Ahmet Davutoğlu - Stratejik Derinlik

Stratejik Derinlik
Trkiye'nin Uluslararas Konumu

Ahmet Davutolu
.... . STANBUL BiLUi
\ U N l V E R S n T U L ^'
STANBUL BLG NVERSTES
KTPHANES
STRATEJK DERNLK
Trkiyenin Uluslararas Konumu
KRE YAYINLARI
BSV Kitapl
Stratejik Aratrmalar
Stratejik Derinlik
Ahmet Davutolu
Ahmet Davutolu (2001)
Her hakk mahfuzdur
ISBN 975-6614-00-5
Birinci Basm Nisan 2001
Tasarm/Kapak Salih Pulcu / HAYAT
Bask Cilt Eramat
KRE YAYINLARI
Millet Cad. Glen Ap. 19/10
34300 Aksaray stanbul
Tel 021a. 589 1295
Faks 0212. 589 15 48
e-mail kure@kureyayinlarl.com
Ahmet Davutolu, 1959 ylnda Kon
ya/Takentte dodu. Ortarenimini stan
bul Erkek Lisesinde tamamlad. Boazii
niversitesi Ekonomi ve Siyaset Bilimi B
lmlerinden mezun oldu. Ayn niversite
nin Kamu Ynetimi Blmnde yksek li
sans, Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler
Blmnde doktorasn tamamlad. 1990-
1995 yllar arasnda yurtdnda grev yap
tktan sonra 1996-1999 yllar arasnda Mar
mara niversitesinde alt. 1993te do
ent, 1999da profesr oldu. Halen Beykent
niversitesinde Uluslararas ilikiler B
lm bakanlm yrtmektedir.
Altemative Paradgms (Lanham: University
Press of America, 1994) ve Civilzatona!
Transformation and the Mslim Wor!d (K.L.:
Qull, 1994) balkl kitaplar yaynlanmtr.
Ayrca, zellikle uluslararas ilikiler, blge
sel analizler, mukayeseli siyaset felsefesi,
mukayeseli medeniyet tarihi aratrmalarn
kapsayan deiik alanlarda disiplinleraras
bir yntemle kaleme alnm almalar
farkl dillerde yaynlanmtr.
I NSZ
Trkiye'nin Souk Sava sonrasndaki stratejik konumunu
belirlemeye ve yeniden deerlendirmeye almann en zor
yanTkendisi de son derece dinamik olan bir yapnn yine
son derece dinamik bir evrenin iindeki konumunu anla
ma abas olmasdr. Tarihinin belki de en nemli dn
mlerini yaayan Trkiye, yine tarihin belki de en youn
deiimine sahne olan bir uluslararas evre inde yeni
den ekillenmektedir. Bunun ortaya kard dinamik s
re, kitabmzn giri blmnde tanmladmz tasvir,
aklama, anlama, anlamlandrma ve ynlendirme safhala
rnn her birini tek tek ve hepsini bir btn halinde son de
rece youn bir zihn faaliyetin paras klmaktadr.
Btn bu etin metodolojik zorluklara ramen mantk a
dan tutarl, zaman-mekan idraki iinde anlaml ve konjonk-
trel adan geerli bir stratejik analizi dierlerinden farkl
krlacak olan zellikler de bu zorluklarn kendi i bnyesin
de yatmaktadr. stikrarl bir yapnn statik bir evre iinde
ki konumunu tanmlamak yzeysel bir zihn faaliyet ile de
gerekletirilebilir." Bylesi analizler daha ok konjonktrel
istikrarn srd dnemlerle snrl geerlilik alan olutu
rurlar. Tarih etld bakmndan kalc olacak olan stratejik
anlamlandrmalar ise dinamik dnmlerin yaand bu
nalml gei dnemlerinde nem kazanrlar. Bugn her-
eyden daha ok, lkenin geleceine alternatif bak ala
r getirecek stratejik analiz erevelerine ihtiya vardr. Eli
nizdeki eser de temelde bu dorultuda mtevazi bir katk
olma iddias tamaktadr.
Toplumlarn youn dnm geirdikleri dnemlerde bu
metodolojik zorluklar ciddi bir ura vererek amaya al
an stratejik yaklamlar, analizler ve teoriler toplumlarn
tarih sahnesine klarn da, tarih sahnesindeki mevcudi
yetlerini koruyularn da, bu mevcudiyetleri bir atlm g
cne dntrebilme kabiliyetlerini de bir arpan etkisiyle
hzlandrabilirler. Modern Alman gcn ortaya karan Al
man stratejik ynetiinin esaslarnn Alman birliinin san
cl oluum dneminde belirginlemesi; istikrarl ve tutarl
ngiliz stratejik zihniyetinin tohumlarnn ngiliz Sava
sonrasnda atlmas ve bu zihniyetin ykseliini emperyal
yaylma dneminde yaamas; Rus stratejik zihniyetinin
btn parametreleri ile 19. yzyln dinamik g dengeleri
iinde ekillenmesi; Amerikan yzyln ortaya karacak
stratejik birikimin !. ve II. Dnya Savalar sonrasndaki be
lirsizlik dnemlerinde temerkz etmesi kesinlikle bir tesa
df deildir.
Dinamik bir sreten geen bir toplumun bireyi olarak o
toplumla ilgili stratejik analizler yapmak, hzla akan ve de
bisi yksek bir nehrin iinde seyrederken o nehrin yata,
ak hz, ak istikameti ve baka nehirlerle olan ilikisi
konusunda fikir yrtmeye benzer. Hem incelediiniz neh
rin iinde siz de akmaktasmzdr; hem de bu akn zel
liklerini anlamak ve bu zelliklere gre nehrin btn hak
knda bir tasvir, aklama, anlamlandrma ve ynlendirme
erevesi oluturma sorumluluu tamaktasnzdr. Nehrin
dna karak baktnzda sizinle birlikte akan zerrecikle
rin ruhuna ve kaderine yabanclaarak ahlak kaytszlk
iindeki sradan bir gzlemci durumuna dersiniz; nehrin
akntsna kendinizi brakarak srklendiinizde de hem
varolan gereklii hakkyla anlayamaz hem de bu gerek
likle ilgili kendi iradenizi oluturarak tarihe arlk koya
mazsnz. Sosyal bilim metodolojisinde bu ikilem bir ara
trmacnn "kendi test tp iinde yaamas" eklinde tas
vir edilir.
Bu kilem iinde nehrin ruhuna ve kaderine yabanclamak
ahlak sorumluluk; nehrin akntsna kaplmak bilimsel so
rumluluk alann daraltr. Ahlak sorumluluk ile bilimsel so
rumluluk alan arasnda anlaml bir btnlk kuramayan
bir aratrmacnn, dnrn ya da akademisyenin kendi
iinde kiisel tutarllk salayabilmesi de, sosyal ve klt
rel bir aidiyet alan oluturabilmesi de, evrensel gereklik
alanna nfuz edebilmesi de ok gtr. Bir dnr ve bi
lim adam da bir zamana ve mekana, yani bir tarih ve co
raf anlamllk dnyasna herkes gibi ve hatta herkesten
fazla aidiyet hisseder ve o aidiyet ile iinde akageldii
nehrin ve dier nehirlerin akna yaklar.
Bir insan oiarak evrensel olana hissedilen aidiyet, bir va
rolu bilincini ve derinliini; bir medeniyet znesi olarak
belli bir zaman akna hissedilen aidiyet, tarih bilincini ve
derinliini; bu bilinlerin yansd dnlen bir mekana
hissedilen aidiyet de bir strateji bilincini ve derinliini ge
rektirir, Kiisel dzeydeki mikro bilinten, toplumlar, me
deniyetler ve tarih dzeyindeki makro bilince ykseli ve
nfuz, bir kemal araydr ve her kltr havzas bu aray
kendi gereklik tanmlamalar ile ortaya koyar.
Elinizdeki eser bu bilin dzlemlerinin en grneni olan
stratejik derinlii ahlak ve bilimsel sorumluluk dengesi
iinde incelemeye almaktadr. Bir seri olarak dnd
mz bu kemal serveninin tarih derinlii ve varolu bi
linci le ilgili olan czlerinPonmzdeki dnemde ayn ne
hirde aktmz dndmz okuyucularmza sunmay
planlyoruz.
Bu eser muhtemel zaaflarnn sorumluluu asndan bir
ahsa ait olmakla birlikte, tad iddia ve eer varsa sa
hip olduu deer asndan ayn nehirde akan bir neslin
servenini yanstan anonim bir kltr atmosferinin rn
dr. Bu nedenledir ki bu eserin yazar her eyden nce bu
kltr atmosferinin tarih srekliliini salayan hocalarna,
ailesine ve bu kltr atmosferinin her ynn paylaagel-
dii dostlarna teekkr ve vefa borludur.
Bu eserin zaman draki.asndan tarihten gelecee, mekan
idraki asndan da merkezden evreye stratejik bir kpr
oluturmas dileiyle...
I NDEK LER
GR
1. KISIM
KAVRAMSAL VE TARH EREVE
. Blm
G Parametreleri ve Stratejik Planlama 15
I. G Denklemi ve Unsurlar 17
1. Sabit Veriler: Corafya, Tarih, Nfus ve Kltr 17
2. Potansiyel Veriler: Ekonomik, Teknolojik ve Asker Kapasite 24
3. Stratejik Zihniyet ve Kltrel Kimlik 29
4. Stratejik Planlama ve Siyas irade 31
II. nsan Unsuru ve Strateji Oluumunda arpan Etkisi 34
ili. rnek Bir Uygulama Alan: Savunma Sanayii 37
1. G Parametreleri ve Savunma Sanayii 37
2. Trkiyenin G Parametreleri ve Savunma Yaplanmas 41
2. Blm
Stratejik Teori Yetersizlii ve Sonulan 45
i. Trkiyenin G Unsurlarnn Yeniden Yorumlanmas 45
II. Stratejik Teori Yetersizlii 47
1. Kurumsal ve Yapsal Arkaplan 48
2. Tarih Arkaplan 52
3. Psikolojik Arkaplan: Blnm Benlik ve Tarih Bilinci 59
3. Blm
Tarih Miras ve Trkiyenin Uluslararas Konumu 65
I. Tarih Sre inde Trkiyenin Uluslararas Konumu 65
II. Souk Sava Sonras Dnem ve
Uluslararas Konumun D Parametreleri 74
III. Siyas Kltr ve Uluslararas Konumun Parametreleri 79
1. Tarih Miras ve Siyas Kltr Altyaps 79
2. Tarih Sreklilik ve Siyas Akmlar 83
3. Souk Sava Sonras Dnem ve Siyas Akmlar 90
LI. KIS1 M
TEORK EREVE: KADEMEL STRATEJ VE HAVZA POLTKALARI
1. Blm
Jeopolitik Teoriler: Souk Sava Sonras Dnemve Trkiye 97
I. Mekan draki, Coraf Tanmlamalar ve Haritalar 97
M. Jeopolitik Teoriler ve Kresel Stratejiler 102
III. Souk Sava Sonras Dnem ve Jeopolitik Boluk Alanlar 109
IV. Trkiyenin jeopolitik Yapsnn Yeniden Yorumlanmas 115
2. Blm
Yakn Kara Havzas
Balkanlar-Ortadou-Kafkaslar 119
i. Tarih/Jeopolitik Zorunluluklar ve Balkanlar 120
II. Asyaya Alan Kap ve Kafkaslar 124
III. Kanlmaz bir Hinterland: Ortadou 129
IV. Yakn Kara Havzasndaki Snr Esneklikleri ve
Komu lkelerle likiler 143
3. Blm
Yakn Deniz Havzas
Karadeniz, Dou Akdeniz, Krfez, Hazar 151
I. Tarih Arkaplan 151
II. Souk Sava Dnemi ve Trkiyenin Deniz Politikalar 154
III. Souk Sava Sonras Dnem ve
Yeni Deniz Stratejisinin Unsurlar 158
1. Karadeniz Havzas ve Bal Su Yollar 159
2. Avrasyann Stratejik Dm: Boazlar 161
3. Dou Akdeniz Havzas: Ege ve Kbrs 169
4. Basra Krfezi ve Hint Havzas 180
5. Hazar Havzas 181
4. Blm
Yakn Kta Havzas
Avrupa, Kuzey Afrika, Gney Asya, Orta ve Dou Asya 183
I. Souk Sava Sonras Dnemde Kta lekli Politikalar
ve Tanmlamalar 184
il. Kresel ve Blgesel Glerin Yakn Kta Havzas Politikalar 189
111. Trkiyenin Yakn Kta Havzasnn Ana Unsurlar 193
1. Avrupa Kavramndaki Dnm ve Trkiye 199
2. Asya Derinlii 202
3. Afrika Aiiim 206
4. Ktalararas Etkileim Blgeleri:
Atlantik, Stepler, Kuzey Afrika, Bat Asya 208
I I I . KISIM
UYGULAMA ALANLARI:
STRATEJK ARALAR VE BLGESEL POLTKALAR
1, Blm
Trkiyenin Stratejik Balantlar ve D Politika Aralar 221
I. NATOnun Yeni Stratejik Misyonu erevesinde
Atlantik Ekseni ve Trkiye 223
1. Amerikan Stratejisi ve NATO 225
2. Souk Sava Sonras Dnem ve NATOnun Yeni Misyon Aray 229
3. Kosova Operasyonu ve NATOnun Kresel Misyon Tanmlamas 231
4. NATOnun Yeni Stratejik Misyonu ve Trkiye 232
II. Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGT) 240
IH. K: Afro-Avrasyamn Jeopolitik ve Jeokltrel Etkileim Hatt 247
a. 20. Yzylda slam Dnyas: Kavramsal ve Siyasa! Deiim 247
2. Souk Sava Sonras Dnem ve 21. Yzylda slam Dnyas 250
3. Trkiye ve slam Dnyas 256
4. Knn Gelecei ve Reorganizasyonu 264
IV. ECO: Asya Derinlii 268
V. KE: Stepler ve Karadeniz 275
VI. D-8 ve Asya-Afrika Balantlar 281
VII. Uluslararas Ekonomi-politik ve G-20 282
2. Blm
Stratejik Dnm ve Balkanlar 291
I. Souk Sava Sonras Dnemde Sistemik elikiler ve Balkanlar 292
II. Souk Sava Sonras Dnemde Blge-ii Dengeler 301
MI. Bosna BunaUm ve Dayton Anlamas 303
IV. NATO Mdahalesi ve Kosovanm Gelecei 308
V. Trkiyenin Balkanlar Politikasnn Esaslar 314
1. Tarih Miras ve Balkanlar 316
2. Blgeleraras Bamllk 318
3. Blge-ii Dengeler 319
4. Btgeyi Kuatc Politikalar 320
5. Balkan Politikasnda Kresel Stratejik Aralar 321
3. Blm
Ortadou: Ekonomi-Politik ve Stratejik Dengelerin Kilidi 323
I. Ortadounun Uluslararas Konumunu Etkileyen Faktrler 323
1. Corafi ve J eopolitik Faktr 324
2. Tarih ve Jeokltrel Faktr 327
3. J eoekonomik Faktr 332
il. Kresel Gler ve Ortadou 338
1. Amerikan Stratejisinin Temel Parametreleri ve Ortadou 341
2. Avrupa Gleri ve Ortadou 347
3. Asya Gleri ve Ortadou 352
III. Blge-ii Dengeler ve Ortadou 353
1. Blge J eopolitii ve Stratejik gen Mekanizmas 353
2. Arap Dnyasnn Dengeleri: Arap Milliyetiliinin Bunalm
ve Siyas Meruiyet Meselesi 360
3. srailin Yeni Stratejisi ve Ortadou 372
4. Blgese! Dengeler ve Ortadou Bar Sreci 390
IV. Ortadou Politikasnn Temet Dinamikleri ve Trkiye 396
1. Uluslararas Konjonktr Asndan
Trkiyenin Kuzey Ortadou Politikas 396
2. Ortadou J eopolitiindeki Deiim ve Trkiyenin Kuzey Ortadou .
(Dou Akdeniz-Mezopotamya) Politikas: Trkiye-Suriye-irak 397
3. Trk'Arap likileri Asndan Trkiyenin Politikas 406
4. Trkiye-israil ilikilerinin Kresel ve Blgesel Boyutlar 417
5. Tarih Derinlikten jeopolitik Etkileime Trkiye-ran likileri 426
6. Kresel ve Blgesel Dengeler Asndan Krt Meselesi,
Kuzey Irak ve Trkiye 437
4. Blm
Avrasya G Denkleminde Orta Asya Politikas 455
I. Orta Asyann Uluslararas Konumunu Etkileyen Faktrler 456
1. Coraf ve jeopolitik Faktr 456
2. Tarih ve J eokltrel Faktr 458
3. Demografik ve jeoekonomik Faktr 462
II. Sovyet Sonras Dnem ve Orta Asyadaki Dnlim 465
fil. Souk Sava Sonras Dnemde
Uluslararas Gler Dengesi ve Orta Asya 468
1. Kresel Gler ve Orta Asya 469
2. Asya-ii Dengeler, Blgesel Gler ve Orta Asya 479
3. Blge-ii Dengeler 483
IV. Trk D Politikas ve Orta Asya Stratejisi 486
1. Sylemden Stratejiye Trkiyenin Orta Asya Politikas 486
2. Trkiyenin Orta Asya'ya Ynelik Stratejik ncelikleri 492
s. Blm
Avrupa Birlii: ok Boyutlu ve ok Dzlemli Bir likinin Tahlili
I. Diplomatik/Siyas likiler Dzlemi 503
II. Ekonomik/Sosyal Analiz Dzlemi 509
III. Hukuk Analiz DUzlemi 514
IV. Stratejik Analiz Dzlemi 517
1. Kresel Boyut 518
2. Ktasal Boyut 521
3. Blgesel Boyut 523
4. kili Bir Stratejik Anaz rnei: Tarih Derinlik ve
Souk Sava Sonras Dnemde Trkiye-Almanya likileri 527
V. Medeniyet/Kltr Dnm Dzlemi 533
1. Yeni-Geleneki Bir Tepki Olarak ABnin Tarih Arkaplan 533
2. Cepheleme/Btnleme Sarkacnda Tarih Arkaplan ve
AB-Trkiye likileri 536
3. Medeniyetleraras Etkileim ve TrkiyeÂB likileri 539
VI. Tarih Reflekslerin Kskacnda Trkiye-AB likileri 547
SONU 551
NDEKS 565
Uluslararas ilikiler alann da bnyesinde barndran sosyal
nitelikli almalar temelde be boyutludur: Tasvir (betimleme),
aklama, anlama, anlamlandrma ve ynlendirme. Tasvir boyutu
ncelenen nesneyi grld ekliyle resmetmeye dayanrken,
aklama boyutunun temel hedefi, yaanan bir srecin ya da gz
lenen bir olgunun grnen dinamiklerini sebep-sonu ilikileri
erevesinde ortaya koymaktr. Tasvir ile aklama arasndaki ba
lant, tutarl bir kavramsallatrmay gerekli klar. ncelenen olgu
nun sradan bir tasviri gnlk kullanmdaki kelimelerle basit bir
dzeyde yaplabilecekken, bu tasvirin aklama dzeyine tan
mas mutlaka zgn bir kavramsal erevenin gelitirilmesine
baldr. Temelde bilimsel bir tasvir ve aklama abasn sradan
bir gzlemden ayran fark da salam ve tutarl bir kavramsallatr
ma erevesinin kullanlm olmasdr. zellikle sebep-sonu ili
kilerini aklama abasn bir sonraki srece ya da dier olgulara
balayacak olan temel art da btn bu olgular ve sreler iin ge
erli bir ara olarak kullanlabilecek bir kavram setinin oluturul
masdr.
Aklama boyutuna derinlik kazandran anlama boyutu ise ol
gularn bir sre mant iinde kavranabilmesini gerekli klar.
Aklama, incelenen olgular arasndaki sebep-sonu ilikisini tes-
bit, anlama ise zihinsel imgelerimizle incelenen olgunun gerekli
ine nfuz edebilme abasdr. Bu ise tutarl ve sistematik bir so
yutlama ilemini gerektirir. Soyutlama ileminin olmazsa olmaz
art olgudan zihinsel srece, zihinsel sreten olguya geii sala
yabilmesidir. Anlama boyutu, bu karlkl geilerin salkl yapl
masn salayan bir soyutlama ilemi ile g kazanr.
Bir kyas ile ortaya koymak gerekirse grneni aklamak bir
leri iinde olaylarn ortaya konmas kendi iinde doru unsurlar
ihtiva edebilir. Ancak olgularn gerekliine ve arkaplanma nfuz
edebilmemiz iin yeterli deildir. Anlamak ise nfuz edebilmek ile
balar ve mutlaka bir derinlik, dolaysyla da perspektif gerektirir.
Bu ise dzlem geometrisine kyasla uzay geometrisinin paramet
releri ile zihinsel bir ilem yapabilmek anlamna gelir.
Anlama, incelenen nesneleri derinliine kavrayan bir perspek
tif; anlamlandrma ise perspektife yn kazandran bir duru sahi
bi olmak demektir. Olgularn tek tek resmedilmesi ya da bir ileri
boyutta aklanabilmesi anlamak olmad gibi olgularn tek tek
anlalmas da bir btn iinde anlamiandnlabilmesi demek de
ildir. Anlamlandrabilmek nce zgn bir duru, sonra zgn bir
teorik ereve gerektirir. Bu da sadece nfuz edebilmek deii, ay
n zamanda hissedebilmek, gelimeleri sezebilmek ve bir btn
iinde yerli yerine oturtabilmek demektir. Her anlamlandrma a
bas kendi iinde tutarl bir teorik ereveye dayanmak zorunda
dr. Gzlemden kavramsallatrmaya, kavramsal!atrmadan so
yutlamaya, soyutlamadan teoriye gei, tasvirden aklamaya,
aklamadan anlamaya ve anlamadan anlamlandrmaya geiin
metodolojik anahtarlardr. 1
Ynlendirme ise anlamlandrma erevesinden sonu kara-j
bilmek ve bu sonulara dayal olarak olgular ve sreleri etkileye
bilmektir. Bu etkileme abas kanlmaz bir ekilde siyas/ sosyal
sorumluluk alann, dolaysyla da bilimsel abann etik boyutunu
devreye sokar. lk drt boyut zihinsel bir zeminde kalabilirken be
inci boyut bu zihinsel srelerle pratik arasnda bir kpr olutu
rur. Bu durum zellikle uluslararas ilikiler alan iin byk l
de geerlidir. Aslnda kendi lkelerinin stratejik ynelilerinde et
kide bulunmu bir ok stratejisyen iin nceki drt boyut bu son
boyuta ulamann zihinsel ara kademelerini oluturur. Deiik
varsaymlardan ve anlamlandrma zeminlerinden hareket eden
Mackinder, Mahan, Spykman, Paul Kennedy ve Huntington gibi
dnemsel etkilerde bulunmu teorisyenlerin ou niha noktada
resmetmeden aklamaya, aklamadan anlamaya, anlamadan
anlamlandrmaya ve btn bu zeminlerden hareketle de ynlen
dirmeye dnk fikirler retmilerdir. lk drt boyut ne lde
mantk olarak tutarl ve tarih olarak geerli bir zemine sahipse
son boyut da o lde kalc etkiler yapmtr.
Strateji k Deri nl i k
Tasvir dzleminden ynlendirme dzlemine doru gidildike
zihniyet parametreleri daha ok devreye girmeye balar. Tasvir bo
yutu bu boyutla snrl kalndnda nesnelliin en st dzeyde
salanabildii boyuttur. Aklama boyutunda tasvir abasnn nes
nellii iinde kalnmas daha kolayken, anlama boyutunda algla
ma ve semboller devreye girmektedir. Anlamlandrma boyutu ise.
incelenen nesneden ok inceleyen zneyi ne karmakta ve bu
znenin kavramsal dnyas (dolaysyla da zihniyet parametreleri)
ile anlamlandrma zemini iin gelitirdii teorik ereve arasnda
ki bamllk ilikisini pekitirmektedir. Ynlendirme ise znenin
ait olduu toplum/ devlet/ medeniyet ile aynleerek bakt ve ol
gular ve sreleri yorumlad bir aba haline dnmektedir. Bu
nun son dnemdeki en arpc misallerinden birisi, kariyerine
sosyal bilimci olarak balayan Huntingtonun, Medeniyetler at
mas teziyle ortaya koymaya alt teorik ereve ile Amerikan
stratejik bak arasnda kurduu irtibatta gzlenebilir. Hunting
tonun tezindeki West/Rest (Bat/ Dierleri) kategorileri bir zihniyet
parametresi olarak onun anlamlandrma erevesini de, alma
snn sonunda ABD yneticilerine yapt stratejik tavsiyelerdeki
ynlendirme erevesini de dorudan belirlemitir.
Aklayc tasvirin nesnellii ile ynlendirici anlamlandrma
nn znellii arasndaki iliki ayn zamanda stratejik analizlerin en
krlgan noktalarndan birini oluturmaktadr. Bu znellik-nesnel-
lik sorununu aamayan almalar ya daha tasvir dzeyinde bala
yan bir znellie mahkum olmakta ve geerliliini kaybetmekte
dir, ya da ynlendirme dzeyinde de nesnellik iddiasn srdr
mekte ve inandrcln kaybetmektedir.
Aslnda btn bu sreci bir btn iinde grmek gerekmekte
dir. Tasvir yapmakszn aklayabilmek, aklayabilmeksizin anla
mak, anlamakszm anlamlandrmak, anlamlandrmaksam da
ynlendirebilmek mmkn deildir. Tersinden bir mantkla sy
lersek de, bir duru sahibi olmakszn bir yn sahibi olmak, bir yn
sahibi olmakszn bir anlamlandrma erevesi oluturabilmek,
bir anlamlandrma erevesi oluturmakszm olgulara nfuz ede
cek ekilde onlar anlamak ve nihayet grneni grnmeyen bo
yutlar ile aklayabilmek mmkn deildir. Salam ve kalc bir
analiz btn bunlar kendi iinde barndrmak durumundadr. Bi-
7im derinlikten metodik anlamda kasdettiimiz de temelde bu i
btnl salayan ve bu metodik derinlik boyutundan hareketle
olgusal ve jeopolitik/ stratejik derinlii anlamlandrabilen bir yak
lam benimsemektir.
