini tutan birisi zerine
ve yrtyor.
Yine ilerinden biri:
- Bu saatta bir
yapar. Ne gzel var! (1)
stndeki
ilerinden biri:
- hele! Ne gzel
srene veren ve onu lmden kurtaracak
olan grmyor musun?
- fakat ok
Drt yz frank vermek istemiyor musun?

Hepsi birden ve gidiyorlar. Bir
ka gittikten sonra ve ile
sonra geri dnyorlar.
- Daha ne istiyorsun?
- Ne kadar verirsin bu ata?
-Yz frank.
- Ben yoksul birisiyim; at bana yz franka
mal oldu sen bana yz veriyorsun; niyetin beni mah-
vetmek mi?
gibi yznde byk
bir okunuyor; gzleri doluyor.
(1) At yryslerinden:
175
biri ucundan, kolundan tu-
tarak, onu benim teklitim
hepsini
duran Abdulzair pek kfrn
ediyor:
Rezil adamlar! Alaklar!
O zaman hepsini yeniden
getiriyor, oturtuyor. Sonra bir iman
gsterisi ile duyuyor:
- Hepiniz beni benim kimseyi aldat-
mayan namuslu bir adam bilirsiniz. hal-
de bana
Sen. mmin, senin iyi bir var, ama onu ok paha-
satmak istiyorsun. Emir'in ve Urus'un bir dostuyla
unutma; makul ol ve daha az
bir parayla yetin.
Kimseden ses Sadece sal_
ve dilini
Ben:
- vakit hi bir
sonuca Bir ile
misin? rak gitsin. iin ona vere-
yGz otuz da istemiyecek. Hepsi gitsin.
Bu kadar kesin kelimelerle gren a-
damlar ve isteklerinde daha makul ol-
isteyen btn
gittiler; giderken

Ertesi gn sabah erkenden geldiler. bu sefer daha
bir fiyat iki yz frank mem-
nun edecekti. yine araya
girmesi ve meselenin tam
mitsiz bir hareket ile szler:
-Yz otuz frank'a verdim gitti.
Tam bu ilerinden biri araya girdi, diz_
176
tutarak onun kendisine ait
ve sessiz duran bir sr kfr etti.
- Hangi hakla satmana engel oluyor? Geek
sahibi yoksa o mu?
- Evet, benim On frank daha ver.
ok iyi bir at

- . frank daha ver, Allah iin ucuza
sun.
Sonra yzne ciddi bir ifade verdi.
Kabul ettim. Sylenerek sz-
de kabulm bildirildi. Nihayet ya_
saya gre yapmak
Aksakal ve onun nnde
ile beni temsil eden Abdulzair'in Kur-
elini her ikisi de elini tuttular, o da
ilerinden birine
-Kara yz otuz frank'a
-Evet, onu yz otuz franka
Sonra tekine dnd:
- Kara yz otuz frank'a
- Evet. kara yz otuz frank'a
ellerini ve aksakal sz
-Haydi,
sakat aniarsa onu iade etme
sahiptir. tazminat olarak
bir ka tanga hemen hemen ta_
der.
olarak temsilcisi .olarak Ak-
sa kal ve Abdulzair hak k@me-
disinde rol alan seyircilere nce ay, sonra pilav ik-
ram edildi
F: 12 177
IX
SURKAN VADiSiNiN HARABELE.Ri:
Harabeler nerede? - Nadar
ekiyor - Akkurgan - evi - Bir
Zengin bir bir Gulgu-
la - Harabenin - Efsaneler -
Salavat - Evsahibimiz bir azizdi - Ammonyak
harabeleri - Emir Hseyin'in trbesi
- Kerkis- Efsaneler -.Su
terketmeden nce ziyaret ve
pek fazla bir blge
da mmkn kadar fazla bilgi So-
ru ok srat-
li olsa da Kabul Bamiyan, Belh ve Bay-
sun geerek kateden bir Rus da
Trk_ Rum Ali'
ye elinin maiyetinde Bu du-
rumdan yararlanan ingiliz siyasetinin Avrupa'da
tehli'ke ve protesto hala
Bu subay bize, Amu'nun salla noktada bu-
lunan Patta- Kisar ky dikkatle ziyaret etme-
mizi tavsiye O kendi Termes hara-
belerini ve yerliler de ona Amu'nun kolu
179
sol ve bu
yzden Sehr_i Gulgula denen byk bir

Semerkand'dan K:ilif'e giderken ok za-
rif ve ok bir yol olarak Zaman
olan ve macera iin olan
bu adam nce Trklere, sonra hizmet
sonunda Yakub gei-
Hemen hemen 'btn islam gezip, gr-
Fars da derin bilgi sahibi olan Za-
man zamanda Orta tarihi
zerinde engin bir bilgi, idi. O da Rus
Gulgula deyi-
minin insan byk neme sahip yer de-
tatbik bu yzde Bamiyan ge-
idi bir tane gibi Orta Asya'da
Gulgulalar ne srd.
Harabeleri Surkan vadisinin kesin
yerini bilmeleri gereken yerii halka sorular sorarak e-
limizdeki bilgileri tamamlamak gerekiyordu:
da mddete bu
oldu.
Kendisinden ilk bilgi kimse.
sz tutarak ziyaretimize gelen
Guzar'daki sal amiri oldu. cretlerini
teslim ve hemen ertesi g[in
Emir'in zerine ve Ruslar
da bilgi toplamak zere hareket ede-
cekti.
Bol fincanlar dolusu aydan sonra kendisi-
ni iyice hissetti; biz de bu yarar.
lanarak Surkan vadisinde bulunan
harabelerini bilip sorduk. syledi.
yn, varmak iin ka tane konak
ve mesafeleri sorduk.
180
izin verin bilgi size
bilgiler getiririm; dedi. gitti, bir saat sonra s-
tnde not bilgilerin
bir dnd. Ve bizim adam hayall bir
yo zerinde bir ciddi
arada sanki zerinde ya_
anlatmak istercesine ile
gsteriyordu. cevap vermeden nce.
bizi yolumuzdan zere kendisine kesin
veren ile muhtemeldir.
biz az adamla, nisbeten kk bir
ykle seyahat eden kimselerdik, neden bir
bizden Neden zevkin-
den mahrum olsun? Gerek bir byle
hi ihmal etmemelidir. Ziyaretimden hi bir
do_
kendLsine ettim ve kelimelerle yk-
sek bilgisine olan belirttim.
Mahcup oldu ve gitti.
Abdulzair ve Rstem daha nceden
ok kitap ve lkelerinin tarihi i!e co(J-
zerinde derin bilgiye sahip diye gs-
kimseleri bize
talimat hepsi birden bize yolumuzu
iin gibi kt cibilliyetli
bu szde bilgin adamlardan bir getir-
diler. Hata bizdeydi, daha acemilik
tik. Surkan vadisindeki harabeleri ziyaret
bir enayilikle kendimiz Bu,
iin o harabeler hari btn harabe
lerden iin byk bir sebepti. ilerinden
biri bizi kuzeye, Hisar ynne. gneye, bir
sol Kabadyan'a yollamak
istedi.
Hangi birine
181
Buna btn bu adamlar kt bir niyetle
hareket ediyariarsa da yalan sylemedikleri muhakkak-
Gerekten gneyinde Angara _ Kurgan'-
da harabe izlerine Kabadiyan
da. iyi ellerde olan bir definenin bir
ve Hisar yre,sinin ya_
Surkan vadisinde ok verimli
nu, - pirinci hala en iyi rn olarak bili-
nir - suyun bol Belh havalisinin bir yi-
yecek zamanlarda bu vadide

zmresini
fakat hi
hareket etmemiz ve bu
yol
gre Surkan' a gidecek,
boyunca yerlilerden bir
renmeye da ederse mese-
lenin iinden tek
Kk grubumuz iki yeni ile Bun-
lardan biri szde rehber olarak
hilekar dilli, hokka
kemerine tabanca gibi sokarak ata binen bir k<L
tipti. efendisi onu blgesinde
seyahati bir hale sokmak ile
ti; zira boyunca, kah mesafeleri oldu-
fazla gstererek, kah yollarda zor-
abartarak bize yalan sylemekten
bizi aptal yerine koyarak aldatmak is-
tiyordu. Koca Nazar bir zbekti. Bir gn
nce bir lokma bir
serseri iken, takdimi ve Abdulzair',in ltfu
sayesinde bir anda seviyesine iki
yk gtmek ve bakmakla ykmlyd. Koca
Nazar yirmi yz
182
iek kevgir gibi burnu
ve gayet bykt; fakat iyi bir karaktere
hipti, her glyor, de iri enesini
hareketli ve glyd.
iin mahsuben bizden bir miktar para iste-
di. Ayda on tangaya
tu. Abdul eline tanga verdi. Nazar ok etti
ve hemen Frenklerin kadar
izme yz bir ift gzel izme
izmeler kadar belki on sa-
hip fakat o buna hi ayak-
fazla kendi_
sine gsterilen bir az 1bol ilk izmeleri almakta
mahzur Gerekte. onun iin
harap nemli btn yksek ki.
gibi bir ift izmeye sahip ve izmelerin
ne kadar fazla ksele onun
iin o izmeler o kadar
den pek memnundu, Ri.istem'in kendisine
pamuklu
stne oturtunca ki-
gr im eye
Yirmi drt saat Nazar'a nce Pa_
ris'li Nadar. sonra sadece fo_
ve Abdul f harfini sylemekte zorluk ek-
bizi bir
ok defa Allah ona uzun mrler versin!
Sirabad'dan ile
rzgar etkisiyle izlerle dolu,
iin elbise etekleri gibi kenar-
boyunca ilerlemeye
Bir yolculuktan sonra. zbeklerin oturdu-
birbirlerinden mesafeli duran evler ve
bir ky olan Kabata'ya Uzakta, VUiL
kuzeyinde gzkyordu. Son-
183
ra huninin
gibi gelen nehre geit vermek istercesine
kuzeye
Yol. tuzlu glcklerle dz bir arazi-
den sonra Surkan kuzeyden gneye
paralel olarak kum tepeciklerinin
geiyordu. stnde yer alan kumlu dz-
iin bir hayli Sokak parkeleri
kadar dzgn bir tabii masa zerinden -
nmzde, evrili bir sr kk ky farket.
-
Ieyin Akkurgan. gne-
yinde bize gstermek tenez-
zlnde tek seyrediyoruz; sanki
gibi sarp sak-
Sol tlnn
gelen bir demeti tepeleri garip
renklere boyuyordu; bu, resim heyecandan
bir fanteziydi.
olan sonra, kye kadar
kumlu bir arazisi zerinde
vol Hava ok bir mu-
da-
ha hissettik. Gk mrekkep gibi
kapkara Kaybedecek vaktimiz yoktu,
dibinde
fakat arkaya dndm.
tehlikeli bir
stne yklerin zerinde a.
mitsizce
tekmeleyen izmeler grdm.
yere iole tutulu kalan at. nal darbeleri
rla hiddetle ifteliyor-
du. Nazar 'a bir biter, ocuk iz-
melerini eskitmek bulamazd!. Hayvan nihay9t
184
ipten kurtuldu, bacaklarina vuran keesini sryortJk
kamaya bir
var dedi ve glmeye
an zbek
daki bir kei srsne
korkuttu, oban k.
peklerini bu biz ye_
iftelerine ve
yklerini koyduk. Bu arada gk grlemeye, bu-
lutlar ve bardaktan
Grubumuz drt nala Akkurgan'a
Toprak duvarlarla evrili kyn
olmak zere zerindeki kp-
ry kesildi. Dar kpr pek tabii de-
doluydu.
Rehberimiz bizi , seven ve
iyi dizsiz. Aksakal gotur .
d. Evinin avlusunda, pilav muaz-
zam bir gl beklerneye Tence-
resini gln bir ciddiyetle gzlyordu. ev-
bir su birikintisinin ka-
herkes kurumaya
sona ermek zereydi; herkes
ay yudumluyordu; Aksakal
ve geen kalitesinden bir
sesiyle, aletinin bir
terennm etti. Oradakiler sessizce onu dinliyorlar-

Sonra Gece o kadar ki, gk kub-
benin de, sanki bir iinde
hissine rzgar
damaya, ufukta akmaya, gkgrlts ku-
wrtmaya biri bir
bir delikte ibaret olan ve veren iki su
bu
185
fazla mid ediyordum. en
gzel evinin, en gzel
bu grevi
Aksakal bu geceyi geir_
mek zere bize takdim temiz yrekli adam.
kee zerinde yatan an-
lar bizi kurtarmak Molla Ab-
dul burnundan sesle durumunun
ve belirten bir tonla sesleni-
yordu: Eh, molla Rstem! Eh, molla Rstem! Yer
bizimkine ben-
ziyen topraktan bir Aniden Sur_
kan getirilen bir bu ev msveddelerine
bir isim iki metre
bir metre seksen tamamen topraktan
imal en fazla bir metre yksek-
ve santimetre ki
bir metre doksan santimetre boyunda olan Capus
ikiye geerken belindeki bitki
toplama kutusu. yatay tutuldu.;
girmek iin diz kmek zorunda ierde, duvar-
lar isle dolap
grmek zere iine yuvalar Bu
yuvalardan birine. ii dolu. pamuk ipliklerinin elde
Y!Jvarlanarak imal fitili ile toprak bir kaptan
ibaret lamba
iine. baca olarak gren delikten ve stne
bilhassa gtrmek zere hava cere-
temin eden hava giriyordu.
yere bir kareden bir
ocakta bu lkenin
biri yerde kurarak oturabilir, bizim kyl leri-
miz ise ancak yzkoyun durabilir ve bir ise
hangi muhakkak, ya
cak. ya da
186
olan kertenkeleler
Yatak
ev sahibimiz kt bir zevki temsil edecek her trl ss-
ten sadece kenarda tahtadan bir iviye
izmeleri bizi seyrediyordu.
yani yerine saman ha-
gibi lksler burada yoktu.
Ertesi gn sabah bir ziyaret ettik;
ky byk bir bizi izliyor ve merakla

Her trl tohumdan yakmak iin imal ediliyor-
du: pamuk, kavun. karpuz. keten ve ku n cuk ( 1) tohum-
i oran 1 arda keten ve ku n_
cuk tohumu, da tohumlar. Hepsi bir-
den bir hazne iinde, at veya deve dnd-
rlen bir ile pek iyi olmayan bir
veren nisbeten berrak bir elde ediliyordu.
Yoksullar bu da o
zaman burna hi de iyi gelmeyen kokular
ellerindeki koyun tercih
ettiklerinden bu ile Koyun bu
lkenin Normandiya
sadece zenginler pilav yaparken bunu kulla-

ham maddesini Akkurgan'dan.
dan, Kakayti'den ve kylerden temin edi.
yordu; bir kilo pamuk, kavun ve karpuz tohumuna bir
santim (2); bir kilo kuncuk tohumuna da yedi buuk
santim dyordu. Kuncuk yzde eli i si
verir.
(1) Susam.
(2) yzde biri . (.)
187
libresi ( 1) yirmi otuz santi-
me
dndren en az onun
kadar bir o da atla birlikte
dnerek kenara havane-
linin sryor-du. Bu iki kle bir gn
iinde on bir, on iki kilo
tan sonra tohumlardan geriye kalan hamur yuvarlak
havanelinin Bizim lkede kenevir ek-
diye bu hamur, zellikle ayla-
yeterli gebelere
beslemesi iin ve o mevsimde, on
libre kadar gelen bu ekmekler, arz-talep g_
re, normal zamanda ye.di santime on
on iki santime zellikle yol uzun ve zah-
metii develerine vermek zere bunlardan
bol miktarda alan iin hamurlar pek
oluyordu; csse:Sine ve yke
gre her hayvana bu hamurdan iki ila libre verili-
yordu.
Yerdeki stnde vicdan iinde
uyuyan olan
sorular ynelttim. amca pek cmert
pek az bir dyordu;
imal edilen her on hamura bir tanga veriyor-
du. Halbuki, bu bize itiraf gre gn_
de ancak veya drt hamur 1 iyordu; buna
gre, btn hesaplar ayda 8 frank
Orta
rinde iyi bir bundan ibaretti
ve her izafl bu crete ka-
derinden memnundu.
O patronu arpa ve zellikle pi-
(1) kg. (.)
188
rin iki tanap ( 1) sahipti. i
dndrenden bir ata daha sahip
byk servet sahiplerinden ve
durumu hasetini ekiyordu.
Bir gn nce attan indikten sonra, Mirza
yalanlar ev sahibimize sorular
iyi kalpli zbek hemen bize
ve Mirza hemen lafa
Evet, fakat on mesafedeyiz.)>
zbek hemen Ak var-
ken yalan sylemeye ne hacet? syliyeyim,
Gulgula bu ynde iki mesa-
fededir; ynn gsteri_
yordu. sorguya ekilen
kyller de hep yn
nereye biliyorduk. eyerledik ve ha-
ra belere ilerlemeye
Bir gn nce zerinden kt kpr, sel
ile dere haline gelen
byk bir tur ve derenin ge_
it yerden getik. solu-
muzda ekili ve
ru uzanan kum tepecikleri ile kalan
kumlu bir srdk. Bir eyrek saat
sonra harabelerin blgeye
altmda her tarafta J-
nak solda, boz bir fon zerinde parlak
noktalar halinde seziliyordu.
n er eskiden evlerin yerler-
de kurganlar ykseliyordu; ok
uzun zaman nce yerle bir rzgar.
rten topraKtan kefenin silmek iin bol bol
(1) Bir tanap 100 m. eder.
189
vakit ve s-
tnde gibi stnde de ot
Yolu dikine kesecek tarzda eskiden bir ak-
yznden
Akkurgan'dan kilometre tede. s-
tnden bauda byk bir cmle hala
ayakta kemerlerini seyrediyoruz. Uzakta farke-
dilen bir ka stun da ayakta hi
bir ve uzaktan bir hat
zerine eski zaman benziyorlar_
d!.
Acaba bu stOnlar Kalenderiyye mez'hebine men-
sup camilerinin ok
hi bir ipucu
Bu yre, halklarm zihninde derin bir izienim
rakarak kendisini adeta bir byk
olaylara olsa gerekir. Zira ok eski bir
treye gre, byk bayram gnlerinde halk
bu harabelere gelerek. hayat
bu lmn veren byk ger-
ek
solumuzda, daha akan Surkan
eski bir
ky. Sonra birinin. Gulgula, Gul-
gula! diye
Bu, nde yryen Abdulzair'di; kk bir tepenin
stnde gelmemi ediyordu. drt
nala gidiyorum. ve nmde gneye doaru
bir gibi ince bir minare Par!<Jk
ile onu isteyen
istercesine deler gibi duruyordu. Bir buuk saat
boyunca gememiz ve du-
var ile moloz yol bulma-
gerekti.
Nihayet. byk minarerTin
190
geliyoruz. Bunlar halka binalar, glie-
rin ve zenginlerin evleriydi.
ile duvarlar iyi bir durumda
lam sndr_
ve darbelerine d[-
bir ayakta
kemerleri ni' hemen Minarenin dibinde
veya bir medrese ok zaman nce
ayetlerini tekrar eden gen
ile Buradan yz metre tede,
izleri daha uzakta olan bir
hamam gelenlerin havuzlara ve
kanma yerlerine getikleri merkezi kubbeli oda ancaK
haldeydi. iieri moloz
olan, bu stnde
duran kubbeden Onun yerinde an-
da hi bir zaman eskimeyen gk kubbe yer
Bu salonun iki, trbe
Buradan geen mminler trbelerin stne
ve elbise. Bu, kemikleri burada
yatan lnn faziletlerine gsterilen ifade edi-
yordu. milletler de stnde
mezarlara atmak muhafaza ederler.
Minarenin
dinlemeye, sevretmeye
en nemli olan bir meydan
du. orada biten bol develer rehavet iin-
de, kk lokmalarla edilme
dan yemekteler.
olan yak-
yirmi metrelik bir alt
belki metreydi; tepesinde ise bir buuk
metreye iniyordu. Alt taraf tahripten uzak
Kim buna tecavz Zaman veya bir tahrip
bu eseri yerle bir etmekten vazgeen tah-
191
ripkar Temelleri
dan sapianan gibi gnlerin
olarak orada harabelere hakim bir durumda kala-

