ECURIT ZHVILLIMORE T PRGJITHSHME DHE THEMLORE T S

DREJTS S PUNS
PARAQITJA DHE ZHVILLIMI I S DREJTS S PUNS GJAT HISTORIS

Si shumica e degve t tjera juridike, edhe e drejta e puns ka historin e vet t
paraqitjes dhe zhvillimit.
Kjo i referohet puns dhe marrdhnieve individuale t puns.
Pr nga etimologjia dhe ecuria zhvillimore, e drejta e puns sht shkenc dhe
disciplin relativisht e re, por e pakontestueshme pr nga rndsia dhe pesha krahasuar
me degt dhe shkencat tjera juridike.
Vshtruar historikisht, e drejta e puns respektivisht marrdhniet e puns, q n
fillim t shek. XX midis su!jekteve rregulloheshin me kontrat m!i punn dhe kishin
karakter individual.
Kto kontrata i prkisnin legjislacionit civil dhe pr to vlenin dispozitat e
kontrats m!i qiran.
" fund t shek. XX dhe n fillim t atij XX, ndodh procesi i diferencimit t
shkencs unike m!i administratn gjegjsisht specializimit t saj, me #$rast fillon edhe
ndarja e saj n disciplina t ve#anta si# sht% e drejta e puns, financiare, ose disciplinat
teknike, si p.sh. shkenca m!i organizimin, shkenca m!i organizimin dhe afarizmin e
ndrmarrjeve, etj.
ZHVILLIMIN E S DREJTS S PUNS E KARAKTERIZOJN 4 PERIUDHA:
1. N PERIUDHEN E PAR formohen shoqatat e para t puntorve q kishin
qllim m!rojtjen e t drejtave elementare t t&re, si dhe prmirsimin e kushteve tejet t
vshtira t puns dhe t jets.
'indin edhe krkesat e para pr marrveshje kolektive, grev si mjet t presionit
etj, me #$rast paraqitet nevoja e intervenimit t shtetit n rregullimin e marrdhnieve t
puns.
( von do t ndodh z!atimi i liris s plot t kontraktimit )gjat periudhs s
kapitalizmit li!eral*.
2. PERIUDHA E DYT fillon n fund t shek. +i+ dhe zgjat deri n m!arim t
lufts s par !otrore.
" kt periudh shnohet intervenim i fuqishm i shtetit n fushn e rregullimit
t marrdhnieve t puns, n+irren edhe ligje t shumta q rregullojn #shtje nga fusha e
marrdhnieve t puns.
Vhet n pah ndarja e shkallzuar e legjislacionit t puns dhe kodifikimit t par
t s drejts s puns , n+jerrja e ligjit t puns n franc , co! " #$%&%', paraqitja e
organizatave puntore nga t cilat lindin sindikatat, plus kontraktimi kolektiv i kushteve
t puns , d.m.th. kontratat kolektive.
(. PERIUDHA E TRET zhvillimore ndodh midis d& luftrave !otrore -.-.,
-./..
Karakterizohet me intensitetin e madh t n+jerrjes s legjislacionit t m!rojtjes s
puntorve dhe me kodifikimin e s drejts s puns n shum shtete, n t cilat n+irren
ligje t ve#anta t puns si n holand n vitin -.-. dhe -./0, n !elgjik m -.11, n
itali m -.12, austri -.13, gjermani -./4, dhe n sh!a n vitin -./5.
Kshtu n kt periudh e drejta e puns krijohet si deg e ve#ant n shum
vende t !ots.
"dikim t theksuar n zhvillimin e s drejts s puns do t ket organizata
ndrkom!tare e puns onp e themeluar m -.-. n konferencn e paqes n paris, si
organizat !renda lidhjes s kom!eve.
4. PERIUDHA E KATRT ndodh pas prfundimit t lufts s d&t !otrore, n
kt periudh e drejta e puns n t gjitha vendet e !ots do t konsolidohet dhe
kodifikohet si deg e t drejts kom!tare.
E DREJTA )ASHKKOHORE E PUNS DHE KARAKTERISTIKAT E SAJ
Karakteristikat e t drejts !ashkkohore t puns jan edhe specifike edhe t
rndsishme.
1. 6endenca pr zgjerim t vazhdueshm, qe d.m.th. e drejta e puns vazhdimisht
zhvillohet dhe zgjerohet n t gjitha aspektet, krijohen institute, shr!ime por edhe
fenomene t ndrlidhura me t drejtn e puns si# jan% greva dhe e drejta n grev, e
drejta n organizim sindikal, sigurim social etj.
2. 7rganizimi i puntorve n sindikata, sht poashtu i nj rndsie t ve#ant
pr t drejten !ashkkohore t puns ngase sindikata si asociacion i puntorve aktualisht
sht !r faktor i pazvendsueshm n realizimin e shum t drejtave t puntorve si%
sigurim social, paga m t larta, siguri n pun dhe m!rojtje, orar m t shkurtr etj.
(. Kontraktimi kolektiv, pr shkak t kompleksitetit t marrdhnieve t puns
dhe pamundsis s rregullimit t #do gjje me ligj, kontratat kolektive po fuqizohen si
instrument relevant pr rregullimin e kushteve t puns, t drejtave dhe o!ligimeve midis
pundhnsve dhe punmarrsve, krahas dispozitave shtetrore t cilat prcaktojn !azn
e kt&re marrdhnieve.
8dhe shteti sht i interesuar q marrdhniet e puns t rregullohen me kontrata
kolektive, sa m mir q t jet e mundur, ngase kshtu do t funksionoj m mir edhe
sistemi ekonomik shoqror i vendit.
4. ntegriteti i puns , puna si vler universale dhe e domosdoshme e qenies dhe
mirqenies s njeriut, sht faktori m integrativ midis njerzve pa dallim prkatsie
etnike, shtresore, racore etj.
E DREJTA KRAHASIMORE E PUNS
8 drejta krahasimore e puns sht rezultat i normave juridike ndrkom!tare,
sidomos konventave t shumta t organizats ndrkom!tare t puns dhe kohve t
fundit edhe t akteve t !ashkimit evropian, ngase shumica e vendeve kan miratuar
konventat m t rndsishme% pr kohn e puns, m!rojtjen e nnave, t rinjve dhe
fmijve, pr pushimin e paguar vjetor, m!rojtjen e ve#ant, etj.
9shtja kr&esore dhe themelore n t drejtn e puns dhe t sigurimit social,
vshtruar historikisht sht puna, liria e puns dhe marrdhnia e puns.
: n deklaratn m!i t drejtat e njeriut dhe t q&tetarit t vitit -23. sht
prcaktuar liria si e drejt nat&rore dhe e pa parashkruar e njeriut.
;ekreti freng m!i lirin e puns e konsideron si parsore dhe si t drejt t
zgjedhjes s lir t profesionit, shkathtsis, puns dhe punsimit.
Kushtetuta frenge e vitit -2./ prcakton t drejtn e q&tetarit pr qfardo forme t
angazhimit n pun.
'iria e puns kufizohej vetm me lirin e t tjerve, por jo edhe me interesat e
pergjithshme.
8 drejta ndrkom!tare m shum flet pr lirin e zgjedhjes s profesionit, se sa
pr lirin e puns.
E DREJTA N PUN sht zgjedhje e lir dhe e pavarur e puns e cila ngrthen
t drejtn n pun t lir, n zgjedhje t pavarur t puns, n t drejtn e sigurimit
material t puntorit dhe t familjes s tij, n rast t papunsis.
QSHT PUNA< Veprimtari universale e ndrgjegjshme e vullnetshme, o!jekt
i marrdhnies s puns, veprimtari e do!ishme, !urim i mundimeve, tensioneve
shpirtrore, zemrimit, pjes qensore, tipar i personalitetit, vler dhe do!i universale.
E DREJTA N PUNE, Konsiston edhe n o!ligimin parsor t shtetit pr ti
siguruar q&tetarit mundsi pr pun, m!shtetur n aftsit e tij dhe kualifikimet gjegjse.
PRKU*IZIMI I T DREJTS DHE T DREJTS S PUNS
Sipas teoris integrale ose tridimensionale juridike, e drejta sht su!limim i
prm!ajtjeve normative, shoqrore dhe t vlerave.
I. 8 drejta e puns ndrkaq sht trsi e dispozitave juridike, me t cilat
rregullohet marrdhnia e puns dhe raportet kolektive n ekonomi.
II. =jo mtutje paraqet trsin e marrdhnieve juridike t ndrlidhura me punn
e paguar.
III. "j definicion i ve#ant pr t drejtn e puns, konsiston n faktin se e drejta
e puns m!shtetet n rregullat e caktuara me ligjin m!i marrdhniet e puns.
IV. ;efinicioni i katrt e prkufizon t drejtn e puns, si grum!ull i dispozitave
juridike, me t cilat rregullohen raportet, midis puntorit dhe pundhnsit )marrdhnia
e puns individuale*.
7rganizimi i puntorit dhe pundhnsit )kolektiv* i shtetit dhe pundhnsit, dhe
shtetit dhe puntorit )juridik pu!lik , relevante sht intervenimi i shtetit*.
Prkufizimi prm!ledhs i s drejts s puns, n kuptimin e ngusht konsiston n
at se, ajo sht trsi apo sistem i dispozitave juridike, me t cilat rregullohen
marrdhniet e puns, ndrsa marrdhniet e puns pr!hen nga% marrdhniet
individuale dhe kolektive.
E DREJTA E PUNS N KUPTIMIN E GJR, >S?6> SS68( =P7
6rsi e dispozitave juridike n njrn an, dhe trsi e rregullave t pashkruara jasht,
juridike, nga ana tjetr, me t cilat pcaktohen respektivisht rregullohen marrdhniet
juridike dhe shoqrore t caktuara, n sfern e puns s varur.
NATYRA JURIDIKE E S DREJTS S PUNS
1. "at&ra juridike private dhe juridike pu!like , marrdheniet juridike pu!like
jan raporte t rregulluara me norma kogente, ndrkaq marrdhniet juridike private
rregullohen me norma dispozitive gjegjsisht prmes vullnetit t palve.
8 drejta e puns sht kr&esisht e nat&rs juridike pu!like. konsiderohet se dallimi
themelor midis t drejts s puns dhe t drejts s npunsve pu!lik apo m mir t
drejts administrative, konsiston n at se e drejta e puns m!shtetet n !ashkpunimin
dhe koordinimin e pundhnsve dhe puntorve, ndrsa e drejta administrative
konsiston n raportin e pushtetit me npunsin e punsuar.
" kt kontekst e dretja e puns sht +!, -!.!$%+'/, ndrsa ajo administrative,
+!, /0!c'%+'/.
E DREJTA E SIGURIMIT SOCIAL 1 E DREJTA SOCIALE
8 drejta e sigurimit social sht deg e ve#ant e s drejts dhe disciplin
shkencore e ve#ant e cila n shum vende sht e ndar nga e drejta e puns.
7!jekt i studimit t saj kr&esisht jan format dhe modalitetet e ndihms kolektive
pu!like e m pak ato individuale private t ndihms, t sigurimit, t rasteve apo rreziqeve
t caktuara sociale, m!rojtjes s nevojave dhe gjendjeve sociale, si dhe m!rojtjes nga
rreziqet.
@illimisht kjo e drejt sht manifestuar prmes !mirsis si form e ve#ant e
ndihms, dhurimit, mshirimit ndaj gjendjes dhe nevojave sociale pr t varfrit,
!ashkndjesia me varfrin, dhim!jen dhe prjetimin e t&re prmes mir!rjes h&jnore
dhe fetare.
"dihma pu!like sht e pranishme n shoqri q nga zanafilla kr&esisht si e drejt
e t varfrve e zhvilluar n angli, ndrsa m pak n kontinent.
( von, n shek. XV paraqitet ndihmesa huazore shoqrore kr&esisht prmes
shoqrive t puntorve, ndrsa n shek. XX sigurimi reciprok , huazor prmes arkave t
ndihms.
KUPTIMI I T DREJTS S SIGURIMIT SOCIAL
8 drejta e sigurimit social n kuptim t gjr sht sistem i normave juridike
prmes t cilave shteti realizon funksionin e tij t ekuili!rimit dhe z!utjes s dallimeve
sociale, me qllim t sigurimit t !ara!arsis.
Prmes ksaj vhet fondamenti dhe qllimi kr&esor e i prgjithshm shoqror ,
!arazia e njerzve n dinjitet dhe t drejta e cila rregullohet me norma juridike pu!like
shtetrore.
8 drejta e mirqenies sociale ngrthen% sigurin sociale, shr!imet e mirqenies
)shr!imet e shndetsis pu!like etj*.
RAPORTI MIDIS T DREJTS S PUNS DHE T DREJTS S SIGURIMIT
SOCIAL
Aaz e s drejts s puns sht marrdhnia e puns, ndrsa e t drejts s
sigurimit social, marrdhnia sociale,juridike.
:llimi dhe nat&ra kr&esore e t drejts s puns sht ekonomike, ndrsa e t
drejts s sigurimit social siguruese, prestative t mirqenies s njerzve.
8 drejta e puns !n pjes n grupin e disciplinave private , pu!like, ndrsa ajo
sociale n pu!like , private.
S'/#!2' ' /'-"$'2'# /oc'%+ sht trsi pu!like o!ligative sociale, n disa raste
edhe vullnetare.
"grthen n vete t siguruarit, familjet e t&re, rastet e siguruara , rreziqet,
prestacionet, financimin dhe drejtimin.
S'/#!2' ' /'-"$'2'# /oc'%+ .%3!# edhe nga aspekti i llojeve t rasteve sociale t
cilat definohen si raste paraprakisht t parapara me ligj, si rreziqe etj, t cilat
pamundsojn ose zvogelojn t h&rat nga puna, ngase e godasin njeriun punonjs.
R$!4'5!# /oc'%+! themelore jan% smundja dhe amsia, fatkeqsia n pun,
papunsia dhe ngarkesa prindore, pleqria e thell, invaliditeti dhe vdekja.
Pr dallim nga rastet sociale, .!&o6%# /oc'%+! jan gjendje ekzistuese,aktuale dhe
jo e ardhmris gjegjsisht e dmit t shkaktuar n t ardhmen.
Kjo gjendje m!retron te ata q nuk kan mjete t mjaftueshme pr prm!ushjen
e nevojave jetsore themelore.
N!&o6% /oc'%+! sht institut i m!rojtjes sociale ndrsa rasti social i sigurimit
social.
PRESTACIONET SOCIALE
Ban dhnie ose shr!ime, t cilat n varsi nga rastet e siguruara mund t jen
afatshkurtra dhe afatgjata. Parimet kr&esore n t drejtn e sigurimit social jan
reciprociteti dhe solidariteti.