Bu anlamda derinlie sahip stratejik bir analiz yapabilmenin
ncelikli art statik resimlerin aldatc grntlerinin tesiri altn
da kalmamaktr. Olgularn anlk tasvirlerine dayal statik resimler
izmek ve bu resimlerin renklerini, izgilerini ve perspektifini
mutlaklatrmak, tasvirden yoruma, aklamadan anlamaya, an
lamadan anlamlandrmaya geiin nnde almas son derece
g anlam engelleri oluturur. Belli aralklarla ekilen statik re
simlerin birbirlerinden bamsz bir ekilde ele alnlar da stra
tejik analizi zaman boyutunu ihmal eden yzeysel ve yavan bir
tasvire dntrr.
Bu metodolojik zaaftan kurtulabilmek iin tek boyutlu tasvir
kolaylndan kanarak ok boyutlu sre analizini benimsemek
gerekmektedir. Fizik bilimi iin hareket kanunu ne ise, strateji
analizleri iin de sre odur. Hareketin geersiz olduu*statik bir
dnya tasavvurunda fizik anlamn kaybeder. Byle bir tasavvur
erevesinde mesela g formllerine ilerlik kazandrmak mm
kn olamaz. Ayn ekilde tarih ak ve sreci ihmal eden stratejik
analizde de stratejik kaymalar gzleyebilmek ve anlamladrabii-
mek imkansz hale gelir.
Mesela ellili, altml ve yetmili yllardaki g dalmn gs
teren btn statik resimlerde SSCB ift kutuplu sistemin sper g
odaklarndan birisi olarak grlyordu. Afganistan igalinin ger
ekletii seksenli yllarn balarnda da, Yldz Savalar senaryo
larnn gndeme geldii seksenli yllarn ortalarnda da ekilen tek
tek stratejik resimler ayn tabloyu ortaya koyuyordu. Buna karlk
doksanl yllarn balarnda ekilen stratejik ve ekonomi-politik re
simler, SSCByi ve onun varisi olan Rusyay bir ok adan bu g
hiyerarisinin ok daha alt sralarna yerletirmeye balad. ok
daha ksa aralklarla da ekilmi olsa statik tasvirlerin deiimin
dinamiklerini ortaya koyabilmesi imkanszdr. Gnlk deiimleri
de yans-tabilen ok sayda resimler oluturulsa dahi bunlar birbi
rine balayan bir sre mant devreye girmeksizin bir stratejik
analiz ve yorum yaplamaz.
Sosyal olgularn paralara ayrlarak analizi ve bu analizin u)us~
;;oViiro MTicvan vnnle inin ortava konmas baslbasna
nemli olmakla birlikte zgn bir uluslararas ilikiler yaklam
nn gelitirilebilmesi iin yeterli deildir. Analiz edilen stratejik
paralarn sistematik bir btn halinde yorumlanabilmesi ve bu
btnden tekrar anlaml paralara dnlebilmesi gerekir. Analiz
srecinde mikro paralara indike sistematik btnden kopan ya
da tersine sistematik btne doru yneldike reel mikro alanlar
ihmal etmeye balayan yaklamlarn teori-olgu ilikisini salkl
bir ekilde kurabilmesi ok gtr.
Uluslararas ilikiler alannda derinlemesine analiz ile sistema
tik btnln birlikte salanabilmesi disiplinleraras bir yakla
m gerekli klmaktadr. Daha ok siyas ve diplomatik bir ala ola
rak grlen uluslararas ilikilerin gittike artan bir dozda belli bir
alanla smulandsriamayacak niteliklere brnmesi bu gerekliliin
bir sonucudur. Bir uluslararas ilikiler olgusunun grnen siya
s/ diplomatik yz aslnda bir buzdann su yzeyinin stnde
kalan paras gibidir. Buzdann su yzeyindeki paras ile bt
n hakknda yarglara ulamak ne derece gse uluslararas iliki
ler alanndaki olgularn grnen ynleriyle kalc sonulara ula
mak da o derece gtr.
Bir misal ile ortaya koymak gerekirse, Ortadou Bar Srecinin
diplomatik/ siyas boyutu ve bu boyuttaki gelimeler bu uluslara
ras likiler olgusunun hemen iarked ilebilen ve sonular takribi
bir ekilde de gzlenebilen ksmn yanstr. Ancak Ortadou Me
selesinin bir btn olarak kavranabilmesi buzdann derinleme
sine alglanabilmesini salayacak kkl bir altyapy gerekli klar.
Buzdann daha yzeye yakn blmlerini oluturan petrol-mer
kezli ekonomi-politii, ktalararas etkileimi younlatran jeopo
litik yaplanmay ve nihayet tarihin derinliinden gelen kltrel
unsurlar gznnde bulundurmakszm ve bu unsurlarn Ortado
u toplumlarmn sosyolojik ve psikolojik yaplar zerindeki etki
lerini anlamakszm bir stratejik analiz yapmaya almak grne
nin yzeyselliine mahkum olmak demektir. BirYahudinin ya da
Mslmanm Kuds ile ilgili semboller dnyasn kavramadan, bu
semboller dnyasnn renklerini dokuyan tarih ve psikolojik un
surlar gremeden, her iki toplumu ynlendiren sosyolojik moti
vasyonlarn dinamizmini anlamadan Ortadou Meselesi zerinde
fikir yrtmeye kalkmak, buzdann grnen ksmyla btn
hacmini hesan etrneve kalkmak gibidir. Grnen olgunun ar-
kaplanndaki grnmeyen kkl sebepleri kavramak iin dinler
tarihi, siyas tarih, ekonomi-politik, siyaset sosyolojisi, din psiko
lojisi gibi birbirinden ayr gibi grnen alanlardaki birikimleri
sentez edebilen bir yaklam benimsemek zaruridir. Aksi takdirde
tek boyutlu statik resimlerden ok boyutlu sre anlamlandrma
larna geebilmek mmkn olamaz.
Bir akn ya da srecin anlamlandrlmas ise zaman idrakine
dayanan bir tarih derinliini ve mekan idrakine dayanan bir co
rafya derinliini gerektirir. Tarih derinlii olaylarn ruhuna, coraf
ya derinlii de bu ruhun zerinde tecessm ettii madd alann
kvrmlarna nfuz edebilmemizi salar. Hele hele gerek tarih ge
rekse fiil etki alan itibaryla bulunduu corafya ile snrlandrl
mas g toplumlarn uluslararas konumlarn tesbit etmeye a
lmak bu ift ynl derinlii analitik ve sistematik bir bak as
nn merkezine yerletirir. Tarih derinlikten yoksun bir analiz bir-
birleriyle irtibatiandrlmas g, kopuk kopuk olgular coraf de
rinlikten yoksun bir analiz de mikro-makro balantsn kurama
yan yzeysel genellemeleri beraberinde getirir. Bu kopuk kopuk
mikro nitelerden sistematik bir btnle ulaabilmek de sz
konusu olamaz.
* * *
Trkiyenin uluslararas konumunu ortaya koymay hedef edi
nen her alma bu metodolojik gereklilikleri gznnde bulun
durmak zorundadr. Herhangi bir lke sz konusu olduunda ge
erli olan bu zorunluluklar Trkiye sz konusu olduunda daha da
kapsaml bir ekilde gndeme gelmektedir. Biraz nce zerinde
durduumuz boyutlar asndan bakldnda mesela Trkiye 20.
yzylda tarih sahnesine km modern bir ulus-devlettir tanm
lamas bir tasvir olmas asndan doru unsurlar barndrmakta
dr. Ancak bu tasvirin aklayc bir ereveye zemin tekil edebil
mesi iin Trkiyenin niin 20. yzylda tarih sahnesine km
olan dier modern ulus-devi etlerden ok daha fazla ve kapsaml
uluslararas ilikiler problemleri ile yzlemek zorunda olduu so
rusunun cevaplandrlmas gerekir. Trkiyeyi bu tasvire uygun ni
telikler tayan ve dnyann deiik blgelerinde bulunan mesela
Romanya, Filipinler, Brezilya ve Fas gibi lkelerden tefrik eden tas
virler nrtava knnmaHkra Tirkivp'nin uluslararas lennum vp hu
Strateji k Derinlik
Giri
konumun tek tek bunalm alanlar zerindeki etkisi ile ilgili akla
yc sonulara ulamak gtr.
Mesela bu tanma yeni boyutlar ekleyerek "Trkiye bu asrn ba
nda Avrasya zerinde egemen olan sekiz ok-uluslu imparator
luk yapsndan (dierleri Ingiltere, Rusya, Avusturya-Macaristan,
Fransa, Almanya, in ve Japonyadr) birini oluturan Osmanl
Devletinin miras zerinde kurulmu modern bir ulus-devlettir
diye bir tasvir yapldnda Trkiyeyi benzer bir ok lkeden tefrik
etmeyi salayacak tarih! bir kriter barndran ve bu ynyle ak
layc erevelere zemin tekil edebilecek bir tasvir yaplm olur.
Yine mesela "Trkiye dnya anaktas zerindeki ana jeopolitik
kuaklarn etkileim alannda bulunan modern bir ulus devlettir
dediimizde tefrik edici niteliiyle aklama boyutunun nn
aan bir tasvir yaplm olur. Bu tasvirlerden birincisi jeokltrel
ve tarih, kincisi ise jeopolitik bir kavramsallatrmay beraberin
de getirir.
- Bu tasvirler, barndrdklar kriterler ve kavram aralar ile tek
tek bunalm alanlar ile ilgili aklayc cevaplara zemin tekil et
meye balarlar. Mesela Trkiye'nin niin Bosna, Kafkasya ve Orta
dou'daki bunalm alanlarna bigne kalamad ve kalamayaca
sorusu bu tasvirlerden hareketle aklayc cevap abalarnn n
n aabilir. Denilebilir ki, tefrik edici ve zgn unsurlar barndr
mayan tasvirler aklama boyutuna geebilmeyi salayacak meto
dolojik aralar salayamaz.
Dikkat edilirse her iki tasvir biraraya getirildiinde tekil olayla
rn sebep-sonu ilikilerini gstermeye alan sradan bir akla
ma abasnn tesinde Trkiye ile ilgili zaman ve mekan derinlii
barndran kapsaml bir anlama erevesi olumaya balamakta
dr. Zaman ve mekan derinliine doru balayan bir sre kanl
maz bir ekilde soyutlama ilemini devreye sokar. Ksa bir tanm
ile ortaya koymak gerekirse; anlamak zaman ve mekan derinliine
nfuz etmek ve bu derinlik ile zihinsel imajlar arasnda bir tr irti
bat kurmakla balar.
Anlamlandrma erevesi ise bu mekan ve zaman derinliine
nfuz etmekle kalmaz; getirdii teorik ereve ile bu derinlie ye
ni anlam boyutlar katar. Mesela cari tarih ve corafya paradigma
larn sorgulayarak Trkiye'nin zgn konumunu tanmlamaya
almak bylesi bir anlamlandrma abasnn teorik erevesini
ortaya koymaya balamak demektir.
Trkiye ile ilgili bu rnekte tasvirler ve bu tasvirlerin arklama,
anlama, anlamlandrma ve ynlendirme boyutlar zerindeki et
kileri daha da eitlendirilebilir. Mesela "Trkiye ilk anti-smrge
ci mcadelenin neticesinde kurulmu bir ulus-devlettir denildi
inde ya da "Trkiye ktalar ve blgeleraras gei alanlarnda bu
lunan bir ulus-devlettir tasviri yapldnda da benzer sreler
devreye girer. Bylesi rnek tasvirlerin kapsamll yaplacak ana
lizin boyutlarn da zenginletirir.
Bu metodolojik zorunluluklarn Trkiye ile ilgili analizlerde di
er lkelerle ilgili analizlerden daha kapsaml bir ekilde gndeme
gelmesi, Trkiyenin dnya anaktasmn etkileim alanlarn ba
rndran merkez bir corafyaya sahip olmas kadar tarihin krlma
ve dnme noktalarnn tesirlerini youn bir ekilde yaam bir
insan unsurunu barndrmas ile de ilgilidir. Trkiyenin coraf
derinliini kavramaya almak bir ok kara ve deniz havzasn
dorudan ilgilendiren kapsaml bir stratejik alan zerinde analiz
yapabilmeyi ve korelasyonlar grebilmeyi gerektirmektedir.
Trkiyenin barndrd insan unsurunun tarih tecrbe derin
liine nfuz edebilmek ve bu tecrbenin yol at siyas, sosyal.ve
kltrel zelliklerin nabzn tutabilmek ise medeniyet-eksenli ve
derinlikli bir tarih analizini kanlmaz klmaktadr. Trkiyenin in
san unsurunun dayand tarih derinlii bir baka eserimizde
kapsaml bir ekilde ele almak zere bu almada temelde d po
litika yapmnn zerinde seyrettii stratejik derinlik incelenmeye
allacak ve tarih derinlikle ilgili referanslar bu ereve ile snr
l kalacaktr. Bu stratejik derinliin jeokltrel, jeopolitik ve jeoe-
konomik ynleri bir btnlk iinde ele alnmaya ve bu derinliin
stratejik ynelii etkilemesi gereken zellikleri ortaya konmaya
gayret edilecektir.
Trkiye lekli bir lkenin stratejik derinliini ortaya koymaya
alan tasvir etme, aklama, anlama, anlamlandrma ve ynlen
dirme boyutlarm bir btn olarak grme abas, sz konusu olan
metodolojik zorunluluklar gzniinde bulundurmay gerektir
mektedir. Trkiyenin uluslararas konumu ile ilgili bu zorunluluk
lar uluslararas ilikilerin son derece dinamik bir gei srecim ya
ad dnemlerde daha da arpc bir ekilde kendini gstermek
tedir. Souk Savan ift kutuplu statik yaplanmasnda farkedil-
mesi g olan bir ok zellik Souk Sava sonras dnemin dina
| Strateji k Derinlik
Giri
mik konjonktrnde btn ynleriyle tebarz etmi bulunmakta
dr. Daha istikrarl ve duraan d politika yaplanmasna imkan
tanyan Souk Savan statik uluslararas konjonktr tarih ve
corafya derinliklerinin stratejik alan tmyle belirlemesine en
gel tekil etmekteydi. Buna karlk jeopolitik, jeoekonomk ve je
okltrel faktrleri her an harekete geirebilen Souk Sava sonra
s dnemin dinamik uljslararas konjonktr tarih ve corafya de
rinliklerinin stratejik alan zerindeki etkilerini ani ve seri hamle
lerle su yzne karmaktadr. Souk Sava sresince Balkanlarda
gzlenen istikrarn ksa bir srede atma-younluklu son derece
kaotik bir belirsizlie dnmesi bu ilikinin en arpc misallerin
den birisini oluturmaktadr.
Btn bu dinamik deiimlerin ya merkezinde ya da kysnda;
ama mutlaka etki alan iinde bulunan Trkiye ile ilgili olarak So
uk Sava sonras dnemde yaplan stratejik ngrlerin u nok-
talarda dolamasnn temel sebebi de Trkiye'nin dinamik zellik
lerinin dinamik bir uluslararas konjonktr ile ivme kazanarak ta
rih sahnesine kmasnn bir sonucudur. Eserin deiik blmle
rinde de zerinde durulaca gibi, Trkiye'nin bir taraftan kresel
ve blgesel stratejilerin odandaki pivot bir lke, dier taraftan da
kimlik dzleminde paralanm bir lke (Huntingtonun deyimiy
le torn country) olarak grlmesi, daha kk lekli bir dinamik
yapnn daha byk lekli bir dinamik yap bnyesinde srekli
kabuk deitirmek zorunda kalmasnn bir sonucudur. Bu durum
birbiriyle tamamyla zt iki farkl tasvir ve aklama erevesini be
raberinde getirmekte ve farkl noktalarda duran stratejisyenlerin
anlama ve anlamlandrma dzlemlerinin radikal bir ekilde farkl
lamas sonucunu dourmaktadr.
Trkiye'de gerek siyaset yapmclar, gerekse aydnlar dzeyin
de yaanan zihin karklnda da temelde bu iki dinamik yapnn
etkileiminden kaynaklanan kaotik grnmn ortaya kard
resmi tasvir etme dzleminde'gerekli coraf ve tarih derinlik bo
yutlarna ulaamamann ve sistematik bir anlamlandrma btn
oluturamamamn nemli bir pay vardr. Dinamik bir dnm
yaayan uluslararas sistemin iinden getii her yeni sre Trki
ye'nin stratejik tanmlamalarn yeni bir intibak problemi ile kar
karya brakmaktadr. Her yeni intibak ihtiyac Trkiyenin tarih
ve coraf derinliklerini yeniden anlamlandrma zorunluluunu
Stratejik Derinlik
beraberinde getirmektedir. Statik tanmlamalara alkn zihinler
brakn bu yeni anlamlandrma ihtiyacn sistematik bir btnlk
iinde karlayabilmeyi, statik tasvirler arasnda aklayc bir ba
dahi kuram amaktadrlar, Tasvir ve aklamadan anlama ve anlam
landrma boyutuna ulaamayan statik yaklamlarn yapmaya a
lt ynlendirme abas ise sloganik bir statikliin ya da statik
bir sloganizmin snrlarn a ama maktadr. Uluslararas sistemde
ki hzl dnmn anaforuna kaplan zihinler anlamlandrma
momentumunu kaybederek srekli ini klar yaarken, bu ana
fora kaplmamak iin direnen zihinler ie kapanmaya ynelerek
oluturduklar statik anlamlandrma erevelerinin uluslararas
konjonktr iindeki geersizliklerini grememektedirler.
Dinamik bir uluslararas evrede kendileri de dinamik bir dei
im sreci iinde bulunan toplumlarm nnde temelde farkl
psikolojiye dayanan farkl alternatif vardr: Birincisi, kendi di
namizmini snrlayan statik bir tavr benimseyerek uluslararas ya
pnn dinamizminin gemesini beklemek ve btn tanmlama ih
tiyalarm uluslararas sistemin istikrara kavumasna kadar erte
lemektir. Eer bir toplum kendi dinamizmini ynlendirme konu
sunda zgvene sahip deilse, kendi dinamizminden korkuyorsa
ve kendisini bu nedenle statik tanmlamalar iinde tutmaya al
yorsa bu yolu tercih edecektir.
kincisi, kendi dinamizminin odakland g unsurlarn an
lamlandrmaksam uluslararas dinamizmin akna kendini kap
trmaktr. Bu da kendini tarih iinde bir zne olarak tanmlama
sknts eken ve tarihi akan bir nehir, uluslararas g merkez
lerini bu nehri ynlendiren etken unsurlar, kendini de bu aka
kaplmak zorunda olan sradan bir nesne olarak gren bir bak
asnn rndr.
ncs ise kendi dinamizminin potansiyelini uluslararas
dinamizmin potasnda bir g parametresi haline dntrebil
me abas iine girmektir. Bu tercih her iki dinamizmin kaynak
larn da, mekanizmasn da, ak seyrini de resmedebilen, ak
layabilen, anlayabilen ve anlamlandrabilen bir yaklamn rn
olabilir.
Birinciler bir zgven, kinciler bir kimlik tanmlamas prob
lemi ile bouurken ncler kendi tarih ve corafya derinlik-
^lerinden kaynaklanan bir zgvene sahip olmann psikolojik gc
Giri
ile sadece dier iki yaklamca risk unsuru gibi grnen kendi
dinamizmlerini bir g oluturma kanalna aktmay bilmekle kal
mazlar, ayn zamanda uluslararas dinamizmin dengeye dn
mesi srecinde belirleyici olabilen bir strateji performans da gs
terebilirler. Bu erevede birinciler vakit kazanmaya ve dinamizmi
geitirmeye, kinciler dinamizmin sarholuunda vakti unut
maya ynelirken, ncler vaktin her ann gelecei ekillendir
me potansiyeli tayan bir byk deer olarak telakki ederler ve
hakkyla deerlendirilmeden geen her an karlan bir byk fr
sat olarak grrler. Birinciler kendi toplumsal potansiyellerini
kontrol altnda tutmaya, kinciler kendi toplumlar ile yaban
claarak kresel trendlerin trenini karmamaya alrken, n
cler kendi toplumlar ile tarih bir yrye km olmann
kararll iinde toplumun kendi bnyesinde barndrd her
dinamik unsuru gerektii anda ve gerektii ekilde kullanmaya
alrlar. Birinciler kendi yerel varolu alanlarn korumaya, kin
ciler yerel varolu alanlarndan koparak mmkn olduunca
abuk bir zamanda kresel varolu alanlarna ulamaya alrken,
ncler kendi yerel varolu alanlar ile kresel varolu alanlar
arasnda yeni bir anlamllk ilikisi kurarak gelecek nesillerini
tarihte onurlu birer zne klacak zemini hazrlamaya alrlar.
Birinciler kaosun anaforundan korunmaya, kinciler bu anafora
kaplmaya alrken, ncler kaostan kozmosa geiin aktr
leri olmaya gayret ederler.
Bu erevede Trkiye de tarihin nemli yol ayrmlarndan
birinin nnde durmaktadr. Trkiye'nin kendi tarih ve corafya
derinliini rasyonel bir stratejik planlama ile btnletirebilmesi
bu ift ynl dinamizmin bir atlm potansiyeli haline dnebil
mesine imkan tanyacaktr. Gerek Trkiye'nin kendi i dinamiz
minin, gerekse uluslararas ilikilerdeki kresel, ktasal ve blgesel
lekli dinamik unsurlarn tasvir, aklama, anlama, anlamlandr
ma ve ynlendirme boyutlar ile bir btn olarak incelenmesi,
Trkiye'de hissedilen stratejik teori eksikliinin giderilmesini ve
alternatif bak alarnn ortaya konabilmesini salayacaktr.
* * *
Elinizdeki eser bu eksiklii giderme ynnde bir katk olma id
dias tamaktadr. Eser temelde ana ksm zerinde kurgulan
mtr. Birinci ksm temel kavramlarn ve sorularn ortaya kon
duu blmden olumaktadr. Birinci blmde ulusal g
parametreleri ile ilgili tanmlar ve rneklendirmeler yaplmakta;
ikinci blmde Trkiye'deki stratejik teori eksikliinin arkaplan,
nc blmde ise tarih mirasn uluslararas ilikileri ynlen
diren i ve d siyas parametreler zerindeki etkisi incelenmeye
allmaktadr.
Stratejik analizin teorik erevesinin ortaya konmaya all -
d) ikinci ksm da kendi iinde drt blmden olumaktadr.
Birinci blmde stratejik analizin yneldii corafi derinliin an
lalmasn ve anlamlandmlmasm salayacak ana kavramsal ve
teorik aralar, cari jeopolitik paradigmann eletirel bak asyla
yaplm bir zetine dayal olarak sunulmaktadr. Bu erevede z
gn bir kavramsallatrma erevesi olarak gelitirilen "yakn
kara, "yakn deniz ve yakn kta havzalar tanmlamalar ak-
lanmaktadr. Daha sonraki blmde srasyla Trkiye'nin yakn
kara, yakn deniz ve yakn kta havzalarnn zellikleri, Souk
Sava sonras konjonktrn bu havzalara katt yeni stratejik an
lamlar ve Trk d politikas zerindeki etkileri tartlmaktadr. Bu
analiz erevesinde bu havzalar arasnda sistematik ve tutarl bir
strateji gelitirilmesinin ana unsurlar belirlenmeye allmak
tadr.
Bu teorik erevenin d politika alanlarna uyguland n
c ksm da kendi iinde be blm ihtiva etmektedir. Bu ksmn
birinci blmnde Trkiyenin d politika oluumunda kul
lanabilecei temel stratejik aralar olarak NATO, AGT, ECO, K,
K.E, D-8, G-20 ele alnmaktadr. Mteakip blmlerde de srasyla
Balkanlar, Ortadou, Orta Asya ve Avrupa Birlii politikalar deer
lendirilmekte ve muhtemel gelimeler erevesinde yrtlmesi
gerektii dnlen d politika esaslar, tarih ve coraf analiz
lere dayal stratejik derinlik yaklam ile ortaya konmaya all
maktadr.
i, K i s m
Kavramsal ve Tarih ereve
. Blm
I
GU Parametreleri ve
Stratejik Planlama
Thucydidesten bn Halduna, Clausevvitzden Morgenthau'ya
kadar siyas tarihin seyri ve siyas aktrlerin bu seyir iindeki ko
numlar konusunda almalar yapan dnrlerin odaklandkla
r temel soru gcn tanm, tezahrleri ve eksen deiimi ile ilgili
olmutur. Antik dnemden bugne kadar siyaset felsefesi g-de-
er ilikisini anlamlandrmaya ve yorumlamaya ynelirken, siyas
gereklik ile ilgili tahliller gcn eksen deiimini anlamay ve bu
deiimin dinamiklerini tanmlamay amalamlardr. Bu ere
vede Eflatun ile Thyrasymakhos arasndaki adalet-g ilikisi tar
tmas siyaset felsefesinin en temel tartmalarndan birini ba
latm, Thucydidesin Peloponez Savalar ile ilgili tahlilleri ise g
cn bir siyaset gereklii olarak tad merkez nemi gsterme
ye ynelmitir. Ayn ekilde Farab el-Medinetl-Fadla aray ile
ideal siyasetin deer boyutunu ortaya koyarken,\ bn Haldun asa
biyet kavram ile siyas gcn eksen deiimini salayan dinamik
unsurlar tesbit etmeye almtr.
Kadm kltrlerin g ile deer arasnda bir tr uyum kurma
abasna karlk, Makyavel ile balad kabul edilen modern an
lay reelpolitii deer boyutundan bamsz olarak ele alan bir
yaklam ne karmtr. Kadm kltrlerin kesiim alannda Pax
Ottomanicayv kuran Osmanl Devleti'nin nemli dnrlerin
den Kmalzadenin Ahlk- Altsi ile Bat'da feodal dzenden
ulus-devlet oluumuna geiin sembol ismi kabul eden Makya-
verin Prens'i arasndaki anlay fark bu deiimin arpc bir gs-
f rrr c i -l r
Strateji k Derinlik
Otuz Yl Savalar sonrasnda 1648 VVestfalya (Westphalia) An
lamas ile ortaya kan VVestfalya dzeni ulus-devlet oluumunun
ve bu oluuma dayal g tanmlamalarnn hukuk bir ereve ka
zanmasn salamtr. Fransz Devrimi sonrasnda 19. yzylda
gelitirilen byk lekli teorik erevelerle felsef altyapsna ka
vuan ulus-devlet yaplanmas, yine bu yzylda yaanan birlik
hareketleri ve smrgeci rekabet ile en temel reelpolitik g birimi
ve aktr nitelii kazanmtr.