Yukardan
ve bir delikten bir gibi grnmeyen
i"eri girmek zere gei-yoruz. Dar, dik bir
merdiven helezon sert bir dnm ba-
durumu pek iyi Ezan okumak iin
bekilerin ve hatta
dan olan
ve yol ,stne kon-
don
hakim bLr sunan dar dz.
ellerimizin Harabeler do-
Surkan irabad Ak:kurgan yo-
lunu dikine kesen yksek arazinin olan tepe-
lere kadar Gneyde, etkisiyle ka-
yan kum tepeciklerinin
lrmak ynnde minarenin ve
solunda bin yz .ila iki bin metre mesa.
te olan ve birbirleriyle paralelkenar, en byk
zirvesine minare ile dzgn meyda-
na getiren drt kurgan grlyordu. yok olma-
nce mi, sonra st
da grnr izleri yoktu, sadece kazma ve krek-
lerimiz bize bir cevap verebilecekti. Bu kurganlardan
bu ile Akkurgan
ilerde dnerken, daha
sonra Baysun Guzar ile Karo;;i
bu tepele-
rin eskiden kalelere ve kulelerine dayanak o!.
ifad kulelerinin tepelerin_
de ile gneyinde Belh
il, kuzeyde de ile Bu kulele-
192
rin pk zamanlarda belir-
tilrnek hepsi birden Belh, b-
yk ve gzel bir zaman diye bahsetmek-
tedir.
Karakteristik n'isbeten belli eden ba.
muhafaza olan minare, hamam.
medrese ve gze duvar
ve molozlardan bir arpma-

Saz ve amurdan hartan yuvarlak ku-
lbelerde oturan otuz kadar zbek Gulgula'mn
tek sakinleriydi. Hemen bize
soru tuttular. Neden buraya
tik? Hangi millettendik? Frenklerin o kadar uzaklar.
dan gelip bu basit grmesinden duyu-
Sefaletieri ok byk olan bu insanlar fevka-
lade konuksever ve hemen bize ekmek,
tuz ve tahta anak iinde kaymakir st ikram ettile; .
Medresenin blgesinde kendimize ziyafet ekti-k.
Saban pek derin bir sr-
ve burada kendisiyle ne kadar az ilgilenilirse ilgi-
lansin cmert davranan bu Onu hor
gren 1 eri n o kadar fazlayd ki. en ufak b.i r it i.
n aya zbek atlak duvarlar boyunca ekiyor.
biiyor ve gvdeyle apa kertenke.
!eler seyrediyordu. Korkun kara akrepler
- lmle -
zerinde Harabeler sakin grnyordu.
Minarenin tepesinde. gezmekten bir gvercin
dinienirken kederli bir dem ekiyordu; bir yurtun
iinden bir keskin ile tekdze bir
duyuluyordu; ovada ince bir duman havaya yk
selirken, arada bir kpek Grltl
bir geriye kalanlar bundan ibaretti.
nemli insan dair
F: 13
193
belirgin izleri bu sessiz harabeleri gren yerii-
lerin zihni etkilenmektedir. Grdkleri mah-
ile yerde hayal glerinin
limden ziyade hayalgcne de sahip ha
ve ortaya
tenakuz ile ve bu yrenin n-
fusunun ile ilgili olarak
olan uydurmaktalar.
iin ile tahrip
Sodom ve bir
tarihi iin ise
hir engiz Han iskender ta-
yok
Bir ak ihtiyar bize
lerin Belh btn sahip za_
manlarda minarenin gece gndz muazzam
bir ticaret yapan ve tccar bir
byk bir Belhli-
lerle insan eliyle ve iki be-
lirli tepeler-de haber-
Kazan cezbedilen t-ccarlar Hin-
distan'dan. iran'dan in akm
ve Gulgula zenginlik iinde yzmeye
Bir sabah gn
olan
salla gemek zere bekleyenler, kavun.
zm ve meyvelerle dolu ile
kylerden gelen hepsi
da hayretten dona en ufak bir g.
rltnn bile Halbuki bir gn
nce kendilerini ibadete davet eden mezzinlerin sesi
i le namaza medreselerle cami leri n yuvarlak
kubbelerini ve
grlts ile
uykuya oysa hi bir duyulmu-
194
yor ve evrede bir hkm suruyor-
du. En yreklileri evre
ve btn yerle bir
halk pazar
t; sanki devler leylek.
ler bile minare ayakta
Minarenin dibinde yz bir
duruyordu; onu sorguya Her soruya, AL
lahu Ekber! yok oldu! Allahu Ekber! yok
oldu! diye cevap vermekten bir syliye-
Uzun .bu harabelerin ze-
rinde fakat ona ras-

Kufl bir ibare minarenin
evreliyordu: harfler kabartma temsil
Gzlerimi gz-
lerimin sayesinde, bir hayli zaman harcaya_
rak o kopye etmeyi Bu ibare -grd-
tek islam iman ifadesiydi.
arpa dolu adam-
glgelikte uyurken, Capus kro'kiler iziyor, ben
de bir
daha sonra Surkan'a yolumuza devam et-
tik.
Salavat kyne kadar lde, kk
bir dere dikine keserek nce son-
ra bir noktada birden iki ile
iki yaya Onlarla tam Bun-
lar. trbelerinde dua edip, pazaryerinde bir
ka gn vakit geirdikten sonra ge-
. len Baysun sakinleriydi.
yalar torbalarda duruyordu. ile.
rinde biri beline ingiliz enli bir kemer
bir ka gn nce .
anda Patta Kisar'dan hareket Syledik-
195
lerine gre acele
Atlar olduka iyi gidiyorlar, yayalar da ve g.
l acele izliyor-
du; ellerinden biriyle
ile ha gibi bir ama ok

Mutlaka Mirza bize sevimsiz grnmeye
minareden bir, iki
olan Salavat kynde sylememize
men, gece hala gzel bir ay at zerin-
deydik, bir yandan da Surkan berbat koku-
sunu teneffs ediyorduk. Sular ryen bit-
kiler mil ve dip amu-
ru ile en berbat yaymaktalar ve ga-
yet ince mantarlar olarak hava
genizierimize dolmaktalar ve ancak zerinden iki u
gn getikten sonra kaybolmaktalar. Bazen
yz metreye varan zerin.
deki da inekler ve at-
lar ve diri m-
sadece gebeleri bylesine bir s!tma yatc. -
iinde itebilirdi. Her te
ile ok az
Rehberimizin bir bize vaad Salavat'a
ay Ky kpekler
ile bizi ilerledike havla-
ve kyn teki ucuna
mizde bir
Evlerin sonra bir kale gr.
nmnde boz renkli bir ktle grdk. yer

Rehberimiz bir zerine kk
ye ve hemen boz havlamalar yksel-
di, bir aan adam rehber ile ko-
sonra bir fenerin
196
titredi, kpr atlara kapatan kol ve
ieri girdik.
Uzun bir adam bizi ve ambar gi.
bi bir odaya kabul etti; pencerelerinin
yatak grevi iin peykeler kurul-
On kadar adam uyuyordu.
Ertesi gn Abdulzair'den ev sahibimizin
bir veli olan Salavat kynn
Emir'in kendisine
dik. -seksen
ynetimini, yine bir veli olan
Bu adam ekim. biim denet-
liyar 11e rn toplama aslan kendisine
ve kyn her mensubuna
veriyordu. Kylnn ekip yuz lm_
ne gre bu pay az veya ok olabiliyordu. Emirin buy-
ile, hac ziyaretinden dnen yol-
cular velinin pmek adetine sahip ol-
-
zere velinin belirli bir miktar batman
ve arpa .
Mala Koca gen veli bizimle birlikte ay
imeyi kendisi iin asla kltc bir olarak gr_
myordu. ediyor, her drt gnde
bir nbeti tutan ekiyordu; bizden bir
ila rica etti. Kendisine birka paket kinin O
yrede ve her bir ok
yan zehirli ile srngenlerden ok
yeti idi ve Rstem'i demesine gre
ok iyi bir dua bilmesine bizde
Avrupa bir panzehir olup sordu amon-
yak ve ona gsterdik. Ona
gsterdikten sonra, beyaz suyumuzun
kudretini gstermek Abdulzair'in burnunun
istedik .
107
Gvensizli'k duymadan, kuvvetle ve birka defa
ekti. Hemen korkun bir krizine
kalkmak ve duvara yaslanmak
duydu. Bu sahneye ol 'an Rstem,
Rus, Trk Botilka yani
diye kendini Mala Ko-
ca'ya sordum, mkemmel bir ila mi?
- Vallahi, harika bir ila; dedi.
- Bize bir ver size bir miktar
- mi? Ama bende yok.
Bu yrede gerekten ender bulunan bir nes-
neydi. Sonra fikrini on yas-
grnen ve eve sahip
tek getirmesini istedi. iinde es-
kiden votka bir Rus dn
d. Salavat'a kadar acaba? Bunu sorma-
unuttuk. yz bir kyde bu
trden ev sadece bu ihtimal da-
hilindedir.
Civarda harabe olup sorduk. Daha n.
ce Mirza veli istenen ko-

Ne mutlu ki Rstem sofu bir Mslman-
Kendisini kt kazalardan korumak iin boynunda
kk torbalar iinde muska ve mukaddes
emanet koleksiyonunu iin nne her
Bu yzden Rstem ve-
liye sunmak ve velllere ait kutsal elbise
almakta acele ediyordu. Kendisine
soru
muruna tuttu. adam da ona Salavat'tan az bir
mesafe tede ok emirin gml byk
bir trbenin ve Samane denilen eski bir
Rstem bu iyi
\
198
haber ve dikmeye bir kut-
sal elbise geri dnd.
Bizi bu gzel trbeye gtrmesi iin diL
vet ettik. Hi bir itirazda bu bilgiyi kimden
ev szlerinin
ru iddia edemedi. Ertesi gn, yani nisan
gn. kendisi bizi Samane'ye gtrmek zere
geti.
Ufuk boyunca temelleri grneeye
kadar bir gney ynnde
kilometre at stnde yol Uzaktan, bu hara-
belerin grnm gerekten ve bu boz
renkli gk bizde hzn Uzak.
daha byk gibi gzken. duvarlarla evrili.
duran camiler soldan g!.
biydi. Ani bir trbeler top-
genel knt iinde gneyden kuzeye
bir dev gibi duruyordu. Gulgula'da gibi
moloz
bu mezar bl.
ge sakinleri. ilerinden bir veli olan emirlerin
trbelerinin cesetlerini defnetme-
yi uygun Ucunda bir paavra
stne bir sopa. veya gmlmeden
nce bir ucu ile zerine kaba bir bir
kadar dz dikkat edilerek
bir llerin dikilen
tek birinin ketene
lsn gmmek zere terkisinde getiren bir
ka hi istemeden ettik. l iin setik-
leri yere cesedi koydular. zerine aceleyle bir ka k-
rek toprak serptiler ve hemen atlayarak drt
nala Tfeklerimizin parlayan mut-
laka yce Emir Hse-
yin'e ait trbenin yz te.
199
sinde, evredeki

ham maddesini bol bol ver-

temelleri gzkyor-
du.
Trbenin gney ucuna atlak kubbe-
lerin ve zerinde parlak
renkli inilerle ssl bir methalinin tepesi
yordu.
iran stilindeydi; eskiden toplam iki yz mst-
re Bu 'haliyle bile yz doksan
metre geliyordu; en byk iki metre-
ye
gney itibaren her iki
tarafa mezarlarla
ve kuzey ynnde bir
cami ile son bulan bir yol ediyordu; camiden
yola inen merdivenin anda ancak bir ka

Trbe bir tek plan olarak daha
gerek bir deyimle i1htiyaca gre ve
ka trbeler ilave edilecek tarzda
ta sadece emirleri olarak seilen bu yerin
sonradan kendileri ve aileleri iin
lar bir haline muhte-
meldir; ve sslerinin sahip
lerinin kaprislerine gre bile
ve kibrini gsteriyordu.
Bugn meselesi ile bizi
muazzam eskiden bunla-
mevcut ve bir uta byk
de. tam cami kesiksiz oldu-