@inancimi i sigurimit social !het kr&esisht nga kontri!utet n parim ekuivalente
n prqindje t puntorve dhe t pundhnsve, nga !urimet e tjera edhe nga !aza e
financimit t sht&llave suplementare t kom!inuara pu!like ose private, apo o!ligative
dhe vullnetare.
Sistemi i sigurimit social pr!het nga sigurimi pensional e invalidor q prfshin,
pleqrin, invaliditetin dhe vdekjen, sigurimi dhe m!rojtja shndetsore, sigurimi n rast
t fatkeqsis n pun, papunsis, dhe m!rojtjes nga ngarkesa e prindrve.
)URIMET E T DREJTS S PUNS
" teori ndahen n% !urime t krijimit t s drejts ose faktet reale, dhe !urime t
njohjes ose aktet juridike.
M! 7"$'2! 6"$''8! nnkuptohen t gjith faktort q e krijojn t drejtn dhe t
gjitha modalitetet nprmjet t cilave fitojm njohuri pr t drejtn.
8lementet e kuptimit,nocionit t !urimit juridik jan faktet reale dhe aktet
juridike.
)"$'2!# /3#!#9$o$! mund t jen kushtetuta dhe parimet e saj, kodi apo ligji m!i
punn dhe marrdhniet e puns, aktet nnligjore, standardet juridike dhe praktika
gj&qsore, vendimet e gj&kats supreme, marrveshjet e mirkuptimit dhe vendimet e
ar!itrazhs, interpretimi i rregullave juridike.
)URIMET JURIDIKE PRO*ESIONALE T S DREJTS S PUNS
Ban !urime specifike t s drejts s puns q krijojn rregulla juridike !renda
profesionit, degs, ndrmarrjes, veprimtaris ose territorit t caktuar prmes autonomis
normative, dhe jan% kontratat kolektive, !urimet kontraktore, !urimet jashtkontraktore,
zakonet , doket.
HIERARKIA E )URIMEVE JURIDIKE SHTETRORE
H'!$%$8'% ! 7"$'2!&! 6"$''8! shtetrore sht si vijon% kushtetuta, si !urimi m
i lart i s drejts s puns, ligji, aktet nnligjore ose udhzimet administrative.
E DREJTA NDRKOM)TARE PRIVATE
"grthen n vete t drejtn ndrkom!tare pu!like dhe private t puns. =jo sht
e drejt e organizatave ndrkom!tare pu!like dhe private.
E $!6#% .9$8o279#%$! 0"7+'8! sht edhe sistem i dispozitave juridike, t cilat
rregullojn marrdhniet e su!jekteve t pranuara n !ashksin ndrkom!tare.
Pr!het nga rregulla juridike materiale dhe procesuale t prcaktuara n nivel
ndrkom!tar.
E DREJTA NDRKOM)TARE E PUNS
=ktet juridike nga e cila pr!het e drejta ndrkom!tare e puns, i n+jerr
organizata ndrkom!tare e puns, q sht nj organizat ndrkom!tare pu!like
komplekse e pr!r nga prfaqsuesit e qeverive, pundhnsve dhe puntorve.
)URIMET E ORGANIZATS NDRKOM)TARE T PUNS
Ban kontratat ndrkom!tare , si kontrata nga lmia e puns, q mund t jen
!ilaterale dhe multilaterale, konventat dhe rekomandimet e organizats ndrkom!tare t
puns, dhe akte t tjera juridike t organizats si% rezolutat, konkluzionet dhe
interpretimet, e drejta e rastit, aktet e konferencave t ve#anta t miratuara n
!ashkpunim me organizatn ndrkom!tare t puns.
KOLIZIONI MIDIS AKTEVE NDRKOM)TARE DHE VENDORE
" rast t till vjen n shprehje mos pajtimi i dispozitave ndrkom!tare t
konventave dhe legjislacionit vendor.
E DREJTA KOLEKTIVE E PUNS
8 drejta kolektive e puns aktualisht 0%$%5!# pjesn m t pasur dhe m
origjinale t s drejts s puns me t ciln direkt afirmohen vlerat, specifikat dhe
pavarsia e saj.
8 drejta e puns prndr&she .%3!# n t drejtn individuale dhe n t drejtn
kolektive t puns.
8 drejta e puns si trsi prndr&she !:'.o3!# si nj trsi e normave q
rregullojn marrdhniet individuale dhe kolektive t puns ndrmjet pundhnsve dhe
puntorve.
8 drejta kolektive e puns 09$:/3'.9 normat juridike q rregullojn marrdhniet
kolektive t puns.
(arrdheniet individuale t puns vendosen midis pundhnsit individual dhe
punmarrsit individual n !az t kontrats m!i punn, ndrsa marrdhniet kolektive t
puns, paraqiten n interes t m shum su!jekteve, gjegjsisht t grupit t pundhnsit
dhe t punmarrsit me interesa t kundrta. t d& kto marrdhnie kan t !jn me
raportet n mes t prfaqsuesve t kapitalit dhe t puns.
;allojn n efektin, sepse marrdhniet kolektive t puns prodhojn efekte pr t
gjith puntort, grupacionet ose sindikats.
8 drejta kolektive e puns sht produkt i konfliktit t interesave t su!jekteve
kolektive, t marrdhnieve t puns, por edhe prfaqson kompromisin normativ
institucional t interesave t t&re t kundrta.
K6o ! $!6#9 8o+!8#'&! .-9$#3!. .9 &!#! '.#!$!/%# #$'0%$#'#!; 0$% #9 #$'
/"76!8#!&!:
1 1. T9 0$o.%$'# #9 8%0'#%+'#;
1 2. I.#!$!/'# #9 0$o.%$'# #9 :"5'/9 0".9#o$! 3!
1 (. T9 /3#!#'#1/3o59$'/9.
Pra, e drejta kolektive e puns, trajton, krijon, rregullon dhe realizon ato
institucione t s drejts s puns q kan t !jn me m!rojtjen dhe avansimin e
interesave kolektive )sindikatat, marrveshjet kolektive, kontratat kolektive, raportet e
sindikatave me pundhns dhe zgjidhjen e konflikteve kolektive.
SINDIKATAT
Sindikata sht !ashksi, organizat apo !ashkim q kujdeset pr m!rojtjen e
interesave ekonomike dhe t drejtave sociale t antarve t saj. 7rganizohet n forma
dhe nivele t ndr&shme.
Coli i saj relevant qndron n zhvillimin e marrdhnies s puns, t drejts s
puns e sidomos n avancimin e pozits, kushteve dhe rolit t puntorve.
Sindikata ka nj histori t !ujshme zhvillimi si lvizje dhe si institucion q nga
viti -35- si sindikat e puntorve mekanik n =ngli, e puntorve tipografik n vitin
-3D0 n =ustri dhe si sindikat e puntorve t prpunimit t duhanit n vitin -3DD n
Ejermani.
" kosov sindikatat formohen von, q n vitin -./D, ndrsa n vitin -..0
formohet ASPK,ja m koncept organizativ policentrist. =ntarsimi n sindikat sht i lir
dhe nuk mund t pengoj lidhjen e kontrats s puns.
(!rojtja e t drejtave sindikale sht o!jekt i konventave dhe rekomandimeve t
7"P,s.
Konventa nr. 32 e 7"P m!i lirit sindikale dhe m!rojtjen e t drejtave sindikale
parasheh mundesin e puntorve dhe pundhnsve q t formojn organizatat e t&re pa
leje paraprake, t h&jn n to pa parakushte.
Konventa m!i t drejtat e puntorve n organizim dhe negociata kolektive,
prcakton q puntort duhet t shfr&tzojn m!rojtje konkrete kundr t gjitha veprimeve
diskriminuese n lmin e punsimit e cila do t mund t dmtonte lirin sindikale t
puntorve.
Konventa poashtu parasheh edhe m!rojtjen nga aktet e drejtuara n largimin e
puntorve nga puna etj.
KONTRATAT KOLEKTIVE
Ban !urime specifike t s drejts s puns, n t cilat rregullohen qshtjet e
puns dhe t marrdhnieve t puns.
Kto kontrata jan paraqitur von,n gj&smn e d&t t shek. XX, fillimisht n
angli, po edhe n @ranc ku kontrata e par kolektive sht midis puntorve dhe
pundhnsve sht lidhur n 'ion n vitin -3/-, n Ejermani n vitin -32/ ndrsa n
=ustri n vitin -3.3.
(e koh roli dhe rndsia e t&re shtohet pr t qen aktualisht instrument i
pazvendsueshm pr prcaktimin dhe rregullimin e kushteve t puns, pozits dhe t
punsimit t puntorve.
NOCIONI; DE*INICIONI DHE KARAKTERISTIKAT E KONTRATAVE
KOLEKTIVE
Kontratat kolektive t puns jan instrument pr rregullimin e kushteve t puns
dhe punsimit, !urim i t drejts s puns, por edhe #do marrveshje me shkrim
ndrlidhur me kushtet e puns e t punsimit e lidhur n mes t pundhnsit, grupit t
pundhnesit n njrn an dhe t nj apo m shum organizatave reprezentative t
puntorve apo sindikatave n ann tjetr.
;ispozitat e kontrats kolektive kan efekt t prgjithshm juridik dhe ato i
plotsojn apo i zvendsojn normat ligjore.
" parim ato nuk aplikohen direkt, por shr!ejn si akte t prgjithshme n !az
t t cilave lidhen kontratat individuale m!i punn.
=to prm!ajn normat e prgjithshme m!i kushtet n !az t t cilave lidhen
kontratat individuale m!i punn.
Kontratat m!i punn jan m t hershme se ato kolektive dhe jan n raport t
ngusht n mes veti prkundr dallimeve midis kt&re d& instrumenteve.
Si kontrata individuale, ashtu edhe kontrata grupore m!i punn, duhet t jen n
pajtim me dispozitat e kontrats kolektive.
;allimi kr&esor n mes t kontrats m!i punn dhe asaj kolektive qndron n at
se%
8 para si !az juridike ka krijimin direkt t marrdhnies s puns midis puntorit
dhe pundhnsit, ndrsa kjo e d&ta nuk e ka kt qllim, por vetm prm!ajtjen e
marrdhnies s puns kolektive.
"se shkelen dispozitat e kontrats kolektive, palt kontraktuese mund t
ushtrojn padi sindikats ndrkaq, i njihet e drejta q t krkoj anulimin e kontratave
individuale m!i punn nse ato nuk jan n pajtim me dispozitat e kontrats kolektive.
RNDSIA E NEGOCIATAVE KOLEKTIVE T KONTRATAVE KOLEKTIVE
Kontratat kolektive jan rezultat i negociatave kolektive dhe institucion relevant i
rregulativs shoqrore. negociatat kolektive jan metod e prhapur e rregullimit t
pro!lemeve t puns.
RNDSIA E KONTRATAVE KOLEKTIVE SHT E TRE*ISHT:
, -. Sociale,
, 1. 8konomike dhe
, /. Buridike.
=to shtrihen m!i t gjith puntort, pozitn e t&re ekonomike dhe sociale.
" aspektin juridik, kontratat kolektive kan rndsi t madhe sepse me to shum
m shpejt mund t intervenohet n marrdhniet e puns se sa me ligj.
=to kan rndsi edhe politike, ngase n sfern e puns sjellin rend e rregull n
rregullimin e marrdhnieve midis d& su!jekteve me interesa t kundrta,pundhnsit
dhe punmarrsit, duke e ruajtur kshtu qetsine sociale.
NATYRA JURIDIKE E KONTRATAVE KOLEKTIVE
8kzistojn tri !otkuptime lidhur me kt.
A. SIPAS T PARIT , 6eoris kontraktuese, kontrata kolektive ka t gjitha
karakteristikat e punve civilo,juridike, dmth t kontrats civile.
). SIPAS T DYTIT 1 =utort konsiderojn se, kontrata kolektive sht akt
normativ apo ligj n kuptimin material )teoria statusore apo jasht kontraktuese*.
C. SIPAS T TRETIT , 6eoria mikse apo e duplicitetit, kontrata kolektive sht
edhe akt normativ edhe kontraktues, apo i ka edhe karakteristikat e t d&ja akteve
juridike.
LLOJET E KONTRATAVE KOLEKTIVE
Kontratat kolektive t puns mund t jen t prgjithshme, t veqanta dhe t
lidhura n nivel t ndrmarrjes.
A. Kontratat e prgjithshme kolektive jan ato q kan t !jn me kushtet e
puns dhe t punsimit.
;ispozitat e saj vlejn pr t gjith punonjsit dhe pundhnsit e nj shteti,
mirpo ato mund t vlejn edhe vetm pr nj njsi administrative politike. Kto kontrata
jan tripartite.
). Kontratat e veqanta kolektive jan lloj i kontratave kolektive t puns q kan
t !jn me t drejtat dhe o!ligimet nga sistemi i puns dhe i marrdhnieve t puns q
krijohen !renda nj veprimtarie ose deg prodhuese ose joprodhuese, apo nndeg q
lidhet n mes t organizats sindikale t veprimtaris,degs s caktuar dhe organizats
prkatse t pundhnsve, ku pr deg t caktuara me interes vital t shtetit me lidhjen e
ksaj kontrate marrin pjes edhe organet kompetente t pushtetit shtetror.
Kto lidhen pr degt e industris, +ehetaris, tregtis etj, ndrsa n jo ekonomi,
n arsim, shkenc, kultur, shndetsi etj.
Kontratat e veqanta kolektive jan me konkretizuese sepse me to rregullohen m
pr s afrmi qshtjet e puns dhe t marrdhnies s puns pr veprimtari dhe deg t
caktuara.
C. (e kontratat kolektive t puns q lidhen n nivel t ndrmarrjes, rregullohen
qshtjet nga sfera e puns dhe e marrdhnies s puns n nivel t nj ndrmarrje apo
institucioni t caktuar.
=jo lidhet midis sindikats e cila i prfaqson puntort dhe organit udheheqs,
pundhnsit.
Kontratat kolektive t puns, mund t lidhen pr afat t caktuar, rndom /,5 vjet,
varsisht nga marrveshja e palve kontraktuese, por ato mund t jen edhe t paafatzuara
dhe t vlejne deri n qastin kur krkohet ndr&shimi eventual nga njra pal kontraktuese.
MARRDHNIET E PUNS
(arrdhniet e puns jan pjes e marrdhnieve shoqrore.
8 drejta e puns prfshin trsin e normave juridike t cilat rregullojn nj
fush t caktuar t marrdhnieve shoqrore,marredhniet e puns midis njerzve si
pjesmarrs n proces t puns ku individi ushtron nj aktivitet personal.