Klasik emperyal hanedanlklara son veren 1. Dnya Sava son
rasnda Avrupa'da, smrge imparatorluklarnn sonunu getiren
]I. Dnya Sava sonrasnda da Avrupa-d alanda, deiik lekte
ve ok sayda lus-devletin ortaya kmas, bu birimin g unsur-
lamm tahlili konusunu uluslararas ilikiler teorisinin temel me
selesi haline getirmitir. G tanmlamasn kar ve egemenlik
kavramlar ile btnletiren realist ekol uluslararas dzenin ulus-
devletler arasndaki reel g dengeleri'zerinde kurulabileceini
savunurken, uluslararas ilikilere hukuk ve deer boyutu kazan
drmak isteyen idealist ekol ulus-devietleri bu hukukun muhatap
lar olarak grmtr. Klasik realist ekoln en nemli temsilcisi
olan Morgenthau'nu g tanmlamas ulus-devlet biriminin mo
dern dnemdeki en kapsaml tahlillerinden birisi olmutur.
20. Yzyln nc eyreinde balayan ve son eyreinde iv
me kazanan ekonomi-politik faktrlerle birlikte artan karlkl ba
mllk, lkelerin g tanmlamalarn ok daha karmak bir nite
lie brndrmtr. Ulus-devletlere meruiyet zemini salayan
modern ideolojilerin etkilerini kaybetmesi ve geleneksel kltr
deerlerinin yeni unsurlarla birlikte uluslararas alana tanmalar
da lkelerin uluslararas konumlarm etkileyen bir yeniden tanm
lama sreci balatmtr.
Bylece kresel ekonomi-poJitik gelimeler lkeler arasndaki
karlkl egemenlik ilikisinde ortaya kan gri etkileim alanlarn
geniletirken, reelpolitik alana yansyan tarih ve kltr parametre
leri lkelerin i ve d g yaplanmalarn dorudan etkilemekte
dir. Bu durum daha nce yaln kavramlarla ifade edilen g para
metrelerini yetersiz klmakta ve bir ok parametrenin etkileimini
yanstan kavramlarn ne kmasna yol amaktadr. Ekonomi-po-
litik, jeopolitik, jeokiiltr, jeoekonomi, jeostrateji gibi kavramlarn
lkelerin eiic tanmlamalarnda daha sk bir ekilde kullanlmaya
G Parametrel eri ve Strateji k Pl anl ama
balanmas Souk Sava sonras dnemin dinamik artlarnn ge
tirdii zel konjonktr ile birlikte daha da belirgin bir nitelik ka
zanmtr.
Bu nedenledir ki, lkelerin g parametreleri artk birbirinden
bamsz yaln unsurlar deil, her biri yeni fonksiyonlarla birbirini
etkileyen dinamik unsurlar olarak grlmelidir. Bu dinamik un
surlar da insan unsurunun devreye girdii arpanlarla birlikte ele
alnmaldr.
I. G Denklemi ve Unsurlar
Bir lkenin uluslararas ilikilerdeki greceli arl ve gc
konusunda bu kayglar da gzonnde bulunduracak ekilde e
killerde deiik tanmlamalar gelitirilebilir. Sabit verileri (SV) ta
rih (t), corafya (c), nfus (n) ve kltr (k) olarak; potansiyel veri
leri (PV) ekonomik kapasite (ek), teknolojik kapasite (tk) ve asker
kapasite (ak) olarak tanmlarsak bir lkenin gcn yle bir for
mlle gsterebiliriz:
G-(SV +PV] x (SZ x SP x S)
Bu formlde SZ stratejik zihniyete, SP stratejik planlamaya, S
siyas iradeye tekabl etmektedir.
SV^t +c +n +k ve PV=e^+1^ +a^ olduu iin formln alm;
G-{(t +c +n +k) +(ek +tk +ak)}x(SZxSPxS J eklindedir.
. Sabit Veriler: Corafya, Tarih, Nfus ve Kltr
Bu forml iindeki unsurlar tek tek ele alrsak, sabit veriler l
kelerin mevcut parametreler iinde ksa ve orta vadede kendi ira
deleriyle deitirmelerinin mmkn olmad unsurlardr. Ancak,
bu durum bahsi geen unsurlarn lkelerin g denklemindeki
arlklarnn deimez olduu anlamna gelmez. Aksine, deien
uluslararas konjonktr, bu sabit unsurlarn lkelerin g dengele
ri iindeki zgl arlklarnn deiime uramasna yol aar.
Bu deiimi doru bir zamanlama ile tutarl bir yeniden deer
lendirmeye tbi tutan lkeler, bu sabit unsurlar dinamik bir d
politika yapmnn destek zemini haline dntrrler. Mesela
Trkiyenin sabit bir verisi olan ve Hatayn ilhak dnda son 75
Strateji k Derinlik
yldr deimemi olan corafyasnn Souk Sava dnemindeki
stratejik arl ile Souk Sava sonras dnemdeki stratejik arl
nemli farkllklar gstermektedir.
Bylesi teorik bir ereve oluturma abas baz temel jeopoli
tik kavramlarn tanmlanmasn ve mukayeseli anlam ereveleri
nin oluturulmasn gerekli klmaktadr. Ulus-devlet olgusunun
uluslararas sistemin ana unsuru haline gelmesi ile birlikte bir si
yas topluluk olan ulus, bu topluluun egemenlik eklindeki rgt
lenmesi olan devlet ve bu siyas egemenliin yayld alan kapsa
yan lke kavramlar iie geen bir i anlam btnl ve bam
ll kazanmlardr. Coraf alanlarn egemenlik nesnesi olarak
devletler arasnda bllmesi ve bu blmn bir uluslararas
hukuk normu haline dnmesi modern snr kavramnn temeli
ni oluturmaktadr. Bu adan snr kavram, bir siyas topluluun
etkinlik alan asndan biri ie dnk egemenlii tanmlayan po
zitif, dieri da dnk egemenlik snrn tanmlayan negatif
olmak zere iki anlam alan oluturmaktadr.
Uluslararas ve blgesel nitelikli jeopolitik atma alanlar, bu
snr tanmlamalarnn'ngrd egemenlik alanlar ile fizik,
ekonomik ve kltrel corafyann oluturduu i-bamhlk alan
lar arasndaki farkllamann yansmalardr. Bu erevede snr
lar ile jeopolitik kuaklar ve hatlar arasndaki ayrm zel bir nem
kazanmaktadr. Fizik ve ekonomik corafya asndan birbirini ta
mamlayan alanlarn oluturduu jeopolitik kuaklarn karlkl s
nr tanmlamalar ile birbirinden ayrlan birimler haline dn
mesi bu kuaklar boyunca her an trmanabilecek egemenlik at
mas potansiyelini beraberinde getirir. zellikle smrge impara
torluklarnn dalmas ile birlikte ortaya kan ulus-devletler ara
sndaki snr atmalarnn ounda hukuk snr ile jeopolitik ku
ak uyumsuzluklarnn nemli bir pay vardr.
Bir toplumun kltrel ve tarih birikimi ile desteklenen jeopo
litik -hatlar ise bir toplumun uluslararas vizyonunun ekillen
mesinde nemli rol oynarlar. Mesela Alman kimlii ve Kutsal Ro-
ma-Germen tarihi ile dokunan Alman stratejik zihniyetinin n
grd jeopolitik n-hat ile fiil/ hukuk Almanya snrlar arasn
daki farkllama gemite iki dnya savama sebep olmutur. Ayn
fnrUiiV- tt rv ini raSavasn Han sonra ise bar Yntemlerle AB'nin
ilk oluturucu etkenleri arasnda yer almtr. ABD'yi bir sper g
olarak tarih sahnesine karan ana unsur da, 19. yzylda Atlan
tik'ten Pasifik derinliine doru srekli geniletilebilen bir snr
zerinden hukuk/ siyas bir egemenlik aian haline dntrle
bilen jeopolitik n-hat vizyonudur.
Bu kavramlarn ngilizce karlklar, semantik alan itibariyle
aklayc nitelikler tamaktadr. Snrn karl olan boun-
dary/territory1kavram, muhtevasndan da anlalaca gibi, lke
leri balayan bir anlam tamakta iken; bizim, jeopolitik n-hat
olarak tanmladmz, ilerleyen blmlerde de ksaca hat olarak
kullanacamz/ rontier kavram toplumlrm yneldikleri n alan
lar ortaya koymaktadr. Stratejik belt kavram ise hem snrlayan
hem de egemenlik kaymalarna gre esneyebilen bir kuak iin
kullanlmaktadr.2Bu erevede bir kyas ile ortaya koymak gere
kirse ABD'nin Amerikan ktas boyunca engin bir frontier vizyonu
oluturabilmesi, bu devlete, ktay dou-bat ve kuzey-gney isti
kametinde kesen jeopolitik kuaklar bir snr btnl iinde
toplama imkan vermiken3, Avrupa iindeki farkl uluslarn stra
tejik zihniyet oluumunda ngrdkleri/ hmf/ er alglamas ile cari
cephelemelerin dourduu fiil snrlar arasndaki gerilim kta-ii
savalarn kaynan oluturmutur. Hukuk snr {boundary}ile
jeopolitik hat ( frontier) arasndaki bu farkllama bugn de Avras
ya jeopolitiindeki dinamizmin ana sebebini tekil etmektedir.
I egemenlik alann tanmlarken ayn zamanda d egemenlik
mcadelelerinin hukuk snrlarn ortaya koyan snrlar ile zellik
le yeni alanlara alan ya da bir g merkezi oluturmaya balayan
toplumlarn stratejik yaylm alanlar ile ilgili alglamalarm yats-
mmu
1 Bu kavramn jeopolitik adan tad zci anlam alanlar iin bkz. David B.
Knight, People Together, Yet Apart: Rethinlcing Tenitory, Sovereignty, and
I detities, Reordering the World: Geopu! i rical Perspectives on the 21st Cen.tu.ry
iinde, Geoge J. Denko andVVillia B. YVood (ed.), fOxlord: VVcsrvicvv, l)94j,
s. 71-86.
2 J eopolitik krlma alanlar iin kullanlan shatlerbell: kavramnn bir rnek
uyarlanmas iin bkz. Saul B. Cohen, "Gcopolitics in the New VVorld Ea: A
New Perspective on a 03d Disripline", Reordering the World: Geopolitical
Perspeclives on he21st Centuy iinde, s. 32-35.
3 Frontier kavram ve bu kavramn Amerikan tarihi iindeki alglan biimi iin
!>k/ .. VVaiter Prescott Webb, The Grent Frontier, (Lincoln and London: IJniver-
tan jeokltrel ve jeopolitik hatlar arasndaki farkllamann, mer
kez alanndan (core areas) hareketle stratejik kademelendirme
gerekletirmek isteyen gleri kar karya getirmesi durumun
da jeopolitik atma kuaklar (shatterbell) ortaya kmaktadr.
D o l a y s y l a jeopolitik kuaklarn kesitii alanlar ile hukuk snrlar
arasndaki farkllamann younlat blgeler ok ynl atma
potansiyelinin varolduu blgelerdir.
Yeni alanlara alan gler genellikle kendilerini balayan smr
kavramn aarak bir n hat ve ufuk oluturma abas iine girer
ler. Mesela Tark bin Ziyad'm Ispanyaya kmasndan sonra gemi-
ieri yakmas, idaresindeki ordunun Kuzey Afrikadan Cebelitarka
uzaan smr alglamasn yeniden kurmaya ynelik bir abadr.
Bylece daha nce Cebelitark'n oluturduu su engeli ile zihin
lerde yer eden snr alglamas n hat olarak Pirenelere uzatlm
tr. Benzer bir durum Pasifike doru n hattn srekli geniletme
ye alan ABDnin kurulu ve yaylma srecinde yaanmtr. Bu
tr almlarda stratejik yaylma hatlarnda ciddi bir direni ile kar
lamayan gler, merkez alanlar ile yeni kuaklar arasnda stra
tejik tutarll olan bir btnlk kurarlar.
Baz lkelerin merkez alanlar, jeopolitik/ jeokltrel hatlar ve
hukuk snrlar arasnda tabi bir uyum ve d dnya ile tabi bir
ayrm izgisi bulunmaktadr. Bu lkelerin en tipik misalleri ngil
tere ve Japonya gibi ada lkeleridir. Bu lkelerin ada konumu ken
di merkez alanlarm tanmlamalarm kolaylatrrken, komu kta
iindeki stratejik dengelere ayarl politikalar bu merkez alan ile
komu kta arasndaki ilikilerin belirlenmesini salamaktadr.
Komu kta iinde bir gcn sivrilmesi ya da ada lkesinin strate
jik bir alm iine girdii dnemlerde merkez alandan ktaya y
nelik ilgi ve mdahale artmakta; stratejik daralma dnemlerinde
ise bir tr merkez alana ekilme yaanmaktadr. ngilterenin Yz
Yl Savalarndan balayarak Otuz Yl Savalar, Veraset Savalar,
Napolyon Savalar ve I. ve II. Dnya savalarnda Avrupa ktasna
ynelik gelitirdii stratejilerde bu tabi ayrm hatlarnn nemli
bir tesiri vardr. Byk bir ada-kta lkesi konumundaki ABD'nin
Avrasya'ya ynelik politikalarnda da daha byk lekli olmakla
birlikte benzer zellikler sz konusudur.
; Stratejik Derinlik
nml amal ar ile hukuk snrlar arasnda tabii bir ayrm yapmak
mmkn deildir. Bunun en tipik misali de Almanya'dr. Alman
yann, tarih Brandenburg ve Prusya blgesi eksen olmakla birlik
te srekli esneyebilen bir merkez alan alglamasna sahip olmas
ve bu alglamann Germen akraba topluluklarnn yaad blge
lere uzanan deiken bir jeopolitik/ jeokltrel hat ile bir btn
iinde dnlmesi Almanyann son iki yzyl iindeki hukuk s
nrlan ile bu stratejik alglama arasnda onulmaz bir eliki dour
mutur. Almanya'nn sahip olduu ve bu lke stratejisyenlerince
ok sk kullanlan Mittellage (merkez konum) den kaynaklanan bu
durum Avrupa-ii stratejik atmalarn odan oluturmutur.
jeopolitik ve jeokltrel n-hatlarla uyumlu hukuk snrlarn
belirlendii blgelerde ve dnemlerde genellikle istikrarl siyas
ilikiler domaktadr. Mesela, asrlar boyu sren Osmanl-ran sa
valarndan sonra 1639da Kasr- irin Anlamas ile oluturulan
Osmanl-ran snrnn bugne kadar deimeden ulaabilmi ol
mas tabi bir jeopolitik hattn hukuk snr haline dnmesinin
sonucudur. Buna karlk snrlar ile n-hatiann att ve ulusla
raras snrlar ile jeopolitik hatlar zerinde farkllamalarn dodu
u durumlarda iki ya da daha ok siyas aktrn etki alan mca
delesine girdii atma kuaklar olumaktadr. Bu durumun en
arpc misali Trkiye ile Irak snr zerinde son yllarda yaanan
bunalmlardr. Bu bunalmlarn kkeninde iki lke arasndaki hu
kuk snrn blgenin jeopolitik ve jeokltrel yaps ile uyumlu ol
mamas yatmaktadr. Tarih boyunca bu hat zerinde hi bir kalc
snrn grlmemi olmas da jeopolitik, jeokltrel ve jeoekono-
mik temelden yoksun snrlarn bunalm kayna olmasna nem
li bir delil tekil etmektedir. Hindistan ile Pakistan arasnda Kemir
zerinde sregelen mcadele de bu elikinin dourduu at-
malarn bir baka arpc misalini tekil etmektedir.
Bu almada sk sk geecei iin tanmlanmas gereken dier
nemli bir kavram ise havzadr. Bir ok jeopolitik, jeokltrel ve
jeoekonomik hattn kesierek oluturduklar, i stratejik btnl
e sahip blgeleri havza olarak tanmlamaktayz. Alman jeopolitik
havzas, Rus step havzas gibi tanmlamalar bu lkelerin coraf
konumlarnn tabi sonucu olarak ortaya kan geni lekli Strate
ji/ - motmn-a alann vanstmflktaHir.
Strateji k Derinlik
Bu erevede, ki lalar ve blgeleraras etkileim blgeleri ta
nmlamalarn byk glerin havza alglamalarnn kesiim alan
iin kullanmaktayz. Mesela Asya ve Avrupay ayran Dou Avrupa
stepleri modern diplomasi tarihi iinde genelde Slav ve Germen,
zelde Kus ve Alman havza alglamalarnn etkileim alann olu
turmutur. Ortadou blgesinin gerek bir kavram olarak ortaya
k gerekse fiilen bir atma alan olmas da, Asya, Afrika ve Avru
pa ktalarn birletiren bir ok havzann kesitii bir etkileim bat
t ol uturmasmd andr.
Merkez alan, smr, hat, kuak, havza, etkileim blgesi gibi
kavramlarn bir i btnlk iinde anlamlandrl malar her bir l
kenin strateji ve d politika yapm srecini anlamak bakmndan
da byk bir nem tamaktadr. Reelpolitik adan bakldnda;
havza alglamas stratejik manevra alann, etkileim blgesi bu
manevra alanlarnn ok ynl stratejik mcadeleye dnt
coraf alan, hat ve kuak tanmlamalar stratejik hedeflerin taktik
kademelendirme ve uygulama alann, hukuki snrlar defan si f ve
ofansif stratejik pozisyonlara meruiyet kazandrlmasn salayan
ayrm izgilerini, merkez ala'n ise stratejik varolu temelini belir
lemektedir. Bu erevede bahsi geen tanmlar statik ayrm hatla
rn deil, uluslararas ve blgesel konjonktre gre dinamik bir
ekilde tanmlanmas gereken coraf mekan idraklerini yanst
maktadr.
Bu jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik tanmlamalar, top-
lumlarm zaman ve tarih idrakleri le de bir btnlk oluturmak
ladr. Bir toplumun medeniyet aidiyetinin, kltrel kimliin, ku
rumlan n ve da yansyan biimsel formlarn olutuu tarihi sre
de sabit bir veridir. Mesela, nc blmde daha detayl bir e
kilde ele alacamz gibi Trkiye'nin sabit bir verisi olan Osrnanl
tarih mirasnn Souk Sava dnemindeki arl Souk Sava
sonras dnemde nemli bir deiim geirmi ve Trkiyenin ge
rek Balkanlarda gerekse Kafkaslarda ok daha aktif bir d politika
yapmna ynelmesine yol amtr. Son on yl iinde Trkiye'nin
gerek Balkanlar gerekse Kafkaslarda mdahil olduu bir ok bl
gesel mesele temelde bu tarih mirasnn izlerini tamaktadr.
Bu blgelerdeki Osmanl bakiyesi unsurlar, ortaya kan jeopo-
:. , A r \ r i t i tvl m h' el / l n rl a 1' i r i h m ur eml i r a l a n n l n r ak '
G,: Parametrel eri ve Strateji k Pl anl ama
grdkleri Balkanlar/ Anadolu eksenli Osmanl merkez alanna
Uleartland) ynelmilerdir. Asrn banda Osmanl tarih mirasn
dan yeni tanmlara dayal bir ulus devlet olarak kan Trkiye
Cumhuriyeti, asrn sonunda bu mirasn jeokltrel ve jeopolitik
sorumluluklar ile tekrar yzlemek zorunda kalmtr. Trk d
politikasna nemli yklerle birlikte yeni ufuklar ve imkanlar ka
zandran bu sorumluluklar, nmzdeki dnemde, Trk stratejik
zihniyet ve kimliinin yeniden ekillenmesindeki en belirleyici
unsurlar olarak devreye gireceklerdir.
Trkiye'nin gen ve dinamik nfus yaps da nemli bir g pa
rametresi olduu iin zellikle Avrupa Birlii ile olan ilikilerde s
rekli gznnde tutulan bir unsur olagelmitir. Souk Sava sre
since Ruslarn scak denizlere inmesinin nndeki en nemli as-
keri/ demografik engel olarak grlen bu nfus unsuru, Souk Sa
va sonras gelimelerde Avrupa-i.i insan hareketliliklerini etkile
yebilecek en nemli ekonomik/ demografik unsurlar arasnda g
rlmeye balanmtr. Bata Almanya olmak zere Trkiye kay
nakl g hareketlerine sahne olan Avrupa lkelerinin Avrupa Bir
lii ile entegrasyon srecinin tabi uzants olan serbest dolam
hakk konusunda takndklar tavr, bu nfus unsurunun g para
metreleri indeki yerinin bir sonucudur.
Belli bir insan unsurunun (nfus) belli bir mekan iinde (co
rafya) ve belli bir zaman boyutunda (tarih) sahip olduu kimlik ve
aidiyet hissi ile rettii deerler dnyasna dayal psikolojik, sos
yolojik, siyas ve ekonomik yap talarndan oluan kltr, bir l
kenin sabit g verilerini potansiyel g verilerine balayan en
nemli unsurdur. Bu unsur bir taraftan sabit verilerin yaayan s
re iinde tezahr etmesini salarken, dier yandan potansiyel ve
rileri harekete geiren temel muharrik rol oynamaktadr.
Ortak zaman-meka idrakinden kaynaklanan gi bir kimlik
ve aidiyet hissine sahip olan ve bu his ile psikolojik, sosyolojik, si
yas ve ekonomik unsurlar harekete geirebilen kltrel yaps
oturmu toplumlar srekli yenilenebilen stratejik almlar ger
ekletirme imkanna sahiptir. Buna karlk kimlik bunalm yaa
yan ve bu bunalm bir kltr buhran haline dntren toplum
lar psikolojik, sosyolojik, siyas ve ekonomik dalgalanmalarn ks
kacnda stratejik bir amaz iine derler.
Stratejik Derinlik
2. Potansiyel Veriler: Ekonomik, Teknolojik ve
Asker Kapasite
Bir lkenin potansiyel verileri ise ksa ve orta vadede deiebi
lir nitelikte olan ve lke potansiyelinin kullanm kapasitesinin
yansmas olan unsurlardr. Ekonomik kaynaklar, teknolojik altya
p ve asker birikim lkenin g denkleminde deiken unsurlar
olarak yer alr. Bu deiken unsurlarn d politika yapmnda ko-
ordineli ve verimli bir ekilde devreye sokulmas, lkenin uluslara
ras g dengeleri .iindeki arlnn artmasn salar. Buna kar
lk bu unsurlarn iyi bir planlama ile yeterince etkin bir tarzda ye
niden yapl an din m ad lkelerin uluslararas ilikilere yansyan
gcnde ciddi zaaflar ortaya kmaya balar.
Uluslararas ilikilerin Souk Sava sonras dnemdeki en
nemli gerilim alanlar jeopolitik ve uluslararas ekonomi-politik
tir. Bu erevede d ekonomik ilikileri ynlendiren ekonomi-po-
litik tercihler genel stratejinin nemli bir unsuru haline gelmiler
dir. Bu durum kresel ekonomi-politik rekabetin taraf olan byk
gler kadar, bu rekabetin hem aktr hem de edilgen sahas ko
numundaki blgesel gler asndan da geerlidir. II. Dnya Sa
vann hemen sonrasnda bamszlklarm kazanan ve Souk Sa
va sresince genellikle ithal ikamesi politikalaryla bamsz bir
ulusal ekonomik aan oluturmaya alan bu blgesel gler, sek
senli yllardan itibaren balayan ve Souk Sava sonras dnemde
gittike artan bir ivme kazanan ihracata dayal kalknma modelle
ri ile kresel ekonomik dengelerde yer edinmeye alan politika
lara ynelmilerdir. Bu deiim sreci ekonomi-politik ile strateji
arasndaki bamllk ilikisini artrm ve ekonomik kar alanlar
n diplomasinin ana unsurlar haline getirmitir.
ve d ekonomik politikalar arasndaki uyum meselesi d
politika yapmm ve bu politikalarn uygulama srecini klasik dip
lomatik kulvarn dna tarmtr. II. Dnya Savandan sonra as
ker/ diplomatik alan daralm olan Japonyann ekonomiyi bir
strateji parametresi olarak d politikann merkezine oturtmas bu
gelimenin en arpc misallerinden birini oluturmaktadr. De
Geaulle'n Fransz Frangnn gcn d politika oluumunun
ana unsuru oiarak grmesinden bu yana fmansal alanda byk
ekonomi-politik gler arasnda yaanan rekabet, ekonomi-poli-
tik rekabetin uzun dnemli stratejik rekabet iindeki konumunu
srekli teyid eden bir seyir izlemitir. nmzdeki dnemin ulus
lararas ekonomi-politik dengelerini belirleyecek gibi grnen Eu-
ro-Dolar finansal rekabetinin AB ile ABD arasndaki stratejik iliki
lerin tabii bir paras olarak devreye girmesi bu konumun son ar
pc misalini oluturmaktadr.
Souk Sava sonras dnemde ekonomik kapasitenin ulusal
g parametreleri iindeki konumunda nemli bir mahiyet deii
mi yaanmtr. letiim teknolojisindeki olaanst srama ile
hzl bir ivme kazanan kresel lekli karlkl bamllk ilikisi
devlet-d aktrlerin ulusal strateji iindeki nemlerini artrm
tr. Bugn okuluslu irketler arasndaki ilikiler devlet-lekli ili
kilerin de tesinde etkiler yapabilmektedir. Blgesel entegrasyon
faaliyetleri ile birlikte daha da karmak bir nitelik kazanan bu du
rum ithal ikamesi politikalarna gereke oluturan ulusal ekono
mik bamszlk kavramm temelinden sarsmaktadr.
Bugn resmi ve gayriresmi aktrlerin birlikte oluturduklar
ulusal total etkinlik sadece devlet kontrolne dayanan ulusal ba
mszln nne gemi bulunmaktadr. okuluslu irketler, sivil
toplum kurulular, blgesel ve uluslararas kurulular gibi ulus-
devlet yaplanmas dndaki aktrlerin artan etkisi kresel lekli
makro stratejiler ile yerel lekli mikro stratejiler arasnda nemli
bir uyum problemi dourmu bulunmaktadr. Bylesi ok aktrl
dinamik bir konjonktrde lkelerin greceli gleri bu uyum
problemini aabilme kabiliyetlerine baldr.
Bu erevede lkenin bilim ve teknoloji atanndaki retkenlii
ve etkinlii de g parametrelerinin deiken unsurlarnn ban
da gelir. Bir rnek alan olarak zerinde duracamz gibi bir lke
nin savunma sanayiinin altyaps da, ekonomik gelime dzeyi de,
sabit kaynaklarn etkin bir ekilde deerlendirilebilmesi de bu
alanlarda yetimi insan unsuruna baldr. ABDnin hegemonik
g olarak ortaya knda bilim ve teknolojik kapasite konusun
da yapt atlmiarm rol byktr. Son zamanlarda gerekleen
ekonomik zirvelerde srekli gndem maddeleri arasnda yer alan
telif haklan ve lisans uygulamalar da aslnda bilim ve teknoloji
konusundaki gelimelerin denetim gcn elinde tutma gayreti
nin bir rndr. Japonyay ekonomi-politik bir dev haline geti
ren temel faktr de teknoloji uygulama alannda gerekletirilen
atl m arn ticar bir hviyetle piyasa unsuru haline dntrle-
bilmi olmasdr.
