TANZMAT-I HAYRYE DEVR

(1839-1856)

Dizgi - Yaymlayan:
Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..
Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti.
Ekim 1999

Ord. Prof. ENVER ZYA KARAL

TANZMAT-I HAYRYE DEVR
(1839-1856)

TANZMAT-I HAYRYE DEVR (1839-1856)

I. GLHANE HATTI VE TANZMAT DZEN

Mahmut II'nin lm zerine tahta, olu Abdlmecit Efendi geti. Yeni padiah henz on sekiz
yanda idi. Bilgisi ve tecrbesi imparatorluun geirmekte olduu byk buhran zmek iin
yetersizdi. Babasndan miras kalan iki przl problem, devaml ve anlayl bir alma istiyordu.
Problemlerden biri, Msr paas Mehmet Ali ile yaplmakta olan harp, dieri de Osmanl Devleti'ne
yeni bir dzen vermek iin iln kararlatrlm bulunan ''Tanzimat'' idi.
Abdlmecit, padiahlnn ilk gnlerinde Msr kuvvetlerinin Osmanl ordusunu Nizip'te yendiklerini
rendi. Birka gn sonra da, Kaptan- derya Firar Ahmet Paann Osmanl donanmasn
skenderiye'ye gtrerek Mehmet Ali Paaya teslim ettiini haber ald. Osmanl Devleti, artk
ordusuz ve donanmasz kalm bulunuyordu. Yeni padiah, devletin tecrbeli ve i bilir saylan
adamlarndan Hsrev Paay sadrazam, Damat Halil Paay serasker, Rauf Paay ahkm- adliye
bakan yapmt. Fakat mevcut duruma kar koymak iin bu adamlardan ok Londra eliliinde
bulunan Dileri Bakan Mustafa Reit Paaya gveniyordu. Mustafa Reit Paa, Osmanl Devleti
ile Msr arasndaki anlamazln zlmesi iin alm olan heyetlerde vazife grm ve Paris
ile Londra eliliklerinde bulunmutu. Bu sebeple Msr probleminin karakterini ve bu problem
hakknda yabanc devletlerin zel dncelerini biliyordu. Bundan baka paa, Paris ve Londra
eliliklerinde bulunduu sralarda, Fransa ile ngiltere'nin hkmet ekillerini incelemeye ve devrin
siyaset adamlaryla Osmanl mparatorluu'nun yaps hakknda grmeler yapmaya frsat
bulmutu. Mustafa Reit Paa, Avrupa'da bulunduu sralarda, Fransa 1830 htilli ile mutlak
devlet rejiminden merutiyet rejimine gemiti. ngiltere ise yzyllardan beri merutiyet ile idare
olunmakta idi.
Fransa ve ngiltere Avrupa'da liberal devletler blokunu kuruyorlard. Avusturya, Prusya ve Rusya
ise hl Tanr haklar sistemine bal idiler. Osmanl mparatorluu, esasta liberal bir yaps olduu
hlde, ekilde Tanr haklar sisteminde grnyordu. Hlbuki bu si stemin iine giren devletler,
Osmanl mparatorluu'nun eskiden beri dman bulunuyorlard. Osmanl Devleti, varln kendi
kuvvetiyle koruyamayacak dereceye dm olduundan, Avrupa siyasetinde geen muvazene
prensibinden faydalanmas gerekli idi. Bunun iin de Osmanl mparatorluu'nun toprak tamlna
taraftar olan ngiltere ile Fransa'ya yanamas akla yaknd. Bu ise Osmanl Devleti'nin
kuvvetlenmesini salayacak, devlet kurumlarnda onlarn gvenliini ekecek bir dzenin
kurulmasyla mmknd. Mustafa Reit Paa, byle bir dzenin ''Tanzi- mat- Hayriye'' ile
salanacana inanmakta idi. Tanzimat- Hayriye, 18'inci yzyln balarndan beri devam
edegelen slahatn da tamamlanmas olacakt.
''Tanzimat- Hayriye'' bir hatt- hmyun eklinde iln edildi. Hatt- hmyunu, Mustafa Reit Paa
yksek bir krsden okudu. Dinleyiciler arasnda padiah, btn bakanlar, ulema, devletin asker
ve sivil byk memurlar, Rum ve Ermeni patrikleri, Yahudi haham, esnaf tekilt temsilcileri ve
eliler vard. ine ald balca dnceler bakmndan Glhane hatt- hmyununu be blme
ayrmak mmkndr:
Birinci blmde, Osmanl Devleti'nin kuruluundan itibaren Kur'an'n hkmlerine ve eriatn
kanunlarna sayg gsterildiinden, devletin kuvvetli ve halkn refahl bir hle geldii
belirtilmektedir.
kinci blmde, yz elli yldan beri trl gaileler ve trl sebeplerle ne eriata, ne de faydal
kanunlara sayg gsterildii, bu yzden de devletin eski kuvvet ve refah yerine zayfln ve
fakirliin gemi olduu anlatlmaktadr.
nc blmde, bu itibarla Allah'n inayeti ve Peygamber'in yardmyla devletin iyi idaresini
salamak iin baz yeni kanunlarn konulmas gerektiine iaret edilmektedir.
Drdnc blmde de, yeni kanunlarn dayandrlaca genel prensipler gsterilmektedir:
a) Mslman ve Hristiyan btn tebaann rz, namus, can ve mal gvenliinin salanmas,
b) Verginin dzenli usule gre ayarlanmas ve toplanmas,
c) Askerlik devinin dzenli bir usule balanmas.
Beinci blmde, yeni kanunlarn dayandrlaca genel prensiplerin gerei belirtilmektedir.
Padiah, hatt- hmyuna ve ona dayanlarak ileride yaplacak kanunlara sayg gstereceine dair
ant iti. Bundan sonra hatt- hmyun, kutsal nemi olan Hrka-i erif dairesine kondu. Glhane
hattnn ilnnda yaplan trenle Tanzimat devri balad. ''Tanzimat'' terimi, Glhane hattnda
geen genel prensiplere dayanan dzeni anlatr. Tanzimat devrinin ilk merhalesi, 1856'da son
bulur ve ikinci merhalesi ayn tarihte iln edilen Islahat Ferman (hatt- erif) ile balar.
Glhane hatt, iln edildikten sonra prensiplerinin belirtilmesine ve yrtlmesine geildi. Reit
Paa, stanbul'da okunan hattn Rumeli'de ve Anadolu'da anlalmasn salamak iin, halk
yannda sayg gren ulema snfndan iki kiiyi devlendirdi. Bunlar eyaletleri dolaarak devlerini
yaptlar. Glhane hatt prensiplerinin en g yrtlecek karakterde olan, slm ve Hristiyan
tebaann kanun nnde eitlik manasna geleni idi. Padiah ve sadrazam, frsat bulduka,
nutuklaryla bu eitlii belirtmeye altlar. Nitekim Mustafa Reit Paadan sonra sadrazam olan
Rza Paa, zmir, Sakz, Kavala'dan gelen Rum, Ermeni ve Yahudi cemaatleri bakanlarna u
szlerle Glhane hattnn zihniyetini anlatt:
''Mslman, Hristiyan, Musev hepiniz bir hkmdarn tebaas, bir pederin evldsnz. Padiah
efendimiz bilcmle, tebaasnn, rz, namus, can ve maln taht- temine alan kavaninine memalik-i
ahanelerinin her tarafnda harfiyyen riayet edilmesi azm-i kat'sinde bulunduklar iin, iinizden
dar- zulm ve gadr olan kimseler varsa hemen meydana ksunlar; lzime-i adaletin icrasn
talep etsnler, Mslman ve Hristiyan, zengin veya fakir, memurn-i askeriye, mlkiye veya
ruhaniye, elhasl btn tebaa-i Osmaniye mir'at- adleti herkes iin suret-i mtesaviyede istimal
eden padiahn mal-i hayriyesinden tamamen emin olmaldrlar.''
Glhane hattnn getirdii yeni prensiplerin aklanmas iin yeter tedbirler alnd sralarda, bu
zihniyete uygun kanunlar yapacak kurumlarn da yaratlmasna alld. lkin Meclis-i Vly-
Ahkm- Adliye alnd.
Mahmut II. devrinde kurulmu olan bu meclis, bugnk dantay ve yargtay kurullarnn yetkilerini
kendisinde toplamakta idi. Bir bakan ile dokuz ye ve iki sekreteri vard. Kanun projelerini
hazrlamak balca devleri arasnda idi. Bu kanun projeleri padiahn hatt- hmyun ve
eyhlislmn fetvasyla kanun haline gelirdi. 1839'dan sonra Glhane hatt- hmyununun iine
ald genel prensiplere uygun kanun projelerinin de hazrlanmas yine bu meclise verildi. Meclis,
bundan baka, Tanzimat'a dokunan btn problemleri incelemek ve karar vermek durumunda idi.
Bu suretle bir dereceye kadar Tanzimat meclisi haline geldi. alma usulleri, merutiyet ile idare
edilen memleketlerin meclislerinde geen usullerin ayn oldu. Projelerin, grmelerine
balanmazdan nce yelere datlmas, kendisinden sual sorulan nazrn meclis nnde gerekli
bilgiyi vermesi, reylerin eitlii durumunda son kararn padiaha ait bulunmas, kesinleen
kararlarn yasak olmas gibi esaslar kabul edildi.
Meclis-i Vly- Ahkm- Adliye'den seilen bir komisyon, Hristiyan tebaann nceleri patrikhane ve
vastasyla Bb- l'ye bildirdikleri ikyetlerini incelemeye memur edildi. Meclis-i Vly- Ahkm-
Adliye'nin almalar, Tanzimat programnn yrtlmesinde byk bir rol oynad. Tanzimat
programnn balca maddeleri unlard:
Haklar, mal, askerlik, maarif ve idare alanlarnda Glhane hattndaki genel prensiplere gre bir
dzen kurmak.
Tanzimatn eitli cepheleri arasnda en nemlisi, haklar cephesidir. Glhane hattnn prensipleri,
Osmanl Devleti'nin haklar bakmndan gelimesinde bir dnm noktasdr. Osmanl Devleti, Tanr
haklar sistemi zerinde kurulmutur. Bu sistemde din ve devlet birdi. Devletin haklar kayna
eriattr. Devletin haklar tekilt piramidinde en yksek yarg Tanr'dr. Bu sistem, kutsal karakteri
itibaryla, hibir deiiklie uramadan 1839'a kadar srd. Glhane Hatt- hmyunu, Tanr
haklar sistemine son vermedi. Fakat Bat devletlerince kabul edilmi olan baz hak prensiplerini
ald. Bu suretle Osmanl Devleti'nde Tanr haklar sistemi yannda, Bat'nn lik sistemi deer
kazanmaya balad.
Evvelce birbirini inkr etmi olan bu iki haklar sistemi, Tanzimat devrinde yan yana yaamaya
baladlar. Birbirlerine baladklar tavizlerle szde badar grndler. Hlbuki yaplar
itibaryla aralarnda herhangi bir kaynama mmkn deildi. Bat'nn haklar sistemi, yzyllarn
ihtiyalarna gre deien ve deierek olgunlaan, olgunlatka da evrensel karakter alan bir
sistemdi.
Osmanl haklar sistemi ise Ortaa ekil ve mahiyetini yzylar boyunca muhafaza ettii iin,
ihtiyalar karlamaz bir duruma girmiti.
Tanzimat devri adamlar, Dou ile Bat'nn haklar sistemini badatrmak iin byk gayretler sarf
ettiler. Bu gayretleri, kanunlatrma hareketlerinde olduu kadar adalet makinesine vermek
istedikleri yeni ekilde de gze arpmaktadr.
Glhane hatt- hmyunundan alt ay sonra gibi ksa bir zaman iinde bir ceza kanununun ortaya
konmas, Tanzimatn modern haklar bakmndan manasn belirtecek bir harekettir.
Franszcadan ksmen tercme suretiyle dzenlenmi olan bu kanun, tebaaya padiah tarafndan
verilmi haklarn bir garantisi olarak alnabildii gibi, tebaann kanun nnde eitliinin bir sembol
olarak da kabul edilebilir. 1846'da memurlarn dev, yetki ve sorumluluunu gstermek iin
tertiplenen idare kanununda memurlarn ileyecekleri sulara karlk tutan cezalar belirtildi. Bu
kanunlarn yaplar incelendii ve muasr devletlerin kanunlar ile karlatrld vakit birok hata
grmek mmkndr. Fakat kanunlar yrrle girmelerinden nceki devir ile karlatrlrsa,
tadklar byk nem anlalr. Tanzimat ncesi devirde, valiler ve mtesellimler, ehir ve
kasabalarda trl bahanelerle adam ldrme, srgne gnderme, mala el koyma detlerini
edinmilerdi. Rvete gelince, yzyllardan beri imparatorluun her tarafnda, en knden en
byne kadar, btn memurlar arasnda geer ake olmutu. Memuriyet ve rtbe sahipleri, tekel
ve devlet iin sipariler verebilecek yerlerde olan byk memurlar yahut onlar zerinde sz
geirenler rvete o kadar kaplmlard ki, ''Mir mal deniz, yemeyen domuz'' diye bir atalar sz
kmt.
Glhane hattnn ilnndan sonra birok paa, yeni prensip ve kanunlar bilmemezlikten gelmek
istedi. Bir aralk sadrazamlkta bulunmu olan Hsrev Paa, rvet suundan Meclis-i Vly-
Ahkm- Adliye nnde yarglanarak krek cezas hkmn giydi. Valiliklerde bulunmu olan
Tahir, Akif, Nafiz, Hasip paalar gibi kodamanlar da, Tanzimat kanunlarna aykr hareketlerinden
dolay yarglanarak cezalara arpldlar. Ceza kanunnamesinden sonra, ksmen Franszcadan
evrilen ticaret kanunu karld.
Tanzimat devrinde, kanunlatrma hareketleriyle Osmanl mparatorluu'na girdiini grdmz
Bat'nn haklar sistemi, adalet makinesinde dereceli bir deimeyi gerektirdi. Tanzimat devrine
gelinceye kadar Osmanl mparatorluu'nda adaletin salanmas yolunda drt tip mahkeme vard:
1. eriat mahkemeleri:
Bu mahkemeler, Mslman tebaa arasndaki meden anlamazlklardan baka, Mslman tebaa
ile Hristiyan tebaa arasndaki anlamazlklar zmek ve din fark gzetilmeksizin cinayet
davalarn grmekle devli idi.
2. Cemaat mahkemeleri:
Hristiyan tebaann bal bulunduu cemaatin mahkemesidir. Ayn cemaate bal kiilerin meden
davalar, patrikleri veya hahamlar nnde grlrd. Ayr cemaate bal kiiler arasnda kan
davalar ise, ilgili bakanlar tarafndan hkimlik yolu ile zlmedii takdirde, eriat mahkemeleri
nnde grlrd.
3. Kapitlsyonlardan faydalanan devletlerin mahkemeleri:
Osmanl mparatorluu'nda ticaret maksadyla veyahut siyas vazifeler grmek iin gelmi olan
yabanclarn arasndaki anlamazlklar, kapitlsyonlarn tanm olduu imtiyazlara gre
eliliklerde grlrd.
Tanzimatta bu mahkemelere iki yenisi eklendi. Bunlardan biri, ticaret karma mahkemesi, dieri de
asliye karma mahkemesi idi.
Ticaret karma mahkemesi, yabanc devlet tebaas ile Osmanl tebaas arasnda ticaret
mnasebetleri ile kan durumu, asliye mahkemesi ise ayn tebaalar arasnda yer alan cinayet
sularn grmek iin kuruldu (1846).
lkin stanbul'da almaya balayan mahkemeler, sonralar imparatorluun byk vilyetlerinde de
kuruldu. Karma mahkemeleri kuran yelerin yars yabanc, yars da Osmanl tebaas idi. Dinin ve
kapitlsyonlarn adalet birliini salamaya mni durumlar yznden kurulan bu mahkemeler,
devletin hkmranlk haklarna bir saldrganlkt. Bununla beraber, mahkemelere Batl usuller
alnmas, Hristiyan tebaann ahitliinin kabul edilmesi, szl delil yannda vesikann da delil
olarak kabul edilmesi, Batl hukuk sisteminin Trkiye'ye szmaya balayan tesirlerindendir.
Haklar alannda yer alan bu deimeler yannda zenci esaretinin yasak edilmesi, bir mezhepten
dierine gemeyi yasak eden 1834 tarihli bir kanunun kaldrlmas, insan haklar ile vicdan hrl
bakmndan iaret edilmesi gereken nemli hareketlerdir.
Glhane hatt- hmyununda verginin ayarlanmas ve dzenli bir ekilde toplanmas gereine u
satrlarla iaret edilmiti:
''Bir devletin toprak btnlnn korunmas iin asker ve daha baka gereler iin gider yapmak
gereklidir. Bu ise ake ile olur. Akeye gelince, tebaann vergisiyle saland iin verginin dzenli
bir ekle konulmas ok nemlidir.
''Eskiden gelir olarak kabul edilmi olan yed-i vhid usulnden memleketimiz bundan nce
kurtulmu ise de ykc bir alet karakterini tad iin hibir faydas grlmeyen iltizamat usul
hl yrrlktedir. Bu ise bir memleketin siyas ve mal ilerini bir adamn isteine ve insafna
brakmak demektir ki, eer o adam iyi deil ise, daima kendi karna bakar. Byle bir adamn
hareketleri ve dnceleri de ezicilik ve hakszlktan baka bir ey olamayacana gre, bundan
byle her kiinin varlk derecesine uygun bir vergi balanacak ve bu vergiden baka kendisinden
hibir suretle fazla bir ey istenmeyecektir.''
Glhane hattnda iaret edilen bu durumu, Mahmut II de grm ve maliye nazrln kurarak
devletin gelirleriyle giderlerini dzenlemek istemiti. Mahmut II devrinin sonunda ve Tanzimat
devrinin balarnda devletin balca gelir kaynaklar unlard:
a- ar
Haslar, mir mukataalar, zeamet, ticaret, malikne mukataalar, yurtluk, ocaklk ve evkafa ait toprak
rnlerinden ayn olarak alnan vergi idi. Haslarn ar darphane-i mire tarafndan, mir
mukataalarn ar ise hazine tarafndan mltezimler vastasyla salanrd. Dier kaynaklarn
ar ise ya sahipleri tarafndan bizzat alnr, yahut mltezimler vastasyla toplanrd.
b- Vergi
Devlete varlk sahiplerinin verdikleri para idi. Menkul, gayrimenkul ve ticaret eyas zerinden her
yl devletin hazinesine verilecek deer, ehir ve kasaba belediyeleri tarafndan salanrd.
c- Cizye
Hristiyan reayadan devletin ald para idi. Mahmut II devrinde 1834 tarihli bir hat ile Hristiyan
varlk sahipleri, cizye bakmndan l, evsat, edna olmak zere blme ayrlmlard. Edna
blm 15, evsat 30, l 60 kuru cizye vermekle devli idi.
Bu esasl gelir kaynaklarna gmrk, maden ve posta gelirlerini de eklemek gereklidir.
Tanzimatn birinci ve ikinci yllarnda, Glhane hattnda iaret edilen, iltizam ve ar toplama usul
kaldrld. Bunun yerine eminlikler kuruldu ve maliye memurlar vastasyla ar toplama yolu
kabul edildi.
Hristiyanlarn devlete veregeldikleri cizyelerin de, yukarda gsterildii gibi, blmlere gre
ayarlanmas braklarak patrikhanelerin aracl ile ayarlanmas ve toplanmas cihetine gidildi.
Fakat gerek arn, gerekse cizyenin toplanmasnda kabul edilen usuller, beklenilen faydalar
salamad iin tekrar eski usullere dnld. Bununla beraber halkn eskiden olduu gibi
hakszlklara uramasna yer verilmemek iin baz tedbirler alnd. Bu tedbirler arasnda balcalar
unlardr:
1- Valilerin yetkilerinden olan mal ilerin, zerlerinden alnarak defterdarlara verilmesi,
2- Vergilerin toplanmasndan sorumlu maliye memurlarnn ve tahsildarlarn atanmas,
3- Vergilerin ayarlanmasnda ve toplanmasnda yetkileri olan belediye meclislerinin yetkilerinin
geniletilmesi ve vilyet meclislerinin kurulmas,
4- Devlet memurlarndan mltezimlik yapmak hakknn alnmas,
Bu mal tedbirler, Glhane hattnn mal alanndaki amacn gerekletirmekten uzakt. Mustafa
Reit Paa, etrafl bir mal dzeni programna sahip bulunmuyordu. O, Fransa'da olduu gibi
Trkiye'de de defterdarlklar ve tahsildarlklar kurulmasyla mevcut fenalklar, mmkn olduu
kadar nlemeyi dnmt. Daha sonra kt para karacak bir bankann kurulmasn da ama
edindi ise de arkadalar, ''Yabanc devletlerin pek kark olan yol ve dzenlerini zorla halka kabul
ettirmeye alrsanz, bu memleketin kne sebep olacaksnz'' diye kar geldiler.
Reit Paa dzen hakkndaki dncelerinden fedakrlk yapmak zorunda kald. Fakat kt para,
Trkiye'de ilk defa olarak onun teebbsyle bastrld.
Hibir karlk gsterilmeden karlan kt para, bir mddet sonra deerden dt. Bb- l byle
meselelerde tecrbesizdi. Avrupa hkmetlerine bavurarak kt paralarn "halis sikke'' gibi
saylmasnn salanmas yolunda tebaalarna emir verilmesini istedi. Avrupa devletleri, mal
meselelerinde zorla kredi salanmasnn mmkn olamayacan karlk olarak bildirdiler. Bunun
zerine uzmanlarn tavsiyesiyle, eski maden paralardan bir ksm piyasadan kaldrlarak bunlarn
yerine ayar Avrupa paralarnn ayarna denk ''mecidiye'' baslmasna karar verildi. Yabanc
paralarn geimi yasak edildi. Bu tedbirler birka yl sonra kurulacak olan mill bankann ilk
hazrlklar saylabilir.
Szn ksas, mal alannda ortaya konulmak istenen dzen, devletin bu alandaki glkleri
yenmesine yardm edecek karakterde deildi.
Glhane hatt- hmyunundan nce Osmanl mparatorluu'nda yapld grlen btn
dzenleme almalarnn arlk noktas, askerlik maddesidir. Bu almalarn genel amac,
Osmanl ordusunu Avrupa ordularyla savaacak seviyeye getirmektir. Mahmut I devrinden Selim
III'e kadar Batl ordularn silhlarndan bazlar ile bu ordularn yetitirilmesinde bavurulan eitim
usullerinin Osmanl ordusuna alnmas iin allmt. Yenierilerin Batl silhlarla eitim
usullerine kar gsterdikleri mukavemet, Selim III' yenieri ocann yannda Nizam- Cedit
ordusunu kurmaya zorlamt. ''Nizam- Cedit'' ordusu, Batl asker ve eitimi kabul etmekle yeni bir
ordu karakteri kazanmt. Fakat yaps ve kadrolar bakmndan bir ocak eklinde kurulduu iin,
bu cephesiyle Doulu bir karakter de muhafaza etti. Mahmut II devrinde, yenieri ordusu
kaldrldktan sonra, kurulan Asakir-i Mansre, tpk Nizam- Cedit ordusu gibi, yap ve kadro
bakmndan Doulu, silh ve eitim ynnden Batl bir ordu oldu. Gelitikten sonra Nizamiye ismi
verilen bu yeni orduya asker alma usul ok sert ve kaba idi. Evli olsun, bekr olsun, milletin
genleri vilyetlerde yakalanp elleri kelepeleniyor ve en yakn kasabaya srkleniyorlard; orada
bakalarnn da kendilerine katlmalarn beklerken pislik iinde hapis hayat geiriyorlard. Sonra,
deniz kylarndaki kasabalara gtrlerek gemilere bindiriliyorlar ve deniz hastas olarak ve vatan
hasreti ekerek perian bir durumda stanbul'a karlarak hayatlar mddetince hizmet etmek
zere ordu alaylarna ve harp gemilerine gnderiliyorlard. Bu ekilde askerlik hizmeti, bir dereceye
kadar krek mahkmiyetini aldrmakta idi.
Szn ksas, Tanzimata kadar yaplan askerlik dzeninde ocak eklinin dna klamad. Bu
sebeple de askerlik bir vatan devi olamad. Ortaalardaki gibi bir karyer olmakta devam etti.
Glhane hatt- hmyunu, ilk defa olarak tebaa iin haklar ve devler kabul etti. Tebaann devleri
arasnda askerlik hizmeti nemli bir yer tutuyordu. Askerlik hizmetinin dzenlenmesinin gerei,
hatta, u satrlarla aklanmtr:
''Askerlik maddesi nemli maddelerdendir. Vatann korunmas iin ahalinin asker vermesi kutsal bir
bortur. Ancak imdiye kadar olduu gibi memleketin trl blgelerinin mevcut nfusuna
baklmayarak, kimisinden kaldrabileceinden fazla, kimisinden ise az asker istenmitir ki, bu ise
hem dzensizlie sebep olmakta, hem de ziraat ve ticaret gibi ileri aksatmaktadr. Kald ki
askerlie gelenlerin, hayatlarnn sonuna kadar askerlik yapmak zorunda olmalar, kendilerinde
ruh yorgunluk dourmakta ve ailesiz brakmaktadr.
"Bu zararlar nlemek iin imparatorluun her blgesinden gerektii vakit istenecek asker iin baz
iyi usuller kabul edilmesi ve askerlik mddetinin drt be sene olarak balanmas gereklidir.''
Bu szlerle belirtilen tedbirlerin alnmas iin 6 Eyll 1843'te bir kanun karld. Kanunun maksad
u hkmlerle akland:
''Osmanl Devleti'nin iinde bulunduu sknetli ve asayili durum, askerlerinin silh altna
arlma ve altrlma yollarnn akl ve adalete uygun bir ekilde tamamlanmasna imkn vermi
ve aadaki maddeler padiah tarafndan onanmtr:
''Nizam askerliin sresi be yl olarak balanmtr. Be yl devden sonra braklan nizam
askerler yedi yl redif snfnda hizmet grecekler ve her yl bir ay nbetle bal olduklar kazalar
merkezlerine arlacaklardr. Her yl Martnn birinci gn, nizam askerler her ordunun bete biri
nispetinde yenilenecektir. Braklmaya hak kazanan askerlerin isimlerini tayan cetveller bu
zamanda tertiplenerek yerlerini alacak yeni askerlerin gelii nispetinde eski askerler
braklacaklardr.
''Bundan byle subaylar zerlerine sivil memurluklar alamayacaklardr. Osmanl topraklar, genilik
ve corafya durumu gz nnde tutularak, be byk orduya ayrlacaktr: Hassas askerlerinden
kurulan birinci ordu, Dersaadet ordusu denilen ikinci ordu ve srasyla Rumeli, Anadolu, Arabistan
ordular.''
Bu maddeler Osmanl Devleti' nin askerlik sistemini batan baa deitiriyordu. Ocak usulnde
karyerli askerlik kaldrlyor, yerine kur'a usul konuyordu. Avrupa ordularnn silh ve eitim
usulnden baka, kurulu kadrolar da alnyordu. Piyade, svari ve istihkm birlikleri iin Fransz
talimatnameleri alnd, topu birlikleri ise Prusya subaylar tarafndan Prusya eitimine gre
yetitirilmeye baland. 1844'ten sonra yirmi yana varm delikanllar kur'a usul ile ve isteyenler
gnll olarak orduya alnmaya baladlar. Memleket, askerlik bakmndan blgelere ayrld. Her
blgeden alnacak askerin says o blgenin genilii ve nfusu ile uygun bir sayya baland. Her
aileden ancak bir kiinin askere alnmas usul kabul edildi.
Bu gzel usul evvel imparatorluun Mslman tebaas iin kabul edildi. Hlbuki Glhane hatt,
Mslman tebaa ile Hristiyan tebaa arasnda kanun ynnden eitlik prensibini kabul etmiti.
Tanzimat'a gelinceye kadar imparatorluun Hristiyan tebaas askerlik yapmazd. Bu devden
muafiyetine karlk olarak cizye verirdi. Askerlik ve hara, Osmanl tebaasnn iki blme
ayrlmasna ve kaynamamasna sebep olurdu. Tanzimatlar bu duruma son vermek istediler.
1847'de Rumlar deniz kuvvetlerinde hizmete arldlar. Ayn yl, Hristiyan tebaann deniz ve kara
ordularnda askerlik yapmasn kabul eden bir kanun tasars hazrland. Hristiyanlar askerlik
hizmetine mukabil cizye vermekten muaf tutulacaklard.
Askerlik alannda yeni dzeni salamak iin alnan btn bu tedbirler, dil ve hakl olmakla
beraber, Mslman ve Hristiyan tebaa tarafndan tenkide urad ve kargaalk dourdu.
Mslman tebaadan henz gebe halinde yaayan, fakat dalk blgelerde yar bamsz bir
hayat srenler, askerlik devini kabul etmek istemediler. Bu yzden Anadolu ile Rumeli'nin dalk
taraflarnda ve Lbnan'da ayaklanmalar oldu. Bu ayaklanmalar er ge bastrld ise de, ad geen
yerlerde askerlik devi hibir sempati kazanmamakta devam etti.
Hristiyan tebaaya gelince, din sebepleri yznden nefret ettii slmlarla yan yana askerlik
yapmaya hi de hevesli grnmediler. Kald ki yzyllardan beri askerlik yapmadklar iin,
bunlarda silh sanatna kar bir isteksizlik ve kabiliyetsizlik de vard. Bu ciheti gz nnde
bulunduran Bb- l, Hristiyanlarn askerlik devi yapmalar ile ilgili kanunu bir mddet iin
sonraya brakmay uygun buldu.
Askerlik bakmndan tebaann farkl muameleye tbi tutulmas, Glhane hattnn yapmak istedii
eitlik prensibinin ksmen kt zerinde kalmasn neticelendirdi.
Glhane hatt- hmyununda eitimden bahsedilmemitir. Oysaki bu hatta iaret edilen
prensiplerin olsun, bu prensipler zerine kurulan Tanzimat dzeninin olsun mukadderat, eitimin
karakteri ile ilgili idi. Yeni prensipler, yeni bir hayat gr ve yeni bir sosyete dzeni manasn
tayordu. Osmanl cemiyetinin bunlar benimsemesi, duygu ve dnce sisteminde de yeni
deerlere varmasyla olabilirdi. Byle deerlere vardracak balca ara ise eitim idi.
Tanzimattan nce eitimi salayan kurullar, klk bakmndan olduu kadar alma konular ve
alma metotlar bakmndan da zamann gereklerine uygun deildi. Genel eitim medreseye
braklmt.
Devletin memur ihtiyacn enderun mektebi, orduda subay ve uzman ihtiyacn da Mahmut II
devrinde kurulan harp ve tp okullar salamakta idi.
lk retim yapan mektep ile yksek okul ve niversite vazifesini gren medrese tamamen
ulemann idaresinde idi. Bu sebeple de ilk ve yksek retime din tesiri hkimdi. retimin yaps,
kiinin i ve mistik lemini ilemek, amac ise kiinin Tanr yannda selmetini salayacak din
yollarn retmek ve belletmek idi. Kiisel karakter tayan bu retimde tabiat ve cemiyet
olaylarna hibir yer ve deer verilmemiti.
Mekteplerde ocuklara din bilgisi, ahlk ve Kur'an'dan baka, biraz yaz ve aritmetik retiliyordu.
Bu bilgi bir insana hayatta gerekli olan en az bilgiden de azd. Medreselerde ise gramer, sentaks,
lojik, metafizik, geometri ve astronomi gsterilmekte idi. Tarih, corafya, arkeoloji ve mspet ilimler
tamamen bir tarafa braklmt. limde tek salam usul olan grme, inceleme ve kritie ise hi
nem verilmemiti.
Byle bir retim yaps ve usul ile dnyadan ok ahrete, insandan ok Tanr'ya yakn bilginler
yetiiyordu. Bunlar akl ve mantk ile ispat mmkn olmayan btn din problemlerini medresenin
zel mant ile ispat ettiklerini sanyorlar, fakat tabiat ile cemiyet olaylar karsnda ilk insanlarn
hayret ve aknl iinde yuvarlanp gidiyorlard.
Mahmut II devrinde bu eitimin yetersizlii anlald ise de, gerek ihtiyalar karlayan bir eitim
dzeni salanamad. lk retimin mecburlii prensibi szde kald. Rdiye okullar gelitirilemedi.
Devletin memur ve asker gerelerini gidermek iin kurulan yksek okullar, yalnz Doulu ve Batl
tesirleri bir arada srkleyen melez kurullar halinde gelimeye devam ettiler.
Tanzimat adamlar, eitimin nemini kavramalarna ramen ilk yllarda baka ilerle megul
oldular. 1845'te Abdlmecit bir gn Bb- l'ye giderek sadrazama ve byk memurlara eitim
problemi zerinde allmas gereini u szlerle anlatt:
''Sana (sadrazama) ve btn bakanlara tebaamn refah ve saadeti iin lzm gelen tedbirleri
timd- tam dairesinde dnmenizi ve grmenizi emrediyorum. Bu yolda ilerleme, din ilerinde
olduu kadar dnya ilerinde de cahilliin kaldrlmasna bal olduundan, ilim ve fen ve sanat
retimini salayan okullarn kurulmasn n plna alnacak ilerden sayyorum.''
Padiahn eitim hakkndaki emirlerini yerine getirmek zere bir eitim ve retim program
dzenlemek iin zel bir komisyon kuruldu. Sonralar eyhlislm olan Arif Hikmet Efendi,
vak'ayazar Sait Efendi, Dileri Bakanl Mstear Ali Efendi, Divan Birinci Tercman Fuat
Efendi gibi yenilik fikirlerine taraftar olanlar bu komisyona girdiler.
