Kmen Yaynlan: 24

Trk Dnyas Folklor Dizisi: 2

Kmen Yaynlan
1. Bask
Konya 2006
ISBN:975-6527-23-4
Kapak sayfa tasanm
Kmen
Bu kitabn ilk basks " Material Po amanstvu u Altaytsev" adyla 1924
ylnda Leningrad'da yaymlanmtr.
Kmen Eitim Elektronik Turizm Ticaret Ltd. ti.
Rampal ar Zemin kat Nu: 11 Konya
Tel: 0332 353 47 15
eposta: komen54@hotmail.com
Bask
Olgun elik Ofset Matbaa Tesisleri
0332 3423220
Konya
A. V. ANOH N
ALT AY AMANLI I NA
AT
MATERYALLER
Rusa'dan evirenler:
. Zekeriya Karadavut - Jannet Meyermanova
Kmen Yaynlar
NDEKLER
EVRENLERN N SZ I
N SZ 1
BRNC BLM
RUHLAR VE TANRILAR HAKKINDA 3
Tsler Hakknda 3
A) Kara Tsler 3
1. Erlik 3
2. Erlik' in Oullar (Erlik'tin Uuldar, Kara Ts) 6
3. Erlik' in Kzlar 9
B) Aruu Tsler (Temiz Tsler) 10
1. Gkyz (Semavi) Ruhlar 10
a) lgen 10
b) lgen' in Oullar 13
c) lgen' in Kzlar 13
d) Yayk (Arac Ruh) 13
e) Suyla 14
f) Karlk 15
g) Utkuui (Utkuu) 15
h) Yer veya Da Ruhlar 15
KNC BLM
NSAN VE YERN YARATILII HAKKINDA MTLER 19
NC BLM
CANLAR, LENLERN RUHLARI VE AMANLAR HAKKINDA 23
DRDNC BLM
KRMSLERE KURBAN SUNUMU HAKKINDA 35
A) Kansz Kurbanlar 35
B) Kani
1
Kurbanlar 36
BENC BLM
AMANLARIN ELBSES VE DER EYALARI 39
A) Manyak (aman Elbisesi) 39
1. Manyakn Paralar 45
2. Manyakn Arka Taraf 46
3. Kuak (Kurdak) 48
4. Manyakn Alt Taraf 48
5. Manyakn Yan (Mkn) Aksesuarlar 50
6. Manyakn Etek Aksesuarlar 51
7. Manyakn Omzundaki Aksesuarlar 52
8. Manyakn n (Etek) Tarafndaki Paralar 53
B) apka (Prk) 53
Manyak apkasnn Paralar 55
C) aman Davulu 56
Davulun Paralar 60
1. Ka (skelet) 60
2. Davulun Ksm 60
3. Davulun Kasna (Tegerek) 61
4. Davulun zerindeki Resimler (lkeri) 62
5. Davulun Ksmndaki Resimler 63
6. Kasnan zerindeki Resimleri 64
7. Davulun Derisi zerindeki Resimler 64
8. Orbu (Tokmak) 70
ii
Altay' a 90
5. Altay' a Akam Ayini 91
Kurbanlk Hayvana Gitmek in adrdan karken [Okunan
Dual 91
Yaka Puudak (Kenardaki Engel)ta 91
Orto Puudak (Orta Engel)ta 92
ni Puudak (nc Engei)ta 92
Trtini Puudak (Drdnc Engel)ta 93
II. aman Mampy (Ajaktu Nehri' nin Sahilinde Yaamaktadr) .... 95
1. Erlik' e Ayin 95
Giri 95
Ruhlara (Aruu-Neme) Sesleni (Dua) 96
1. Puudak 96
2. Puudak 96
3. Puudak 97
4. Puudak 97
5. Puudak 98
6. Puudak 98
7. Puudak 98
amann Erlik le Konuma 99
amann aluu' yu Ululamaya Balamas 100
2. Altay apt Kaan in Ayin 103
(amann) Kse Atmas 105
Yurttaki Akam Ayini 106
3. lgen' in Olu Kart in Yaplan Ayin 110
amarm Yola kmadan nce Evinde Okuduu Dua 110
adra Gelince Yayk in 111
Tenere' ye (lgen'in Olu Kart'a) 111
Kurbanlk Hayvanlarn Ykanmas 111
Yayk' a 112
Pa Tutkan' a Akam Ayini 113
Karlk' a 114
ii
1. Puudak 114
2. Puudak 115
3. Puudak 115
Gkyznde nc Srgekteki Dua 116
Puudaklardan Dnnde 117
aluu' ya 117
Sabahleyin, Hayvan Bomadan nce 117
Kurban Ta Yannda Okunan Dua 118
Yurt Sahibinden 118
Baka insanlardan 119
Kse ve Et Atarken 119
Yurtun iinde 119
Yurtun n Kesine (Et Dolu Tabak le) 119
Yeraltndaki Ruhlara (Krms) 119
Ocan Etrafnda 119
al uu' nun Eve Dnnde Okunan Dua 120
YEDNC BLM
ALT AY AMANLARININ SOY AALARI VE TANRILAMI
ATALARI 121
Krt Art (Katun Nehri' nin Sol Kolu) 121
Sandep iin lk Dua 123
Sandep in kinci Dua 123
Ata aman ndiyek 124
ndiyek' e Dua 124
Sema Nehri' nin Kolu Olan ike arg Blgesi 125
Kalpas' a E>ua 126
Anos Nehri' nin Az (Katun Nehri' nin Sol Kolu) 127
Anos Nehri' nin Az 127
Kuyum Nehri 131
Kuyum Nehri, Katun Nehri' nin Sa Kolu 134
Sanzak' a Dua 136
ii
Sema Nehri' nin Kolu Olan ike-arg Nehri 137
1. Altay Dinadan Olan Demii Aspina' nn Ayl 139
2. Alk Ss (Dua) 140
Tostogo' a Alk Ss 143
Elikmanara Nehri' nin Az 144
Bokl ve Otustoy' a Dua 144
Kanaa' ye Alk Ss 145
Srte' in Koruyucu Atas Olan Plas'a Alk Ss 146
Kuyum Nehri' nin Az 146
Tslere Alk Ss 147
lp' e Alk Ss 148
Kurtuu Kl (Mayma Nehri' nin Az) 148
Mayme Nehri 149
Yeor, Tartk Ks ve Sumgaya' ya Alk Ss 150
Ata-Ruhlara Dier Alk Ss 151
Be-Piltir' e Kavuan ike Nehri 151
Pe-Peltir Nehri 153
opo Nehri 155
Kuybadak ve Dierleri in Alk, Ss 156
Karum' a Alk Ss 157
Kara' Turuk Nehri 158
Ata aman Tarhan 159
Ak Yayzan 160
Ata amanlar 161
ii
Birinci Blm' de Altay Trk amaniznindeki Tanrlar ve Ruhlar ele
alnmtr. kinci Blm, nsan ve Yerin Yaratl Hakkndaki Mitler'den oluur.
nc Blm, Canlar, lenlerin Ruhlar ve amanlara ayrlmtr. Drdnc
Blm, Kmslere Kurban Sunumu Hakknda baln tamaktadr. Beinci B-
lm' de, amanlarn Elbiseleri ve Dier Eyalar anlatlmaktadr. Altnc Blm,
aman Ayinlerinin Metinleri ve Tercmelerinden oluur. Yedinci Blm' de ise
Altay amanlarnn Soy Aalar verilmitir.
Ayirlerdeki aman dualarnn Trkiye Trkesine aktarlmasnda ve an-
lamlandrlmasnda eitli zorluklarla karlatk. Ayin trenlerinin ve tren
srasnda amann okuduu dualarn standart olmamas, metinlerin aktarlma-
sn zorlatrd.
Altay Trkesindeki baz terimlemi kelimeleri Trkiye Trkesine ak-
taramadk. Bunlarn getikleri ilk yerde anlamlarn vererek zgn biimlerini
kullandk. Ayl, ook, iirg, albr, payrm gibi. Kutsal, zengin, yce gibi pek ok
anlama gelen pay kelimesini bazen olduu gibi braktk, bazen de bay, kutsal,
yce ve zengin biiminde aktardk. Kaan, St Kol, Ab Kaan gibi, unvan ve yer
adlarn zgn ekliyle kullandk.
Eserin evrilmesinde yardmlarn grdmz lmira Ragibova' ya ve
eseri yaymlayan Kmen Yaynevi' ne teekkr ederiz.
Konya, 10 Temmuz 2006
ii
BRNC BLM
RUHLAR VE TANRILAR HAKKINDA
amanist Altayllara gre ruhlar yeralt, yer st ve gkyz olmak
zere meknda varlklarn srdrmektedirler. Yeralt ruhlar genellikle
krms, gkyzndekiler kday, yer ruhlar ise yer-su (yer su) veya al tay olarak
adlandrlrlar.
Altayllar tm ruhlar: 1) ts (harfi harfine: z, kk, balang, temel)
yani ilk bataki ruhlar, evvelden var olanlar ve 2) yayan neme (harfi harfine:
yaratlm bir ey) veya basite neme (harfi harfine: bir ey) yani sonrakinin
ruhlar olmak zere iki gruba ayrmaktadrlar. Bu ruhlar ya aru (temiz) ya da
kara (pis, kt niyetli) olarak ikiye ayrlr. Buradan hareketle, ruhlar: 1. arn ts,
2. kara ts, 3. aru neme, 4. kara neme olarak drde ayrlr. Son iki grup, baka bir
ifade ile sonrakinin ruhlar krms gibi genel bir isim altnda toplanabilir. Bu
krmsler daha nce lm amanlarn ruhlarn temsil etmektedirler. Bunlar
da 2 gruba ayrlr: 1. Ozog taydalar: Anne tarafndan atalar (tay+ada=day ata)
demektir. 2. Kan adalar: Esas, z atalar demektir ki o da baba tarafndan atalar-
dr. Krms szcnn ikinci gruba dhil olan ebediyetin kara ruhlarn (kara
ts) ifade etmek iin kullanlan bir manas daha vardr.
Tsler Hakknda
A) Kara Tsler (veya kara krms)
Altayllarn inan sisteminde merkez bir yer igal etmekte olan Erlik
bu snfa aittir.
1. Erlik
1
(yek kara ts/menfur, nefret uyandran, kara temel)
Altayllarda, insanlar ve hayvanlar iin en ar ve salgm hastalklar
(kzamk, tifo gibi) ile korkun felaketler (katn yobol, a kyal) Erlik'in adyla
badatrlr. O, insan kendisine kurban kesmesi iin zorlamak amacyla bu
hastalklar gnderir. Eer insan onun arzusunu yerine getirmez, kurban sun-
maz ise Erlik onu lmle cezalandrr. Soma onun canm yanna alp (lttn tn
1
Bu kelime Erlik Han, yani glii handan trerrutir. Uygur Budist antlarnda bu isim ile Yama, yani
yeralt dnyasnn hkimi ifade edilir. u anki ekli olan Erlik Moolca'dan yanl bir telaffuzla
gemi olup sonunda Sibirya Trkleri de bu kelimeyi benimsemilerdir.
algan) yeralt lemine gtrr (altng oroon) ve kendisinin hkim olduu bir
mahkemede yargladktan sonra onu kendine uak, hizmetkr yapar (Erlik
Piydirj elizi/Erlik Beyin hizmetkr veya elisi). Erlik bazen o ruhu insanlara
ktlk yapmak amacyla yer stne gnderir. Altayllar tarafndan kt bir
varlk olarak kabul edilen Erlik'in insana ve onun canna kar btn mnase-
beti ile ilgili inan bunlardan ibarettir.
Altayllar her zaman, zellikle de hastalk hkm srd dnem-
lerde Erlik'ten ok korkarlar. Dorudan adm sylemekten saknarak ona ksa-
ca kara neme (kara bir ey) olarak seslenirler. Bundan baka onu kstah, edepsiz
(Kal Erlik ) inat, uyumsuz olarak da (Pos Erlik) adlandrrlar.
nsan bu derece sk bir ekilde Erlik'in tahakkm altnda bulunsa
da, onu kandrabilir ve hatta ona kar faaliyetlerde bulunabilir. nsanlar kur-
ban sunarak, tabiri caizse, Erlik'in gzne girmeye, kendi huzur ve refahn
satn almaya akrlar. Bunula beraber kurban kesme sreci pek de samimi
olmayan bir hava ierisinde geer.
Bu par lgm slerge tabsn,
Pajm ezen yatsn!
Kaya kriip alkatpagar.
U ylga amir yatsam,
Paza parlggar paza yetsin.
Yak kamnrj kn alattan
edeger
nsanlar Erlik'e kar byle saygszca davranmakla kalmyor, daha
arm, daha fazlasn da yapabiliyorlar. rnein ona sk sk zayf, hatta hasta
hayvanlar kurban ediyorlar. yi tsler erefine kesilen kurbanlarn derilerini
zel yaplan kazklara astklar hlde, Erlik'e verilen kurbanlarn derilerini asl
olarak brakmayp, evlerine gtryorlar. Taylga olarak adlandrlan kurban
sunma meknnn yapmnda kullanlan aa ve kurbanln paralarnn asl-
d direk ve kazklarn bile kt nitelikte, eski ve eri br olanlarm seer-
ler. Gelecekte Erlik'in a gzlln azaltmak iin bir are olarak taylgay
bazen onun korktuu kuburnu aacnn (togonok) ya da akdikenin (pele) ya-
Bu kurbanm sizlere ulasn,
Bam esen, sa yatsn!
Ters bakp bizi alatma.
U yl huzur iinde yaarsam,
Yine kurbanlar ona ulasn.
yi kamlar da gszletirmektesiniz.
4
nnda, ayl
1
dan uzakta, en az sayg duyulan kuzey tarafta (arka yan), p ve
lelerin atld yerde kurarlar.
Togonoktnj tlzi pirigip, Kuburnunun fidyesi olarak
Togus sktii mirdi. Dokuz kemikli paavra eklenir.
amanla.- dualarnda Erlik'e Kayrakan olarak seslenirler. Erlik ve insan
arasndaki ili^ > dikkate a'rsak, bu ifade bazlarnn tercme ettii gibi ha-
yrsever, ltufkr i"iakan
r
("Tana) deil, keskin, sivri, kesici
3
hakan yani her za-
man ac ve eziyet ektiren ve hatta lm getiren anlamna gelir Bundan dola-
ydr ki Altayllar insan canna iplik (salam olmayan) derler (uuk tnd biip
salgan/ipsi ruhu yaratan). Dualarda Erlik'e sk sk baba (Erlik ada) ve insan ru-
hunun yaratcs (zr tnd bkan/hayat iin ruh ren, yaratan) olarak hitap
ederler.
aman dualarnda Erlik'in d grn ve kyafeti de tasvir edilmek-
tedir. Bu tasvire gre Erlik atletik vcutlu, ihtiyar bir adam olarak tantlr. Gz-
leri ve kalar kmr gibi kapkaradr, sakal ise ikiye ayrlarak dizlerine kadar
uzanmtr. Kpein az diine benzeyen by, kvrlarak kulaklarna aslm
hldedir. enesi tokmaa, boynuzlar aa kklerine benzer; salar ise kvr-
cktr (yelbir atu pos Erlik/ dalgal sal inat Erlik).
Erlik yeralt diyarnda (altn g oroon veya al yer/rak lke) kara a-
murdan yaplm sarayda, dier versiyona gre de duvarla evrili kara demir-
den yaplm sarayda yaamaktadr. Onun saray insanlarn gzyalarndan
oluan dokuz nehrin birleerek Toybodm (Doymadm) Nehri'ne dnt
yerde veya abra ve ytpa denilen korkun su canavarlaryla dolu olan Bay Terjis
(Bay Derizjin yannda bulunmaktadr. Toybodm Nehri'nin zerinde at klndan
kurulmu bir kpr vardr. Erlik'in leminin nfusunu lm insanlarn saysz
ruhlar oluturmaktadr (kananrj pajn algan, kamk pajn yunaktan/ pek ok ba
alm, tm balar toplam). Eer bu canlardan herhangi biri keyfine gre
onun lemini terk etmeye kalkrsa, at klndan yaplm olan kprye basar
basmaz nehre der. Bu nehir, arsz kaaklar Erlik" in topraklar ma geri getirir.
Toybodm Nehri'nin kysnda yeil kalal, solgun gsl, byk kaya ben-
1
Altayllar keeden yaplan adr eve ayl dedikleri gibi, birka evden oluan gruba da ayl demek-
tedirler. (Trkeye evirenler)
2
Karlatrn: Kayrakkat (kayran: sevgili+kan) koruyucu melek. (V. V. Radlov, Opt Slovarya
Ttirkskih Nareiy, II")
3
lerde ruha " ipsi" denildiine gre, Erlik bu hayat ipini kesmektedir.
5
zer eneli korkun su canavarlar, yutpalar, yaamaktadr. Yutpala Erlik'iri
saraynn bekileridir.
Erlik'e ulalabilecek bir tek yol vardr; fakat bu yol pudak denilen
byk engellerle doludur. amanlar aj l r. yaparken Erlik'in huzuruna bu yol-
dan gidebilirler. Ayrca onlar Erlik'in sarayna (rg) girebilir ve onunla direkt
irtibata geebilirler.
Erlik kreksiz kara kal kta gezer; yaz, rahvan ata, yk hayvanna
(klk) veya kel bir kze biner.
Erlik kzl, kanl yemeklerle beslenmekte, akcier kam imektedir.
Yeme ve ime zaman ise akamst, gkyznn kzard zamandr.
Erlik'in tasvirleri yaplmaz. Erlik byk kara ruh (kara yaan ts) olarak
kabul edilir. Onun hatr iin aylda, kapnn sol tarafnda, bulak suyu konu-
lan kabn durduu ve amarlara gre kt Amslerin (yaman krms) gleri-
nin topland yerde ayin dzenlenir.
2. Erlik'in Oullar (Erlik'tn Uuldar, Kara Ts)
Erlik'in bir rivayete gre yedi, baka bir rivayete gre de demir bal
dokuz kara olu (tsn, ir pat kara vldar) vardr. Onlarn ok farkl zel isimle-
ri vardr. Fakat bir amann syledii isim dier amann syledii isme uyma-
yabilir. Her aman onlar kendi inand rivayete gre isimlendirir. Genellikle
karmak bir yapya sahip olan isimler her ruhun herhangi bir zelliini be-
lirtmektedir. Birinci rivayete gre Erlik'in oullarnn adlar u ekildedir:
1. Ta pilektii Pay-Maattr
2. Kara
3. Ye s pilektii Kerey Kaan
4. Uar-Kaan
5. Yaba-Kaat
6. Kmiir-Kaan
7. edey -Kaan
(Ta Bilekli Pay Maatr)
(Bakr Bilekli Kerey Kaan)
kinci rivayete gre:
1.
2.
3.
Erliktir/ ylanduu Kara
Katn sndn Kaan-Kara
Pik snduu Piy-Kara
Ta pilektii Mattr
Yetti oduluu.
(Erlik'in Ylanl Kara)
(Sert Yapl Kaan Kara)
(Koca Vcutlu Piy Kara)
(Ta Bilekli Mattr).
(ujay Han neslinden yedi otal Kerey
Kaan)
6
Peli yok - pertikter
Yanmaj yok snktar
Pel sgi pertikter
Kcbrgaz kcykcktar
Uy e sgi oykaktar
Beli yok, sakatlar
Kalas yok, krklar
Bel kemii sakatlar
Kaburgas eriler,
Boum kemikleri bklenler.
Altayllarm anlattklarna gre kt ruhlar arasnda disiplin sz ko-
nusu deildir. Aralarnda kavga eder, kr ve hatta savarlar. Onlarn hepsi
son derece agzl ve oburdur Bunlar inam da rahat yiyebilirler. Biri hasta-
land zaman Altayllar: "kt ruh onu yemektedir" (krms yep-yat), ld-
nde ise "kt ruh onu yedi" (krms yeen) derler. Vcuttaki yara izleri ise
(paluu) krmsn srklar (kmst] titegeni) olarak izah edilir. Kt ruhlar
sadece insanlar iin deil, Erlik iin de zararldr, nk ok agzl olduklan
iin insanlar yemekle Erlik'in paym da yemi oluyorlar.
Kt ruhlar len insanlarn canlardr. Onlar boylara (sk) ayrlmak-
tadrlar. Bunlar kalabalk gruplar oluturarak bir zamanlar yaadklar, ait ol-
duklar ayln etrafnda dolaarak varlklarm srdrrler. Bazen agzllk
onlar kendi boylarnn aylndan baka bir boyun aylma gitmeye zorlar. Kur-
naz ve srnak olan bu ruhlar kap veya duvardaki yark ve atlaklardan ieri
szarak insan yemek iin saldrrlar.
Kt ruhlarn zel ilikileri ve i ilerinde asayii salamak ve inam
onlarn keyf muamelelerinden korumak amacyla Erlik yeryzne kendi ba-
hadr oullarn gnderir. Onlar tehditkr muhafzlar olarak (katn kyak) ka-
pdan ieriye kt, kara unsurlarn girmesini engellemekte (ejigine katm yaman
kelze, kuyaktap yat), bundan dolay da kapnn zrhlar (ejiktirj kyag) olarak ad-
landrlmaktadrlar.
Erlik'in bahadr oullan kaplar kt ruhlardan korumak amacyla
kap selerinin iki yannda (eki yaagi) nbet tutar, eik nnde (pozogo) gezinir
veya ayln nndeki alana (kiirentik) doru giderler. Aylda kt ruhi m varl-
n fark ederlerse ona saldrr ve gl kollar ile skca yakalayp ceza olarak
daima kaynamakta olan drt kulplu dkme demirden yaplan kazana (trt
kulaktu killer kazan) atarlar Kt ruh bu yer alt cehenneminin aznda (yer
iaamnrj uz) cezasn grr.
Her boy (sk), ayl kapsnn muhafzln kabilenin hamisi olan Er-
lik'in bir veya iki olunun yrtmekte olduuna inanr. Erlik'in oullar ara-
snda kap muhafzlar olarak Kara, Kerey-Kaan, Temir-Kaar, Pad-piy ve Pay-
Maattr'm adlar gemektedir.
8
nsanlar Erlik"in oullarn, yce velinimet olarak grmekte bundan
dolay da onlara byk sayg duymaktadrlar, ama ayn zamanda onlarn kor-
kun fke ve gazabndan da korkmaktadrlar.
Baz amanlarn anlattklarna gre, Erlik'in oullar babalarna kur-
ban sunulurken aman ynetmekte, yeralt dnyasna inmelerine elik etmekte,
aman ve Erlik arasnda bir tr arac veya arabulucu grevini stlenerek Erlik ile
mzakereleri yriitmektedirler.
amanlarn inancna gre, Erlik'in ocuklar insan iin kara tslerdir.
Her boyun (sk) Erlik'in oullarndan hrmet ve sayg gsterdii kendi ts
vardr, onlar dier boylarn tslerine kaytszdrlar. Bu tsler adna dzenlenen
ibadet trenleri Erlik iin dzenlenenlerden sadece birka dua ile farkllamak-
tadr. Kurbanlklar da (hayvanlar) Erlik'e sunulanlarn aynsdr.
Erlik'in oullarnn yeralt dnyasndaki rolleri tam olarak anlalm
deildir. Bunlar yeralt dnyasndaki glleri, rmaklar, deniz ve deniz cana-
varlarm idare ederler. Herbiririn pek ok ota (odun) vardr.
Altayllar Erlik'in oullarnn faaliyetlerini Rus ynetimi memurlar-
nn faaliyetlerine benzeterek onlara kamp polisleri (okolo staraboy pristap) demek-
tedirler.
vardr:
Erlik'in oullarndan biri olan Ta pilektii Pay- Maattr' m dokuz kz
Maattrdrj togs kz, Maattr' n dokuz kz,
Yelter kara atular, Doutan kara krtkanlar,
Yeltek kara pdl, Dokuzu da denk karalar.
Togus tjey karalar. rgl kara sallar
Maattr'm kzlar ayln kaps nnde bulunurlar, yani kapc saylar -
lar. aman dualarnda onlar siyah ylanlara benzetilirler (kara ylan kstar).
Erlik'in oullarndan yalnz Kara'a bir tasvir (aluu) yaplr. Bu tasvir
dokuz erit ve kaa bez (kara ps)den ibarettir; ayln kaprm sol tarafna konulan
bir sra aslr.
3. Erlik'in Kzlar
Bir rivayete gre Erlik'in sadece iki kz vardr. Birinin ad Segis Kst ii
Kitey Ene (Sekiz Gzl Kitey Ana), dierinin ise Erke Solton (Nazl Sultan)' dr.
9
Baka bir rivayete gre ise Erlik'in dokuz kz vardr (Erlik fiydin toku
kz).
Onlar yeralt dnyasnda, aman dualarmda oyn yer (oyun yeri) ve-
ya ylgayaktm sar oyk edirgcndii k taktak (kaygan san oyuk, harman yeri
olan kuru dz yer) olarak adlandrlan yerde yaarlar
Erlik'in kzlarnn belli bal ileri yoktur. Vakitlerini elence ve oyun-
larla geirirler. aman, ayin esnasnda onlarn yanndan geerken kzlar onu kan-
drp batan kararak yataklarna alrlar ve btn ts ve kurbanlarn kendileri-
ne ait olduu fikrini benimsetmeye alrlar. Eer aman onlarn cilvelerine
aldanp szlerine kanarsa Erlik ve dier tsler tarafndan lm cezasna arptrlr.
aman dualarmdaki vasflara baklrsa, Erlik'in kzlar pek de cazibeli
deillerdir.
Tamuguu yok tolgotor,
alban yok altandar,
Yelim kara keptiiler
Yeltek kara catular,
Pe orolgon tulundu:
Uy ad yok, kajarj,
Yer yark poloktuu,
Yer mecelik emekt,
Kdndriiii tatparjdajp,
Emekteri pelerjdejip
Erlik togus tilhey kara ks.
B) Aruu Tsler (Temiz Tsler)
1. Gkyz (Semav) Ruhlar
aman metinlerine gre: lllgen, lgen'in oullar, lgen'in kzlar ve
Yayk, Syla, Karlk, Utkuu gibi hizmetkr ruhlar gkyz ruhlardr.
a) lgen
yilik yapmay seven bir ilahtr. O, ay ve gnein arkasnda, yldzlarn
stnde (r turgan KldaymVstmdeki Kudaym) yaamaktadr. Lllgen'e giden
1
Farsa: KM Taru
Topuu yok elastiki vcutlular,
alvarsz plaklar,
Yapkan kara yzller
Siyah kvrck salar,
Be rgl, tulumlu
Haysz maskaralar,
Yer yar gibi atalh gsller
Tepe gibi tmsek memeliler,
Klarn oynatp
Memelerini sallayp
Erlik'in dokuzu da ayn kara kzlar.
o
yolda yedi, baka bir rivayete gre dokuz engel (pudak) vardr. Bu yol ancak
erkek amanlar iin aktr. Bununla beraber ayin srasnda, erkek aman da an-
cak beinci engeli tekil eden altn kazkla kadar gelebilir, buradan geri dnmeye
mecburdur. Ulgen'in altm kapl (rg) ve altn tahtl (altn ire) bir saray (rg)
vardr. Ulgen d grn olarak bir insan gibi grnr (Adam Ulgen-piy
kiji/atam Ulgen Bey kii) Dualarda ona "ak nur 4 Ay as)", nurlu Hakan (Ay as
Kaan)", "frtna koparan (kiijiirt)", "imek aktran (yalgnd)" ve "yakc
(kygeki)" olarak seslenilir.
Ulgen gne, ay ve gkyznn yaratcsdr:
Ayln knd yaan yer, Ayl, gneli byk yeri,
Ay knm yayagan, Ay ve gnei yaratm,
Adam lgen pgan. Atam Ulgen bimi.
lgen, gkkuann yaratcsdr (eki solorj sadgan/omm iki gkkua
dikilmi); insanlarn, vahi ve evcil hayvanlarn ise ba, kirpik ve gbeini yarat-
mtr. Aynca insanlarn barnan, otlak ve yaylalarn yaratcs da Ulgen'dir.
Tulk snd batn kduun yayagan Gzel (yuvarlak) vcutlu bam
kutunu yaratan,
Kindiktiidii yuyap salgan Gbekliyi yaratan,
Kirbiktiid pp salgan, Kirpikliyi biip salan,
Aygr maln yayap pergen, Aygrl at srs yaratan,
Ar tebegezin pp salgan, eit eit otlaklar yaratan,
Tebeliide mal yayap peretten, Otlakl yerde bize mal yaratan,
Tergeliide yurt yayap peretten. Bakentli yurtlar kurduran.
Ulgen ayn zamanda atein de yaratcsdr:
U odrjd kydiiriip pergen, U atei yakp veren,
U oogrjd kadap pergen Sacayan dikip veren,
Adam Ulgen! Atam Ulgen!
1
Altn kazk/Kutup yldz
lgen, gk cisimlerini hareketlendirip ynetmek, gk grlts ya-
ratmak, yldrm drmek, Tanr tkrkleri (silekey) olarak adlandrlan ya-
mur balatmak gibi pek ok tanrsal gce sahiptir.
Ayd kndii yaltrgan, Ay ve gnei hareket ettiren,
Ak pltt ajrgan, Ak bulutu aran,
Kara agajt ootkon, (Yldrmla) Kara Orman yok eden,
Kalbakka, sapkakka kemdep kalgan. Kak ve kepeyle hereyi hesap
eden,
Yalgn, Krjrti! Yalgn
1
, Kjrti
2
Yizirt edip iygende Tepindii zaman,
Yer yerjis silkinet. Yeryz sallanr.
Yibirt edip iygende imek akt zaman,
Yat kijidii] Yabancnn
Yal yragi yalrayt. (Korkudan) yrei yanar.
lgen' in ezel ve ebed olduuna, ona tapmann balangcna dair a-
man dualarnda yle denir :
Yetti adamnr) kdiirgeni, Yedi atalamn ycelttii,
Yer pdrde, yayagan. Daha yer yokken yaratmaya
balayan,
Pajrganm Pay-lgen! Benim de taptm Pay lgen\
lgen'e , alt, dokuz veya on iki ylda bir defa ayin yaplr ve kurban
olarak da yanda, boz renkli bir ksrak kesilir. Kurban kesme treni mutlaka
balar ya da yaz dneminde, bazen de sonbaharda yaplr. Kurban merasiminde
aman ayinleri btn detaylaryla uygulanr. Ayine kalabalk bir halk kitlesi
katlr. Kurban kesen adam, ailesi, yaknlar ve misafirleri lgen'e balad
tm nimetler iin teekkr ederler, gelecekte de merhametli olmasn dilerler.
Mallarn (maldr) szu) ve ocuklarn (kijinirj suzu) oalmas, avda baarl ve
ansl (mltktrj suzu) olmak, stn, arpann ve otun bol olmas, btn halkn refah,
sal ve mutluluu iin dua ederler.
Kurban kesme treninin zel bir ad vardr: stgii, yani gkyznde-
ki ruha kurban surma. Kurbann kendisine ise parlgt denir.
1
Yalgn: Yldrm karan (evirenler)
2
Kjrti: imek aktran (evirenler)
/2
b) lgen' in Oullar
lgen'in, 1) Kart, 2) Puura-Kaan, 3) Yajl-Kaan, 4) Bura-Kaan, 5) Kara Ku
(kartal), 6) Pakt-Kaan ve 7) Er-Kaanm olmak zere yedi olu vardr.
lgen'in oullar gkyznde yaamaktadrlar. lgeri gibi onlar da
Kuday'm iyi ruhlar olarak kabul edilir. Fakat onlar lgen' den kopmu
1
, aynlm
(ayrlgan) olmalarna ramen babalar ile ayn seviyede deildirler.
Her boy (sk) lgen 'in oullarndan birini kendisi iin koruyucu ruh
sayar. Buna gre lgen'in oullar Altayllar iin, lgen gibi temiz ve iyi ruh
(aruu tostlardandr. Bu ruhlar iin tpk lgen'e yaplan ayin ve kurban treni
gibi tren yaplr ve ayn dualar okunur.
Altayllar arasnda zellikle byk oul Kart olduka poplerdir.
Onlarn tasvirleri (ts) yaplamaz.
c) lgen' in Kzlar
lgen' in dokuz kz vardr. Bunlara (ak kstar: kyandar) temiz ak
kzlar denir. zel adlar yoktur.
Bu kzlar ayin srasnda baz amanlar ynlendirirler.
Ay kulama, kiji polup, Ay (gibi)kulama,
Aydp peretten edegerl nsan gibi her eyi anlatyorsunuz.
Bu kzlarn tasvirleri (ts) kukla eklinde yaplp aman cppesinin
(manyak) srt ksmna aslr.
d) Yayk (Arac Ruh)
Tm arac ruhlar arasnda ilk sray Yayk alr. O gkyznde yaayan
bir ruh olup lgen'in varlnn bir parasdr.
Ayas Kaanrj iilegi, Ayas Kaan' n (lgen)'m paras
Aydr) kiinrj lii. Ay ve gnein paras
Yayk yerde, insanlar arasnda yaamaktadr. lgen onu gkyzn-
den insan tm ktlklerden korumas ve tm canllara hayat vermesi iin
gndermitir. Bundan dolaydr ki o dualarda Kuday (Tanr) adyla gklere
'Byk ihtimalle burada fiziksel kopukluktan bahsedilmektedir, yani lgen'in oullar onun vcu-
dundan ayrlm paralardr. Daha sonra geen metinde Ya/k ruhunun tanmnda: "Yayk,
lgen'i paras, yani gne ve ayn parasdr."
13
karlmaktadr. Ama yir.e de Yayk'm. en nemli rol insan ve Ulgen arasnda
arac olmasdr.
Ulgen-piydir] yarltkz, Ulgen P/y'in habercisi (Emirleri),
Kzl plt kuyuluu, Kzl bulut kenarl,
Kzrjla tiskindii, Gkkua dizginli,
Kba yalgn kamlm, Solgun imek kaml,
Terjerede til alkan, Ak-Yayk! Gkten haber alan Ak Yayk\
Altayllar YayVa zel sayg gsterirler. lkbaharda, ksraklarn ilk sa-
lan st ile yulaf ununu kartrp lapa (potko) hazrlaryp Yayk'a sa saarlar. Bu
trene Yayk kaldrma (Yayk garar/ Yayk' yceltmek) denir. Bunun yan sra, bu
trende gelecek yl iin de ncekilerde olduu gibi, nimetler dilenir.
Ustiig ayini yaparken aman Yayk' arr ve onun eliinde kurba-
nn lgen'e gtrr. Yayk'm yardm ve rehberlii olmakszn aman gklere
kamaz.
Yayma, beyaz bir kuma parasndan kurdeleli bir tasvir yaplr. Bu tas-
vire beyaz eritten ba, kulak, kol, ayak ve kuyruk yaplr. Ayaklarna k nmz
eritten kurdele dikilir. Bu kuklalar yirmi otuz arasnda olur. Hepsi beyaz kl-
dan rlen bir ipe balanarak ayln arkasndaki iki kayn aacna gerilir.
U iiyeliiii Ak-Yayk, U boumlu Ak Yayk,
Altn krln Ak-Yayk\ Altn kenarl Ak Yayk\
e) Suyla
Suyla, insann yerdeki muhafzdr. At gzldr (at karaktu Kaan-Syla).
Ancak otuz gnde ulalabilecek uzaklktaki yerleri bile grebilmektedir.
Baz amanlar Suylay at gzl atmaca eklinde tasavvur etmektedirler
(at karakt mrkdiim).
Suyla, gkyznde yaayanlar grubuna dahil olup ayn ve gnein
paras olarak adlandrlmaktadr (Ay kiinr) krkn).
Onu grevi insanlarn hayatn kontrol etmek ve herhangi bir dei-
ildik olduu zaman onu bildirmekten ibarettir. Bundan dolay ona iki dilli ve
kekeme denir (eki tildii Kaan-kele).
Suyla, ayin masnda amam ktlklerden koruyarak, ona gkyz ve
yeralt lemine yolculuunda elik etmekte ve Yayk ile beraber kurbanlk hayvan
u ya da bu yere gtrmektedir.
20
bilmemektedir. Ortlar onu bir ekilde zihinlerinde tasavvur etmektedirler
(ebeltip-yat).
Da ruhlar gkyznde veya yeraltnda deil, insann kendisinin ya-
ad dnyada varlklarn srdrmektedirler. Bundan dolaydr ki Altayllar
yer ve su ruhlar (yer-su), buzul ruhlar (yezim tayka) ve da ruhlar (altay) olmak ze-
re gruba ayrmaktadrlar.
Bu ruhlarn genel ismi ee (sahip) ve yezim-piydir.
Bu ruhlar kesin snrlar iinde ahslandrlmakta ve bylece da, ne-
hir, gl, kayalk, vs. ruhlan olmaktadrlar. Bundan dolay, da, nehir ve gllerin
corafi adlar Altayllar iin ylece basit, sradan isimleri deil ruhlarn zel
adlarm temsil etmektedirler. rnein, Abu-Kaan Da, Siit-Kl gl, Ulemcn Neh-
ri, Ak-Kaya kayal gibi corafi yerler sadece canl varlklar deil, ayn zamanda
da tanrlardr. Altayllar bu tanrlara dua ederler ve onlarn fkelenme, merha-
met gsterme, insann dualarn cevaplama gibi kabiliyetlere sahip olduklarn
dnrler, insana benzeyen bu canllarn ocuklar da olabilmektedir.
rnein Abu-Kaan dann iki kz vardr ve ikisinin de isimleri
Yelbis'ti.
Altayllar bu tanrsal varlklara yle bir dua ile seslenirler:
Siimer-Ulan taykan, Smer Ulan Dam,
St-kliim, Smer taykam! St Kl'm, Smer Dam!
Altn yarg perzin, Altn hkmn versin,
Agar pajm amir etkey. Aaran bama rahat versin.
Dalar, nehirler ve gller ise yle cevap verirler:
Undubay, tatabay! Unutma, brakma (beni)!
Agar yuurtun amir yatsnl Ak yurdun esen yatsn!
Her dan, her gln, nehrin
balama iin altn direi vardr.
Altn ejigirjnen gp,
Ay bozogond altap yadm
Altn rgrj tabsn tep,
Altn akkrja puulalzn tep.
ve kayann altn kaps, altn taht ve at
Altn kapndan karak
Ay eiinden atlyorum (dua ediyo-
rum)
(Kurbanm) Altm sarayna erisin diye,
Altn direine balansn diye.
t6
KNC BLM
NSANIN VF YERN YARATILII HAKKINDA MTLER
zerinde yaamakta olduumuz yere Altayllar n yer (gerek yer) de-
mektedirler. Bu yerin altmda bir yer daha vardr ki, orada sonsuz karanlk
hkimdir. Oras altng oroon (alt dnya) veya al yer (uzak, rak yer)'dir.
Gerek yer, u an, varlnn ikinci aamasn yaamaktadr. Altayllar
ikinci aamann balangcn tufan (yayk)a dayandrmakta ve bununla ilgili ola-
rak unu anlatmaktadrlar:
Tufann olacan ilk olarak demir boynuzlu gk (tyl) bir teke (tem ir
miistii kk-tekke) haber vermiti.
Gk teke yedi gn boyunca k u d ur m u ca sna meleyip koarak yer y-
zn dolam.
Yedi gn deprem oldu.
Yedi gn dalar ate pskrd.
Yedi gn yamur yad.
Yedi gn frtna oldu ve dolu yad.
Yedi gn kar yad.
Bundan sonra souklar balad. Yedi kutsal karde vard. Bunlar tufan
olacan bildiler. Onlarn en by Erlik, dieri ise Ulgen idi. lllgen'e stn
tanrsal yetenekler verilmiti ve o nom (kitap) olarak bilinmekteydi.
Kardeler bir kerep
1
yapmlar ve bu gemiye her cins ku ve hayvandan
birer ift almlar.
Tufan sona erdiinde Ulgen gemiden bir horoz (takaa) salvermi. Ama
horoz souktan lm. Sonra bir kaz gndemi. Kaz gemiye geri dnmemi.
Ulgen nc kez kuzgunu (kuskun) gndermi. Kuzgun da geri dnmemi,
nk le bulup yemeye balam...
Yedi kutsal karde gemiden kmlar.
1
Altayllar arasnda bu keep'in (geminin), bu gne dek Yal-Mjk dann yksek tepesinde
korunduuna dair rivayetler vardr. Bazlarna gre bu da Iyk yaknlarndaki Kos-aa dadr.
lgen hikmetli kitap olan nom yardm ile insan yaratmaya balam.
Altn fincan iine gk iek (kk iek) koj mu. Byk kardei Erlik bu iein
bir parasn alm ve o da bir insan yaratm.
Lllgen kardeine fkelenmi ve: "Senin yarattn halk kara kayi ku-
akl kara kavim olsun!" (Kara kay kurlun, kara albatt polzn senin yayagan
albattf.) diyerek onu lanetlemi. Sonra: "Benim yarattm ak kavim gnein
doduu, senin yarattn kara kavim ise gnein batt yere gitsin" demi.
Kara kavim bir emberi deri ile kaplayp davul icat ederek yer yzn-
de ilk defa amani ayin yapmaya balam.
Dier bir rivayete gre, lgeri insan vcudunu yarattktan sonra yce
