Erol Güngör - Türkiye'de Misyoner Faaliyetleri PDF

Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri / www.hisargazetesi.
com
1

TRKYEDE
MSYONER
FAALYETLER

Prof. Dr. Erol Gngr

2003 HSAR Kltr Gnllleri
www.hisargazetesi.com

Yayna Hazrlayan:
Murat Emre ahin

Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri / www.hisargazetesi.com
2
TRKYEDE
MSYONER
FAALYETLER

Prof. Dr. Erol Gngr

Bu elektronik metin, HSAR Trk ve slam Klsikleri
projesi erevesinde hazrlanmtr. Fikir ve Sanat
Eserleri Kanunu gereince yalnzca okunmasna izin
verilmitir. Herhangi bir yolla oaltlmas ya da ticar
amalarla kullanlmas kanunen
yasaktr.

2003 HSAR Kltr Gnllleri
www.hisargazetesi.com

Yayna Haz rlayan:
Murat Emre ahin
3

NSZ

BU KTAP Trkiye'deki yabanc kltr
hakimiyetinin bir ksm, yani Hristiyanlk telkin ve
propagandas zerinde yaplm kk bir
aratrmann mahsuldr. Hatta ona, Trkiye'deki
Hristiyan misyonerlerinin faaliyetlerinin tarihesine
ait baz notlar ihtiva eden bir risale gzyle bakmak
daha doru olur. Ne tarih, ne de lm bir aratrma
iddias tayan bu risale, 1957 ylnda stanbul
Milliyetiler Dernei'nde konferans halinde verilmek
zere kaleme alnmt. Aradan alt yl getikten
sonra zerinde hibir deiiklik yapmadan
nerediyoruz.
Trkiye'deki Hristiyanlatrma faaliyetleri,
bugne kadar pek az ele alnm bir mevzudur.
Zaman zaman muhtelif gazete ve mecmualarda
mnferid din deitirme hadiseleri vesilesiyle baz
yazlar kmaktadr. Fakat bunlarn ou, meseleyi
bir kltr problemi olarak alacak yerde, slamiyet ve
Hristiyanlk arasnda lzumsuz doktrin
mukayeselerinden ileri gitmiyor. Bilhassa eski
melliflerin yazlarnda hep bu din mukayesesine
ehemmiyet verilmitir. Son senelerde yazlan baz
4
makalelerde ise mcerret bir husumet duygusundan
baka ey gremiyoruz. Halbuki Trkiye'deki
Hristiyan kltr, yerli kltrn urad tahribat
neticesinde onun yerine kaim olmak zere yaylan
bir itimai vetire tekil etmektedir. Bu vetirenin
tarih inkiaf ve halen katettii merhaleyi ksaca da
olsa gzden geirmek ok faydal olacaktr.
lm aratrma yapmaktan ziyade, problem
hakknda bir fikir vermek zere hazrlanan bu kitap
bir eser btnlnden mahrum bulunmakla
beraber, hadiseler hakknda okuyucuya geni bir
bilgi vermektedir. Salahiyetsizliin meydana
getirecei hatalardan kurtulmak ve hadiseleri tarafsz
bir ekilde arzedebilmek iin bilhassa Hristiyan
misyonerlerinin kendi eserlerinden rnekler alm
bulunuyoruz. Okuyucu, aratrma esnasnda
karlatmz glkleri de hesaba katmaldr. Esas
itibariyle Trkiye'de cereyan eden hadiseleri ele
aldmz halde, bu bilgiyi Trk neriyatndan deil,
yine ngiliz, Fransz ve Amerikan misyonerlerinin
yazdklar kitap, makale ve raporlardan temin etmek
mecburiyetinde kaldk. Bibliyografyadan da
anlalaca gibi, mracaat edilen kaynaklar arasnda
bize ait olanlar pek az bir yekun tutuyor. Orta arkta
ve dolaysiyle Trkiye'deki Evanjelizasyon (ncili
yayma) hareketleri ngiltere, Amerika ve Fransa'da
bu faaliyeti organize eden cemiyetlerin nerettikleri
eserlerde anlatlmaktadr. stanbul ktphanelerinde
bunlardan ancak birka tanesi bulunuyor. Bu
eserlerden ounu hususi ktphanelerden
bulduumuz gibi, bir ksmn da ikinci elden takibe
mecbur kaldk. Yabanc kaynak bulunamad zaman
bavurduumuz yerli neriyat ise umumiyetle
aratrmann shhatn bozan ve vesika kymeti
tamayan gazete haberleridir. Son ksmda
5
mparatorluun son devirlerindeki faaliyetlere ait
baz vesikalar aynen koyuyoruz.
Trkiye'de bugn Hristiyan kltr din veya
baka yollarla, nfuzunu daha ok hissettirmektedir.
Yakn senelerde cereyan eden ve henz tarihe intikal
etmeyen hadiseleri burada zikretmiyoruz. Fakat
meseleyi byle tarih deil, itima ve kltrel
zaviyeden ele alp inceleyecek daha cidd ve ilm
eserlere iddetli bir ihtiya vardr. Bu kitabn
nerindeki asl gaye de, byle bir almaya olan ihti-
yac belirtebilmek oluyor.
stanbul, 14
Austos 1963
E.
KIREHROLU

6

GR

Bugn Trkiye, birbuuk asrdanberi girmeye
alt bir medeniyet dairesinin eiinde
bulunmaktadr... Millet halinde bin sene kendisin!
youran bir medeniyetten dierine intikal esnasnda
ortaya kan buhran yznden eski deerler
nizaminin da byk bir tehlike geirdii
muhakkaktr... Henz mill nizamm kurmam bir
cemiyetin bu buhran iinde ksr ve kuru bir
muhteva ile Bat medeniyetine geiinin douraca
mahzurlar cidd bir ekilde dnlmesi gerekecek
kadar nemlidir.
Mevcut kltr kargaalnda mill kltr
zayflatan noktalardan biri de Hristiyan milletlere
mahsus pek ok unsurun gnden gne
memleketimize giriidir. Bu durum Trkiye iin
nemli bir mesele tekil etmesine ramen zerinde
pek az durulduunu gryoruz. mparatorluk
devrinden itibaren yabanc kltr ve bilhassa
Hristiyan kltrnn Trkiye'de oynad rolden
bahseden melliflerin say onu gemiyor. Bunlarn
almalar ise mnferid makaleler ve bir-iki risale
halinde kalmtr. Yazlanlarn muhtevasna bakacak
7
olursak ayn kifayetsizlii burada da grrz.
Memleket meseleleri hakknda senelerce kalem
oynatm muharrirlerin bu mevzudaki yazlar
gazetecilik slub ve muhtevasnn seviyesini
aamamaktadr.
Trkiye'de Hristiyan misyonerlerinin ilk
faaliyeti bilhassa Ermeniler zerinde grlr. Daha
nce siyas hu dutlarn zorlanmasyla elde
edilemeyen netice bu defa silahsz bir tarzda ve
tamamen kltr yoluyla balamtr. Aslnda bu
trl hareket ncil'in koyduu esasa da uygundu.
Hal ordularnn kuvvet kullanarak yapamad eyi
va'z ve nasihatla, kitaplarla, risalelerle, mektep ve
hastahanelerle yapmak zere silahsz bir misyoner
ordusu Osmanl mparatorluuna akn etti. Bunlarn
vazifesi her eyden nce, imparatorluk hudutlar
iindeki yerli Hristiyan kiliselerini slah ederek bu
cemaatleri cahil bir yn olmaktan kurtarp,
Trklerin karsna bir kuvvet halinde karmakt.
Fakat almalar bununla da kalmad. Kendi
ifadelerine gre "nsanlarn ruhlarn kurtarmak" iin
her tehlikeye atlan ileke Hristiyan papazlar, dier
cemaatlerin yani Mslmanlarn da arasna girdiler.
Memleketlerinden byk yardm gren bu misyoner-
ler, ellerine geen paray tek kuruuna kadar sarf
ederek Hristiyanla yeni mntesipler kazandrmaa
alyorlard. Fakat ok defa hayatlar pahasna da
olsa, buna muvaffak olamadlar. mitlerini
kaybetmemilerdi. Nihayet dorudan doruya din
telkininin bir faydas olmad anlald. Bu defa
sadece iman ve itikad zerinde deil, btn bir din
ve mill kltr yaymak iin uzun vadeli faaliyetlere
giritiler. Bylece bu memlekete misyonerler
8
vastasiyle giren kltr artk yalnzca din deildi.
Bilakis din taraf bir tarafa brakarak ilim ve teknik
kymetlerden balayp, elence vastalarna, her trl
zevke, rf ve adete kadar kendi din ve milletlerine
has unsurlar yay-maya baladlar. phesiz
Trkiye'de bu yabanc kltr unsurlarnn grlmesi
sadece misyonerler yznden olmamt.
Garpllama hareketleri dolayisiyle zaten bu kltrle
karlaacaktk. Fakat alnmas lazmgelen unsurlarla
beraber -bunlarn ayrlmaz bir paras olmayan-
birtakm din, mill unsurlarn da girmesi itima
bnyede byk sarsntlar meydana getirecekti.
Muayyen bir teknik seviyeye ulald zaman
itima mnasebetlerde de zarur bir deime
grlecei doru olmakla beraber, bu deimenin -
bizdeki gibi- mevzubahs teknie erimeden Ortaya
kmas, gerek cemiyette, gerek kltrde nemli bir
krize alamettir. Bu yzdendir ki, Hristiyan
kltrnn Trkiye'ye girmesinden kastedilen mana
hibir zaman u veya bu kimselerin Hristiyanl
kabul edii deildir. Zira burada nemli olan nokta
sadece Hz. sa'y veya Hz. Muhammedi tanmaktan
ziyade, bu inancn etrafnda doan kltr ve bu
kltrn milletlerin itima hayatnda oynad
roldr. Bugn hristiyanlatrma faaliyetlerinin
istikameti de ite bu yne dorulmutur. Hatta bu
kltr alamak hareketinin arkasnda siyas gayeler
gdld de -bilhassa iptida memleketlerde-
grlyor. htiyar bir Afrikalnn bir ngiliz
misyonerine syledii u sz ok dikkate deer: "Siz
buraya ilk geldiiniz zaman bizim topramz, sizin
de mukaddes kitabnz vard. imdi bizim mukaddes
kitabmz, sizin topranz var..."
9
Netice itibariyle, Trkiye, mill kltr meselesini
halledip, kendi mill kymetler nizamn kurmadka
dev bir medeniyet karsnda hibir zaman kuvvetli
bir unsur olamayacaktr. Hristiyan kltrnn
yaylmas da bu nizamszlktan istifade etmektedir.
imdi bu yaylma hareketlerini daha etrafl bir
ekilde gzden geirelim.

10

11

TARHE

Orta arkta Hristiyanlk

Hristiyan alemi, din propagandasnda Hz.
sa'nn u szlerine esas itibariyle istinad etmektedir:
"Gidin ve yeryznde her yarata ncil'i vaz'edin!
Siz bana Kuds'de de, btn Yahudiye'de de ve
Samaria'da yeryznn en son parasna kadar,
ahidler olacaksnz."
Bu emrin onlar arasnda "Gidin ve insanlar
arasnda Tanr'nn alemmul hakimiyeti
(mparatorluk)ni ve gereini tesis edin" eklinde
tefsir edilmesi ile Yahudilerden sonra ikinci bir arz-
mev'ud ideali yaratlm oldu.
Yaylma devirlerinde "Salib fetihleri" denilen
hareketlere bir gz attmz zaman Orta arkta ilk
Hristiyan havarileri olarak St. Andrew, Philip, St.
Matthevv, St. Bartholemevv, St. James ve St. Mark'
gryoruz. Bunlardan St. Andrew Skitia, Trakya ve
Makedonya'da, Filip Frikya'da, St. Matthevv
Arabistan'da almlard. Bilahare St. Mark
skenderiye'ye, Juddas Thaddeus ise ran'a kadar
12

giderek ncil'i bu "mukaddes lkeler"e tadlar.
Bu ilk devirlerde Anadolu'da en messir faaliyeti
gsteren, phesiz Ermenilerin ihtida (tanassur)
snda barol oynam bulunan Gregory'dir. Hz.
sa'dan sonra 257 senesinde doan Gregory,
Kayseri'de bir Hristiyan kadn tarafndan
yetitirildikten sonra Roma'da Prens Tiridates'in
hizmetine girmiti. Tridat'la birlikte Erme nistan'a
gelen Gregory, putperest tanrlarna itibar etmedii
iin 50 sene zindan cezasna mahkum edilmi, fakat
bilahare Prens'i hristiyanla ikna etmiti. "Artk batl
ilahlardan vazgeip Hz. isa'nn hizmetine giren
ahane zalim" Anadolu'yu hristiyan etmek iin
almaya balad. 302 tarihinde John ismini alarak
Frat nehrinde vaftiz olan Tiridat, ilk hristiyan
Ermeni kraldr.
1

Yine Hz. sa'dan 312 sene sonra, Hristiyanl
kabul eden imparator byk Konstantin, znikte ilk
umum konsili toplayarak (325) hemen btn Orta
ark memleketlerinden papazlar ard. Konsile,
Yunanistan, Makedonya, Kk Asya eyaletleri, ran,
Arabistan, Suriye, Lbnan, Msr, skenderiye,
Tebaia, Herakleopolis, Filistin ve Kbrs'dan cem'an
318 murahhas gelmiti.
Bu geni faaliyet ve siyas iktidar sayesinde
yaylp gelien Hristiyanlk, iki buuk asr sonra
karsnda en byk hasmm bulmutu. Bu hadise
bir ingiliz misyoneri tarafndan yle anlatlyor:
"ncilin mukaddes diyarlara serptii k sratle
byd ve yedinci asrdan bu tarafa bu diyarlar
slamn tulu'u ve zaferiyle karanla gmld.

1
The Conversion of Armenia, p.139
13

Muhammed (vlen) 570 tarihinde Mekke'de,
babasnn lmnden sonra domutu. Asil bir Arap
ailesinin ocuu idi. Alt yanda iken annesi Amine
de vefat etti ve kalan yetim, akrabasnn himayesine
verildi. 25 yanda bu yakkl Arap genci dul Hatice
ile evlendi ve bylece zengin oldu. Birok ticar
seyahatlerinde ok malumat edindi. Uzun zihn
mmareselerden sonra Allah tarafndan mlhem
olduuna inand ve kendini O'nun peygamberi ilan
etti... Vefatndan nce btn Arabistan
yarmadasnda onun temporal ve manev kudreti
hakimdi. Yirmi yldan daha az bir zamanda batl
peygamberin muzaffer muakkipleri salibi indirdiler
ve Msr'da, Filistinde, Suriye'de, Kbrs'ta, Kk
Asya'nn bir ksmnda, Ermenistan'da, ran'da hilali
ycelttiler".
2

Hristiyan mellifleri, eski kiliselerin, slam
fetihleri dolayisiyle, hayatiyetini kaybetmesine sebep
olarak, hristiyanlarn mslmanlarla olan mtemadi
mnasebetlerini gsterirler. Zira bu yzden onlarn
da kendilerine tamamen yanl olan u iki hususa,
yani ahlak karakterin kurtulu iin esas olmadna,
keza normlarn ve merasimlerin Tanrnn inayetini
temine kafi geldiine inandklar kanaatindedirler.
Bu suretle, yine kendilerine gre Hz. sa'nn dedikleri
kmt: "Eer sendeki k karanla inklab ederse
bu ne byk zulmettir!"
slamdan sonra asrlardr gayri-faal birer
messese halinde kalan Gregorien, Yunan-Ortodoks,
Suriye, Nasturi ve Kpt Kiliselerini ayn zamanda
mthi bir cehalet kaplamt. Bunu itiraf etmekle

2
The Ascending Cross, W.A.Essery.p.29.
14

beraber kabahati onlarn slam akidelerini temessl
etmelerinde gren misyon tarihilerinin hakikatten
ne kadar uzaklatklarn o alarn slam kltr ve
medeniyeti isbata kafidir. stelik slam srf ibadete
istinad eden bir din eklinde gstermek
istemektedirler. "Bu oriental kiliseler, slam
komularnn ihtidas iin byk bir mani tekil
etmektedirler. Mslmanlar, bir tek Allaha, keza
Ahd-i atik ve Ahd-i cedid'in ayn meneli olduuna
inanrlar. Fakat Kitab- mukaddesleri tahrif edilmi
sayarlar, sa'nn uluhiyetini tekzib ederler, dinin
maneviyatndan habersizdirler ve hristiyan
komularna dman nazariyle bakarlar.
Hristianln sadece oriental tipini grerek onun
gayr-i ahlakiliini ve putperestliini istihkar; Latin ve
Grek kiliselerinin her ikisinin de hayal ve yaratma
mahsul eylere ibadetini protesto ederler."
3

ki kuvvet arasnda ilk byk atma Ehl-i Salb
seferleriyle balad. slamn nfuzunu krmak ve
mukaddes beldeleri ele geirmek zere kral ve
zadeganndan serse rilerine kadar yzbinlerce
Avrupal tam iki asr Anadoluya yrd. Her girdii
yere zulm ve vahetten baka bir ey getirmeyen bu
maceraperest gruh, bakalarna reva grd feci
akibete kendisi de maruz kalarak Anadolu
bozkrlarnda tarumar oldu. Kudse kadar gidip
ehri zapteden bir kol, yetmi bin kiiyi katlederek
barbarlk tarihine bir yeni me'um sahife ilave
etmiti. Sonraki hristiyan propagandaclar zaferle
deil de malubiyetle neticelendii iin bu hareketi
sa'nn tasvib etmedii bir yol olarak tavsif ederler.

3
The Greek Church and Protestan Missions, p.9.
15
Zira onlar manev deil, cisman silahlarla
dmlerdi. Ehl-i Salb muzaffer olsayd Hz.
sa'nn szlerinin kimsenin hatr ve hayaline
gelmeyecei, hatta tarihlerinin eref sahifesine
geecek bir cidal olarak yadedecekleri aikard.
Netekim daha sonra klla kazanlamayan davay bir
baka yoldan halletmek zere silahsz misyon
faaliyetlerine balayacaklardr.
lk misyon faaliyetleri (silahsz propaganda) on
sekizinci asrda Moravya kilisesinin almalaryla
balar. Eski Bohemyallardan gelen bu kilise, Kont
Zinzendorfdan itibaren ateli bir misyon merkezi
olmutu. Moravynllar, ran'daki Mecsleri ihtida
ettirmek fikrine kapldlar. Zira ranllara, sa'y
tanmak iin Beytllahma kadar geldikleri iin
arkn akll adamlar gzyle bakyorlard. 1747
senesinde, bir hekim olan Hocker ile cerrah Rueffer
ran'a gitmek zere yola ktlar. Bu tbb misyon Ha-
leb'e kadar geldikten sonra 1500 develik bir kervana
katlarak ran'a doru yrd. Fakat yolda haram
basknna urayarak perian bir halde sfahan'a
girdiler. Bu muvaffakiyetsizlik zerine tekrar Msr'a
dndler. Yolda Rueffer ld, Hocker ise yl
gaybubetten sonra memleketine geldi. Hocker yine
bo durmayp bu defa misyonlar Msr ve
Habeistana evirdi. 1768'de John H. Danke'nin
refakatinde Msr'a geldi. Bir sene sonra Londra'dan
gelen John Antes de onlara mlaki oldu. Bir taraftan
da mehur kaif Bruce'den Habeistan ve halk
hakknda malumat alyorlard. Uzun mddet
Msrdaki ismen hristiyan Kptlerle megul oldular.
Fakat Msr'daki anari onlar misyonu terke zorlad.
16

Otuz alt yllk faslal bir cehidden sonra
memleketlerine dndler.
4

Bundan sonra byk bir faaliyet merkezi olarak
ngiliz hristiyan misyon cemiyetini (C.M.S.)
gryoruz. Cemiyet, 19. asrn balarnda faaliyetini
bilhassa ran'a ve Orta arkta Arapann
konuulduu memleketler zerine teksif etti.
Cambridge'den Henry Martin 1805'de ordu papaz
olarak Hindistan'a gidip dnte ldkten sonra
1815'de yine Cambridge'den William Jovvett, ark
kiliselerini tedkik edip rapor hazrlamak zere
C.M.S. tarafndan tavzif edildi. Jowett Malta'da bir
matbaa kurarak muhtelif lisanlarda binlerce Kitab-
Mukaddes ve ncil bastrarak datt. Bilahare Basle
kollejinden be kiilik bir grup Msr'a geldi. Fakat
buralardaki kiliselerin reformculara ayak diremesi
yznden otuz senelik alma msbet netice
vermedi. Cemiyetin tarihinde bu yzden
mslmanlara kafi hcumun yaplamayndan esef-
le bahsedilmektedir. C.M.S. 1851'de Filistin'de
almaya balam ve bu faaliyet Kuds'den Nablus,
Nasra, Hayfa, Akka, Yafa, Salt, Moab, Kerak,
Beytllahm ve Gazze'ye kadar yayld. 1875'de R.
Bruce bir Acem misyonu tekil etti. 1881'de Martin
Bruce'm hazrlad Acemce Ahd-i Cedid ikmal
edilerek Londra'da Yabanc Biblo cemiyeti tarafndan
bastrlp datld. 1882'de ise Badad ve Musul'da
alan bir Trk-Arap misyonu teekkl etti. Ce-
miyetin 1903'deki yllk raporuna gre bu sahalarda
141 misyoner, 183 yerli yardmc, 1111 muhbir, 75
mektep ve 4600 talebe vard. Bu misyonlarn birinci

4
History of Propagation of Christianity, p.375.
17
gayesi eski kiliselere hayatiyet vermek, ikincisi ise
bu kiliseler vastasiyle mslmanlara hristiyanlk
propagandas yaparak onlar Hz. sa'nn srsne
katmakt.

En eski ve kuvvetli misyon tekilat
ngilizlerinkidir. Daha 1646'da (ngiltere'de
Cumhuriyet ilan olunduu yl) Londra'da parlamento
Hristiyanln neri iin bir cemiyet tekil etti.
1698,1792, 1805 tarihlerinde bu cemiyet yeni
hzlarla tekilatn yayd. ngiltere, Almanya, svire,
Danimarka, Amerika ve Rusya'da binden fazla
merkez tesis olundu.
Merkezi Londra'da olan yalnz ngilizlerin "Hristi-
yanln Btn Dnyaya Neri" cemiyetleri
ondokuzuncu asrda yedibin ube at ve yirmisekiz
milyon din kitab bastrd ve datt. Bu kitaplar
btn dnya dillerine de tercme olunarak ou
bedava verildi.
"... Bu trl messeselerin balcas Y. M. C. A.
(Yo-ung Men's Christian Association)'dr. Hristiyan
gen Erkekler Cemiyeti demek olan bu teekkln
balangc onyedinci asra kadar kar. Msbet ilimler
ortaya atlnca mnevver hristiyan genleri dine
kar lakayd bulunmaya ve elence hayatna fazlaca
atlarak sefahate srklenmeye baladlar. Bu
felaketin nlenmesi iin modern bir cemiyete ihtiya
grld. Bugnk modern ekli 1844'de Sir George
Williams adndaki bir ngiliz tarafndan ku-
rulmutur. Maksat, Hristiyan genlerini barlardan
kurtararak madd, manev ve din bakmlardan
korunmalarn temin etmektir.
18

Y. M. C. A. ngiliz dili konuan her yerde bulun-
maktadr -Oras ister ngilizlerin idaresinde olsun,
isterse baka bir devletin yurdundaki ticar kolonisi
olsun- Bu cemiyetin yedi binden fazla merkezi ve bir
milyon be yz bin azas vardr.
1857'de erkeklerinkinden ayr ve mstakil olarak
kzlar iin de byle bir teekkl yapld. Onun remzi
de Y.W.C.A.
5
dr. Cihan Harbi'nde bu cemiyetler
itilaf devletlerine ok byk hizmetlerde
bulunmulardr.
Londra'da muazzam bir merkez binalar
bulunduu gibi, Uzak ark'da anghay gibi yerlerde
bile byk binalar vardr.
6

Fransa katolikleri, misyon faaliyeti bakmndan
ngiltere ve Amerika'dan sonra gelmektedirler.
Bilhassa bu iki devletin mal ve iktisad imkanlar ve
gittike gelien siyas nfuzlar dolayisiyle Fransz
misyonlar Orta ark'taki messir durumunu bunlar
lehine kaybetmitir. Daha ok Uzak ark'ta alan ve
hakikaten hayret verecek bir gayret gsteren
Franszlar, 1905'deki raporlarna gre, Anadolu'ya
biri stanbul'da dieri zmit'te olmak zere ancak iki
misyoner gndermilerdi.
7
Bilahare yeni
messeselerle tekilatlarn genileten bu
misyonlardan sras geldike bahsolunacaktr.
Amerikan misyonlar 1820'den itibaren bu
sahada grlmektedir. ngilizlerin metodunu takiple
ie balayan "American Board" mene itibariyle
protestan olmakla beraber, almalarnda mezhep