Vshtruar historikisht, marrdhniet shoqrore t puns kan trajtuar aktivitetin e
njerzve t t gjitha formacioneve ekonomike e shoqrore.
" kt kontekst, kontrata m!i punn sht e pandashme nga marrdhniet e
puns.
: n sistemin skllavopronar njerzit me talent pr art, aktrim, kuzhin etj, do t
lidhnin kontrat pune me skllavopronart. Kjo kontrat quhej +oc%#'o1co."c#'o
o0!$%$"2.
8dhe n sistemin feudal nuk kishte marrdhnie t puns, por kishte raporte midis
feudalve dhe !ujkro!rve dhe midis tregtarve, zejtarve dhe ndihmsve t t&re,
kallfeve dhe shegertve.
(e fuqizimin e revolucionit industrial, shpikjen e makinave do t avansohet edhe
roli i marrdhnieve shoqrore t puns fillimisht si marrdhnie kontraktuese t
karakterit personal, themelimi dhe ndrprerja e t cilave m!shtetej n autonomin e
vullnetit t plot t palve kontraktuese.
(e von kontrata m!i shr!imin, do t emrtohet si kontrat e puns e cila
prcakton raportin n mes t pundhnsit dhe punmarrsit dhe njherit do t paraqes
marrdhnie t reja shoqrore t puns.
NOCIONI I MARRDHNIES S PUNS
"uk i ka prfshir gjithmon t gjitha elementet e marrdhnies s puns n
periudha t caktuara historike.
(arrdhniet e puns jan t vullnetshme e t rregulluara me ligj, me t cilat
puntori punsohet t pundhnsi, pra, inkorporohet, lidhet pr vendin e puns,
personalisht kr&en pun t caktuara dhe merr shpr!lim pagn. (arrdhnia e puns
!het nocion !az e t drejts s puns.
Kontrata m!i punn gjithnj e m shum merr karakter t instrumentit pr
themelimin e marrdhnies s puns e m pak t rregullimit t marrdhnies s puns.
" literaturn e t drejts s puns jan formuar teori t ndr&shme pr
marrdhniet e puns, ndr t cilat ve#ohen% 1. T!o$'% -6!$2%.! <! +o6%+'#!#'#=;
2. T!o$'% 8o.#$%8#"!/! 3! (. T!o$'% :$9.-! './#'#"c'o.%+!.
A. TEORIA GJERMANE <LOJALITETIT=
>sht teori antinjerzore e !otkuptimeve naciste dhe fashiste.
Sipas saj puntort duhej t gzonin m!rojtjen nga pundhnsit q duhej t
punonin pr rajhun e tret, ndrsa n praktik !hej eksploatimi i egr i fuqis puntore,
puna det&ruese, poshtruese dhe me frik.
). TEORIA KONTRAKTUESE
(arrdhnien e puns e trajton si marrdhnie juridiko,civile, ku raportet n mes
t puntorit dhe pundhnsit duhet t rregullohen me kontrat.
C. TEORIA *RANQEZE <INSTITUCIONALE=
(arrdhnien e puns e sheh si inkorporim apo inkuadrim n ushtrimin e
veprimtaris s caktuar si institucion, me #$rast me t h&r n institucion,ndrmarrje e
fa!rik, su!jekti !het puntor dhe n pajtim me kontratn fiton t drejtat e caktuara. ktu
dominon kom!inimi i teoris institucionale dhe teoris kontraktuese.
ELEMENTET E MARRDHNIES S PUNS
"dahen n elemente esenciale dhe joesenciale t marrdhnies s puns.
E+!2!.#!# !/!.c'%+! jan% A. Vullnetarizmi, ). 'idhja personale,funksionale,
C. nkorporimi n procesin e puns D. Paga.
VULLNETARIZMI
Sipas ktij elementi marrdhnia e puns lind n !az t vullnetit t lir t
su!jektve q e vendosin at n pajtim me parimet e prgjithshme dhe universale.
V"++.!#%$'42' nnkupton lirin e puns, ndalimin e puns s det&rueshme apo t
dhunshme. 6 d& su!jektet lirisht vendosin pr vendosjen e marrdhnies s puns.
LIDHJA PERSONALE *UNKSIONALE
"nkupton kr&erjen e o!ligueshme t punve dhe t det&rave t puntorit n
vendin e puns pa zevndsim t askujt.
6e kontrata m!i veprn,shr!imi, kemi marrdhnie juridike civile dhe jo juridike
t puns.
INKORPORIMI N PROCESIN E PUNS
"nkupton h&rjen n proces t puns sipas kushteve t prcaktuar me aktin m!i
themelimin e marrdhnies s puns.
=kti i h&rjes sht manifestim i vullnetit t kontraktuar dhe i kr&erjes s
o!ligimeve t marrura. puntori duhet ti kr&ej punt sipas rregullave me prpikmri dhe
profesionalizm.
PAGA1SHPR)LIMI
>sht element esencial i marrdhnies s puns. " shumicn e shteteve
!ashkkohore, parashihen edhe t drejta q kan t !ejn me sigurimin e o!liguar social,
shndetsor dhe pensional e invalidor.
ELEMENTET JOESENCIALE T MARRDHNIEVE T PUNS
(arrdhnia faktike e puns sht ushtrim faktik i puns s caktuar n
ndrmarrje, institucion apo t personit tjetr juridik, n organe shtetrore. ajo
konsiderohet si pun e rregullt, shr!im apo funksion n formen dhe mn&rn e rregullt,
me kusht q t jet e autorizuar. 'egjislacioni &n nuk e njeh marrdhnien faktike t
puns.
=jo prndr&she ekziston kur marrdhnia e puns nuk sht themeluar me akt t
parapar, ose kur puntori vazhdon t punoj pa fajin e tij pas ndrprerjes s marrdhnies
s puns.
Pra, marrdhnia faktike e puns nuk ka !az juridike, nuk ka uzurpim, mashtrim
apo lajthim, 6e ajo i ka t gjitha elementet e marrdhnies juridike t puns dhe punn e
kr&en vet puntori. Kto ishin elementet e marrdhnies faktike t puns.
PERSONAT JASHT MARRDHNIES S PUNS
Ban%
, ;eputetet e parlamentit dhe t kuvendeve komunale,
, Personat q kr&ejn pun t rastit, t herpashershme dhe momentale, n
mn&r vullnetare apo o!ligative, me apo pa kompenzim psh. pensionistt, dshmitart
etj, dhe
, Personat q ushtrojn veprimtari t pavarur% avoketrit, zejtart, artistt, taksistt
etj.
KRYERJA E PUNVE Q SIPAS LIGJIT T PUNS T KOSOVS NUK JAN
N MARRDHNIE PUNE
A. Puna e herpashershme e !azuar n solidaritetin familjar, q nuk kr&het pr
prfitim direkt financiar.
). 7frimi i shr!imeve apo prodhimeve nga pala jo e varur pr nj pal tjetr n
!az t kontrats dhe
C. Puna me interes t prgjithshm q kr&het pa prfitim direkt financiar.
SISTEMI I MARRDHNIEVE T PUNS N KOSOV
>sht edhe i mangt edhe joadekuat. rregullohet me rregulloren pr ligjin
themelor t puns n kosov nr. 100-F12. Kjo rregullore e vn n pozit t nnshtrimit
puntorin ndaj pundhnsit, nuk posedon mekanizma m!rojts t t drejtave t
puntorve n formn, mn&rn dhe prm!ajtjen si q parashihet me legjislacionet e
vendeve tjera dhe nuk ofron siguri minimale juridike.
PARIMET E SISTEMIT T PUNS DHE MARRDHNIEVE T PUNS
(und t klasifikohen si vijon% 1. Parimi i liris s puns, 2. Parimi i t drejts pr pun,
(. Parimi i ndalimit t puns s det&ruar, 4. Parimi i ndalimit t diskriminimit n punsim
dhe >. Parimi i liris sindikale dhe negociatave kolektive.
1. PARIMI I LIRIS S PUNS
"nkupton t drejten e puntorit n themelim dhe ndrprerje t marrdhnies s
puns, por edhe lirin a!solute t pundhnsit n angazhimin e puntorit n pun.
K& parim prjashton punn e dhunshme dhe t det&ruar. 'iria e puns nnkupton
themelimin e marrdhnies s puns, zgjedhjen t kush do t punoj, ku dhe pr sa koh
dhe prm!ajtjen nga veprimet q do ta kufizonin ose anulonin trajtimin e !ara!art t
puntorit n aspektin e liris s puns.
2. E DREJTA PR PUN
"nkupton t drejtn n lirin dhe pavarsin e kr&erjes s punve t caktuara,
ushtrimin e profesionit, lirin e aktiviteteve dhe sjelljeve personale si dhe themelimin e
marrdhnies s puns ku dhe me kend t dshiroj. K& parim dallon nga parimi i t
drejts n pun q sht i parealizueshm.
(. PARIMI I NDALIMIT T PUNS S DETYRUAR
'dhet me parimin e t drejts n pun. 'igji themelor i puns me nenin 4 ndalon
punn e dhunshme apo t det&ruar. Kt e ndalon edhe konventa nr. 1. m!i punn e
det&ruar e vitit -./0 i 7"P,s.
"eni 3 i kodit t puns s shqipris ndalon punn e det&ruar n t gjitha format e
saja.
4. PARIMI I NDALIMIT T DISKRIMINIMIT N PUNSIM
(!shtetet n instrumentet ndrkom!tare dhe ato ndrkom!tare. " Shqipri
k& parim parashihet me nenin 15 t ligjit kushtetues, ndrsa konkretizohet ne nenin .. t
kodit t puns n Shqipri.
6ek ne neni 1. i ligjit themelor t puns thot% diskriminimi n punsim dhe n
profesion sht i ndaluar. 8dhe konventa nr. --- m!i diskriminimin n fushn e punsimit
dhe t profesionit e onp e vitit -.53, e ela!oron n detaje diskriminimin n pun.
>. PARIMI I LIRIS SINDIKALE DHE NEGOCIATAVE KOLEKTIVE
L'$'% /'.'8%+! dhe .!-oc'%#%# 8o+!8#'&! jan t drejta t garantuara edhe me
akte kom!tare edhe me ato ndrkom!tare.
" asnj dispozit nuk mund ti kushtzohet apo kufizohet e drejta e puntorit q
t jet antar i nj sindikate ose t pushohet nga puna se sht antar i saj.
8dhe n dispozitat e nenit 5 t ligjit themelor t puns, puntort jan t m!rojtur
ndaj akteve t diskriminimit sindikal.
THEMELIMI I MARRDHNIEVE T PUNS
6hemelimi i marrdhnieve t puns sht i nj rndsie t veqant prkitazi me
prcaktimin e statusit juridik dhe vital t puntorit.
"daj doemos l&pset t prcaktohen edhe kushtet dhe kriteret e krijimit t ksaj
marrdhnie apo statusi juridik.
Procedura sht mjaft komplekse dhe prcaktohet me t drejtn procedurale t
puns.
(arrdhniet e puns vendosen midis d& su!jekteve, n !aza vullnetare, n lidhje
juridike,funksionale n raport me o!jektin e puns juridike, dhe duhet t ekzistoj interesi
o!jektiv,shoqror i cili i lidh su!jektt pr punn juridike.
Sipas nenit . t '6?P t kosovs, palt e marrdhnies s puns jan punonjsit
dhe pundhnsit.
Pundhnsi mund t jet person fizik ose juridik i cili siguron pun dhe i paguan
pagn punonjsit.
Punonjsi sht person fizik i punsuar te pundhnsi, pr t cilin, nn autoritetin
dhe kontrollin e t cilit kr&en pun ose shr!ime gjegjse.
Su!jektt e marrdhnies s puns duhet ti prm!ushin o!ligimet, dhe ti ushtrojn
t drejtat e t&re n pajtim me ligjin pozitiv, kontratn e puns dhe marrveshjs kolektive.
Si su!jekte t marrdhnies s puns mund t jen edhe% ndrmarrjet, shoqrit
aksionare dhe !ashksit e t&re, organet shtetrore, institucionet, npunsit, personat
fizik, q kr&ejn pun administrative n organet e administrats dhe t tjera.
KUSHTET PR THEMELIMIN E MARRDHNIEVE T PUNS
Kr&esisht ekzistojn d& lloje kushtesh t tilla%
1 A. T9 09$-6'#3/32! 3!
1 ). K"/3#!# ! &!5%.#%.
A. "dr kushtet e prgjithshme minimale !n pjes%
, (osha e caktuar e cila duhet t jet s paku -5 vjet dhe
, =ftsia shndetsore )fizike dhe psiqike*.
). Kushtet e vaqanta jan t lidhura pr cilsin apo kriteret e vendit t puns apo t
procesit t puns.
'6?P nuk parasheh kto kushte, ani q pundhnsi mund ti caktoj ato dhe kjo
nuk do t jet n kundrshtim me ligjin.
"dr kushtet e veqanta pr themelimin e marrdhnies s puns jan%
, Prgatitja e caktuar profesionale,
, Kushtet e veqanta shndetsore,
, Prvoja e caktuar n pun,
, "johja e gjuhs s huaj, puns me kompjutor etj.
Psh. punt radioreleistike, n ushtri, n inspekcione, shndetsi, telegrafi, pilot etj.
PROCEDURAT E THEMELIMIT T MARRDHNIEVE T PUNS
, 8kzistimi i vendit t lir t puns,
, (arrja e vendimit pr nevojn e plotsimit t atij vendi,
, Shpallja pu!like,
, Procedurat e rekrutimit dhe t pranimit,
, Gaktimi n pun me kontrat.
'6?P nuk parasheh se a duhet apo jo t merret vendim lidhur me nevojn e
plotsimit t vendeve t reja t puns.
Konsiderohet se qshtja e plotsimit t vendeve t reja sht n dorn e
pundhnsit.
" !az t parimit t vullnetarizmit, l&pset t vendoset kontakti midis d&
su!jektve t interesuara pr themelimin e marrdhnies s puns.
Kjo !het parimisht prmes shpalljes pu!like t nevojave t puns n mjetet e
informimit ose n shpallje interne.
Pr tu vendosur marrdhnia e puns, l&pset plqimi i d&anshm, i vullnetshm,
pa mashtrim, lajthim apo kushtzim t su!jektve, por edhe n prputhje me ligjin.
'6?P parasheh madje sanksionet ndshkuese pr pundhnsin i cili nuk i
respekton dispozitat e tij pr mn&rn dhe formn e themelimit t marrdhnieve t
puns.