hemen
hepsinin iinde dzgnce mezarlar bulun-
ocuklara veya byklere ait g-
re byk
200
bir Yine hepsi do-
ynnde iinde yatanlar haL
en ufak bir bile Orada yuz
tane mezar
Her mezar. cesedin drt kk duvar zeri-
ne ve stne fazla bir kub-
benin msait, yerden bir hayli yksek
kenar drtgen bir stili
amur ve saman bir har ile
Bir kahraman veya bir veli sz konusu
da bu zerine ini mmkn
olurdu. Nitekim, mezarlardan birinin kenanndan kabart-
ma olarak bilgileri ve parlak bir olan. her
tahripten bir iniyi
Trbe iine. elimle yatay tutabil9.
kadar alak ve dar girilebiliyordu.
Gn ieriye duvara ender pencerelerden
ve her kubbenin tepesindeki delikten giriyordu.
kubbeler yerlerinde bir kaybol-
gzel bir
mevcudiyetlerini ispat ierden ve
bir inceleme, bir kmenin belir-
tileri olan ortaya Trbenin k.
birine bir merdivenle dz te-
ras olan damlara mmknd. Kubbe-
lerin malzemenin yukan
yarayan bu merdivenler sonradan muha.
Ezan
rada dama ve daha
seslerini daha uzaklardan
Kuzey ucundaki camiden duvarlar ve uzun md-
det olan
On on metre meth3.
li en yksek olup. btn ile
ila sekiz metre olan byk tr-
201
beyi Methalin st tamamen inilerle kap-
byk boyda olanlar va ya da
lukla Daha ziyade yerlerinde orta b-
yklkteki iniler gvdesini ss-
lyorlar ve olduka bir har iine gmldkle-
rinden ancak kk paralar halinde sklebiliyorlar-
ilerinden pek
Yere olan paralar nce, llerini he-
men gmen yerliler s_
tne konmak zere fakat daha sonra lleri-
ni daha ileriye gmmek zorunda
ve ini Renklerin
ve Se-
merkand'takiler kadar yok.
gney ucuna mtevazi tr_
beyi Mirza da bizimle birlikte ziyaret etti; btn tr-
beler iinde en yeni ve en az
oydu. ierisine iki alak bir giriliyor-
du; kapak stnde bir mminin
adak olarak bir hint gzkyor_
du. ierde byklkte, paralel olarak
ve mesafeler olan drt mezar bul-
duk. Birincinin bir
kurtlar ve kudretin
ifadesi olan at Bu Tu-:
Emir Hseyin'in ve iki ile birlikte yat-
yeri gstermesi gerekmekteydi: Mirza, Yz elli
nce on bir boyunca hutbelerde O-
yani on bir lkenin mutlak ol-
hac ziyaretine giden ve Ali'nin
dua eden mminler mutlaka _j
Samane'ye zamanda byk bir hkm-
dar ve bir veli olan Emir Hseyin'in trbesind" de iba-
det ederler; dedi.
Mirza'ya gre Sultan Mazi trbenin ya-
202
ve Emir
Temr de eden uzaktaki ve
Abdullah Han da sol Sib biri
de
Mslman bir
iin bu rivayet-
lere dikkat edilirse en iyi da-
en eski dnemlere ait orta-
ya
Btn bu yirmi yirmi santimetre
drt. santimetre olan
Halka in-
da tip
Durmadan byyen duvar rz_
.bu ile kimse
gul bazen
sprmekteydi. Kaba tamamen dklp bi-
tince de, gzel bir gn patlak veren bir
ga kmesine sebep oluyor, harabelerin tek
olan a akallar bir zamanlar lkenin hakim_
lerinin kemi'klrini kemirmek
Emir Hseyin'in trbesinin iki kilometre
da Kerkis gze Bu.
boyunda olan dikdrtgen bir tam or-
ilk drt tam drt
.yne hr ise yuvarlak bir kule
bakan en az zarara
dan girince, mevcut dama kadar
dolu bir avluyla ite,
btn evresi boyunca bir ya-
en bykleri kulelerdekinde olmak zere her
mesken bir ok odaya klleri ve
koyun izlerinden de belli gibi, bugn de oban_
lar kt havalarda. ayakta kalabilme gs-
tek
203
Kerkis o kadar kt bir ki, hi bir
kalabilme yoktu;
dam tamamen nisbeten
elinden veya
otuz dokuz santimetre on
santimetre
imal Savunma iin tercihan bu
lalardan dikkat ettik. Bu
gsterilen itina, mal olan
nemli
Emirlerin emrine bir
hisar-saray izlenimini
bir yandan ni.sbl bir rahat iinde
yandan ve servetlerini veya ken.
di bir srprizinden koruyacak tarzda
nerek bu
Mirza ile, syleyen gen
vellye gre Kerkis, trbesi Amu-Derya zerinde Ter-
mez'de olan Abdlakim
Bu Emir'in gibi bir O
zamanlar Samane baheleri, kumru dolu
iimi nefis sular ile
cak bir yer Emir Abdlakim Ker-
kis'i ile bu.
rada Her Emir Ter-
mez'den hareket eder. ve
ler, ziyafetler birbirini kovalar. Kerkis'in evresi rak-
harekete getiren dmbelek sesleri ile
gecenin Emir Termez'e
Halk bu saraya kerkis bylece prensesin
daki ima etmek ( 1).
Ayakta camiler olduka ilerinden
kelime oyunu da bir kurt ve
dan efsanesini
2'04
biri Stil ve kul-
malzeme veya Bu:hara 'daki
camilerden pek az
Salavatir veli Mala-Koca Samane 'nin yok
bize nakletti: Sultan Babr bu lkenin
hakimi gzel bahele-
ri ile bir Orada oturan Babr'n
Samne durmadan kendisinden yeni ltuflar
ve isteyen bir gzdesi Emir uzun
zaman onun isteklerine boyun dilek-
lerini yerine fakat sonunda bir bu ka-
dar ok l tuf vermenin
ve gzdesine kt muamele etmeye O da
kimseye ve ya-
kimsenin haberi terket.
mesinden sonra her gece Babr bir sesin kendisine
Samane geldi! Babr .
( 1) Bu sesle iyice olan Emir, u-
yuyamaz Semane'nin bu huzu_
ru bir trl Amu'nun sol
ve Belh 'e iin ok sevilen bir hkm-
dar da Bu olay-
dan sonra hi kimse oturmaz zamanla
da evler ve amurla doi-
ve Samane. Emir Hseyin'in trbesi
na llerini gmmeye getirenlerden kimsenin
bir l haline
Daha sonra Mala Koca diyerek sz bitir_
di : elli nce maalesef bir
kaybolan bir kitaptan okuyan babamdan
bu yre elde bilgiler
bundan ibarettir.
Sa lavat kynde gnlerce gndz harabe-
(1) Orijinal metinde aynen Trke olarak (.)
205
lere gidiVor. geceleyin kye dnyorduk. Capus ayak-
ta kalan en ilgi ekenlerinin krokilerini
nisbeten bir
iin ancakayakla veya iple l alabildi. (1)
kimse gelip
harabe daima Sadece.
dan bir gz sahip bulunmayan
Abdulzair'in hayvanlar sanarak bize ge_
iiyor! geliyor! diye bir a
kal srsnden
Harem dairesinden iin ziyareti-
miz mmkn vellye sorular soramama-
zldk. Bir
olarak kendisini grdk; k.
k bir zorlukla rlerliyordu. u-
zun beyaz kendi,sine bir hava veri-
yordu. Bu adam bize mutlaka daha ilgi ekici
anlatacak ve Samane
naklettiklerinden ok daha makul bir syliyebi-
lecek Belh yresinin tarihine byk nem
de yeni bel,geler verecek olan
da znlmeyecek gibi zira. Belh'de
gibi, islam dnemine ait harabelerin muhteme-
len Yunan - Belh dneminin harabeleri
stelik da unut-
mamak gerekir.
Bize gre, susuzluk bu yrenin
nemli herhan
gi bir yerde gibi burada da
tam verimli yetmiyor. ve
eltik. ve iin gerekli olan suyu,
hemen hemen ise olan
(!) bir 12 Nisan sonra gl-
termemetre 38C gsteriyordu
206
dn almak zorunda
la su seviyesi ne kadar alak olursa o kadar
sulama meseleleri ortaya orman.
hava
si veya bir meteorolojik olay sonucu su seviyesi-
nin ki bu blgede sz konusu olan buaur. a-
karsular tarlalara daha fazla ihti-
ya gsterince iftiler ve uzun-
zorunda uurmadan
artan bu fazladan bir de. sahip ol-
zel sonucu nfusun giderek
da eklenince Surkan vadisi ka-
ve iin gerekli
temin edememesi ve bu yeni mevcudi-
yetlerini devam ettirebilmeleri iin ok yorucu
Bu arada tahrip
leri yeniden kurmaktan vazgemeleri; tarlala-
ve terkederek. bir miktar taze su ol -
bir vey ana olan
rak daha uygun yer tabii
K.! i le.ri sebepler yznden Bu-
hara'da ve Orta Asya'da durmadan yer
olagelmektedir. Biz bile byle
glere olduk. Amu iin daha
i yi bir yer arayan bir Trkmen Vi:l
Guzar ile vadide su ok
ve ok zahmetli gelmeye
yeni bir ky

surkan vadisinin sanayiiden mahrum
kendisini ok hissetmesi ve tabiat tara-
nne errgeller gerilemesi-
ni gsteren hayat temsil eden menkibeler-
den biri olarak kabul edilebilir.
207
Belki de bir faraziye ileri
bir zamanlar ok bir insan
yerlerde bir duygusuna
ok eski bir sonucu ve
enerjisini kaybetmesi ile
208
X
TERMEZ'DEN
Patta - Kisas - Yeni eden bir kolon i - -
- Trkmen - Mutfak - engiz Han Ter-
mez'de - j;bn-i Batata - 1345 Termez -
geriye kalanlar- Bir mezar - -
- Yine - Varan - Mirza
dnen Ruslarla
Amu zerinde daha uzakta bulunan Termez 'e
reket gn sabahleyin Salavat kyne son
bir ziyaret Surkan pek uzakta
meyve ile evrili, evlerinin
da kadar glgeli ve imenli gzel bir bahe g_
rnm veren. ve dut dolu kk
ile ilk sevimli bir olarak gzkyordu. Ne
ki Surkan'dan gelen tebahhur (1) byk
larda korkun olan devam etmesi-
ne sebep oluyordu; kyllerin ifadesine gre
Salavat bir gibi Bu ifadeye inan_
mak zorunda zira daha nisan olma-
II) O zamanla-r sivrisineklerden bilin-
miyordu. {.)
F: 14 209
glgede otuz sekiz derece
Temmuz ve aylarmda ne olur acaba(
Ulu sanki koruyucu halk
Nitekim, yer seviyesin-
deki kavuran ve kilini
gibi atlatan bir btn vadi_
yi bir ve hayvanlarla
tan nefes nefese bir yerde o gerek-
ten koruyucu ilahlar gilbi sevilmeliydi.
Eskiden bu kils-
son temsilci-
leri olan bu dev lmeye
iskender'in askerleri o bayrak direklerinin
ve
Gvdesinin bir insan boyuna dev dut
evresi metreye drt
iri ile kapatan ise dipte evresi on metre

Ev sahibimizin evine
grdk. Bu
maya nezaret eden Mala- Koca bir elbise g-
rnce hayretini gizleyemedi; eline evirdi,
evirdi, sonra Abdulzair'e dnerek:
-Bu ne yarar? diye sordu.
eliyle hareketi yaparak,
- Elbiseleri temizlemeye; diy:e cevap verdi.
Gen adam hayret dolu bir Ah? ekerek,
ya bakmaya devam etti, yine evirdi, evirdi, sonra ye-
re ve bir halde gitti. On on
bir ocuk Piramitleri nn-
de olan bu zbek
de elbise nnde duyguyu
Abdul, duvara kendisine bakan
bir kylye bir ttn kutusu vererek onu mutlu et-
ti. Abdul 'a efendisi gibi bakan kyl ltfa te-
210
verirken, gorunur
bir sevinle Kutunun o-
lan rten mika ve
ile hayretini ekiyordu; onun cam
Abdul 'a onun ne o. Al-
lah bilir ya! Frenkler ne kadar garip icad edi_
yorlarl de.di.
Her Veli ve ile el
bir ka para ve en iyi dilekleriyle ha-
reket ettik. Bu lkenin verilehilecek en iyi
bu iltifat o birka
para ileri imal
edilme usuln Rusya_
dan ve Hindistan'dan gelen
Onlar iin bir lks maddesiydi.
Termez yolu zerinde, gelen yol-
Amu'yu sallarla noktada Patta-Kisgr
ky bulunuyordu. hizmeti, biri di-
Buharalllara ait iki salla Bu ky
ahalisi btnyle Trkmenler'den
yordu. Bizi iki gn misafir eden ve zamanda Pat-
ta - olan ev sahibimiz
sa tarihini
Yirmi kadar nce Kara Trkmen boyundan al.
Amu'nun sol terkederek.
Kerki'den uzakta. daha iyi bir yer
aramaya On sonra Emir il-
ga edilecek bir a-it olan ve Patta - Kisar
bulunan arazide karar
Hemen ve bir
duruma getirmek iin patta ve tugay (saz ve
bir ka tanap araziyi te-
mizlemek iin ok zahmet Sonra boy-
dan olan bir mddet sonra
iki yze ise yz yirmi
211
Btn boyunca hi eksik Bu adam.
lar btn boyunca zerine apay-
la onu ekime hale aksi
takdirde tabiat tarla-
en ufak ihmal-de hemen tugay bryordu. Yine
mevsimde (yani doku-
yarlar ve Trkmenlerin ziyaretlerini
maya Daha ve cesaretli
bu hi ken.
dilerini rahata savunur ve
Tutsak ettiklerini gtrrler. orada hepsinin
Nisan itibaren ok dolu o-
lurlar, bJ)n gnleri hatta tatil gn olan cu-
ma gnleri bile Sadece havalar kt git-
dinlenmek Savzan ve sa-
ratan en
hi kervan gelmi.
yor. kuzeyden ise tek tk geliyor ve Afganistan'dan
gelenler ise Ki lif veya Guzar'dan geerek Kar-
ve Buhara:ya Fakat nisan ve ay-
Fer,gana ve Hisar'dan ykleri ile
giden ok
bir yzen ve hay-
yiyen kaplanlardan
Kyller bir tanga 0-
Kyn nce daha
sonra da cugara (hint sonra top-
gtrr. Topraktan ai-
.Q rnleri k e nd i leri tketirler. Sadece n
imal edilen keeleri ve satarlar. Ay-
zamanda her ev ortalama
libre (iki, kilo) ipek libresi aL
sekiz hatta on tangaya
Herkesin yoktur: zenginlerin bir veya iki ka-
varken, hi yoktur. Bunlar
212
gre hizmet ettikleri eyrek vey<J
tanga cret kendilerine yemek ve-
r i 1 ir.
En iyi otuz ila tanga
da bulur; daha kalitede
iki veya
Toprak vakit. pek nem_
li en iyi toplarlar. fiyat zerinde
ve bir defa sonra ta-
hemen denir ; ve
memnun sylerler ve orada-
kileri daha nceden davet
ederler.
En on. on tanapi sz konu-
su her iki taraf gider ve
yapar. da yeni top_
mlkiyetini gsteren bir verir. sa-
tanap gre ila tanga
cr.et belgesini muhafaza ede:-.
Evlerin ve salduan
kpekleri iin iri bir omak bu-
lunduran bir Trkmen'in ky gezdim; kyn
evleri Amu'nun eski bir
kk
meyve dolu baheler Gez-
kyn uyku ona zer-
lerinde basit bir don. parlak
ile bir ok adam grdm. Bu insan_
lar genellikle ve aceleciydi.
Khanikoff tasvir edilen Trkmen tipini an-
gzleri kk . yzleri yuvarlak. ki-
sa ve kemikleri iri ve
.kuwetli ve adaleliydi ; her kemik
zerindeki gvdesi glyd.
Serbeste. yzle hava-
213
da dalgalanan elbiseleri, bir ta gibi du-
ran pamukludan ile bir ha_
va Erkeklerle en ufak bir duygusu gs-
termeden ve hrmet ifade etmeyen bir ton
ile Bir kafir nnden kamadan nce
penesinin kenarmdan farkedilen rkek Sart ka-
nazaran Trkmen kedine belir-
sakin bir sahipti. Sart
beceriksizce sryerek ince zerinde kambu-
rumsu gvdesiyle bucak Trkmen
dik, skOnetle yryor. Patta- Kisar'da
mz bize gl ve her
dan ve kuvvetli insanlar bir
devam ettirebilecek kabiliyette grndler.
Patta- Kisar'daki Trkmen kolonisi anda m-
kemmel elemanlardan el-
hale getirme
gerek iin er.ginler
Bu koloninin ilerde ve eskiden
itina ve hayata getik-
ten sonra. de
kimsede yoktur.
zerine susam suda pirin-
in bizde zevksiz grdkten sonra mutfak
de ilerleme gstermelerini temenni edelim.
As! sekiz ay sonra st_ Yurt'un
dan nceleri bize gibi gelen
byk bir ile da itiraf etmek
isterim.
Patta- sekiz veya dokuz kilometre
Termez kalesinin
Tarihin gre. ve
Sebz'de geirdikten sonra engiz Han Trk
ve Amu-Derya'ya
214
ti. 1220 Termez ..

Termez teslim
ve iin
Kendisine verilen red sonra hemen
ve dokuz gn sonunda ta.
mamen eline Termez tamamen kat-
ledilerek Tam ldrlecekken haya-
1halinde bir inci
vaad eden bir ortaya bir ri-
vayet incinin nerede onu
Hemen ve inci bu-
Bunun zerine benzer servetierin llerin
iinde engiz Han gya cesetle-
rin
Sonra byk bir av tertiplerneleri iin
buyruk drt ay o zaman.
lar lkeni.n, iinde av ormanlarla
ortaya Bugn
kadar av ise
Amu bulunabilir hale
Bugnde, eskiden engiz ve
mevsimi olan sonbaharda Termez ty-
l av bolca avlamak
Bu avdan sonra byk Fatih, Kunkurt ve Samane
blgelerini ele
nl Arap ibni BatOta 1345 yani
engiz Han'dan yz yirmi sonra Termez'i ziya-
ret sz ona
Semerkand'tan hareket ettik ve El-man Zuma1h
adh eserinde drt byk fakirin meseleleri
inceleyen Ebu mer en-Nesefl'den alan
Nesef getik. Sonra. treleri incele-
yen EICamil - Kebir esere sahip Ebu ika Mu
hammed'in yer olan Termez 'e geldik. Ter-
215
mez, iyi iinden bir sr dere akan, mey-
ve bahelerine sahip b-yk bir zm ve ok
iyi kalitede burada bulmak mmkndr, ay-
n: zamanda bol et ve st de Termez
yerine st banyolarmda
Her evde st dolu byk kaplardan ibaret banyo.
lar Hamama girenler oradan kk bir kapla
st ve bununla bylece st
tazelik ve verir. Hint
iin dedikleri susam sonra bai-
ile Bu usOi vcuda
verir, dz yapar ve gr
lar. Bu sayede Hintiiierin uzun olu1".
Eski Termez Ceyhuun (Amu-Derya)
engiz Han onu yerle bir ettil<-
ten sonra. iki mil tede kurul-
Termez'de, nemli ve en cmert
biri olan, sahip bahelerin ve evlerin gelirini
sarfeden faziletli
tekkesinde Bu varmadan nce, Ala
_Al muk, HOdavend- Zade ile ha-
ber salarak bana bir gsterilecek her
Termez'de
srede her sabah olan yiyecek ve iecek-
ler gnderiliyordu. Hindistan'a seyahat yapmak zere
Sultan izin almak zere giden
de yolda
Eski Termez'den geriye ne bir boz-
bir kilometre atla.
zere, ve
st bir hala izleri-
ni bir sur; bakan iki kulesi ancak
nabilecek durumda olan, bir malazdan ibaret bir
kale.
Kale, gney yalanan
216
bir zerine 'kuzeye bakan en byGk
sekiz yz en kk kena_
da iki yz elli llyordu. Tam
kalenin Sama-
ne iki
muazzam blok kpr kemer
benziyordu; alt kemiren ve te-
melleri kerten su yzlinden kemer n tara-
ve esas ktleden ol_
Bylesine birikpr bu noktada acaba hi mev-
cut oldu mu? yle bir ihtimal vermiyo-
ruz. olsa olsa. Semerkand ze_
rinde gibi, burada da ama
bir kpr sz konusudur.
Kalenin alt hemen hemen hi bozulma-
bir binada velllerin trbeleri bulunuyordu; ile-
rinden en nls Hoca Abdl Akim_ Termesl'nin
byk odadan meydana ile-
rinden birinin zerinde byk bir kubbe nnde
de, n mevcut st
drt kemerinden biriyle bir methal bulunuyor-
du. balkon zerinde de daha kk boyutlarda
drt kubbe
Yan tarafta, caminin top-
rak bir evde kalan ( 1) gre Cengiz Han Ab-
dl _ Akim'in bu
ayakta
En fazla vetllerin trbelerinin bulun-
mmkn ol-
anda gtmekte olan oda-
beraberinde ileri srd.
Byk kubbenin solunda, gibi bir oda-
da bulunan ve Samane'de gibi
(1) Din Trkistan'da verilen ad (.)
217
ikinci derecede nl veliterin trbelerini zi_
yaret etmekle yetindi'k. kil
ve ile zerieri Duvarlara
kei ve geyik Acaba engiz Han
tertip olan byk avda

