KLTR

DEMES
ve
MLLYETLK
Prof. Dr. Erol GNGR
2003 Kltr Gnllleri
www.hisargazetesi.com
HSAR
2003 Kltr Gnllleri
www.hisar.gunlugu.com
HSAR
Bu elektronik metin, Trk ve slam Klsikleri
projesi erevesinde hazrlanmtr. Fikir ve Sanat Eserleri
Kanunu gereince yalnzca okunmasna izin verilmitir.
Herhangi bir yolla oaltlmas ya da ticar amalarla kullanlmas
kanunen yasaktr.
HSAR
KLTR
DEMES
ve
MLLYETLK
Prof. Dr. Erol GNGR
Bundan be yl nce (1975) "Trk Kltr ve Milliyetilik"
adl kitabmz kt zaman, orada ele alnan meseleler olduka
geni bir ilgi uyandrmt. Bu ilginin bir sonucu olmak zere
kitap drt bask yapt; okuyucularn ou ayn konuda ve
istikamette yeni yazlar beklediklerini sylediler.
Mesleimin bilgilerini ve metodunu Trkiye'nin
meselelerine uygulayarak Trk aydnlarnn dikkatine sunmak
benim zaten yapmakta olduum bir iti. Fakat bu kitap
dolaysiyle almalarm tevik eden ve beni mitlendiren bir
baka olay mahede ettim. Memleketimizde son yllarda
yaanlan byk huzursuzluklara, adeta i sava halini alan
kanl ekimelere ramen, okuyan genlik kitlesinin dnce
seviyesinde hatr saylr bir ykselme olmu, bu insanlar
zihinlerini kartran sosyal olaylarn sosyal ilim metoduyla
tahlilini vermekten ziyade, gnbirlik heyecanlar ileyen
polemiklere hi itibar etmemeye balamlard. Okuyucunun
istek ve temayllerine yazardan daha byk hassasiyet gsteren
yaymclar da bu mahedeyi kuvvetle destekleyen grler ileri
srmektedirler. Tartmalar daima daha yksek bir fikir planna
karmak iin uraan bir yazar bu neticeyi elbette bir mjde gibi
karlayacak ve almalarn hzlandracakt. Elinizdeki kitap
ite byle bir gayretin sonunda ortaya kmtr.
Bundan nceki btn yazlarmz gibi bu kitaptaki
denemelerin de bir tek ana temas var: ada bir Trk mill
kltr kurmann gerei ve bunun yollar. Ele aldmz btn
NSZ
1
2
konular bu gaye ile uzak-yakn ilikileri bakmndan tahlil
edilmektedir.
Bugn herkes biliyor ve gryor ki, Trkiye ok hzl ve
geni apl bir deime iindedir. Byle bir deime sreci
iinde, her yerde grlecei gibi, bizde de cemiyetin alaca yeni
biim hakknda eitli grler ortaya km, bu grlerin
etrafnda ideolojik gruplar teekkl etmitir. Hi kimse bu
deimenin kendi seyrine braklmasna taraftar deildir: herkes
kendi fikrine gre bu deimeyi belli kanallara aktarmak, belli
noktalarda snrlandrmak, belli noktalarda gelitirmek, ksacas
u veya bu ekilde kontrol altna almak isteindedir. Btn bu
isteklerin ortak bir kayna vardr: Trkiye'de kuvvetli ve kkl
bir yerli kltrn varl. Bu kltr paralanmtr ve gnden
gne eski btnln kaybetmektedir: ama hala insanlarmza
babo deimeye direnme gc verecek kadar ayaktadr. Yine
herkes, bu kltrn imdiki haliyle yetmediine ve sratle
bireyler yaplmas gerektiine inanyor. Herkeste ayn soruya
rastlyoruz: Neyi alalm, neyi atalm?
Neyi alp neyi atacamza karar verebilmek iin, nce bu
konularda bizim irademizin ne kadar geerli olduunu bilmemiz
gerekiyor. Hangi tip deimeye ne lde mdahale edebiliriz?
Bu soruya objektif bir cevap verebilirsek, en azndan bir ok
noktalarda neticesiz gayretlerden ve bo mitlerden kurtulmu,
daha gereki iler yapm oluruz. Bizim bu kitaptaki tezimiz,
alnacak ve atlacak eylerin bir envanterini yapmaktan ziyade,
Trkiye'de mill bnyeyi kuvvetlendirici tedbirler zerinde
almann doru olacadr. Kitapta bu meselenin tartlmas
yapldktan sonra, mill kltrn belli-bal baz meseleleri ele
alnmtr.
Kitabn sonuna bir "Notlar ve Aklamalar"ksm eklemeyi
uygun grdk (Elektronik baskda bu ksm okuyucuya kolaylk
salamas asndan blm sonlarna datlmtr). Burada
zellikle metin iinde yaplan alntlarn kaynaklar gsterildii
gibi, baz konularda burada verilenden daha geni bilgi iin
ba vur ul a bi l e c e k ka yna kl a r da z i kr e di l mi t i r .
Okuyucularmzdan ounun niversite rencisi genler oluu
byle bir ek ksmn varln hakl gsterecektir.
stanbul, Mays 1980
NDEKLER
Teknoloji ve Kltr Deimesi - 1 ...............................4
Teknoloji ve Kltr Deimesi - 2 ...............................14
Teknoloji ve Kltr Deimesi - 3 ...............................22
Teknoloji ve Kltr Deimesi - 4 ...............................33
Bir Zihin Yapsnn Tahlili ...............................42
"Kk" eyler ...............................47
Mill Tarih Meselesi - 1 ...............................53
Mill Tarih Meselesi - 2 ...............................71
Mill Tarih Meselesi - 3 ...............................76
rf ve det Kavgas ...............................79
rf ve detler Karsnda
Anayasa Mahkemesi ...............................98
Mill Karakter - 1 ...............................110
Mill Karakter - 2 ...............................117
Mill Karakter - 3 ...............................142
3
4
Kltr ve medeniyet kavramlar zerinde Ziya Gkalp
zamannda kan tartma o gnden beri iddetinden hibir ey
kaybetmeksizin devam ediyor. Bazlar bunu Gkalp'in
icadettiini ve miras brakt sun' bir ayrm diye
vasflandrrken bazlar Gkalp'in konuyu eksik braktn,
kltr medeniyet farknn daha iyi ve daha keskin bir ekilde
belirtilmesi gerektiini sylyorlar. Herhalde bu tartma Trk
aydnlan arasnda daha uzun zaman srp gidecektir. Farkl
tezleri savunanlar ilm kriterlerle kendi arzularn birbirine
kartrmasalard, belki daha ksa bir zamanda meseleyi akla
kavuturabilirdik. Fakat kltr medeniyet ayrm bizler Trkler
iin sadece sosyolojik kavram meselesi deildir; millet hayatna
nasl bir yn vereceimiz konusundaki isteklerimize objektif
veya ilm destek bulma gayretidir. Bununla birlikte, bir ilm
meselenin bir istekle veya hatta duygulara bal olarak ortaya
kmas, o konuda yaplan tartmalarn, ileri srlen iddialarn
deerini hibir zaman drmez. Bu yzden biz eitli
grlerin tenkidini yaparken onlar geri plndaki duygulara
gre deerlendirmeyeceiz, sadece hangi fikrin hangi endieyi
aksettirdiini belirtmekle yetineceiz.
lk defa Ziya Gkalp'n kltr-medeniyet ayrmna
gtren dncenin temelinde Trkiye iin pratik bir endie
yatyordu. Btn devlet gcn, aydnlarn btn gayretini
TEKNOLOJ VE KLTR DEMES - 1
5
seferber ederek yneldiimiz Bat dnyasnn meden
gelimelerini taklid ederken, onlarn sosyal ve kltrel
zelliklerini de benimseyecek miydik? Baka bir ifade ile, eski
teknolojimizle birlikte eski det ve geleneklerimizi,
inanlarmz da brakacak mydk? Klk kyafetimizden tutun
da. dinimize kadar Avrupal gibi mi olacaktk?
Bu endienin o zaman iin ne byk bir nem tadn
imdiki neslin tasavvur etmesi ok g. belki de imknszdr.
Dnnz ki, Cumhuriyetten nceki nesiller elli-altm yllk
bir tarihin deil de, kitaplarn bahsetmedii kadar uzak bir
gemiin miras zerinde oturuyorlar; o gn yaadklar hayata
bu derece derin kklerle bal bulunduklarn dnyorlard.
Bir ina baz alkanlklardan vazgeebilir; baz inanlarn
deitirebilir; h atta hibir kkl alkanla sahip olmayacak
kadar gen ise nne serilen hereyi benimseyebilir. Fakat krk
yanda, elli yanda artk ahsiyeti tam teekkl etmi bir
kimseye, o gne kadar sahip olduklarnn tamamn
deitirmesini teklif ederseniz, bu onun iin intihar demek olur.
nk teklif edilen deimeleri kabul ettii takdirde ortada artk
baka bir insanv ardr; eski ahsiyet lmtr. stelik byle bir
deime sadece manevi bakmdan deil, maddeten de lm
manasna gelir; krk andan sonra tekrar bebeklik hayatna
dnmeye kalkan insan, eer bu lgnlktan birka gn iinde
vazgemezse, mutluk surette lr.

Gkalp devrinde Trk aydnlarnn karlatklar byk
kmaz ite buydu. Bir taraftan Bat dnyasnn bizi maddi
bakmdan ezen btn medeni vastalarna sahip olmak
istenirken, br taraftan ayn dnyann zevkleri, aile hayat, her
trl sosyal mnasebetleri, felsefi ve dini inanlar, sanat ve
elence hayat ilh. Hayatmzdan nasl uzak tutacakt? Bu endie
birok aydnlarmz ve zellikle nfuzlu insanlarmz Bat
medeniyetine kar menfi veya ekingen bir tavr almaya
itiyordu. Aydnlarmzn bir ksm -imdi de devam ettii gibi-
Batnn teknolojik ilerliliklerini benimsemekle yetinmemiz
gerektiini, nispeten daha az olan bir ksm ise birok kltrel
geleneklerimizi de deitirmek zorunda olduumuzu iddia
ettiler. Fakat her iki taraf da kendi grlerini herhangi bir ilmi
6
esasa balam deildi.
Gkalp bizim ilk sosyoloumuz olmak itibariyle, bu
konuda bakalarnn bilmedii tahlil vastalarna sahip
bulunuyordu. Milliyetilikle -yani Trk milli kltrn koruma
ve gelitirme iddias ile- Bat medeniyetilii arasnda uzlamaz
bir halin bulunmadn, her ikisinin de birarada, hatta bir btn
halinde yaayabileceini gstermeye alt. te kltr ve
medeniyet kavramlar burada ok ii yarayacakt. Medeniyet
nedir? Bizim benimsemek istediimiz Bat medeniyeti nelerden
ibarettir? Eski medeniyetimizin bizim milli hayatmzdaki yeri
nedir? Milli hayatn yaratt deerler-kltr- nelerdir?
Medeniyetle kltr arasnda nasl bir mnasebet vardr? Dou
medeniyetinden kp Bat medeniyetine girdiimiz takdirde
kazanlarmz ve kayplarmz neler olacaktr?
Btn bu sorulara verilecek cevaplarn asl can alacak
noktas kltr medeniyet ayrmnda yatyordu. Gkalpbelki de
pratik bir endie ile deitirilmesi istenmeyen btn deerleri
kltr ad altnda toplad, deitirilmesi istenenleri ise
medeniyete dahil eyler olarak gsterdi. Birinci gruba giren
deerler milletlerin z mal olan eylerdir; bunlarn deimesi
deil gelimesi sz konusu idi. kinci, yan medeni deerler
grubuna girenler ise, kltrn inkiafna imkan vermedikleri
takdirde deitirilmesi gereken eylerdi. Kendi ifadesine gre
"Medeniyet uslle yaplan ve taklit bir milletten dier millete
geen mefhumlarn ve tekniklerin mecmuudur. Hars (kltr) ise
hem uslle yaplamayan, hem de taklitle baka milletlerden
alnamayan duygulardr."
halde Gkalp medeniyet denince bundan ilmin,
teknolojinin, ve siyasi, sosyal ve idari organizasyonun
anlalmas gerektiini sylemektedir. Onun kltr dedii
kavram esas itibariyle sanat, dil ve edebiyat iine alyor.
Bununla beraber, kltr kavramn daha geni tuttuu, bazen
medeniyete ait grdklerini de buraya katt grlmektedir. u
tarif yine onundur; Hars halkn ananelerinden, teamllerinden,
rflerinden, ifah ve yazl edebiyatndan, lisanndan,
msikisinden, dininden, ahlkndan, bedi ve iktisad
(1)
u
7
mahsllerinden ibarettir.
imdi burada Ziya Gkalp'in kltr ve medeniyet
hakkndaki grlerinin bir tahlil ve tenkidini yapacak deiliz.
Maksadmz onun kendi devrindeki nemli bir atmay nasl
gidermeye altn gstermektir. Dikkat edilirse Gkalp,
deimesi gerekten ok zor, belki imkansz olan, stelik Bat
medeniyetine kar balca mukavemet noktalarn tekil eden
unsurlar medeniyet deimesinin dnda mtalaa etmektedir;
Bat medeniyeti bizim z malmz olan bu unsurlarn gelimesi
iin birer vasta temin edebilir, bir alet hizmeti yapar.(2)
Medeniyete gelince, o zaten bizim z malmz deildir;
imdiki medeniyetimizi nasl bakalarndan aldysak, yine
bakalarndan bu defa bize daha faydal olan bir medeniyeti
alabiliriz.
Gkalp'in bu formlnde eksik bilginin sebep olduu
yanllar yannda, gnn ihtiyalarna gre reete dnmenin
yaratt tezatlar da mevcuttur. Mesel din bir yerde medeniyet,
bir baka yerde kltr unsuru olarak gsterilmitir. Din
Trkler'in icad olmad iin medeniyete dahildir, ama Trk
halk onu kendine gre benimsedii iin kltre girmitir. O
halde Trkler eski dinlerinden niin kp slmiyet'e girdiler,
diye sorulabilir. Gkalp buna yle cevap verecektir: nk
Trkler, slm veya Dou medeniyetine girdiler ve medeniyet de
ancak bir btn olarak benimsenir. O zaman akla u soru geliyor:
Biz Bat medeniyetini de bir btn olarak benimseyeceksek
bunun iinde Hristiyanlk yok mudur? Gkalp ayn kitabnn(3)
bir baka yerinde, medeniyet deitirmenin din deiikliini
gerektirmeyeceini, Japonlarn Bat medeniyetine pekl intibak
ettiklerini, zaten Dou medeniyetini slm, Bat medeniyetini de
Hristiyan diye vasflandrmann yanl olduunu sylyor.
Ksacas, Gkalp'a gre, Bat medeniyetine girmekle ne
Trklmzden, ne de mslmanlmzdan birey
kaybedecektik. Onun mehur "Trk milletindenim, slm
mmetindenim, Garp Medeniye tindenim" formlndeki bu
unsur birbiriyle uzlaan eylerdi.
8
O gn ve daha sonralar Trklerin balca dsturu bu
forml olmu, Trkler Batllama fikrini milliyetilikle
uzlatrrken hep Ziya Gkalp'a mracaat etmilerdir. O devrin
slamclar da mslmanlkla medeniyetiliin pekl
uzlatn iddia ettiler; bizim geri kalmza slmiyet'in sebep
olmadn gstermeye altlar. Ancak slamclar medeniyet
terimini Trkler kadar geni tutmuyorlar, mesel Batl
esaslara gre bir hukuk organizasyona gidilmesini hi kabul
etmiyorlard. slamclar kendi dvalarn Ziya Gkalp'n ve
bugn bizim kulland kavramlarla ifade etmediler, ama onlar
aka sylemeseler bile bir kltr medeniyet ayrm yapyorlar,
kltr muhafaza ederek medeniyet deitirebileceimizi
dnyorlard.
Kltr-medeniyet fark zerinde az duranlar Garplar
zellikle tihat grubu olmulardr. Kemalist inklplar daha
Cumhuriyet kurulmazdan nce ak seik teklifler halinde
maddeletiren bu grup, slmiyet ve Trklk adna konuur
grnmekle birlikte, bu ikisini korumak yerine, Trkiye'de
Avrupa kltrn yerletirme gayreti iindeydiler.(4) Hatta
Garplar* br iki cereyann aksine, medeniyeti olmaktan
ziyade kltrc idiler. Bunlarda Avrupa'nn modern ilim ve
teknolojisi ile ilgili konulara pek az rastlanr. Garplarn
tekliflerine baklrsa, bunlarn det ve gelenekleri, gnlk
hayatla ilgili birok tatbikat, bu arada baz temel inanlar
deitirmek istedikleri grlr. Garplarn bir teorisi olmad
iin, iddialarn kavramlatrmalar ve bu konularda vuzuha
varmalar zaten beklenemezdi.
Kltr ve medeniyet kavramlar Gkalp'tan sonraki
yllarda zellikle sosyoloji ve sosyal antropoloji ilimlerinin
balca konularndan biri olmu, her ikisi zerinde pek ok
tartmalar yaplm bulunuyor.
Antropoloji literatrnde kltrn maddi ve manevi
unsurlar incelenirken, kltr deimesi srasnda bunlardan
hangilerinin d aha kolay intikal edecei bir kltrden brne
geebilecei tartlr. Genellikle maddi kltr unsurlarnn, yani
inanlardan ok bunlarn somut grntlerinin bir baka kltr
9
tarafndan daha kolay ve abuk benimsendii kabul
edilmektedir. Aslnda bu bir renme olaydr; somut
(mahhas) eylerin soyut olanlardan daha kolay renilmesi ise
psikologlarn eskiden beri bildikleri bir gerektir.
Bir kltrden brne en kolay ve ksa zamanda intikal
eden unsurlar iletiimi (communication) en kolay olanlardr. En
kolay iletilenler ise dorudan doruya idrak edilen nesneler, yani
madd unsurlar ve davranlardr. Bir takm teknikler ekmek
piirmekten otomobil imaline kadar ve davranlar kltrn da
vurulan ifadeleri olmak itibariyle abuk idrak edilir ve abuk
renilir. Fakat bunlarn "kltre ait ak ifade ekilleri"nden
ibaret bulunduu, kltrn kendisi olmad unutulmamaldr.
Kltr bir inanlar, bilgiler, his ve heyecanlar btndr; yani
madd deildir. Bu manev btn uygulama halinde madd
formlara brnr. Mesel din inanlar cami, namazdaki beden
hareketleri, din kyafet vs. eklinde grnr. Bu d
grnlerin arkasndaki inanlar bilmeyen bir kimse namaz
klan insann jimnastik yaptn sanabilir. Ayn ekilde, dinin
d ifadelerini gerekletiren bir kimsenin o dine ait inanlar
bildii ve samimiyetle uygulad her zaman sylenemez.
Baz davranlar herhangi bir aklamaya ihtiya
brakmayacak kadar ak ve sadedir; bir demirci ra ustasnn
maharetini renmek iin kitap okumaya veya ders dinlemeye
muhta deildir; ustann hareketlerini dikkatle takip etmesi
yeter. Bundan daha karmak tipte maharetler ise, szl veya
yazl aklamay gerektirebilir. Fakat dil de kltrn bir paras
olduu iin, bir dilden brne yaplan aktarmalarda baz
glklerle karlarz. Bununla birlikte, dilde herhangi bir
engel kmad zaman bile, baz eylerin baka kltrdeki
insanlara nakledilmesi veya onlar ta rafndan anlalmas son
derece zor, belki imknszdr Kelimelerin dildeki lgat veya
iaret anlamlar birbiri ne tpatp uyabilir, fakat deiik
kltrlerde ayn keli melerin uyandrd hiss anlamlar ok
farkl olabil mektedir.
Bylece kltr unsurlarn, iletiim kolaylklarna veya
zorluklarna gre ayrdedecek olursak, iletiimleri zor olan
10
eylerin kltr alveriine daha az girecekleri anlalr. letiim
gl ise soyutlama arttka oalmaktadr.
Bu aklamalara bakarak denilebilir ki, ideolojik veya
manev deime teknolojik deimeden daha kolay ve daha nce
gelir. Fakat buradan hareket ederek, bir kltr karlamasnda
nce madd, sonra manev kltr benimsenir diyemeyiz. Neden?
nk kltr deimesi seici olaydr. Yani bir kltr, baka bir
kltrden bir eyler alrken, bunlar otomatik bir sraya bal
olarak deil, seerek alr. Bu unsurlardan bazlar alnmak zere
seilir, bakalar ilgi sahas dnda kalr. u halde mesel madd
unsurlardan bazlarn alp, bazlarn almayaca gibi, ayn
seimi madd kltr ile manev kltr arasnda da yapabilir ve
manev olanlar ncelikle alabilir. Bunun tipik rnei Kuzey
Afrika kabilelerinin slm inanlarn benimsedikleri halde,
onlara o inanlar getiren Arap'larn temsil ettii teknolojiye
tamamen yabanc kalmalardr. Yakn zamanlarda ve
gnmzde Bat ile temasa geen birok eski kltrlerde de
detlerin ve baz inanlar teknolojiden daha sratle yayldm
gryoruz. Burada bir soru akla gelebilir. Kltr almnda
otomatik bir sra olmasa bile, bir kltrn neleri alacan
belirleyen birtakm sosyal ve kltr artlan yok mudur?