tanr olan Kuday'a yarattklar iin can istemeye kuzgunu gndermi. Kuzgun da
gkyzne uup gitmi.
Kuday kuzguna Ulgen'in istedii canlar vermi. Kuzgun onlan gagasyla
skca tutup geri yola koyulmu.
Yol uzunmu, kuzgun da ackm.
Kuzgun yer yznde uarken bir deve lei grm. Alk onu lee doru*
ekmekteymi, ama o dayanm ve lein yanndan geerek yoluna devam etmi.
Neredeyse aln unutuyormu, ama birden bir at lei ile karlam. Alk
daha da kuvvetli hissettiriyormu kendini. Lakin kuzgun bu lei de gemi, an-
cak gcnn azalmaya baladn fark etmi.
Kuzgun, yorgun kanatlarn gererek umaya devam etmi ve nc
lele karlam. Yerde yatan bir inek leinin mavi gzleri kuzgunu ylece
cezbedip kendine ekmekteymi ki, ite o an kuzgun kendini tutamam ve se-
vinten: "Ah! Ne gzel gzler!" diye barmaya balam. Gagasndaki canlar
dm ve amlar, sedirler, akamlar, ladin aalar, ard gibi ine yaprakllar
ormannn stnde dalm. Bundan dolay bu aalar kn da yazn da yeerir
olmu. Kuzgun gkyzne giderken Erlik gece yarsnda yeraltndan kp dn-
yay ziyaret etmi.
O, yer stnde yeni bir saray (rg) grm ve sessizce ona sokulmu.
Saray lgen'in yaratt insan vcutlar ile doluymu. lgen, Erlik'ten phele-
nerek saray kaplarnn yannda muhafz olarak bir kpei brakm. Eski zaman-
larda kpeklerin ty yokmu ve onlar insan gibi plak (tysz) imiler. Erlik
kpee yle demi: "Benim saraya girmeme izin ver, ben de karlk olarak sana
nekey (eski krk) vereceim. Artk meyeceksin. Ve yle bir yem vereceim ki
bir ay boyunca ackmayacaksn."
zo
Kpek de bu szlere kanp Erlik'i saraya brakm. Sarayda bulunan b-
tn cesetlere Erlik kendi cann flemi ve "bunlarn hepsi benim olacaktr" demi.
Vcutlar dirilmi. Bunlarn arasnda ocuklar, delikanllar, kzlar,
adamlar, kadnlar ve ihtiyarlar da varm.
te bylece yeryznde insanlar ortaya km.
Erlik'in dumansz barut ile doldurulan bir tfei varm. Her gece ye-
ralt dnyasndan kp onunla insanlar vurur, canlarn ise kendisi alp gt-
rrm. Daha sonra gzel kzlar a (kazanc) delikanllar ise seyis (kdi) ya-
parm. Ulgen saraydaki halkn azaldm fark etmi. O zaman Erlik'in barutlu-
unu kimse grmeden baka bir barut ile doldurmu. Erlik gece tfeini atele-
mi. Kulaklar sar eden bir ses meydana gelmi. Erlik korkusundan tfei atp
yeralt lemine kam.
O gn bugndr Erlik yer yzne kmaz olmu. O imdi canlar av-
lamak iin elilerini gndennektedir.
Bir zamanlar Erlik beyaz ata binermi. Fakat sonra bu at bir kahrama-
nn cannn karlnda Tanrya vermi. Ama yce Tanr onu kandrm ve can
yerine ona kara boa vermi. Erlik'c bu boaya ters binmesini, eline de kam
yerine balta (ay malta) almam emretmi.
Altayllar bundan dolay Erlik
1
e at yerine kara boa veya inek kurban
ederler.
vcudu terkettikten sonra baka bir leme, yani Altayllarm paka yer (baka
yer) dedikleri yere gider. Onu orada Erlik'in elisi olan alda (lm ruhu)
karlar.
Alda hakknda tam bir fikir verebilmek iin baz Altayllar ii basit-
letirerek ona Rusa sotnik (yzba) adn vermektedirler. Bu aldalar her yeni
len adamn oktan lm yaknlarndan birinin ruhudur.
Siine ve alda insann lmnden sonra belli bir mddet ayl etrafn-
da, akrabalarnn arasnda dolar. ocuun snesi yedi, yetikininki ise krk gn
bylece dolar. Bu sre boyunca len insann ayl ya da evinde bir takm tabu-
lar olur. rnein, aldaran ayldaki gizli varlnn kendi vcudunu kirletecei-
ne inanan amanlar, krk gn boyunca o ayl ziyaret etmezler. Sradan halk ise
l kan evden yedi gn iinde ne bir ey alr, ne de oraya bir eyi dn olarak
verir. Ayrca, bu dnem iinde l kan ayln reisinden bir ey istemekten ka-
nlr.
len iin krk gn sonra ayl halk zi't pay ram
1
adnda bir tren d-
zenler. Bu tren srasnda hayvanlar kesilir, et piirilir ve ortak bir sofrada yenir.
htiyarlar doalama ksa dualar okurlar. rnein: Artkan yurtuura pala
parkazna yakt polzn, lgn siinezine arn polzn (Kalan halkna, oluk-ocuuna
salk olsun, len ruhu temiz olsun). amar, tren esnasndaki ibadette aktif bir
rol stlenmez. Ancak bazen zel olarak ayln reisi tarafndan davet edilir ve ard
ttn ile tts yaparak alday adrdan kovar. Bu esnada da unlar syler:
Aydn dnyaya gelme,
imdi tekrar kma!
Seni Al-ayk gtrsn,
Gr sal Erlik atamz seni tutsun.
Byle kt "bir eyi"
Bu dnyaya brakmadan
Tanr yok etsin.
Bu ktl (alda) Erlik yannda tutsun ve salmasn.
Biz, evden alday kovmak iin yaplan bir treni Mayma Nehri'nin
yukar taraflarnda Altayl V. V. Kupag' n aylndeyken grdk. Treni aman
Sapr gerekletirmekteydi. Bu treni ayln reisi de yapabilir.
di biz tekrar carm br dnyadaki hallerinden bahsedelim.
1
Payram - Farsa : Bayram
24
Altayllarn inancna gre can lmszdr. Her ltayl kendi kendi-
ne lmsz canm ne olacak (Mrjk bolgon tnm kandiil) diye sorar.
stisnasz her lnn can br dnyada kmse dnr. Daha nce
grdmz gibi Altayllar Erlik'i
1
ve ona tbi btn ruhlar ve ayrca len
btn insanlarn ruhlarn da krms diye adlandrrlar.
Krmslerin br dnyadaki kaderi dnyada vapt iyilik ve ktle
bal olarak deiiklik gsterir. yi insann ruhu lmden sonra yer \"znn
tm gzellik ve nimetlerinden faydalanarak bu dnyada yaar (jnt yerde tyat).
Bylece yeryz, onun iin cennet olur ve lmden sonra burada bulunmak
ruh iin en iyi durumdur.
Bu dnyada gnahkr olarak yaayann ruhu ise gnahlarnn cezas
olarak Erlik'in yarana, yeraltndaki dnyaya gider (otko parp-yet/ atee gider).
Byle bir ruh br dnyaya geer gemez Erlik'in ua, elisi olur. Btn insan-
lara ktlk etmeye alr; onlara hastalk bulatrr. Ayrca akrabalarndan
birini Erlik'in lemine gtrmeye alr.
len adamn geride kalan akrabalar, onun ruhunun daha yer yzn-
de de olduu ilk anlarda kendi huzur ve emniyetleri baknnndan byk korku
iinde yaarlar. Dahas, bu dnem iinde meydana gelen tesadfi kazalar bile
lenin akrabalarm krmsn srarc faaliyetlerinden kurtulmak iin baka bir
yere tanmaya zorlar. rnein, Ist-Aros Nehri sahilinde yaayan Altayl Sana,
Ak-Ayr' ya gmt. nk onun gen einin lmnden sonra ocuu vefat
etmi ve en iyi iki at kprden nehre derek boulmutu. Akrabalarndan
birinin lmnden sonra tanma olay Altayllar arasnda son zamanlarda ar
ekonomik koullardan dolay yaygnln kaybetmektedir.
Al tayl l ar n i nanc na gre bt n amanl ar n canlar l mden
sonra yer yznde varl n srdrme hakk na sahip krmsler grubuna
dhildir. Bir keresinde, aman Mampy' a lmden sonra ruhunun gerekten
varlm devam ettirip ettirmeyeceini sorduumuzda, o olumlu cevap verdi
ve: "Evet, bizim inancmz byle" (e, pistir) andi yar]).. Ben, dier amanlar gibi
1
V. V. Radlov'a gre krms terimi iki yol ile olumutur: 1) Trke krnvs- grnmezden; 2)
Ttii'k- Manihey antlarnda geen Hormzda veya Kormzdc kelimeleri aslnda Ormuzda teriminin
deiime uram hlidir, Atayllar bu terimi okunu olarak kendilerinin krms terimi ile kantr-
mlardr. Bundan dolay bu terimin iki anlam vardr: Birincisi, lm birinin ruhu; ikincisi, yeralt
dnyasnn Tanrs Erlik'in ta kendisi.
25
lmden sonra krms'e dneceim. Vcudum ryp gider, ruhum ise yer-
yznde yaamaya devan eder" dedi
lm amanlarm ruhlarna (krmslerire) dair Altayllarm dnce-
leri yledir:
Her eyden nce tm lm amanlar temiz ruhlardr (crn neme). len
amann ruhu, lmnden veya yedi gn sonra akrabalarm ziyarete gelir.
Obann yannda veyahut yaknnda bulunan bir ormanda gecenin sessizliini
bozan bouk bir davul sesiyle aman, bu esrarengiz varlm ve ziyarete geldi-
ini bildirir. aman Sapr'n anlattna gre, bu ziyaretten soma amann ruhu
Erlik lemi ile tm ilikilerim koparr ve lenin akrabalar tarafndan arn neme
ruhlar arama dhil edilir. amarm lmnden soma onun tasvirini (aln)
hazrlarlar ve ev sahibi taralndan davet edilen aman bu aln'mm zerine,
zel dua okuyarak, taze arap (arala) serper. O andan itibaren tasvir, ayln say-
gn bir yerine aslr ve din bir unsur haline getirilir. amann ruhu ise arn ne-
me' ye dnr.
lm amann hayali Altayly evde, dalarda, omanlarda ve rya-
larda olmak zere her yerde takip eder. Bu olay amann lmnden sonra*
nc, beinci, yedinci ve onuncu yllarda meydana gelir. nsan, lenin sesini ve
hatta btn sylediklerini duyar. Ruh ondan kurban ister; itaatsizlik gsterildi-
inde ise inam korkutur ve hastalklar saar. len amarun akrabalar srnak
hayallerden kendilerini korumak iin kalkuu veya saba dzenler, onun tasvirini
yaparlar ve kendi rh krmsleri (arn neme) arasna dhil ederler.
Bylece Altayllarda amanlkta byk nem arz eden rh-krmslerin
topluluu belirlenir.
Tm bu ruhlar grubu, hakl olarak, insann kanndan ve etinden olan
ruhlar olarak adlandrlabilir. Bunlar kan akrabalnn ruhlandr. Herhangi bir
Altayl ailenin eceresini aratnrsak baba veya ana tarafndan bir amana da-
yandm grrz.
Her Altayl, ana ve baba tarafndan yedi gbee kadar eceresini ok
iyi derece bilir. Yedinci babadan nce gelen ecdadn adn sylemekten korkar
ve ekinirler. Onlarn kanaatine gre, yedinci kuaktan nceki ahslar bir za-
manlar Oyrat Hanlnn tebaalar imi ve onlarn isimlerim sylemek Rusya
arna kar saygszlk saylr. Bundan dolay, bu konuda daha fazla bilgi sahibi
olan yal insanlar ounlukla sessiz kalrlar. Soy aalarna gre, ruhlar (aru
neme) aslnda sz konusu ailenin daha nce lm olan aabey, day, amca, teyze,
hala, bacanak veya dedelerinden biridir.
26
Her ailede ar neme saylan fcrmslerin says ve alt arasnda de-
imektedir; btn krmslerin says ise birka yz bulabilir. Krmsler her
aileye hem erkek, hem kad n tarafndan gelir. Saym srasnda da her iki tara-
ln krmsleri dikkate alnr. nk evlilikten sonra elerin her biri ayr ayr
olarak ana ve baba evinden kendi soyunun fcrmslerinin tasvirlerini getirirler.
Kocann krmslerinin tasvirleri adrn erkek tarafnda bir diree, kadnnkiler
ise ayn diree, ama kad n tarafna aslrlar. Burada iki ailenin kJTMslerinin ilk
bi rl emesi meydana gelir. Bundan sonra gel en oul l ar ve t orunl ar evl en-
di i nde, baba ve anal ar n n krmslerine el eri ni n yeni fcrmslerini de ek-
lerler.
KrmsleT hakk ndaki sorulara Altayllar genellikle: Bu babam n
krmsdiir, bu ise annemi n (p adammrj krmzii, p enemnin) eklinde cevap
verirler.
Altayllar eitli soylara (sk) ayrlrlar. Her boy (sk) onlarca, hatta
yzlerce kiiden oluur. Buna ramen hibir kii kendi boyundan birisi ile evle-
nemez; mutlaka baka boylardan biriyle evlenmese lzmdr. Bu kural bozanla-
ra, rnein Hristiyanl kabul edip boy iinden evlenlere ok kzarlar ve "neden
kilise kan karmna izin veriyor" diye hayret ederler. Her boyun kendi zel
ruhlar vardr. Bu ruh krmsler de akraba ayrmna tabidirler. ki boyun akraba-
lk kurmasyla ruhlar da karde olurlar. Bundan dolaydr ki, doal olarak,
rnein Tonjoondor boyunda aptlar boyunun krmslerini ve aptlar'da da
Tonjoordor'un krmslerini grmek mmkndr.
Sylenenler dikkate alnrsa, yllarca her aylda pek ok krm s tasvirle-
rinin birikmesi gerekirdi. Ama byl e bir dur um sz konusu deildir. Altayl-
larda, kural l ara uygun ol arak fcrmslerin saysn azaltmak yanl bir davran
deildir. Bu azaltma u ya da bu krmse olan sempati veya antipatiye baldr.
Daha ok kadn tarafnn krm sleri karlr, nk onlar ailenin reisi tarafndan
sayg grmezler. rnein, ike arg Nehri'nin yalanlarnda yaayan Temii
(muhtar) Astn, karsnn krmslerinin adlarn bile bi l memekte ve kadnn
fcrmsleririn tasvirlerinin erkein aylna her zaman kadnn dier eyalar ile
birlikte getirildiini kastederek onlara karnn eyizi demektedir.
Altayllar krm sleri (arn neme) bykler ve kkler olmak zere
ikiye ayrmaktadrlar. Bykler ulu krm s olarak adlandrlr. Kklerin ise
tayadalar ve kan adalar (anne ve baba tarafndan atalar)m dmda zel bir isim
yoktur, hepsine genel olarak ozog adalar (nceki atalar) denir.
27
Altay Kiji, ile Maymalar Kiji boylarnda en popler krms Krm'tiir,
Tuba KijiVer'de (ernev Altayllar) ise Kanm'dr
1
.
Bu iki krms ok zel statye sahiptir. Bunlar evlilikten sonra kadn
tarafndan kocann aylna getirilmezler. Bu hakka sadece erkek sahiptir.
Ayldaki Armslerin en nemli saylanlar Kurmu ve Kanm'dr. Onla-
rn tasvirleri aylda en saygn yerde, dier tasvirlerin merkezinde bulunur.
En eski rth-krmsler (ozog kam) hakknda Altayllarda menkbeler (yriim)
anlatlr. Bu menkbeler ksa olup mucizev pek ok olay konu almaktadr.
rnein, aman Tostogo, larun talimat zerine kamtan yaplan bir
adr iinde atee verilmi. Fakat o mucizev bir ekilde ateler iindeki adrn
stndeki delikten uup gitmi ve sa salim kurtulmutur.
Kadn aman Kanaa, Kemik'teki (Bugnk Soyot topraklarnda) Ala
Nehri'nin kysndan mucizev bir ekilde uarak Altay'daki Kopa Nehri'ne
gelmi ve orada yerlemitir.
Ka adndaki bir aman ise dualarnn gc ile yazn byk buz para-
lan eklinde kar ve dolu yadnrm. Ka, ayin srasnda Tanrnn (Kuday) tah-
na kadar ulam ve bundan dolay Tanrnn olu lkabn almtr.
Buna benzer menkbeler Altayl ihtiyarlarn hafzasnda yaamakta
olup deiik yerlerde farkl farkl anlatlmaktadr.
Altayllar, rh-kmslere bistij kudaylar yani bizim tanrlar derler.
Onlar isteklerini insanlara kzamk, iek hastal, trahom, sifilis, irin-
li yaralar, tmr gibi hastalklar gndererek belli ederler. Ayrca bu g, genel
olarak, hayvan ve insann bana her trl felaketin gelmesiyle belli olur.
Altayllarda halk tbb ile tedavi yntemleri hibir zaman komular
Moollardaki kadar yaygn olmamtr. Altayllar, ifal ot, tuz ve benzeri yn-
temlerle tedavi yollarn bilmezler. Her hastalkta ruhlarn gcn aramaktadr-
lar.
Yal aman Yastakop, kendisi gibi ihtiyar ve zayf karsn gstererek
"ona ruhlarn yirmi yldan beri ac ektirdiklerini, kendi dua ve Dahilerinin fay-
dal olmadn grdkten sonra, meslekta Mampy' armak zorunda kald-
n" anlatt ve yarrn yamalak, Rusa "ne olabileceini ancak Tanr bilir" diye
ekledi.
1
Kanm, Ulgen'in yedinci olunun addr.
28
Pupylarj adndaki baka bir aman ise bize ruhlar hakknda bir ey sy-
lemekten kand, nk ruhlar ona gnden beri strap ektiriyorlarm; atei
ve ba ars vard.
Aiyaktu'daki Kara-Mcrtnak a\lnda bir kadn hasta yatmaktayd;
krrnsler ona gz ars hastal gndermilermi. Bizim de hazr bulunduumuz
bir ayin srasnda gen aman Tebekey onun salna ka\-umas iin dua edip
krrn s Ondiyek'e merhamet dilei ile kurban kesti.
Kuyum Nehri'nin yukar kesimlerinde bir hanm gndr doum
sancs ekmekteydi. Buna dua etmesi iin aman Motoy' u getirdiler. Motoy,
krrn sler tarafndan gnderilen hastal kovmak iin iki gece boyu a\in dzen-
lemiti.
aman Kcdemeu, kendi anlattna gre, akl hastalna yakalanm, be
sene boyunca deli olarak yaam, baygnlk geirdii zamanlarda krmoslerin
adlaryle arrm. ard bu krmslerin hastalk gnderdiklerine kendisi,
kars ve annesi inanyorlard.
ike Nehri'nin yukar kesimlerindeyken d grn olarak mkem-
mel, ancak psikolojik adan hasta olan arkop ile karlatk. Ruhlar ona sene-
dir ac ektirmekteymiler. Sakin dnemlerinde o gnlerce kendikendine konu-
ur, elini kolunu, kafasn sallar, bazen bu durumda aman dualar okuyup du-
rurmu. Nbet geirdii zamanlar ise sel gibi terlermi. Kendisine seslenildiin-
de arkop kendine gelir ve mantkl konuurmu. Bu hastalna are bulmak
umuduyla bizim yanmza gelmiti.
Kuyum Nehri'nin yukar kesimlerinde yaayan ii adndaki bir a-
man, saras tutunca gizlice aylndan kam, iki gn dalarda bayrlarda gezmi,
nihayet nc gn ise 15 kilometre uzaklkta baka bir nehrin yukarsnda
plak halde l olarak bul unmutur. Altayllar ii'n ruh krmsler tara-
fndan boulduunu ifade etmektedirler.
uy yolu zerindeki ibit'te, kadn aman Kytuk, krmslerin kendi-
sine ac ektirdiklerini, aylna szarak kollarn ve ayaklarn kemirdiklerini ve
bu yzden hastalandn ikyet etti.
Grdmz gibi, kan akrabas olan ruh-krnsler, insana kar daha
ok kt ruh roln oynamaktadrlar.
Ama bu husus Altayl ile onun ruhlar arasndaki ilikiyi koparmamak-
tadr.
zg
Altayl kendi Grmlerinin kapris ve zorbabklarna itiraz etmeden bo-
yun emekle birlikte atalarnn kt niyetinden kurtulmak iin areler aramak-
tadr. Altaylrun kanaatince ruhlar hastakk ve kaza gibi felaketler gndererek
insandan hediye ve fidye beklemekteler. nsanlar da bu fidye ve hediyeleri onla-
ra eitli kurbanlar eklinde, hevesle sunmaktadr. Bu tr kurbanl fidye eklinin
toluu diye zel bir ismi vardr.
Kurbandan soma hastann iyilemesi ruhlarn talnyu kabul ettii an-
lamna gelir. Altayllar hastann iyilemesinden sonra nee dolu anlar yaarlar.
te biz aman Motoy' a byle heyecanl bir annda rastladk. nk hamile
kadm onun dualaryla salkl bir doum yapmt. O, btiin bunlar biz
hibirey sormadan ve ima etmeden kendiliinden anlatt. Di er bir aman
Yastakop ise yllarca yataktan kalkmayan yatalak einin aman ayininden soma
yrmeye baladm ve kendisini bir hayli iyi hissettiini heyecanla anlatt.
Kam Mampy, bize arlattna gre, birok hastay dua etmek ve
kurban ayini yapmak suretiyle iyiletirmi ve onlara musallat olan ruh -
krmsleri kovmutur.
Fakat kurban vermekle hasta her zaman iyilemiyor, tersine daha da-
ktleebiliyor. Ancak hasta tedavi gmeye devam ediyor: bir kurbandan die-
rine, bir krmsten bakasna geerek dualarm younlatryor ve daha kymetli
hayvanlar kurban ediyor. Byle durumlarda zengin aileler kurban saysn yedi-
ye, fakir aileler ise bee kadar karr. Ama bu kesin bir snr deildir; duruma ve
ihtiyaca gre kurban says artabilir ve hasta iflasn eiine gelebilir. Altayllar,
uzun sren hastalklar sz konusu olduu zamanlarda, hastann tedavisi iin
Rus halk hekimlerine veya frklerine de bavurur veya istavroz karrlar.
Fakat krmsler Altayllara sadece ktlk getirmemektedirler. Onlar
ayn zamanda baka kt ruhlarla mcadelede yardm eden hamilerdir, insa-
nn evresinde, arn neme grubundan kan akrabal bulunan kormslerin yan
sra, sadece kiinin lmn isteyen kt ruhlar da bulunmaktadr. Altayllar
kesin bir dille bunlar kan akrabalar olan temiz rullardan ayrmakta ve onlar
yaman krmstr (kt ruhlar) olarak adlandrmaktadrlar. Altayllarm hikyele-
rine gre kt krm sler, merkezlerinin yeralt (altng crroon) olmasna ramen,
dnyann her yerine dalm durumdadrlar. Altayllar, bu kt krm sler hak-
knda konumaktan korkmaktadrlar. Onlarn adlarm bile sylemekten sakn-
makta ve birtakm tatszlklardan kanmak amacyla da onlara sadece yerdin
neme (yer yzndeki bir ey) demektedirler. Onlar zellikle ayl etrafnda dola-
r, frsat bulduka ayla szmaya alrlar. Ayla girdikten sonra arn
knnslere grnmemek iin torba, yatak ve dier eyalarn arkasna saklanrlar.
Yaman krmsler kuburnu ve benzeri dikenli bitkileri sevmezler.
Gk grledii ve imek akt zaman karanlk ve gizli yerlere dalrlar.
Onlar Erlik'in ordusudur ve dorudan Erlik'in emri altnda bulunur-
lar. Yaratcnn hakk olan insan ruhunu kullanma arzusu duyan agzl Erlik,
bu yzden yere yaman krm sleri gndermektedir. Ancak bu yaman krm sler,
sk sk insanlar kendi zevkleri iin de yerler.
Bu krm sler arasnda ok eskilerin Krgz komutan Ak Yayzarj gibi
soylu insanlar da vardr.
Arn krm sler insann hayatn korumak ve onun huzurunu sala-
mak iin, bu kt ruhlarla mcadele etmekte, onlar barnaklardan kovmakta-
drlar. Kt ruhlar insann iine girer, ona ac ektirirse, aman, arn krmslerin
yardm ile hastay onlardan kurtarr.
Al t ayl l ar, ay l l ar ve kendi l eri ni korudukl ar iin, arn
krm sleri, alanktrj sakz (adrm muhafz) olarak adlandrrlar ve onlara
buna gre dualar ederler. rnein;
Ermen aga eelii, Kzl aa sahipli,
elii Pay-Kiirtn! boumlu Pay Kiirm!
Ada bolup sakgan, Ata olup koruyan,
Aygr bolup kiidiip kalgan. Aygr olup (srler) gden.
Alt ayrdr/ kuyag! Alt ataln (adr) zrh!
Yaz yerdir) yamanna yol perbeyttcn. Yaznn ktsne yol vermi-
yorsun.
Arn krm sler ayn zamanda yksek Hallar ve dier ruhlarla insan ara-
snda arac rol oynayarak ok yardm etmi olurlar.
Altayllar, lemin ruhlar ile ancak ann nemeler araclyla iletiim
kurabilirler, baka trl iletiim kurma yollar yoktur. Arn neme ler Altaylnm
hayatnda ok nemli bir rol oynar: insanlar hastalanp hayvanlara kran girince;
yola karken, avlanmaya giderken, am fst toplamaya veya baka bir ie
giderken hep onlara ba vururlar. Bu durum, zellikle ilkbaharda ve yazn ol-
mak zere, hemen hemen her gn tekrarlanr. lkbahar ve yaz mevsimleri Altay-
llarda lgen'e, oullarna, krmslere ve da ruhlarna minnettarlk duygusu
uyandrr.
Arn krmslerin araclm aman ayinleri treni daha da net bir ekil-
de ortaya koymaktadr.
3
1
aman ayini daima arn kmslerin tasvirlerine arap (arak aar veya
alg) serpmekle balar. Bu sa (alg) trenini zel davet edilen aman ya da
ayln reisi gerekletirir. Sa srasmda u dualar okunur:
Askan kazann i'rsii, k! Aslan kazann rs, k!
An atr] takuu, k! Ac an paras, k!
Kalbak-pla suztndu, k! Bir kak kadar su, k!
Kara arak sugattuu, k, Kayrakar! Kara rak suvatl,
Kayrakan, k!
Ak-it purul piske polu, k! Ak t bize yardm et, k!
Ak manya tglgen, Ak man/ak dklm
Alt'on kozo yiikiengen. Altm ngrak yklenmi
lbrekt ku-priik, lbiirekli ku brk,
elii ak manyak, k! U boumlu ak manyak, k!
Ak alga tendelip. Ak sa denkl ensi n.
Azuuluu tomdolp, Azl kurban olsun,
Munarj alp anzap tur! Bundan alp tadna bak!
Askan kazanr/ tadz! Aslm kazann tatlsl
Bundan sonra daha grkemli bir tren balar. Bu ayinde aman, gizlice
konumak iin arn krmsleri davet eder. Bu ruhlar devet etme ayinine krmstii
kagp yat denir ve arlkl olarak gecenin karanlnda, aman treninin btn
teferruat uygulanarak yaplr.
Krmsler geldikten sonra aman, onlarla kendilerinin ve dier ruhla-
rn insanlardan ne istediklerine dair gizlice sohbet eder (m snap yat). Aruu
krm sler amann sorularna cevap vererek u ya da bu ruhu yumuatp mer-
hamet ve liitfunu kazanmak iin yaplmas gerekli olan ayin, tren ve kurbanlar
hakknda tavsiyelerde bulunurlar.
Bu sohbet esnasnda aman, ruhlarn verdikleri cevaplar ok alak ve
esrarl bir sesle tekrarlar.
Aruu fcrmslerin cevaplarn dinlemek Altayllara yle doal gelir ki,
Ortodoks ayinini grdklerinde sk sk "papaz dua ettiinde sizin ruhlarnz ne
tr cevap verir?" diye sorarlar.
Gizli sohbet treni bittikten sonra aylda bulunanlar, son derece dik-
katli bir ekilde amandan Armslerin verdikleri cevaplar dinlerler. lk soruyu
genelde ayln reisi sorar. aman, ruhlar ile grmesinin sonularn detayl bir
32
ekilde anlatr. aman hem teselli edici, gnl rahatlatc cevaplan, hem de hoa
gitmeyecek cevaplar olduu gibi syler.
Sayds adl bir obadayken zc bir manzarayla karlatk: Kadn a-
man Olni orada bulunanlara, ruhlarn ayl tehdit ettiklerini ve a yldan birine
lm gndermeye niyetli olduklarn syleyince, herkes korkuva kaplarak a-
lamaya balad.
Dier durumlarda arn krmslerin yardm, gkyz ve yeralt ruhla-
r ile temasa gemek iin gerekir ki bu yol engellerle doludur. Bu engeller ayin-
lerde ayrntl bir ekilde tarif edilir. aman, bu engelleri ancak arn krrnslerin
yardm ile aabilir. Seyahat esnasnda onlar canl g olup amam tehlikelerden
korurlar, yolda karlarna kan kt ruhlarla mcadele ederler. Arn
krmsler grnmez bir ekilde amann etrafnda bulunurlar. Omzunda, ba-
nda, kollarnda, ayaklarnda oturur, vcudunun her yerini kuatrlar ve bun-
dan dolay dualarda onlara zrh veya ember (kr) denir.
Baz amanlara ok, bazlarna ise daha az arn krmsleri elik eder.
Byk amann (yaan kam) ona kadar, kk amann ise (kienek kan) iki, ya da
sadece bir tane arn krms olabilir.
amann koruyucu ruhlarnn bamda, daima amarm soyundan, z,
kan ba olan bir koruyucu ruh bulunur.
amann koruyuculuunu yapar arn Armslerinin says amann ki-
isel yetenei ve manevi kuvvetiyle ilgilidir. Gl bir aman, pek ok ruhu ken-
dine ekebilir (tartnp yat).
Onos Nehri'nin yukar kesimlerindeyken bize yle bir hikye anlatt-
lar: Sata adl kadn bir amarm btn arn krmoslerin buradan 60 kilometre
uzaklkta, ike arg Nehri yaknlarnda yayan bir kadn aman ekip alm
(tartnp kald); hlbuki Sata kadn, haksz olarak hl hretini muhafaza etmek-
teymi.
opou Nehn' nin kysndaki Balandi adl bir amann aylnda gece
toplantsnda Altayllar mehur aman Tatan'dan sz ederlerken, onun hretini
pek ok ruha sahip olmasna balyorlard. Balandi'nin babas olan ihtiyar
Kartak bir keresinde Tatan'n okuduu ilahileri dinlerken, onun fcrraslerinin
okluuna hayran olmutu. Bunu anlatrken ihtiyar Kartak "Tatan o kadar
krms ard ki, bir araba yk olur' dehet iinde kaldm", diye aka yaparak
hikyesini bitirdi.
33
amanlkta byle nemli bir rol oynayan arn krmsler, Ulgen'e, Er-
lik'e, Erlik'in oullarna ve da ruhlarna (yer-s) gre en aa seviyenin ruhlar
olmaktadrlar, fakat onlarla hi bir grev ilikileri yoktur.
Buna ramen arn krmslerin varl en st ruhlarn varlna bal-
dr. Yksek ruhlara ts (temel, kk), arn krmslere ise tayanganm (dayanam)
denir.
Her arn krmsiin kendi ts vardr. Bunun yan sra, eer herhangi
bir arn krmsr ts bir kayaln ak kaya ruhu olursa, onu tsne dayanyor
(ylngn), ts gl ruhu, altn kl olursa tsnn sularnda ykanyor (yunup yat)
denir.
Arn fcrmslerin da ve gl ruhlanyla olan bu ilikileri daha net bir
ekilde aman dualarnda grlr.
Kkk mrjkii krlu kta Kn daima gklere ykselen,
Kk ay as tep ayttngan, Gk ayaz diye adlandrlan,
Terjerel tedirgen, Gkyznn sahibi denilen
Ada Prkan tep ayttrgan! Ata Purkan olarak sylenen,
Abu-Kaand tayangan, Abuu Kaan'a dayanan
Altn-Klg yungan. Altn Kl'de ykanan
Abuugaym Sar/zak! Byk babam Sarjzakl
34
DRDNC BLM
KRMSLERE KURBAN SUNUMU HAKKINDA
Arn krmslere sunulan kurbanlar kanl ve kansz olmak zere ikiye
ayrlr.
A) Kansz Kurbanlar
1) Kullanlmam taze arap (crak). arap, ekimi stten algv denilen
zel bir alet ile yaplr.
arap, aylda kak ile, ak alanda veya bozkrda ise bir demet ot ya
da aa dallaryla serpilir. Serpme iini (aar) aman veya ayln reisi gerekleti-
rir.
2) nek, ksrak veya keilerden ilkbaharn ilk salm temiz st. Bu
st de tpk arap gibi arn krmslerin tasvirine serpilir.
3) Baz yerlerde baz ar krm slere yeni alm paketten kesilen ilk
paralarndan bir avu ay atlr.
4) Ekmekten yaplan ve Saba ad verilen iecek.
Saba, aslnda kayn aacnn kabuundan yaplan byke bir kap tr-
dr. Ayrca slatlm arpa (ubut) ile kavrulmu yulaf ununun su ile kartrlma-
syla yaplan akc maddeye de saba ad verilmektedir.
ncelikle bu karm mayalanmaya braklr. Daha sonra davet edilen
aman onu arn krmslerin tasvirlerine serper. Bu serpme iini hastalk musallat
olduu zamanlarda yaparlar. Merasimden arta kalan sabadan arap karp onu da
arn krmslerin tasvirlerine serperler. Son aamada ise hem sabadan, hem de a-
raptan artan oradakiler iip bitirirler.
5) Potko: Su, arpa unu ve st kartrlarak yaplan bulama.
Potko kazanda piirilir. Piirildikten sonra aru krrrslere serpilir, geri
kalan da oradakiler tarafndan iilir.
Saba ve potko iin zel olarak ekilen arpa, daha tarlada yetiirken, titiz-
likle kular ve dier hayvanlardan iyi korunur. Genellikle bu arpa tenha ve
gzden uzak, zel yerlerde ekilir. Bu arpadan hazrlanan un, normal yemekte
kullanlmaz; hatta kurban trenine kadar, mecbur kalnmadka, ona dokunmak
bile yasaktr.
Kayn aac kabuundan yaplan kaplara kar zel bir itina ve sayg
gsterilir ve dualarda:
Eki yikt pay knk, ki dikili bay kap,
Yerderj piik pay saba. Yerden yksek bay saba.
Ayn saygl ve hrmetkar davran, sekiz keli sar arpa (segis krlm sa-
r arba) denilen karm kartrmak iin kullanlan denee (fk) kar da sergi-
lenir.
6) Baz ayllarda, aruu krmsn tasvirlerinin zerine bir demet arpa
ve buday aslr.
7) Yeyek ve tolu
a) Yeyek, zerine beyaz ve krmz kuma eritler aslm (yalama)
kendir sicimden ibarettir. Yeyekteki eritlerin says her zaman on sekiz veya
yirmi yedi (eki, togs) olur. Sicimin tam orta yerine balang (patarj) deni-
len beyaz tavan krk, o yoksa geni paralar halinde kesilmi, krk simge-
leyen kuma balanr.
Yeyek, arn krmsler iin dzenlenen adak yerinin dou tarafndaki
iki akaaca aslr.
b) Toluu (fidye). Toluu, kara hari, rengrenk, iri iri eritlerden, tilki
ve su samuru krknden olumaktadr. Toluu kurban sunma treni srasnda,
iki kayn aac arasna konulan diree aslr.
Kurban treni bittikten sonra toluu ayla gtrlp belli bir sre aruu
krmslerin tasvirlerinin nne braklr. Normalde ise dier eyalar ile beraber
deri torbalarda saklanr.
B) Kanl Kurbanlar
Arn krmslere kurban olacak ksrak, evcil ya da yabani kei ve ko-
yun kesilir. Kurbanlar kesilmez, boulur (ptrap yat). Hayvann azm, burnunu
tkayp drt ayam drt tarafa ekerler.
Kurbann eti kurban yerinin yarana kurulan kazanlarda piirilir. Etin
bir ksm ufak paralara (olbu) doranr, zel bir kseye (tepi) konulur ve dua
edilerek aatan yaplm bir kepe ile (susku) kurban tama dualar eliinde
atlr. Hayvann, kan da dhil olmak zere trenden artan her eyi barsaklara
doldurulup piirilir ve orada bulunanlar tarafndan yenir. Kurbann kemikleri
krlmaz, kurban kesilen yerde toplanp melez aacnn kabuuyla yaklr.
Kanl kurban treninde, saba ve potko serpilme esnasnda ard (arn)
dallaryle tts yaplr. Arn, kayn aac kabuu (obra) zerine konulmu kor
atele yaklr. Kurban ayinin balangcnda aman, obray sa eline alr ve bu-
nunla kurban yerini, kurbanlk hayvan ttsler; sonra onu kazktan (sarj)
yaplm ayakl bir nesnenin (sehpa) stne brakr. Bundan sonra oradaki-
ler tren boyunca ardcn yanmasn salarlar.
37
BENC BLM
AMANLARIN ELBSES VE DER EYALARI
A) Manyak (aman Elbisesi) (resim 1-5)
Tm Altayl amanlar ilk senelerinde treni manyaksz dzenlerler.
Erkekler, erkek ve kz ocuklar sradan cppe (ekmen), evli kadnlar ise
egedeksz kadn cppesini (terlik) giyerler (igidik, terlik stne giyilen kolsuz
elbise trdr).
Daha sonra tm amanlar, gerekli olan kutsal elbiseyi (m an yak) elde
ederler. Kadn amanlar temiz olmadklar (piyar kiji) iin Erlik ve yer ruhlarna
(yer-s) ayin yaparlar. aman kanunlarna (yarj) gre, bu tr ruhlara yaplan
trende mutlaka manyak giyilir. Kadm aman, Ulgen'e ayin yapmaz.
Erlik'e ayin yapmayan amanlarn (ak kam) manyaklar olmaz, ancak tm