Mezar ( 1) her biri ay grev yapan drt
muhafaza ediliyordu. ilkbaharda Termez i
ziyarete gelen ok sadaka!ar.
dan ve blge muntazam bir vergiden
geimlerini Onlar iin blgesi
drt ve bylesine her nce
den tesbit kendi blgesine
dan sonra gitmekte, olan Her
ifti zenginlik derecesine gre, on hatta zengin
ve sofu ise daha fazla kilo verir. Bu
her elli bir gelire sahip oldu-
ortaya da gz nne
ca 'bunun ok bir gelir bylelikle,
daha parlak bir
Termez'den uzakta kalenin dibinde geire-
cekleri ay iinde gnleri daha az
Ertesi gh hareket ettik. Patta-
Kisar'dan verst tede, bir ge-
en yolun bir gn nce ve bize
bir kule gibi gzken daha grdk.
Sanki gayet iri bir stun gvdesi
gibiydi, otuz drt, otuz santim kena-
ve on iki santim eninde in.
Dip obanlar kt havalarda
bir kovuk nce
Daha yukarda, yerden metre
yukarda bir delik daha grnyordu;
( 1) metinde aynen Trke olarak (.)
213
tutunarak kadar Bu.
iki metre bir delikti, iersinde rJ-
rada kal,kan bir adama ait pamuklu vs
zerinde duran karta! geti-
ince dal
kurmak tecavzm nlemek isterce-
sine sesler
evresi yirmi VB on
metre olan bu ktle neyi temsil ediyordu? Ne
gzlen.
mesine mi? boyunca buna benzer bas-
.ka grmedik.
Harap bir camiye destek duran
yz bir minarenin dibinde bir veli-
nin megili nnde namaz otuz kadar ras-
Ellerinde uzun bastonlar ve e-
tekleri ve kemerlerinden yiye.
cekleri ve ykleri Abdl
-onlarla Hepsi gi_
diyordu. Onlara iyi yolculuklar diledik, oi-
birisi btn
elini kalbinin zerine koyarak ve belini bize se-
lam verdi.
Termez harabeleri gzden kaybolduktan sonra.
bir metre boyunda bir varana ( 1) bakmak iin
olan Mirza'ya ve seyise
mekte pek gecikmedik.
kum zerine tembelce uzan.
olan hayvan. yararlanarak. kelime-
nin tam bir kertenkele
du; mevcudiyetinden hi de gzk-
myor, onlara gz
Cesur Abdulzair'den onu istedim'. Abdul
(1) Kk timsah. (.)
211
. Sinden firuzesi bir firuze
da bile syledi; drt
ya gelince i.htiyaten uzakta
srngeni tepelemek iin bir Berdan demir
alarak. ve alarak ya-
hayvan sanki beni dinliyor-
du. Abdul Dur!
Gitme! seni! tam zerine koyacak-
ken son anda kendini kurtaran hayvan kamaya
bir az nce korkan kahramanlar, sanki
gibi atarak
beri
kk kpek zerine duran srngen sip_
. sivri d dolu enelerini ve Hemen
ve boynundan ipi geirdim; Capus'nn
izmesini delecek kadar kuvvetle.
olan bu varan, midesi-
ne bir ubuk ile konan narg:le borusunda ni-
kotin ile ldrld. Asitfenik
bezlere olarak muhafaza edilen cesedi Paris'e ii
bir kabak iinde gtrld; anda
Museumun bir alkol dolu
bir iinde yzmektedir.
sonra saat ikide :z;bek ky olan
- Kurgan 'a Oraya varmadan verst tede. yo-
lun solunda, kurumaya yz tuzlu gllerin son
izleri olan su birikintilerini gney muhafaza
eden bir tepenin zerinde eski bir kalenin
Kaleden sadece
Patta - Kisar'dan otuz verst uzakta bulunan Anga-
raKurgan'da evinin nnde
bizi geici olarak yerine bakan kar-
Btn boyunca kambur
olarak tek 1<imse o bu lkede
bu tr pek ender Mirza -
220
ile kesrnek zorunda dinlen-
meden sonra yeniden yola koyulc:!uk. Bu adam
bad'a varmaya pek az bir gece
dan iyi ileri sryordu; gecG
iyi bir palav son_
ra, ok onu
onu grmekte daha fazla gecikmek istemiyordu.

vaatlerinin aksine iyice
S!na hala irabad gremiyorduk. sonra
ekilen topraklara girdik, son gnlerde karla-
erimesf ve sayesinde bsbtn kabaran

mak zorunda Nihayet yksek saz_
lar, kk gller, solda toprak evler, ufukta kay_
bir cami ve rehberimizin dostu olan o
sanki gerek bir vaha iindeydik. boz
renkleriyle nmzdeydiler. fakat hala kalesi-
ni gremiyorduk, ondan bir hayli uzakta
Mirza'ya
- kadar daha ne kadar yolumuz var
dersin 7
giden Mirza zerinde geriye dnd.
uzun yeninden kk
havaya ve Bir dedi. nmzde ger-
ekten bir mesafe varsa, gn nce
gerekecekti. Bir mesafeyi fazla-
yrdk, yine gremedik.
-Mirza. daha var 7
Mirza geldi. Sesimin tonunu da-
ha ykselttim:
-Mirza. dah3 var
-
-nmzde ka var?
221
Mirza havaya
ile onu ikiye bler gibi ve cevap verdi:

Mirza ya bizimle alay ediyordu, ya da yolu bilmi_
yordu. devam etti:
- Mirza, yolu emin misin?
istihza ile,
-Ha, Ha! diye gld.
- O halde, bizimle birlikte mddete
gibi de yalan sylyorsun. sy_
her defa bir y-
.zn baa yzne benzeyecekti.
Gld.
- ile kalan mesafeyi ok iyi bi-
len benim gibi ka Mirza iki tane
Trajik bir yine havaya
ve kendi sorusunu
- Yok, bir! Sonra b3s-

- Demek ki senin kadar bir
Mirza ve anda bir bile mesafe yok
diyorsun.
- He, He! Allaha ok dedi ve
giden gln bir
hoplayan bu Sano Pano 'ya ( 1) elimden gel-
miyordu. iyice biz hala
arar dururken, Mirza her soruya,
bireyrek var. diye cevap veriyordu.
Gecenin onu
gelen Rus elisinin ol-
bahenin nnden gstik. Tam oraya
zira gkte parlak izler
(1) Don ()
222
bir ediyordu:
yeri titreten gkgrltleri duyuluyordu.
Biz attan inerken Mirza h[ bir svlemeden or-
tadan kayboldu. oize arzumuz seksen
kilometreden fazla yol iin yrekten
krlerimize muhatap olmamak istiyordu; ertesi gn
yolu Bir daha y_
zn hi grmedik.
Ruslara iyi muamele ettiklerini
dik, ama hangi olursa olsun
lara ilerinde daima bir duygusu bes-
lediklerinden. belli llerde bir gster-
mekten de vaz
son dn_
mek iin Ruslar. harabeleri ok bir alana
olan Belh'ten Orada hala bir kalenin
son Eski bin kadar evli bir
kuzeye
- Guzar'a gelinirken. Amu'dan on verst tede yine
ok byk bir Yerliler bu
re
Ruslar ertesi sabah hareket ettiler. btn
ge.ee yeniden zere ve-

Gndz ziyaret ettik. Tok - saba bizi
grmeye daha seyrek geliyordu; uzayan ba-
yerine yine grev Yk bir
gn ncenin ile hala dinienirken ben de gl
blgesinde avlanmaya ok
glgede 35 'i ltk.
bizi
rendim; Koca-Nazar da kendi de_
vam etmek istemiyordu; memleketi ve ye-
terince tecrbe bir ift izmesi ve byk
223
bir sermayesi harabelerde iki paraya
kendisine bir tanga
On gnden beri gnde iki yemek yiyi-
yordu; ekildi. Rus Trkistan'a
belki de
terketmek istemiyordu. Onun yerine yirmi
bir zbek fakat bu,
selefinden daha grltcyd.
da bize ok dokundu; onun da yk
gtmesi iin on , on drt bir ocuk
verdik. ve yol.
gibi her yk
bir adam vermek uygun
224
Xl
BAYSUN DAGLARI
- Akkpr - Sayrab - Dev -
Kutsal - Tacikler - Bir Alpa giden
lerle - geidi - Temr ve ka-
- - Ofizan'da bir kervansaray-
tarife.si - Bir yurt blm -
Guzar - Bir pazar gn.
19 nisan terketmek istiyorduk.
Tok- Saba bize bir rehber
ve bir gn nceden
tahmin engel oriaya mut-
laka saatta yola Geeeki

btn geitler duruma bize de
kprerek akan geip gitmesini bek-
lemek Sular son.
ra alak arazileri ve olan
...
ufka
den ve lri7.e btn sefaJetini gsteren kalenin et.
sadece bir
nazqal yer yer du-
:F: 15
225
bir kmek uzere, ise k-

Yk nde, sonra yola gsteren rehber
veonun da biz geliyorduk.
izliyorduk. Kaleden saat tede.
zorlukla ve dar bir kanal yerinde
yolu kpren sarkan
Atlar zemin zerinde kayarak ileriiyorlar-
ve yukariardan olan b:r
kaya yolu nerdeyse tamamen rtecek tarz_
da noktada atlardan biri dengesini kaybetti
ve ile Ma-
gitmekte olan tam d-
ilerinde bir de zenci me-
lezi Bu insanlar
ettiler ve yolun ilerde yukariardan
akan sular ve ile yer yer olaca-
bu ykl O-
nun iin bir an nce gememizi
diler . Bu zira rehberim;z.
sanki sihirbaz gibi kadem bas-

Gece yolculuk bize mutlaka bir
rehber gerekliydi; o yzden nce
gitmeyi Fakat yeni zbek genci
daha noe bu yoldan ve bir sel
drt yz. yz gitmekten korkan rehbere ih-
tiya olmayacak kadar iyi belirtti. Sol
ya gemek zere geidi ararken, ekir-
ge ve suyun kk koylarda bir
ekirge cesedi eden seviyesin-.
de yz kadar yol
nmzde yamalara
yollardan inmek ve ln:
tekdze bir gibi giden yolundan sonra bu kap-
226
risli yol
bu zirveler. bize gzel gzkyordu; sonra
grlts, ince bir su-
yun hep evremizdeydi; tabiat durmaaan ge_
vezelik ediyor ve bize
Derya gzden bas-
yuvarlak bir tepe zerinde, belki bir Urus veli-
den ( 1) kalan harabelerinin profili belli oluyor-
du. ilerledike zorluklar yeni yerlere
toprak yer yer n gr-
mek mmkn halinde ilerlerken herkes ar_
rehberin sylediklerini
veya sola ediyordu. Herkes
susuyar ve tehlikeyi sezerek emin
olduqu yere basan dikkatle srmeve
Gecenin bir rhava-
da ilerlerken sadece nde giden farkediliyordu;
birden dur diye Acaba ne A:bdul
Yol derli.
Bir yol bulmak zorunda re-hbe-
rimiz el ve . bir
sel gtrd. sonra bir sel gir-
dik. yollardan getik. nihayet
bir yeri bize eden kpek
ynnde ilerlemeye Bir mddet sonra eki-
li tarlalar. yksek toprak duvarlar ve ancak seilebilen
ile bir vadiye oturanlardan
biriyle sesleri duyan kpekler
detle Bizi Akkpr'nn en zengin
na gtrdler: Akkpr kynde bulunuyorduk; bizi
kare ve alak bir bina
evresi duvarlarla bir avluya
(1) biri Arap
nce Belh lkesinde o Nasturi
227
zamanda pencere olan kk bir ieri giriliyor-
du. Gece boyunca ekirgeler zerinde
gibi dans ettiler. AJQkpr ze-
rine
Ev sahibimiz tek gzlyd ve kalan gzn de kay-
betmek zere bulunuyordu. Bizden ve ila istedi.
iimizden temennisinden
ka bir veremedik.
Akkpr'de iki drt
ve iki On ve drt
st ailesinin Bir ok
arazi kim ekerse onun oluyordu. Toprak
rnlerinden, ancak ok iyi mahsul sa-
Ailesinin drt iin_
de ve muhafaza ge-
aviulu viraneyi Onu
gz mutlu bir insan a-
ma o tevekkl etmeye
Bize rehber olarak byk verdi. Sabah le_
yin, sonra glgede 45oe bir
cak bir ok menderes izen
yeniden Takip vadinin
suluyordu; yurtlar gzkyordu; yol
boyunca nmz kesen sel
rak gzken suyu, bir ka yudumdan sonra kendini
belli eden hafif bir sahipti. yine nmze
dnen tccar ve
kafileleri Daha ilerde. yere ay
ien. otlarken. kendileri glgede kestiren
Acelesi olan bizi arkada
bir delinin ve yuz
ifadesine sahip divane bir sratle,
yryordu;
bir farkediliyordu. Abdul Se-
merkand'dan olan bir o adam,
228
iin
benzeyen acaip bir sesle ykl gt-
meye
birbirlerini grmekten ok memnun oldukla
hemen yeknesak hava iinde iltifat
maya Abdul kendisine. terket-
beri neler anlat
makla grevlendirildi. Seyrab'da son buldu.
Bu ky, evrili, dik zirveli ka-
ve uzakta hala kar
gzken, gneyde de daha alak uzan.
farkedilen bir anak iinde
iinde yurdun stnde, yap-
raklarla rtl her tarafa gayet b-
yk iki
Manzara her iimi nefis. se.
rin sular bunlardan birinin
bu birinci gn bir Bu
tabii en duvar
bir havuzu besleyen kk bir dereyi Ha-
vuzun iinde, sayesinde muhafaza
edilen ve denilen yzyordu: kimse
onlara dokunmuyor, kutsal gz .ile
ra ilahi bir zellikler izafe iyi
ktden Namuslu bir elin
ekmek yiyorlar. ama sulu bir elin
asla Bu zellikleri Abdul-
zair bize ciddiyetle Ona a alma-
veya yiyemiyecekleri zaman
yemiyeceklerini anlatmaya Bu
ma onu tatmin gibi gzkt; buna hura-
feci kyllerin gzleri nnde bir deneme yapmaktan
Biz onun
kr ve suyun dibinde
229
hareket etmeden gzlemledi!<ten sonra
duruma gre
Ekmeklere. kuvvetle sonra suyun
dibine inmesi, ve
iin olduka byk ve ver_
dik. Ve her ekmeklerimiz derhal yutuldu.
yzlerinde grlen hayret
ifadesi. Sayrab Frenkler iyi
bir fikir az bir maharetle bu lkede na-
muslu bir adam olarak gzkmek bu kadar
Yurdumuzu muhafaza eden dipte evresi
yirmi bir insan evre,si sekiz
metre elli santim geliyorju. muazzam bir
ikinci tam bulunuyordu. Kkleri
ezan okuyan ve okul haline yerinde o-
cuklara okuma yazma molla iin bir yuva
Yol hemen geiyordu; k-
yn gc
menin yolcular dinlenmeden gemiyorlar-

Bu byk Tacik geli-
yordu, ilerinden zbeklerle Bo{-
orta, bazen yzleri gibiydi, bi-
zimle olmaktan duymuvorlar. maha-
retli insanlar olarak gzkyorlar. giye-
rek uzun yol daima ol-
bir ykseklikte
Son derece yoksuldular, sahip
bir ka inek ve zellikle keilerin style besleniyor-
maddeleri ekip, bitikleri de oluyordu. Arc.-
tfekle ok ve
ban keisi vuran mahir
Gece rzgar
ni ve
ertesi gnn bir da devam etti.
230
sonra bulutlar kuzey
inen -bitki toplamaya gittik. iyi niyetli iki
adam bize rehberlik etmeyi teklif ettiler, ama o yk-
sek yerlerde tehlikeye hi de niyetli
nk bir inanca gre zirveye
bir daha geri Bu
adamlar bize bu aniatmakla
ve zerine
Her gn oturan haylazlardan
ikisi kavgaya ilerinden biri di-
dereye gln Suya d-
iyice ma-
ruz Tehditler ve
bir halde ekerek kendisini suya zeri-
ne onu
ve elinden Bu grlt
vurmak ihtiyar annesinin dikkatini ek-
ve o da geleni sylemekten
teki de cevap nihayet bir geldi, du-
ruma mdahale etti, herkes sustu ve olay da
kekliklere ve bitki-
lere sratle
zirvelerinden bir yeri ol-
fazla vaktimiz ve zirveye
vazgetik.
Gece
Sayrab'dan kuzeye inek ve kei
srlerinin bir ovadan geerek ilerle-
dik. Bu yol veya Afgan giden
ve 'ye
yen Amu-Derya te giden
yayalara,
ati !ara. ykl hayvaniara iskender,
giz Han. Temr gibi fatihlerin izledikleri yol da buydu.
Bu blgede ordular iin daha bir yer
231
yayalar iin pek yle zahmetli
btn yol boyunca ot ve su bulmak mmknd ve de-
velerin enli ve uygun bir kar
beklemeyi ,gerektirecek kadar
yamalar dik ve
Kk vadi, bazen bembeyaz veya
mermer gsteren zig-
zaglar yaparak inen dar ve bir yolla son buluyor-
du. Altta gney kuzey bir tuzlu su dere-
si Dere. dev <bir iki arasm-
dan ve evre byk bir yalak e-
den . orada.
sanki byk bir kutunun iinde k'k bir kutu gibi du-
ran bir kervansaray gze Gney ynnde a-

Bu Danav. ve
yerde ok byk bir ihtimalle Abdullah Han
fakat derin ya-
geebilecek uygun bir yer bulmak
sel deresinin ilerlememiz gerekti.
taraftan gelen bir zbek de bizimle za_
madan geti; kendisi ata iki
dan biri ykl dizgirderinden tutuyor. ikincisi
kibitka ykl deveyi sryordu. cesaretle su-
ya girdiler. gl cinsiyeti temsil eden,
ile hi ilgilenmiyordu.
Harabe halindeki kervansaray, Kilit'ten nce
ve yine Abdullah Han 'a ait sylenen
ispan-Tuda'daki imal Kare
bir avlunun evresinde,
odalar Sadece zerinde kubbesi bir sa-
lon yolculara grevi Yer kl ve hay-
van ile
Yol ku-
bir sel iniyor. sonra birka
232'
ile (Tuzlu Su) kyn eden kervansaraya
zorlukla Ky, bu blgede bolca
akan tuzlu sulardan
Danav yolu ile Kungrad
boyuna mensup ,ok zbek Avul'u grdk ve
tn ykleri ile yer bir gebe boyunun me-
sevrettik boyunca gi_
gzel gnler geri
kendileri iin serin iin de bol otlak-
yksek yaylalara dnmekte acele edi-