Komisyonun eitime verilmesi gereken karakter hakkndaki almalar bir kanuna baland. Bu
kanunla medresenin dnda, devletin kontrol altnda bir darlfnunun kurulmas, orta okullarn
almas, bu okullarla ilk okullarn ulema elinden alnarak devlete verilmesi kararlatrld. Kanunun
yaymlanmasndan sonra karlan bir hat ile eitim ilerinin yrtlmesi ve kontroln takip etmek
maksadyla bir de ''Meclis-i Daim-i Maarif-i Umumiye'' kuruldu.
Bu meclis ilk, orta ve yksek retim kurullarn medresenin nfuzundan kurtararak devletin
otoritesi altna almaya alt. Medreselere gelince, Tanzimattan nceki karakterlerini muhafaza
ettiler. Bu suretle eitim alanndaki almalar, yenieri ocann kaldrlmasndan nce, orduda
yaplmak istenen dzene benzer bir durum yaratm oldu. Medrese, yenieri oca gibi, btn
yeniliklere kar gelerek ve bnyesinde hibir deiiklik kabul etmeyerek, varln korumak istedi.
Medresenin dnda kurulan okullar da yava yava Batl ekil ve usullere kaydlar. Neticede,
Tanzimat devrinde eitim birlii salanamad. Batl zihniyetle alan okullar yannda Ortaa
dncesinin temsilcisi medrese yan yana yaamaya ve birbirlerini inkr eden nesiller yetitirmeye
devam ettiler. Devletin kurduu okullardan nesiller yetitike, medresenin itibar ve kredisi
azalmaya balad. Fakat devletin temeli din olmakta devam ettii iin, medreseler, hibir faydalar
olmadktan baka, zararlar dokunmalarna ramen kaldrlmad. Eitim ve retimdeki bu ikilik
Cumhuriyet devrine kadar srd durdu.
Osmanl mparatorluu'nu yklmadan kurtarmak veyahut onu Bat medeniyetine yaklatrmak iin
devlete yaplan almalar arasnda ''Edebiyatta Tanzimat'' diye bir problem yoktur. Fakat 18'inci
yzylda balayan slahat hareketleri ve Glhane hatt prensiplerinin btn edebiyatta bir
Tanzimat hareketi dourmutur. Tarih ynnden edebiyatta Tanzimat, yalnz bir sanat ve sanat
ii deildir. Bat'nn teknik, haklar ve siyaset deerlerine ortak olmay kabul eden Osmanl
cemiyetinin, onun dnya grn, hayat anlamn, duygu ve dncelerini ifadede kulland
ekilleri benimsemeye balamas, edebiyatta Tanzimat olayn anlatr.
Tanzimattan nce Osmanl mparatorluu'nda bilim ve sanat almalar din telkkileri ile
snrlandrlmt. slmln yalnz ahreti salayan bir sistem olmayp dnya hayatn da
dzenlemesi, medreseyi her trl bilimlerin ve bu arada edebiyatn da nderi yapmt. Medrese,
retim dili olarak Arapay, edebiyat dili olarak Arapa, Farsa kelime ve kurallaryla yorulmu
Osmanlcay, edebiyat ideali olarak da dnya ve sosyete ile bants bulunmayan mcerret bir
lemin deerlerini kabul etmiti. Medresenin tesir sahas dnda kalan byk Trk topluluunun
duygu ve dncelerini z dilinde ve ok kere mistik eilimlerin dnda belirtmesi, Osmanl
cemiyetinde edebiyatn, divan edebiyat ve halk edebiyat blmlerine ayrlmasn neticelendirmiti.
Osmanl Devleti'nin mukadderatnda rol sahibi bilgin ve aydnlarn edebiyat, divan edebiyat idi.
Osmanl Devleti, siyasette olduu kadar ilimde de kendi yeterliine inand mddete, Osmanl
bilginleri ve aydnlar, Bat dnyas ile dnce bantlar kurmay kfr saydlar. Fakat Osmanl
ordularnn Bat ordular karsnda devaml yenilgileri, Osmanl devlet adamlarna ilkin Bat'nn bu
alandaki stnln kabul ettirdi. Daha sonra Bat'nn teknik ve haklar alanndaki stnln de
tantt. Bunun neticesi olarak, Osmanl Devleti'nin kurumlarn yenilemek, Bat'nn baz
kurumlarnn alnmasyla kuvvetlendirmek gerei anlald ve bu maksadn salanmas iin
eitimde Bat programlaryla Bat usulleri kabul edildi. Bat'dan retmenler getirtildi. Yksek
okullarn retiminde yabanc dil renmek mecburiyeti kondu ve Avrupa'ya renciler gnderildi.
Btn bu hareketler Avrupa ile arasz bir bant salamakta tesirli oldular. Yabanc dil renenler
ve Avrupa okullarnda okumaya gidenler iin, yalnz uzman olarak yetimek istedikleri alann
kaynaklar deil, fakat Avrupa dnce ve sanat leminin btn kaynaklar da ak hle gelmi
oluyordu. Bu kaynaklardan faydalanmak imknn bulan Trk genleri, slmln talam ve
kalplam bilim ve sanat deerlerini de tayorlard. Avrupa'nn dnce dnyas ile temas,
onlarda Bat ile Dou deerleri arasnda bir savan balamasna yer verdi. Neticede, Bat'nn
deerleri, Dou'nun deerleri yannda yerlemeye balad. Bununla beraber, Tanzimat
bilginlerinden Avrupa'y tanyanlar tam manasyla Batl adam olamadlar. Divan edebiyatnn
ekillerine, Dou'nun mistik felsefesine ksmen bal kaldlar. Fakat Bat kaynaklaryla saladklar
temas neticesinde, Bat'nn edebiyat ve sanat ekillerini, hatta bu edebiyat ve sanatn konularn ve
bu konularn ileyen eklini benimsemeye baladlar. Osmanl edebiyat, bu suretle,
mcerretliinden kurtuldu. Ahret istikametindeki yrynden, tabiat ve sosyete istikametine
sapt. Fakat Tanzimat bilgin ve aydnlar, slmln felsefesiyle yorulmu olduklar iin, Tanzimat
edebiyatnda trl ynden din deerlerine yer vermekte devam ettiler. Bu sebeple, devletin ve
cemiyetin dier alanlarnda yaplan yeniliklerde grdmz ikilik, Tanzimat edebiyatnda srd.
Osmanl mparatorluu'nda yaplan yeni dzen hareketlerinin kuvvetli tepkiler uyandrmas kesin
bir kural hkmnde idi. Tanzimattan nce gerekletirilmek istenen bu gibi hareketler yznden
isyanlar ve ihtilller kt, hkmet ve saltanat deimeleri olduu bilinmektedir. Fakat Tanzimat
ncesi yeni dzen hareketleri, baz messeselerin veyahut ekillerin deimesi manasn tad
iin, bu hareketlere kar doan tepki hibir zaman btn imparatorluk halkn ilgilendirmemitir.
Selim III devrinde olsun, Mahmut II zamannda olsun, Batllama almalarn fena gzle
grenler, Mslman tebaadan, geri dnceli olanlardr. Hristiyan tebaa, daha dorusu, reaya,
Batllama almalarn lkaydiyle karlamtr. Yabanc devletler arasnda ise Batllama
hareketlerine kar dmanca durum taknan olmamtr.
''Tanzimat'', kendinden nce yaplm yenilik hareketlerinin bir tekrar olmad ve yeni prensipler
getirdii iin, genel bir ilgi uyandrmtr. Btn imparatorluk halk ve hatta yabanc devletler, bu
prensiplerin yrrl karsnda Tanzimatn lehinde veya aleyhinde bir tavr taknmak
mecburiyetini duymulardr.
Glhane hatt- hmyununun metnindeki aklk ve sadelik, prensiplerindeki doruluk, ekici idi.
Herkes hayatna, malna ve parasna, evindeki oluk ocuuna tamamen sahip olacak, kanun gibi
kuvvetli bir koruyucusu olacakt. Mahkemelerde kk ve byk, zengin veya fakir, eit tutulacak,
rvet, hakkn aklanmasnda tesir etmeyecekti. Byle bir durum, slm ve Hristiyan, btn tebaa
iin huzur ve gvenlik salyordu. Bu sebepledir ki, Glhane hattnn okunmas, ilk anlarda
memleketin iinde ve dnda sevin ve mitle kutland. Fakat Glhane hattnn prensipleri kt
zerinden i haline konulmaya balaynca, trl istikametlerden sesler ykseldi.
Balca itiraz, cahiller snfndan geldi. Tanzimattan nceki yenilik hareketlerine kar tutturulan
nakarat yine balad: eriat elden gidiyor; Hristiyan tebaa ile slm tebaa arasnda eitlik nasl
olur? Zaten devletin gerilemesi hep Hristiyanlara yz vermekten ve onlarn detlerini kabul
etmekten ileri gelmiyor mu? Bu suallerle balayan honutsuzluk, gittike artmaya balad.
Tanzimatn halk arasnda ne ekilde anlaldn gstermek iin, Abdurrahman eref u fkray
anlatr:
''Galata'da Voydova karakolunda kudemadan bir tabur aas var imi. Hristiyan ahali ara sra bir
Mslman yakalayp karakola gtrr ve bana gvur dedi diye mcazatn istermi. Tabur aas,
'Ay oul anlatamadk m? imdi gvura gvur denmeyecek. Syleye syleye dilimizde ty bitti'
diye kabahatliyi tekdir ve tevbih eylermi.''
Hkmetin Msr meselesini zmek iin yabanc devletlerle anlamas bile Tanzimat dmanlar
tarafndan tenkit edildi. Padiahn Frenkletiinden, Mehmet Ali Paann ise slm kaldndan
bahsedildi. Arnavutluk'ta, Aydn'da ve daha baka eyaletlerde padiahn itikatsz olduu, vkelnn
ve en ok Mustafa Reit Paann kfirler tarafndan satn alnm bir kimse olduu ileri
srlyordu.
Eski rejimin kurallarna ve istibdada alm devlet kodamanlar da, cahil halka uyarak, kudretleri
nispetinde Tanzimat dmanl yapmaya baladlar. Mustafa Reit Paadan nce sadrazamlkta
bulunmu olan Koca Hsrev Paa, Rauf Paa, Darendeli zzet Mehmet Paa, Tanzimat
prensiplerini hie saymak istediler. Valilerin ou bu paalarn psikolojisinde idi. Aralarnda en
bilgini, hareketlerinin kanunla snrlandrlm olmasna kzarak odasnda klcn ekip ''ah
Tanzimat, ah Tanzimat! diye mindere vurmakla hrsn ve hiddetini gidermeye alt.'' Damat Sait
Paa, rtiye okullarnda corafya derslerinde rencilere gsterilen haritalarn, kfir deti
olduunu, eriatn buna cevaz vermediini padiahn nnde ikyet etmekten ekinmedi.
Tanzimata kar gelenler arasnda eski rejimden faydalananlar da vard. Mltezimler kolayca
zengin olmalarn salayan usullerin kaldrlmasndan ok ikyeti oldular. Tanzimat ktlemek
iin onlar da Hristiyan tebaaya verilen haklarn eriata aykr olduunu, devlet idaresinde
yrtlmeye balayan yeni usullerin kfir detleri olduu dncesini yaymaya baladlar. in
tuhaf, Tanzimat, ilk anlarda Hristiyan tebaadan bazlar tarafndan da tenkit edildi.
Glhane hattnn okunmasnda hazr bulunun Rum patrii, Glhane hatt okunup da krmz
atlastan yaplm keseye konunca, ''nallah bir daha bu keseden dar kmaz'' szyle
honutsuzluunu gstermiti. Hristiyan tebaadan Rumlarn Tanzimat beenmemelerine sebep u
idi: Rumlar Hristiyan tebaa arasnda imtiyazl bir duruma maliktiler. Onlar bir dereceye kadar
Osmanl idaresine itirak ettirilmilerdi. Divan- hmyun tercmanlklar, elilik heyetleri
tercmanlklar Rumlara verilmekte idi. Eflk ve Budan beyleri, stanbul'un Fenerli Rumlar
arasndan seilirdi. stanbul'daki Fener Rum Patrii, Osmanl mparatorluu'nun btn Hristiyan
tebaasnn din ynnden ynetimini salamakla devlendirilmiti. Rumlar, Ermeni, Yahudi ve daha
baka Hristiyan tebaann malik olmad bu imtiyazlarnn, Glhane hattndaki prensiplerin
yrtlmesiyle suya deceinden kuku duymakta idiler. Rumlarn dnda kalan Hristiyan tebaa
da, Tanzimatn gelimesi sralarnda, Glhane hattnn tebaa eitliini belirten prensibinin gerei
gibi yrtlmediini ileri srerek, kendileri iin yeni haklar istemeye kalktlar. Hristiyan tebaann da
Mslman tebaa gibi her alanda kolaylkla memnunluunu salamak mmkn deildi. Yeni
dzenin meyvelerini vermesi iin alnan tedbirlerin gelimesini beklemek gerekli idi. Hristiyan
tebaa, refah bakmndan slm tebaa kadar ve baz yerlerde ondan daha refahl bir durumda
olmasna ramen, siyas haklara kavumak iin yabanc devletlere ba vurmaktan ekinmedi.
Ortodokslar Rusya'nn, Katolikler Fransa'nn, Protestanlar de ngiltere'nin araya girerek Glhane
hattnn kendilerine vermi olduu haklarn yrtlmesinin teminini istediler. Hlbuki bu istekleri
tebaann kanun nnde eitliini kabul eden Glhane prensibine aykr idi. nk ikyetlerini
Bb- l'ye yapmalar lzm geliyordu.
Yabanc devletler, din duygulardan ok politika dnceleriyle Osmanl Devleti'nin Hristiyan
tebaasnn mracaatlarn kabul ettiler; Rusya, ngiltere, Fransa ve Avusturya kendi devlet yaplar
ve Osmanl mparatorluu'ndaki karlarna gre Tanzimat hakknda birer durum takndlar.
Rusya ile Avusturya, liberal devlet dncelerine dman olduklar iin, ngiltere ile Fransa'dan
sonra Osmanl mparatorluu'nun merutiyet hkmetine benzer bir rejim kabul etmesini
istemiyorlard. Osmanl mparatorluu tekilt bakmndan deilse bile, iine ald trl milletlerle,
bir de bunlarla devlet arasnda mevcut mnasebetler bakmndan, Rusya ile Avusturya'ya
benziyordu. Osmanl Devleti'nin merutiyet idaresini kabul etmesi, Avusturya ve Rusya'nn
idaresinde bulunan milletler iin bir rnek olabilirdi. Kald ki, Tanzimat rejiminin Trkiye'yi iine
dm olduu uurumdan kurtarmas ve kuvvetlendirmesi de kabildi. Bu ise Rusya ile
Avusturya'nn Osmanl mparatorluu aleyhindeki genileme emellerine engel olacakt. Tanzimat
hakknda ayn dncede olmalarna ramen Rusya ve Avusturya, Tanzimatn yrrln
nlemek veyahut faydasz klmak iin ayr metotlara bavurdular:
Rusya, Tanzimat Osmanl mparatorluu'nun i ilerine karmak iin bir vesile olarak kabul etti.
Ortodoks tebaann Glhane hatt prensiplerinin tatbik edilmedii yolundaki ikyetlerini doru
bularak Osmanl hkmetine akl retmeye kalkt. Nitekim ilerine gelmedii iin Srp knezi
Milo'un yerine Mihail'i tayin ettirdi (1839).
Fakat birka yl sonra Mihail'in zalimliini ileri srd ve yerine Kara Yorgi sllesinden Aleksandr'n
knezliini temin etti (1842).
Ruslar, Bulgarlarn bask altnda bulunduunu ileri srerek, Tanzimatn Bulgaristan'da sratle ve
lykyla yrtlmesini istediler.
Avusturya'ya gelince, Tanzimata aktan aa muhalifliini iln etti. Fakat bu muhaliflik, szde
Trkiye'nin kuvvetli olmasn istediinden idi. Avusturya Bavekili Prens Meternih, Avrupa
usullerinin Trkiye'yi zayf dreceini ileri srerek, Trklerin eski rejime bal kalmalar
gerektiine inanyordu. Bu inancn belirten dncelerini Avusturya'nn stanbul'daki elisi
Aponyi'ye gnderdii u mektupta okuyoruz:
''Herhangi bir durum trl artlardan doar. Bunlar arasnda eski halleri n plana almak lzmdr.
''Devletin yapsn kemiren bir hastaln ak belirtisi olarak saylan Msr isyanndan Bb- l'nin
daha yeni kurtulduu bu srada, yukardaki genel gerek en ok Osmanl Devleti iin dorudur.
Osmanl Devleti, alalma ve kme durumundadr. urasn gizlemeye almamaldr ki, kme
sebepleri arasnda ilk temelleri Selim III tarafndan atlp son padiahn ancak derin bir cahillik ve
yetersiz bir hayale dayanan Avrupa tarzndaki yeni dzen hakkndaki dnce ve tasarlarn
sylemek lzmdr.
''Bb- l'ye u suretle hareket etmesini tavsiye ederiz:
''Hkmetinizi, varlnzn temeli olan ve padiah ile Mslman tebaa arasnda balca bir bant
tekil eden din kanunlara sayg esas zerine kurunuz. Zamann ihtiyalarna gre hareket ediniz
ve zamann dourduu ihtiyalar gz nnde tutunuz. Ynetim ilerinizi dzene koyunuz ve
dzeltiniz. Lkin detlerinize ve yaay tarzlarnza uymayan bir idare usul kurmak iin eski
idareyi ykmaynz.
''Aksi takdirde, padiahn ykt ve harap ettii eylerin deerini yerine koyduklar kadar
bilmediine inanmak gerekir.
''Avrupa medeniyetinden, sizin kanun ve nizamnza uymayan kanunlar almaynz. nk Bat'nn
kanunlar hkmetinizin temeli olan kanunlarn dayand usul ve kurallara kat'iyen benzemeyen
kaideler zerine kurulmutur. Bat memleketlerinde temel olan ey, Hristiyan kanunlardr. Siz Trk
kalnz. Lkin madem ki, Trk kalacaksnz, eriata uyunuz. Dier dinlere kar eriatn size
gsterdii kolaylktan faydalannz. Hristiyan tebaanz tamamyla himayenize alnz. Onlarn
paalar tarafndan ezilmesine engel olunuz. Bu tebaann din ilerine karmaynz. mtiyazlarna
sayg gsteriniz. Glhane hattndaki vaitlerinizi tutunuz.
''Bir kanunun yrrlk artlarn salamadan nce onu iln etmeyiniz. Dorulukta ve hak yolunda
ilerleyiniz. Fakat bunu yaparken, Bat'nn efkr- umumiyesine nem vermeyiniz. Siz bu efkr-
umumiyeyi, Avrupa'nn genel sesini anlamyorsunuz. Eer ilerleme yolunda bilgi ve anlay ile
hareket ederseniz, Avrupa efkr- umumiyesinin deerli ksm lehinizde olacaktr.
''... Szn ksas, biz Osmanl hkmetini, kendi idare tarzn dzene koymak iin yapt ilerden
vazgeirmek istemiyoruz. Lkin hl ve artlar, Trk mparatorluu'nun hl ve artlarna uymayan
Batl hkmetleri kopyaya deer bir rnek sayarak, ona gre dzen yaplmasn, esasl
kanunlarnn Dou'nun detlerine uymayan hkmetleri taklit ve bugnk artlarda her trl
yaranma kuvvetinden mahrum olup slm memleketlerinde zarardan baka bir netice
dourmayaca belli olan slahat kabul ve tatbik etmemesini tavsiye ederiz.
''Acaba beni hayalt- siyasiyeye ittiba etmekle mi itham edeceklerdi? Varsn yle olsun."
ngiltere ile Fransa'nn Tanzimat karsnda aldklar durum, Rusya ile Avusturya'nnkinden farkl
idi. ngiltere, Rusya'nn Byk Britanya mparatorluu'nu tehlikeye drecek ekilde
genilemesini isteyemezdi. Hindistan'a giden ticaret yollarndan ikisi Osmanl topraklarndan ve
denizlerinden gemekte idi. Bu yollarn Trkler elinde bulunmas, ngiltere iin bir garanti idi.
nk Trklerin yeni fetihler yapmak devri gemiti. Fakat bu garantinin salam ve devaml olmas
iin Trklerin imparatorluklarnn toprak btnln muhafaza edecek kadar kuvvetli olmalar
lzmdr. Tanzimat, Trkiye'ye muhta olduu bu kuvveti salamak amacyla yapld iin,
ngiltere, Tanzimata sempati gsteriyordu.
Fransa'ya gelince, Akdeniz memleketi idi. Fransa'nn refah Akdeniz'de ve Osmanl
mparatorluu'nda yzyllardan beri muhafaza ettii imtiyazl durumla sk skya ilgili idi. Rusya'nn
Byk Petro'dan beri balca siyaset amacnn Dou Akdeniz'e kmak olduunu Franszlar ok iyi
biliyorlard. Byle bir hareket, Fransz karlarna byk bir engel yaratacakt. Bu sebepledir ki,
Franszlar da, ngilizler gibi, ihtiraslar gittike artan kuvvetli bir Rusya'nn karsnda kuvvetli bir
Trkiye grmek istiyorlard. Tanzimat hareketini sempati ile karlamalarnn ak sebebi bu idi.
ngiltere ve Fransa, Tanzimatn baar ile gelitirilmesine taraftar olmakla beraber, siyas ve
iktisad karlar iin ondan faydalanmak yolunda, Ruslarn ve Avusturyallarn tuttuklar yolu
tuttular:
Franszlar Katolik tebaa, ngilizler de Protestan tebaa iin mdahalelerde bulundular. Hatta
Tanzimat dzeninin yeter derecede gelimediini ileri srerek, Osmanl hkmetine devaml bir
ekilde akl hocal bile etmeye kalktlar. Bu suretle, balangta Osmanl hkmetinin kendi
isteiyle balam olduu bu dzen, yabanc devletlerin artan mdahaleleri yznden, onlarn istek
ve sraryla yaplan ve yrtlen bir hareket olarak gzkmeye balad.
Glhane hattnda geen prensiplerin deerlendirilmesi iin memleket ynetiminde de kkl bir
deiiklik yaplmas gerekiyordu. Tanzimat ncesinde memleket ynetimi rndan km bir
durumda idi. Eyaletlerde, devlet otoritesine kar sk sk isyanlar kmas, ynetim rejiminin
bozukluunu aa vurmaktadr.
Selim III Yaknalarn banda ilk olarak bu rejimi dzenlemeye alt. Memleket ynetiminin
temel yapsna dokunmaya cesaret edemedi. Tmar ve zeamet usul ile vezirler kanunnamesini
yeni ekillere sokmakla yetindi. yi niyetle yaplmasna ramen, bu dzen umulan sonular
vermedi.
Mahmut II devrinde de bir aralk memleket ynetiminin dzenlenmesine alld. Fakat temel
yapya dokunulmad iin, ynetim alannda anari srd durdu.
Glhane hattnn ilnyla balayan Tanzimat devrinde ise, memleket ynetimi problemi daha
temelli olarak ele alnd. Memleketin eyaletlere blnmesine devam edildi. Eyaletler, sancaklara,
sancaklar kazalara, kazalar da kyleri ilerine alan nahiyelere blnd. Eyaletlerin ynetimi
valilere brakld. Her valinin yanna, blge kuvvetlerine komuta edecek bir muhafz ile mal ilerini
evirecek bir defterdar verildi. Bundan baka, Fransa'daki departman meclisleri rnek alnarak,
baz sancaklarda meclisler kuruldu. Vali veya muhassln bakanlnda kurulan bu meclislerde her
snf halkn cins ve mezhep ayrl dnlmeksizin bir nispet iinde temsil edilmesi saland. Bu
suretle ortaya kan yeni memleket ynetimi sisteminde valinin eskiden hudutsuz gibi grnen
grevleri, bir taraftan muhafz ve defterdarn, dier taraftan da meclisin grevleriyle evrilmi oldu.
Meclis, valilerin yardmcs olmaktan baka, onlarn ezici ve haksz iler yapmasn nlemek gibi bir
maksatla da kurulmutu. Valiler, blgenin ynetim, mal ve adalet ile ilgili btn ileri hakknda
meclis tarafndan ileri srlecek dnceleri dinlemek ve uygulamak zorunda idiler.
Bu ynetim ekli, btn imparatorlukta ayn zamanda yrrle konamad. lkin Rumeli'de Elviye-i
selse denilen, Yanya, Trhala ve Manastr vilyetlerinde, Anadolu'da Diyarbakr ve Erzurum'da
tatbik edildi. Daha sonra da btn vilyetlere yaydrld.
Devlet otoritesini imparatorluun her tarafnda stn klmak gibi maksatla yaplan bu dzen, birok
itirazlarla karland. Eski rejimden faydalanan zorbalar itiraz edenlerin banda gelmekte idi.
Hristiyan halk, sancak meclislerinde yeter derecede temsil edilmediklerinden ikyeti idiler.
Avrupa byk devletleri de bu ikyetlerinde Hristiyan halk desteklemekten geri kalmyorlard.
Osmanl hkmeti, zamanla artacak olan bu ikyetlerin nne gemek iin bar antlamasndan
daha etrafl bir memleket ynetimi idaresi salamaya alt.
Tanzimat, Osmanl mparatorluu'nun Yaknalar tarihinde ok nemli yer tutar. Baz bilginler, bu
hareketi Trk cemiyetinin Bat cemiyetlerine yaklatrlmas yolunda bir balang olarak alrlar.
Hlbuki Osmanl mparatorluu'na Bat dnyasnn tesirleri, Tanzimattan yzyl nce, Ahmet III
zamannda girmeye balamtr. Bu sebeple Tanzimat, Osmanl Devleti'nin yenilmesi iin yaplan
almalarn bir balangc olarak deil, fakat bu almalarn bir merhalesi olarak almak daha
dorudur. Bununla beraber, Tanzimattan nce yer alan yeni dzen hareketleri ile Tanzimat
arasnda karakter bakmndan kkl birtakm farklar vardr. Tanzimat ncesi yeni dzen
hareketlerinde, Bat tesirlerinin perakende olarak girdii ve devlet kurumlarnn baz blmlerinde,
bu tesirlerle slahat yapld grlmektedir. Nitekim Ahmet III devrinde ilk Trk matbaas kurulmu,
fakat bir fetva ile matbaada baslacak eserlerin cinsi tayin edilerek, din kitaplarn baslmasna
msaade edilmemitir.
Selim III ve Mahmut II devrinde yaplan geni ll dzen almalarnda ise, ordunun teknik ve
bilim kurullarnda, hkmet organlarnn ekillerinde Avrupa usullerine yer verildii hlde,
Avrupa'nn Rnesans'tan beri kanun ve hak mefhumlarna vermeye balad yeni deerlere hibir
nem verilmemitir. Hlbuki yeni bir devlet kurmada olduu gibi, eski emellere dayanan bir devleti
yeniletirmekte de yaplan iin temelini haklar alanndaki deiiklik tutar. Tanzimattan nceki
dzen almalarnda, kii ve devlet haklarnda hibir deiiklik yaplmad hlde, Tanzimatn
balca zelliini hak alanndaki yeni deerler tekil eder.
Tanzimata gelinceye kadar Osmanl mparatorluu'nun haklar sistemi, eriat ile geleneklere
dayanmakta idi. Bu sistem, Tanr ile hkmdar arasnda halkn din ile dnya idaresini salad
iin akla deil, inana dayanmakta idi. nana dayanan bir sistemin zamann gereklerine gre
deimesi ok g ve hatta imknszd.
Glhane hatt- hmyunu, slm tebaa ile Hristiyan tebaann kanun nnde eitliini tand ve
halk ile padiah arasndaki mnasebetleri yazl bir vesika ile belirttii iin, sosyal bir kontra
karakteri kazanmaktadr. Padiah, Glhane hattndaki prensiplere ve bunlara dayanacak
kanunlara riayet edeceine yemin etmekle, kutsal yetkileri stnde bir kuvvet tanm oluyordu ki,
bu kuvvet kanundur. Btn Bat devletleri, Tanr haklarna ve kuvvete dayanan derebeylik
rejiminden krallk rejimine geerken, tebaalar ile olan mnasebetlerini, ok kere ihtilller
neticesinde, Glhane hattna benzer yazl vesikalarla belirtmilerdi. Bat tarihlerinde ''art'' ad
verilen bu vesikalarn karakterini ve nemini Mustafa Reit Paann Paris ve Londra elisi
bulunduu sralarda kavram olmas ok mmkndr. Glhane hatt- hmyununun iln
edilmesinde ve Tanzimat dzeninin kurulmasnda yabanc devletlerin siyas tesiri ve rol ne olursa
olsun, Tanzimat siyas bir eserden ok bir haklar eseri olarak kabul etmek yerinde olur.
Tanzimat ve Tanzimat ncesi dzenler arasnda mevcut farklardan biri de, dnce sisteminde
kendisini gsterir. Tanzimattan nce devleti kuvvetlendirmeye alm olanlar, Dou'nun dnce
sisteminden ayrlmayarak Bat'dan alnacak birtakm rneklerle imparatorlua eki dzen
verileceini sanmlard. Onlara gre Bat'nn stnl dncede deil, teknikte idi.
Nitekim XVII. yzyln ilk yarsnda Bat'dan matbaann alnmas, fakat buna mukabil yabanc dile
hibir nem verilmemesi ve yabanc dillerden tercme yaplmamas, bu zihniyeti aka gsterir.
XVIII. yzyln ikinci yarsnda Abdlhamit I devrinde, askerlik alannda Bat'nn ileri usulleri
alnmaya balannca, askerlik zerine yazlm yabanc dildeki kitaplarn Trkeye evrilmesine
baland. Selim III devrinde ise ilk defa olarak mhendishane okulunda, Franszca dersinin
mecbur olarak bir Fransz tarafndan okutulmas uygun grld.
Mahmut II devrinde harp ve tp okullarnn Avrupa usulnde kurulmas, derslerin yabanc
retmenler tarafndan verilmesi, Avrupa'ya, asker maksatlarla da olsa, renci gnderilmesi,
eitimde baz yeni prensiplerin kabul edilmesi, Bat'nn teknik aralaryla teknik usullerinin
alnmasnda kkl hareketler gibi grnrse de, bu hareketler de Bat'nn dnce sisteminin
btn ile temasa gelindiini anlatmaz.
Tanzimat ise Bat dnce sisteminin btn ile temasa geldi. Askerlik ve teknik alanlarnda
Avrupa'nn stnln kabul ettii kadar, haklar alannda, eitim alannda ve edebiyat ile sanat
alannda stnln de kabul etti.
Eitimin, kuruluu, ders programlar ve ders aralar bakmndan Bat rneklerine benzetilmesi,
Batl kanunlarn tercmesi, Bat'nn edebiyat ve sanat eserlerinin tercmesine balanmas ve artk
bu eserler gibi yazmak idealinin yer etmeye balamas, bu ciheti belirlemeye yeter.
Bununla beraber, Avrupa dnce sistemiyle salanan bu kkl temasn sathta kaldn da
aka sylemek lzmdr. Avrupa dnce sisteminin kk Grek ve Ltin medeniyetinin lmez
kaynaklarna dayanmakta idi. Hlbuki bu sistem ile temasa gelen Osmanl aydnlar, ran ve Arap
bilim kaynaklaryla beslenmilerdi. Onlar Bat medeniyeti ile temasa geldikleri vakit kendilerinde
mevcut bir bilgi sistemini ykp yerine yenisini almadlar. Fakat var olan bu eski sisteme Bat'nn
dncesini ilediler. Bu sebepledir ki Tanzimat bilgini de tam manasyla Batl bilgin olamad.
Tanzimat ile Tanzimat ncesi dzen almalar arasnda bir dier fark da siyaset sisteminde
kendisini gstermektedir.
Tanzimattan nce Selim III'e gelinceye kadar yaplan dzen almalar, yalnz imparatorluun i
siyasetiyle ilgili kalmt. Selim III ilk defa olarak Osmanl Devleti'ni Bat'nn siyaset usullerine
muhta grd ve Osmanl Devleti'ni siyasette kendi kendine yeterlik prensibinden kurtarmaya
alt. Bu maksatla Bat memleketlerinde daim elilikler kurduu gibi, byk siyas buhranlar
karsnda yabanc devletlerle antlamalar da yapt.
Mahmut II, Selim III'n at yolda yrd. Fakat ne Selim III, ne de Mahmut II, buhranl olaylar
dnda, imparatorluun gelecekteki gvenini salamak iin yabanc devletlerle sk siyaset
mnasebetleri devam ettirmeyi dnmediler.
Tanzimat adamlar ise imparatorluun d siyasette kendi kendine yetemeyeceini
anladklarndan, devletin varln koruyabilmek midiyle yabanc devletlerden Fransa ile
ngiltere'nin devaml bir ekilde dostluunu aradlar. Tanzimata kadar Avrupa devletler haklar
sisteminin dnda kalan Osmanl Devleti, Tanzimat devrinde bu sisteme girmek iin alt. Krm
harbi sonunda imzalanan Paris muahedesinde Osmanl Devleti, Avrupa devletler ailesinin bir
unsuru olarak kabul edildi.
Bu tedbirin, tek bana Osmanl Devleti'ni inhitat (k) uurumundan kurtarmayaca pek
tabidir. Fakat Batllama yolunda bir hareket olduu iin neticelerine baklmadan bir deer olarak
kabul etmek lzmdr.
Tanzimat ncesi dzen almalar ile Tanzimat almalar arasnda son bir fark, yabanc
devletlerin bu almalar karsnda aldklar tavrlarda gzkr. Tanzimat ncesi almalar
yabanc devletlerin mdahalesine sebep olmadklar hlde Tanzimat almalar karsnda
yabanc devletler, kendi karlarna uygun bir dzen kurulmas iin devaml mdahalelerde
bulunmulardr. Bu mdahalelerin nemi, Tanzimatn siyas olaylarn incelerken bilhassa gze
arpmaktadr.
II. TANZMAT DEVRNN SYAS OLAYLARI