5
Hristiyan Gen Kadnlar Birlii.
6
Kazm Karabekir, Cihan Harbine nasl girdik?
7
Les Missions Catholiques.
19
fark gzetmemektedir. Cemiyet mensuplarndan
Jonas King, Joseph Wolf ve Pliny Fiske zmir, Msr,
Suriye ve Filistin'de cevelan ederek kuvvetli bir
ebeke meydana getirdiler. Bunlardan Jonas King,
Yunanistan'a giderek senelerce Yunan kilisesine bir
hayatiyet kazandrmak iin alt ve henz
istiklalim kazanm bu memlekette kurduu
Evanjelik kiliseyi hkmete resmen tantmaya
muvaffak oldu. Yine ayn cemiyet misyonerleri
1832'de stanbul'da birleerek Ayntap, Diyarbekir,
Bursa, Kayseri, Erzurum, Harput, Mara, Sivas, Tokat
ve Trabzon'da Ermeni mill kilisesinin
reformasyonuna altlar, ran'da faaliyette bulunan
Dr. Justin Perkins'in bu almalar neticesinde
900'den fazla ahs hristiyan olmutu. Alan umum
mekteplere binden fazla talebe kaydedilmi ve
matbaalarda ondokuz milyona yakn sahife baslp
datlmt.
"Elli yllk koyu sisin arkasndan, Trkiye
misyonlar yardm cemiyetine ait ilk parlt
"Evangelical Alliance" mecmuasnda grld. 1853
senesi balarnda Beyrut'tan, Cuthbert Young'un bir
mektubu gelmiti. Young, mektubunda Suriye ve
Kk Asya karargahlarnda grd Allah
yolundaki fevkalade almalar anlatyordu. Ayn
ekilde heyecan dolu mektuplar geen yla doru
sratle birbirini takip etti. Mecmua, bunlardan biri
ile H. G. Dwighftan gelen bir mektubu (ki hususiyle
"ngiliz hristiyanlar Trkiye'deki misyonlara nasl
yardm edebilir" sualine cevapt) neretti. Dwight bu
cevab 22 Mart 1954'de stanbul'dan veriyordu:
"Benim kanaatimi sorarsanz, aadaki tarzlardan
biri veya hepsinden baka bir surette bize yardm
20
edemeyeceinizi sylerim. Birincisi, Ermeni veya
Ermeni-Trk lisanlarnda kitap neri iin para
teberru ederek, (Tercme, basma, cildleme vs. bedeli
dahil), ikincisi, Bebek seminerindeki mektepler
hususunda, ki, her mektebe senede 10 bin sterlin
denecek, ncs ibadet mahalleri inas
hususunda, payitahtta ve vilayetlerde yerli protestan
kiliseleri iin para yardm."
"O srada... Krm harbi ile Tanrnn kullarnn
dnceleri Osmanl mparatorluunu
hristiyanlatrmaya ekilmi ve birou bunun iin
ne yapabilecein! aratr-maya balamt. C. G.
Young ngiltereye dnnce etrafnda derhal Yakn
ark'taki Yunanl ve Ermeniler arasnda manev
reformasyonun ilerlemesine yardm arzusuyla yanan
bir grup kmelenmiti. 5 Mays 1854'de bu
arkadalar arasnda bir kahvalt toplants yapld.
Yine Sir Culling Eardey ve Trkiye'deki
misyonerlerle muhabere eden sekreteri ve
Amerika'da Boston'daki American Board'n sekreteri
arasnda ayn gn mukaddeme kabilinden bir
toplant akdedildi. Bu toplantda bir ihzari komite
tavzif edilmiti... Ceriliyet 3 Haziran Pazartesi gn
Kont Shaftesbury'nin riyasetinde kat' olarak teekkl
etmi ve "Cenub Asya ve Avrupa'nn arkndaki
Evanjelik misyon"lara, hususiyle "Amerikan Board
Misyonlarna Yardm Cemiyeti" yahud "Cenub Asya
Misyonlarna Yardm Cemiyeti" olarak
adlandrlmt. Alnan karar udur: Trk
mparatorluunda ncil vazetmek ve mukaddes
21

abideleri gezmek hususunda rabbani kolaylklar
8
imdi ele gemitir. Orada mevcud misyonlara
refakate devam eden cesaret verici muvaffakiyet
alametleri, hususiyle Ermeniler arasndaki Amerikan
Board misyonu, keza hal-i hazr buhranlarda
memleketin mahsus hal ve artlar ngiliz
hristiyanlarndan, misyonerlik almalarnn
ziyadesiyle tevsi iin iktiza eden nakd yardm
tedariki hususunda husus gayretler beklemektedir."
9

Cemiyetin hakik kurucusu olan C. Young
"Ermeni rkinin, onun vastasiyle Trkiye'ye girmek
iin ak bir kap" olduunu ileri srmtr. Cemiyet
aadaki artlar dahilinde faaliyetine balyor:
1- sim: Trkiye Misyonlarna Yardm Cemiyeti.
2- Mevzi: Cemiyetin gayesi yeni bir misyon
meydana getirmek deil, Trk mparatorluunda
mevcut, hususiyle Amerikallara ait misyonlara
yardm etmektir.
3- Komite ve azalar umum ve muhtelif
ihtidalarla alakal ahslardan mteekkil bir
toplantya memur edilecektir. cabettii kadar sk
itima edecekler ve her itima (toplant) dua ile
balayacaktr.
4- Komite, misyonerlik gayelerine yaplan
tahsisat kullanmadan nce kendini, kuruluunun
hikmeti olan mevzularda malumatlar klacaktr.
Herhangi bir husus. gayeye mteveccih yardmlar
dorudan doruya o mevzua (yardm edenlerin
arzularna mutabk olarak) sarfedilecektir. Fakat

8
Bu rabbani kolaylklar herhalde Tanzimatla bizim tandmz
baz haklar olacak!
9
The Ascending Cross.
22
komite Trk mparatorluunda i gren ferdlere
bata bulunmaya selahiyetlidir. u artla ki, byle
i gren kimseler, mesul ve tannm bir murakabe
altnda olmaldr.
Bundan sonra, Cemiyet direkt Evangelizasyon
yardmlar faslndan ilk olarak stanbul, Antakya,
Arapkir, Harput, Ankara, zmir, Erzurum, Kayseri,
Bursa ve Ayntap'daki kiliseleri ihya ve mektepler
ap neriyat yapmak hususunda yardmlar
yapmtr. Bilahare ibadet yerleri inasna balanm,
ilk olarak 1854'de Bursa'da byle bir yer yaplmtr.
2 Haziran 1854'de buradaki kilise ve mektep binas
Ermeni mahallesinden kan bir atele harab olmu,
ellisi protestan evi olmak zere 140 kadar ev
yanmtr. Yangnn akabinde biri erkekler, biri de
kzlara el ileri ve hristiyanlk retmek iin iki mek-
tep alyor.
kinci kilise stanbul'un "Avrupal mahallesi"
Beyolu'nda ina ediliyor ve bunu Erzurum, Suriye,
Urfa'da dierleri takib ediyor.
ki mhim misyon binasna (kilise deil) da ayn
devrede yardm edilmitir. Bunlardan biri Suriye
protestan kollejidir. Bu kollej eitli gayelerle ve
bilhassa Suriyelilerde yksek kollej tahsili
hususunda bir arzu yaratan kitaplar, mektepler, dua
etme ve misyonerlerin ahs tesirleri kasdiyle
kurulmutur. Bible-House binas, Trkiye hristiyan
misyonlar tarihinde bir devir tekil ediyor. Fakat
birka sene evvel byle bir binann kurulmasn d-
nmek bile bir hayal olarak tavsif edilebilirdi. Bible
House tatandr ve bu bakmdan stanbul'da onunla
kyas edilecek ok az yap vardr. Byk kprden
manzaras, hakim durumu onu gze arpan
23

yekvcud bir eser yapyor. ksm da ok gzeldir.
Giri, mermerle ark tarznda denmitir. Ortasnda
fskiyeli bir eme vardr. Amerikan, ngiliz ve
yabanc Bible cemiyetleri geni zemin kattadr."
10

lk misyoner mekteplerinin almas da
ondokuzuncu asr iinde olmutur. Trkiye'de ilk
misyoner mektebi Miss Mary Reynold tarafmdan
ald. Bu kadn dier Amerikan Board misyonerleri
ile 1826'da zmir'e geldi. "Eer mmknse, Trk
ocuklarna hayat yolunu reteceklerdi." Mektebi
son derece muvaffakiyetli olmutu. Fakat kadn drt
yl sonra stanbul'a nakledildi."
Trkiye misyoner mekteplerinin anas olan bu
kadn, daha birok memleketleri dolatktan sonra
1895'de doksan yanda ld. 1904 ylnda verilen
rakamlara gre Orta ark'ta tahminen altm bin
talebesi olan alt bin kadar misyon mektebi vardr,
zmir mektebinden sonra Ayntap, Harput, Arapkir
ve Mazgirt'te Amerikan-Ermeni misyon mektepleri
almtr. Daha sonra Kuds'te Papaz Gobath'n,
Suriye'de Dr. Holt Yates'in mektepleri grlyor.
Orta arkta en fazla ehemmiyet verilen merkez s-
tanbul'dur. stanbul, imparatorluk devrinde slam
aleminin merkezliini yapt gibi, bugn de en
kuvvetli Mslman devletinin byk kltr
merkezidir. Bu mevzuda Alman ark misyonlar
mdr Doktor Lepsiyos, slam mecmuasnda
yazd bir makalede unlar sylyor:
"Salp ve hilal arasndaki cidal, muhit dairesi
zerinde deil, mstemlekelerde deil, Afrika, yahud
garb Asya'da deil, slam harekat ve faaliyetin Asya

10
The Ascending Cross.
24

ve Afrika'ya intiar ettii asl merkezde yaplmaldr.
Btn slam milletlerinin sabit nazar stanbul
zerindedir. Eer orada birey yaplmazsa, yaplan
baka eyler de az ok heba olur."
Bunun iindir ki, misyoner tekilatnn
takriben en mhim ve kuvvetlisi "Amerikan Board"
messesesi hemen hemen btn faaliyetini Anadolu,
Rumeli ve Suriye'ye hasretmitir. 7 Darlfnun, 43
yksek mektep, 417 mektep ve 5 ruhban
messesesini bu tekilat idare eder. Beyrut
Darlfnunu dahil olduu halde bu misyonerlerin
Yakn arkta 188 messeseleri vardr.
11
Franszlar
560, ngilizler ise 50 messeseye maliktirler.
"Asya-i Trk'deki misyon tekilat garb Trkiye,
merkez Trkiye ve ark Trkiye misyonlar olmak
zere e ayrlr. Garb Trkiye misyonunun
faaliyeti Avrupa-i Trkye amildir.
"Garb Trkiye misyon mntkalar; stanbul ve
cesamet itibariyle Trkiye'nin ikinci ehri olan zmir
ve Trkiye'nin en byk ve en mhim ehirlerini
ihtiva etmesi itibariyle memleketin kalbidir..
"Yukarda mevzuubahs ettiimiz garb, merkez
ve ark Trkiye misyonlarnn neriyat merkezi
stanbul'dur. Bundan birka sene evvel (1910-11)
Averdaper gazetesinin intiar yerlilerin ihtimam ve
mesuliyetine brakld. "Rehnma" ismiyle baka bir
gazete de intiara balad. Bu gazete gittike
ziyadeleen abonelerinin muhitinde terbiyev ve
hristiyan olmayanlara ncil vaizlii eden bir kuvvet
olduunu isbat etti. Ermenice Averdaper evvelce Mr.
Mc. Callum'un idare ve nezaret-i tahririyesi altnda

11
Sebilrread.
25

karken sene mddetle yerli bir Ermeninin eline
brakld ve misyon, gazeteye senev bir tahsisat
balad. Gazetenin intiar hususunda elbirliini
esirgemedi. Misyonun kitaplarnn sat ii de bir
komisyon esas dahilinde ayn messeseye
brakld.
12

1900 senesi sralarnda on iki sene kadar nce
Birleik Devletler sefirlii yapm olan Hon. S. S.
Cox'un verdii bilgiye gre misyon faaliyetlerinin
bilanosu udur:
Megul olunan ehir, kasaba ve ky
says....................................................................394
Bu faaliyet iin angaje edilen Amerikan
vatanda.............................................................254
Trk teb'asndan olan
yardmclar........................................................1049
High School ve Kolej
adedi......................................................................35
Leyl kz
mektepleri.............................................................27
Umum
mektepler............................................................508
Tedris altndaki talebe
say...............................................................25171

12
The Turkey and Balkan missions'dan naklen. Yeni Sabah
gazetesi, 24 ubat 1939.

26
Mabed adedi
(takriben)............................................................400
Herbir servise devam
edenler(vasati)..................................................5000
Tekilatl
kiliseler...............................................................138
Senede satlan kitab- mukaddes vs. din
kitaplar............................................................50000
Senede satlan risale
adedi..............................................................100000
Gazete....................................................................13
Kitap, bask makineleri, emlak vs.
kymeti.........................................................1000000
Senede Trkiye'ye gnderilen ve datlan vasat
para................................................................700000

O zamandan beri dokuz-on sene iinde
kaydedilen ilerlemeler hakknda u bilgi
verilmektedir:
"Bu miktarlar hal-i hazrda da oaltlmtr. Dr.
Talmage'n son bir konumasnda beyan ettii gibi,
Amerikan misyonlar gndz mekteplerinde 27.000
ve Sunday mekteplerinde ise 35.000 talebe
okutmaktadrlar. Yalnz Asya ksmnda 152
Amerikan misyoneri, 800 yerli yardmc, 101 kilise,
12.000 muhabir, 47.000 mntesip, 48 kollej ve orta
mektep (kzlar iin) ve 350 umum mektep vardr.
Osmanl mparatorluunun Evangelizasyonu iin
Birleik Devletler tarafndan en az on milyon dolar
sarfedilmitir. Zaten 1820'de balayan faaliyetlerden
beri yedi milyon kadar kitab- mukaddes ve
hristiyanla ait sair kitaplar gnderilmiti.
27
"Bu son senelerde Rev. Levi Parson Kuds'teki ilk
Amerikan misyonuna balad... Sonra Dr. Cyrus
Hamlin Amerikan Board yabanc misyonlarnn ajan
olarak almaya balad... Lord Strattford'un hayat
ve eseri hakkndaki tedkik, onun mstemlekelerdeki
yerli Hristiyan-lar iin olduu kadar, Birleik
Devletlerdeki misyonerler iin de neler yapm
olduunu gsteriyor. Birka yl iinde bu
almalarn neticesi belli oldu ve Bursa'da, zmir'de,
Trabzon'da, Ayntap'ta, batanbaa Kk Asya ve
Ermenistan'da misyonlar teekkl etti. Zamanla,
1847'de byk apta bir Protestan Kilisesine tahvil
edilen misyon komitelerini organize etmek zarureti
hissedildi. Daha sonra bu geni Trkiye sahas
tamamen stan bul'dan idare edilecek yerde Garp
misyonu, merkez misyonu ve ark misyonu olmak
zere e ayrld. Garp misyonu stanbul, Bursa,
zmir, Trabzon, Merzifon, Sivas ve Kayseri'ye
bakyor, merkez misyon balca merkez olarak
Ayntap ve Mara' amildir. ark misyonu ise Van,
Erzurum, Harput, Mardin ve Bitlis'i ihtiva ediyor. Bir
de Avrupa misyonu vard ki, esas itibariyle
Bulgarlarla megul olmaktayd."
14

Sultan kinci Abdlhamid zamannda Trkiye'de
talyan, ngiliz, Rus, Avusturya ve Alman
messeselerin-den baka 400' mtecaviz Amerikan
messesesi bulun-maktayd. Devletin bunlar
zerinde son derece titizlik gstermesi ve mezkur
messeselerden ruhsatsz olanlar derhal kapatmas
zerine, Amerikan hkmeti, sefiri vastasyla
bunlarn bir an evvel tescil edilmesi yoluna gitmi,
fakat sefirin mteaddid mracaatlar cevapsz bra-
klmtr. Bunun zerine son bir mracaat yaparak
28
bu 400 messeseden hi deilse on tanesinin
tescilim isteyen Amerikan sefiri, bu tescil
yaplmad takdirde hkmetinin diplomatik
mnasebetleri kesecei tehdidin; de beyan etmitir.
Kitabn sonunda suretini koyacamz sadaret
tezkeresinde kaydedilen bu on messese unlardr:
1- Kayseri ve Talas'daki erkek ve kz mektepleri,
ocuklara mahsus bahe mektebi, hastahane,
misyoner ikamethaneleri ve eczahane.
2- Tarsus koleji.
3- Selanik'de mabed, misyoner ikamethaneleri ve
mtemilat.
4- Van'da erkek ve kz mektepleri, yetimhane,
hastahane, eczahane, misyoner ikamethaneleri ve
mtemilat.
5- Selanikte Sanayi ve Ziraat mektebi.
6- zmir'de erkek ve kz mektebleri.
7- Adana'da misyoner ikamethaneleri ve kz
mektebi.
8- Sivas'ta erkek ve kz mektepleri, mabed ve
misyoner ikamethaneleri.
9- Marata kz koleji, ilahiyat mektebi ve
misyoner ikamethaneleri.
10- Beyrut koleji ve mtemilat.
Nihayet, hkmet iki devlet arasndaki siyas
mnasebetlere halel vermemek iin bu on
messeseyi tescil etmitir.
Birinci Dnya Harbi'nde muharebe ettiimiz
milletlere ait mektepler kapatlm, bilahare Alman
ve Avusturya mekteplerine mdahale hakk da
alnmt. O zaman stanbul'da aadaki mektepler
igal edilmitir:
1-Alman mektepleri:
29
1. Beyolu Tekke Sokanda,
2. Boazii'nde Bebek'te,
3. Yedikule ile Samatya arasnda,
4. Haydarpaa'da Osmanaa mahallesinde.
2- Avusturya mektepleri:
1. Beyolu Dumdum Soka'nda,
2. Galata'da Sen Jorj mektebi,
3. Beyolu Posta Soka'nda Santa Marya
kilisesi iinde.

3- Amerikan mektepleri:
1. Rumelihisar'nda Robert Kolej,
2. skdar'da, Selami Ali Efendi
mahallesindeki kz mektebi,
3. Arnavutky'nde Amerikan Kz Koleji,
4. Kumkap Musalla Soka'nda eyh Ferhat
mahallesindeki misyoner mektebi,
5. Gedikpaa'da Esirci Kemaleddin
mahallesinde Amerikan mektebi.
4- talyan mektepleri:
1. Beyolu'nda Yeni arda Prens Ami Duo
mektebi,
2. Aahamamnda, talyan mektebi,
3. Yeni Mahallerdeki mektep,
4. Bykdere'de Frenk Kilisesi karsndaki
mektep.

30

Bununla beraber devlet harpten malup
knca mektepler yeniden alm ve eski durum
tekrar balamtr.
13

13
Trkiye Maarif Tarihi, Osman Ergin.
31

32

TRKYEDE MSYONER MEKTEP VE
MESSESELER

Bursa Amerikan Kz Koleji

1928 senesinde Cumhuriyet hkmeti tarafndan
kapatlan bu kollejdeki hristiyanlatrma
almalarndan bahsetmek, meselenin ehemmiyetini
biraz daha belirtmek bakmndan faydal olacaktr.
Mektepteki Amerikan muallimlerinin senelerden
beri devam eden telkin ve propagandalarndan bu
zamana kadar ne talebe velilerinin ne de hkmetin
haberi olmu, ancak uyank talebenin maarif
mdrlne gelip haber vermesiyle vaziyet
anlalmtr.
"Bundan tam bir ay evvel Bursa Amerikan
mektebinden kz talebe maarif mdriyetine
gelerek bu meseleyi haber vermilerdir. Kzlarn
ellerinde iddialarm meyyed baz vesaik de mevcud
olduundan maarif mdr Sdk bey mfetti Necip
beyi derhal tahkikata memur etmitir.
"Mfetti bey vak'aya vaz' yed edince, filhakika
vaki' iddiann vcudunu derhal hissetmi: Gerek
maarif idaresinde gerek mektepte isticvab edilen on
be talebenin ifadeleriyle hakikate yaklamtr.
33
Mektepteki hayatlar, muallimleriyle temaslar da
tedkik edilen drt pheli kza aid vesaik husus
hatra defterleridir. ngilizce kaydedilen bu hatralar
arasnda sa'ya muhabbete, protestanln ulviyetine
dair satrlar vardr. Bu defterler tercmeleriyle
birlikte tahkikat evrakna raptedilmitir.
"Kzlarn ifadeleri: "Biz bu dini sevdik, kimseye
hesap verecek deiliz" tarzndadr... Bu ite, amir,
muharrik vaziyetinde grlenler mektep mdr ile
iki muallime ve halen zmir'de bulunan Miss
Parson'dur.
"Filhakika iki sene evvele gelinceye kadar
mektepte ncil tedrisat mhim bir mevkide idi. O
zaman da protestanl kabul eden Trk kzlar vard.
Bugn stanbul'da yksek tahsilde bulunan Pakize
zzet hanmla, bir mddet Bursa'da doktorluk eden
bir zatn kz Sabiha hanm da bu meyandadr. Hatta
yeni hadisede bu eski talebenin de messir olduklar
sylenmektedir.
"Amerikan mektebinin yz elli talebesi vardr ve
hepsi de Trk'tr. Museviler daha geen sene
ocuklarn mektepten aldlar. Amerikan mektebine
itibar edenler maalesef mnevver ailelerdir.
"Moda halinde hkm sren bu rabetten maksad
ngilizce renmek hrsdr. Halbuki hale aina ve
senelerden beri lisan muallimlii eden baz zevat bu
talebenin -deil iyi, hatta iptida bir ekilde bile-
ngilizce renemediklerini sylemektedirler.
[Cumhuriyet, 27 Kanunisan, 1923]
Mektepteki garip hallerden biri de, bir kede
Amerikan bayrann asl olmas ve malmatna
mracaat edilen kadn retmenlerden birinin
34
"mdiremiz ayn zamanda konsolosluk vazifesi de
yapar da" demesidir.
"Tanassur ettirilen Madelet, Nemika ve Seniha
Kamran ismindeki hanmlar, dn pazar olduu
cihetle muallimleri ile birlikte protestan kilisesine
gitmilerdir.
"Hadiseyi mektep talebesinden zmirli Vedia
hanm ihbar etmitir. Kollejdeki kzlarn hepsi de
mslmandr. Talebe; protestan, btaraf ve protestan
propagandasna aleyhdar olmak zere gruba
ayrlmtr. Tanassur edenlerin Amerikan bayraklar
ile sslenilerek taayyid
edildii (bayram yapld) sabit olmutur[23 K. san
928].
"Tanassur eden Kamran hanmn pederi Rza bey
muhtac- himaye grldnden Sedba Amerikan
mektebi ittisalindeki fabrikada mdr sfatyla
istihdam edilmektedir. Rza beyin kz Kamran
hanm da Kollej'de katiplik vazifesini ifa etmektedir.
"Kamran hanm bu suretle mektep idaresiyle
mtemadi temaslar neticesinde yava yava
tanassur etmi ve bundan sonra kk kardein! de
az bir cretle mektebe kabul ettirmiti.
"Trk'n din ve mill gnlerine hi ehemmiyet
vermeyen mektep idaresi pazar, yortu gnleriyle
ylba gibi gnlerde Trk ocuklarna yeni elbiseler
giydirmekte ve ocuklar merasim-i dniyeye itirak
ettirmektedirler. Ezcmle elyevm Mara'ta mhendis
bulunan Abdlhamid beyin kerimesine protestanlk
resmen teklif olunmutur.
"Mektep idaresi; ailesinin kudret-i maliyesi
dkn bulunan talebeye Hazret-i sa'ya dua
35
etmesini, dua edecek olurlarsa her muradna erecei
kanaatini yava yava alamtr.
"Bundan sonra ekanim-i selase dsturlarm ihtiva
eden kitaplar mis'ler tarafndan talebeye hediye ve
hatra olarak tevzi edilmitir. Talebe, yemek vesaire
zamanlarnda daima dinledikleri dualarn bilahare
ncil'den paralar olduunu anlamlardr.
"Mektep idaresi, protestanlk telkinine o kadar
ehemmiyet vermitir ki, hatta mektepte mevcud bir
Trk muallime bile protestanlk teklif edilmitir.
Mektepte evvelce muallim bulunan kibar bir ailenin
kz muallime Behice hanmn talebe zerindeki
nfuzu dnlerek protestanlk teklif olunmu ise
de Trk muallime bu teklifi reddetmitir. Bunun
zerine mektep idaresi, mektebin iptida ksminin
lavn bahane ederek muallimeyi mektepten
karmtr. Ylbanda birok Trk kzlarna
protestan ayinlerine mahsus elbiseler yaptrlmtr.
Din propaganda icra eden muallimelerin
protestanlk akidelerini kabul etmeyen talebeye
"ahlak ve harekat" nam altnda kt notlar vermekte
olduklar, bu talebelerin mezuniyetlerine msaade
olunmad da mevzuubahs edilmektedir.
"Mektebin misafir salonunda bir armann
hakikaten mevcud olduu ve bu armann protestan
olan talebenin muamele-i kaydiyesinde bir alet-i
resmiye olarak istimal edildii sylenmektedir.
Protestan olan ve olacak talebenin mektep cretleri
tenzl edilmekte ve hatta kendilerine husus
yardmda bulunulmaktadr.
"Byk bir ehemmiyetle mektepte tahkikat ve
tedkkat icra eden maarif emini Necati bey, tahkikata
balad esnada mektep mdiresi, btn talebeyi
36
toplayarak baz tenbihatta bulunmutur. Ezcmle
mdire, talebeye katiyen byle bir meselenin
unutulmu olduunu, harite ve aileleri nezdinde
buna aid hibir ey sylememelerim tenbih etmitir.
[26 Kanunisan, 1928, Cumhuriyet'
Hadise tamamen tahakkuk edip hristiyan edilen
kzlarn henz reid olmadklar tesbit edildikten
sonra Maarif Vekaleti aadaki emirle kolleji
kapatmtr:
"Bursa Amerikan kz koleji talebesinden Balkesir
asker kalem reisi miralay Talat beyin kz Seniha
Talat, mtekaid yzba Rza beyin kzlar Kamran
ve Nemika, "Karde gazetesi sahibi Vasf Necdet
beyin kz Madelet Necdet hanmlarn mektep
muallimleri tarafndan gayritabi ve din telkinata
maruz ve binnetice protestanlk akdesini kabule
ikna edildikleri anlalmtr. Bu hanmlar reid
olmadan evvel telkine maruz bulunduklarna gre
mektebin ocuklarn tecrbesizliklerini ve zaaflarn
istismar ettii tamamen tahakkuk etmitir.
"Maarif Vekaleti kendilerine evlad- memleketin
emniyet olunduu irfan messeselerinden hibir
eyin cumhuriyetin al prensipleri hilafna olarak
herhangi bir ekilde din telkinat yapmaya mezun
olmad hakkndaki kat' ve mteaddit emirlerine ve
talimatn bu babdaki sarih hkmlerine ramen
gizlice talebesinin samim akidesiyle oynayan ve
mill seciyelerim bozan ve emniyeti suiistimal eden
bu mektebi derhal seddetmi ve alakadarlar
hakknda Cumhuriyet mahkemeleri nezdinde ikame-
i davaya karar vermitir."
Hkmetin bu yerinde mdahale ve karar hi
phesiz ayan- takdir olup, Cumhuriyetin al
37
prensipleri bugn de car olduuna gre, ayn
hassasiyetin her an iin gsterilmesini temenni
ederiz. Fakat bir mektebin kapatlmasiyle mazideki
btn hatalarn zerine de sed ekilmi olmadm
hatrlatmak gerekir. Zira burada ok ac bir misalini
grdmz itima hatta ailev alakaszlk devam
ettike hkmetin tedbirleri kat'iyen messir
olmayacaktr. Protestanl kabul eden kzlarn
babalar byle bir durumdan son dakikaya kadar
haberdar olmadklarm beyan etmiler, bunlardan bir
tanesi de evde ncil okuyan kz ile bir mddet
mnakaa ettiini, sonra artk zerinde durmadm
sylemitir. Bu ekilde hareket etmekle evladnn din
deitirmesini zmnen kabul ve tevik etmi bir
babann kanaatimizce Amerikan mektebindeki
muallimlere kabahat bulmaya da hakk yoktur.
Ayn hatay Maarif Vekaletinin tebliinde de gr-
mek mmkndr. Talebenin muhta olduu din
bilgisini, milliyet duygusunu vermemekle laik bir
tedrisat yapldm ve bu suretle Cumhuriyetin al
prensiplerine riayet edildiin! iddia etmek her
eyden evvel bu prensiplerin laykiyle
kavranlmadn gsterir. Cumhuriyetin al
prensipleri, mslman-Trk ocuklarn maneviyat
bakmndan sallantda brakarak onlar hristiyan
misyonerlerinin kucana atmak deildir. Vekalet bu
tarihe kadar vaziyetten haberdar olmadna gre,
yabanc mekteplerinin teftii hususunda da uzun
mddet lakayd kalmtr. Buna mukabil, Tb Talebe
Cemiyetinin hakl infiali hadiseyi daha iyi
belirtmitir:
38
"Tp talebesinin dnk itimandan sonra baz
Trk ocuklarnn tanassur ettirilmesi mevzuubahs
olmu ve bu mesele talebe arasnda iddetli
mnakaay mucip olmutur. ocuklarn kkten
hristiyan ve ecneb mekteblerine vererek tanassura
sebebiyet veren ebeveynin bu halleri iddetle tenkid
edilmitir.
"Bu esnada talebeden bir efendi tp fakltesi
birinci snf talebesinden bir hanmn da evvelce
Amerikan mektebine mdavim iken tanassur etmi
olduunu mevzuubahs etmitir. Bu mesele uzun
uzadya mzakere edilmi ve bunun doru olup
olmadn anlamak iin tahkikat icras karargir
olmutur.
"Bundan sonra elli imzalk bir takrir verilmi ve
kk yataki ocuklarn hristiyan mekteplerine
vererek bunlarn tanassur etmelerine sebebiyet
verenlerle mcadele edilmesi ve bu hususta bir heyet
tekili karargir olmutur. Hey'et-i idare tetkikatta
bulunduktan sonra neticeyi arzetmek zere hey'et-i
umumiyeyi davet edecektir" [29 Kanunisani 1923,
Cumhuriyet].