Gebeler iin, bu yolculuk bayram
Bunlar olduka ve iinde sahip
erkekler en
iyi at dizginler ve
eyerler zengilerin made-
ni bol alvarlar (pan-
tolon) ve renkli ipek khalatlar [n
iyi vuruyordu.
Birbirine develer geliyor-
du: parlak renkli pek iyi durmayan k-
k denkler inmelerini ok
dik bir yamatan inerken ykn dayanmak iin
uzun stnde her d-
gibi oluyorlar. btn gvdeleri.
kadar sarsan gln bir sa-
hip oluyor ve zamanda bir Buhara ga-
gibi duran uzun dik duran
nnde bir
gsteriyordu. Zincirleri tutan adam her
de da hayvanla;-
dan bir ykseliyordu. Yeni yular devG-
lere en zengin ba-
da atlara
Btn bu kafile menderesler izerek iniyor. kaya-
233
beyaz fondan ve dik d_
glgeler iziyordu.
Bir at .binicisiyle birlikte binicisi he-
men sert bir bilek hareketiyle sonra ince
bir sesle nakletti. Birden bir deve
durdu ve ilerlemek istemedi; burnundaki halkadan ge-
en ipi ekmek suretiyle vazgeirdiler;
hiddet salyalan sesler bir an
duran kafile yine yoluna devam etmeye Sel ya-
seyreden bizler
izledik. Eller sakallarda, selamlar verildi, iyi
yol-culuklar dilendi. ve
Develerin ve soluna
ve ocuklar, deniz an_
sallanmaya hi yapmadan sessizce
Sadece ve yusyuvarlak
yzleri zerinde ince filizler gibi duran parlak gzleri-
ni o-
cuklar develerin hrgleri zerinde yklerin
oyun kutusunun gibi kestane
rengi grnyordu. yzlerini ba-
etekle-
rine bebekler kendil,erinden, diz-
ginini veya devenin ipini tutan taze veya bir el_
den bir En arkada yine
erkekler geliyordu. Bizi, Allah sizi korusun! diyerek
biz de temennilerde bulunduk.
Kafi le devam etti, ve ok uzaklar
da sonsuz gibi grnen insan ve yamala
seyrettik. Kafile iinde sallanarak y-
ryen develer uzaktan bir tek hayvan gibi grnyor-
du; sanki eklemlerini aynatan kor-
kun irilikte bir srngen gidiyordu.
Bir ay kervansarayda
Rus Urgut'lu bir Tacik ile ta-
234
Belh yresinde koyun almak zere ve-
di tccarla birlikte Urgut'lu tccara gre ta-
nesine ortalama on frank dedikleri bin hay-
van koyunlar iri, ynleri uzun ve
Her hac mevsiminde tccarlar daima
iinde Amu'nun sol Belh. Kunduz.
Kulm ve koyun hayvan
de-
mezlerdi. koyunlara bir makbuz verirler.
belirli bir taksit derler ve
Buhara ve Trkistan'da sonra geri
kalan derlerdi.
sonra bir yayiaya ondan sonra
yedinci bir Budist iki kilitli
rzgarda sesler olan bir kapa_
ak-ak geidinden getik.
Geidin ik.i kilometre uzunlu-
en dar yerinde metre. en ve-
rinde de on yirmi metreye Her iki ta-
rafta ykselen yamalar en yksek yerinde eli i metre_
yi buluyordu. Bazen son derece byk kaya parala_
bir dehlizde yol almak gerekiyordu; i-
lerinden kare olan biri on metre kpten fazla
geliyordu; sonra yerde birinin
izini bu durum korkun ezici ktlesini gs-
termeye yeter. Geide hayran hayran bakarken. arzu
kopmaya
geeni tehdit eden bir sr kaya dur-
grlyordu. yerlerinden kopup
ama yolda. ya bir ukura. ya da daha ileriye
nlevecek kadar bir kaya
ak_ak geidinin kt bir shreti
ve kyller gece oradan gemekten

Byk Temr'n ile olan Emir
235
Hseyin bu yerde nl Fatihi hileyle yenmek
ti. Temr sevimli ku-
rulan tuzaktan
Bu iki hkmdar ilieri ve Belh y.
resi hakimiyeti iin Emir Hse-
yin kalesini eline
Temr de kaleyi hileyle yeniden kendi ka_

Bu haber Emir Hseyin'in gidince h8-
men hile ve ikiyzllk yoluna ve iten bir dost-
luk maskesi beni eline istedi.
Beni tutsak etmek isteyen Emir Hseyin'in hile-
sinden ve kurtuldum.
Emir Hseyin bana bir Kur'an gndererek benim
iin kalbimde dostluk ve bir sevgisinden
bir dair kutsal kitap zerine yemin
haberde de-
-. szlerim kalbimin ger3k
belirtisi ve szn tutmaz ve sana ktlk
yaparsam. beni en feci ceza-

Onun mmin bir islam
bana biri ile habere
kadar onun szlerine itimat besledim; ak..ak gei_
dinde ve eski yenileyelim;
bylesi gibi daha iyidir.
ikiyzllk ve yalan ile beni ele geirmek-
ti.
0 zaman szlerine ve yeminlerine fazla gvenme-
rnek daima gereken Kur-
an'a etmeye
karar verdim; fakat en cesaretli sa-
bir ka yz tanesini ak-ak geidine n-
ceden tedbir almaya kendim de yine gzpeK
yerine
236
Emir Hseyin'in bulunan da
haber salarak Emir'in istedim
Nihayet Emir Hseyin'in ta-
Emir Hseyin dostumu terketti ve
bin kadar zerime gelmeye
Bu arada ben geidin kurdur-
ki, haber bana
Kuvvetlerimi yerlerine ve bir md-
det sonra Emir Hseyin'in nc kuvvetleri gzkt.
Karavul'um gelerek bana dedi: Emir
sevin'in ordusu; bak! Emir ordusunun
Senin ki, seni tutsak
etmek zere .sadece ordusunu
elimde iki yz ka-
dar Emir Hseyin'in kuvvetlerinin iyice ge-
ide girmesini bekledi-m ve nceden asker-
lerime bir ile haber gndererek, benim
ya Emir Hseyin'in ordusunun geri ekil-
me yolunu istedim. Bylece
geit iinde hapsettim ve ok tutsak
Sonra kuvvetlerimi bir ordu halinde
ve zerine yrmeye
Bylece her tarafta dostlar iyi
tecrbesini edindim.
Trke olarak Emir Hseyin'e bu an-

-Ey Saba bana ihanet ren o dos-
ta syle,
ihanet hainin kendi zerine dnmez mi?
Emir Hseyin'in mektubumu utan ve
ve rezil kabul
ona hi gven beslemedim, szlerinin
hi
ile ak-ak geidinde
birbirlerini ldrmeyi tasarlarken,
237
zamanda Paris'te Jean Sans Peur Vieille-du-Temple
Louis katlettiriyordu. Gelenekle-
rin ve Or-
ta hi de

Geitten sonra yol dola-
gidiyordu. nde giden yk
Fakat srcleri gremedim. Nereye kay-
nk biri gen, biri iki
yklerle genci de hemen bizim n-
mzde gidiyordu. srcye gn hatarken
zerinde namaz Gencinin uzun za-
mandan beri sylendi.
Capus i le birlikte dnecekti. Capus gel-
di, ama ikinci srcden yine haber yoktu: saat
kadar nce onu pek ilgi ekici bir durumda
her zaman gibi
onu etmekten ve he-
men benim
durumumuza dikkatimizi ek_
meden arayan srclerimizin kullan-
usullere bol bol gldk. kim bize yolu gs-
terecekti? iimizden hi kimse yolu bilmiyordu. En faz-
la iz olan yolu izledik ve bir sre dJr
bir vadinin bir kervansaray ile bir derenin
on kadar virane grdk:
Ofizan'a
(!) nne dik dnen
ve bir at veya ykl bir deve iin yeterli derecede ge-
bir geitten avluya girdik. Lokanta ol-arak
otuz kadar
lar ay iiyorlar, nargile tttryorlar ve hayattan zevk
gibi Bunlar hacca
giden olana
vakit kaybetmeyen gercek Sart
238
olarak zerinde ihtiva eden
gzkyordu; ilerinden birinin yk Tan-
'ya yakanp, Hz. Ali 'nin trbesinde namaz
sonra bu gsterecek, ve mm-
kn kadar
Kelimenin tam lyordu:k. Han_
bize ekmek. tuz ve bir ikram
edecek durumda Ne mutlu ki Abdul
Iiierin ok iyi benzeyen bir palav
Tencerenin ve ih-
tiya meziyetleri kurnaz bir diplomat gi-
bi hareket edecekti. Koyun kuru zm, havu
ve koyun etiyle palavdan bize bir
tas dolusu ikram ettirmeyi becerecekti. Bizim palav
dn iade edecektik. Tas-
kentliler palav gerekten stad
dan kendimize bir ziyafet ektik Orta Asya'da
onlar kadar iyi palav itiraf
etmek isterim.
Kendisinin zbek syleyen Ta-
cik ifadesi uzun yz, gaga burun, mavi ve hile-
kar gzler. gr ve kestane rengi saka!, hilekar
sevimli bir Bize konuklar mua-
melesi yapara'k, metre metre
yine metre toprak du-
clan odaya ikisi av-
luya, biri mutfak ve odd grevi yapan ve adamla-
odaya Her
zerinde, bir ukur iinde ya.
iin bir delik
yerde ise topraktan bir yoktu; duvarlara ge.
!ince, duman isinden grlmez
bu bir re.fah olarak
gz nne takdirde bu lke
isvire'nin mesela
239
Zrih gibi; zira burada, ender
raslanan dev yamalar ve te-
peler tamamen
ve ar-
pa ile onarmak
bu yrede zere, avludaki top-
ile zerine sonra veya
eliyle dzeltiyordu. Bu amur iinde, yem tor-
veya to-
humlar bulunabiliyordu; zerlerine
filizleniyorlar. ve bir mddet sonra dam ekili bir tar-
la grnmne brnyordu.
Aslan
Bir tek gin-
avlunun insanlar iin
lar bulunuyordu; toprak duvar ve ayakta du_
ran bir dam ile topraktan meydana geliyor-
du. Bundan iki oda daha var-
biz en ve en r-ahat ettik. Av_
lunun dibinde kt havalarda atl3-
ve yklerin muhafaza
. zemindeki ve
yerde yakmak iin delikierin haricinde
insanlar iin pek
!erdi. atlar ve yk avluda
Bu iinde elli at ve elli-
den fazla insan
Sahibi zengin olup, iyi eviriyordu. ilkbaharda
gitmekte olan ok
ve oraya O zaman onlardan ek-
mek. ttn. arpa, saman ve bun-
kilometre bir
alanda han yoktu; bu blgede oturanlar ve
uymak gerekiyordu. Buna
gibi
240
Bir (1 J drt aka
ve kervansarayda konaklayan her yolcunun at
sadece aka kendisi iin de para
sylersek szlerimiz.in Yol-
cu handan kendisi ve iin yiyecek
hi para demeden handa kalkabilir. Bir demet
saman otuz iki aka eder; eyrek litre ay ile
yz elli gram ekmek yine otuz iki aka
bir buuk tanga bir ve
btn bir gn boyunca yedirip iirmek ve
la ykmldr; bir adam ve bir olursa sadece bir
tanga Her izafl olmakla birlikte, bu fiyatlar
yksek
sarp ev-
rili. elips olan, bir kervansaraya ve bir
bir ka zbek sahip Tanga- Kha_
vadisine iniliyordu. Her bir mddet
sonra belli ediyordu; arazinin
daha daha az dik, akar-
ve kk vadiler daha
karlar hi bir tarafta zirveleri gremedi-
tepelerden anla-
Tanga _ Kharam'da ekili tarlalar ve kervan_
bir akarsu ile
gze pek arpmayan bir farke-
diliyordu. dzene koymak zere bu
yerde kalenderlerin.
gney ynnde gittiklerini seyrediyorduk.
Daha rahat
avlusunda bir yurt istedik. Bir mddet
sonra zbekler bu abuk kurulan, abuk
evi bize bir tangaya kiralamaya oldular.
Hemen kee ve tutacak olan tahta-
(!) bir santim'in 0,8'i (100 santim = 1 frank).
F: 1 f' 241
dan kafesi getirdiler. Fakat btn kurmak
ne gelince erkekler bu bilmediklerini ileri srdler.
O aitti. Biz katir bu
lar nmzde yzlerini amak istemiyorlar.
nceden asla tahmin
bir zorlukla ne
kadar edersek edelim, erkekler bir trl kararla_
bir asla
caklar, Tanga- Kharam'daki
ve blm bunu gerektiriyordu.
Tre kendilerine verilmeyen bir yapma-
iin etmemiz onlara garip kadar g-
ln de gelmi$ti. Mehul bir yolcunun bir han-
da. han sahibine hemen eline alarak divan
zerinde dikmesini
bizim zbeklerin iine
yabi 1 irsiniz.
Abdul btn hitabet inceliklerini orta-
ya dkerek sonunda, erkeklerin yuzunu
saklamaya ihtiya duymayan
bir gidip
iyi yrekli yurdu 'kurmaya
nce iin bir yere itina ile koy-
(tahtadan kafes) dikmekle
zerine. tepeden
ember olan anaraka yer kresi merid-
yenleri gibi tesbit etti. Yukardaki bu a-
Tunduk veriliyordu: ve
tan iin zeri bir kee rtlrd.
Her bir ipi olan (kee)
ile kaplanan yurdun iskeleti byleydi. ipi kafesin
zerinden iin e_
kiyorlar ve keregalara bunun zerine de
ikinci bir kee konuyordu; bu ipler
bu rzgardan hi etkilenmezdi.
'2'42
zerine iy denen rtlyar bylece yurt-
tan ieri hava giremiyordu. zerine
tam tundukun o-
cak kuruluyordu. sayesinde mkemmel
bir yurdumuza bizim iin
kendisine bir para verince
ok memnun oldu.
Tanga- Kharam'dan bir vahada
olan Guzar gitmek istiyorduk. Adam-
hi biri yol-u bilmiyordu. sahibinin
bir zbek bize rehberlik kabul etti.
Birka gn nce Guzar 'a giden ve
tesbit edilen tarihte dnmeyen aramaya gidi-
yordu. mevsimi
ve amak iin daha son-
raki sulamalar iin suyu muhafaza etmek
iin acele olarak tedbir almak
Tanga - Kharam sonra 'yol ba-
bir ok dirsekler tekrar kuzeybati-
ya dnyor ,;e ok bizi Guzar _ Der-
gtryordu. anda gayet bol suya
sahip bu gneydeki son alt
izliyordu.
Emirin nezareti binlerce
ellerinde, avaya getiren ve
onu verimli byk temizlenmesiyle
Genellikle bu iin iftiler bir
defa bir araya getiriliyordu; fakat bu su bol oldu-
daha ab-uk ve amurla do-
bu yzden Guzar blgesi nc de-
onarmak
Bir tepe zerine ince beyaz
bir bayrak gibi izgisinden
ve sonra uzanan
yok olup gryorduk.
243
Sanki deniz Batan
optik bir hayal sayesinde btn vaha
dolu bir haline ince minare-
lere, bodur kmeleri cami kubbelerine ve kk
viraneler bile bir saraya hayal eL
tikleri Semerkand sanki En parlak
en donuk gereklerin saklan-
bir timsali nndeydik.
girerken bir imalatha-
nesinin nnden geiliyordu;
refah iinde
aynen Avrupa'da gibi pi-
Daha ilerde, bir bahe iinde a-
ay Gu-
gc ve
en dmbelekilerin ses.
teri elbiseleri iinde rakkaslar farke-
diliyordu. Fakat bir anda ocuklar bizi grdler ve
Uruslar geliyorlar! diye
ve herkes bizi grmek iin
birbirini ezmeye
bir ka tede.
evinde, kabaca
den beri kadar en lks
Dar bir yere bahe_
ye bakan bir penceremiz ve zerinde
birinci kata iin topraktan bir merdiveni_
miz Ve herkes bir evin gerekten ender ol
bi 1 iyordu.
Ev sahibimiz ve kk Meli.ke ile ziyare
timize geldi. Kk yz dzgn, yz ge-
ve glm.ser, olma_
kk gsteriyordu; ise bir
gen Bir para bir iki
la u g
244
evinde srece bizi ziyaret
Yznn ifadesinde bizim kk
ocuksu ifadesi yoktu. sanki qibiydi.
genellikle bu ifade hakimdi. G-
zelliklerini abuk kaybeden bu eski
nazaran daha gzken yzlerG
sahip bir miydi acaba?
Drtte Guzar - yer alan
Guzar. kayda deger bir ifti
di . mtevazi bir elli bin ev ileri
sryordu; halbuki kaleyi evreleyen belli
yan kasahada drt bin ev. belki otuz. bin ki
besleyen vahaya olarak bin ev bulunu.
yordu. suyun hi eksik on
beri giderek bu yrede daha
da besliyebilir,di. Eskiden Guzara
suyu iin sekiz kilometre kanal-
lar kanallara daha az derinlikle drt
kilometrelik bir yol amak yeterli oluyordu. On
yirmi nce su pirin ekilemiyordu. oy-
sa anda her tarafta eltik Hatta ba-
zen Saratan Emir'in ile bent_
leri suyun sekiz gn mddetle
Bize nfusun giderek sy-
lendi ki bylesine bundan ta-
bil bir
Bir ve kandil ziyaret ettik. Mum
Buhara'da bilinmiyordu; gaza. elektrik
gelince. iin bu
tani sanayiinin ok bir yerde
tamamen gereksizdi. Tabii da-
ha Tesadfen geceleyin
herkes nn grmek iin fenerini gtrrd.
Kandil imalathanesini aniatmakla
sadece aletlerin ilkel dkm-
245
den bile elle sylemekle yetine_.
Kandilin kilosu elli santim
yzde biri) dir.
imalathanesinden, zamanda
olan gittik, sonra da zahirecileri Ir-
kalenin dibinde byk yer
sol ise girerken
baheden pek uzak bir yerde kk ku-

bir dnnce
nnde
du; bir glyor.
ilerinden biri koluyla tehdit edici yaparak
bize szler sarfetti. Yzlerinin renfli karar-
ifadeleri ifadesine
En basit bile yapmaktan acizdiler, geenlerin mer-
hametle kendilerine bir ka pul ile geiniyor-;
Bunlara sorumsuz gz ile
'ye hareket etmeden nceki gece. av-
birinden gelen iniltiler duyduk; sesler birka
defa odadan indim ve bir duvar bo-
yunca ilerledikten sonra bir bahede daire
grdm; ilerinden biri
yksek sesle gfte okur gibi bir cmle sylyor ve
her inlemeyi bir
Treye gre bir lnn