KONTRATA E PUNS
>sht !az pr themelimin e marrdhnies s puns. Sipas nenit -0 t '6?P ajo
lidhet n form t shkruar dhe n njrn nga gjuht z&rtare n Kosov.
'idhet para se t fillohet puna, duhet t nnshkruhet nga t d& palt dhe duhet ti
prm!aj t gjitha elementet e parapara n '6?P.
=jo nuk duhet t prfshij elemente kufizuese dhe as favorizuese nga ato q
parasheh '6?P,ja.
1. Kontrata e puns !n pjes n kontratat e pajtimit apo marrveshjes s palve
kontraktuese lidhur me kushtet dhe kriteret e lidhjes s saj.
/. " shkencn !ashkkohore juridike, m!izotron mendimi se kontrata e puns
sht kontrat adhezive,kontrat e aksesit, ku njra pal gjat lidhjes i formulon
paraprakisht kushtet e lidhjes s saj, kurse pala tjeter pajtohet ose jo me ato.
NDRYSHIMET E KARAKTERIT T KONTRATS S PUNS
" fillim kontrata e puns kishte karakter juridik,privat, m von gjat shekujve u
transformua dhe fitoi karakter juridik pu!lik.
" kt transformim shekullor t kontrats s puns, pati ndikim edhe shteti edhe
sindikata.
Shteti ndikoi me an t legjislacionit, ndrsa sindikata prmes kontratave
kolektive.
KOHZGJATJA E KONTRATS S PUNS
(arrdhniet e puns themelohen prmes kontrats, ndrsa kontrata lidhet n%
1 A. Ko39 #9 c%8#"%$ 3!
1 ). Ko39 #9 0%c%8#"%$.
Kt mn&r e parasheh edhe '6?P n koh t pacaktuar, nuk dihet paraprakisht
se sa do t zgjas marrdhnia e puns, gj q su!jektt mund ta shkpusin n qdo koh
prmes dorheqjes ose nderprerjes s marrdhnies s puns.
(arrdhnia apo kontrata e puns n koh t caktuar zakonisht lidhet n kto
raste%
, Pr punt sezonale dhe turizm, hotelieri, ndertimtari, !ujqsi etj.
, Hevndsimi i puntorit kur ai mungon nga puna,
, Puna n projekte t caktuara dhe
, Puna si pasoj e rritjes s vllimit t punve veqanrisht at&re sezonale.
" kto kontrata, shprehimisht caktohet afati i zgjatjes s kontrats.
PRAKTIKANTT
" '6?(K nuk sht rregulluar qshtja e praktikantve, m hert n kosov po.
Praktikantt jan persona fizik, q themelojn marrdhnien e puns n koh t
caktuar.
Stazhi i praktikantit, parashihet parimisht, pr pun dhe det&ra komplekse dhe
relative.
VERTETIMI PARAPRAK I A*TSIVE PUNUESE DHE PUNA ME PROV
Pr themelim t marrdhnies s puns ka rndsi t caktuar. Parashihet me akt t
prgjithshm.
Vrtetimi paraprak i aftsive punuese !het prmes audicionit, veprs s shkruar
etj, nga komisioni profesional.
Puna me prov mund t caktohet si kusht i veqant pr vendin gjegjs t puns
dhe zgjat deri D muaj.
Statusi i puntorit t till sht i njejt me t tjert, por jo edhe ai q gjendet n
procedurn paraprake t vrtetimit t aftsive punuese, sepse k& nuk e ka statusin e
puntorit n marrdhnie pune.
Puna vullnetare mundson aftsimin profesional, pa themelim t marrdhnies s
puns. '6?PK nuk parasheh punn vullnetare. Kta persona parimisht kan t drejt n
pushim dhe n kompensim, si dhe n sigurim social, shndetsor, pensional nga !ugjeti i
pundhnsit. Kjo pun, pr nga qellimi sht e ngjajshme me at t praktikantve.
E DREJTA E PUNTORVE DHE E PUNDHNSVE N ORGANIZIM
E DREJTA N ORGANIZIM M)SHTETET N LEGJISLACIONIN E )RENDSHM DHE
NORMATIVN NDRKOM)TARE

8dhe lthp e njeh kt t drejt t su!jektve t marrdhnies s puns, madje edhe
pr themelimin e organizatave sindikale, t drejten e hartimit t statutit dhe rregullave t
t&re, zgjedhjen e prfaqsuesve, formulimin e programeve etj.
7rganizatat e puntorve,sindikatat l&pset t regjistrohen doemos, pr t zhvilluar
aktivitetet dhe veprimtarit e t&re t lir.
Kto organizata si dhe ato t pundhnsve, o!ligohen q t respektojn dispozitat
ligjore prkitazi me t drejtn n organizim )neni 5 i '6?P*. (inistria e puns nuk mund
ti shpr!ej e as ti pezulloj kto organizata sindikale.
'6?P m!ron puntort nga aktet e diskriminimit sindikal, si dhe ato t ndrh&rjes
nga organizatat tjera.
E DREJTA N GREV
Ereva sht nj nga mjetet m t rndsishme t presionit sindikal kundr
pundhnsit dhe form e organizuar e ndrprerjes s puns.
:llimi i saj sht realizimi i t drejtave dhe interesave ekonomike e sociale pr
puntort, ather kur ato nuk mund t realizohen me mjete paqsore. 8 drejta n grev
prcaktohet me ligj t puns ose me ligje t veqanta.
'6?P nuk e rregullon qshtjen e grevs, ndrsa ligji m!i shr!imin civil me nenin
5 e prcakton antarsimin sindikal, por prjashton t drejtn e policve dhe korrektusve q
t mund t !jn grev ose ndonj veprim tjetr sindikal i cili do t pengonte qensisht
shr!imet prkatse.
LLOJET E GREVAVE
8kzistojn disa lloje s&resh siq jan%
, Erevat e ligjshme dhe t kundrligjshme, Erevat paralajmruese, Erevat !efasuese,
Erevat qarkore, Erevat me ndrprerje, Erevat e paorganizuara dhe Erevat trom!ozoide
)pr nga forma e ushtrimit*,

"drsa pr nga qllimet q tentojn ti realizojn organizatat sindikale prmes
grevave, grevat ndahen n% Ereva kundr pundhnsit ose n prkrahje t grevave tjera,
Erevat me presion ndaj shtetit ose pundhnsit, Erevat profesionale dhe politike etj.
GREVAT E LIGJSHME DHE KUNDRLIGJSHME
6 ligjshme jan ato lloje grevash t puntorve me t cilat nuk shkilen normat
institucionale dhe ligjore pr organizimin e t&re. " t kundrtn jan t kundrligjshme,
jo legale.
GREVAT PARALAJMRUESE DHE ATO )E*ASUESE
Erevat paralajmruese kan pr qllim trheqjen e vrejtjes pundhnsve lidhur
me seriozitetin e krkesave sindikale, prkitazi me lartsin e pagave, kushteve t puns
dhe qllimeve profesionale. Kto greva zgjasin shkurt dhe pr to informohet m hert
pundhnsi.
Erevat !efasuese po ashtu zgjasin shkurt dhe jan m tepr shprehje e nj lloj
paknaqsie t puntorve dhe sindikatave. "drsa m pak jan mjet i presionit. Pr to
nuk informohet paraprakisht pundhnsi.
GREVAT QARKORE DHE ATO TROM)OZOIDE
Erevat qarkore ekzistojn kur puntort e m shum njsive )degve* t
ndrmarrjes s njjt ose t ndr&shme, ndrpren punn sipas rendit t caktuar.
Ejat grevs puntort nuk privohen plotsisht nga pagat dhe t drejtat tjera.
GREVAT TROM)OZOIDE
6e grevat trom!ozoide, punn e ndrprejn vetm puntort e nj njsie t
ndrmarrjes e cila ndrprerjen e shkakton ndrprerjen totale dhe funksionimin e
ndrmarrjes.
GREVAT ME OKUPIM T *A)RIKAVE DHE ATO T EGRA
Erevat me okupim ndodhin kur puntort grevist m!etn n vendet e t&re t
puns, duke penguar pundhnsin ta riorganizoj procesin e prodhimit me puntort
jogrevist.
Erevat e paorganizuara , t egra, ndodhin kur !het ndrprerja kolektive e puns e
q nuk organizohet nga sindikata.
(irpo, shtetet me sistem juridik !ashkohor i njohin vetm grevat q i
organizojn sindikatat.
GREVAT STRUKTURALE DHE GREVAT GJENERALE
(e greva mund t prfshihet nj pjes e ndrmarrjes, nj ose m shum
ndrmarrje t nj kompleksi korporativ. Erevat gjenerale kan s&nime t gjera deri te
ndr&shimi i rendit juridik.
(irpo kohve t fundit sindikatat nuk organizojn greva gjenerale dhe kshtu
integrohen n sistemet juridike t t&re.
GREVAT POLITIKE
Konsiderohen t gjitha ato q organizohen me qllim t plotsimit t krkesave
nga marrdhniet e puns, por organizohen pr qllime tjera. (e to krkesat i drejtohen
shtetit.
GREVAT E SA)OTIMIT T IMT
"dodhin kur t punsuarit me vetdije ngadalsojn procesin e puns ose !jn
pun difiktuoze.
Kto greva nuk pranohen pothuajse askund, ngase puna me defekt konsiderohet
edhe si shkelje e kontrats s puns edhe si delikt me pasoja.
GREVA E PUNS VULLNETARE
8kzistojn n ato raste kur punonjsit vazhdojn t punojn edhe kur pundhnsi
e ndrpret prkohsisht punn dhe e m!&ll ndrmarrjen.
Shem!ull tipik sht fa!rika pr prodhimin e orve n @ranc, puntort e t cils
prkundr vendimit t pronarve pr m!&llje t fa!riks pr shkaqe jorenta!ile, ata kan
vazhduar punn, kan shitur produktet dhe profitin e kan ndar pr pagat e t&re.
GREVA SI )AZ E PRGJEGJSIS JURIDIKE
Prveq efekteve juridike q i prodhon greva si mjet i presionit sindikal, ajo mund
edhe t krijoj rrjedhoja negative dhe prgjegjsi pr dmin e shkaktuar pundhnsve
)o!lig. afariste*, ndaj personave t tret etj.
Pra, nga to mund t ket prgjegjsi civile,juridike, penale dhe kundrvajtse,
nse psh. gjat grevs, jan kr&er veprime inkriminuese.
PRGJEGJSIA E GREVISTVE; N?ITSVE T SAJ DHE SINDIKATS
Aaza themelore pr shfaqjen e ksaj prgjegjsise pr dmin e shkaktuar,
konsiston n paligjshmrin e grevs, ose kr&erjen e veprimeve t paligjshme gjat
grevs s ligjshme. Prgjegjsia pr dmin e shkaktuar nga greva, ka disa specifika.
Psh dmin e plot nuk krkohet, q ta paguajn puntort, por sindikatat, po nse
greva sht e organizuar n kundrshtim me dispozitat juridike, pra t ligjit por edhe t
kontrats kolektive. Ereva politike konsiderohet si rast i rend i grevs s
kundrligjshme.
;erisa greva e ligjshme, nuk trajtohet, as si ga!im kontraktues dhe as si delikt,
ndaj nuk mund t jet !az pr kurrfar prgjegjsie pr pjesmarrsit apo organizatort.
PRGJEGJSIA E PUNDHNSVE
"se pundhnsi pr shkak t grevs gjendet n situat q t mos mund ti
prm!ush o!ligimet ndaj klientit t tij psh. pamundsia e drgimit t prodhimeve e cila i
dmton klientt dhe pundhnsit, ather prjashtohet prgjegjsia e pundhnsit pr
dmin e shkaktuar nga greva e fuqis madhore.
(irpo, n pajtim me dispozitat juridike,civile, pundhnsi prgjigjet pr dmin
q puntort e tij grevist ua shkaktojn dmin personave t tret.
PRGJEGJSIA PENALE DHE GREVA
" numrin m t madh t shteteve greva tash m nuk konsiderohet si vepr penale
ndaj edhe nuk trheq prgjegjsin penale.
Por megjithat dispozitat ligjore t disa vendeve !jn inkriminimin e disa
veprimeve t cilat mund t kr&hen gjat grevs.
Parsisht grevistt mund t prgjigjen pr veprat e prgjithshme penale si%
rre!elimi, f&erja, lndimi, mashtrimi, krcnimi, shkatrrimi i prons etj.
" disa vende, me norma juridike parashihen edhe vepra penale t veqanta si psh,
pengimi i liris s puns q ka qllim parandalimin e formave t presionit ndaj
puntorve nga ana e organizatorve apo pjesmarrsve t grevs.
MJETET E KUNDR PRESIONIT SINDIKAL1LOCK OUT <M)YLLJA E
NDRMARRJES=
;ihet q greva sht nj mjet i presionit sindikal drejt plotsimit t krkesave
dhe s&nimeve t grevistve.
(irpo, edhe pundhnsi ka n dispozicion mjetet juridike pr m!rojtjen e
interesave t tij. psh. ai ka t drejt q ti pushoj nga puna puntort q kan !r shkelje
t rnda t det&rave t puns gjat grevs ose kan marrur pjes n grevn e
kundrligjshme.
=i mund ta gjvesh puntorin nga paga ose ta zvendsoj me puntor tjetr, ta
ndaloj grevn dhe t krkoj prgjegjsi penale pr grevistet, ose t ndrmerr mjetin e
kundrpresionit,lock out,m!&lljen e ndrmarrjes.
ELEMENTET; NOCIONI DHE LLOJET E LLOCK OUT1TIT
;isa e konsiderojn lock,outin t njjt me grevn. (irpo, ato kan dallime dhe
jan diametralisht t kundrta njra me tjetrn.
'ock,outi sht masa kolektive e rrall n praktik e cila godet m shum
puntort. =t e ndrmerr nj apo m shum pundhns.
'ock,outi shpesh i dedikohet t gjith puntorve t ndrmarrjes si grevistve
ashtu edhe jogrevistve.
LLOJET E LOCK1OUTIT
Kemi kto lloje t llock outit% 6 karakterit preventiv ose ofenziv, (!rojtes ose
defanziv, Kompenzues ose retorzive dhe 'ock,outi i solidaritetit.
LLOCK OUTI SI )AZ E PRGJEGJSIS S PUNDHNSIT
'ock,outi nuk lejohet gjersisht dhe n t gjitha kushtet. (e t nuk gu+on t
kufizohet liria sindikale, q punonjsit t heqin dor nga t drejtat e t&re.
Pundhnsi det&rohet ti kompenzoj puntorve ort dhe ditt e hum!ura pr
shkak t lock,outit.