Gerekten, byle artlar bulunmakla beraber, bunlar imdi bizim
konumuzun dnda kalyor. Mesel bir kltr kendi yapsyla
uyumayacak eylerden ziyade uyuacak olanlar ah r. Fakat
bizim iin u anda bilinmesi gereken ey bir semenin varldr.
u halde kltr alveriinde ncelik sonralk meselesini
belirleyen faktr sz konusu unsurlarn madd veya manev
nitelikte olmas deildir. Fakat burada ok nemli bir noktay
akla kavuturmamz gerekiyor. Kltrle medeniyet arasnda,
baka bir ifade ile, hayatn manev nizam ile madd nizam
arasnda kesin bir ayrm yapamayz. Madd olaylarla manev
yani psikolojik ve sosyal olaylar karlkl etki halindedir. Bu
etkileme olaynn incelenmesi imdilik bizi ilgilendirmiyor.
Ancak u kadarn sylemekle yetinelim: Bir lke, bir baka
lkenin sadece teknolojisini veya sadece manev kltrn
benimsemek istese bile bunu istedii ekilde gerekletiremez.
Birtakm teknolojik deimeler manev kltrde de deimelere
M U H A R R E M E R G N
11
yol aacak uygun bir zemin yaratr. Ayn ekilde, inan ve
tutumlardaki deimeler teknolojik deimeleri hazrlar. Burada
etkilemenin tek ynl teknolojiden kltre veya kltrden
teknolojiye olduu ve belli bir teknolojik veya kltrel
deimenin mutlaka belli bir kltrel veya teknolojik deimeyi
douraca iddialarnn yanl olduunu belirtmekle
yetiniyorum.(5)
Modern cemiyetin gitgide daha paral, daha i blm
zerine dayal olmas, teknolojik deimenin tesirini
artrmaktadr. nk bir teknolojik deime balangta
cemiyetin ancak kk bir ksmn ilgilendirir; ama ondan sonra
tesirleri btn bir cemiyeti sarar. Hemen hibir yeniliin uzun
vadeli tesirleri nceden kestirilemedii iin, teknolojik
deimeyi belli bir hedefe gre kesin olarak plnlamak ok
zordur.(6) Bunun en basit ve en belirgin rneklerinden birini
salk teknolojisindeki deimenin yaratt neticelerde
grebiliriz. Gnmzn salk teknikleri ocuk lmlerini ok
byk lde nledii iin, doum hz ile lm hz arasndaki
nisbeti deitirmi ve byk bir nfus artna yol amtr.
Genel nfus artnn yannda nfusun terkibi de deimi,
ounlukla yirmibe yan altndakilere gemitir. Byle bir
durumun btn sosyal messeselerde ve deer sisteminde
dourduu sonularn ou hepimizin gzleri nndedir.(7)
u halde teknolojik deimenin yaratlmas bal bana
bir mesele iken, bir de bu deimenin douraca sosyal
neticeleri plnlamak veya istenen yola sokmak gibi ondan daha
etrefil bir mesele ile kar karyayz. Bu meseleler sadece
Trkiye'yi deil, btn dnyay ve zellikle kalknmakta olan
memleketleri yakndan ilgilendirmektedir. Bugn kalknmakta
olan lkelere teknoloji transferinin nasl yaplaca tartlrken,
bunun yansra onlar ileri teknoloji sahibi lkelerin dt
manev buhrandan uzak tutmann yollar da aratrlmaktadr.
Bu konuda salam bir strateji takip edebilmek iin hereyden
nce teknolojik deimenin genellikle kltr deimesi iindeki
yerinin iyi bilinmesi gerekiyor. Ksacas, kltr-medeniyet
tartmas yine karmzdadr. Fakat bu defa elimizde bir yn
tecrbe ve bu tecrbelerden karlan geni bir bilgi hazinesi
12
bulunuyor.
Trkiye'de son ellialtm yl iinde meydana gelen
deimeler, elli yl nce tartlan kltr-medeniyet meselesine
realitenin verdii cevaplarla doludur. O zamanlar bu konuyu
inceleyen dnrler ve eylem yapan politikaclar, gelecek elli
yl iindeki Trkiye hakknda birtakm tahminlerde
bulunuyorlar; bu gelecei belli baz ynlerde ekillendirmeye
alyorlard. Onlarn tahmin ettikleri zaman sresi fiilen
yaanm ve attklar admlarn neticeleri ortaya km
bulunmaktadr. u halde biz ayn konulan tartrken,
nmzdeki misllerden azami surette faydalanmak
durumundayz.
Dipnotlar
1. Trkln Esaslar, birinci ksm, nc bahis.
2. Trkln Esaslar, onuncu bahis.
3. Trkln Esaslar, altnc bahis, "Garba Doru".
4. Peyami Safa, tihad mecmuasnda kan yazlara bakarak Garplarn
programn u eklide zetliyor (Trk nklbna Baklar, s. 55-58. nklap
Kitabevi, kinci bask):
1- Fes kamilen defedilip yerine yeni bir serpu konacaktr (Bu serpuun apka
olduu anlalyor, nitekim Trkiye'de ilk apka giyen mslman, Garplarn
pri ve tihad dergisinin sahibi olan Abdullah Cevdet olmutur.)
2- Kadnlar diledikleri tarzda giyineceklerdir.
3- Kadnlar ve gen kzlar, mslman Bonak ve erkezlerde olduu gibi,
erkekten kamayacaklar. Her erkek gzyle grd, tedkik ettii, beendii
ve setii kzla evlenecektir. Grclk detine nihayet verilecektir.
4- Kzlar iin dier mekteplerden baka bir de Tbbiye alacaktr.
5- Btn tekkeler ve zaviyeler ilga olunarak varidat ve tahsisatlar kesilip
maarif btesine ilve edilecektir.
6- Btn medreseler ilga edilecektir.
7- Sark sarmak ve cbbe giymek yalnz ulemy kirama tahsis edilecektir.
8- Evliyaya nezirler yasak edilecektir.
9- Araz ve evkaf kanunlarndan balanarak btn kanunlar slah edilecektir.
10- er' mahkemeler ilga ve nizam mahkemeler slah edilecektir.
11- Mecelle ilga veya o derecede tdil edilecektir.
12- Mevcut elifb-y Osmni atlarak yerine Ltin harfleri kabul edilecektir.
13- Avrupa kanun- medensi kabul edilerek bugnk evlenme ve boanma
artlar tamamiyle deitirilecektir. Birden fazla kadnla evlenmek ve bir szle
kar boamak uslleri kaldrlacaktr.
5. Bu vesileyle, Marksizm'in "styap olaylarn altyap olaylar belirler"
eklindeki iddias da geersiz kalmaktadr.
13
6. Kltr deimesi ve sosyal deimenin batan hi akla gelmeyen sonular
konusunda hemen btn genel sosyoloji eserlerinde bilgi bulunur. rnek
olarak A.W. Green'in Sociology (McGraw Hill, 1964, s. 616-620) adl eserine
baklabilir. Meselenin geniliine ve derinliine incelendii bir teorik
aratrma R. Merton tarafndan (The Unanticipated Consequences of
Purposive Social Action, Amer. Soc. Rev., vol. l, 894-904, 1936)
yaynlanmtr. Merton belli bir hedefe ulamak zere giriilen sosyal
hareketin aadaki faktrler yznden hesaplanmadk neticeler
dourduunu sylyor. Birincisi, basite bilgisizliktir; karar sahiplerinin o
gn iin kullanabildikleri mevcut bilgi, yaplacak hareketin ne gibi sonular
douracam kestirmeye imkn vermez. kinci faktr hatdr; sonularn
tahmininde eitli sebeplerle hat yaplr. nc faktr ncelik verilen cil
sonularn o andaki basks altnda dier tip sonular dnmeye imkn
bulunamaydr. Adam Smith'in mislinde olduu gibi, bir i adam nnde
hedef olarak kendi cil menfaatlerini grr, ama onun bu yoldaki faaliyeti
lkenin genel refahna yardmc olur. Drdnc bir faktr menfaatler yerine
bu defa temel kymetlerin yapt cil baskdr. Birtakm temel deerleri
tatmin etmek zere yaplan hareketler, sonunda o kymetleri deitirici veya
ykc bir tesir yapabilir. Bunun balca sebebi insanlarn deerleri konusunda
objektif hesaplar yapmaktan ziyade, deere uygun davranmakla grevlerini
yerine getirdikleri konusunda objektif hesaplar yapmaktan ziyade, deere
uygun davranmakla grevlerini yerine getirdikleri konusunda sbjektif bir
tatminle yetinmeleridir. Weber'in protestan ahlk konusunda verdii
aklama buna rnek bir durumu gstermektedir, insanlar dnya
nimetlerinden uzak kalp kendilerini almaya verdikleri zaman, tketim
azald ve retim oald iin artk bir lokma bir hrka eklindeki kanaatkar
hayatn yerine ok reten ve ok tketen bir refah hayat gemektedir.
Nihayet, sosyal olaylarda insan kararlar kendi bana rol oynayan bir faktr
olduu iin, bu kararlar mevcut artlar etkiler ve bata akla gelmeyen
birtakm sonular doar. Gazetelerde on gn sonra deprem olaca haberi
karsa, on gn sonra deprem olmaz; nk bu olay insan kararna bal
deildir. Ama bir irketin hisse senetlerinin dmekte olduu haberi yaylrsa,
gerekte byle olmasa bile, bu haber zerine gerekten d grlr.
7.dar ve iktisad deimenin nfus artna ayak uyduramad hallerde
doan sonularn belki de en vahimi, yeni nesillerin gerei gibi eitilemeyii
ve kalitesiz bir kitlenin (ou zaman diplomal) ortaya kmasdr. Bu insanlar
cemiyetin iktisad bnyesine asimile edilemiyorlar.
14
Teknolojideki deimelerin insanlarn davran ve
dncelerinde birok deimelere yol amas, artk ders
kitaplarnn standart bilgisi haline gelecek kadar harclem
olmutur. Hereyden nce, teknolojik deime kendi bana bir
tavr ve davran deimesi demektir: nsanlar bir iin nasl
yaplaca ve dolaysiyle nasl bir mekanizma ile yapld ve ne
gibi neticeler dourduu konusunda yeni bir anlay
kazanmlar; davran alkanlklarn bu yeni ileyi tarzna
gre ayarlamaya balamlardr. Karasabandan traktre geen
insan, en azndan makine gcnn insan ve hayvan gcne olan
stnl, daha ok makinelemenin daha ok zaman ve emek
tasarrufu olduunu, makinenin retim gcnn stnl
sayesinde kendi hayatnn ve dolaysyla etrafndaki hayatn hi
deilse baz noktalarda nemli lde deieceini dnr.
Teknolojinin nitelii ve sonulan ile, onun insan uuruna
yansma tarz eitli seviyelerde farklar gstermektedir. Bir
imalt iinin herhangi bir noktasnda rutin bir i yapan ii ile
ayn iteki mhendisin teknoloji karsndaki tavrlar
birbirinden olduka farkldr. Hereyden nce, teknoloji
hakkndaki idrakin snrlan bakmndan bu iki insann zihinleri
farkl olacaktr; biri hadiseyi kendi rutin ii ve kendi hayat
erevesinde idrak ederken, br teknoloji ile ilim, teknoloji ile
insan ve cemiyet ilikileri hakknda olduka geni bir gr
TEKNOLOJ VE KLTR DEMES - 2
15
sahibi olabilir. inin durumunda teknoloji ile ilgili deerler,
iin tamamen dnda kalabilir ve belki hi fark edilmez. Bylece
mesel bir kimse yllarca bir petrokimya tesisinde veya bir
otomobil fabrikasnda alabilir; yine de hi orada almasa
yine sahip olaca geleneksel deerleri aynen muhafaza
edebilir.(8) Bu adamn hayatnda deime olmaz m? Elbette
olur, fakat bu deiikliin uura yansmas bakmndan, ayn
yerde alan baka kimselerle arasnda muazzam bir fark
grlebilir.
Teknolojik deerlerin dnda kalma derken, teknolojiye
mahsus bir deer sisteminin mevcut olduunu sylemek
istemiyoruz. Teknolojinin sosyal ve kltrel hayatta byk
tesirler yapabildiini sylemekle onun kendine mahsus bir deer
sistemi yarattn sylemek ayn ey deildir. Modern
teknolojinin vazgeilmez gibi grnen kymetleri hakikatte
teknolojiyi de iine alan daha geni bir sosyal erevenin
yaratm olduu kymetlerdir. te tartmamzn can alc yeri
budur ve teknolojinin aktarlmasnda karlalan en byk
problemler, bu nokta etrafnda dmlenmektedir. Hemen unu
syleyelim ki, teknolojinin bizatihi deer yaratmadna en
byk rnei kendi lkemizden verebiliriz. Bizde inklplar
Avrupa medeniyetinin bu tarafna ok uzak bulunduklar, yani
byle bir teknolojik medeniyet iinde yaamadklar/halde, srf
entellektel zmseme yoluyla Avrupa'nn hayat tarzna ait ok
ey ve zihniyetine ait baz eyleri benimseyebilmilerdir. Buna
karlk teknoloji ile ok yakndan temas olanlar, Avrupa'nn
modern ekonomisini lkeye sokmakta birinci derecede rol ve
mevki sahibi olanlar ounlukla "muhafazakar" dediimiz
insanlardr; bunlarn geleneksel yerli kltr unsurlarna
ballklar inklaplara gre ok fazladr.
Belki de bu gerek ve hep gzmzn nnde ki Japonya
misalibiroumuzun modern teknolojiyi hibir manevi
deimeye lzum kalmadan alabileceimizi dnmesine yol
amaktadr. Aslnda "hibir manevi deimeye lzum kalmadan"
denirken, burada kastedilen ey, daha ziyade din ve ahlak
deerleridir. Japonlar kendilerini deitirmediler; geleneklerine
kar ilgi ve sayglarn kaybetmediler. Bunlarn hepsi dorudur.
16
Fakat yine de modern teknolojiye sahip olmann gerektirdii
deimeler vardr ve bunlar gerekten baz manevi sosyal ve
kltrel unsur ve unsur komplekslerinin atlp yerlerine
yenilerinin alnmas eklinde tecelli eder. En azndan, mesela
modern retim insan mnasebetlerinde aile ve blge balarnn
bir yana braklmasn ve verimlilik esasna, rasyonel hesaplara
dayanan mnasebetlerin gelmesini gerektirir. nsanlarn zaman
ve srat anlaylar deiir; iler saat dakikliine gre ayarlanr.
te tahsis edilen bir zaman iinde beeri mnasebetlerin
ahslar ilgilendiren taraflar sz konusu olamaz.
u halde Avrupa'dan bilgi ve teknik almak eklindeki
klasik iddiann sosyolojik bakmdan yanl olduunu
syleyebiliriz. Fakat bu tezin bsbtn esassz olduunu
sylemek de doru deildir. Yukarda belirtildii gibi, ilim ve
teknik ithal etmek isteyenlerin asl kar olduklar ey, bunlarn
dnda saydklar baz inanlar, alkanlklar ve mnasebet
tarzlardr. Muhakkak ki onlarn ilim ve teknolojinin
yryebilmesi iin gerekli olan alma disiplini, rasyonel
dnce ufuk genilii vs. hususlar anlatld takdirde, bu
sylenenlerin byk bir ksmn fiilen baarmak zor olsa da
tereddtsz kabul edeceklerdir.
Avrupa kltr ile Avrupa medeniyetinin birbirinden
ayr eyler olmadn syleyenlere gelince, bu tezin sahipleri
ister istemez Avrupa'nn hereyiyle kabul edilmesi ve
benimsenmesinin art olduunu dnmlerdir. Geri
zamanmzda milliyetilik duygusunun Marksist evrelere bile
hakim olmas neticesinde bu trl bir teslimiyeti dnen pek az
kimse kalmtr; ama kltr ve medeniyet ayrmnn sun'i
olduunu iddia edenler yok deildir. Bunlarn ou Atatrk
inklaplarnn hakl ve meru gsterilebilmesi iin byle
dnmenin gerektiine inanmaktadrlar. nk bu
inklaplarn hemen hepsi Avrupa kltrnn aktarlmas
mahiyetindedir.(9)
Avrupa kltr* ile Avrupa medeniyetinin birbirinden
ayrlmaz olduklar fikri, esasnda yanl saylmaz, ama bu fikir
bizim o kltr olduu gibi almamz isteyenleri hakl karmaz.
17
Avrupa medeniyeti ile kltr elbette birbirinden ayrlmaz;
nk bu ikisi birbiriyle kuvvetli bir btn meydana getirecek
ekilde i ie girmi, birbirine balanmtr. Aslnda bizim ideal
edindiimiz ey de byle bir kltr-medeniyet btnlne
erimek deil midir? Fakat bir kltr-medeniyet btnlemesi
oradaki medeniyet unsurlarnn ancak o kltrle bir arada
gidebilecei demek deildir. Bu sadece kltr-medeniyet
birleiminin Avrupa'da belli bir btnlemeye ulat,yani
baka yerlerdeki btnleme tarzlarndan farkl olduu
manasna gelir. Bir insana pek yakm olan bir elbise bakasna
o derece yakmaz; nk elbise ile onu giyen kiinin bedeni bir
btn tekil eder. Fakat buna bakarak, baka bir insann rengi ve
ekli kendi vcuduna gre olan bir elbise diktiremeyeceini
sylemek doru olmaz.
Avrupa kltr ve medeniyeti diye iki ayr ey olmadn
syleyenleri yanltan ey, ite bu birleimin mkemmelliidir.
yle ki, birbirine son derece uygun bir terkip meydana getiren
kltr ve medeniyet, plak gzle ayrdedilemeyecek kadar
kaynamtr. Bu iki eyin birbirinden ayrl daha ok kltr
ile medeniyeti henz uyumam olan, yeni medeniyet
deitirme sreci iinde bulunan lkelerde gze arpar. Bununla
birlikte, ileride greceimiz gibi, teknoloji manev deerler
uyumazl gnmzn Bat dnyas iin de ok nemli bir
problem haline gelmi bulunuyor.
Kltr ve medeniyet bir btn meydana getirdii zaman,
bu btnnn paralar mesela baka bir btnn iine girdii
takdirde, evvelkinden farkl bir mana kazanr. Modern teknoloji
de Avrupa ve Amerika dnda bir kltr blgesine yerletii
zaman, artk orada Avrupa'dakinin ayn olamaz; nitekim
olmamaktadr. Burada bizim zmleme (assimilation) dediimiz
olay meydana gelir; yani herhangi bir unsur hangi btnn bir
paras oluyorsa btn tarafndan zmlenir. Buna "deitirerek
bnyeye alma" da diyebiliriz. Ksacas, modern teknolojinin
Batdan baka bir yere girememesi iin hibir mantk (teorik)
sebep mevcut deildir... Bunu syleyebilmek iin, sz konusu
kltrn znde modern teknolojiye intibaknn imknszln
isbat etmek gerekir. Pratik rnekler bizim bu sylediklerimizi
18
destekleyecek mahiyettedir.
Baka yerlerde ve baka vesilelerle de anlatm
olduumuz gibi, Avrupallamak iin gerekten Avrupal gibi
olmak lazmdr. Bizim klasik Avrupaclarn hakl olduklar nokta
budur. Fakat Avrupallamak ile modernlemek ayn ey deildir.
Bu yzden, modernlemek iin mutlaka Avrupal olmak
gerekmez. Zaten herhangi bir milletin bir baka millete ait
kltr olduu gibi benimsemesi imkanszdr. Bu, tpk bir
millete ait tarihin bir baka millet tarafndan aynen yaanmas
gibi olur. Tarih bir milletin hayatdr; yani hayat iinde
karlalan ve byk lde bakalarnnkinden farkl olan
artlarn ve bu artlara yaplan tepkilerin hikayesidir; kltr ise
bu tepkilerden doan inan, norm ve davran zellikleridir.
Avrupallamay imkansz klan ey ite budur.
Biz milletin tarih ve kltrnn o millete mahsus
olduunu kabul ettiimize gre, her milletin modern teknolojiyi
benimseme ve kullanma tarznn da kendine mahsus olacan
kabul etmeliyiz. Fakat teknolojinin milletleraras ortak
zellikleri yok mudur? Elbette vardr ve bu ortak zelliklerin
dourduu problemler btn milletleri u veya bu derecede
tedirgin etmektedir. Bunlar bu denemenin nc ksmnda ele
alacaz.
Ba taraftaki tartmaya tekrar dnecek olursak, Bat
teknolojisini almakla Avrupal olmak gerektiini syleyenler
esas tezlerinde hakl olmakla birlikte, kltr-medeniyet
ayrmn ok basit bir seviyede ele almlar ve modern teknoloji
ile birlikte meydana gelecek deimeleri (zarur olanlar da,
kanlmaz olanlar da) gerektii gibi idrak edememilerdir.
Bunlarn ou Bat teknolojisine intibak ettiimiz zaman,
hayatmz btn sosyal messese ve alkanlklaryla birlikte
aynen devam ettireceimizi, sadece el tezgh yerine fabrikann
geleceini ve bylece medeni dediimiz vastalara asfalt yol,
otomobil, ziraat makineleri, modern haberleme vastalar, ilh.
kavuacamz dnyorlard. Bugn de ayn dnceyi
paylaan pek ok kimse vardr.
Aslnda Batllama tezi hibir zaman sadece Bat
19
teknolojisinin deil, Batnn "ilim ve tekniinin" alnmas
eklinde ortaya atlmtr. Modern teknolojinin bir zenaat
ustal olmadn, bunun btn bir ilm gelimeye bal
bulunduunu Osmanl aydnlar da pekl biliyorlard. Fakat
modern teknolojiyi dourduu dnlen ilm gelimenin
insanlarn dnya grlerinde, insan mnasebetlerinde, siyaset
ve idare anlaynda ilh. meydana getirmi olduu
deimelerden kama imkn elbette bulunamazd. limdeki
ilerlemelerin Bat dnyasnda ne byk deimeler yarattm az
ok bildiimize gre, bizde de byk bir zihniyet deiikliine
yol amasn beklemeliydik. Batda Kopernik'ten Einstein'a,
Harvey'den Freud'a kadar ilmin insan dncesine ve oradan
topluma soktuu yenilikler bizde de elbette tesirini gsterecekti.