tslere hizmet eden amanlarn (kara kam) manyak olur (manyaktm kam).
aman, man yakn kendi zel istei zerine deil, g ald ruhun
(krm s) zel telkini zerine diktirir Krm s, telkin aracl ile manyakm ekli-
ne, nasl olacana dair ayrmtl talimatlar verir. Bundan dolay, sk sk manyak-
larda kese, aakakan kuunun tyleri, ay penesi, kartal trna, vs. gibi zel
sslere rastlanr.
Kendi ruhunun telkinine itaat etmeyen aman, hastalklarla cezalandr-
lr. Katun Nehri'nin bir kolu olan Kuyum Nehr/'nin sahilinde yaayan Siirt
adndaki aman, bize, manyak diktirmedii iin, kendi krms Palas'm gzn-
den dtn anlatt. Ruh Palas, onu hastalkla cezalandryormu. Srt,
saatlerce l gibi bavgn yatarm, ancak onu suni yntemler ve davul sesi ile
ayltmak mmkn olurmu.
uy Nehri'nin yak nl ar nda yaayan Kuytuk ad ndaki kad n a-
man , Arrasleri, Burhanistlerin yakt eski manyak yeri ne yenisini dik-
medi i iin, ellerini ve ayaklar n kemi rerek rahats z edi yorl arm .
Bt n teferruat yeri nde ol an t am bir manyaka kiiltiik manyak
denir.
Erkek ve kad n aman n manyak aras nda byk bir fark yoktur;
sadece kadm aman n manyak dier kad n elbisesi gibi daha zariftir.
Bir manyakm fiyat 80 ile 150 rubl e aras nda dei mektedi r. Bu
tutar s radan bi r Al tayl n n bt n ml knn neml i bi r k sm na, normal
bir aman n ise neredeyse ml knn yar s na ei tti r, nk amanl ar
ou zaman fakir, bazen orta hal l i ve nadi ren de zengi nl erden olur.
amanl k, Altayl iin ev ve iftilik ileriyle kar lat r ld nda
pek de krl bir mesl ek saylmaz. Bu mesl ek kazan temin etmedi i hlde
ok zaman al maktad r. aman n kazand be kuru ve ald ufak
tefek hedi yel er, onun harcad zaman n karl deildir.
Baz amanl arm sylediklerine gre, drt gn sren ayin iin
ancak be rubl e cret veri l mekt edi r. Bundan baka aman, bazen he-
diye ol arak kurbanl k hayvan n etinin bir k sm n ve bi rka arnlk ku-
ma paras alabilir. Nadi ren de, eer hasta t amamen iyileirse, amana
cppe, koyur, torbok (buza ) ve at hediye edilir.
Hal k aras nda hret kazanm amanlar emekl eri ni n karln
alabilirler. Bunl ar orta yal ve yal amanl ard r. Gen amanl ar kazan-
lar n n dkl nden dolay, srekli evdeki l eri n memnuni yet si zl i i ile
40
kar kar ya kal rlar. Altayllarda bazen bir kocan n gelip kurban treni-
ni yar da kesmesi ve tehditler saarak aman olan kar s n eve gtrmesi
gibi ol ayl ara da rastlanr.
Resi m 2
Varl kl bi r aman n manyak iki, ayda yap l rken, yoksul un
manyakran haz rl anmas bi r ila c yl al makt ad r. Di n i nanl ardan do-
lay manyak iin gerekl i mal zemel erden bir k sm akraba, komu ve ar-
kadal ar t araf ndan t emi n edilir. Bu dur umda erkekl er mal zemel eri
hammadde hal i nde ba l arken, kad nlar ise haz r ekilde hedi ye ederler,
rnei n; iinelik (inelik), kalta (kese), kajarjay (sa rgs) vs, gibi,
Manyak kad nl ar diker. aman n kendi ailesi veya komu ka-
dnlar bu i te alrlar. Karma k ve zor ol mayan ileri ise k zlar da ya-
pabilir.
Manyak di kme iini ounl ukl a diki di kme sanat nda en tecr-
beli yal kadm (ws kiji) stlenir ve dierlerine rehberlik eder
Resim 3
Manyakn her paras nce ayr ayr haz rl and kt an sonra topla-
narak birletirilir.
Manyak zeri nde alrken ahlakszca davranmak kesinlikle ya-
saktr.
Manyak t amaml and kt an sonra sahibi ol an aman, kurbans z,
zel bi r ayin yapar. Yelbii arp yat veya manyak arnulap yat (manyak tak-
dis et me, manyak temi zl eme) olarak adl and r l an bu ayin, ok seyrek ola-
rak yapld iin herkes onu grmek ve ayi nde bul unmak iin oraya ko-
42
ar. Bu ayi ni n en neml i amac , manyakm. kul l an ma uygun ol up ol mad -
n n anl a l mas d r. aman n ruh hami si , onun t al i mat l ar zer i ne di-
ki l mi manyak di kkat l i ce i ncel er ve t el ki n arac l ile t akdi r veya t enki -
di ni bi l di ri r. Ruhl ar n ver di i t al i mat l ar dai ma yer i ne get i ri l i r, b u do-
r ul t uda manyak dzel t i l i r ve yeni den di ki l i r Manyak ancak r uhun t am
onay n al d kt an sonra kut sal el bi seve dnr ve srekl i kul l an l maya
bal an r.
Res i m 4
Erkek amanl ar n manyaklarm kad n amanl ar n, kad n aman-
l arm manyaklarn ise erkek amanl ar n gi ymel eri yasaklanm t r.
43
Resi m 5
Temi z ol mayan bir canl saylan (piiyar kiji) kad n n, manyaka
dokunmas bi l e sz konusu deildir.
Manyaklar ay l l arm n kel eri ndeki arn krm s t asvi rl eri ni n
al t nda kut u veya deri torbal arda saklanr, dier elbiselere ve zellikle
kad n el bi sel eri ne dememesi salanr.
Bir ay l dan dierine tanrken manyak, boha hl i ne getirilir ve
eyerin arka k sm na balan r. Manyak kad n ol mamak kayd yla yabanc
biri de gtrebilir.
Ayin srasnda manyak ince gmlek stne giyilir. Yazm scak hava-
larda ise erkekler plak vcutlarna manyak giyerler.
aman, yer su ruhlarna, Erlik ve onun oullarna, orun neme grubun-
dan kan karde ruhlarna ve dier krm slere ayin yaparken manyakm giyer.
44
lgen ve oullar nam na iistgii ayini yaparken manyak kullanlmaz; srtndan
yere kadar uzanan beyaz eritli cppe yalamaluu ton ( eritli krk) giyi-
lir.
aman manyak temel olarak otuz paradan oluuyorsa da ufak tefek
teferruatyla bu paralar alt yz bulabilir.
Manyatn ana paralar yukar ve aa dnyalara
ait nesnelerin ekil veya sembolleri, gnlk hayatta lazm
olan eyalarn minyatrleri ile hayvan ve ku postlarndan
olumaktadr.
Resim 6-7
1. Manyakn Paralar
a) Ton (harfi harfine krk): Manyakn ana para-
M
sidir. Beyaz koyun ya da yaban Sibirya geyiinin postla-
rndan dikilir (arjnrj terez). Ton, arka etei olmayan bir
kabandr (torsuk yok ton); deri sicim ile dikilir.
i
b) Yej: Krkn kollar, eklemlerin omuz, dirsek,
el ve parmaklarn st ksm tersine
1
dikilmi olan vaak krk ("diizn) ile
sslenir. Kolun etrafnda krk sslerine paralel olarak yn ipinden (kl armaki)
sra dokuzar dm geirilir. Ss arasndaki boluklara ayru yn ipi zikzak
olarak dikilir (kya taya).
c) Kollarn aa ksmna kk bakr anlar (kzrjil) ya da ngrak
balanr: Sa kolunda drt, sol kolunda ise be, yani toplam dokuz adettir (pir
togs).
Kk anlar ve ngraklar aman iin Tanr tarafndan verilmi zrh
vazifesi grr (Kdaydarj kuyaktuu edem). Kt ruhlarn (yaman krmstr) sald-
rsnda aman kendisini onlardan kk anlar ve ngrak yardmyla korur -
genel olarak tngrt yardmyla (arjir).
1
Altayllara gre insan iskeletinde, ba, bel, diz, ayak, ayak parmak kemii, omuz, dirsek, bilek, el
parmak kemii, olmak zere dokuz eklem (ye) vardr.
Togs ye toolop tut, Dokuz eklemi sayp bala(vm),
Opnk sgm toplap tt, Kemiklerimi tutup balayn,
Er poyurmyn tczckter! Erkek bedeninin ruhlar, tezekler!
45
d) anlar ve ngraklara paralel olarak tek sayl (7' den 21'e kadar)
be renk kuma, kurdele ve ipten yaplm kk manyaklar (koltuk manyak
(koltuk alt manyak) dikilir. Her manyak tutam ip ve kenara (aak) sahiptir,
bk. resim 6 ve 7.)
Koltuk manyaklar kanat tylerini (key kanat (hava kanad) sembolize
ederler.
2. Manyakn Arka Taraf
Arka taraf bele kadar kuma (kzlps) ile kaplanr.
a) Yaka civarnda, omuzlarn arasua (kksi) dokuz tane kk kukla dikilir
(bk. resim 8, 9).
Onlar lgen 'm dokuz kzlarn (kstar, kyandar, lgenitj ak yen ks) sem-
bolize ederler. Kuklalarn balarna puhu kuu (sar iikii) tyleri dikilir, onlara apka
(lbrek) denir.
Kuklalarn altma iki sra halinde er tane dokuzluk sedef, deniz ka-
buu, ylan ba (ylan baj) (resim 10) geirilir. Burtlar, kz apkalarnn
(kajarjay) parasdr.
Resim 8 Resim 10
Resim 11 Resim 12
Dier manyaklarda ise kajarjay 2/4 uzunlukta simli kumatan (imgeri)
yaplr, ipin ucunda bir tane deniz kabuu (res. 13), boncuk kpe (srrja) (res.
11) ve metal halka (yiistk) bulunur.
Manyakm omuzlarndaki kuklalarn yanna birer tane lgen kzlarnn
krk (ekmen) figr dikilir (res. 12).
46
Resim 13 Resim 14 Resim 15 Resim 16
b) Kuklalarn altna, srtn orta blmne yatay olarak bir sra yay ve
bir sra boyun am geirilir, toplam on sekiz 2 x 9 tane (egi togs). anlar
(kziirj) krke kemerler ile balanr. Baz tahminlere gre, onlarn says 7 x 9
dur.
anlar amann zrhdr (kuyak) (res. 14)
c) anlarn st srasnn altma dokuz tane yay (ya) ile oklar (yebe) di-
kilir. Tanrdan ekilen bir ey (Kudaydarj tartkan neme), (res. 15-16). Baz man-
yaklar m iki tane yay olur, bazlarnda ise hi olmaz. Fakat bu, sadece amarm
ilgisizlii yznden olur.
Manyakm srtnda oklardan baka: 1) saLkml demir halka (korjra),
(res. 17), 2) dokuz salkml levha (korjra), (res. 18) ve 3) kulak eklinde levha
(kulak), (res. 19) ya da rastlanr.
Resim 17 Resim 18 Resim 19 Resim 20
Btn oklar, korjra ve kulak aman zrhnn paralardr. Onlarn yar-
dmyla kt krm sler kovulur.
d) Manyakm srt tarafnda gne ve ay tasvir eden iki byk metal
toka (tarlga), (res. 20 ) ve yldzlar (ylds) tasvir eden bir ok kk tokalar
bulunur.
Byk tokalar omuzun arka taraflarna, kk tokalar ise srtn dei-
ik yerlerine balanr.
47
3. Kuak (Kurdak) (res. 21a, 21b)
Kuak, 1 V verok (verok: 4, 4 cm) geniliinde krmz eritten
olumaktadr, krke kay yardmyla dikilir.
Kuan zerinde:
a) Gne ve ay tasvir eden (aynrj knrj iilkeri) iki byk metal toka
(itarlga), (bk. res. 21a),
b) Kk metal tokalarn sras (bk. res. 21a ve 21b) ve
_
Resim 21a 21b
c) Sra, grup ve ha eklinde yerletirilmi deniz kabuklar (ylan ba)
bulunur, (bk. res. 21b)
Altn kurdak krangan, Altn kuak kuanan
Ak manyakt a tarjgan. Ona ak manyak balayan.
4. Manyakm Alt Taraf
a) Kuak altma, yatay olarak dokuz yay ngrak (korjko) erkek ya da
kadm amann emberi (kuruu) dikilir.
Resim 22a Resim 22b Resim 23
Bu ngraklar bazen kuak stne de dikilebilir.
Resim 24
48
b) Baz manyaklarda ngraklarn altna tane dz metal dme di-
kilir. Onlara, yz manyakn dmeleri denir (daha aada bk.) - ziin(?) yr
(?) yiis manjaktnj topz.
c) Kenarlk, pskl ve boncuklu kk torbadan ibaret dokuz tane
inelik (inelik) kuak boyunca dikilir, ineliin says dokuzdur, yani LUgen'in
kzlarnn saysna eittir (res. 22a, 22b, 23, 24).
d) Deiik renkten basma ku-
mala kapl kendir ipinden oluan uzun
sicimler (5 drtlk), ortalarnda kenar
ekmeleri (aak) bulunur. Krkn kuak
altma ve basen ksrma dikilir. Birbirle-
rine skca balamp bir ember olutu-
rurlar, bu ember krk-montun ek par-
as grevini yapmaktadr.
Bu sicimlere ak manyaklar denir
(ak manya tgiilgen, Ak manyak dk-
len).
e) Baz rivayete gre 6 x 9 (alt
togus), baz rivayete gre 90 x 9 (toguzon
togs), dier bir rivayete gre ise yz (bir
yiis) tane sicimin olmas gerekir. Gerek-
te ise manyaklarn says daha fazla da
olabilir: 120' den 200' e kadar.
Resim 25
f v
Resmi 27
Resim 26
Manyaklarn zel anlam yok-
tur Onlar kendi kendine olumular
(anrj poynur] piitkeni).
f) Rastgele ssler: Rastgele ssler,
amann gcn ald ruha (krms) kar
duyduu sempatiden kaynaklanarak meydana
gelirler. Rastgele sslerin anlamn aklarken
aman bunlar Han'n torbalardr (p Kanatnj
kaltaz) vb. demektedir. Rastgele sslerden
rastlananlar:
1. Alt tane kk deri torba (kalta)
(res. 25), kk boncuklar (yindi) ile sslenir.
fi
ta
m
Resim 28
49
2. Kakm krk (ak as): Ata ruhlarn sembolize eder (ak as tondu
Adalarm/ kakm krkl atalarm).
3. Aakakan postu (tomrtka). Alaca aakakan ata dnm (ala
lomurtka at tuular) Ayin srasmda amann yanmda olan arac ruh (Sylu)u
sembolize eder.
4. Altay kadnlarrun kyafetinin minik rneinin (egerdek) yanlarn-
da sicim ve kuma paralar bulunur.
Bu nesneler: Torbalar, kakm krk, aakakan postu ve egerdekti.
Bunlar, aman iin ayin vaktinde (kamarga yerjil) coku arac grevini yaparlar,
amardan ayine hazrlarlar.
g) Kurbaa ekli (paka), res. 26; bir avu kadar siyah
kumatan dikilir (uy tjiinii kara paka/ inek gs kadar kara
kurbaa).
Erlik iin yaplan ayinde, drdnc puudakta ad geer
(kyg yetpas kara kmak! sesin hi duyulmad kara kum (yer).
5. Manyakn Yan (Mkn) Aksesuarlar
a) Ytpa
1
: Siyah veya kahverengi kumatan yaplan
byk sicim (res. 27 ve 28) dir. st ksmnda ba ve az (uus)
vardr. Bann biraz aas ile kuyruuna yakn bir yerde iki-
er ayak bulunmaktadr. atal bir kuyruu vardr. Ytpa (Er-
lik' in yeralt arlnn canavar) ya puudaklada rastlanr.
Bu sicim srttan balayayarak boydan boya tm man-
yak uzunluunda asl durur.
Ytpa, amam iiziit yek (insanlar yiyen ller ruhu) ad-
l kt krmsten korur.
b) Abra: Yeil kumatan dikilen ve Yutpanm yerine kul-
lanlan sicimdir (res. 29).
,. y 3 Abra, bayku tyleri (iilbrek) ve bir gz (ks) tasvir
eden bakr tokas olan badr ki, drt ayak ve atallaan kuy-
ruktan ibarettir.
Resim 29
t
A
\ 6
1
Yutpa'ya Altayllan Toybodum Nehri sahillerinde anlatlan sks L'ul adl masalnda da rastla-
nr. Ve "canl yutan" anlamndadr.
5o
Resim 30
Resim 31
Abrann bedeni yeil, ayaklar ve kuyruu ise krmz
kumatan dikilir. Alts st ve de alt ayanda olmak zere
dokuz (bir togs) kenar ekmesine sahiptir.
Abra, soy olarak Erlik'in cehenneminde bulunan pay
terjis (kutsal deniz) canavar hrnn soyundandr.
Baz amanlar iin Abra, yce varlk olan lgen ile
temasa gemek iin ts yani araclk grevini yapar (Ada yezim,
ay Abram/ sahibim babadr, abra ise aydr)
c) Yutpa ve Abra ile paralel bir ekilde manyaktm yu-
kardan aaya doru sicim tutamlar sallanr, her tutamda
sicim olmak zere toplam dokuz sicim vardr. Bunlara omuz
arkas manyak (inimnirj tarjan manyak) denir. st ksmnda bay-
ku tyleri (iilbrek) bulunur, bazen de bir ylan ba olan kajarjay
ss yer alr.
Sicimler kanatlar sembolize ederler,
d) Baz manyaklarda Yutpa ve Abra
yoktur; onlarn yerinde krmz, beyaz ve
sar renkte zel sicim bulunur. Bunlardan
ikisi omuz arkalarndadr, sicim tutanmdan
ibaret olan biri ise srt ortasma dikilir.
Resim 32
Omuz arkasndaki sicimin yan-
na, boydan boya yine renkten oluan e-
ritler geirilir. Omuz arkasmdaki sicimler
bayku tylerine sahiptir (ee tutkan veya key
kanat/ok hafif ty). Onlara, iki omuzun kanat-
lar ( eki iinimnirj kurkun
1
) denir.
6. Manyak' n Etek Aksesuarlar
a) Genelde etek (kala zerine gelen ksm) aksesuar-
lar olarak deiik renkten barts (aruul) ve yarm arn
uzunluunda bir para bez (bayr
2
ps) kullanlr (res. 30). Ayi-
ni dinlemek isteyenler bunlar srmalarla manyaka balarlar.
Bartleri oalnca, eskileri zlr ve amana balanr.
1
Kurkun: Harfi harfine: kanat iskeleti demektir.
2
Bayr: Bir dirsek kadar uzunluk lsdr.
51
b) Geliigzel aksesarlar:
1. Saakl, ilemeli ve puhu kuu ya da kartal tyleri asl olan rg
(res. 31). Bu manyalar kua na balanr ve yere kadar uzanr. zel bir ad yok-
tur.
2. Kartal penesi mrkiidiirj tabj (tr.bj/ avu), (res. 32).
Ay kanattu kara mrkdiim, Ay kanatl kara kartalm,
Agar tsk patap yretten. Kutsal tse rehber olup uan.
3. j4rni Zlarn altna, manyakm sol tarafna, koyu renkli kumatan
rl m veya drt arn uzunl uunda iki kai m sicim aslr. Bunl ardan birin-
cisine ylan, dierine ise zehirsiz ylan (kamk) ad verilir.
Altn batm sur kamk, Al tm bal boz kamk,
Alt uustuu kara ylan. Alt azl kara ylan.
aman, ylanlar hastalardan kt ruhlar (yaman krmstr) kovma
arac olarak kullanr.
4. Ay penesi (ayn taby).
7. Manyakn Omzundaki Aksesuarlar
a) Manyakm iki omzuna dikey olarak ba-
l anm puhu kuu, bayku ve kartal tylerinden olu-
an iki demet vardr.
Bu demetlere lbrek denir (res. 33). Onlar iki
kartal (mrkiit) ya da ahini (orjkor) sembol i ze eder-
ler.
Resim 33
Bala mrkiit
Eki iynime, okop tiiken.
Eki iynime boro mrkiit saylgan
Er aldma akgan orjkor
saylgan (sallgan).
Yavru kartal,
ki omuzuma lklarla inmi.
ki omuzuma boz kartal inmi
Tam nme lk atarak boz ahin
inmi.
Kartal ve ahin gze grnmeden amanlar ve onlarn kurbanlarn
tslerine gtrrler.
52
Kurktndarn kmngajn, Kanat kemiklerini toplarsa,
Kdaydrj yolma yiis alp yiiretten. Doruca Tanrya gtrr.
8. Manyak n On (Etek) Taraf ndaki Paralar
a) Eteklerin kenarlarna krmz kurdele ile erit ekilir; biri yaka, di-
eri kuak hizasnda olmak zere iki dmesi (top) vardr
b) Manyakn gs ksmnda dokuz yerinden dml dikiler olur.
Bazen dikiler dikey izgi olarak yaplr.
c) Manyakn eteklerinde bir sra kuma ve srmadan yaplm yedier
tane yeni manyakklar bulunur; bunlarn drd kei derisinden, ise kuma-
tandr.
Bu manyakklara eritler veya rgler dikilir. Srm manyakklarmda
alt ile dokuz arasnda, kumatan yaplanlarda ise iki ile drt arasnda erit ya
da sicim olabilir.
Srm m a nya k /Harnn kurdeleleri arulla ve bayrlar iin balama
grevini yaparlar.
Srm manyaklarnn ad a manyaktr (a manyak).
B) apka (Priik)
Altay amanlarmn zellikle ayin esnasnda giydikleri iki eit apka-
lar vardr: Biri manyak iin, dieri ise cppe iindir.
1. Deiik sembolik ssleri bulunan manyak apkasna, ku priik veya
ylan matm ku priik yani ylan bah ku apka denir. Bu apka ayin srasnda
manyak ile birlikte kullanlr, tek bana taklmaz.
Bir ayldan dierine gtrlrken bu apka ters evirilip nanyakm
koluna sokulur. apka ayllarda manyak ile ayn yerde saklanr.
apkann ssleri len amanlarn (ozo kam) apkalar rnek alnarak
yaplr. Bununla beraber bazen apkalar yapan kadnlar tarafndan deiiklik-
ler de yaplabilir.
apkann zerindeki ss says genel Altay mill kyafetlerindeki ss-
ler kadardr. Kyafetlerin mill zelliklerini kaybettii blgelerde aman apka-
s da, daha sade grnme sahiptir. Mesela, Ruslamann az olduu Katm
Nehri'ran sol kysndaki Altayllarn apkalar, ayn nehrin sa kysndaki
Altayllara gre daha zengin sslere sahiptir.
53
Baz apkalar dzgn geometrik motiflerle ortaya kar. Bu motiflerin
dzgn oluu, kl ya da srma iplerle dikilmesinden ve apkan n yapld ku-
malarn renk sei mi nden dolaydr.
Her manyakn yannda yalnz bir apka bulunur.
2. Cppe apkas: ekil olarak Altayllarn gnlk giydikleri kuzu de-
risinden yap l ma normal apkaya benzer, fakat baz deiikler vardr: Tepesine
bayku tylerinden bir demet (ilbrek) dikilir. Arkasma ise tane beyaz erit
(yalama) konur; bundan dolay apkaya eritli ku apka ( yalamaluu ku
priik) denir.
Bu apka, temiz ruh (aruu ts)lara (Ulgen'e ve oullarna, yer-su, da
ruhlarna ve temiz ruh (aruu neme)\aa ayin srasnda kullanlr.
Manyaksz amanlar (manya yok kam), beyaz rengi n daha ok temiz
tslere layk ol duunu dndklerinden dolay, zellikle beyaz kuzu postun-
dan apkalar dikerler.
Normal amanlar (manyaktm kam) ayin s rasmda siyah kuzu pos-
tundan sade bir apka takarlar, sadece ksa bir sre iin ona beyaz kurdele
( yalama) ve bir tutam bayku ty (iilbrek) balarlar (bk. res. 34).
Manyaksz amanl arm apkalar evlerde aruu neme tasvirlerinin altn-
da, aman davul unun yarmda, kutsal bir yerde saklanr.
Resim 24
54
Manyak apkas n n Paralar
a) apkann ana ksm yaklak ka-
r uzunluunda, dikey kesitli krmz kuma-
tan ibarettir. Etrafnda dme (tcp)
1
vardr.
apkann i tarafna kaba kumatan astar diki-
lir.
b) apkann yerine vaak derisi
(lzrj) dikilir; bunlarn ilki gz, ikincisi aln
ve nc ise ense hizasna konulur. Bylece
apka paradan yaplr ve paral ku
apka ( yelini ku priik) denir.
c) Gz zerindeki ksmda (kstih] s-
t), apkann yan tarafma, kenar ekmelerine
paralel olarak rengrenk boncuklardan bir sra
pskl dikilir, her psklde beer boncuk ve
ucunda da ylan ba (deniz kabuu) bulunur.
Pskl says be, dokuz ya da on alt gibi de-
iik sayda olabilir. Bu sslere inciler (yindiler)
(bk. res. 35) denir. Ad geen ssler dnda ba-
z apkalarda kulak hizasna byk boncuklu
zel yindi ve sincap kuyruu dikilir. Birinci s-
sn ad kpe (srga), ikincinin ad ise kulaktr.
d) Aln ksm (marjday). apkann tam
aln hizasna birka sra ya da grup hlinde y-
lan balar, bazen ise gz zerindeki gibi ps-
kller dikilir.
Ylan ballarn says on dokuz, yirmi
dokuz ve krk bir (tek saylar), pskl says ise
on olur (res. 36).
Baz apkalarda ad geen sslere ek
olarak gkkua eklinde dikilmi dokuz d-
ml simli kumatan sicim (altn tk) ve ona
apraz olarak gelen yine dmleri olan baka
bir sicim (res. 37) bulunur.
Resim 35
Resini 36
1
Resimlerdeki apkalar yere serilmi olarak verilmitir. Kafada yksek ve dik bir ekilde durmaz.
Batan srtn st ksrmna yumuak bir ekilde iner.
55
e) apkann tepe ksm, zikzak ek-
linde dikilmi, ortasnda dokuz dm (polok)
olan beyaz koyun ynnden sicimlerle (ydr)
ya da sadece sicimsiz dmlerle doldurulur
(res. 38, 40, 41).
f) apkann ense ksm ayn sslere
{yiidiir), bazen ise uan kularn (ku) figrleri-
ne sahiptir (res. 39, 42).
apkann tepe ksm biraz daralr ve
kenarlarna iki, dokuz veya on bayku ty
(iilbrek) dikilir (res. 43, 44).
C) aman Davulu (res. 45)
Altay amanlarmm davulu konuma
dilinde sk sk ya trjr ya da aln' olarak ad-
landrlr. Gerekte ise bunlar iki farkl terimdir.
Tiirjiir olarak davulun kendisi, aln olarak ise
len amardan temsil eden davulun aatan
yaplan tokma adlandrlr. Her aman, baba
veya anne tarafndan lm amanlarn (ozo
kam) mirassdr. Onlar, kendi istekleriyle ile
deil de bu koruyucu ruhlarn isteklerinden do-
lay davul sahibi olurlar. Burada tpk manyakn
dikiminde olduu gibi, koruyucu ruh davul
yaptrmak iin amana telkinde bulunur.
Resim 38
Mesleine yeni balayan aman, ruhun isteklerine uyar. Ve o koruyu-
cu amann istedii gibi davul yaptrr, ekil ve btn detaylar onun davuluna
uygun olur. Bazen, Altay amanlar davulu, temiz tsler (aru ts) ve da ruh-
larnn (yer-s) emirleri zerine alrlar. Byle bir davul, balanm, onur da-
vulu saylr. Bundan dolaydr ki, bu gibi davul sahibi olan amanlar, davulun
kendilerine Abn Kaan, Ad Gana, Kara Kaya, vb. gibi da ruhlar (aln) tarafn-
1
Akademik V. V. Radlov'un aklamalarna gre, tiiTjr, komu Moollardan alnan bir terimdir.
alnu ise al- filinden, almak anlamna gelen Trke bir kelimedir. Bylece alu, (davul) iin
gerek Altay terimidir, fakat davulun sahibi iin de kullanlabilir.
5-5
dan verildiini sylemekten zevk duyarlar. Eski amanlarla ilgili hikyelerde
da ruhlar tarafndan verilmi davullar hakknda bilgilere rastlanr.
aman, hamisi olan ruh tarafndan yetnkli grlp ayin yapmasna
icazet verildiinde bir davul tedarik eder Bu yetenek ve icazet zaman alt ila
elli ya arasnda olabilir. Bununla beraber )
,
irmi yanda aman olanlar oun-
luu oluturur.
H f T O l I !
Resim 39 Resim 40
T T
o
Resim 41
l l l s e S
Resim 42 Resim 43
Resim 44
57
amarm yama uygun olarak aman davullar farkl boyutl arda yap-
lr: ocuk amanlar iin kk, byk amanlar iin ise byk davullar yaplr.
Erkek ve kad n amanlar n davullar arasmda fark yoktur.
Davul yuvarl ak ya da oval olabilir; yuvarlak davul un ap bir arm,
oval ol amnki ni n de uzun ap bir arm, ksa ap ise % arndr.
aman davul u yapmak iin aa, demir, bakr, deri ve kl sicim kul-
lanlr.
Bu mal zemel er arasmda kayn aac ve sedirin (m cga) zel bir yeri
vardr. Onlarla ilgili zel gelenekler
yer almaktadr. Kay n aac temiz,
zedel enmemi olmal ve yerleim
yerlerinden uzak bi r yerde yetime-
lidir, evcil hayvanl ar n yarana yak-
l amam ve i nsan elinin dememi
olmas gerekir. Ayn artlar sedir
iin de geirlidir. Davul u bu iin
uzman ustalar (us kiji) yaparlar.
Yeni yap lm davul ayin
yap l madan nce aman tarafndan
dualar okunarak ard (arm) du-
man yla ttslenir. Sonra zerine
arap (arak) serpilir. Bu merasim-
den sonra davul kutsal gereler
arama girer ve ayin srasnda kullanlr.
Davul un deeri 15-20 ruble arasndadr. Onlar ayllarm st ba nda
bir kede manyakla beraber muhafaza edilir. Davul un iskeleti olan ahap ya
da demir hibir zaman deitirilmez, davul u saran deri deitirilebilir. Davul
aylm i i ndeyken o ay ldan biri lmse, Erlik'in temsilcisi Alda'nm oraya
gelmi ol mas ndan dolay davul kirlenir (yaman bolot) ve gcn kaybeder.
Bylece kirlenmi ve kuvvetini kaybetmi olan davul un derisi deitirilir. By-
le duruml arda davulun yan sra ama-
n n bt n kutsal gereleri; yalama, bayr,
Yayk'm bul unduu torba ve aman k-
yafetleri de kirlenir. Onlar kirlenmekten
korumak iin bir i nsan n l m srasn-
da tedbirli amanlar btn kutsal eya-
Resin 45
Resim 46
5
l an ayln dna karrlar.
Davulun derisinin ateten yanmas, aman iin kt bir iaret olarak
deerlendirilir; byle bir olaydan sonra da davulun derisi deitirilir.
Srekli kullanlmaktan dolay ya da keskin bir nesneyle dikkatsiz te-
masndan sonra davulun derisi yrtlrsa, yrhk yere yama yaplr veya nonnal
yaptrc yardmyla deri paras yaptrlr. Davulun eski derisi ormana g-
trlp bir aacm dalnda ask braklr.
Davul ve manyak bir ayldan dier ayla aman deil de, baka bir ki-
i gtrr.
Seyahat srasmda, genellikle bu seyahatler at stnde olur, davulun
btn ngrakl paralar kurdelelerle tutturulur ve davul kuak yardmyla
birinin srtna balanr, bu srada davulun zerindeki resimlerin bozulmamala-
ra dikkat edilir. Yamurlu havalarda davul seyahat srasmda cppe ile kapa-
tlr.
Her davul, amann lmnden soma, ormana gtrlp paralana-
rak bir aacm dalna aslr, genellikle amann cesedi de bu aacm yanna g-
mlr.
amann defnedilmesi sra-
smda zel din trenler yapknaz,
dua okunmaz. amann mezan yol-
dan ve ayldan mmkn olduunca
uzak, evcil hayvanlarn otlanrken
ulaamayaca, dalk bir yerde yap-
lr. Bazen len amann vasiyeti ze-
rine akrabalar yeni bir davul yapa-
rak ayln allm bir yerine koyar-
lar. Bu gelenek aman tarafndan
uygulanr, bylece ayllarda iki davul
olur, biri tren - ayi n (kam la niya) iin
kullanlr, dieri ise bir kede sakla-
nr. Mstesna hallerde amanlar da-
vul yerine yay (ylg) kullanrlar (res.
46). Fakat ylg ayinin tamamnda
deil de, koruyucu ruhlarn arzular-
nn renildii bir blmnde kulla-
nlr.
59
Drt keli byk ormandan,
Seerek yapt m kasnam.
Bir ok tren srasnda sadece ylg kullanan baz amanlar da vardr.
Fakat onlar yalmz kendi akrabalarnn din trenlerini yaparlar.
Davulun Paralar
1. Ka: Davul un iskeletini sedir aac ndan yaplan kasna (ka) tekil
eder. Kasna n ap 10-12 kar, derinlii ise 14-22 santimetredir. ki ba kas-
naa srmlarla balan r.
Davul un kasna iin ayllardan uzakta bul unan ormanl ardan sedir
aac alnr.
Trt talalu aba ytrj tbrerj,
Taldap etken p kajm.
2. Davul un Ksm
a) Davul un i ksm bir sap sayesinde
iki eit bl me ayrlr. Bu sap temiz kayndan
(ya kayr/) yaplr; ad ise eezidir (onun sahibi),
aslnda eezi, sap n zerindeki l m ve hatra-
sna davul un yapld aman sembolize eden
insan figrdr (res. 47).
Eeziran ba oval bir ekle sahiptir;
yzne kalar, gzler, burun, az ve sakal
oylmutur. Gz ukurlar daima krmz bak r
tokalarla doldurulur. Baz davullarda kalar
(kabak), burun (tumuk), az (uus), sakal (sagal)
ince k rm z bak r levha ile kaplanr.
Eeziran gsn, kollar tasvir eden
(aluudrj koli) dik al rl m demir ubuk
(kiri) sarar.
Eezirn alt k sm bi raz geniler, kala
ve bacaklar olmak zere ikiye blnr. Baz
davullarda bu bl nme yoktur.
Baz davullarda ikiye bl nme yeri-
ni n bi raz yukarsna ayin yapan kiiyi
(poyuurjnuur) eezi) tasvir eden kk insan fig-
r oyulur (res. 48).
Resini 48
Resim 49
M f
Resim 50
6o
Ecz/nin bu eklinden baka, Altay samanlarnda bir gvde
iki bal (eki batm) ecz ile re de rastlanr (res. 49). Byle durumlarda
allm yerde bulunur ve alunun ba (almdr) baj) adm tar,
ayaklarn olduu yerde bulunur ve kanun ba (kamni) baj) adm alr.
b) Kiri, 3 V kar uzunluunda bir
demir ubuktur. Davulun zerinde, salam
rlm kiri (tolgonalduu tor] kiri) ve adi kiri
olmak zere iki ekilde kullanlr. Bu demir
kiriin her iki tarafmda, omuzlar (in) tasvir
eden bkmeler vardr. Kiri in sa tarafna be,
sol tarafna ise drt olmak zere toplam dokuz
tane (bir toguz) demir paras aslr (res. 50).
Baz davullarda bunlarn says daha az veya
daha ok olabilir. Uzunluklar 9-10 cm olan bu
demir parasna ngrak (kojura) denir. Bunlar
kt ruhlar (yaman krmstr) kovan oklar
sembolize ederler. Korjura ile beraber bir veya
iki ok (yebe yahut ok) aslr (res. 51). Bunlar da
kt ruhlar (krms) korkutmaya yarayan
silahlardr. R e s m l 5 2
zerinde
bam biri
dieri ise
Resim 51
Oklarn says amarm hizmet ettii arm fslerin saysna baldr.
Oklar amana tsler tarafndan verilir. Baz davullarda oklar yoktur.
c) Kiri in boyun ukuru yanna 3V kar uzunluunda deiik renk-
lerde eritler balanr. Onlarn ad ki)edir. erit says belli deildir, onlar a-
mam din tren yapmak iin aran kiiler tarafndan balanlr.
d) Eeznin yznn her iki tarafmda oraa benzeyen kck, 5-6
cm. byklnde demir engeller vardr. Bunlara kulak ve kp (ay klak,
srga) denir (res. 52). aman, ayin srasnda bunlarn kardklar seslere kulak
verir ve onlarn araclyla ruhlarn isteklerini (kam kijinir] ay kulak trjirt) re-
nir.
3. Davulun Kasna (Tegerek).
a) Davulun kasna geyik derisi (tere), mstesna hallerde ise gen atn
(maldr) terezi) derisi ile kaplanr. Deri, kasnaa kendir ipi ile dikilir; deri kenar-
lar baka bir iple balanr, bylece bir nevi kenar ekmesi, yaka (yakka) mey-
dana gelir (res. 53).
6
b) Kasnan st ksmnda, eezi bann yukarsmdaki derinin altma be-
ten dokuza kadar kayn aac ubuu konulur ve kl ile balanr. Bylece kn-
t ve bkmeler, meydana gelir. Bu bkmelerin ad rkt (res. 54). Onlar da-
vulun sesinin daha gl olmasn salarlar.
Resim 53
Resim 54
O o
Resim 55
Resim 56
c) rklerln arama, derinin altma tahtadan yaplm iki yuvarlak,
karlga (krlang) konulur (res. 55). Onlarn i ksmna salkmlar, srga ve kulak,
aslr.
4. Davulun zerindeki Resimler (lkeri) (res. 56 ve 57a)
Davulun zerindeki btn resimler beyaz ve krmz (ap aga ta, kzl
ta) olmak zere iki renk boya ile yaplr. Boyalar da nehrin azndan aldklar
yumuak talar kk paralar halinde krp dier talarn arasnda ezerek toz
haline getirip yaparlar.
62
Bu tozu tkrkle slatp iaret parma yardmyla davulun zerine
resim yaparlar. Resimler tecrbeli erkekler, yiiriii (resimci), taralndan yaplr.
5. Davulun Ksmndaki Resimler
a) Eezi: Davulu iki eit paraya ayran kaln dz izgidir. st ksmn-
da ba, alt ksmnda ise bacaklar grlr. Ban yan taraflarnda iki yan oval
(kulak) vardr ki bu yuvarlaklar gne ve dolunay (kiin, ay) temsil eder (Res.
58).
( O >