Prveq me lock,out pundhnsi, me qllim q t iu rezistoj aksioneve sindikale,
shr!ehet me mjetin e kundrpresionit tjetr sindikal q quhet grevth&esia
)shtrajk!raherzimi*.
6 d& kto institute nuk jan rregulluar me dispozita konkrete juridike, por
rregulla t tilla i krijon gj&kata.
PRGJEGJSIA DISCIPLINORE E PUNTORVE N PUN
Prveq t drejtave t shumta dhe t ndrduershme q i gzojn, n teorin e t
drejts s puns disciplina e puns s puntorve apo e drejta disciplinore prfshin
trsin e normave juridike, t cilat s&nojn t vendosin rendin e !rendshm t puns n
ndrmarrje, institucione apo t pundhnsit, norma kto t sanksionuara dhe t
o!ligueshm pr pjesmarrsit e procesit t puns.
8 drejta disciplinore apo edhe prgjegjsia disciplinore ka t !j me disciplinn e
cila i referohet puns edhe sjelljeve t puntorit n pun apo lidhur me punn.
Konkretisht n rast se puntori shkel apo cenon det&rat e puns dhe sillet n
kundrshtim me normat e disciplins s puns, ai i nnshtrohet prgjegjsis
disciplinore.
Pr t ekzistuar prgjegjsia disciplinore duhet t kr&het veprimi disciplinor
elementet qensore t s cils jan%
8kzistimi i sistemeve t o!ligimit t puns, t cilat duhet t respektohen dhe
kr&hen n forma dhe mn&rn e parapar, t ekzistoj ataku n disciplinn e puns dhe
ataku t jet !r nga i punsuari.
ORGANET DISCIPLINORE
Ban% komisioni disciplinor i cili mund t shqiptoj masa adekuate puntorit
varsisht nga pesha e veprs disciplinore, deri te ndrprerja e marrdhnies s puns.
=ntart e komisionit kan mandatin dhe kompetencat prkatse pr t vepruar
sipas ligjit dhe akteve t prgjithshme juridike.
PROCEDURAT DISCIPLINORE DHE MASAT DISCIPLINORE
nicimi i procedurs disciplinore !het n prputhje me ligjin dhe aktet e
prgjithshme t ndrmarrjes.
niciativn pr hapje t procedurs mund ta !j pundhnsi, organi pundrejtues
dhe #do puntor q d&shon pr shkeljen e det&rave t puns.
=fatet e inicimit dhe zhvillimit t procedurs disciplinore zakonisht prcaktohen
me akt t prgjithshm t ndrmarrjes ose me kontrat kolektive.
Krkesa pr inicim t procedurs !ashk me ftes pr shq&rtim i drgohet
puntorit i cili duhet t kt m!rojtjen e tij gjat procedurs. 8kzistojn masa disciplinore
n varsi nga pesha e veprimit. Veprat disciplinore ndahen n t rnda dhe t lehta.
Por, varsisht nga pasojat e masave disciplinore pr marrdhnie t puns, ato
ndahen edhe n% masa morale, profesionale dhe masat materiale.
N MASAT MORALE HYJN:
V9$!6#6%; V9$!6#6% 2! /38$'2 3! V9$!6#6% 0"7+'8!.
" masat disciplinore q godasin pozitn profesionale t puntorit h&jn caktimi
n vend tjetr pune ose transferimi n vend tjetr t puns me pages m t ult, ndrrimi i
pozits, ndalesa n avansim etj.
(asat,sanksionet materiale kan t !jn me ndalesn apo z!ritjen e prqindjes s
caktuar t pags s puntorit.
Prveq sanksionit t largimit nga puna, masat tjera disciplinore kan nat&r
korrektuese.
PRGJEGJSIA MATERIALE E PUNTORVE N PUN
Prfshin% prgjegjsin ndaj pundhnsit dhe prgjegjsin materiale t
shkaktuar personit t tret.
K"/3#!# 59 "3!# 0+o#9/"%$ 09$ #9 !84'/#"%$ 09$-6!-69/'% 2%#!$'%+! 6%.9:
-. Statusi i t punsuarit,
1. Prgjegjsia duhet t ket ndrlidhur me punn dhe vendin e puns,
/. ;uhet t ekzistoj fajsia e puntorit pr dmin e shkaktuar dhe
4. ;mi duhet ti shkaktohet pundhnsit apo personit t tret.
Prgjegjsin e shkaktuar nga disa puntor, ata e ndajn n mn&r
proporcionale, pr sa i prket dmit.
"se puntori nuk e kompenzon dmin me afat, paditet n gj&katn kompetente.
" rast t dmit t puntorit t shkaktuar me qllim apo nga pakujdesia e
puntorit shkaktuar personit t tret, n parim ndaj tij prgjigjet pundhnsi i cili dmin
e paguar personit t tret, ka t drejt t$ia kompenzoj puntori.
SHKPUTJA E KONTRATS S PUNS DHE E MARRDHNIES S PUNS
>sht nj nga segmentt e marrdhnies s puns drejtprsdrejti e lidhur me
themelimin e saj.
" vendet me dominim t parimit t s drejts n pun sht institucionalizuar
edhe parimi i mosndrprerjes s marrdhnies s puns puntorit kundr dshirs s tij,
prveq prjashtimeve specifike. '&pset nj status sta!il pr puntorin n marrdhnie
pune.
Sipas dispozitave t nenit -- t '6?P,s, shkputja e kontrats s puns mund t
!het si vijon% -. (e marrveshje me shkrim midis d& su!jektve, 1. (e rastin e vdekjes
s puntorit, /. " rastet e rnda t sjelljes s pahishme t puntorit, shkeljes s det&rave
t puns apo cenimit t rregullave t disciplins n pun. kjo !het kundr dshirs s
puntorit, 4. Pr shkak t prm!ushjes s paknaqshme t det&rave t puns, 5. (e
skadimin e kohzgjatjes s punsimit dhe D. Sipas fuqis ligjore.
SHKPUTJA E KONTRATS S PUNS SIPAS MARRVESHJES1DSHIRS
S PUNTORIT
>sht nj form e veqant e shkputjes, q !het me pajtimin e d&anshm t
su!jektve.
(arrveshja duhet t jet me shkrim, ndrsa puntori duhet t paiset me nj
vrtetim nga marrdhnia e puns, por edhe nj vlersim pr prm!ushjen e det&rave t
puns gjat qndrimit n punsim.
SHKPUTJA E KONTRATS PR SHKAK T SKADIMIT T PUNSIMIT
'6?P,ja parasheh kontraktime t puns n koh t caktuar dhe t pacaktuar.
(irpo, neni -0 i ligjit lejon mundsin e lidhjes s kontrats n #fardo
kohzgjatje, edhe mundsin e shkputjes s kontrats pas skadimit t kohzgjatjes s
punsimit.
SHKPUTJA E KONTRATS SIPAS *UQIS LIGJORE
"nkupton se kontrata shkputet pavarsisht nga vullneti i puntorit apo i
pundhnsit dhe at& nuk ka vend pr marrveshje n mes t&re.
Ktu vjen n shprehje automatizmi ligjor, q do t thot se nuk ka nevoj pr
hapjen e #fardo procedure paraprake me rastin e shkputjes s kontrats s puns.
Kjo shkputje e marrdhnies s puns ndodh n rastet kur pundhnsi konstaton
se pr shkaqe shndetsore puntori nuk mund ta kr&ej mtutje punn dhe shr!imet pr
t cilat sht punsuar.
" kt rast pundhnsi sht i det&ruar q nj muaj prpara ta paralajmroj
puntorin pr shkputjen e kontrats.
Kto raste mund t jen% Plotsimi i kushteve pr pension, Vuajtja e dnimit me
!urg me shum se D muaj, " rastet kur puntorit i shqiptohet masa e sigurise, e edukimit
ose masa e m!rojtjes prej m!i D muaj.
SHKPUTJA E KONTRATS KUNDR DSHIRS S PUNTORIT
Ahet nga pundhnsi n mn&r t njanshme, n rastet e shkeljeve t rnda t
det&rave apo rregullave t puns, ose ather kur puntori nuk i prm!ush n mn&r t
knaqshme det&rat e puns.
S' /38!+6! #9 $9.% #9 !#@$9/ %0o $$!-"++%&! #9 0".9/ 2!$$!.:
-. Kundrshtimi i paars&eshm i puntorit q ti kr&ej det&rat e puns t
prcaktuara me kontratn e puns,
1. Vjedhja, shkatrrimi, dmtimi ose shfr&tezimi i paautorizuar i pasuris s
pundhnsit,
/. H!ulimi i fshehtsis afariste,
4. Prdorimi i drogs dhe alkoolit n pun dhe
5. Sjellja e nat&rs tepr t rnd pas s cils do t ishte e paars&eshme t
vazhdohet marrdhnia e puns.
N9 $%/#!# ! 09$27"/36!/ /9 0%89.%5/32! #9 !#@$%&! #9 0".9/ 3@6.9:
=. (ungesat e paars&eshme nga puna dhe
A. Ea!imet e prsritura pesha e t cilave #rregullon ecurin normale t procesit
t puns.
" kto raste pundhnsi det&rohet ta njoftoj me shkrim puntorin pr qllimet e
tij. "joftimi me shkrim !het nj muaj prpara.
SHKPUTJA E KONTRATS PR SHKAK T NDRYSHIMEVE EKONOMIKE;
TEKNOLOGJIKE OSE STRUKTURALE N NDRMARRJE
;erisa n rastet e mparme shkputjet e kontrats !hen kr&esisht pr shkaqe
personale, ktu kemi t !jm me ars&e, karakter dhe nat&r o!jektive t shkputjes s
kontrats dhe kan pr qllim funksionimin m t mir t procesit t puns.
"dr&shimet e pundhnsit duhet t ndodhin n prodhim, programim, organizim,
n struktur dhe teknologji t cilat krkojn zvoglimin e numrit t puntorve, largimi i t
paktn 50 puntorve nga puna, q konsiderohet si largim i shkalls s gjer.
NJO*TIMI ME SHKRIM I PUNTORVE
Pundhnsi e ka pr det&r q ti njoftoj me shkrim puntort e sipas rastit edhe
sindikatn lidhur me ndr&shimet e planifikuara, duke prfshir edhe numrin dhe
kategorit e puntorve q duhet larguar nga puna, masat q duhet ndrmarr dhe t
drejtat e puntorve t parapara me kontrat t puns dhe me at kolektive.
C'+%# 6%.9 o7+'-'2!# #6!$% $!+%#'&! #9 0".939.9/'# .%6 0".9#o$'#A
-. "joftimi me shkrim pr shkputje t kontrats / muaj prpara,
1. "joftimi me shkrim i !&ros s punsimit pr largimin e puntorve.
/. "drpreja apo kufizimi i punsimit t rinj t puntorve t rinj, risistemimi i
!rendshm, kufizimi i puns jasht orarit, zvoglimi i orve t puns, ofrimi i riaftesimit
profesional etj.
4. Ejat largimit nga puna pundhnsi duhet ta marr paras&sh efektshmrin e
puns s puntorve, shkathtsit profesionale, prvojen e puns, postin, kategorin dhe
llojin e puns, moshn dhe kriteret tjera n kontrat kolektive dhe at t puns.
5. Pagesa e dmshpr!limit t !het, varsisht nga prvoja e puns s puntorit
dhe paras aiFajo t jet larguar nga puna.
S38%++% ! 0%-!/9/ 09$c%8#o3!# &%$/'/3# .-% 09$&o6% ! 0".9/ /' &'6o.:
, Prej 1,4 vjet prvoj pune I nj pag mujore,
, Prej 5,. vjet, d& paga mujore,
, Prej -0,-. vjet, tri paga mujore,
, Prej 10,1. vjet, katr paga mujore,
, Prej /0 e m tepr vjet, pes paga mujore.
D. "se pundhnsi rifillon me ripunsim !renda d& vitesh, nga data e shkputjes
s kontrats m!i punn, prparsi kan puntort e larguar me kualifikime t njjta.
Kjo nuk vlen pr vullnetart e larguar nga puna pr shkaqe falimentimi.
EVIDENCA E PUNTORVE
Sipas dispozitave t nenit 1/ t lthp,s, pundhnsi sht i o!liguar q t m!aj
evidenc pr puntort, me t gjitha t dhnat relative pr ta.
Kt evidenc pundhnsi duhet ta ruaj / vjet pas m!&lljes s saj.
M)ROJTJA E T DREJTAVE T PUNTORVE
Prveq o!ligimeve puntort n marrdhnie t puns, kan edhe t drejtat e t&re
t prcaktuara me ligj, akt t prgjithshm t ndrmarrjes dhe me kontrat kolektive.Kto
t drejta trjatohen si t patjetrsueshme dhe t pacnueshme.
=ndaj pundhnsi, institucioni apo ndrmarrja, jan t o!liguar q ti respektojn
dhe t$ua realizojn ato t drejta q iu takojn. "se jo, vjen deri te kontesti i puns.
6 drejtat eventualisht t cenuara t puntorit nga marrdhnia e puns, mund t
krkohen q t realizohen te organi kompetent si%
Pundhnsi, gj&kata kompetente, sindikata, organet e inspektoratit t puns dhe
organet tjera t parapara me ligj.
Puntori ka t drejt edhe t kundrshtimit. Kundrshtimi i paraqitet organit
kompetent, t prcaktuar me akt t prgjithshm ose me kontrat kolektive.
A*ATET E KUNDRSHTIMIT
Kundrshtimi !het n afat prej -5 ditsh, nga dita e pranimit t vendimit ose nga
dita, kur puntori sht njoftuar pr cenimin e ndonj t drejte t tij nga marrdhnia e
puns.
Paraqitja e kundrshtimit e ndalon z!atimin e vendimit, deri n marrjen e
vendimit definitiv, prveq nse me ligj sht parapare ndr&she.
7rgani kompetent n ndrmarrje sht i o!liguar q lidhur me kundrshtimin t
vendos n afat prej -5 ditsh, nga dita e ushtrimit,marrjes s kundrshtimit.
" raste t caktuara parashihet e drejta e puntorit q t marr pjes n seanc,
por edhe sindikata ka t drejt ta m!roj puntorin.
7rgani kompetent i vendosjes pr kundrshtim ka o!ligim, q nga sindikata, t
krkoj paraprakisht mendim lidhur me kundrshtimin e puntorit.
"se organi kompetent i ndrmarrjes, nuk vendos n afatin e caktuar ose vendimi
i tij sht i paknaqshm pr t, ka t drejt q t drejtat e veta, ti krkoj n gj&katn
kompetente.
"se gj&kata e rregullt kompetente vendos n favor t puntorit, pundhnsi
sht i o!liguar, q n afatin e parapar, ta z!atoj vendimin e gj&kats.