Fakat Batnn "ilim ve teknii" tezini ileri srenler, genellikle
geleneki tavrn temsilcileriydi ve bunlarn ilim derken
kastettikleri ey daha ok fen, yahut uygulamal ilimdi. Mesel
Tb, Ziraat, Fizik, Kimya gibi konularda dorudan doruya
tatbikata, yani keif ve icatlara, let ve vastalarn kullanlmasna
yol aan bir ilm alma dnlyor, ayn ilmin dnya gr
ile ilgili konular adet akla bile gelmiyordu. Botanik ilminin
verdii bilgilerle bitki yetitirmeye kimsenin itiraz yoktu, ama
mesel bunlarla birlikte bir Danvin teorisinin dnce
sistemimizde yer almas kolay hazmedilir ey deildi. Nitekim
Trkiye'de hl bu teorinin tutulmasna kar kan "elit" "e
"kalknmac" gruplar vardr.(10)
Modernizm karsnda taknlan bu iki ana tavr, yani
model alnan lkelerin btn hayatlarn benim seme veya her
trl yeniliin benimsenmesi eklinde mutlak modernizm
gr ile, modern hayata kontroll bir ekilde intibak etme tezi
bize mahsus deildir. Btn kalknma abasndaki lkelerde
veya modernizmin dnda kalm btn lkelerde mutlak
modernizm ile modernleme aleyhtarl arasnda derece derece
deien grler temsil edilmektedir. Ancak kalknmakta olan
lkelerde mutlak ve kontroll modernleme tezleri n plnda
grld halde, daha geri kalm topluluklarda kuvvetli
modernizm aleyhtar cereyanlar da vardr.(11)Fakat bugn
dnyaya hkim olan manzaraya bakacak olursak, artk
modernleme kolayca itiraz edilebilecek bir fenomen olmaktan
20
kmtr; ondan honud olmayanlar modernlemeyi
reddedecek yerde kontrol etmenin yollarn aratryorlar. Buna
karlk, modernlemenin dnda kalmak isteyen baz gruplar
hippiler vs. cemiyette srekli olmayan birtakm marjinal gruplar
halinde kalmlardr.(12)
Dipnotlar
7. dar ve iktisad deimenin nfus artna ayak uyduramad hallerde
doan sonularn belki de en vahimi, yeni nesillerin gerei gibi eitilemeyii
ve kalitesiz bir kitlenin (ou zaman diplomal) ortaya kmasdr. Bu insanlar
cemiyetin iktisad bnyesine asimile edilemedikleri gibi, sosyal ve kltrel
bnyeye de asimile edilemiyorlar.
8. Bu konuda fazla bilgi iin bkz. Peter Berger et al. The Homeless Mind.
Pelican Books, 1974.
9. Peyami Safa (Trk nklbna Baklar) "medeniyet" tbirinden Bat
medeniyetinin anlaldn, fakat bazlarnn bunu srf teknolojiden ibaret
grd halde bazlarnn btn det, gelenek ve messeseleriyle birlikte
Avrupa'nn benimsenmesi eklinde dndklerini sylyor. u satrlar (s.
84) bilhassa dikkate deer: "Byle bir milletin siyas istikllini Avrupa
devletlerine kabul ettirdikten sonra ieride yaplacak tek ve byk bir i vard:
Garp metodunu, yenia Avrupas'nn tekniini yklm bir imparatorluun
zarur kld endielerden hibiriyle sakatlanmadan, eriat ve saltanat
korkusundan temizlenmi bir btnlkle, yekpare ve tastamam bir inklp
hareketi halinde memlekete sokmak."
Ve arkasndan (s. 92) inklbn medeniyetilik anlayn yle zetliyor:
1- Liklie ait btn inklp hareketleri,
a) Din ile dnyann ayrlmas ve meihatn ilgs,
b) Medreselerin ve er' mahkemelerin kapanmas,
c) Tekkelerle zaviyelerin kapanmas,
d) Mekteplerde din derslerinin kaldrlmas,
e) Din hukukun ilgs ve Avrupa hukukunun kabul,
f) Ka-gn, poligaminin kaldrlmas,
2- apka,
3- Ltin harfleri,
4- Darlelhn'da (konservatuvar) alaturka ksmn (Trk mziinin) ilgs,
yalnz Garp msikisi reten konservatuarlarn tesisi.
5- Garp takviminin, ngiliz haftasnn ve pazar tatilinin kabul.
6- Btn Garp muaeret ve kyafetlerinin resmiletirilmesi.
10. Bu trl bir direnmenin tabi karlanmas gerekir. Darwin teorisi
genellikle insan maymun derekesine indiren bir gr diye takdim
edilmektedir ve bir ok kimselerin buna kar kmalar onlar
izzetinefslerinin tabi bir tepkisi saylabilir. Bir insann kendisi hakkndaki
inanlarna aka aykr den btn teoriler dnyann her yerinde iddetli
reaksiyonlarla karlanmtr. Darwin ngiltere'deki aydn ve lim
21
evrelerinde bile bazan nefret, bazan alay konusu oluyor, fikirleri iddetle
reddediliyordu.
11. Baz ilkel cemiyetlerde eski kltrn bir sembolik kymeti adet kul-sallk
kazanyor ve bunun etrafnda modern kltre kar iddetli bir reaksiyon
hareketi teekkl ediyor. Bunlar iin bkz; R. Linton, Nativistic Movements,
American Anthropologisl, 1943, 45, s. 230-240.
12. C.H. Waddington (A Matter of life and death, The New York Keview of
Books, June 5, 1969). Bat medeniyetinin ortak ve yerlemi deerlerine kar
isyanlar Marksizm, smrge isyanlar, yeni sol, Bitnik hareketi, Hippilik,
iek ocuklar, Kastrocular, Gueveraclar ve niversitelerde huzuru bozan
her trl aktivist gruplarn hareketleri olarak sralyor. Ona gre bu
hareketlerin ou sadece mevcut teknolojiye deil, btnyle rasyonel ve
mantk dnceye kar da aka dmanlk ifade etmektedir. Fakat bu
hareketlerin ou kendi taraftarlarn cemiyetin hem mantk, hem de teknoloji
bakmndan cahil kesimlerinden toplad iin, bunlarn mantk ve rasyonel
dnceye veya teknolojiye kar karlarken gerekten ne demek istedikleri
belli deildir. Aslnda bu protestocularn pek az insann en karmak
teknolojik baars olan "ehir"den kaarak krlarda ar tarm iilii yapmaya
hazr grnmektedir.
22
Buraya kadar anlatm olduklarmzdan birka genel
netice karabiliriz. Aslnda bu neticeler Trkiye'nin zel
durumundan renilen eyler olmayp, sosyal ilim evrelerinde
sk sk konuulan genellemelerdir.
1) Teknolojik deime karsnda herhangi bir engel
tanmamaktadr. Devamllk teknolojinin en byk
zelliklerinden biridir, insan cemiyetleri kltr bakmndan
bazan daha ileri veya daha geri olabilirler; yani bir cemiyet
kltr bakmndan zamanla gerileyebilir; fakat teknoloji devaml
ilerleme halindedir. imdiye kadar otomobili brakp kan
arabasyla veya atla alan cemiyet grlmemitir. Bugnn
otomobili yerine daha kullanl yeni vastalar gelitirildike bu
defa onlar kullanlacak ve teknolojik gelime devam edip
gidecektir. Tarihte belki byk katastroflar (ani ve byk iklim
deimeleri, denizlerin karalar kaplamas vs.) baz cemiyetleri
ve onlarn medeniyetlerini ortadan kaldrm olabilir. Fakat
bildiimiz kadaryla teknoloji bir yerde hamlesini kaybetse bile
dnyann bir baka yerinde ilerlemeye devam edegelmitir.
2) Teknoloji, dorudan doruya veya dolayl tesirleri
yznden, ok defa kltr deerleriyle atma' haline
girmektedir. Bu tesirler, ounlukla balangta bilinmez; bu
yzden herhangi bir teknolojik gelimenin daha bata nlenmesi
TEKNOLOJ VE KLTR DEMES - 3
23
sz konusu olamaz. Kald ki ilim ve teknoloji tarihine baktmz
zaman, balangta mukavemet edilen yeniliklerden hibirinin
bu mukavemet yznden ortadan kaldrldn grmyoruz.
Kltr ve sosyal organizasyon zerinde daha sonra grlen
negatif tesirler ise o teknolojiden ziyade kltr ve sosyal
organizasyonun yeniden ele alnmas yoluyla dzeltilmeye
allmaktadr. Ksacas, kltrn teknolojik deimeyi toptan
reddetmesi ve bunda baarl olmas dnlemiyor.
3) Teknolojik gelime kesintisiz devam etmekle birlikte,
bu gelimenin tesirleri kanlmaz eyler deildir. Zaten hibir
cemiyet teknik deimeyi babo brakmamtr. Sosyologlar bu
noktada teknik deimenin dorudan tesirleri ile dolayl tesirleri
arasnda bir ayrm yaparlar ve dolayl tesirleri kontrol
edebileceimizi sylerler.(13) Hakikatte kltrn baz
noktalarda direnmesi onun teknik deimeye hemen teslim
olacak kadar zayf bulunmadn gsterir. Teknolojinin
istenmeyen sonularna kar ne yaplaca konusunda yaplan
tartmalar da kltrn bu direnme gcn gstermektedir.(14)
4) Teknoloji kltrn gelimesi iin byk imknlar
vermektedir. Hereyden nce, teknolojideki gelimeler
sayesinde kltr yeni vastalar kazanyor; bu vastalar bir
taraftan kltrn ifade gcn artrrken ses tekniindeki
gelimeler sayesinde mzie yeni imknlar almas gibi bir
taraftan da kltrn daha geni kitlelere yaylmasn sinema,
televizyon vs.salyor. kinci olarak, teknolojinin artrd retim
gc sayesinde insan daha ok zaman ve emeini kltr ilerine
ayrabilecek duruma geliyor.
Fakat bu iliki kendi bana meydana gelir mi?
Muhakkak ki insanlar tekniin imknlarn her zaman
kltr gelitirecek ekilde kullanmamlardr. Bugn
teknolojik bakmdan en ileri olduumuz bir zamanda gemi
devirlerdekinden daha ok kltrle uratmz veya daha
kltrl olduumuz sylenemez. Bunun aksi, yani kltrden
gitgide uzaklatmz daha dorudur. Modern cemiyetin
kltr E. Sapir'in "sahte kltr" kavramna daha uygun
24
dmektedir. Gayelerin yerine vastalar geiyor, hatt gerek
kltrde gaye olan birok ey "vastalarn vastas" haline
geliyor.(15) Hakiki bir kltrde insanlarn btn faaliyetleri
onlar iin ok manl olan bir btn iinde yer alr; bu faaliyetler
birbirinden ayr, hatt birbirine yabanc ve dman deildir.
lkel saydmz bir cemiyette yaplan av merasimleri bir taraftan
iktisad bir gayeye hizmet ederken, bir taraftan da insanlarn
dans ve mzik gibi manev ihtiyalarna cevap vermektedir.
Halbuki modern cemiyette hayatn madd faaliyetleriyle manev
ihtiyalar sahas birbirinden gitgide ayrlyor, insanlar manev
faaliyetlere srf madd hayattan kamak iin giriiyorlar. Bu
ayrlmann rneklerini kendi cemiyetimizde de sk sk
gryoruz. Mesel eski kltrmzde ticaret yapmak kltrn
temel esprisi olan, din iinde manl yeri olan bir faaliyet idi. Bu
gn ticaret hayat tamamiyle iktisat prensiplerine gre ileyen
dnyev bir megale haline gelmi, din ise bu hayata giren
insanlarn zaman zaman bavurduklar bir "kurtulu" kaps
durumuna girmitir. Artk mzii kendi bana bir deer olarak
almyoruz, baka ilerden sklnca "bamz dinlendirmek" iin
kullanyoruz.
imdi teknolojinin kltr zerinde yapt ve yapmas
beklenen tesirleri iyice grebilmek iin teknolojinin mahiyeti
zerinde ksaca da olsa durmamz gerekiyor. Eer bu hadisenin
neden ibaret olduunu iyi anlayabilirsek, kltr zerinde
yapt tesirin mekanizmasn kavramamz da kolaylaacaktr.
nce tartmann kaynana bakalm. Teknolojinin kltr
zerindeki bozucu ve ykc tesirleri ile ilgili tartma Batdaki
sanayi medeniyeti dediimiz medeniyetin Bat cemiyetini
byk lde deitirmesi zerine balamtr. Bu deime artk
ok kimsenin "nc dnya" adn verdii az gelimi lkelerde
de yaplmaktadr. Batda sanayileme ile birlikte ortaya kan
deimeye "modernleme", bat dnda kalan cemiyetlerin bu
deimeye uyma abalarna ise "Batllama" ad veriliyor.(16)
Modernleme olaynn neden ibaret bulunduu konusu
daima tartlmtr. Fakat bu olayda "bilginin pratik maksatlarla
organize edilmesi", yani teknoloji, en gze arpc ve en cazip
25
yeri almaktadr. Btn teknolojik gelimenin arkasnda ilm
bilginin bulunduunu kabul etsek bile, ilm bilginin byk
insan kitleleri iin ok ekici ve abuk elde edilebilen bir ey
olmad muhakkaktr. Gerekte teknolojinin en yukardan en alt
seviyedekine kadar insan hayatnda meydana getirdii
deiikliktir ki, onu hem aranr, hem vazgeilmez bir hale
getiriyor. Bylece, modern teknoloji birka kk istisna dnda
insanln hemen btn tarafndan arzu edilen birey olmu,
aydnlar arasnda bile ona dorudan doruya kar kan Gandhi
gibi birka kii hari bulunmamtr. Bu demektir ki,
teknolojinin menf tesirlerini kabul edenler bile ounlukla bu
tesirlerin giderilebileceini, hatt teknolojiyi yine teknolojinin
dzeltebileceini dnmektedirler.(17) Gerekten, modern
teknoloji insanlk iin byk mitlerin kayna olmu, daha
nce gerekletirdii muazzam sonular grenler, gelecekte
onun hemen btn dertlere are bulabileceini dnmlerdir.
Bugn sadece gda teknolojisinde ve tbda meydana gelen
yeniliklere baktmz zaman, bir gn btn insanln sefaletten
kurtulabileceine inanmamak iin kolaylkla cidd bir sebep
bulamayz. Stmadan, veremden, vebadan kurtulduk; yarn akl
hastalklarna ve kansere de are bulunacan mid ediyoruz.
Petrolmz tkendii zaman yeni enerji kaynaklar, nfusumuz
mevcut gda potansiyelini at zaman beslenme yollar
bulabileceimizi dnyoruz. mitlerimiz sadece burada
kalmyor. nsanlk sefaletten kurtulduu ve btn enerjisini ilkel
maddelerin bulunmasna veya bunlarn zerindeki
mcadelelere harcamad zaman, artk manev ihtiyalarmzn
da yeterince karlanacan mid ediyoruz. Bu bakmdan
teknolojik topyaya inananlarla Mara'n hayal ettii komnist
cemiyete inananlar, cennetin bu dnyada gerekleeceine
inanmaktadrlar: "... alma artk hayatn temel (ilkel)
ihtiyalarn karlamaya yarayan bir vasta olmaktan knca,
retim kaynaklan insan ferdinin topyekn gelime ritmine
uygun olarak artnca ve ortak zenginlik emeleri daha gr
aknca, o zaman cemiyetin bandrasnda unlar yazacak:
Herkesten kabiliyetine gre, herkese ihtiyacna gre."(18)
Bilginin pratie aktarlmas gibi basit bir ekilde tarif
26
edilen teknoloji bu anlamda insanln douundan beri var
olagelmitir. Fakat modern teknoloji dediimiz ve bugnk Bat
medeniyetini dier btn medeniyetlerden ayran hdise
birtakm nemli zellikler tamaktadr. L. Mumford bunlar
"hereyin dakik bir ekilde zamanla ayarlanmas, makine
gcnn art, mamul maddelerin ar derecede oalmas,
zaman ve mekn farknn tesirinden doacak neticeleri ortadan
kaldrma yolundaki gayretler (yumurtann buzdolabna
konmas, stn pastrize edilmesi gibi), iin ve retimin
standartlamas, maharetlerin makineye aktarlmas (elektrikli
tra makinesi gibi) ve insanlarn birbirine ballnn
(ihtiyacnn) artmas eklinde sralyor.(19) Cemiyetin yaps ve,
ileyii bakmndan en nemli sonular, muhtemelen, bu
sonuncu zellikten domaktadr. Modern teknolojinin vastalar
ne kadar gelitirilirse gelitirilsin, bunlarn gerek imal edilmesi,
gerek kullanlmas o derece fazla sayda insan ibirliini
gerektirmektedir. Bu ibirlii gitgide daha geni kitleleri iine
alyor. Bu durumun en ok gze arpan misalini modern
silhlarn imalinde grebiliriz. Eskiden bir klcn yaplmas iin
bir tek basit demirci oca yeterdi; sava da o silh tek bana
kullanrd. Bugn bir jet uann arkasnda saysz sanayi kolu,
binlerce kiinin istihdam edildii aratrma laboratuvarlar,
radarclar, telsizciler, hava kuleleri, ilh. bulunuyor. u halde
modern teknoloji onu hem ayakta tutmak, hem gelitirmek zere
bir "uzmanlar ordusuna" muhta bulunuyor. Bunlarn cemiyette
belli bir yeri vardr ve birok messeselerimiz onlarn
yetitirilmesine ve yerletirilmesine tahsis edilmitir. stelik
teknolojinin yaratt retim gc kitleleri gitgide daha ok
istihlk etmeye altryor; bu alkanlk cemiyetin btn
messeselerinin yeniden dzenlenmesine yol ayor. Siyas
hayatmzdan cins hayatmza kadar bunun tesirlerini aka
gryoruz. Cemiyetin bunca ihtiya duyduu eylerin banda
bulunan kimseler, yani teknisyen ve teknokratlar ise adet yeni
bir st snf tekil etmektedirler. leri sanayi lkelerinde
teknoloji arknn yukarsndakiler en yksek gelir elde edenler
olduu gibi, ok yksek karar organlarnda da teknolojinin
kaderi veya istikameti zerinde sz sahibi olan kimseler
vardr.(20) Sanayilemenin balangcndaki lkelerde derhal
teknik hizmetlerde alanlarn n safa getiini, cemi btn
27
savalarda ldrd askerden daha ok sayda kadn, ocuk ve
ihtiyar Alman' ldrmtr. Bugn kinattaki insan varlnn
tepesinde Demokles'in klc gibi asl duran nkleer sava
tehlikesi teknolojik medeniyetin bir eseridir. Teknoloji sayesinde
zirai rnlerimiz ok artt, ama sularmz ve havamz canl
neslini tketecek kadar tehlikeli bir ekilde kirlenmeye devam
ediyor. Yap teknolojisindeki gelimeler sayesinde toprak
damlardan kurtuluyoruz, ama yeni meskenlerimizin fare
deliinden pek az fark var. Salk teknolojisindeki gelimeler
sayesinde lmler byk lde azald, ama dnyann artan
nfusu zlemeyecek kadar byk grnen problemler
yaratyor.(21)
Btn bu rneklere bakarak diyebiliriz ki, elimizdeki
imknlar iyi yollarda kullanmann aresini aramamz gerekiyor.
nsanlar ldren bombalar deildir, o bombay yapan baka
insanlardr. Eer teknoloji hem faydal, hem de zararl yollarda
kullanlabiliyorsa, kendisi tek bana ne zararldr, ne de faydal.
Ksacas, deerleri yaratan teknoloji deil, insandr.
Bu gr, esasnda yanl deildir. Gerekten teknoloji
kendi bana deer yaratc veya deer ykc saylamaz; yle
olsayd teknolojinin zararl etkilerinden kurtulmay pek
dnemez; bunlardan kurtulmak iin teknoloji de reddetmek
zorunda kalrdk. Fakat meseleyi burada brakarak "aklmz
kullanalm" demenin de hibir faydas yoktur. Gryoruz ki
teknoloji bizim deerlerimizle sk bir iliki iindedir ve bu
ilikiden genellikle ikyetiyiz. O halde teknolojinin nasl bir
deer sistemi ile bir arada gittiini, bizim modern
teknolojincesi deerlerimizi hangi yollardan sarstn
grmemiz gerekiyor.(22)
Tekrar tarife dnelim: "Teknoloji ilm bilginin pratikteki
uygulandr" demitik. u halde teknolojinin de gerisinde veya
kaynanda modern ilimle birlikte gelen bir deer sistemi vardr.
Nitekim Goulet(23) ada Bat teknolojisinin temel deerleri
derken esas itibariyle ada dncenin zelliklerini
saymaktadr: zel bir rasyonalite anlay, tabiatla uyum yerine
ona hkim olma ve kullanma temayl ve problemzc tavr.