Bu nedenledir ki, bilim ve: teknolojik stnlk konusunda s
ren rekabet Souk Sava sonras dnemin perde gerisinde sren
ana gerilim alanlarndan birisi olmutur. Bunun sebebi de tekno
lojik savan sonulannn scak savan sonularndan daha belir
leyici olmasdr. Scak sava bugn kazanm grnenler tekno
lojik savan uzun dnemli galiplerine boyun emek zorunda ka
lacaklardr. Bu adan dnya-sisteminin merkezini oluturan
glerin en ncelikli hedefi teknolojik stnl elden brakma
maktr. Bu da sistemik gler arasndaki mcadeleye acmasz bir
i rekabet: nitelii kazandrmaktadr. Scak savalarda geici ittifak
ve koalisyonlar oluturan gler teknolojik savata kar karya
gelmekte ve en youn ittifak dnemlerinde bile karlkl markaj
srdrmektedirler. Askeri ittifaklar geici, teknolojik stnlk ka
lcdr.
Uluslararas ilikilerdeki hegemonik g konumunu srdr
mek isteyen ABD bu gcn temel dayana olan teknolojik stn
lk ve kontrol kabiliyetini kaybetmemek iin bir taraftan uluslara
ras hukuk dzenlemeleri yapmaya gayret ederken, dier taraftan
bata in, Japonya ve AB olmak zere rekabet gc olan glerle
kyasya bir rekabeti gze almtr. Japonya ile multimedya ve ile
tiim teknolojisi, in ile telif haklar ve uluslararas patent anla
malar], Fransa ile teknoloji casusluu konusunda kar karya ge
len ABDnin hedefi gelecekteki teknolojik oluumun nabzn ve
kontroln elinde tutmaya devam etmektir.
Doksanl yllarn ortalarna doru bir taraftan Japon pazarnn
Amerikan mallarna almas iin basklarn artran ABD, dier ta
raftan da gelecekteki iletiim teknolojisinin ncln elinde
tutmak iin ciddi bir atlm balatmtr. 1995 yl banda bakan
yardmcs Al Goreun Amerikan hkmeti ile firmalarn kresel
ekonomik hakimiyeti srdrmek zere ulusal bilgi ve iletiim alt
yaps kurmak iin ibirliine davet etmesi ile balayan bu atlm
temelde zellikle bilgi otobanlar, bilgisayar iletiim a ve multi-
medya alanlarnda tekel olmak hedefini gtmektedir. Bu konuda
geri kalmakta olduunu farkeden Japonya kar bir atakla 2010 yi-
ii] hedefleyen ve ekonomiye 2.5 milyonluk i kapasitesi ve ylda
1.23 trilyon dolarlk ek kaynak salayacak bir projeyi uygulamaya
koymutur.
ABD ile in arasnda son yllarn en nemli bunalmna yol
aan telif haklar ve uluslararas patent anlamalar konusu da te
ferruattaki bir uluslararas hukuk anlamazlndan ok daha de
rin bir nem tamaktadr. Mesele sadece baz Amerikan firmala
rnn uluslararas piyasadaki hukukunu korumak deildir. Getii
miz yirmibe sene iinde kendi oluturduklar teknolojinin Japon-
lar tarafndan byk bir beceri ile piyasa deeri olan emtia haline
dntrlp Amerikan ekonomisini kendi pazarnda bile mah
kum etmesi ABD ynetimini in'e kar byk bir teyakkuza sev-
ketmitir. Uluslararas ekonomik savata mesele sadece bir tekno
lojiyi gelitirmek deil, o teknolojiyi pratik kullanm deeri yksek
bir piyasa malzemesi haline getirebilmektir. Japonya mucizesi bu
becerinin stnde ykselmi ve Amerikan firmalarnn bir ok
alanda uluslararas piyasalardaki etkisini krmtr.
ABD'nin in zerindeki basksnn bir dier nemli sebebi ise
zellikle Dou Asyada younlamakta olan yeni teknolojik geli
meleri kontrol altnda tutabilmektir. Uluslararas telif haklar ve
patent anlamalar konusunda sahip olduu etkin ve merkez ko
num ABDye dier lkelerdeki yeni teknolojik gelimelerin ulusla
raras nitelik kazanmasnda nemli bir ayrcalk ve ncelik sala
maktadr. Son yllarda zgn bulular konusunda Dou Asya'nn
rolnn gittike artmas teknolojik merkez kaymas riskini bera
berinde getirmitir. Bugn ABD iindeki nemli teknolojik atlm-
larda da Amerika kkenli olmayan aratrmaclarn pay artmakta
dr. Atlantik-eksenl diinya-sisteminin oluturduu uluslararas
hukuk bu teknolojik kaymann kontrol altna alnmasnn en
nemli arac olarak devreye sokulmutur. Bunun iindir ki ABD bu
patent hukukunun tannmasna indeki insan haklan ihlallerin
den daha byk nem vermi ve Tlanenmen olaynda uyguland
ndan daha byk bir bask oluturmaktan ekinmemitir.
Yine 1995 yl balarnda trmanan ABD ile Fransa arasndaki
teknolojik casusluk bunalm da farkl bir alanda benzer bir haki
miyet kavgasn aksettirmektedir. Uluslararas ekonomik ve politik
hak i mn / p t i n pn l r at pi i k al an l ar n d an bi r i si n b n r n k s an av i i n d e-
ki Boeing-Airbus rekabeti bir Amerikan-Avrupa rekabeti niteliine
dnmtr. Zamanla tam bir ticaret savana dnen bu reka
bet Avrupa'nn Amerika'ya kar gsterdii en nemli baarlardan
biri olmutur. letiim teknolojisinde ABD ve Japonya'ya kar ge
rileme kaydeden Avrupa, Airbus ile uak sanayiinde ciddi bir at
lm yapmtr. Fransadaki ABD diplomatlarnn da adnn kart
teknolojik casusluk skandali byk gler arasnda sren amansz
mcadelenin nemli bir gstergesidir.
Gittike younlaan bu teknolojik sava gelecekteki ekonomik,
siyas ve asker savalarn da kaderini belirleyecek nitelikler ta
maktadr. ABD'nin bir ok cephede srdrmekte olduu bu sava
ayn zamanda Amerikan hegemonyasnn gelecek yzyldaki ka
derini de ortaya koyacaktr.
Bu unsurlarn tmn fiil g haline dntren asker kapa
site de lkelerin gerek bar dnemlerindeki potansiyel kapasitesi
nin gerekse sava dnemlerindeki reel g yansmasnn temel
gstergelerinden biridir. Asker kapasite, deien konjonktre uy
gun bir tarzda kendini yenileyebilen bir parametre olarak hem
ekonomik, diplomatik ve politik kararlardan etkilenmekte hem de
bu kararlarn yneli ve uygulan biimini belirleyebilmektedir.
lkenin gvenlik parametreleri ekonomik kaynaklarn kullanm
ve aktarm biimini etkilerken, diplomatik ve siyas ikilerin sey
rini de nemli lde belirlemektedir.
Yeni teknolojik gelimelere ve konjonktrel deiimlere ayak
uyduramayan asker yaplar zamanla ie dnk politik hesaplarn
ve kaynak israfnn arac haline dnme riski tarken, yerinde ve
zamannda alman stratejik kararlarla kendini yenileyebilen ve
toplumsal doku ile btnleen asker kapasite kullanmlar lkele
rin uluslararas g hiyerarisinde daha st basamaklara kab-
melerinin ve politik/ ekonomik etki alan oluturabilmelerinin
nn aarlar. Mesela Bismark'n demir yumruklu idaresinin g
kaynan oluturan asker kapasite ayn zamanda siyas alanda
Alman birliinin, ekonomik alanda ise Alman atlmnm hem so
nucu hem de da yansyan boyutudur. Ayn ekilde Deli Petronun
asker yapda gerekletirdii reformlar steplerle snrl Moskova
Prensliini, Avrasya'y bir btn olarak stratejik hakimiyet alan
haline getirmeye vnelen Rus eniDerval vavlmalsna dnt
ren siyas, ekonomik ve diplomatik unsurlarn fiil g zeminini
oluturmutur. Bugn de Amerikan asker yaplanmas ile Ameri
kan ekonomisi ve diplomasisi arasnda dorudan bir iliki vardr
ve bu iliki dnya anakstasndan uzakta bir coraf konuma sahip
olan ABD'yi uluslararas ilikilerin belirleyici hegemonik gc ha
line dntren ana unsurlardan biridir,
3. Stratejik Zihniyet ve Kltrel Kimlik
Bir toplumun stratejik zihniyeti; iinde kltrel, psikolojik, di
n ve sosyal deer dnyasn da barndran tarih birikim ile bu bi
rikimin olutuu ve yansd coraf hayat alannn ortak rn
olan bir bilincin, o toplumun dnya zerindeki yerine bak tarz
n belirlemesinin rndr. Bu adan bakldnda, zihniyet ile
strateji arasndaki iliki, coraf verilere dayal mekan alglamas
ile tarih bilincine dayal zaman alglamasnn kesiim alannda or
taya kar. Farkl toplumlarn farkl stratejik bak alarna sahip
olmalar, aslnda, bu mekan ve zaman boyutlarna dayanan farkl
dnya alglamalarnn rndr.
Toplumlarn kendi coraf konumlarn eksen edinen mekan
alglamalar ile kendi tarih tecrbelerini eksen edinen zaman al
glamalar, ynelileri ve d politika yapmn etkileyen zihniyet
altyapsn oluturur. Milleti ezel bir siyas birlik ya da hemen de
iebilir bir insan topluluu olmaktan ok, istikrarl bir tarih sre
cinin rn olan ve uzun tarih dilimleri iinde oluan bir birlikte
lik olarak kabul edersek stratejik zihniyet ayn zamanda bir kimlik
bilincinin tarih sre iinde biimlenmesinin ve yeniden ekillen
mesinin sonucunda ortaya kar ve geici siyas dalgalanmalarn
tesinde bir sreklilik arzeder.
Mesela Alman stratejik zihniyeti, Kutsal Roma-Germen mpa-
ratorluu'nun kkenleri 9. yzyla kadar giden tarih serveni ile
modern ulus devletin felsef temellerinin tarih gereklik alan ile
buluarak ideolojik bir altyap kazand 19. yzyla kadar uzanan
bir tarih bilincin eseridir. Bu bilin Ortaa feodal-din birikimi
ile modern sekler-ideolojik birikimin unsurlarn birlikte barn
drr. Hegel'in Alman bilincinin tarih kkenlerini ortaya koyduu
tarih yorumu ile Hitler'in III. Reich kavram arasndaki paralellik
bylesi bir stratejik zihniyet srekliliinin rndr.
Aym ekilde Ortodoks Rus arl ile ateist Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetler Birliinin stratejik ncelikleri arasndaki paralellik
ve sreklilik toplumlarn stratejik zihniyetlerinin tarih ve corafya
g3bi sabit veriler tarafndan ne lde belirlenmekte olduunun
bir gstergesidir. Rus kimlik bilincinin evrensel ideolojik kimlik ta
nmlamalar ngren sosyalist ideolojiye ramen varln srd
rebilmesi ve Souk Sava sonras dnemde eski Marksistlerin yn
lendirdii yeni milliyeti akmlarda kendini tekrar siyas bir kimlik
olarak retebilmesi bu stratejik zihniyet srekliliinin sonucudur.
Siyas kariyerini bir sosyalist olarak oluturan Miloseviin Souk
Sava sonras dnemde radikal rkla dnen Srp milliyetili
inin lideri konumuna gelmesi de bu adan ilgin bir misal olu
turmaktadr.
Kendi tarihimizden misal vermek gerekirse, St civarnda
ger Trkmenlerin oluturduu kk bir beylikten balayarak
zamanla antik yerel medeniyet havzalarnn tmne yaylan ve in
sanlk tarihinin en renkli, sinkretik ve karmak siyas yaplarndan
biri haline dnen Osmanl Devletini kuran ana unsur da byle -
si bir stratejik zihniyetin altyapsn dokuyan zaman ve mekan bi
lincidir. Bu stratejik zihniyet hem Osmanl Devleti'nm atlm g
cn hem de bu atlm gcnn oluturduu Osmanl dzeninin
[Pax Otomanica) istikrarn salamtr. Gemii kuatan kadm
kavram da, gelecei belirleyecei iddiasn tayan Deulet-i Ebed
Mddet kavrarn da bu stratejik zihniyetin muhtevasn dokuyan
bir larih ve kimlik bilincini yanstmaktadr.
Gerek Osmanl Devletinin zlme, srecinde gerekse Trkiye
Cumhriyeti'nin kuruluundan bu yana kar karya kalnan
uluslararas problemlerde ortaya kan en nemli gerilim alan, bu
stratejik bilincin sreklilik unsurlar ile cari uluslararas g den
gelerindeki konum arasndaki farkn dourduu psikolojik gerilim
ve bu gerilimin kimlik bilinci zerindeki ypratc etkisidir. Bu a
dan Osmanl-Trk stratejik bilincinin ana unsurlarnn sreklilik
ve deiim ynleriyle yeniden tartlmas yzlememiz gereken
en nemli meselelerden birisidir.
Kimlik, mekan ve zaman bilincinin tarih birikim ve car ger
eklikler erevesinde yeniden kurulmas tarih iinde varoluun
ve insanlk birikimine katkda bulunabilmenin olmazsa olmaz ar-
G Parametrel eri vc Strateji k P l anl ama
tidir. Stratejik zihniyet bir varolu iddiasna dayanmadka edil
genlikten kurtulabilmek mmkn deildir. Bunun iindir ki, stra
tejik zihniyeti oturmu olan ve bu zihniyeti deien artlara gre
yeni kavramlar, aralar ve formlar ile yeniden retebilen'toplum
lar uluslararas g parametrelerine de arlk koyabilme kabiliye
ti kazanrlar. Bunun aksine, stratejik zihniyette radikal bir krlma
yaayarak kimlik bilincim ypratan toplumlar tarihi varolularn
tehlikeye atarken, bu zihniyeti dier toplumlar dlayc bir ara
olarak grerek donuklatran toplumlar ise ortak insanlk bilincin
den kopmakta ve kendileri dlanmaktadrlar.
4. Stratejik Planlama ve Siyas rade
Stratejik zihniyet ile stratejik planlama arasnda bir nuhteva-
ekil ilikisi vardr. Sabit verilerin belirledii stratejik zihniyetin
muhtevas potansiyel verilerle rasyonel bir kurguya oturtulan
stratejik planlama araclyla elle tutulur ve alglanabilir bir ekle
brnr.
Mehur stratejisyen Cari von Clausewitz taktik ile strateji ara
sndaki ilikiyi tanmlarken taktik, asker birlikleri muharebeler
iin, strateji ise muharebeleri nihai sava iin kullanma sanan
dr4 demektedir. Hangi asker birliin, hangi kk muharebede
ve hangi lekte kullanlacann tesbti bu muharebelerin netice
si olan niha sava ile lgili bir hedef belirlemesi ile yaplabilir. Bu
ift ynl bir ilikidir. Stratejik ynelii belirlenmemi bir ordunun
birbirinden bamsz kk muharebelerde tek tek baarlar ka
zanmas savan niha kaderini belirleyici olamaz. Ayn ekilde
stratejik ynelii teorik olarak ortaya konmu olmakla birlikte, bu
yneliin kk muharebeler eklindeki taktik altyaps kurulama
m olan bir ordunun da baarl olmas mmkn deildir.
Diplomaside de durum pek farkl deildir; sadece niha hedefe
ulamak iin kullanlan aralar farkldr. Taktik nitelikli admlarn
stratejik bir yneli iinde biraraya getirilememi olmas zamanla
stratejik yneliin anlamn ve apm nemli lde deiiklie
uratr, nk bu taktik admlar atan diplomatlar kendi taktik
fltB
4 Cari von Cfavsovvitz, "Rerncrkugen iiber die reine un d angevvandete Strategic
. ---------- UoUnna 1 9/ 3, S. 271.
Strateji k Derinlik
admlarn stratejik hedefler olarak grmeye balarlar. Kendi birli
inin yrtt muharebeyi savan tm stratejisi olarak deer
lendiren bir subay ordunun niha sava ile ilgili stratejisi zerinde
ne derece yanl bir ynlendirmeye yol aarsa, kendi taktik tercihi
ni lkenin d politika ekseninin merkezi haline getirmeye alan
bir diplomat da o derece ciddi yanlglara sebep olabilir. Osmanl
ordularnn I. Dnya Savanda deiik cephelerde saladklar s
tn baarlara ramen niha sava kaybetmeleri bu gerein en
gzel misalidir. Kendi stratejik yneliini tesbit edememi olmak
yznden Osmanl ordularn Alman stratejisinin destek unsuru
haline getiren asker/ diplomatik liderler bu stratejik balant ze
rindeki etkinliini yitirdikleri andan itibaren savan niha kaderi
Osmanl Devletinin aleyhine seyretmeye balamtr.
zellikle ittifaklarn geici ve skar temelli olduu, ksa dnem
li taktik admlarn belirleyicilik kazand dinamik g dengesi ya
planmalarnda baarl olmann en ncelikli art, uzun dnemli
stratejik tanmlama ile ksa dnemli taktikler arasndaki dengeyi
salayabilmektir. Her trl dinamik deiime ak olan g denge
si yaplanmasnda stratejik hedeflerini ksa ve anlk taktiklere d
ntrebilme becerisi gsteren lkeler byk athmlar yaparlar.
Bu da diplomatik konumlar mutlaklatrmakszn kararl; deiik
stratejik hedefler arasnda bocalamakszm esnek olmay gerekli k
lar. Bu yolla kendi hareket alanlarn geniietebilen lkeler bu g
dengesinin uzun dnemli hale dnmesi srecine byk avan
tajlar salayarak balarlar. Souk Sava dneminin bitmesinden
sonra ksa sreli olarak Amerika eksenli tekelci bir yaplanmaya gi
ren uluslararas ilikiler bugn gittike hzlanan bir biimde g
ler dengesi zellikleri gstermeye balam bulunmaktadr. Bunu
nceden farkeden blgesel gler ok alternatifli politikalara ve
esnek diplomasilere ynelmilerdir.
Byle durumlarda btn bu taktik admlar denetimi altma
alabilecek ve asker/ diplomatik birlikleri bir maestro edas ile
ahege sokacak bir stratejisye siyas irade yoksa, taktik nitelikli
tek tek baarlar niha savan kazanlmasna yetmez. Bir lkenin
kendisine gveni ve gelecekle ilgili ufku; uluslararas ilikilerdeki
zamanlamas, mzakere srecindeki psikolojik stnl ve inii-
rin siyas ncleri belirlenmi gndemlerin esiri olmazlar. Aksine
gndem onlarn elinde ekillenir ve bu ekil al o lkeyi nc
lkelerin ilikilerinde bile etkin bir unsur haline getirir.
Siyas irade yetersizlii dolaysyla d siyasetini konjonktrel
dalgalanmalarn akna brakan ve zamanlama kabiliyetini,kay
beden lkeler ise, bakalar tarafndan belirlenmi gndemlere
gsterilen anlk tepkilerin oluturduu karmak ve eliik bir tab
lonun esiri olurlar. Bu tr lkelerin siyas eiitinin, ne k noktala
r ile ilgili bir birikimleri, ne de var noktalan ile ilgili bir ufuklar
vardr. Atak ve belirleyici deil, savunmac ve tepkicidirler. "
zm iin ben varm7' ataklna deil, "bunalmlarda ben yoktum"
savunmasna ayarl bir psikoloji iinde davranrlar.
Bu kimliksiz sekinler, kritik dnemlerde n plana kp belir
leyici olmaktan ok, farkedilmemeye ve inisiyatif kullanmamaya
artlanmlardr. lkelerini dnya gndeminde etkin bir konum
da tutmak yeni mesuliyetler getirecei iin edilgen olmay daha
emin ve risksiz bir siyaset olarak grrler. Gndemler belirlendik
ten sonra sahneye karak mzakere masasnn bir ucuna ilime
ye alrlar. Srecin banda nde grnmekten kanrlar, ama
bir kere de trenin kamakta olduu vehmine kaplrlarsa o telala
yerli yersiz her tr kontrolsz ilikiye girmeye abalarlar. Ne olay
larn merkezinde olmann gven hissine, ne de seyirci olmann ra
hatlna sahiptirler. Olaylarda merkez konumuna doru kaydkla
rnda mesuliyetten kama yollarm ararken, devre d kaldklarn
hissettiklerinde merkeze bir nebze olsun yaklaabilmek iin btn
deer ve nceliklerinden taviz vermeye hazr, kaypak bir psikoloji
ye brnrler. Davranlarna, sayg grmenin getirecei mesuli
yetlerden kanmak ile kaale alnmamaktan korkmak arasnda gi
dip gelen rkek bir tavr hakimdir.
Satrancn talarn ynlendiren bir oyuncu mu, yoksa bir sat
ran ta m olduklar konusunda gizli bir kimlik elikisi yaarlar.
Oyunu ynlendiren bir satran oyuncusu olarak. atabilecekleri
admlarn sonularndan tedirgin, bakalarnn oyunlarnda ta
olmaktan da rahatszdrlar. Keke ne ta, ne oyun, ne de oyuncu
olsayd diye dnmeye baladklarnda elleri ayaklarna dolar
ve en gl oyuncunun glgesinde kalmann en gvenilir yol ol
duuna kendilerini inandrrlar. Ondan sonra da oyunlarm en
Strateji k Derinlik
giii oyuncunun eksenindeki piyonlar sava kurgusuna oturtur
lar. Piyonlar savandaki ufak baarlar bir zafer edasyla kutlaya
rak atlarn, vezirlerin, ahlarn arenasnda olamamann getirdii
kimlik zaafn gizlemeye alrlar. Oyunun leklerini deitirebi
lecek nitelikte olan kimlik ve glerini hatrlatan her olgudan r
kerler. Risk korkusuyla, kendi potansiyel glerinin dalgasn arka
larna almaktansa, bakalarnn reel glerinin akntlar dorultu
sunda yzmeyi daha emin grrler. Kendi tarih ve corafyalarnn
engin ufkunda vakur, hesapl ve kararl bir yrye kmaktansa,
bakalarnn strateji glgelerinde yalpalamay tercih ederler. Onlar
iin tarihin birikimi deil "fatura"s, corafyann stratejik potansi
yeli ve zenginlii deil, byk oyunlarn oyuncularna sunulacak
kozlar vardr.
II. nsan Unsuru ve Strateji Oluumunda arpan Etkisi !
G formlndeki sabit ve deiken unsurlar birbirlerini top
lam olarak etkilerler. Yani tarih, coraf, demografik ve kltrel
unsurlarn bir dieri zerindeki etkisi toplam gce yaptklar etki
lsndedir. Bunun iin formlde toplama iareti ile gsterilmi
lerdir. Stratejik zihniyet, stratejik planlama ve siyas irade ise b
tn bu unsurlar arpan etkisi ile etkiler. Yani sabit ve deiken un
surlar ne lde byk avantajlar salarsa salasn, stratejik zih
niyeti oturmayan, stratejik planlamas ve siyas iradesi yeterince
gl ve tutarl ekilde devreye giremeyen lkelerin g olutur
malar imkanszdr. Hatta bazen menfi stratejik planlama ve siyas
iradenin olutuu durumlarda eksi arpan dolaysyla sabit ve de
iken unsurlarn toplam g zerindeki etkileri negatif olarak
gerekleir.
I. Dnya Savanda zellikle Kafkasya ve Filistin cephelerinde
ki stratejik planlama yetersizliinin yol at felaketlerin Osmanl
Devleti'nin g denklemini eksi arpan etkisiyle byk lde du
mura uratm olmas bunun arpc bir misalidir. Allahekber
Dalarnda yetmi bin askerin donarak lmesi, kt bir stratejik
planlamann, deiken, bir unsur olan asker birikimi arpan etki
siyle zaafa uratmasnn en ac misallerinden biridir. Avn blgede
bir ka sene sonra Kzm Karabekir tarafndan gerekletirilen ve
Kars ve Ardahan blgesinin kurtarlmasn salayan Dou
Harekat ise yenik dm bir devletin son derece zayflam olan
asker birikim unsurunun doru ve tutarl bir stratejik planlama ile
nasl normal g denkleminin zerinde bir performans gstermi
olduunun gzei bir misalidir.
Ayn ekilde II. Abdlhamid dnemindeki siyas irade oluu
munun salad diplomatik aralarn lkenin tarih ve coraf sa
bit verilerini art arpan etkisiyle etkileyerek blnmeyi engellemi
olduu da aikardr. Buna mukabil siyas irade bunalmnn yaan
d II. Merutiyet dnemindeki dalgalanmalarn ayn sabit ve po
tansiyel verileri nasl eksi arpan etkisiyle etkileyerek tarihin en
uzun mrl devletinin sonunu getirmi olduu da bir gerektir.
VVeimar Cumhuriyeti ile Hitler dnemi Almanya's arasndaki
g farkllamas da ayn sabit ve deiken unsurlarn stratejik
planlama ve siyas irade ile nasl farkl bir g denklemine yol aa
bileceklerinin dier arpc bir misalidir. Bu gerei blgemizden
bir misalle de teyit edebiliriz. Suudi Arabistan'n g denklemin
deki en nemli unsuru olan petrol-merkezli ekonomik potansiyel
deikenin Faysal dnemindeki siyas irade oluumu ile as
nemli bir g unsuru haline gelmiken, daha sonraki dnemler
de siyas irade yetersizlii dolaysyla nasl bir ypranma yaam
olduu gzler nndedir.
zetle, bir lkenin g denklemindeki arl, sabit ve dei
ken verilerinin stratejik planlama ve siyas irade arpanlar ile be
lirlenmesi sonucu ortaya kar. yi bir stratejik planlama ve siyas
irade oluumu sabit ve deiken unsurlar zayf bir lkeye kendi
potansiyelinin zerinde bir g oluumu salarken, tutarsz bir
stratejik planlama ve zayf bir siyas irade, potansiyeli gl bir l
kenin kendi leinden daha dk seviyelerde bir g denklemi
ne sahip olmasna yol aabilir.