Guzar'da son gece uykusuz bir gece
oldu. yerini kaplayan kee iinde yuvalan-
pireler bizi nceleri rahat sonra. cret_
sonra bizim bayram
Bunlardan bahsediyorum nk,
kadar en iri pirelerdi. Asya her

Guzar'dan okuma
246
her makamdan bir okulun nnden
Ev sahibimizin kk yolumuzun zerindeydi;
veda ettik, Abdul 'n hi ekinmeden ce-
vap verdi.
mahallelerinde, onarmaya
giden grdk. Ellerine
alma vakti henz iler-
liyorlar, elleri yolda
Evleri terkeder etmez hemen Vaha
kuzey - gney yonnde Bizim \'ii-
nmz
Yoldan geenlerin bir hayli fazla
bizi mhberimiz bu se_
bebini bize Guz.ar'da ertesi gn pazar
bu yzden 'den ok tccar i le
gezenler buraya ediyordu. Gn yola
bir mddet sonra hedeflerine
bu yzden hepsine Guzar'dan bir iki saat mesafed8
Bir ucunda kk bir zincir olan
ve bir sopayla drttkleri
ti; kah iki olarak. kah eyerin zerinde
bir metre yukarda yklerin zerine olarak at-
lara Bir sadece sernerieri ile sahiple-
rinin mal iin tccarlara de_
veler ile yola belki de kiralan-
bunlar bu lkelerin Yok-
sullar, dilenciler ellerinde yol boyunca ac8-
leyle ama
sadakalarla biliyorlar ve iyi o!r
midiyle kuru daha uzu.
yordu.
Kaba bir Hindular dai_
ma olarak lagat beygirlere
da yoktu, fakat yuvarlak klah veya basit bir tak-
ke burnu pabular vJr-
247
Bunlar iin zengin, hasis ve ok yksek faizle para,
veren tefeci kimse Hindulardan
uzun olup belli e-
den grnyordu. Bizi
derecede ellerini
gtrdler ve hi bir zaman kal_
isteyen trelerine
Avrupa'da ancak gecelik veya terlik gi-

bize sabit nazarlar!a
belli eden yz ifa-
desine sahiptiler; Sivri
ile divaneler zerinde ba-
nnde
olarak konulan uvallarda bulunan pirinten, be-
zelyeden veya herhangi bir kendile-
rine verecekleri bir ka ve bir iki lek zeytin_
yanla-
ihmal
Dinlenen imenler zerine uzanarak,
n:n dizginlerini dalayarak sohbet
tanesi gibi vererek,
kuru zm ve bademden ibaret gnlk ye
mekle
Rehberimiz ile ola-
rak hararetli selamnaleykmler verildikten sonra
kendisi Guzar bir memur onu
hkmetin bir memuru olarak grenler kendisine,
yeriiierin ve zerlerinde
st tahta minik bir iinde muha-
faza ettikleri toz ttnden bir tutam Adam-
yararlanarak kesesinden,
yemek zere hemen ve ynetilenler bir ki-
verdiklerinden birden

248
Otuz evli Yeng i - Kent'e kadar imenle
ve arazi engebesiz idi. Sol
ve Surkan gibi
yapma tepecikler bin
yz. bin yz mesafe olup zerlerinde hi
yoktu.
Yengi- Kent'ten sonra bir ka tepe ya yolu kesi-
yor. ya da onunla birlikte Deve cesetle-
ri ka-ra kartal ve iri csseli akbaba srlerini
dzensizlik olmadan hep birlikte cesetleri
Bir ok sahip
gibi bol olanlar abuk
lar. Yty'ecekleri muhtemelen
kavga
'den nce bir ka su birikintisi ve
hemen geitlerinden
. grlyordu.
249
Xl

yksek ziyaret- ayna-
bir ingene-Yz bir adam- Hamam;
masaj - Bir kpr - Rakkaslar-Tasvir- Halka
. bir bahe - Fazla bir veli.
29 Nisan gn. mart eve ye-
niden
Rus ve Avrupa'dan haberler_i bi-
ze getirecek olan bir Semerkand'dan dnmesini
zere birka gn burada Arzu-
muz. ok methedilen Buhara'ya ancak
bu seyahati tavsiye mektubunu
almadan imkan yoktu. Semer-
kand'dan
Genel Vali'nin fel hatta bir sz bile syliye-
beklemek gerekmek-
teydi ve hasta halinde yerine
tayin olacak Vali bize gerekli verecekti.
Bylece Buhara daha ileri bir tarihe

ilk
Emir'in yce ile yirmi gen
2'51
bir adam bu ok nemli mevkiiye Gen
en gzelini yapmaya bizi
yksek tabakadan insanlar gibi istedi; arka
arkaya ile durmadan hak-
bilgi istedi. Biz de cinsten iltifatlar ile ce-
vap yolluyorduk. Abdul yeterince siyasi
biliyordu; ona gereken vermek katiydi: GereK-
cevap ver! Ve daha nceden
bir aletin iin
gibi stad Abdul hi
terimlerle dolu cmlelerini yerine gre us-
Abdul Semer-
kand'da da bilirlerdi; zarif bir se-
koluna zel bir vererek ay i-
mesini bilenlere Molla denirdi; Abdul
okuma - yazma biliyor, Fars
'ehesi kullanmaya zel bir itina gsteriyordu. Ona
ile
ileri gelen ziyaretimize gel-
diler. geldiklerini ileri as-
gidermek bozuyorlar_
Her zaman bir fincan ay ierek, bir eyrek
boyunca bakmak Ab-
dl'e durmadan sorular dilini
biliyor muyduk? lkemiz ingillizierin lkesine
Rusa gre ROm lkesinden mi
gel iyorduk?
Abdl, bunlar Frenktir. dedi.
- Demek Frenkler; ROm'dan te sadece Frenk-
ler Onlar iin Frenk kelimesi Rus ve Mslman
btn ingiliz kendilerine
ingiltere'yi Hindistan
ama daha uzakta olarak
-lkemizde ne yapmaya
- Emirleri grmeye dn-
252
dklerinde inceledikleri ona anlatacaki<Jr. Ay-
Emirlerine bitkileri, bcekleri,
da topluyorlar.
Evden nce istedr
kadar kalmamrzr. giden her ince-
lememizi, kendi lkemizde gibi
rica etti ler.
Bir sonra Abdul,
oynatan bir ingenenin ve
ona seyretmesi ok oyunlar
haber verdi. ingeneyi avluya soktu.
Avluya giren lulli (ingene) terbiyeli bir
Bir iple orta boylu,, tyl, beyaz peneli
Orta Asya'ya has bir cinsten olan ekiyordu. in_
gene otuz kapkara,
derisi koyu esmir, dzgn, ama kaba yz ok
gzleri kara ve iriydi. Boyu orta, grbz ve
adaleliydi. ek
bir tarafa bir ingenenin
Delhi ve Ganj
sylyordu. Trkiostan'a Afganis-
tan ve Buhara zerinden Hakand'da oyna_
kendisine henz kk olan bu
o da sivri de-
velere gibi. burnundan tahta bir kama
ve ondan sonra sopa darbeleri altmda
bizim aviuyu doldu-
ran byk bir zevkle bir ka oyu-
nu hareketlerle Temsil boyunca
tekdze bir hava zerinden, hem seyredenle-
re hem de ayrya
han sesiyle iin
lama olan szlerle sylyordu. ingene
burnundaki ekiyor, elindeki ile teh-
dit ediyor ve arka zerinde bir rakkas oi-
253
bi sonra, bir annenin
nu gibi zerine bir sopa koyuyordu;
daha sonra bir yolcu gibi dayanarak yr-
yordu. Bir mddet getikten sonra yolun
gibi st yere yatarak uyur gibi
sonra konan ince
bir nargile imeyi taklit ediyordu.
lulli sylyor, 'han diye
du; yznden ter damlamaya selam
verdi ve gsteri adamla ile son bul_
du, sonunda, oldu-
gstermek istercesine tabii g-alip geldi.
ister ister olsun genellikle in-
geneler gstericilerinin seyircilere
temsilin bundan ibarettir.
Lulliye para verince bol bol etti;
.ekmek verince o da hamurdanarak etti; daha
sonra iki artist toplanan ahaliyi de srk-
leyerek
gn iinde, 'nin ve muhtemelen Buha-
en ziyaretini kabul ettik, en
dedim nk buralarda abuk yz
adam bulmak pek mmkn
Atla gelen bu muhterem ihtiyar doksan iki
durumunu i,htimal dahilindey-
di; her ne olursa olsun daha gen sa-
kar gibi Orta boylu olup, hala dik duru-
yor, ve hareketlerinde
muhafaza etmesini biliyordu. gre torun-
Erkeklerin on on ye-
di da on iki, on
bu lkede mmkn olabilirdi. bi-
ze ilgili bilgilerini ve mddete gr-
. nakletti;
en uzak noktadan itibaren ve
'254
hikayesini de Guzar'da suyunun bol_
daha bize an-
ve hu kar mikta-

evden hemen sonra sanh
sylediklerini
ve
bir olay cereyan ediyordu: Buhara
Emirinin halde, istemi_
yerek Abdurrahman Han'a Me-
gtrmek zere Afganlar geidi-
nin erimesini beklerlerken, gt-
rlen olarak rzgar Afgan
zirvelerinden rutubeti vere_
nin lkesine gtryor ve yeni zenginiikierin
oluyordu.
'in en byk ve en rarhat ziyaret et-
tik. nemli birini
zengin bir tccar kendi kesesinden bu
bir mimar
taratmdan iz i
Kk bir cret hamam herkese
elde edilen gelir ok
tiren bir medresenin Lizere
(Jrcll!
iin
en mkemmel bir b;r cziz
gibi
Buhara devletinde en iyisi olarak bilinen bu hamam
Asya'da grdklerimiz iinde en ve en iyi
:nsa nce gayet yksek
bir salona giriliyordu; tavandaki bir demire
.kandil fitilinden etrafa titrek bir
du. O salonda hamamda hizmetiler ve her
an hizmetinde giyinik adaleti tellak-
2'55
lc;r ipiere
ruyordu. Btn evresinde, zeri rtl ge-
ve yksek bir set set stne
elbiseleri Yine orada
i sonra dinleniliyor, t.:-
yunuyor, sonra yorgunluk
ve seyretmekten
gen rakkaslar zarif elbiseleri iinde sanat-
ve Bu dans
akademisinde sefahat ihtiras
ve cinayetleri bile

bir yoldan ve dik birbirini kesen

lizierden havuzlara gidiliyordu. Her dehlizin sonunda
kemerler zeri ya-
hamamdan orada kurulanmak
Daha sonra yuvarlak. hafife
bir salona giriliyordu; iinde ortada muaz-
zam bir stOnun gvdesi gibi duran
rme bir masa farkediliyordu. Masa zerinde fi-
tilli bir lamba ise, or-
tadaki salondan yelpaze gibi dibinde
alak kubbelerin su.
yu dvme tas-
lar bulunuyordu. gidenin vcudunun
rilmesinde az veya ok kabiliyete gre. t.u
adam haznelerden az veya ok kaynar su alacak, az
veya ok gbek zerinde . ve
seriniemek iin zerine su serptirecektir. Kendisine
masaj arzu ederse hemen gl
dikilecekler; Mazlum
aarak. ellerini top
zerine koyarak gbek zerine Bir
defa bu vaziyeti zerinde
elleri ve nce
25(5
sonra ve
da ok mahirdir ve durmadan, hamur teknesinde
veya hay.
homurtusunu Her eklem zerinde durur,
elin ve eklemlerini bel
bir bir sola evirir, geriye bker ve btn
cut elinden geer, tabii daima o veya homurtu ile
birlikte. bitince, tellak cesedi ve kuru-

iki Mirza iva
gezdik. Mirza, daima giyinen yap-
ve etmeyi seven iri ve b:r
genti; iyi aileden gelen. nemli ancak baba-
duyulan birisiydi .
Kprlerin parmakla kadar az
Buhara'da ve Buhara devletinin
olan kpry gstermeye gtrd; daha zor
fakat daha az olan geitleri kul-
boyu seksen
du; bir araba ve iki yanyana geecek kadar
olan kpr
Mirza gururla.
-Gzel bir kpr! dedi. Ben de,
- Allah iin ok gzel bir kpr, diye cevap ver-
dim.
Benim daha iyisini ol:m
ve byle bir tane
inanan bsbtn
Kprden sonra bizi bir mlekiye gtrd.
ok adaleli, stnde basit bir don zbek
si ile amur
daha ne kadar
- Bir gn boyunca; sonra bir az ellerimle
o zaman verilecek hale
Testilerinin en kaa
F: 17
-Bir eyrek tangaya.
-Testi veya imal bize gs_
terebilir misin?
- Memnuniyetle.
iinde tahtadan dner aleti bulunan atlyesine
girdik. Dnen zerine bir para topr-ak yer-
ve ek-
seni zerinde evirmeye Bir an iinde, ellerin-
den alet kullanmadan zarif bir vazo
imal etti.
Mirza ona soruyu sordu: -
meniin ne kadar

- Sen de amma Etrafta biriken
kahkahalarla glmeye Bu araua
mlekileri n de bizi grmeye gel m ip;
hepsi ok grbz ve ok adaleliy<;li. ama

Vazo iyice dndkten sonra kurumaya
sonra da bir gece boyunca iin
na toplanan ile
yordu.
mlekilerden sonra. 'nin byk lde ti-
caretini dkmden tencere ziya-
ret ettik. Ham maddesi deve Rusya'dan getiri_
liyordu.
Sebz'e hareket etmezden bir gece nce Mir-
za bize gelerek bizim
dansrler haber verdi.
kerken hizmetkarlar gelerek. st
balkanun tutan iki stun ipe
fenerler Yere de keeden serildi. iin-
de gzel yanan Saksavul kmrleri olan mangallcm
mzisyenlerin istifadesine sunmak zere bir
ucuna dizdiler. yakan gayet iri kandiller
avludan geen yz iiJ
Davula vurulan bir ka darbe sanat-
ilan edince, halk onlar.t grmeye
tu. Abdul'un yznden okunuyordu; gelenleri
bGiirgin bir ihtimamla Hep birlikte balkonun
dibinde,
eden mzisyen
ile nnde kurdular;
rini zerinde tutarak derinin gerilroesini
Arada bir darbe vurarak gerilme derecesi-
ni lmek Ra,lkaslar ve bizi s8-
ilerinden en iri ikisi
elbiseleri, de erkek elbiseleri
Yzleri halka dnk duvara vererek
kurdular. iki hizmetkar ellerinde oyuncu-
daha iyi grlmelerini
en on en on iki
Yz ince. yzleri gz.
:leri makyajla kirpikleri ve
siyah bir izgi ile Ba-
zerinde uzun
elbisesi giyenierin bir
ile sa rgleri ula-
da kadar geliyordu. da
yzkler ayak bileklerinde
ise belden
En gen gsteriyi ilerinden birinin yz
dikkati ekecek yz de ok. gze!-
di. halk kendisine vc szler sarfediyordu. O da
en tahrik edici glckleriyle cevap veriyor. en
vi pozlara brnyordu. Bu ne biri. ne di-