Robert Kolej

Trkiye'deki Amerikan kltr tesirinin
mahhas ve muazzam bir numunesi olan bu
Kollejin yz seneye yaklaan bir mazisi vardr.
Evvelce bahsettiimiz ve gayesi dorudan doruya
misyonerlik olan Bebek semineri, Kollejin ilk
ekirdei olmutu. Krm harbi dolayisiyle ittifak
ettiimiz ngilizlerin eline bu maksadla yeni bir yak-
lama frsat gemi ve gerek ngiliz, gerek Amerikan
39
misyonlarnn nazarlar Trkiye'ye evrilmii.
Tanzimatla birlikte gayrimslimler arasnda esen
serbesti havasndan ksa zamanda onlar da istifadeye
baladlar.
"Mektep, eyll 1863 (1279) tarihinde lk nce
Bebek'de ufak bir evde almtr. Bu evde Krm
muharebesi srasnda Trklere yardm etmek
maksadiyle gelen Amerikal misyonerler
bulunmakta idi. te bunlardan Hamlin adnda bir
misyoner, ilk defa bu ie nayak oluyor. Ona da ilk
defa yardm vaadeden Fransal Roild ailesine
mensup New York tacirlerinden Mr. Christopher
Rinlender Robert'dir. Robert, ld tarih olan 1878
(1295) senesine kadar kollejin btn masarifini
zerine alm ve servetinin bete birinin kolleje
verilmesini vasiyet eylemi olduundan, 1878'de
lnce veresesi Kollej'e drt yz bin dolar (Trk
paras ile yz bin altn lira) vermitir.. te bu para
ile Bebek'te Rumelihisar zerinde grlen
muhteem ve muazzam binalar vcude getirilmi ve
o zamana kadar Amerikan Kolleji denilirken
1878'den sonra Robert Kollej adm almtr. Mektep
iin balangta Kurueme srtlarnda bir yer satn
alnmsa da binann orada yaplmas istenmemi ve
sonra bugnk yeri tedarik ve temin edilmitir.
"Robert Kollej, Franszca tedrisatta bulunmak
zere hkmet tarafndan Beyolu'nda alan
Galatasaray Lisesizden be ve Trke tedrisatta
bulunmak zere hkmet ve halkn yardm ile
alan Darafaka Lisesizden on sene evvel
almtr. Bu mekteplerden gerek hkmetin gerek
halkn gz ok ylm olduu, her messese
40
hkmet iin birer ban, birer siyas mesele menba
olaca anlald iin ilk zamanlarda bunlarn
almamas iin elden gelen gayret esirgenmezdi ve
kolaylk gsterenler, yahud mektebe yer verenler ve
satanlar halk ve hkmet nezdinde iyi bir gzle
grlmezdi. Robert Kollej'in birinci ksminin yerini
Ahmed Vefik Paa evvela on alt bin liraya, sonra
ikinci ksmm da yirmi bin lira mukabilinde
Amerikallara satmtr. Fakat binann burada
yaplmasna da Ruslarla Franszlar glk
gstermiler ve hkmet nezdinde teebbslerde
bulunmulardr. 1864'de bu mektep iin New
York'da bir mtevelliler heyeti teekkl ederek bu
hususta Amerikan hkmetinin de yardmm temine
muvaffak olmu ve siyas mracaat lar ve teebbsler
sonunda 1869'da binann yaplmasna irade
karlabilmitir.
"Kollejin mhendis ksm 1902'de yaplmtr. K-
tphane ve idare binas da o mektepte okumu ve
Amerika'da zengin olmu bir Rum'un verdii para ile
yaplmtr.
"Laik olan Amerikallarn bile bu mektebi
tesisdeki gayelerinin Protestanln neri olduu
phesizdir. Mektep laik bir ekilde idare olunmu
ve olunuyorsa da varidatnn mhim bir ksm
Protestanl nereden Amerikan cemiyet ve
heyetleri tarafndan temin edilmekte olmas bu
kanaati kuvvetlendirir.
"Mektebin ilk mdr C. Hamlin'dir. Bu adam
misyonerlikten ekilerek bu vazifeyi kabul etmitir,
41

kincisi G. Washburn, ncs C. T. Gates,
drdncs P. Monroe, beincisi Wrightdr."
14

Yukardaki mlahazalarn doruluunu hadiseler
teyid etmektedir. Bir defa bu mektep meneinde
tamamiyle din propagandas yapan bir teekkln
bymesi ve resmen tannmasiyle domutur.
Mektebe varidatm vakfeden Robert, Amerikan
misyonlarna nakd yardm yapan bir tccar olup
Sultan Mehmed stanbul'u nasl Rumelihisarn
yaptrarak fethetti ise kendisinin de oradan ayn
ehri manev-kltrel yoldan fethedecein!
dnerek Fatihane bir jestle mektebin Bebek
srtlarnda yapl-masnda srar etmitir. Mektebin ilk
mdr olan C. Hamlin'in "misyonerlikten ekilerek
(!) bu vazifeyi kabul etmesi"ne gelince, ayn eyi
kabul ve iddia etmek fazla safdillik olur. Bebek
seminerinin kurucusu olan da bu zattr. Buradaki
misyonerlik faaliyetini grmek isteyenler kendi
kaleminden km olan eserine mracaat edebilir-
ler.
15
Mektebin menei hakknda daha mufassal
malumat iin yine kendi teekklleri olan T. M. A. S.
nin raporlarna bakalm:
"Btn misyonlarn en byk problemi, belki de
Hristiyanln, yabanc dinsiz milletlerin
topraklarna rekzedilmesidir. yle bir ekilde ki,
yerli bir nebat gibi kk salacak ve yerli bir nebat
olmak zere byyecek. Dr. Gustav Warneck
muhakkak ki gerei sylyor ve bylece tek
tasarlanabilir yol, her millete kendi adamlarnin
(Rumlara Rumlarn, Ermenilere Ermenilerin,

14
Trkiye Maarif Tarihi, Osman Ergin.
15
My life and Times, Cyrus Hamlin.
42

Kptlere Kptlerin, Nasturlere Nasturlerin ve
Mslmanlara Mslmanlarn) ncil'i nakletmesidir.
T.M.A.S. faaliyete balad zaman Bebek'deki
eitim semineri stanbul'un alt mil tesinde,
Boaziinin gzel sahilinde 1840'da Cyrus Hamlin
tarafndan ald ve derhal alaka toplad.
"American Board bylece iki snf yerli vaiz tayin
ediyordu. Gerek almann zaruretleri, gerekse
halkn hal ve artlar onu pek yaygn bir ihzari
alma devresi olmakszn biroklarn papazlk
mesleine sokmaa mecbur klyor. Yerlemi ve
klavuz vaizlar iin olduu kadar ky kiliseleri
papazlar iin de gerek mttek adamlar, sahih
muhakeme sahibi, kitab- mukaddes doktrinlerinde
iyi tecrbe kazanm, fakat geni lde kendi z
halk iinde terbiye grm ve kendi zevceleriyle de
birlikte, halklar kadar kendilerinin de mesud
yaayabilecekleri byle bir hayat tarzna alm
insanlara ihtiya olacaktr. Bunlar, aralarnda
altklar kimselerle sempatiden farkl zevk ve
itiyadlarla ayrlm olmamal ve masraflar byle
yerli protestan cemaatlerinin kudreti fevkinde ilere
harcedilmemelidir. Dier muhtelif cihetlerden de
kasaba kiliseleri papazlar, mellifler ve
seminerlerdeki muallimler kadar ok tahsilli bir
snfa ihtiya vardr. Bu son iyoldalarn tedarik
hususunda misyon hal-i hazrda geni lde bir
ilahiyat mektebi olmaktan daha ok bireyler
yapmak iin planlanan bebek messesesine
bakacaktr."
16

"stanbul'dan Dr. Schauffer, ilk papaz

16
A.B.Repport, 1856, 94.
43
talebelerinin canl bir tasvirini yapyor: Bebek
seminerinde evvelce camide ibadet eden be talebe
imdi Hz. sa'ya duaya hazrlanyor. Bunlardan biri
bir Trk mektebi mezunu olup, seminerde Trke
muallimidir. Dieri de Pfander'in slam mbahase
zerine olan mehur eserini Farsadan Trkeye
tercme eden biridir. Seminerin, uyanm
mslmanlar arasnda akllca istimali zaman artk
gelmitir.
"Bebek seminerinin ilahiyat bakan W. Clark
tarafindan T.M.A.S.ye geni lde bir muavenet
iin bir mracaat yaplmt: "Aylarca evveldenberi
bu byk sahann yerli vaizlar olmak isteyen
taliplerle evrildik. Burada adamakll tahsilli
insanlar hazrlanabilir. Bizim imdilik elli talebemiz
var. Arkadalarmz derhal imdada gelmezse
bunlardan yirmisin! azad etmeye mecbur
kalacamzdan korkuyoruz. Bu seminerde elli yerine
yz kii olabilir. Bu messeseyi halihazrda u
memlekette devam eden byk hristiyanlatrma
faaliyetinin azametiyle hemahenk olarak yerletirin.
Biz bu miktar hi deilse iki yz ederiz. Allah
bamzdaki insanlar bu nisbette oaltyor.
Ermenileri, Trkleri, Bulgarlar, Arnavudlar
zerimize yadryor. Fakat bir ayak teye gidemiyo-
ruz. Amerika'dan bize "Bu sene artk size verecek
paramz yoktur" diyorlar. Mracaatlarmza, cesaret
verici bir cevap alamadk. Ne yapacaz? Bu sknt
annda bize yardm iin bir adm atacak, Allahn bu
dnyada zengin ettii iki kii yok mudur?
Trkiye'nin kurtarlmasn, bize yardm etmeyi
hararetle arzu eden birka arkada dahi bulunmaz
m? ki talibimiz var ki, kendileri kadar yaknlar da
44

retimimiz altna girmek istiyorlar. Ancak,
cemiyetinizden gelecek olan yardm sesini iitinceye
kadar onlarn iini geriye braktk."
17

Bu mracaat zerine cemiyet yedi talebenin yllk
maietini deruhte etmitir. Mezun olan ilahiyat
talebelerinden biri, Trkiye'deki en geni cemaat
tekilat olmas itibariyle Asur misyonuna gitmitir.
Biri muallim ve vaiz olarak Kayseri'de kalm, biri
ayn ii Harput'ta muvaffakiyetle devam ettirmi, biri
de Bilecik'e yerlemi, biri de -ki Trke, Ermenice,
Rumca ve ngilizce biliyor- Bulgaristan'a gitmitir.
"1858-59 k, henz dnmemi (hristiyan
olmam) drt gencin birlikte sabah duasna
gitmesiyle hayat verici bir mevsim olarak
balamtr. (Bebek'de) Bu ilca derhal sratle btn
dier talebeye hatta seminerin dndakilere de
sirayet etmiti. Bunlardan alnan iki netice udur:
Kurtulmam kimseler arasnda derin bir gnah
kanaati ve lmden hayata geenler arasnda byk
bir yeniden canlanma vard.
"Bebek yllk raporunda unlar vardr: Geen yln
takdis bakmndan gayet zengin bir sene olduunu
syleyebildiimiz iin gerekten krediyoruz.
midle dolu dindar talebeler yeni ahslara inklab
etti. (Yani hristiyanlat). Ruhun ykanmas (vaftiz)
onlarn gzlerini daha evvel hi grmedikleri manev
eyleri grmek zere at... Sevin ve neeleri tasvir
edilemez. Ruhun vaftizi sofu talebeler zerine
gerekten messir bir ekilde tecelli etti. Kalbleri
kendi z halklarna doru genilemi ve kendilerini
yeniden Allah'a vakfetmeye braklmlard."

17
Report, 1857,13.
45

"Bebek messesesi, Trkiye'de yerli bir papazln
nasl doduunu gsterir. T.M.A.S. buraya dier
herhangi bir kollejden daha fazla yardm yapmtr.
Nihayet teolojik ksm kk Asyada'ki Merzifon
mektebine nakledildi. Seminer bizzat,
A.B.C.F.M.'den tamamen ayrlmakla beraber,
stanbul'da byk Amerikan Robert Kol-lej'e bir
mbeir ve bir menzil ta olmutur."
18

te Robert Kollejin kuruluundaki hikmet budur.
C. Hamlin hayatinin sonuna kadar misyonerlie
devam etti. Arkasndan mektebe mdr olan Dr. G.
Washburn'e gelince, bu zat da ayn cemiyete mensub
bir misyonerdi. alma metodlarna dair kendi
szlerinden ala-camz bir misal herhalde kafidir.
"Hristiyan misyonerleri, hristiyanl kendi
memleketlerine tamak zere tehiz edilmi bir yerli
evanjelik papazlk ikamesine giriti. Vaktiyle birok
yl stanbul'daki Robert Kollejin mdrln
yapm olan Dr. Washburn, krk yl evvel
T.M.A.S.'nin yllk toplantsnda bu mhim vaziyeti
anlatmt. "Maksad mmkn olduu kadar erken ve
sratle kendini idare eden ve haric kontrolden
mstakil yerli kiliseler yapmaktr. Bu mesele, birok
cemaat tekilatlarnn fakirlii dolayisiyle Trkiye'de
gayet zordur. Fakat onlar srarla btn kiliseleri
"kendi basma" yapmak iin uratlar. Bu adamlarn
misyon almalarna bir son olmaldr. Zira onlar
Trkiye'de ebediyen kalmak zere gitmediler.
Gitmekteki gayeleri, orada halka hristiyanlk retme
faaliyetine devam eden ve sona erdirecek olan kendi

18
The Ascending Cross. P:77.
46

basma, kendisi propaganda yapan kiliseler
kurmakt."
19

Mektebin faaliyet ve gayesi hakkndaki aadaki
vesika da nemli bir delildir.
"Sene basnda (yani 1915'de) Trkiye'de alan
btn Amerikan kollejlerinin mmessilleri zmir'de
umum bir konferansa davet edildiler. Bu konferans
Trkiye'de akdedilmi olan ilk konferansdr. Robert
Kollej, stanbul Kolleji (Kz mektebi), Merzifon
Anadolu kolleji ve beynelmilel kollej mmessilleri
bu itimada hazr bulundular. Beyruttaki Suriye
protestan kolleji, Antep'teki Merkez Trkiye kolleji
ve Tarsus'daki St. Paul enstits mmessilleri
Beyrut'a urayan vapura vaktinde yetiemedikleri
iin itima'da hazr bulunamadlar. Konferans
gn devam etti ve Trkiye'de talim ve terbiye
meseleleriyle alakadar mhim evrak okundu. Bu
evrakn kraatini mnakaalar takibetti ve bu
mnakaalarn hepsi Osmanl mparatorluu'nda
talim ve terbiye ve bilhassa Hristiyan terbiyesi davas
lehinde hayat bir ehemmiyeti haiz idiler. Bu
konferansda kararlatrlan planlara gre her sene
byle bir konferans akdi, gelecek seneki itiman da
stanbul'da yaplmas karargir oldu."
20

Byle bir gaye ve tekilatla kurulan mektebin
mahud gayeye hizmet etmemesi beklenemezdi.
Robert Kollej bu telkini dorudan doruya deil,
bilvasta yapmaktadr. Hatta mmkn olan btn
serbestnin gsterildiinden, hatta oru tutan

19
The Ascending Cross, p.233.
20
The Turkey and Balkan Mission, p.18den naklen. Yeni Sabah,
24 ubat 1939.
47

talebenin buna mteallik ihtiyalarnn
karlandndan bahsedilir.
21
Fakat James Dittes'in
syledii gibi, tedris ve terbiyede gdlecek metodla
ayn neticeyi almak mmkndr. simlerin Francis
veya Luther olmasiyle Galilee veya Kri olmas
arasnda fark yoktur.
"Bundan otuz sene kadar evvel Robert Kollej'in
bir tevzi-i mkafat resminde bir akirdin okuduu
nutkun slamiyete muhalif muhteviyat orada hazr
bulunan dier slam ocuklarnn ailelerini cidden
gcendirmi ve mteessir etmitir.
"Vaktiyle Osmanl hkmetinin gsterdii
msamahakar tavr suiistimal ile, hristiyan talebe
cemiyetinin 1911 senesi Austosunda
Rumelihisar'nda Robert Kollej'de akdettikleri bir
konferansta hristiyan terbiyesinin slam alemine aid
btn meseleleri bahis ve mnakaa mevziine
konulmutur. Misyonerlerin mtalaalarna nazaran
bu konferans o kadar byk bir muvaffakiyet elde
etti ki, zamann Maarif Nezareti devletin resm
tedrisat na esas olmak zere Amerikan misyonerleri
mekteplerinin programlarn kabul etmeyi
dnd."
22

Bu mnasebetle memleketimizin eski mehur
gaze-tecilerinden Celal Nuri beyin "Tarih-i stihbar
adl kitabndan bir blm, hibir fikir beyan
etmeksizin, aynen alyoruz:
"Memleketimizin Muharebesiz Tedricen Fethedil-
mesi."

21
Son yllarda oru tutan talebelere zorla su iirilmesi dolaysyla
kan hadise ok dikkate ayandr.
22
Sebilrread, 1954, say 166.
48
"Biz ark milletleri pek zahir grr olduk. Ancak
maddiyat gryoruz. Cisim ve maddeye aid birey
varsa onu imkan nisbetinde anlyoruz. Fakat, ne
kadar byk olursa olsun madd olmayan
cereyanlar, yava yava vukubulan hareketleri takib
edemiyoruz. Memleketimizin bir ksm, mesela bir
Bulgar canavar tarafndan igal edildi ve oradaki din
ve rk kardelerimiz madur olurlarsa o zaman
galeyana geliyor, baryor, aryor, tepiniyor,
alyoruz. Lakin tedrici ve grltsz, sistematik,
muttarit bir plan takibi ile bir devlet
memleketimizde birok haklar kazansa; dahil ve
haric hkmranlk haklarmz birtakm maraz
eylerle sakatlandrsa; evirdii dalaveralar,
uydurduu, ilerle vilayetlerimizi rehin alsa; bu
durum asla dikkatimizi ekmez, bizi dndrmez.
"Halbuki Trk milletinin henz hatt- hareketini
iz-memesi memleketimizin muharebesiz bir ekilde
tedricen fethedilmesine mncer oluyor. Med halinde
bir deniz gibi, Avrupa, gnden gne, dakikadan
dakikaya karalarmza giriyor. Biz bu medde bir cezir
hazrlamazsak, taan sular bizi boar.
"Bizde belki birok hamiyet sahibi bu madd
nfuzu grmemitir. Zaten neredilen kitaplarda da
kapitlasyonlara, postalara, mal tahdidlere, Dyn-
Ummiye idaresine, przl imtiyazlara, nfuz
mntkalarna, sefaret maiyet vapurlarna, hususiyle
son muharebe sebebiyle Avrupa gemilerinin
limanlarmz dostane igaline vesaireye dair
ksmlar grrsnz, -zannederim ki- imdiye kadar,
bahsettiim uza grmemek hassasnn tesiri ile
nazar- dikkate alnmamtr.
49
"Memleketimizde mill terbiyenin ihmal edilmesi
bizi kltm, Avrupa'y bytmtr.
"Yeni meydana atlm, biraz sslenmi,
yazamamak artiyle Franszcay muhtasaran
renmi ve hatta bir tarihte "talyanlar Bulvar"nda,
bir pansiyonda, yirmi bir gn oturmu bir
beyefendinin aa yukar ortalama fikri udur:
"- Ah ne kadar geriyiz! Hayat Avrupa'dadr. Biz
snz, lyz. Bizim ykselmemiz imkanszdr.
Biz, pek aa mahluklarz. Trk olmak ayptr. Hele
Mslman olmak vah olmakla msavidir. Biz
birey yapamayz. u kyafetlere bir hakiniz. Acaba
bir Trk' u ekle sokmak; ona u suvare elbisesini
giydirmek, onu u kadnlarn cemiyetine girdirmek,
ona u tarzda, u eda ile bir "Havana" iirmek, hatta
bir kadeh 'absent tattrmak mmkn mdr? Trk,
yaayabilmek iin Avrupaly taklidden baka birey
yapmamaldr.'
"Evet! Bu kafa biroklarnn kafasdr. Hatta pek
fazla bir dern safiyet ile biroklarmz, vekillik
yapm devlet adamlar bile Frenklerle bulunduklar
vakit veya ecneb memleketlerde, Trkl kk
gsteriyorlar.
"Bu zihniyet ruhumuzu kltyor. Gaye-i
emelimizi (idealimizi) uzaklatryor. Bize gayet
byk bir bedbinlik veriyor. Demek oluyor ki,
Avrupa bizim ruhumuzu, hissimizi, ahlakmz da
fethediyor! Dnyada hibir meden milletin
mtereddi bir ferdini bilmem ki milletim kk
grsn. Her millet mterakk olamaz. Her devlet
ngiltere deildir. Fakat Avrupal olmamak da ayp
deildir. Milliyetini kk drmek
namussuzluktur. Meden millet erkan madem ki
50
vaziyeti biliyorlar, mensup bulunduklar topluluun
bir kat daha ykselmesi iin biraz fazlaca gayret
sarfetmeye mecbur deil midirler? Halbuki ye'se,
bedbinlie, midsizlie dlr ve her ne gr lrse
cmlesi fena birey telakki edilirse, artk yaamaktan
maksadn ne olduu anlalamaz. O fikirde bulunan-
lar, bykl kanaatna vardklar toplulua dahil
olmaldr. Tefessh mikrobu gibi kendi asl milliyeti
iinde artk kokmamaldr. te Avrupa bizim
ruhlarmz yalnz fetih deil, ifsad etmitir.
"Bunun msebbibi Maarif Nezaretimizdir. yi
dnlrse Fatih medreselerinden daha yksek
seviyede bulunmayan emberlita civarndaki daire,
faaliyetsizlii yznden memleketi Avrupa'ya teslim
etmitir. Bizim mill bir gayemizin, bir mill terbiye
usulmzn bulunmamas, eskiden beri katolik ve
protestan mekteplerinin memleketimizde fevkalade
terakkisine ve bu terakki de ruhumuzu btn btn
ifsada sebep olmutur.
"Geri gerek Roman katolik papazlar, gerek
protestan pastrleri iddia ediyorlar ki, bu mektepler
imdiye kadar yalnz vatan evladna hizmet etti ve
hibir mslman hristiyan yapmad. Evet!
Dorudur. Robert Kollej talebesinden hibir
mslman talebe hristiyan olmad. Fakat gerek bu
mektepten, gerek saylamayacak kadar ok Amerikan
ve katolik messeselerinden kan talebe birtakm
st bozuk olmayanlar mstesna milliyetten,
Trklkten ktlar. Bunlarda ruh kalmad. Bunlar
zahir birer Amerikal, cisman birer frenk oldular.
Fakat zavalllarn ruhu ld. Bunlar birer gaye sahibi
olacaklard. Bunlardan millete, cemiyete de
istifade edilecekti.
51
"u ecneb mektepleri memleket iin ne byk
beladr! Bunlarn adedi, fesada verdikleri erkek ve
kz ocuklarn miktar, ona mukabil bizim
maarifimizin hilii, gerek protestan, gerek katolik
misyonerlerinin Suriye ve ark vilayetlerini cidd bir
kontrol altnda bulundurmalar beni meyus ediyor.
Rumelihisar'nn hizasndan gnde iki defa Robert
Kollejin nnden getike o mehb saraylar Osmanl
ruhunu istila etmi bir Amerika igal ordusunun
adrlar zannediyorum. Bu yeni dnya messeseleri
hem ele geen gayrimslim unsurlar hususiyle
Bulgarlar bize stn bir seviyeye ykseltmekle
urayor ve bunu bir gaye biliyor; hem de kazara
avlad evladmz maneviyatndan ayryor.
"Tonilatolarca Amerikan katolik ve Fransz fikir
ve hissi, tonilatolarca Trk ve Mslman ihtilafl
Anadolu ve Arabistan vilayetlerine her dakika
yaylmaktadr. Suriye kangren olmutur. Bunlarn
Mslman olmayanlara temin ettikleri stnlk
(madd stnlk) bir mddet sonra kendi
yurdumuzda bizi paryalar derecesine drecektir.
"Bu manev fetih ordusuna kar gelmek iin
maarif nezaretine on iki dretnot, yz batarya Krup
topu, bir-iki milyon tfenk, bir-iki milyon hartu
lazmdr.
"Bu levazm ve mhimmat ne Armstrong
tersanesinden, ne nayder fabrikasndan, ne de
mavzer fabrikasndan gelir. Bunlarn tedariki
memleket dahilinde olabilir. Gzel bir terbiye
kanun- esassi, iyi bir terbiye usul, salam bir mill
gaye, fedakar, malmatl, byk bir hamiyet sahibi
hoca ordusu...
52
"te bahsettiim ordu ve donanma budur ve
bunun silahlandrlmas, tehiz edilmesi de Avrupa
tarafndan bir mmanaata uramaz. Byle bir
mcahid topluluu memleketimizi istirdad edebilir -
istirdad diyorum- nk memleketimiz papaz igali
altndadr.
"Mektepler gibi gazeteler ve edepsiz edebiyat da
bizi ldryor. Onlar da bu hulul ve nfza sebep
olmulardr.
"Avrupa hkmetleri ve felaketimize alakadar
garp messeseleri bizlere hizmetten baka maksatlar
iin Karaky kprsnn br tarafnda birtakm
gazeteler karyorlar. Keza ayn messeseler bizim
matbuatmz satn alyorlar. Zavall halkmz, bare
safderunlarmz bu hezeyannamelerin hem
nefasetlerinin (!) meftunu, hem de ivalarnn
zebunudur. Bu gazeteler meselesi en iyi bildiim
zeminlerden birini tekil eder. Son muharebeler
esnasnda bu imparatorluun iyiliini isteyenlerin
evir dikleri dolaplardan bahsetsem hayret edersiniz.
Matbuat kanunu kaytsz artsz dmanlar da
himaye etmeseydi, u sahifelere merak ekecek
birka sahife daha ilave edebilirdim. Dnyada hibir
devlet, topraklar dahilinde byle bir edepsiz,
namussuz, bedhah, hain, casus yabanc matbuata
msaade etmez. u bir-iki kaba kelime ile kalem
ahlak kaidesine aykr hareket ettim sanmaynz.
imdeki gayz ve hiddeti ifade iin bu szleri pek
hafif buluyorum ve fazla msamahakarlk ettiimi
zannediyorum.
"una inanyorum ki, hkmet veya heyet ayn
silah ile bu matbuat- muzahrafaya, hususiyle
Suriye'deki fesad edebiyata kolayca galebe edebilir.
53
"Biz kendimizi bilmiyoruz, kendimizi
bildirmiyoruz. Dahilde de, harite de bizi
bilmiyorlar. Reklama muhtacz. Zaten her millet, her
devlet adeta bir ikolata veya konserve fabrikas gibi
kendisi iin ilan yapyor. Bakalar aleyhimizde
gayrimer ilan yaptklar halde, biz lehimizde
tecavz deil tedafi ve meru ilan yaparsak ka-
bahat m olur?
"Bir frenk grr grmez kendimizi kltyoruz:
spanyollar ilk defa Gney ve Orta Amerika'ya
girdikleri zaman yerliler bunlarn gnein oullar
olduunu zannetmiti. Avrupa bizim his ve fikrimizi
hatta haysiyetimizi, gurur ve vakar hakkmz da yle
zapt ve msadere etmi ki her frenk, nazarmzda
mutlaka bizden daha byk bireydir. Bu zihniyet ile
hibir ey yaplamaz. Bu fikirle teslim olmaktan
baka bir isimiz kalmaz. Hibir Bulgar bu kafada
deildir.
"Kindar deiliz. Kin bir fazilettir. Dmanlara
kar husumet beslememek bir kabahattir. Bu
kabahatin cezas hayat hakkn kaybetmekten baka
birey deildir. Kuzu gibi yumuaz. Onun iin bizi
kuzu gibi kesiyorlar. Averofun glleleri kalbgahmz
delerken stanbul sokaklarnda Rum ocuklar,
balarnda Yunan bayra ve Averof ismi yazl
apkalarla geziniyor, hi kimse ses karmyordu. Bu
kadar kaytszlk ancak llerde bulunabilir.
Estafirullah! llerin haklarna tecavz etmeyelim.
yle zannederim ki, bir hamiyetperverin mezarnn
yannda byle bir Yunan evlad dolasa, zavall l,
huzuruna bir dakika sekte verip byle bir terbiyesizi
arpard.
54