Bu durum bir lkenin en temel stratejik gcnn insan unsu
ru olduunu ortaya koymaktadr. Sabit stratejik unsurlar olan co
rafya ve tarihi deitirmek mmkn deildir; ancak kaliteli insan
unsuru bu corafya ve tarihe yeni ve ufuk ac anlamlar kazand
rabilir. Kalitesiz insan unsuru ise ayn tarih ve corafya unsurlar-
Strateji k Derinlik
Almanlarn Kutsal Roma-Gemen mparatorluu iindeki da
nkl arlman'dan 18. yzyla kadar tarih ve corafya unsurla
rndan kaynaklanan byk bir zaaf idi. Ayn tarih ve corafya veri
leri Ii. Frederik'in elinde yorulmaya hazr bir hamur, Bismarkm
demir yumruunda stunlar ykselmi bir bina, II. VVilhelmin
elinde kresel bir g haline dnt. Bu birikimden yenilmez bir
armada karan Hitler ayn corafya ve tarih unsurlarm kt kul
land iin byk bir ykmn nn de am oldu. Benzer misal
ler byk stratejiler gelitirmi her toplum iin geerlidir.
Tarih ve corafyann aksine stratejinin deiken unsurlar ara
snda yer alan ekonomik kalknma, teknolojik ve asker kapasite
gibi unsurlar ise dorudan insan unsurunun kalite ve gcne ba
mldr. Nitelikli, iyi yetitirilmi ve mill strateji ile meruiyet ili
kisi kurabilmi insan unsurlar bir harabeden muazzam bir eko
nomik g karabilir. Almanya ve Japonya'nn II. Dnya Sava
sonras gerekletirdikleri ekonomik atlm, ABD'nin 1929 Ekono
mik Bunalmn aarken gsterdii performans insan unsuru ile
mill stratejik btnleme arasndaki ilikinin en arpc misalleri
dir. Byk ekonomik hammadde potansiyeline sahip Ortadou
lkelerinin bu potansiyeli bir stratejik g haline dntreme-
mesinin en temel sebebi de sahip olunan insan unsurunun dona-
mmszl ya da donanml insan unsuru ile siyas sistemin strate
jik tercihleri arasnda salkl bir meruiyet bann kurulamam
olmasdr.
Trkiye'nin stratejik yneliindeki en ciddi mesele insan unsu
ru ile ilgilidir. Trkiye tarih ve corafya verileri ve bu verilerin te
zahrn salayan kltrel altyap asndan kresel stratejiler
gelitiren bir ok lkeyi bile kskandracak bir birikime sahiptir.
Ancak bu yeterli deildir. Bir stratejik gc oluturan btn un
surlar dinamik bir ekilde yorumlayabilecek, deien uluslarara
s konjonktre uyumlu hale getirebilecek, deiik g unsuian
arasndaki koordinasyonu salayabilecek, kademeli g stratejile-
ri gelitirebilecek donanml ve ufku ak bir insan unsuru olmak
szn btn bu potansiyellerden kinetik bir enerji karabilmek
mmkn olamaz. Bu donanmda yeterli insan unsuruna sahip
olunsa bile, bu insan unsuru ile siyas sistemin stratejik tercihleri
*racnrin ram bir anlamllk ve mesruivet iskisi kurulamazsa, bu
yetimi insan unsuru verimsiz alanlarda dk kapasite iie al
trlm olur.
Bir lkenin stratejik almndaki en hassas ve en nemli unsur
sistemin merkezindeki siyas irade ile toplumun donanml s.ivi.1
insan, unsuru arasndaki meruiyet ilikisidir. inde bulunduu
muz dnemde ska kullanlan deyimlerle ifade edilirse, derin
devletin derin millet ile bulutuu noktadr. Milletin derinliine
ulaamam ve o derinlikte ortak deer sisteminden kaynaklanan
bir ruh btnl salayamam bir devletin derinlii kaba g
haline dnmekten baka bir sonu dourmaz.
nsan unsuru ile siyas sistem arasndaki meruiyet ilikisinin
en nemli boyutu ise gven unsurudur. Kendi insan unsuruna g
venmeyen bir devletin stratejik ufuklara almas, toplumun po
tansiyelini motive edecek taktik hedefler ortaya koymas, bu he
deflere uygun-aralar doru bir zamanlama ile devreye sokabil
mesi miimkn deildir. Ayn ekilde, lkenin karar verici siyas
mekanizmalarna yabanclam bir insan unsurunun stratejik bir
planlamann ynlendiricisi ya da paras olma imkan yoktur.
Stratejik g, o gc uygulayacak millete gven iie gerek hviye
tini kazanr.
li. rnek Bir Uygulama Atan: Savunma Sanayii
. G Parametreleri ve Savunma Sanayii
Bir lkenin savunma sanayii o lkenin g denkleminin hem
sonucu hem de nemli bir parametresidir. Bu erevede, bir lke
nin savunma sanayii temelde deiken verilerin rn olmakla
birlikte yukarda gelitirmeye altmz g formlnn btn
unsurlarnn etkileim alannda ortaya kar. Sabit veriler asn
dan ele aldmzda bir lkenin tarihi, d politikasndaki genel
arl nisbetinde savunma sanayiinin gelime seyrini ve ynn
de dorudan belirler. Almanya'nn arlmann Kutsal Roma-Ge-
men mparatorluu'ndan bu yana kta Avrupasnn kuzeyden
merkeze doru gelien ekseni ile bu eksenin Dou Avrupa steple
rindeki hinterlandnn gerektirdii kara arlkl savunma yaplan-
olduunun gzel bir misalidir. Ayn ekilde ktasal nitelikli Avrupa
ve kresel nitelikli dnya politikalarn Avrasya ktasn evreleyen
denizler zerindeki denetim yoluyla kurma geleneine sahip olan
ngilterenin deniz arlkl bir savunma yaplanmasna gitmesi de
tarih verinin strateji ve savunma zerindeki arln ortaya koy
maktadr.
Tarih, g formlndeki sabit bir veri olarak lkelerin savunma
yaplanmalarna dorudan etkide bulunmaktadr. Bu adan Os
manl I bakiyesi olan Trkiyenin ya da hl imparatorluk yapsn
deiik formlar iinde srdrme abas gsteren Rusyann, byle-
si bir mirasn ykmllklerini devralmayan bir Romanyadan ya
da tarih snrlar ok az oynam olan Danimarka'dan ok daha
farkl bir savunma stratejisine ynelme zorunluluu vardr.
Sabit veriler iinde yer alan corafya da savunma yaplanmas
na ve sanayi oluumuna dorudan etkide bulunmaktadr. Mesela
hi bir deniz balants olmayan ve kara nitelikleri ar basan
Avusturya gibi bir lkenin deniz stratejisi gelitirmesi de, bu stra
tejinin gerei olan donanma gcne sahip olmas da sz konusu
deildir. Ancak ve ancak Tuna dolaysyla su gei yollar zerinde
ileyebilecek bir mekanizma gelitirebilir. Buna karlk binlerce
adadan oluan Endonezyann deniz filosunu ihmal ederek kara
arlkl bir savunma stratejisi ile varln srdrmesi imkanszdr.
Dnya zerindeki hegemonik hakimiyetini Afroavrasya anaktas
ile uzak deniz mesafesine sahip Amerika ktasndan yrtmek zo
runluluu da ABDyi deniz, kara ve hava stratejilerinin ortak kulla
nmna dayal zel asker stratejiler oluturmaya yneltmitir. Seri
nakliye ve lojistik destek imkanna sahip deniz filosunun olutu
rulmas ve uak gemilerinin tad ncelik ABDnin bu zel co
raf konumunun zorunlu kld bir husustur.
Ksa dnemde hemen deimeyen sabit unsrlar arasnda yer
alan nfus da savunma yaplanmasn ve sanayi oluumunu etki
leyen faktrler arasndadr. Bu hem savunma sanayiinin retim
safhas, hem de retilen silahlarn kullanm alanlar ile ilgili olarak
kendini gstermektedir. Yetmi milyonluk bir Trkiye'nin savun
ma ihtiyalar ile milyonluk Arnavutlukun savunma ihtiyala
rnn ayn olmas sz konusu deildir. Savunma sanayii stratejisi,
i wxr i nnn crpnpi pVnnami l r knl l rmma ctratp i ci il p tut ar .
Strateji k Derinlik
G Parametrel eri ve Strateji k J-i .j i i lama
l bir ekilde optimum bir tarzda kullanlmas sonucunda ortaya
konabilir.
Bu sabit verilerin ok ynl etkisine ramen savunma sanayii
yaplanmasn dorudan belirleyen ana unsurlar ekonomik, tek
nolojik ve asker kapasiteden oluan deiken verilerdi?. Bir lke
nin tarihi, corafyas ve nfus gc ne lekli bir savunma sanayi
si gerektirirse gerektirsin bunu gerekletirecek olan deiken ve
riler ulalan ekonomik gelime dzeyi ve teknolojik kapasitedir.
Ekonomik kalknma stratejisini savunma ihtiyalar ile uyumlu ve
btncl bir tarzda gerekletiremeyen bir lkenin savunma sa
nayiinde genel ekonomik dengelerden bamsz bir ekilde nem
li atlmlar yapabilmesi mmkn deildir. Bu tr lkeler ancak ve
ancak silah kaaklnn salayabildii lekte silah retimine ve
evkine uygun lkeler konumuna sahip olabilirler.
Ekonomik kalknma ile gvenlik parametrelerinin ncelikleri
tartmasnn kskacna saplanm kalm lkelerin her iki alanda
da ciddi ve tutarl admlar atabilmesi ok gtr. Bu konuda en ve
rimsiz uygulamalar yapan lkeler de gvenlik parametresinin ge
rektirdii harcamalar iin ekonomik kalknmay ikinci plana ittik
ten sonra, gvenlik iin gerekli silah ve savunma sistemlerinde
tam anlamyla ithalata bal bir yaplanmaya giden lkelerdir. Bu
lkeler bir taraftan kt kaynaklarn ekonomik adan getirisi olma
yan silah almma yneltirken, dier taraftan kendi bana ekono
mik bir sektr olan savunma sanayiini ihmal etmenin cezasn ge
nellikle d demeler dengesizlikleri ve silah retiminde bamllk
gibi bir lkenin ekonomik ve asker geleceini tehdit eden sonu
lar ile grmektedir. Bu konuda en verimli alan lkeler savunma
sektrn bal bana bir ekonomik alan eklinde deerlendire
rek bu sektr hem kendi savunma ihtiyacm karlayacak hem de
rettii silahlar ve savunma sistemleri ile ekonomik getiri salaya
cak ekilde planlama yapan lkelerdir. nc dnya lkeleri bu
tasnif iinde birinci kategoride yer alrken, gelimi lkeler ikinci
kategoride bulunmakta ve bu yolla yeni-smrgeci yaplanmay
garanti altna almaktadrlar.
Savunma sanayii konusunda ekonomik kapasite ve kalknma
dzeyine paralel ikinci nemli unsur ise teknolojik kapasitedir. As
ker ibtivaclar ile ekonomik kalknma ve teknolojik srama arasn
da sanldndan daha yakn bir iliki sz konusudur. Ekonomik
gelimelere paralel olarak ortaya kan teknolojik sramalar aske
r stratejiyi nemli lde etkilemi olmakla birlikte tersine bir s
re de sz konusudur. Bir ok nemli teknolojik bulu ve srama
ilk nce asker ihtiyalar dolaysyla gelitirilmi ve bu anlamda sa
vunma sanayii teknolojik gelimenin motor gcn oluturmu
tur. Amerikan Savanda kullanlan bir ok yeni teknolojik ayg
tn daha sonra gnlk ekonomik kullanm iin retimde kullanl
d ve bu sahada katedilen mesafelerle de 3. Dnya Savanda sa
va teknolojisi asndan ok nemli deiiklikler yaanm oldu
u unutulmamaldr. Ayn ekilde zellikle uak retiminde II.
Dnya Sava sresince salanan gelimelerin daha sonra nemli
teknolojik unsurlar olarak gnlk hayata girmi olduu da bir ger
ektir. Savunma sanayiine teknolojik katkda bulunmakszn sade
ce geici gvenlik konjonktrlerinin zorlamas ile giren lkeler
retim safhasndaki bamllklarn] ksa dnemli olarak asalar
bile uzun dnemli teknolojik bamllktan kurtulamamaktadrlar.
Bir lkenin savunma stratejisi ve buna uygun sanayi yaplan
mas sabit verilerin gerektirdii maksimum ideal dzey iie ekono
mik, teknolojik ve asker kapasite arasnda optimum bir uyum sa
lanmas sayesinde belirlenebilir ki, bu uyumu zaman iinde derin
lemesine gerekletirecek olan unsurlar da siyas irade ve stratejik
planlama aktif faktrleridir. Dolaysyla bu ok ynl veriler arasn
daki irtibat salayan ana unsur stratejik planlama ve bu planlama
y hem gelitirip hem de uygulayacak olan siyas iradedir.
Byle bir siyas irade ve stratejik planlama olmakszn atlacak
admlar ksa dnemli parlamalar olarak kar ve uzun dnemde bir
lkenin genel dengelerini ynlendirebilen bir dinamo haline d
nmez. Uzun dnemli bir stratejik planlama iinde davranabilen
lkeler kalc birikimler salarken, ksa dnemli konjonktre! tep
kilerle davranan lkeler srekli bir strateji sapmas yaamaya
mahkum olurlar. Bu strateji sapmalar zamanla lkenin genel sa
vunma yaplanmasn yok eder ve d bamll beraberinde geti
rir. Savunma konusunda da baml olan bir lkenin bamsz ve
kalc bir siyas irade oluturmas da mmkn deildir.
Uzun dnemli ve kalc unsurlara dayanan Amerikan, Alman
ve Rus stratejilerinin bu lkelerin savunma sanayii yaplanmasn
j Strateji k Derinlik
sabit ve deiken verilerle ne lde sk bir ekilde irtibatlandr-
m olduklar aikrdr. ABD'nin kta-tesi stratejilerinin dayand
temel ilkeler hl deniz jeopolitikisi Mahan'n bu asrn ban
da formle ettii ana esaslara dayanmaktadr. Bu stratejik srekli
lik ve oturmu siyas otorite ABD'yi, g denkleminin sabit ve de
iken unsurlarnn verimli kullanmyla bir hegemonik dnya g
c haline getiren temel unsurdur. Buna karlk kendi aralarndaki
rekabet yznden byk silah almlarna girien petrol zengini
Ortadou lkelerinin stratejik planlama ve kalc siyas iradeden
yoksun savunma politikalar, bu lkeleri silah karl petrol geli
ri pompalanan baml istasyonlar haline getirmi bulunmaktadr.
2. Trkiyenin G Parametreleri ve
Savunma Yaplanmas
Yukarda verdiimiz g forml asndan ele aldmz za
man Trkiye'nin kendini dier lkelerden ayran nemli unsurla
r gznnde bulunduran bir savunma yaplanmas gstermesi
gerektii aktr. Bu savunma yaplanmasndaki tarih faktrler,
Trkiye'yi cari uluslararas' snrlarn konjonktrel etkisinin te
sinde bir savunma stratejisi gelitirme zorunluluu ile kar kar
ya brakmaktadr. Osmanl Devletinin tarih ve jeopolitik zemi
ninde domu bulunan ve o miras devralan Trkiyenin savun
masn sadece sahip olduu snrlar iinde dnmesi ve planla
mas imkanszdr.
Bu tarih miras, Trkiyenin kendi snrlan tesinde de her an
mdahil olmas gereken defacto durumlar dourabilir. Bosna ve
Kosova bunalmlar bunun en canl misalleridir. Balkanlar politi
kasn Souk Sava parametrelerinin getirdii ift kutuplu yap et
rafnda NATO erevesinde oluturan Trkiye, dorudan smr
komusu olduu Bulgaristan ile olan ilikilerini bloklar-aras eli
kiler asndan, Yunanistan ile olan ilikilerini de blok-ii tehdit
asndan deerlendirmi ve hava kuvvetlerinin yaplanmasn bu
na gre gelitirmitir. Bunun iin de bir gn Yugoslavyann dal
mas ile birlikte Drava-Sava jeopolitik eksenli Bosna bunalmna
ve Morava-Vardar jeopolitik eksenli Kosova-Makedonya bunal
mna mdahil olabilecei ihtimali zerine bir savunma yaplan
mas planlamamtr. Bu nedenledir ki bu bunalm ortaya kt
zaman Trkiyenin elinde bulunan uaklarn Bosna semalarna
vardktan sonra ancak bir ka dakika o blgede kalabilecek kapa
sitede olduklar ortaya km ve havada nakliye yapabilecek uak
larn almma ynelinmitir. Buradan gerekli dersleri karmamz
halinde Trkiye'nin savunma stratejisini de, savunma sanayiini de
sahip olduu tarih mirasn ykledii sorumluluklar gznnde
bulundurularak oluturma zorunluluunu grebiliriz.
Trkiyenin corafyas savunma sanayii yaplanmasn doru
dan etkileyebilecek nemli unsurlar barndrmaktadr. taraf
denizlerle evrili bir yarmada olmakla birlikte derinlemesine bir
kara unsuru zerine oturan Trkiye corafyas, bir ok lkenin ak
sine kara, deniz ve hava savunma stratejilerinin ortak ve tutarl bir
ekilde gelitirilmesi ile savunulabilir. Bu coraf konum da savun
ma sanayii ihtiyalarn ortak kesiim alannda belirler. 1964 ve
1967 Kbrs bunalmlarnda ortaya kan amfbik harekat ihtiyac
iin gerekli donanma altyapsna sahip olunmamasnn dourdu
u d politika opsiyon daralmas bunun en arpc misalini olu
turmutur. Bu asker yetersizlik ve Johnson Mektubu, Trkiye'yi
1974 karmasn yapacak deniz gcn oluturmaya sevketmi-
tir. Bu coraf faktrn en arpc yansmas Trkiyenin Ege poli
tikasnda kendini gstermektedir. Ege'deki irili ufakl bin civa
rndaki ada ve adacklardan ok kk bir ksmn elinde bulundu
ran Trkiye bylesi bir corafyann gerektirdii deniz gcn
oluturma zarureti ile kar karyadr.
Nfusu hzla artarak asrn balarndaki on be milyondan asrn
sonunda yetmi milyonluk bir nfus potansiyeline ulaan ve n
mzdeki otuz-krk sene iinde bu nfusu ikiye katlayabilecei tah
min edilen Trkiye'nin bu nemli veriyi deerlendirebilmek iin
ekonomik kapasite ile savunma ihtiyalar, sistemleri ve yaplan
mas arasnda kalc ve tutarl bir balant kurmas zorunludur. yi
deerlendirildiinde ve salam bir eitimle tehiz edildiinde l
kenin motor gc olabilecek olan nfus faktr, gerekli planlama
nn ve hazrln yaplmad durumlarda ciddi bir istikrarszlk
kayna da olabilir. Trkiye gibi byk nfus potansiyeli e dnya
nn en istikrarsz blgesinin jeopolitik kavak noktasnda bulunan
bir lkenin konjonktrel tedbirlerle ayakta kalabilmesi mmkn
deildir.
Stratejik Derinlik
Trkiye'nin g denklemindeki sabit verilerin salad olaa
nst imkanlar ayn zamanda savunma yaplanmas asndan
nemli riskler barndran unsurlardr. Bu riski asgariye indirerek,
imkanlarn oluturduu potansiyeli harekete geirebilmek, tarih,
corafya ve nfustan oluan sabit verileri, tarm, sanayi yaplan
mas, ulam, doal kaynaklar gibi ekonomik kapasite unsurlar
ile teknolojik kapasiteyi buluturan bir satejik planlama ile
mmkndr.
Bu noktada ekonomik kalknma stratejisi ile savunma strateji
si arasndaki irtibat kalc st stratejik unsurlarn rn olmak zo
rundadr. Trkiye u ana kadar bunu yapmam olmann sknts
n ekmektedir. Seksenli yllara kadar ithal ikamesine dayal kal
knma stratejisini benimseyen Trkiye bu strateji ile uyumlu bir
savunma sanayii stratejisi gelitirememitir. Trkiyenin, byle bir
irtibat kurulamam olmas dolaysyla 1974 Bar Harekat nce
sinde Kbrs konusunda byk skntlar yaamas da, edilgen ve
tepkici stratejik yaplanmasnn bir sonucudur. Yine de bu zorun
luluklar, ekonomik ve teknolojik kapasite ile savunma yaplanma
s arasndaki yakn ilikinin farkedilmi olmas asndan nemli
katklarda bulunmutur.
Seksenli yllardan sonra ihracata ynelik kalknma stratejisinin
benimsendii dnemlerde de savunma sektrnn ihracat po
tansiyeli yeterince deerlendirilememi ve sektrdeki teknolojik
atlm istenilen llerde gerekletirilememitir. Son yllarda de
nizalt gibi baz rnlerde Uzak Dou pazarna girme abalar bu
eksikliin ge de olsa farkedilmi olduunu gstermektedir. F-
16'larm montaj baznda retimine geilmesi nemli bir adm ola
rak deerlendirilebilirse de, gerek ve kalc baar yerli teknolojik
katknn artrlabildii lde gerekleecektir. Bu uaklarn mo
dernizasyonu iin hl d destee ihtiya hisseden Trkiye'nin it
halat yoluyla elde ettii uak stokunun modernizasyonu iin de
sabit ve deiken g kapasitesi asndan kendisinden ok geride
olan lkelere kendini muhta hissetmesi, iinde bulunduumuz
amazn nemli bir gstergesidir.
Trkiye Souk Sava sonras dnemle ilgili hl kendi iinde
tutarl bir stratejik planlama gelitirememitir. Savunma sanayiini
de kapsayacak ekilde yeni bir stratejik planlama yaplmakszn
gittike atan bigesel ve kresel nitelikli bunalmlarn getirdii
meydan okumalara hazrlkl olabilmek mmkn deildir. Bugn
g unsurlar ile stratejik planlama arasndaki koordinasyon ko
nusunda yaplan en ciddi hata sabit g unsurlarnn dinamik yo
rumlamasnda atl ve ge kalnmasdr. D politika yapmnda
nemli sapmalara yol aan statik yorumlamalar ve gecikme de as
lnda sabit ve deiken unsurlarn koordineli bir ekilde uzun d
nemli bir stratejik btnlk iinde ele alnmam olmasnn bir so
nucudur. Bu da bizi stratejik planlama ve siyas irade yetersizlii
problemleriyle kar karya brakmaktadr. Toplumun siyas, eko
nomik ve zihinsel birikimini harmanlayan yeni bir stratejik plan
lama yaplmas ve savunma sanayiinin bu ereve iinde, sabit
g unsurlarn dinamik bir yoruma tbi tutacak ve deiken g
potansiyellerini harekete geirecek ekilde yeniden yorumlanma
s temel hareket noktas olmaldr.
| Stratejik Derinlik
2. Blm
| Stratejik Teori Yetersizlii ve Sonular
i. Trkiyenin G Unsurlarnn Yeniden
Yorumlanmas
Son yllarda sk sk Trkiyenin uluslararas ilikilerdeki gerek
g potansiyelinin ne olduu ve bu g potansiyelinin diplomatik
adan, ne lde kullanlabilir nitelikte olduu ile ilgili tartma
lara ahit olmaktayz. Bu noktadaki tesbitler ve yaklamlar iki u
arasnda gidip gelmektedir. Kimi zaman statik ve konjonktre! bir
deerlendirme ile Trkiyenin ulaabilecei g potansiyeli olabi
leceinden daha dk dzeyde gsterilerek Trkiye dnda olu
mu bulunan g merkezlerine endeksli politikalar meru kln
maya allmakta, kimi zaman da Trkiye'nin sabit ve potansiyel
g unsurlar yeni uluslararas konjonktre gre dinamik bir e
kilde yeniden yorumianmakszm ani ve cidd bir g patlamas
yapabilecei konusunda ok fazla iyimser tahminlerde bulunul
maktadr.
Doksanl yllara damgasn vuran istikrarsz koalisyon hk
metlerinin ksa dnemli deiken manevralar ile d politika b
rokrasisinin risksiz d politika anlay arasnda gidip gelen taktik
admlarn stratejik bir btnlk oluturamamas biraz da bu ko
nudaki ortak bak eksiklii nedeniyledir. Uzun ince bir yol ile
balayan AB serveni, "ya gireceiz, ya gireceiz tavryla "girme
sek de olur, bizim tek alternatifimiz AB deildir; onlar dnsn
resti arasnda gidip gelmi; hasret ve iddia ykl bir sylemin yk
selttii Adriyatik'ten in eddine Trk Dnyas slogan zaman
la Orta Asya lkelerini bile tedirgin eden bir belirsizlie ve zr di
Strateji k Derinlik
lemeye dnm; slam Dnyasna ynelik kardelik ve kltrel
balar nutku doudan ve gneyden gelebilecek tehdit alglamala
rna karm; sloganik batclk ile hiss nc dnyaclk arasna
skan d politika sylemi dileri bakanlarnn ahsna gre de
ien bir seyir takip etmitir.
Bu strateji eksikliinin en nemli sebebi, d politika yapmnn
ana unsurlar olan sabit ve potansiyel verilere bak alarndaki
tutarsz farkllama ile bu verileri arpan etkisiyle d politika et
kinliine dntren stratejik zihniyet, siyas irade ve stratejik
planlama konusundaki eksikliklerimizdir. Ksa dnemde radikal
bir deiiklik gstermesi mmkn olmad iin d politika yap
mndaki sabit verileri oluturan tarih, corafya, kltr ve nfus
unsurlarna bak, gerek siyas elit, gerek brokratik yaplanma,
gerekse sradan halk arasnda cidd bir farkllama gstermektedir.
Bir kesim tarafndan d politikadaki en nemli dayanak noktalan
arasnda gsterilen tarih ve kltrel unsurlar baka bir kesim ta
rafndan en byk ayakbalar olarak telakki edilmektedir. Ayn
ekilde ortak bir bak as ile yorumlanmas gereken Trkiye'nin
corafyas da cidd bir farkllamann odak noktas olmaktadr.
Trkiye'nin kendi yakn havzas ile daha derin bir btnlemeye
gitmesi gerektiini dnenler ile bu havzann etki alanndan
mmkn olduunca uzaklaarak blge-tesi unsurlarla btnle
mek gerektiini syleyenler arasndaki gerilim de bir baka ayrc
unsur haline gelmektedir. Daha objektif nitelikler tayan nfus
konusunda bile tutarl bir tavr sergilenmemektedir. Yeri geldiin
de Trkiye'nin en nemli kozu olarak gsterilen gen nfus, kimi
zamanlar da en byk engeli olarak deerlendirilmektedir.