9
j r f | " m
Resim 61a
Resim 58 Resim 59 Resim 60 Resim 61b
b) Kiri: zerinde izgiler (kor/ra) ve omuzlar (rk) bulunan, ecz/nin
ortasndan geen enine bir izgidir (res. 59).
c) Solorj (Gkkua): Eezirin sa ve sol tarafna izilen yay eklinde
izgidir. Btn davullarn daimi resimleri olan gkkuaklar da bu ad tar
(res. 60, 61a, 61b, 67a).
d) Gkkuaklar resminin altnda eez/nin sap olarak yaplan kutsal
kayn aacnn (bay kayt)) resmi vardr (res. 62 ve 66).
Genel olarak Altay amarlar kayn aacnn Tanrdan (kudaydarj
ayrlgan) geldiini (harfi harfine ayrldn) dnrler; bunun iin de ona
hibir zaman yldrmm dmeyeceine inanrlar.
e) Sn (Geyik) resmi: Davul, resmi yaplan geyiin derisi ile kaplanr
(res. 63).
f) Kamk (Zehirsiz ylan): Erlik'in olu Piy Bat'n sahibi olduu ce-
hennem glleri kylarnn sakinidir (res. 64).
Ker yutpaluu Piy Bat, Ylanl, kurbaal, kamkl
Ylandm, pakaluu, kanlktm! Ker Yutpal olan Piy Bat.
6. Kasnan zerindeki Resimler (res. 57b, 67b, 69a, 69b, 73b)
Davulun bu parasnda kasnan kenarndan geen kaim izgiler ve
onlara apraz bir ekilde gelen izgilere rastlanr. Son izgiler bkmeler (rk)
zerinden geer, saylar be, yedi, dokuz veya daha fazla olabilir. apraz
izgilerin boluklar noktalar veya yldz (ylds) figrleri ile doldurulur. Davu-
lun kasnandaki btn resimler pildr ( motif ssleri) adm tarlar.
7. Davulun Derisi zerindeki Resimler
64
a) Davulun bu yzndeki
Buna eezi (davulun sahibi) denir (res. 71).
resmidir.
Resim 71
Bu resim davullarn zerinde
iki ekilde olabilir. Birinci tip resim kaln
bir izgi, izginin yukarsnda oval bir
ba, iki gz, kalar, burun, az; izginin
altmda, kasnan kenarna yakn bir
yerde atal {ayr) vardr ki bacaklardr;
kafann iki tarafndaki izgiler ise kulak
ve kpe (kulak, srga)dxr, (res. 65).
kinci tip eezi resminin st tara-
tma izilmi kalar, gzler, burun, az
ve sakal bulunur; bedeni, paralel iki dz
ve bir de zikzak izgiden oluur; alt ks-
mnda, bacaklarn olduu yerde bln-
me, bacaklarn arasmda ise minik bir
insan figr vardr (res. 68 ve 72). Son
figr, daha nce bahsettiimiz gibi, eezi,
(sahip) adn tar; bu, aman ynlendi-
ren ruhun (krms) tasviridir. Bu ruhun
ad Elger' dir. Ayin srasnda bu ruh ayin
yapan kiiye zel bir hl, yani esrime
getirir.
?rin en nemlisi bir insan figrdr.
Bu, gemi bir amann (ozo kam)m
Resim 73b
<$7
Resim 74
O o
Resim 75
Resim 76
r f
4
Resim 77
P M f e
r P T r H
Resim 78
Resim 79
Resim 80
b) Kiri: Eezi'yi omuz blgesinden ikiye bl en
enine izgidir; yanlarnda iki bkme (m/omuz), uzun bir
izgi (korjko), be, yedi veya dokuz tane ksa izgi (korjura)
ve oklar (yebe) bulunur.
c) Kiin, ay: Gne ve ay. inde apraz uzun izgi-
ler ve kenarlarnda ksa izgiler, nur (yarkn) olan yuvar-
laklardr. Bunlar davul un st k sm nda, kiri in stnde
bulunur.
Eezinin sa taralnda ay, sol tarafmda ise gne
vardr (res. 74). Btn davullar bu ekildedir. Bu durum ay
ve gnein yaz mev slndeki hareketlerine uygundur.
amanlar n inanlarna gre yln bu mevsi mi nde amanlar
gkyzne kabilirler.
Gne ve ayn yarma daha kk yuvarlaklar i-
zilir. Bunl ardan biri tan yldz (tarj olmot) dieri de akam
yldz (er/er olmon)dr (res. 75).
Davulun zeri nde gne, ay ve gk parltlarnn
ol duu blgeye yldzlar (ylds) tasvir eden noktalar konu-
lur. Bu noktalar n says sabit deildir; on ile seksen ara-
snda deiir. Bu noktalar baz davullarn alt ksmndaki
derinin zerinde bulunur.
Ayln kiindiiii terjerem Ak Ayas (Ulgcn)dan ayrlm
Ak ayastarj ayrlan. Ayl, gneli m
d) Solor]i: Gkkua resmi. Bu resim yay eklinde
, drt veya be kaln izgiden oluan bir gruptur. Bu
izgiler davullarn zerinde ya ayr bi r yerde durur, ya da
eezinin iki yaranda bul unup insann kaburgalarn tasvir
ederler (res. 56, 57a, 67a, 68, 76).
Gkkuaklar n n says aman dualar nda (ii
solorj) ya da altm sekiz (alton segis solorjg) olur.
e) Bay kayr) (kutsal kayn) resmi. Kay n aac da-
vul un zerine, ya kendi si ne bal anm olan bir kurbanlk
hayvan (mal) ile birlikte, ya da tek ba na izilir. Bu res
temiz tse kurban verme an m tasvir eder (res. 77).
68
f) M aga (sedir) (res. 78) resmi. Yannda geyik figr bulunur. Se-
dirden davulun kasna yaplr ve geyik derisi ile kaplanr.
g) Kurbanlk hayvan ile kayn aac resminin karsma bazen zerin-
de cppe, eritli apka ve elinde davul olan aman figr (res. 79) ve kurbann
ban tutan (pa tutkan) baka birinin figr (res. 80) izilir. Bu resim din t-
renlerden alnmtr, amann davula vurup kurbanlk ha\"van ile insan (pa
tutkan) gkyzne, bir ya da dier tsn yarana gnderdii andr Bu ilemin
ad hayvan gnderme (mal kagp yat)dir.
"mrj TT
Resim 82
Resim 81
>
. j ,
T
o n
Resim 84
Resim 85 Resim 86
h) Baz davullarda gkkua (solorj) resimlerinin altnda kurban yeri
(taylg) nesnelerin resimleri bulunur: 1. Pakan, kayn aacndan ucu atall ka-
ln bir srk. 2. Yiikeli (bir ucu yerde, br ucu ise pakanmn atalndan geen
uzun bir srk; ucunda kurbanlk hayvann postu bulunur). 3. Yek (aralarna ip
geirilmi iki kazk; ipe eritler balanm ve bir erkek tavan (aygr koyon,
69
veya aygr tuulay [tavana kar saygl bir hitap ekli] derisi aslmtr). 4.
orjkor (yek srklarnn zerine izilmi olan ahinler). 5. Tekpi (merdiven, iki
srn zerinde ubuklu iki ahap platform). 6. ire (drt kazk, kiri ve al
rpdan oluan taht demektir). 7. Kazk (amann kurban sunma ilemi srasn-
da dua okurken yannda bulunan kazk) (res. 81).
i) Solorj (gkkua) stnde pra adn tayan bir resim vardr (res.
82, 83). Pra uzun boynuzlu kakar (ko) eklinde izilir. Davulun zerine
daima tane ( pura) izilir.
Pura yukar ucu atallanan ubuk ya da ularnda yarm daire eklin-
de kollar olan yatay izgidir (res. 84).
Din trenlerde pra temiz tslere dua edilirken zikredilir.
St
1
kldiirj pra, St Kol'nn puras,
Aydrj kniirj yayagan. Ayn ve gnein yaratt.
Ka pajnr) emberin (davulun) stndeki
Kara pra! [Duran] kara pura\
Kana tsk kandaza, Tse ne kadar ayin yaplsa da,
Menirj bajma kuyak bol. Hep bamn zrh ol.
Altayllar gk grlemesini purarun sesi olarak aklarlar.
j) Baz davullarda kiri ve solorj arasndaki blgede, eezirdn iki tara-
fnda Ulgen'ir dokuz kznn (aga kstar veya kyardar) resimleri bulunabilir (res.
85).
Baz Altayl amanlarn davullarnda eezinin resmi bulunmaz. Bunun
yerine ay, kiin, pura, solorj, yalgn (yldrm), ylds, olmon gibi gkyz
nesnelerinin resimlerine rastlanabilir. Bu gibi resimler davullarn st ksmda
bulunur (res. 86).
8. Orbu (Tokmak) (res. 87)
Davulun tokma her zaman krpe kayn aacndan (ya kayt]) yap-
lr. Orbunun uzunluu 17 cm, kalnl ise 7-8 cm olur. Saprm ucu delinerek
bir kay (pildirgc) geirilir ve halka eklinde balanr. Ayin srasmda orbunun
elden dmemesi iin aman bu halkay koluna geirir. Kaya eritler (krje) ya
da rgler (manyak) balanr. Btn bunlara iileker (ss, tezyinat) denir.
1
St Kl (St Gl): Kemika ve Ak-Sug (Soyotiya) nehirlerinin birletii yerin yaknndaki dada
bulunur.
70
Orbu nun ) z taraf hayvarur paa derisi ile
kaplanr.
Orbmur dier taraf, buna alakan (avu)
denir, her srada er halka bulunan sra, toplan
dokuz tane (bir togus) halka (terbek) ile sslenir. Bazen
sadece halka da olabilir.
Orbu, aman dualarnda kam olarak ad-
landrlr, nk ayin yapan kii onunla davulu d-
ver.
Pildirgel say orbum,
lekeplii say kam,
yelii say orbum!
Kaybal say orbum
[Resimlerle] ssl say kam
boumlu say orbuml
Resim 87
Resim 88 a
Resim 88 a: Davulun i taraf
Resim 88 b: Davulun d taraf
Resim 88 b
7'
Re s i m 90
Re s i m 89
Re s i m 91
Resim 89-91: Davulun d taraflar
Davullarn zerindeki resimlerin genel ekli.
72
Resim 92-96: Davullarn i taraflar
Resim 94
Resim 95
Resim 96
ALTI NCI BLM
AHNLER
(Metinleri
1
ve Tercmeleri)
I. aman Poltop
Kat m Nehri' nin sol kysndaki Arcns Nehri'nin sahillerinde yaa-
yan 32 yandaki aman Poltop, I. Altay dinadandr O, Maymalar-Kiji bo-
yundan, O kabilesinden (sfc)dir. Soyu:
I S
n i
-s
&
d
O
Arsan 'dr.
Poltop' un ayin yaparken ard ruhlar.
1) Kan ruhlar (arn neme): yk, Sergey, Semenek, Tiskinek, Sarjzak ve
2) Da ruhlarndan (Altay): U miist Kara-Kaya.
3) Gkyz ruhlar (aruu ts): Kart (Ulgen'ir olu)
4) Cehennem ruhlar (kara ts): Kara, Pat - Kerey (Erlik'in oullar).
1
Metinlerin tamamn yazmak sadece ses kayt cihaz aracl ile mmkn olabilir; dili iyi bilen
insan bile amann sylediklerini yazmaya yetiemez, bir de yazdrdklar gerek dualarn ayr ayr
paralardr. Bundan dolay aada verilen metinler bu dualarn ayr ayr, ou zaman bitmemi
ve bunun iin de anlalamayan paralardr.
1) Kan Ruhlara Sesleni
amann Krmslerine Alk (Duas)
uyuk' a
Ay krtiim ulmustar!
Plt kstii Pra-Kaan!
Mus ayakt Piy-kiji:
Pulut kstii Tay Pral
Aru tiirjey yelbis!
Orgn kiji (polzo) kirbeeytten.
Ayazm pp turgan.
U teknit Pay Kart!
Altn krluu Ak-Yaygtm!
mstii Kara-Kaya Altay m!
St kldrj Ker-Pura!
Aararda ak Ylds
Ak adamnarj tgiilp-yat.
Ala orjkor er aldma akgay.
Poro miirkt ekki iynime njgay.
Yezin taygadarj sngan uyuk!
Sajzak'a
Ebegc, Kadl ekki edeliiii sind!
Ala-pla Kemdik tayga tayangan.
Kk mrjk krlu: ktagan.
Kk ayas tep ayttrgan,
Terjerelii tedyrgen,
Ada Purkan ten ayttrgan.
Ab-kaand tayangan,
Aym, gneim, ulmslarl
Bulut gzl Pra Kaan\
Buz ayakl Piy Kijil
Bulut gzl Tay Puural
Kutsal, denk yelbisl
lnn (adrna) girmeyen.
Ayaz semaya ekil veren.
U basamakl Pay Kart!
Altn yzl Ak Yayk'unl
boynuzlu Kara Kaya, Altay'
im.'
St Kl'.n Ker P nur asl
Aaranda ak Yldz
Ak babamdan dklmektedir.
Ala ahin nmde lk atsn.
Omuzlarmda boz kartal tsn
Yezin ormanndan uzanan
uyukl
Ebege ve Kadl bykl kk-
l iki bac!
Ala ve Kemdik dalarna da-
yanmlar.
Ebed gklerin kenarlarnda
klamlar.
Gk ayaz adm tayan,
Semav olarak kabul edilen,
Babadan Purkan adn alan,
Abn Kaan'a dayanan,
Altn klg yunngan
Abu taym Sar/izah!
Altn Kl'de ykanan
Amcan benim Sar/zakl
Yezim paskan,
Siimr taykaa ylngn,
Ak lbiirek silkingen.
Ak yalamaz tglllgen.
Ayd kiindi alkagan,
Ak taym Sergey (Semenek)!
Sergey ve Semenek' e
Yezim'e ayak basan,
Siimr Da'na yaslanan,
Ak iilbiireki sallayan,
Ak yalamalar dklen,
Ay ve gnei ululayan,
Ak daym Sergey (Semenek)\
Arjaan' a
Tiskinek' e
Oluttuu paskan,
Ot alkan On Sr.
Oytto tiiker On albr.
Kuyukan mzl tiiker,
Kuyurmam yalkn tiiken;
Tal trjrrje tayangan,
Ta orbuzun yarjrgan,
Attuu uuluu Arjaan!
Yezim paskan, Tiskinek!
Kiin ebirbes Kiile Tn;
Ay ebirbes Altn-T,
St-Klg yunngan,
Smr taykadarj yarg algan.
Aga Kstar'a
Abn kaanga tayangan,
Abu kaanrj Aga Kstar!
St-Kldirj Puuralar;
Yaylaya ayak basan,
Yldrm karan On Sr
Yeniden inen On albr
Eyeri parlayan,
Okluu yldrm gibi inen,
Davulun ortasna dayanan,
Ta orbuyu sallayan,
Atm stnde mehur Arjaanl
Yezim'e dayanan Tiskinek).
Gnein dolanmad Killer
Tu;
Ayn dolanmad Altn Tu,
St Kl'de ykanan.
Smr Da'ndean kararn alan.
Abn Kaan'a dayanan,
Abuu Kaan'n Aka Kstar!
St Kol'n Puralar;
77
Ak Adan tay anp,
Ayd kiind alkap yiirgen,
"Kgiiri" tep,
"Yalgn" tep,
Kiigiiridirj eezi,
Yalgnnrj ulnz.
Yalagalu Pay-Tepsen,
Yalbraktuu Pay-Kayr)!
Pad'ya
Akta kaynm Pad!
Yezim paskan,
Siimer tagaa ylngn,
St klg yunungan.
Elge bergen palaa /azal polgon.
Yrtka kalgan lga sak polgon.
Yatka pei'gen palazna,
Ya kabay yaykatkar.
Ye korbo skrgen...
Paskan iske payrm salgen,
Yamanga yol berbeytter.
Aza-yekke yol berbeytten.
Kk l'ye
Knk kstii Kk-l!
Ayak kstii Kk-l!
Edil kturj n
Yarjgl tiiken "Kk-l"!
Ermen aga prii
Yalbr tken Ak-l,
Ak Ada'ya dayanarak,
Gne ve ay ululayan,
Kiigri, diyerek,
Yalgn, diyerek
Kgiiriirr sahibisiniz,
Yalgn nn halksnz.
Kurdelak Pay Tepsen,
Yaprakl Pay Kayr)]
Aaran (gkte), kaynpederim
Pad!
Yezim'e ayak basan,
Siimer Da na dayanan.
St Kl'nde ykanan.
Ele (kocaya) verilen kzn ss,
Yurtta (ksz) kalan oula
koruyucu olan
Yad ellere verilen kzma,
Kk beii sallandran.
Meyve ve filizleri yetitiren...
Gemiin izlerine payrm b-
rakan,
Ktle yol vermeyen,
Aza Yek'e (kt ruha) yol ver-
meyen.
Kova gzl Kk Ol\
Fincan gzl Kk Oll
Guguk kuunun sesi
Yksek kar: Kk Ol!
Gzel aalarn tomurcuklar
Gr gr ald, Ak l!
78
Kk manyangrj tabj
Kk terleredir) srjlti.
Kk kziirj tabj
Kk ayastr) kkrtindi.
Enezi yok ksiiske
Pr sanayttan,
Pzaal ar] kivkke
Piiyan peretten.
2) Kart'a Edilen
Ayd kiind yltrgan,
Ak pulutu cjrgan,
Kara agajn ootkon,
Kalbakka sakpakka kemden kalgan.
Kara tajn ootkon.
Ottuk taka tiindegen.
Yalgn, Krjrti!
Tura yalduu maldr7 kudun yayayt,
Tnlku snduu patn kudun yayayt.
Kindiktd yayan salgan,
Kirbiktiid piin salgan.
Tizirt edip iygende,
Yer tcrjis silkinet.
Tibirt edip iygende
Mavi manyakm grlts
Mavi gkyznn frtnasna
benzer.
Mavi ngraklarn grlts
Mavi gn grltsne ben-
zer.
kszlerden daha ksz
Karaciere
1
(gnlne) kulak
veren.
Yavrulu vahi hayvanlara
Merhamet eden.
Dua
Gne ve ay hareket ettiren,
Beyaz bulutlar kaydran,
Kara ormanlar ykan,
Kak ve kepe ile yongalar l-
en.
Kara kayalar ykan,
Onlar akmak ta gibi kl-
ten,
Yalgn, Krjrtiil
Sen tek yeleli hayvan kutu
2
ya-
ratyorsun,
Yuvarlak beden ile ba yarat-
yorsun.
Gbekliyi yarattn,
Kirpikleri olaru yapverdin.
Ayak yere vurunca,
Yeryz ve deniz sallanr,
Grlt karnca,
1
nsan, yapt iyilii gnlnn deil, karacierin istei zerine yapar.
2
Kut: Hayvan ve insanlarn ruhlarndan biridir. (Tam olarak hayati, fiziksel g anlamndaki
mutluluktur)
79
Yat kijin ir]
Yal yiiregi yalrayt.
Or targan Ktdaybs,
Yalbarabs!
Yayk' a
Krjriderj aynlgan,
Kiiygekiderj eilgen,
Tindi poluup tiziylgen,
Yibek polgon ylgen...
Urgn pajn yayajp salgan.
Ulu tnbst piin salgan.
Krm' e
yelii Pay-Krmii!
Ermen aga eeliil.
Ada polup, sakgan,
Aygr polup, kiidp kalgan.
Alt ayrdr) kyag,
Yaz yerdir) yamanna yol berbeytten.
Emdik baytal klk tartkan.
Elik kiyik tepi tutkan.
Korgoldyr) pa mz tiiken.
Korum edek rjl tiiker.
Yabana insanlarn
Korkudan yrekleri yanar.
Ykseklerdeki Kuday' mz,
Yal varyoruz!
Kiirjr'iden ayrlan,
Kygeki'den kopan,
Boncuk gibi dizilen,
(pek) dizgi gibi uzanan...
nemli kafalar (Tanr ile) bir-
likte yaratan.
Ac eken ruhumuzu yaratan.
U paral Pay Krmii!
Kzlaa sahipli.
Baba olup koruyan,
Aygrm ylksn gtt gibi
Sen alt ataln zrhsn.
Dz yerlerden gelen ktlk-
lere engel olursun
Hergeleyi yk hayvanna
evirdin.
Sana stnde elik, geyik olan
tepsi sunarlar
elik bam parlar.
Dan eteindeki kk talar
ses karrlar.
Aym, gneim, ulmus!
Aydnlm benim, Puura!
Gbek ban kesen.
Kirpiklerin yalarn yaratan
Aruu-Kamlara
Ay kniim, ulmus!
Ayazn, Puura!
Kindik edim kisken,
Kirbik yajm yay aar.
80
Plut kst Tay-Btura!
Mus ayaktm, Piy kiji,
Aru tp, U jilbis;
Yetti tiirjey, Saya-Ks.
Siimer tabiyga ylniiiip kalgan
Siit-Klm, Ker-Buura!
Sihter taygaa tayangan,
Agararda ak ylds
Ak adadarj tgiilgen.
Ala orjkor er aldmnarj akgan;
Poro orjkor ekki inime rjgan,
Alt-on segis ak solorj
Akinime saylgan.
yuk Yezim tartkan.
Uar edem Ebege,
Ak manyaktarj arjdangan,
Ulu edem Kaadl.
Ay kziirj ekelgen,
Ak kiileri tolgotgon.
Togus manyak ekey kalgan,
lbiirekt ku priik oynop kalgan,
Ker-Kemdik ylngn,
Ala Kemdik tayangan,
Abugaym Sarjzak!
Abu Kaanga tayangan,
Altn Klg yumngan,
Smer Ulan tayangan,
Kk (?) mrjkii ootkon,
Bulut gzl Tay Buura!
Buz ayakl Piy Kiji
Temiz doan U Yilbis
1
Yedisi de eit Saya Ks\
Smer Da'na yaslanan
St Kl'm ve Ke Buura!
Smer Da'na yaslanarak,
Aaran gkteki ak yldzlar
Ak babadan dalmlar.
Ala ahin nmde lk atar;
Boz ahin omzlarmda lk
atar.
Altm sekiz ak gkkua
Ak omuzlarma oturdu.
uyuk'u Yezim ekti.
Uan teyzem beni m Ebege,
Ak manyaktan sallanan,
Byk teyzem benim Kaadl.
Aya benzer anlar titrer,
Ak ngraklar sallanr.
Dokuz manyata titreterek.
lbiirekli ku prk ile oynaya-
rak
Ker Kemdik'e yasland,
Ala Kemdik'e dayand,
Amcam Sarjzak!
Ab Kaan'a dayanan,
Altn Kl'de ykanan,
Smer Ulan'a dayanan,
Mavilii, sonsuzluu (buzlar)
ykarak,
1
-yilbis: Abu-Kanrim kzlardr.
S
Kk ayaska yalbargan,
Kumulun kta Aylu knd
Terjere alkagar.
Terjere ul tedirgen,
Ada Purhan tep ayttrgan.
Kygrganm: Sergey, Semenek,
Kanas, Arjaan, Eege, Nakbay,
Payad, Tiskinek, Ad-yok,
Padiy, Kk-l.
Ate'e
U talalu ta ook,
z kiiygen al yalgnm.
Ta oogu tayklbas.
Mrjkii turan kandiy?
Salgan odu oktun yreri kandiy?
Talkan odu oktu adar kandiy?
Uziilbeske iilii perip yadar kandiy?
Ultiirebes(?) yarg ayladn yadar
kandiy?
UzUlgenin uulap yadar kandiy?
Ayas Kanrj iilii,
Aydr] kiinnT] lej, -
Pir piyand ayladp
Yadar kandiy?
Yurttan (adr) karken veya Kurbanlk Atn Yamndayken Oku-
nan Dua
Mavi aydnla yalvaran.
Kral kta gneli ve ayl
Gkyzn, ululad.
Gkyznn olu dediren,
Babadan Purhan ad alan.
ardn: Sergey, Semenek,
Kanas, Arjaan, Eege, Nakbay,
Payad, Tiskinek, Ad Yok,
Padiy, Kk l.
ulu ta ocak,
Kor halindeki al ateini,
Ta ocak sallanmaz:
Eedyyen duracak m?
Yaklan ate stacak m?
Yaklan ate kvlcmlar saa-
cak m?
Evlat veren soy devam edecek
mi?
Ypranmamak (yoksullama
mak) iin karar verilir i?
Yrtlm olan kapatlr m?
Ayas Kaan'n oullar,
Ayn gnein paralar -
Bir merhamet
Gsterir 111i?
Yarg ye-ge tomulup,
Kiilr eer salrarba?
Kmii iiygen sugularba?
Ok Pury mee!
Kurban verilmi (hayvana),
Tm eyer konulacak m?
Gm dizgin balanacak 1111?
Ok Puruy bana!
82
Altn edenge pirigerbe?
Ak rg tabjarba ?
Ak kazkka alnarba?
zlbeske iil yayayr kandiy?
Kudaybs piske pir iilii percrbc?
Op Kury!
Aydap yadar malbska piiyan
pererbe?
Op Kury!
Poybstn] pajbska pa kojural
kandiy?
Ak altrak (?) pe'-eri kandiy?
Tar tebezi kerjip yadar kandiy ?
Ulu ark t kniirge
ziilbezi kandiy?
Op Kruy!
Yat yobolgo perbezi kandiy?
Bistirj ergin yrerbis kandiy?
Kart Kdaybs!
Op Kury!
Kurbanlk Hayvan Tanr'ya
Suz somu yedisin.
P Kudayga p Suyla aylatsn.
Yarg yerderj altn yarg purulgp
Yalr otko piriktirzin.
Ezendik ylga piiyan pereri kandiy?
Emdi ylga enii salar kandiy
Emdi ylga ya lrjdi
Altn ite balanacak m?
Ak saraya sunulacak m?
Ak kaza dolanacak m?
Tkenmemek iin yavrular ge-
lecek mi?
Tanrmz bize ocuklar verecek
mi?
Op Kury!
Otlattmz mallarmza bere-
ket verecek mi?
Op Kruy!
Aramza yeni balar katlacak
m?
Ak altrak verilecek mi?
Dar obamz genileyecek mi?
Katk dolu byk tulumumuz
Bitmez tkenmez olacak m?
Op Kry!
Bakalarn aclarna bizi mah-
km edecek mi
Ihtiyarlayncaya kadar yaaya-
cak myz?
Kart Kudaymz!
Op Kruy!
Gnderirken Okunan Dualar
Ruhlar ve bedenleri ulasn.
Bu Kuday' a bu Suyla gtrsn.
Yarg yerinden altm karar ge-
ri dnsn
Ve alev ateine eklesin.
Gelecek sene bereketli olacak-
n?
Bu sene huzurlu olacak myz?
Bu sene taze otlar boyumuza
S,
Terj pazar kandi?
Kuruynarj pereri kandil/?
Tiirjey yld garga
Pek yarg peperbe?
Alt ayrdarj purgaldn,
U sranarj ayrlp,
tlziiii ottoTj, tebilldin.
Ak parlgan, altn siil(?)
Ayas Kaanga tomlar.
Siirgek sayr siilener
Altay akan ak kekil
Ann kgiin yiiler.
Ekki trjy at orjkorurj
Uar kutarj lglegen.
Trbldrj trt pakkan
Tozn alp yazagan.
Yiiln bolgon yiigelim,
Pay Kayrjga kadgan.
Aylu kndii Ayas Kaanga utklzn.
Yalagaln Pay Tepserj.
Yalbraktn Pay Kayrj;
Azrayttan patrj kdup
Yayayttan anar) krr.
Aydan yadattan maldn kdun anarj
plattan.
Yalagaluu Pay Tepseg,
Yalbraktn Pay Kayrj k Siirgek.
As kijinirj pajn battan,
As iir mal avtarj (?)
Krjrdr) yar gizi oo keletten.
kadar uzayacak m?
Kuruy bunlar verir mi?
Geen sene gibi yaamamza
Salam karar verilir mi?
Alt ataldan ykseldi,
adrn srndan ayrld,
Scak ateten ykseldi.
Ak kurbann, altn adak
Ayas Kaan'a (kurban) verilecek
Her Siirgek'te sz yerine getiri-
lecek.
Altay' dan geen AA: Kekil,
Keklik ve biive gibi uzanr.
Senin iki tane ahin atn
Uan kular eklindedir.
Drt ubuktan drtgen
Yapld, akaa kabuundan.
Beyin olan yiigelim,
Pay Kayrj'a meyilli.
Ayl gnl Ayas Kaan' kar-
lar.
Kurdeleli Pay Tepserj,
Yaprakl Pay Kayrj;
ocuklarmzn beslenmesi iin
Kut yaratlr m, daha sonra
anlalacak.
Otlatlan hayvanlar iin kut
yaplr sonra.
Kurdeleli Pay Tepserj,
Yaprakl Pay Kayrj solgun
Siirgek
Birka kiinin ban kesip bi-
er,
Birka maln yaratcs
Kurjrimr karar oraya gelir.
Orta Srgekte [Ok
Agar pat yayajattan,
As pat pjattan,
Arj kandn ajna piiyan peretten.
As tapkamna lii peretten,
Azraganmska piiyan peretten,
Agar paj.bska ezendik ylga
Piiyan peretten kandiy?
Yarg yerge yed erge yadrbs.
Krjiiri, Kiiygei, Yalgn, tep
yadbs.
Yal yiirek ik yalrap yadat,
Et yreini elep yadat.
Tizirt edip iygende,
Yeribis torglup yadat...
Anarj ar Yarg yer
Kara agajn oodot
Kalbakka, sapkakka kendit.
Kattm tajn oodot,
Ottuk taka kendiyt.
Ayd kiindii yltrp yadat,
Ak plutt kiirgen tep aydadbs.
Tizirt edip iygende,
Yer terjizim silkinet.
Kindiktiidi yayap salgan Kudaybs!
Kirbiktiiiid pp salgan sahmbs.
Kuskun polp kygrganbsta,
Kudaybska gulbayt.
Kulun polp rjrganbsta,
an Dua]
Aaran ba yaratan,
Birka ba kesip bien.
Av karl aa bereket veren.
Az alana payn veren,
Baktklarmza bereket veren
Gelecek yaz iin aarm ba-
mza
Merhamet gstersen ne olur?
Adalet yerine ulamak isteriz.
Krjiiri, Kiiygei, Yalgn di-
yerek
Korkak yrek yalvarp yatyor.
Et yreim ypranr (atlar-
dan).
Grlt ktnda,
Yeryzmiiz sallanr.
Bundan soma Adalet yeri
Kara ormanlar ykar (ve onlar
getirir)
Kak ve krek byklne
Salam talar paralar,
Onlar akmak ta gibi kl-
tr.
Ay ve gnei hareket ettirir.
Ak bulutlar grr, biz byle
diyoruz.
Grlt ktnda,
Kinatm sallanr.
Gbeklileri yaratm Tanr m z!
Kirpikli olmak kaderimiz
Biz kuzgun gibi lk atarken,
(Dualar) Tam m za ulamyor.
Tay gibi kinediimizide,
5
Salm-pla uglbayt.
Kindik etti yayap salgan,
Kirbik yatt pp salgan
salmduubus,
Ada bkbistirj yarjdap
salgan yarj
Anar) peri pis yarjdap.
yadrbs
Srgekte Tanr' ya
Karlarrj tudattan
Pubaydrj kdu kandiy?
alrada aykayrga
altrak s uzu kandiy?
Knk tolo sayrga
Sttr) s uzu kandiy
Ulu arkt ziilbeske
Kniirgezi tolo bolor kandiy?
Tar tebezi kerjiiri kandiy?
Tap tkaz uzayr kandiy?
Pu ayln kndiiii Ayas Kaans!
Aga tatuu Altays!
Yaynabaska, yacbaska.
Astgars kptd,
Altay Kudaybs tep yaynayrsta,
Agar pa piiyan polon kandiy?
Olby yadarbs surap yadbs,
Yine de sesimiz ulamyor.
Gbek ba m yaratan
1
,
Bizim iin kirpikler yaratt,
Byle bizim durumumuz.
nancmz atalarmzn inanc-
dr.
O zamandan beri biz de ina-
nyoruz.
Yalvar
Eer beik iin kut verirsen
Dirseklerimizle sarlp tutarz.
Eer altrak iin s uz verirsen,
akrdatarak sallarz.
St iin sus ise,
Kovalarn dolmas
ve byk tulunun
Katnn bitmemesi iin
Geni, dopdolu obamz olacak
m?
Uzun, salam dizgin olacak
m?
Gneli, ayl Ayas Kaan'mz!
Aal, tal Altay' mz!
Bizi yalvartp alatmayn.
Yanllarmz oald.
Tanr' mz Altay, diye yalvar-
maya baladmzda
Bamza merhamet gelir mi?
lmsz hayat istiyoruz,
1
Gbek ban kuruturlar ve kadnlar onu kuan asklarnda, deri torbalarn iinde tarlar.
86
py odbs surap yadbs. Snmeyen ate istiyoruz.
P Kdaybs tep pajrp yadrbsta. Bu bizim Tanr' mz, diyerek ta-
parken
lmsz yaayacak myz?
steklerimiz oald.
Rahat olmayan halk krms
bizi yeniyor.
amann Kaz zerinde Srgekten Dn
lby yak yadarbs kandiy?
Yaynap yadarbs kp pold.
Kalyu ulus krms pisti yerjdep yat.
Apganda adrj polzn,
Erikkende ejirj polzn
Smer taykaa kuyun etken,
Siit-klg yunup kalgan,
Kanat tzn kayra salgan,
Kurkn tziin kumy tartkan,
Kulanda srgaluu,
Kuyruunda yebel
Ll palaluu korjur kas.
Yorulduunda atn olsun,
zlediinde arkadan olsun
Smer Da'nda rzgr karan,
Siit Kl'nde ykanan,
Kanatlarn ters tutan,
Tylerini sk tutan,
Kulaklar kpeli,
Kuyruu oklu,
yavrulu Konur Kaz.
amann Kart' a Seyahatinin Hikyesi
(Ayinin Sonu; Aruu-Nemelere Dua)
Ak manyakka orol,
Ak kiizrje tolgol,
Ak kiilerge a r/dan,
Ak adarja tokuna,
A kirike arjdan,
A korjuraa ekel.
Ak kj purgay tudup konugar.
Ala pars tayangan,
Altn kam ajngan...
Ak manyaka sarl,
Ak ngraklar sar,
Ak tunca yuvarlan,
Ak babann yaranda dur,
A kirie yuvarlan,
A korjraya balan.
Ak Krj'ye halka gibi sarn,
geceleyin.
Alaca kaplana (ala pars) daya-
nan,
Altn kamy sallayan...
87
3. stg (Sabah Ayini) Srasndaki Dualar
Kurban Yerinin Yannda; Hayvan Boma (Mal Purup Yat)
Kiirjiirti, Kiiygeki, Yalgt!
Killer eer salnganba?
Kiimii ygen sgulganba?
Altn edenge tabkanba.
Ak kazkka abnganba?
Kiikregen Kiin-Ayas!
zlbeske iilii aylanan kandiy?
lltriibeske yarg pereri kandiy?
Kindigine kip kirbezi kandiy?
Kirbigine ya kelbeske kandiy?
r trgan Kudaybs kandiy tep?
Yaynap yadarbs.
Azrap yadar patrrj kd kandiy?
Kiirjiirti, Kiiygeki, Yalgn!
Tun eyer konuldu mu?
Gm dizgin takld m?
Altm ahrn blmesine dt
m?
Ak kaza baland m?
Kkreyen Kiin Ayas\
Neslimiz devam edecek mi?
Yalanmamak iin karar verilir
mi?
Gbeimiz kirlenmese ne
olur?
Gzlerimiz yaarmasa ne olur?
Yukarda bulunan Tanrmz
nasl? diye
Byle yalvaryor, rica ediyoruz.
Besleyeceimiz ocuklara kut
verilse ne olur
4. Kurban Yerindeki stg in Gelenlerin Arak (arap)
Sunmalar Srasndaki Dualar
Ezenegi yalga piiyan pereri kandiy ?
Endigi ylga enii bereri kandiy?
Emdi gattan kk lrj.
Tiirjay pazar kandi?
Emdi ylda ku
Tiirjey ederi kandiy?
Ak yadakt
Altap garis kandiy?
Gelecek sene merhamet edile-
cek mi?
Bu sene huzur verilecek mi?
Bundan soma yeil otlar
Ayaklarmz ezecek mi?
Bu sene ku (guguk kuu)
Ayn ekilde tecek mi?
Ak yatan (ypratc k za-
man)
stnden geebilecek miyiz?
88
Kse Atma Srasndaki Dua
Aga ayak albatnrj Halkn aa ksesi
Ak alaza, Ayas Kaanr/. Ayaklar zerine derse Aya s
Kaan'n.
Halkn cam ksesi.
Kusursuz derse, Krjiiri'rr
olacak!
Op Kuruy! Op Kuruy!
olbu (Kurban Tama Et Atma) Srasndaki Dua
ooy ayak albatnrj.
ek alaza KrjiirtinTj.
Kjrti, Yalgn, akpn,
Kygek!
Kara aacn oodot,
Kalbaka edet.
"Yrrr!" edet.
Katm tacn oodot.
Ottuk taka kemdiyt.
Tizirt edip iygende
Yer terjis silkinet,
Yibirt edip iygende.
Kara agaabs oodulp kalat.
Yat kijinirj.
Yat yiiregi y alr ay t
El kijinirj.
Et yiiregi eley peret.
Segis krluu ta nndiir
Altay-Karjay saban salat.
Ol kattuurjd perbe.
Piiyanrj su rap yadbs.
Ta mndiirii-bile
Kalkt sababa!
Ayluu kndii terjere!
Kjrti, Yalgn, akpn,
Kiiygeki!
Kara ormanlar paralyor,
Kak gibi kltyor
"Yrrr!" diyor.
Sert talar paralyp,
akmak talarna eviriyor.
trdattnda,
Yer sallanyor.
Yibirt (grlt) kardnda,
Kara ormanlarmz yklyor.
Yabana insanlarn
Yabana yrei ate alyor.
Bizim insanlarmzn
Et yrei ypranyor.
Sekiz keli ta dolu
Altay Karjay'V saryor.
Bize kar bu kadar sert olma,
Merhametini diliyoruz:
Ta dolu ile
Halk vurma.
Gneli, ayl gk yz!
1
Karjav - Hangay. Bu szleri sylerken aman aylda kurbanlk yerinden (taylga) alman et ile
serpme ilemini (ktyr) yapar.
89
Ak pultt ajrgan,
Ayd knd yltrgan,
Yat yrekti yalratkan,
Et yrekti kalajdrgan.
Ak bulutlar oynatan,
Gnei ve ay hareketlendiren,
Yabana yrekleri korkutan,
Bizim et yreklerimizi titreten.
Ay ldaki Atee Dua
Srgiildinirj Kaan-ayaska tabkcn.
Sdaznn yer terjiske yaylgar,
Erten kkan kiin sus alkan,
Erjir kkan ay sus alkan.
Astkkand piriktirgen,
Ayrlgand tabtrgan.
Yalr odm eezil
Italgaluu ta ook,
z kygen Ker-yalgm.
Yay k' a
Ay as Kaanrj iileji,
Aydr) Kiinnui] lii,
Altn yarg sen sura,
Al otkongo tabtr!
Alhattaa piriktir
lziilbeske l!
Kaanda alp-yatsn.
Krjirtider/ n aljp yatsn,
Albataa piiyarn yettirip yatsn!
Altay' a
Mal krp yat (Kurbanlk hayvana sesleni).