"Rum mekteplerinde Trk dmanln idame
iin ne kadar alat ve edevat mmknse ziyadesiyle
mevcuddur. Biz Rumlarn hissiyat- Osmaniyeye
sahip olmalarn istemiyoruz. Hayr! En yksek
hkmet mertebelerine km bir Rum'un kalbinin
derinliinde her dakika Pan Elenizm gayesi
parldyor. Fakat bunlardan yalnz birey istemek
hakkmzdr: O da, kendi memleketimizde bize hi
olmazsa tebaalk gstermek. Mektep defterlerinin
stne varncaya kadar byk velinimet Averofun
(O Me-gas everiyetis Averof) veya Trk yiyici Kral
Kostantin (O vasilefes Konstantinus o Turko
fagosyun resimleri bulunduka pek gayritabi bir hal
hasl olur. Fakat ben yine Rum vatandalarmz
mazur grrm. Kendilerine hak veririm. Trkler
bunlara bu derece msamaha ettike niin onlar
hissiyat- Yunaniyelerini izhar etmesinler? Mrailik
iyi birey midir?"
23

Bu messeselerin mazide oynad rol hakknda
bir misal daha koyuyoruz:
"Trk mparatorluu'nda Amerikan menfaatlar
gayet mhim bir mesele tekil etmektedir.
Amerika'nn ark Hristiyanlarna olan sempatisi,
saysz insan Trk misyonlarnda almak zere
gndermesinde grlyor. Ermenilere kar
Amerikan hissiyat, gnderilen binlerce Hristiyan,
gazete makaleleri, bamakaleler ve bizzat Amerikan
meclisinin sesi vastasiyle tecelli ediyor. Amerikan
efkar- ammesi bir btn olarak Mr. Charmey A.

23
Celal Nuri, Tarih-i stikbal, cilt 2, Mesail-i Siyasiye, stanbul, Yeni Osmanl
Matbaa ve Ktphanesi, 1331. ksmen Trkeletirilerek alnmtr.

55
Depewnn bir mektubundan alnan u hlasada da
gayet gzel bir ekilde belirmektedir:
"Sulha ve onun kudsiyetine ne kadar inanyor,
harbten ve onun dehetinden ne kadar nefret ediyor
ve memleketteki vatandalarn emniyeti, topraklarn
selameti ve byk tehlikelerin ordular evkiyle
yaplacak bir yardm hakl karacan ne kadar
hissediyorsam da zannediyorum ki Hristiyan
milletlerinin -ki Birleik Devletler de bunlardan biri
olabilir- mttefiken hareket etmesiyle Sultan'a bir
mracaat yaplabilir ve bu vahetler durdurularak
Hristiyan kardelerimiz kurtarlabilir.
"Fakat Sultann husumeti ve diplomatik durumun
msaadesizlii bu ittifaka mani oldu.
"Trkiye'de Amerika ile ngiltere'nin menfaatlar
ayndr. kisi de Hristiyan halkn daha iyi idaresini
arzu ediyor, ikisi de misyonerlere para tahsis ediyor,
bu i iin seilmi kadn ve erkekleri mslmanlar
arasnda almak iin Trkiye'ye gnderiyorlar. Her
ikisi de sulhu ve ticareti inkiaf ettirecek frsatlar
aryor, arkn geni, fakat semeresiz topraklarn
elverili hale getirmek istiyorlar. Her ikisinin de,
Rusya'nn otokrat ve despotik nfuzunun
krlmasnda mterek menfaatlar vardr. Her iki
hristiyan devleti Trkiye'nin ar veya Sultann
hakimiyeti olmakszn gelimesini istiyor; onsekiz
sene evvelsinde Bulgarlara olduu gibi imdi de
muztarip Ermenilere mterek bir sempati
besliyorlar.
"Trk mparatorluu iinde Amerikan
teekklleri hayli oktur. "Boston Bord" misyonerleri
Bulgaristan ve Kk Asya'da ok i yapyorlar. New
York yabanc misyonlar Presbitarian Bord'u"
56

Suriyede, "Birleik Presbitarian misyonlar" ise
Msr'da alyor. New York Episcopal Kilisesi
misyonlar, Metodist Episkopal Kilisesi, Muakplar
Kilisesi ve Baptist Kilise Bulgaristan, Suriye ve
stanbul ile geni apta alakadar olmaktadr. stan-
bul'daki "Bible House", Beyrut'taki Suriye Protestan
Kolleji ve stanbuldaki Robert Kollej Amerikan
messeseleri arasndadr. Bu sonuncusu -yani Robert
Kollej- hususiyle Amerikan terbiyesi istikametinde
ayan- takdir bir faaliyette bulunmaktadr. 1877'de
Trk idaresinden kurtulan Bulgaristan'a yardm eden
ve imdi de milletlerini mstakillen idare etmek
zere hazrlayarak Rus entrikalarndan kurtarmaya
alan birok genler Robert Kollej'de tahsil
grmektedirler."
24

Sen Benua Lisesi

Franszlara ait olan bu lise, Amerikan
mekteplerin-den daha sonra kurulmutur. Reform
devrindeki mezhep mcadelelerinde Protestanla
kar duran ve katolik ola-rak kalan Fransann bu
mektebi de, propagandasna esas olarak bu mezhebi
almtr. Trkiye hkmetinin maarif nizam
bakmndan olduu kadar haric emniyeti bak-
mndan da kanunlara aykr hareket eden Sen Benua
Li-sesi'nde ilk olarak darya szan mhim bir
hadiseyi zikrediyoruz:

24
The Sword of Islam or Suffering Armenia. Toronto, 1896,J.C.
Hopkins. pp. 399-400.
57
"Dn sabah Dimitri Elefteryadis isminde otuz be
yalarnda bir adam Galata Llecihendek
caddesindeki Sen Benua Lisesi'ne gelerek mdire
Anna Huber'in oda-sna girmi, mdireye Sen
Benua'dan mezun olan ve halihazrda ayn lisede
muallim muavini bulunan Anastasia Elefteryadis'den
bahsederek "Siz benim kz kardeimin dinini
deitirmek, onu katolik yapmak istiyorsunuz. Bu-na
hakknz yoktur; herkes dininde serbesttir" demi ve
sonra tabancasn ekerek mdire ve onu mdafaa
etmek isteyen Mari Sofikamen'i yaralamtr.
"Dimitri unlar sylemitir: Kz kardeim bu
liseden mezundur. Ben de baka bir Fransz
mektebinde okudum. Btn arzular Ortodoksluu
zayflatmak, kendi mezheplerine yeni ferdler
kazandrmaktan ibarettir." (30 Mart, 1953).
Dimitrinin tabanca sesleriyle patlak veren hadise
dolayisiyle dikkat nazarlar Sen Benua Lisesi'ne
ekilmi ve bilahare Franszlarn halihazrdaki
misyon faaliyetleri hakknda dikkate deer bilgiler
elde edilmitir. Mektepde okuyan talebenin ou
Trk ve Mslmandr. Dimitri Elefteryadis'i
Ortodoksluk bakmndan alakadar eden bir mesele
onun kadar bizleri de ilgilendirecektir. Trkiye gibi
bir memlekette Fransz katoliklerinin gayesi Orto-
doksluu zayflatmak olmad da aikardr. Zira
nfuzu zayflatlmak istenen ey daha ok
Mslmanlktr ve bunu Franszlar kadar patrikhane
de yapmaktadr. Netekim mektepteki rahibelerden
biri gazetecilere yle diyor:
"Biz burada kendi ibadetimizle ve talebenin
tedrisi ile megul oluruz. ayet mezhebimizi
58
benimseyen (!) olursa onlar da tenvir ederiz. Bu da
bizim borcumuzdur."
Misyoner papaz Pasty ile Papann Trkiye vekili
Pol Bertoli'nin idaresi altnda stanbul'daki Fransz
mekteplerinde bir izci tekilat kuruluyor. Zaten
yasak olan byle bir tekilattan hkmetin hibir
haberi yoktur. Ancak resm msaade ile
kurulabilecek olan tekilat, Dam do Siyon, Sen Espri,
Sen Pleri ve 'Sen Benua Liselerinde senelerce
evvel ikmal edilmi ve almaya balamtr. Sen
Pleri'de kurulan iki tekilattan birinin ad "Ames
vaillantes= cokun ruhlar" dieri de "Joie de Byzan-
ce= Bizans neesidir." Sen Benua'dakine ise "Enfants
de Marie= Meryem'in ocuklar" ad verilmitir.
Katolik papazlarnn idare ettii izcilik tekilatna
ait hviyet varakalar ve izci niformasnn yakasma
ilitirilen maden arma Fransa'dan kurye antalariyle
gelmektedir. Bu armalar ha eklinde olup,
niformann kollarnda ise S.F. rumuzu (Fransz
izcisi manasna gelen Franszca kelimelerin ba
harfleri) vardr.
"Derslerinde muvaffak olmak, daha dorusu snf
gemek, hatta mezun olmak isteyenler bu izcilik
faaliyetlerine katlmak mecburiyetindedirler. Ama,
Fransa'nn gnderdii hviyet kartlarn ceplerinde
tamaa rencilerin hak kazanmalar elzemdir.
"lerine bilhassa Ortodoks ve Mslmanlar
almaya alan izci oymaklar toplant mahalli olarak
Fransz konsolosluundan baka bir de Tarabya'da
Kalender mevkiindeki Dam de Sion'a ait aalkl
geni araziyi tercih etmektedirler.
Bu arazide senenin muayyen tarihlerinde izci
kamplar kurulur. Papazlar veya rahibeler de ksa
59

pantolonlu, ksa eteklikli Fransz izci niformalarna
brnrler.
"Bu hususta gsterilen madd fedakarlk da
hudutsuzdur.
"zci adrlarnn tepelerinde n planda Fransz
bayra dalgalanr.. Bir de gelip geenin tecesssn
kamlamak ve durumu basit bir spor hadisesi gibi
gstermek iin adra Trk bayra ilitirilir."
25

Bylece vaki ihbarlar neticesinde hkmet
mfettiler gndererek tahkikat icrasna balamtr.
Byk harbin basnda ngiliz, Rus ve talyan
mektepleri gibi Fransz mektepleri de kapatlm,
harb bittikten sonra yeniden almt. Bugnk
Fransz mektepleri 20 terinievvel 337 tarihli Ankara
muahedesi ve 24 temmuz 1923 tarihli Lozan
muahedesi hkmlerine gre hal-i faaliyettedir. Her
iki anlamadaki hkmlere gre de yukarda
zikrettiimiz trl hadiseler kat'iyen menedilmiti.
Ankara itilafnamesinin bu husustaki maddesi
yledir:
"Fransz messesat- tedrisiyye ve shhiyesi ile
messesat- hayriyesi hibir bahane ile ve hibir
halde Trkiye'nin menafiine ve Trk kanunlarna
mugayir bir gna propagandaya veya bir fiile
girimeyecekleri mukarrer olmak artiyle Trkiye'de
mevcud kalabilirler."
Ayn mevzuda Lozan konferansnda
kararlatrlan hkm ise:
Trkiye hey'et-i murahhasas, 30 terinievvel
1914 senesinden evvel Trkiye'de mevcud olduklar

25
6-7-8-9 Mays 1953 tarihli Yeni Sabah. Bu gazetenin mezkr
hadisede gsterdii milli hassasiyet takdirle yadedilmee deer.
60
musaddak ve Fransa, Byk Britanya ve talya'ya
tabi' bulunan messesat- tedrisiye ve hayriye ile
hastahanelerin kemakan payidar olacaklarn beyan
eder. Mamafih bu messesa-tn hibir bahane ile ve
hibir vehile Trkiye'nin menafiine ve Trk
kavaninine mugayir laalettayin bir propagandada
veya fiil ve harekette bulunmayacaklar iyice
mukarrerdir."
Btn bunlara ramen dier yabanc mektepleri
gibi Fransz mektepleri de ne dn, ne de bugn
kanun dairesinde faaliyet yaptlar. Esasen bunlarn
kurulularndaki gaye belli olduktan sonra meru
hareket beklememiz de doru deildir.
Cumhuriyetten evvel Orta arktaki nfuz
mcadelesinde Amerikan ve Avusturya misyonlar
karsnda mevcudiyetini muhafazaya alan
Fransz messeselerinin ne gibi emeller peinde
olduunu kendi resm azlarndan takip edersek
meseleyi daha iyi anlarz. 1906 senesinde Fransa
Hkmetinin arktaki Fransz mekteplerim teftie
memur ettii Marcel Charlot, stanbul, zmir, Edirne,
am, Beyrut, Lbnan, Kuds, Yafa, Akka,
skenderiye, Fiyum ve Port Said'de yekunu yz on
altya bali olan Fransz mekteplerim tefti etmi ve
Hariciye Nezaretine bir layiha takdim etmitir. 26
Eyll 1906 tarihli Fransz hkmeti ceride-i
resmiyesi ile neredilen bu layihann nemli
ksmlarn aynen alyorum:
"... Burada arkta ruhban tedrisat meselesinin en
nazik noktasna dokunuyoruz. Baz ruhban heyetleri
pek muhtelif mezheplere ayrlm olan btn ark
hristiyanln Roma'ya tevcih ettirmek maksadm
takib ettiklerini itiraf ediyorlar.
61
"Talebenin ellerine verilen kitaplar, ders
programlarm, messesatn propaganda planlarn
tedkik ettim ve Fransaya muhabbetleri malum
olan Mslman me'murni ile ruhban
mekteplerinden ocuklarn aldklarn iittiim aile
reislerini isticvab ettim. Mmkn olduu kadar
mevsuk tahkikatta bulundum. Sylemee mecburum
ki tebdil-i din mesleini ferd propagandalardan,
husus msaadesizliklerden ziyade inzibatn ve ted-
risatn tekilat- umumiyesinde grdm.
"Bununla beraber Cizvitler gibi baz ruhban
heyetinde -kavgac adet-i siyasetlerini arka
nakletmi olan Uruciyun'dan Asansiyonistlerden
bahsediyorum- dinden dndrme gayreti her trl
ihtiyattan daha kuvvetli bir derecededir.
"Gayri ruhan bir mektebin mdr,
talebelerinden birine, zengin bir Mslman pamuk
tacirinin oluna bir cizvit papaz tarafndan yazlm
mektubu okudu. Bu mektupta Papaz gen ocua
yle hitab ediyordu: "Aileniz ve eer evlenirseniz
karnz projelerimize muhalefet edeceklerdir. Fakat
eer siz imdi mid ettiim gibi tebdil-i dne hazr
iseniz bu manialarn hepsine galebe edeceksiniz."
"Ayn mdre iki ocuu ile bir kadn geldi:
"Bundan sonra artk papazlar istemem" dedi. "Byk
ocuumu Cizvitler dinden dndrmek zeredirler.
nanr msnz, bir papaz ona yazd mektupta
"mektuplarm ailenizden gizleyiniz" diyordu."
"phesiz bu nev'i vakayi ifratn canl
numuneleridir. Mamafih ben kendim de bunlar
tamim ederek bu nevi harekat ve tekilatn umum
olduunu iddiaya hak grmem. Her kollejde
mttehiden sebatkarane buna alldn
62
zannetmem. Fakat katolik mezhebinin tamamiyle
lehinde olan zamana aid tarihler gstermek, Nant
fermannn istirdadn bir fiil-i mstahak gibi irade
etmek, Jan Jak Ruso'yu "Volter'le beraber en vahm
mezheb-i itimaiye ve dniyeyi neretmekten
mtevellid bir eref-i hazn sahibi" grmek, kavaid-i
sarfiyeye hep kilise itisafat tarihinden misaller
almak; ayin-i dnye ok vakit tahsisi ve btn
talebeleri buna mecbur etmek, ihtiyar kayd ile ve
ner-i itikad urunda sarfedilmek zere ocuklara
vergi tarhetmek, bilhassa gen msevlere teb dl-i
din ettirmek iin bir messese-i resmiye kad et-
mek... gibi vekayide tebdil-i din ettirme meslei pek
vazh bir surette grlmektedir.
"Bu hale gre pek tabiidir ki katolik bir ksm halk
yannda mergub olan (rabet edilen) heyet-i ruhbana
kar bilakis mehafil-i sairede ve hususiyle
Mslmanlar nezdinde pek umum ve pek bariz bir
surette bir adem-i emniyet vardr.
"Birok asrlardanberi birka byk tekilatmz
rakipsiz olarak icra-y vazife etmi ise de sahneye
faal, mstevl, zengin, sokulgan ve yapkan
Avusturya ve talyan katoliklerinin; Almanya,
ngiltere ve Amerikan protestanlarnn dahil
olmasiyle vaziyet tebeddl etmitir.
"arkta ve bahusus Filistin ve Suriye'de seyahat
eden iin -Tahallfat- mezhebiye yznden
bsbtn kark bir hale gelen- mcadelat- dnye
ve taharrat- daime garip bir manzara tekil eder:
Katolikler, Ortodokslar, Marnler, Mttehid-
Yunaniler, Ermeniler... Bu halita bir arbede-i dnye,
mezhepten mezhebe bir adem-i itimad, cemaatten
cemaate giden bir kindir ki, eski Bizans' hatrlatr.
63
"Bu halde btn ark mezheplerinin mekteplerini
nfuzumuzla lisanmza vasta-i intiar olduklar
nisbette himaye ve tevik etmek bizim iin bir vazife
olmaz m? Dier taraftan hepsinden mhim olan ve
vasf- mesrudlarna ramen yine ruhban mekatibine
devam eden ve dinlerine kar bitaraf grecekleri bir
mektebe daha ok suhuletle gelecek olan Mslman
unsurunu ihmal etmek ar bir hata deil midir?
"Ecnebiler menfaatine ruhban mekteplerine
rekabet yapmak mevzuubahs olamaz. Mekatib-i
ecnebiye karsnda Franszca talim edecek ve
Fransa'y tantacak olan bir messese-i ruhaniye
bizim iin Fransz mektebidir. Bu messesata din
aleyhdarl idhal etmek de hi doru olamaz.
"arkta ehas arasnda hakik rabta-i siyasiye ve
itimayenin vahdet-i dnyeden tevelld ettiini
unutmamak lazmgelir.
"arktaki nfzumuz iin yeni hayata mutabk ve
memlekete muvafk unsurlara ihtiyacmz
tehizatlarnn mkemmeliyetleri sebebiyle ksmen
faaliyetimizi ibtal ve mevkiimizi tehdid eden yeni
filolarla daha faikane bir surette mcadele edecek
yeni unsurlara ihtiyacmz -hem de ihtiyac-
acilemiz- vardr.
"Ruhban mektepleri bugn bu vazifeyi tamamiyle
ifa edemez. ark misyonerlerimizin bu zamana kadar
asar ve mesaisinden memleketimizin iktitaf ettii
kavaid-i maneviyeyi fevkalade takdir etmekle
beraber unu da sylemee ictisar etmelidir ki, yeni
bir vaziyet yeni bir tarz- hareket istilzam eder.
... Dorusunu sylemek lazm gelirse, bu
messesatn ksm- azami eski tarz terbiye ile beraber
eski Fransz fikrini barndryor. Orada
64

vatanperverliin gzleri atden ziyade maziye bakar.
ark hristiyanlarnn hamii olan Fransa, hala biraz
Ehl-i Salb Fransasdr. Filvaki, arktaki ruhban
heyetleri memleketimizde hala bu rol gsteriyor.
"Bilfarz Antora kollejinin nizamnamesinde
yazldr ki "Fransa, Suriye'de ihya-y Hristiyaniyet
iin itigal ediyor. Ve yeni Ehl-i Salibin re's-i karnda
bulunuyor...
26

Hristiyan Gen Erkekler Birlii

Cemiyetin ilk defa ngiliz genliini hristiyanlk
namna kurtarmak iin kurulduundan bahsetmitik.
Sonra Amerika'ya geen ve orada madd imkanlarla
gelien Y.M.C.A. hristiyan genleri kadar sair dinlere
mensub genleri de kurtarmak (!) iin tekilatn
geniletmi, bu arada Trkiye'de de bir ube
amtr. Bu i iin bilhassa genliin
temayllerinden istifade edip o istikamette yeni
frsatlar yaratmak zere allyor. Asrn
bandanberi Amerikan genlerinin spora temayl
derhal nazar- dikkatlerini ekmi ve bu genleri
kiliseye getirebilmek iin kiliselere spor tekilatlar
kurmulardr. Son zamanlarda Amerikada hemen
her kilisenin futbol, voleybol, basketbol ve atletizm
takmlar meydana gelmitir. Genler bu
malzemeden istifade edebilmek iin papazlarn
vaizlarn dinlemek mecburiyetindedir.
Cemiyet Trkiye'de 1330 senesinde Beyolu'nda
o zamanki Beyolu mutarrflna verilen bir