daha ziyade genliklerine borluydular. Bir mddet
sonra yarulunca eskiden ettikleri yere
259
kurdular. Kendilerine ay ikram edildi, Abdul onlara
verilmemesi iin gzkulak oluyordu.
ilk iki oyuncu sahneye geldiler. El ve ayak bilek-
lerine Her ikisi de
kabiliyette ince ve evik hareketleri yapma:<-
ta ok Hele bir tanesinin hareketlerinde ve
ve bir letafet V-
cudu elleri ve narin, iri kara gzleri
uzun ve ipekli kirpiklerle glgeli, yz ince,
btnyle eski ve Anti'k devrin o!-
hunsa tipinin ve mkemmel bir
Erkek da denemezdi; Asya'da hemen he-
men her raslanan bozuk erkeklerin
garip bir
birinci oyuncu sslerini
dzene koymakla dmbeleklerin sesleri yk-
selerek aksetmeye bir tempo i le
Rakkas yerde cetvel
gibi sol fazla aynatmadan tekrar ye-
re indirdi; zamanda sol elini yznn
tutarak eliyle vuruyor ve hafife
yor ve her defaslnda lyle zilleri
Sonra dmbeleklerin temposu o
da ve ellerine hareketleri vererek ne
ve arkaya kaymaya Mzisyenler ok tiz bir
sesten sylemeye rakkas.
gesini arayan birisi gibi yatay olarak ve
her elinin birini zerine koyarken
rini Sonra zarif bir oy_
natarak saliaya sallaya, geriye atarak,
daha sonra ellerini zerine koydu
yrmeye Tempo ok
bir dakika mddetle tek stnde
dnd gibi dndrc qir dnmeye
Mzisyenler cehennem
2'60
derken dmbeleklerine kuvvetle vurdular ve o
anda rakkas durdu. Gsteriye yz ifadesinfl
brnd; tempo yeniden kk
atarak, havada, yznde bir tebessm, gelip
kurdu. Aynen onun hareketlerini
taklit eden da yere
arkaya bir beli zerinde
ve muazzam bir uah sesiyle si-
nirli bir ve
sylyor, ellerini vuruyor,
dizi zerinde diken, sslenen tak.
lit ediyor, gya sryor, itina ile
lerini Bu tempo mu,hafaza
ediyor, fandango
gibi ileri hareketleriyle
birlikte sryordu. iki baa (1)
havada ilerlediler, yerde
selerinin eteklerini
kadar En sonunda ellerine birer
nek zerinde vurarak
ya devam ettiler. sonra ilerinden biri tek dizini ye1e
koydu, teki de durmadan dnerek yz
onun vuruyordu. Son-
ra teki diz kt. hareketi Nt.
hayet ellerindeki ortada
tek kaldi; ina.
bir dnyor ve syleyerek
evresinde Sonunda dmbelekler son vu-
dizleri zerine sonra ayu-
kalkt! ve gerekten bir tas iti.
byledir.
Raks dikkatlerini hem
rakkaslara hem de bize verdiler; bu gsterinin
(1)
261
izlenimi yzlerimizden okumak
Fakat bir mddet sonra bir hepsi rakkas-
lardan gzlerini oldular. iinde ve-
ya n oturan byleleri, uza_
akmak akmak gzleri ile en
st belli Kelimenin
tam Abdul kendinden baalar dans
ederken onlara ay uzatan veya bir
nefes ttn ekmek istediklerinde iyi yanan nargi leyi ve-
ren hep o Onlar da bir
la Zaten bu genler sahneye
halkla kuruyorlar. kendilerine
esir iin bol bol yorgun
vaat dolu tebessmler
Bir olay az gsteriyi kesecekti; halk
baalar bunlardan birinin dostu
(!) seyircilerden birinin na fazla g-
rnce. kendi avlanmaya kalkan cretk.ir
tehditler savurmaya Hemen bir
araya girdi ve genellikle biten bir
meydan vermedi.
Ertesi gn. 'nin en bahesi sy-
lenen halka bir parka gidecektik.
sil eden toprak bir duvarla evriliydi. Orada
fazla Bir . ucunda gzel grnm-
l,cephesi mineli ssl bir cami ykseliyor-
du; onu da Abdullah gereki-
yordu. Su birikinti leri evresinde i men, meyve
lar dutluklar ve baheyi bir halk
yemek yemeye, ay imeye, dinleyerek
meye, ama daha ziyade glgelikte uyumaya geliyor.
du.
Bu bahenin bekisi zamanda
Kendisinin imal tahta ve sazdan ya_
bir tezgahta ipekten gzel bir dokuyor-
262
du. Mmkn kadar basit Jackart marka
eliyle hareket ettiriyordu.
evin hemen
havada gzel bir bir hayli adam
duruyordu. Yoldan gee"n biri ona
ilerledi, meldi ve tevazuyla ellerinden
pt; sonra geri geri ekilirken uzun uzun
-Bu adam kim? diye sordum.
- Bir. veli. Bir ka nce len da nl
bir veli idi, mrninler dua etmek zere trbesi nn-
den hi eksiz olmazlar; diye Abdul cevap verdi .
. Mirza olmak zere bize edenler bu
elini ptler. Sonra, hi
torununun bir fincan iti.
Onu hrmetle ve Abdul'u ona en derin
selamn a:eykmlerimizi iletmekle . grevlendirdik
O da grevini byk bir liyakatla yerine getirdi; velinin
pt, o da bize ve iki Frenk iin
Allah'a uzun mr ve dileklerinde
vaadini iletmesi iin Abdul 'u grevlendirdi.
263
XIII
DERYA VADiSi
- ingeneler - Bir zbekin l-
m kei - Kahraman Ab-
dul - - Fazla zeki bir
Sebz zbekleri - - Buhara ordusu:
Emirin - iyi Askerler- Byk efsanesi .
Buhara 'ya ziyareti daha sonraya
en iyisi hemen Semerkand'a gitmek
da 'na hare-ket etmekti.
vadisinin kuzeyindeki iki ay nce
rahmetine bitkiler iek iken bu-
rada tam mevsimi iindeydik (kolleksiyon ya-
panlar iin en kt mevsim). Tohumlardan
ler de toplamak istiyorsak acele etmek 5
gn nce, bulut-
larla ykl bir Sebz 'e ha-
reket ettik.
son evler-in yol
boyunca veya yzle-
rinde at siyah bir pee, da m'3-
temli bir paranca ( 1) Biz geerken
( 1) Trkesinde ferace.
265
dibinde duran tahta ellerine alarak
ve yerlerini terketmeden bizden sadaka istediler. Bun_
lar makav ( 1) bir
masum yzl, bir mddet son-
ra korkun penesine bir ifade
tutan genlerdi. Bizden sadaka
isterlenken hareket sonucu yzlerinin bir
ve bir an iinde bir yara
haline yanak veya grdk.
ilerinden zarif bir tanesi henz
yzn gsterdi ve kederli ve m-
tevekkil bir glmseme ve bir sesle sadaka is-
tedi; gzel bir bilezik
du; her ne 'kadar da sahip

Bu talihsiz i11sanlar daima
olarak Buhara Devletinde ok mev-
cuttular.
Bazen bir araya gelip bir ky
yz elli evlik bir ky meydan'a ge_
tirirlerdi. Dilencilikle devam ettiriyorlar.
en fazla yol stler!nde ve pazar
gnleri hep birlikte yolculara el
O zaman iyi toplarlar ve bir ay ken-
dilerini idare edecek malzemeyle kulbelerine dner_
ler.
- ederler: dilenci daldurarak kar-
yiyecek getirirler.
vilayetinde birka
beri gitgide
Bu bol geen ve iyi mah-
sul ile gibi gzkmektedir. Halbu-
ki basit b1r bir yoktur. Msl_
( 1)
266
manlar rn ne kadar zengin olursa o kad.jr
eli bu durumdan
dzeliyor. daha iyi beslenme
buluyorlar. lm ve o-
taraftan erkekler bir miktar para birik-
tirme yoiunu buluyorlar . yeni sahip
ve istedikleri yere gi tme hrriyetine sahip
en miskinhaneye gidip
Bu onlara ocuklar veriyordu, fakat
bu ocuklar babaya yk nk lke zen-
gin sadaka toplamak ze-
re iyi yrekli Mslmanlara uzanan eller
$imdi im yolu zerindeydik; etek-
lerinde bir ky olan gelen Trkmenler.
'ye satmaya
ve yorgun iyi bakarak glendiriyor ve

Biraz ilerde bir ingene kafilesi gzkyordu;
yzleri baz:! da gzeldi . Hepsi
at zerinde Tipleri bu lkenin erkek inge-
nelerinin tipleri gibiydi : iri gz. ucu byk. dz ve u-
zun burun. yine uzun grnen profil, zbeklerinkine
nazaran daha dar gzken yz; fakat kemikleri
daha daha koyu, gzleri bir az
gzlerini gibiydi; hepsi birden bu ka-
sadakat ve iffet oldu-
gsteriyor deniyordu. Abdul'a gre ingene ka-
ok hafifti.
ingeneler ilkbaharda yer adetine sa-
hiptiler ; btn lkeyi boydan boya katediyorlar. bir
tekine geiyorlar. andk
ve el ve hayvan
kemiklerinde yararla.
nan dilencilik Pirin veya demir
telden kafes yapmakta
267
Bu ilk yolculuktan sonra
daki im arka-
hemen bir az nce gir-
dik. Geceleyin seller gtrd.
im'den ilerledi"k.
yz metre tesinde, yolun
bir btn
gidiyordu. Rengarenk milyarlarca lale ye.
bir rt zerinde ve rzgar
mak isteyince. dalgalanmalarla yeni-
den bu, her bir renk seli olan
tasavvur edilmesi bir denizdi. G9-
beler iplikleri ile harikulade
bu aktarmak
Yolun iki bir zbek avulunun
ve yer Bir gn nce bir fertlerini kav-
Daire olan yur.
du nnde dul ile birlikte .. Erkekler
lnn kei Bu sahne_
yi tepeden her taraftan drt nala
ve kk bir 'vadide daire toplandk-
grmekte gecikmedik. seilen ala-

nmzden bir geti;
l bir kei bir
meydan okuma ve kavalamaca
yere kamaya devam
etti. Yolunu kesmeye
lar. fakat o Bir
keiyi yakalamak iin ama o keiyi yere
yor. duruyor. zengilerini terketmeden yerden
yeniden keiyi ve aksi ynde
daire yaparak yolunu kesiyorlar. o da bir an iin
vazgeerek keiyi Birden
bir oluyor. herkes keiyi kapmak.
268
hare-ketine engel olmak iin elinden geleni
yordu. bir oluyor: ilerinden biri
keiyi ve yeni galibin
av devam ediyor.
iyi bir at zer.inde olan ve kendini
bir trl vazgemeyen Abdul kendisine
istemiyordu. ve
dostu Rstem'e emanet ediyor ve ya_
ilerliyordu. bir md-
det sonra sayesinde keiyi ele geirmeyi b3-
ve bize Bu
bir treye gre keiyi muhafaza
ederek defa alanda dnmek gere-
kiyordu.
Kahraman Abdul fazla
ti; _iki kendisine de
o dereceye ki birbirleri
ile insanlardan bir
B irden ve o zaman yerde st yatan.
kendini kurtaran da drt nala Abdul'u gr-
yoruz. bu arada zbek usul kabaca yere tu-
feyli ile hi zbeklerin sratle uzak-
farkediyoruz.
Bir an iin kemikleri
fakat zerinde
ta gecikmiyor ve skOnetle, efendisinin daha
sert gevrek kemirmekle olan
zoriLikla srnyor.
Bu arada Rstem bize bu kt sebep-
lerini Trke ve garip ile anlatmaya
f:lu:
- Abdul kpek vermedi, 2'bek memnun
zbek adam ok tepelendi.
Bize, zbeklerin keiyi birlikte
mek iin para verdi.klerini ve Abdul'un his-
269
se iin muameleye maruz kaldr-
anlatmak istiyordu.
Rstem'in dediklerinin Abdul ' un
ve elbiselerinden onun bir Ta-
cik ve son derece nefret ettikleri
bir temsilcisine kt bir oyun
pek muhtemeldir.
zerine Abdl zoraki bir glmseme
ile geliyordu; ve se-
bebi bir nazariye ileri srd. iki biri sa.
soluna gelecek
biri keinin arka de n yakala-
birden dizginlerini evirerek, mahmuzla-
ve Abdul 'u geriye de-
o yzden ne
zorunda ve eyerin n
tutunur Fakat
ile ylesine gln bir tezat ki
glrnekten kendimizi
Bizim cigitin bir verst
uzakta glmeye sebep olacak herhangi bir
bulunmayan, stelik mahzun ve iinde ulu bir
meydana daha evleri harabe halinde
ve on beri olan Kamay- Kur:gan
ky idi. evresindeki tarlalar
verdikleri
ovada tabiata ve
erimesinden gelen suyu bitkin
dah.a m-
cadelesine devam
Kamay- ok derin' ve muazzam miktar-
larda toprakla dolu ou
blgenin eski sakinlerinin, ellerinde apa kahramanca
kendilerini savunduktan sonra geri ekildiklerini ispat
ediyordu.
270
C,:im'den nce sebeplerden ve zamanda
bir byk kyn daha gerekmektey-
di.
im'den kadar yirmi kilometre boyun-
ca yolun iki .hep zbek grdk.
bozuk ve ok amurluydu. AL
lar bir iine dizlerine kadar
yine Buhara devletinin en verimli
nemli bir vadiye giriyorduk. ka-
dar avullar gr-
nen bol imenli getik. Gn batarken
sanki
gibiydik. Her taraftan srler geliyordu, ve
iri bulutlarla bir gk, in-
iine bir serinlik, boz ren.
gi, her puslu bir ilkbaharda
kylerini
lkenin en nemli gibi g_
rnyordu; btn sokaklar, geceyi havada veya
geirmek zere evlerin yol
alan inekler, koyunlar. keilerle gn,
ve kokulu st ierken bu ineklere ve
ra sahip tatmin iin hi bir se-
bep
Dar sokaklardan, iyi du-
rumda toprak
hemen hemen tam bulunan konuk edildi.
eve gittik.
Emir'in btn Turacan deniliyordu. Ba_
ba devletinin nemli ge-
iriyor ve gen
iin kendi. veriyordu.
Gen prensin haber sorduk, bi-
ze bildirildi. Bir beri, nce her
gn sonra arada. nbetleri tutan
271
Hemen feyzimizin AbdJ:
bizi birinci hekim olarak zate'n Frenk ol_
yetiyordu, nk bu adamlar hep hekimdir
Turanca efendisinin
almaya ve efendisinin bizi kabul edece
bildirdi.
Sayemizde. ertesi gn Turacan kendisini daha iyi
hissediyordu. bizi davet ederken
sigara getirmemizi de rica etti. Davetini kabul
ettik ve bize bu daveti getiren
bizi ok ilave ettik.
Saat ona kemerine parlayan bal
aceleyle gelerek he-
men kendisini izlernemizi syledi.
Attara bindik, bizi gren nbetilerin kalk-
ilk getik. sonra ukur ve su'u
bir yolda gittik; yol yer iki duvar a.
pis bir amur ve su birikintilerinden
meydana bir nevi st ikinci
bir sonra evreleyen av_
luya nc getik. se-
lam verdi ve bizi ellerinde baston ile
ayakta drt oday;n>ya ( 1) emanet
etti .
. grevi Emir veya
nden gitmek ve halka Farsa, Emir'in, saa-
deti iin Allah millete skOn ve versin! ve Tu-
racan ile birlikte saadeti iin Allah millete
uzun mrler ve versin diye
ka kafilenin nnde giderler ve Mminler
Emir. Turacan geliyor! diye Sa_
iinde grevi yaparlar ve bizim
isvireli gibi bas-
(I) Trke oda kelimesinden tremektedir.
272
iki iki SDia vururlar. Daha sonra attan
indik, ve st ve bir koridordan geerek ka-
;bul salonuna ieri girerkon
Kabul salonu enli olmaktan ziyade uzundu; uzun
V\3 alak bir masa ze-rinde pilav, et, badem.
ve kuru ve meyveler ile dolu tabakim
Salonun dibinde bir ucunda. mavi
kadifeden beyaz ince alma'dan
ile gen prens ve bi-
ze elini
dedi, biz de Aieykmse-
lam! diye verdik.
Sonra yerine oturdu ve bizi sol masa.
oturmaya davet etti. nce tavuk
suyu, pirin ve bEJZelyeden bir orba ikram
edildi. Ondan bir ka sonra tahta
m:z ile tabaklardan bul-
duka ziyafet sahibini inceliyordum. Orta boyluydu;
yz abidevi bir gibi du-
ruyordu; esmerdi, burnu delikli ve dz,
i;i ve gzleri kara ve donuktu. Yz ifadesi
hasta ifadesini fizyonomi itibariyle faz-
la zeki bir insan izlenimi pis
bu insanda bozulmaya yz bir hanedanm
izleri grlyordu. zbek han-
yoktu. Fransa'ya Jean-
Paul Laurens'in, oturan ahmak Honorius'unu
(1) grnce hemen Turancan gel-
di.
Masada bir yandan taraftan son-
bet ediyorduk:
- Emir'in yerinde midir?
-Ha ha.
(I) Ahmak bir Roma imparatoru. (.)
F: 18 273
-Size ila iyi gel dj mi?
-Ha ha.
- ok gzel lkenizi
yaret etmek iin uzaklardan geldik.
-Gzel.
- Buhara'da
hi de nk ok
sever ..
-Gzel.
-Toprak da ok verimli. vahalar gerek bir bah-
e gibi ve meyveleriniz lezzeti h./ bir
yerinde bulunmayacak kadar gzel.
-Gzel!
- ilmi lkesinde ok
olan bilginiere bulunarak destekler-

-Gzel!
Bir mddet sonra ev sahibimizden su gzel ke-
limesi ile sol omuza
bir cevap onun ya ok sessiz ya da geri
sezmeye Biz
odada duyulabiliyordu; Turancan hi
bir zaman ilk sz sessiz duruyor. o bize ba-
biz ona
bir bizi
bir kimse ile sohbet etmeden istemiyorduk;
o kadar ok vakitsiz
ki, sonunda syleyecek, bir kal-
an izin alarak
Gen adam da bizi taklit ederek ve elini