Kiin ebirbes Kiiler-tuu, Ey, gnein dolanmad Klcr
Da,
Ay ebirbes Altn-tu, Ey, ayn dolanmad Altn
Da,
(Ate) kzll Kaan
Aya'a katld.
E>nyaya duman yayd,
Sabah gneinden sus (hayat
gc) alanlar,
Akam aymdan sus alanlar.
Kaybolanlar birletirenler,
A yr anlar geri getiren,
Alevli atein sahibi!
Kllenmi ta ocak,
Kor gibi yanan gl alev.
Ayas Kaan'm paras,
Gnein, aym paras,
Altm kararm iste,
Korkun atee ekle!
Halka ver
Kaderini, yklmayan kale gibi!
Danra (reddedikneden) alsn.
Krjiirti'den ses alsm,
Halka merhamet gsterilsin!
go
Aba-yjm piirkn, Aba ormanlarnn rts,
lykldu yaan tnm. Kutsal byk dam!
Yaandars, adalar s miirgiip kalgan, Atalarnuz ve babalarmz seni
kutsamlar.
Bir alkjrj pererbe? Bir defack (olsm) iyiliin do-
kunur mu?
Llziilbeske lii yayap perip-yat. (Neslin) tkenmemesi iin o-
cuk ver.
Kanlanp tudattan. Elimizde tuttuumuz.
Kabay kudun yayayttan. Beik kutunu (can) yaratan
Ay dar malga piiyan per! Gttmz srlere bereket
ver!
Agar yurtuna kejigin perzin. nsanlarmza, yurdumuza re-
fah versin.
lykldu yaan tuu Kara-Kaya! Ey, kutsal byk da Kan Ka-
ya!
5) Altay'a Akam Ayini
lk dualarn sralamas ayn Kart'a yaplan ayinindeki gibi, yani
Ate'e, Yayk'a, Krm'e ve arn namelere ( krmslere/atalarma) yaplan gibidir.
Kurbanlk Hayvana Gitmek in adrdan karken [Okunan Dua]
lykldu yaan Altayga tabsn! Kutsal yce Altay' a ulasn!
Yarg yerge piriksin! Yarg yerine balansn!
Pir yar gizin eerbe? Bir yargsn (lehimize) verir
mi?
Pir piyann pererbe? Bir bereket verir mi?
Puudak sayn sinilen ip. Her engelinde okanp,
Yaan Altayga tabsn! Yce Altay' a ulasn!
Yakka Puudak (Kenardaki Engel)ta
lykldu keerj Altaydrj yarg yeri, Kutsal geni Altay' n hkm
yeri,
Llziilbeske yarg per etten. Tkenmemek iin yavrular ve
ren,
7'
Ultiirebeske yarg beretten.
Agar paka pir aniidi aydayttarl
Ada bk tjnda kldriip kalgan.
Yer terjis yayalar tjnda,
Ada ene kdiiriin kalgar.
Ypranmamak iin karar veren.
Aaran balara rahatlk yara
tan!
Atalar ve babalar zamannda
ul ul and n.
Yer ve deniz yaratld zaman,
Babamz ve anamz tarafndan
ululandn.
(aman dokuz tane adak verir)
Orto Puudak (Orta Engel)ta
Paza iilii, yarg yayajattan,
zlUgenin tlap yadattan,
ltiiregenin yradp yadattan.
Agar paka pir piiyan yederbe?
Iykldu yaan Altaydarj n alkan.
Kindiktiidi yayakan,
Kirbiktiidi pgan,
Aydap yadar nalga piiyan pergen.
Ulu arkt knrgzin
Uziilbezin yayap yadattan.
As tnga piiyan ayladp,
Agar paka piyan pergen.
Yaynabaska piiyanr/d surap
yatkanbs,
Op Kuruyrj pererbe tep.
Kader, ksmet ve yarg yaratan,
Kopanlar balayan,
Yprananlar salamlatran.
Salar aaranlara merhametin
eriir mi?
Kutsal yce Altaydan n alan
Gbeklileri yaratan,
Kirpiklilere suret veren,
Otlayan srlere bereket veren
[sensin].
Byk tulumdaki kat
Tkenmez yapan.
Ksa hayata merhamet gnde-
rip,
Aaran baa merhamet gtse-
ren.
Merhametini diliyoruz,
Op Kruy'u verir mi, diyerek.
ni Puudak (nc EngeDta
Yaan Altaydarj iin aljp... Yce Altay' dan ses alp...
Albatt kijee ne nemenirj Halka trl eyalarn
Yulakarn pp yadattan. eklini kesip bien
92
P albattm Aza yekke yerjdedip yat.
A yoboldorj ayrlbasta.
Pu Kdaym pir piiyann pergey na ?
zr tnm as polot,
Ozr yajm tuttak polot.
Yaan puudak yer kaydar?
Pir yargzn pererbe?
Atka trjey yayarga?
Llziilbeske tn pererbe?
Aydap yadar malga, tar tebe,
Pir yargzn ayladarba.
Bu halkm eytana yeniliyor.
Ar aclardan kurtulamyor-
lar.
Bu Tanr' m bir merhamet gs-
terecek mi?
Devam eden mrm az olur,
Yam ksa olur.
Byk engel nasl alr
1
Bir yargsn verecek mi?
At boyuna eriene kadar yaa-
tacak m?
Bitmeyecek hayat verir mi?
Otlayan hayvanlara, dar
obaya,
Bir kararn gnderecek mi?
Trtni Puudak (Drdnc Engel)ta
Kiin ebirbes Kiiler-tuum!
Ay ebirbes altn-tum!
rgee yerge tay anp kireriim kandiy?
Ala ksk krrin kandiy?
Ay kulakka trjdayr kandiy?
Altn yarg ayladp pereri kandiy?
Agar yurt kakkad,
As pa yudad.
Ar Altaym kaytiin?
Ey, gnein dolanmad Kiiler
Da' m,
Ey, aym dolanmad Altn
Da' m!
Yere dayanp
1
saraya girebilir
miyim?
Ala gzlerimle grebilir mi-
yim?
Aya benzer kulaklarmla du-
yabilir miyim?
Altm yarg versen ne olur?
Ak yurt ksryor (kendini iyi
hissetmiyor),
Az halk ktleti, ezildi (yok
sulluk iinde).
Kutsal Altay' m, ne yapaym?
1
Mtat Asya selam - melmek.
93
Ak saaldu Adalarm!
Kdiiriip kalgan yaan Altaym!
Kejik pereri kandiy?
Kindigibiske kir salbaz kandiy?
Kirbigiske ya salbaz kandiy?
Altn yarg ayladp pereri kandiy?
lziilbeske lii pp pereri kandiy?
Emdi ezendikke piiyann pereri kandiy?
Emdi keler ylga piyan pereri kandiy?
Mrjiin polgon yargzn,
Em garar kandiy?
Yaan Altaym pa polzn!
Altn yargzn ayladp perip yatsn!
Kaandaa miirgiip yadarbs,
Kudaybs tatabasps.
Ayln kiind Ayas-Kaan
Yalagalu Pay tepserj!
Yalbraktu Pay Kayrj!
Yakka siirgek kuu siirgek eezi,
siirgekin
Yal yiiregi yalrap.
Orto siirgek yapgmrj eezi...
Kindiktiiiidi yayap salgan,
Kirbiktiidi pp salgan.
Yarg, kiiygeki,
Kiikiirti, Yalgn!
Ak sakall Atalarn!
Ululanan yce Altay' m!
Bereket versen ne olur?
Gbeimize kir drmesen,
Kirpiklerimizi yaartma san ne
olur?
Altm yarg gnderiversen ne
olur?
Tkenmemek iin evlatlar ver-
sen ne olur?
imdi esenlik, huzur versen ne
olur?
imdi gelecek yla bereket
versen ne olur?
(Bizim iin) gm yargsn,
karsa ne olur?
Yce Altay' m, sana ba eiyo-
rum!
Altm kararn versin!
Daima dua edeceiz,
Tanrmz terk emreden.
Ayl, gneli Ay as Kaan!
aputlarla sslenmi kutsal
bozkr!
Yaprakl Pay Kayn\
Kenardaki siirgekin, solgun
sahibi.
Tm yrei ile alyor
Orta siirgek haknninin sahibi...
Gbeklileri yarattn,
Kirpii olanlar yarattn.
Yarglayan, yakan sensin,
Kiikrt, Yalgn!
94
Yal yrek altarat,
El kijinirj et yrei y alr ay t
Yaynap yadat el albatt,
Munj uun kamdap yadm.
Kldaym yayap koygon
Munurj uun yiiriim!
Kiikregen Kiin-ayas,
Knd aylu yayaanm.
Kymragan kzl kurtun yayaan-a.
Kymktakan tntuud pp koyot.
Kudaybs, salmbs
Pisti salp kalgan.
Yrein iini titretiyorsun,
Akrabalarn kalplerini atelen-
diriyorsun.
Halk aclar iinde kvranyor,
Bunun iin ayin yapyorum.
Sen yarattm (beni) Tanrm,
Bunun iin yayorum!
Grleyen Kim ayas,
Sen, gneli ayl yaratcmsn.
Kmldayan krmz solucan
yarattm.
Sensin kmldayan canllar ya-
ratan.
Ey, Tanrm, kaderimizi
ve bizi yarattn:
II. aman Mampy
(Ajaktu Nehrinin Sahilinde Yaamaktadr)
1. Erlik'e Ayin
Giri
Kuygalu pajbst Kuday yayagan,
Kuu pajbst Erlik algan...
P er-at parlga edip yadbs.
P end yatkan amar-tamar
1
agar
Tolu pzibisti perip yadbs.
Aktalu yak adbst perip yadbs.
P parlgabs tabsr,
Pajbs ezen etsin, pa polzn!
Yetti adabs tjunda kdriip
kalganbs!
Mrgiip pajrp yaayap kalgan
Sal bamz Tanr yaratt,
Kafa tasmz ise Erlik ald...
Bu at [sana] kurban ediyoruz.
te bu geni deiik kumalar
Sana hediye olarak getirdik.
Eyerli iyi bir at sana veriyoruz
Kurbanmz kabul olsun.
Dua ediyoruz: Esenlik iinde
yaayalm!
Yedi nesil boyunca biz (seni)
ululadk!
Taptk, dua ettik, yalvardk sa-
1
Amar-tamar: bazlar, eitli.
95
Tziibis ede, pa polzn!
Kattuulana-pergende kara pajbs
Kattnu polp turattan ede.
Pu parlgabs tabkajn
Pajbs amir yatsn!
Eli baylaluu yaan Erlik-piy.
na, tsmz
(Erlik), (bu) duamz (takdisi-
miz olsun!
Kabalat (Erlik kzd) za-
man,
Kara bamz da kt gnler
ekiyor.
Bu kurbanmz ularsa,
Bamz rahat etsin.
Sen, elilere sahip ulu Erlik Piy.
gider).
(Bundan soma aman dnp Altmg Oron admdaki karanlk blme
Ruhlara (Aruu-Neme) Sesleni (Dua)
Alt ayrdarj ayrlp kdriilp Alt ataldan (adrn alt kaz-
attangar; mdan) ayrln, atlann, gidin;
Adam Erlikke kdrger. Erlik Babama doru yol aln.
1. Puudak
Kara trj pelge yer. Kara ktk fal bakma yeri.
Olrdiirj zcrdiirj yajn piler yaan yer. l m ve yaam bildiren kut-
sal yer.
Kaptal tartkan kara yol, (Atm) brne kadar uzanan
kara yol,
Yaandar yarkan kara yol, Yallarn atla getikleri kara
yol.
Yaandar yortkon Kara-oyn. Yallarm bulunduu kara
oyun.
2. Puudak
Soglgaktn
1
Kara-oyn. Sallanan Kara oyun yeri.
Trt pulurjduu oy edirgen. Kare ekilli font harman;
1
Sok: vurmak, sokulkaktu: Her eyin hareket iinde olduu ve birbirine arpt, ittii bir yerdir.
96
Trt talahu pay tjii;
Kapltagan kara kska.
rjratkan kara maska,
Krkregen kara krk
Adam Erlik yayagan.
Yaan kamnrj kii alp yaynatkan
yer,
Yaman kamnrj pajm alp tra
kalgan yer.
Yaklkta piiyan pergende,
Yalarj yerdi diip erttimis,
Yamandanganda kijinh] bajn alp
paraftan yer.
3. Puudak
(Arba patu kara tal,
Adam Erliktir/ yayagan).
Yajarp piitken yajl piik.
Yayarj tiiken ya agatu yer,
Kgriiken kk piik,
Yajarkan yajl piik,
Yayarj tiiken Poro-Tal...
4. Puudak.
(Kyg yetpes kara kumak,
Adam Erliktir/ yayap koygon yaan yer)
Kyg ugulbas kara yarlar.
Adam Erliktirj yayagan,
Drt keli kutsal rs;
Srekli alp kapanan kara
kska;
mgrdayan kara eki,
Grleyen kara krk -
Erlik Babamn eseri!
Byk kamlar gsz brakan
yer,
Kt kamlarn bam alan yer,
O, iyi zamanlarnda merhamet
gsterirken,
Biz bu ak yeri geiyoruz,
Kt zamanda insan bannn
alnd yer.
(Arpa bal kara st, Erlik
atanm yaratt).
Yeerip duran yeil ova
Ya aal kk alan,
Mavileen mavi dere,
Yeillenen yeil dere,
Geni, stl alan...
(Erlik atamn yaratt, sesin
geemedii,
kara kumlar, byk meydan
lar),
Bartnn duyulmad kara
yarlar.
Erlik babam n eserleri.
97
Arjdankan kara pakkalar,
Arjdankat kara yutpalar
1
,
Ogrkan kara ayular Kaan-Erliktirj
yay aan.
Kattm pudak ol ede.
Kayrakkan, Kuayga ba polzn!
5. Puudak
(Abdndu tebidindii
Albnduu yelbindii).
Tooznduu kara Kyut,
Kaynagaktu Kara Kl,
Kaynaktu Kara Taam.
Togs taam tekpindii.
Togs kuyun oynduu.
6. Puudak
(Togus puga srgektiiii).
Kzreken, ogrka...
Tibildegen kl - aytk,
Arjdankan Kam Talay,
Aylankan Kara Terjis.
Kaynayan kara kurbaalar,
Kaynayan kara yutpalar,
Bren kara aylar Han Er-
lik'iri eseri.
Bunlardr korkun engeller.
Tanrya kr, Kayrakkan!
(Sallayan, vuran,
dnen, titreyen).
Tozlu Kara Kasrga,
Kaynayan Kara Gl,
Kaynayan Kara Cehennem.
Dokuz cehennem basamaklar.
Dokuz rzgrn oyunu.
(Dokuz boann gretii
srgek)
Uuldaan, brtien...
Frtnal derin gl; ayk,
Dalgalanan Kara Nehir,
Dalgalar dndren Kara Den-
7. Puudak
Yalmandan yajarkan,
Ku yutpalar.
Kk talay dr) yakkaz,
Toybodmnr) yakkaz,
Togus talay pakt yer.
Umar-tmar togus talay pakt yer.
Solgun yutanlar,
Yeil kalal.
Mavi nehrin kys,
Toybodm'm. kys
Dokuz nehrin selamlanan yeri.
Umar tmar dokuz nehrin se-
1
Srngen tr bir canavardr.
98
Toybodmnrj talay
Togus talay peltiri.
Peltir yerdir] yakkaz.
Kirpi payzr) rgl.
Kara palka rgl
Kaar-Erliktirj,
Yildirmel kn batm temir-ak.
Erlik piydirj karmak salar algrlar
Tege sogor mergenderi
Ejigine yuulgan.
lamlaran yeridir.
Toybodm Nehri,
Dokuz nehrin az;
Nehir aznn kys
Ta saray ve obal.
Kara kilden sarayl
Erlik Han'n,
Kuru bal ve at bal ama yeri
demirden.
Erlik Piy'in bakk yiitleri
Tekeleri ldren avcar,
Eiinde toplandlar.
amann Erlik le Konumas
P parlgam slerge tabsn!
Pajm ezen yatsn!
Kaya kriip alkatpagar.
Kaanda polzo piiyangar perige!
Adam Erlikke pa polzn!
U ylga amir yatsam,
Paza parlgagar paza yetsin.
Yak kamnrj kn alattan edeger.
Yak piyangar yetkende,
Poro kkiin poln yadattan edebis.
Adam Erlik alk perzin!
Or turgan Ulgen-bile,
Tmn turgan Erlik Ada,
Yarg aljattan yer ede.
Bu kurban m size ulasn!
Ba m sakl olsun!
Geriye bak p syletmeyin beni.
Daima merhametinizi gsterin.
Erlik babama selam veriyorum.
sene rahat iinde yaarsam,
Size bir kurban daha ulasn.
yi karn da gsz brakyor-
sunuz,
Hayrk merhametiniz ulat-
nda,
Biz ak sal, saygn (uzun
mrl) oluruz
Erlik Baba himmet gstersin!
Yukarda duran Ulgen ile,
Aada duran Erlik Baba,
Sebeptir ki (onlardan) karar
(kader) alyoruz.
aman, Erlik'e yapt seyahatini u szleri ile bitirir:
Kara pajm yayagan Kara ba m yaratan
99
Kal-Erlikke pa polzn!
Kuykaluu pajm yayap koygon,
Or pakkan Ulgen piyge, pa polzr!
Kaba Erlik'e selam olsun'
Dank sal bam yaratan,
Yukarda (gkte) yaayan
lgen-Pi/e selam olsun!
Bmdan soma aman davulu nnde tutarak, yurt sahibinin sorular-
n bekler. Yurt sahibi ise sayg ile pipoyu amana uzatarak yle der:
"Ya, yiirgen yeriger yak yerjil
Pold pa?"
aman: "ee, yak yiiriip keldim,
"yiirerin-le yiirp keldim.
"Adam Erlik pir piiyann perip krr
"Yiiriip kelzem-dee paza pir, ii yldr/
pajnda, yak yrze paza pir
"Adip krr. Kuday alk perze,
"Erlik piiyan perze, paza pir edip krr.
"Ya, endi toktop yadm.
"Nasl, seyahatiniz iyi, kolay
geti mi?
aman: "Evet, iyi seyahat
ettim, gezip geri dndm,
Ve Erlik Babam galiba bir
bolgoy. merhamet gsterecek.
Gidip geldim, eer yaarsak
sene
soma bir kere daha (kurban)
verelim.
Tam izin verirse ve Erlik
merhamet
gsterirse, bir kez daha
(kurban) veririz
Fakat imdilik (seyahati)
durd uruyorum.
aln abf m by ile
durdurmay dnyorum".
"aln abdmd arbap toktodp
kryn tep yadm ".
aman' m aluu'yu Ululamaya Balamas
Yld s kzii rj aglzn! Yldz gzlerin parlasn!
Ylan tilirj ylsn! Ylan dilin hareket etsin!
Samuradiy kgiistii eder/
1
; Bilgelik kitab gibi mkulsun;
Salkn kuyun tntuu cdeger, Soluunuz rzgr ve kasrga
gibidir,
Albnmla albrbagan edem. Aklsz bamla aklszlk
etmedim.
1
Samrazn sabar pla saygardm (Hikmet kitabn parmak-iareti ile zyordum).
100
Adam Lgen yayap koygon ede.
Obm ptla optolbogon ede.
Adam Erlik yayap koygon ede.
Kiilep kzrj aglp
Kiinnr) altn alkap tr!
Mrjiin kzirj mltrjdejip
Ay kararjd keze irte.
Ebiringe eniiii per!
Erlik piydirj alkj!
Albattaa teki arap trzn!
Ebirgen ejigirj eniil yatsn!
Er ejigine eniiii per!
Albataa ayttrba.
Altn mrjiin yargn e.
Kudaydr) salm pla
Tokunal yuku yayap kr.
Erletendii er ejik
Eniiii yatsn!
Erdenelii pay-akz
At tnj amir yatsn!
Erlik piydirj alkj...
Tar tebezi elbek yatsn!
(Byle) beni Babam lgen
yaratt.
Riyakrlk etmedim,
(Byle) beni Babam Erlik
yaratt.
Tun gzlerin parlasn!
Gnein altma (gnein
altndaki blgeye) hayr ver.
Gm gzlerini krparak,
Karanl kesiyorlar.
Dnen (amana) rahat ver!
Erlik Piy'in hayr duas
Btn halka yaylsn (Erlik'ten)
Kanatl kaplarn rahat iinde
olsun.
Saygn kaplara rahat ver.
Halk sana yalvarmaya
zorlama.
Altn ve gm kararn ver.
Tan m n verdii rahat uykuyu
ver.
Bataki erefli kaplar
Bar iinde olsunlar.
Deerli iyi at balama yeri
(Ve) at nefesi rahat iinde
olsun.
Erlik Piy'in hayr duas...
Maln dar yaylas daha geni
olsun.
Hayvanlarn ipi daha uzun
olsun.
101
Tap yelezi
1
y yatsn!
uzn polzn!
maldiy kin polzn!
drnandiy
2
pek yatsn!
Klktlii kan-agajrja epkelip
kr.
Kjgliiii pay-agajrja epkelip kr.
Ono polu surap turu.
Ono piiyan surap,
Ono polu surap tur:
Al sanaam yarzn,
Ala kziim yarzn!
Albattma sangaam kirzin!
tabsn!
Kuday salgan kurum!
3
Tarkap aggar.
Kykaluu pa kuruu,
K prkmniirj eezi ksn.
Yziin yiirii yiis man/aktm
Kigen kebim kurular,
Tarkan ggar,
Katn tzm Karm-pile tildeje periger.
Alt adamnnj kygargan
Gbekliler karnca gibi (bol)
olsun!
Ve drman gibi salam
yaasnlar.
Glgeli kam aacnn yannda
dur.
Glgeli erefli aaca katl.
Herkes yardm istiyor.
Her trl merhameti de,
Her trl yardm dile:
Vahi akkm aydnlansn,
Ala gzm aydnlansn,
Dncem halkmla birlesin!
busun!
Tamirim yaratt kurularm!
Dadn (gkteki bulutlarn
kaybolduu gibi)
Sal bamun kuru,
"Ku apkasnn" sahibi de
ksn.
Yz deiik sicimleri olanlar
Kuruular (hamiler) giydiim
elbiselerin
Dadn,
Korkm ts Han' m e
anlan.
Alt atalarmn ard
1
Yele: Tay, dana ve kuzular balamaya yarayan uzun ip.
" drman: Dalann tepelerinde bulunan kk kayn orman.
3
Kuru: ngraklardan oluan halka (amann manyak'nn kemerinde bulunan ve dua srasnda
amana elik eden ruhlar tasvir eden nesne)
1 02
Ab-Kcanga, ak tarjdakka yln-per.
Kazr kamm, Ka kam!
Katn yaar kal Erlikke alkandrj.
Abugaym Tiyne-kam, Surdn-kam,
Man-kam.
Adar mltk ylglii
1
Er-Saadak kam
Kzrjl Ksty kam.
Ki'n yarknd To-kam,
Katn yaar kal Erliktei],
Tarj atkana. alkanglap turugur!
Abu Kaan'a ak tana yaslann.
Korkun kam, Ka Kam!
Acmasz, byk, korkun
Erlik' i ululadn.
Amcalarm: Tine kam, Surdn
Kam,
Man kam
Yay silahl Er Sadak Kam:
al ngrakl Ksty Kam.
Gne parltl To Kam,
Acmasz, byk ve korkun
Erlik' i
Tan atana kadar ululamay
srdrn!
2. Altay apt Kaan in Ayin
Aygr yaldm kaan, apt-Kaan!
Orj kulakka ugar polzo,
Orj kzne krr polzo,
Pu malrjna] akka piitken
Malmd aygr yaldm
apt-Kaan tep perip yadm.
Pu malmd aygr yaldm apt-Kaan
alar-polzo,
Pu ayan ala tsn!
Mum albas, kerek yok polzo,
Kmk tiisn!
Parlgaz tabsn!
Pay toluu yedisin!
Aygr yeleli han, apt Kaan!
Sa kulan ile duyar olsan,
Sa gzn ile grr olsan,
(O zaman) bu bereketli
maldan
Aygr yeleli malm veriyorum,
apt Kaan'a
apt Kaan bu hayvanm, yeleli
aygr kabul ederse.
Bu ksem ayaklar zerine
dsn.
Eer kabul etoezse, eer ona
lzm deilse,
Kse az aa dsn.
Kurban ulasn!
Kutsal hediyeler ulasn!
1
Ytg: kk yay.
103
Pu yazagnn nemederj
Kp yayap perzin.
Tmuktuud patadp yadrm,
Yakaluudarj yazap pere turuum;
Albatt kiji knukpaska, anbaska,
Altay amir yarg pergey-mine,
Malma mal kojlup,
Pajma pa kojulup,
Onorj yayp pergey-mine?
Kaandaa amir pp koygoy-mine?
Ak sagaldu Adam!
Aya tuzak yayagan.
Arjdap merjdep turarda,
Azk le pergen.
Azrayttan pala kudn yayagan.
Arbadayttan naldrj kudn yayagan,
Aruu Altay yerim-sula!
Puura yaldm kerj-Altay!
Mur) kulaktm Yerim-Su!
Aruu Altay apt-Kaan mum srap
yadm!
Alkaganm yak ksun.
Pu amadagan yrtka
Piiyan yetsin!
Pu kaanda alkap turgan
Albatt yuk. yatsn!
Pu kaan-daa yargm yak polzn!
Pu albattdr) crrtozna,
Bu hazrlanm eyalara kar
Bir ok (merhamet) gstersin.
Burnu ilerde olan kurban
veriyorum,
Yakal (elbiseleri) veriyorum;
Halk zlmesin, ac ekmesin,
diye,
Altay huzurlu bir karar
verecek,
Malma mal katarak,
Balarma ba katarak,
te (apt Kaan) yaratt m?
Biip keser mi daima rahat
olsun diye?
Aksakall Baban!
Yay ve kapanlar yaratan,
Ava acele ile giderken,
Av ve bereket veren.
Yetien ocuklarn /rufunu
yaratan.
Mal oaltan kutu yaratan,
Temiz Altay, yer-su!
Geni Altay, deve yeleli!
Bin kulakl lkem!
Temiz Altay, apt Kaan, bunu
diliyorum!
vgm iyi dinlesin.
Bu yalvaran halka
Merhamet gsterilsin!
Daima ululayan bu halk,
yi yaasm!
Bu kararn daima iyi olsun!
Bu halkn arasmda,
104
Eki tild polp,
Tilme polp kaldm.
Yerdirj stnde albataa,
Ono yak polzn!
Kana yziin albattaa,
Ono yak polzn!
iki dili olan ben.
Tercman oldum.
Yeryznde yaayan halk,
Herkes iyi olsun!
Ne kadar deiik insan varsa,
Herkes iyi olsun!
[aman n] Kse Atmas
Ala ksk krr polzo,
Aruu Altay klakka gar polzo,
Aar yurt amir polzn!
Albatt ezen yak yadattan polzo,
P ayak ala tiisiln,
Ak ykeli idelzin.
Altn olbu terjdep ber!
P mal yarabas polzo,
Ala gzleri grr olsa,
Temiz Altay kulaklar ile
duyar olsa,
Her yurt huzur imde olsun.
Halk salk iinde
yaayacaksa eer,
Kse ayaklar zerine dsn,
Ve beyaz ykeliy tutsun.
Altm olbuyu eitle!
Eer bu mal (kurbanlk) uygun
deilse,
Kmkr tiisiin. Kse ters dsn.
(Eer kse ters (az aaya doru) derse seilmi olan hayvan
tarlaya brakrlar. Kse doru (az yukarya doru) derse aman dualarna
devam eder):
rgziine piriksin,
rkjine tabsn.
P yazagan mal uun
Mnar) kp mal perzin.
P albattnrj yurtuna
Ur, yobol kidirbey, /ak yatsn.
Uzun yele yayap perzin,
Ulu arkt piin perzin,
Mald pp,
Saraya biriksin,
Hrglye ulasn.
Bu sunulan mal iin
Daha ok mal versin.
Bu halkn evlerine
Hastalk ve ac gelmesin,
onlar iyi yaasnlar
Uzun ip yaratsn (hayvanlar
iin),
Bol krk yaratsn,
Mal biip keserken,
tos
Pat kojup yatsn.
Katu tatu kana siirgek,
Ya agatuu apt-Kaan!
P yazagan parlga
apt-Kaanga tabsn.
Tn tki're kzn krip,
Yer tkre kksn sanap,
Yaratra mal yayap,
Yaknak yrtun piin pergen.
Kaanda a polzo,
Ezen amir yatsa,
Kara paj kartaygana yadar.
Kaandaa polzo, yarjdagana yadar.
Yurttaki Ak;
At karaktuu Kaan-Syla,
Ayr tildii Kac.n-Kele!
Aygr yaldm Kaan-apt-Kaan!
P par ilgam tabtr!
Anar) altn yarg surap tur.
Agar yurtka ak piiyand tilep kr,
Astkpastarj pek yaya,
Ayrlbas pa amir pi!
Kaandaa yar/da ganga yalbargana
trar.
Yarjdaganga yak kr,
Yarbarganga piiyan per.
Ak yiikeli kadlu
Balar eklesin.
Kaba tal srgek ne kadarsa,
Ya aal apt Kaan!
Bu sunulan kurban
apt Kaan'a ulasn.
Gzleri ile dan arasndan
bakp,
Dnce ile yerin arasndan
geip,
Yeterince (insanlarn ihtiyacna
gre) mak yaratt,
Yurtlan gzelce biip kesti.
Ne zaman olursa olsun,
Rahat ve salk iinde
yaayarak,
Kara bal anm za ak dnceye
dek yaayacaz.
nancmz daima var olacak..
Ayini
At gzl Suyla Kaan,
atal dilli Kele Kaanl
Aygr yeleli han, apt Kaanl
Bu kurban ulatr.
Ondan altm karar iste.
Halk iin ak merhamet iste,
Gnahsz salam yarat,
Ayrlmaz bam sakin biip
kes.
Daima inand (Tannya) dua
ederek durdular,
inanana iyi bak,
Tapana merhamet gster.
Meyilli ak ykeli:
106
Artaltcr) yemelip,
Ajn yerderj idelip.
Kara agat aralap,
Katn tat yakkalap.
Kana siirgek yalbarp,
Katn puudak gdip,
Pay toludarj iilejip,
Parlgadarj aljp;
Agartuudu srn yayap perzin.
Adstuud; rjdii pp perzin.
srann pek yayazn.
zii odn oktun pisin!
Kunukpaska Kday,
Ambaska Altay.
Altaym tep pajrp turum!
rgiiyaa pek yayazn!
ye-bile amir pisin!
Katu kelze yakarzn!
Kayr kelze tykarzn
Ok tagnbas kyak polzn!
Yuu tgmbas eriiii polzn.
oalyor (halk iin bereket)
tart yerden,
Dayanyor geit yere.
Kara orman aralayp,
Sert talar kenarlayp.
Birka siirgeke yalvararak,
Diz kp yalvararak sert
pudaklara,
eref hediyesinden payn
alarak,
Kurbandan (para) alarak;
Kutsal sr' n yaratsn
Mall mlkly biip kessin.
adrn kazn salam
yapsn.
Scak atei biip kessin.
zlmeye gerek yok, nk
Tanr vardr.
Ac ekmeye gerek yok, nk
Altay (vardr)
(Ve ben) Altay'm deyerek dua
ediyorum!
Ebediyen salam (halk)
yaratsn,
Nesilden nesle mutlu yaratsn!
(Hastalk) gelirse kovsun!
Ac (hastalk) olursa korusun.
Ok geirmez zrh ol.
Dmann yenemedii ordu
olsun,
1
Sr: lm srasnda aynlan hayvan ruhu. (Kurban treninde hayvann etini deil de siirn
kurban ederler) ev.
107
Ya agaj elgen,
Yajl pr yaylgan.
Eder ktrj n bile yalbardm,
Emdi keler ylga,
Ezen amir etkey-pide?
Ak yarktr) altna,
Pu Altaym stne,
Amir yak yiirgey-pidem?
Karaltaa kidirbey
Kandiy yamanga tbaltpey
Kaandaa kara pajm kalgana,
Albatma yak yrgey-bi'dem?
Aar yrtka amir bolg-bidem ?
Yakkaladp meni tuttrbaska,
Yak yayap pergey-bide?
Yamanga meni kiydirbey,
Yajm yedip lgynem ?
Pu ak yarktr/ altna,
Ak sagla yrerge
Pu albattmniT] altnda
Yaman yok yaknak yrgeynem ?
Pu yar/dap yatkan Kudaym, pir
alkjn perzin.
Pu alkatkan albattm, komudabay,
Eilen ya aalar,
Alan yeil yapraklar...
ten kularn sesi ile
yalvaryorum,
imdi, gelecek ylda
(Bizi) salkl ve rahat yaatr
m?
Ak n (gkyz) altnda,
Bu Altay' mn zeride,
Rahat ve iyi yaayacak mym?
(Beni) karanla (yoksullua)
sokma,
Kt olan hibir eye
kartrma;
Kara ba m var olduu srece,
Halkn arasnda huzurlu yaa-
yacak mym?
Halk arasmda rahat olacak
mym?
Yakama kimse yapmasn
diye,
Beni gl yaratr ?
Ktle bulatrma beni,
Uzun mrl olacak mym?
Bu ak n altnda
Rahat vicdanla yaamak
(istiyorum)
Bu halkm ile kt bir ey
olmadan yaayacak mym?
Bu inanlan (taplan) Tanr bir
tek merhamet versin.
Bu ululayan halkm
krlmadan,
108
Kaandaa sgml yiirziin.
Aylk polgon adm yaman polbozn!
Albattmd alkap tararmda,
Alkjm yetsin!
Pu pajrv yatkan Kldaym,
Menirj uun piiyan yetsin!
(Ara Ve Yurt Sahibi le amann
Ye, pu aylangan yurtu amir polzn!
Ebirgen yurtum eniiii bolzn!
Pu albatt-kijirj yak yatsn!
Pu pala parkka eniiii amir yatsn!
Kiyninner) yaman ayttrbazn!
Em yann yadn.
Yurtka yuman neme kirbezin!
Poyna aar yurtuna tab!
Altn ayrrja pirik!
Art pogon alkap a!
Akkan sud amrke!
Ak adamnrj eezi,
Ar kumaktr] uluz,
At karaktuu Kaan-Suyla!
Adam Yezim, yetti bra!
Altn kldiir) buura!
Ees patuu Abuu-Kaan!
U ejiktu iijebe!
Ta yakkaluu Ala-Kaan!
Ebediyen neeli olsun.
smim bir aylk yol mesafesinde
kt olmasn!
Halkm iin dua ederken,
Dualarm kabul edilsin!
Bu taptm Tanru,
Benim hatrma bir merhamet
gstersin!
Sohbetinden Sonra)
Bu yuvarlak yurt huzurlu
olsun!
Yuvarlak yurtum rahat olsun!
Bu kurban sunan insanlar iyi
yaasnlar!
Bu oluk ocuk rahat ve huzur
iinde yaasm!
Sonra beni kt
hatrlamasnlar!
imdi (eve) dnyorum.
Yurta kt bir ey girmesin!
Aileye (iyilik) ulasn!
Altm atalna katlsn!
Hayrlsyla geidi ge!
Akan dereyi hayrlsyla ge!
Ak babam n sahibi,
Yce kumlarn halk,
At gzl Suyla Kaan!
Yezim Baba, yedi bura!
Altm gln ii bras\
Yksek bal Abt Kaan!
kapl jebe!
Ta yakal Ala Kaan!
Kan yakkalu Kaan-Smult!
Kazr taykam Kayr-Kiibii,
Kaan-amal!
Katn tum, Kara-Kl!
Taylarn alkap tartkan.
Tarak titii Kaar-Adgan,
Aygr yaldm Kaan-olobo!
Alt ejikt Ak-Kay a!
U iiyelii Kiirerj-Art,
Yajl tondu Aba Sas,
Eelgerlii Yaj-ya,
Kaptal tondu Kaan-obor,
Tarak titii Kaan-yojo,
Kaya tuken Kaan-oo,
Kar'ay yiistii eeni.
U myestiiii Kara-Kaya,
Ye s kiiree Yezim-piy,
Yayap koyor tujunda,
Alkap turgan kana taykam pu.
Poymnrj alt ayraa tabsn!
Alr otko piriksin!
Kan yakal Sumult Kaan!
Korkun dalarm, Kayr,
Kbii,
amal Kaan!
Gl dam, Kara Kl!
Daylarm ululayarak ektiler.
Tarak dili Adgan Kaan,
Aygr yeleli olobo Kaanl
Alt kap Ak Kaya!
U parak Krerj Art,
Yeil krkl Aba Sas,
Hastakk gnderen Yaj Ya,
Krkl obor Kaan,
Tarak dili Kan Yojo,
Geriye bakan oo Kaan,
Kara ay yzl yak kadn
U boynuzlu Kara Kaya,
Bakr yerli Yezim Piy,
Beni yarattklar zaman,
Bu ululanan dalar vard.
Alt kazma katlsnlar!
Korkun atee katlsnlar!
3. lgen' in Olu Kart in Yaplan Ayin
amann Yola kmadan nce Evinde Okuduu Dua
Albatt kiji amadan keldi.
Mnrj uun bajr.r bilgen Bayanam!
Patan turgan yaan Kudaym!
Pu albattnrj uun meni batap
Alkatsn!
Yer tcrjcre bit der de,
Kurban sman halk rica ile
geldi.
Bunun iin bam yneten
Ba yan'nn!
(Beni) ynlendiren Ulu
Tanrm!
Bu halkn hatrma, beni
ynlendirerek, hayr versin!
Yer ve gk yaratdmdan beri
t o
Yarjdap kalgan yarjbs.
Yetti iiyaderj trgza bajnp kalgar.,
Yarjdap kalgan Kudaybs.
Pu albatt srap kelerde,
Mumurj n ak yark, ay kiin tep,
Munun uun amadap yalbarp yat
albatt.
Alr ottrj eezil
Al yalgnrj uluz!
Ayrlbastn yayagan,
Astkpastn bgan!
Alr ottuu Ak-yayk!
Terjeredegi kday!
Munun uun yalbarp yadm.
Lnandgnruz dinimiz vardr;
Yedi nesil inanl olarak kald
Taptmz Tanrmz
Bu halk rica ile geldi,
(Seni) ak k, ay ve gne
adlandrarak;
Bunun iin halk inanla
yalvaryor.
adra Gel i nce Yayk in
Korkun atein sahibi!
Korkun alevin ba!
Ayrlmaz ruhun yaratcs,
Gnahsz (temiz) ruhu (hayat)
biip kesen!
Korkun ateli Ak Yayk!
Gkteki Tanr!
Bunun iin yalvaryorum.
Tei)ere' ye (lgen' in Olu Kart' a)
lgen Biyderj ayrlgan,
tekpitiiii Bay Kart!
Ozog ls piiderde,
Adam lgen, tep yalbarp turgan!
Ozog yarjbs piiderde
Artkan kalgan reni,
Anu-taa-ok yarjdap turubs.
Yer yerjis pderde,
Yetti bk yarjdap kalgan yajbs.
lgen Biy'den ayrlan,
U basamakl Bay Kart!
Eski halklar yaratlrken,
lgen Baba diye yalvardlar!
Eski inan oluurken,
Biz kalan ocuklar da,
O zamandan beri inanyoruz.
Kainatn yaratlmdan beri
nancmz yedi nesil boyunca
kabul edildi.
Kurbanl k Hayvanlarn Y kanmas
As rderj taldap aldm, Kk srden setim,
Ay dar maldarj iidm. Otlanan hayvanlardan setim
(ruhlarmla danarak belirttim)