Potansiyel veriler asndan da durum pek farkl deildir. Siya
s irade ve performansa bal olarak ksa dnemde bile deiim
gsterebildii iin potansiyel veriler olarak adlandrlan ekono
mik, teknolojik ve asker kapasite konusunda da cidd farklla
malar gzlenmektedir. Potansiyel kapasitenin en stratejik unsur
lar arasnda yer alan enerji konusunda sergilenen farkl tavrlar
bunun en gzel delilidir.
Btn bu verileri arpan etkisiyle etkileyen siyas irade konu
sunda ise son on yl iinde yaanan siyas istikrarszln getirdii
*_ KmW'rnotior npHpnivle nemli ini klar yaanm
Stratejik Teovi Yetersizlii ve Sonular
tr. Hkmetlere bal olarak gidip gelen siyas irade oluumu h
kmet-d faktrlerin devreye girmesi ile daha da girift bir hal al
mtr. Nasl fizikte ayr ynlerde uygulanan gler hareket ettiril
mek istenen nesneyi ya hareketsiz brakmakta ya da kararsz bir is
tikamete doru ynlendirmekteyse, Trk d politika yapm da
doksanl yllarda ritmik ve harmonik zellikten uzak bir grnt
sergilemitir. D politika tercihlerindeki ani deiimler stratejik
sreklilii nemli lde zaafa uratmaktadr. Doksanl yllarda
Trkiye'nin d ilikilerindeki tek sreklilik arzeden unsur, dile
ri bakanlarnn srekli deiimidir. Bu da dier unsur olan strate
jik planlamay derinden etkilemektedir. Etkin bir planlamadan
ok edilgen bir dalgalanmann tesiri altna giren d politika yap-
m i tutarlln ve dolaysyla d itibarn yitirmektedir.
Bugn bu g unsurlar konusunda yaplan en cidd hata sabit
g unsurlarnn dinamik yorumlamasnda atl ve ge kalnmas
dr. deolojik tercihler tarih ve kltr parametrelerini, Souk Sava
dneminde geerli olan jeopolitik nkabuller corafya parametre
sini statik bir ereveye mahkum klmtr. D politika yapmnda
nemli sapmalara yol aan statik yorumlamalar ve gecikme de as
lnda sabit ve potansiyel unsurlarn koordineli bir ekilde uzun d
nemli bir stratejik btnlk iinde ele alnamam olmasnn bir
sonucudur. Bu da bizi stratejik planlama ve siyas rade yetersizli
i problemleriyle kar karya brakmaktadr.
Doksanl yllara girerken kullandmz iddial d politika sy
leminin doksanl yllarn sonuna doru gizli bir sukt- hayale d
nmesinin temel sebebi bu stratejik tutarllk eksikliidir. kibinii
yllarda benzer sukt- hayallerin yaanmamas da d politika ya
pmndaki temel unsurlar konusunda ortak bir stratejik teori ze
mini gelitirilebilmesine baldr.
II. Stratejik Teori Yetersizlii
Trk d politikasnn en nemli zaaflarndan birisi stratejik ve
taktik admlarn tutarl bir teorik ereve iinde terkip edilememi
olmasdr. Bylece gerek deiik blgelerdeki taktik admlar bir-
birleriyie uyumlu hale getiren bir st strateji oluturulmasnda,
eerekse taktik kademelendirme yaplmasnda ciddi zaaflar sz ko-
1 " " ......
nusu olmutur. Bunun neticesinde de taktik nitelikli admlar, bu
admlan atanlar nezdinde stratejik nitelikler kazanarak lkenin
nn tkayan ve hareket alann daraltan sonular dourmutur.
Trkiye'nin, i tutarllk asndan sreklilik arzetmekle birlikte
deien artlara uyum gsterebilen stratejik teori gelitirme konu
sunda kar karya kald zaafn tarih, psikolojik, kltrel ve ku
rumsal sebepleri vard.
. Kurumsal ve Yapsal Arkaplan
Stratejik teori yetersizliine yol aan zaafn en abuk ve doru
dan farkedilebilen yn kurumsal yaplanma ile ilgili olandr. Ku
rumsal olarak bu tr abalara zemin tekil edebilecek gte yap
lar Dileri Bakanl, TBMM, d politika yapm ile irtibat olan
MGK, Genelkurmay ve ilgili bakanlklar gibi dier resmi kurumlar,
niversite ve akademik kurulular, siyasi partiler, resm, yar-resm
ve bamsz aratrma kurumlandr.
D politika yapmnn siyas ve brokratik sorumluluunu st
lenen Dileri Bakanl bu sorumluluun doal sonucu olarak
stratejik analiz, yorumlama ve alternatifler oluturma konularnda
merkez bir konuma sahiptir. Ancak, stratejik aratrma ve gelitir
me konularnda iyi rgtlenmi ve zengin kaynaklara sahip lke
lerde bile dileri bakanlklarn m siyas ve brokratik nitelii al
ternatif bak alarn da ihtiva eden farkl teorik erevelerin or
taya konmasn olumsuz ynde etkileyebilmektedir. Bunun sebe
bi de, ch politika yapmnn brokratik niteliinden kaynaklanan
gnlk ileyiin rutin ritminin geni kapsaml ve derinlikli strate
jik analiz abasnn nne gemesi sonucunu dourabilmesidir.
Ayrca, d politika yapmnn siyas boyutu ksa dnemli siyas
sonularn uzun dnemli stratejik sonulardan daha etkin ve n
celikli olduu bi sreci hakim klabilmektedir. Bu durum dier
resm kurumlar iin de geerlidir. te yandan ortaya konan d po
litika tercihinin sosyo-politik meruiyet zeminini oluturma aba
s resm kurumlan strat ejik yaklamlar bu tercihler dorultusun
da ekillendirme abasna ynlendirebilir ki, bu durum zihinsel ve
rasyonel bir sre olmas gereken stratejik teori araynn brok
ratik ve resm bir nitelik arzetmesi sonucunu dourabilir. Bu da
Ki,- tPrrln/ eiiee ve duraanla vol aabilir.
Stratejik Teori Yetersizlii ve Sonulan
Stratejik teoriler ve bu teorilere dayal analizler alternatif d
politika gerekliliklerine cevap oluturabildikleri lde geerlilik
tarlar. Tekdzelemi ve resmlemi strateji analizleri kendi
kendini snrlayan bir ksr dngye dnebilir. Bu resm yakla
mn ideolojik bir ereve ile btnlemesi ise bu ksr dngy
statik bir amaz ile sonulandrabilir.
Souk Sava dnemi boyunca Amerikan ve Sovyet stratejileri
nin oluum seyrindeki farkllama bu erevede son derece re
tici bir mukayese oluturmaktadr. Kat ideolojik gerekelere indir
genmi resm stratejik analizlere dayanan Sovyet d politika yap
mnn tekdzelii, deiik kaynaklardan beslendii iin farkl se
naryolara ak Amerikan d politika yapmnn esneklii karsn
da tutunamamtr. Sovyet d politika brokrasisinin her bir statik
hamlesi, bamsz aratrma kurumlarnn ve strateji analistlerinin
farkl alar barndran yaklamlarn da grebilen ve buna gre
ogu-temelii tavr alabilen Amerikan d politika yapmnn ok al
ternatifli dinamik hamleleri ile karlamtr. Bu da zamanla Sov
yet d politika yapmclarnn manevra alann daraltrken, Ame
rikan d politika yapmclarnn yeni manevra alanlar ve bu ma
nevra alanlarna uygun aktrler bulmalarn kolaylatrmtr.
Trk d politika yapm sreci asndan bakldnda herey-
den nce bata Dileri Bakanl olmak zere resm kurumlarm
stratejik aratrmalar yapabilmek in yeterli madd ve kurumsal
altyap ile donatlmadklar bir gerektir. Dileri Bakanl bn
yesinde mtevaz mkanlarla bu ihtiyac karlamaya alan Stra
tejik Aratrmalar Merkezi ayn anda bir ok blgesel olgu ile, ou
zaman da beklenmedik bir ekilde kar karya kalabilen Trkiye
leinde bir lke iin gerek insan unsuru gerekse altyap asn
dan son derece snrl kalmaktadr. Bata Dileri Bakanl olmak
zere karar alma srecinde stratejik analize ihtiya hisseden dier
resm kurumlarm bu ihtiyac karlayacak aralarla donatlmas ve
bunlar arasnda brokratik tekdzelii engelleyecek salkl bir
koordinasyonun kurulmas stratejik teori ve analiz yetersizliini
aabilmenin olmazsa olmaz kurumsal artdr.
Farkl siyas tercihleri barndran siyas partilerin kendi tercih
leri dorultusunda retken ve uygulanabilir d politika alternatif
leri gelitirmesi ve bunu TBMM platformuna tasmas da Trki-
1
J
yein alternatif strateji araylarn olumlu ynde eitlendirebi- i
ecek nemli bir kaynak olacaktr. Bunun iin de siyasi partilerin ^
kendi bnyelerini rutin gncel siyasetin tesinde kalc ve uzun 1
dnemli abalara zemin tekil edecek ekilde yaplandrmalar ve -h
bir anlamda siyaset ve diplomasi okulu hviyetine brnmeleri 1
gerekmektedir. ^
Siyas partilerin bylesi bir yap iinde kendi kadrolarn uzun J
dneml i bir perspektif ile lke gndemine hazrlamalar muhte- |
mel iktidar deiikliklerinde brokrasi ile siyas irade arasndaki
sylem ve yaklam iletiimini de kolaylatracaktr. Hi bir hazr- 1
jk dneminden gememi muhalefet kadrolarnn siyas gc 4
pullanma imkanna kavumalar brokratik kadrolar i l e siyas ra- . |
de arasndaki iletiimi bozarak, son derece hassas bir sylem ve *
taktik kademelendirme sreci gerektiren d politika yapm sreci- -i
ni olumsuz ynde etkileyebilmektedir. Farkl d politika anlayla- .f
rina sahip siyas partilerin iyi tanmlanm stratejik yaklamlar f
parlamento ats altnda dile getirebilmeleri lkenin daha seviye- |
]i ve daha rasyonel d politika tartmalarna ynelmesini salaya- |
aktr- Baz lkelerde grlen glge kabine uygulamalar ancak ve |
ancak sreklilik arzeden stratejik ve politik aratrma faaliyetleri |
l e baarl olabilir. | :::
niversite ve bamsz aratrma kumrularnn strateji oluu- | :
nuna katkda bulunmas bu konularda yerleik bir gelenein v- J ;
cut bulmasn ve bu katky srekli klacak salkl bir altyap ile fi- \
nansal destein salanmasn gerektirir. Bu kurumlarm bilgi reti- j ;
minin ve analiz kapasitesinin art, kresel lekli stratejiler geli- 1
tiren lkelerde d politika yapmnn en nemli destek unsurla
rndan birisi olarak grlr. Uluslararas ilikilerde yaanan radi
kal deiim ve dnm dnemlerinde lkenin stratejik ufkunu
aan kresel lekli ve kapsaml teorik erevelerin olumas ve
bu ereveleri tamamlayan blgesel uzmanhk alanlarnn douu, j
hem dinamik artlara daha hzl bir ekilde intibak edilmesini hem
de ani gelimelere salkl d politika reflekslerinin gsterilmesini
salar. Bu kurumlarm, oluan d politika tercihlerinin sosyo-poli- !
tik memiyet zeminlerinin olumasna yaptklar katk da gzard j
ed i lmemeli di r. niversitelerin sadece birer eitim kurumu deil f
avn zamanda aratrma kurumlan olarak grldkleri, bamsz )
Str ateji k D eri nl i k J
Stratejik Teori Yetersizlii ve Sonular
arat rma merkezlerinin de kalc fnansal destek bulabildikleri or
tamlarda sz konusu olabilecek bu katklar d politikann top
lumsal kurumsallamasnn altyapsn olutururlar.
Trkiye'de gerek ekonomik darboazlar gerekse artan demog
rafik basknn eitim talepleri dolaysyla niversitelerin aratrma
kurumu olma niteliinden uzaklaarak gittike vatandalk eiti
minin ve meslek edinmenin saland lise-st eitim kurumlan
haline dnmesi, niversitelerin stratejik teori ve analiz oluu
muna sreklilik arzeden katklarda bulunmasn engellemektedir.
niversiteler bnyesinde deiik alanlarda ihtisaslamak zere
kurulan enstitlerin yeterli madd kaynaa ve bir enstit iin ge
rekli olan fizik altyapya sahip olmamalar bu birimlerin kurum
sallamasn geciktirmekte ve bu alanlardaki boluun srmesine
yol amaktadr. Bunun en arpc misallerinden birisi, ABye tam
yelik mracaatnn yapld 1987 ylndan bu yana ok sayda
Avrupa Topluluu Enstitsnn kurulmu olmasna ramen, hl
AB ile ilgili deiik alanlarda uzrnan sknts ekiliyor olmasdr.
Trkiyede gzlenen stratejik teori yetersizlii ayn zamanda si
yaset teorisyenleri ile siyaset yapmclar arasndaki kurumsal ko
pukluun da bir iareti saylmaldr. niversite ve akademik evre
ler ya bu tr teorik almalarda yetersiz kalm ya da siyaset ya
pmclar olan brokrat ve diplomatlar ile salkl bir iliki kanal
kuramamlardr. Bu sebepledir ki, Mahan ve Spykman'm1Ameri
kan kresel stratejisi, Haushoferin Alman2, Mackinderin3 ngiliz
ve Rus stratejileri zerindeki etkilerine benzer tarzda teori-pratik
ilikisi kuran bir yaklam Trkiyede ortaya kamamtr. Son ola
rak Fukuyama4 ve Huntingtonm5 yeni dnya dzeni fileri ve kre-
IIB
1N.J. Spykmanm Rimland teorisi etrafnda gelitirdii stratejik ereve iin bkz. The
Geogmphy of the Peace, NevvYok: I-Iarcourt Brace, 1944.
2 Kari Haushoferin grleri iin bkz. Basteine zur Geopolidk, Bertin 1928; Weltme-
ere und Weltmchte, Berlin: Zeitgeschichte Velag, 1941; ve Geopolitik des Pczifsc-
he Ozeans, Heidelberg: Kurt Vovvinckel Verlag, 1938.
3 H.J. Mackinder'in zellikle Avrasya eksenli kara jeopolitii tezi iin bkz. "The Ge-
ographical Pivot of History, Geographical J ournal, i 904/23, s. 421-42.
4 Bkz. F. Fukuyama, The End of History?", The National I nterest, 1989/16 (Summer):
3-18 ve The End of History and the LastMan, (NewYork: The Free Press, 1992). Fu
kuyama'mn Tarihin Sonu tezinin tenkidi ve stratejik sonular iin bkz. 1991
ylnda International Studies Association tarafndan tetib edilen Netti Dinensions
in I nternational Relations konulu yilk kongrede tarafmdan sunulmu olan ivi-
sel atmalarn Amerikan strate jisi asndan kullanm konusun-
da Amerikan siyaset yapmclarna sunduklar meruiyet salayc
teorik destek ve gerek Kissinger6 gerekse Brzezinski7gibi teori-
pratik uyumu konusunda zel tecrbe sahibi stratejisyenlerin iz
dii projeksiyonlar bu ilikinin ne lde nem tadn bir kez
daha ortaya koymutur.
2. Tarih Arka plan
Bu kresel yaklam ve stratejik teori eksikliinin kurumsal ya
plardaki zaaflar da besleyen daha derinlikli sebeplerini tarih tec
rbe birikiminde aramak gerekmektedir. Bu tarih tecrbenin en
ayrdedici zelliklerinden birisi olarak Osmanh-Trk d politika
geleneinin emperyal/ smrgeci bir strateji yrtmemi olmas
gsterilebilir.
Byk devletlerin klasik ulusal stratejilerini gelitirdikleri 19.
yzyl bir smrge yzyl idi ve bu yzyl iinde Osmanl Devle
ti'nin tek bir kaygs vard: btnl muhafaza edebilmek ve
daha fazla toprak kaybedilmesini nlemek. Bu da smr hatlar bo
yunca savunma stratejisine dayanan statik bir yaklamn zaman
la bir d politika gelenei nitelii kazanmasna yol amtr. Byk
devletlerin teorik erevelere dayal stratejilerinin sonulan orta
ya kmaya baladka bu hatlar geriye ekilmi ve yeni bir statik
konumu koruma gayreti iine girilmitir.
Bylece kaybedilen her toprak parasndan sonra elde kalann
korunmas tela iine girilmi ve snr hatlarnn tesindeki alan
larla ilgiler koparlmtr. Mehter marlarnn "alalm dmandan
eski yerleri" nakaratnn nostaljik havas dnda stratejik plann
bh a
tebli erevesinde kaleme alnan Civilizational Transfonnation and the Mslim
Worid, (Kala Lumpur: Quill, 1994) balkl esere bavurulabilir.
5 Bkz. S. Hutington, The Clash of Civiiizatios, Foreign Affairs, 1993/72 (Suni
nler): 22-49 ve The Clash of Civiiizatios and theRemaking of'World Order, (New
York: Simon & Schuster, 1996). Bu tezin stratejik arkaplam ve tenkidi iin bkz. Ah
met Davutolu, The Clash oflnterests: An Explanatio of the VVold (Dis)Order",
Perceptions, Dee. 1997 - Feb. 1998, s. 92-121.
6 Kissingerin Souk Sava sonras dnemin Amerikan stratejisi asndan yorum
lanmas ile ilgili grleri iin Diplorracy (NewYork Simon & Schuster, 1994) isim
le eserinin The New World Order Reconsideredbalkl blmne bavurulabilir.
7 Bkz. Zbignievv Brzezinski, The Grcnd Chessboard: American Primacy and !ts Geost-
Stratejik Derinlik
Stratejik Teori Yetersizlii ve Sonulan
iki ar ucu arasnda tercih yaplmtr: Ya mutlak hakimiyet ya da
mutlak terk. Hakimiyetin kaybedildii topraklar hemen terk edil
mi ve yeni hatlar savunma tela iine girilmitir. Bu da mutlak
hakimiyet ile mutlak terk arasnda kalan etki alanlar oluturma,
snr hatlarn smr-tesi diplomatik manevralar ile koruma, kendi
stratejisini merkez edinen koalisyonlar kurma, terkedilmek zorun
da kalnan topraklarda kendi stratejisine yakn siyas elit brakma,
byk gler arasndaki kar atmalarm kullanarak taktik ma
nevra alan oluturma gibi ara taktik formllerin gelitirilmesini
engellemitir.
Bunun Osmanl Devletinin son dnemindeki nemli istisna
larndan birisi II. Abdlhamidin takip ettii smrgeler politika
sdr. II. Abdlhamidin smrge Mslmanlar zerinde etki kur
mak suretiyle oluturduu smr-tesi faktrn byk glerin Os
manlI aleyhine yaylma politikalarn ne derece engelleyip gecik
tirdii aktr. Bu nedenledir ki, Abdlhamid'in 33 yllk idaresinde
93 Harbi dnda cidd toprak kayplar yaanmamken bu ara for
mlleri terkederek "ya mutlak hakimiyet ya da mutlak terk politi
kasn tekrar hayata geiren ttihat ve Terakki dneminde ksa bir
sre iinde Osmanlmn byk lekli bir g olma hususundaki
son dayana olan Balkanlar-Ortadou ekseni de kaybedilmitir.
Bu iki ar u arasndaki gidi-geliin bir sonucu olarak Os-
manl-Trk d siyaset geleneinin kresel stratejik ufku daralm,
taktik opsiyonlar azalm, yakn blge zerindeki etkinlii devre
d kalm ve i siyas ekimeler ile d tehditlerin ynlendirdii
ksr bir dng yaanr hale gelmitir. Daha da nemlisi d politi
ka gereklilikleri le i siyas kltr arasndaki uyum bir trl sala
namamtr. Bu nedenledir ki i siyas kltrde hakim olan ideolo
jik sylem ve pragmatizm d politika gerekliliklerini devre d b
rakmtr.
Bu konu Osmanl-Trk d politikasnn son yz yllk uygula
malarndan hareketle rneklen dirilebilir. Bu dnemdeki Balkan
lar, Kafkaslar ve Ortadou politikalar mutlak hakimiyet ile mutlak
terk arasna skm bu taktik donukluun en canl misalleridir.
Mesela Balkanlarn terkinden sonra Osmanl-Trk d siyas gele
neinin bu blgeye ynelik ilgisi mutlak terkin tipik gstergesi sa
ylabilecek glerle snrl kalmtr. Zengin doal kaynaklara sahip
bulunan Ortadou ve Arap blgelerinin terkinden sonra ideolojik
kurguyla de desteklenen Douya srtn dnme politikas uygu
lanmtr. eyl amil'in ardndan Kafkaslarn Ruslara braklmas
ile Kars, Ardahan ve Erzurum yaylasnn savunulmas telana d
lm; Musul ve Kerkk'n uluslararas hukuk asndan bile tar
tmal saylan terkinden sonra bu blge zerinde ara formlleri
hayata geirmektense tamamen terkedilen blgenin, mutlak haki
miyetin korunmaya gayret edildii Dou Anadolu zerindeki
menf tesirleri nlenmeye allmtr. Nihayet smrgecilere
kar verilen Trablusgarb direnii ile Kuzey Afrika'nn kaybm m
teakip bu blge ile yegne ilgi, elli yl sonra komnist blok kar
snda Batmn sadk yesi olduumuzun tescili iin Cezayir Ms-
lmanlarma kar Fransz smrgecilerini desteklemek eklinde
tezahr etmitir.
Balkanlarn terkinden sonra Osmanl bakiyesinin kltrel ve
siyas anlamda varlklarn srdrmesi konusunda yeterli gayret
gsterilmedii gibi i siyas kltr deiimini menf ynde etkiler
dncesi ile Osmanl tarih mirasnn ve slam kltrnn zel
likle Bulgaristan ve Yunanistandaki etkisinin yok edilmesi kar
snda etkisiz kalnmtr. Bulgaristanda Osmanl bakiyesi klt
rn dayanak noktalar olan din messeselerin yok edilmesi kar
snda sessiz kalnmas Trkiye'deki d siyaset yapmclarnn i si -1
yas kltr ile snr tesi etki alanlar arasnda kurduu yanl ili
ki tarznn bir sonucudur ve bunun ortaya kard menf netice
ler ancak Jivkov dneminin niha asimilasyon hareketi sonucunda
farkedilebilmitir.
Bu tavrn Souk Sava sonras dnemdeki uzants Bosna poli
tikasnda kendisini gstermitir. D politika zerinde etkili olan
baz evreler Bosna bunalmnn ilk safhasnda zzetbegoviin s
lm kimliinden rahatszlk duymu ve Trkiyenin Fikret Abdi
benzeri sekler kimlikli liderleri desteklemesini nermitir. Daha
sonra Abdiin Srplar safnda yer almas Balkanlardaki slam kim
lii ve Osmanl miras ile Trkiye'nin blge politikas arasndaki
kanlmaz bamllk ilikisini ortaya koymutur. Balkanlarda y
klan her cami, eksilen her slm messese, kltrel anlamda yok
olan her Osmanl gelenek unsuru Trkiyenin bu blgedeki smr
ntesi etkinliinden sklen birer temel tadr. Trkiye artk Bal
Stratejik Derinlik
kanlarda mutlak terkin sembol haline gelmi olan gler politi
kasnn yerini alacak alternatif ara politikalar retmek zorundadr.
Bu ara politikalarn temelinde Balkanlardaki Osmanl-tslam kl
trnn canl tutulmasnn yer almas kanlmazdr. zellikle
Balkanlardaki Osmanl bakiyesi iki temel unsurun, yani Bonak ve
Arnavutlarn, bamsz devletler olarak varlklarn srdrme a
balar, bu tabi mttefikler ile Trkiye arasndaki ortak tarihi kl
tr ba temelinin desteklenmesini gerekli klmaktadr.
Trkiye artk Balkanlar politikasn Balkan Sava faciasnn ac
hatralarnn dokuduu ve Souk Sava parametrelerinin pekitir
dii Dou Trakya ve stanbulu koruma psikolojisinden de syrla
rak deerlendirmek zorundadr. Yeni blgesel artlar iinde Dou
Trakya ve stanbulun savunmas Dou Trakya'ya konulandrl
m konvansiyonel birliklerden deil, Balkanlarda smrlar-tesi
oluturulacak etki alanlarnn diplomatik ve asker anlamda aktif
bir ekilde kullanlmasndan gemektedir. Bugn Balkanlarda bl
gesel apta dinamik bir gler dengesi yaplanmas olumaktadr
ve bunun doal sonucu olarak ara formlleri esnek ve dinamik bir
tarzda kullanma becerisi gsteren lkeler etkinliklerini artracak;
statik ve atl kalan lkeler ise blge zerindeki belirleyici nitelikle
rini kaybederek gittike yalnzlaacaklardr.
Mutlak Hakimiyet-Mutlak Terk amaz Kafkaslar iin de byk
lde geerlidir. Erzurum yaylasnn kuzey ve dousu ile irtibat
mzn fiilen kesildii 93 Harbinden bu yana Kafkaslarda da benze
ri bir kader yaanagelmitir. O zamandan bu yana Osmanl-Trk
d politikasnn en nemli meselesi Rus-Sovyet yaylmac strateji
sinin Anadolunun jeopolitik kilidi olan Erzurum yaylasnn gney
ve batsna iniine engel olmak eklinde ortaya konmutur. Bu ko
numun biri baarszlkla, dieri baar ile neticelenen iki nemli
istisnas olmutur. Enver Paamn macerac tutumu Allahuekber
Dalan faciasn dourmu; Kzm Karabekirin Rusya iindeki
kargaay deerlendirerek gerekletirdii harekat sonucunda ise
son iki asr iinde Kafkaslar istikametindeki yegne ilerleyi sa
lanm ve Kars-Ardahan hatt geri alnd gibi Nahcvan konusun
da belli garantiler elde edilmitir. Bu iki misalin ortaya kard
sonular macera ile basiretli ataklk arasndaki fark ortaya koyma
s bakmndan bugnk d politika yapmclarna nemli bir tarih
dersi oluturmaktadr.
Stratejik Derinlik
Kzm Karabekirin baars mutlak hakimiyet kurmaya alan
byk apl asker harekatlar ile mutlak terki temsil eden geni
apl g hareketleri arama skm d politika geleneinin te
mel eksildiini de ortaya koymaktadr: Konjonktr iyi deerlen
diren, zamanlamas ve kurgusu iyi oluturulmu, diplomatik ve
askeri koordinasyonu salanm, etkin ve basiretli bir tavr al.