- Allah'tan size uzun mrler vermesini dilerjz!
-ok gzel!
Gzel ve ok gzel Emir'in bize
sylenecek szler
274
Kalenin uzun mddet dilini
olan Abdl nihayet
- Ne budala adam yarabbi!
Halk sylentilere inanmak gere_
kir.se Abdul'un pek de
Ynettiklerinin gznde Turancan gze batmayan bir
zekaya sahip olarak niteleniyordu. evresinin Ulu E-
mir'in gsterilmesi gereken gsterme-
her zaman harfiyen yerine
ve genellikle Emir'in olan
szne itaat syleniyordu.
hasisi ediyorlar. onu
tahamml edilmez bir mizaca sahip bir adam olarak
tasvir nceleri ok kei
seyretmek veya bizzat zere
ise sanki gibi kalesinde kJ_
hi kitap okumuyor, ne ne
de musiklden Bir odadan
maktan. keklikleri ile oynamaktan, avia-
yemeelrini seyretmekten. ve
gebreleyip. her at
zevk kendisine
gelince, ona hi nem vermiyordu.
vadiye bakan penceresinden bak-
arka arkaya ay imeyi ve ona derin bir
veren nargileden derin nefesler ekmevi
tercih ediyordu. Hi de bir prense bir hayat
srmyor, daha ziyade sinir biri
gibi
Yolumuz zerinde, fazla uzak olm:.
yan bir yerde ve derin bir geidi
nu haber nceden yola yksek tekerlikli
bir araba zerine yklerimizi ve yk-
ledik, sonra. ekili geip, bir tepe-
nin zerinden son defa sonra Tiz-
275
Ab su) kyne kadar indik. Ky, dar bir
grltl bir kyden
geen bir akarsudan Sol yksek
ky selden koruyan bend grevi 6-
karsuyun, ve erime mevsiminde ya,p_
ok oluyordu.
Geide giden zerindeki yolda dur_
grdk; o an iin gemek
grnyordu. Kyller suyun ve
soyunarak, elbiselerini zerinde toplayan,
sonra kimseye suya giren
girenler kadar suya g-
isteme.
suyun seviyesinin bekledik.
Su seviyesinin stnde iin s:L
man demetlerinin zerine sonra akta;_
ma st tamamen
bz tekerleklerini kuvvetle itiyor-
her iki atlar zerin-
deki adamlar mcadele ediyorla!-
sonunda her

yerliler ' bizi incele_
rnek zevkini bir an bile terketmediler. ingiliz eyerle-
rimiz zellikle dikkatlerini ekiyor, bu g-
zyle Biz de kendi lkede
cesaretleri ve kuvvetleri ile nl saf zbekler olarak
Tiz- Ab tetki'k ediyorduk.
Yzleri iri ve gzleri kk,
yuvarlak ve dzgn iine
lam bir boyun ile hav.
enli, kollar ve bacaklar adaleli ve
ve el ve enli,
bilekleri glyd. az zarif. fakat kuv-
vetli, iri ve bir soyun temsilcileriydi-
2'76
ler. Hepsi tenli olup bembeyaz ve
enliydi. vcutla-
geri kalan yok denecek kadar az var-
Bu zbeklerde zekadan ziyade namuslu ve basit
bir ifade gze
Yk yeniden yklendi ve Kitab
vol u zerinde gururla nbet tutan Kale- ky Samatan 'a
yol Her tarafta tarlalar. verimli
bitkiler grnyordu; gerekten Sehir L
'<esiydi.
Cura ile nldr;
bir ka kelimeyle hikayesi: Buhara emirinin hizmetine
girdikten sonra Cura lkenin olan ve
Sebz'de oturan Baba ev sahibi ile ok
onun zerinde etki sahibi ve
onu kendi hesab:na vergi toplamaya ik-
na Emir asiler zerine asker fabt
her seferinde onlar su bentlerini l keyi sele
toprak da ok killi ok
kan bir amur ve piyadelerle hareket ede-
mez hale Kuvvetli ve cesaretli bir halktan
asker toplayan Cura zamanda
olarak elinden
ve Emir'e hep kafa Emir de hane-
bir inatla bu gzel vilayeti yeniden ele
geirmek iin bir ok sefer fakat
Buhara ile birlikte Sebz'i istila etmelerine ka-
dar geen on boyunca
C ura Ruslara kahramanca savun-
ama sonunda yenik' Bugn dostu Bc; -
ba ile Her ikisi de Rus.
lar ok iyi kendilerine
ar da eski en sad:k ola_
rak kabul etmektedir.
General Kaufmann Semerkand eyaletini ele g3-
277
irdikten sonra Buhara telafi etmesi
iin Sebz'i iki kk
tir.
Sebz 'e kadar meyve
di<kili gerek bir bahe Emir'in
gzde sayfiye neden bu blgede ettirdi_
O evi ziyaret etmedik,
fakat emirinin muaz-
zam ve koruyan ift du-
boyunca ilerlemekle yetindik.
Dar. bozuk. kirli kubbeli
ile Sebz bir Orta gorunum
veriyordu. Her Aksak Temr'n yeri
olan ve eskiden olarak bilinen
byk fatihin ras-
Bu fatihin Sebz'i impa-
yapmak de bahse-
dilmektedir; fakat sonradan bu
Verimli bir Orta btn yol-
bir noktada Semerkand.
mahir bir kumandan kadar kurnaz bir siyaset
gden kimse iin herhangi bir
tercih edilecek bir iyi bir ynetim ve kolay bir
savunma gsteren bir mevkiye sahip bir
mmkn
Sebz ise bir

Eskiden daha olan bu on
bin Genellikle gzlerde Bu-
hara emiri sayfiye evinde
d!. - harabeleri
larda ciddi meseleleri devlet ka-
bul ve ordusuna nezaret de
Sebz'in kendisini ziyaret etmemiz iin
bizi davet etti. Kalenin iinde daireye kadar
278
gidebilmek iin yarayan sb
birbirine bir ok avludan ge-
mek gerekiyordu. Bu her asker-
ler tfeklerini omuzlar!na koyuyorlar, diziliyar-
lar ve selam
racak gayet iri koyun
postundan brk, metal ceket ve alt
garip bol deriden var_
demirli izmeler Silah
rak, gen sngl pistonlu tfekleri
bizi soktular; hizmetkar-
yanda'ki aviuyu ve maiyeti de salo-
nun ayakta orta boylu,
man din idi. Efendisinin gvenini ka-
biri olarak ona veren biri olarak
Son derece hrmetkar bir nezaket gsteriyor,
bizi iltifatlara Semerkand eyaleti valisi ve Tr-
kistan genel valisi General methi-
yelerinin gelmiyordu. gre Emir Gene-
ral'i tahmin edilerniyecek kadar ok seviyordu; yle ki
onun en ufak bir
den hasta oluyordu.>>
Daha sonra bir
vererek 1kaleyi gezmemizi
Bir ile bir top
fakat ne gl le, ne de topu grnyordu. Bizi, asker
lerin ve evrili
bir ok avluda gezdirdiler. Emir ve ailesine ait daire-
ler inili rtl muazzam bir tam kar-
Temr "n saraydan ( 1) kalan bir
her an gibi duruyordu, bir
gn dibine bir kulbede kalan askerleri e_
zecekti. ihtiyaten daha ileriye olan Emir'in
Ak ar ay.
279
dairesi
ladan tek olarak nnde
. btn dolanan st bir kori-
dor Dut ve gl dikili bir baheye ba-
bir adam Emir'in gl im-
biklemekle Emir bu kokuyu abdest
suya Btn odalar ve
Pazar gn lkenin btn gibi tenha olan
geerek evimize dndk. Az miktarda fakat
Rus daha ingiliz
grdk.
, drt dz ve hatta spiral yivli
tfek imal ediyordu. Btn cihazlar ve aletler elle kul_
bu aletleri zeki bir usulle kendi
Kazan Trklerinin Buhara'ya demir_
den ubuklar ham maddesini meyda-
na getiriyordu. Bir kilo ham demir bir frank ediyordu.
Abdul Semerkand'dan Sebz
Emir'in onun
pek vc szler sarfetti. Onu has is. ok ko-
fazla el hareketi yapan, bir ingene gibi
iltifat fakat az deyen
biri olarak da hizmet
kendilerine vaad ecl'1'1en bir trl alama-
onu terketmekte
- Askerlerine gelince, ne biim askerler
nu bilsenizi defetmek iin onlar gibi ok askPr
gerekli! diye ilave etti.
-Demek ki ok cesaretli
- Cesareti i mi? Bir sopayla yz tanesini ko-
gezenler sadece ya-
iin ne bilenler toplar>
bilmiyor musun? Onlara gnde bir tanga, iri bir
bir ceket ve bir tfek veriyorlar ve hi biri tered-
dt etmeden Sonra bu meslek can-
280
Rus geerek

- Fakat bir namuslu
kumandanianna itaat ettiklerini
- itaat ederler
ve her zaman palav yrr-
ken grmek gerek. Ceplerinde daima ceviz, zm, ku-
ru ve ok
dan durmadan oynar . Sonra yer-
de iin her birinin veya gvercini
Ve onlar gibi ku-
da hi acele etmezler ve birbiri
hasti.l olurlar. Daima iin bir baha.
ne bulurlar. atarak kaarlar.
cevl!lp vermeyen ania-
yan biri hemen kumandana, Abdull ah
gelmiyor, izin verin gidip onu der. Kumandan
da abuk git onu bul diye cevap verir. Gider , ama
dnmez. Bylece
te yoktur; ilk tfek hepsi gibi
o zaman byk kumandanlar da geri ek ile-
rek Ernir'e kahramanca btn askerleri-
nin Emir de.
seni Albay veya albay ise
ni general der. Ne askerler, ah ne askerler!
Ertesi gn Sebz'in ikiz har':l -
ket ettik: bir hat iki
Yollar amurlu zorlukla
akan Ak- Derya
oldu!Jundan araba stnde gemek
zorun Ykler Herkl adamlar sayesinde
hsmen geirildi.
tam halindeydi. Bu
hir verimli tarlalarla evrili iine
gze bir yoktu ve ancak bir ka bin
281
Bizi davet eden ve ok iyi
anda vilayetini gezmekle Emir ken-
disinden sahip muazzam bir vergi
Bir kalenin _ Derya'yr
sonra geldik ve oradan bizi Katta-
Karaa geidinden geirecek bir rehber temin ettik.
Kyn bizi ok bir Q_
nun evinde. zerinden geerek ta Hin-
distan'dan Rus bu ucuna
David Sasson and co kutusuna rasla-
Bize yolu gstermek zere uzun boylu,
ok iyi bilen bir adam
verildi. Rehberimiz nereli bilmiyordu; onun
Fars ok kkken Trkmenler
onu sevimli yz sayesinde
onu lmne kadar
lnce. kle Kaysar'da evlen-
ve bykbaba her gl_
kaderinden ok memnun grnyordu.
.nemli kyn yapmak ve nemli ko-
Sebz'den Semerkand eyaletine gtr-
mekti.
saat sonunda bir yolundan
ve soluk
bir geldik. Semer-
kand'a inmeye yeniden Rus Trkista-

nmzdeki ilk kasaba Amman _ Kutan 'a varma-
dan nce uzun bir boyunca bize
bir serpinti gsterdiler. Bu serpinti tabiat o
sonunda meydana gi-
biydi. Fakat kara benziyor-
du. rehberimiz bize hikayeyi Eskiden- Te-
mr'den ok nce_ geidde bir kara
yaz metre boyunda olup iri ve
282
hatta Bu yol-dan Sebz'den
Semerkand 'a gidilmez Ticarete byk darbe ol-
Emir, lkesini bu felaketten kurtaracak olarta b-
yk bir mkatat vaad ok kurnaz bir adam
le bir hile Bir iine barut dol-
ok bir fitil Sonra yo_
luna tuzak hemen yutul-
fitili sonra patlayan
paraya lsn de bu yere

- ok bu m?
- Evet,- ama ok nce
budur. da ilerde tar!a-

Ak. Tepe ' de ertesi gn. Z3.
vadisinde bir zerine bir de-
mek iek gibi gzken Se:merkand'a
yola
ingiliz hM:.imiyeti Hindistan'da imal
bir kutusu; eski bir kle; bir efsane;
bu ilk bitirirken tesbit
miz son
Bu tesbitlerimiz lkenin durumunu
nce Ruslarla ingilizierin ticari
ve bu faaliyeti; soma Rus ile mey.
dana gelen sosyal bir
hayet. Asya milletlerinin milletlerine
nleyen, tabiatst duyulan hkm
verici btnyle yok belgeleyen bir et-
sane.
283
TERCMAN 1001 TEMEL ESER
lKAN KiTAPLAR
1 -YUNUS EMRE
2- HUZUR
3 - 18. YZYIL TRK RF VE.ADETLERi
4 - DiVANI
5 - ORU BEG TARiHi
6- BOZGUN
7- MEVLANA
8 - EMiR SULTAN
9 - BUHRANLARIMIZ
10 - TRKLERiN MANEVi GC
11 - BiR ZAMANLAR iSTANBUL
12 - TRKiYE MEKTUPLARI
13 - NECATi BEY DiVANI
14 - BARBAROS HAVAETTiN 1
15 - HARBAROS HAYRETiiN ll
16 - SOSYALiST LKELERDE FiKiR
SANATlN KADERi
17 - VE
18 - TRKiYE'NiN DRT YILI
19 - KiTAB-I BAHRiYE 1
KiTAB-i BAHRiVELi ll
20 - GECE HiKAYELERi (Msameretname)
21 - FATiH'iN TARiHi
22 - RAMAZANNAME
23 - GAZi MUSTAFA KEMAL
24 - ZAGRA MFTSNN HATIRALARI
25 - EVAAK-l
27 - CAN
28 - KANUNNAMESi
29 - MEDENiVEli
30 - AHLAK
31 - TRKiYE'Yi BYLE GRDM
32 - LEHET'L HAKAYlK
33 - TRKLERiN SOY KTG
34 -AHMET HARAMi DESTANI
35 - A'MAK-1 HAYAL
36 - KABUSNAME 1
KABUSNAME ll
37 - MNECGiM TARiHi 1
MNEGCiM TARiHi ll
38 - DEVLETE
[Trkiye Tarihi 1)
39 - iMPARATORLUK YOLU
[Trkiye tarihi ll)
40 - CiHAN HAKiYiMETi
(Trkiye tarihi lll)
41 - OLGUNLUK AGI
[Trkiye tarihi IV)
42 - SONUN
(Trkiye tarihi V)
43 - SONA DOGRU
Trkiye tarihi VI)
44 - [Trkiye tarihi VII)
45 - BYK SANCAGIN GLGESiNDE
46 - BiZANS TARiHi 1
47 - BiZANS TARiHi ll
48- ENVARU'L 1
49 - ENVARU'L ll
50 - ENVARU'L lll
51 - 1001 HADiS 1
52 - 1001 HADiS ll
53 - MEVLANA CELALEDDiN RUMi
54 - TRK KALELERi
55 - MUHAMMEDiYE 1
56- MUHAMMEDiYE ll
57 - MUHAMMEDiYE lll
58 - MUHAMMEDiYE IV
59 - TRKiYE'DE SANATLAR VE
ZENEATLAR
60 - DELHi TRK iMPARATORLUGU
61 - MiR-AT-L MEMALiK
62 - TAVSiR-i AHLAK
63 - TRKiYE 1850 1
64 - 1850 CiLT ll
65- ESLAF
66 SMRLEN TOPRAKLAR SOVYET
iMPARATORLUGU
67 - SMRLEN TOPRAKLAR SOVYET
iMPARATORLUGU 2 CiLT
68 - ZAFERNAME
69 - DEVLET VE AiLE AHLAKI
70 - VAKA-I:.._CEDiD
71 - HUZUR-U AKL FENDE MADDiYUN
MESLEK-i DELALETi
72 - KOCA
73 - HAYDAR ELEBi
74 - TARiHi GiLMANi
75 - GiZLi NOTLAR
76 - FATiH SULTAN MEHMEDE NASiHATLER
77 - KlRlM HARBi
78 - ANAKKALE iiNDE VURDULAR BENi
79 - ESiR ORTA ASYA
80 - NEHBUS SLK Fi SiYASETiL MLK'n
81 - TRKLERiN SiYASi DSTURLARI
82 - ELEBi MEHMET EFENDI
83 -TRK iSLAM TARiHiNDEN
NEVADiRi SHEYL
84 - TRK iSLAM TARiHiNDEN
NEVADiRi SHIE:Yl
j
TERCMAN 1001 TEMEL ESER
SERISINDEN lKAN KITAPLAR
1- YUNUS EM RE
2-HUZUR
3-18. YZYIL THK RF VE
ADETLERI
4- RE LU DI V ANI
5-0RU TARIHI
6-BOZGUN
7-MEVLANA
B- EMIR SULTAN
9- BUH RANLARIM IZ
lO-TRKLERI N MANEVI GC
ll-BIR ZAMANLAR ISTANBUL
12- TRKIYE MEKTUPLARI
13-NECATI BEY DIVANI
14-BARBAROS HAYRETTlN PP
SAl
15-BARBAROS HAYRETTlN PA
SA ll
16--50SYALIST LKELERDE
FIKIP. SANATlN KADERI
VE
MIZ
18-TORKIYE'NIN DRT YILI
19--KITAB-1 BAHRIYE 1
KITAB-I BAHRIYE ll
20--GECE HI KAVELERI (M Usame-
ret name)
N TARIHI
22-RAMAZANNAME
23--GAZI MUSTAFA KEMAL
M=TSNi'l HA-
Tl RALARI
25-EVRAK-1

27-<:AN EKI TRKIYE
2B-BUDIN KANUNNAMESI
29-ISLAM MEDENIYET!
30-AHLAK
31-TORKIYE'Yi BYLE
GRDM
32-LEHET'L HAKAYlK
33-TRKLERIN SOY
34-AHMET HARAM! DESTANI
3S-A'MAK-I HAYAL
36-KABUSNAME 1
KABISNAME ll
37-MNECCIM TARIHI
MNECCIM TARIHlll
RETTEN DEVLETE
("rrklye Tarihi 1)
39-IMPARATORLUK YOLU
(TUrklye tarihi ll)
40--ciHAN HAKIMIYETI(TUrkiye
tarihi !ll)
FiATI IOTL
41--DLGUNLUK
tarihli V)
42--50NUN
(TUrklye tarihi V)
43--50NA tarihi
VI)
tarihi
VII)

Gi...GESINDE
46-BIZANS TARIH 1
47--"'IZANS TARIHI
4B-ENVARU'L ASIKIN 1
49-ENVARU'L ll
SO-ENVARU'L lll
Sl-1001 HADIS i
HADIS il
S3--MEVLANA CELALEDDIN
RUMI
S4-ISTANBUL TRK KALELERI-
SS-MUHAMMEDIYE i
S6--MUHAMMEDIYE ll
S7--MUHAMMEDIYE lll
58-MUHAMMEDIYE IV
59-TRKIYE'DE SANATLAR
VE ZENEATLAR
60--QELHITRKIMPARATOR-

61--Ml R-AT-L MEMALIK
62-TAVSI R-1 AHLAK
63-TRKIYE 1850 ClLT 1
64-TRKiYE 1B50CILT ll
6S-ESLAF
66--5M ROLE N

67--5MRLEN MILLETLER

2 ClLT
GB-ZAFERNAME
69-DEVLET VE AILE AHLAKI
70-VAKA-1--cEDID
71--+1UZUR- AKL FEN DE
MADDIYUN MESLEK-I
DELALETI
72-KOCA
73--+1AYDAR ELEE.i
RUZNAMESI
74- TARIHI GILMANI
7S--GIZLI NOTLAR
76-FATIH SULTAN MEHMEDE
NASIHATLER
77--KIRIM HARBI
-
.,
4
7B -ANAKKALE IINDE
VURDULAR BEN\ -
79 - ESIR ORTA ASYA
BO - YNETENLERIN
YNETIMI
81 -TRKLERIN SIYASI
DOSTURLARI
B2 - YIRMISEKIZ ELEBI
MEHMED EFENDI SE
FA RETNAMESI
B3 - TRK ISLAM TARI-
HINDEN ClLT 1
B4 -TRK ISLAM TARI
HINDEN ClLT 2
1
-