Abdlmecit'in tahta kmasndan birka gn sonra, Osmanl ordusunun Msr kuvvetleri tarafndan
Nizip'te yenildii renildi. Yeni bir ordu kurmak zamana bal idi. Osmanl ordusu komutan Hafz
Paaya harp hareketlerini durdurmas emredildi. Bir taraftan da Mehmet Ali Paa ile uzlamaya
karar verildi. Yeni padiah, uzlama gereini Sadrazam Hsrev Paaya gnderdii bir hatt-
hmyununda u satrlarla belirtti:
''Memleketin ve halkn gven ve dzenini korumak ve bo yere Mslman kannn dklmesine
engel olmak iin, imdiye kadar olan bitenleri unutup Mehmet Ali Paay affediyorum. Affmn bir
an nce kendisine bildirilmesini irade ediyorum.''
Padiahn bu iradesi, Bb- l ras ktiplerinden Akif Efendi ile Kahire'ye bildirildi. Fakat Akif
Efendi Kahire'ye varmadan nce Ahmet Paa komutasnda bulunan Osmanl donanmasnn
Mehmet Ali Paaya teslim olmak iin skenderiye zerine yol almakta olduu renildi. Ahmet
Paa, Mahmut II'nin Hsrev Paa tarafndan ldrldn, Hsrev Paann sadrazaml zorla
aldn, Ruslara satlm bir adam olduunu bahane ederek bu hareketi yaptn yayd.
Ahmet Paann ihaneti stanbul'da byk tel uyandrd. Divan, Kahire'ye yeni hatt- hmyun
gnderdi. Bunda, Msr'n babadan evlda gemek artyla Mehmet Ali Paaya braklaca vaat
ediliyordu. Bu teklif, Mehmet Ali Paay tatmin edecek karakterde deildi. nk Mahmut II
tarafndan 1837'de yaplm, fakat Msr paasnca reddedilmiti.
Mehmet Ali Paa, Nizip zaferini rendii vakit, isteklerini Osmanl Devleti'ne kabul ettirmek iin bir
frsat ktn sanmt. Bu zaferin arkasndan Mahmut II'nin ld ve Abdlmecit'in tahta kt
haberi gelince, brahim Paaya Suriye hududunu amamas yolunda emirler yollad.
Fakat yllardan beri kendisine kin besleyen Hsrev Paann sadrazam olduunu ve kendisine
yalnz Msr vilyetinin brakldn renince, intikam almaya karar verdi. Msr'daki yabanc
devletler konsoloslar, Mehmet Ali'ye anlayl ve ihtiyatl olmasn tavsiye ve Osmanl
donanmasn geri vermesini nasihat ettiler. Mehmet Ali Paa kabul etmedikten baka, stanbul'a
ltimatom mahiyetinde mektuplar yazd. Bu mektuplar zerine, stanbul'da sadrazamn ve
eyhlislmn da bulunduu olaanst bir divan topland.
Divan, yeniden harbe srklenmekten ise, Mehmet Ali Paaya Msr'dan baka Suriye'nin de
braklmasn kararlatrd. Fakat tam bu srada Avrupa devletleri duruma kartlar.
Mehmet Ali Paann Msr'dan sonra Suriye'yi de istemesi zerine, Avrupa byk devletleri tela
dmtler. ngiltere ve Fransa en ok Rusya'nn Hnkr skelesi muahedesinden faydalanmak
isteyeceini dnerek kukulanyorlard. Bu sebeple, Osmanl-Msr anlamazln Avrupa byk
devletlerini ilgilendiren bir mesele haline getirmeyi uygun buldular. 28 Temmuz 1839'da Meternih'in
kaleme ald bir nota, stanbul'daki Avusturya, Fransa, ngiltere, Rusya ve Prusya elilik ktipleri
tarafndan Bab- li'ye bildirildi. Notada yle denmekte idi:
''Aada imzalar bulunanlar, bu sabah hkmetlerinden aldklar talimata dayanarak, ark
Meselesi hakknda be byk devlet arasnda antlama salandn Bb- l'ye bildirmekle eref
duyarlar ve Bb- l'den be byk devlete kendisine gsterilen ilginin neticesini bekleyerek
Msr Paas tarafndan yaplm olan tekliflere dair kendi itirakleri olmadka kat' mahiyette bir
karar almamasn rica ederler.''
Osmanl hkmeti, yabanc devletlerin bu mdahalesini memnunlukla kabul etti. Sadrazam,
Mehmet Ali Paa ile dorudan doruya hibir grme yaplmayacan ilgililere bildirdi. Be
Avrupa devleti tarafndan verilen notann Bb- l tarafndan kabul edilmesi, Hnkr skelesi
muahedesinin sonu demektir. Osmanl hkmeti, Msr paas ile yapt birinci harpte Rusya'nn
himayesini kabul etmi, ikinci harpte de be Avrupa devletinin mterek himayeleri altna girmeyi
zamann ve artlarn icaplarndan saymt.
Dileri Bakan Nuri Bey, be byk devletin elilerinden Suriye'nin Osmanl Devleti'ne
braklmasnn salanmasn rica etti. ngiltere ve Avusturya elileri bu dilei kabul ettiler. Fransz
elisi, Fransa'nn Mehmet Ali Paa iin besledii sempatiden, Rus elisi de Osmanl Devleti'ni
zayflatacak bir tedbir olduundan Suriye'nin Mehmet Ali Paaya braklmasna taraftar ktlar.
Prusya elisinin verecei rey, ounluu salayacakt. Bu sebeple Prusya hkim durumda idi. Bu
srada Prusya ile sk bir dostluk teminine allmakta idi. Buna ramen, Fransa elisi ngiltere ile
Avusturya'ya katld ve Suriye'nin Trkiye'ye dnmesi iin gereken ounluk saland. Bundan
sonra verilen kararn yrrln salamak iin harekete gemek gerekiyordu. ngiliz Dileri
Bakan Palmerston, Mehmet Ali Paaya bir ltimatom gnderilmesini ve kabul etmedii takdirde
kuvvet kullanlmasn teklif etti. Fransa'dan baka dier devletler teklifi kabul ettiler. Fransz Umum
Efkr Mehmet Ali Paaya sempati besliyordu. Paris'te o kanaat vard ki, hibir kuvvet onu kl
kuvveti ile kazand yerlerden karamazd. Tiyer hkmeti Mehmet Ali'ye kar kuvvete
bavurulduu takdirde, Mehmet Ali'den tarafa kmaya bile karar verdi. Ren zerinde ve
Akdeniz'de harp hazrlklarna giriti. Palmerston, Fransa'nn bu durumu karsnda, Msr
meselesini Fransa olmadan da zmeyi uygun buldu. 15 Temmuz 1840'ta ngiltere, Rusya,
Avusturya ve Prusya devletleri arasnda Londra'da drtl bir antlama yapld.
Drtl antlama, Osmanl mparatorluu'nu korumak ve Mehmet Ali'yi uzlamaya zorlamak
amacyla yaplmtr. Tad balca hkmler unlard:
1- Msr, babadan evlda gemek zere, Gney Suriye ve Akk'da kayd- hayat artyla, Mehmet
Ali Paaya braklacak. Paann bu artlar kabul etmesi iin on gn ara verilecek.
2- Mehmet Ali Paa, yaplan teklifi on gn iinde kabul etmezse, ikinci bir teklif yaplacak ve bunda
yalnz Msr paal kendisine braklacak. On gn iinde bu yeni teklifi de kabul etmezse, Msr da
kendisinden zorla alnacak.
Drt devlet arasnda gizli olarak hazrlanan ve imzalanan drtl antlamann iln, Fransa'da
byk heyecan uyandrd. Hkmet ve umumi efkr Fransa'nn erefine srlen lekeyi temizlemek
ve Mehmet Ali Paay yalnz brakmamak iin harbi bile gze aldlar. Fakat Fransa Kral Lui Filip,
Londra antlamasna milleti ve hkmeti kadar kzmasna ramen, ngiltere ile harbe girimek
niyetinde deildi. Mehmet Ali'ye diplomasi yoluyla yardm etmeyi daha akllca bir hareket sayd.
ngiliz Dileri Bakan, Lui Filip'in Mehmet Ali iin kl ekmeyeceini zaten oktan anlam
bulunuyordu. Fransa olmadan Msr buhrann zmeye karar vermesinin de sebebi bu idi.
Mehmet Ali Paa, Fransa'ya gvendii iin, Msr probleminin bandan beri hudutsuz isteklerde
bulunmutu. Drtl antlamann imzalanmasn ve Fransa'nn bu antlama karsnda ald harpi
durumu grnce, drtl antlamay yapan devletlere de kafa tutmaya koyulmutu. Antlamann
Msr'la ilgili hkmleri kendisine Dileri Bakan Ktibi Sadk Rifat tarafndan bildirildii vakit u
szleri syledi.
''Vallah billh tallah malik olduum araziden bir kar yer terk etmem. Eer bana iln- harp
ederlerse, padiahn memleketlerini altst ederek imparatorluun harabeleri altnda kendimi
gmdrrm.''
Mehmet Ali Paa, ilk teklifi kabul etmesi iin kendisine braklan on gn aralk sonunda, drt
devletin konsoloslar ile Sadk Rifat Bey'i kabul ederek yeni itirazlarda bulundu:
''Mlk Allah verir Allah alr, ben Cenb- Hakka mtevekkilim.'' Bundan sonra da kar taraftan
yaplacak en ufak bir dmanlk hareketine kar stanbul zerine yryeceini bildirdi. Szn
ksas, Mehmet Ali Paa drtl antlamay yapan devletlerin tekliflerini Fransa'ya gvenerek kabul
etmedi. Bunun zerine drt devletin konsolos ve memurlar Msr' terk ettiler. Szle anlama
devri gemi, sra kuvvete gelmiti.
Londra antlamasn imzalayan devletler, Mehmet Ali Paaya kar hareketlerini yle
kararlatrdlar:
Rusya, Msr kuvvetleri Anadolu ierlerine yrdkleri takdirde, stanbul'u korumak iin mdahale
edecekti. Prusya, donanmas olmad iin, harp hareketlerine girimeyecekti. ngiltere, karada ve
denizde Trklerle ibirlii yapmay kabul etti. Eski Venedik Cumhuriyeti'nin topraklarna konduu
gnden beri denizci devlet olan Avusturya da, drt harp gemisiyle ngiliz ve Osmanl
donanmalarnn yannda Mehmet Ali Paaya kar savamay kabul etti. Mttefiklerin bu
durumundan da anlalyor ki, Rusya ve Prusya pasif kalyorlar; Avusturya harbe sembolik bir
ekilde karyordu. Harp hareketlerinin balca arln Trkiye ile ngiltere yklenmi oluyordu.
Mehmet Ali Paa, bu sefer savunmada kalmay uygun buldu. brahim Paa, Suriye snr ile Suriye
kylarn Trklerle ngilizlere kar korumak iin askerlerini datmak zorunda idi. Bu ise Osmanl
ve ngiliz propagandasnn tesiriyle Lbnan'n Mehmet Ali'ye kar ayaklanmasn kolaylatrd.
brahim Paann durumu daha balangta ktleti. 11 Austos 1840'ta zzet Mehmet Paa
komutasnda bir kuvvet deniz yolu ile Beyrut yaknlarnda karaya karld. Trk, ngiliz ve
Avusturya harp gemilerinden kurulan bir filo, Beyrut'un nlerine gelerek mevcut Msr gemilerini
yakt ve ehri topa tuttu. Bir ay sonra Beyrut, Sayda ve Sur ehirleri mttefiklere teslim oldu.
Kasmda da Akk kurtarld. Msr ordusunun gerelerini ve yiyeceklerini tayan bu ehir brahim
Paann en nemli dayana idi. Mttefiklerin eline gemesi zerine Msr ordusu Suriye'yi
tamamen boaltmak zorunda kald.
Mehmet Ali kuvvetlerinin az zamanda ve hzla Suriye'den kovulmas, Fransa'nn zerine byk
tesir yapt. Franszlar Mehmet Ali kuvvetlerinin etin bir mdafaa harbi yapacaklarn ve kendilerine
harp hazrlklarn tamamlamak iin zaman kazandracaklarn ummulard. Tahminlerinde
yanldklarn gsteren vakalar zerine Tiyer kabinesi dt.
Mehmet Ali, artk Fransa'ya gvenmenin bo olduunu anlad. Zaten bu sralarda Amiral Nopier
komutasnda bir ngiliz filosu, skenderiye'nin nlerine gelmi bulunuyordu (25 Kasm 1840).
Amiral, Mehmet Ali Paaya anlama teklif etti. Paa, Suriye'yi istemekten vazgeecek, Osmanl
donanmasn geri verecek, buna karlk da babadan evlda gemek artyla Msr kendisine
braklacakt. Mehmet Ali bu artlar kabul etmedii takdirde, skenderiye bombardman edilecekti.
Mehmet Ali Paa, Suriye'yi zaten kaybetmiti. Olu brahim Paadan hibir haber alamyordu.
Fransa'dan da herhangi bir yardm bekleyemezdi. Amiralin artlarn kabul etti.
Osmanl hkmeti, bu antlamadan memnun olmad. stanbul'da sonuna kadar harbe devam
edilmesi ve Mehmet Ali Paann yerine baka bir valinin Msr'a tayini dnlmekte idi. Fakat
ngiltere'nin srar zerine, Nopier ile Mehmet Ali Paa arasnda imzalanm olan antlama kabul
edildi. Bu suretle yedi yldan beri sren Osmanl-Msr anlamazl kesin bir ekilde zlm
oldu. Mehmet Ali Paa Suriye'yi kaybetti ise de, ldkten sonra evltlarna gemek zere Msr'
kazanm oldu. Artk Msr'n tarihinde Mehmet Ali Paa sllesinin rol, i bakmndan olduu
kadar haklar bakmndan da kesinlemi oldu.
Padiah, Mehmet Ali Paa ile gelecekteki mnasebetlerini ''Msr Valilii imtiyaz ferman'' bal ile
tarihe geen bir ferman ile belirtti.
Ferman, Mehmet Ali Paaya hitapla yazlm ve hangi artlar iinde Msr'n babadan evlda
gemek zere kendisine brakldn belirtmitir. artlara geilmeden nce de, Mehmet Ali
Paann padiaha ball ile Osmanl Devleti iin besledii iyi niyetler ve duygulara iaret edilmi
ve uzun yllar Msr'daki valilii esnasnda kazand tecrbe gz nnde tutularak vilyetin
kendisine aadaki artlarla brakld aklanmtr:
1- Msr vilyetinin hudutlar sadrazam tarafndan mhrlenen haritada gsterilmitir,
2- Msr valileri, Mehmet Ali Paa sllesinden, padiah tarafndan seileceklerdir. Valilie yalnz
erkek ocuklarn hakk olacaktr. Valilik bo kald vakit, Mehmet Ali sllesinden en yal erkek,
vali olacaktr. Erkek vrislerin yokluu halinde, kzlarn ve ocuklarnn valilie gemek hususunda
hibir haklar olmayacaktr,
3- Her ne kadar Msr valileri bu ferman ile veraset imtiyazna kavumu bulunuyorlarsa da, rtbe
ve kdem hususunda Osmanl mparatorluu'nun dier vezirleri ile eit haklara malik olacaklardr.
Yazmada dier vezirler iin kullanlan elkap ve unvanlar, Msr valileri iin de kullanlacaktr.
4- Glhane hatt- hmyununun prensipleri ve Osmanl mparatorluu'nun yabanc devletlerle
imzalam olduu antlamalar, Msr iin de yrtlecektir.
5- Msr ahalisi de padiahn tebaas sayld iin, Osmanl Devleti'nde kabul edilecek nizam ve
kanunlar Msr iin de muteber saylacak. Vergi, padiah adna ve devlet usullerine gre
toplanacak ve bu vergiden muayyen bir blm her yl Bb- l'ye gnderilecek. Para, padiah
adna bastrlacak. Msr'n asayiini salamak iin 18.000 erden baka asker bulundurulmayacak.
Kara ve deniz subaylarndan albaya kadar olanlar vali tarafndan atanabilecek, fakat daha yksek
rtbeli subaylar muhakkak padiah tarafndan tayin edilecek, padiahn msaadesi olmadka harp
gemisi yaplamayacak.
6- Yukarda iaret edilen artlara sayg gsterilmedii takdirde, Msr'a verilen imtiyazlar hkmsz
saylacaktr.
Bu ferman, drt mttefik devletin Londra'daki elileriyle Osmanl mparatorluu'nun Londra elisi
tarafndan hazrlanmtr.
1830'da balayan ve 1840'ta neticelenen Msr buhran, balangta bir i isyan gibi grnd ise
de, sonralar be byk Avrupa devletinin dereceli bir ekilde karmalaryla byk bir Avrupa
problemi halini ald. Mehmet Ali Paa, isyanla beraber gelien isteklerini tam olarak
gerekletiremedi. Adana'dan ve Suriye'den vazgemek zorunda kald. Fakat neticede Msr'
ailesine kazandrd.
Rusya, isyann birinci merhalesinde Osmanl mparatorluu ile Hnkr skelesi antlamasn
yaparak, Trkiye zerinde bir himaye kurmaya muvaffak oldu ise de, sonralar, Avrupa byk
devletlerinin ve en ok ngiltere ile Fransa'nn basklar karsnda, bu himayesi hkmsz kald.
ngiltere, enerjili mdahale ile, Mehmet Ali'nin byk bir devlet kurmasn nleyerek, Dou
Akdeniz'in ve Hindistan'n gvenliini salamaya muvaffak oldu. Fransa, Mehmet Ali'yi tutmakla,
Napolyon Bonapart devrinde Msr'a yerlemi bulunan Fransa nfuzunu srdrmek istedi. Bu i
yaparken, Osmanl mparatorluu ile bozumamaya ve Osmanl topraklarnn Rusya'ya kar
tamln korumaya da alt. Bu ok istikametli politikasnda Fransa, karsnda Avrupa'nn drt
byk devletini birlemi grd. Msr isyannn gelimesi srasnda byk rol oynad hlde, bu
isyann balanmasnda silik bir durumda kald.
Osmanl mparatorluu, yedi yl sren Msr buhran neticesinde, bir paann isyann bile
bastrmaktan ciz olduunu gsterdi. Anadolu'nun ve stanbul'un gvenliini yabanc devletlerin
mdahaleleri ile koruyan imparatorluk, bundan byle varln devam ettirmek iin yabanc
yardmna bavurmak yolunu tuttu.
III. ARK MESELES VE BOAZLAR

''ark Meselesi'', politika terimidir. lkin 1815'te Viyana Kongresi'nde kullanld ve ondan sonra,
siyaset adamlaryla tarihiler nezdinde kredi kazand. Genel olarak, ark meselesinin ortaya k
ve mana kazanmas yle oldu:
Viyana Kongresi, Napolyon Bonapart'n altst ettii Avrupa haritasn dzene koymak iin
topland sralarda, Rus ar Aleksandr, kongre delegelerini Rum davasyla ilgilendirmek istedi.
Kongre, milliyetilik dman Meternih'in ve douda Rusya'nn genilemesini daima endie ile
karlam olan ngiltere'nin tesiriyle, bu konu zerinde grmeler yaplmasn reddetti. Buna
ramen, Rus delegeleri, resm grmelerin dnda, kongre yelerinin dikkat nazarn Osmanl
mparatorluu idaresinde yaamakta olan Hristiyan halkn durumu zerine ekmeye altlar ve
bu durum iin ''ark Meselesi'' terimini kullandlar. Terim, kongreden sonra diplomatlar arasnda
ok kullanlmaya ve eitli manalar kazanmaya balad. XIX'uncu yzyln ilk yarsnda ark
Meselesi, genel olarak, Osmanl mparatorluu'nun toprak btnlnn korunmas, ayn asrn
ikinci yarsnda Trklerin Avrupa'daki topraklarnn paylalmas, yirminci yzylda da
imparatorluun btn topraklarnn bllmesi manasnda kullanld. Fakat Osmanl
mparatorluu'nun i ve d siyasetinde buhranl her olay da Avrupallarca ark Meselesi bal
altnda incelendi. Bu suretli diplomatlar, ark Meselesi terimi ile bir hl ve istikbal durumunu
anlarken, Avrupa tarihileri de ayn terimi gemi zamanlardaki Trk-Avrupa mnasebetlerini
aklamak iin kullandlar. Bylece ark Meselesi, bir tarih terimi olarak mana kazand. Tarihiler,
Trk-Avrupa mnasebetlerinin balangc olarak trl olaylar kabul ettikleri iin, ark Meselesi'nin
balangc da tarihilerin gr ve eilimlerine gre tespit edilmi oldu. Nitekim bu balangc, Trk
genlerinin Avrupa'ya yaylmaya balad tarihe kadar gtrenler bile vardr. Fakat ark
Meselesi'ne, slmln douunu, Hal seferlerinin balamasn ve Osmanl Trklerinin Avrupa'ya
ayak basmalarn mene olarak kabul edenler daha oktur.
Tarih bakmndan balangc nereye gtrlrse gtrlsn, ark Meselesi'nin konu hlinde ortaya
atlmas, XVIII'inci yzyln ikinci yarsdr. Bu andan itibaren olay olarak var olan bu mesele,
1815'te isimlendirildikten sonra, XIX'uncu yzyl boyunca devam ederek, XX'nci yzyln ilk yirmi
yl iinde kesin olarak Osmanl mparatorluu'nun tarihe gmlmesiyle ortadan kalkt.
Balangcndan ortadan kalkmasna kadar ark Meselesi, yalnz Avrupa devletleri iin vardr.
Avrupallarn anlam olduklar manada ark Meselesi Trkler iin bir 'Garp Meselesi'dir.
Mehmet Ali Paa ile padiah arasnda yedi yl sren anlamazlk ve harp safhas, Osmanl
mparatorluu'nun zayflk derecesini ve byk Avrupa devletlerinin Osmanl mparatorluu'ndaki
karlarn belirtmiti. Be byk devletin padiah ile Mehmet Ali Paa arasndaki ihtilfa
karmalarnn balca sebebi, stanbul ile Boazlar'n bu ihtilf esnasnda maruz kald tehlike idi.
Msr meselesinin Londra'da imzalanan drtl antlama sonunda giriilen harp hareketleri ile
zlmesi, Boazlar probleminin zlmesi demek deildi. Osmanl mparatorluu artk Boazlar'
kendi kudret ve kuvvetiyle savunmayaca iin, byk devletler arasnda Boazlar zerinde bir
antlamaya varlmas gerekli idi. Byle bir antlama ise, her eyden nce, byk devletlerin
Osmanl mparatorluu'ndaki karlar ve bu imparatorluk iin besledikleri dnceler ile ilgili idi.
Fetihler siyaseti, Byk Petro'nun brakt farz edilen bir vasiyetnameye dayanan Rusya'nn,
stanbul ve Boazlar' egemenliine geirmek istemesi, yalnz arlarn bir politikas olmayp
Rusya'nn genel istil siyasetinin dourduu bir netice idi. Geni ve zengin topraklar ile Avrupa'da
siyasette olduu kadar ekonomide de kuvvetli olmak isteyen Rusya, denizlere muhtat. Rusya'nn
kuzey ve bat denizleri, senenin muayyen bir blmnde buzlarla rtl idi. Dou sahilleri ise
ekonomi ve ticaret bakmndan yeter derecede deerli deildi. Bu byle olduu iin Karadeniz'i ve
Akdeniz'i Ruslar iktisat ve ticaretleri iin birinci derecede nemli buluyorlard. Ruslar, ilk defa
olarak, Karlofa muahedesiyle (antlamas) Karadeniz'e birleik olan Azak Denizi'ne yerletiler
(1699).
Bundan sonra Karadeniz'i Rus gl yapmak, Rus politikasnn amalarndan biri oldu. 1774'te
imzalanan Kk Kaynarca muahedesi, bu ama istikametinde atlm kuvvetli bir adm idi. Bu
muahede ile Dinyeper nehri mansabndaki (giriindeki) Klburun kalesini ve szde istikllini
saladklar Krm', bir de Yenikale ile Kireburnu'nu aldktan baka, ticaret gemileri iin de
Boazlar'dan serbeste gei hakkn kazandlar. 1784'te Krm' resm olarak Rus topraklarna
ilhak ettikten (kattktan) sonra Rusya, Grek projesini gerekletirmeyi kurdu. Bu projenin temel
amac, stanbul ve Boazlar zerinde Rus nfuzunu gerekletirmekti. Rusya'nn Avusturya ile
birlikte Osmanl Devleti'ne kar bu maksatla 1787'de balatt harp, onu amacna
yaklatrmaktan uzak kald. Napolyon Bonapart'n Msr'a saldr (1798), Sen-Petersburg
hkmetine maksatlarna ulamak iin baka yoldan yrmek frsatn verdi. Ruslar, Osmanl
hkmetine, Fransa'ya kar ittifak teklif ettiler. 1799'da Osmanl-Rus antlamas bu teklif zerine
imzaland. Rusya, ilk defa olarak, dost devlet sfatyla Boazlar'dan her iki istikamette gemi
geirmek hakkn sekiz yl iin kazanm oluyordu. Ruslar, Osmanl mparatorluu'nu baka
devletlerle paylamak veyahut onun yerinde bir Grek hkmeti kurmaktan ise, padiah
himayelerine almann daha uygun olacan bundan byle dnmeye baladlar.
1805'te yenilenen Osmanl-Rus muahedesinde, Trkiye ve Rusya Karadeniz'i kapal deniz olarak
kabul ettiler. Kendi harp gemilerinden baka harp gemilerinin bu denize girmesi yasak idi. Bir
dman filosunun zorla girmesi halinde iki devlet kuvvetlerini bir ederek kar koymay zerlerine
alyorlard. Bundan baka, Rus harp gemilerinin Boazlar'dan serbeste gemesi ve Bb- l'nin
gerektii hallerde bu gemilere yardm etmesi kararlatrlmt.
1807'de balayan Osmanl-Rus harbi dolaysyla bu muahede hkmsz kald ise de, Yunan
isyanlarnn sebep olduu 1828-1829 Osmanl-Rus harbi sonunda imzalanan Edirne
muahedesinde Ruslar, Boazlar'dan ticaret gemileri iin geit haklarn tekit ettirdiler
(glendirdiler). Hnkr skelesi antlamasyla da Boazlar'n baka devletlerin harp gemilerine
kapatlmasn saladlar. Bu antlamann hkm, Londra Konferans'na kadar hak bakmndan
yrrlkte kald.
Fransa'nn Boazlar'la ilgilenmesi, corafya durumundan baka, Osmanl mparatorluu ile
yzyllardan beri devam ettirdii siyaset ve ekonomi mnasebetlerinin yaps, bir de XVIII'inci
yzylda smrge politikasnda yer alan deiiklik sebebiyledir.
Fransa, Akdeniz devletidir. Osmanllarla XVI'nc yzylda salad dostluk sayesinde
kapitlsyonlar elde etmitir. Bunlar Osmanl topraklarnda ekonomi ve ticaret bakmndan
Franszlara nemli karlar salamakta idi. XVIII'inci yzyln ikinci yarsnda, Amerika'daki
smrgelerini ngilizlere kaptrdktan sonra Atlas denizinde egemenlik ngilizlerin eline gemiti.
Fransa, Atlas denizindeki kayplarn telfi etmek iin Akdeniz'i bir Fransz gl haline getirmek
yolunu tuttu. Taleyran'n hatratnda Akdeniz problemi u satrlarda Fransa iin manasn buluyor:
''Akdeniz tamamen bir Fransz gl olmaldr. Ticaretini biz yapmalyz. Bizim projelerimizi
kendilerine mal edinmek isteyenleri Akdeniz'den uzaklatrmalyz.''
Kampoformiyo muahedesinden (1797) sonra, Venedik Cumhuriyeti topraklarnn Avusturya ile
Fransa arasnda paylalmas, Franszlarn Yedi Yunan adalarna yerlemeleri, hatta Msr' istil
etmek teebbsnde (giriiminde) bulunmalar, Akdeniz'i Fransz gl yapmak yolunda atlm
kuvvetli admlardr. Fakat Fransa'nn Akdeniz'i egemenlii altna almas istei, Rusya'nn
Karadeniz'i Rus gl haline getirmek, Boazlar' ele geirerek Dou Akdeniz'e sahip olmak
ihtiraslar ile arpyordu. ar Aleksandr, Erfurt'ta, Osmanl mparatorluu topraklarnn
paylalmasn Napolyon Bonapart ile syleirken stanbul'un ve Boazlar'n Rusya'ya
braklmasn istemiti. Napolyon bu istee, ''stanbul tek bana imparatorlua deer'' ve
''Marsilya'nn yolu Boazlar'dan geer'' szleriyle Rusya'nn ihtiraslarna set ekti. Bundan sonra,
stanbul ve Boazlar'a kar ynetilen her Rus hareketi, karsnda Fransa'y, Dou Akdeniz'e
yaylmak istidadnda olan her Fransz almas da karsnda Rusya'y buldu.
stanbul ve Boazlar'la bu kadar yakndan ilgili olan yalnz Rusya ile Fransa deildi, ngiltere de
vard.
XVIII'inci yzyla gelinceye kadar ngiltere, Osmanl mparatorluu ile yalnz ticaret bakmndan
ilgilenmekte idi. XVIII'inci yzyln ikinci yarsnda, 1768-1774 Osmanl-Rus harbi sralarnda, Dou
Akdeniz ve Boazlar, ngiltere iin hibir ehemmiyet tamyordu. O kadar ki, harp iinde bir Rus
filosunun Baltk denizinden, Akdeniz'e gelerek Yunan adalarn ve Mora'y igal etmesi, ngilizlerin
msamahas ve klavuzluu ile mmkn olmutu. Fakat XVIII'inci yzyln sonlarna doru
ngiltere, Dou'da kurmu olduu imparatorluun byk nemini kavrad. Bu imparatorlua giden
yollarn gvenini salamak, ngiltere politikasnn balca amac oldu. Hindistan ile Avrupa
arasnda en ksa yol Akdeniz'den getii iin, bu deniz ngiltere iin yalnz ekonomi bakmndan
deil, fakat politika bakmndan da deer kazand. Akdeniz egemenliini kimseye kaptrmamak,
ngiltere iin temel problemler arasna girdi. Kendisi 1713'te Atlas denizi ile Akdeniz'in kaps olan
Cebelitark'a yerlemiti. Napolyon Bonapart'n Msr' istil sebeplerinden birinin de, ngiltere'yi
smrge yollarnda vurmak olduu iin, ngiltere, Trkiye ve Rusya ile, Fransa'y Msr'dan
karmak iin ibirlii yapt. Bu olay kendisine Akdeniz'in orta yerinde strateji ynnden nemli yer
olan Malta'y kazandrd. ngilizler, bir aralk geici olarak yerletikleri Msr' bile igal etmeyi
dndler. nk Hindistan'a giden yollardan en nemlisi buradan gemekte idi. Hindistan
yollarndan bir bakas da Dicle, Frat vadisinden Basra Krfezi'ne uzanan yoldu. Bu yol da
Osmanl egemenliinde bulunuyordu. ngiltere'nin Osmanl topraklarnn tamlna taraftar olmas
bu yollar sebebiyledir. ngiltere, bu yollarn Fransa'nn veya Rusya'nn eline gemesini nlemek
iin, Osmanl mparatorluu ile devaml surette ibirlii yapmay politikasnn temelli
prensiplerinden biri saymtr.
Deniz devleti olmadklar iin Avusturya ve Prusya, Boazlar zerinde bundan nce saydmz
byk Avrupa devletinin politikalarna benzer politikaya sahip olmamlardr.
Avusturya, Osmanl mparatorluu'nun komusu olduu iin, bu imparatorluun mukadderat ile
ilgilenmi, Prusya da Avrupa byk devleti sayldndan, Avrupa problemi hlini alan Osmanl
meselelerinde dncesini sylemeye davet edilmitir. Szn ksas, bu iki devlet, Boazlar
meselesinde, hibir zaman teebbs sahibi olmamlardr.
1841'de Boazlar hakknda karar vermek iin Londra Konferans'nn toplanaca gnn arifesinde,
byk devletlerin, Boazlar meselesi hakkndaki genel dnce ve durumlar yukarda aklanan
ekildedir.
Msr meselesinin halline esas olmak zere 1840'ta Londra antlamasn imzalam olan drt
devlet, Boazlar problemini de Londra'da bir konferansta zmeyi uygun buldular. Birinci
konferansa itirak etmemi olan Fransa da bu konferansa arld. lkin Fransa ve Avusturya'nn
Osmanl mparatorluu topraklarnn mlkiyet taml prensibinin tannmas hakknda ileri
srdkleri teklif grld ve Rusya'nn itirazlar yznden reddedildi. Bundan sonra, yalnz
stanbul ile Boazlar'n durumu hakknda bir karara varlmak iin alld. Neticede ngiltere,
Rusya, Fransa, Avusturya, Prusya ve Osmanl murahhaslar arasnda Londra antlamas
imzaland. Drt maddeli olan bu antlamalarn z ve nemi ilk iki maddededir:
Madde 1 - Padiah, bar hlinde bulunduu yabanc devletlerin harp gemilerine Boazlar'
kapamak hususunda Osmanl mparatorluu'nca teden beri kaide olarak kabul edilmi olan
prensibi gelecekte de yrrlkte bulundurmak yolunda kesin karar verdiini bildirir.
Madde 2- Padiah, eskiden olduu gibi, dost devlet elilerinin muhabere hizmetinde bulunacak
olan harp bayra tayan hafif harp gemilerine zel fermanlarla Boazlar'dan gei hakk verebilir.
Bu maddelerdeki hkmler, Rusya'nn bir zaferi gibi sayld. nk Rusya, bu hkmler ile Hnkr
skelesi'nde salam olduu Boazlar'n kapall prensibini devam ettirmi ve Karadeniz'deki
gvenini tekrar salam oluyordu. Fakat ayn antlama ile de Boazlar'da olsun, Dou Akdeniz'de
olsun, egemenlik veya nfuz kazanmak emelinden de vazgemi oluyordu. ngiltere, Fransa,
Avusturya ve Prusya da zaten Rusya'nn en ok genileyici emellerinden korktuklar iin, Boazlar
antlamas onlarn da karlarna uyuyordu.
inde bulunduu zayf ve aresiz durumda, Boazlar antlamas Osmanl mparatorluu iin de
krl idi. Osmanl devlet adamlar Rusya'nn stanbul ve Boazlar zerinde himayesini tanmaktan
ise, ayn yerler hakknda Avrupa byk devletlerinin toplu garantisini kabul etmeyi ok daha faydal
buluyorlard. Ancak, bu toplu garanti be byk devletin arasnda ahengi kaybolduu andan
itibaren stanbul ve Boazlar'n, dolaysyla btn Osmanl mparatorluu'nun mukadderi tekrar
tehlikeye girmekte idi.
Boazlar antlamas uzun mrl olmad. 1853 ylna kadar yrrlkte kald, fakat bu tarihte
Rusya'nn Osmanl mparatorluu'nu pay etme ve himayesi altna alma teebbsleri neticesinde
Fransz ve ngiliz donanmalarnn Osmanllara yardm maksadyla anakkale Boaz'n gemeleri
zerine suya dt.