26
Terbiye mecmuas, say 2. sahife 59-64. Nuri Bekir.
65
ilmhaber ile resmen fakat kanunsuz bir ekilde
kuruldu. Sultanahmed'de Alemdar caddesindeki
ubesi Cumhuriyet devrinde de faaliyette bulunan
Y.M.C.A. nin nizamnamesi-nin nc ksm ikinci
maddesinde "btn faaliyetinin genler arasnda
Hazret-i sa'nn saltanatn tevsi etmee"
hasredilecei sarahatle kaydedilmitir. Fakat bu ni-
zamname ancak Amerika'da aktan aa yaylm,
bizdeki ubenin gayesi ise "Lisan, ticaret, muhtelif
dersler, konferans, ktphane, pansiyon, lokanta,
jimnastik, tenis, kamp, temsil, oyun, gezmeler"
olarak gsterilmitir.
8-10 lira gibi gayet ucuz bir cretle pansiyon
temin eden ve pansiyoner olanlar her trl spor
malzemesinden faydalandran cemiyetin onlardan
bekledii sadece aza kaydolunmalardr. 1939
senesinde yllk geliri on bin liray aan cemiyet,
bu parann ancak 4100 lirasn azalardan alyor. Geri
kalan ksm fahr azalardan ve baz messeselerden
alnmaktadr. Haberi veren Yeni Sabah gazetesi
bunlar arasnda baz mill messeselerin de
bulunduunu esefle kaydediyor ki cidden zerinde
durmaya deer bir husustur. Her sene cemiyete aza
olan baz nfuzlu ahsiyetler vastasiyle bu
messeselere mracaatla yardm alnyor. Ayrca
gayri resm ve gizli surette baz Amerikan
messeselerinin Trkiye'de (stanbul) mevcud
emlaklerine aid iradlarn da buraya terk edildii
sylenmektedir.
Gen erkekler cemiyetinden yedi sene sonra
1337'de Caalolu'nda ayn tekilata dahil bir de
Y.W.C.A. (Hristiyan Gen Kadnlar Birlii) kuruldu.
66

"Buraya yz kadar kadn aza kaydedilmitir.
Bunlarn altsnn tanassur ettirildii ayidir."
Y.M.C.A., bilhassa byk harbte, harbin getirdii
sefalete duar olan kimseler arasnda alt ve
bunlar Amerikan dolarlar ile hristiyan etmeye
muvaffak oldu. Bu arada Mara'ta misyoner papazlar
vastasiyle tanassur ettirilenlere aid bir liste
verilmitir. Bu listeyi aynen alyoruz:
"Tapu memuru Hsn olu Mustafa Remzi, Ali
Avni, Mustafa olu Davud ve kardei Nuh, Aliolu
Mehmet Hulusi ve daha on kadar kadn ve erkek."
"Hadiseye bilahare hkmet el koymu ve
tanassur iinden dolay misyonerlerin yakasna
sarlmt. Bu misyonerler de unlardr: Amerikan
tebasndan James Crane ve kars, Amerika
tebasndan Besea, James'in muavini ve Amerikan
tabiyetli Vayl, Alman tebasndan rahip Wilhelm, kz
efeln, Finlandiya tebasndan Adela Herold.."
"Ve tahkikat neticesinde bunlarn sular sabit
grldnden efeln, Herold ve Vayl hudud harici
edilmilerdir. James ile kars Besea'ya da ancak
stanbul'da ikamet msaadesi verilmitir. Bunlar
stanbul'a dnmler ve Bible House'un cenah-
himayesine snmlardr.
"Yine igal sralarnda Y.M.C.A. nin papazlar
Adana'da birok kimsesiz, fakir Trk ocuklarn
cretsiz olarak himayelerine almlar, bunlarn
birkan tanassur ettirmilerdir.
"Yine ayn papazlar o zaman Amerikan
hastahanesinde Talat isminde iradesi zayf bir genci
tanassur ettirmilerdir."
27

27
Yeni Sabah gazetesi, 20 ubat 1939 ve mteakip.
67
kinci Dnya Harbine kadar yabanc memleketler-
deki tekilatm muhafaza edebilen Y.M.C.A., idareyi
eli ne alp yabanc meneli messeseleri bertaraf
eden mill hkmetler tarafndan kovulmu, baz
yerlerde ise baka klklara girmek mecburiyetinde
kalmtr.
Y.M.C.A., halen ngiltere'de kuvvetli bir Hristiyan
cemiyeti olarak yayor. Hatta "Jewish Chronicle"
isimli Yahudi gazetesinin yaknlarda verdii
malmata nazaran, ngiliz Yahudileri Orta arktaki
Arap-Yahudi ihtilafnda ngiliz kilisesinin
tavassutunu talep iin Y.M.C.A.'ya mracaat
etmitir.
Bugn bu cemiyetin Sultanahmed'de
Ayasofya'nn karsndaki binasnda Amerikan Lisan
ve Ticaret Dershanesi bulunmaktadr. Aslnda bu da
ayn cemiyettir.
Aznlk Mektepleri ve Patrikhane

Fener Patrikhanesi'nin hemen btn gayretleri
Trkiye'de hristiyanl ve eski Bizans diriltmek
iin birinci derecede Rum milliyetiliine
ehemmiyet vermek olmutur. Bu bakmdan
Patrikhane'de, hristiyanlk ruhu, propaganda
yapmaktan ziyade Bizans' diriltecek olanlara bir
kuvvet, mevvik olmak zere sevk ve idare edilmi-
tir. Mslman ounluu arasnda Rum kltrnn
eriyip kaybolmamas iin bilhassa Trk lisanna
kar cephe alan Patrikhanenin faaliyetleri bizi daha
ok hristiyan tehlikesinin siyas vehesi olarak
ilgilendiriyor.
68
Uzun mddet mekteplerdeki tedrisatna hibir
mdahale tanmayan Patrikhane, imparatorluk
devrinde mektepler hakknda hkmete katiyen
malumat vermemitir. Bu hususta "Maarif Tarihi"
mellifinin verdii malumat aaya dercediyoruz:
"mparatorluk iindeki gayr-i mslim unsurlar
arasnda Rumlarn, hepsinden dikbal olduu ve
Rum Patrikhanesinin adeta yabanc bir devletin
sefarethanesi gibi bu hususta Bab- Al ile
mcadelelere ve pazarlklara giritii bilinmektedir.
'Trkiye'deki Rum mekteplerinde Yunan
mekteplerinde okunan kitaplar aynen tedris
edilmekte ve devletin resm dili olan Trke'ye asla
yer verilmemekte idi.
"Bu hal bu devirde hkmetin dikkatini zerine
ekerek gayr- mslim mekteplerinde Trke'nin
mecburi olarak tedris ettirilmesi istenmi ise de
Rumlar slam dininin ve Tanzimat rejiminin
kendilerine vermi olduu din ve dil serbestisine
dayanarak:
"Trke'nin mekteplerimizde okutulmas bizim
iin bir zaruret ve ihtiya deildir. Esasen bunu
okutacak hocaya verecek paramz da yoktur.
Hkmet resm dili gayr-i mslim mekteplerinde de
okutmaya lzum gryorsa ancak tahsisatn vermek
suretiyle bunu yapabilir" demi olacaklar ki, bu
vazifeyi hkmet kendi stne alp 28 ubat 1311
(1895)*de Rumeli ve Anadolu'da alt vilayette
rdiye derecesinde bulunan mekatib-i gayri-
mslimede istihdam edilecek lisan- Osmani
muallimleri maalarnn her vilayetin maarif
tahsisatndan i'tasna irade kmtr.
69
"Daha sonra bu kadarla da kalnmam, gayri
mslimler Trkeyi renmemekte srar ettike bu
sefer hkmet onlarn dillerini resm mekteplerin
programlarna koyarak Trklere retmek istemi ve
bu maksadladr ki idadilerle mlkiye mektebinin
programlarna Rumca, Ermenice ve Bulgarca dersleri
konulmutur.
"Rumlarn bu devirde Osmanl hkmeti ve onun
galib unsuru olan Trkler hakknda ne gibi bir fikir
beslediklerini gstermek iin onlarn ba bulunan
patrik'in bir beyanatn aaya koyuyoruz. Beyanat
veren, Rumlarn en mehur patriklerinden nc
Yoachim'dir. Osmanl hkmeti en gzel bir yurd
paras olan Rumeli'yi kaybettii ve yrei derin bir
yara ile szlad bir srada bu patrik kanunuevvel
1912 tarihli Figaro gazetesinin stanbul muhabirine
u szleri sylemitir:
"Ben bare bir rahipten baka birey deilim. Esir
olmu bir koyun srsnn zavall obanym.
Cisman hibir iktidarm yoktur. Canm tehlikede,
mevkiim mkildir. Her dakika rkma, mezhebime
yabanc olan bir kuvvetin karaku ahkamna tabiim.
Seleflerimin tarihini, ektiklerini, tab olduklar keyf
muameleyi, can ekimelerini siz pekala bilirsiniz.
Btn bu felaketlere ramen onlar nevmid (midsiz)
olmadlar. Onlarn mezara yaklatklar vakit -ki ben
de imdi kendilerini takib ediyorum- verdikleri en
son nasihatler hristiyanlar tergibe dair idi.
Binaenaleyh ben de istikbalden eminim. Ben bir fikir
ve gayeyi temsil ediyorum, ite madd aczime
ramen bana byk ve nihayetsiz bir kudret veren de
bu fikirdir.
70
"Bu fikir erge emrivaki denilen vahete galebe
edecektir. Manev kuvvetler malb edilemezler. Bu
fikre hibir ey kar gelemez. Bu fikir z hayattr.
Bizi drt asrdanberi vikaye eden de odur. Bizim
kurtulmamz mjdeleyecek olan yakn fecrin ilk
parlayn lmeden grecek olursam kendimi
bahtiyar sanrm."
Rumlarn banda bulunan bir papaz, Trk milleti
ve hkmeti hakknda bu fikri tarsa, teki
papazlarla mektep muallimlerinin -ki onlar da
hemen kamilen papazlardan ibarettir- Rum
ocuklarn nasl yetitirecekleri ufak bir dnce ile
anlalr.
Patrikhanenin halen iinde bulunduu vaziyet
herkese malum olduu iin bu bahsi fazla
uzatmayacaz.
Ermeni Mektepleri

Ermeni mektepleri de Trk dili ve kltrne,
hatta Trk hkmetine kar takndklar tavr
itibariyle Rum mektepleri gibidir.
Maarif Vekaletinin zoriyle mekteplerine Trke
ve kltr dersleri koyan Ermeni cemaati bunu
sadece bir bask vesilesi olarak telakki ettiinden, i
bir formalite meselesi olmaktan ileri geememitir.
Bu mnasebetle Yeni Sabah gazetesinden alnan
malumat aaya koyuyoruz:
"Ermeni mekteplerindeki Trk muallimleri idare
tarafndan tertib edilen resm veya gayri resm
toplantlara davet edilmemektedir. Mdrler, Trk
71

milliyetilii hususunda titiz davranan Trk
retmenleri, muhtelif bahaneler bularak Maarif
Mdrlne ikayet edip baka okullara
alnmalarn istemektedirler.
eitli vesilelerle tertib ettikleri bu toplantlarda
Ermeni muallim ve idarecilerin kendi rencilerine
Trke dersleri mstesna, tek bir Trke kelime
sarfetmemeleri yolunda talimat vermek zere baz
prensip kararlarna vardklar anlalmaktadr.
Kumkap Ermeni mektebinde talebeye Trke ko-
nuturmak ve hatta "Trk vatandaym" dedirtmek
pek zordur.
Talebeye okutulan Ermenice kitaplar dier
Ermeni mekteplerindeki kitaplardan farkldr ve
bunlar Trklerden saklanp ancak baz Ermenilere
gsterilmektedir."
28

Hastahaneler

Misyonerlerin en fazla ehemmiyet verdikleri
propaganda messeselerinden biri de
hastahanelerdir. Buralarda lmden kurtulan ve
mthi bir zaaf halinde bulunan insanlara din telkin
daha kolay olmaktadr. Bu mevzuda da yine kendi
verdikleri malmata dnelim
"Tbb misyonlar incil retiminin ncleridir.
Bunlar, baka bir evanjelizm aac dikilmesi
mmkn olmayan yerlerde fidan yetitirebilirler.
Tbb misyonlar, herkes tarafndan hissedilen bir

28
Yeni Sabah, 2 Nisan 1953
72
ihtiya zerine messestir. Her insan bazan hastadr;
kendisi hasta olmad zaman ekseriya bir arkada
veya bir akrabasnn hastal ile endielidir. Bylece
doktor, dier misyonerlerle ne bir m nasebeti olan,
ne de bunu isteyen geni sayda kimseleri dorudan
doruya (vastasz) kabul edebilir. Bir hekim, nerede
olursa olsun; bir dispanser at zaman ifa verici
mahareti yznden kendisine bavuranlarla
kuatlr. En yobaz bir slam mollas veya bir fakir
onun elini pecek; kr, topal, meflu insanlarn, can
ekien, lm ana ve babalarn Hz. sa'ya hazin
yalvarlarn hatrlatan bir sesle ona
yalvaracaklardr."
"... Haftann be sabah bir misyon odasnn
tasviri: Uzaktan yakndan toplanm bir sr erkek,
kadn, hristiyan, Yahudi, Mslman, kasabal, fellah,
zengin, fakir, d grnyle tamamen farkl
insanlar. Yalnz bir tek hususta birbirine benziyorlar
ki hepsinde bir ifa, her cins ve derecede hastalk ve
yaraya derman arzusu var. "Hastahaneden ktktan
sonra baka ekilde incil ile varmak mmkn
olmayan en softa Mslmanlar bile ziyaret
ediyorum." Bu Evanjelist eski bir hastay ziyaretini
anlatyor. Orada kitab- mukaddes ve Kufan
mnakaa edilmi ve Evanjelist, hastaya tek
kurtarcnn sa mesih olduunu gstermitir."
Hastahanesinde tedavi grenlere din telkinatta
bulunan ve onlarla birlikte ilahiler okuyan Dr.
Mary'nin, bir hastann amcas olan Arap eyhi ile
yle bir muhaveresi nakledilmektedir:
eyh soruyor:
- Sizin inancnz nedir?
73

- Biz dnyann kurtarcs olarak Hz. sa'ya
inanrz. Onsuz kurtulu yoktur.
- Azizlerin kudretine inanyor musunuz?
- Hayr.
- Meryem'e ibadet etmiyor musunuz?
- Hayr.
- Tasvirlere de mi?
- Hayr.
- "O halde Mslmanlarla Protestanlar arasnda
tek fark olarak bizim Muhammed ve sa'ya, sizin ise
sadece sa'ya inanmanz gryorum. Eer benim
yolum doru ise btn Hristiyanlar Muhammed'e
inanacaktr. Yok eer... ve eliyle boynunu gstererek
bir kesme iareti yapt. Bunun zerine doktor:
- "imdi hangi din daha dorudur? Vahet ve gad-
darlkla mhted kazanmay emreden slamiyet mi?
Yoksa sevgi ve sulhu reten Hristiyanlk m?"
"eyh bir mddet dnd ve bizim
inanlarmz sormaya balad."
Bir baka misal:
"Tbb misyona bir Mslman ocuu geldi. Ona,
byk faydasn grd bir l ila tertib ettim. Bu
iyilik yznden ocuun btn ailesi ve baz
komular da misyona geldiler ve Tanrnn szlerini
iittiler. Eer bir Hristiyan gitse de onlara ncil'den
bahsetse muhakkak talanrdk. Fakat kymet
itibariyle bir penyeden daha az olan bir llk ila,
yirmi cahil Arap Mslmannn gerei iitmesinden
daha basit ve messir oldu."
29

O kadar ak anlatyorlar ki, artk hibir izaha
lzum kalmyor. Yine Trkiye misyoner

29
The Ascending Cross, p. 141.
74

messeselerinden birinin mdr, yzlerce
kilometrelik daire iinden gelen misyonerlerin
hastahaneleri ve eczahaneleri vastasiyle tedavi
edilen ahalinin bu tarz bir propaganda ile celb
edildiklerini katiyetle ifade etmitir.
Nasl Yetitirilirler?

mparatorluk devrinde ngiliz misyonerlerinin
nasl yetitirildii hussunda bir misyonerin verdii
izahat aynen dercediyoruz:
"... Protestan mezhebi dnyann en doru ve
sahih mezhebidir diyemem. nk herkes dinini
doru addeder. Fakat mevcud dinlerin en kayidsz,
serbesti ve sadesi ve medeniyete sevkedeni Protestan
dinidir.
"... ngiltere'de Protestanl dnyaya tamim iin
kurulmu bir misyoner tekilat vardr. Misyonerler
Halid-i Bermeknin olu Fazl'a aid olan ve cidden
kelam- kibar addedilen bir nasihate gre harekete
mecburdurlar.
30
Bunlar ocuk iken hizmete alnrlar.
Yapacaklar vazifeye gre ilmen, ahlaken ve fikren
yetitirilirler. yle ki: ngiliz misyon cemiyeti her
sene btn orta mektep talebesinin zekilerinden -
tabi babalarnn msaadesiyle- ihtiyaca gre otuz
krkn seerek himayesine alr, onlar kabiliyetlerine
gre er-beer ayrarak muhtelif memleketlerde

30
"El-haam men hafaza mafyedehu ve lem yuahhiru emrin
yevmen ila gadan". (= Akll adam elindekini kaptrmaz ve
bugnk iini yarna brakmaz).

75
yetitirirler. Bu ocuklar o memleketteki sefaret veya
konsolosluklara tevdi' edilir.
"Btn ngiliz sefaret ve konsolosluklarnda
misyon cemiyetinin mkemmel talimat vardr. te
bu talimata gre, ocuklar bytlr, okutulur,
retilir ve yetitirilir. Ben ve arkadam Herbert on
yanda iken misyon cemiyeti tarafndan stanbula
gnderilmi idik. Doruca sefarethanemize gittik.
Sefir beni sefaret kavas Cihangir' de sakin Ali Aa'ya
teslim etti ve ylece tenbihatta bulundu: "Ali Aa
bu ocuun ismi brahimdir ve senin olundur.
Herkese yle syleyeceksin. Sana ayda on lira ve-
receiz. Bu para ile ocuu mahallenizin mektebinde
okutacaksn ve tpk kendi sulbnden hasl olmu
ocuun gibi yedirecek, iirecek ve giydireceksin.
Adetiniz naslsa yle terbiye eyleyeceksin. Ayda bir
kere geceleyin sefarethaneye getirip bana
gstereceksin." dedi. Kavas Ali Aa da beni
kolumdan tutarak evine gtrd. Kars Glsm
hanma teslim ederek: "- te sana evlad getirdim.
Bunu byteceksin" dedi. Bana entari giydirdiler,
ayama takunyalar geirip bir gn mahalle ocuklar
arasna salverdiler. Birka ay kadar sknt ektim.
Trke bilmediim iin kimse bana ehemmiyet
vermiyor ve dilsiz, diyorlard. Evde daima Trke
grld gibi devam ettiim mahalle mektebinde
dahi Trke'den gayri lisanla tekellm eden
olmadndan yava yava kulak dolgunluu ile
Trkeyi renmee baladm. Akam zeri evimizin
nne toplanan ocuklarla top oynamaa baladm.
Bir sene sonra ocuklarn elebas olmutum.
Mektepte hoca efendi tevecch gstermeye balad.
Derslerimde ileri gittim..."
76
Bundan sonra mezkur misyoner namzedi mahalle
mektebini bitirip medreseden de icazet alyor. Sonra
Dikran efendi isimli bir Ermeni'den Franszca
renip Bab- Ali terceme kalemi ba halifeliine
kadar ykseliyor. Bu esnada tam otuz alt yanda
iken ngiliz hkmeti tarafndan memleketine
arlyor ve sar, cbbeyi atarak basma bir melon
apka geirip stanbul'dan ayrlyor.
Yukardakinin arkada olan Herbert isimli dier
misyoner namzedi ise Bektalik ve tasavvuf
renmek iin Konya'ya gitmitir. Orada uzun
mddet kalp Farsa ve Franszca'y da reniyor.
Her gn meyhanelerde, kahvehanelerde sohbetlere
itirak ederek birok ahbap temin ettikten sonra
Bektai dergahna giderek merasimle intisab ediyor.
[Alem-i slam ve ingiliz Misyoneri. Yazan: Ahmet
Hamdi, stanbul 1334].
ngiltere'ye giden Fethiye kalyonu efrad arasnda
Protestanlk propagandas yapmaya alan bir
misyonerin burada anlattklar hakikaten ok
mhimdir. ngiliz hkmeti, Mslmanlar arasnda
daha ok nfuz sahibi olmalar iin tekilat
mensublarnn yetitirilmesinde byk bir gayret
gsteriyor. Hatta sefarethaneler gibi resm
messeseleri de bu hizmetle mkellef tutarak
ngiltere'deki Trk efradna Bab- Ali'den izin
vesikas karp gnderecek kadar tesir icra ettiini
ayn kitaptan reniyoruz.
Yetien misyonerlerin bir ksm memleketine
dnerek merkezde vazife ald gibi bir ksm da
Anadolu ile rinde ky ve kasabalara yerleerek
faaliyet gstermektedirler. Bunlar tarik-i dnya
(dnyay terketmi) kisvesinde tekkeye benzer birer
77

tekilat kurarak bulunduklar yerin itima
hareketlerine de itirak ediyor ve hatta baz
meselelerde reylerine mracaat edilecek kadar iyi bir
hava yaratyorlar. Mesela byk harbten nce
Harput misyonun (Fransz, Amerikan ve Alman)
faaliyet sahas olmutu. Mevcud alt kolejden ikisi
herkes iin, biri erkeklere, dieri de kz talebeye
aiddi. ki hastahane ve birka.... vard. Burada
alan rahiplerden birinin biraderi, "Hristiyanln
bu mhim merkezinin harb afetinin dalgalar
arasnda tamamen batt"n esefle kaydediyor.(!)
31

"Osmanl memleketlerinin her tarafna yaylm
olan katolik ve protestan misyonerleri, muhtelif
ekiller altnda alrlar.
1- Din tekilat: Mukaddes kitaplar datmak, mec-
mualar neretmek, telkinler yapmak ve insanlk
gsterisiyle byk-kk yardmlar yapmak suretiyle
hristiyanl sevdirmeye ve yaymaya alrlar.
ngilizlerin bu maksadla birok yerlerde ve hatta
Nastrleri bile elde etmek iin Musul ile Van
arasndaki madiye ve lemerik'e yakn iki kyde
bile (Archbishop of Canterbury Mission) adiyle birer
messeseleri ve bunlarn idaresinde birer mektepleri
vard. Bu tekilat Londra Bapiskoposluk misyonu
olarak faaliyette idi. Amerikallarn Bible House
dedikleri ncilevi Tekilat da bunun bir nev'idir. Bu
trl tekilat Asya'da ve Afrika'da uyanmam

31
Mon Frere Labbe Paul. Dr. Paul Tache, stanbul, 1939,
Sahife 40.

78
kavimler arasnda ok kesif ve faaldir. Ancak slam
muhitlerde halk arasnda umduklar derecede alaka
grmemektedirler.
2- Mektep ve messeseler: Ekalliyette bulunan
hristiyanlarn ocuklarn talim ve terbiye ile
tabiiyetinde bulunduklar unsura stn bir hale
getirmeye, baka dinlere mensup ocuklar da
hristiyan yapmaya ve hi olmazsa mill ve din
seciyelerini bozmaya alrlar. Bunlarn telkin
vastas, mektepte dersler ve ibadethaneler, beden
terbiyesi ve musik salonlar, kamplar, kraat
salonlar, ktphaneler, pansiyonlar gibi
messeseler ve tekilatlarla da madd ve manev
yardmdr. Bata Amerikan kolejleri olmak zere bu
maksadla memleketin her tarafnda alm olan
ecneb mektepleriyle messeseler gibi.
Her devletin misyoner messeseleri Osmanl
memleketindeki hristiyan genlere kendi
milletlerinin mal ve ticar messeselerinde bol
maala i bulduklar gibi ayrca hristiyan iilerine
ve kyllerine harite ve bilhassa Amerika'da i
bularak orada gzlerini ayorlard. Bu suretle kafas
ve kesesi bo olarak giden kyller bile birka yl
sonra olgun ve dolgun bir halde memlekete dn-
yorlard. Bilhassa Bulgarlar ve Ermeniler bu suretle
az zamanda ihtilalci bir unsur haline sokulmulard.
3- Maskeli tekilat: Bu tekilat mensuplar, klk-
kyafet, din, dil..... gibi kltre mteallik vasflar
itibariyle iinde bulunduklar halkdanm gibi
grnrler ve gayelerine ermek iin halkn
harminde alrlar. Bu maksatla yetitirildikleri iin
ok mcehhez ve mahirdirler. Maske altnda ve
suret-i hakdan grnerek saf halk kolayca
79
aldatabilirler. Bunlarn hedefi, siyas ve din ba-
kmdan temsil ettikleri halk tefrikaya drmek ve
terakkiye kar dman ve lakayd brakarak bu
suretle mstemleke halknda aranan acz ve
mutavaatn devamn temin etmektir.
Bu maskeli misyonerler sayesindedir ki, henz
uyanmam rklar uykularndan kalkamaz bir hale
getirilmi oluyor ve dnyann her tarafndaki
milyonlarca mstemleke halk Avrupa devletlerinin
bir avu askeriyle idare olunabiliyor.
Osmanl devletinin inhilalinde dier amiller
srasnda bu trl misyoner tekilatnn da
oynad roller bizim iin en ac birer misaldir.
Siyas gayelerle bu misyon tekilat arasndaki
mnasebetin ne kadar sk olduunu u hadiseler de
gsteriyor:
A) 1877'de ngiliz liberal frkas lideri Lord
Gladston'un Avam Kamarasndaki nutku, cihan
Osmanl Devleti aleyhine kaldrmak iin istenilen
tesiri yapm ve Rusya karsnda Osmanllar bu
sefer yalnz braktrmt. Bu siyaset adam o mehur
nutku rad ederken elinde tuttuu Kur'an'
gstererek. "Bu kitap yeryznde kaldka bu Batak
katliam gibi vahetler de yeryznden eksik
olmaz!." diye haykrmt. Halbuki Batak kynde
vesair yerlerdeki Bulgar ihtilalini yapanlar, misyoner
tekilatnn yetitirdii Bulgar talebe idi.
B) Cihan Harbi mtarekesinde Lloyd George, Tr-
kiye'nin hayatna nihayet vermek fikrinin
alemdarln yaparken br taraftan ngiliz kiliseleri
halka yle vazediyordu:
80