28
Rasyonalitenin temelinde insan yaantsn (experience) tahlil
edilebilen paralara ayrma ve bunlar tek tek lp tesirlerini
arama tavr vardr. Ksacas, insan tabiat istedii gibi yeniden
ina edebilecei fikrine varm ve bu fikrin btn mantk
sonularn ortaya karma yolunda seferber olmutur.
retkenlik (productivity) ve verimlilik (efficiency)
anlaylarnn hayatna hkim olmas bu sonulardan
saylmaldr. retim "kr artrc" adan ele alnd iin, kr
artrmaya yaramayan herey (sosyal deerler) retim
hesaplarnn dnda tutulmaktadr.(24) almann verimlilii
ise teknolojik retimin normlarna gre llyor. Goulet
modern teknolojinin girdii kltrlerde verimlilik anlaynn
sosyal ve kltrel deerlerden soyutlanmadn sylyor:
mesel "sahradaki bedeviler iin en verimli alma, kendilerine
namaz klmak ve ramazanda oru tutmak imkn veren bir
almadr."
Bu noktada ok nemli olan, fakat tartmayla ilgisi
gzden kaan bir hususu srarla belirtmekte fayda gryoruz.
nsanlarn davranlarn izah ederken ok defa bu davranlarla
o kimselerin fikirleri, dnceleri arasnda ba kurarz; fikirlerle
davranlar arasnda bir sebepnetice mnasebetinin varln
kabul ederiz. O halde, insanlarn teknolojik deimeye
intibaklar konusunda, onlarn fikirlerinin niin nemli bir rol
olmasn? Baka bir ifade ile, kltrn taknd tavr,
teknolojinin gidiini niin etkilemesin? Nitekim bugnk Bat
medeniyetinin temelini tekil eden "sanayi inklb", kltrdeki
bir takm deimelerin madd hayata yansmasn
gstermektedir. nsanlarn tabiata, dnyaya, insana kar
grlerinde meydana gelen byk deimeler bu inklb
dourmutur.
Sanayilemenin Avrupa'nn ehresinde meydana
getirdii deimenin bykl, bu istikamette deimenin
adet kanlmaz bir hale gelmesi ve milletlerin sanayileme,
yani ortak hedeflere ulama yolunda birbirleriyle yaptklar
yarma, pekok ilim adamnda sanayilemi dnyann her
tarafta birbirine benzer cemiyetler meydana getirecei fikrini
kuvvetle yerletirmiti. Durkheim, Sombart, Veblen gibi
29
tannm sosyologlar bu gr ilemilerdir; zamanmzda da
ayn gr paylaan sosyal ilimciler ounlukta saylr; mesel
Raymond Aron modern ilim ve teknolojinin taban tabana zt
ideolojileri de aarak Sovyetler Birlii ile Batl lkeleri birbirine
benzettiini sylemektedir. Bugn bu grler son yllarda
"convergence (odaklama) hipotezi" ad altnda formlletirilmi
bulunuyor.(25) Buradaki odaklama teriminden kasdedilen ey,
btn cemiyetlerin sanayileme yolunda olmalar ve
sanayiletikleri lde ayn noktada toplanacaklar, yani
birbirlerine iyice benzeyecekleridir. Gerekten, bugn dnyada
sanayilemeyi reddeden veya reddetmesi ihtimali bulunan
hibir lke gsterilemez. Bunlarn hepsi de ortak bir teknolojiyi,
ortak bir bilgi toplama ve retme sistemini (ilim) kabul edip
uyguladklarna gre, iktisad ve sosyal yaplar da bu ortak
sistemlere gre organize olacak demektir. Mesel hepsinde de
alan nfusun en azndan yars tarm sektrnden baka
sahal ar da al acakt r . Yi ne, Boul di ng' i n dedi i
gibi,(26)dnyann neresine giderseniz ayn hava alanlarn
grrsnz.
Sanayileen cemiyetlerin birbirlerine daha ok
benzemeleri gerekten herkesin grecei kadar apak bir
durumdur. Fakat bu benzerliklerin kltrn temel deerlerinde
de birlik yaratacak ekilde gelitii iddias tartlabilir. Nitekim
bu tartma gnmzde btn hararetiyle devam
etmektedir.(27) Odaklama iddiasna kar kanlarn en ok
zerinde durduklar rnek Japonya'dr. Japonya, ayn medeniyet
iinde gelierek sanayileen Batl lkelerden tamamiyle farkl
bir gelenei temsil etmektedir ve modernlemeyi onlarla eit
lde belki baz noktalarda daha kuvvetle baarmtr.
nmzdeki yllarda buna bir de Kore ve in rneklerinin
katlmasn bekleyebiliriz.
Belki de burada iki meseleyi birbirinden ayrmamz
gerekiyor. Bazlar sanayilemenin mill kltrleri ortadan
kaldramayacan iddia ederken, bazlar da byle bir netice
meydana getirdii iin sanayilemenin aleyhindedirler. Daha
dorusu, sanayilemenin znde zararl olduunu iddia
edenler(28) vardr. Bunlar sanayilemenin bozucu tesirleri
30
zerinde kuvvetle durmakta ve teknolojinin insan ihtiyalarna
cevap verir gibi grndn, hakikatte burada kasdedilen
insann bir "ortalama insan" olduunu sylemektedirler. Fakat
muhakkak ki bugn byk ounluk, modern teknolojiyi bir
eit "vazgeilmez kt" halinde gryor. Aslnda bu deiik
iddialar bile birer kltrel tavrn yansmasdr.
Dipnotlar
13. Nkleer silhlar ve dier btn sava vastalar birer teknoloji harikasdr,
ama insanlar kitle halinde ldrmek ve topraklan ot bitmez hle getirmek
bizim kltr deerlerimize aykrdr.
14. Atom reaktrlerine kar reaksiyonlar ok tesirli olmaktadr. Japonya'da ve
Avusturya'da halkn nkleer tesislere kar kmas, hkmetleri bu genel
istek ynnde harekete mecbur etmitir.
15. E. Sapir (Culture, Genuine and Spurious, Selected Wrings of Edward
Sapr, 1949) adl makalesinde hakik ve sahte kltr arasnda yle bir ayrm
yapyor: Ona gre, sanayi medeniyetinin kltr sahasndaki byk hats,
imdiye kadar ki gelimesine baklrsa, makineyi bizim emrimize verirken
insanln ounluunu makinelere esiri etmekten nasl kanacan
bilmeyiidir. Gnnn byk ksmnda btn kabiliyetini bir teknik rutinin
iletilmesine harcayan santral memuresi kz dnn: pratik kymeti ok
yksek olmakla birlikte kendisinin hibir ruh ihtiyacna cevap vermeyen
byle bir ile uraan kz, medeniyet iin kurban edilmi demektir. Kltr
meselesinin halledilmesi yolunda bu kz tam bir baarszlk hlini temsil
etmektedir... Kendi iktisad problemini balk zpkn ve tavan tuza ile zen
kzlderili nisbeten aa bir kltr seviyesindedir, ama o kltrn iktisad
problemlerine bizim santralci kzdan son derece yksek seviyede bir zm
bulmutur. Kzlderilinin zpknla balk avlamas santralci kzn yaptndan
ok daha yksek cinsten bir faaliyettir; nk bu iin yaplmas srasnda
hibir psikolojik hayal krkl duyulmaz, ezici ve byk lde nevzuhur
taleplere esir olma duygusu hissedilmez. nk bu i topyekn hayat iinde
sadece iktisad cinsten bir gayret olarak orta yerde srtp durmaz,
kzlderilinin btn dier cinsten faaliyetleri iinde ve onlardan biri olarak
yer alr. Hakik bir kltr birtakm mekanizmalar, soyut olarak arzu edilir
cinsten gayelerin bir yeknu olarak tarif edilemez. Ona kudretli bir aacn
bymesi gibi bakabiliriz; en uzak yapraklar ve dallarnn herbiri ayn
zsuyu ile beslenir. Bu byme olay sadece toplum iin kullanlan bir
benzetme saylmamaldr; ayn ey fertler iin de sz konusudur. Kendi
mensuplarnn temel istek ve menfaatleri etrafnda kurulmu olmayan, genel
hedeflerden ferd hedeflere doru giden kltr dtan (external) bir
kltrdr;'hakik kltr ise itendir, fertten hareket ederek gayelere gider.
16. Sanayileme ile ilgisi bakmndan modernleme ve batllama terimleri
ayn mnya gelmektedir; fakat bu iki olay deiik zeminlerde ve deiik
artlar altnda cereyan ettii iin birbirinden ok farkldr. Bat lkelerinde
31
sanayi veya daha genel bir adla teknoloji toplumun kendi iinde domu,
kendi gelimesinin belli bir merhalesini tekil etmitir. Buna karlk
"batllaan" lkeler bu teknolojiyi dardan ithal ediyorlar, yani o
teknolojinin dnda gelimi bir kltrle tamamen baka artlarda domu
birtakm "d" faktrleri kar karya getiriyorlar. Yeni gelien toplumlarn
kltr meselesi bakmndan ok nemli olan bu farklln dourabilecei
sonular ileride ele alnacaktr.
17. Mc. Dermott (Technology: The Opiate of the Intellectuals, The New York
Review of Books, 13.2.1969) bunlara bakarak teknoloji iin "Aydnlarn
Afyonu" diyor.
18. Marx'm Critique of the Gotha Programme'ndzn yaplan alnt.
19. L. Mumford, Technics and Civilisation, Harcourt, Brace and World, 1934.
20. Mc Dermott (a.g.e), Amerika'da en byk -nfuzlu ve itibarl- adamlarn
Brezinski, Samuelson, Kahn gibiler olduunu sylyor.
21. Mc Dermott, a.g.e.
22. Yabanclama kelime mns itibariyle "deli olma" demektir. Deliler
evreleriyle mnasebetlerinden koptuklar iin bu terim onlar hakknda
kullanlmtr. Bugn kullanld mansyla yabanclama, insann
evresindeki insanlarla ve eya ile ilikilerinde kendini onlardan tamamen
ayr, yabanc hissetmesidir. Mesel insan otomobili kendi yapt halde, onu
kendi gc ve iradesi dnda, apayr bir varlk gibi, hatt kendisine hkim bir
yaratk olarak grebilir. Baz yazarlar bu durumun ar bir rnei olarak
"kendi kendine yabanclama" (self alienation)dan bahsederler. Fakat
"kendine yabanclama", Sidney Hook'un dedii gibi, " sama bir terimdir,
nk insann kendine yabanclamasndan sz edebilmek iin insann
"kendisi" diye ondan ayrdedilebilen bir z, bir varlk kabul etmeye imkn
yoktur" (S. Hook, From Hegel to Man, nsz, The University of Michigan
Press, 1966).
Yabanclama temi zellikle egzistansiyalistler tarafndan ilenmi ve
ikinci dnya harbi sonrasnn moda konusu haline getirilmiti. Bu kavramn
kk Hegel'de "estrangement" ad altnda ileniyor. K. Mant, kapitalist
dzenin kt etkilerini anlatrken, bu sistemin insan yapt iin hkimi
yerine esiri hline getirdiini, bu sistemde insann kendi tabiatn gelitirecek
yerde ancak geim iin almak zorunda kaldn, bylece "yabanclatn"
sylyor. Manc'n genlik yazlarnda yabanclama temasnn psikolojik
taraf hkimdir, ama sonra (Ka-pital'de) sadece sosyolojik mnda alnm ve
ksaca geilmitir. Modern cemiyetin yaps ve ileyii ile insann
yabanclamas arasndaki mnasebet hakknda yar ilm-yar popler bilgi
edinmek isteyenler Eric Fromm'un Escape Fron Freedom (Hrriyetten Ka
adyla Trkeye evrilmitir, Tur Yaynlar) ve The Sane Society adl
kitaplarna bavurabilirler. Terimin ilm bakmdan kullanl hakknda bkz.
Melvyn Seeman, On the Concept of Alienation, Amer. Soc. Rev., 24, Dec.
1959. Modern hayatn eitli sahalarnda yabanclamann mahiyeti ve
tesirleri hakknda nemli yazarlardan seilmi paralar ihtiva eden bir okuma
kitab olarak: Erich and Mary Josephson (Eds.): Man Alone. Dell, 1962.
23. Denis Goulet, The Uncertain Promise, IDOC, North America, NY., 1977.
32
24. Goulet, a.g.e.
25. Kerr, C.; Dunlop, J.T.; Harbison, F. and Meyers, C.A., Industrialism and
industrial man. New York: Oxford University Press, 1964.
26. Boulding, K., Yirminci Asrn Mns (The Meaning of Twentieh Century
adl eserinin Trke tercmesi. Bin Temel Eser Dizisi, 1969).
27. Reinhard Bendix, Nation Building and Citizenship adl eserinde
Konverjans hipotezine kar kendi grlerini ileri sryor. (New York, John
Wiley, 1964).
28. Bunlarn ncs ve balca szcs olarak Jacques Ellul gsterilebilir.
Ellul, The Technological Society (London, 1965) adl eserinde teknolojinin
insann esas ihtiyalarn hie saydn, buna karlk kendi yaratt
ihtiyalara cevap vermeye altn sylyor. Mesel insanlar, kendi coraf
muhitlerinden, yaknlarndan ve geleneklerinden uzaklatrlarak baka
yerlere (ounlukla byk ehirlere) ge zorlanmaktadr. Niin? Bu g
onlarn i ihtiyacn karlamaktadr. Bylece, isizlie kar mcadelede
insann i bulmaktan baka btn ihtiyalar bir tarafa atlmaktadr.
33
Batnn nesini alp nesini alamayacamz tartmas
Avrupa'dan bireylerin alnmas ve sratle alnmas gerektii
fikrinin ortaya kyla birlikte balamt. imdi bu
balangtan yaklak iki yzyl kadar ileride bulunuyoruz.
Bugn Avrupa'dan neyi alacamzn tartmasndan ziyade,
neleri aldmzn, neleri alamadmzn bir bilanosunu
yapmak durumundayz.
Trkiye'de realiteyi incelediimiz zaman bu realitenin
ideolojik temayllerle ilgisi bulunsa bile, onlardan olduka
farkl bir istikamet tutturduu grlyor. Baka bir ifade ile,
Trkiye'de teknolojik deime byle bir deimeyi en ok ister
grnen ve bu yolda manev kltr hazr duruma getirebilmek
iin radikal reformlar yapan ekipler tarafndan gerekletirilmi
deildir. Cumhuriyet inklplar, Avrupa medeniyeti denince,
bundan esas itibariyle liklik ve dnceyi anlyorlard.(29) Bu
bakmdan Cumhuriyet'ten nceki slahat hareketlerinin
teknolojik medeniyeti kazanma bakmndan daha uurlu ve
daha isabetli olduu sylenebilir. nceki slahat hareketlerinin
Trk cemiyetinde eksik olan taraflar tamamlama gayreti iinde
ele alnmalarna karlk. Cumhuriyet inklplarnn medeniyet
ve kltr deimesi olmasdr. Bel ki de bu yzdendir ki Osmanl
slahatlar pratik meselelere nem veriyorlar, Trk cemiyetinin
Avrupa'ya benzemesinden ziyade, Avrupa gibi kuvvetli olmasn
TEKNOLOJ VE KLTR DEMES - 4
34
hedef ediniyorlard. Nitekim kinci Merutiyet devri ve
Cumhuriyet'in ilk yllarnda Avrupaclar, eski slahat
hareketlerini (bata tanzimat olmak zere) eksik ve gdk
olmakla nitelemilerdir. Garplar gibi Trkler de, Tanzimatn
klikleri arasnda bocaladn, mektebin yannda medreseyi,
Avrupa hukuku yannda mslman hukukunu ilh. yaattn
sylyorlard.(30)
ada medeniyet denince daha ziyade liklik ve
pozitivizmi anlayan, daha nceki skntlarn esas amilini
Osmanl klerikalizminde, Arap harflerinde, feste ilh. bulan bir
dncenin sanayi medeniyeti zerinde fazla durmas
beklenemezdi. Bylece, Cumhuriyet devrinin ilk otuz ylna
damgasn vuran Halk Frkas (Partisi) cemiyette iktisad
deimeyi ikinci plnda dnyor, bu deimenin kltrel
bnyedeki deimelere bal bulunduunu aka olmasa bile
kabul ediyordu.
Trkiye'de teknolojik deimenin Cumhuriyet devrindeki
ve ondan nceki devirdeki nisb hzlan aratrlm deildir;
fakat byle bir aratrma yaplsayd 1940'lara kadar Cumhuriyet
devrinde teknolojik deimenin eskisinden daha hzl olmad
grlebilirdi, ilgi ekici ikinci bir aratrma ise Cumhuriyet
devrinin ilk otuz ylnda manev kltrde teebbs edilen ve bir
ksm gerekletirilen deimelerin Trkiye' nin sna
kalknmasna veya iktisad gelimesine ne derece yardmc
olduu konusunda yaplabilir. 1923 1950 arasndaki devreye
kyaslanabilir bir zaman dilimi olarak 1823 1850 arasn alacak
olursak, herhangi bir ayrntl aratrma yaplmakszn da bu
fikrimizin doruluu kolayca grlr. 1823 50 arasndaki
devrede sadece teknolojik deil, messeseleme bakmndan da
Bat medeniyetinin Trkiye'deki yaylma hz ok yksek
olmutur.
Teknolojik medeniyetin Trkiye'ye byk bir hzla girii
ve yerlemesi kinci Dnya Sava ve ondan sonraki yllarda
balar. Bu yllarda devletin iktisad teebbs olarak ele ald
birka byk kuruluun temeli atlm bulunuyordu. Fakat
teknolojik deimeyi bunlarla birlikte ve belki daha ok bunlarn
35
dnda gerekletirmi bulunan kadrolar Cumhuriyet'in
Avrupaclar'ndan ziyade yerli tiplerden meydana geliyordu.
Bunlar ksmen liberal bir siyas atmosferin verdii imknlardan
faydalanan, gnlk hayatn pratik meseleleriyle daha ok
ilgilenen, iktisad ileri iktisat kaideleri erevesinde ele alan ve
belki genel zihniyet itibariyle inklp Halk Partisi
dncesinde olmayan kimselerdi. Bugn de sna kalknmann
gerek politika, gerek iktisad uygulama sahasnda balca
tevikileri ve yapclar "Avrupac" olmayan, yerli karakteri ar
basan kadrolardr.
Trkiye'yi modernletiren kadrolarn bir zellii de
yaptklar ii ideolojik bir mesele haline getirmeyileridir. Bunlar
ne zellikle ideolojik bir hareket noktasndan kmlar, ne de
zel bir ideoloji gelitirmilerdir. Devrimci veya sosyalist
olmadklar muhakkaktr: merkezde ve sada yer almakla
birlikte, soldakilerin yapt gibi kendi inanlar ynnde bir
kalknma veya modernleme doktrini ortaya atmamlardr.(31)
Bunlarn kimi demokratik mekanizma iinde siyas karar
mevkiinde bulunanlar, kimi yksek seviyede brokrat, kimi
iktisad teebbs erbabdr. Bunlar sosyal tabaka, sosyal gr,
menfaat birlii gibi konularda birbirinden farkl olan, fakat
nemli bir noktada ortak zellikleri bulunan kimselerdir:
Gerekilik. Bu zellikleri dolaysyla lflktan uzak, pratik ve
pragmatik bir politikann takipisi olmulardr.
Trkiye'de muhafazakr tabakalarn sanayileme, yani
Bat teknolojisinin ayrdedici tarafn benimseme ve uygulama
konusunda gsterdii byk arzu ki baz evrelerde adet ihtiras
haline geldiini son yllarn siyas olaylar gstermitir ilk
bakta artc grlebilir. Bu arma aydnlarn sosyal ve
kltrel yap ile iktisad yap arasndaki mnasebet konusunda
tedenberi yanl olarak edindikleri fikirlerin bir sonucudur.
zellikle Marksizmin tesiri altnda yerleen bir kanaate gre,
sanayilemenin tedirgin ettii birtakm zmreler vardr ki,
bunlar cemiyette sarslan yerlerinin zlemi iinde eski dzeni
isterler ve yle bir dzeni savunan siyas gruplamalar iinde yer
alrlar. Dier taraftan, sanayilemenin ncleri sanayincesi
cemiyet yapsnn u veya bu ekilde kenarna dm
36
olanlardr: etnik aznlklar, kendilerini cemiyetin tam iinde
saymayan din gruplar veya dier zmreler, ksacas cemiyetin
geleneksel hayatna tam intibak etmemi olan fertler ve
gruplar.32
Sanayilemenin tedirgin ettii baz zmrelerin
muhafazakr siyas hareketlere katld dorudur; zellikle
byk sermayenin karsnda tutunamayan esnaf ve zenaatkr
zmresi iin bu sylenebilir. Ancak, muhafazakrlkla
sanayilemenin birbirine zt istikametleri temsil ettikleri
sylenemez. Byle bir iddia muhafazakrlar cemiyeti
durdurmak, ilericileri de onu ilerletmek isteyen insanlar olarak
tasvir eden vlger marksizme mahsustur. Ayrca marjinal
cemiyete tam intibak edememi, onun kenarna itilmi tiplerin
sanayilemeye ynelmeleri onlarn devaml karakteri deildir;
marjinal gruplarn pekl sanayilemeden baka yollarda tatmin
aramalar, hatta Amerika'daki Amish cemaat gibi at arabasndan
otomobile gemenin bile aleyhinde bir tavr taknmalar da
mmkndr.
Bu vesileyle Trkiye'de ve baz Bat lkelerinde insanlar
birbirine dman etmek ve zihinlerini kartrmaktan baka bir
ie yaramayan "ilericilikgericilik" kavramlarn ksaca aydnla
kavuturmakta fayda vardr. Hakikatte ilerilik ve gerilik herhangi
bir ilm kriteri bulunan kavramlar deildir. leri cemiyetgeri
cemiyet, ileri dncegeri dnce diye mutlak kategorilerden
bahsedenleyiz; sadece belli bir kritere gre belli bir konuda
ilerilik veya gerilik szkonusu olabilir. Bu gibi durumlarda bile
ilerilik ve geriliin mns herhangi bir kymet hkm ifade
etmez. Yani ilericilik hep iyi, gericilik hep kt denilemez.