Trkiyenin Kafkaslar politikasndaki uzun dnemli ihmalinin
en nemli sebebi Erzurum yaylasnn kuzey ve dousunda tekrar
etkin olunabileceine dair inancn kaybolmas ve yeni bir 93 Har
bi facias yaamama kaygsndan kaynaklanan psikolojik ekin
genliktir. Onun iindir ki Souk Sava dnemi boyunca NA-
TO'nun belirledii asker strateji sadece Erzurum yaylasnn g
ney ve batsn savunma zerine oturtulmu; ilerleyen Rus birlik
lerinin Konya ovasna kadar ne lde ypratlabileceinin hesap
lar yaplmtr.
Trkiye bu psikolojik savunma hissi iinde Kafkas ilerindeki
doal mttefik unsurlarn glendirme ve Ruslarn i elikilerini
kullanabilme hayalini bile kuramamtr. Kafkaslar ve Orta Asya
konusunda grlen politika elikilerinin ve hazrlkszln en
nemli sebebi bu psikoloji.kyetmezli.ktir.
Trk d politika yapmclar bu psikolojik ylgnl atarak Kaf
kaslarda da dinamik ara formllere dayal atak bir politika izlemek
zorundadrlar. Konya ovasna inebilecei dnlen Ruslar ee-
nistanda bile tutunmakta glk ekmilerdir. Ama bu durumun
ilanihaye srecei dnlmemelidir. Uygun konjonktrel art
larda basiretli bir atak politika ile ele geirilecek kazanmlar ihmal
edilirse gelecekte Dou Anadoluyu savunmak iin stlenilecek
masraflar daha ar olacaktr. Balkanlar ile bir kyaslama yaplrsa
artk Dou Trakya ve stanbulun mdafaas Adriyatik ve Saraybos-
nadan, Dou Anadolu ve Erzurum'un savunmas Kuzey Kafkasya
ve Grozniden balamaktadr.
Trkiyenin Ortadou politikas da Mutlak Hakimiyet-Mutlak
Terk amaznn ve stratejik planlama yetersizliinin izlerini ta
maktadr. Birinci Dnya Sava sonunda Ortadou ile btn poli
tik, kltrel ve stratejik kprleri atarak srtn dnme politikas
uygulayan Trkiye bu blgenin btn kresel ilikileri belirleye
cek gteki tabi kaynaklarnn paylam sreci iinde orada be
yz sene sren hakimiyetinin getirdii avantajlar yeterince kulla-
namamtr. Bunun tek istisnas Fransann terki ile ortaya kan
boluu ve II. Dnya Sava ncesi belirsizlik konjonktrn iyi
bir zamanlama ile deerlendiren Atatrkn Hatay politikas ol
mutur.
Trkiye Ortadou ile ilgili uygulanagelen srtm dnme politi
kasnn zellikle jeoekonomik erevedeki kayplarn farkettiin-
de bu blge ile ilgili kaynak ve g paylamnn belirlenmi statik
parametreleri ile kar karya kalm ve ne kltrel anlamda ya
banclam olduu blge halk, ne de siyas elit zerinde yeterin
ce etkili olabilmitir. Halbuki Trkiye bu blgeyi terkettiinde Os
manlI bakiyesi bir entellektel-siyas elit ve bu tarih birikimin
rn toplumlar-aras bir jeokltrel btnlk sz konusu idi ve
ara formller ile bu avantajlar balbana bir Ortadou stratejisi
nin temel talar olabilecek nitelikler tayordu. am ve Badat gi
bi bir ok Arap baehrinde yakn zamana kadar Trke'yi rahat
lkla konuabilen bir toplumsal kesim varln srdregelmitir.
Trkiye bu kesimler ile balarn iyi kurmu etkin ve tarih prestije
sahip bir blge lkesi imajn yaratmaktansa kresel g merkez
lerinin Ortadou'daki temsilcisi konumunu vurgulamaya zen
gstermi; blgeye kar gittike younlaan bir yabanclama s
recine girmitir.
Bu yabanclama sreci Trkiye'yi blge zerinde etkili olmak
konumundan kard gibi Gneydou Anadolunun savunmas
gerei ile de kar karya brakmtr. Snrlar-tesi avantajlarn
etkin bir ekilde kullanamayan Trkiye kendi i btnl ve s
nrlar konusunda Avrupa-merkezli basklara muhatap hale gel
mitir. Daha da kts, blgeyi be yz yl elinde tutan gl tari
h birikimine ramen, Trkiye, bugn blge ile ilgili politikalarn,
blgede sadece elli yllk gemie sahip srailin stratejilerine en-
deksleyen bir grnt vererek blge le yeni bir yabanclama s
reci iine girmitir. srailin Suriye ile yrtt bar grmele
rinde Trkiyenin su kaynaklarnn barn unsurlar arasnda yer
almas blgede dinamik kar ilikilerinin ne derece esnek bir d
politika pozisyonu gerektirdiini bir kez daha ortaya koymutur.
Btn bu d politika zaaflarnn oluturduu buz dann ar
kasnda psikolojik hazrlkszlk, stratejik teori ve ufuk yetersizlii,
deien dinamik artlara intibak etmekte engel oluturan statik
diplomatik sylem ve i siyas kltr ile d politika arasndaki
uyumsuzluk problemleri yatmaktadr. D politika yapmclar her
eyden nce snrlar tesi taktik oluumlar ve iddialar konusunda
psikolojik bakmdan hazrlkl olmak zorundadr. Bu psikolojik ha
zrlk, i kamuoyunu bu ynde etkileyebilecek bir sosyo-psikolojik
kltr meruiyeti temeli ile btnlemelidir.
Bu psikolojik temel Trkiye'nin jeopolitik, jeokltrel ve jeoeko-
nomik gereklerinden hareket eden bir stratejik teori erevesinin
hareket noktas olmaldr. u ana kadar eksiklii hissedilen strate
jik teori yetersizliini aabilmek iin aratrma kurumlan ile siya
set yapmclar arasnda salkl iliki kanallar oluturulmaldr.
Bu stratejilerin uygulama srecinde ise her trl ideolojik sylem
banazlndan kurtulmak en ncelikli arttr. Balkanlardaki Ms
lman aznlk topluluklarm rejim muhaliflerinin smak yerleri,
her Rusa reneni komnist ajan, her Arapa bileni rejim muha
lifi ya da gerici olarak gren zihniyetin bizi olaylara intibakta ne
derece hazrlksz brakt aikardr. Bu yzdendir ki seksenli yl
larda Ortadouya ynelik ihracat seferberliinde Arapa bilen
eleman yetersizlii eken Trkiye, bugn de Kafkaslar ve Orta As
ya ilikilerinde Rusa bilen elemanlarn ve Rusya uzmanlarnn
eksikliini her dzeyde hissetmektedir. Rusya ile asrlar sren bir
mcadele tarihi olan bir toplumda ekilen Rusa bilen uzman kt
l Souk Sava dnemi boyunca Trkiye'nin siyas elitinin toplu-
muna duyduu gvensizliin tipik bir gstergesidir. Bu noktada
Trkiye hereyden. nce i gven problemini aarak temas halin
de olduu btn blge ve toplumlar tahlil edebilecek yetimi bir
insan unsurunu karmak zorundadr.
Bu durum i siyas kltr ile d politika yapm arasndaki uyu
mun yeniden ayarlanmas gerektiinin en nemli delilidir. Halk
na gvenmeyen ve iinden kt toplumun kltr ile btnlee-
medii iin ondan g alamayan bir siyas elit ne smrlar-tesi k
resel ufuklara alabilir ne de toplumun snrlar-ii gvenlik ve bir
liini salayabilir. Bunun iindir ki, tarih srekliliin nemli gs
tergelerinden birisi olan stratejik zihniyetin psikolojik unsurlar
meselesi strateji oluumunun merkezinde yer almaktadr.
3. Psikolojik Arkaplan: Blnm Benlik ve Tarih Bilinci
Stratejik teori yetersizliinin nemli unsurlarndan birisi, psi
kolojik hazrlk zaafnn da temelini dokuyan kimlik ve tarih bilin
ci konusunda yaanan elikiler ve bu elikilerin stratejik zihniyet
zerindeki etkileridir. Laingin psikolojide artk klasiklemi olan
The Divied Sel fB{Blnm Benlik) balkl eseri bu konuda ay
dnlatc bir balang noktas oluturabilir. Blnm benliklerin
yol at psikolojik bunalmlar inceleyen bu eser, psikoloji dn
da ele alndnda da, deiik bunalm alanlarm tanmlayabilecek
nemli kavramsal ve metodolojik aralar salamaktadr. Laing'in
zellikle ontolojik gvenlik ile benlik arasnda kurduu iliki ve
mcessem/ da yansyan (ernbodied) benlik ile mcessem olma
yan (unembodied) benlik farkllamas konusunda tesbit ettii kri
tik alan, bata siyas alan olmak zere birok bunalm alann da
anlamamz kolaylatryor.
Laing psikolojik bunalmlarn kkeninde, kiinin vcudu ile
benlii arasndaki ban kopuu olduunu sylemekte ve bu ko
puun kanlmaz bir benlik blnmesini beraberinde getirdiini
ifade etmektedir. Kendi vcudu ile yabanclaan kii zaman iinde
kendi ahs sreklilik unsurlarn da kaybetmekte ve kendini s
rekli olarak kendi dnda tanmlanm bir sahte benlik [false-selfl
ile alglamaya almaktadr. benlik (innerselj) ile da yansyan
benlik (ernbodied self) arasndaki uurum aldka bunalmlar art
makta ve kii hem kendisiyle hem de evresiyle yaad bir buna
lm labirentinin iine girmektedir.
Trkiyede yaanmakta olan ok ynl bunalmda da i benlik
ile da yansyan benlik arasndaki farkllamann izleri grlmek
tedir. Kiinin vcudunun toplumlar dzeyindeki karl ta
rih/ mekan boyutudur. Toplumlarn kendi tarih/ mekan boyutu ile
yabanclamas, kiinin kendi vcudu ile yabanclaarak sahte
benlik iine girmesi gibidir. tiraf edelim ki, ilkokuldan itibaren ve
rilen youn tarih ve corafya bilgisine ramen bir tr tarihsizleme
srecinin iinde yaayageliyoruz. Kutladmz yldnmleri ve
bayramlar bizdeki tarih bilincini glendirmek yerine tarih-tesi
alanlara ynelmemize yol ayor. 1998 ylnda Cumhuriyetin 75.
aa a
8 R.D. Laing, The Di vided Self, Harmondsworth: Penguin, 1966.
kurulu yldnm, 1999 ylnda da Osmanl'nm 700. kurulu yl
dnm kutland. Ancak, Cumhuriyetin Onuncu Yl marm da,
Osmanl'nm mehter marn da metahistorik bir dzlemde algla
mann tesinde, bugnk benliimizi de dokuyan hangi sreklilik
unsurlarn tutarl bir benlik bilinci ve toplumsal btnlk ile or
taya koyabiliyoruz?
Sreklilik unsurlar ile yzleemediimiz iin, kendi benliimi
zin da yansmasn, ancak kar kutuplar oluturduka salayabi
liyor ve i benlikten kopmu o sahte benliin sregelmesi iin s
rekli bakalar ile zdeletirdiimiz "diereler -hatta dmanlar-
retiyoruz. Kendi sembollerimizin kutsiyetine snabilmek iin
bakalarnn sembollerine sava aarak kendi blnm benlikle
rimizin arasndaki uurumlar kapatmaya alyoruz. Ama, ta
rih/ mekan boyutundaki her kopuun yeni bir benlik blnmesi
dourduunun farkna varamyoruz.
benlik ile da yansyan benlik arasndaki uurumu rtbas
edebilmek iin ucuz zaferlerin sarholuu ile ucuz yenilgilerin su-
kt-u hayaline ayn lde kaplp gidiyoruz. Bir futbol manda
Almanyay yeniimizi Onuncu Yl Marnn cezbesine balarken,
Finlandiya hezimetini hakemin tarafl tutumuna indirgiyoruz. Bu
nun iin de, ne baarlarmz disiplinli bir almann kanlmaz
sreklilii ile irtibatlandrabiliyor, ne de yenilgilerimizden dersler
kabiliyoruz. Gereklerden ok, gerek-tesi psikolojilere ynel
dike, kiisel dzeyde yaanan bunalmlarda grld gibi, ken
di vcudumuza yani kendi tarihimize yabanclayor, kendi evre
mizden yani kendi mekan boyutumuzdan kopuyoruz.
Tarih hafzas ve bilinci zayf olan bir toplumun tarihe kendi
varolu izgisini ve damgasn vurabilmesi ok gtr. Tarih ak
belirleme konusunda iddial ve etken toplumlarla tarih ak tara
fndan belirlenen iddiasz ve edilgen toplumlar arasndaki en
nemli fark da tarihi alglay biimleridir.
Tarih bilinci ve hafzas derin toplumlar olaanst zafer sy
lemlerine de sukt- hayal psikolojilerine de deer vermezler; tari
h tecrbenin kendilerine sunduu veriler ile reel g konfigras-
yonu arasnda stratejik rasyonaite ve planlama ihtiva eden bir an
lamllk ilikisi kurarlar ve bir nak hassasiyeti ile gelecei dokur
lar. Tarih bilinci ve hafzas zayf, edilgen ve iddiasz toplumlar ise
Stratejik Derinlik
geride kalm ya da yaanan kk zaferlerin saf holuu iie kk
yenilgilerin eziklii arasnda gidip gelen psikolojik zaafn stratejik
kararlan belirlemesinin nne geemezler; bu yzden de hep bu
gelgiti yaayan ve zaferleri de hezimetleri de bakalarnn iradesi
ne bal olan bi.r konumda kalrlar.
Bu adan bakldnda sk sk gndeme gelen Sevr (Sevres) se
naryosu tartmalarnn Cumhuriyet'in 75. yl kutlamalar ile Os
manlI nn 700. yl kutlamalar arasna denk gelmi olmas ok ma
nidar bir tesadftr. Sevr OsmanlI 'dan Cumhuriyet'e gei sreci
nin bir dar boazdr. Bu dar boaz yaanm ve almtr. Artk ya
anm olmas ne bizim srekli bir ekilde bu darboazn rknt
s iinde yaamamz, ne de bu dar boazn almasn salayan
zaferin kazanmlarn hatrlayarak rehavete dmemizi gerektirir.
Franszlar bugnk varlklarn srdrrken ve stratejik planla
ma yaparken ne Napolyon'un zaferlerini srekli yad ederek kendi
lerini bir zafer sarholuuna kaptrrlar, ne de Napolyonun hezi
metinden sonra Franszlan zapt u rapt altna alan Viyana Kongre
si ni n rkntsn nesilden nesile aktarlan bir psikolojik zaaf
olarak srdrrler. Ayn ekilde Almanlar ne Bismark ve II. Wil-
helm'in Alman kimlii ve birliini salayan emperyal zafer sem
bollerini Alman strateji syleminin merkezine oturturlar, ne de
onlar Sevrin bizi soktuu dar boaza benzer bir dar boaza so
kan Versay (Versailles) kendilerinin zerinde srekli sallanan br
Demokles klc gibi grrler. Daha yakn dnemden misal verir
sek, hem Hitlerin olaanst asker zaferlerini, hem de bu zafer
lerden sonra gelen ve Alman milletini tm dnya nnde tahkir
ederek blen ve lanetleyen hezimetini bizzat yaayan Adenauer,
Brandt, Schmidt ve Kohl gibi Alman liderler bu zafer-hezmet sar
kacnn onulmaz gelgitini srekli yaasalard acaba Almanya bu
gn tarih sahnesine ve tarih aka tekrar arln koyabilen bir
lke olabilir miydi?
Stratejik bilin tarihe, stratejik planlama bugnk realitelere
dayanmak zorundadr. Sevri hatrlamamz ve bilmemiz souk
kanl bir tahlille Sevr'e giden sreteki zaaflarmz deerlendir
memizi salyorsa bir anlam tar; yoksa bizi pasifize eden ve de-
fansif tavra srkleyen psikolojik bir eziklik duygusu douruyorsa
at l m gcmz krar ve veni Sevrlerin nn aar. Olaylar tari
Stratejik Derinlik
h sreklilik izgisi iinde grebildiimiz lde bu zaaflar aacak
diren noktalarn da glendirebiliriz.
Kresel ya da blgesel iddia tayan lkeler ou zaman asr
larn yourduu tarih, coraf ve kltrel bir zemin zerinde, sa
bit unsurlara dayal olmakla birlikte dinamik bir ekilde tekrar tek
rar yorumlanan uzun dnemli vizyonlara dayal bir stratejik zihni
yet temelinde gelecee ynelik stratejik planlama yaparlar. D
tehdit tanmlamalar ise bu uzun dnemli stratejinin ksa dnem
li taktik admlarnn hukukiletirilmesini salar. 19. Yzylda ze
rinde gne batmayan Britanya mparatorluumm uzun dnem
li iddia tayan bir stratejisi vard; ykselen Alman gc bu strate
jiye meydan okuduu lde bir tehdit tanmlamas iinde ele
alnmt. II. Dnya Savandan sonra kresel iddia tayan bir
Amerikan stratejisi oluturulmutu; komnist Sovyet tehditi bu
stratejinin nne engel koyduu lde bir tehdit tanmlamas
olarak taktik bir deerlendirilmeye tbi tutulmutu. J aponlarn bir
Pasifik stratejisi, Almanlarn 7B (Berlin-Budapete-Belgrat-Bk-
re-Boazlar-Badat-Bombay) esasna dayanan bir Avrasya strate
jisi vardr ve ne Almanlar ne de Japonlar kk asrlara uzanan bu
iddial stratejilerini geici tehdit tanmlamalar ile gdkletirmi-
lerdir. Aralar deimi ama stratejik esaslar ve ncelikler sabit
kalmtr.
ddial lkeler kendi stratejilerine gre tehdit tanmlamalar
yaparken iddiasz ve edilgen lkeler kendi tehdit tanmlamalarna
gre gdk stratejiler olutururlar. Hele hele bir lkenin hangi ge
reke ile olursa olsun kendi i elikilerini stratejisinin esas olarak
ilan etmesi kadar zaaf gstergesi olan ikinci bir durum olamaz.
Dier lkelerin tecrbelerinden hareketle u sorulan sormak
bu elikiyi daha ak bir ekilde ortaya koymamz salayabilir:
IRA'nm varl en az asrlk ngiliz Milli ve Asker Strateji Kon-
septinin bu tehdit ile tanmlanmasna yol am mdr? Oklahoma
basknm yapan ar Hristiyan beyaz rks milis unsurlarn varl
n gereke gstererek, kresel nitelikli Amerikan Mill ve Asker
Stratejik Konseptinin bu milislere gre yeniden dzenlenmesi ge
rektiini syleyen bir stratejisyen kendi lkesinde acaba hangi
stratejik aratrmalar enstitsnn kapsndan ieri girebilir? So
uk Sava dneminde Almanya'da aktif olan sol terr rgtleri bu
lkenin dou ve bat stratejilerinin olumasnda herhangi bir n
celik konusu olmular mdr? Ya da bu lkeler kendi i elikilerini
temel stratejik ncelik olarak alm ya da gstermi olsalard, etkin
stratejiler uygulayan gl ve iddial lkeler arama girebilirler
miydi? Daha da arpc olmas iin kendi tarihimizden bir misai
verelim. 16. Yzyl Osmanl asr yapan Osmanl kara ve deniz stra
tejisi bu yzylda yaygnlaan Celali isyanlarm esas alan bir temel
de dzenlenmi olsayd, OsmanlI'nn bir dnya dzeni kurma id
dias olan Nizam- lem fikri komik ve gdk bir retorik olmaktan
teye gidebilir miydi?
Bir lkenin stratejisini sadece tek-eksenli bir d tehdite gre ta
nmlamak ufuksuzluk, i tehdite gre tanmlamak ise stratejik d
rakiplere koz ve kaynak salayan bir zaaftr. Souk Sava sonras
dnemde tarih ve coraf derinlii haiz dinamik bir Trkiye strate
jisi tanmlama ve uygulama zorunluluu ile kar karya kald
mz bir dnemde, kurumsal, tarih ya da psikolojik faktrlerle Tr
kiye'nin kendi i elikilerinin ypratc srelerine mahkum edil
mesi, toplumun btn gcn harekete geirebilecek ortak bir
stratejik zihniyetin gelitirilmesinin nndeki en ciddi engeldir.
I l'"1,1:
* Mili
P:M
l'1
3. Blm
I
Tarih Miras ve
Trkiyenin gelecek yzyldaki uluslararas konumu ve bu ko
numun getirecei stratejik ve taktik hedeflerin tesbiti konusu sa
dece uluslararas ilikilerin seyrini deil;, toplumun ok ynl d
nmn de incelemeyi gerekli klan teorik bir erevede ele
alnmak zorundadr. Bu adan tarih, corafya, kltr, siyaset, eko
nomi ve gvenlik parametreleri geni bir perspektif iinde tahlil
edilmelidir.
Tarih birikim bir toplumun zaman boyutu iindeki konumunu
belirleyen temel unsurdur. Bu nedenledir ki, tarih birikim bir si
yas irade tarafndan stratejik zihniyetin nemli bir unsuru olarak
yeniden yorumlanabilir ve stratejik planlamada yeni bir eksene
oturtulabilir; ancak deitirilemez ve asla gzard edilemez. Bu
unsuru gzard ederek konjonktrel kayglar iinde davranan siya
s elitler ne cari meselelerin khne vkf olabilirler, ne de gele
cekle ilgili salkl tesbitlerde bulunabilirler. Tarih birikimi siyas
merkezin tercih ve talimatlar dorultusunda yeniden ekillendi-
rebileceklerini dnenler tarihin tc arklar iinde kaybol
mulardr.
I. Tarih Sre inde Trkiyenin Uluslararas Konumu
Tarih birikim asndan bakldnda, Trkiye gerek blge-ii
gerekse blge-d lkelerden ok farkl ve kendine has zelliklere
sahiptir. Bu da Trkiye'nin uluslararas yapnn hakim sistemik
unsurlar ile tarih boyu srdregeldii ilikilerin farkllndan
r 1,1 ^ A -* T \ A Vv i w i r m c r l o r r* V ci -
Stratejik Derinlik
ran tarih srecin bir parasdr, ne de bu srecin smrgeletirdi
i lkeler grubuna dahildir. Trkiye konjonktrel gerekelerle or
taya km herhangi bir ulus-devlet de deildir. Aksine, uluslarara
s sistemi oluturan halan medeniyet ile asrlar sren ok youn
bir hesaplama srecinin oluturduu bir tarih mirasn eseridir.
Trkiyenin gnmzdeki uluslararas konumunu avantaj ve
dezavantajlaryla ortaya koyabilmek iin bu tarih mirasn dn
m seyrini ortaya koymak gerekmektedir. Hereyden nce belirt
mek gerekir ki, bu tarih mirasm kayna olan Osmanl Devleti Av
rupa karsnda dorudan hakimiyet kurmu yegne medeniyet
havzasnn siyas yaplanmas idi. Osmanl Devletin.in kurduu
hakimiyet hem Avrupa'daki feodal yapnn dalmas srecini do
rudan etkilemi, hem de Avrupa'y yeni ticaret yollarnn kefi iin
dnyaya almak zorunda brakmtr. Kanunlnin Fransa siyase
tinde de grld gibi Osmanl Devleti bu hakimiyetini bir yan
dan stn asker gce, dier yandan Avrupa-i ihtilaflarn etkin
kullanmna dayal diplomatik stratejiye dayandrmt.
Bugnk uluslararas sistemin temelini tekil eden 1648 West-
faya Anlamasnn ortaya koyduu Avrupa-ii uluslararas sistem
Avrupann dousunu kontrol altnda tutan ok-uluslu Osmanl
sistemi ile farkl temellere istinat ediyordu. Osmanl Devleti bu iki
farkl medeniyet havzasnn ilikisinde cephe konumundayd.
Farkl bir medeniyet havzasnn cephe konumunda bulunmak,
Osmanl-Trk siyaset geleneinin Avrupa sistemi ile ilikilerini
psikolojik ve siyas adan dorudan etkileyen ve stratejik zihniye
ti belirleyen sonular ortaya koymutur.
1699 Karlofa Anlamas bu cephe ilikisine yeni nitelikler ka
zandrmtr. Bu anlama ile Avrupa'da ilk defa toprak kaybeden
Osmanl Devleti Avrupa ilerine ilerleme stratejisinden kaybedi
len topraklar geri alma ve mdafaa stratejisine ynelmitir. Viya
na Kuatmas Avrupa iin de bir dnm noktas olmu ve Osman-
l karsnda oluturulan koalisyon ilk Avrupallk bilinci ve fikrinin
olumasnda nemli bir rol oynamtr.
Bu tarihten sonra Avrupa karsnda gerileyen Osmanlinm Av
rupa-ii dengeleri bu sefer mdafaa stratejisinin bir paras olarak
kullanmaya gayret ettii bir iliki tarz gelimitir. Osmanl Devle-
' tinin uluslararas konumunu belirleyen bu dnmn dier iki
Tarih Miras ve Trkiyenin Uluslararas Konumu
nemli dura 1774 Kk Kaynarca Anlamas ve 1853-1856 K
rm Savadr. Kk Kaynarca Anlamasnda Ruslarn Osmanl hi
mayesindeki Ortodokslarla ilgili bir takm imtiyazlar elde etmesi
uluslararas konum iie i btnlk ve istikrar arasndaki belirleyi
cilik ilikisinin ilk nemli gstergesidir. Ermeni ve gayrimslim
aznlklarn Osmanlidan kopu srecinin balamas bu anlama
da ortaya konan himaye artnn sonucudur. Bylece ilk defa ulus
lararas konum ve g ile lkenin i unsurlar arasndaki iliki bu
derece ak bir ekilde tebarz etmitir. Bu durum gnmzde de
geerli olan i btnln uluslararas konumun nemli bir para
metresi olarak ortaya knn ilk arpc iaretidir.