INSPEKTORATI I PUNS DHE M)ROJTJA E T DREJTAVE T
PUNTORVE
nspektorati i puns, prmes m!ikq&rjes ligjore, m!ron t drejtat e puntorve nga
marrdhniet e puns.
=i m!ikq&r z!atimin e legjislacionit t puns% ligjet e puns, kontratat kolektive,
aktet tjera t sfers s puns dhe kontrats s puns.
(!ikq&rja sht edhe o!jekt i normativs ndrkom!tare dhe jo vetm asaj
kom!tare.
7"P psh. ka miratuar disa rekomandime dhe konventa lidhur me kt si%
konventa nr. 3- e vitit -.42, q ka t !j me inspektimin apo m!ikq&rjen n fushn e
industris dhe t tregtis, si dhe konventa nr.35 e po t njejtit vit pr m!ikq&rjen dhe
respektimin ndrkom!tar t legjislacionit t puns jasht metropoleve.
ORGANIZIMI I INSPEKTORIATIT T PUNS DHE *UNKSIONET E TIJ
nspektorati i puns themelohet nga ministria e puns dhe mirqenies sociale.
(e inspektorat udhheq kr&einspektori, q me propozim t mpms emrohet nga
qeveria.
8kzistojn edhe inspekcionet komunale t puns, t cilt koordinojn me
inspektorate t tjera si ai i tatimeve, shndetsor, tregut, policor etj.
*UNKSIONET E INSPEKTORIT T PUNS
-. 6 !j m!ikq&rjen e z!atimit t legjislacionit t puns, kushteve t puns dhe
m!rojtjen n pun,
1. u siguron informacione teknike dhe kshilla pundhnsve dhe puntorve pr
qshtjet m relative pr z!atimin e ligjit,
/. "jofton mpms apo ndonj organ tjetr komp. pr ndonj munges apo
shprdorim t ligjit pozitiv,
4. u siguron informacione dhe kshilla su!jektve t marrdhnies s puns, t
cilat jan n pajtim me ligjin dhe paralajmrojn autoritetet kompetente pr qfardo
defekti apo shprdorime, q nuk jan prfshir me dispozita ligjore dhe
5. Bep kshilla pr qshtje lidhur me ligjin e puns dhe m!rojtjen e puntorve n
pun me rastin e riorganizimit dhe ristrukturimit t ndonj ndrmarrjeje.
T DREJTAT DHE DETYRIMET E INSPEKTORIT T PUNS
Ban t prcaktuara me '6?P dhe me ligjin pr inspektoratin e puns n Kosov.
6 drejtat e tij jan%
-. 6 h&j lirisht n selin e pundhnsit pr inpektim apo m!ikq&rje t qdo vendi
pune, pa paralajmrim,
1. 6 !j ekzaminime, inspektime dhe hulumtime t domosdoshme pr sigurim t
z!atimit t ligjit,
/. 6 kontrolloj t gjitha li!rat dhe dokumentet, t cilat pundhnsi duhet ti
m!aj n pajtim me ligjin,
4. 6i merr ekstraktet nga regjistrat dhe dokumentet,
5. 6 krkoj nga pundhnsi shnime dhe dokumente t tjera q i nevoiten,
D. 6 merr mostrn e materialeve apo su!stancave t prdorura, pr analiza.
N9$8%5 8o20!#!.c%# ! './0!8#o$'# 6%.9:
-. ;hnia e vrejtjeve me shkrim pr parregullsit e konstatuara dhe caktimi i
afatit, !renda t cilit duhet t eliminohen ato parregullsi,
1. Prgaditja e raportit z&rtar lidhur me mosrespektimin apo shkeljen e ligjit
pozitiv,
/. Jrdhrimi i masave immediate, prfshir edhe ndalimin e prodhimit, nse ato
rrezikojn seriozisht shndetin dhe sigurin e puntorve. Pas inspektimit inspektori
raportin ia jep pundhnsit.
nspektimi n raste vdekje ose lndimi t rnd n pun t puntorit duhet !r
menjher pas marrjes s informats nga pundhnsi, puntori, policia apo mjeku i
ndihms s par.
O)LIGIMET E INSPEKTORIT
-. "uk !n t ket interes personal n ndrrmarrje ku inspekton, 1. ;uhet ta ruaj
sekretin z&rtar t pundhsit, /. 6a ruaj n konfidenc !urimin e ndonj ankese etj.
Sipas '6?P, ai ka t drejt ti !j vrejtje me shkrim ose shqiptoj gjo!
pundhnsit. Shkalla e dnimit me gjo!,n n.15. par.1.
E DREJTA E SIGURIMIT SOCIAL
NOCIONI; QLLIMI; PRM)AJTJA DHE NDARJA E T DREJTS SOCIALE;
RRJEDHIMISHT T DREJTS S SIGURIMIT SOCIAL.
Pr ta kuptuar m drejt dhe m mir t drejtn e sigurimit social dhe rndsin e saj,
sht e nevojshme q paraprakisht ta prkufizojm nocionin e s drejts sociale.
8 drejta sociale sht trsi e rregullave juridike, me t cilat rregullohen t drejtat dhe
det&rimet e personave t siguruar nga sigurimi social si dhe trsi e masave t m!rojtjes
sociale, t cilat ju takojn q&tetarve, me qllim t prm!ushjes s nevojave t t&re
sociale.
:llimi i s drejts sociale sht sigurimi i ekzistencs jetsore t njeriut si titullar i s
drejts, q ti ndihmohet atij tejkalimi ose z!utja e nevojave t tij sociale.
Aazuar n prcaktimin e s drejts sociale n kuptim t ngusht ajo ndahet n%
1. S'-"$'2'. /oc'%+ 3!
2. M7$o6#6!. /oc'%+!
Sigurimi social mtej ndahet n%
A. S'-"$'2'. /39.!#9/o$
). I.&%+'o$ 3!
C. P!./'o.%+.
Politika sociale n kuptim t saj t ngusht prfshin%
S'-"$'2'. /oc'%+ 3!
M7$o6#6!. /oc'%+!.
(!rojtja sociale sipas disa autorve prfshin m!rojtjen e lufttarve, invalidve,
invalidve ushtarak dhe viktimave t lufts, m!rojtjen e fmijve etj.
Kujdesi social prkufizohet si pjes e m!rojtjes sociale e cila nuk sht ngritur n
nivel t s drejts si disciplin e veqant, por q nnkupton ndihmn e ofruar q&tetarit n
suaza t parimeve t prgjithshme dhe autorizimeve diskrecionale.
Siguria sociale n kuptim t gjer prfshin nj trsi me t gjer t masave dhe
aksioneve shoqrore, q ndrmerren pr garantimin e kushteve t puns dhe jetsore t
njeriut )m!rojtja e shndetit, punsimi, t ardhurat personale me t cilat sigurohet t
pakten minimumi ekzistencial, m!rojtja n pun, n arsimim, n !anes, sigurimi n raste
t smundjes dhe rreziqeve tjera nga sigurimi social.
"drkaq, n kuptim t ngusht, siguri sociale konsiderohet sigurimi social dhe
m!rojtja sociale, ngase direkt, ekzkluzivisht ose kr&esisht merren me siguri sociale.
Sipas autorit t njohur lion kaen siguria sociale definohet si veprimtari e cila
q&tetarve prpiqet t ju siguroj kushte t jetess n rast t rreziqeve t caktuara, paraqitja
e t cilave sjell zvoglimin ose hum!jen e aftsis profesionale dhe zvoglon standardin
jetsor ose imponon o!ligime ose ngarkesa t reja.
SIGURIMI SOCIAL
>sht form e politiks dhe siguris sociale e cila puntorve dhe antarve t
familjeve t t&re ju ofron siguri dhe m!rojtje sociale.
Sigurimi social n fakt sht pjes integrale e politiks sociale, respektivisht pjes e
masave social,politike.
Shfr&tzues t sistemit t sigurimit social jan t siguruarit dhe antart e familjeve t
t&re.
Sigurimi instituohet dhe z!atohet pr rreziqet apo rastet sociale paraprakisht t
parashikuara. Kto raste jan% smundja, invaliditeti, mosha, papunsia dhe vdekja.
Prm!ajtjen e sigurimit social e pr!n sigurimi material i cili n parim ngrthen
kompenzimin e pjesrishm apo n trsi t hum!jes s t ardhurave personale gjat
smundjes, lehonis, kujdesit t fmijs, kompenzimit pr dmtim trupor etj.
Parimet themelore t sigurimit social jan% o!ligueshmria, proporcionaliteti midis
pagess s kontri!uteve dhe t drejtave, solidariteti dhe reciprociteti.
(irpo, nga theksimet e msiprme ka edhe dallime n trajtim nga autort e
ndr&shm si psh. ku disa mendojn se prveq parimit t o!ligueshmris, parim themelor
i sigurimit social sht edhe parimi i vullnetshmris.
QLLIMI I SIGURIMIT SOCIAL
>sht q si pjes e politiks sociale t nj vendi, q&tetarve t tij t ju siguroj mjete t
nevojshme pr jetes, ather kur ata pr shkak t shkaktimit t rrezikut social t caktuar,
nuk jan t aft q t punojn.
:llimi i mtejm i ktij sigurimi sht ti siguroj det&rimisht punonjsit dhe antart
e familjeve t t&re kundrull rreziqeve sociale e n m!shtetje t parimeve t reciprocitetit,
solidaritetit dhe puns s kaluar.
PRKU*IZIMI I T DREJTS S SIGURIMIT SOCIAL
" kuptimin o!jektiv, kjo e drejt sht trsi e rregullave juridike, me t cilat
rregullohet sigurimi i punonjsit nga rreziqet e prfshira n at sigurim.
" kuptimin su!jektiv e drejta e sigurimit social sht e drejt ekskluzivisht personale
e personit fizik si titullar i s drejts e cila e autorizon at q nga shr!imet dhe
institucionet gjegjse t krkoj ofrimin e prestacioneve t caktuara sociale.
T SIGURUARIT
" sigurim social mund t ndahen%
1 A. N9 #9 /'-"$"%$;
1 ). N9 %.9#%$9 #9 :%2'+6!/ /9 #'6 3!
1 C. P!$/o.%# ! /'-"$"%$ .9 $%/#!# ! c%8#"%$% 3! $$!#3%.%# ! c%8#"%$%.
6 siguruarit jan personat q sigurohen n !az t cilsis s t&re vetanake, duke u
m!shtetur n parimin e o!ligueshmris ose t vullnetshmris.
=ntart e familjes s t siguruarit, sigurohen n !az t marrdhnies me t
siguruarin.
Personat e siguruar pr raste dhe rrethana t caktuara, jan ata q sigurohen vetm n
disa rreziqe si psh. si pasoj n fatkeqsi n pun dhe smundjes profesionale, aksionet
punuese rinore, praktika e o!ligueshme, fatkeqsit elementare etj.
RREZIQET E SIGURUARA OSE RREZIQET SOCIALE
Ban t gjitha ndodhit,ngjarjet t cilat, kan t !jn kushtet e puns e t jets s
njeriut, t cilat ia zvoglojn atijFasaj gjasat dhe mundsit pr prparim n jet.
Kto raste apo rreziqe sociale, shkaktojn te njeriu, t cilin e godasin, nj vistr
vshtirsish si% keqsimin e kushteve t jets, zvoglimin e mjeteve pr jet, zvoglimine
gjasave pr progres, keqsimin e statusit shoqror.
Ceziku apo rasti social nnkupton, qdo rast ose ndodhi,fatkeqsi, q mund ti ndodh
njeriut gjat puns dhe jets dhe shkaktimi i t cilit implikon nevojen e m!rojtjes
shoqrore.
(irpo, intervenimi i till i shoqris duhet t jet i parapar me ligj gjegjs, nga sfera
e sigurimit social.
R$!4'5!# /oc'%+! n sigurimin pensional e invalidor jan% invaliditeti, rreziku direkt
nga invaliditeti, aftsia e ndr&shuar pr pun, dmtimi trupor, vdekja dhe pleqria.
Varsisht nga organizimi i shtetit, njsit e tij mund ti zgjerojn rreziqet me ligjet e
t&re.
;isa nga rreziqet e siprmendura, mund t ndodhin si pasoj e lndimit n pun,
smundjes profesionale, fatkeqsis jasht puns ose smundjes.
Pr ti realizuar t drejtat e caktuara nga sigurimi social, nuk mjafton vetm shkaktimi
i rrezikut social, por aiFajo duhet t jet person i siguruar dhe duhet ti plotsoj kushtet e
caktuara ligjore.
PRESTACIONET SOCIALE SI MJETE M)ROJTSE
P$!/#%c'o.!# /oc'%+! jan dhnie dhe !rje, t cilat i gzojn,prfitojn t siguruarit
n sigurim social, n qoft se gjenden n gjendje t nevojave sociale, q dmth kur t
shkaktohet njri nga rreziqet e siguruara, por edhe nse i plotson kushtet e caktuara dhe
nse e kan krkuar at prestacion social me krkes me shkrim nga organi kompetent.
;hniet mund t jen n para ose gjsende, ndrsa !rjet, n ofrimin e shr!imeve.
LLOJET E PRESTACIONEVE SOCIALE
P$!/#%c'o.!# /oc'%+! n nat&r, mund t jen% dhnia e !arnave, ndihmesave
ortodentike,dhm!ve, mjetet ortopedike etj.
Prestacionet sociale prmes ofrimit t shr!imeve jan% t gjitha llojet e kontrollimeve
mjeksore, reha!ilitimi profesional etj.
P$!/#%c'o.!# 2". #9 .%3!. n% t prhershme, t prkohshme, t
kohpaskohshme dhe t njhershme.
P$!/#%c'o.!# ! 09$3!$9/32! /oc'%+! iu ofrohen t siguruarve, q kan nevoj t
prhershme sociale )psh. pensioni i pleqris pr shkak t pleqris*.
P$!/#%c'o.!# ! 3!$90%/3!$9/32! i ofrohen personit t siguruar, q ka nevoj t
prkohshme sociale, psh. n rast smuarje, mund t shfr&tzohet prestacion social i
shr!imit edhe n para edhe n nat&r,gjsende.
P$!/#%c'o.!# ! 09$8o39/32! atij q ka nevoj t prkohshme sociale psh.
reha!ilitimi profesional dhe kompenzimet monetare lidhur me t.
P$!/#%c'o.!# ! .693!$9/32! /oc'%+! i ofrohen personit pr ta z!utur gjendjen
momentale t nevojave t tij sociale psh. 8 drejta e vejs n pagt&r, shpenzimet e
varrimit, ndihma e pasvdekjes etj.