Mesel inliler Franszlar'dan, Araplar ngilizler'den, Ruslar
spanyollar'dan ileri veya geridir diyemeyiz; ancak her ikisi de
belli bir konuda, belli bir hedefe ulamaya alan iki milletin
eer o hedef ynnde alnan yol llebilir bir eyse birbirinden
ileri olup olmadklar sylenebilir: Nkleer enerji konusunda
sve Dou Almanya'dan ileridir; turistik kolaylklar bakmndan
spanya Trkiye'den ileridir, gibi.
lerilik en geni mnda, modern Bat cemiyetlerinin
37
teknolojik seviyesi ve sosyal organizasyonu l alnd
takdirde, ona yetimekte alnan nisb mesafeleri gstermek zere
kullanlmaktadr. Bu yaklamay hzlandrma ynndeki
dncelere ilerici, aksi yndekilere ise gerici denildii
grlyor. Bazan modern Avrupa cemiyetlerinin sanat ve ahlk
normlar da ileriliin bir hedefi olarak gsteriliyor. u halde eer
ilericilik ve gericilik tbirleri mutlaka kullanlacak olursa,
Trkiye'de inklplar manev kltr sahasndaki tutumlarna
bakarak ilerici (ileri deil), muhafazakrlar ise sanayileme,
yani Bat teknoloji konusundaki tutum ve davranlarna
bakarak ilerici saymak gerekiyor. nklplar Avrupallar iin
mahall det hkmnde bulunan zellikleri birinci derecede
nemli grp benimsemeleri bakmndan gericidirler; nk
onlarn deer verdikleri eyler hibir cemiyeti modern Bat
cemiyetlerinin sosyal organizasyon ve teknolojik organizasyon
seviyesine ulatrmaya yaramaz, nitekim yaramad kesinlikle
grlmtr.
Bat medeniyetinin ve zellikle Bat teknolojisinin sosyal
neticeleri zerindeki bunca menf yorumdan sonra Trkiye'nin
modernleme meselesini yeniden ele almak gerekmez mi?
Modernleme derken bugn hi deilse ideal olarak benimsenen
beer deerleri bozan veya geriye iten bir makinelemeye talip
olmuyor muyuz? Bu soru Trkiye'de zaman zaman sorulmu,33
hatt bizzat Batllar'n byle bir cemiyet modelinden
uzaklamak iin yol aradklar sylenmitir.34
Aslnda Trkiye'de tartlan konunun yersiz ve zamansz
olduu sylenebilir. "Baty btnyle almak" veya "ilim ve
tekniini alr, kltr deerlerini ve detlerini almayz" diyenlerin
mevcut olmayan bir problemi tarttklarn sylemek de
mmkndr. nk bunlar teknolojik modernlemenin tbir
caizse "kafeste keklik" olduunu zannetmekte, ancak bunun
yeterli olup olmad zerinde tartmaktadrlar. Btn bu
kavgalar arasnda iki tarafn da fikren ittifak ettii teknolojinin
transferi ve yerlemesi konusunda yaplacak ilerle uraanlara
pek az rastlanyor. Bu durumda Bat medeniyetinin
skntlarndan ve kmazlarndan bahsetmek adet tembelliin
bir mazereti gibi grnyor.
38
Trkiye'nin bugnk problemi, sebebi henz mevcut
olmayan neticelerle uraacak yerde, modern teknolojinin en
ksa zamanda ve en az paha ile nasl aktarlacadr. nk bizim
bugnk sosyal ve kltrel skntlarmzn, kntlerimizin
hibiri de modern teknolojinin giriinden dolay meydana
gelmi deildir. Tersine, modern teknoloji gelmedii halde, mill
kltrden pek ok ey gidebilmitir.
Bugn yaplacak i, Bat medeniyeti iin en uygun
sansrn veya kontrol mekanizmasnn ne olduunu aramak
yerine ki byle bir ey zaten mmkn deildir Trkiye'de salam
bir mill kltr kurmann yollarn aratrmaktr. Bat ile veya
herhangi bir yabanc lke ile bu derece yakn ve kesif bir
mnasebete giritikten sonra, oradan istenilen eylerle birlikte
istenmeyenlerin de gelmesi kadar tabii birey olamaz. stelik
nelerin iyi, nelerin kt olduunu kararlatrmaya kalkmak,
isteristemez antidemokratik ve gayri ilm yollarn denenmesini
gerektirir. nemli olan, yerli kltrn bunlarla kolayca yer
deitirecek ekilde zayf kalmasn nlemektir. Bat
medeniyetini almak ve benimsemek isteyen btn lkelerin
ortak zellikleri, kltrlerinin henz byle bir medeniyetten
gelecek bozucu tesirlere direnecek kadar salam olmaydr.
Trkiye'ye gelince, onun asl talihsizlii bu medeniyet
alveriinde kendi mill kltrnn dtan ziyade iten
tahribata uramas, bylece batllamann bozucu tesirlerine
tamamen ak bir hale getirilmesidir. Trkiye'de bugn hl
bamsz bir kltr ahsiyetinden sz ediliyorsa, bunu bizim
eski kltrmzn her trl hoyratlk karsnda hl direnecek
kadar kuvvetli olmasna borluyuz. Fakat bu direnen kltre bir
hamle gc kazandrlamazsa. daha fazla ayakta kalmasn
bekleyemeyiz.
Dipnotlar
29. Bu bahsin yukarda 9 numaral notuna baknz.
30. Ziya Gkalp'tan sonra bilhassa Fuad Kprl "sniyet" tbiri
altnda bu ikiliklere hcum etmitir.
31. Ancak son zamanlarda sadaki iki siyas parti bu inanlar birer
dok-trin-benzeri halinde sistemletirmeye almaktadrlar.
39
32. Baknz: Everett Hagen: On the Theory of Social Change
(Homewood, III., 1962); keza Marx Weber'in "misafir halk" dedii insanlar.
33. Bu nokta zerinde zellikle duranlarn banda merhum Peyami
Safa gelir. Peyami Safa birok yazlarnda bizdeki Bat hayran materyalistlere
cevap olmak zere, Batnn spritalist deerlerini rnek gsterir ve Baty
ruhsuz bir makine saymann yanl olduunu anlatmaya alrd. Belki de bu
konular zerinde fazla durduu iin onun teknolojik modernlemeye kar
veya ilgisiz olduu intiba domutu. Hakikatte Peyami Safa'nn anlatmaa
alt ey, Batda da modern teknolojiden ikyetlerin bulunduunu
gstermekti.
Modernlemeyi en fazla tervi edenlerden biri olan Prof. Mmtaz
Turhan ise Bat'nn spritlizminden bir satr bile bahsetme-meye zellikle
dikkat etmitir. Profesr Turhan bu yola gitmenin zaten teknolojik gelimeye
pek taraftar olmayanlarn durumunu bsbtn kuvvetlendireceini, bylece
en ok ihtiya duyduumuz bireyi daha batan reddeder duruma
deceimiz dnyordu. Bu yzden onun yazlar bazlar iin sadece ilim
ve teknikten bahseden kuru birer vaaz gibi grnmtr. Prof. Turhan
milliyeti olduu iin, kendi manev deerlerimizin zaten bize yeteceini,
bunlar kaybetmeksizin modernleebileceimizi iddia ediyordu.
34. Bat medeniyetinin iinde bulunduu buhran hakknda Batda
birok eser kmakla birlikte, bunlarn en mehur olanlar Spengler, Toynbee
ve Sorokin'in eserleridir. Her yazar da iki dnya harbi arasnda yazmlar.
Bat dnyasnn Birinci Dnya Harbi ile birlikte girdii buhran gznnde
tutmulardr. Sorokin sosyolog, Spengler ve Toynbee tarihi ve tarih
felsefecisidirler.
Spengler "Batnn k (Untergang de Abendland) adl eserinde
(Asl 1919, ngilizce tercmesi 1926'da kmtr) kltrlerin hayatn
biyolojik organizmalarn hayatna benzetir. Her kltrn ilkbahar, yaz,
sonbahar, k (lm) vardr. Fakat kltrler lmekle birlikte, insanlk hi
yalanmadan devam eder; nk tarih iinde sonsuza kadar devaml yeni
kltrler kar, onlar gider, yerlerine yenileri gelir. Kltrlerin kaderi tarihin
bir kanunudur. Bat medeniyeti ite bu kanuna uygun olarak zlme
devresine ulam bulunuyor. Spengler k almetleri olarak sayd
durumlar -harpler, deer atmalar ilh arasnda medeniyetin ar
makinelemesine nemli yer vermektedir.
Toynbee'ye gre ki o Spengler'in fikrine byk lde katldn
gstermektedir tarih devaml tekerrrlerden ibarettir; ayn eyler farkl
zeminlerde tekrar tekrar meydana gelir. Toynbee, A Study of History adl
eserinde (1924'den balayarak 1954'e kadar muhtelif tarihlerde on cilt halinde
neredilmitir; ilk yedi cildinin D.G. Somervell tarafndan ayn adla
yaynlanm tek ciltlik bir zeti vardr) tarihin aratrma biriminin milletleri
de iine alan ve onlar aan "medeniyetler" olduunu sylyor. Kendisi bu
medeniyetlerden yirmibir tane tesbit etmi ve onlar incelemitir. Bu
medeniyetlerin douu ve dal esas itibariyle bir "meydan okuma" ve
"cevap" veya "tepki" hdisesinden ibarettir. Her cemiyet d fizik evre veya
sosyal evre tarafndan yneltilen tehditler karsndadr; bu tehditlere kar
40
u veya bu ekilde karlk vermek zorundadr. Medeniyetlerin gelimesi ite
byle ardarda meydan okuma ve cevaplarndan ibarettir. Her tepki belli bir
meydan okumay karlamakla kalmaz, bir sonraki meydan okuma iin de
zemin hazrlar. Bylece medeniyet gelimesinin z, kendisine meydan
okunulan taraf baarl bir cevapla ve oradan daha sonraki meydan okumaya
yol aacak bir "ar denge"ye gtren bir hamledir. te tarihin devaml
tekrarlar halinde gelimesinin sebebi budur. Fakat bir cemiyeti belli bir
tepkiye gtren ey, sadece d artlar deildir; cemiyetin "i dmanlar" da
vardr ve onlarn tehditlerine kar da baarl "tepki"ler yapmak lzmdr.
Medeniyetlerin douu srasnda tehditlere verilen cevaplar baarldr; arka
arkaya baarl cevaplar bulunur. Bu tpk ard andna sava kazanarak
stnlk elde etmeye benzer. zlme veya kme srasnda ise her yenilgi
bir baka yenilgiye yol aar. Mesel eski Yunan dnyasnn zl byle
olmutur. Solon'un iktisad inklb eski Yunan cemiyetini yeni bir siyas
dzen kurmak greviyle kar karya brakmt. Atinallar bu ii Delia
birliini kurmak yoluyla yapmaya muvaffak olamaynca, Makedonyal Filip
Korent birliini kurarak meseleyi halletmeye kalkt. O da baaramaynca
Augustos Pax Romana ile ayn ii yapmay denedi. Bir problem zlmedii
mddete cemiyetin karsna daima kar ve baarl bir zm bulunmad
takdirde ayn problemle tekrar tekrar karlamalar sonunda cemiyet dalr.
Medeniyetlerin dalnn temel sebebi ve asl kriteri, cemiyetlerin iinde
ortaya kan uzlamazlklardr. Bu uzlamazlk iki trl sosyal cepheleme
halinde kendini gsterir: akul (dey) cepheleme, bir medeniyete dahil
olan devletler arasnda devaml harplerin kmasdr. Fakat burada asl
nemli olan ufk (yatay) cephelemedir ki bu esas itibariyle dalma srasnda
grlen, medeniyetin douu ve bymesi srasnda rastlanmayan bir
hdisedir. Ufk cepheleme cemiyeti esas itibariyle snfa ayrr: Hkim
aznlk, i proleterya, d proleterya. Hkim aznlk medeniyetin asl
kuruculardr fakat kurulan medeniyet evrensel bir karakter kazanacak
derecede byynceye kadar bu hkim aznlk balangtaki kabiliyetini ve
faziletini oktan kaybetmi lr. Byle hallerde dardan imparatorluk
kurucular gelerek ii yaparlar. ve d proleteryalar bu hkim grubun
paralanmasyla ortaya kar. Fakat i proleterya hl hkim aznlk ile corafi
bakmdan birarada olup ondan sadece ahlk (manev) bakmdan ayr
dt halde, d proleterya hkim aznlktan her iki bakmdan da iyice
ayrlmtr. D proleterya bir medeniyetin byme devresinde henz
tamamiyle aydnlanamad, fakat medeniyetin hkim yaratc aznl
tarafndan cezbedilen ilkel topluluklardr. Medeniyet k devresine girince
bu yaratc aznln yerini sadece kuvvet kullanmay bilen bir ounluk alr.
O zaman medeniyet evresindeki ilkel kavimler artk onu benimseyecek
yerde karsna geerler ve d proleterya olurlar. Bu hizbin her biri
kendine mahsus birer messese meydana getirir: niversel devlet, niversel
din ve barbar sava gruplar.
Medeniyetin dal srasnda grlen manzara onun bymesi
srasnda grlenin tam tersidir; medeniyet doar ve geliirken, baka
medeniyetlerden gitgide daha ok ayrlr; yani medeniyetler byme
41
devirlerinde birbirlerinden en ok farkl durumdadrlar. Dalma safhasnda
bu mnasebet tersine dner ve medeniyet kalite bakmndan standartlar.
Toynbee, bat medeniyetinin u anda byle bir standartlama iinde
bulunduunu, hkim aznln yaratc gcn kaybettiini, i ve d
proleteryann kendi balarna zm aradklarn sylyor. Fakat onun
teorisine gre her hkim aznlk dalp giderken geriye birtakm sanat ve
medeniyet eserleri brakr ki, bu eserler bir sonraki medeniyetin temel tan
tekil eder. Bugnk Bat medeniyeti yerine yeni birinin kurulmas iin eski
dinlerin en faydal taraflarn iine alan bir terkibe ulamak lzmdr. nk
h e r me d e n i y e t a s l n d a b i r d i n i n me d e n i y e t i d i r .
Toynbee'nin bu fikirleri daha sonra yazm olduu Civilization on Trial
(1948), Technics and Civilization (1962) ve The Present day Experiment in
Westem Civilization (1962) gibi eserlerinde aradan geen zamann olaylar da
gznnde tutularak ilenmi bulunmaktadr.
Sorokin'e gelince o, Bat medeniyetinin ktn syleyenleri birer
felket habercisi sayyor ve hakikatte bu medeniyetin bir zihniyet ve tavrdan
bir bakasna gemekte olduunu sylyor. imdiye kadar grdmz
cemiyetlerin tarihi byk zihniyet veya kltrel tavr arasnda gidi-
geliler halinde cereyan etmitir. Bu sistemler ideasyonel (manev ve din
deerleri n plnda tutan), sensate (beden, hiss deerlerin tatminine nem
veren) ve idealist (yukardaki iki sistemin karm) tavrlardr. Her devrin
kltr ve sanat eserlerini inceleyecek olursak bu sistemlerin birine
sokabiliriz. Mesel Ortaa Avrupas'nda ideasyonel zihniyet hkimdi. Bat
medeniyeti imdi (1948) sansate safhaya girmitir.
Sorokin'in teorik grleri onun Social and Cdtural Dynamics adl
byk eserinde bulunabilir. Fakat bizi burada dorudan doruya ilgilendiren
grleri, Bat medeniyetinin modern safhasn inceleyen The Crisis of Our
Age (1948) adl eserindedir.
Bu konular hakknda toplu bilgi edinmek isteyenler, yani Bat
medeniyetinin buhran ile ilgili grleri zetle renmek isteyenler P.A.
Sorokin'in Social Philosophies of an Age of Crisis adl kitabn okuyabilirler.
A. Toynbee ve O. Spengler hakkndaki tenkitler iin M.F. Ashley-
Montagu'nn Toynbee and History (1956) adl kitab ile Sidney Pollard'n The
Idea of Progress (1968) adl eserini okuyabilirler.
42
nklp aydnlarn kalknma ve gelime meselelerinde
takndklar tavr tam mansyla entellektalist denilebilecek bir
tavrdr ve sosyalpsikolojik bir problem olarak incelenmeye
deer. nklplar sosyal ve iktisad hayatn "kitaba uygun"
tedbirlerle istenilen biimi kazanacana inanmlar, btn
icraatlarn masa banda dnerek planlamlardr.
nklpnn dram kitap ile hayat arasnda daima hayatn lehine
sonulanmak zere srp giden atmadan domaktadr.
nklp sosyal olay bir zihin olay olarak ele alan ve, bu
yzden, zihinden geenlerle cemiyette meydana gelen olaylar
arasnda bir intibak bulunmas gerektiini zanneden adamdr.
Russell "Batda teori tatbikat takip eder, Douda ise btn
tatbikatn teoriden karlmasna allr," diyor. Bu dnce
Doulu lkelerin Batllama hareketleri iin ok geerli
grnyor. Bu karakter sadece Trkiye'de deil, baka lkelerin
inklplarnda da derece, farklar olmakla birlikte grlebilir.
Bu zellii ile inklp, egosantrik dnce tipinin ok ilgi
ekici bir rneini vermektedir. Bilindii gibi, egosantrik
dnce esas itibariyle ocukluk ana mahsustur ve daha ok
zihinde geen eylerle realitede olanlar arasndaki fark
ayrdedememe eklindedir. nklp bir eyin dorusunu nasl
dnyorsa ayn eyin bakalar iin de olduunu dnr;
sonra bu "doru" bildii eyleri ard ardna emirnameler halinde
yaynlar; kendi kudreti yetmiyorsa ayn eyi bir bakasnn
BR ZHN YAPISININ TAHLL
43
yapmasn bekler. Bu emirnameler realite ile uyumad zaman
pekok rnekleri grld gibi- bazan bir millet iin felketli
neticeler dourur ve iddetli direnmelerle karlanr.(1) Fakat
egosantrik dnce tipi kendi kafas ile realite arasndaki
uzlamazln kknde objektif sebepler arayacak yerde, ortada
bir "fesad"n dndn veya bakalarnn kafalarnn arz
sebeplerle yanl ilediini zanneder. Herkesi cahillikle veya
fesat kartrmakla sular. Onun iin dnya dzeltilmesi gereken
kafalarla bertaraf edilmesi gereken fesatlardan ibarettir; fesad
ortadan kaldrr ve insanlara "doru yol" istikametinde yeteri
kadar bask yaparsa ilerin dzelmemesi iin sebep kalmaz.
Bu zihniyetin kanlmaz kaderi, istediklerini yaptracak
kadar zora bavurulmad takdirde, yapt hereyden ksa
zaman sonra vazgemesidir. Birbiri ardnca plnlar yapar,
bunlarn hibiri de tutmayaca iin, ayn konuda devaml ve ok
defa birbirine zt uygulamalar yapmak zorunda kalr. Amerikan
usul tutmazsa Fransz metodu getirir; o tutmazsa Sovyet
usuln dener. Merkantilizmden liberalizme, devletilie ve
kollektivizme kadar yenilik sayd hereye byk bir akla
sarlr. Kendi iinde mantkl olduu takdirde herey onun
hayranln ekebilir. Halbuki tam birmantki tutarllk iinde
batanbaa sama sistemler kurmak mmkndr.(2)
Bazan orijinal, yani baka bir lkeden alnmam
zmler getirdii de olur, fakat bu orijinal zmler dardan
daha baarl deildir. Egosantrizmden dolay, bakalarnn niin
imdiye kadar byle basit ve kolay bir zm denemediini
dnemez. yle bir fikir, son derece basit olduu iin, pekl
bakalarnn aklna da gelebilirdi; ama herkes entellektalist
olmad iin, akla uygun grnmekle birlikte, tatbikatta hibir
ie yaramayacak zmlerle uramaz. Bu yzden egosantrik
kafa bunlar ilk defa kendisi tarafndan kefedilmi zanneder.
Entellektalistin vazgeilmi bir baka zellii de lflk
(verbalisme)dir. Lflk ok defa politikaclara mahsus bir ahlk
zaaf zannedilir; onlarn halk parlak szlerle, plnlarla
avutmaya altklar ve dola-ysiyle bolca lf kullandklar
dnlr. Politikacnn lfl byle bir siyas taktik vastas
olarak kullanmas pek mmkndr; ama politikac olmayan ok
44
kimse de byle hareket etmekten kurtulamaz. Bunun sebebi
entellektalistin ahlknda deil, zihnindedir. Onun dnyas
bizim yaadmz gerek dnya deil, kendi kafasnda kurduu
dnyadr. Saatlerce konuur, fakat bu konumann sonunda
dinleyenin aklnda hibir ey kalmaz. nk konuulan eylerin
realitedeki mahhas (kongre) mnasebetlerle hibir ilgisi
yoktur. Bu szler, entellektalistin kulland kelimeler gerek
dnyann objelerini ifade eden semboller deil, sadece kendi
kafasnda varl olan soyut, hayal dnyann unsurlardr. Bu
unsurlar arasnda istenilen mnasebetin kurulmasna, hepsinin
istenildii gibi kullanlmasna hibir engel yoktur; yumak zer
veya balar gibi saatlerce bunlarla oynamak mmkndr. Zihin
haylleri arasndaki mnasebetler, orada meydana gelen olaylar
tamamen sembolik olduu iin, bunlarn szden baka yolla
ifadesi daha ziyade kendi zerine kvrlm olan bir dnce,
baarszlklar da entellektel bir olay olarak yorumlar ve onlara
yine entellektel mahiyette aklamalar, hl areleri bulur.