"Trkler hristiyanlar katl-i am ettiler. Trkler
Avrupa'dan kovulmal, Ayasofya tekrar kilise
yaplmaldr."
Bunlarn Hristiyan dedikleri Ermenilerdi. Zavall
Ermenileri ihtilale sevkeden de yine misyoner
tekilat idi.
C) Misyonerler, yalnz hristiyan unsurlar Trkler
aleyhine ayaklandrmak iin almakla kalmyor;
Trklerin giritikleri teceddd (yenilik) hareketlerini
Mslmanlkdan uzaklamak mahiyetinde
gstermek suretiyle onlarn din kardeleri olan Arap
vesair slam unsurlarla bile aralarn amaa
urayorlard: Yemen isyanlarnda amil olanlar,
Hac Ali, Abdullah Mansur adl maskeli
misyonerlerdi. Cihan Harbi'nde Mekke Emirini
hilafet ve saltanat makamna kar isyan ettiren ve
l Araplarn Trk ordularnn yan ve gerilerine
saldrtanlar da bu kabil maskeli misyonerlerdi.
Bunlardan maskesini dren yalnz Lavrens idi.
Misyoner tekilatnn i yzn bilmeyen
mstemleke halknn esaretten kurtulmas yle
dursun, bu tekilata kar kaydsz kalan mstakil
milletlerin bile atsi tehdid altndadr.
Devlet adamlarnn terakki hamlelerinde attklar
yanl admlar ve bu yzden halkn yapt
irticalarda da hep bu tekilatn parma vardr.
32

32
Kazm Karabekir, Cihan Harbi'ne nasl girdik? Cild 2, Sh. 118
81
Giri Yollar ve alma Program

nsan haklar" ve "vicdan hrriyeti" gibi
fevkalade mukaddes mefhumlar, Hristiyan Garp ile
Mslman ark arasndaki man ve varlk
mcadelesinde Hristiyan aleminin yutturmak
istedii yaldzl palavralardan ibaret kalmtr.
Onlara gre mesela misyonerlerin Trk milletinin
harmine sokulup masum insanlara telkinde bulun-
malar vicdan hrriyeti, bizim varlmza
kasdedenlere kar nihayet sabrmzn tap galeyan
etmemiz de insan haklarnn inenmesidir.
Patrikhaneye imtiyaz verirsek ihtilal hazrlanr, gayr-
i mslimlere hak verirsek Avrupa devletleri onlara
istinaden bir hkmet siyaseti halinde
Mslmanlar Hristiyan etmee alrlar.
"Bundan bir asr kadar evvel Fransa sefiri
Angelhard'n dedii gibi "Tanzimat, aradaki din
maniay kaldrarak islam heyet-i itimaiyesini
Hristiyan heyet-i itimaiyesine yaklatrmak" diye
telakki eden birtakm misyoner cemiyetleri Islahat
hatt- hmayununun bahettii msaadelerden
istifade ederek faaliyet ve gayretlerini arttrmlar;
sokaklarda, vapurlarda "incil" kitaplarn,
Mslmanlk aleyhindeki yazlar havi risaleleri
mecca nen Mslmanlara datmaa balamlar,
birka Mslmana da Hristiyanl (Protestanl)
kabul ettirmeye muvaffak olmulardr (1864).
Tanassur eden bu mrtedler stanbul hanlarnda
va'zederek Mslmanlar aleyhinde tefevvhatta,
kfr ve taarruzda bulunacak derecede cr'etlerini
ileri gtrmlerdir.
82
"Efkar- slamiye byk bir endie iinde idi.
Bunun zerine hkmet din-i slam aleyhinde
tahrikatta bulunan mrtedleri hapsettirmek
mecburiyetinde kald. Protestan misyonerlerine
mtalaa ve ders salonu iini gren hanlar kapatt.
Protestan mezhebine mteallik kitap ve risaleler
satan dkkanlar seddeyledi (kapatt). Mamafih
ecneb meskenlerinin masuniyetlerini ihlal
endiesiyle biraz sonra seddedilen dkkanlarn
almasna msaade olundu."
Misyonerlerin bu marklk ve
mnasebetsizliklerini ngiliz sefiri de mdafaa
edemeyecek bir vaziyette kald. Sefir (Hanri Bolver),
Lord Rosele yazd bir mektupta u suretle idare-i
lisan ediyordu: "Zat- aslanelerince mehul deildir
ki Trkiye'de ncil serbeste tevzi olunur ve hatta
tab'na bile msaade edilir; hatta Trkler protestan
oluyorlar, hibir taraftan tazyik grmyorlar. Bir
veya iki senedenberi Trk Protestanlar kiliseye tahvil
olunmu bir ngiliz mektebinde her pazar gn iki
defa Trke lisaniyle ibadet ediyorlar. Hakikati
sylemek lazm gelirse diyebilirim ki dn-i
Muhammedi erbabnn Protestanlar hakknda
gsterdii msaadat ve serbesti cidden ayan-
takdirdir. Bu msaadat ve serbestye hkmetlerinde
bile tesadf edilemez..."
Misyonerler Lord "Rosele" yazdklar mektupta
yle diyorlard:
"Bizi tedbirsizlikle itham ve gayret ve
sadakatimizi suitefsir ediyorlar. Bu ithamat btn
vicdanmzla protesto ederiz. Mukaddes vicdan
hrriyeti denilen ey ne oluyor? Vicdan hrriyeti
ngilizlerin istediklerini yapmaa mecbur olduu
83

phesiz bulunan bir memlekette ihlal ediliyor.
Sefirin ihtiraz, tereddd manaszdr, Trkiye'de
serbesti-i mezahip iin tehlikelidir" (Protestan
Cemiyetinin 4 Austos 1869 tarihli muhtras).
Bittabi ngiltere Hariciye Nezareti de
misyonerlerin bu siyasetsizce hareketlerini tasvip
edemezdi. Misyonerlerin ikayet ve protestolarna
ramen ngiltere Hariciye Nezareti, Sefir Sir Henry
Bolver'e vekalet eden maslahatgzara u talimat
verdi: Misafir olduklar memleket adat ve hissiyatn
tahkir eder yolda bir harekette bulunmamalarn
misyonerlere tavsiye ve ihtar etmek, umum asayii
ihlal edebilecek her trl efal ve harekattan tavakki
eylemek... (Lord Poetin 15 Kanunuevvel 1869
tarihiyle Mr. Stewarta verdii talimat).
1854'de ngiltere sefiri, Mslmanlarn tebdl-i
mezhep ve camii terk ile kiliseyi kabulde serbest
olduklar esasn hkmet-i Osmaniye'ye kabul
ettirmeye alt srada Lord Stratford, Ali Paa'ya
demiti ki: "Dinlerden, undan bundan bana
bahsetmeyiniz. Bunlarn hepsi mnasebetsiz
eylerdir. Bir memleket ki bakalarnn muavenetine
muhta bulunuyor; bu memleket iin bakalar kan
dkerse Hristiyanlk namna istediim eyleri
kendisinden istihsale hak kazanlm olur."
33

"Osmanl mparatorluu iindeki Protestan
reformasyonunun mteebbis ve nderleri
slamiyetin mrtedler iin kabul ettii lm
cezasnn misyonerlerin Mslman halka

33
Sebilrread. Say 166, Shf: 250-251-252, ubat 1954.

84
yaklamasnda byk bir engel tekil ettiini
grdler. Bu yzden en byk gayretlerini bu engeli
ortadan kaldrmaya sarfettiler. Lord Stratford bu bar-
barlk zerine hcuma yol aan bir insan olarak
tarihte daima mmtaz bir mevki ihraz edecektir.
Onun zamannda stanbul sokaklarnda bir mrtedin
kafasnn yataanla uurulmas unutulacak bir
hadise deildi. Bu alicenab ngiliz, bu trl bir
vahetten istikrah ederek Sultan'n din deitirme
meselesinde btn teb'as iin lm cezasn
kaldrmasn istemek zere harekete geti ve bir
fermanla vicdan hrriyeti, din hrriyeti
bahsedilmesini istedi.
Ermenistan'da reformasyonla megul bulunan
Amerikan misyonerleriyle de arkada oldu. Ve
1850'de Sultan'dan bir ferman istihsal etti. Sultann
imzasn tayan bu fermanlar Protestan teb'aya da
daha eski Hristiyan cemaatlariyle eit meden ve din
haklar veriliyordu.
"Geri bu sebatkar sefir, Sultandan daha 1844
senesinde teb'adan hibirinin din kanaatlerinden
dolay zulm gremeyeceine dair bir taahhd
koparmt. Fakat gitgide bu lm cezasna nihayet
vermek ve Protestanlar zulmden masun tutmak
iin daha muteber ve umum bir sened almak
zarureti hissedildi. Lord Stratford de Reddiffe,
msaid artlar altnda eski gayretlerini yemledi. O
sralar Krm harbi de ileri safhalarda idi ve gerek
ngiliz devlet adamlar, gerek ngiliz halk,
Trkiye'de olup bitenleri byk bir alaka ile takib
ediyorlard. Lord Shaftesbury, Lordlar Kamarasnda
verdii bir nutukta "Trkiye, Hristiyanln terakkisi
iin, Rusya da zevali iin ellerinden gelen hereyi
85

yapt." diyordu. Bu srada Trk misyonlarna yardm
cemiyeti ortaya kt."
34

James E. Dittes isimli bir misyoner "The Mslim
World

mecmuasnda "The Christian Mission and
Turkish Islam" serlevhasiyle bir makale neretmitir.
Neir tarihi 1955 olan bu makale, 1957 senesinde
Turhan Yrkan tarafndan "Hristiyan misyonu ve
Trk slaml" ad altnda tercme edilerek Diyanet
leri Reislii neriyat arasnda risale halinde kt.
Makale, Trkiye'deki Hristiyan propaganda
faaliyetinin takib edecei esaslar gstermektedir.
Muharrir daha nce Trkiye'de bulunduu iin
Trklerin din kanaat ve psikolojik durumlar
hakknda edindii intibalardan da faydalanmtr.
Tavsiyeleri arasnda bilhassa u iki metod zerinde
ehemmiyetle duruyor: l- Hristiyan misyonerlerinin
Trk muhiti iine girerek bu bakmdan onlarn
sempatisini kazandktan sonra din telkinatta bu-
lunmalar; 2- Trk kltr hayatnda temelli
deiiklikler yapmak.
Mtercim Turhan Yrkan, risalenin ba
tarafnda muharririn teolojik iddialarna ksmen
cevap vermise de biz meseleyi baka cihetten alarak
makaleyi tahlil edeceiz.
Dittes, propaganda usul hakknda, yaplmas
lazm gelenden deil, yaplabilecek olandan
bahsederek u teklifi ileri sryor:
1- Hristiyan tebliini halka dorudan doruya
bildirmek;
2- Halkn huzruna hayat ve vakfedilmi bir din
vazife ile ykl olarak kmak;

34
TheAscending Cross, pp. 93-94.
86
3- almann aslnda din olduunu
sezdirmemek. Sonra bunlarn tafsiline geiliyor.
Evvela Hristiyan misyonerleri mevcud kanun
frsatlarn hepsinden istifade ederek sa Mesih'in
salih haberlerini kendi rendikleri ve yaadklar
ekilde bildirmekte srar edecekler. "urasna dikkat
etmek lazm ki, tebli edilecek itikadat, temel
Ortodoks Hristiyan akidesidir, yani Katolik deil.
Mslmanlar mtemadiyen cehennem korkusu
iinde olduklar iin onlara kurtulu yolunu
gsterecek akideler kolaylkla kabul ettirilebilir."
"Modern Trkiye'de slam'n evvelki nfuz
edilmez yaps artk hayat iin birletirici,
btnletirici bir merkez olmak hizmetini
gremeyecek kadar hrpalanmtr. Keza Trk
hayatna sokulmu olan bu karmaklk, salam
inancn kavranlma imkanlarn bile daraltabilir. Bu
ift hareket, modern Trk-Mslman, umumiyetle
hayatn birok acaip vehelerine organizasyon ve
mana vermeyi reddeden herhangi bir yeni imann
kabul iin psikolojik bakmdan olgun, harab olmu,
btnln kaybetmi bir ruh karklk iinde
brakmtr. Bu ise, Hris tiyanlk retiminde bir
yakn ema ve bir davet hazrlar."
Muharrir burada izah ettii metodun iki mhim
mahzuruna iaret etmektedir. "Birincisi,
Mslmanlarn itikaddan ziyade ibadeti kurtulu
iin daha mhim telakki etmeleridir. Bu suretle
vastasz Evangelizm noksandr. kincisi:
Mslmanlar Peygamberin ahsiyeti hakkndaki
menkbelerden ziyade onun getirmi olduu esaslara
ehemmiyet verirler. Halbuki misyonerler bilhassa sa
hakkndaki hikayeler zerinde dururlar. Bu iki fark
87
dolayisiyle de Hristiyanlk slamiyete kar bir
faikiyet kazanmaktadr. Ayrca, slamiyetin dier
dinlerin bir tamamlaycs olduu iddias da
Mslmanlarn kendi akidelerinin stnl
hakknda hassas bulunmalarna sebep olmaktadr."
"Hristiyanlk, gayesi itibariyle birletirici,
btnletirici bir tesirdir. Halbuki bu, dorudan
doruya olan Evangelist metod umumiyetle bir
zlme ve ayrlmaya doru gitmektedir. Buna da iki
sebep gryoruz: 1-Evangelist metod, mhtedi (!)'yi
kendi cemaatinden ayryor yahud yle bir ayrmaya
teebbs ediyor grnyor. 2- Mhtedi (!) nin eski
dinden alm olduu tesirler tamamen kafasndan
silinmeyecei iin kafasnda bir atma meydana
geliyor. Bu metod yznden misyoner, halktan
ayrlmaktadr."
Yukarda belirtilen ve muharririn teklif ettii iki
metoda taraftar olanlar, Hristiyanl Mslmanlarn
en iyi anlayaca bir lisanla yaymann lzmuna
iaret etmekte imiler. Sonra ilave ediyor: "ikinci,
daha dorusu nc kda kabul edilmitir ki,
birok tahsilli Trkler ie yarayacak hibir din lgat
ve dnce yapsna sahip deillerdir."
Halkn arasna girecek misyonerler, meseleleri de-
mokratik gelenek iinde tahsil grm modern
Trkler iin deil, keza ekseri akamlar din
zerinde mnakaalarda bulunmak zere bir araya
gelmeyi itiyad edinmi olan kyller iin de
dorudur."
Muharrir burada teslis gibi eyler zerinde
mnakaadan kanmay ve Kur'an ile ncil arasnda
mukayese yapmamay tavsiye etmektedir.
"Hangisinin hakik din olduunu mnakaa edecek
88
yerde bizzat vahyin derin manas zerinde
durmaldr."
"Gizli kapakl ekilde retme teknii son otuz
senedir Trkiye'de balca tatbik edilmi olan bir
metoddur. Hemen her hayat sahas din bir
perspektif iinde tefsre msaiddir. Yani her saha,
ahsn mfik babasn (Hz. sa) kefetmesi iin bir
atlama ta olabilir. Nitekim ana-baba-retmen
gruplar, ocuk gelimesini inceleyen misyon
mektepleriyle itirak eden gruplar olarak
Hristiyanln insan ve insann kainattaki yeri
hususunda verdii temel takdir hkmleriyle
karlaacaktr. Aslnda birok geer terbiye
prensipleri baka klkta olmakla beraber Hristiyan
grlerini bir araya getirmi vaziyettedir ve bunlar
din olmayan bir lgate iinde sunulmaya hazr bir
durumda bulunmaktadr."
"Trkiye'yi istila etmi olan Amerikan film ve
kitaplarndan bazlar umumiyetle tercmelerinde
vazh olmayan esasl birtakm ahlak yahud din
haberler tarlar. Bu kitap ve filmlerdeki din
kymetleri halk matbuatnda kan tenkid yazlar
zgl terimlerle dinden bahsetmeden Trk
okuyucular ve seyircileri iin ok daha vazh bir
hale getirebiliyorlar."
Daha sonra, mekteplerdeki tedrise geerek unlar
sylemektedir:
"ocuk byle bir takibin -yani prensipleri niha
prensiplere balama vetiresinin- halkn batl
inanlarna, ahs rahatszla, umumun alayna,
yahud sk sk hayal krklna uramaya ram
olmaktan ziyade hakkate itaat etmeyi arzulayan
byk insanlarn kendilerini bu ie sebatla
89
vakfetmelerini isteyeceini grecektir. Bu dersin
tesiri, isimlerin Francis ve Luther yerine Galile ve
Curie gibi isimler olmasiyle fazla azalm
olmayacaktr."
Dittes; yazdklarndan anlaldna gre,
Trkiye'de kald az bir zaman iinde Trk kltr
hakknda enteresan mahedelerde bulunmutur.
Gsterdii ekilde bir tedris ve terbiye ile elde
edilebilecek neticeler zerinde dnrsek yle bir
durumla karlarz:
Kltr yoliyle temsil hadisesinde en aikar
noktalardan biri de, temsil eden cemiyete ait kltr
unsurlarnn tabi cemiyet mensuplar tarafndan
kolayca kabul edilebilmesi iin eski kltrn ok
zayflam olmasdr. Ayn hal Trkiyede de son yz
elli seneden beri kendini kuvvetle hissettiriyor.
Mnevverler arasnda olduu kadar halk arasnda da
unutulan veya unutturulan mill kymetlerin yerini
u veya bu yabanc unsurlar almaktadr. Bilhassa
mnevverlerin Trk tarihi ve eski kltrn
bilmeyilerini burada sayabiliriz. ptidai bir cemiyet
bahis konuu olunca, kar kltr unsurlariyle
yaplacak en kk bir mukayese dahi yabanc
kltr stnln ve hakimiyetini gsterir. Fakat
bir medeniyet yaratm milletlerin hayatnda bu
nev'iden bir deime hibir zaman btn
messeseleri ve fonksiyonlar kaplayacak kadar b-
yk farklara dayanmaz. Bizde daha ok teknik
planda grlen yabanc kltr stnl
dolayisiyle yaplacak iktibaslardan nce ve daima
moda yoliyle gelen tali unsurlar zerinde durulmas
da bunu gstermektedir. Aslnda bu unsurlar mill
kltrn umum ak iinde muhtelif ekillerde
90
ortaya kar ve mahall bnye ve renginde esas
itibariyle pek az deiiklik grlr. ntikal halindeki
bir cemiyette bu gidi tamamen deimekte ve
mahall kltrle olan rabtalarn kesilmesi bu kltr
iinde yeni yaratmalara imkan vermemektedir. Bu
artlar altnda daha ok hayranlk ve prestij
duygusiyle, hatta baka bir hal tarz bulamayarak
baka kltr kabul edilecektir. Bilhassa teknik
stnln basks yznden tabi kltrdeki fertler
arasnda meydana gelen aalk duygusu bazan
btn cemiyeti sarabilir. Trkiyede mill kltrn
tannmay yukarda bahsedilen mukayeseye de
katiyen imkan vermemekte ve bu kltrle olan
balarn kopmas nisbetinde yabanc kltr hakim
olmaktadr.
Bununla beraber Dittes'in zerinde fazlaca
durduu kltr istilas her zaman mid edilen
neticeyi vermez. Zira dzgn bir muhakeme imkan
bulamadan nne gelen iman ve itikad kabul
edenler, eski kltr tamamen mahvolamayaca iin,
yeni dncesini muhafaza ve as-lna dn fikirleri
arasnda uzun bir bocalama ve intibakszlk devresi
geireceklerdir. Bu devre iinde eski fikir ve
kanaatler, adetlerle yenileri arasndaki atmann
verdii huzursuzluk, bugn misallerini pek ok
grdmz akn, bkkn, isteksiz, yaama
evkinden mahrum bir zmre meydana getiriyor.
Bylece telkin ve kabul ettirilen Hristiyanlk da
cemiyete ancak ne mslman ne hristiyan, fakat
sadece itima fonksiyonunu kaybetmi bir dalalet
frkas kazandrabilir ki, bizzat hristiyanlk da
bundan zarar grecektir.
91
Trk tarihinin umum seyri iinde yabanc
unsurlarn oynad role bakacak olursak bunlardan
birounun slamiyeti kabul etmekle beraber eski din
ve milliyetini bir trl unutamadklarn grrz.
Aralarnda devletin yksek makamlarn ellerine
geirmi olanlarn says da hayli yksektir. Hakim
millet olan Trkler, mparatorluk iinde Hristiyanlar
kadar bu Mslmanlar da daima byk bir
msamaha ile karlamtr. Bu msamahann tam
bir kaytszlk halini ald zamanlarda gerek Hristi-
yan unsurdan gerekse sahte mhtedilerdin grlen
byk fenalklarn bir trl intibah vesilesi
olamadn tarih gsteriyor. Yzbinlerce Anadolu
Trk'n katlederken "Sultann bizim tarafta
yaptklarn yapyorum" diyen bir veziriazam, gerek
milliyetini katiyen unutmamtr. ngiltere,
mstemlekelerinde doan haliskan bir ngiliz'i bile
anavatana bir karde deil, fakat misafir olarak kabul
ederken bizde ihtida sebebi daha aratrlmakszn
her yabanc byk bir alaka grr. Bu sebeple
misyonerlerin ou Mslman hviyetine girerek
din propagandas ve hatta casusluk yapmaktadrlar.
Bu sahte Mslmanlarn bilhassa Birinci Dnya
Harbi'nde yaptklarn grmek iin merhum General
Kazm Karabekirin yazdklarna bir gz atalm:
"Misyonerler mstemlekelerde ve mstemleke
olmaya elverili olan geri memleketlerde Reislerin,
Raca'larn, Arabistan mam'larnn, Sultanlarn
harmine kadar girmilerdir. Kendileri bu balar
herhangi bir yola srklerken halk arasna karan
muavinleri de halk aksi cihete ekip gtrr. Bu
suretle msbet ve menfi ekimeler arasnda
tefrikaya den ve uyuturulan bir memleketin bir
92
avu Avrupal elinde koyun srs gibi gdlmesi
veyahud bu hale getirilmesi g olmaz. Vakit vakit
Hindistanda slam ve mecs boumalarnda, Fas
Sultanlarnn birbirine derek yllarca i
kavgalarndan sonra Fas'n paralanp mstemleke
oluunda, Yemen imamlarnn ve hatta gya
hristiyanlarn ayak basmas bile memnu olan
Mekke'deki eriflerin isyanlarnda hep kendilerine
hulul yolunu bulan ve mavir-i haslk roln yapan
misyonerlerin himmeti eksik deildir.
Bu makuleden adamlar iinde Osmanl
Devletinin hariciyesinde, Bab- Ai'nin dier
dairelerinde tercmanlk vesaire gibi mhim ve
devlet esrar ile alakal vazifelere gemek yolunu
bulanlar bile vard. Sadaret mevkiine kadar ykselen
birok mhtediler arasnda bu trl kark iler
deruhde edenlerin bulunmadn kestirebilir miyiz?
Misyonerlerin iinde bazlar da
muvaffakiyetlerini daha ziyade kolaylatrmak ve
hzlandrmak iin girmi grndkleri dnn ruhan
vazifelerini bile alabiliyorlard.
"slam aleminde son asrlar iinde dn mesleklere
aid tekilat pek ziyade bozulmu, dn neriyat da
teden beri gayriislam fikirlerin karmasna msaid
olacak bir kaydszlk iinde kalm olduundan
misyonerlik bu zaaflardan istifade etmenin yolunu
buluyordu ve slam alemini kendi iinden kendine
maledilmi birtakm dnce ve duygularla
sarsyordu. Daha acs, misyonerlik tekilatndan
habersiz olan memleketin z ocuklar iinde bile
gafletle misyonerliin tefrikaclk ve uyuturuculuk
emellerine uygun bir yol tutanlarn koyu bir taassup
yznden teceddd hareketlerine engel olan veya bu
93
hareketleri geciktirenlerin km olmasdr. Bu
gibiler krslerde va'zlariyle, kitaplaryla yanl
dncelerini telkin ederken misyoner tekilatnn
halk arasnda dolaan muavinleri de o telkinlerin saf
insanlar heyecanlandrmasna alyorlard.
"Cennetin yolu viranelikten geer" "Dnya
hristiyanlarn, ahiret mslmanlarn" "Medeniyet
dediin bina ile zinadr" "Mslman ya illetten, ya
klletten, ya zilletten hal olmaz" "Bit yiitte bulunur"
"Ge olsun da g olmasn" "Doru syleyeni dokuz
kyden kovarlar" gibi uyuturucu ve ye's verici
szlerin iimizde nasl tutunabildiini aratrrken
bu kayna da unutmamalyz.
"slamlar teden beri bir Hristiyan'n slam
olduunu iittiler mi artk ona kar kendi din ve rk
kardana yapmad yardmlara koarlar.
Erzurum'un istirdadnda yakaladmz bir Rus
casusuna efaat iin oluk-ocuk rpna rpna
baryordu: "Ona hidayet erdi, brakn onu
gnahtr." Hidayet erdi, mertebeye erdi szleri tl-
sml bir parola gibidir. Artk byleleri herkesin
mahrem-i esrar olur. Aralarnda evliya mertebesine
kadar kmaya yol bulanlar da vardr. Tabiatiyle
bylelerinin kudret ve nfuzu, mensub olduu
hkmetin hesabna kuvvetli bir orduya bedel olur.
"Tahsil ve tetebbu ile Kuran ve hadsleri bir
slam alimi gibi bilen ve yle de telaffuz eden ve
dnin adabnda onlar gibi yapar grnen bir Avrupa
alimi slaml kabul eder ve lakabn da slam
aleminde hrmete ayan olanlardan seerse neler
yapmaa kudreti yetmez? Mesela eyh Rahmetullah,
Seyyid Ahmed... gibi. Buna bir de bir kucak sakal
ilave olunursa bylelerinin ulema snf arasna
94
karmasna ve tarikatlarn en yksek mertebelerine
kmasna, her derde deva bulan bir frk veya
gaipten haber veren bir falc olmasna hi mani
kalmaz. Her yl slam aleminin her tarafndan
Mekke'ye koup giden onbinlerce Caval, Hindli,
Buharal, Trkistanl, Zengibarl ilh. haclar arasnda
bu kabl ermi eyhler, seyyidler eksik deildir.
Bunlarn iradlariyle (!) zavall haclar anlama ve
anlama kabiliyetlerini kaybetmi bir halde btn
gn ayaklarnn ucuna bakarak gnahlarnn
affettirilmesi iin huu ile gzyalar dkm
bulunurlar.
"ttihad- slam neriyatnn ve dedikodularnn
faal bir devri olan 1913 ve 1914'de slam aleminin
iine bu kabil insanlarn oka kartklar
grlyordu. Mesela gazetelerde yle okuyorduk:
"Ea'b gazetesinin vaki olan neriyatna gre
ingiliz teb'asndan ve Londra asilzadeganndan
mhendis Mr. George arzu-y zatsiyle Msr
Mahkeme-i er'iyesine mracaat ederek din-i mbin-
i slam kabul ettiini ve ism-i ceddinin Muhammed
Ragib olduunu beyan etmi ve ilam- er'
ahzeylemitir."
"1914'de Cihan harbinden nceki aylarda grup
halinde ihtidalar da grlyordu. Misal olarak ite
Londra ayan ve erafndan islaml kabul edenlerin
bir listesi:

95

Eski ismi Yeni ismi

Lord Hedley Seyfurrahman eyh
Rahmetullah Faruk

Kont Jorj Buvatr eyh Salahaddin Ahmed
Buvatr

Binba Stanley Moscrit eyh Abdurrahman

Mr. Cir eyh Ahmet Celaleddin

Mr. Cuit eyh Muhammed Ata r-
Rahman

Mrs. Cliford Seyyide Aie

Mrs. Fuvalit Fatma brahim

Mrs. Mi mmet-r-Rahman

Mrs. Kamrunisya Seyyide Zeynep

Miss Lili mmet-Ullah Halime

Mme Cifurd Seyyide Aliye

Lord Hedley'in gazetelerdeki ibrete deer beyanat
u idi:
96

"Yirmi yldanberi slaml tetebbu
etdim.
Arapay yllarca tahsil ettim. Ve grdm ki slamlk
daha yksektir."
35

Burada isimleri geen mhtedilerin hepsinin de
samimiyetsiz olduklarn iddia edemeyiz. lerinde
elbette, vicdan kanaatlerinin evkiyle slam dinini
tercih edenler mevcuttur. Ancak yakn tarhimiz,
yalancktan ihtida etmi grnerek, mslmanlarn
itimad ve sevgisini salayan riyakar misyonerlerin ve
casuslarn maceralaryla doludur. Bunlar byk
harbte Araplar kkrtp Trk ordusunu arkadan
vurmak, harekat planlarn ngilizlere bildirmek vs.
gibi vazfelerini ikmal ettikten sonra fes ve sar atp
apka giyerek ngiltere'ye dnerler. Bunca tec-
rbeden sonra artk misyonerlerin kumanda
mevkiindedirler. Faaliyet planlar hazrlarlar,
teftilerde bulunurlar. Bunlardan biri Mr. Mc.
Donald, Trk polisinin eline geen bir risalesinde u
talimat veriyor:
"Bugn slam milletleri korkun bir din
inhidama doru yrmektedirler. Avrupa
medeniyetinden slam alemine akan itikadszlk
seylab karsnda slamiyet mukavemet edememekte
ve Avrupa'nn fikir hayatndan skp atmaa
muvaffak olduu dinsizlik cereyanlar slam
genlerini kavramaktadr. Bu yzden Mslmanln
batanbaa yklmas beklenir. Bu vaziyet karsnda
Hristiyan mektepleri ve misyonerlerinin vazfesi bu
milletleri din namna kazanmak ve kurtarmaktr.
Misyoner, Mslmanla dorudan doruya hcum

35
Kazm Karabekir (Gnl.), Cihan Harbine nasl girdik? Cild 2, s:
118 ve mteakip
97

etmemeli, fakat yeni fikirlerle Mslmanln
kklerini rtmee almaldr. Ey slam
dnyasnn drt tarafna dalm misyonerler:
Salam ve mantk delillerle tecavz etmeyiniz.
nki salam ve mantk delillerle mukabele
edilebilecei iin bu dava kaybedilebilir."
36

Yine byk harbteki gayretlerine dair ufak bir
misal verelim:
"Afrika, Asya, hatta cenub Amerika'daki misyon
sahalarnn birou byk harbten mteessir oldu.
Cihad, yahud mukaddes harb kuzey ran'dan baka
yerde tesir icra edemedi. Trk imparatorluu ve
ran'da batanbaa bir huzursuzluk vardr.
Filistin'de Yahudilere tazyik yapld ve binlercesi
ailelerini ve mlklerini arkada brakarak firara
mecbur kald...
ngiliz ve Fransz misyonerleri umumiyetle
kovuldu, fakat Amerikan misyonlarna dokunulmad
ve bu misyonlar biroklar iin iyi bir melce' oldu...
imdi Hristiyan misyonerleri Van'da muztarip kalan
Mslmanlara yardm ediyor. Trkiye'den gelen
btn mektuplar byk skntdan ve yaral, hasta,
yetim ve dullarn yardm ihtiyacndan bahsediyor.
... Mslman memleketlerindeki buhran byle
devam edip gidemeyecektir. Trkiye'nin kuvveti
niha olarak krlp da son kuvvetli Mslman
hkmeti dt zaman btn Mslman
milletlerin cisman ahvaline tesir etmek ok
muhtemeldir. O zaman slamlar arasnda Hz. sa'nn
ncilini vazetme zaman gelecek. O'na imanlarn
itirafdan korkanlar, Muhammed'in ktrmln

36
Yeni Sabah gazetesi, 6-7 Mays 1953.
98

grnce hayatn ve dnyann yegane kurtarcs
olan Hz. sa'ya dneceklerdir."
37

Hristiyan Kltr Propagandas Karsnda Baz
Dnceler

Btn bu izahlar gsteriyor ki, slam alemi ve bil-
hassa Trkiye tamamen sistemli ve tekilatlanm bir
misyoner tekilat, daha dorusu bir Hristiyan
tehlikesi ile kar karyadr. Propagandaya esas
tekil eden Hrstiyanln mnakaasn yapmak
kanaatimizce yersiz ve lzumsuz olur. Bu
mnakaalar vaktiyle kafi derecede yaplm ve
mesela slamlk ve Hristiyanlk arasndaki herhangi
bir mukayesenin muhakkak surette slamiyet lehine
neticelenecei artk mtearife haline gelmitir. Asl
mesele, mevzuubahs propagandann faaliyet ve
metodlarn renerek bir an nce slam aleminin
zaif cephelerini takviyeye almaktr.
Dikkat edilirse, Mslmanlarn mtemadiyen
korku veren bir cehennem azabndan kurtulmak iin
ibadet ettiklerinden bahsolunuyor. Bu husus
hakikaten mhimdir. Herkes bilir ki, korku zerine
messes bir itikad ve ibadet sistemi insanda evk ve
heyecan deil bilakis ylgnlk ve hatta bir akslamel
meydana getirir. Bunu sylemekle zannedilmesin ki
Mslman Trk halknn gerekten bu anlayla
dindar olduunu sylemek istiyoruz, kat'iyen. Bizim

37
The Missionary Review of the Woid., Vol: XXVIII, No:
8, August 1915.

99
zerinde durmak istediimiz cihet, din meselelerde
halk zerine pek messir olan din adamlarnn duru-
mudur. Ktle zerinde sevgi ve samim hrmete
dayanan bir otorite temini olduka gtr. Ama
onlar korkutarak bir nev'i tehdid edas ile
sylenenleri kabul ettirmek muhakkak daha kolay
olur. Bilhassa mcerred mefhumlar muayyen bir
kltr seviyesinde olmayan kimselerin kafasna
yerletirmek; ancak eya ve hadisata tecesss ve bi-
raz tefekkrle bakanlarn kavrayabilecekleri teolojik
malumat vermek; halka mtemadiyen istikbal
endiesi vermekten zor olduu gibi, bu yolda sarf-
mesa edenlerin ilm kudretleri itibariyle de tedkike
deer bir mevzudur.
Memleketimizde din adamlar senelerden beri bir
zmre olarak alyorlar.
slamiyette din adaml bir meslek olmaktan ziyade
az ok ihtisas isteyen fahr bir vazifedir. Bilfarz bir
imamlk veya mezzinlik meslek ve zmresi yoktur.
Bugn -dn olduu gibi- birok zaruretler dolayisiyle
esasta olmayan eyleri kabul mecburiyetinde
kalmzdr. Cemiyet iinde bu trl bir farkllama
neticesinde din adaml maiet temin eden bir
meslek haline geldi. Maiet girince de birtakm isiz
ve mesleksiz, ehliyetsiz kimselerin bu ii tervi
ettiklerini gryoruz. Maalesef beyan edelim ki,
geen otuz senelik mazinin itima hayatmzdan
silip sprd gerek din adamlarndan kalan
krslere bugn cahil, dirayetsiz kimseler de
yerleebilmektedir: Bazen "bizim" demekten dahi
znt duyduumuz matbuat hi durmadan bu tip
adamlar mevzu' edinen yaklar nereder. Bunlar her
zaman teyakkuzla karlyor, hatta inanmyoruz ve
100
inanmamakta hakkmz da vardr. Fakat biz stanbul
gibi bir ehrin bir selatin camiinde "Halk Partisinin
alt ok'u Kurbanda vardr" diyen vaizlara da
rastladk. Kendi nefslerinde bir samimiyet
bulamayanlarn halk dalalete sevkedeceinde
bilmem phe var m?
Sevgi nasl olur? Bundan maksad muhakkak ki
"korkmamak" deildir. Burada Sofiyenin anlad
manada bir sevgiden de bahsetmiyoruz. Bize gre
sevgi, imann uuruna ermek demektir. Bir kere bu
uura eren, yani inand eyin muhasebesini yapan
kimse artk cehennem azabn dnerek deil, tam
bir huzur-u kalb iinde vazfesini fa eder. Hatta
Allah korkusu da bununla mmkndr ki, Allah'tan
korkan insann kalbinde baka hibir korku yer
edemeyecektir. Eer tebih caizse, harb meydannda
dn ve milletinin bekas iin dven asker, kat
takdirde geride idam edileceini dnmez, ancak
din ve milliyetinin, tarihinin verdii celadetle,
lm ararcasna ileri atlr. Burada korku yoktur.
u halde en ok ehemmiyet vereceimiz nokta,
dnin iyi ve doru retilmesidir. Zira ancak bu
suretledir ki Mslmann iman ve bilgisi, onun bu
bilgi noksanln istismar iin frsat arayanlara kar
metin bir kal'a halinde kalsn. Byle bir durumda
kendi batl inanlarnn slamiyetle mukayeseye
medar olamayacan misyonerler de anlamlar ki
"cidd ve ilm mnakaalarn cidd mukabele
grecei"ni beyan mecburiyetini hissediyorlar. kinci
mesele, bu retimi kimlerin eline brakacamzdr.
phesiz dn hayatn idaresini cahil, ehliyetsiz
ellere veremeyeceimiz gibi, mevcud durumdan
istifade ile gerek slamiyete, gerek din adamlarna
101
taarruzu iar edinenlerin ikide birde kopardklar
yaygaralara da katiyen kulak asmayacaz.
Memleketimizde son yllarda ehemmiyet
kazanmaya balayan dn retimin bu meselede
phesiz byk faydas olacaktr. Nihayet din
istismarclnn ve cehaletin din adamlarna mahsus
bir hususiyet olmayp bunun tahsil grm insanlar
yetitirmek suretiyle ortadan kaldrlabilecei
hakikati anlalmaya balamtr. Vicdan hrriyeti
aslnda sadece inan ve ibadet serbestliini deil, ne-
ir ve tedris hrriyetini de gerektirir ve "herkesin
man kendi vicdanndadr" demek hibir zaman
imanlar, vicdanlara hapsetmek deildir. Bu suretle
gerek laiklik ve gerek din terbiyesi meselesi vuzuh
kazandka iki trl yobazlk da bertaraf edilecek ve
din adaml vazfesini ilim messeselerinde tahsil
grm mnevver Trklerin emin elleri
devralacaktr.
Yine Dittes'in makalesine dnelim: "Modern
Trkiye'de slam inancnn evvelki nfuz edilmez
yaps... hrpalanmtr" deniliyor. Bu szde
muharririn kasdnn ne olduunu iyi anlamak
lazmdr. Eer Mslmanlar iin bir iman zaiflii
kasdediliyorsa bu fikre itirak etmek ancak bhtan
olur. Kanaatimizce modern Trkiye'de hrpalanan,
slam inancnn yaps deil, nfuzudur. Bunu gr-
mek iin de bir trl anlayamadmz laikliin
bizdeki tatbikatna bakmak kafidir. Laiklikten son
endere kadar anlalan mana mnhasran din
dmanl ve dinsizlik; din hrriyetinden maksad
ise ibadethanelerin kapatlmamas idi. Hatta din
hrriyetinden bahsedilirken dier tarafta kanaati
uruna daraacnda sallandrlan din adamlarnn
102
bulunduunu syleyen Trk muharririn szleri de
tamamen dorudur. Tarihin teyid ettii bu trl
vakalar Trkiye'de laiklik mefhumunun istenilen
tarafa ekilmesi ve bilhassa siyas menfaatler, kin ve
garezler sebebiyle olmutur. Tarihin eski devirleri
hari, laiklik iddia eden hibir memlekette hibir
zaman bir millet, idare edici zmrenin kanaatlarn
kabule zorlanmamtr. Diyanet leri Reisliinin
devlet bnyesinde yeri olmadn syleyenlerin
taltif edildii devirlerde din retiminin
lzmundan bahsetmek phesiz mmkn deildi.
Kevf ve mstebid bir idare, hareketlerinin
tasvibinde byk bir engel olduu iin dni tahribe
alt gibi, bir bakasnn da, tam tersine, din
adamlarna ve messeselerine dayanarak hkm
srd tarihte grlyor.
Btn bu hadiseleri niin zikrediyoruz? Ta
balangta belirttiimiz gibi, Trkiye'de slamiyete
zararl olan her hareket, Hristiyanln menfaatine ve
misyonerler iin birer ak kapdr. imdi slamn
nfuz edilmez yaps hrpaland diyorlar. Ne iin?
Zira idare edenlerle edilenlerin arasnda alan
uurumun slamn zararna olduunu bizim kadar
onlar da biliyor. Eski skolastik Medrese dnyaya
kaplarn nasl kapamsa, bizim mekteplerle halkn
mnasebeti de bu hududu pek gemi saylamaz.
Hkmetin zihniyetini temsil eden mekteple,
devletin ancak kendileriyle kam olduu halk
arasndaki bu akl Trk milletinin terakkiperver
olmay eklinde izahn tamamen yanl olaca
aikardr. Trk veya gayri Trk her kim olursa olsun,
insan olmak haysiyetiyle, inanlaryla alay
edilmesini istemez ve bu zihniyetle ya aktan
103
mcadeleye giriir, yahud onu nefsinde mahkum
ederek manyla babaa kalr. Biz bu ikinci ekli
tercih ettik. Fakat evladmzn istikbali, ahlak ve
man mekteple aile arasnda mtemadi bir ekime
mevzuu olmaktan kurtulamad. Nihayet bu iki kutup
arasnda bocalayan ift ahsiyetli bir nesil yetitirdik
ki bu neslin davran istikame-tinde slam inancnn
hissedilemeyecek kadar bir tesiri vard.
Kaybedilmeyen tek ey man oldu. Ama bu mann
bize telkin ettii eyleri yapabilmek iin art olan
mill ve dn terbiyeden mahrum kaldk. Bugnk
gafletimiz ve yaplan hareketlerin nereye varacan
dnemeyiimiz bu dn ve mill uur
eksikliimizden deil midir?
slamn nfuzu hrpaland, biz hrpalandk.
Garbn kltr emperyalizmi de bu zemini bekledii
iin o da bizim iimizden kan himmet erbab (!) na
dinden gelen yardm yapmakta gecikmedi. Daha
evvel risalesinin baz ksmlarn dercettiimiz Lee
Vrooman unlar yazyor:
"Yeni Trkiye'nin garbn terbiyev, ilm ve kanun
usullerine kar gsterdii alaka ile beraber Garbn
asri din ve ibadet hakkndaki tecrbeleri ile de
alakadar olduu grlmektedir." Garpllamak bu
mudur? Biz ondan bu manay anlamyorsak da ne
anladmz bilemediimiz iin muharrir bu yolda
akl retmek istiyor. Yani muasr medeniyet
seviyesine ykselebilmemiz iin, onun grne
gre. Garbn btn messesat ve mevzuatn
almamz gerekmektedir. Aksi halde bu hareket
noksan olacaktr.
Yine ayn risalede Protestanlarn ana lisan ile
dua ettiklerinden bahisle bu bakmdan Arapaya
104
istinad eden Mslmanlara ve Latinceye istinad
eden Katoliklere faikiyetleri ma ediliyor. Bu szleri
ya muharririn cehaletine, yahud da husus
maksadna atfetmeye mecburuz. Zira slamiyette dua
ile Allah'a yaplan kulluk vazifesi, ibadet ayr
eylerdir. Dua, bir maslahatn cab iin kulun ni-
yazdr ve slamda da bunu herkes kendi ana lisan
ile yapar. badet ise karlnda hibir ey
beklemeye hakkmz olmayan bir bortur. Namaz
asliyeti itibariyle Allah'n kelam olan srelere
istinad ettiinden, tebli olunduu lisan zere hibir
noktas deitirilmeksizin bu kelamla ifa olunur.
Muharririn bundan maksad, bizde de biroklarnn
iddia ettii gibi, ibadetin de Trke yaplmas
gerektii olmal. Bilahare u fikri ilave ediyor:
"slam dininde olduu gibi dua iin muayyen be
vakit tesbit edilmi deildir". Be vakit olan eyin
dua deil, namaz olduunu sylemitik. Garbn din
anlay, yahud bize anlatmak istedii mesele bu
noktada dorudan doruya putperestlikle
birlemektedir. Garpllara gre Allah'n emrettii ey
kulun keyfine gre deitirilebilirse, tebliin
fonksiyonu ne olacaktr? u halde din, ilah bir vahiy
deil, insann kendi icaddr. Dikkat edilirse bizdeki
Luther edal reformcularn yapmak istedikleri ey de
budur. Bu suretle bilerek veya bilmeyerek Hristiyan
emellerine alet olmaktadrlar. Bir defa ilah tebli
bozuldu mu arkasndan asl maksad hasl olacak:
"Mademki din, insann kendi hatt- harekatn meru
gstermek iin konulan kaidelerden ibarettir, bunu
yapan da ykan da biz olduumuza gre, byle bir
tasdik erhine niin lzum gryoruz?"
105
Misyonerlere tavsiye olunan faaliyet programnn
ikinci maddesi: "Trk kltr hayatnda temelli
deiiklikler yapmak"tr. Bu yoldaki gayretlerinde de
hibir zaman yardmcsz kalmadlar. Trk-slam
kltr ve medeniyetine kapadmz kaplar garba
atmz zaman deien itima nizamla beraber bu
nizamn tebdiline matuf mecbur kaideler bizi biz
olmaktan kard ve ister istemez garbn zebunu
kld. Yeni bir nizama ayak uydurmak iin feda
ettiimiz kltrden boalan yere Avrupa'nn ihra
ettii bir yn molozun dolmas pek tabi bir netice
idi. Elimizde bunlar ayklayacak bir kstas
kalmamt. arkl m idik? Hayr! Ya Garbl? Bunu
da hi kimse iddia edemez. Kendimize mi
benziyorduk? O da deil! Zaten Garb tansaydk
kendimize dnerdik. Zira onun mmeyyiz vasf,
Sabahaddin bey'in de iaret ettii "yaratclk ve
mteebbislik"tir, yani taklidcilik deil. Bu hal ve
artlar altnda artk Trk kltr hayatnda temelli
deiiklikler yaplabilirdi. Netekim aldmz
makinalar gibi fikirlerimizin de Avrupa
gmrnden gemesi art oldu. Bu damgay
yemeyen fikirleri khne zihniyettir diye sahiplerine
iade ettiimiz gibi fikre hrmetsizliin pek fec
misallerini vermekte de gecikmedik. Gn geldi, han-
gi fikrin adam olduu belli olmayanlar ve esasen
herhangi bir doktrini benimsemekten de aciz olanlar
cemiyette sonsuz ihtiraslarn kolayca tatmin
edebilmek iin herkesin hrmet ettii ahslarn
arkasna gizlenerek ilerine gelmeyen her fikir ve
hareket karsnda bir yaygara kopardlar. Bunlarn
bir ksm Avrupa'nn daha dorusu Garbn senelerce
evvel kaplarndan kovduu otorite fikrine istinad
106
ediyor, bir ksm da kalkan ettikleri ahs bylece bir
put yaparak hakikat-i halde ona en byk
dmanl gsteriyordu. Garpta her hareket bir
fikre, bir prensibe dayanrken bizim en byk
davalarmz fikirsizliin kurban oldu. Bu kemeke
hala sona ermi deildir. Din, lisan, musik
meseleleri ayn baboluk ve lakayd iinde tabi
seyrine devam ediyor. Bunlar teker teker tedkik ve
tahlil, etdmzn gayesi ile dorudan doruya
alakal olmadndan sadece zikretmekle brakyoruz.
Zaten bu alabildiine gidiin mukadder neticeleri
gren gzler iin meydandadr. Trk musiksine
vurulan darbeler ve onun kah Arap, kah Acem, kah
Bizans msiksi olduunu syleyenlerin gayretleri
nihayet milletin z mal olan musikyi mekteplerden
kovdurdu. Cemiyetin gnden gne artan tazyik ve
lakaydsi ile tecerrd eden insanlar gibi o da
meyhaneyi karargah ittihaz ediyor. Bunun
kabahatini herhalde onu mektepten kovan hoyrat
ellere ykleyeceiz. Nihayet Garbn kltr
emperyalizmi bo kalan tahta btn hametiyle
oturdu, lim gibi musiknin de z yurdu olmaz
diyenler acaba mill san'at, mill heyecan, mill zevk
diye birey tanmyorlar myd? Acaba onlarn
kalblerini ihtizaza getiren tellerle bir Garblnn
heyecan mene'i ayn m idi? Yoksa ruhlarnda "mil-
l" fobi'si bulunan maraz ahsiyet rnekleri mi
idiler?
Dil davasna alfabeyi deitirmekle balamtk.
Artk eski harflerle beraber yabanc mene'li
kelimeler ve stlahlar da skp atarak, dili
Trkeletirecektik. Latin harflerinin alnmasn
mdafaa eden baz zevat yirmi be yl sonra btn
107

memlekette okuma-yazma bilmeyen tek kii
kalmayacan da mjdelemilerdi. Fakat biz, yirmi
be yl sonra yaplan istatistiklerin verdii neticeye
gre, yirmi be ylda tam on sekiz milyon cahil
yetitirdik. Bylece milletin harf ve lisan
inklabndan bekledii semereyi yanl tatbik edilen
bir maarif sistemi elinde heba ettik. Evet, modern
Trkiye'de bu kadar byk bir ekseriyet okuma-
yazma bilmiyordu. Gariptir ki, okuma-yazma bilen
ve bir ksmna mnevver dediimiz insanlar arasnda
bir anlama da mmkn olmad. Trk lisanna
yerlemi birok Osmanlca kelimeleri kullananlara
mrteci' diyenler, Trklerin asrlarca evvel Orta
Asya'da braktklar mstehase haline gelmi
kelimelere sarlarak irtica'n en alasn yaptlar. yle
ki bu yeni hareket Trkiye'deki Hristiyanlara dahi
tesir etti ve onlar da artk eski lisan anlamayan yeni
nesle bu mevzuhur Trke ile hitab etmeye
baladlar.
38

Trk kltrnn garp kltrn -ilim veya ilim
zihniyetini deil- almakla tekemml edecei kanaati
misyoner mellifler tarafndan olduu kadar baz
Trk mnevverleri tarafndan da ortaya atlmaktadr.
Avrupa hayranl ile aranlarn kurtulu yolunu
burada grmesi ile bir misyonerin u satrlar
arasnda bir fark var mdr?

38
Misal olarak, "Trk-Sryan Kadm Kilisesinin mesihsel
retimi" ismiyle Deyrlzaferan rahiplerinden E.B. ve H.D.'nin
yazdklar risaleden: 1937. "Evlenmek gizi pak dle remek ve
yaayta yardm bulmak iin bir erkek ile kar arasnda normal
bir kutsal bir yaklamadr." "Koca ile karnn zg gereklileri tinsel
sevgi ile Tanrnn isteinde balak." vs.
108

"Garpllar iin mefkure numunesi Hz. sa'dr...
Hz. sa, Trk kltrnde ok az tannm bir smadr,
fakat ona ait yazlm birka iyi Trke kitap vardr.
Bunlarn bir tanesini maarif idaresi neretmi (Adem
Olu) ve ncil'den alnm terceme-i hali de
kmaktadr. Tarih vakalar Hz. sa ile Trk hayat
arasnda hurafeden duvarlar ekmitir. Mamafih,
bugnk Garp medeniyetinin en mhim unsurlar
Hz. sann ahsiyetinden gelmitir ve Garp
medeniyeti ile alakadar olan her Trk Hz. sa'ya
yabanc kalamaz.
"Belki de bazlar (Trkler) garp fenninin duaya
ait btn sylediklerini renecekler ve sonra
kendileri Garba yeni ruh muavenette
bulunacaklardr. Kendisini tamamiyle Allah'a
hasreden insan ile beraber, onun vastasiyle ve onun
Allah iin yapaca ileri dnya daha grecektir."
39

u halde mellife gre Trkler ancak mefkure
numunesi olarak Hz. sa'y tandklar zaman onlar
da garpllaacaklar, muasr medeniyet seviyesine
erieceklerdir. Zira Garp bunu Hz. sa'y tanmakla
yapmtr. Acaba garpllar medeniyet yerine cehalet
ve vahet numuneleri gsterdikleri zaman Hz. sa'y
unutmular myd? Yahud Trkler itila devirlerinde
dnyann efendisi olduklar zaman hristiyan m
olmulard? Mefkure numunesi olan Hz. sa,
insanlarn Hristiyan milletler elinde massedilmesini,
yahud silah kuvvetiyle esir haline getirilmesini mi
istiyor?
Hz. sa ve Hristiyan ahlak, inanc hakknda
kitap vitrinlerini dolduran bir sr kitap vardr.