IV. LBNAN PROBLEM

Tanzimatn ilnndan sonra da Osmanl mparatorluu'nun trl eyaletlerinde zaman zaman
isyanlar kt. Arnavutluk'ta, Girit'te, Bulgaristan'da ve Suriye ile Lbnan'da patlak veren bu
isyanlar, fena idare, Tanzimata kar uyanan tepki, milliyet dncesinin yaylmas veya yabanc
devletlerin tahrikleri gibi esaslbaz sebeplere dayanmakta idi. Arnavutluk, Bulgaristan ve Girit
isyanlar, baka devletlerin mdahalelerine meydan verilmeyerek bastrld ise de, Lbnan ile
Suriye kaynamalar Fransa ile ngiltere'nin ie karmalar yznden byk bir siyas problem
hlini alarak devleti uzun yllar uratrd. Mehmet Ali Paa harplerine son verilerek Msr
meselesinin zlmesinden sonra, Lbnan isyanlar ark Meselesi'nin konusunu tekil etti.
Lbnan eyaletinin merkezinden geen Lbnan Da yerli kabilelerin otura idi. Drz ve Marun
olarak isimlendirilen bu kabileler, Bb- l'nin hkmranln tanmakta, fakat yerli ahap ailesi
tarafndan idare edilmekte idi. Mehmet Ali Paa ordularnn Suriye ve Lbnan'da bulunduklar
sralarda, bu kabileler, bazen Mehmet Ali Paadan, bazen de padiahtan yana kmlard.
Osmanl-Msr harbinin son safhasnda Lbnanllar Osmanl-ngiliz harbine katlarak, Mehmet Ali
Paann olu brahim Paaya kar silha sarldlar. Fakat Lbnanllarn ba Emir Ber kuvvetli
ve otoriter bir ahsiyetti. Gnn birinde Mehmet Ali Paann Msr'da yapt gibi, Lbnan'da
Osmanl hkmetine ba kaldrmas mmknd. Emir Ber zaten Bb- l ile iyi geinmek
niyetinde olmadndan, ngilizlere snd. Onlar da kendisini Malta'da oturmaya mecbur ettiler.
Bunun zerine Bb- l Emir Ber'in yerine oullar arasnda en iktidarsz olan Emr Kasm'
Lbnan hkimi tayin etti. Bb- l bu frsattan faydalanarak, Tanzimat- Hayriye'yi Lbnan'da
kurmaya da teebbs etti. Cemaatlerin byklerinden Hkim Emir Kasm'n bakanlnda bir
divan kuruldu. Bu divan, Tanzimat'n gelitirilmesini salayacak ve kontrol edecekti. Lbnanllar bu
tekilt beenmediler ve isyan ettiler. Bb- l Emir Kasm' azlederek yerine Macarl mer
Paay Lbnan'da emir tayin etti. Bu tayinle Lbnanllarn muhtariyeti sona ermi oluyordu. syan
bununla yatmad. Asiler yabanc devletlere bavurdular. Bu suretle Lbnan isyan da devletler
aras siyas bir ekil ald.
Lbnan isyan karsnda en byk tepki Fransa tarafndan gsterildi. Fransa, Hal seferleri
zamanndan beri Suriye ve Lbnan ile ilgili bulunuyor ve kendisini koyu Katolik olan Marunlerin
hmisi sayyordu. Fransa hkmeti, Mehmet Ali Paa davasnn Londra'da ngiltere dncesine
uygun ekilde zlm olmasndan memnun deildi. Lbnan isyannda Marunlerin himayesini
zerine almakla hem ngiltere'den intikam almay, hem de Lbnan'da Fransz nfusunu
kuvvetlendirmeyi dnyordu.
ngiltere'ye gelince, Mehmet Ali Paa isyanndan beri Suriye ve Lbnan ile alkadar olmaya
balamt. ngilizler, Suriye ve Lbnan' siyaset bakmndan olduu kadar ticaret bakmndan da
nemli sayyorlard. Bu yerler, Hindistan'a giden ticaret yollarnn zerinde olduundan baka,
Dou Akdeniz ticaretinin de kilidi saylabilirdi. ngiliz hkmeti, Mehmet Ali Paann Suriye'ye
yerlememesi iin Osmanl mparatorluu'na, bu dnce ile yardm etmiti. Mehmet Ali problemi
zldkten sonra, Fransa'nn Suriye ve Lbnan'da nfuzunun yaylmasna da bu dnce ile
engel olmaya kalkt.
ngilizler, Dou'da dinin oynad roln nemini kavram olduklarndan Suriye ve Lbnan'da
politika silhndan baka din silhyla da Fransa'y zayflatmak istediler. Bunun iin de kuvvetli bir
Protestanlk propagandasna baladlar. Propaganda merkezi olarak, 1842'de Kuds'te bir
Protestan kilisesi kuruldu. ngilizler, Alman ve Amerikan Protestan misyonerleri Suriye ve
Lbnan'n her tarafna yaylmaya baladlar. Protestanlk, az zamanda byk ilerlemeler kaydetti.
Marunler koyu Katolik olduklar iin, Protestanlk propagandalar karsnda lkayt (ilgisiz)
kaldlar. Fakat dinin inan kaidelerinden ziyade ekle bal kalan Drzler, Protestanl kabul
etmeye balayarak ngiltere'nin himayesine girdiler.
Macar mer Paann Lbnan Emirliine getirilmesini Fransa protesto ederek, ahap ailesinin
haklarn mdafaa etmeye koyuldu. ngiltere, Drzlerin hmisi (koruyucusu) sfatyla ie kart.
Osmanl hkmeti, Macar mer Paay azlederek Lbnan iin yeni bir idare usul kabul etti. Buna
gre Lbnan, Sayda valisine bal olmak zere, biri Drz dieri Marun olarak, iki kaymakam
tarafndan idare edilecekti. Fakat bu idare ekli de beklenen yatmay salayamad. Drz
kaymakamnn idare blgesinde pek ok Marunnin bulunmas, ikyetlerin balca sebebi idi. Bu
blgedeki Katolik Marunler, Mslman Drzlerin basknna maruz kalyorlard.
Be byk devlet elilerinin mdahalesi zerine Bb- l, Lbnan'a olaanst yetki ile ekip
Efendi'yi gnderdi. Uzun incelemelerden sonra ekip Efendi, Arabistan ordusu mareali Namk
Paa ile grerek, aadaki tedbirleri yrrle koymay kararlatrd:
''Halkn elinde mevcut silhlar toplanacak; 1844'te patlak veren isyana karanlar affedilecek; vergi
genel bir deer zerinden alnacak; isyanda mallar yama edilenlere tazminat verilecek.''
Silhlarn toplanmasnda halkn mukavemetine rastland. Marunlerin ve Drzlerin bakanlar
mukavemeti tekiltlandrdlar. Bunun zerine kaymakamlarla bakan ve ahslardan birou
yakaland.
Bu olaylar karsnda Fransa, Suriye sahillerini abluka ederek, karaya asker karacan bildirdi.
Lbnan olaylar, kt maksatlarla, aslsz bir ekilde Avrupa'ya da yayld. Fransz konsolosunun
tevkif edilmi olduu ayialar karld. Umum efkr derhal Trkler aleyhine dnd. Bb- l bu
durumdan rkt. ekip Efendi Dileri Bakanl'ndan azledildi. Lbnan'da silh toplama ii
brakld. Mahpus kaymakamlar ve bakanlar tahliye edildi. Yeni bir idare ekli 1846'da kuruldu.
Buna gre kaymakamlardan her birinin bakanlnda idare, adalet ve mal yetkileri olan ve 10
yeden kurulan birer meclis tekil edildi. Bu meclislerde Hristiyanlar ounluu alacakt (4 slm
kar 6 Hristiyan). Bu sistem, Marunler ile Mslmanlar tam manasyla bartramad ise de,
1860'a kadar Lbnan'a bir bar durumu salad.
Lbnan problemi Osmanl mparatorluu ilerine Fransa ve ngiltere'nin szde din menfaatlerini
korumak maksadyla, fakat gerekte siyaset ve iktisat amalaryla yaptklar, devletler haklarna
aykr bir mdahaledir. Bu mdahale, 1852'de Rusya'nn Ortodokslar lehine imtiyazlar istemesi
hususunda iine yarayacaktr.

V. MACAR MLTECLER PROBLEM

Fransa'da 1848'de yaplan devrim, siyas olduu kadar itima bir karakter de tayordu. O zamana
kadar siyaset haklar kazanmak iin alan snflar arasnda ismi grnmeyen bir snf meydana
kt: i snf. Fransa'da 1848 devrimi ile merutiyet krallnn temsilcisi olan Lui Filip devrildi ve
krallk yerine Cumhuriyet iln edildi. Genel seimler balayncaya kadar Fransa'y idare etmek iin
bir geici cumhuriyet hkmeti kuruldu. Bu hkmet, dnyaya yaymlad bir beyanname ile,
milliyetilik hareketlerini destekleyeceini bildirdi. Avrupa'nn birok memleketinde siyas ve itima
haklar kazanmak iin yllardan beri almakta olan teekkller hkmdarlarna kar ba
kaldrdlar. Az zamanda spanya, talya, rlanda, Belika, Hollanda, Avusturya ve Macaristan'da
ayaklanmalar oldu.
Avusturya-Macaristan mparatorluu'ndaki ayaklanmalar Viyana'da balad ve hzla gelierek
Macaristan'a yayld.
Macarlarn Avusturya mparatorluu'nda Alman olmayan tebaa arasnda zel durumlar vard. Bir
nevi muhtariyet idaresinden uzun zamandan beri faydalanyorlard. Avusturya imparatoru ayn
zamanda Macaristan kral idi ve bu unvan tad iin Macar anayasasnn hkmlerine uymak
zorunda idi.
1848'de Macarlar, kendilerine mahsus olmak zere, yalnz Macarlardan kurulan bir kabine
istediler. mparator Ferdinand, ilkin bu istei yerine getirdi. Fakat sonradan yaptna piman oldu.
Verdii sz tesirsiz brakmak iin, bir Hrvat Macaristan'a bakomutan olarak gnderdi. Macarlar
bunu bir hakaret saydlar. mparatora kar koymak iin Louis Kossuth'un etrafnda toplanarak
isyan ettiler. Avusturyallar Pete'den kovuldu. mparator Ferdinand'n tahttan ekilmesi zerine,
yerine geen Fransuva-Jozef'i Macarlar tanmak istemediler. Bunun zerine yeni imparator bir
beyanname ile (4 Mart 1849) Macaristan' Avusturya'ya ilhak etti. Macar diyet meclisi ilhak
tanmadktan baka Macar Cumhuriyeti'nin istikllini iln etti. Louis Kossuth cumhurbakan
seildi. Bundan sonra Macarlar, Avusturyallara kar dzenli ve baarl bir sava yapmaya
baladlar. Fakat Avusturya, Macarlarn hakkndan gelmek iin Rusya ile bir anlama yapt.
200.000 kiilik bir Rus ordusu Macarlarn zerine yrynce, Macarlar dayanamadlar. Biroklar
Trk topraklarna sndlar. Avusturya hkmeti, snanlarn geri verilmesini istedi. Bb- l
vermedi. Bunun zerine Macar mltecileri problemi gelimeye balad.
Macar mltecileri problemi geliirken, Fransz devriminin Eflk ve Budan'da da tepkileri grld.
Budan'da bamszla ve Eflk ile Budan'n birlemesine taraftar olanlar ayaklanarak,
maksatlarn gerekletirmek istediler. Ayaklanma, Gospodar Mihail Sturza tarafndan pek abuk
bastrld. Fakat Eflk'ta bamszlk taraftar bir anayasa yaymlamaya muvaffak (baarl) oldular.
Sturza bu hareketi nleyemediinden, ekilmek zorunda kald. Ayaklananlar, geici bir hkmet
kurmaya muvaffak oldular. Geici hkmet, Rusya'nn egemenlii altna gemekten ise baz
hususlarda Osmanl Devleti'ne bal kalmak istiyordu. stanbul'da ayaklananlarla anlamaya
varlmas iin bir eilim vard. Fakat Rusya'nn yapt bask zerine Bb- l Eflk olaylarn
tanmadn iln etti.
Rusya, snrlar dibinde devrim prensiplerinin gereklemesine taraftar olmad iin, Eflk ve
Budan'n kuzey tarafn igal etti. Osmanl ordular Eflk ve Budan'n gneyine girdiler. Osmanl
hkmeti, geici olaca hususunda teminat verilen Rus istilsnn hangi snrlara kadar
uzanacan grmek iin Divan- Hmyun medsi Fuat Efendi'yi Sen-Petersburg'a gnderdi ve
Petersburg Konvansiyonu imzalanarak Eflk ve Budan anlamazl zld.
Bu anlamaya gre: Rusya imparatoru ile Osmanl padiah, Eflk ve Budan' devrimci
prensiplerden ve anari hareketlerinden korumak iin beraber almay kabul ediyorlar.
Eflk ve Budan Gospodarl'na Osmanl hkmeti ile Rus hkmeti arasnda kararlatrlacak
namzetler (adaylar), yedi yl iin padiah tarafndan tayin edilecekler.
Eflk ve Budan' sarsm olan devrimci hareketlerin izleri tamamen silininceye kadar Osmanllar
ve Ruslar yirmi be bin ile otuz bin kii arasnda kuvvet bulundurabilecekler, fakat gvenlik
tamamen kurulduktan sonra bu kuvvetler Eflk ve Budan hudutlarnn dna ekilecekler.
Asayiin salanmas iin yerlilerden kurulan bir milis ordusundan faydalanlacak. Bu
hkmetlerden baka, nceden Eflk ve Budan'da kurulmu olan meclis-i umumler kaldrld.
Devrim hareketlerinden nceki gospodarlar tekrar yerlerine getirildi.
Rusya'nn Eflk ve Budan'daki bu mdahalesi, oradaki nfuzunun artmasna ve Osmanl
nfuzusunun silinmesine geni lde tesir etti.
Trkler, Macar isyanlar karsnda ilkin iddetli bir alka gsterdiler. Macarlarn, Hristiyan olmakla
beraber, Trklerle rk bakmndan akraba olduklar, Avrupa'y gren ve tanyan genler tarafndan
renilmi bulunuyordu. Bundan baka, Macaristan, Kanun Sultan Sleyman devrinde bir Trk
eyaleti idi. Sonradan, Avusturyallarn Trkler zerine kazandklar zaferlerin neticesi olarak,
Avusturya egemenliini tanmak zorunda kalmt. Osmanl hkmeti, Avusturya idaresinde bir
Macaristan grmekten ise, egemen bir Macaristan tanmay hem duygu, hem de karlar
bakmndan istemekte idi. Fakat bu istein gereklememesi mukadderdi (kanlmazd). Ruslarn
ie karmalar yznden Macar efleri, subaylar ve erlerden bir ksm Tuna'y geerek Trk
misafirliine sndlar. Eski zamanlarda atalar da ok kere byle hareket etmilerdi. Trkiye onlar
bir an bile tereddt gstermeden kabul etti. Hatta Macarlarla ibirlii yapm olan Lehliler de
hududa geldikleri vakit, onlar da kabul etmekte tereddt etmedi.
Avusturya, Macarlarn, hkmdarlarna ba kaldrm asiler olduunu ileri srerek Belgrad
muahedesinin on sekizinci maddesi gereince iadelerini istedi. Arkadan Rusya, kendi tebaas olan
Leh mltecilerinin geri verilmeleri yolunda srarlarda bulunmaya balad.
Osmanl hkmeti, mltecilerin ekyalar olduu yolundaki Rus ve Avusturya izahn kabul
etmedii iin, onlar iade etmeye yanamad. Bunun zerine Sen-Petersburg ve Viyana
hkmetleri, ltimatom karakteri tayan notalar gnderdiler. ayet mlteciler geri verilmezse
siyas mnasebetlerimizi keseriz, tehdidini savurdular. Osmanl Devleti, bu istek karsnda hakl
bir yol tutmak iin Macar mltecilerine slm olmay teklif etti. ou kabul ettiler ve bu suretle
mltecilerin iadesi hakknda muahedelerde mevcut hkmlerin mul dna kld. Fakat
Osmanl Devleti'nin slml kabul etmi olanlara yksek subay rtbeleriyle uygun unvanlar ve
devler vermesi, Avusturya'nn hi houna gitmedi. ngiltere ve Fransa'nn Bb- l yanndaki
elileri, Bb- l'nin mlteciler probleminde tuttuu yolu hakl grdklerini iln ettiler. Macar ve Leh
mltecileri problemi bylece devletleraras bir hviyet kazanm oldu. Problem ilk bakta
ideolojikti. Rusya ve Avusturya, milliyetilik prensiplerine dayanarak ayaklananlar ekya
sanmakta, ngiltere ile Fransa ise, ayn adamlar kutsal bir davann nderleri olarak tanmakta idi.
Osmanl Devleti, imparatorluk yaps bakmndan, ngiltere ile Fransa'dan ok Rusya ile
Avusturya'ya benziyordu. Onda da trl milletlere mensup topluluklar vard. Milliyetilik isyanlar
zaten on dokuzuncu yzyln balangcndan beri Trk topraklarnda yaylmakta ve hatta meyve
vermekte idi. Byle olmasna ramen, genel siyaset icaplar, Osmanl Devleti'ni ngiltere ile
Fransa'ya daha bal bulunmaya zorlamakta idi. Zaten mltecileri geri vermek, egemen bir devletin
eref ve haysiyeti ile de uzlama kabul etmeyen bir hareketti. Bu sebepledir ki Osmanl hkmeti,
mltecileri geri vermemeye ve gerekirse bunun iin Avusturya ile Rusya'ya kar koymaya karar
verdi. Rusya ve Avusturya bunun zerine elilerini stanbul'dan geri ardlar.
Bb- l, Avrupa'da yaymlad bir rapor ile, merhamet ve insanlktan doan duygularla,
mltecileri savunma hususunda yapmakta olduu fedakrl belirtti.
Raporun yaymlanmas, Avrupa umum efkrnda byk tepkiler yaratt. ngiltere ve Fransa'da
Trkiye lehinde gsteriler oldu. O kadar ki, Londra'da Trk elisi Mozorus Paaya sokakta
rastlayan ngiliz genleri, atlar skerek sefarethaneye kadar arabasn kendileri ektiler.
Lord Palmerston, Avusturya ve Rusya'nn Osmanl mparatorluu ile siyas mnasebetlerini
kesmeleri hakknda dncesini yle anlatt:
''Ben yle sanyorum ki, iki imparatorluk sefirleri tarafndan yaplan bu teebbs gz korkutmak iin
bir oyundur.
''Fakat ne olursa olsun, ngiltere ile Fransa'nn padiaha samim ve azimli yardmda bulunmalar ve
Rusya ile Avusturya devletlerine icabnda Trk' savunacak dostlar olduklarn gstermelidirler.''
ngiltere hkmeti, iinde yirmi bin kadar asker bulunan bir donanmay her ihtimale kar ilk yardm
olarak Bb- l'nin hizmetine koymaya hazr olduunu bildirdi. Bundan baka, Fransa'nn da
yardm hareketine itirak etmesi iin teebbslerde bulundu.
Bb- l'nin azimli durumu, Fuat Efendi'nin (Paann) Neselrod ve ar ile grmesi, ngiltere ve
Fransa'nn Bb- l'ye yardm etmeye karar vermeleri, Avrupa umum efkrnn Rusya ve
Avusturya aleyhine dnmesi, bu son iki devleti Osmanl mparatorluu ile mnasebetlerini yeniden
kurmaya sevk etti. Mltecilerden isteyenlerin, hayatlarna dokunulmayacana dair ilgili
devletlerden teminat alndktan sonra memleketlerine dnmelerine msaade edildi. slml kabul
edenler Trkiye'de yerletiler. Byk rtbeli olan Macarlar orduda ve idarede almaya davet
edildiler.
Macar mltecileri probleminin bu ekilde zlmesinden Rusya hi holanmad; Osmanl
mparatorluu'nun ngiltere ve Fransa'ya yaknlamasna bu vesile ile de ahit oldu. Sen-
Petersburg hkmetinin, Bb- l'yi Rus dman devletler blokunda grmeye katlanmayaca
pek tabi idi. Mlteciler meselesinin zlmesinden iki yl sonra Rusya'nn Osmanl
mparatorluu'nu ngiltere ile taksime teebbs etmesi, muvaffak olamaynca da onu himayesi
altna almak istemesi, arkasndan da Krm muharebesinin kmas bunun bir neticesidir.