Terjerede Kuday krr bolzo,
strjii ayak salp yadm.
Ala tiisiin tep.
Terjerede kuday mum krbs polzo,
Pu salgan ayak kmkr tiisiin;
Pojodn yadm.
Mum kr gn n bolzo,
Pu mald tayip turum.
(Davula vurur)
Eer gkteki Tanr kabul
ederse (bu hayvan),
stne kse koyuyorum.
Aya stne dsn diye.
Eer gkteki Tanr kabul
etmezse,
Bu koyduum kse az aa
dsn;
Ve brakyorum (hayvan).
Eer (kurban) kabul edildiyse,
Bu hayvan kurban ediyorum.
Y kama Treninden Sonra
Ayas Kanka batazn,
Olbs yurtta bek yaya,
Ops ott oktu ba,
lbsk bat bek yaya,
Yamanka batabai,
Yakzlkt beriger!
Koltuk altnan koroboztn,
Edek altnan endelbezin.
Patr suzun
1
suradm,
Pa kojraln tiledim.
Eki boy ezen bolznl
aman adra Girer:
Yay k' a
Ayas Kaan' a giden yoluda
rehber ol,
lmsz yurdu (halk) yarat,
Snmeyen ve alev alev yanan
atei yarat,
Salam, lmsz ba yarat,
Ktye gtrmeden,
iyilik verin!
Koltuk altndan (ocuklar)
azalmasn,
Etek altndan yanlmasn.
Ba iin bereket istiyorum,
Balarn oalmasn diledim.
kisi de salkl olsunlar!
1
Suz kelimesi, V. Verbitskiy'nin, Altay ve Alada Trk Lehelerinin Szl' nde (Kazan, 1884) s.
310-311: "suz" olarak geer; V. V. Radlov'un, Trk Leheleri Szln' de ise, c. IV, 781: "sus"
olarak geer.
i l 2
Endelbesten srap turp:
Pala suzun berzit,
Mal kudr yayazn!
Palal bolp yatkay nem ?
Malm ezen turgay ne?
Pa kudut bzn!
Yobol tep neme yok polzn
Kaan amir yadarka srap turum
Kandiy yaman neme tablbazn.
Yabmganm ykka bold,
Yastanganm yabs pold.
Yaratm yayap pergey bedi,
Yaknak pp koygoy bedi?
Yalbarganm Terjere,
Yaltangann Ayas-Kaan!
Erten gar Kiin ald,
Erjir tiyer Ay a'd-
Ayas Kaanrj yargz.
Yaratra yaya,
Altayd keerkedip yayagan
Albattn terj yayagan.
Emel aga prlendi.
Yrl kk etti.
El albatt ezen bolup yadarda,
Emel aga piir yayd.
Yaya tep yalbarp turum.
Pa Tutkan' a
Ak yedekke orolgon albatt kiji
Kusursuz olandan istiyorum:
ocuklar versin,
Malm bereketini versin.
ocuklu olarak yaarlar m?
Malm rahat iinde durur mu?
Ban bereketini yaratsn!
Ac denilen ey olmasn.
Daima rahat iinde hayat
istiyorum,
Kt bir ey olmasn.
rtm ince oldu,
Yastn alak oldu.
Btn bunlar rahat olurlar m?
Btn bunlar iyi ekilde
yaratlr m (Yayk)?
Yalvardm Tanr,
Korktuum Ay as Kaan!
Erken doan gne,
Akam parlayan ay-
Ayas Kaan'm belirttii.
Endaml gzelliin yaratcs,
Gzellik iinde Altay' yaratan,
Halkn eit yaratt,
Sedir orman yaprakland.
Guguk kuu tmeye balad.
Halk huzurlu yaamaya
baladnda,
Sedir orman yapraklarm at.
Sana yaratc diyerek
yalvaryorum
Akam Ayini
Halk arasndan ak dizgine
taklan kii
3
Em mimar) oytto burlp yan!
Anr) iileji oyto yanza
Em keletten kor]ur kste, -
Pir elik Kday oo berzin!
Perildi. Op Kury!
Yayk, Terjere see yayap perzin!
Karlk' a
At pajna,
Ala Karlk!
Koy bajna,
Korjur Karlk!
Puudak
1.
olbuktuu
2
Pay-Kayr/!
3
Yalagalu
4
Pay-Tepserj!
Ol albattnr) etkenirj
Ak karalar] layttan.
Albattnr) azrap yatkan maln
biletten,
Yurttap yatkan yurtunun
Yak yamann biletten.
Ol etken nemeni
imdi buradan eve dnsn!
Ksmeti, dndnde
Gelecek ylki konur gzde, -
Tanr ona bir teke versin.
Verildi. "Op Kur uy V'
1
Yayk ve Terjere sana hakketti-
ini versinler!
At ba kadar
Ala Karlk!
Koyun ba kadar,
Konur Karlk!
U olbukl Pay Kayrj!
Yalagak Pay Tepserj!
Bu halkn ettiinin
Beyazl ve karanl
aratran.
Halkn beslenen hayvanlarm
bilen,
evrede yaayanlarn
iyiliim ve ktln bilen.
Bu (kurbanlk) hayvan da
1
Kury. Tanrya seslenirken kullanlan nlem (kr. Mool, halh.urg. "hore\" Oyrata. "hore-horel).
N. P. Kr. V. V. Radlov ve V. Verbitski/nin szlklerinde "op" ve "kuruy".
" Olbk: Moolca'dan alnm bir kelimedir. "Kee" (stnde oturulan) anlamna gelir N. P.
Yakutsk. Olbot, oturmak iin saygn bir yer, saygdeer misafirler iin ayrmtr, oturacak yer. E. K.
Pekarskiy, Yakut Dili Szl., stn 1S14. Karlatrnz. Olpok (kara-kirg.) zrh; olpak (taran), zrh,
balk. V. V. Radlov. Opl Slovan/a... c. I. siitn 1096.
3
Pay Kayrj-. Gr yaprakl bir akaa. Canl varlk olarak kabul edilir.
'
1
Yalaa: Milli Kalmuk apkasma balanan kurdele.
"4
Karta yepseldi biletten.
Mal azrayttan kijinirj
Tebezi anda turup-yat.
Pala azrayttan kijinirj,
Palaz anda trp yat.
2.
Yerdir) iistiin sayp yatkan Solorj!
Ayln Kndii Terjere!
Altoon segis Ak-solorj!
Albattn yayap yatkan,
Ada bk Terjere!
Aylktuud biip yatkan
Enen, akka-Ayas-Kaan! Ar
Kat alkan Kazr-Buura!
3.
Kaylap tur gar Siirgek.
Kuu yalkn eezi,
Ku altam uluz!
Pu kuyakt
Ya iirendi yayap koygon.
Yer stnde albattn biip yatkan.
Yayap yatkan yayu,
Yark kndii Terjere.
Piin yatkan buu,
Pu terjerede yarjs Kuday!
Ol erdineni bgan -
Terjeredirj yar gizi.
Pu el albatt yalbargan,
Ada enenir) yarj.
Ve deiik hazrlklar da bilen.
Mal besleyen kiinin,
Otla orada duruyor.
ocuk byten kiinin,
ocuklar orada duruyor.
Yeryzne saplanan
gkkua!
Ayl gneli gkyz!
Altm sekiz ak gkkua!
Halk yaratan
Ata ve babalarn gkyz!
Mutlu insanlar yaratan
ve aabeyim Ayas
Kaanl
Kat kat ykselen Kazr Buura!
Uuldayan Siirgek.
Solgun yldrmlarn sahibi,
Solgun admlarn (yldrm
ltlarn) ba.
Bu kular (ocuklar)
Gen meyveleri yaratan.
Yeryznde halk kesip bien,
Yaratan yaratc,
Parlak gneli gkyzm.
Kesip bien kesici,
Bu gkyzndeki tek Kuday!
Erdine (mutluluk) bien -
Gkyznn talihi.
Yalvaran bu el ve halk,
Baba ve annelerin inanc.
t ' 5
Gkyznde, nc
P ak yarkt c.mandap keldim,
Albatt biyarn yetkey-ne tep.
P albatt slerdi kiizep
Takp tru.
Terjerenir] ejigiy,
Altn ejik alzn!
Ak kre biriksin!
Kiim iiygen sgulzn,
Kiilar er salnzn!
Altn noktorn
Oytto aylanp
Amir otko tabsn!
Alk perip kalrjar...
Op kury, op kry, op kury!
Op kurynr) kry!
Al otkongo
2
biriksin,
Alt ayraa tabsn.
Albattga bir biyan berisin.
Ak Yayk sen pektep tut
Ol-ok kryd!
Agar baj amir bolzn,
As iiiir eniiii bolzn!
Ak Yayk, sen bektep tut!
Op kruy, op kury, op kury!
Srgek' teki Dua
Bu ak dnyay isteyip geldim,
Halka merhamet gsterilir mi,
diye.
Bu insanlar sizleri
1
bekliyorlar
v e
Kurban veriyorlar.
Gkyznn kaps,
Altm eik alsn!
Ak (kre) yerleim yerine
katlsm!
Gm dizgin taklsn,
Tun eyer salnsn!
Altm dizginim
Geri dnsn
Ve bar iinde atee ulasn.
Hayr dualar edip kaim...
" Op kury, op kury, op kury"
"Op kuryn kury!"
Yabani ate hanna katlsn,
Alt atalna ulasn.
Halka bir merhamet
gsterilsin.
Ak Yayk, sk tut
Bu kury\
A aran ba huzurlu olsun,
Kk aile mutl u olsun!
Ak Yayk, sk tut!
" Op kury, op kury, op kury"
aman burada lgen'in temsilcisi utkun ile karlayor.
Otkon < "ate" + kan "han". Karlatrnz. Mool, oikan knlakan eke " ate anas, ate ariesi" N. P.
Puudaklardan Dnnde
Palagal Pay-Kayrj...
At kulaktm ala-kas.
palaluu korjr kas,
Alr otko tabtrzn,
Al yalnga biriktirzin!
Ayrlbas tnnd,
Apas pajmd
Amir edip tabtrzn!
Ay ilga alt ayraa oytto tabtm!
Dall, gr yaprakl Pay Kayn...
At kulakl ala kaz.
yavrulu konur kaz,
Yanan atee ulatrsn,
Korkun aleve katsn'
Ayrlmaz tnm,
Gemez bam
Bar iinde (geri) ulatrsn'
Ayldaki alt atala geri
dndm!
Bu gkyznn yargs ile
Kaz geri dnsn, diye!
P terjeredirj yargz-bla
Kas oytto tabsn! tep.
(Davula vurulur)
Ksa bir aradan sonra aman sonu ksmna geer.
aluu' ya
imdi rahata uyku iin durun
(krms).
Yarn, afaktan nce, gne
ksa,
Emdi amrap yookton tokunagar,
Erten tajni] ald-bla kiin ksa,
Altn olbu terjdep trugar,
Ak iree kdiiriiger.
An burup yazap slerge
Terjdep berer.
Altn olbu'yu denk edin,
Ak tahta karn.
Onu (hayvan) burup
(ldrp) hazrlarlar
Ve sizlere eit edip
1
(ksmet)
verirler.
Sabahl eyi n, Hayvan Bomadan nce
Endi tarj adarda, imdi, tan attnda,
Kiin garda, Gn ktnda,
Siinezini tabsn! Ruhu (hayvann) ulasn!
etmek = layk kabul etmek
" 7
Trt arjkluu Bay Kayrjnrj
Orj yanna kotolp,
Yln bolgon ak /iigele,
Kadlp yat.
Yrek bolgon tr-bakkan,
Aruu aldr/rnrj idelip yat.
Altay keken Ak-Kekil,
Agar ar da ak-koyon,
Arba aldnar) batap turu.
legerlii ala orjkor, at-karga,
Ak plutka idelzir!
Ayga, Ki'nge tabsn!
(U iiyel iilc tekpi tebilzin).
Ulbrekt ku priik silkinip,
Ayas Kaanga idelzin!
U yalama yaylp
Ak yarkka yalbarp yadn.
Drt belikli balkl Bay
Kayn'm
Sa tarafna koup,
Beyin olan ak yiigelede
Uzanp yatn.
Yrek olan n diree,
Aydn olan senin nnde
dayanyor (hayvan)
Altay' dan geen Ak Kekil,
Ve aaran ak tavan,
arn (kurban etme
srasnda) banda oluyor,
iaretli ala alin ve ala doan-
at
Ak buluta dayansn!
Aya ve gnee ulasn!
( basamakl merdivene ayak
baslsn).
Tyl ku apkas sallanarak,
Ayas Kaan'a dayansn!
(Benim) kurdelem
dalgalanyor.
Ak a dua ediyorum.
Kurban Ta Yannda Okunan Dua
(Bu dualar amanistlerin adak olarak arap verdikleri srada okunur;
aman, verilen her adaktan zel serpme ilemi yapar)
Yurt Sahi bi nden
Pu Kldaym tep sananarda, Bu Kuday' m diye dnerek,
Azraganrj ak siidiin azp ald, Hayvanlarndan ak st
karp ald,
An kijee amzatpay, Hi kimseye tattrmadan,
Yaman bijar etpey tondop yat. Kirletmeden, adak olarak
veriyor.
Baka nsanlardan
Art pogo ajp keldi,
An sudu keip keldi.
Kudaym tep sananp keldi albatt.
Pu albatt uun men slerge,
Tomdop yadm.
Da geidini ap geldi.
Cokun nehri geip geldi.
Kuday' m diye halk geldi.
Bu halk adna
Ben sizlere kurban veriyorum
Kse ve Et Atarken
Ye, bu amdagan barlgaz,
Terjere yaragan bolzo,
Paj ezen be?
Pala amrba?
Amir enii Kuday yak krgn bolzo,
Pu ala ayak yak tiisn!
te bu istediiniz kurban,
Gke layk olduysa,
Balarmz esen olur mu?
ocuklaruruz huzurlu olur
mu?
Bar ve huzur veren Kuday
bunu beenmise,
Bu kse ayaklar zerine
dsn!
Bu kurban kabul edilmediyse,
Kse az zerine dsn!
Pu tabpagar, krbgn bolzo,
Kmkr tiisn!
(Kse atlr)
Yurtun inde
Pu terjere yetken
Maldr) rs, tomu, iileji.
Kudaymnr) yargz otko yedijip
turzun!
Albattaa tabjp turzun!
Yurtun On Kesine (Et Dolu Tabak le)
Yeraltndaki Ruhlara (Krms)
Pu Kudaydj iileji, Bu Kuday' m pay,
Munar) alp turzun! Ondan akn!
Ocam Etrafnda
Ada akkan ot algn. Babann yakt alevli ate.
Gke ulaan bu (kurban):
Maln ya ve en iyi paras.
Kuday' m m yargs atein
yannda olsun!
Ve halka ulasn!
tg
Ene krngn ta ook.
U burgalgan bos tiidn,
Ayas Kaanga tomulgan.
Uz akkan yalr odn,
Yer-yer/iske ebir kr!
Ak Yayktarj Altay yarg srap turzn!
Aydarj kiinnerj bir bijan yedisin!
Yalr otko tabsn!
al uu' nun Eve Dnnde
P aylargan yurtuj
Amir bolzm!
Kaandaa yamanga yukturbay
Yak yatsn.
Em men terjerezine kamdap alkadm.
Em yanp oytto aylm tep,
Sananp yadm.
Yer stiirjde kana albatt alkjn
Ono yak berzin!
Emdi yanp yadm.
Annenin gmd ta ocak.
kere burulan boz ttn,
Ayas Kaan iin ykselen.
Scak kan alevli ateim,
Kainatn etraf ma dolan!
Ak Yayk'tan karar istesin
Altay!
Aydan gneten merhamet
yetisin!
Alevli atee ulasn!
Okunan Dua
Dndmz bu ev
Refah iinde olsun!
Asla kt bir ey bulamasn,
yi yaasm!
Bundan nce gn erefine
ayin yaptm.
imdi eve dnerken,
Evimi dnyorum.
Yeryznde ne kadar halk
varsa,
Herkese iyilik versin!
imdi (eve) dnyorum.
zo
YEDNC BLM
ALTAY AMANLARI NI N SOY AALARI
VE TANRI LAMI ATALARI
1
Krt Art (Katm Nehri' nin sol kolu)
Togs boy mdan olan aman Kedemey, yirmi be yandadr. Alt senedir
manyaksz ayin yapmaktadr. Sadece temiz tslere, yani lllgen'e, lgen'in oul-
larna, Altay dann ruhlarna ve kendi aman atalarna kurban sunmaktadr.
Pepkenek
tz
- i J2
J "
ti*
a
e:
Pu
Kardei
A