39
Garbte Dua. Lee Vrooman.
109
Bunlar gayet ucuz fiyatlarla (yukardaki risalenin
fiyat 10 kurutur) arzedilir ve bittabi Kitab-
Mukaddes irketi mtemadiyen zarar ettii halde
srarla alr.
Trk tarz- hayatnda ve irfannda Hristiyan tesiri
bilhassa Garpllama hareketlerimizle beraber
grld iin, bunun sebeplerini Hristiyan
misyonunun dorudan doruya tesirinde deil, yeni
bir kltrn kablnden meydana gelen ve nisbeten
zarur olan bir vakada arayacaz. Fakat bu gr,
rf ve adet taklidciliinin millete aid bir kabahat
olduunu hibir zaman tazammun etmeyecei gibi,
Garbn kastl propaganda faaliyetlerinin roln
ikinci plana atmak demek de deildir.
Asrlardanberi bir kltr iinde yorularak bir
kltr temsil eden ahs bir terkibe ulaan bir
millet, -bizdeki gibi- daha ziyade inklabn lzum ve
ehemmiyetini, hatta mahiyetini anlamaktan ok
siyas ve asker malubiyetlerin nne gemek iin
dier bir kltr kabul ettii zaman elbette ki
meydana gelen ani ve muazzam deimeler
karsnda uurlu ve objektif bir ayklama yapmaktan
mahrum kalacakt. Bylece yeni alan bir mecradan
su ile beraber molozun da gemesi gibi, istenmeyen,
lzumu olmayan eylerin szmas tabi bir haldir. Bu
halin Trkiye'deki tezahrn iddetlendiren dier
baz hadiseleri de nazar- itibare alrsak elde
ettiimiz neticenin ne olduunu daha vazh olarak
anlarz.
Dil, din, hukuk, ahlak vs., insan topluluklarnn
farik alametleri ve kanlmaz birer itima vakadr.
Bunlarn pek ou itima mnasebetlerden
meydana geldiine gre, insan hayatnda ftraten
110

doldurulamayan boluklar u veya bu ekilde
benimsenerek telafi edilebilir. Bizde, eski kltrle
aramzda alan uurum dolayisiyle en basit
ihtiyalarmzn dahi bakalarndan, daha dorusu
garptan temini cihetine gidildi. Dil messesesini ele
alrsak, u netice ile karlarz: nklab tarihimizde,
hakim fikre gre dilimiz Osmanlca idi ve Osmanlca
da Arapa-Farsa-Trke'den mrekkeb kozmopolit
bir lisan olduuna gre bunun terkedilmesi dilde
Trkln en mhim gayesi olmalyd. Nitekim
bize yabanc dediimiz bu eski lisan ksa zamanda
edebiyatmzdan ve resm lisanmzdan atabildik.
Halk, zaten anlayamad Osmanlca halitasn bir
trl beni benimsememiti. Yeni lisan taraftarlar,
Osmanlcann tasfiyesi neticesinde elimizde kalan
ksr bir Trke ile neyi ifade edebileceimiz sualine
kar, Trkenin kklerine gitmenin bir hal aresi
olacan iddia ediyorlard. Bu tasfiye iinde de ayn
cezr hareket ikinci bir kemeke yaratt. Trk dilinin
bnyesine giren ve gerek halkn, gerek mnevverin
nsiyet peyda ettii bir ok yabanc asll kelimeleri
de byk bir titizlikle bulup kardk. Halbuki bu
kelimeler, aslnda aid olduklar lisanda tamamen
deiik manalar ifade ediyordu. stelik yzlerce
sene evvel terkettiimiz kelimelerin bu boluu
dolduramayaca da aikard. Fakat biz yine bo
durmayp bulamadklarmz muhayyilemizden uy-
durduk. Bilhassa son zamanlarda anayasa dilinde
eski tabir ve stlahlara dnmz, yukardaki acaip
gayretkeliin muvaffakiyetsizliine ak bir
delildir.
40

40
Bu tetkikin hazrland sralarda.
111

Tatmin tarz deiebilmekle beraber ihtiyacn
bak kalmas bizi bu defa Garp tabir ve stlahlarnn
zebunu kld. Arapa-Farsa-Trke terkibi yerine
Franszca-ngilizce-Trke terkibi, elindeki mal ayn
cins ve kymette bir bakasiyle deitirmek gibi tuhaf
bir al-veri mevzuu olmutu. 1929'dan bugne
yetien neslin btn bilgisi son otuz sene iindeki
neriyat arasnda mahbus kald. Esasen geride
braktmz eserler bu nesil iin okunsa bile
anlalmas mmkn olmayan nesnelerdi. Bu vaziyet
karsnda Bat kltr itima hayatmzn hemen
her sahasna akmaya hazrd ve nitekim yle oldu.
Gariptir ki, Garpllamann bir zihniyet meselesi
olduunu anlamyanlar taklid faaliyetinde de
muvaffak olamadlar. Garpl hayatnda din byk
nfuz ve ehemmiyetini kaybetmemi ve mevzuat da
bu bnyeye gre hazrlanmt. Bu itima bnye
farkn hesaba katmadan, bir m-nevverimizin
syledii gibi: "Elma lazm olduu zaman komunun
bahesinden alp kendi dallarmza taktk".
Ylbanda noel aac ssleyip klar sndrenlerin
muhakkak ki byk bir ksm Mslmand. Onlar ne
yaptn etraflca dnmeyen cemiyet halinde bir
lakaydnin kurbanlar oldular. Aralarnda Meryem
Ana tasviri nnde mum yakp eilenlerin de
bulunduunu grdmz bu kurbanlarn hayat
faaliyetlerini tanzim, sevk ve idare edecek mill ideal
eksiklii de kltrszlmzn bir neticesi idi.
Hlasa, Hristiyan aleminin en ok faydaland
husus, Trk mill ve din kltrnn maziye
gmlmesi olmutur. Genliin kuvvet ve

112
heyecanna bu yollar tkadmz zaman futbol
sahalarn dolduranlarn adedi ktphanedekilerle
maksen mtenasib bir art gsterdi. Bunun
kabahatini, mahrum braktmz genlikte aramak
byk bir hakszlk olur. Hayatndaki nizamszlktan
ikayet edenler, kaybettikleri kymetleri kolay kolay
bulamazlar. Bizim cemiyetimizde ekseriyeti tekil
eden bu "arayan adamlarn kazanlmas Hristiyan
misyonerlerinin en byk hedefidir. Dnin insan
hayatndaki ehemmiyetini dnrsek, inanszlk
yznden huzurunu kaybedenlere kar din
propagandasnn ne kadar ok messir olduu
anlalr.
Entellektel sahada olduu kadar aile
hayatmzda da meydana gelen deimeler slamn
ve Trk etvar ve harekatnn nfzunu ne nisbette
kaybettiini gsteriyor. Bugn kltr dairesine
girdiimiz Amerika, ilim gibi ahlak da pratik
hayatn hizmetine vermi bir memlekettir. Ferd
hrriyetin alabildiine gelimesi, karlkl sayg ve
sevgi esasna istinad eden aile ahlakiyle bir trl
badaamam ve ananev balarn kopmas, ferd,
hrl nisbetinde zaaf ve acz hissiyle
doldurmutur. Muasr cemiyet hayatnda bir kriz
olarak kabul edilen bu hadise, Trkiyede'de gnden
gne kendini hissettirmektedir. u var ki, bizde
gelimi bir sanayiin bulunmamas bu durumu
nisbeten tahfif etmektedir. Esasnda, Garpte hrriyet
mcadeleleri ve iktisad terakkinin zarur bir neticesi
olan mevzuubahs lakayd ve zararl istiklal bizde
bunun tam aksine, yukardan beri sayp geldiimiz
sebepler dolayisiyle vukua gelmitir. Mazisini
kapattmz bir nesilden istikbal endiesi nasl
113
bekleyebiliriz? Tarihi gibi kafas da ikiye blnm
insanlar bu tefriki ortadan kaldracak ve her cihete
insan insan olarak tatmin edebilecek bir nizama
kavuamad mddete endiesiz, gailesiz ayn
zamanda huzursuz bir hayat iinde srklenecektir.
Tanzmattanberi devam eden bir ark-garp; bir eski-
yeni atmas iinde kutuplaan fikirler ve ahslar
yznden tercih ve temyiz kabiliyetimizi kaybettik.
Her yeninin iyi, her eskinin zararl olduunu iddia
edenlerle her yeninin bid'at ve zararl olduunu
sanan menfi' bir muhafazakarln doru yol
olduunu savunanlardan ibaret iki zmrenin
kanaatleri de bize yabanc idi. Bu ikili kmaz fertten
balayarak btn cemiyeti sard ve idraksizliin
dourduu hayranlk duygusu, akl ve muhakemenin
yerine btn saltanatiyle oturdu.
lim ve tekniin terakkisinde gerek ferd, gerekse
itima amillerin, hatta corafyann tesirlerini
bilmeyen, hesaba katmayan bir gr tarz ile
bazlarmz Garbn bu stnln dn inanlariyle
izah etmeye kalkm, bu messir kuvvetler ve asl
deerlerinden baka hereyiyle kabullenmek
istedikleri Avrupay, nihayet din cihetiyle de
benimseyerek adeta hayranlklarn ikmal etmek
yoluna gitmitir.
nsanlara kendi mill deerlerini unutturan bir
devirde garpten gelen ikame deerlerin emanet elbise
kadar yabanc ve sakl kaldn bugn gryoruz.
Mutfandan muaeret adabna kadar eklini ve
ruhunu kaybeden aile, cemiyetin vahidi, cemiyete
insan yetitiren ilk terbiye oca, yine katl bir ev
halinde duruyor. Bugn dne balayan son
kalntlarn da hayatmzdan ekilmesiyle,
114
kaybedeceimiz eyleri imdiden hesab etmek;
tehlikenin vehametini daha yakndan hissettiriyor.
Tek kurtulu yolu olan milliyetilik, bu hadiseler
ve vakalar karsnda mcerret vatan sevgisi ve
istiklal endiesinden ibaret kalamaz. Siyas istiklali
bulunan milletlerin de bazen gerek istiklalden
mahrum, eksik olduunu tarih gsteriyor. Eer
"gayret-i vatandan murad ehl-i vatan sevgisi" ise
Trkln ahsiyetini, Trk'n mill kymetlerini
kurtarmaya almalyz.

Bugnk Durum

Btn bu faaliyetler karanda biz neler yaptk,
daha dorusu ne yaptk? Bir tarafta alabildiine
byyen, ilerleyen, her admda madd kaynaklarla
beslenen misyoner ordusu; dier tarafta bir "taraf
dahi olamayan -be Mslman-Trk mnevveri.
Bir tarafta ngiltere'nin, Amerika'nn, Fransa'nn bir
anda btn dnyadaki mensuplarna direktif veren
sesi, dier tarafta mecmua ve bror sahifelerinden
kamayan, hatta boazmzda tkanan ikayet
lmz. Bu artlar altnda Trkiye'nin irfan
merkezinin orta yerine karargah kuran Kitab- Mu-
kaddes irketi ile, kendi topraklarmz iinde adeta
sokak muharebesi yapyoruz. Senelerden sonra
nihayet bir gn Millet Meclisine akseden bir hakl
feryad, ne tuhaf tecelldir ki yine bir Trk mnevveri
tarafndan "lzumsuz" ve "bouna tela" diye
115
susturuluyor. 1953 senesi Temmuz'unda Kayseri
mebusu merhum smail Hakk Berkk, yle bir
beyanat veriyor:
"... Muhterem arkadalar, byle fikirlerle
beslenmi olan muhit mensuplarnn dne kar
muhteriz davranmalarm gayet tabi buluyorum.
"Bu gibi telkinlerin mevcud bulunmasnda
imdiye kadar tatbik edilmi olan din kltrnn ve
devlet rejimlerinin messir olduunu kabul etmek
lazmdr.
"Maalesef, din aleyhtar telkinlerle yanl din
telkinlerinin tesirleri, din anlaylarnda ve
inanlarnda anariyi andran bir halet-i rhiyenin
vcut bulmasna ve dne kar gsterilen ihmalkarlk
bu halet-i rhiyenin genilemesine sebeb olmu ve
bunun neticesi olarak birok vicdanlar gda
bulamayacak vaziyete dmtr. Bu vaziyetin
tesirlerinden olan bir vak'adan bahsedeceim:
"stanbul'da iki Trk genci 'Mukaddes Kitaplar
irketi' messesesinin reisine mracaat ediyorlar ve
'Vicdanmzn gdaya muhta olduunu
hissediyoruz. Memleket muhitimiz bu gday temin
edemiyor. Binaenaleyh bizi Hristiyan yapnz.'
diyorlar.
"Bu irketin tandm reisi, bu ocuklara: 'Size
birisi Mslmanlk hakknda telkin yapsn, bu
telkine kani olmazsanz o zaman mracaatnz kabul
ederim.' demi ve gelecek sal gn saat te tekrar
gelmelerini tenbih etmi. Muhterem reis, hadiseyi
mer Fevzi bey namnda bir alime bildirmi ve sal
gn telkin iin gelmesini rica etmi. Filhakika sal
gn mer Fevzi bey gelmi, fakat ocuklar o gn
gelmemilerdir.
116

"Bu yolda mracaat edenlerin yzlere bali
olduunu bana sylediler."
Gelen ocuklara yaplan muameledeki sret-i hak
perdesi aka grlyor. irket reisi, kimseyi
aldatmadk, rzalariyle kabul ettiler, diyebilmek iin
bir Mslman alim (!) aryor. Misyonerlerin bu
kadar Mslman bilgini arasndan davet etmeyi
muvafk bulduklar bu mer Fevzi bey kimdir? Bu
hususta haberi nereden Sebilrread mecmuasnn
notunu aynen koyuyoruz:
"Misyonerlerin takdrine mazhar olan bu zat bir
slam alimi deildir. Son zamanlarda sapk fikirlere
kaplm, misyonerlerin topladklar Tevhid-i edyan
(yani dinlerin birletirilmesi) kongresine itirak
etmitir."
41

smail Hakk Berkk Paa'nn bu beyanatna kar
Dr. Cezmi Trk, byle bir tehlikenin mevzuubahs
olmadn sylemitir.
Eer Hristiyanlk propagandas -veya Mslman
zihinleri kartrma politikasnn neticesini Hristiyan
olanlarn miktariyle leceksek Cezmi Trk hakldr.
Fakat unutulan, gze grnmeyen bir baka vaka
var ki o da, kendi haline braklan ocuklarmzdan
mteekkil yarnki cemiyetin nasl bir manzara
arzedeceidir. Garbn, madd ve manev btn silah
ve vastalariyle iimize sindirmee alt aalk
duygusunu nlemek iin hangi tedbirleri aldk?
Halen Hristiyan olmu deiliz, fakat tehlike anna
kulak tkayan byle mnevverlerin gafleti birgn bizi
de uyutacak olursa bir daha ne gz amak mmkn
olur, ne de eyvah! demek.

41
SebUrrefad Mecmuas, Cild 7, Say 155, Temmuz 1953.
117

Bu mevzuda hassasiyetimizi gittike
kaybettiimizi, bugne nazaran dnk titizlik ve
uyankln daha kuvvetli olduunu sras geldike
belirtiyoruz. Nitekim halen byle bir tehlikenin
varlndan habersiz olmamza ramen, dn, 1929
senesi maysnda misyonerlere kar bir 'Trk
Matbuat Birlii" kurulmutu. Harbten yeni km bir
memleketin bu kark devresinde messeselerine
szarak din telkini yapanlara kar uyank Trk
gazetecileri "Misyonerleri Kovma Cemiyeti" ismiyle
bir cemiyet kuruyorlar. Trk gazetelerinde bir haber
olarak bahsedilen bu mhim teebbsten bugn eser
kalmamasna ramen otuz senelik bir tarih hattn iki
ucu arasndaki mukayeseyi kolaylatrmak
bakmndan kayda deer olduu muhakkaktr.
42

Otuz sene sonra, misyonerlere kar hi olmazsa
kuvvet muvazenesini temin edecek bir vastaya sahip
olmadmz gryor ve Trk mnevverlerini ikinci
bir birlie davet ediyoruz. Otuz sene evvel Tp
Fakltesi talebesinin gsterdii hassasiyeti bugnk
niversiteden de millet namna bekliyoruz. Otuz
sene evvel Trk gazetelerinin misyonerlere kar

42

9 Mays 1929 tarihli Cumhuriyet gazetesinden:
"Misyonerleri Kovma Cemiyeti azalan dn Matbuat Cemiyetinde
ilk itimai akdettiler.
Matbuat mntesipleri tarafndan tekil edilen "Misyonerleri
Kovma Cemiyeti" ilk itiman Matbuat Cemiyetinde akdetmitir...
Cemiyetin gayesi memlekette hristiyanlk propagandas yapan ve
emperyalist devletlerin aleti olarak kullanlan misyonerlerin Trk
topranda fikir ve gayelerine hayat hakk vermemektir... Cemiyet,
bilhassa neriyata ehemmiyet verecektir."
118
olan tavr ile bugn stunlarna aadaki ilanlar
koyan gazeteleri mukayese ederken iimizden hakl
bir ikayet douyor.

Kendini Tan
Prensibi eski Yunan felsefesinin belkemii olduu
kadar bugnk insann balca ihtiyalanndan
biridir. Kendini bilmek isteyen adamn elinde
ncil-i erif
Kuvvetli bir anahtardr. nsanolu nedir? Kimdir?
Ne olacak?
ncilin 550 sahifelik Trke nshas karton cildlisi
yz, bez cildlisi iki yz kurua tediyeli olarak posta
ile her adrese gnderilir.
Vatan gazetesi, 10-8-947
Keza:
"Milyonlarca insana teselli ve mid veren
NCL' Okudun mu? Cana ferahlk verir."
Yeni Asr gazetesin 8-4-948
Bu hal ve artlar karsnda Hristiyan tehlikesinin
ehemmiyetini bir an evvel kavrayp kar koymak
lazmgeldiini verdiimiz misallerle herhalde yeteri
kadar belirttik. Yz elli senedenberi bir
medeniyetten dierine intikal devresi yaayan ve bir
trl gerek refah ve saadetin anahtarlarn
bulamayan bir cemiyet olarak daha bir sr tehlike
iinde yaadmz dnrsek, bu mesele daha iyi
anlalr. Grnen hakkate ramen slamiyetle
Araph bir trl ayrdedemediimiz gibi Garp
medeniyeti ile Hristiyanl da ayrdetmi deiliz.
Mnevverlerimiz dahi Garp medeniyetine
119
Hristiyanln, arka ise slamiyetin ahsiyet
verdiini iddia etmektedirler. Bu iddia ne Garp, ne
de ark iin doru olabilir. Halen arktaki
Mslman milletlerin slamiyetle alakalarn bir an
iin gzden geirecek olursak, iddiann sakatl
anlalacaktr. Ortaa Hristiyan dnyasnda btn
sahalara ve itima kymetlere hakim olan din
Bacon'un naklettii gibi, bir beygirin dilerinin
adedini renmek iin eski ulemann eserlerine
mracaat eden, onlarda da bir kayda rastlamaynca
meseleyi bir tarafa brakan bir papaz, alim zmresi
yaratt. Buna mukabil slam dnyas, slam esaslarn
en hakim olduu bir devirde Avrupa'nn da geni
apta istifade ettii bir medeniyet meydana getirdi.
Hatta Rnesansla balayan Avrupa medeniyetinin,
byk bir terakki unsuru olan tecrb ilmi slam
aleminden aldn muasr ngiliz filozoflarndan
Bertrand Russel de itiraf etmektedir.
Ne yapabiliriz? Bu suale verilecek cevap, yine her
meselede olduu gibi cehalet ve gafletten
kurtulmaktr. Nihayette her marazn tedavisi dnp
dolap bu noktaya geliyor. Birtakm pratik hal
areleri ileri srmek de mmkn olduu halde bu
esasta niin srar ediyoruz? Zira her defasnda iaret
ettiimiz gibi, Hristiyan tehlikesi, iinde
bulunduumuz itima durumun ancak bir tek
cephesidir. Bu yzden onun da sebeplerini,
neticelerini ve kurtulu arelerini aratrrken
mnferid olarak deil, itima problemin btn
iinde mtalaa etmek gerekir. Fakat "cehaletten
kurtulmak" gibi bir iddia ve teklifin pek mphem
kald da aikardr. Zaten bu risalenin gayesi byle
girift bir meseleyi izah deil, vaki olan bireyi
120
kabaca tehis ve ihbardan ibarettir. Bununla beraber
yine izah ve tahliline alacamz vakalar, mevcud
durumun hi de lehimizde olmadn gsteriyor.
Telafisi gayet g bir kuvvet muvazenesizlii
iindeyiz. Bu fark kapatmak, hatta galip gelmek iin
lazm olan artlar, unsurlar ylece sralamak
mmkndr:
1- Misyonerlerle mcadeleyi hedef tutan
neriyat,
2- Her trl slam neriyat,
3- Cemiyetler,
4- Mektepler
5- Mslman misyonerleri.
Bunlardan birinci tip neriyat, adedi bei
gemeyen risale ve baz makalelerden ibarettir,
slam neriyata gelince: Bunlarn da hemen hepsi
kuvvetli bir tahrir heyetine ve madd imkana istinad
edemedii iin beklenen fayday vermiyor. Zaten
bunlar da ancak birka tanedir (Periodik). Ayn
mevzuda neredilen eserler hem umumun
seviyesinden yukarda, hem de birou slamiyetle
srf bir tedkik mevzuu olarak alakadar olan
kimselerin eserleri olduu iin fazlaca istifade
mmkn deildir. Trkiye'de gayesi dn olan
cemiyet kurulamayaca iin nc maddeyi de bir
tarafa brakyoruz.
"Mektepten maksad phesiz mnhasran dn
tedrisatta bulunan messeselerdir (lahiyat liseleri,
mam-Hatib okullar gibi). Memleketimizde bu
mevzuda grlen terakki cidden takdre ayandr.
Ancak byle maarif messeseleri ne kadar ok olur
ve ne kadar fazla eleman yetitirirse slam kltr de
122
istenilen istikamette deitirilebilecei kanaati hala
devam etmektedir. Halbuki ilim adam gibi politikac
veya idarecinin vazifesi de, kendi kafasndaki
fikirleri empoze etmek deil, bilakis ortadaki vakay
grmek ve onun zerinde kafa yormak olacakken,
senelerdenberi bunun aksine gidilmitir. Dikkat edi-
lirse, idare mevkiinde bulunan ahslarn icraat
tamamen ahs kanaat ve inanlarnn eserinden
baka birey deildir. Daha ok manev meseleler
sahasnda mahede edilen bu bilgi ve tarafszlk
eksiklii hibir zaman salam bir netice vermez ve
netekim vermiyor. Evde aile reisi, iyerinde patron,
mektepte muallim, devlet mekanizmasnda idareci
sfatiyle daima etrafmzdakileri kendimize
uydurmaya almzdr. Halbuki insanlar inanan
ve inanmayan diye ikiye ayrarak en hayat bir tercih
zarureti karsnda brakan dinler bile, kendi
doktrinlerini sadece teklif olarak ileri srer ve
inanmayan zorlamaz. Buna mukabil bizde dindar
bir insan iin gaye, zorla da olsa, herkesi dindar
yapmak, inanmayan bir insan iin de herkesi
imansz klmak olmutur. Hakikatte her iki yol da
sakattr ve cemiyete aid byk problemleri bu
ekilde kendi ahs modeline gre halletmek ans
ancak byk peygamberlere, ahlak kahramanlarna
nasb olmutur. Bunun dnda ahs dnce
plannda hakikat olarak grlen eylerin umumca
kabulne kalkmak, ok defa hi de mid
edilmeyen neticeler verir. Komnist Rusya'da eski
dinleri kendilerine zorla unutturulan bir grubun
nihayette putperest olularm misal olarak
gsterebiliriz. Din meselesini halletmek, daha
dorusu dn hayat bir nizama koymak isteyen ilim
123
adam veya idareci, ister dindar, ister dinsiz olsun,
cemiyette din diye mhim bir vaka vardr ve bunu
kaldrmak, yerine bir baka inan ikame etmek
imkanszl da meydandadr. Hatta bu inancn
doru veya yanl olduu iddialar zerinde
yaplacak mnakaalarn da hakikatte hibir faydas
olamaz. Probleme itima zaviyeden bakld zaman
dinin mtekamil veya iptida olmas deil, itima
hayatta oynad rol gznne alnr.
Trkiye'de mevcud kltr ve kymetler
kargaal gnden gne mtehasss ilim adamlarna
ihtiya gsterirken meselenin bu tarafna nem
verilmemi ve dnyaya daha ok kendi dncesi
iinden bakan alayl yazclarn basit ve sath
grleri ortal bsbtn kartrmtr. Bunlar
arasnda cehaleti dolayisiyle hata edenler bulunduu
gibi sinsi bir gayretle zihinleri bulandrmak isteyen-
ler de vardr. Tpk Mslman klnda kendi
propagandasn yapan Hristiyan misyonerleri gibi
aramzdan baz gayretli kiiler de uzak yakn hibir
alakalarnn olmad meselelerde bizzat bu davann
mensuplariyle ayn safta sz sahibi olmaktadrlar. Bu
yzden memleketimizde zaten g olan itima
problemlerin halli, cemiyetin normal seyrinden
kmasiyle, bsbtn kark bir duruma dyor.

Erol Güngör - Türkiye'de Misyoner Faaliyetleri PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Erol Güngör - Türkiye'de Misyoner Faaliyetleri PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri / www.hisargazetesi.

You might also like