VI. KIRIM MUHAREBES

Mehmet Ali Paann isyan ile ortaya km olan Msr probleminin kesin olarak zlmesinden
Krm muharebesinin arifesine kadar uzanan devir, Osmanl mparatorluu iin, on iki yllk bir bar
devridir. Her ne kadar bu mddet iinde Rumeli'de ve Suriye ile Lbnan'da birtakm isyanlar kt
ise de, bunlar, hkmetin kkl slahat yapmasna engel olamadlar. Mustafa Reit Paann
1839'da Glhane'de okuduu hatt- hmyun ile balayan Tanzimat, stanbul'dan balayarak
yava yava btn eyaletlerde ve bu arada Bosna, Bulgaristan ve Msr'da bile yrtld; yle ki,
Osmanl mparatorluu idare, asker, adalet, mal ve eitim alannda Avrupal bir devlet halini
almaya balad.
Osmanl Devleti'nin kendini toparlamak iin harcad bu gayret, kendisine Avrupa byk
devletlerinden ngiltere ile Fransa'nn sempatisini kazandrd. Osmanl diplomatlar bundan
faydalanmaya altlar. Bb- l'nin d siyasette yzyllarca takip etmi olduu kendi kendine
yeterlik prensibi brakld. Trkiye'ye kar tahrip edici siyasetleri olan Rusya ile Avusturya'ya kar
bu iki devlete dman olan ngiltere ile Fransa'nn dostluu ve yardm saland. Bu suretle Avrupa
devletler aras mnasebetlerinde pasif bir Osmanl politikas yerine, dinamik bir politika gemeye
balad.
1848'de Fransa devrimi birok Avrupa devletlerinin i yaplarnda, isyanlarla sarslmalar olurken
Osmanl Devleti, bu isyanlardan uzak kalm saylabilirdi. Eflk, Budan ayaklanmalar neticesiz
kalmt. Macar mltecileri yznden Osmanl hkmeti ile Rusya ve Avusturya arasnda
mnasebetlerin kesilmesi endieli bir durum yaratt ise de, bu durum, Trklerin insaniyeti
duygularla hareketlerinin bir rnei olduu iin, Avrupa umum efkrnda karlarna geni lde
bir fikir cereyannn domasna vesile oldu. Szn ksas, Krm harbi arifesinde Osmanl
mparatorluu'nun durumu, kendi hakknda kt niyetlerle tehis koymak isteyenler iin cesaret
verici deildi. mparatorlukta her ey iyi ve dzelmi deildi. Fakat her eyi dzene koyma ii
gelimeye balamt.
mparatorluun byle bir durumda olmasna ramen, Rusya, onun hastaln kesin saymakta ve
lmn yakn grmekte idi.
Rusya'nn dncelerini ar Nikola I sembolletiriyordu. Harbin arifesinde Rusya'nn devletler
aras durumu kuvvetli idi. Avrupa'da 1848 Fransz devriminin tepkilerini grmeyen biricik byk
devlet Rusya idi. ar Nikola, Lehistan'da balayan bir isyan hzla bastrdktan sonra,
Avusturya'nn yardmna komu ve Macar isyannn bastrlmasna esasl yardmda bulunmutu.
Bundan baka, Eflk ve Budan'n kuzey blmn istil ederek devrimci hareketlerin orada
gelimesine de engel olmutu. Bu baarlardan cesaret alan Rus ar, Avrupa'ya dncelerini
kabul ettirebileceini sanyordu. arn balca dncesi, Osmanl mparatorluu'nun mukadderat
ile ilgili idi.
ar, din duygular son derece kuvvetli bir devlet adam idi; bu sebeple kendisini Grek (Yunan)
kilisesinin ba sayyordu. Trklere kar bir hal hkmdarn tad hislerle dolu idi. Kk
Kaynarca muahedesinin Trkiye'de byk Grek tebaa zerinde, Rus ar'na bir himaye hakk
tandn iddia ediyordu. Hlbuki bu muahede yalnz stanbul'da kurulan Rus kilisesi hakknda
byle bir hkm tamakta idi.
Yunan isyanlar yznden kan Osmanl-Rus harbinde Rus ordularnn Edirne'ye kadar gelmeleri,
arn ihtiraslarn son derece krklemiti. Nikola I, yalnz Ortodoks tebaann hmisi (koruyucusu)
olmakla da kalmayarak, Osmanl mparatorluu'nun hmisi olmay da kurdu. Rus Bavekili
Neselrod'un u mektubu arn dncesini aklamaktadr:
''Bu muharebede (1828-29) Osmanl bakentine kadar ilerleyip, Osmanl Devleti'ni ezmek elimizde
idi. Avrupa ktasnda Osmanl Devleti'ni bsbtn bitirmek isteseydik, hibir devlet mni
olmayacak, hibir tehlike bizi korkutmayacak idi. Lkin imparatorun dncesi Osmanl Devleti'nin
bizim himayemiz altnda yaayabilecek bir hle konulmasdr. Bu memleketimizi yeni fetihlerle
geniletmek, yahut onun yerine sonralar bizimle rekabet edebilecek birtakm hkmetler
kurmaktan daha hayrldr.
''Biz Osmanl Devleti'ni yok etmek istemedikten baka, onu bugnk durumunda tutmak
sebeplerini aratrmaktayz. Mademki bu devlet, ancak bize tbi olmakla faydal olabilir, biz de
ondan taahhtlerini tam olarak yerine getirmesini ve btn isteklerimizi hemen yrrle
koymasn isteyebiliriz.''
ar, Mehmet Ali Paa ile yaplan harbin birinci safhasna bu dnce ile kart ve Osmanl
mparatorluu'na yardm maksadyla onunla Hnkr skelesi muahedesini imzalad (1833). Fakat
bu tarihten sonra Osmanl hkmeti yava yava kurtulmak istedi. Rusya, Osmanl politikasnn
Fransa ile ngiltere tarafna kayn gz nnden karmad. Hele Tanzimat dzeninin balamas
ve dzeni yapan Osmanl devlet adamlarnn ngiltere ile Fransa'ya ballklar, ar Nikola'nn
honutsuzluunu son kerteye getirdi; Osmanl mparatorluu'nu taksim etmeye veyahut himayesi
altna almaya karar verdi. Bu i iin Trkiye'nin durumunu olduka elverili gryordu. Eflk ve
Budan, egemenliklerini kazanmak iin frsat bekliyorlard. Karada zaten bir dereceye kadar
bamsz idi. Bulgarlar arasnda milliyetilik kaynamalar, Rus ajanlarnn tesiriyle bir mddetten
beri balamt. Suriye ve Lbnan'da ayaklanmalar kronik bir hl almt.
Rusya'nn, bu durumdan faydalanmasna Avrupa devletleri de engel olamayacakt. nk 1848
Fransz devrimi, birok devletleri, i yaplarnda, sarsm bulunuyordu. Fransa hkmeti, siyas
buhrann birinden kyor, dierine giriyordu. Avusturya-Macaristan mparatorluu, kendi varln
milliyetilik ve liberal ayaklanmalarla tehlikeye dm gryordu. Prusya da Avusturya'nn
durumunda idi. Zaten bu devletin Osmanl mparatorluu'nda belli bal kar da yoktu. Kala kala
Avrupa devletlerinden ngiltere kalyordu. ngiltere, Osmanl topraklarnn tamlna taraftard. Bunu
Rusya da biliyordu. Fakat ar, ngiltere ile anlamak midini kaybetmemiti. ngiltere, Rusya'y
Osmanl topraklarnn paylalmas iin yaplacak bir teklifi kabul eder sanyordu. Realist bir politika
iin zaman ve artlara uymak mademki realist bir prensipti, ngiltere ile Rusya anlaabilirdi. Bu
dnceler, ar ngiltere ile anlama aramaya zorlad.
Boazlar meselesinin 1841'de Londra muahedesiyle Rusya'nn karna uygun olarak zlmesi,
Rusya ile ngiltere'yi uzun zamandan beri ayran problemi ortadan kaldrmt. Ruslar, ngilizlerle
''ark Meselesi''nde geni bir anlamaya varlabilecei midini tamaya baladlar. 1844'te ar
Nikola, ngiliz bavekilinin telkini ile ngiltere'yi ziyaret etti. Bu ziyaretinde, Rusya ile ngiltere'nin
Trkiye'de Hristiyan tebaa karna elbirlii ile almalar gereini ne srd. ngiliz hkmeti
arn dncesini kabul etmedii gibi, ret de etmedi. Rus-ngiliz dostluu nazar olarak 1848'e
kadar srd.
Rus ordularnn Macar ve Leh asileri zerine insafszca yrmeleri, Eflk ve Budan'a girmeleri,
Rusya'nn, Macar mltecilerini Bb- l'den geri istemesi, buna karlk ngiltere'nin, Osmanl
Devleti'nin mlteciler hakkndaki cesaretli hareketini tasvip etmesi, donanmasn anakkale
Boaz nlerine gndermesi; Sen-Petersburg ile Londra'nn arasn at. ngiltere'de kamuoyu
Ruslar aleyhine dnmeye balad. Rus genilemesinin ngiliz hayat menfaatleri iin bir tehlike
tekil etmekte olduu yolunda aklamalar yapld. Lord J. Rusel bir nutkunda, ''Eer Rusya'y
Tuna zerinde durduramazsak, gnn birinde ndus kylarnda durdurmak zorunda kalacaz''
dedi. ngiletre'nin stanbul'daki elisi Stratford Redcliffe ayn dncede idi.
ngilizler, bu dncede olmalarna ramen, ar Nikola, ngiltere ile Osmanl topraklar zerinde
grmeye karar verdi. 9 Ocak 1853'te Sen-Petersburg'un k saraynda verilen bir baloda ngiliz
elisi Sir George Hamilton Seymour'a yaklaarak unlar syledi:
''ngiltere iin beslediim duygular bilirsiniz. Bence iki hkmetin, yani ngiliz hkmeti ile
hkmetimin anlamas esastr. Byle bir anlamay gerektiren artlar hibir vakit bugnk kadar
nemli deildir.
''Biz anlatktan sonra, Bat Avrupa devletleri umurumda bile deil. Ne dnrlerse dnsnler,
bence hibir deeri yok.
''Trkiye'ye gelince, bu bambaka bir problemdir. Bu memleket buhranl bir durumdadr. Bamza
pek ok iler karabilir.''
ngiliz elisi, ardan Trkiye hakkndaki dncelerini aklamasn rica edince Nikola I yle
devam etti:
''Kollarmz arasnda hasta bir adam var. ok hasta. Size aka sylemeliyim ki, gereken btn
tedbirleri almadan nce onu gnn birinde kaybetmemiz byk felket olacaktr.
''Trkiye anszn lebilir. Bu takdirde zerimizde kalacaktr. lleri diriltemeyiz. Trkiye lnce, bir
daha dirilmemek zere lecektir. te bunun iindir ki size soruyorum: Byle bir olay karsnda
kargaalk, anari ve hatta bir Avrupa harbi karsnda kalmaktansa, nceden tedbirler almak daha
akllca bir hareket olmaz m?''
Eli u cevab verdi:
''Niin daima Trkiye'nin leceini hesaba katarak bu felketten nce veya sonra tedbirler almay
dnmeli? Niin hastay tedavi etmeyi dnmemeli?''
ar, elinin bu szlerinden mitsizlie dmeyerek, Osmanl topraklarnn paylalmas yolundaki
plnn aa vurdu:
''stanbul'un Ruslar tarafndan devaml bir igalini isteyecek deilim. Fakat bu ehrin Franszlar,
ngilizler veyahut bakalar tarafndan igal edilmesine de raz olamam.
''Eflk ve Budan bugn fiilen himayem altnda bulunuyor. Bu durum devam edebilir. Srbistan ve
Bulgaristan da himayem altna girebilirler. Msr'n ngiltere iin nemini takdir ediyorum. Bu yerle
Girit adas da pekl ngiliz hkimiyetine girebilir.''
ngiltere hkmeti, arn eli tarafndan bildirilen bu tekliflerini ak bir dil ile reddetti. ar, bunun
zerine hasta adamn miras hakknda tek bana tedbirler almaya kalkt. Hareket noktas olarak
da Kutsal Yerler problemini ele ald.
sa'nn doduu, byd Hristiyanlk dinini ilk yayd, sonralar armha gerilerek ldrld
yerlerin Kuds ve dolaylarnda bulunmas, Meryem'in de ayn yerlerde yaam olmas sebebiyle,
Hristiyanlar pek eski zamanlardan beri buralarda birok kilise yapm, bir hayli ziyaret ve tren
yerleri kurmulard. Bundan baka, bir aralk Kuds' Mslmanlarn elinden almak iin yaplan
Hal seferleri neticesinde kurulan Hristiyan devletlerinin banda bulunmu olan krallarn
mezarlar da Kuds'te idi.
Din deeri tayan btn bu ant ve tapnaklarn korunmas, ynetilmesi ve onarlmas, Hristiyanlar
iin ok erefli ve nemli bir iti. Byle olduu iin de Ortodokslarla Ltinler arasnda Kutsal Yerler
zerinde devaml bir rekabet srp gidiyordu. Bu, Hristiyanlk iin bir kepazelik, Mslmanlar iin
ise bir alay konusu idi. Kuds'e sahip devlet iin de sonu gelmeyen zntl bir problem tekil
ediyordu. Kutsal Yerler genel olarak unlard:
Kamame kilisesi,
sa'nn kabri,
Meryem'in trbesi ve bitiiindeki bahe,
Beyt l-Lahim'deki byk kilise,
Tahun l-Atik isimli alan ve oradaki mahzenler,
Maarat l-Reate ve etrafndaki arazi,
sa'nn mezar sanlan yer ve etraf,
Maarat l-Mehd,
Hacer-i Mugtesil
Osmanl Devleti, Ortodoks kilisesinin ba bulunan Rum patriinin bakenti stanbul'a yerletii
gnden balayarak, Kutsal Yerler problemini miras ald.
Yukarda saylan yerlerden her birinin bir ksm zerinde Ortodokslarn, bir ksm zerinde
Ltinlerin, bir ksm zerinde de Ermenilerin hak ve imtiyazlar vard. Bunlar menur ve fermanlarla
tannm, geniletilmi veya onanmt. 1455'te Kuds Rum patrii stanbul'a gelerek Halife
mer'in, kutsal problemler hakknda Ortodokslara haklar tanyan bir yazsn Fatih'e gstermi ve
haklarn tantmt.
Fatih'ten sonra Yavuz Selim ve Kanun Sleyman, Rum ve Ermenilere yeni menurlar vererek,
Kutsal Yerlerdeki imtiyazlarn ve haklarn tandlar. Rum ve Ermenilere gsterilen bu tevecch,
Katoliklere ar geldi. Trl vakitlerde Ortodokslarla kavga kardlar. Murat IV devrinde yer alan
bir anlamazl Kuds mahkemesi zemediinden, stanbul'da eyhlislm Yahya Efendi,
vezirler ve kazaskerler tarafndan kurulan zel bir divan inceleyerek Ortodokslarn karna uygun
olan u hkmlere balad:
''Kamame iinde vki Mugtesil ve Mevled-i sa Aleyhisselm, ki Beyt l-Lahim denmekle
mehurdur, baheleri ve kemerleri ve patrikliine tbi glgleleri ve amdan ve kanadili ve imal
ve kble taraflarnda iki kapnn miftahlar dahi yedlerinde bulunan temesskt mucibince
tasarruflarnda iken mukaddema bir tarik ile Frenk rahipleri dahleylediklerinden keyfiyet sitane-i
Saadet'te bilfiil eyhlislm Yahya Efendi ve vzera-i izm ve kazaskerler hazerat taraflarndan
tetkik olunarak olbabda verilen ilm mucibince Sultan Ahmet Han tbe serah cmi-i erfine kadmi
vehile beher sene bin kuru riyal verilmek zere zikrolunan Beyt l-Lahim kilisesi ve tevabii
kemerleri ve bahe ve Kamame vesair tevbi ve levahkiyle Rum taifesi rhbanlarna zabt ve
kadimleyyamdan beru Rum rhbanlarnda olan anahtarlar Frenk rhbanlarnn ellerinden alp
geru Rum rhbanlarna ve Kuds-i erfte vki Rum patriklerine teslim ettirilp minba'de vaz'-
kadime mugayir ve emr-i erfe muhalif Frenk rahiplerine dahl ve taarruz ettirilmeyp ve ziyaret
murad eylediklerinde Rum patrii izin ve rzasiyle ziyaret ettirilmek.''
1644 ve 1657'de Ortodokslarla Katolikler ve Ortodokslarla Ermeniler arasnda yeni anlamazlklar
kt. Bunlar da, evvelkiler gibi, stanbul'da incelendi ve Ortodokslarn karna uygun ekilde
zld.
Katoliklerle Ortodokslar arasnda yer alan anlamazlklarn hep Ortodokslar karna zlmesi,
Kanun Sleyman devrinden beri Trklerle dost geinen Fransa'y ilgilendirdi. Fransa, Katoliklerin
Kuds kadlndan 1564'te balamak zere trl tarihlerde alm olduklar hccetlerle (*) kutsal
yerlerde tantm olduklar hak ve imtiyazlar, Kprl Fazl Ahmet Paa zamannda (1673)
yenilemeye muvaffak olduu kapitlsyonlarda, u hkm koydurarak belirtmeye muvaffak oldu:
''Kuds-i erf ziyaretine gelp gidenlere ve Kamame nam kilisede olan rahiplere dahl ve taarruz
olunmya ve Kuds-i erf ziyaretine evvelden varageldikleri zere varup gelp rencide
olunmayalar ve Kuds-i erf'in dahilinde ve haricinde ve Kamame nam kilisede kadimden ola
geldii zre temekkn eyleyen Frenk rahiplerinin hl skin olup ellerinde olan ziyaretghlarna
kemakn Frenk rahiplerinin ellerinde olup kimesne dahleylemeye.''
1740'ta kapitlsyonlar son defa yenilenerek ve bu sefer tasnif edilmek suretiyle kesin bir ekle
baland vakit, Katoliklerin kutsal yerlerdeki imtiyazlar aklanarak onand. Fransa byk devrimi
esnasnda, Fransa hkmetleri lik prensiplerin savcs kesildiklerinden, krallarn nceden
politikalarna temel olarak alm olduklar Katolik karlarn bir tarafa braktlar. Kutsal yerlerdeki
Katolikler, bu yzden hmisiz kalm oldu. Fakat Viyana Kongresi, devrim prensiplerini
lnetleyince, Fransa'da krallk tekrar kuruldu. Fransa krallar, dedelerinin politika prensiplerini
tekrar kabul ettikleri iin, kapitlsyonlarn Katolikler hakknda tanm olduu imtiyazlardan
faydalanmak istediler (1846), fakat bu sefer karlarnda Ortodokslarn mdafaasn zerine alm
olan Rusya'y buldular.
Rusya, Osmanl mparatorluu'nu ykmak, baka devletlerle pay etmek veyahut onu himayesine
almak yolundaki politikasnda dinden de faydalanmaya karar vermiti. Rusya, Ortodoks idi.
Osmanl mparatorluu tebaasnn da byk ksm Ortodoks kilisesine bal idi. Kutsal Yerlerdeki
Ortodoks karlar ve haklar, Katoliklerinkinden ok eski idi. Bunu gz nnde bulunduran ar
politikas, ilkin Rusya'y Ortodokslarn hmisi durumuna getirmeye alt. Kaynarca muahedesiyle
(1774) stanbul'da, Rusya elisinin himayesinde olmak zere bir Rus Ortodoks kilisesinin
kurulmasyla, Rus haclarnn serbeste Kuds'e seyahatlerini salad. Fransa byk devrimi
esnasnda Fransa'nn lik prensiplere dayanan bir politika gtmesi, Rusya iin faydal oldu. Rus
arlar Osmanl mparatorluu'ndaki Ortodoks tebaann hmisi roln oynamaya baladlar. Bu
suretle de Rusya Fransa'ya gre stn bir durum salam oldu. Bu hl, 1848 devriminde
cumhurbakanlna seilen Lui Napolyon'un kendisini imparator iln etmesine kadar srd.
Lui Napolyon, cumhurbakan seildii gnden beri imparator olmay kurmutu. Bu ite Katolik
partisinin byk yardmn grd. Bu partiyi mkfatlandrmak, rejim deiiklii karsnda
duraksamaya den kamuoyunu oyalamak ve Napolyon Bonapart devrinde Fransa'ya kar
kurulmu olan siyas cepheyi paralamak iin, Kutsal Yerler probleminden faydalanmak
dncesiyle, Osmanl hkmetinden u isteklerde bulundu:
''Beytl-Lhim'in byk kilisesi iine yeni bir yldz konulmas, maarann mefruatnn
yenilenmesi, sa'nn iinde domu olduu kilisede serbeste hareket edilmesi, Meryem'in mezar
ve trbesinde, Kutsal Tata, sa'nn mezarnda Katolik haklarnn tannmas, bundan baka, Frenk
rahiplerinin Kamame kilisesinin kubbesini tamir ettirmek haklarna sahip olmas ve bu kilisede
mevcut eyann 1808 senesinde vaki yangndan evvelki hle konulmas.''
Fransa'nn bu istekleri, stanbul'daki Avusturya, spanya, Portekiz, iki Sicilya ve Toskana
temsilcileri tarafndan desteklendi.
Osmanl hkmeti, Ortodoks ve Ltinlerin kutsal yerlerdeki hak ve imtiyazlarnn aklanmas iin
ferman ve menurlarn incelenmesini uygun bularak, karma bir komisyon kurdu. Bu komisyonda
Fener Patrikhanesi'nden bir zatn bulunmasna Fransa itiraz etti. Rus ar da padiaha zel bir
mektup gndererek, komisyonun kurulmasn protesto etti ve statkonun devamn diledi. Bb- l,
bunun zerine, karma komisyonu datt ve yerine Mslman yelerden kurulan bir komisyon
kurarak iin incelenmesinde srar etti. Neticede u kararlara varld:
''Ltinlerin zerinde hak iddia ettikleri ziyaret yerlerinin tam olarak kendilerine braklmas yolundaki
istekleri kabul edilmeyecek. Kamame kilisesinin byk ve kk kubbeleri hakkndaki istekler de
kabul edilmeyecek. Byk kubbe, Ltinlerce olduu kadar Ortodokslarca da kutsal sayldndan,
bu iki mezhebe bal rahipler tarafndan onarlacak. Kk kubbe ise, eskiden olduu gibi,
Ortodokslarda kalacak. sa'nn doduu yer zerinde Ltinler de Ortodokslar kadar hak sahibi
olacak. Beytl-Lhim byk kilisesi iin Katoliklerin ileri srdkleri grler kabul edilmemekle
beraber, bu kilisenin de ortak bir ziyaret yeri olduu gz nnde tutularak, kilise kaplarnn birer
anahtar ile mezbahn iki anahtar Ltinlere verilecek.''
Bu kararlar Ltinlerden ok Ortodokslarn karna uygun idi. Rumlar bundan mardlar. Rus
ar'n, kararlarn alnmasnda rol sahibi saydklar iin, onu kendilerinin bir hmisi ve Avrupa
siyasetinin bir hakemi gibi grmeye baladlar.
Napolyon III kutsal yerler probleminin umduu gibi zlmemesini arn ie karmasna yordu.
Nikola I'in Fransa'daki rejim deiiklii mnasebetiyle kendisine yollad mektupta, hkmdarlarn
birbirlerine yazrken kullandklar ''kardeim'' yerine ''dostum'' demesini de bir trl unutamyordu.
Bu sebeplerden dolay Rusya'ya atmak iin frsat kollamaya balad. ar Nikola bu frsat,
stanbul'a Prens Menikof'u olaanst eli gndermekle yaratm oldu.
ar, Osmanl mparatorluu'nu paylamak hususunda ngiltere de anlaamaynca, bu
imparatorluu himayesi altna almay dnd. Zaten Selim III devrinde Msr'n Fransz
ordusundan kurtarlmasnda ve Mahmut II zamannda stanbul'un Msr kuvvetlerine kar
korunmasnda, Rusya Osmanl mparatorluu'na yapt yardmlarla, byle bir himayeyi fiil olarak
salam, fakat sonralar gelien olaylarn tesiriyle elden karmt. 1852'de ar Nikola I yeni bir
teebbs yapmak iin genel durumu uygun buldu.
Prusya ve Avusturya, Rusya'nn dostu idi. Osmanl mparatorluu'na kar ittifaklarn salamak
mmkn olmasa bile, dosta tarafszlklarn elde etmek ihtimali oktu.
ngiltere, Osmanl mparatorluu'nun toprak tamlna taraftar olduunu Sen-Petersburg
grmelerinde aklam bulunuyordu. Fakat Osmanl mparatorluu zararna geliecek bir Rus
hareketine kar ne yapabilirdi? Corafya durumu, Londra hkmetine, Osmanl Devleti'ne ksa bir
zamanda donanmadan baka kuvvetle yardmda bulunmasna elverili deildi.
Fransa, Rusya'nn hareketini nlemeyi elbette isteyecekti. Fakat o da ngiltere'nin durumunda idi.
Kald ki, Fransa'da rejim yeni deimiti. Halkn, imparatoru Rusya'ya kar bir harpte tutaca
pheli idi. te bu dncelerle ar Nikola I, stanbul'a olaanst eli olarak Prens Menikof'u
gndererek, Osmanl Devleti'ni himayesine almak iin bask yapmay dnd.
Menikov, prens, amiral, deniz ileri bakan ve Finlandiya genel valisi rtbe ve sfatlarn ahsnda
topluyordu. Kendisine refakat edenler de, ya prens yahut byk rtbeli askerlerdi. Elilik heyeti,
daha ok, bir bakomutan ile kurmay heyetine benziyordu.
Prens Menikov, stanbul'a bir harp gemisi ile geldi. Karaya kmas ve karlanmas bir eliden
ok, fatih bir generalin karlanmas gibi oldu. Elilik adamlarndan baka, binlerce Ortodoks,
byk eliyi Tophane'de o vakte kadar grlmemi trenlerle karladlar.
Menikof, stanbul'u tesir altnda brakacak ekilde harekete balad:
Bb- l'ye yapt ziyarette byk niforma giymesi gerektii hlde, sivil elbise giydi.
Sadrazamdan sonra hariciye nazrn ziyaret etmesi diplomasinin nezaket kaidelerinden iken, bu
ziyareti yapmadktan baka szde, szn tutmayan bir adam olduu iin Hariciye Nazr Fuat
Efendi (1) ile grmek niyetinde olmadn bildirdi.
Eski devirlerde olsa, Rus olaanst elisi derhal Yedikule'ye hapsedilir ve Osmanl hkmeti,
Rus hareketlerini harp iln ile temizlerdi. Fakat o gnler artk gemiti. Hkmet zayfln bildii
iin, hakaretlere tahamml etmeyi de reniyordu. Hariciye Nazr Fuat Efendi ekildi ve yerine
Rifat Paa geldi. Menikof, bu baarlarndan memnun oldu. stanbul'da boy lecek ne bir
devlet adam, ne de bir diplomat bulamyordu. En ok endie ettii, ngiliz ve Fransz elileri idi.
Fakat onlar da izinle memleketlerine gitmilerdi. Rus isteklerinin Bb- l'ye kabul ettirilmesi kolay
olacakt. Menikof'un szl bir notada aklad bu isteklerin balcalar unlard:
1- Rum Ortodoks kilisesinin Kutsal Yerler problemindeki isteklerinin kabul, Beytl-Lahim
kilisesinin anahtarlar ile sa'nn doduu maarann bakmnn Ortodokslara braklmas, Beyt l-
Lehim bahesinin Katoliklerle Ortodokslarn ortak nezareti altna konulmas. Kamame kilisesinin
tamiri hakknda Fener patriine braklmas,
2- Ortodoks tebaann himayesi.
Kk Kaynarca antlamas, Rusya'ya stanbul'da kurulacak Rus-Ortodoks kilisesini himaye etmek
hakkn tanyordu. Menikof, bu muahedeye dayanarak, Osmanl mparatorluu'ndaki Ortodoks
tebaann durumunu aklayan yeni bir antlamann yaplmasn istiyordu. Bu antlamaya gre ar,
Trkiye'deki on iki milyon Ortodoksun hmisi (koruyucusu) durumuna girecekti. Osmanl devlet
adamlar, bu tekliften rknce, Rus olaanst elisi, bir antlama yerine bir senet ile de bu iin
grlebileceini ileri srd. phesiz byle bir teklifin de kabul bir devletin hkmranlk haklaryla
uzlama kabul edemezdi. Menikof'un, mzakerelerin gizli tutulmasn istemesine ramen, durum
bir defa daha Franszlara ve ngilizlere bildirildi.
Menikof stanbul'a geldii sralarda ngiltere ve Fransa stanbul'da maslahatgzarlar tarafndan
temsil ediliyordu. Menikof'un tahakkm (bask) anlatan tavrlarnn Fuat Efendi'yi ekilmeye
zorlamas, maslahatgzarlarda Rus elisinin gizli maksatlar hakknda pheler uyandrmt. Rus
elisi grmelerin gizli olmasnda srar etmesine ramen sadrazam, maslahatgzarlar durumdan
haberdar etti. ngiliz mazlahatgzar Albay Rose, Rusya'nn harp amacnda gelien almalarn
hkmetine bildirdii gibi, mesuliyeti zerine alarak, Malta'daki ngiliz filosunun Boazlar
istikametine hareket etmesini emretti. Fransz mazlahatgzar, hkmetine stanbul'daki durumu
objektif bir ekilde aklamakla iktifa etti (yetindi). ngiliz hkmeti Albay Rose'un endielerini pay
etmekle beraber, filonun Malta'da kalmasn uygun buldu. Fransz hkmeti ise, bunun aksine
olarak, Fransz filosunu anakkale istikametinde hareket ettirdi. zinle memleketlerinde bulunan
ngiliz ve Fransz elilerine de sratle vazifeleri bana dnmeleri lzumu bildirildi.
Nisan 1853'te eliler stanbul'a vardlar. Osmanl devlet adamlarnn yreklerine su serpildi. ngiliz
elisinin stanbul'da byk kredisi vard. Sz Bb- l'den baka sarayda da nemle nazar-
dikkate alnrd. Stratford Redcliff, Osmanl hariciye nazrna Menikof'un Kutsal Yerler hakkndaki
dileklerinin adalete uygun bir yolda incelenmesini, Ortodoks tebaann ar himayesine girmesini
ama tutanlarnn da reddedilmesini tavsiye etti.
Eli bir taraftan da ngiltere'nin Akdeniz donanmasna Malta'dan anakkale'ye hareket etmesi iin
emir verdi. Fransz elisi De la Cour'a gelince, stanbul'a varr varmaz Menikof ile buluarak
Kutsal Yerler problemini grt. hafta iinde bu dikenli problem, Trkiye, Fransa ve Rusya
arasnda her taraf memnun brakan bir ekilde zld. Artk korkun anlamazlk ortadan
kalkm saylabilirdi. Fakat ite bu sralarda Rus elisi, Osmanl mparatorluu'ndaki Ortodoks
tebaann himayesinin Bb- l tarafndan bir senet ile tannmasn istedi. Mukabilinde de arn
dostluunu vaat etti. Kabul veya ret iin be gn de mhlet (sre) verdi. Bu arada Menikof
padiah ziyaret ederek, Dileri Bakanl'na Rifat Paann yerine Reit Paann getirilmesini
salad. Rus olaanst elisine Osmanl Devleti'ne sadk yksek rtbeli Rumlar tarafndan
yaplan telkin, Menikof'u bu son tedbire bavurmaya sevk etmiti. Hlbuki Mustafa Reit Paa,
Rusya'dan ok ngiltere ve Fransa'ya taraftar idi. Kald ki, Rusya'nn Osmanl Devleti ile
mnasebetlerini kesmeye kadar varabilecek korkutmalarn da kesin olarak bir harp iareti
saymyordu. Bununla beraber paa, bir harp kmas ihtimallerini de hesaba katarak hareket etti.
17 Mays'ta devlet adamlarndan ve ulemadan krk alt kiilik bir meclis kurdu. Meclis, son Rus
tekliflerini inceledikten sonra krk kiilik bir oklukla reddetti. kii yalnz tekliflerin kabul
lehinde reylerini kullanmlard. Rusya, Osmanl hkmetinin bu hareketini, mnasebetlerini
kesmek iin bir sebep olarak kabul etti. 19 Mays'ta Trkiye ile Rusya arasnda mnasebetlerin
kesildii halka iln edildi. Prens Menikof, stanbul'u terk etmek iin Bykdere'de kendisini
bekleyen vapura bindi. Frtna hareketini geciktirdi. stanbul'daki drt byk devlet elileri
toplanarak, Osmanl Devleti ile Rusya arasn bulmak iin Menikof nezdinde son bir teebbste
bulundularsa da bundan da bir fayda kmad. Maysn 21'inci gn prensi tayan vapur
Karadeniz'e ald. Bir gn sonra Rus eliliinin kaplarndaki kartall arma Rumlarn gzyalar
arasnda skld. On be gn sonra Rusya'dan gelen bir memur, Rus bavekilinin Osmanl
hkmetine bir mektubunu getirdi. Bunda Prens Menikof'un hareketi onanmakta idi. Halk bir trl
harbin balayacana inanmak istemiyordu.
Rusya ile mnasebetlerin kesilmesi zerine Osmanl Devleti harp hazrlklarna balad. Ruslarn
Karadeniz Boaz'n zorlamalar ihtimal iinde idi. Boaz mevzileri tahkim edildii gibi, stanbul'daki
harp gemileri de Bykdere'de sava dzenine konuldu. Silistre, Vidin, Rusuk kalelerinin daha
kuvvetli bir hle getirilmesi iin mhendisler gnderildi. Erzurum, Kars, Trabzon iin de muhasara
toplaryla sahra bataryalar gnderildi. Tophane ve baruthane gece gndz alr duruma kondu.
Birinci snf rediflerin toplanmas vilyetlere emredildi. Btn bu hazrlklarn parolas ''grlt ve
gsteriten saknnz, vazifenizi sessizce yapnz'' idi. Trk kamuoyu Rus korkutma ve tahkirleri
yznden harbi ak yrek ile kabul edecek bir heyecan seviyesi kazanmt. Gelecek hakknda
yllardan beri grlmeyen bir gven gsteriyordu. 1853 yl iinde imparatorluun trl
blgelerinden gelen 60.000 kiilik bir kuvvet, Trk vapurlaryla halka hi duyurulmadan Karadeniz
Boaz'ndan tand. Bu kuvvetler, Varna'dan Tuna boyunca ve Balkanlar'n daha baka nemli
harp yerlerine datld. Arnavutluk'tan, Bosna'dan, Makedonya'dan toplanan kuvvetler de snr
boylarndaki birlikleri kuvvetlendirdiler.
Osmanl hkmeti, sava ihtimallerine kar madd hazrlklar yannda manev hazrlklar yapmay
da ihmal etmedi. mparatorluun Hristiyan kamuoyunu da harbe taraftar yapmak gerekiyordu.
Devlet, bu ciheti salamak iin yaymlad bir fermanda, btn Hristiyan tebaasnn ''Rumlar dahil''
sadklna gvendiini belirttii gibi, Ruslarn Rum davasyla Osmanl mparatorluu'nun bana
dertler amalarndan, Rumlar katiyen sorumlu tutmadn da aklad. Bunun zerine Rum ve
Ermeni patrikleri, padiaha birer sadakat beyannamesi gnderdiler. Osmanl hkmeti, Avrupa
kamuoyunda da davasn kazanmak iin bu beyannamelerden faydaland. Zaten daha Kutsal
Yerler probleminin siyaset gndemine alnd ilk gnden beri Avrupa basn Trkler lehinde ve
Ruslar aleyhinde yazlar yazmaya balamt. Avrupa'nn koyu Katolik lemi, ilk defa olarak
dnce bakmndan Mslmanlarla Ortodoks Rusya aleyhine birlemi oluyordu. Fakat bu, belki
de harbin kopacana yzde yz inanlmadndan dolay idi.
ar Nikola, Rus ltimatomunun Bb- l tarafndan kabul edilmemesi zerine ne yapmak
dncesinde olduunu soranlara, ''Padiahn tokadnn acsn hl yzmde duyuyorum''
cevabn vererek, kuvvete bavurmak niyetinde olduunu aklamt. 22 Haziran 1853'te General
Gorakof komutasndaki Rus kuvvetleri, Eflk ve Budan'a girdiler. Bu, Osmanl Devleti ile Rusya
arasnda harp demekti. Fakat ar, Avrupa devletlerine gnderdii bir beyannamede harp
istemediini, Eflk ve Budan' igal etmekten maksat, Rusya'ya antlamalarla tannm olan
haklara sayg salamak olduunu aklad.
Trkiye, bu hareketi pekl bir harp sebebi gibi sayabilirdi. Fakat ngiltere'nin tavsiyesi zerine,
Rusya'y hareketlerinde haksz kartmak iin, mukavemet gstermemeye karar verdi. Rusya'nn
Eflk ve Budan' istil etmesi, Osmanl mparatorluu kadar Avusturya ve Prusya'y da
ilgilendiriyordu. nk bu iki devlet, Dou Avrupa'nn ve Balkanlar'n dengesi ile teden beri
megul oluyordu. Avusturya bu sebeple Rus hareketini protesto etti ve snrlarna kuvvet ymaya
balad. Prusya, Rusya ile dost olmasna ramen, Avusturya gibi protestoda bulundu. nk Rus
istilsnn genel bir Avrupa sava dourmasndan ve Fransa'nn Ren'e saldrmasndan
korkuyordu. ngiltere ile Fransa'ya gelince, Rusya'nn siyasetini tehlikeli ve karlarna aykr
grmekle beraber, henz harbe karar vermi deildiler. Bu sebeple Avusturya'nn, anlamazln
Viyana'da toplanacak bir konferansta zlmesi yolundaki teklifini kabul ettiler.
Viyana Kongresi, Temmuz 1853'te topland. Konferansa Avusturya, Prusya, Fransa ve ngiltere
itirak ettiler. Neticede Trkiye ile Rusya'nn arasn bulmak iin drt devlet temsilcileri arasnda bir
nota hazrland. ar, Prusya'nn srar zerine, notay kabul etti. Fakat Trkiye tarafndan da
herhangi bir deiiklik istenmeden, olduu gibi kabul edilmesini art kotu. Viyana notas
stanbul'da incelendi ve metinde birtakm deimeler yaplmadka kabul edilemeyecei kararna
varld. Bb- l'nin deimesinde srar ettii blmlerden balcas u idi:
''Rusya imparatorlar, Osmanl mparatorluu'ndaki Rum-Ortodoks kilisesinin imtiyaz ve
masunluunun korunmas iin ne zaman tavassutta bulunmularsa, padiahlar bu imtiyaz ve
masunluu yeni ve resm vesikalarla yenilemekten asla ekinmemilerdir.''
Rusya imparatorlarnn, din bakmndan bal bulunduklar bir kilisenin refah ve saadeti iin
tavassutta bulunmalarna hibir diyecek yoktu. Fakat yukarda iaret edilen blmde, Rum-