Objektif artlardaki deimeleri hesaba katacak yerde,
kendisiyle bakalar arasndaki uyumazln zihniyet farkndan
ibaret bulunduunu zanneder. Kendisini beenmeyenler,
zihinleri onun zihni gibi almayan kimselerdir. Bylece,
yukarda belirtmi olduumuz gibi, entellektalistin rakipleri
sadece iki zmreden ibaret kalr: Cahiller ve hinler.
Byle dnen bir kimsenin siyas mcadeleleri sadece
ahs mcadele olarak grmesi pek tabiidir. Hayatn gerek
problemlerini bir tarafa brakarak zaten onlar gremez
insanlarla uramay i edinir. Tabiat karsnda normal olarak
teekkl eden soukkanl ve dnceli tavrn yerini insanlar
karsndaki kaprisli ve fkeli tavrn almas yine bu zihniyetin
kanlmaz neticelerindendir. Btn mesele insanlarn
kaprisinden ibaretse, onlara kar kaprisli davranmamaya imkn
yoktur. Halktan insanlar ok defa okumular arasndaki
geimsizliklere bakarak, hayret iinde kalmaktadrlar; nk
onlar byle davranlar ancak cahillere yaktrrlar. Bu iddetli
atmalar her zaman menfaat ayrlndan deil, taraflarn bu
anlamazlklar sadece ahs bir mesele halinde grmelerinden
domaktadr.
45
Entellektalistin dnce ve davran sistemi onun ahlk
ahsiyetine de elbette yansyacaktr. Dardan ona bakanlar
kendisini utanma duygusundan mahrum gibi grebilirler:
Devaml hat ileyen, hibir i baaramayan, bu baarszlna
ramen kendini bir trl dzeltmeyen, stelik bir de yapt
beceriksizlikler byk felketlere yol anca hibir ey olmam
gibi pikin davranan bir insan, eer geri zekl deilse, mutlaka
ahlk karakteri ok zayf biri demektir. phesiz, entellektalist
tavrn zek azl ve karakter bozukluu ile birlikte gittii haller
bulunabilir; ama normal zekl ve z itibariyle drst birinin
srf zihn tavr yznden byle bir ehre ile karmza kmas
bizi hi artmamaldr.
Entellektalist aydnn bir baka zellii, brokratik
zihniyeti yznden, isteristemez sosyalist grlere kolayca
kaplmasdr.(3) Kalknmakta olan lkelerde deimenin balca
yapcs, yol gstericisi devlet olmaktadr; modernlemenin
hemen tek temsilcisi odur. Devletin yannda modern bir lkeye
mahsus faaliyetleri temsil eden sektrler, zellikle iktisad
sektr, hem yaygn deildir, hem de kolayca intibak
edilemeyecek kadar deiik, girift zellikler tar. Bu yzden
kalknmakta olan lkelerin aydnlar iktidar ve itibar arzularn
tatmin etmek, ideal edindikleri eyleri gerekletirmek zere
devleti tercih eder ve memuriyet yahut politik mevk yoluyla
ykselmeye alrlar. Sosyolog P. Berger(4) bu brokratik mevki
hevesini eksik modernleme veya eksik sosyalleme olarak
gryor. Ona gre, brokrasinin uygulayclar ile ondan i
bekleyenlerin teknolojik retimdekilerin aksine ayn zihniyete
sahip olmalar gerekmez; yani vatanda devletten i beklerken
devlet grevlisi gibi dnmek zorunda deildir. Bu yzden ok
kimse devletten, nasl yaplaca hakknda hi bir fikre sahip
olmakszn hrikalar yaratmasn bekler. Gerekten, bireyi
benimsemek iin onu anlamak art deildir ve devletin gcnn
derecesini veya mahiyetini anlamakszn kendini o gle
zdeletirmek ok kolaydr. Bylece, kalknan cemiyetlerde
politikaclk iktisad veya ilm ve teknik Mesleklerden daha
nemli grnr. Bu lkelerde mevkiini brokrasiden alan bir
orta snf ortaya kar ki, bu orta snf geen devrin
burjuvazisinden ok farkldr; bu yenilerin zihinleri teknolojik
46
retimden ziyade brokrasi tarafndan ekillenmektedir.
Dipnotlar
1. Sovyetler birinci be yllk plnla birlikte tannda byk bir
kollektiflemeye gitmilerdi. 1917'de Rusya'nn yzde sekseninde fazlas
kyl idi ve bolevikler "iiler ve kyller"in karde olduklarn, ikisinin di;
komnist rejimin asl unsurlar olduklarn sylyorlard. Ziraatn
kollektifletirilmesi, yani kyllerin topraklarnn ellerinden alnp, hepsinin
kollektif iftliklerde amele olarak altrlmas, ayn zamanda geni bir
sanayileme program ile birlikte balatld. Stalin'in bu pln byk bir
direnile -parti iinde bile- karland, fakat direni arttka bask ve iddet de
artt ve zellikle orta halli iftiler kitle halinde srlp toplama kamplarnda
mecbur amele yapld. Bu arada pek ou ldrlerek ortadan kaldrld.
Uygulamann sonu Rusya'da tarm rnlerinin son derece azalmasna,
hayvanlarnn pek ounun telef olmasna ve devletin ldrd kyllerden
belki yzlerce misli fazlasnn alktan lmesine yol at. 1934'e kadar
kolektifletirme byk lde tamamlanmt, ama Sovyet tarmnn hl
belini dorultamaynn balca sebeplerinden biri olarak bu "kitaba uygun"
uygulamadan bahsedilir.
2. Ruhlar ve cinlerle uraanlarn sistemleri bu trdendir.
3. Trkiye'de yirmi yl ncesine kadar inklp-milliyeti olmak
zere balca iki ideolojik gruplama vard. Sonradan bu inklplarn byk
ounluunun sosyalist kamp iinde yer alm olmalar tesadf deildir.
4. Peter Berger (ve dierleri): The Homeless Mind. Pelican Books, 1974.
47
Kalknmakta olan lkelerde milliyetiler kalknma iin
belli grlere sahip olan bir aydn aznlk tekil ederler.
Bunlarn temel meselelerinden biri de kendi grlerini byk
kitleye benimsetmek, onlarn aktif ve gnll desteini
salamaktr. Milliyetiler, mill kltr temsil ettikleri ve "yerli"
bir forml getirdikleri iin, halk ile abucak kaynaacaklarm,
onlardan istedikleri destei siyas ve iktisad kolayca
grebileceklerini dnrler. Belki de dncelerinde fazla
samim ve heyecanl olduklar iin, nemli bir noktay ok defa
gzden karmaktadrlar. Milliyetiler bir "sekin" grup olarak,
henz modernlememi bir cemiyet karsnda modernizmi
temsil etmektedirler. u halde kendilerini halka ne kadar yakn
veya onunla ayn hissederlerse etsinler, halkn imdilik yabanc
olduu bir deer sistemini ve bir hayat tarzm temsil ediyorlar
demektir. Milliyeti aydn gnlk davranlarnda bu farkn
varln hi aklna getirmez, nk halk ile onun arasndaki
farkllk daha ziyade zel hayata ait noktalarda toplanmaktadr.
Yine de, hi nemli olmadn dndkleri iin halka
gstermedikleri yzleri, kendilerine mit balayanlar iin cidd
veya yersiz byk hayl krklna yol aabilmektedir.
Modernlemenin yarataca farkl bir atmosfer iinde
kendilerinin de pekl ayn hayat benimseyebileceklerini hi
hayl etmeyen halk kitleleri, bu insanlar samimiyetsizlikle
sulayabilir.
"KK" EYLER
48
Milliyeti aydnlarn yerli kltre itirakleri zerinde
nemle durmak gerekiyor. Bunlar geleneklere saygl olmay
halka yakn olmak iin yeterli grdkleri takdirde yanlrlar.
Gelenee saygl olmak iin mutlaka milliyeti olmak gerekmez;
geni grl bir Avrupal da saygy ve sempatiyi gsterebilir.
u halde halka yaknlk veya halktan olma konusunda bir Batl
ile bir yerli aydn birbirinden ayran nemli noktalar bulunsa
gerektir.
Bu bir kmazdr ve bu kmaz, bize modernleme
dediimiz hdisenin kltr deerlerinden ayrdedilemeyeceini
kesin bir ekilde gstermektedir. Kendi lkesinin insanlarna ve
kltrne kar en byk yaknlk duyan, stelik btn siyas ve
ideolojik tavrn bu yaknlk zerine kuran insanlar bile,
ycelttikleri kltrn kenarnda kalmaktadrlar.
Bu insanlar, Bat lkelerinde ilim ve teknoloji tahsil etmek
zere yurtdna gitmiler, memlekete bu rendiklerini
getirerek, bir sosyal refah ve kudret salayacaklarn
dnmlerdir. Bazlar gittikleri lkenin rflerini, detlerini,
kanun ve messeselerini hi beenmeyip bunlarn karsnda
kendi memleketlerinin gelenek ve greneklerini adet kaytsz
artsz stn grecek kadar ar yurtseverdirler. Fakat muhakkak
ki byk ounluu insan mnasebetleri bakmndan Bat
lkelerinde grdkleri ferdiyetilii, materyalizmi, hesapl
hibir ekilde beenmemiler, onlardan sadece birtakm retim
teknikleri ve bu teknikle ilgili sosyal organizasyon dnda
hibirey alnmamas gerektiine inanmlardr. Bat lkelerine
kar taknlan bu tavr bakmndan Trk aydnlar bir istisna
tekil etmezler. Henz modern teknoloji ve modern sosyal
organizsayonun yerlemedii "geleneksel" lkelerin hepsinde de
milliyeti aydnlarn ortak gr budur. Bu insanlar
bulunduklar yabanc lkelerde kaldklar mddete
kendilerinin tamamen yabanc olduklarn, her eyleriyle baka
bir kltre ait olduklarn dnmektedirler. Ayn dnce
memleketlerine dndkten sonra ounlukla devam eder; fakat
kendi kltrlerinin insanlar onlarn "farkl" olduklarn
anlamakta gecikmez. Bu farklln kltrn hangi sektrlerinde
ve ne derece olduu ok nemlidir.
49
Mehur antropoloji limi R. Linton, kltr unsurlarn
hiyerarik bir ema iinde ifade edebileceimizi sylyor.
Bunlardan en yukardakiler kltrn niversel unsurlardr; bir
cemiyetteki insanlarn pek byk ounluunun paylat bu
niverseller (dil gibi) kltrn zn tekil eder. En aada ise
ak (gzle grlebilen) davran normlar vardr. te bu en
yukarda ve en aadaki kltr unsurlar kendi aralarnda
uyumazlk gsterirse, o zaman bu uyumazlklar btn
kltrde fel tesiri yapabilir. Kltrn z ok yava ve ok az
deiir, bu yzden orada meydana gelen deimeler cemiyette
datc, paralayc bir tesir yapmaz. Buna karlk gnlk
hayattaki ak davranlar konusunda anlamazlklar, ihtilflar
olunca insanlar arasndaki mnasebetlerde karlkl anlay ve
uzlama yerine devaml muhalefet hkim olur. Davran
rnekleri btn kltr unsurlar iinde en abuk ve kolay
deienlerdir. Kltrlerde deime de buralardan balar. Bu
yzden ak davran rneklerinin bir ayrdedici zellii vardr:
Bunlara bakarak kimin bizim gibi, kimin bizden farkl olduunu
ayrdederiz. stelik byle bir ayrm fazla dnp tanmaya
ihtiya olmakszn herkes kolaylkla yapabilir.
Milliyeti aydnlarn hi deilse nemli bir ksm bu
noktada kendi halklaryla kanlmaz bir ihtilfa dmektedirler.
Onlar halkla aralarndaki farkn kendilerinin stn bir ilm ve
teknik bilgi ile tehizatlanm olmalarndan ileri geldiini
dnr, hatt btn farkn bundan ibaret bulunmas
gerektiine de inanrlar. Fakat temel kltr deerleri dnda
pekok noktalarda ayr ayr bir hayat yaamaktadrlar ve bu
hayat hi yadrgamayacak kadar benimsemilerdir. Kendilerine
sorulduu zaman, davranlarnn pekl uygun ve doru
olduunu sylerler; eer farkllklar zerinde srarla durulursa,
bu iin "zel hayaf' ilgilendirdiini, insanlarn zel hayatlarnn
ise bakalarna hibir zarar vermeyeceini ileri srerler.
Ak davranlardaki farkllama gnlk muaeret
ilikilerinden balayarak, "zevk" konularna kadar ok geni bir
sahay iine alr. Selamlama bunlarn tipik bir rneidir. Bu
kltrn insanlarn birbirleriyle ilk yaklamay herkes iin ortak
bir tarzda selmlamakla salarlar. Byle bir birlik, yaknlama,
50
gven duyma vastas konusunda allagelmi ve ounluun
benimsedii yoldan ayrlanlar, niyetleri ne kadar teiniz olursa
olsun, baka insanlarla ibirlii gerektii zaman onlardan
yaknlk grmeyince amamaldrlar. Aydnlarn herhangi bir
"ktlk" grmeden kullandklar usuller ancak kk ve dar
evrelerde geerli olabilir: ama ayn usuller bu dar evrenin
dnda birlik ve beraberliin deil, ayrln temsilcisi olur.
ahs zevk saylan baz noktalardaki farkllk, halkn hiss
bakmdan irkilmesinde zel bir rol oynar. Bu zevk
farkllklarnn deer farklarndan ileri gelmesi art deildir; yani
mutlaka radyoda Trk mzii yerine Bat mzii dinlenmesi
veya yerli mutfan reddedilmesi gerekmez. ounluun z
itibariyle reddetmedii eyleri, yer ve zaman itibariyle veya ekil
bakmndan onlardan farkl olarak icra etmek yine insanlarn
birbirlerinden uzaklamasna yeter. ki meclisinde kple rak
devireni ho gren insanlar, akam zerleri lks bir otelin
lobisinde yarm kadeh viski ien biriyle kendileri arasnda dalar
kadar fark grrler. Cenaze namazn uzaktan seyredenler,
imanlar ne kadar salam olursa olsun, cemaatin yabancs
olurlar.
Bu mislleri istediimiz kadar oaltabiliriz; fakat
hepsinde ortak olan nokta udur: Bir yabancy (ngilizi, Fransz
ilh.) ilk anda tehis etmeye yarayan d davran zellikleri o
kltrn yerlisinde grld zaman, yine bir yabanclk hissi
alnr ve bu zellikleri tayan insanlar d grubun mensuplar
halinde idrak edilmekten kurtulamazlar.
D davran ekillerinin bu kadar nemli olmas alacak
birey deildir ve pratik bir mecburiyetten ileri gelmektedir.
Bilindii gibi, bir kltrn deerleri, inan ve norm sistemleri
insanlarn zihninde yer eden ve ancak manev varl olan
eylerdir; bunlar dorudan doruya gzlemek imknszdr. Hi
kimse bir bakasnn zihninden nelerin getiini gremez. u
halde bir kltrn insanlar birbirleri hakknda fikir
edinebilmek iin birtakm dolayl yollar bulmak zorundadrlar.
te ak davran ekilleri asl inan ve deerlerin istidlal
edilmesinde birinci derecede kaynak tekil eder; biz bu davran
51
ekillerine bakarak, onlarn temsil ettii deerleri anlamaya
alrz.
Baz hallerde ak davran farkllna dmemek iin
ar bir dikkatin gsterildiine ve bunun sonucu olarak bir "an
telfi" mekanizmasnn ileyiine de ahit oluyoruz. Halktan biri
gibi grnmek iin onun davranlarn tpatp tekrarlamak
insan ancak gln duruma sokar ve samimiyetsizlik deilse
bile yetersizlik iareti olur. Politikaclarn zaman zaman hitap
ettikleri insanlarn bozuk ivesiyle ve mahall kelimelerle
konumaya altklar grlr. Bu trl konumalar belki
konumacnn halktan biri olarak idrak edilmesine yeterli
gelebilir; ama bu idrak kendi bana hibir eyi halletmez. Halk
kendine rehber edindii kimselerin "yerli" olmasn, kendi
kltrnden biri olmasn ister, fakat ondan istedii baka eyler
de vardr. Belli bir blgenin bozuk ivesiyle konumak o blge
halknn bir zelliini tekil etmekle birlikte, halk aydn
kiilerde byle bir zellii yadrgar; halk pek iyi bilir ki tahsilin
verdii balca zelliklerden biri insann dzgn bir ve ve ifade
ile konumasn renmesidir. Ksacas, hi kimse kendisinden
farkl meziyetleri bulunmayan bir kimseyi kendine rehber ve
lider edinmez; byleleri farkl bir tahsilden gemilerse o tahsil
"boa gitmi" saylr.
Milliyeti aydnlar kltrn insan mnasebetlerine, din
inanlara, hiss tepkilere ait ksmlarnda meydana gelecek
deimeleri iyi karlamazlar; bu trl deimelerin hem
gereksiz, hem de tehlikeli olduuna inanrlar. Bunu yaparken
dnmeleri gerekir ki, kendilerini mensup saydklar halk
kitlesinin fikirleri de bundan ok farkl deildir. Halk da kltr
deimesinin istikameti ve hudutlar konusunda aa yukar
milliyeti aydnlarnkine benzeyen grlere sahiptir. u halde
kendisine rehber edinecei insanlar seerken, bu gr
noktasndan hareket edecek demektir. Bylelikle hangi tip ak
davranlarn yadrganaca, hangilerinin sempati ile
karlanacan kestirmek mmkndr.
Trk halk asl ihtiyacnn bir taraftan modern teknolojik
bilgi ve tehizat, bir yandan da modern bir iktisad ve idar
organizasyon olduu kanaatindedir.
52
Aydnlarn kendisine bu yolda rehberlik etmesini bekler
ve rehberlik grdke onlara btn samimiyetiyle, btn
iradesiyle balanr. Onun gereksiz bir etiket gibi grd
konularda veya kukuland, tehlikeli sayd noktalarda
ihtisaslam" olmann hibir kymeti yoktur.
Btn bu noktalardan tam bir uyuma olsa bile,
kanlmaz birtakm ihtilaflarn yine kalacan unutmamalyz.
Modern teknolojik ve sosyal organizasyon kendisiyle birlikte
modern bir anlay da isteyecektir. En basitinden, i hayatna
kar taknlan tavrlarda aydnlarla halkn uzun zaman
birbirlerine yabanc kalmas beklenir; ie adam alnrken
akrabasn ve hem ehrisini gzetmeyenler ho karlanmaz,
uzun vadeli iktisadi verimlilik yerine ksa vadeli refah gzetilir,
ilh. Fakat bunlardan daha ok gze grneni, manevi kltrn
baz sahalarndaki deimeye kar taknlan tavrdr. Mzikte,
sanat ve edebiyatta aydnlarn benimsedii bir bakma
kanlmaz olan deimeler geni kitle tarafndan, hatta bir grup
aydn tarafndan, uzun mddet yadrganr ve srtme konusu
olur.
53
Sosyolog Karl Manhiem "nsan, cemiyetin sosyal ve tarihi
yaps hakkndaki en vazh gre ya o cemiyet iinde
ykselirken, ya da derken ular" diyor. (1) Gerekten., tarihle
ilginin artt alar genellikle cemiyetin sratli deime iine
girdii, yani d ve klarn oald zamanlardr. Tarihiler
ve sosyologlar bu ilgiyi mantki bir yoruma balayarak
gsteriyorlar ve bugn anlamak iin dnden nasl gelindiini
grmemiz gerektiini belirtiyorlar. Onlarn btn gayreti gemi
olaylar inceleyerek bu olaylar arasnda genelleme yapmaya
msait bir sebepnetice balants bulmaktr. Fakat insanlarn
tarihe gsterdikleri ilgi ok defa byle bir ilmi endienin dnda
olmutur. zellikle sosyal deimenin nemli skntlara yol
a zamanlarda tarih yeni bir cemiyet tipinin kayna haline
gelir; insanlar o gnk buhrandan k yolunu tarih iinde
ararlar. Tarihte bulunacak bir modele gre imdiki arpk sosyal
giditen kurtulmay mit ederler.
Tarihte bu iki trl ilgi birbirinden olduka farkl
karakterdedir. Tarihe kar duyulan objektif ilgi, orada yatan
gerekleri ortaya karmaya yararken, tarihin yaatlmas iin
gsterilen gayret, gereklerin olduu gibi grlmesine engel
olacak bir hiss duvar meydana getirir. Bu yzden diyebiliriz ki,
Bat lkeleri tarihleriyle bizden daha ok ilgilidirler; gemile
bugn arasndaki mnasebeti daha iyi grmekte ve bir bakma
MLL TARH MESELES - 1
54
gemii daha iyi yaamaktadrlar. Buna karlk, Bat
medeniyetine intibak etmeye alrken byk alkantlar
geiren lkelerde eskiyi yaamak iin gsterilen gayretler
gemiin sratle lmesine yol amaktadr.
imdiki zamana ait sosyal ve psikolojik skntlarn
zm elbette ki sadece gemite aranmaz. Buhran
dnemlerinde baz gruplar gemi bir altn aa hasret
duyarlarken, bir baka grup da pekl ileride ulalmas hayl
edilen bir baka cemiyet tipi sayesinde kurtulua eriileceini
dnr. Bu yzden sosyalist topya da tpk geleneki topya
gibi "gerekd" bir kurtulu reetesi olmaktadr. imdi biz
burada daha ok gelenekinin topyas zerinde duracaz ve
tarihin nasl anlaldn, nasl anlalmas gerektiini
aklamaya alacaz.
nce unu belirtelim: Gemie hasretle bakmak ve sk sk
gemi zerinde durmak bizde hem bugnden duyduumuz
sknty, hem de gelecekten duyduumuz endieyi belirtir. Bu
hasretin mnsn anlayabilmek iin yaanan hayat iinde
kendini mesut hissetmek ve ayn saadeti paylamayanlara
"hayalci" veya "gerici" demek yetmez; hatt olaya bu gzle
bakmak bizi tamamen yanl yola gtrr. Dnyann hep iyiye
gittiini sylemek de, onun hep ktye gittiini sylemek kadar
dogmatik bir inantan ibarettir. Hereyden nce, gelecekten ve
bugnden ne anlald konusunda bir akla kavumalyz.