T DREJTAT NGA SIGURIMI SOCIAL
Ban ato q personi mund ti realizoj, por kjo nuk do t thot doemos.
Kto t drejta, jan t drejta ekskluzivisht personale, q njihen n parim vetm me
krkes t pals s siguruar.
=to mund t njihen, pranohen, dhe realizohen, nn kushte t caktuara, nse
8kziston%
1 1. R$!4'8" /oc'%+;
1 2. N9/! 0%+% ' 0+o#9/o. 8"/3#!# ! c%8#"%$% +'-6o$!;
1 (. N9/! !84'/#o. ! $!6#% +'-6o$!.
T DREJTAT NGA SIGURIMI SOCIAL
(und t ndahen n% -. 6hemelore, 1. Provizore /. Su!sidiare dhe 4. 6 tjera.
1. T3!2!+o$! 6%.9 %#o #9 $!6#%; 59 /' #9 #'++%; 6%.9 09$c%8#"%$ 2! 8"/3#!#"#9 3!
o/! 2! +'-6!# ! #6!$%.
Kshtu psh. si t drejta themelore n sigurim shndetsor, jan% e drejta n m!rojtjen
shndetsore dhe t drejtat t tjera n rast smundjeje, pr rast t lindjes etj.
T DREJTAT PROVIZORE
Ban ato q pranohen si zvndsim pr nj t drejt themelore, derisa ajo t mos
realizohet.
Shfr&tzohen si prestacione sociale t prkohshme, t njhershme. psh, pagt&ra e
vejs ose kompenzimi monetar i saj )si paradhnie*, derisa t !ht pensioni familjar etj.
T DREJTAT SU)SIDIARE
Ban ato q njihen !ashk me ndonj t drejt themelore dhe t cilat si t pavarura,
nuk munden asnjher t pranohen,njihen psh. n sigurim shndetsor sht e drejta n
kompenzim t shpenzimeve t transportit lidhur me realizimin e t drejts n m!rojtjen
shndetsore ose pash. n spi. e drejta n shtes m!rojtse t pensionit.
T DREJTAT T TJERA NGA SIGURIMI SOCIAL
Ban t gjitha ato t drejta, t cilat nuk mund t inkorporohen n ndonjern grup t
t drejtave t siprela!oruara e t cilat jan parapar m rregulativn e njsive federale
psh, nse shteti sht federal dhe njsit e tij, kan mvetsi legjislative pr ti rregulluar
fushat e caktuara n at nivel.
D!-9# ! /9 $!6#9/ /9 /'-"$'2'# /oc'%+ 6%.9:
1 A= S'-"$'2' 3! 27$o6#6% /39.!#9/o$!;
1 )= S'-"$'2' 0!./'o.%+ 3! %' '.&%+'o$ 3!
1 C= M7$o6#6% /oc'%+! 3! ! :92'69&!.
6 gjitha kto sfera t s drejts s sigurimit social rregullohn me ligje t veqanta
!azike dhe specifike dhe jan fusha t definuara, si t interesit t veqant shoqror pr
vendin apo shtetin prkats.
;isa autor, konsiderojn se m!rojtja dhe sigurimi shndetsor, jan d& sisteme t
ndara dhe t veqanta dhe se prevenca ktu sht tepr e nevojshme.
(irpo, t tjert mendojn se sigurimi shndetsor sht m i gjr, m
gjithprfshirs dhe se n vete ngrthen edhe veprimin preventiv edhe at kurativ t
shoqris.
=ndaj sigurimi shndetsor sht deg e sigurimit social e cila mundson
prm!ushjen e nevojave sociale t m!rojtjes s shndetit t q&tetarve ndrsa nse ai
shndet dmtohet, k& sigurim vepron n mn&r kurative, nn kushte dhe kritere t
caktuara ligjore dhe t tjera.
SIGURIMI PENSIONAL E INVALIDOR
:uhet edhe sigurim afatgjat, ngase, n !az t rreziqeve t siguruara n kt sistem,
t drejtat q pranohet kr&esisht kan nat&r t prhershme, pra, jan t drejta n
prestacione sociale t prhershme )t gjitha llojet e pensioneve*, ndrsa t drejta me
prestacione t prkohshme jan%
Kompenzimet n para lidhur me t drejtn n reha!ilitim profesional, kurse t
njhershme e drejta e pagt&rs etj.
S'-"$'2' 0!./'o.%+ sht deg e s drejts s sigurimit social, me t cilen rregullohet
pozita shoqrore,materiale e punonjsve,t siguruar, ather kur jan aktiv n
marrdhnie pune, por edhe kur nuk punojn aktivisht, pra kur pensionohen.
Kur ndodh rreziku i vdekjes, k& sigurim rregullon pozitn sociale t familjes s
dekujusit.
S'-"$'2' '.&%+'o$ poashtu sht deg e veqant e s drejts s sigurimit social,
prmes s cils, q&tetarve t siguruar, nn kushte, kritere dhe procedura t caktuara iu
njihen prestacione sociale, n rast t shfaqjes s rrezikut t invaliditetit, dmtimit trupor
dhe rrezikut t drejtprdrejt nga invaliditeti, n parim pa marr paras&sh se si jan
shkaktuar ato rreziqe.
LLOJET E SIGURIMIT
(!shtetur n vllimin apo qarkun e rreziqeve sociale t siguruara, t siguruarit
n sigurim social, mund t ken%
1 A= S'-"$'2 #9 0+o#9 <-6'#3909$:/3'$9/=
1 )= Jo #9 0+o#9 3!
1 C= S'-"$'2 #9 4-6!$"%$.
M! /'-"$'2 #9 0+o#9 prfshihen t siguruarit pr t gjitha rreziqet )prveq vdekjes*.
M! /'-"$'2 6o #9 0+o#9, prfshihen antart e familjes s t siguruarit dhe personat e
siguruar pr raste t caktuar, n rrethana t caktuara. =ta sigurohen vetm pr rreziqe t
caktuara.
"daj pavarsisht nga nevojat e t&re sociale, ata mund ti realizojn t drejtat n vllimin
e rreziqeve t siguruara dhe t kushteve ligjore.
SIGURIMI SOCIAL I ZGJERUAR
" dallim nga d& llojet e para, realizohet jo sipas parimit t o!ligueshmris, por t
vullnetshmris.
Pra, personat q nuk jan inkorporuar n sigurimin social t det&rueshm, munden
sipas ktij sigurimi, q veten dhe antart e familjeve t t&re, ti sigurojn m nj vllim
m t madh t drejtash dhe prestacionesh,
Psh. prmes !lerjes s stazhit, n nj vend t caktuar, me ligj, mund t sigurohet
niveli,vllimi m i lart, respektivisht m i gjr i t drejtave, gjegjsisht prestacioneve,
se sa me parimin e sigurimit o!ligativ. " kt rast sigurohet niveli m i lart i pensionit.
Kjo form e sigurimit, n kushtet !ashkkohore t zhvillimit dhe avansimit t
sigurimit social, manifestohet dhe rregullohet me ligj, si sht&lla e ashtuquajtur e tret,
vullnetare e SP,s.
)URIMET E S DREJTS S SIGURIMIT SOCIAL
)"$'2!# ! /9 $!6#9/ /9 /'-"$'2'# /oc'%+ jan rregulla, norma me t cilat jan
rregulluar t drejtat, marrdhniet, institutet, qshtjet dhe kategorit nga lmi i ksaj dege
t s drejts.
KLASI*IKIMI I )URIMEVE T S DREJTS S SIGURIMIT SOCIAL
1 A= )"$'2!# 3!#!$o.o2! 3!
1 )= A"#o.o2!.
)"$'2!# 3!#!$o.o2! ndahen n% !urimet heteronome t prejardhjes shtetrore dhe
asaj ndrkom!tare.
)"$'2!# 3!#!$o.o2! #9 0$o&'.'!.c9/ 1 0$!6%$36!/ /3#!#$o$! jan% Kushtetuta,
ligjet, aktet tjera t organeve shtetrore, interpretimet o!ligative dhe praktika gj&qsore.
)URIMET HETERONOME T PROVINIENCS NDRKOM)TARE
Ban%
1. )"$'2!# ".'&!$/%+!; 2. Ko.&!.#%# 7'+%#!$%+! 3! 2"+#'+%#!$%+!
.9$8o279#%$!; (. A8#!# .o$2%#'&! #9 o$-%.'4%#9/ .9$8o279#%$! #9 0".9/.
)"$'2!# %"#o.o2! #9 /9 $!6#9/ /9 /'-"$'2'# /oc'%+ jan% aktet nnligjore dhe t
prgjithshme. Kto akte duhet t jen n prputhje me ligjet dhe kushtetutn.
)URIMET HETERONOME T PROVINIENCS NDRKOM)TARE
J%.9: 1. )"$'2!# ".'&!$/%+!; 2. A8#!# .o$2%#'&! #9 ONP1/9; (. Ko.#$%#%# %0o
2%$$9&!/36!# 7'+%#!$%+! 3! 2"+#'+%#!$%+!.
)URIMET UNIVERSALE T S DREJTS S SIGURIMIT SOCIAL
Kto !urime, vshtruar nga pikpamja ideale, veqmas pr t punsuarit, ndaj
!urimeve t tjera kan prparsi sepse prcaktojn nj minumum t drejtash pr t
punsuarit, nse ata !ijn n gjendje t nevojave sociale.
(irpo, !azuar n gjendjen diferente ekonomike sistemet shoqrore e politike,
kto !urime t drejtash, me t cilat s&nohet t arrihet uniteti n minimumin e t drejtave
themelore, kan kr&esisht karakter deklarativ.
(e dispozitat e nenit 55 t karts s 7KA,s, po kjo det&rohet q ti kushtoj kujdes
zhvillimit t siguris sociale dhe ekonomike t q&tetarve.
;eklarata e prgjithshme m!i t drejtat e njeriut )n.11.* thot% K:do kush ka t
drejt n siguri socialeKL ndrsa neni. 15. i saj thot% Ksecilit duhet siguruar kushte
jetese, t cilat atij dhe antarve t familjes i sigurojn shndet, ushqim, veshm!athje,
!anes, kujdes shndetsor, ndihm sociale dhe t drejtat n sigurim social, n rast
smuarje, paaftsie, pleqrie etj.
"eni .. i paktit m!i t drejtat sociale dhe ekonomike, shtetet nnshkruese duhet
t$ia njohin secilit t drejtn n siguri sociale.
;eklarata e @iladelfis, e !r n seancn e 1D t 7"P n @iladelfi dhe sht !r
pjes pr!rse e kushtetuts s 7"P,s, sht gjithashtu nj !urim sui generis universal i
s drejts s sigurimit social, sepse e prcakton si det&r imperativ 7"P,s, ndrmarrjen
e t gjitha masave t popujt e !ots pr sigurim t zgjeruar social, sidomos m!rojtjen
shendetsore.
8dhe deklarata m!i t drejtat e fmijs dhe ajo m!i heqjen e diskriminimt t
gruas, si akte t 7KA,s, kan rndsi t veqant pr m!rojtjen sociale dhe sigurimin
social.
AKTET NORMATIVE T ONP1S
Ban% konventat dhe rekomandimet. Cekomandimet, kan fuqin juridike m t
vogl se sa konventat.
-. Konventa nr.-1 m!i shpagimin e fatkeqsive n pun n !ujqsi, Konventa
nr.-2 m!i kompensimin e fatkeqsive n pun, Konventa nr.-3 m!i kompensimet n rast
t smuarjeve profesionale. Konventa nr.-. m!i trajtimin e njjt t puntorve t huaj
dhe vendor n pikpamje t kompensimit t t fatkeqsive n pun. Konventa nr.14 m!i
sigurimin n rast smuarje t puntorve industrial dhe tregtar dhe ndihmsve vendor.
Koventa nr.15 m!i sigurimin n rast smuarje t puntorve !ujqsor. Konventa nr.43
m!i instituimin e rregullimit ndrkom!tar m!i ruajtjen e t drejtave n rast paaftsie,
pleqrie dhe vdekjeje. Konventa nr.5D m!i sigurimin spitalor t detarve. Konventa nr.2/
m!i kontrollimet mjeksore t detarve. Konventa nr.-01 m!i normat minimale t
sigurimit social. Konventa nr.-0/ m!i m!rojtjen e amsis. Konventa nr.-1- m!i
prestacionet n rast t smuarjes profesionale dhe lndimeve n pun. Konventa nr. -/.
m!i parandalimin dhe kontrollin e rreziqeve profesionale, t shkaktuara nga nga
su!stancat kancerogjene dhe agjenset. Konventa nr.-4/ m!i migrimet n kushte t
keqprdorimit dhe avansimit t mundsive t njjta dhe trajtimit t puntorve migrant.
REKOMANDIMET E ONP1S
-. Cekomandimi nr..5 m!i m!rojtjen e amsis. 1. Cekomandimi nr..2 m!i m!rojtjen e
shndetit t puntorit n vendin e puns. /. Cekomandimi nr... m!i aftsimin profesional
dhe tejkualifikimin e invalidve. 4. Cekomandimi nr.-01 m!i shr!imet sociale pr
puntort. 5. Cekomandimi nr.--1 m!i shr!imin e mjeksis s puns n ndrmarrje.
Kto konventa dhe rekomandime duhet t ratifikohen.
KONTRATAT MULTILATERALE DHE )ILATERALE NDRKOM)TARE
Ko.#$%#9 %0o 8o.&!.#9 .9$8o279#%$! sht #do lloj !allafaqimi shkrimor ose
gojor t s paku d& su!jekteve t s drejts ndrkom!tare, me t cilat su!jektet gjegjse
s&nojn t shkaktojn efekte t parapara me t drejtn ndrkom!tare.
Kto kontrata apo marrveshje i lidhin shtetet me shtete t tjera, pr t siguruar n
vllim dhe modalitete t ndr&shme q&tetart e t&re, me !anim e pun jasht vendit, pra n
ato vende, me t cilat lidhen kto kontrata apo marrveshje.
KONVENTAT MULTILATERALE
Kan pr qllim zgjidhjen e pro!lemeve sociale t puntorve t huaj, midis disa
shtetesh.
Kto konventa mund t ken vlern n fush t prgjithshme dhe vetm pr
ndonj profesion ose fush.
" grupin e par !jn pjes% kontratat evropiane m!i sigurin sociale,
marrveshjet evropiane pr ndihmn sociale dhe mjeksore dhe konventa evropiane m!i
sigurin sociale.
" grupin e d&t !ejn pjes marrveshja m!i sigurin sociale t personelit
lundrues detarve n rajn dhe konventa evropiane m!i sigurin sociale t puntorve n
transportin ndrkom!tar.