Ortodoks imtiyaz ve masunluunun Rus tavassutu ile korunduu manas kmakta idi. Hlbuki
Osmanl imparatorlar, daha stanbul'u aldklarnda, kendi arzularyla Rum-Ortodoks kilisesinin
imtiyazlarn tandklar vakit, Rusya'nn ortada henz ismi bile yoktu. Din bakmndan tam serbest
Trk siyaset anlaynn en gerek deeri idi.
ngiliz elisi, hkmetinden ald talimata uyarak, notann kabul edilmesini istedi. Fakat bu
mnasebetle zel dncesini de sylemeyi ihmal etmedi. Stratford Redcliff'e gre nota
reddedilmeliydi. Prusya elisi de bu dnceye ortak km bulunuyordu. Osmanl hkmetinin
kararna bu grle tesir etti. Bb- l, notay, metinde deiiklik yaplmak artyla, kabul
edebileceini Viyana'ya bildirdi. Byle bir cevab Viyana Konferans'ndaki temsilciler asla
beklemiyorlard.
ar, nceden bildirilmi olduu gibi, Bb- l tarafndan, notada yaplmas istenen deimeleri
kabul etmedi. Avusturya ve Prusya'nn bu hususta arn nezdinde yaptklar teebbsler de boa
gitti.
Bu sralarda slm kamuoyu stanbul'da kabarm bir durumda idi, Talebe-i ulmun harp lehinde
yapt nmayiler, halka ve hkmete tesir etti. 25 Eyll'de raan Saray'nda Mustafa Reit
Paann bakanlnda 160 devlet adam ile ulemay iine alan byk bir meclis kurularak durum
yeniden incelendi. Sonu gelmeyen devletler aras siyaset grmelerine nihayet verilerek, harp
durumunun kabul edilmesi iin padiahtan ricada bulunulmasna oybirlii ile karar verildi. 29
Eyll'de Abdlmecit bir hatt- hmyun ile meclisin ricasn kabul etti. Bu, Rusya'ya harp yaplmas
demekti. umnu'da bulunan Osmanl ordusu komutan mer Paaya gereken talimat verildi.
Paa, 4 Ekim'de, Rus ordular komutan Gorakof'a bir ltimatom vererek, on be gn iinde Eflk
ve Budan' boaltmasn istedi. Gorakof reddetti. Bunun zerine Trk ordusu Tuna'y gemek
iin harp haretlerine balad. Bu suretle Osmanl-Rus harbi balam.
Ruslar, Eflk ve Budan'da savunma durumunda kalacaklarn Avrupa'ya iln etmilerdi. Fakat bu
ilnlarnn deeri yoktu. Onlarn Balkanlar'da klsik hle gelmi bir harp pln vard. Frsat gelince
gerekletirmeye alacaklar muhakkakt. Buna gre Rus ordusun ilk amac Vidin olabilirdi. Bu
ehrin alnmas, Ruslara Ni-Sofya yolunu kazandracak ve Balkanlar' evirmelerini salayacakt.
Bu takdirde Ruslar, Yunanllarn ounluk olduu vilyetlerle balant kuracaklar ve Osmanl
hkmetine kar iyi duygular beslemeyen Yunan hkmeti ile el ele vereceklerdi. Bundan baka
Ruslar, Srplar ve Bulgarlar da Bb- l'ye kar ayaklandrarak, beraberlerinde harbe srklemek
niyetini kuruyorlard.
Rumeli'de Osmanl ordusu komutan mer Paa, zeki, bilgili ve anlayl idi. Ruslarn bu plnlarn
nceden grd. nlemek dncesiyle Tuna'y geerek Vidin'in, karsnda Kalafat' ald. Yalanc
bir manevra ile dman Oltenitza zerine ekti; gnlk bir muharebe sonunda Ruslar pek ok
l ve yaral brakarak ekildiler. mer Paa, Kalafat' savunmaya elverili bir duruma koyduktan
sonra Tuna'nn sa kysna kuvvetlerini ekti. Bu suretle dmann saldr pln nlenmi oldu.
Osmanl ordusunun bu hareketlerde gsterdii baar, yeni dzenin deeri hakknda salam bir
fikir vermektedir. Yenieri ordusunun baboluundan ve dzensizliinden, kt hatralardan
baka bir ey kalmamt.
Anadolu yakasnda Trklerle Ruslar arasndaki harp deiik hller gsteriyordu. Balangta Trk
ordusu baz baarlar salamaya muvaffak oldu ise de, sonradan Rus basks karsnda
Arpaay'n gerisine ekilmek zorunda kald. Rumeli'de ve Anadolu'da kazanlan baarlar,
imparatorluk umum efkr zerine ok iyi bir tesir brakt. Abdlmecit'e ''Gazi''lik unvan verildi.
Padiah bir aralk ordunun bana gemek arzusunu bile gstererek, kararghn Edirne'de
kuracan iln etti. Trk ordularnn kazand baarlarn uyandrd sevin ve heyecan ok
srmedi. Karadeniz'deki Trk donanmasnn Ruslar tarafndan yakld haberi stanbul'a gelince,
yrekleri endie ve tel kaplad.
Kasm aynn son gnlerinde yedi fregat, korvet ve iki buharla ileyen vapurdan kurulan bir Trk
filosu Batum'daki Trk kuvvetlerine erzak ve mhimmat gtrmek zere Karadeniz Boaz'ndan
kmt. Filonun frtnaya tutulmas zerine Osman Paa Sinop'a snma emrini verdi. Kasmn
yirmi yedinci gn Visamiral Nahimoff'un komutasnda sekiz saf harp gemisiyle iki fregat ve iki
buharla ileyen gemiden kurulan bir Rus filosu, Sinop ufuklarnda grnd. Ruslar, Trk filosunun
harbi kabul etmeyerek teslim olacan sandlar. Hlbuki Osman Paa, kuvvetinin azlna ramen,
muharebeyi kabul etti. Birka saat iinde Trk gemileri yok edildi. ki fregat havaya uuruldu.
Dierleri de batrld veya yand. Liman korumak iin vazifelendirilmi olan bataryalardan biri
mstesna, dierleri tahrip edildi. Ruslar, Sinop slm mahallesini atee verdikleri gibi, felketten
kurtulmak iin su stnde bocalayan er ve subaylar da yal paavra atarak yaktlar.
Visamiral Nahimoff, stn kuvvetleri sayesinde tam ve kesin bir zafer kazanm oluyordu.
Muharebenin balamasndan nce, Osman Paa tarafndan stanbul'a gnderilen Taif vapuru
ufuktan grd felketin havadisini stanbul halkna getirdi. Sinop felketi stanbul'da byk tel
ve heyecan uyandrd. Hkmet, olay kader ve ksmetin bir tecellisi olarak sayd iin, felketten
kimseyi mesul tutmad. Muharebe esnasnda gemilerini brakp kaan kaptanlar tam maala bir
mddet istirahat ettikten sonra, tekrar vazifeye alndlar. Sinop'un bombardman esnasnda
ehirden kaan vali de daha ehemmiyetli bir yere atand.
Sinop felketinden nemli politika neticeleri dodu. ngiliz elisi Stratford Redcliff olay rendii
vakit, ''Tanr'ya krler olsun harp balyor'' demiti. Eli, ngiltere ve Fransa'nn Rusya'ya kar
harbe girmesini oktan beri istemekte idi.
Sinop felketi, Fransa ile ngiltere'ye, Rusya'nn Karadeniz'deki kuvvetini anlamalar iin bir iaret
vazifesini grd. Artk stanbul ile Boazlar'n tehdit altnda bulunduu yolunda kimsede phe
kalmamt. Trk-Rus anlamazl bir defa daha Boazlar yznden bir Avrupa problemi hline
geldi. ngiltere'de ve Fransa'da basn, harp lehinde yazmaya balad. Fransz ve ngiliz
hkmetleri, daha Ekim aynda, ar anlamaya yanamazsa Trklere yardm edeceklerini vaat
etmilerdi. Nitekim, bir mddet sonra ngiliz ve Fransz donanmalar, szde padiah bakentinde
bir isyana kar korumak fakat, gerekte Boazlar'n savunmasna itirak etmek iin, anakkale
Boaz'n geerek stanbul nlerine gelmilerdi. Bb- l ile Fransa ve ngiltere hkmetleri
arasnda henz bir ittifak olmad iin, halk bu filolarn padiah tarafndan kiralandn sanmakta
ve Rusya'ya kar giriilen harpte muzaffer olunacana inanmakta idi. Rus ar, ngiliz ve Fransz
donanmalarnn anakkale Boaz'n gemelerini protesto etti. Avusturya ve Prusya, 1841
Boazlar antlamasn imzalam olmalarna ramen, kendilerini bu problemde Rusya kadar ilgili
grmedikleri iin seslerini karmadlar. Sinop felketinden sonra Kralie Viktorya ile Napolyon III,
Osmanl mparatorluu ile Rusya arasnda bulunan anlamazl zmek iin tavassut (araclk)
teklif ettiler. ar Nikola reddetti. Bunun zerine Londra ve Paris kabineleri, Rusya'ya bir ltimatom
verdiler. Bunda, Eflk ve Budan'n derhl boaltlmasn, Osmanl mparatorluu'nun mlk
tamlnn tannmasn, Ortodoks tebaa zerinde himaye iddiasndan vazgeilmesini istediler. Eflk
ve Budan'n boaltlmamas harp sebebi olarak kabul edilecektir. Buna karlk da Osmanl
mparatorluu, aadaki dzeni yrrle koyacaktr:
Vatandalar kanun nnde msavi olacak. Osmanl tebaas iin cins ve mezhep farklar
gzetilmeksizin btn devlet memurluklar ak bulunacak. Mahkemelerde Hristiyanlarn ahitlii
Mslmanlarnki gibi muteber saylacak. mparatorluun her tarafnda karma mahkemeler
kurulacak. Hristiyan tebaann vermekle devli tutulduu hara kaldrlacak.
ar, ltimatomu reddettikten baka, ordularna Tuna'y amak emrini verdi (9 ubat). ngiltere ve
Fransa bunun zerine Rusya'ya harp atlar (12 Mart 1854). Fransa ve ngiltere, Kromvel'den beri
ilk defa olarak mterek bir dmana kar birlikte hareket etmeyi kararlatryorlard. Rusya'y
emberlemek ve harbi geniletmemek iin mttefikler antlama ile harp amalarn belirttiler.
stanbul muahedesi ile ngiltere ve Fransa, Osmanl Devleti'nin toprak btnln garanti etmeyi
ve Osmanl mparatorluu'nda hkmete yeni dzen yaptrlmasn salamay ykleniyorlard (12
Mart).
Londra antlamasyla ayn iki devlet, Osmanl mparatorluu'nda zel karlar salamak niyetinde
olmadklarn akladlar. 15 Nisan protestosu ile de Avrupa'nn be byk devleti (ngiltere,
Fransa, Osmanl mparatorluu, Avusturya-Macaristan mparatorluu, Prusya) gelecek barta
prensiplerini kararlatrdlar: Osmanl topraklarnn taml, Eflk ve Budan'n boaltlmas,
padiahn tebaasna haklar veren yeni bir ferman vermesi (15 Nisan).
Bu antlamalarla Rusya tek bana devlete kar sava yapmak durumunda kalyordu.
Rusya ile mttefikler arasnda harp yaplan alanlar, Osmanl mparatorluu'nun Rumeli ve Anadolu
kylarndan baka, Krm ve Baltk oldu. Ruslar, harbe kutsal bir karakter vermeye altlar.
Balkanlar'a szan Rus ajanlar, Ortodoks tebaaya, arn stanbul'u Yunanllara kazandrmak iin
silha sarldn yaydlar. Bu propagandann tesiri grld. Rumlar arasnda gln inanlar
azdan aza dolamaya balad. Bir yl iinde Osmanl hkimiyetinin sona erecei ve patriin
Ayasofya'da yin yapaca rivayetleri en ok Rum vilyetlerinde kredi kazanmaya balad. Epir'de,
Etolya'da ayaklanmalar oldu. syan hareketi az zamanda Tesalya'da da yayld. Yunan hkmeti,
halkn bu psikolojisinden faydalanmak istedi. Asker hazrlklara balad ve etelerin Osmanl
topraklarnda almalarn himaye etti. Osmanl mparatorluu ile ngiltere ve Fransa, Atina
hkmetine nasihatlerde bulundularsa da, bir tesiri grlmedi. Bunun zerine Franszlar Pire'yi
igal ettiler ve mttefikler Yunanistan'n abluka altna alndn iln ettiler. Yunanistan bu bask
altnda tarafsz kalacan vaat etmek zorunda kald.
Yunanistan'n tarafsz kal, Ruslar, hesaba kattklar bir kozdan mahrum etti. Ruslar Tuna
kylarnda mit ettikleri gibi kesin bir baar kazanamadlar; harp iki taraf iin deiik olarak srd.
28 Ocak 1854'te Ruslar genel bir saldra getiler. Tuna'y, Kalas', brail ve smail'i de geerek
Dobruca'y almaya muvaffak olduklar gibi, bir Osmanl ordusunu yenerek Silistre'yi kuatmaya da
muvaffak oldular. Silistre'de Trkler parlak bir savunma yarattlar. Topu feriki Musa Paa, on bin
askerle kendisinden kat kat fazla dman kuvvetlerine kar koydu.
Yalnz Mays iinde alt Rus saldr pskrtld. Musa Paa bunlarn birinde, bir gllenin isabeti
ile ehit oldu. Savunanlarn son kuvvetlerini sarf ettikleri bir zamanda ngiliz ve Fransz kuvvetleri,
Trklere yardm etmek zere, nceden km olduklar Gelibolu'dan Varna'ya geldiler. Bu srada
Avusturya'da Rusya'y tehdit etmeye ve Eflk ve Budan' boaltmak iin zorlamaya koyulmutu.
Ruslar Silitre'yi brakarak ekildiler, hatta Tuna'y gerisin geri dnerek btn Eflk ve Budan'
boaltmaya baladlar. 30 Eyll'de Bb- l Avusturya arasnda Eflk ve Budan'n mukaddeleri
(gelecei) iin bir antlama yapld. Buna gre, Avusturya, harbin sonuna kadar Eflk ve Budan'
igal ederek onu her saldra kar koruyacakt. Avusturya, bylece Tuna zerinde hkim rol
oynayacak bir durum elde etmi oluyordu. Fakat ne de olsa Rusya ile dvlen cephelerden biri
tasfiye edilmi oldu. Mttefikler bundan sonra Rusya'y bara zorlamak iin Krm'a saldrmay
uygun buldular.
Krm seferinin baar ile son bulmas, baar salayacak olduktan baka, bu barn gelecek iin
devaml ve salam olmasn da temin edecekti. nk Krm, Rusya'nn Boazlar istikametinde,
Akdeniz devleti olmak iin kulland deniz ve kara kuvvetlerinin tersanesi ve deposu idi. Rusya'nn
Krm'daki kuvvetlerinin yok edilmesi veya zedelenmesi, bar antlamalarnn maddelerinden ok
Rusya'y barsever yapacakt. Bundan baka, Krm seferinde mttefik devletten her birinin
zel kar da salanacakt.
Osmanl mparatorluu, Rusya'nn Akdeniz filosunun dourduu korkunun basks altnda
bulunuyordu. Bu filonun tahrip edilmesiyle Osmanl bakentinin gvenlii salanacakt; ngiltere'nin
Hint yollarnn emniyeti temin edilecek, Fransa'nn da Akdeniz'de ticaret karlarn suya
drmeye alan bir silh ortadan kalkm olacakt.
Mttefik devletler, Krm seferinin ksa sreceine ve zaferin kesin olacana inanyorlard.
Hlbuki seferin kendine gre glkleri vard. ngiltere ve Fransa ordular, Avrupa'daki slerinden
yelken gemisi ile on sekiz gnlk bir mesafede dvmek zorunda idiler. Kuvvetler byle bir sefer
iin madd ve manev bakmdan hazrlanm olmad gibi devletin deniz ve kara kuvvetleri
arasnda harbin abuk bitirilmesi iin balca rol oynayacak ibirlii ile komuta birlii de
salanlamamt. Trk kuvvetlerinin banda aslen Hrvat olan mer Paa, Fransa ordusunun
banda, kariyerinin nemli ksmn Afrika'da geirmi olan Saint Arnaud, ngiliz kuvvetlerinin
banda da imparatorluk harplerinden kalma, ihtiyar Lord Raglan bulunuyordu. 89 harp gemisinin
refakatinde 267 tat gemisi Krm'a 30.000 Fransz, 21.000 ngiliz ve 60.000 Trk askeri kard
(20 Eyll 1854). Bu kuvvetler karsnda ancak 51.000 Rus bulunuyordu. 32 Rus harp gemisiyle
Sivastopol esasl bir ekilde mdafaa edilmekte idi. Rusya'nn souk k ve trl bulac
hastalklar, mttefik ordusuna ilk darbeleri indirdi. Ruslarla savaacak yerde, binlerce subay ve er,
hastalkla savamak zorunda kaldlar. Fransz kuvvetleri komutan St. Arnaud lenler arasnda idi.
Yerine Canrobert geti.
Mttefiklerin balca amac Sivastopol'u almakt. Mttefikler Sivastopol yolunu kapayan Menikof
kuvvetlerini Alma'da ezmeye muvaffak oldular. Fakat Rus komutanl, harp gemilerinin bir ksmn
batrarak limann deniz cihetinden (ynnden) gvenliini salad. Albay Totloben'nin yapt
toprak tabiyelerle de ehrin kara taarruzlarna kar savunmas kolaylatrld. Bunun zerine
ehrin devaml ve metotlu olarak kuatlmasna lzum hasl oldu. Ruslar, mttefik emberini
yarmak iin sk sk saldr yaptlar. Balkova (25 Ekim 1854), nkerman (5 Aralk), bu saldrlarn
en nemlilerindendir. ngilizler bu muharebelerde kuvvetlerinin ve en ok svarilerinin mhim
ksmn kaybettiler. K gelince, harpi kuvvetler arasnda normal bir mtareke devri balad. Bu
esnada Piyemonte hkmeti, Rusya'ya kar harbe girerek, Krm'a on be bin kiilik bir kuvvet
gnderdi.
1855 ylnn baharnda mttefikler 140.000 kiilik bir kuvvet ve yeni komutanlarla (Canrobert'in
ekilmesi zerine Pelissier, Lord Raglan'n koleradan lmesiyle yerine Simpson gemiti) harbe
tekrar baladlar. Dmann balca dayanan tekil eden Malakof tabiyesinin Yeiltepe mevkii, 7
Haziran'da zapt edildi. Ruslarn, savunanlar kurtarmak iin gnderdikleri kuvvetli bir ordu Trakir'de
ezildi (12 Austos). Sivastopol bundan sonra geceli gndzl bombardmana tbi tutuldu. Ruslarn
gndelik zayiat 1.000 kiiye varmakta idi. 4-7 Eyll'de, genel bir saldrtan sonra Sivastopol'u
savunan Malakof tabiyeleri zaptedildi. 10 Eyll'de mttefikler harabe hline gelmi olan Sivastopol
ehrine girdiler. ngilizler liman, doklar, tersaneyi tahrip ettiler. Krm'da bu zafer kazanld
srada mer Paa Ruslar Eupatoria'da kesin bir yenilgiye uratt. Ruslarn bir tek baars Kars'
almalar oldu (22 Aralk 1855).
Mttefiklerin baarlar, Nikola'nn lm ve yerine Aleksandr II'nin gemesi, Ruslarda harbi zaferle
bitirme mitlerini silmi sprmt. Yeni ar, erefli bir bar yapmaya hazr olduunu bildirdi.
Avusturya, Rusya'ya verdii bir ltimatomda bar iin u artlar ileri srmt:
Ruslarn Eflk ve Budan zerindeki iddialarndan vazgemeleri; Osmanl mparatorluu'ndaki
Hristiyan tebaa hakknda antlamalarla tannm olan haklarn yenilenmesi ve padiahn tebaas
zerindeki haklarnn tannmas; Tuna'da gidi geli serbestlii ve Karadeniz'in tarafszl.
ar, Avusturya ltimatomundaki esaslar dairesinde bar yaplmasn kabul etmek zorunda kald.
Bunun zerine bar antlamasnn hazrlanmas iin Paris'te bir kongrenin toplanmas
kararlatrld.
Paris Kongresi'nin arifesinde harpi devletlerin durumu udur:
Osmanl mparatorluu, Rusya'nn iki yl nce korkutucu tavrlarndan kurtulmutur. Trk ordular
Tuna zerinde, Kafkas cephesinde ve Krm'da yaptklar harplerde, Trkiye'ye Rus ar tarafndan
verilmi olan ''hasta adam'' teriminin yerinde olmadn gstermilerdir. Osmanl Devleti,
mttefiklerinin yardmyla, geici bir zaman iin de olsa, topraklarnn gvenliini salamtr.
Osmanl devlet adamlar ve halk istikbale gvenle bakyorlar.
Rusya, Osmanl mparatorluu'nun Balkan topraklarndan bir ksmn almak veyahut Trkiye'deki
Ortodoks tebaann hmisi durumuna gelmek istemi, fakat bu yzden ngiltere'nin ve Fransa'nn
Trkiye tarafndan karak harbi Rus topraklarna nakledeceklerini hi tahmin etmemiti.
Tahminlerinin dnda srklendii Krm muharebesinde Rusya, mttefiklere nazaran, defa
daha para ve insan kaybetmiti. Devletin maliyesi, halk psikolojisi, harbi srdrmeye veyahut yeni
bir harbe girmeye elverili deildi. Kald ki, Ruslar yeni bir harpte Lehistan, Finlandiya, Krm ve
Kafkaslar kaybetmekten korkmaya balamlard.
Fransa, harbin sonunda, harbin balangcnda olduu kadar harp yapma isteklisi deildir. ki sava
yl iinde Fransa'nn harp dncelerinde deimeler olmutu. Napolyon III, milliyetilik
cereyanlarnn ampiyonu durumunu almt. Lehistan'n Rusya'dan, Macaristan'n ve talyan
topraklarnn Avusturya'dan ayrlmasn arzu ediyordu. Napolyon III, bu ilerde olsun, hreti Ren
zerinde genilemekte olan ngiltere'nin kendisine yardm etmesini istiyordu.
ngiltere'de halk ve mebuslar arasnda harbin devamna taraftar olanlar vard. Hkmet byk
hazrlklar yapm, Krm'da pek ok telefat vermi, fakat ngiliz eref ve haysiyetinin gerektirdii
zaferler salanmamt. Palmerston ise, Rus donanmasnn yaklmasn ve Karadeniz'in tarafsz
hle konulmasn ngiltere iin bir avantaj sayyordu. Umum efkrn okluu Palmerston'un
dncesine ortakt. ngiltere, Fransa'y Avrupa'da zel karlarn salamak iin tutmak niyetinde
deildi. Devletler byle bir durumda iken Paris Kongresi ald.
Paris Kongresi'ne Osmanl Devleti, Rusya, ngiltere, Fransa, Piyemonte'den baka Avusturya ve
Prusya da itirak ettiler.
Osmanl Devleti, tarihinde ilk defa olarak devletleraras bir kongreye Avrupa devletleriyle eit
haklara malik olarak itirak ediyordu. Piyemonte, Paris Kongresi'nden nce byk devletler
arasnda yaplan herhangi bir toplantya arlmamt. Prusya, mttefikler safnda Rusya'ya kar
harbe girmemi olduu halde, Boazlar problemi hakknda 1841'de Londra antlamasn
imzalad iin, Paris Kongresi'ne ye gndermeye davet edilmiti. Kongreye her hkmet sekin
yeler gnderdi. Osmanl heyeti li Paann bakanlnda Paris elisi Mehmet Cemil Bey,
Yelkenci Afif, divan tercman Nurettin ve daha baka ktiplerle tercmanlardan kurulmutu.
Fransa'y Dileri Bakan Kont Walevski, ngiltere'yi Lord Clarendon, Avusturya'y Kont Buol,
Rusya'y Prens Orlof, Piyemonte'yi Kont Kavur, Prusya'y Baron Manteufel temsil ettiler.
Mttefikler sava meydanlarnda ve ara kar gstermi olduklar birlii bar masas etrafnda
gsteremediler. Osmanl Devleti ve ngiltere, Rusya'ya ar artlar koulmasn istiyorlard. Fakat
Fransa buna taraftar deildi. Napolyon III, Osmanl mparatorluu'nun Fransa'dan ok ngiltere'ye
eildiini grerek ve Avusturya ile Prusya'nn beraberce hareket etmelerinden gocunarak Rusya'y
okamaya ve ona gelecekte bir Fransz-Rus antlamasnn mmkn olduunu duyurmaya gayret
ediyordu. Kongrenin bakan Kont Walevski de imparatorunun dncesine ortak karak, Rus
yelerinin sempatilerini kazanmak iin onlar, ''Sava alannda kazanamadnz an ve eref
tacn siyaset alannda kazanacanza eminim'' szleriyle karlamt. Ruslar, Fransa'nn bu
dnekliinden faydalanarak, Kaynarca antlamasyla kazanp sonraki antlamalarla yeniledikleri
imtiyazlarn bir ksmn olsun kurtarmak istedilerse de, Osmanl ve ngiliz yelerinin kar koymas
yznden iddialarndan vazgetiler. Buna karlk da ngilizlerle Trkler arasnda nceden
kararlatrlm olan ar artlar hafifletilirdi. Neticede bar antlamas aada gsterilen
hkmlerden kurularak imzaland (30 Mart 1856).
Tanzimata gelinceye kadar, Osmanl Devleti, Avrupa siyasetinde nemli bir denge rol
oynamasna ramen, Avrupa'da geen devletler genel haklarndan faydalanmay ne dnm ve
ne de istemiti. Fakat Tanzimat ile hzlaan Batllama devrinde Osmanl dileri bakanlar,
yabanc devletlerle olan anlamazlklarda devletler genel haklar prensiplerini, davalarn
savunmak iin kullanmak istemilerdi. Yabanc devletler de Osmanl Devleti'nin bu haklarndan
faydalanamayacan ileri srmlerdi.
Osmanl Devleti'nin, devletler genel haklarndan faydalanamamas en ok Rusya'nn iine
yaramakta idi. arlarn ulu orta imparatorluk ilerine karmalar ve Hristiyan tebaann hmisi
sfatn taknmalar, buna aka iaret etmektedir. Rusya gibi Osmanl mparatorluu'na komu
olmayan ve onun kadar kuvvetli Osmanl Devleti zerine bask yapamayacak durumda olan
Fransa ve ngiltere, dier Avrupa devletlerini pelerinden srkleyerek ve sadece bir mvazene
(denge) dncesiyle Osmanl mparatorluu'nun devletler genel haklar bakmndan Avrupa
devletleri arasna alnmasn Paris antlamasnn yedinci maddesiyle tespit ettiler.
''Hametl Franszlarn imparatoru ve hametl Avusturya mparatoru ve hametl Byk Britanya
ve rlanda Birleik Krall kraliesi ve hametl Prusya kral ve hametl btn Rusyalar
mparatoru ve hametl Sardunya kral, Osmanl hkmetinin Avrupa devletleri haklarndan ve
Avrupa devletleri konseyinden faydalanmasn kabul ettiklerini iln ederler. Ad geen
hkmdarlardan her biri, Osmanl Devleti'nin egemenliine ve topraklarnn tamlna sayg
gstermeyi kabul ederler ve saygnn devam edecei yolda birbirlerine kefil olurlar. Bu sebeple bu
kurala aykr her hareketi genel menfaatle ilgili bir mesele gibi sayacaklardr.''
Antlamann sekizinci maddesi, Osmanl Devleti ile antlamay imzalayan devletlerden biri veya
birka arasnda bir anlamazlk kt takdirde, anlamazln zlmesi iin tutulacak yolu yle
gstermektedir:
''Osmanl Devleti ile antlamay imzalayan devletlerden biri veya birka arasnda anlamazlk
karsa, Osmanl Devleti ve onunla ihtilfl taraf, kuvvete bavurmadan nce muahedeyi imzalam
olan dier devletlerin araclna bavuracaklardr.''
Antlamay imzalayan devletler, Rusya'nn gelecekte Osmanl mparatorluu'ndaki Hristiyan halkn
kar iin herhangi bir mdahalesini nlemek iin antlamann dokuzuncu maddesiyle padiahn
Hristiyan tebaas iin verdii bir ferman deerlendirdiler.
''Tebaann refah ve saadetini balca i bilen padiah, rk ve din fark gzetmeksizin, tebaasnn
durumunu dzenlemek iin bir ferman vermekle, imparatorluundaki Hristiyan ahali hakknda da
yksek ve cmert dncelerini ifade buyurduklar gibi, bu yoldaki dncelerinin yeni bir delilini
gstermi olmak iin bu ferman, kendiliinden, antlamay hazrlayan devletlere gndermeyi
uygun bulmulardr. Antlamay imzalayan devletler, bu fermann yksek deerini kabul ederler.
Bu fermann padiahn ne kendi tebaas ile olan mnasebetlerine ve ne de Osmanl Devleti'nin i
idaresine, antlamay imzalayan devletlere teker teker veya toplu olarak mdahale etmek iin bir
hak ve salhiyet vermeyecei tabidir.''
Antlama, toprak hkmleri bakmndan, harpten nceki durumu temel olarak kabul etti. Harpi
taraflar, harp iinde alm olduklar topraklar geri vereceklerdi. Bundan baka, 1841 Londra
antlamasyla Boazlar hakknda kabul edilmi olan hkmler de aynen yenilendi. Karadeniz'e
gelince, bu hususta ilk defa olarak u hkmler kondu:
''Karadeniz tarafsz hle getirilecek. Btn milletlerin ticaret gemilerine ak, fakat harp gemilerine
kapal bulunacak. Osmanl Devleti ve Rusya, Karadeniz kylarnda ne tersane, ne de donanma
bulundurmayacaklar. ki devlet, kylarda gvenliin korunmas gerekli olduundan, hafif sava
gemilerinin saysn aralarnda zel antlama ile kararlatracaklar. Bu zel antlama, Paris
antlamasna eklenecek ve onun bir blm gibi saylacaktr.''
Tuna nehrinde gidi geli serbesttir. Bu serbestlik antlamay imzalayan devletlerin yelerinden
kurulan bir komisyon tarafndan yrtlecek ve kontrol edilecektir.
Tuna nehri deltasnn 1828'de Rusya'ya katlm olan ksm Budan'a eklenecek, Eflk ve
Budan'n i ilerindeki muhtarl toplu kefillik altna alnacak ve imzalayan devletlerden hibirinin
burada zel bir himaye kurmasna yer verilmeyecektir. Eflk ve Budan'n i idaresinde
muhtariyetin mul, zel bir Avrupa komisyonu tarafndan tertiplenecektir. Hristiyanlarn i
idaresinde de kendi kendini idare etme usulleri gelitirilecektir.
Paris antlamasyla son bulan Krm harbinin taraflara salad krlar ve zararlar unlardr: Yakn
sebebi Kutsal Yerler problemi olan Krm harbinde yenen ve yenilen taraflarn insan kayb pek
bykt. Bu can kayb yannda pek ok servet de yok olup gitmiti. Antlamann Avrupa iin
nemi, Rusya tarafndan bozulan devletler aras dengeyi kurmak olmutu.
Paris antlamas ilk bakta Osmanl mparatorluu'nun karna uygun bir durum yaratt.
Grnte gelecek iin Rus tehlikesi ortadan kalkt. Osmanl Devleti'nin, devletler genel
haklarndan faydalanmak hakkn kazanmas ve Avrupa devletleri konseyine kabul edilmesi,
Osmanl topraklarnn byk devletlerin kefillii altna konulmas, deeri olan moral prensiplerdi.
Fakat Avrupa devletlerinin kendi aralarnda bile bu prensiplere pek sayg gsterdikleri yoktu. Bu
sralarda Avrupa byk devletlerinin gelimekte olan endstrileri iin hammadde ve pazar bulma
siyasetine girimeleri, devletler aras siyasetin hzla gelimesine sebep oluyordu. Byle olduu iin
de Paris antlamasnda Osmanl mparatorluu'nun varlnn salanmas iin konulmu olan
maddeler, kt zerinde kalmaya mahkmdu. Deil yalnz Rusya ve Fransa, fakat ngiltere bile bu
antlamann ekline ve ruhuna aykr hareketlere girimekten ekinmeyecekler ve antlama
yokmu gibi hareket edeceklerdir.
Paris kongresine harbi kazanan devletlerden biri olarak itirak etmi olan Osmanl Devleti,
Karadeniz'de malp Rusya'ya ykletilmek istenen durumu kendisi iin kabul etmeye zorlanmt.
Karadeniz'in tarafsz olarak kabul edilmesi, malp Rusya iin ne kadar tabi idi ise, galip devlet
durumunda olan Trkiye iin o kadar hakszd. Padiahn tebaasna slahat vaat eden fermannn
antlama metnine sokulmas da Osmanl Devleti'nin zararna idi. nk byk devletler,
imparatorluun i ilerine karmamay yklenmi olmalarna ramen, bu fermana dayanarak,
devaml ekilde Osmanl Devleti'ni basklar altna alacaklar ve slahatn kendi gr ve karlarna
gre yrtlmesini isteyeceklerdir. Hatta gn gelecek, bu slahatn yaplmasnda kendi uzmanlarn
ve usullerini bile zorla kabul ettireceklerdir. Szn ksas, Paris antlamas tatbik deerinden
mahrum maddeleri ve kt niyetle yrtlmeye elverili hkmleriyle, Osmanl mparatorluu'nun
gelecei iin bir garanti olmaktan ok, bir sr siyas anlamazlk ve rekabetin tohumlarn
tamakta idi. Osmanl Devleti'ne salad bar devri bu sebeple ksa mrl ve buhranl oldu.
ngiltere, Krm harbine karmakla, Akdeniz ve Hindistan'a giden ticaret yollarna verdii nemi
gstermi oldu. Rusya'y yenen devletlerden olmasna ramen, ngiltere'nin Paris antlamasyla
kendisine hibir toprak kazanc salamad gz nnde tutulursa, bu nem daha iyi anlalm
olur. Rusya'nn Karadeniz'deki tersaneleriyle harp gemilerinin yok edilmesi, ngiltere'nin
smrgeleri ve Akdeniz ticareti iin deerli bir garanti idi.
Fransa'nn kazanlar da ngiltere'ninkiler gibi siyas olmaktan ok ekonomik idi. Napolyon
Bonapart devrinden beri, Fransa, Akdeniz'deki yerine Rusya'nn gz diktiinin farknda idi. Kutsal
Yerler problemi bile gerekte Rusya'nn Boazlar ile Dou Akdeniz'deki karlarn salamak iin
ortaya atlm bir bahaneden ibaretti. Bu sebeplerdir ki, Rusya'nn Paris antlamasn imzalamas,
Fransa'nn Dou Akdeniz'de Rus yerlemesinin endielerinden kurtulmak manasn tayordu.
Fransa, bundan baka, Napolyon Bonapart devrinde kendisine kar kurulmu olan devletler
cephesini de kesin olarak paralam bulunuyordu. Paris antlamasnn Paris'te imzalanmas,
Napolyon III'e Avrupa'da stn bir durum salyordu. Piyemonte, Krm harbine Fransa'nn telkini
ile girmi idi. Piyemonte yeleri Paris kongresinde ikinci derecede kalmakla beraber, talyan birlii
fikrini byk devletler yelerine yaymaya muvaffak oldular. talyan topraklarnn bir ksmna sahip
olan Avusturya, her ne kadar talyan badelegesi Kavur'un bu yoldaki almalarn protesto etti ise
de, konferans konumalar dnda, talyan birlii problemi Avrupa siyasetinin gndemine alnm
oldu.
Rusya, Krm muharebesinde iki yl drt mttefik devlete kafa tutmakla hatr saylr bir kuvvet
olduunu gstermeye muvaffak olmutu. Her ne kadar Sivastopol'da donanmas ve tersaneleri
yakld ise de, kara kuvvetleri kesin olarak imha edilmedi. ar, Paris antlamasn kuvvet nnde
boyun eerek ve kt niyetle imzalad. Rusya, Osmanl mparatorluu'na Paris antlamasndan
nce imzalatm olduu antlamalarla salam bulunduu karlar kaybetti. Tuna nehrinde geli-
gidiin devletler aras bir stat altna alnmas ve Eflk-Budan Muhtarl'nn Avrupa byk
devletleri tarafndan garanti edilmesi ile Balkanlar istikametinde snrlarn geniletmek artlarn
elden kard. Padiahn, Paris antlamasna eklenen Islahat Ferman ile de Osmanl
mparatorluu'ndaki Hristiyan tebaann avukatln yapmak durumundan kt.
Rusya, antlamann Osmanl Devleti'ni koruyan maddeleri karsnda, Osmanl
mparatorluu'ndaki emellerini gerekletirmeyi sonraya brakt. Fakat Avrupa'da uygun artlar yer
alncaya kadar bo vakit geirmek istemedi. Dou Asya'da ilek bir politikaya giriti. Burada da
tpk Dou Akdeniz ile Boazlar'da olduu gibi ngiltere'ye rastlad.
Paris antlamasnn mr, 1856'da, yani imzaland gnde, Avrupa'da mevcut olan artlarn
devamna bal idi. ngiltere ile Fransa'nn dost olmalar ve Osmanl mparatorluu'nun toprak
btnlnn korunmas yolundaki dncelerinde devam etmeleri gerekiyordu. Hlbuki Paris
antlamasn takip eden yllarda, Avrupa'nn artlar deimeye balad. O vakte kadar mill
birliini henz tamamlamam olan iki devlet, talya ve Almanya, birliklerini salamak ve byk
devletler arasna karmak yolunda ilerlemeler kaydetti. ngiltere zaten milliyet hareketlerinin
gelimesini karlarna uygun gryordu. e karmad. Fransa, talya'nn ve Almanya'nn
birliklerini salamalarna taraftard. nk her iki devlet bu davalarnda Avusturya ile harp yapmak
zorunda idiler. Napolyon III, Rusya'dan sonra Avusturya'nn ezilmesini karlarna uygun
buluyordu. Fakat evdeki hesap arya uymad. talya'nn Fransa ile birlikte Avusturya'y yenmesi
bu devleti zayflatt. Prusya'nn zayflayan Avusturya'y yenmesi de (1866) Avrupa'da Prusya'y
birinci snf bir devlet hline getirdi. Fransa hegemonyay Prusya'ya kaptrmamak iin 1870'te
yapt harpte yenilince, Paris antlamasyla Avrupa'da kurulmu olan denge yklm oldu. Rusya,
yeni siyaset artlarndan faydalanarak, antlamann Karadeniz'le ilgili blmlerine kar sesini
kartmak iin bekledii frsat bulmu oldu.