Gemi, u andan geriye doru insann ilk yaratlna kadar
geen zaman deildir. Tarih kitaplarnda yazl olan eyler de
deildir.
Her insann hasret duyarken szn ettii gemi bu
byk zamann bir parasdr. O insann zihninde varolan
" sbj ekt i f gemi " t i r. Byl ece, bi l medi i mi z veya
benimsemediimiz bir tarih bizim iin gemi (mazi) olamaz.
Bugn dediimiz ey ise genellikle insann hayatnda gemile
karlatrlan ksmdr. Gelecek ise iinde bulunduumuz
andan itibaren bilinmeyen bir sona, fakat, genellikle kendi
hayatmzn sonuna kadar uzanan zamandr. Bu zaman
paralarndaki olaylar bizim mazi veya tarihle olan ilgimizin
55
belirlenmesinde asl rol oynar.
Gemie hasretle bakmann asl sebebi, insanlarn kap
snacak bir yer aramak deil, fakat daha iyi bir dnya kurmak
istemeleridir. Kltr ve medeniyetin insan saadetini bozduunu
syleyen Rousseau ve Freud dahil hi kimse gemiin sefalet ve
adaletsizliklerini veya insan vcudundan tahamml g
abalar isteyen bir ilkel hayata dn zlememilerdir. Kendi
zel gemiine hasret duyan bir ihtiyar ile eski devri yaamad
halde onu zleyen bir genci karlatracak olursanz grrsnz
ki gen adam, nnde iyi gnler grmek arzusuyla
tutumaktadr; onun gemie bak aktiftir.
Mazide zlenen eyler bizim bugnk hayatta mahrum
kaldmz kymetlerdir. Mazinin hangi devrinde o kymetler en
yksek mevkide ise o devre hasret ekiyoruz. Hibir
mslmann slm'dan nceki cahiliye devrini slm'dan
sonraki fetret dnemlerini zledii grlmemitir. slm'n altn
devri Hazreti Muhammed'in ve ilk drt halifenin zamandr; din
hayatnda herhangi bir bozulma olsa hep o devirde olduu ekle
gre bir dzeltme yaplmak istenir. Osmanl mparatorluu'nda
Kanuni devri hereyin en iyi olduu devir olarak bilinirdi; btn
slahat teebbslerinin arkasnda devleti "Gazi Sleyman Han"
zamanndaki an ve evkete kavuturmak arzusu yatard. lk defa
Tanzimattan sonradr ki Trk mnevveri altn a "bugn"
iinde, yani yaayan Avrupa devletlerinde grmeye balad.
"ada uygarlk dzeyi" denen ve en az ikisi Trke olmayan(2)
u kelimenin mns, her iyi ve gzel eyin bugnk Bat
dnyasnda bulunduudur. Bu tanzimat dnce geleneinin
imdiki temsilcileri byk ksmyla "sosyalist topya"ya
kaplm bulunuyor. Onlara gre ileride kurulacak olan ve tarihte
gemii bulunmayan bir "tam bamsz, slerden arnm,
smrnn ortadan kalkt, herkesin hereyde eit olduu bir
Trkiye"de herkes saadeti tadacaktr.
Saadeti tarihte arayanlarn dayand ok kuvvetli bir
temel vardr: Tarihimizin bykl ve zenginlii. Hele o tarihin
bykl ile bugnn kkl karlatrlnca gelenekiler
kendilerini bsbtn hakl grmektedirler. Gerekten, onlarn
56
gzleri nndeki gemiin hayli en az birka nesli eref ve an
iinde yaatmaya yetecek kadar kuvvetlidir.
Bugnk hayatmz bakmndan gemile bugn
arasndaki esas izgi Cumhuriyet'in ilndr; yani bugnn Trk
aydn gemiten bahseder ve onda bir model ararken esas
i t i bari yl e Cumhuri yet ncesi ni dnmekt edi r. (3)
Cumhuriyet'in zellikleri olarak saylan eyler, daha nceden
Trk hayatna girmeye balam olmakla birlikte, Cumhuriyet
inklb geleneksel Trk cemiyeti ile Bat yolundaki Trk
cemiyeti arasndaki izginin iyice kalnlat, adet duvar
haline geldii noktay tekil etmektedir. Ondan nceki hayatn,
yani gemiin st hududu konusunda herkes anlam
grnmyor. Bazlar bu gemii en eski Trk tarihine kadar
uzatyor, ama bunu yaparken ilk cumhuriyetilerde grld
gibi, aradaki slm gemii karp atmyor. Yine de bizde
gemi denince daha ok bugn etrafmzda eserlerini
grdmz, iice yaadmz, elimizi uzatsak deecekmiiz
gibi yakn grnen Osmanl dnemi anlalmaktadr.
Srf tarih deeri olan bir karlatrma yapacak olursak,
Osmanl imparatorluu dneminin pekok bakmdan imdiki
Trkiye'ye stnl aka bellidir. Trkiye elli altm yldr
gerekten byk bir kalknma yapm ve bir sanayi lkesi olma
yoluna iyice girmitir; fakat Trkiye'nin dnyadaki nisb gc ve
nemi artacak yerde eksilmi bulunuyor. mparatorluun en
zayf dnemi olan son yllarnda bile Trkiye dnyann byk
devletleri arasnda saylrd. Daha fazla toprak, daha fazla
kaynak, daha ok stratejik mevki, daha ok sz sahibi idi.
Bazlarmz o devrin klc ekip ftuhat yapan, yani medeniyet
ve kltre pek nem vermeyen insanlarn devri olduunu
dnyoruz; fakat Trkiye'nin bugn btn snai gcne
ramen dnyada bir kar yer fethedemeyeceini gzden uzak
tutmamalyz. Trkiye'nin eskiden ngiltere, Fransa, Rusya gibi
dmanlar vard; Cumhuriyet devrinde nesillere dman olarak
tantlan millet Yunanllar olmutur. Bugn devletin ok yksek
kademelerinde grev yapan pekok kimsenin imparatorluk
zamannda ancak en basit mevkilerde hizmet verebilecek apta
olduklar sylenebilir. Cemiyetin sosyal ve idar entegrasyonu
57
bugnkne kyas edilemeyecek kadar mkemmeldi. Aydnlar
ve ilim adamlar bizimkinden olduka deiik bir dnce
seferinde almakla birlikte, kendi sahalarnda bizden ok ileri
idiler. Eski airlerimizin Dvan iiri iindeki yerine, bugn
modern iirde hak iddia edebilecek kimse yoktur. Medrese
ilimlerinde onlarn baarsn biz modern ilimde elde etmekten
ok uzak bulunuyoruz. Aydnlarmzn ou doru drst
Trke yazmaktan dahi mahrum bulunuyor. En ilerici(4)
aydnlarmz bile vnlecek birey arannca, eninde sonunda o
eski gnlere bavurmaktadrlar. Sadece klmekle kalmam,
kendimizi iyice kk grmeye alm bulunmaktayz.
Btn bunlar Cumhuriyet devrini ktlemek ve eski
siyas sosyal rejimimizi yeniden getirmeye kalkmak iin sebep
deildir. Fakat bize paralanan bir imparatorluktan bamsz bir
devlet karan o saygdeer kadronun bile imparatorluun
yetitirdii insanlardan meydana gelmi olmas, gemie hasreti
artran belli bal noktalardan birini tekil ediyor. Bununla
birlikte hepimiz biliyoruz ki, her zaman ve meknda olduu gibi,
bizim eski devletimizde de hakszlklara, adaletsizliklere,
ehliyetsiz idarecilere, hatt birtakm ahlk sapklklara
rastlamyor deiliz. Ancak bunlara daima istisna olarak bakla
gelmitir. Kald ki, tarihimizde imdi hatrlamakla utanacamz
veya dehet duyacamz bir ahlk sefalet haline rastlanmaz.(5)
Tarihimizin bykl bizim iin hem kuvvet, hem zaaf
kayna olmaktadr. Derme atma bir millet olmadmz iin,
baz aydn evrelerin btn yrek karartc sefaletine ramen,
gururumuz ayakta kalyor ve gelecek iin byk mitler
besleyebiliyoruz. Dn byk olduumuz gibi, yarn da byk
olabileceimizi dnyoruz. Karlatmz btn buhran
sknetle ve arballkla ele almay biliyoruz; nk gemite
bu trl durumlarla karlatmz ve hepsinin de ayn
arballkla stesinden geldiimizi biliyoruz. "Etrafta bir adam
yok mu?" diye bunaldmz zaman biliyoruz ki Trk milleti en
skntl zamanlarda bile kendine yol gsterecek liderlere sahip
olmutur. Bu tarih uuru sayesinde arkamzda sonsuz bir
gemiin bulunduunu ve nmzde sonsuz bir gelecein
bulunabileceini dnyor, bu dncenin verdii azim ve
58
metanet iinde hareket ediyoruz. Ksacas, byk bir tarih,
byk bir mill ahsiyet anlamna gelmektedir. Bize byle bir
ahsiyet salayan gemiimizi tebcil etmekten, ona ballk ve
sayg duymaktan daha tabii ne olabilir?
Fakat gemiimiz bazan istikbli gremeyecek kadar
gzlerimizi kamatryor ve gerei kadar gereki olamyoruz.
Tarihte deil bugnde yaadmz, dolaysyla karmzdaki
problemleri ancak bugn geerli olabilecek bilgi ve tehizatla
zebileceimizi adet unutuyoruz. Bazlarmz ticaret ve zenaat
hayatnn sefaleti karsnda lonca sistemini zlyor, bazlarmz
devletin d itibar iyice kaybolduu zaman Kanuni'nin Fransa
kralna veya ngiliz kraliesine gnderdii mektuplar
dnyor, bazlarmz tarikat ahlknn tesisi iin ne yaplmas
gerektiini aratryor. Bu arada siyas istikrarn salanmas iin
bir Atatrk bekleyenler, ocuklarmza gemiin anl
sahifelerini rettiimiz takdirde onlar tam bir ahlk ve fazilet
rnei haline getireceimizi zannedenler, eski kyafetlerin ve
eski muaeret tarznn sembolik dnyasnda huzur arayanlar
var. Fakat herhalde gemie smsk bal kalmann bugn iin
problem olan taraf, eskiye dn arzularndan ziyade, eskiden
kalanlar deitirmekteki tereddt ve direnmedir.
nklplarmz nefret ettikleri bir tarihten kalan hereyi hakir
grerek atarken, gelenekilerimiz o tarihten kalan eyleri klna
zarar vermeden devam ettirmeyi dnyorlar.
nklplarn tarihe niin dman olduklar veya
Marksistlerin onu niin hazr gzlkle grdkleri u anda bizi
pek ilgilendirmiyor. Tarihimizin tesiriyle bugnmz iin eski
zmleri kullanmak isteyenlerin dnce tarzlar zerinde
ksaca durmak istiyoruz. yle grlyor ki, hatlarmzn
kayna uradadr: Gemiimizde houmuza giden eyler -
davranlar, messeseler- grdke bunlar tek tek gzel buluyor
ve onlara yine sahip olmak istiyoruz. Fakat btn bu tek tek gzel
olan eylerin ancak belli bir btn iinde mn ifade ettiini, ait
olduu btnden karld zaman cansz ve ruhsuz kalacan
unutuyoruz. Gemiin btn iinde yeri olan eylerin yeni
hayata olduu gibi aktarlmas mmkn deildir; ancak yeni
hayat iinde o zelliklerin nisbeten farkl bir mn kazanaca,
59
baz noktalarda deiecei, baz noktalarda ise tamamiyle
kaybolaca bilindii takdirde, gemie gerektii gibi
yaklaabiliriz.(6)
Yukardaki hat muhtemelen bir idrak yanlmasndan
ileri geliyor. Dn ile bugn karlatrrken aslnda eit olmayan
eyleri eit gibi gryoruz. Gzmzn nnde bir bugn vardr,
bir de dnden geriye doru btn bir gemi. Bu gemi kendi
iinde birbirinden ok ayr istikamette, ok farkl nitelikte, ok
farkl zamanlarda dalm unsurlar ihtiva ettii halde btn bu
deiik zaman ve mekna ait farkl eyler, bizim kafamzda tek
bir btnn paralan gibi grnmektedir. Byle bir btnlk
olaylarn kendinde yoktur; onlara bizim zihnimiz tarafndan -
dnce kolayl yaratacak ekilde- empoze edilmitir. Bu
yzdendir ki gemiten istediimiz hereyi alp bugne
aktarmamz kafamzda kolay grnse bile gerekte imknszdr;
bu tpk Bilge Kaan'n bilgeliini, Alp Aslan'n klcn,
Mevln'nn kafasn, Yunus'un kalbini, Yldrm'n cesaretini,
Sinan'n sanatn, Kanuni'nin hametim, Fuzuli'nin dilini,
Drdnc Murad'n otoritesini, Ktip elebi'nin ilmini,
Abdlhamid'in zek ve dirayetini ilh. toplayp, bunlardan bir
adam ina etmek ve ona apka giydirerek yirminci asrn ikinci
yarsnda Zeytinburnu'ndan yaatmaya benzer.
Trkiye'de bu idrak yanlmas sadece tarihe dnmek
isteyenlerde deil, ondan kamak isteyenlerde de grlyor.
Gemiimizden holanmayanlar, o gemiin kolayca geri
gelebileceinden korkuyorlar; bu yzden geleneklere bal
olanlar eski devri "hortlatmak" niyetiyle suluyorlar. Bu niyetin
gereklememesi iin ou kez ar madd cezalara kadar varan
tedbirler alyorlar. Cumhuriyet tarihinde irtica denilen sula
mahkm olmu pek ok kimse vardr. Madd cezann yansra,
yaratlan bir sosyal atmosfer yznden manev ikencelere
urayan, hor grlen insanlarn ve gruplarn says da pek
oktur. Siyas partiler, kltr dernekleri, meslek teekklleri
zaman zaman bu sulamalara hedef olmutur.
Tarihi yaatma istei baz insanlar kafasnda yaayan
mphem bir arzu olmaktan ksa ve bir politika konusu olsa,
60
yani bir lkede insanlar sosyal messeselerini gemi zamanda
grdkleri rneklere dayandrmak veya bizzat o rnekleri
yeniden kurmak iin almaya koyulsalar, bu gayret nasl bir
sonu verebilir? Bu soru ilk bakta mnsz grlebilir; ama,
yukarda belirtildii gibi, Trkiye'de bu mnsz soru ile
kafalarn megul eden pek ok kimse var ve bunlar vehimleri
yznden etrafa devaml zarar vermektedirler. Bunlar baz
muhafazakr evrelerin bir gn gemi devirleri dirilteceinden
korkmakta, byle bir teebbsn baarya ulaacan
zannederek endieye kaplmaktadrlar. Eer onlarn vehimleri
gerek olsayd, yani gemii diriltmek mmkn olsayd, o
gemi zaten ortadan kalkmaz, bugn de devam ederdi. lnn
dirildii grlmemitir. Ancak lnn htralar pekl devam
edebilir ve bu htralarn aziz tutulmas hi kimseye zarar
vermez. Kald ki hayat btn hayllerden daha kuvvetlidir ve
insanlar daima deien gereklere uymaya, yeni bir dzene
almaya zorlar. ok sevdiiniz bir insan kaybettiiniz anda
dnya size yaanmayacak kadar karanlk ve mnsz grnr;
fakat mr boyu yas tutamazsnz ve mr boyu o insan hi
kaybetmemi gibi davranamazsnz. Bir tarafta lm bireyleri
gtrrken, br tarafta hayat yeni eyler getirir; babanzn
lmne alarken, kendi ocuklarnz sizi dnyaya dndrrler.
Ksacas, hayat daima deierek ileriye doru akar.
imdi yle bir sual sorulabilir: O halde tarih bizim
iimize hi yaramaz m? nsanlarn tarihe gsterdikleri ilgi hibir
sosyal veya objektif geree dayanmyor mu? Aslnda bu
aratrmamzda asl ele almak istediimiz soru budur. Tarih bize
ne veriyor, ne verebilir?
Modern tarih ilminin ortaya kma kadar insanlar tarihi
balca iki maksatla kullanyorlard. Bunlardan birincisi
yaanmakta olan hayat gemile temellendirmek suretiyle ona
bir meruluk kazandrmak, bir mn vermekti. Bu yzden yakn
zamanlara kadar yazlan tarihlerin pekou hanedanlarn tarihi
olmutur. Bunlar her lkede hkim olan zmrenin bu hkimiyeti
nasl hakettiklerini gsteren olaylarla doludur. Ayn ekilde,
sosyal hayatn kaidelerine ve zellikle ahlk dzenine kutsal bir
dayanak salamak da bu maksat iindedir. Buna ksaca "otoriteyi
61
ayakta tutma gayreti" denebilir. Bu otorite idareci zmrenin
otoritesi olduu kadar ahlkn, rf ve detlerin otoritesi de
olmaktadr.
Tarihin ikinci gayesi gemie bakarak gelecek hakknda
kehanette bulunmak, "kader"in neden ibaret olduunu
anlamakt.(7) Eski tarihlerde ok defa bu iki maksat bir arada
bulunur. Yine de, tarihi bir kader olay olarak ele alma fikri, yakn
zamann birok yar ilm doktrinlerine de intikal etmi
bulunmaktadr.(8)
Tarihin malzemesi "gemi olaylar"dr. Bunlardan
insanlarn gelecei hakknda, veya Tanr'nn iradesi hakknda,
veya dnyann balangc ve sonu hakknda ilh. sonu karmak
zere yaplan teebbslerin hibir ilm deeri bulunmadm
kabul etmeliyiz.(9) Tarihin bir ilim disiplini olarak yeri de
tartma konusudur, ama bizim u anda bu problemle bir ilgimiz
bulunmuyor. Tarihin ilimler arasndaki yeri ne olursa olsun,
insanlarn onu ok ciddye aldklar ve en saygdeer ilim
kurumlarnda tarihe nemli bir yer verdikleri aka grlyor.
Ancak bugn tarih yukarda szn ettiimiz iki byk maksada
hizmet etmekten ziyade, yoruma daima ak vakalarn objektif
bir ekilde tesbiti eklinde anlalmaktadr. Bu anlamda tarih
sosyal ilimlerden biridir ve ilim tarihi, sosyal tarih, iktisat tarihi,
kltr ve medeniyet tarihi ilh. gibi dallar halindedir. Hi
phesiz, bu tarihler mekanik birer olay toplama hareketinden
ibaret deildir; ou zaman bu olaylar birer yorumla birlikte
gelir. Hatt aratrlacak olaylarn dier yzlerce, binlerce rnek
arasndan seilmesi bile belli bir yorumun sonucudur. Ama bu
yorumlar olaylara empoze edilmi birer "kader"in grntleri
olarak sunulmaz. Tarihin mns ite budur:
Gnmzn problemlerini zmek isterken gemi
rnekler hakknda yaptmz yorum. lim felsefecisi K. Ropper
yle ifade ediyor:
"... Ne tabiat ne de tarih bize ne yapmamz gerektiini
syler. Olgular, ister tarih ister tabiat olgular olsun, bizim
seeceimiz hedefleri tayin eden eyler deildir. Tabiata ve tarihe
bir maksat ve mn sokan bizleriz. nsanlar eit deildir, ama biz
62
eit haklar kazanmak iin mcadele etmeye karar verebiliriz.
Devlet gibi beer messeseler rasyonel eyler deildir, ama biz
onlar daha rasyonel hale getirmek iin mcadele etmeye karar
verebiliriz... Ayn ey hayatn mns iin de sylenebilir.
Hayatta gayemizin ne olacan, hangi hedefler iin
alacamz tyin etmek bize kalm bir itir.(10)"
Bu mnda, yani kendi bana ahlk karakteri olmayan
bir ilim disiplini olarak, tarihin ne kadar lzumlu olduu
tartlmayacak kadar aktr. Fakat insanlarn tarihi sadece bu
maksatla kullanmadklarn hepimiz biliyoruz. u halde tarih
aratrmas dnda ilgi konusu olan tarihin bir sosyal
fonksiyonu olmaldr. Acaba bu fonksiyon ilm tarih anlayna
aykr bir fanteziden veya btl itikattan m ibarettir?
Modern tarihin ortaya kyla birlikte, insanlarn o
zamana kadar bekledikleri ey geri plna atlm, insan
dncesinin gemie verdii btnlk ortadan kaybolmutur.
Modern tarih bir taraftan analitik bir bak as getirirken, bir
taraftan da eski inanlarn dayand yorumlar zp datt.