KONTRATAT )ILATERALE NDRKOM)TARE
( kto realizohet siguria materiale e sociale e q&tetarit t nj vendi nnshkrues i
kontrats, derisa ai !anon n territorin e nj vendi tjetr nnshkrues, t konrtrats apo
marrveshjes.
Kto kontrata lidhen n formn e nj konvente t prgjithshme, kur me to
rregullohen kompleks,qshtjs nga sigurimi social, midis shteteve kontraktuese.
7se n form t kontrats s veqant, gjegjsisht marrveshjesh, kur me to
rregullohen vetm disa qshtje n raportet midis palve kontraktuese nga kjo lmi.
sh,Bugosllavia ka nnshkruar nj vistr konventash !ilaterale, tash Kosova duhet
t filloj dhe ti lidh t tjera m shtete t ndr&shme t !ots.
)URIMET AUTONOME T S DREJTS S SIGURIMIT SOCIAL
Ban akte prkatse si% statutet dhe aktet e tjera t prgjithshme t su!jekteve
institicionale n kosov, q duhet tani e pastaj t instituohen, s !ashku me
infrastrukturn e nevojshme ligjore.
PARIMET E SIGURIMIT SOCIAL
Parimi ka tri veqori themelore%
1 No$2%#'&!
1 Lo-6'8! 3!
1 O76!8#'&!.
Parimet sipas rregullit, mund t ndahen n% themelore dhe t veqanta.
PARIMET THEMELORE T S DREJTS S SIGURIMIT SOCIAL
Ban% Parimi i det&rueshmris, Vullnetshmris, Ceciprocitetit dhe i solidaritetit,
Puns s kaluar, Jnikueshmris )njtrsishmris*, i mostjetrismit dhe
paparashkrueshmris, i ligjshmris e !renda tij ai i d&shkallsis dhe m!rojtjes
gj&qsore dhe Parimi i humanizmit.
PARIMI I DETYRUESHMRIS
"nkupton sigurimin o!ligativ t puntorve dhe t siguruarve t tjer, por edhe
t antarve t familjeve t t&re n sigurim social.
Pra, sigurimi social sht o!ligativ, pr t gjith personat q me ligje ose me
dispozita t tjera juridike, jan t prcaktuar si t siguruar.
Krahas zhvillimit t sigurimit social, vjen e zgjerohet numri i kategorive t
personave, t prfshir n sigurim social t det&rueshm.
" sigurim shndetsor, me format e det&rueshme t m!rojtjes shndetsore,
rndom prfshihen t gjtih q&tetart.
Krahas parimit t det&rueshmris, n t gjitha degt e sigurimit social, vjen n
shprehje edhe parimi i vullnetshmris.
PARIMI I VULLNETSHMRIS
Prfshin n sigurim social t gjith ata q, n deg t caktuara t sigurimit social,
nuk jan prfshir n sigurim t o!ligueshm social.
"se paguajn kontri!ute t veqanta, t siguruarit vullnetar, mund t sigurohen
pr disa ose pr t gjitha rreziqet sociale.
PARIMI I RECIPROCITETIT DHE I SOLIDARITETIT
" t drejtn e sigurimit social her identifikohen dhe spjegohen si nj parim i
vetm, her si d& t veqanta.
Sipas disa teoriticientve, reciprociteti prcakton raportin e t siguruarve, t cilt
sigurohen reciprokisht, prmes prcaktimit t t drejtave t caktuara, procedurave dhe
kushteve pr shfr&tzimin e t&re.
Parimi i solidaritetit manifeston% Mo!ligimin dhe prgjegjsin e pr!ashkket t t
siguruarve pr sigurimin e mjeteve dhe kushteve t tjera materiale,financiare, pr
realizimin dhe shfr&tzimin e t drejtave t prcaktuara me ligj.
Sipas parimit% Knj pr t gjith, t gjith pr njK, jan parime t domosdoshme
n sigurim social.
PARIMI I PUNS S KALUAR
Aazohet n punn e gjall t puntorit, t siguruarit, q shndrrohet n produkt,
rezultat, q i pranohet puntorit n stazh pensional.
Stazhi pensional, ndrkaq sht nj nga elementet nga i cili varet lartsia e
prestacionit, psh pensionit.
PARIMI I UNIKUESHMRIS1JETRSISHMRIS
"nkupton nevojn dhe ars&en e rregullimit unik pr tr vendin e sigurimit
social.
Pra, jo vetm t drejtave themelore n nj nivel, rndom at qndror e t tjerave t
drejta, n nivele m t ulta psh n repu!lika dhe krahina etj.
PARIMI I PATJETRSUESHMRIS DHE MOSPARASHKRMIT T T
DREJTAVE
6 drejtat n sigurimin social jan t patjetrsueshme, personale dhe t
pavjetrsueshme,parimisht.
(osparshkrimi i t drejtave n sigurim social sht relative dhe e prcaktuar me
normn juridike psh e drejta e kompenzimit t shpenzimeve t transportit, paisja e fmiut
t posalindur etj,/ vjet.
PARIMI I LIGJSHMRIS
'igjshmria dhe siguria juridike e personave t siguruar dhe shfr&tzuesve t t
drejtave n sigurim social, jan shum relevante.
=to arrihen me nj varg masash, sidomos prmes m!ikq&rjes dhe kontrollit t
kushtetutshmris dhe ligjshmris.
@orm e veqant t ligjshmris, paraqet d&shkalllshmria dhe m!rojtja gj&qsore
)si parime*.
PARIMET TJERA T SIGURIMIT SOCIAL
Ban%
Parimi i ndrvarsise s t drejtave dhe kontri!utit t puns s t siguruarit, Parimi
i prevencs ose parandalimit )sidomos n sigurimin shndetsor* etj.
ORGANIZIMI; PLANI*IKIMI DHE *INANCIMI I SIGURIMIT SOCIAL
;allohet n vende t ndr&shme, varsisht nga specifikat zhvillimore dhe shkalla
ekonomike e sociale e vendit, si pr nga organizimi, ashtu edhe pr nga z!atimi i tij.
1 A= O$-%.'4'2' 3! "393!56% .-% /3#!#':
1 )= O$-%.'4'2' .-% o$-%.! 3! 2!8%.'42% %"#o.o2!, por nn kontroll t shtetit )si
psh. te ne, !ashksit vetqeveris t interesit t sigurimit social, shndetsor, pensional
dhe t m!rojtjes sociale dhe t fmijve t kosovs.
PLANI*IKIMI DHE *INANCIMI I SIGURIMIT SOCIAL
Planifikimi !het n !aza afatshkurtra, afatmesme dhe afatgjata. @inancimi,
ndrkaq !het prmes% (n&rs !ugjetore, Sistemit t m!ules kapitale )q i siguron
mjetet nga pagesa e kontri!uteve dhe kamatave t realizuara*, me vetfinancim )nga
kontri!utet e t siguruarve dhe pundhnsve dhe vetm pjesrisht nga kamatat. ;uhet te
formohen fondet.
EVIDENCA AM OSE ELEKTRONIKE E T SIGURUARVE
'&pset t inkorporohet me ligj t veqant. Prfshin n vete t gjitha llojet e
nevojshme t evidencave, pr t siguruarit dhe shfr&tzuesit e t drejtave, n kuadr t
sigurimit socal, q nga themelimi i marrdhnies s puns e deri n pensionim, si i
siguruar aktiv edhe pas pensionimit )psh. n sigurim pensional e invalidor* n vazhdimsi.
SISTEMI I SIGURIMIT SOCIAL
8dhe si multisistem edhe si gershe ,te degs t s drejts s sigurimit social,
prfshin nj shumsi veprimtarish, fusha dhe aktivitete.
SIGURIMI SHNDETSOR
T9 $!6#%# .-% /'-"$'2' /39.!#9/o$, si pjes e t drejtave nga sigurimi social,
paraqesin, trsi t dispozitave juridike, me t cilat rregullohen t drejtat, o!ligimet dhe
prgjegjsit n sigurimin shndetsor.
O76!8# ' #9 $!6#%&! .-% /'-"$'2' /39.!#9/o$ jan% raportet shoqrore, t cilat i
rregullon e drejta e sigurimit shndetsor.
Ban t drejta, q paraqiten lidhur me realizimin e m!rojtjes shndetsore,
m!rojtjes n rast smuarje, smuarjes profesionale, lndimit dhe fatkeqsis n pun,
m!rojtjes lidhur me shtatzenin dhe lehonin, dhe m!rojtjes n rast t vdekjes. (jet i
m!rojtjes, jan prestacionet e caktuara sociale.
M)ROJTJA SHNDETSORE
/3#9 o76!8# ' /9 $!6#9/ .%c'o.%+! 3! .9$8o279#%$! si# sht organizata
ndrkom!tare e puns dhe ajo e shndetsis. (!rojtja shndetsore sht sigurisht e
drejt themelore e puntorit. >sht edhe o!jekt i rregullimit autonom.
Kjo m!rojtje z!atohet me nj vistr masash% Primare, Specifike, Poliklinike,
konziliare, Stacionare.
Pr m!rojtjen preventive shndetsore, veqmas jan relevante masat e m!rojtjes
primare.
(!rojtja primare shndetsore sht pjes relative e m!rojtjes shndetsore dhe
pjes integrale e sistemit shndetsor dhe e zhvillimit t prgjithshm shoqror,ekonomik
t vendit.
SIGURIMI PENSIONAL E INVALIDOR
Si deg e sigurimit social, pr!het nga d& deg kr&esore% sigurimin pensional dhe
at invalidor.
6 drejtat nga sigurimi invalidor, poqese prm!ushen kushtet e caktuara ligjore,
fitohen dhe realizohen n rast t kt&re rreziqeve%
nvaliditetit, dmtimit trupor, nevojs pr ndihm e kujdes t personit tjetr,
rrezikut direkt nga invaliditeti, ndr&shimit t aftsis punuese.
R$!4'5!# ! /'-"$'2'# 0!./'o.%+ 6%.9% pleqria dhe vdekja.
M)ROJTJA SOCIALE DHE E *MIJVE
>sht deg e veqant dhe relevante e sigurimit social, q merret me m!rojtjen
sociale t kategorive t caktuara, q jan n gjendje t nevojave sociale.
"grthen edhe format dhe mn&rat e mundshme t parapara me ligj, pr m!rojtjen
e fmijve% si shtesat fminore, rekreacioni i t&re etj.
T SIGURUARIT
Persona t siguruar n sigurim social, jan%
, 6 siguruarit , puntort, =ntart e familjes s t siguruarit, Personat e siguruar n raste
t caktuara dhe rrethana t caktuara.
RREZIQET THEMELORE N SIGURIMIN PENSIONAL E INVALIDOR
1 I.&%+''#!#' <#$' 8%#!-o$'; I; II; III=; R$!4'8" '$!8# .-% '.&%+''#!#'; A:#9/'% !
.$@/3"%$ 0"."!/!; P+!59$'% 3! V!86%.
Kto rreziqe me ligj mund t zgjerohen si psh. ndihma e kujdesi i huaj, dmtimi
trupor etj.
KUSHTET THEMELORE PR REALIZIMIN E T DREJTAVE N SIGURIM
PENSIONAL INVALIDOR
Ban%
Shkaktimi i rrezikut t caktuar me ligj, personi t jet i sigururar, t ket m!ushur
vitet e caktuara t moshs dhe t stazhit t pensional, respektivisht stazhit t sigurimit.
kemi edhe stazhin e veqant, t !enefcuar, institucionin e !lerjes s stazhit, stazhit t
vazhduar etj.
LLOJET E T DREJTAVE NGA SIGURIMI PENSIONAL INVALIDOR
6 drejtat themelore jan%
,8 drejta n pension moshe ose t rregullt, 8 drejta n pension invalidor, 8 drejta n
pension familjar.
6 drejtat tjera si e drejta n shtes m!rojtse t pensionit, kur pensionit t
siguruar i del m i ulet se sa pensioni minimal ose i garantuar etj.
Pensionet harmonizohen n !az t shpenzimeve t jets dhe t ardhurave
personale n vend.
PROCEDURA DHE M)ROJTJA E T DREJTAVE NGA SIGURIMI SOCIAL
Procedura sht d&shkallshe. (!rojtja e t drejtave !het edhe n procedurn
ligjore administrative edhe n at gj&qsore, n t tri degt e sigurimit social. 8dhe
mekanizmat m!ikq&rs instituohen me ligj dhe duhet t funksionojn.
" praktik kjo nuk ndodh propre, ashtu si# do t dshironte doktrina dhe vet t
siguruarit, !ashk me prfituesit e t drejtave dhe prestacioneve t ndr&shme nga sigurimi
social, kudo qofte rasti.
INICIMI I KON*LIKTIT ADMINISTRATIV
Parimisht dhe realisht, #do e drejt, rrjedhimisht #do sistem i lejon mundsin q
prmes inicimit t konfliktit administrativ, t m!rohen t drejtat e t siguruarve edhe n
procedurn gj&qsore, dhe jo vetm n at administrative, gjegjsisht pran organit
kompetent t administrats.
MODALITETE E SIGURIMIT SOCIAL
J%.9: S'-"$'2' ' !#@$"!/392; /'-"$'2' &"++.!#%$.
Vlen ktu pr t vequar trendet aktuale t zhvillimeve shkojn edhe drejt
kom!inimeve t ndr&shme ose edhe t restrikcioneve n sigurimet sociale prgjithsisht.
Varsisht nga sistemet mundsit dhe specifikat e ndr&shme, vendet e ndr&shme,
n emr t reformave, por edhe vshtirsive serioze me t cilat !allafaqohen, inkorporojn
sisteme kursimesh sociale, n vend t sigurimeve sociale, gj q nuk sht as prafrsisht
njjt, as vetm pr t siguruarin,q&tetarin dhe as pr prspektivn gjithshoqrore t nj
vendi, sidomos jo pr mirqenien sociale t tij.
Q*AR SISTEMI T SIGURIMIT SOCIAL I DUHET KOSOVESA
duhet nj model i mirfllt, human, real, i !azuar n solidaritetin intergjenerativ
dhe reciprocitetin si parime !az dhe m se t domosdoshme pr mirqenien sociale dhe
ekonomike t kosovarve.
8dhe t drejtat diskrecionale, pra t fituara e t realizuara m par, por t
rrm!&era me dhun t t siguruarve kosovar, veqmas pensionistve, por edhe at&re n
sigurim dhe m!rojtje shndetsore, l&pset shpejt e drejt vendosur t drejtat e t&re t
nperkm!ura, madje edhe q gati nj decenie pas lufts n Kosov.