VII. ISLAHAT FERMANI (28 UBAT 1856)

Islahat Ferman, Krm harbinin son yllarnda hazrlanarak Paris antlamasnn imzalanmasndan
alt hafta nce Bb- l'de btn bakanlar, yksek memurlar ve eyhlislam, patrikler, hahamba
ve cemaatlerin ileri gelenleri nnde okunarak iln edildikten sonra, Paris antlamasn
hazrlamakta olan devletlere bildirildi.
Islahat Ferman, Glhane hatt- hmyunu gibi, Osmanl mparatorluu'nda yaplmas
kararlatrlan yeni bir dzenin prensiplerini ve genel hatlaryla programn iine alr; Tanzimat
devrinin bir merhalesi olarak kabul edilirse de, hazrlan ekli, yaps ve tesirleri itibaryla ondan
birok noktalarda ayrlr.
Glhane hattnn balatt Tanzimat dzeni, Osmanl devlet adamlarnn teebbs ile ve n
plnda siyas dnceler olmakszn sadece imparatorluun messeselerini yeniletirmek
maksadyla tertiplenmiti. Ordunun yeni bir dzene sokulmas, imparatorluun mlk idaresinde
standart bir eyalet taksimatnn kabul edilmesi, devlet rasnn ve vilyet meclislerinin kurulmas,
ceza kanununun hazrlanmas, medresenin yannda Avrupa rneinde okullar almas, karma
mahkemelerin kurulmas, ticaret kanununun kabul gibi byk apta iler, Tanzimatn baarlar
idi. Bu baarlar, imparatorluu tam manasyla modern bir kla koymaktan uzakt. Fakat
Tanzimat'tan nceki durumuna gre, Osmanl messeseleri bu kla yaknlam bulunuyorlard.
Avrupa devletleri ve en ok Rusya, Tanzimat imparatorluun tebaas iin yetersiz gryorlard.
Rus kylsnn Osmanl kylsnden daha ok hak sahibi ve refahl olmamasna ramen, Rus
ar, politika maksatlar ile, Osmanl Ortodokslarnn hmisi roln kendisine pek yaktrmakta idi.
ngilizlerle Franszlar da, idealizm arkasnda saklanan zel dnceleri Hristiyan tebaa iin yeni
haklar verilmesinde Rusya'nn dncesine ortak kyorlard. Krm harbi ilk bakma gre, Ruslarla
Franszlarn Katolikler ve Ortodokslar iin ayr ayr istikametten ayn amaca yneltilen karlar
salamak iin yaptklar almalardan domutu.
Krm harbinin sonlarna doru, bar ihtimalleri belirince, mttefik devletler, bar konferansnda
Rusya'nn Osmanl mparatorluu'ndaki Hristiyan tebaa karna diye, siyas manevralar evirerek,
Avrupa'nn Hristiyan kamuoyundan para toplamasn nlemeyi dndler; 1 ubat 1855'te
Viyana'da, Avusturya, ngiltere ve Fransa arasnda, gelecek bar grmelerine temel devini
grecek prensipler grld; bunlar arasna Osmanl mparatorluu'ndaki Hristiyan tebaann hak
ve imtiyazlarnn aklanmasn isteyen bir madde kondu. Bu maddenin programlatrlmas
yolunda, mttefik devletler arasnda yaplan tartmalar neticesine u tezler ortaya atld:
Trk tezi: Osmanl mparatorluu'ndaki Hristiyan tebaaya verilen hak ve imtiyazlar, Fatih Sultan
Mehmet devrinde balar. Bu hak ve imtiyazlar iki blmdr. Birinci blm, din ynnden olanlarn
iine alr. Bunlar vicdan hrl ile ilgili olduundan, Bb- l yenilemeye daima hazrdr. kinci
blm ise meden haklarla adalet ve muhtariyet hususundaki imtiyazlar ihtiva eder. Osmanl
hkmeti, Glhane hatt- hmyunu ile slm ve Hristiyan tebaas arasnda eitlik prensibini kabul
etmi olduu iin, artk byle imtiyazlar tanyamaz.
Rus tezi: Paris antlamasna eklenecek bir madde ile Osmanl Hristiyanlarnn hak ve menfaatleri,
Avrupa devletlerinin toplu garantisi altna alnmaldr.
ngiliz tezi: Tam lde bir din serbestlii ve hukuk eitlii salanmaldr.
Fransz tezi: slm tebaa ile Hristiyan tebaa arasnda, cemiyet, haklar, vergiler, askerlik, eitim ve
devlet memurluklarna geme bakmndan srp gelen farklar, bir ferman ile kaldrlarak, Glhane
hattnda iaret edilmi olan tebaa eitlii tam manasyla gelitirilmelidir.
Bb- l ne Rusya'nn, ne de ngiltere'nin tezini kabul edemezdi. nk birincisi, devletin haklarna
dokunmakta, ikincisi ise devletin temeli demek olan slm dinini kltmekte idi. Fransz tezine
gelince, din ve devlete aktan aa dokunur bir taraf grlmedii iin, akla yakn olarak kabul
edildi. ngiltere ile Avusturya bu ciheti kabul ettiklerinden, Fransz tezi bir ferman ekline konularak,
iln Bb- l'ye brakld.
Btn bu aklamadan da anlalyor ki, ''Islahat Ferman'' yabanc devletlerin hazrlad ve Bb-
l'nin kabul etmek zorunda kald bir slahat programdr. Osmanl Devleti, bu ferman
kendiliinden iln ettiini dnyaya aklamakla, hkmranlk haklarn yalnz ekil ynnden
kurtarm oluyordu. Gerekte ise, Osmanl mparatorluu'nun Hristiyan tebaasnn refahn
dnmek ve bu hususta gereken kararlar almak Avrupa byk devletlerinin eline gemi idi.
Glhane hattndaki prensipleri yeniledikten baka, onlara yenilerini de ekleyen Islahat Ferman u
yirmi maddeden kurulmutur:
''Tebaann can ve mal, rz ve namus masunluu; kanun nnde eitlik; ahsn ve topluluun
tasarruf hukuklarna sayg; devlet hizmetlerine ve askerlik devine btn tebaann kabul; baz
snrlar iinde mezhep ve eitim hrriyeti; vergiler hususunda eitlik, iltizam usulnn kaldrlarak
verginin dorudan doruya alnmas; mahkemelerde ahitlik hususunda eitlik, tebaann
mahkemeler huzurunda hkm giymesinden sonra idam veya af hususunun, padiahn haklar
cmlesinden olduu; mahkemelerin ak olmas ve ilmlarn yaymlanmas; sulu mlklerinin
msaderesi usulnn kaldrlmas; ikencenin kaldrlmas; hapishane usul ve nizamlarnn insanlk
kaidelerine daha uygun bir ekilde tutulmas; karma ticaret, ceza ve cinayet davalar iin karma
mahkemeler kurulmas, bu mahkemelerde yrtlecek haklar ve ceza kanunlaryla mahkeme
usullerinin dzenlenmesi; Mslman olmayan topluluklarn din ynnden olan imtiyazlar muhfaza
edilerek, dier imtiyazlarnn incelenmesi ve deitirilmesi; patrikhanelerin veya Mslman
olmayan meclislerin, baz hallerde, hukuk davalarnda sahip olacaklar salhiyetlerin teyidi; ad
geen meclisler tarafndan vilyet ve nahiye meclisleriyle Ahkm- Adliye meclisinde aza
bulundurulmas; resm yazlarda Hristiyanlar iin hakaret manas tayan tabirlerin kullanlmamas;
rvetin kaldrlmas, irtikp ve ihtilsn kaldrlmas iin kanunun iddetle yrtlmesi.''
Islahat Ferman'nn bu maddeleri, Glhane hattna gre daha gerekli ve daha geni idi. Glhane
hattnda da olduu gibi, Islahat Ferman'nda da balca dnce, tebaay rk ve din fark
gzetmeksizin kaynatrmak ve imparatorluun mukadderat ile ilgili bir Osmanl topluluu
yaratmakt. Islahat Ferman, bu amaca varlmas iin slmlarla Hristiyanlar ayran hususlarn
kaldrlmasn gz nnde tutuyordu. slmlarla Hristiyanlar arasnda mevcut farklar, din, vergi,
askerlik, devlet memurluklarna geme ve eitim alannda gze arpmakta idi. Hristiyanlar, din
bakmndan hrle sahiptiler. Fakat inan sistemleri, slmlar nazarnda kfrd. Bu itibarla
Hristiyanlar da kfir saylrlard. mparatorluun temeli slmlk olduu iin, Hristiyan umum
efkrn zen baz kanunlar da karlmt. Bunlar iinden ikisi slm umum efkrnda kuvvetli
birer hkm hlini de alm bulunuyordu. slml kendi isteiyle kabul eden bir Hristiyan veya
Yahudi, tekrar kendi dinine dnd takdirde, lm cezasna arptrlmas kanundu. Keza
Mslman bir kadnla mnasebette bulunan bir Hristiyann, slml kabul etmedii takdirde,
lme mahkm edilmesi de kanundu. Byle kanunlar mevcut olduka, Hristiyan cemiyeti ile
Mslman cemiyeti arasnda bir kaynama salanamayaca belli idi. Islahat Ferman, iine ald
maddelerle, kiiler arasnda eitlii temin etmek istedii kadar din sistemleri arasnda mevcut
eitsizlii de ekil bakmndan olsun kaldrmak istiyordu.
slmlarla Hristiyanlar arasnda vergi ve askerlik hizmeti bakmndan olan eitsizlik ise olduka
nemli idi. Tanzimata kadar Hristiyan tebaa askere alnmazd. Bu muafiyetine karlk olarak da
devlete hara ismini tayan bir vergi verirdi. Bu durum, tebaann kanun nnde eitlii prensibini
ok zayflatmakta idi. Tanzimatta hara kaldrlarak askerlik devi Hristiyanlar iin de mecbur
olmutu. 1847'de ilk defa olarak Rum gemicileri Osmanl bahriyesine alnmt. 1850'de Devlet
rasnn kabul ettii bir kanun projesiyle, btn Hristiyan tebaann askerlik problemi ele alnd.
Fakat bir taraftan Hristiyanlarn orduda ilerlemeleri kararlatrlamadndan, dier taraftan
Hristiyanlar askerlii benimseyemediklerinden, kanun projesi yrtlemedi. Bu rnee ramen
Islahat Ferman'nda Hristiyanlarn askerlii yeniden prensip olarak ortaya kondu. Askerlik devini
yapmak istemeyen slm ve Hristiyan tebaa iin ''bedel-i nakd'' forml kabul edildi. Bu, bir
derece, hara vergisinin devam demekti. Fakat slmlarn da bedel-i nakd vermek hakkna sahip
olmalar ile Hristiyan ve slm tebaa arasnda askerlik alannda eitlik salanm oldu. slmla
Hristiyan tebaa arasnda bir eitsizlik de devlet memurluklarna gemede gze arpmakta idi.
Hristiyanlarn baz hallerde, Rumlar mstesna, devlet memurluklarna gemeye haklar yoktu.
Hristiyanlarn siyaset haklarndan mahrumluunu anlatan bu durum, Hristiyan devletlerin gzne
arpmakta idi. Devlet memurluu eitim ile yakndan ilgili olduundan, Islahat Ferman'nda
Hristiyanlarn hem Osmanl eitiminden faydalanabilmeleri, hem de devlet memurluklarna
geebilmeleri prensibi konulmutu.
Islahat fermannda, tebaay kaynatrmay ama tutan maddelerin yannda, trl alanda devlet
idaresini denkletirmek iin de birtakm maddeler vard.
Btn bu maddelerin yrtlmesi, Tanzimatn ikinci merhalesi olan ve 1856'dan 1875'e kadar
uzanan devirde olmutur.

ABDLMECT DEVRNDE
SADRAZAMLAR, EYHLSLMLAR

I- Sadrazamlar:

Mehmet Hsrev Paa (Abaza) (1839-1840)
Mehmet Emin Rauf Paa (1840-1841) zzet Mehmet Paa (1841-1842)
Mehmet Emin Rauf Paa (1842-1845)
Mustafa Reit Paa (1845-1847)
brahim Sarm Paa (1847-1847)
Mustafa Reit Paa (1847-1851)
Mehmet Emin Rauf Paa (1851-1851)
Mustafa Reit Paa (1851-1851)
Mehmet Emin li Paa (1851-1851)
Mehmet Ali Paa (1851-1852)
Mustafa Nail Paa (Praviteli) (1852-1853)
Mehmet Paa (Kbrsl) (1853-1854)
Mustafa Reit Paa (1854-1854)
Mehmet Emin l Paa (1854-1856)
Mustafa Reit Paa (1856-1856)
Mustafa Nail Paa (1856-1857)
Mustafa Reit Paa (1857-1857)
Mehmet Emin li Paa (1857-1857)
Mehmet Paa (Kbrsl) (1859-1859)
Mehmet Rt Paa (Mtercim) (1859-1859)
Mehmet Paa (Kbrsl) (1859-1861)

II- eyhlislmlar:

Mustafa Asm Efendi (Mekkzde) (1832-1845)
Esseyyit Elhac
rif Hikmet Bey (smet Beyzde) (1845-1853)
Mehmet rif Efendi (1853-1858)
Esseyyit Mehmet
Sadettin Efendi (1858-1863)


VESKALAR

Mustafa Reit Paa tarafndan Glhane'de okunan
Hatt- hmyunun suretidir

Cmleye malm olduu zere Devlet-i aliyyemizin bidayet-i zuhurundan beri ahkm- celle-i
kur'aniyye ve kavann-i er'iyyeye kemaliyle riyet olunduundan saltanat- seniyyemizin kuvvet
meknet ve bilcmle tebaasnn refah mmuriyeti rtbe-i gayete vsl olmuken yzelli sene
vardr ki, gavil-i mtekibe ve esbab- mtenevviaya mebni ne er'-i erfe ve ne kavnin-i
mnfeye inkyat ve imtisl olunmamak hasebiyle evvelki kuvvet ve mmuriyet bilkis zaaf ve fakre
mbeddel olmu ve hlbuki kannn-i er'iyyen tahtnda idare olunmayan memlikin payidar
olamayaca vazhattan bulunmu olup cls- hmyunumuz rz- fruzundan beri efkr- hayriyet
sr- mlknemiz dahi mcerret mr- memlik ve enha ve terfih-i ahli ve fukara kaziyye-i
nfiasna mnhasr ve memlik-i devlet-i aliyyemizin mevki-i corafsine ve arazi-i mnbitesine ve
halkn kabiliyet ve istidatlarna nazaran esbb- lzimesine teebbs olunduu hlde be on sene
zarfnda bitevfikihi tal suver-i matluba hasl olaca zhir olmala avn- inyet-i hazret-i brye
timat ve imdd- ruhaniyyet-i cenab- peygamberye tevessl ve istinat birle bundan byle Devlet-i
aliyye ve memlik-i mahrusamzn hsn-i idaresi zmnnda baz kavnin-i cedide vaz' ve tesisi
lzm ve mhim grlerek ibu kavnin-i mukteziyyenin mevadd- esasiyyesi dahi emniyet-i can ve
mahfuziyet-i rz u nmus ve mal ve tayin-i vergi ve askir-i mukteziyenin suret-i celb ve mddet-i
istihdam kaziyyelerinden ibaret olup yle ki, dnyada candan ve rz-u nmustan eaz bir ey
olmadndan bir adam onlar tehlikede grdke hilkat-i ztiyye ve cibiliyett-i ftriyyesinde
hyanete meyil olmasa bile muhafaza-i can ve namusu iin elbette bz suretlere teebbs edecei
ve bu dahi devlet ve memlekete muzr olageldii msellem olduu misill bilkis can ve
namusundan emin olduu halde dahi sdk-u istikametten ayrlamayaca ve ii gc hemen devlet
ve milletine hns-i hizmetten ibaret olaca dahi bedih ve zhirdir ve emniyet-i mal kaziyyesinin
fkdan halinde ise herkes ne devlet ve ne milletine snmayp ve ne mr- mlke bakmayp endie
ve ztraptan hl olamad misull aksi takdirinde yni emvl- emlkinden emniyet-i kmilesi
olduu hlde dahi kendi ii ile tevsi-i dire-i taayyiyle urap ve kendisinde gnbegn devlet ve
millet gayreti ve vatan muhabbeti artp ona gre hsn-i hareketle alaca pheden zadedir ve
tyin-i vergi maddesi dahi nk bir devlet muhafaza-i memliki iin elbette asker ve lekere vesir
masarif-i muktaziyyeye muhta olarak bu ise ake ile idare olunaca ve ake dahi tebaasnn
vergisiyle hsl olacana binaen dahi bir hsn-i suretine baklmak ehem olup eeri
mukaddemlerde varidat zannolunmu olan yed-i vhit beliyyesinde lehlhamd memlik-i
mahrusamz ahalisi bundan evvelce kurtulmu ise de lt- tahribiyyeden olup hibir vakitte
semere-i nfias grlmeye iltizamat usl-i muzrras elyevm cri olarak bu ise bir memleketin
meslih-i siyasyye ve umr- maliyesini bir adamn yed-i ihtiyarna ve belki pene-i cebr- kahrna
teslim demek olarak oldahi eer zaten bir iyice adam deilse hemen kendi karna bakp cemi
harekt ve sekenat gadr ve zulmden ibaret olmasyla bde-ezin ahli-i memlikten her ferdin
emlk ve kudretine gre bir vergi-i mnasip tyin olunarak kimseden ziyade bir ey alnmamas ve
Devlet-i aliyyemizin berren ve bahren masrif-i askeriyye vesiresi dahi kavnin-i icbiye ile tahdit
ve tyin olunup ona gre icra olunmas lzm edendir. Asker maddesi dahi ber minvl-i muharrer
mevadd- mhimmeden olarak eeri muhafaza-i vatan iin asker vermek ahalinin farize-i zimmeti
ise de imdiye kadar cri olduu vehile bir memleketin aded-i nufus- mevcudesine baklmayarak
kiminden rtbe-i tahammlnden ziyade ve kiminden noksan asker istenilmek hem nizamszl ve
hem ziraat ve ticaret mevadd- nfiasnn ihllini mucip olduu misull askerlie gelenlerin
ilnihyet-il-mr istihdamlar dahi fturu ve kat'- tahassl mstelzim olmakta olmasyla her
memleketten lzumu takdirinde talep olunacak neferat- askeriyye iin bz usl-i hasene ve drt
veyahut be sene mddet istihdam zmnnda dahi bir tarik-i mnavebe vaz' ve tesis olunmas cab-
hldendir.
Velhasl bu kavnin-i nizamiyye hsl olmadka tahsil-i kuvvet ve memuriyet ve asyi istirahat
mmkn olmayup cmlesinin esas dahi mevadd- meruhadan ibaret olduundan fmbad esbb-
cnhadan dvalar kavnin-i er'iye iktizasnca alenen berveh-i tetkik grlp hkmolunmadka
hi kimse hakknda haf ve cel dam ve tesmim muamelesi icras ciz olmamak ve hi kimse
tarafndan dierinin rz ve nmusuna tasallut vuku' bulmamak ve herkes emvl ve emlkine keml-
i serbestiyle mlik ve mutasarrf olarak ona bir taraftan mdahale olunmamak ve firarda birinin
thmet ve kabahati vukuunda onun veresesi ol thmet ve kabahatten beriyy-z-zimme
olacaklarndan onun maln msadere ile veresesi hukuk- irsiyyelerinden kalnmamak ve tebaay-
saltanat- seniyyemizden olan ahli-i islm ve milel-i sire ve msaadt- hnemize bilistisna
mazhar olmak zere can u rz ve nmus ve mal maddelerinden hkm-i er'i iktizasnca kffe-i
memlik-i mahrusamz ahalisine taraf- hnemden emniyet-i kmile verilmi ve dier hususlara
dahi ittifak- r ile karar verilmesi lzm gelmi olmakla Meclis-i Ahkm- Adliyye zs dahi
lzumu mertebe teksir olunarak ve vkel ve ricl-i devlet-i aliyyenin dahi bz tayin olunacak
eyyamda orada itima ederek ve cmlesi efkr ve mtaleatn hi ekinmeyip serbeste
syleyerek ibu emniyet-i can ve mal ve tyin-i vergi hususlarna dir kavnin-i muktaziyye bir
taraftan kararlatrlp ve tanzimat- askeriyye maddesi dahi Bb- Serasker Dr- rasnda
syleilip her bir kanun karargir olduka hatt- hmyunumuz ile tasdik ve tevik olunmak iin
taraf- hmyunumuza arz olunsun ve ibu kavnin-i er'iyye mcerred din devlet ve mlk-i
milleti ihya iin vaz' olunacak olduundan cnib-i hmyunumuzdan hilfna hareket vuku
bulmayacana ahd- msak olunup Hrka-i erfe odasnda cemi' lema ve vkel hazr olduklar
hlde kasem-i billh dahi okunarak ulema ve vkel dahi tahlif olunacandan ona gre lema ve
vzeradan velhsl her kim olur ise olsun kavnin-i er'iyyeye muhalif hareket edenlerin kabahat-i
sabitelerine gre tedibt- lyikalarnn hi rtbeye ve hatr ve gnle baklmayarak icras zmnnda
mahsusen ceza kanunnmesi dahi tanzim ettirilsin ve cmle memurnin elhalethazibi mktar- vfi
maalar olarak ayet henz olmayanlar var ise onlar dahi bir tanzim olunacandan er'an
menfur olup harabiyyet-i mlkn sebeb-i zam olan rvet madde-i kerihesinin fmabd adem-i
vukuu maddesinin dahi bir knun- kavi ile tekidine baklsn.
Ve keyfiyyet-i meruha usl-i atkay btn btn tagyir ve tahdit demek olacandan ibu irde-i
hanemiz Dersaadet ve bilcmle memlik-i mahrusamz ahalisine iln ve ie olunaca misill
dvel-i mtehabbe dahi bu usln inaallah-u Taal ilelebed bekasna hid olmak zere
Dersaadetimizde mukim bilcmle sferaya dahi resmen bildirilsin.
Hemen Rabbimiz Taal Hazretleri cmlemizi muvaffak buyursun ve bu kavnin-i messesenin
hilfna hareket edenler Allah-u Taal Hazretlerinin lnetine mazhar olsunlar ve ilelebed felh
bulmasnlar min.
F 26 aban, Sene: 1255, Yevm: Pazar, 3 Kasm 1839