Eski tarih insanlarn topyekn dnya grleri iinde bu gre
uygun olan ve onu destekleyen bir yer igal ediyordu; hatt tarih
dnya grnn dayand esas olgu kaynan tekil ediyordu.
nsan nereden geliyor, dnya ve teki yldzlar nasl ortaya
kmlardr, bugnk hayatmz idare eden norm sisteminin
kaynaklan nelerdir, insann bu kinat iindeki yeri ve misyonu
neden ibarettir ve hereyin gittii yer neresidir? nsanln bu
ezel ve ebed sorular yakn zamana kadar her cemiyette bir
cevap buluyordu; belli bir tarih yorumu onlara bu cevaplar
salyordu. stelik bu cevaplar sadece felsefe ve ilahiyatla veya
tarihle uraan belli zmreler deil, herkes biliyordu. Bugn bile
modern dncenin girmedii yerlerde insanlar bu cevaplara
sahiptir, ama bu insan gruplar gitgide klp ortadan kalkyor.
Bat dnyas ayn sorulan Kutsal Kitabn tarih yorumu iinde
bulurken, modern tarih btn bu dncenin temel direi olan
sa'nn varln bile pheye drm bulunuyor. Byle bir
dnce deiikliinin Hristiyan dnyasnda yaratt sosyal ve
psikolojik alkantlarn sonu hl gelmi deildir. Avrupa'nn
geirdii bu deime dier btn topluluklar iin de
63
mukadderdir; nitekim her yerde yar efsane tarihlerin besledii
grler birer birer zlmektedir. Yzlerce, binlerce yllk
ecereler insanlara bir kkllk ve devamllk duygusu verirken,
modern tarih bu ecerelerin idareci snf halkn zihnine daha
yerletirmek gibi bir gayeye hizmet ettiini sylyor; insanlar
tarihin akna bakarak orada Tanr'nn iradesini grmeye
alrlarken, modern tarih bu akn tamamen dnyev
faktrlere bal olarak yrdn sylyor; insanlar
kendilerini ve bakalarn belli bir yere koymaya alrken tarih
byle "belli yer"lerin bulunmadn gsteriyor. Ksacas, btn
tarih bir gayesi ve yn olmayan, devaml ekilde deien bir
olay ynndan ibaret grnyor. Bu yn iinde insann ayn
gr paylaaca byk sosyal niteler din cemaati, millet,
hatta insanln btn bile artk empoze edici glerini
kaybetmi, insan mnsz bir dnyada kalmtr.
Byk tarih doktrinlerinin knda baka birok
sebepler olsa bile, bu doktrinlerin insanlar cezbediinin asl
sebebi herhalde yukardaki boluun yaratm olduu psikolojik
ve sosyal bunalmdr. Hibir byk tarih liminin incelemeleri
Hegel'in veya Marx'n tarih yorumlar kadar insanlar
ilgilendirmemiti; Toynbee'nin hreti onun inceledii tarih
olaylarna objektif bir k tutmasndan ziyade, ortaya att tarih
yorumundan ileri gelmektedir. nsanlarn hayatnda byk
deiikliklere yol aan, yani teoriden pratie intikal eden btn
felsefeler birer tarih yorumu getirmilerdir. Bu yorumlar insann
kendisine ve dnyaya bir mn vermesine imkn salamak
bakmndan byk bir ihtiyaca cevap vermilerdir.(11) Bu
doktrinlerin birok yanllar ihtiva etmesi, hatta ilim
metodolojisi bakmndan dayanaksz olmas buradaki
meselemiz bakmndan byk bir nem tamyor. Aslnda tarih
yorumunun kanlmaz birey olduunu hepimiz kabul etmek
zorundayz; sadece ilim adamlar, sadece filozoflar ve
mtefekkirler deil, halk ynlar da tarihi yorumlarlar; nk
bu yorumlarn dnda tarih bilgisinin hibir kymeti yoktur;
sadece hayat bakmndan deil saf ilim bakmndan da kymeti
yoktur.
Tarihin sadece hayl krklna uramlar iin bir
64
snak veya hissi tatmin kayna olmayp, ileriye dnk
insanlar iin de kuvvet ve ilham kayna oluu burada bir defa
daha ortaya kyor. Tarihin belli bir tarzda yorumu, insann
kendi hviyeti ve misyonu konusunda belli bir fikre varmas
demektir; bu da onun ileride ne yapacam belirleyen esas
faktrdr. Marksist iin tarih devaml bir snf kavgasdr; bu
kavga gnmzde belli bir noktaya gelmitir ve bundan sonra
proletaryann niha zaferiyle snfsz cemiyetin kurulmas
zerine kavga bitecektir. Hristiyan iin bu dnya sa'nn
insanl kurtarmak zere kendini feda ettii bir gnah ve ceza
evidir; sa ile olan kurtuluu bulacaktr. Mslman ise dnyay
ebed hayat iinde ksa bir menzil diye grr; burada neler
yaplrsa ebed hayatta mkfat veya ne yaplrsa ceza
grleceini bildiren peygamberler gelmitir; onlarn
bildirdiklerine uyanlar saadete erer; kt yola gidenler bedbaht
olurlar. nsann vazifesi, gsterilen doru yolda hayrl iler
yapmaktr.(12)
Tarihin vazgeilmezlii insan dncesinin kanlmaz
bir baka zelliine dayanyor. Sosyal olaylar hakkndaki
dncemiz genellikle kendi hayatmz boyunca edinmi
olduumuz tecrbelerimize dayanr. Rastladmz olaylarn
daha nce rastlam olduumuz benzeri olaylar zerinde
dnerek bunlardan baz sonular karr; sonra yeni olayla
eskiler arasnda grdmz benzerlikler lsnde bu
sonular yeni duruma uygularz.(13) Ancak sosyal olaylarn ve
messeselerin ounlukla insan hayatn aan bir tarihleri
vardr; bu yzden daha iyi bir perspektif kazanmak isteyenler,
kendi tecrbelerinin snrlarm ap daha geriye gitmek, "tarihe
eilmek" zorundadrlar. Bu eilme sadece tarih aratrclar veya
sosyologlarda deil, herkeste grlr. Manheim, bu denemenin
banda naklettiimiz gibi, bu ilginin sosyal d ve k
zamanlarnda daha ok grldn sylyor. Gerekten, bir
eyin izahn yapmak, hereyden nce onun tarihine bakmak
demektir. Bu mecburiyet sosyal olaylarn mahiyetinden ileri
geliyor: Sosyal olaylar tarih olaylardr, yani bir zaman sreci
iinde meydana gelirler ve bu zaman bazan ok (bir insann
mrn aacak kadar) uzundur. Hi kimse imdi grdklerinin
daha nce "ne" olduunu renmeden yapamaz. Tarih imdiki
65
mansyla ok sonralar ortaya km olmakla birlikte, tarih
dncesi en ilkel cemiyetlerde bile vardr.(14)
nsanlar dnyann ve insanln gemii yannda kendi
ahs "tarih"leri de yakndan ilgilenirler. Kendine anne, baba,
akraba arayanlarn psikolojisi yakndan incelendii takdirde
grlecektir ki, bunlar sadece dayanacak bir aile aramyorlar,
kendilerini kklendirmek ve bir tarihe balamak istiyorlar.
nsanlk o kadar geni ve o derece soyut bir btndr ki, sadece
bu btnn bir nitesi olmak, ancak pek az sayda kimseyi
tatmin edebilir. nsanlarn byk ekseriyeti bu btn iinde
kendi husus yerini kesinlikle bilmek ister: Bir ailenin ferdi, bir
evrenin insan, bir milletin mensubu olduu takdirde
ahsiyetini bulur. Kendi husus tarihi ona bu ahsiyeti vermeye
yaramaktadr. Bu bakmdan tarih arama veya kknn
derinliklerinde saadet duyma, sadece "soylu" (asilzade) denilen
aile mensuplarna mahsus birey deildir; asl faziletin soya
deil, iyi ahlka bal olduuna inanan bir kimse de en az
aristokrasi dknleri kadar kendi soyuna merakldr.
Mill tarih cereyanlarnn milliyetilik hareketleri ile
birlikte gelimesinin balca sebebi ite budur. nsan nasl aile
kkn bulduu zaman kendini belli ve bamsz bir hviyete
sahip olarak grrse, milletler de mill tarihlerinin eseri olarak
kendilerinin bamsz, mill zelliklere sahip varlk btnleri
olduklarn idrak etmektedirler. Milliyetiliin douu bir
bakma mill tarihin douu demektir; bazan bu tarih objektif
gereklerden ok efsanelerden ve arzulu dncelerden (hlya)
ibaret olsa bile, daima ayn fonksiyonu grr: nsanlar millet
denen bir sosyal btnn paralar olduklarna inandrmak,
bylece onlar arasnda birlik ve dayanmay salamak. Hi
phesiz, bu tarihler "mill" bir sosyal nizm meru ve hakl
gstermek gibi bir gaye de tayabilir. Hegel kendi zamanndaki
Prusya devletinin tarihin son merhalesi olduunu sylyordu.
Bizde ve dier imparatorluk art ve smrgesonras mill
devletlerde de halihazrda ulalan merhalenin mmkn olan en
yksek seviye olduunu, daha nceki dnemlerin kusurlu ve
karanlk olduu zellikle belirtilir. Fakat tarihin yorumu daima
mill birliin pekitirilmesi gibi bir gaye gznnde tutularak
66
yaplmaktadr.
Burada tarih uuru denilen ve zerinde pek ok tartma
yaplan bir kavram karmza kyor. Tarih uuru, tarihin ak
hakknda belli bir gr sahibi olmak demektir. nsan tarih
olaylarn manl bir btn iindeki paralar halinde grd
anda "tarih uuru" kazanm olur. Bu bakmdan Marksist'in "snf
uuru" kavram ile tarih uuru birbirine ok yakn eylerdir.
Marksist adan tarih uuru, proletaryann bir snf olarak
gemii ve buna bal olarak gelecei hakknda Marx'n verdii
gr benimsemek mnsna gelir. Manc'a gre tarih
menfaatleri birbirine zt olan snflarn kavgasndan ibarettir.
Buna karlk mill devletlerde "mill tarih uuru" zerinde
durulur. Mill tarih uuru, millete ait tarihin basit vakalar
ynndan ibaret deil de, bugnk kaderi izen manl bir
zincirin halkalar halinde anlalmas demektir. Her iki halde de
tarih uuru gerek halihazrda, gerek gelecek iin baz sonular
dourmas bakmndan nemlidir. Snf uuru kazanan
proletarya kendi snfnn menfaati ile br snflarn arasndaki
temel ztl grecek (tabi, Manc'n iddiasna gre) ve tarihin bu
ztl kendi zaferi istikametinde zmeye doru gittiine
inanacaktr. Dier taraftan milliyetilerin savunduu bir mill
tarih uuru o milletin insanlarn belli bir mill benlie sahip
kimseler haline getirecek, bu da ortak tarihe sahip insanlarn
yine ortak alma ile kuvvetli bir istikbal verebilecekleri fikrini
kuvvetlendirecektir.(15)
Mill tarih uuru, grld gibi, basit bir tarih
bilgisinden ibaret deildir. Buradaki uur kelimesi bilgi ile
birlikte ve belki ondan daha ok duygu mnsnda
anlalmaldr. nsanla tarih arasnda tpk insann kendi
hayatna ait olaylarda olduu gibi bir hiss ballk kurulduu
takdirde o zaman insantarih zdelemesi (identification)
mmkn olmaktadr. Bir milletin fertleri o millete ait tarihin
byk olaylarn kendi zel gemilerinin olaylar halinde
grmeye balaynca bu zdeleme olmaktadr. Kendi
gemiimiz nasl bizim ahsiyetimizin temelini tekil ediyorsa,
milletimizin gemii de milletimizle birlikte hepimizin maldr.
Bu gemiin iinde herey vnlecek mhiyette olmayabilir,
67
belki insan utandrc eyler de bulunur; ama hepimizin zel
gemiinde bu trl utanlar yok mudur?
Mill tarih uuru, milliyetiliin temelini tekil ettii iin,
ona en ok dman olanlar da milliyetilik aleyhtarlardr. Bu
tavrn tipik misli Sovyetler Birlii'nde grlebilir. Orada mill
varln dil, sanat, edebiyat, vatan ilh. meydana gelii mnsnda
bir tarih anlay yasak edilmi, bunun yerine proleterya'nn
sosyal mcadeleleri asndan yeni bir tarih retilmitir. Sovyet
tarih tezi'nin esas Sovyet mparatorluu'nda yaayan eitli
milletlerin bamsz ahsiyet olarak varlklarn devam
ettirmelerine yarayabilecek ipularn ortadan kaldrmak,
bunlarn yerine btn Sovyet cemiyetini ortak bir "proletarya"
parantezinde toplamaktr. Bu gayede bir dereceye kadar baar
gstermi saylabilirler: ancak Bolevik htilli'nin heyecan ve
kargaalk gnleri, Stalin'in despotizmi geride kaldka kllerin
altndaki atelerin tekrar parladma ahit oluyoruz.
Sovyet tarih tezinin prensip olarak tan karsndaki bir
rnek ise Trkiye'de Cumhuriyet inklbyla birlikte ortaya
kan tarih anlaydr. Cumhuriyetiler milliyet esasna dayal
yeni bir Trkiye kurmak zere yola ktklar iin, Trk tarihi
aratrmalarn ve yaynlarn bir devlet grevi halinde
stlendiler. Tarih iinde mill olmayan hereye kar (tabi, kendi
milllik llerine gre) aleyhte bir tavr takndlar. O kadar ki,
Trk tarihinin slm medeniyeti iindeki gelimesi adet uzun
bir kbus gibi gsterildi. (16) stelik Cumhuriyet
inklplarnn Osmanl Saltanatna kar karak bir varlk
kazanmalar onlarn genellikle slm tarihine olduu kadar,
Osmanl tarihine de kar kmalarna, bu devreyi adet Trk
tarihi iinden atmalarna yol at. Halbuki Trk milleti iin asl
tarih, yani eserleriyle ve hatralaryla canl bir ekilde yaayan
tarih Osmanl Tarihi idi. Bu yzden Trkiye'de milliyetilik
uruna mill tarih tezine sarlanlar hakikatte bugn iinde
bulunduumuz mill tarih buhrannn temellerini atm
oluyorlard.
Dipnotlar
1. K. Manheim, Essays in Sociology and Social Psychology, London,
68
Routledge and Kegan Paul.
2. Bildiimiz kadaryla bu sz "muasr medeniyet seviyesine ulamak
ve onu amak" eklinde ortaya atlmt. imdi amak yerine sadece erimek
dendiine gre, Trkiye'deki Batc aydnlarn emel seviyesi gitgide
dmektedir. Hatt bazlar ancak ikibin yl sonra imdiki Bat seviyesine
ulaabileceimizi iddia ederek siyas skandal konusu olmulardr.
3. Yakn gemie ait htralarn ok fazla ve canl olmas da bu hususta
byk rol oynamaktadr. Belki de ayn sebeplerle bazlar imdiden Atatrk
devrini zlemeye balam bulunuyorlar.
4. lerici ve ilericilik terimleri iin bu kitabn birinci ksmnda verilen
ksa bilgiye mracaat edilebilir.
5. mparatorluun bize ok cazip grnen taraflar iin benim Trk
Kltr ve Milliyetilik (tken Yaynlar) adl kitabmn Dndar Taer'le
ilgili blmne baknz.
6. Btn inklp hareketleri daha nceki dnem hakknda iyi niyet
besleyenleri ayn ekilde sularlar. Nitekim bizde irtica tbiri ilk defa kinci
Merutiyet devrinde km ve mrteci szyle kinci Abdlhamid dnemine
sempati duyanlar kasdedilmitir.
7. zellikle J. Plumb'un The Death of ihe Post (Penguin) adl kitabna
baknz.
8. Hegel'in tarih tezi ve onu takip edenler bu tipin ilk akla gelen
rnekleridir. Marx'n pek mehur olan tarih tezi ayn gelenein iinde ele
alnr. Hegel ile Marx arasdaki en keskin sistemli uyumazlk, bunlarn tarih
felsefelerinde grlmektedir. Hegel'e gre tarih, esprinin hrriyete doru
yrydr. Hrriyet ancak kendi uuruna varmakla elde edilir; kendi
uuruna varmann mutlak hali ise Tanr'dadr. Tarih Tanr'nn bir biyografisi
mahiyetindedir... u halde tarih hrriyet fikrinin inkif eklinde grlebilir.
Fakat buradaki hrriyet sizin veya benim hrriyet anlaymz deildir;
burada ancak cemiyetin objektif ruh'u ve onun gelenekleri, kanunlar, ahlk
normlar asndan bir hrriyet bahis konusudur. Biz bu kttr kompleksi
(yani cemiyet) iinde ancak pek cz'i bir yer igal ederiz.
Marx, bu teze esas itibariyle kar kt. Onun asl itiraz tarihi
gayrsah kuvvetlerin deil, insanlarn yapt noktasnda idi. "Tarih,
hedefleri peinde koan insann faaliyetlerinden baka birey deildir" diyor.
Fakat Marx burada "insan" derken tek bana insan deil, sosyal snflar
kastetmektedir. Ona gre tarih devaml olarak hrriyete doru deil, yaama
vastalarnn sosyalizasyonuna doru ilerlemektedir. Zaten bu sosyalizasyon
o l m a y n c a h r r i y e t t e n d e b a h s e d i l e m e z .
Bu konuda fazla bilgi edinmek isteyenler S. Hook'un From Hegel to Man (Univ.
of Michigan Press) adl eserine bavurabilirler. Ayrca Bronowski'nin
"Westem Inteectual Tradition" (Pelican Books) adl eserinin son blmnde,
R. Tucken'in "Philosophy and Myth in KarlManc" adl eserinde gerekli bilgi
vardr.
9. Tarihi (Historicist) doktrinlerin ilm deeriyle ilgili en geni
aratrmalar ilim tarihisi K.R. Popper yapm bulunuyor. Popper, The
Poverty of Historicism (Harper Torchbooks, 1964) adl eserinin nsznde
69
kendi tezini ylece zetlemektedir:
1) nsanlk trihinin gidii insan bilgisinin gelimesinin ok byk
tesiri altndadr (Bizim fikirlerimiz, ilm fikirlerimiz dahil, u veya bu cinsten
madd gelimelerin birer yan rnnden ibarettir diyenler bile bu iddiamzn
doruluunu kabul ederler).
2) Biz ilm bilgimizin ilerideki durumunu rasyonal veya ilm
metodlarla nceden kestiremeyiz.
3) u halde biz insanlk tarihinin ileride alaca ekli tyin edemeyiz.
4) Bu demektir ki, bir teorik (ilm) tarihin mmkn olduu fikrini
reddetmek zorundayz; yani teorik fizik karl bir tarih sosyal ilim
kurulmas mmkn deildir. Tarihin ilerideki durumunu kestirmemize
yarayacak ekilde tarih gelimenin bir ilm teorisi kurulamaz.
5) u halde historicist (tarih kaderci) metodlarnn temel gayesi
yanltr; tarih kehanet doktrinlerinin hibir deeri olamaz.
Burada esas iddia iki numara ile ifade edilendir ki, bu da kendi bana
inandrc bir mahiyet tamaktadr. yle ki, eer byyen ve gelien bir bilgi
sz konusu ise, o zaman biz ancak ileride bileceimiz eyleri bugnden
bilemeyiz... Hibir ilim adam veya hibir hesap makinesi, ilm metodlarla,
kendisinin ileride varaca sonular zerinde prediction yapamaz.
10. K. H. Ropper, The pen Society and Its Enemies, cilt 2, s. 278,
Harper Torchbooks. Bu kitap "Ak Toplum ve Dmanlar" ad altnda
Trke'ye de evrilmitir.
11. Geni bilgi iin bkz. Alban G. Widgery, Interpretations offfistory.
George Allan and Unwin, London, 1961.
12. Bu rnekleri gnlk hayatta rastladmz yaygn yorumlar olarak
veriyoruz. Bunlarn dnda elbette daha pek ok tarih doktrini vardr ki,
bunlarn bir ksm anonim yorumlar, bir ksm belli bir filozof veya
dnrn ortaya att tarih anlaylardr. Gnmzde insanlar en ok
megul eden tarih doktrinleri zellikle ondokuzuncu yzylda ve yirminci
yzyln banda ortaya atlanlardr. Bir nceki maddede zikredilen esere
baknz. Bu doktrinler genellikle tarih felsefesi ad altnda ele alnr. Tarih
olarak edinilen bilgilerin nda, bu olaylarn gerisinde hangi temel
faktrlerin yattn aratrma gayretine tarih felsefesi adn veriyoruz. Bu
mnda tarih felsefesi sadece birtakm filozoflarn veya limlerin sahip
olduklar dnceleri iine almaz; herkesin nasl bir "hayat felsefesi" varsa,
herkesin bir de "tarih felsefesi" olduu sylenebilir. Ksacas, tarihte birtakm
genel prensip, kanun, veya temayllerin bulunduu fikri herhangi bir insan
kadar insanln byk kafalarn da megul etmitir. Bu arada dinlerin de
tarih felsefeleri vardr; dolaysyla her dinin mensubu, tarihi belli bir adan
yorumlar.
13. Bu dnce tarznn zaman iindeki srp gidiine bakarak (tek
tek olaylar gzleyip onlardan sonu karmak) tarih hakknda endktif bilgi
edindiimiz sanlr. Fakat tek tek olaylar, insann kafasnda baz hipotezler
olmadka, hibir bilgi vermez.
14. lkel toplumlarda efsanelerin tarih mnsnda kullanlmas
hakknda bkz. Mircea Eliade, Aspects du Mythe (Gallimard).
70
15. Mill tarih uuru fikrinin dogmatik bir tarih yorumu tekil
etmeyeceini ayrca izaha lzum yoktur
16. Bu grte elbette ki o devrin aydnlarna hkim olan avm
pozitivizmin de nemli pay vard.