c
u

.

*

M

*
X
c

'
y

A
k
-
p
i
l
c
k

i
rt
,
(Baba tarafndan soy aac)
2
aman Kcdemcy'e etkisi olan ata amanlar (ts): Sandin, Ak Pilek ve
Urdiladr. Manyaksz ayin yapan Ata Sandin, Teletska Gl' nn kysnda ya-
amt. Sandin'ran alutsu kurdeleli iki kk tiir) r ektir.
Ak Ayr, (Katun Nehri' nin sol kys)
Irki t boyundan olan aman Payak, yal biridir.

! I?
2
(Baba tarafndan soy aac)
1
Altay amallarnn soy aac 1910'da Altay seyahatinde kaydedilmitir. 1912'de bu kaytkar yeni
hikyelerle tamamlanmtr. Ayn zamanda ata amanlar hakknda retmen N. Ya. Nikiforov'un
birka yazs da eklenmitir.
2
Birinci soy aac, amann baba tarafndan soyunu; ikincisi ise, anne tarafndan soyunu iaret
eder. Yan izgilerle erkek ve kz kardelerin soyu gsterilir. Soy aacndaki erkek ve kadn aman-
lar siyah yuvarlak olarak iaretlenmitir.
Payak, manyakl bir amardr. Sadece kara tslere; Erlik ve onun
oullarna ayin yapar.
aman Payak'm atas Ulgen'e gz yarak bir at kurban etmiti. Ulgen
bu yzden ona ok kzm ve tm soyuna temiz tslere kurban etme yasa
getirmiti.
Payak aman'ran aylmda erkek tarafnda aman ata ldyk'r tasvi-
ri (aln) vardr. Tasvir, krmz pskll sar kumatan dz sichnden (aak)
yaplmtr. Tasvirin uzunluu 40 cm.'dir.
ant boyundan olan Altayl Tokpadan Tokpan, 5. Altay diiinadandr
ve aman deildir.
Tokpadan'm aylnda kadm aman Sandi ya da Sandep'in kurdelek tas-
viri vardr. Tasvir, erkek tarafnda ask olup dokuz tane kurdele (yalama) ve
kenarlarda aslm lacivert arullardan olumaktadr. Tasvirin kurdeleleri
(yalama) ortasmdan ve aasndan pskller ile sslenmitir.
aluurvm uzunluu 35 cm., genilii 30 cm.dir, arnl ise kare eklin-
de olup kenar uzunluu 16 cm.dir.
Kadn aman Sandep, Kergil oymandadr; duldur ve ocuu yok-
tur. Soyot boyundandr.
Sandep, nceleri Kuyum Nehri'nin kysnda yaam, sonra ise erkek
kardeleriyle birlikte Kan nehrinin kysna tanmtr. Orada hastalamm,
vcudunda kt kokan yaralar km. Erkek kardeleri onu aalamaya ba-
lam ve Kadr-kabak veya Kayrakanj ky maarasna yollamlar. Style bes-
lenmesi iin de be kei venniler. Sandep, maarann yanndan geenlerden
uzaktan uzaa tula ay dilenmi.
Sandep yaad dnemde yle demi:
Meni karndalar uurulu tep, yeskindi, Kardelerim hastasn diye beni
terk ettiler.
lgn tujumda, kaj-daa kiji, l mmden sonra yabanclar,
Karmda-taa kiji polzm, Ya da kardelerim olsun,
Turguluz polorm. Beni ayaa kaldrsnlar (tasvi-
rimi yapp ona sayg
gstersinler)
Altayl amanlar Sandep'i evcil hayvanlarn hamisi sayarlar. nekler
hastalandnda Sandep iin yeni tula aynn ilk demini serperler.
1 22
Biri hastaland zaman Sandep'e ya beyaz koyun, ya da kara kei
kurban ederler. Geleneksel tren yapldnda etin bir ksmm kk paralara
ayrp Sandep iin atarlar, geri kalan eti ise orada bulunan insanlar yerler. Kur-
banlk hayvann kemikleri, dier kurbanlarda olduu gibi yaklmaz, tarlaya
atlr.
Sandep in lk Dua
Karnr) ii Kabak-tayka tnrguluu Kan Nehri'nir kysnda, Kabak
taygasmda yaam olan,
Sandep teyze, kam teyze!
Siz hayrl mal iin
uurluydunuz.
Temiz tsn Aln Kaan idi.
Ayn douunda yerin var.
Kurban sunanlara uur
getirdiniz.
Halk yaad srece byle
olur.
Sandep in ki nci Dua
Candi ede kan ede!
Ak nalga biyandu edeger.
Arn tzirj Abu-Kaan ede.
Ay tarjdakta tepkindiiii eder).
Albattaa biyandu edeger.
Elin aka piidiip kalgan edeger.
Albattaa edirgen...
Yetti yiike kdiirtken.
Tangalu kara ay cuuznduu,
Ak koy barlgaluu.
Kara bajna biiyan per!
Aylm iiynet] yabol garba.
Aylnnrj iinerj slerdi kndiilep
yadrm.
Poyn liip kalgajm,
Palan seni kiindiilezin.
Kaan seni ntpayn,
See bajrp yiireyn.
Kurban verenler tarafndan
saylan...
Yedi nesil sana tapmtr.
Mhrl kara ay ieceindir,
Ak koyun kurban senin iin.
Kara bama merhamet et!
Evimde hastala yer verme.
Evimde sizi sayarm.
Eer leceksem,
ocuklarm seni saysnlar.
Seni asla unutmam,
Sana taparm.
123
Ata aman ndi yek
ndiyek'in her birinde prkller (aak) olan ve sar sicimden
meydana gelen bir aluusu vardr.
ndiyek, Soyot boyundand r ilk nce Kemik Nehri' nin kysnda ya-
am, sonra ise Altay' a g etmitir. ndiyek'ten Altay'da Paktyak soyu kalm-
tr.
ndiyek, korkun ve kindar bir amandr (uktuu yaan kam/soylu ve
saygm kam).
Altayllarn anlattklarna gre, rahmetli ata ndiyek, geceleri ayin
yapar, hatta ayllara girermi. Eer ayin yapan ndiyek'i, aylda duyan olursa,
ayl sahibi byk bir felakete urarm, hatta lebilirmi de.
ndiyek'e kurban olarak beyaz ko verilir.
ndi yek' e Dua
Yetti ejiktii yer-su. Yedi eikli yer-s (lke).
Ene yer/is Kaan Altay, Anam, vatan m Kaan Altay'm,
Kabak-tayka, kattun tm! Kabak taygam, heybetli dam!
Karm-tayka - eelii tnm! Karm tayga, sahipli dam!
Edirgenii] t)k... U tane harman rjk...
Sumultnrj lykka U tane Sumltin tyk zerinde
Teep yiirgen yeril] ol. (nceden) yol yrdn.
ndiyektii) yetti olmon, ndiyek'in yedi afa;
Epkin tnn ol ede. Gl rzgrl dan.
Kattm turj kazlgann] ekki yk... Korkun da n senin iki yk
(krmz) kuzukula ile...
Kayra tiiken kazlganduu, Geri sarkan (siyah)
kuzukulakl,
Ekki emekt, ekki amal... ki memel i , iki amal...
apt boyundan olan Kai-Kam, Altayl ata amandr.
Tasviri, kumatan eritli (aak) kurdele ve yan tarafnda asl ku-
ma paras (arl) ile yaplr.
Kai-kam, amanlarda deiik is-
tekler uyandrr, kulana kiji bolup, aydar
berer (insan kulana bir eyler syler; ko-
numa yetenei verir).
124
Kai-Kam'a senede bir ko kur-
ban edilir.
Akt-Kam, aman atadr. Kergil bo-
yundandr. ocuklarn hamiidir. ocuklar
stmaya (kara yarj) yakaland zama Akt'a
kurban olarak kara teke verilir.
l
hm
t:
h t*
i* ' I ' t
im
4 N t
;< fi

1
i 3
Tasviri kurdelelerden yaplr, arulu
yoktur (res. 98; kr. res. 99).
Satya veya Sat, ata amandr. Kergil
boyundandr. Yal kadn Satya, Kabak
Kani m kardr. Onun almsu kurdele
tutam (yalama)dr.
Adak olarak saba (kmz tulumu) ve- Resim 98-99
rilir. ki olarak iki kazanda arap yapp
StffVfl'nn tasvirine serperler.
Sema Nehri' nin Kolu Olan ike arg Bl gesi
Mundus boyundan olan aman Ppylarj, krk yandadr; yirmi iki sene-
dir ayin yapmaktadr ve 1. Altay dinadadr.
Manyakl aman olan Pupylag sadece kara tslere ayin yapar.
Baba
aman Ppylarj' m tsleri aman Anden ve aman Kalpas'tr.
Ppylarj'm. anne tarafndan atas olan aman Anden m ocuklar ol-
mazm; ocuklarnn olmas iin days Kalpas'tan ayin yapmasn istemi.
Bundan ksa bir sre soma Anden'm kars bir erkek ocuk dourmu. O za-
125
mandan beri Pupylarj'm anne tarafndan akrabalar Kalpas'a, daha sonra da
Anden'e sayg gstermeye balamlar.
Kalpa s, Oyrat hkmdarlnda yaam. Oyrat grevlilerinin emri
zerine Kalpas't dier sekiz amanla birlikte atee atmlar. Kalpas, atein iinde
baka bir amann zerine yatm ve onunla birlikte umak istemi. Fakat bunu
yapamam, nk altnda yatan amann Kalpasla birlikte umak iin yeterk
gc yokmu. O zaman Kalpas sonuna kadar atein iinde yatm ve lmden
sadece kendini deil, karde amam da kurtarm.
Grevh, yedi azk krk ile yeni bir ate yakmalarm ve iine de
Kalpas' atmalarm emretmi. Ama Kalpas yine lmemi; nce aarm, sonra ise
koyu krmz bir renk akn.
Bunu gren grvk: "Sen gerek bir amarsn", demi.
amanlar, dualarnda (alk) Kalpas'a yle derler:
Ki'nge kiiybes kiirer) ta,
Ayga kiiybes altn ta.
Kalpas' a Dua
Kzl tildir) ermeni,
Kl yaaktrj topuzu,
Ala kstirj olmon,
Ay kulaktr) nlt!
Yakka tongo ee bolgor,
Yal yiirekke belge salgan!
stgii bakkan Ulgen-ayas,
Ulgen-ayazn alkanp,
Yerdir) tzi yetti
Abn kaanga alkangar.
Yetti sar at klglii,
Yetti sar/ay salmduu.
Kiinge kiiybes kr er) ta,
Ayga kiiybes altn ta!
Gnete yanmayan esmer ta,
Ay nda yanmayan altm
ta.
Kzl dilimin belagat,
Klk yanaklarmn dmesi,
Ala gzlerimin afa,
Ay kulaklarmn nlamas!
Yakak krkn sahibi
olmusun,
Kalbin ortasna konuma
gcn yerletirmisin!
Yksek Ulgen k' d inleyerek,
Ulgen k ile nl olmusun,
Yeryznn dibine ulamsn,
Abu Kaan'a ululamsn.
Yedi sar koum atl,
Yedi saygn yerli.
Gnete yanmayan esmer ta,
Ay nda yanmayan altn
ta.
Alngaym Kalpas kam!
Erkendii er mndus.
Samuraluu say mndus!
Yetti sarjay alkayl.
Yetti maat tdngan,
Yetti maat tdunala,
Yetti aymakka alkj yetken.
Arakda suzndu,
Ak koy teedilii.
Amcam Kalpas Kami
Erkin kahraman Mndus.
Bilgelik kitapl sayn Mndus
Yedi saygm ululayalm.
Yedi bahse giren,
Yedi balisi kazanan,
Yedi oymaa himmeti ulaan.
arap iecekli,
Ak koyun kurbanl.
Anos Nehri'nin Az (Katun Nehri' nin Sol Kolu)
Kiizen boyundan olan kadm aman Saata, otuz yamdadr. Ayin yap-
maya evlenmeden nce, daha yirmi yandayken balamtr. Kadn olduu
iin stiigit yapamayan Sata, manyakl bir amandr.
y
i
. i I
Baba
Ki nes' n Atal ar
Taraf
\ |
<
s I
Anos Nehri'nin Az
Marjzr, Altayldr. Ayin yapma yetenei vardr. Soyu:
127
Baba
Taraf
Marjzr' etkileyen (kebelip yat) atalar. Ka (apt boyundan)^ Tatar (ap-
t boyundan), Satayak (Nayman boyundan) ve abktay (Naynan boyun-
dan)dr. Marjzr, alt seneden beri bu ata ruhlarn etkisi altndadr, fakat inatla
ayin yapmaktan kanr. Ara sra nbet geirir; nbetten sonra arap serper.
Bunu yaparken de ruhlara yle seslenir:
Ay kiinm yargzt,
Abgaym Ka-kaml
Togus iiye toglogon,
T orj sgimdi lagan,
Abgaym Ka-kam!
Ay kiinm yargz,
lllgen uul rtii-Kan.
U tekpitii Bay-Kart,
U iiyel Ak-Yayk,
Erkin tzim Er-kanm!
Yarg yerim yln kaya.
Kyg yerim kzl kaya.
Erkin tstrj epkelgen,
Er kanmnaij blgan,
Tatar-kamd tartndm
Uar enem Satuyak,
Aymn ve gneimin yargs,
Amcam Ka Kami
Dokuz gbeimi sayan,
Soyumu sonuna kadar
aratran,
Amcan Ka Kam\
Aymn ve gneim yargs,
Lllgen'in olu Urtii Kaan.
basamakl Bay Kart,
bouml u Ak Yayk,
Erk tzm Er Kann!
Mahkeme yerim dz kaya.
Barma yerim kzl kaya.
Erkin tsne bal olan,
Er kanmdan biilen,
Tatar Kam' ektim ben.
Uan annem Satyak,
t28
Erkin tzim Er-kanm,
Ts taaym abuktay.
Yetti crmak yelelini,
Ye s kayrk kgiistii,
Yetti yeren klkl,
Yer hilelerde bgan,
Abgaym Tatar-kam,
Attuu ndm yaan kam.
Ayda kiinde kygluu,
Ak ayasta yarglm.
Or krp ky tegem:
Pajrgamm Pay-lgen,
lgen uh rtii-Kan,
U tekpitii Bay-Kart.
Unrn yedip alkagan,
yelini Ak-Yayk.
Yarg aljp yaynagam,
Erkin tzim Er-kanm.
Ay knm ban,
Abgaym algakan,
Ka kamnrj kattu ts,
Erkin tzim ol ede.
Abgaydr) ylngn,
Tmn krp ky teger,
Erlik tl Biy-Maattr.
Ka-kamnr) alkagan,
Benim salam temelim Er
Kanm!
Ts daym abuktay!
Yedi armak
1
yeleli,
Bakr kutu gsl,
Yedi st veren sar ksrakl,
Yer yaratldnda yaplm
olan,
Amcam Tatar Kam,
nl, sayn, yce kam,
Ayda gneede baran,
Mavi gkyznde kararm
veren,
Yukarya bakarak
baryorum:
Taptm Bay lgen.
lgen'in olu Urtii Han,
basamakl Bay Kart,
Sesim yetip, kranlarm
sunarken,
bouml u Ak Yayk!
Ac ektim, karar aldmda
Erkin tzm Er Kan'mn.
Gne ve ayn yaratt,
Amcamn ululad,
Ka Kam'm salam temeli,
Benim erkin temelim o idi.
Amcam n dayana olan,
Aaya bakarak seslendii
kii,
Erlik'in olu Biy Maattr.
Ka Kam'm ululad,
1
Armak: Manyakm yenlerine dikilmi tyler (evirenler)
i2q
Kattm tzim ol ede,
Erlik uul Biy-Maattr.
Maattrdarj eilgen,
Mattrdrj togus ks.
Ay kiiniim yayagan,
Agar ts t ir) yargz.
A pelime oroloton,
Ayr butka tolgotonon,
Ayra baspas kijenim,
Askatabas kyagm,
Aydr) kiinnirj yargz;
Pe orolgon atuular.
Pe piiktelgen beldiiler,
Kazr kamnr) tayangan.
Ka-kamn7 ylngn,
Aydarj kiinnet] ayrlgan,
Agar tstr) blgan.
Yarg yokto yaynagam,
Arik yokto enjigem.
Tayanganm yaan kam,
Tartnganm ulu kam.
Yer piiderde plgan,
Yetti adamniT] alkagan,
Ay dar) kiinnej ayrlgan.
Alt adamnrj kygrgan
Togus ye kuzaktar.
Tor) sgimnir) yazagdr.
Kms kanm koyltkan,
Kzl edim pjrgan,
Ay kiiniim yarg:
Abugaym Ka-kam,
Benim salam temelim de odur
Erlik'in olu Biy Maattr.
Bahadrdan zlm olan,
Bahadr' m dokuz kzlarndan.
Aym ve gneimi yaratan,
Ak tslerin karar.
Zayf belimi saran,
Ayr bacaklanm saran,
Aaya den zincirlerim,
Dayankk zrhm,
Sizsiniz gne ve ayn karar;
Be rgl saklar,
Be kvrml belliler,
Siz, korkun kamn
dayana srz,
Siz, Ka Kam'm temeksiniz,
Ay ve gneten ayrlan,
Temiz tslerden yaplan,
Vazifem olmadan ac ektm
stemeden ac ektm.
Dayana mr byk kam,
Kendime ektiim ulu kam.
Yer yaratldnda yapk
ol an,
Yedi atam tarafndan ululanan,
Aydan gneten ayran,
Alt atanm ard.
Dokuz kvrmk zrhlar,
Temiz kemiklerrin ssdr.
Kanu kmz gibi
koyulatran,
Kzl etimi piiren,
Ay ve gnein yargc:
Amcam Ka Kan,
130
Ua berei Satyak,
Ulu taaym abktay,
Yaan kamm Tatar-kam.
Al sanagam yardgaarl
Altn sinim sergedi.
Ala tartkan arak
Altgarga terjdeyn.
Kakpaktudrj rsnerj,
Kazardudrj teedi,
Ka-kamga aayn.
Al sanaam kubultpa,
Altn sinim sabltpa.
Araayn toknat,
Torj yirekke toknat,
Toku ye eele,
Kara bajm kurajp kop,
Kana zgim yazag,
Araayn tokunap kp!
Kergil boyundan olan ve
Uu veren Satyak,
Byk dayn abuktay,
Byiik kanm Tatar Kam.
Kara dncemi aydnlatn!
Altn bedenim dinleti.
Yaplm arab
Size sunarn.
Kapan altnda birikmi
svy,
Kazann buharn,
Ka Kani a serpiyorum.
Dncemi yoldan karma,
Altn bedenimi sallandrma.
Yavaa dur,
Temiz kalbine dokun,
Dokuz nesle sahip ol,
Kara bam sar,
Btn iimin ss ol,
Yavaa dur!
Kuyum Nehri
aman olmayan Altayl Batr'm soyaac.

Batr'm aylnda, erkeklerin tarafmda Tayada ve Uluzak adlarnda ilci
trjiirck asldr:
Tayada, Batr'n annesi olan Soskou tarafndan babasnn aydndan ge-
tirilmitir.
Kadnlar tarafmda ise, kadn aman Arjaan'm tasviri (trjiirek) vardr
(Odn'm karsnn eyizi).
131
Dier tasvirlerin ortasnda Kiirm'n aluusu vardr (res. 100 ve 101).
m
' \
Resn 100-101 Resim 102
Ayl kaprm sol tarafnda, eritle2rden yaphm Erlik'in olu
Kara'm tasviri bulmur. Yalama, kaba keten kumatan yaplm ve daha sonra
kmrle siyaha boyanmtr.
aluumn uzunluu 30 cm., genilii ise 28 cm. dir (res. 102).
Erlik piidir) elizi, Erlik Piy'in elisi
Kara ylan kamln, Kara ylan kaml,
Tiirii ylan tiskindii; Card ylandan dizginli;
Kara kaltar atn, Kara demir kr atl,
Kara kumdu s tjkt, Kara kunduz yatakl,
Erlik uul Kara-piy. Erlik'in olu Kara-Piy.
Altayl Delege'in ayl, Mundus boyundan, 1. Altay dinadan (aman
deil).
&
S
a
k
i
l

<3,
s,
J2,
0
1
S-
w -c
J2 F
5
<1 r^
/ /

1
5
"S" i-
tsj ft 9, 5.
Sr E
o \
\
13 2
Aylda, kadnlar tarafnda kars Toyi (Kergil boyundan)' nin eyizi
olan aman Akt'm trjreki vardr.
Trjrekin uzunluu 19 cn., geniki 17 cm., vznn (pdji) ap
ise 6 cm.dir.
Akt'a kurban olarak boz renkk at, koyun, yaban tekesinin kemikleri,
sabu ve arap verilir. Akt amann ts Yezim Biy'dir.
Ata aman Tayada'nn (Toda boyundan) trjiireki Tayada, Belege'in
kars tara tndandr. Altayklann anlattklarna gre eer Tayada aydan kt
ruhu (yaman krms) kovamazsa, ok kzp kendisi insanlara saldrr, onlara
hastalk gnderir. Kurban olarak ona Akt'a verdiklerinin aynsn verirler.
Aydaki tasvirlerin ortasmda, Krm'n aatan yaplma tasviri
vardr. Uzunluu 20 cm bedeninin geniki 3 cm, bann ap ise 4 cm' dir (res.
103 ve 104).
Ata aman Tokyok' un trjiireki Tokyok' un z kardei olan
rffc'nd. O da amand. Ayin srasmda Tokyok adrn bacasndan (tiiniik)
uarak dar km ve dier ayln stne konmutu. O dk, ayin yaparak in
sanlarn btn hastaln iyiletirirmi. Tokyok ve dk' n tsleri Abn Kaan
idi.
Kadn aman Sosdon'un trjiireki (ayl sahibinin annesine ait).
Sodon, on bir sene nce lm. ldkten soma ruhu, aru ts Abn
Kaan'a gitmi. Ayin yaparken bir aman, Sodon'un akrabalar tarafndan sayl-
maya layk olduunu anlam.
Sodon'un lmnden sene soma ona trjiirek yapkn. Sodon'a
kurban olarak dier atalara verdiklerinin ayns verilir.
apt boyundan olan Altayk Podnop'un aylnda Tukeek vardr. Ata
aman Uliip'n tasviri (Podnop' un karsnn eyizidir). Ulp, aman dualarnda
bacakl olarak adlandrlr: (U putt bay - Ulp) Tasvir 25 cm bykl-
nde beyaz kumatan yapkr. Aada bacaklar iin yrtmalar vardr. Bazen
bacaklar torba eklinde yapkr, ii klle doldurulur. Yukarya, ortasma sakak
tasvir eden sincap kuyruundan para dikikr. (bk. res. 105; kr. res. 108b).
U putt bay Uliip! U bacakl bay Uliip!
Porbo kara sagaldu, Kara sakalk,
Polot kara kltm, Kara polat kkl,
Ulgen biyderj yarldrj, lgen Biy'den ayrldn,
'33
ayastarj aldrj, aydnlklardan saldn,
Aylga kuruluu, Ayl iin (sen) embersin,
Agar baka biiyandm! Aaran baa (sen)
merhametsin!
Ata aman Kai apt boyundandr. Tasviri sicimden yaplmakta-
dr. Dul olan kadn Sattdt'nur (Irkit boyundan) aylnda ayn tasvirin nrakl
ekli bulunmaktadr. ngrak aman manyann parasdr.
Resim 103 Resmi 104 Resim 105
Kuyum Nehri (Katun Nehri' nin Sa Kolu)
Nayman boyundan olan aman Sapsr yedi yandadr ve bir senedir
ayin yapmaktadr. Sapsr'm orta boyda bir de davulu vardr. Sadece kendi ay-
lnda ayin yapar. Halka ak olan ayine (kamdk) katlmamtr; bunun iin da-
vulun zerinde resim yoktur (tegin aln/basit davul). Sapsr, bazen kendi ay-
lnda iki saat sren ayin yaparken davula vurur, lk atar, fakat belli bir ey
sylemez.
Yal amanlar Sapsr'm on be yama varncaya kadar bu ekilde
ayin yapacam sylerler.
'34
Otuz yanda olan aman Mootoy, liip boyundandr. 1. Altay
dinadandr. Yedi senedir ayin yapmaktadr. Ayine balamadan be sene
nce kalbinden ve boazndan hastalanmtr. Nbetler geirirdi, nbetler sra-
snda kendinden geerdi. Ayin yapmaya baladktan sonra hastalk kaybol-
mutur.
1
-a
(5 K
a
l