Islahat fermn- hmyunu suretidir

Bd-el-elkab,
Malm ola ki yed-i meyyed-i mlkneme vedia-i cenb- br olan kffe-i sunuf- tebea-i
hnemin her cihetle temam-i husl-i saadeti hli akdem-i efkr- hayriyet disar- pdihanem
olarak cls- meymenet menus- hmyunum gnnden beri bu babda zuhura gelen himem-i
mahsusa-i hnemin hamdolsun pek ok semere-i nfias mehut olup mlk milletimizin
mmuriyet ve serveti anbean tezayt etmekte ise de Devlet-i aliyyemizin anna muvafk ve milel-i
mtemeddine arasnda bihakkn hiz olduu mevki-i l ve mhimme lyk olan hlin kemale sali
iin imdiye kadar vaz' ve tesisine muvaffak olduum nizamt- cedide-i hayriyyenin ez ser-i nev
tekit ve tevsii matlub- mdelet mashb- pdihanem olduu hlde umum tebea-i hnemizin
mesaiy-i cemle-i hamiyetkraneleri ve mttefik-i hass- bahir-l-islhmz olan dvel-i
mufahhamann himmet muvenet-i hayrhhaneleri eseri olmak zere Devlet-i aliyyemizin bu
kerre biinyetillhi Taal haricen hukuk- seniyyesi bir kat daha teekkt eylediine ve bu cihetle u
asr devlet-i aliyyemiz iin bir zamn- hayriyyet iktirann mbadi olacandan dahilen dahi saltanat-
seniyyemizin tezyid-i kuvvet ve meknetini ve revbt- kalbiyye-i vatanda ile birbirine merbut
olan ve nazar- madalet-eser-i mfikanemde msavi bulunan kffe-i sunf- tebea-i hnemin
her yzden husl-i temamm-i saadet-i hl ve memlik-i hnemizin mamuriyetini mstelzim
olacak esbb- vesilin anbean ilerlemesi murad- merhamet tiyad- mlknem iktizasndan
bulunduuna binaen hususat- atiyet-z-zikrin icrasna irde-i mdelet ifade-i pdiahnem
erefsudur olmutur.
yle ki: Glhane'de kraat olunan hatt- hmyunum ile ve Tanzimat- Hayriyye mcibince her din
ve mezhepte bulunan kffe-i tebaa-i hnem hakknda bilistisna emniyet-i can ve mal ve
mahfuziyet-i nmus iin taraf- eref-i pdihanemden va'd ve ihsan olunmu olan teminat bu
kere dahi tekid ve teyit klndndan bunun kmilen fiile karlmas iin tedabir-i messirenin
ittihaz olunmas ve zr-i cenh- tfet-i seniyye-i pdihanemde olarak memlik-i mahrusa-i
hnemde bulunan hristiyan vesir tebea-i gayr-i mslime cemaatlerine ecdd- zamm
taraflarndan verilmi ve sinn-i hirede ta ve ihsan klnm olan bilcmle imtiyazat ve muafiyat-
ruhaniye bu kere dahi takrir ve ibka klnp fakat hristiyan ve tebea-i gayr-i mslime-i sirenin her
bir cemaati bir mehl-i muayyen iinde imtiyazat ve muafiyyat- hzralarnn ryet ve muayenesine
ibtidar ile olbabda vaktin ve gerek sr- medeniyet ve malmat- mktesibenin icap ettirdii
slahat irade ve tensib-i hnem ile Bb- lmizin nezareti tahtnda olarak mahsusan
patrikhanelerde tekil olunacak meclisler mrifetiyle bilmzakere cnib-i Bb- lmize arz ve ifade
eylemeye mecbur olarak cennetmekn Eblfeth Sultan Mehmet Han- sn hazretleri ve gerek
ahlf- zamlar taraflarndan patrikler ile hristiyan piskoposlarna ta buyrulmu olan ruhsat ve
iktidar niyat- ftvvetkrne-i pdihanemden ni ibu cemaatlere temin olunmu olan hl ve
mevki'-i cedid ile tevfik olunup ve patriklerin elhalet hazihi cri olan usl-i intihabiyeleri slah
olunduktan sonra patriklik bert- lsinin ahkmna tatbken kayd- hayat ile nasb ve tyin
olunmalar usulnn tamamen ve sahihen icra ve Bb- lmizle cemaat- muhtelifenin resy-
ruhaniyesi beyninde karargir olacak bir surete tatbikan patrik ve metrepolit ve murahhasa ve
piskopos ve hahamlarn hn-i nasbnda usl-i tahlifiyenin if klnmas ve her ne suret ve nam ile
olursa olsun rahiplere verilmekte olan cevaiz ve avaidt cmleten menolunarak yerine patriklere ve
cemaat balarna varidt- muayyene tahsis ve rhbn- sirenin dahi rtbe ve mansblarnn
ehemmiyetlerine ve bundan sonra verilecek karara gre kendilerine bervech-i hakkaniyyet maalar
tyin olunup, fakat hristiyan rahiplerinin emvl-i menkule ve gayr-i menkulelerine bir gna sekte
iras olunmayarak hristiyan vesir tebaa-i gayr-i mslime cemaatlerinin millete olan
maslahatlarnn idaresi her bir cemaatin rhban ve avam beyninde mntehap zadan mrekkep
bir meclisin hsn-i muhafazasna havale klnmas ve ehalisi cmleten bir mezhepte bulunan ehir
ve kasaba ve karyelerde icry- yine mahsus olan ebniyyenin ve gerek mektep ve hastahane ve
mezarlk misill sir mahallerin hey'et-i asliyyeleri zere tmir ve termimlerine bir gna mevni ka
olunmayp byle mahallerin mceddeden inas lzm geldike patrik veya resay- milletin tasvibi
hlinde bunlarn resm ve suret-i ins bir kere cnib-i Bb- lmize arz olunmak iktiza
edeceinden ya sver-i mrza kabul ile mteallik olacak irde-i seniyye-i mlknem iktizas icra
veya bir mddet-i muayyene zarfnda olbabda olan itirazat beyan olunup bir mezhebin cemaati
yalnz olarak siriyle kark olmayarak bir mahalde bulunur ise o yerde yine mteallik hususat
zhiren ve alenen icrada bir trl kuyuda dar olmayp ahalisi edyn- muhtelifede bulunan
cemaatlerden mrekkep olan ehir ve kasaba ve karyelerde ise her bir cemaatin takm skin
olduu ayrca mahalde blda bast beyan olunan usule ittibaen kendi kilise ve hastahane ve
mektep ve mezarlklarn tmir ve termime muktedir olabilmesi ve mceddeden ina olunmas
iktiza eyleyen ebniyyeye gelince bunlar iin ruhsat- lzimeyi patrikler veyahut cemaat
metrepolitleri cnib-i Bb- lmizden istida edp Devlet-i aliyyemizce bundan bir gna mevni-i
mlkiyye olmad hlde ruhsat- seniyyem erzan klnmas ve bu makule ilerde hkmet
tarafndan vuku bulacak muamelt klliyen hasb olmas ve bir mezhebe tbi olanlarn adedi ne
miktar olursa olsun ol mezhebin keml-i serbest ile icra olunmasn temin iin tedabir-i lzime ve
kaviyyenin ittihaz klnmas ve mezheb ve lisan veyahut cinsiyet cihetleriyle snuf- tebaa-i
saltanat- seniyyemden bir snfn her snftan aa tutulmasn mutazammn olan kffe-i ta'birat
ve elfaz ve temyizat muharrerat- divaniyyeden ilelebet mahv izle klnmas ve ahad- nas
beyninde veyahut memurn taraflarndan dahi mcib-i n ve r olacak veya nmusa dokunacak
her trl trif ve tavsifin istimali kanunen men olunmas ve nk memalik-i mahrusamda bulunan
her din ve mezhebin yini behveh-i serbest icra olunduundan tebaa-i hnemden hibir
kimesne bulunduu dinin yinini icradan men olunmamas ve bundan dolay cevr- eza
grmemesi ve tebdil-i din mezhep etmek zere kimse icbar olunmamas ve saltanat-
seniyyemizin memurn ve hademesinin intihap ve nasb tensip ve irde-i hneme menut olarak
tebea-i Devlet-i aliyyemin cmlesi herhangi milletten olursa olsun devletin hizmet ve
memuriyetlerine kabul olunacaklarndan bunlar ehliyyet ve kabiliyyetlerine gre umum hakknda
mer'iyy-l-icra olacak nizamata imtislen memuriyetlerde istihdam olunmalar ve saltanat-
seniyyem tebaasndan bulunanlar mektib-i hnemin nizamt- mevzularnda gerek since ve
gerek imtihanca mukarrer olan eriti eyledikleri takdirde cmlesi bilfark ve temyiz Devlet-i
aliyyemin mektib-i askeriyye ve mlkiyyesine kabul olunmas ve bundan baka her bir cemaat-
maarif ve hiref ve sanyie dir millete mektepler yapmaya mezun olup fakat bu makule mektib-i
umumiyyenin usl-i tedrisi ve muallimlerin intihab zas taraf- hnemden mansub muhtelit bir
meclis-i maarifin nezaret ve teftii tahtnda olmas ve ehl-i islm ile hrstiyan vesir tebaa-i gayr-i
mslime miyanesinde veyahut tebaa-i seviyye vesir tebaa-i gayri mslimeden mezahib-i
muhtelifeye tbi olanlarn birbiri beyninde ticaret veyahut cinayata mteallik zuhura gelecek cemi
deav muhtelit divanlara havale olunup istima- dva iin ibu divanlar tarafndan akdolunacak
meclisler alen olacandan mdde ile mddealeyh muvacehe olunarak bunlarn ikame
edecekleri ahitler tekarir-i vakalarn daima kendi yin ve mezhepleri zere icra edecekleri birer
yemin ile tasdik eylemeleri ve hukuk- diyeye it olan deav dahi eyalet ve elviye muhtelit
meclislerinde vli ve kad-i memleket hazr olduklar hlde er'an veya nizamen r'yet olunup ibu
mehakim ve mecaliste muhakemat- vaka alen icra olunmas ve hristiyan vesair tebaa-i gayr-i
mslimeden iki kimse beyninde hukuk- irsiyye gibi deav-i mahsusa sahib-i dva olanlar istedikleri
hlde patrik veya rese ve meclis marifetiyle r'yet olunmak zere havale klnmas ve mcazat
ve ticaret kanunlaryla muhtelit divanlarda icra olunacak usl ve nizamt- mrafaat mmkn
mertebe sratle ikml olunarak ve zabt tedvin klnarak memlik-i mahrus-i hnemde
mstmel olan elsine-i muhtelifeye tercme ile ner- iln olunmas ve hukuk- insaniyyeyi hukuk-
adalet ile tevfik etmek iin mazanne-i s'i olanlarn veyahut tedibt- cezaiyyeye mstehak
bulunanlarn haps ve tevkiflerine mahsus olan kffe-i mahbes ve mahall-i sirede usl-i
hapsiyyenin mmkn mertebe mddet-i kalile zarfnda slahna mbaeret olunmas ve her hlde
hapishanelerde bile cnib-i saltanat- seniyyemden vaz' klnan nizmat- inzibatiyyeye muvafk
muamelttan maada hibir gna mcazt- cismaniye ve eziyet ve ikenceye mabih kffe-i
muamele dahi kmilen lv ve iptal klnmas ve bunun hilfnda vuku bulacak harekt edden
men ve zecrolunacandan maada bunun icrasn emreden memurn ile bilfiil icra eyleyen kesann
dahi ceza kanunnmesi iktizasnca tekdir ve tedip olunmas ve Dr-s-saltanat- seniyyem ve
eyalt ve bild ve kurada umr- zaptiyyenin tanzimi maddesi sude-i hl olan kffe-i tebaa-i
mlkneme kendi mal ve canlarnn muhafazasna sahihen ve kaviyyen emniyet verecek surette
tanzim klnmas ve verginin msavat teklif-i sirenin msavatn mcip olduu misill hukuka
olan msvat dahi vezaife olan msvat mstelzim olduundan hristiyan vesir tebaa- gayr-i
mslime dahi ehli-i islm misill hisse-i askeriyye tas hakknda muahharan verilen karara inkyat
mecburiyetinde bulunmas ve bu hususta bedel vermek veya nakden ake tasiyle hizmet-i
fi'liyyeden muf olmak usulnn icra olunmas ve islmdan maada tebaann sunf- askeriyye
iinde suret-i istihdamlar hakknda nizamt- lzime yaplp mddet-i kalile-i mmkine zarfnda
ner- iln klnmas ve eylt ve elviye meclislerinde tebaa-i Mslime ve seviyye vesireden
bulunan zann emr-i intihaplarn bir suret-i sahihaya koymak ve rnn doruca zuhurunu temin
eylemek iin ibu meclislerin sr'at-i tertip ve tekilleri hakknda olan nizamtn slahna teebbs
ile Devlet-i aliyyem netice-i ry ve verilen hkm ve karar sahhen bilmek ve buna nezaret
etmek esbab ve vesil-i messirenin istihsalini mtalea eylemesi ve nk bey' ve furuht ve
tasarruf- emlk ve akar maddeleri hakknda olan kavanin-i devlet-i aliyyeme ve nizamt zabta-i
belediyyeye ittiba ve imtisl eylemek ve asl yerli ehalinin verdikleri teklifi vermek zere saltanat-
seniyyem ile dvel-i ecnebiyye beyninde yaplacak suret-i tanzimiyyeden sonra ecnebiyyeye dahi
tasarruf- emlk msaadesinin ta olunmas ve tebaa-i saltanat- seniyyemin kffesi zerine
tarholunacak vergi ve teklif snf ve mezheplerine baklmayacak bir surette ahzolunmakta
idinden ibu teklifin ve alelhusus arn ahz- istifasnda vukubulmakta olan s-i istimaltn
slah tedbir-i serias mtalea ve mzakere olunup dorudan doruya ahz-i vergi etmek usulnn
peyderpey icras kabil olduka varidat- devlet-i aliyyemin iltizam olunmas usulnn yerine bu
suret ittihaz klnp usl-i hliyye cri olduka memurn-i Devlet-i aliyyem ile meclis zalarnn
mzayedeleri alenen icra olunacak iltizamattan birini deruhte ettirmeleri veya bir gna hisse
almalar mczat- edde ile men klnmas ve teklif-i mahalliye dahi mehmaemken mahsulta
halel vermeyecek ve ticaret-i dahiliyyeye mni olmayacak vaz' ve tyin olunmas ve umr- nfia
iin tyin ve tahsis olunacak mebli-i mnasibeye berren ve bahren ve ihdas olunacak turuk-
meslikten istifade edecek olan eyalt ve sancaklarda vaz' ve tesis klnacak vergiy-i mahsuslar
dahi ilve edilmesi ve saltanat- seniyyemin beher sene iin varidat ve masarifat defterinin tanzim
ve iraesi hakknda muahharen bir nizm- mahsus yaplm olduundan bunun temam-i icry-
ahkmna tina olunmas ve her bir memura tahsis klnm olan maalarn hsn-i tesviyesine
mbaeret klnmas ve her bir cemaatin resasiyle taraf- eref-i hnemden tyin olunacak birer
memurlar tebaa-i saltanat- seniyyemin ummuna ait ve rci olan maddelerin mzakeratna
Meclis-i vl'da bulunmak zere makam- cell-i veklet-i mutlakamdan mahsusen celbolunup ve
ibu memurlar birer sene iin tyin klnp bunlar memuriyetlerine baladklar gibi tahlif olunmalar
ve Meclis-i vl'nn zas gerek di ve gerek fevkalde vukubulan itimalarnda rey ve
mtalealarn doruca beyan ve ifade etmeleri ve bundan dolay asla rencide olunmamalar ve
ifsad ve irtikp ve itisafa dir olan kavninin ahkm kffe-i tebaa-i saltanat- seniyyem haklarnda
herhangi snfta ve ne trl memuriyette bulunurlarsa bulunsunlar usl-i merasna tevfikan icra
olunmas ve Devlet-i aliyyemin tashih-i usl-i sikke ile umr- maliyesine tibar verecek baka
misill eyler yaplp memalik-i mahrsa-i memlik-i hnemin menb- servet-i maddiyesi olan
hususata iktiza eden sermayelerin tyiniyle ve mahsult- memlik-i hnemin nakli iin cap
eden turk ve cedvilin kdiyle ve emr-i ziraat ve ticaretin tevessne hil olan esbbn men'iyle
teshilt- sahhann icra olunmas ve bunun iin maarif ve ulm ve sermaye-i Avrupa'dan istifadeye
baklmas esbbnn biletraf mtaleasyla peyderpey mevki-i icrya konulmas maddelerinden
ibaret olmakla siz ki sadr- zam- stude iyem-i mrnileyhsiz ibu fermn- celil-l-unvn-
mlknemi usl zere gerek Dersaadetimde, gerek memalik-i hnemin her bir tarafnda iln
ve iaatla husust- meruhann balda beyan olunduu vehile icry-i iktizalarna ve bundan
byle ahkm- cellesinin daima ve mstemirren mer'iyy-l-icra tutulmas esbb- lzime ve vesl-i
kaviyyesinin istihsl ve istikmali hususuna bezl-i cell-i himmet eyleyesiz; yle bilesiz almet-i
erifeme timat klasz. Tahrren f evil-i ehr-i cemziy-el-uhra, sene isna ve seb'n ve mieteyn ve
elf.



BBLYOGRAFYA

Tanzimat Devri (1838-1856)

Genel mahiyette kaynaklar:

- Ahmet Ltfi, Ltfi Tarihi, c. 8.
- At, At Tarihi, c. 5.
- Engelhard-Ali Reat, Trkiye ve Tanzimat 1912.
- Mahmut Celleddin Paa, Mir'at- hakikat, c. I, II.
- Abdurrahman eref, Tarih msahebeleri, st. 1925.
- Rifat Paa, Asr- Rifat (tarihsiz).

Abdlmecit ve Mustafa Reit Paa hakknda:

- Ubicini, Lettres sur la Turquie, Paris 1851.
- Hariciye Nezareti salnamesi, 1883.
- Ahmet Refik, Sultan Abdlmecit'in saraynda Dr. Spitzer'in htrat, Tarih-i Osman Ecn. mec. 34.
- Sabahattin, Bir Trk diplomatnn evrak- siyasiyesi.
- Enver Behnan apolyo, Mustafa Reit Paa, st. 1946.
- Cavid Baysun, Mustafa Reit Paann Paris ve Londra sefaretleri esnasndaki siyas yazlar,
Tarih vesikalar, c. I, say 1-6, c. II, Say 7, 9-12.
- Tevfik, Reit Paa merhumun baz sr- siyasiyesi, 1289.
- Ali Fuat, Ricl-i mhimme-i siyasiye, 1928.
- A. Hamit Ongunsu, Abdlmecit (slm Ansiklopedisi, cilt I, fask. 2).

Glhane Hatt ve Yeni Dzen:

- Mill Eitim Bakanl, Tanzimat -yznc yldnm mnasebetiyle-, st. 1940; Bu kitapta u
yazlar vardr: A. H. Ongusu, Tanzimat ve millerine umum bir bak. - Enver Ziya Karal,
Tanzimattan evvel Garpllama hareketleri. - Dr. Yavuz Abadan, Tanzimat fermannn iln. - Sadri
Maksudi Arsal, Teokratik devlet ve lik devlet. - Dr. Recai Okandan, mme hukukumuzda
Tanzimat devri. - Necati Tacan, Tanzimat ve ordu. - Dr. Hfz Veldet, Kanunlatrma hareketleri ve
Tanzimat. - Mustafa Reit Belgesay, Tanzimat ve adliye tekilt. - Tahir Taner, Tanzimat devrinde
ceza hukuku. - kr Baban, Tanzimat ve para. - Dr. Refii kr Suvla, Tanzimat devrinde
istikrazlar. - Yusuf Kemal Tengirenk, Tanzimat devrinde Osmanl devletinin haric ticaret siyaseti.
- mer Ltfi Barkan, Trk toprak hukuku tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) tarihli arazi
kanunnmesi. - mer Cell Sar, Tanzimat ve sanayiimiz. - Sadrettin Cell Antel, Tanzimat
maarifi. - erafeddin Yaltkaya, Tanzimattan evvel ve sonra medreseler. - Dr. N. Gkdoan,
Tanzimat ve mspet ilimler. - Fahir Yeniay, Tanzimattan evvel ve sonra fizik tedrisat hakknda bir
taslak. - Tark Artel, Tanzimattan Cumhuriyete kadar Trkiye'de kimya tedrisatnn geirdii
safhalara dair notlar. - brahim Hakk Akyol, Tanzimat devrinde bizde corafya. - Mkrimin Halil
Yinan, Tanzimattan Merutiyete kadar bizde tarihilik. - Dr. Ali Nihat Tarlan, Tanzimat
Edebiyatnda hakik mceddid. - Ziyaettin Fahri Fndkolu, Tanzimatta itima hayat. - Cemil
Bilsel, Tanzimatn haric siyaseti. - Cavid Baysun, Mustafa Reit Paa. - Sabri Esat Siyavgil,
Tanzimat'n Fransz efkr- umumiyesinde uyandrd akisler. - Hilmi Ziya lken, Tanzimattan
sonra fikir hareketleri. - hsan Sungu, Tanzimat ve Yeni Osmanllar. - Dr. Ragp zdem,
Tanzimattan beri yaz dilimiz. - Dr. A. Sheyl nver, Osmanl tababeti ve Tanzimat hakknda yeni
notlar. - Osman evki Uluda, Tanzimat ve hekimlik. - F. Reit Unat ve Selim Nzhet Gerek,
Bibliyografya.
- Rifat Paa, Mntehabt- sr.
- Muharrerat- Ndire
- Enver Ziya Karal, Tanzimat devrinde rvetin kaldrlmas iin yaplan teebbslere ait vesikalar,
Tarih vesikalar dergisi, Say 1.
- Dr. Halil nalck, Bosna'da Tanzimatn tatbikine ait vesikalar, Tarih vesikalar, Say 5.
- Dr. Halil nalck, Tanzimat ve Bulgar meselesi, Doktora tezi, Ankara 1943.

ark meselesi ve Boazlar hakknda:

- Albert Sorel, XVIII'inci yzylda ark meselesi, eviren Yusuf Ziya.
- E. Driault, Dou meselesi, eviren Ali Reat.
- Ali Kemal, Mesele-i arkiye, Msr, 1900.
- Yusuf Akora, ark meselesine dair tarih-i siyas notlar, Erkn- Harbiye mektebi klliyat, st.
1336.
- Enver Ziya Karal, Namk Kemal ve ark meselesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinin yaymlad
''Namk Kemal Hakknda'' balkl kitapta, st. 1942.
- Ren Pinon-Hseyin Nuri, Boazlar meselesi, st. 1913.
- Ragp Raif-Rauf Ahmet, Boazlar meselesi, st. 1918.
- Sedat Paa, Boazlar meselesi ve anakkale, st. 1932.
- Sleyman Kni lter, Boazlar meselesi, st. 1936.
- Enver Ziya Karal, Boazlar meselesi, ''Tarih notlar'' kitabnda, st. 1940.
- Cemal Tukin, Boazlar, stanbul niversitesi yaynlarndan, st. 1947.
- Serge Gorianoff, Devlet-i Osmaniye-Rusya siyaseti, eviren: Macar skender - Ali Reat, st.
1331.

Macar mltecileri meselesi iin:

- Ahmet Refik, Trkiye'de mlteciler meselesi, Trk Tarih Encmeni klliyatndan, st. 1926.
- Ahmet Refik, Mlteciler meselesine dair Fuat Efendinin ar I. Nikola ile mlkat, Trk Tarih
Encmeni mec. 13 (90).

Krm muharebesi (1853-1856):

- Hayrettin, Krm Muharebesi tarih-i siyassi, st. 1326.
- Adolphus Slad, Trkiye ve Krm harbi, eviren Ali Rza Seyfi, st. 1943.
- Camille Rousset, Histoire de la Guerre de Crimee, C. I, II, Paris 1894.
- H. Lomarche, Historie de la Guerre D'Orient - Les Russes et les Turcs, Paris 1853.
- Prof. Bekir Stk Baykal, Paris antlamas, Aylk Ansiklopedi, C. II, Nr. 23.

Islahat ferman hakknda:

- Ahmet Refik, Trkiye'de Islahat Ferman, Trk Tarih Encmeni mec. 4 (81).


KRONOLOJ CETVEL

10 Austos 1787 Osmanl mparatorluu'nun Rusya'ya
harp amas.
9 ubat 1788 Avusturya'nn Osmanl
mparatorluu'na harp amas.
1788 sve Kral Gstav III'n Rusya'ya
harp amas.
17 Aralk 1788 Kalas olay.
28 Mart 1789 Selim III'n tahta gemesi.
11 Temmuz 1789 Osmanl Devleti ile sve arasnda
antlama.
31 Temmuz 1789 Fokani felketi.
22 Eyll 1789 Buzco-Boze bozgunu.
20 ubat 1790 Leopold'n Avusturya tahtna gemesi.
28 ubat 1790 sve'in harpten ekilmesi.
Austos 1790 sve ile Rusya arasnda Varala
muahedesi.
4 Austos 1791 Osmanl Devleti ile Rusya arasnda
Zitova bar antlamas.
9 Ocak 1792 Osmanl Devleti ile Rusya arasnda
Ya bar antlamas.
1792 Nizam- Cedid'e dair lyihalarn
kaleme alnmas.
Rasih Paa Rusya'ya, Agh Efendi
ngiltere'ye eli olarak gnderildiler.
1793 Mhendishne-i Berr-i Hmyun'un
almas. Vehhab isyannn balangc.
1794 Deryalar kaptan Kk Hseyin
Paann lm.
1797 Pazvandolu isyan.
19 Mays 1798 Bonapart'n Dou Akdeniz'e hareketi
(Msr'a almak maksadyla).
12 Haziran 1798 Bonapart'n St. Jean valyeleri'nden
Malta'y al.
2 Temmuz 1798 Bonapart'n skenderiye'ye var.
28 Temmuz 1798 Osmanl-Rus antlamas iin
grmelerin balamas.
1 Austos 1798 Nelson'un Fransz donanmasn
Ebukir'de bozguna uratmas.
5 Eyll 1798 Rus donanmasnn Bykdere nlerine
gelmesi.
25 Eyll 1798 Osmanl Devleti'nin Fransa'ya
harp amas.
22 Aralk 1798 Osmanl - Rus ittifak.
22 Aralk 1798 Bonapart'n Msr'dan Suriye'ye
hareketi.
5 Ocak 1799 Osmanl-ngiliz ittifak.
20 ubat 1799 Bonapart'n El-Ari'i almas.
24 ubat 1799 Bonapart'n Gazze'yi almas.
25 Mays 1799 Bonapart'n Akk nnde geri ekilme
emir vermesi.
25 Temmuz 1799 Bonapart'n Kse Mustafa Paay
yenip esir etmesi.
23 Austos 1799 Bonapart'n, yerine Kleber'i brakarak,
Fransa'ya dnmesi.
21 Ocak 1799 ki Sicilya krall ile Fransa'ya kar
ittifak.
24 Ocak 1800 Franszlarn Msr' boaltma
tekliflerinin artname haline konmas.
21 Mart 1800 Rusya ile Osmanl Devleti arasnda
yoniyen adalarnn iadesi.
14 Haziran 1800 Kleber'in ldrlmesi.
2 Mart 1801 ngilizlerin General Menou'nun
ordusunu yenmeleri.
Nisan 1801 ar Pol'n ldrlmesi.
30 Austos 1801 Franszlarn Msr'dan ekilmesi iin
mtareke.
18 Mays 1803 Franszlarn Malta'y boaltmas
yznden Fransa ile harbin yeniden
balamas.
2 Aralk 1804 Bonapart'n imparatorluunu iln
etmesi.
4 ubat 1804 Srp isyannn balamas.
2 Aralk 1805 Bonapart'n Osterli muzafferiyeti.
1805 Srbistan'da Kara Yorgi Gospodar.
Kavalal Mehmet Ali Paa Msr Valisi.
Muhib Efendi'nin Fransa elilii ve
Napolyon Bonapart'n imparator
unvannn tasdik edilmesi.
1806 Osmanl Devleti ile Rusya'nn arasnda
harbin balamas.
27 Ocak 1807 ngiliz elisinin stanbul'u terk etmesi.
19 ubat 1807 ngiliz donanmasnn stanbul'u
korkutma teebbs.
2 Mart 1807 ngiliz donanmasnn geri ekilmesi.
17 Mart 1807 ngilizlerin skenderiye'yi almalar.
14 Mart 1807 Srp isyanna Rusya'nn karmas.
14 Haziran 1807 Bonapart'n Fridland savan kazanmas. Boaz
yamaklarnn isyan.
Kabak Mustafa hareketi. Selim III'n
tahttan feragati ve Mustafa IV'n
padiahl.
9 Temmuz 1807 Tilsit muahedesi.
Eyll 1807 Mehmet Ali Paann skenderiye'yi
kuatarak ngilizleri teslime mecbur
etmesi.
Mahmut II'nin padiahl,
Bayraktar'n sadareti.
12 Ekim 1808 Erfurt grmesi.
Aralk 1808 Kara Yorgi'nin kendisini btn
Srplarn bakan iln etmesi.
28 Mays 1812 Bkre bar antlamas.
Hicaz'daki Vehhab isyannn
Mehmet Ali tarafndan bastrlmas.
7 Kasm 1813 Hurit Paann Kara Yorgi'yi yenerek
Belgrad' almas.
1814 Etniki Eterya'nn kurulmas.
1816 Srbistan'n imtiyazl bir eyalet haline
gelmesi.
1820 Eflk ve Budan isyan.
12 ubat 1821 Mora isyan.
28 Temmuz 1821 Rusya'nn stanbul'daki elisini geri
armas.
1823 ngiltere'nin Yunan asilerini
muharip tanmas.
1824 Mehmet Paann Yunan iine
mdahalesi.
1825 Yunan asilerinin ngiltere himayesini
istemeleri, teklifin, ngilizler tarafndan
reddedilmesi.
1826 Tbhne-i mire'nin almas.
4 Nisan 1826 Sen-Petersburg protokolnn
imzalanmas.
7 Ekim 1826 Akkerman antlamasnn imzalanmas.
17 Haziran 1826 Yenierilerin Mahmut II'ye kar
isyan, Vak'a-i hayriye.
6 Temmuz 1827 Yunan isyanlarnn zlmesi iin
Londra antlamas.
5 Haziran 1827 Atina'nn Trklere teslim olmas.
20 Kasm 1827 Navarin felketi.
26 Nisan 1828 Rusya'nn Osmanllara harp amas.
14 Eyll 1829 Edirne bar antlamas.
12 Haziran 1830 Fransa'nn Cezayir'e saldrmas.
5 Temmuz 1830 Cezayir'in Franszlar tarafndan
alnmas.
Aralk 1831 Msr Valisi Mehmet Ali Paa isyannn
balamas.
5 Nisan 1833 Rus kuvvetlerinin Boaz iinde
yerlemesi.
Mays 1833 Ktahya antlamas.
6 Temmuz 1833 Hnkr skelesi antlamas.
16 Eyll 1833 Mnchengrtz antlamas.
1834 Mekteb-i Ulm- Harbiye'nin almas.
16 Austos 1838 ngiltere ile Osmanl mparatorluu
arasnda ticaret antlamas.
21 Nisan 1839 Mahmut II'nin Mehmet Ali'ye harp amas.
3 Kasm 1839 Glhane hatt- hmyununun okunmas.
11 Austos 1840 Mehmet Ali'ye kar harbin yeniden
balamas.
3 Temmuz 1841 Boazlar problemi hakknda Londra
antlamas.
22 ubat 1848 Fransa'da 1848 ihtillinin balamas.
1848 Macarlarn Macar kabinesinin
kurulmasn istemeleri. Macar isyan.
4 Mart 1849 Macaristan'n Avusturya'ya ilhak.
15 Mart 1853 Prens Menikof'un olaanst elilikle
stanbul'a gelmesi.
19 Mays 1853 Trkiye-Rusya mnasebetlerinin kesilmesi.
22 Haziran 1853 Rus ordularnn Eflk ve Budan'a girmesi.
Temmuz 1853 Viyana Kongresi'nin toplanmas.
30 Kasm 1853 Sinop felketi.
28 Ocak 1854 Ruslarn genel taarruza gemeleri.
9 ubat 1854 ngiltere ve Fransa'nn Rusya'ya
harp amas.
12 Mart 1854 ngiltere ve Fransa ile Osmanl Devleti
arasnda antlama.
30 Eyll 1854 Eflk ve Budan iin Avusturya
ile antlama.
25 Ekim 1854 Balkova sava.
5 Aralk 1854 knerman sava.
7 Haziran 1855 Yeiltepe'nin zapt.
12 Austos 1855 Traktir sava.
7 Eyll 1855 Malakof'un zapt.
10 Eyll 1855 Sivastopol'un zapt.
22 Aralk 1855 Ruslarn Kars' almalar.
28 ubat 1856 Islahat Ferman.
30 Mart 1856 Paris antlamas.