n
a
k


&
2
Y
c
r
l

k

/
/
/
/
1
1
d
i
a
t/
1
J
V.
\
\
" M
B o k s o k u n erkek kardeleri, Mundus boyundan
Mooto/'un koruyucu atalar Badi amay ve Yrunak'tu.
Tonjoon boyundan olan aman Boltoy, yirmi yandadr ve senedir
ayin yapmaktadr. Bu sre iinde bir kere nbet geirmi, nefessiz bir ekilde
bulunmutur; bedeni lm gibi morarm ve sertlemi, azndan kpkler
gelmi. Boltoy'u bulanlar gsnn zerine davul koyup ona sopa ile vurmaya
balamlar. ki saat sonra aman nefes almaya balam, bilinci ve gc yerine
gelince ayin yapmaya balam. Herkes, ata aman Krtba'n Boltoy'u manyak
dikmekte acele etmemesi yznden hastalandrdna inanr. Bilgileri toplad-
mzda, aman Boltoy'un manyak para para olarak hazr duruma gelmiti.
'35
sr
'J.
Kardeleri
Anc
Boltoy'un hamileri (ts kam): Sarjzak, Krba, Adula, Kaptk ve
Anid r.
Sarjzak Altayh amardr. Yedi kardei varm. Bir gn kardeleri tifo
(yadn)ya yakalanm. Km Sarjzak Ulgen iin iistgii yapmt. Altayllar genel-
likle km Ulgen'e ayin yapmazlar, nk gkyznn donup buz tuttuuna
inanrlar. Km gkyzne klamaz. Fakat Sarjzak bu engeli amt. Kurban
suruna srasnda Sarjzak ay ekilli balta ya da dier rivayete gre amar tek-
nesi yapunmda kullanlan nacak alm ve buzlar krarak nc gkyzne
kadar ulamt. Orada lgen ile grm. Ayin srasnda adrna byk buz
paralar dmt.
Sarjzak' byk aman gc sayesinde, dualarda "gkn olu" (terjeri
uul) olarak adlandrrlar.
Sarjzak uzun bir mr srm ve sk sk kendinden gemiti. Altayl-
lar onun ayinlerini ok sever ve yal olmasndan dolay gsz den amam
boa postu stnde kendi ayllanna sk sk getirirlerdi.
Sa pzak' a Dua
Ay maltarjd kstanp,
Ak ayaska temdengen.
lbiiregirj silkinip,
ayaska temdengen;
Ulgen biyge gdgn,
Terjri uul tedirgen.
Baltam kemerine takp,
Ge doru yol aldn.
apkann tylerini sallayarak,
Gkn nc katma gittin;
lgen Biy'in huzuruna ktm,
Gn olu diye adlandrldn.
136
Tepke alp oynotkon
lbrekt Sarjzak.
n n
Tepkenin desteini alp aldn
Ulbrekli Sarjzakl
Resn 106 Resim 107
Sarjzak, manyaksz amandr. Sarjzak'm tasviri kurdeleden yaplr.
Kalbaak amarm aluusu: eritli dokuz yalama ile ortasnda patarj ya da eezi
(res. 106) vardr. Kurba amann aln su iin (res. 107; kr. res. 108c ve 109)
baknz.
Sema Nehri ' ni n Kolu Olan ike-arg Nehri,
aman Tatan, Tonjaan boyundandr ve krk iki yandadr; yirmi iki
yandan beri ayin yapmaktadr.
Popler bir aman olan Tatan, kendi koruyucu ruhlar hari dier
ruhlar da kendine ekmitir. Anlatlanlara gre ayin srasnda davul ve orba
yardmyla gkyznden ate drlm.
'37
Resmi 108 c Resim 109
Tatan, manyakh amardr, fakat kendi manyak yoktur, dier
amanlardan alr. Gkyz ve cehennemin tm ruhlarna ayin yapar. Tatan'n
hamileri olan kan ruhlar: Kiile Kam, Biyke Kam ve bykannesi Praka taraln-
dan Kstnk'dr.
aman ata Badi, liip boyundandr. aman Badi'nin dokuz davulu
vardr.
Krgzlarm Altay' a saldrdklar srada aman Badi kere ldrl-
m, ama her seferinde dirilmitir. Sonunda onun gzlerini oymu ve karnn
da yarmlar. Kalbi tylenmi bir ekilde bulunmu, ba armartm ii de ay-
nym, yani tylym. Tyl kalp. Altayllarn inanlarna gre ba parmak
izgilerinin youn olduu blge kalpmi.
c
3
/i-
Kyic, Kuzuna'nn ol
# Kstnk
138
aman Sadi'yi ldren Krgzlar yle demiler:
Srekey yak uul emtir, Gya iyi bir delikanlyd
Yreinde tktiiii, Yrei ve
Ergeginde tktiiii! Baparma tyl biriydi!
1. Alta3^ Dinadan Olan Demi i Aspi na' n n Ayl,
Yml (ata), kadn aman. Onun ts Kemdik (Kemik) boyundandr
ahusunun ad taykanrj sar aludur. Tayga' ya (ts Aspina) kurban
verildiinde tepi'nin (amar teknesi) iindekileri bu aZznmun zerine ser-
perler.
Yml, hayvanlarn hamisi ve kaparm bekisi (ejiktirj sakz) saydr.
aln su Altayk' mn gda malzemelerinin, zellikle de stn bulunduu kadn-
lar taratma aslr.
aln, ipe bak olan dokuz erittir. Ortadaki byk erit krk yerine
kullanlr (res. 110).
Ata aman Biy akr, hayvanlar kurtlarn saldrsndan korur. Ayin
srasmda aman, Biy akrdan hayvan srlerine iyi sahip olmasn ve onlarn
yanna kurtlar ve kuzgunlar yaklatrmamasn rica eder. aman bu srada
tokmak ve davulu kullanarak Biy akr'm. yardm ile beki hareketlerle kurtlar
kovar
1
.
Biy akr'm aluusu iki ayr almdan oluur: a) yalama, b) trjrek.
Trjrekin sa tarafna bayr asdr (res. 111).
1
Altayllar kurt uluduu zaman, "Kuday'dan yiyecek istiyor" (Kudaydarj mal surap yat), derler. Kurt,
yalnz Kuday buna izin verdiinde mal boazlar. Altayllar saygdan dolay, ok nadir zamanlarda
kurda Pr derler, genelde ise dier saygl isimleri tercih ederler: Aratu, okoyok veya abakay gibi
Kurt mal boazlad zaman, Altayllar hayvann ban alp kafatasnn zerine kmr ile dizgin
izerler. Bu ilem, mal sahibinin mal sus'u (cenin) takip ettii anlamna gelir.
'39
Resim 110
Al k Ss [Dua]
Kudanrj uul Ay-akr
Ada Kudam biy kiji.
At sugad kldik yer,
At aylanbas mejel yer...
Sar tarjdak krtii,
Yetti car/ay kygluu.
(Yol beltiri bay-terek).
Slerge bark berip turu bis.
Resim 111
I
Dnrn olu Ay akr
Dnrm memur biri,
Gl yeri, at suvat,
Atm uramad tepelik yer...
Sar tem grl,
Yedi kanarya tl.
Bay terek yola uzan...
Size kurban veriyoruz.
aluu: Abu-kannrj kyandar ya da aga-kstar (Abu Kan' n kzlar). Beyaz
kuman zerine balarnda puhu kuu tyleri olan kulda; lbrek dikilir.
Kuklalarn kyafeti krmz kumatan yaplr. Kemerleri ise pullarla sslenir.
fl/nmun ortasna uzunluu 36 cm; genilii 26 cm olan (res. 112 ve 113) iki
beyaz erit (yalama), sa rgleri (kedegi) aslr.
Todo boyundan Yarbak aman vard. Ts Abu Kan idi. Bu tasvirlere
sahipti, tasvirler ondan Aspin'e gemiti.
mo
Resim 113
Resim 114:aman Aspinin aluusu; hanmnn eyizi?
Kergil boy mdan olan aman Kayrk 1. Altay dinadandr ve otuz iki
yandadr. Yirmi yamdayken ayin yapmaya balamtr. Kayrk'm hami
ruhu days aman Epin'dir. Epin hayattayken Kayrk hastalanm, Epin onun
iin davul yapm ve ayir yapmasn sylemitir. Kayrk, manyakh amandr.
iyi
aman agay Irkit boyundandr ve on alt yandadr. Drt yandan
beri nbet geirmektedir. Hl days Demii Boltya'nin evinde saklanan davu-
lu ve manyak daha o yedi yandayken yaplmt.
agay' aba aman ile Tarhan aman atalar etkilemitir.
aba aman, soyuna (O boyu), kendisine kanl kurban sunulmama-
sm, yalnz st ve arap serpilmesini ve ayllarda erefine yalama aslmasn
vasiyet etmitir. Bunun dnda o: "Eer soyumda arlatan amanlar olursa
onlara sayg gstermeyin, tasvirlerini (aln) de yapmayn. Kehanete ihtiyac-
nz olduunda, bunu iyi amann ruhundan isteyin" demitir.
aman aba'n yaad zamanda, Oyrat hkmdar Han
Nam, btn amarlann atee verilmesini ve halkn her yz ba
hayvanndan onunun alman (vergi) olarak alnmasn
emretmiti. Fakir olduundan dolay vergi deyemeyenler han
iin almak zorundayd. Halk bu karardan memnun kalmam
ve katliamla biten bir isyan karmt. aba, akrabalar ile
birlikte yaad yerlerden kam ve Rus arie II.
Yekaterina' nn uyruuna gemitir.
Nalbantlar, Rus uyruuna getikleri zaman vergilerini demir ile der-
lbant insan ba byklndeki demir parasn, dul kadnlar ise
birer ie ya (kuuk sardii) vergi olarak verirlerdi.
aba'n aluusu at kula oyuklar dikilmi olein kuma parasdr
(res. 115).
A
n
f l
Resim 115
142
&
<t.
%
tp
Sc
s
Tostogo: Hann emri zerine Tostogo da dier amanlarla birlikte bir
adrda atee verilmiti. Herkes yanm, fakat Tostogo adrn bacasndan ua-
rak kp kurtulmu, Altay' da amanizm' i yemden canlandrmt. Han ve
adamlar onun aman gcne armlard.
Tostogo' a Alk Ss
Ak taay Tostogo!
Ak-adadr) eezi,
Nkrl, Ak adatt.
U rktii ar kumak...
Yer kulaktm Yezim-biy.
Yetti ejikt Kiigrt-Kaan.
Siit klirje yirjii etken,
Smer tayka tepki salgan.
Alton ekki ay solorj
Arka moynga kadatkan.
Yett'on ekki yer solorj
Yen bajna kadatkan.
Yakhkt seskende,
Ak kblk polup uattan.
Yarnandkt seskende,
Ay kara ta rjdayttan.
Ak day Tostogo!
Ak davulun sahibi,
Yiitleri olan Ak adan.
U hrgl yce kumlar...
Yer kulakl Yezin Biy.
Yedi kapl Kgrt Kaan.
St gln buza evirdi,
Siimer-tayga' da
1
basamaklar
yapt.
Altm iki ay gkkua
Omurga kemiinde ve
boynunda yerleti
Yetmi iki yeryz gkkua
Kollarnn uunda yerleti.
yi bir ey hissettiinde,
Kelebek gibi uarsn.
Kt bir ey hissettiinde,
Snen aya benzer kara ta gibi
oluyorsun.
1
Budistlerin kutsal da.
'43
Elikmanara Nehri'nin Az
Yetmi alt yanda olan aman Motkook, Yiis boyundandr. Dokuz ya-
ndayken ayin yapmaya balamtr. Manyafcszdr, sadece temiz tslere ayin
f.
yapmaktadr.
Bokl ve Otustoy' a Dua
Boklmrj bajrgan,
Pakkan biirn baktgan.
Pajrganm kara ku!
mst Kara-kaya,
Alt ayrmd sakgan,
Al otkon kdiigen,
Pala barka sakgan,
Mal kjn sakgan!
Bokl'nn iftihar ettii
Pookthan
1
ile (ben de)
iftihar ederim
Seslendiim kara ku!
U boynuzlu Kara Kaya,
adrn alt desteini koruyan,
Korkun ateimi gzleyen,
Canm, ocuklarm koruyan,
Mal ve kular koruyan!
aman Motkook'un aylnda kadn aman Kanaa'nn aluusu vardr.
Ayrva, on tane yalama ve yan tarafnda ise al horozunun kuyruu asldr.
Kanaa, Soyon boyundandr.
Kanaa, nce Kemik Nehri'nin kolu olan Ala Nehri'nin kysnda ya-
am. Bii Nehri'nin kolu olan Opi Nehri'nin kysnda yaayan Altayl Kkn
sat yapmak iin o taraflara gideni. te orada Kanaa'ya gz koymu. Ona
duygularm am, hep sadk kalacana sz vermi. Kkn, ilerini bahane
ederek memleketine dnm, en ksa zamannda Kanaa 'y almak iin Ala'a
dneceine de sz vermi. Kanaa, bir sene sonra Kkn'n kendisini kandrd-
n arlam.
Kana, kad n aman idi. zerine manyak giyip davula vurarak ku gibi
Mor/gol (Uymen tepesi), al ajiktii albagan (Loji tepesi), olmon (Kuma Neh-
ri), Adgan (Elikmanar, Kuyum), Ak Kaya (Kuyum nehrinin zerinde),
} Baktgan, Pookthan ve Oktgan: Oklu Han.
'44
Mst Kara Kaya (Trg tepesi, Tj) dalarn stnden Altay' a umu ve
Kopu Nehri' nin kysna inmi idi. Yol boyunca btn aman eyalarn top-
raklarndan getii iin hara olarak da ruhlarna vermiti. Kana, Kkn'n
aylma geldii zaman Kkn korkup yatann perdesinin arkasna saklanm.
Kanaa yle demi: "A, anagaZ
1
Benimle evleneceine sz verdin, neden sz-
n tutmad n?" Kkn susmu.
O zamanlarda Kkn'n ayin iin sabas hazr duruyormu. Kanaa da-
vulu stp ayin yapmaya balam.
Kanaa, Altay' da Kkn'n yaranda kalm. Kadm usulne gre sala-
rn rmt (tiiliip).
Belk bir zaman soma Ad gui dan ona aman elarm geri vermesini
rica etmiti. Adgan, eer Kanaa ocuksuz kalmay kabul ederse, her eyi geri
vereceine dair sz vermiti. Kanaa buna raz olmamt. Tekrar Ala'a gidip
oradan davul, orb ve manyak getirmiti. Onun manyakm rnek alarak Altayl-
lar da kendilerine manyak dikmeye baladar. Btmdan nce manyaklar yoktu.
Kanaa'mn Kopa Nehri' nin kys ile Kuraga ve Sema nehrlerinin ky-
snda yaayan Adla adlarmda ikisi de aman olan iki olu vard. Kuraga'tan
ada erpev zaysan Tobokovlar (Komdo boyu) ve anne tarafndan Motok
amarmn soyu tremitir.
Kanaa' ya Alk Ss
Uar ene Kanaa! Uan ana Kanaa!
Alt ayrbst saktagan, Alt dirennizi koruyan,
Alankt saktagan, adrmz koruyan,
Al otkon kiidgen, Korkun atennizi gzleyen,
Pala barka kiidiigen, ocuklarmza gz olan,
Malga kuka aglba. Mal ve kulara zarar verme.
Kiizen boyundan olan aman Siirte yirmi be yandadr ve drt ya-
ndan beri ayin yapmaktadr. Matyakszd. Biri anne tarafndan ata aman
olan orkoy'dan kalma, dierini de kendinin yapt iki davulu vardr. Ancak
birinci davulu kullamknamaktadr.
1
Kayak (kfr olarak kullanlr).
' 45
Srte'in Koruyucu Atas Olan Plas'a Alk Ss
Plas kammrj tayarjgan:
Uar kutr) kanad,
Utu baj bura,
Pay terektii badaluu,
Pay sektii oynduu.
Tay yiireek tayaktuu,
Talba kuran tepelii.
Tapak kayr) olottu.
Yarm kaya yadmduu,
Yriim kaya rgtiiii.
Adalarm tudungan,
At karaktuu Kaan-Suyla!
Plas Kani m dayana:
Uan kuun kanad,
U burann sivri ular,
Bay tereke yerleen,
Zengin sek oyunlu.
Tay
1
znden dayakl,
Teke eti dolu tabakl,
Kaynda oturakl,
Yarm kaya yatakl,
Yaru kaya hrgl,
Atalarm (seni) tuttular,
At gzl Kaan Suyla!
Kuyum Nehri' nin Az
aman Kapagay, Tls boyundandr, otuz yandadr ve on iki senedir
ayin yapmaktadr.
1
Akasyann bir eidi.
146
Kapagay'm hami tsleri Denit, Papa, Torbagan ve nrk't.
Tsl ere Al k Ss
Dedelerine (anne tarafndan)
dayanan,
Dedemi n (baba tarafndan)
ululadklar.
(Siz) Ak baban n
adamlarsnz,
Temiz tzlerimin
sahiplerisiniz.
hrgl Kaan Adam,
Salam tzm Yezim Biy,
Al tm glmn ve Abm
Kaan'n sahipleri.
Motoy aman'm babas olan yak Al tayk' n n aylnda ata aman
liip'n eski davul u vardr. Davul, ame soyundan onuncu aman olan
Motoy'a mi ras olarak kakmtr. Altm sene nce onu yeni davulla deitirip
eskisini ormana atmlar.
Taydalarn tayangan
Yan adam alkagan.
Ag (ak) adanr) uluz,
Aru tzim eezi.
rkt kaan-adam
Yek tzim Yezim-biy,
Abuu-Kaan, altn kldir) eezi.
'47
Ata Uliip bekr bir kadndan domu. Annesi, bu aybn saklamak
iin ocuunu kabuunu nceden kestii kayn aacrun altna brakm. te
liip bu aacn suyu ile beslenmi.
amanistlerin inanlarna gre liip ayldaki ocuklar korur, maln
oalmasn salarm. Eski bir ata olarak halkru dnr ve onlara hayatlarm
srdrecekleri eyleri gnderilmi.
l p' e Al k Ss
tt tatar ayrlgan,
U puttuu bay Ulp!
altraktuu bala surayttan,
arkrada-kitede mal surayttan,
Uzun yele itkaazn srayttan,
Ulu arht k~jorg surayttan,
zlgendi dayttan,
ltiiregendi kabtrattan,
Ayrlgand biriktiretten,
Astkand yuunadattan,
As paka biiyan beretten,
Amir tnga alk per etten.
Delikli tatan ayrlan,
bacakl Bay lp\
Oynayan ocuklar (bebekleri)
isteyen.
Kineyen hayvanlar isteyen,
Dml uzun dizgin isteyen,
Katkl byk tulum isteyen,
Tkeneni (soyu) canlandran,
Terk edenleri kavuturan,
Ayrlanlar birletiren,
Kaybolanlar toplayan,
Fakirlere yardm eden,
Huzurlulara dua eden.
Kurtuu Kl (Mayma Nehri ' ni n Az)
Tonjan boyundan olan aman Sapr, yirmi alt yandadr ve on be
yandan beri ayin yapmaktadr. Ayine balamadan nce hastalanr ve sk sk
nbet geirir; kendinden geer. Ata Kruba, davul yapmas ve manyak dikmesi
iin Sapr' ikna eder.
148
d
Danile'nin
fH t
1
O boyun
CJ ,
fi
1
1
V Tartmann
^^rdoi
\
3 (
<
/
/ =P
/ S
' u-
Sapr, manyakh amandr ve btn tslere ayin yapar. Ayin srasnda
tokmak ile davuldan ate karr (amanistler bunun gk atei olduunu sanr-
lar). Boazndan pipo, konura (davulun asklar) gibi demir eyalar karr.
Bazen de burnundan ylan karr.
Okuma yazma bilen Sapr, ok popler bir amandr. Rica zerine
halka ak, gsteri eklinde ayinler yapar.
Sapr'm hami atalar Kanaa, Nadga, Bak ve Obkkcdildi r.
Mayma Nehri
odr, Murdus boyundandr ve manyakh bir amandr. O, btn tsle-
re ayin yapmaktadr. odr, in uyruundan Rus uyruuna ilk geen ve Ulah
civarnda Krgz Babu Kokorbay ile savaan Altayl zaysan Ereldey' in toru-
nudur.
'49
Oyr at
beyleri
P
a
v
a
l

T
u
h
t
e
n

- 0
ru


E
t
c
l
d
e
y

P
e
k

i

M
a
a

a
k

i
U k z karde
1
&

aman odur'a etkisi olan atalar: Tostogo, Sarjzak ve Yeor'dur. odr,
samanlk yeteneklerini ve man/ak ise dorudan Yezitti Biy'den (da) almtr.
Yeor, Tartk-Ks ve Sumgaya' ya Al k Ss
Yezitti adaa tayangan,
Yes-kiiree ylngn,
Kl solorj sayltkan,
Kkriderj yarg algan,
Kygiikiderj yarg algan,
Abaganrj ak tojonrj alkap kalgan,
Altn kldirj biy kelep...
Kl eezi Kk-puga...
Su eezi Svay (Suvat)-Kaan.
Yiis baytalda kklii,
Yiis Mundusta tedilii,
Kiirerj attr) marjday,
Kr Mundustrj agaz.
okur attrj marjday,
ootj Mundustrj agaz.
Uar kiiyer Sungaya,
Uktu yaan Tartk-ks,
Uktu tstiiii Yeor-kam!
Yezim babaya dayanan,
Bakr toprak tabyaya yaslanan,
Kl gkkuan diken,
Kiikrider yarg alan,
Kiiygkiden ses alan,
Abakamn buzlarm ululayan,
Altm gln kysndaki
tepeler...
Gl sahibi Kr Boa...
Su sahibi Suvat Kan.
Yz ksrak kurbartl,
Yz Mu dutan [arap]
hediyeli,
Dor atm aln,
Gl Mundus'un amcas,
Alaca atm alrn (gibi)!
Kalabalk Mundus'un amcas.
Uan ve yanan Sumgaya,
Soylu yce T artk Ks,
Soylu, asil Yeor Kam i
150
Ata-Ruhlara Di er Al k Ss
Amcam Yeor Kam,
Yedi kapl Yezim Biy'e
yaslanan.
Uan teyzem Sumgaya.
Byk teyzem Tartk Ks,
kere lp dirilen.
Albs
1
teyzem Mandilii,
Yldz gibi ssl krkller,
Ylan gibi manyakh kyafetliler.
z daym Tostogo!
Temiz da Abu Kaan.
Be-Pi l ti r' e Kavuan ike Nehri
aman Mama, Tonjon boyundandr ve elk yandadr. Yi nni sekiz ya-
ndayken ayin yapmaya balamtr. Manyakh amandr.
Hamileri olan atalar: Sarjzak, Pdli, Kozy Boydoy.
Abuugaym Yeor-kam,
Yetti ejikt Yezim-biyge ylngn,
Uar edem Sumgaya,
Ulu edem Tartk-ks,
U liip tirilgen.
Albs edem Mandil,
Yld s yudr tonduular,
Ylan manyak keptiiiilep.
Ts taym Tostogo!
Aruu taykam Abuu-Kaan.

8>
dB

Bak: aman Mama'nn aydnda ata amandr. Altayk Ladip'in kars
arack Ue Soyotlardan alnmtr. Artk nesil boyunca ona sayg gsterir.
1
Kr. Telete alm 1) rivayete gre bir zamanlar Altay'da yaayan kll insanlar, 2) kt ruhlar,
Erlik'in hizmetkarlar (Radlov, Opt Slovarya Trkskih Nareiy, 1,439-140).
'151
Bak, insanlara fazla zarar vermez; gz, boaz ve srt arlarna o se-
bep olabilir.
Bak'a kurban olarak tay ya da arap verilir.
aln su kendir ile balanm dokuz tane kk tasvirdir. Tasvirler
kaba ev yapm kuma paralar (yalama) ile rtlr ve krmz renge boyamr.
Uzunluu 13 cm, genilii ise 2 cm' dir. (res. 116).
Resim 116
Gnlk konuma dilinde tasvirlere togs pa (dokuz ba), aman dua-
larnda ise yajl tondu togus ks ( yeil krkl dokuz kz) derir. Onlar ayn za-
manda Kayr Han'm ya da Kayr Tayka'nm kzlar (kyandar) saylr. Kayr Tayka
Teletsk Gl civarnda bulunur.
Kyandar, kzlar, ilk bata amann ahs ile alakal olurlar. Onlardan
amana zel g geer. Bu g sayesinde aman kendinden geine scak kz-
leri eline alr, onlar aznn iine koyar ve bunlar ona ne ac ne de zarar verir,
ya da ayldan kt ruhu kovarken bir yerden baka bir yere su dolu kazan,
amar teknesi, torba veya dier ar eyalar atar.
amana verilen gten dolay tasvirlere bir de kamnn yilbizi (aman
gc) ya da togus pa togus tayka yilbizi denir.
aman Bak da bu resimlere sahipti; sonra onlar onun akrabalarna
gemitir.
aman Bak hamileri Ekey ve Kadl adlarmda iki kadm amandr.
Gnmz amanlar Ekey ve Kadl iin yle bir alk okurlar:
Ekey, Kadl
1
ekki kaat, Ekey ve Kadl, iki kadm,
1
Kadl, bir iskambil kd olup kupa kzdr. Baz amanlar, kadm amanlar Ekey ve Kadl'm kz
karde olduklanm sanrlar.
' 5 2
Ka d t-kij i u a r-kan!
Azrayr mal epii bolor kandy?
Kirjdiktiiii, kirbikt bala bar
kandy?
Askarbaska mal yayap perari
kandy?
Kajlarga ba yayap pereri
kandy?
Pe-Peltir Nehri
Baba taraf apt boyundan olan kadn aman Bardam, yirmi yanda-
dr ve iki senedir ayin yapmaktadr.
Kadm kii uar kam!
Beslenen hayvan rahat iinde
yaar m?
Kirpikli, gbekli ocuk
yaratr m?
Mal eksilmesin diye bir ey
yaratr m?
Birilerinin krma balar yaratr
m?
g
"1
3
>-
"H 4
5 J
Bardam amann koruyucu atalar: Tayamay, Yad, anibay'dr. simle-
ri geen atann hamisi da ruhu Abn Kaan idi.

Kadm aman Bardam, evlilii sresince Mnds boyundan olan koca-

snn atalar Tartk-Ks, Mandil, Sumgaya ve onlarn tsleri olan Yeor,
Kazaka ve Sagzak' kendi tarafna ekmiti. Sz edilen son ata olan Sarjzak,
Bardam'm annesine daysndan gemiti.
Sonbaharda, ilk kar dtnde Tayamay, lllgen'in olu Br Kaan,
Altay Kiim tayka, kara ts Kiila Kaan ve Kaan Tura iin siyah bir at kurban ver-
miti. Kurban verdikten sonra daha nce hasta olan amann ailesi iyilemiti.
Tayamay'm lmnden sonra akrabalar sadklarna kavumalarna karlk
1
Yukarda: .anibay, pada: ainbay.
'53
kranlarn belirtmek iin Tay ama' y Altay'dar ikinci Kiirm olarak kabul
etmilerdi.
Resim 117
airbay hayattayken kendi ruhlar aracl ile aman Takay ile m-
cadele etmitir. Mcadele srasnda ainbay aman gcn kullanarak
Takay'm karnna dokuz demir (korjura) saplamt. Takay bu yzden lmt.
Onun lmnden ksa bir sre sonra ainbay da lmt.
aman P olu top, O boyundandr ve otuz yandadr. Baba tarafndan
hami atalar: Sarjzak; anne tarafndan: uyuk Sergey, Semenek, Tiskinek ve
Polutop'vn z annesi Tkmaga't.
f I
f i
alkandm boyundan olan Ata aman uyuk nceleri Altay' da, Lcbed
Nehri kysnda yaam, sonra ise Ulalu'mm. arkasma tanmtr. E bek e ve Kadl
adlarmda aman olan iki kz kardei vard. yk'un hami ts Yezin Biy idi
'54
(Yezim taykadarj sngan uyk/Yezim tayka ile hzla giden uyuk), kz kardele
rin ts ise Ala ve Kemiktir.
Ebeke, Kad ekki edeliiii syndu, Ebeke, Kadl, bykl kkl
iki bac,
Ala ve Kemik dalarna yas-
lanm.
Ala pula Kemik tayga tayangan.
,jT

uyuk'un aluusu eritlidir, ortasnda ssl sicim vardr. Sicimlerin

stnde bayku tyleri (iilbrek) (res. 118) vardr.
Kapal boyundan olan bir hrsz, uyuk'tan eritli Yayk tasvirini alp
kam. uyuk, hrszn peinden Erlik' in olu Saldam Kir ey'yi gndermi. Hr-
sz, btn mallar elinden alnarak yoksul kalma cezasma arptrlmtr.
aman Polutop, karsnn
atas olan kadm aman Arja, aman
Badi ve Kk l' y kendi tarafna
ekmitir. Ata aman Kk l, Altay' a
Soyot lkesinden gelmitir. Soysuz
ve ocuksuzdur. Hayattayken, halk
iin tedi; ykselten, ululanan, olaca-
m sylemitir.
ldkten sonra insanlar ve
hayvanlara lm getirmeye balam-
t. Fakat onu sayanlarn adrlarna
refah ve mutluluk getirir.
Resim 118
Kk l'ye kurban olarak at verilir. Refah iinde geirilmi ka kar-
lk kran belirtmek iin ilkbaharda onun tasvirine iekler (kk ate) aslr.
opo Nehri.
aman Balandi, Yark boyundandr, otuz yandadr ve ernev Trkle-
rindendir.
Baba tarafndan hami atalar (kam ts): Kuybadak
1
, onun tsleri Yezim
Tayka, Kgdi (kadm aman), Bak, Adar, Edege, Sarilik, Yarmaktr; Tilek adm-
1
Orijinal metinde Kuybad/ak.
155
f
daki bykanne tarafndan tsleri ise Kanaa, Kajagay (kadn aman), Tayada ya
da Kuraga ve drt erkek kardei, Tobok'un oullar: Ike, Ydik, Tadnjek,
Tarlaaktu.
K
o
r
t
u

a
k

-S

t
a
n
a
k

jjt
i
3
OO
1
D
Y
a
r
m
a
k

-w
-8

>2 S
2
Tobok' un oullar
Kuybadak ve Di erl eri in Al k Ss
Uktuu tstiiii Kuybadak,
Ulu Adam tjnda tartngan!
Uktuu tst Bak-kam,
Ulu enen Kk edi
1
,
Ak tayn Tay-ada,
Uar edem Kaan a,
Aktuu uluu ylan-ba,
Ak taaym Ti.
Soylu, asil Kuybadak,
Dedem zaman nda kendme
ekilen!
Soylu, asil Bak Kam,
Byk anam (teyze) Kk
Ak day m, Tayada,
Uan teyzem, Kaana,
Drst, nl Ylanba,
Ak day m, Ti!
Balandi aman'111 aylnda Abn Kaan'n iki kznn alusu vardr. Bu
aluuyu Todo boyundan c'. -> sau. , l Un annesi babas mn ayd ndan getimitir.
Bu aluu Abuu Kaan'm ts olan ata aman Mamra'mn idi.
aluu, 2.5 arnlk kare eklindeki kaba kuma paras ndan ibarettir.
Yukarda, ba ssleri (lbrek) ve sarkan pullu rg ip (kedegi) olan ha eklinde
iki kukla vardr.
Metinde: Kk edi veKgdi; Tayada ve Tayada; ylan-ba ve Yilanba eklindedir.
, 5 6
Kuman sa tarafnda tavan postu (patarj), sol tarafnda ise birok
erit (yalama) vardr (res. 119).
Resim 119
Altay amanizminde Abu Kaan'n kzlar Kayr Haan'vn kzlar ile ayn
neme sahiptir.
Biy Nehri'nin sol kysnda ve kollarnda yaayan ernev Altayllar
atalarna tasvir yapmazlar. Onlarn ayllarnda sadece bann biri aada,
dieri yukarda olar. iki bal ahap bir surete, Kanm, rastlanr. Tasvir gen
kayn aacndan yaplr ve krmzya boyanr. Bykl yarm arndr. Ku-
ma paras ile (altn ton) rtlr.
Ayinin anlamna gre, Kanm ev, mal ve hayvanlarn hami ruhudur,
ernev Altayllar ile Katm nehrinin arkasmdaki Altayllar iin de Krm
kadar neme sahiptir.
Kanm, sk sk Ala Bars, (Ala Kaplan) olarak da adlandrlr. Bu isim,
ernev Altayllarmn ayn ekildeki, yani iki bal (ekki batm), fakat ok daha
byk olan davul tokmana da verilir (res. 120).
Kan m' a Al k Ss
Alt kst ala-Bars! Alt gzl Ala Bars\
Yetti kstiiii yele-Bars! Yedi gzl Yele Bar!
U rktii otka-kaanm, hrgl otka kaanm,
Pay terekte badultm, Bay terekte yerlemi,
Pala mrkiit miintt, Kartal yavrusu binitli,
' 57
! !
Resim 120
Tay-yrek tayakttu,
Talbarj kuran yimektii.
Ulgen kz ala-Bars,
Ay kanattm karku
Kaan,
Kayr-kaanrj togs ks,
Yetti kstii yele-Bars!
Gen sedirden dayakl,
Talbar kuran
1
yemekli,
Ulgen'in kz, Al a Bar!
Ay kanatl Karaku Kaan!
Kayr Kaan'n dokuz kz
[gibisin]
Yedi gzl Yele Bar!
aman Aragzak, altm be yandadr ve Kergil boyundarur. Sadece
senedir ayin yapmaktadr. Ata aman Yes Puka'n n ona gnderdii nbetler
sonucunda ayin yapmaya balamtr.
J4
rt
N
a>
c
0J
e
-M
-S
O
-3
3
D.
-
o
"2
-M
CL,
V
!Si o
i
CZ
c
d
00
tn

5' c
c
aj E
izi
/ /
/ /
U
1
Aragzak aman n manyak vardr. Ayin yapt ruhlar:
a) Terjerezi Kart (Ulgen'in olu)
b) Altay Snl akak (da)
c) Kara ts Pad Kiray (Erlik'in olu) ve
d) Kam ts Yes Puka'd.
Kara Turuk Nehri
aman Abakay, krk bir yandadr ve Kergil boyundand r. Abakay, 12
yandayken ayin yapmaya balamtr. Manyak yoktur.
Ayin yapt ruhlar: Terjeri lgen,
1
Talbaj kuran: En iyi tekenin etinden yaplan yemek (evirenler)
'58
Altay Yezim Biy,
Kara ts Maattr,
Kam ts Aky t'tu.
Z
- o-
T3
a
S
5
- -
T3
.s
- o
s
^ "S
3 M
m
XI
P
rj
:3
13
F
o
M
s
Resim 121
Resim 122
aman Abakay'm aylnda Soyon boyun-
dan olan Kemikh kadn aman Manyak'm, manyak
vardr.
ala usu, kurdelelidir, ortasmda insan
tasviri vardr. Tasvirin altmda anlam olmayan bir
halka bulunmaktadr (res. 121).
Ata aman Tarhan
Tarhan aman ok eski zamanlarda in' e
gtrlm. Orada amanl yznden kere
ba kes'uni, fakat bir mucize eseri olarak ba her
seferinde bedeni ile tekrar birlemi. Bu yzden
halk ona Tarhan B' demi.
b: aman (Moolca.)
' 5 9
Turhan ve dier Altayk amanlar i n' den dndkten s oma yeni den
Oyratklar n zul mne urarlar. Oyratlar kam tan bir adr yaptrp, iine Tar-
han da dahil amanlar koyarak adr atee verir. Btn amanlar yanar, yalnz
amanlar Tarhar ve Kai adrn bacasmdan uarak kp kurtulurlar. Bundan
sonra halk Tarhana yeni bir ad verir: Tostogo.
Tarhan'r alsu tay kulaklar dizilmi sicimlerden olumaktad r
(res.122). Buna her sene yeni kulaklar eklenir.
Ak Yayzan
Ak Yayzan, atadr, ama aman deildir, Irkit boyundand r. Krgz
Babu Kokorbay ile savamtr. Mkur Tyakt nehrinin azmda birok
Krgz' ldrmtr. l mnden soma ona kurban olarak kokor,
1
kokor ol-
mad zamanl arda ise koyun verikneye balanmtr. Bundan baka kurban
sunma s rasmda Ak Yayzan iin han mdan kokor figrleri yap p onlar mel ez
aacnn dallarna asarlar. Aacm al tmda ise drt srk ile sundurmadan oluan
kurbanlk yeri yaplr.
amanistlere gre Ak Yayzan ok korkuntur. Ona uzun sre kurban
veri knezse halk n ba na felaket gnderir. Onu sayan ailelerin mak eksikez,
saymayanlar n ise mak oakaz.
Ak Yayzan'a kurban sunma srasmda siyah ve k rm z kurdel eden ya-
lama yaplr, onlar kendire geirilir ve yarmda kurban sunul duu mel ez aac-
n n etrafma sarlr (res. 123).
Ak Yayzan sk sk yolcu (atk) k kma girip da tepel ermde oboo
2
civa-
rnda dier yolcularn kar sma kar, onlara arap (arak) i kram eder, sonra
kaybolur. arab ien hastalanr. Ak Yayzan'm glgesi y, Bakas ve Uymot
nehirlerinin a zl armdan Pesanaya, Sema ve Katn nehrinin sol kysna kadar
olan bl gede dolar.
Resim 123
1
Kokor: Ko (Radlov, II, 618).
2
Oboo, hyk; zellikle da yollarndaki ta ynlarna denir. Bu talar, yoldan geen yolcular
tarafndan yolu sorunsuz bir ekilde getikleri iin da ruhunun erefine teker teker konur.
(Radlov, Szlk, 1,1159).
160
Ata amanlar
Adyok: Kergil boyundandr, Kahin Nehri'nin kysnda, Anos civarn-
da Askat' ta yaamtr. lmnn zerinden on sene gemitir. Askat neh-
rinin kysndaki yksek bir yerde gmlmtr. Mezarl eski grnmn
hl kaybetmemitir. Mezarn st deki davul yerinde durmaktadr. Erkek
kardeleri, annesi ve kars Askat' ta yaarlar.
Adyok aman hayattayken son de-
rece mtevaz biriymi. Geceleri dalarda
ve ayl civarnda ayin yapt duyulurmu.
Elikmanar nehrinin kysnda yaayan ak-
rabalar ona trjrek yapmlar. ekline g-
re bu trjrek byk trjiirek snfna girer.
Ata aman Aydr. Soycrrj boyun-
dandr. Katun nehrinin sol kolu olan
Aiyaktu nehrinin kysnda yaamtr.
aluusu, byk trjiirekti.
Ata aman Kzrk: Yark boyun-
dandr.
Trjiireki byktr.
Ata aman Kam Kiirmes: Trjiireki
orta byklkte (res. 24; kr. res. 108a).
Ata aman Prg: Kergil boyundandr. Bebekken kundaklanmasna
ramen gece ayaklar bann, ba da ayaklarnn yerine gelmek suretiyle bei-
inde ters dnermi. Annesi bu duruma ok arrm. Trjiireki orta byk-
lktedir.
Ata aman Ktyok: Mnds boyundandr. Trjiireki orta byklk-
tedir.
Sar Han, ernev Altayllarnn da ruhudur. alm su kare eklinde
sar kuma parasdr; kenar uzunluu bir dirsek boyundadr.
Sar Han, gney-doudan rzgrlar gnderir. Altay' da gney-
doudan rzgr esince uzun sre hava kapal olur. Altayllar, havann kapak
olmasn Sar Han'n gcne balarlar.
Sar Han'n tasviri adrn giriine, kapnn kadnlar tarafndaki yan-
na konulur
Askat. Katun Nehri' nin sol kys.
Austos, 1912.
Resim 124
161