Krm Sava ise Osmanl-Trk hariciye geleneinde Osman
lI nn d tehditlere kar Avrupa-ii ihtilaflar kullanarak denge
salamak suretiyle saldrgan bertaraf etme politikasnn ilk misa
lidir. Bu politika Krm Savandan sonra Avrupada sistem-i bir
unsur haline gelen Osmanl Devletinin byk glerin stratejik
karlarm dengeleyerek taktik manevra alan kazanmasn hedef
lemekteydi. Bugn de etkisini gsteren bu politika zellikle ya
kn/ etkin dmann uzak/ potansiyel dmanlarla dengelenmesi
eklinde zetlenebilir. Avrupa-ii koalisyon ve ittifaklarn takibine
dayal bu yaklam zellikle Osmanl'nm son dneminde ve Souk
Sava yllarnda bir d politika gelenei halinde devam etmitir.
II. Abdlhamid bu denge politikasn hem ince ve esnek bir.
diplomasi le rafine bir hale getirmi, hem de bu denge politika
sndaki kozlarn artrabilmek iin tarih Osmanl hudutlar dn
da kalan smrge Mslmanlarma dayal uluslararas bir hinter-
and (arkabahe) oluturma abas iine girmitir. Uluslararas sis
temin smrgecilik genel yapsna sahip olduu ve uluslararas te
mel siyas meselelerin smrgeci glerin i elikilerinden kay
nakland bu dnemde slam Dnyasnda iki farkl siyas oluum
sz konusu idi: Bir yanda Hilafet kurumunu elinde bulunduran ve
smrgeci glerin paylam kavgasna kar ayakta durmaya al
an Osmanl Devleti, dier yanda deiik smrgeci devletler tara
fndan smrgeletirilmi olan slam lkeleri. II. Abdlhamid bu
iki oluumun birbiriyle olan yakn ilikisinin son derece farknda
Oarak Osmanl -----------.
nit uluslararas sistem iinde etkili bir ekilde kullanlmasna ba
l olduunu dnyordu.1Bu iki olgu arasndaki iliki slamcla
dayal i siyas kltr ile uyumlu bir hale getirilmi ve bata Hila
fet olmak zere siyas kurumlar bu temel politikaya ayak uydur
mak zere yeni bir stratejik ereve iine oturtulmulard.
ttihat ve Terakki dneminde Trklk erevesinde yeni bir
hi ntedand tanm yaplmakla birlikte slam Birlii fikri, smrgeci
lie kar taktik bir ara olarak kullanlmaya devam edilmitir. tti
hat ve Terakki liderleri, Osmanl Devletinin uluslararas sistem
iindeki yerinin ve gcnn smrgeci gler karsnda smrge
Mslmanlarnn hamisi konumundan kaynaklandnn farkn
dayd. Bunun iin de bahsi geen iki olgu arasndaki ilikinin sr
drlmesine byk zen gsterilmitir. ngiliz smrge sistemi
nin i balarnn zayflatlarak kertilmesini temel hedef olarak
benimseyen dnemin Alman stratejisinin bu politikann srdrl
mesinde nemli bir etkide bulunduunu da belirtmek gerekir.
ttihat ve Terakki dneminin d politika tecrbesinin gn
mze de k tutmas gereken en nemli boyutu reel g ile oran
tsz bir uluslararas konum araynn tad risktir. ttihat ve Te
rakki liderlerini Osmanl Devleti'ni I. Dnya Savama sokmaya
sevkeden temel saik, yenilmezliine inanlan Alman asker gc
nn de desteini alarak Pantrkizm eksenli milliyeti ideallerle ani
bir stratejik srama yaparak yepyeni bir uluslararas konum ka
zanma hedefiydi. Savalar ya da gei dnemlerinde ani stratejik
srama yapma hedefine ynelen gler, byle bir plann uygula
ma safhasna konmasndan nce mutlaka gerekli stratejik, psiko
lojik, siyas, ekonomik ve kltrel n hazrln yaplm olduun
dan emin olmak zorundadrlar. Sadece asker gle salanmas
dnlen sramalar kar glerin dourabilecei tehditlerden
kaynaklanan byk riskler barndrr. Ani stratejik sramalarn
barndrd riskleri dengeleyecek yegne unsur taktik kademelen-
dirme ile desteklenmi stratejik rasyonalitedir. ttihat ve Terakki li
derlerinin stratejik rasyonalite ve taktik kademelendirme zaafn-
D
1Bu yaklamn detaylar ve sonular iin bkz. Ahmet Davutolu, Revriting Con-
temporary Muslini Politics: ATwentieth-Centuy Peiodization, Border Crossings:
Tovard a Compamtive Polical Theory, (ed.) Fred Dalmayr, (Lanham: Lcxitgton,
ctcc c OQ.net
Stratejik Derinlik
Tarih Miras ve Trkiye'nin Uiuslararasi Konumu
dan kaynaklanan hesap hatas Dou'nun son direni noktasnn
da dmesi sonucunu beraberinde getirmitir.
Cumhuriyet dnemi d politikas Osmanl Devletinin son
yzyllarna damgasn vuran bu tarih mirasn ortaya kard
reflekslerle uluslararas konjonktrn gerektirdii zorunluluklarn
kesiim alan zerinde gelimitir. Stratejik zihniyetin derin kv
rmlarnda bu tecrbe birikiminin izlerini barndran d politika
yapmcs siyas elit, refleksif savunma drts ile reel gce oran
tl bir d politika pozisyonu arayna ynelmitir. Bu yllarda s-
lam Dnyas tarihinin en bunalml dneminde bulunmakta ve
her alanda cidd bir lek klmesi srecini yaamakta idi. Trk
Dnyas ise Bolevik Devriminden sonra tamamyla esaret altna
dm bulunuyordu. Bylece Osmanl Devletinin dayand s
tanbul merkezli ve Anadolu-Balkan eksenli siyas g havzasnn
uluslararas hinterland oluturma iddiasnn iki nemli zemini
olarak grlen slamclk ve Trklk reel anlamda nemini kay
betmi grnyordu. Bu durum yeni ynetimi uluslararas sistem
asndan kabul edilebilir bir deklarasyona evketti. Yeni devletin
btn uluslararas mesuliyet ve iddialardan soyutlandn ilan
eden bu deklarasyon iki temel unsuru ihtiva ediyordu: (i.) Ulus
lararas alanda iddial bir konum yerine Misak- Milli snrlarn ve
ulus-devleti mdafaa stratejisi, (ii) yeni Trk devletinin ykselen
Bat eksenine alternatif ya da muhalif deil, bu eksenin bir para
s olmas.
Atatrkn "Yurtta Sulh, Cihanda Sulh" ilkesinde ifadesini bulan
bu yeni yaklam, ban-ekseli idealist bir uluslararas ilikiler iz
gisini gsterme yannda smrgeciliin zirveye ulat uluslarara
s konjonktr goznne alan ve bu erevede smrgeci siste-
mik glerle atmaktan kaman realist bir d politika tavrn
ne karmaktayd. Bylece, yaklak iki yz yldr bir ok Bat l
kesi karsnda ayn anda srdrlen anti-smrgeci direniin Os
manlI Devleti'nin zerindeki zc etkisinden kanlmaya ve
Osmanl Devleti'nin bakiyesi topraklar zerinde yeni bir uluslara
ras konum belirlenmeye allyordu. Yine de zellikle Atatrk
dneminde Rusya, ran ve Afganistan gibi Avrasya gleri ile geli
tirilen ilikiler douya doru derinliine uzanan ksmen bamsz
Stratejik Derinlik
bir alternatif hinteiand oluturma abas olarak grlebilir. Bu
politika Bat lkeleri ile asrlar boyu sren atmann izlerini ta
makla birlikte risk ieren iddial bir sylem barndrmamaktadr.
Bu deklarasyona uyumlu olarak Osmanl Devletinin siyas ide
alleri ve kurumlan konusunda redd-i mirasta bulunan Cumhuri
yet ynetimi bu uluslararas konuma uygun yeni bir siyas kltr
oluumuna yneldi. siyas btnln ve snrlarn muhafaza
snn ykselen hakim Bat eksenini rahatsz eden siyas kimlik ve
kurumlan tasfiyeden getiini dnen siyas elit geni apl re
formlara giriti. Bylece Trkiye uluslararas konum itibaryla cid
di ve radikal bir karar alarak kendine zg bir medeniyet havzas
nn zayf bir merkezi olmaktansa hakim Bat medeniyet havzas
nn gvenlik emsiyesi altna giren bir blgesel g olmay tercih
etti. Bu durum toplumun siyas ideallerini, tavrm, kltr ve ku-
rumlanm derinden etkiledi.
Trkiye Cumhuriyetini Osmanl bakiyesi topraklarn btnl
iinde tarih sahnesine karan Lozan Anlamas i ve d siya
sette farkllaan bir kimlik ngryordu. D siyasette Osmanl
Devleti ile batl smrge imparatorluklar arasndaki elikileri
artrarak devleti zle gtrd dnlen slam kimlii ve
politikalar terkedilirken, i politikada yeni devlette aznlk stats
sadece gayrimslimlere verilerek devletin ounlua dayal kuru
cu unsurlar din-eksenli slam kimlii ile tanmlanyordu. Gmen
mbadeleleri ile netleen bu tablo neticesinde hilafet kurumunu
barndrmakla birlikte okdinli ve okuluslu bir yapya sahip olan
Osmanl Devleti tarih sahnesinden ekilirken, hilafet kurumunun
ilgas ile uluslararas din sembollerden ve sorumluluklardan arn
drlm olmakla birlikte ezici bir ounlukla tek dinli bir topluma
dayanan Trkiye Cumhuriyeti tarih sahnesine kyordu.
Bu erevede, Osmanl Devletinin Anadoluya ekilme sreci
iinde kendi kaderini devletin merkez gcne balayan deiik
etnik kkenli Mslman gruplar Balkanlar ve Kafkaslardan Ana
doluya girerken, I. Dnya Savandaki i gerilimler ve Lozan da
veriien aznlk stats ile devletle yabanclama sreci tamamla
nan gayrimslim unsurlar Anadoluyu terkediyordu. Bundan son
ra, Trkiye snrlar iinde kalan ortak-dinli farkl etnik gruplar
arasndaki sosyal entegrasyon ortak din bilinci ile, yurttalk kim
lii ise ortak eitim yoluyla salanmaya alld.
II. Dnya Sava sonrasnda uluslararas ilikilerde ortaya kan
yeni dengeler ve bu dengelerin ynlendirdii yeni sistemik unsur
lar Trkiye asndan Krm Sava parametrelerinin geri dn
anlamna gelmekteydi. Ykselen eksen ile ibirlii yaplarak yakn
tehdidin dengelenmesi politikas Trkiyeyi Atlantik ekseninin g
venlik rgt NATO ile btnleerek Sovyet tehdidini bertaraf et
meye evketti. Yine uluslararas sistem iinde kendine zg bir ko
num elde etmekten ok, snrlar koruma drts ile ortaya kan
bu politika Souk Sava dnemi Trk d politikasnn temel ilkesi
oldu. Trkiye Sovyet tehdidinden kaynaklanan jeopolitik zorunlu
luklarla girdii bu gvenlik emsiyesi altnda bulunmann bedeli
ni kimi zaman kendi tabi etkinlik alann ve dier alternatif g
merkezlerini ihmal etmek suretiyle deyegeldi.
Trkiye bu dnemde stratejik tercihini ykselen eksenin bl
gesel lekli evre lkesi olmak dorultusunda kullanmtr. Souk
Sava parametreleri iinde kanlmaz grlen bu tercihin statik
bir veri olarak alglanmaya balanmas bu eksen dnda kalan l
kelere ve blgelere ynelik d politika oluumunu olumsuz ynde
etkilemitir. Milletlerin smrgecilik karsndaki bamszlk m
cadelelerine stiklal Sava ile nclk eden Trkiye, smrge dev
rimler! ile bir ok lkenin bamszlklarm kazand bu yeni kon
jonktrde statik jeopolitik saiklerle srdrd tek-eksenli politi
ka yznden hem kendi etkinlik alann oluturma ansm yitir
mi, hem de o dnemde smrge devrimlerinin oluturduu ge
nel evrensel temayle aykr davranmtr. Bu durum Trkiye ile
Bat ittifak dnda kalan lkeler arasnda daha sonraki dnemle
ri de etkileyen psikolojik engeller oluturmutur. Trkiye'nin So
uk Sava sonras dnemin dinamik artlarnda Asya, Afrika ve La
tin Amerika gibi blgelere alma konusunda karlat glkler
bu dnemin olumsuz etkileri olarak grlebilir.
Souk Sava sresince ift kutuplu sistemin getirdii stratejik
ve taktik parametrelere sk skya bal kalnmas alternatif strate
jilerin ve buna bal taktik manevra alanlarnn gelitirilmesini
olumsuz ynde etkilemitir. Bu dnemde dk profile dayal po-
1 t l / ' S 1 o r r- a / * * ^ ^ - 1------^ --------- - 1 * 11
Stratejik Derinlik
yen ikinci lek klmesi ise Tk d politikasnn Yunanistan ile
olan problemlere endeksienmi olmasndan kaynaklanmtr.
B ylece Trk d politikas uzunca bir sre iki nemli paramet
reye baml kalmtr: Sovyet tehdidine kar Bat gvenlik emsi
yesi iinde yer alma ve bu gvenlik emsiyesi iindeki diplomatik
alan yine ayn gvenlik emsiyesindeki Yunanistan ile olan prob
lemlere endeksleme. Son derece nemli bir stratejik karar olan Av
rupa Topluluuna mracaat bile Yunanistan ile yaanan blok-ii
mcadelede geri kalmama kaygsnn rn olmutur.
Bu iki boyutlu yaklam nce J ohnson Mektubu, sonra da Kb
rs bunalm ile ciddi bir yara almtr. Johnson Mektubu Yunanis
tan ile yaanan bunalmlarn blok-ii bunalmlara dnebildiim
ve bu konuda Trkiyenin tek ynl d politika pozisyonunun k
rlganlm ortaya koyarken, Kbrs bunalm Sovyet tehdidi dn
da kalan alanlardaki ulusal stratejik karlarn tanmlanmas ve
korunmasndaki ncelikler problemini gndeme getirmitir.
J ohnson Mektubu Trkiyeyi bata SSCB olmak zere Dou Bloku
lkeleriyle ilikilerini ekonomi arlkl olmak zere tekrar gzden
geirmeye sevketmitir. Kbrs bunalmnda zellikle BM platfor
munda yaanan yalnzlk ise smrge devrimleri ile ortaya kan
yeni aktrlerin ihmal edilmesinin faturasn gzler nne sermi
tir. Bylece bata K olmak zere ift kutuplu yapnn dorudan
etki alan dnda kalan blgeler ve lkelere alma gereklilii g
rlmeye balanmtr.
Trkiyenin Souk Sava sresince egemen olan statik para
metrelere ve dk profile uyarlanm d politika gelenei bug
n de etkileyen nemli sonular ortaya koymutur. Hereyden n
ce Trkiye bu ksa dnemli parametreler iinde ellili yllarda yaa
nan smrge devrimlerinde olduu gibi zellikle yetmili yllarn
ikinci yarsndan itibaren ortaya kmaya balayan g merkezi
kaymalarn da ge farketmi ve bu yeni g merkezleri ile olan
ilikilerini salam bir zemin iinde oluturmakta gecikmitir. Tr
kiye hl Asya-ii dengelerdeki deiimi ve Dou Asya ve Pasifik
dorultusundaki g merkezi oluumunu yeterince deerlendire-
bilmi deildir.
Kresel anlamdaki bu yeni oluumlar vaktinde deerlendire
meyen Trkiye kendi blgesinde de cidd politika yanllan yap
Tarih Miras ve Trkiye'nin Uluslararas Konumu
mtr. Uzun sre Ortadou ile ilgMi meselelere kaytsz kalan Tr
kiye bir taraftan blgenin jeokltrel zeminine yabanclam, di
er taraftan blgenin zengin jeoekonomikyaps zerinde yeterin
ce etkili olamamtr. Trk ekonomisinin yetmili yllarn sonunda
yaad ve hl zerinden atamad yksek enflasyonlu ekono
mik krizin younlamasnda bu kaynaklara kaytsz kalmann
nemli bir etkisi olmutur. Bat Bloku namna ve tarih birikiminin
aksine Ortadou ile yabanclaan Trkiye petrol krizinden en faz
la etkilenen lkelerin banda gelmitir. Bat lkeleri Ortadou ile
olan ilikilerini karlkl bamllk ilikisi ile gelitirmek suretiyle
petrol krizini aarken, Trkiye blge lkesi olmann risklerini st
lenen, menfaatlerini gz ard eden bir statkoculua mahkum ol
mutur. Seksenli yllarda takip edilen politikalarla almaya al
lan bu zaaf doksanl yllarda yeni ve daha kesif bir blgesel yaban
clama problemini beraberinde getirmitir.
Trkiye Souk Sava dnemi boyunca uluslararas konumdan
ok, snrlar boyu bir gvenlik anlayna dayal d politika ve as
ker stratejiler oluturmu ve uluslararas konumu bu gvenlik
anlaynn dar kapsam iinde yorumlamaya almtr. Mesela
Bosna bunalm esnasnda ortaya kan Trk uak filosunun ik
mal ve kapasite asndan Balkanlarda bile operasyon yapamaya
ca gerei kresel ve blgesel konumu ihmal eden ve sadece s
nrlar boyu gvenlik anlayn benimseyen yaklamn bir rn
dr. Tipik bir lek klmesinin sonucu olan bu durum tarih bi
rikimin uluslararas konumu glendirici imkanlarn reddeden,
maliyet ve risklerini ise stlenen bir d politika anlay ile btn
lk arzetnektedir.
Souk Sava sonras dnem dinamik erevede mthi bir l
ek bymesini beraberinde getirmitir. Trkiye psikolojik ve stra
tejik adan hazrlksz bir ekilde kendisini kresel ve blgesel l
ek bymesinin iinde buluvermitir. Bir anda Bosna ve Azer
baycan gibi snr-tesi blgelerde ciddi d politika ve gvenlik
problemleriyle kar karya kalan Trkiye'nin bu anlamda brakn
lojistik ve taktik hazrl gerekli psikolojik altyap ve bilgi birikimi
itibaryla bile yetersiz olduu gerei ile kar karya kalnmtr.
Bu durum Trkiyenin uluslararas konumunu yeniden belirlemek
Stratejik Derinlik
stratejik parametrelerini yeniden ayarlamak zorunda oiduu ger
eini ortaya koymaktadr.
II. Souk Sava Sonras Dnem ve
Uluslararas Konumun D Parametreleri
Souk Sava dneminde uluslararas sistemin temel zellii
olan iki'kutuplu yapnn dalmas ile birlikte uluslararas konu
mu belirleyen siyas, ekonomik ve gvenlikle ilgili d parametre
ler nemli deiiklikler geirmi bulunmaktadr. Uluslararas sis
tem ve hukukta ortaya kan ve kresel g merkezleri arasndaki
kuvvet kaymalarm aksettiren yeni unsurlar Trkiyenin konumu
nu yeniden yorumlamak zorunluluu douran yeni bir uluslarara
s siyas konjonktr ortaya karmtr.
Devletler uluslararas sistem iindeki konumlan tibariyle stra
tejik ve taktik manevra kabiliyetlerine gre drt farkl kategoriye
ayrlabilir: Sper devletler, byk devletler, blgesel gler ve k
k devletler. Uluslararas sistem iinde gerek ok ynl gerekse
ikili ilikilerdeki karlkl belirleyicilik bu ema iindeki konumla
dorudan ilgilidir. Sper glerin stratejik planlamalar ve bunun
taktik yansmalar ancak baka bir sper gcn parametreleri ile
snrlanabilir. Buna mukabil byk devletler stratejik planlamala
rnda dahi sper glerin taktik admlarn gzetmek zorundadr
lar. Blgesel gler ise stratejik ve taktik hesaplarnda bir yandan
sper glerin, dier yandan byk devletlerin parametrelerini
gznnde tutmakszm politika oluturamazlar. Dolaysyla bu e
mada alt kademelere doru gittike stratejik planlamalardaki be
lirleyicilik gc ve taktik admlardaki esneklik kabiliyeti azalmak
tadr. Kk devletlerin ya da blgesel glerin taktik esneklikleri
sper glerin ve byk devletlerin stratejik planlamalarnn at
t dar alanlarda sz konusu olabilmektedir. Bu atma alanlarn
dinamik bir diplomasi ile deerlendirebilen blgesel gler hem
taktik esneklik alanlarn geniletme ans elde edebilmekte, hem
de uzun dnemde byk devletler diplomasisinin bir unsuru olma
yollarn aabilmektedirler. Bu tr bir hedefe ynelen blgesel g
lerin dinamik ve esnek bir diplomasi yannda salam ve zengin bir
| hinterlanda sahip olmas kanlmaz bir zorunluluktur. ^__
Bu ema zellikle iki-kutuplu uluslararas iliki modelinin ha
kim olduu II. Dnya Sava sonrasnda belirgin bir ekilde ortaya
kmtr. ABD ve SSCB iki sper g olarak bir yandan taktik es
neklik alanlarn kar tarafn stratejik planlamasn bozma ynn
de ayarlarken, dier yandan hinterlandlarm geniletme abas
iine girmilerdir. Byk gler olarak addedilen ngiltere, Fransa,
Almanya, in, Japonya gibi lkeler ise d politikalarn temel
parametre etrafnda snrlamlardr: (i) Kendilerince daha az teh
likeli sper gcn stratejik planlamasna uyumlu admlar atarak
gvenliklerini salama almak; (ii) ittifaklar yoluyla sper gler
karsndaki konumlarn glendirmek (Avrupa Topluluu buna
bir rnektir); (iii) blgesel glerle sper gleri rahatsz etmeye
cek taktik ittifaklar kurmak suretiyle etki alanlarn genileterek
uluslararas sistemdeki kkl bir deiiklik esnasnda avantajl bir
konuma sahip olmak.
Trkiye, Hindistan, Brezilya, Msr, Arjantin, Irak gibi blgesel
gler ise blgesel etki alanlarn d politikalarn bir sper gcn
konjonktrel politikalarna baml klmak zorunda kalmlardr.
Bu blgesel etki alannn sper gcn politikalarna uyumlu ola
mad dnemlerde ise sistem tarafndan cezalandrlma tehdidi
ile karlalmtr ki Kbrs konusunda uygulanan ambargo, Falk-
land Sava ve Krfez karmas bunun tipik rnekleridir.
Uluslararas hukuk ve bu hukukun ngrd organlar Souk
Sava dnemi boyunca bu hiyerarik emadaki g dalmn ak
settirmi Ierdir. BM nn yaps ve kararlan bu durumun en arpc
misalidir. Bu uluslararas erevede Trkiye gibi blgesel gler
belirlenen bir konjonktrn iinde ve ksa dnemde deimeyen
faktrlerle konum belirleme durumundaydlar. Uluslararas sis
temdeki istikrarl hiyerari lkenin siyas, ekonomik ve gvenlik
parametrelerini ok daha statik bir tarzda kurgulandrmay yeterli
klyordu. NATO ve ikili anlamalar ile gvenlik ve diplomasi para
metreleri, AT ile d ekonomik ilikilerin temel yneli izgisi orta
ya konmu oluyordu. Bu kurgu Trk d politika yapmclarm
uzun dnemli bamsz stratejiler oluturmaktansa sper ve b
yk glerin oluturmu olduu stratejik erevenin iinde genel
likle ksa, nadiren orta dnemli taktik planlar uygulama tercihine
yneltmitir.
Sovyetler Birliinin dalmas ve Sosyalist Blokun k bu
emada radikal bir deiiklie de yol amtr. Cari sistemin dal
mas hem politik istikrarszl hem de sistemin belirsizliinden
kaynaklanan teorik ve pratik tutarszlklar beraberinde getirmi
tir. Bu belirsizlik dnemi yeni bir sistemin oluturulmas esnasn
da avantajl bir konum kazanarak bir st kademeye sramak iste
yen devletlere nemli bir hareket sahas kazandrmtr.
ncelikle uluslararas ekonomi-poiitikte ortaya kan yeni g
merkezleri uluslararas sistemin Souk Sava dnemindeki ileyi
inin ngrd sper g-byk g ayrmn temelinden sars
mtr. Seksenli yllarn sonunda ekonomik olarak ken SSCB'nin
uluslararas ekonomi-politiin en nemli g merkezleri halinde
ykselen Almanya ve Japonya ile mukayese edildiinde sper g
konumunu srdrmesi zaten mmkn deildi. Sistemin ngr
d hiyerari ile reel ekonomi-politik hiyerari arasndaki tutar
szlk Souk Sava dengelerini ortadan kaldran temel faktr ol
mutur. Bu yeni dengesiz durum sistemik gler arasndaki reka
beti hzlandrarak statik bir hiyerarik emadan dinamik bir yeni
hiyerari oluturma abasna gei dnemini balatmtr.
Bu gei dneminin ilk safhasnda tek sper g olarak kalan
ABDnin nderliinde yeni bir dnya dzeni kurulaca fikri, Kr
fez ve Somali karmas gibi uluslararas operasyonlara meruiyet
kazandran bir retorik olmaktan teye geememi ve uluslararas
ekonomi-poiitikte ortaya kan gler dengesi kendi kurallarm
dikte ettirmitir. Berlin Duvar'nin yklmasndan bu yana yaanan
tecrbeler, zellikle Bosna bunalm, bir taraftan uluslararas siste
min prensip ve mekanizma dzeyindeki tkankln, dier taraf
tan evrensel demokratik deerler mefhumunun reelpolitik den
geler karsndaki etkisizliini ortaya koymu bulunmaktadr.
Bu donem iinde zellikle stratejik nemi byk jeopolitik ve
jeoekonomik kuaklar zerinde yaanan youn scak atmalar
ve diplomatik gerginlikler, iki-kutuplu uluslararas sistemden
gler dengesi yaplanmasna geiin iaretleri olarak kabul edi
lebilir. Bu erevede Souk Sava sonras dnemde tek sper g
olarak kalan ABDnin, 19. yzyldaki gler dengesinde Ingilte-
^renin oynad role benzer bir ekilde, gelimekte olan yeni g
I stratejik Porinlik
Tarih; Mi-as ve Trkiye'nin Uluslararas Konumu
ler dengesi sisteminin dengeleyici garantr roln stlenmesi
muhtemeldir.
19. Yzyida tipik uygulamasn grdmz gler dengesinin
bugnk farkll, bu yapnn, kolektif gvenlik sistemi ile birlikte
ortaya km olmasdr. BM'nin kolektif gvenlik sisteminin ana
unsuru olarak bu gei srecindeki rol, uzun vadeli sistem aray
lar zerinde nemli lde etkili olacaktr. Demokratikleme slo
ganlarnn aksine gittike tekelleme temayl gsteren uluslara
ras ilikilerdeki karar verme mekanizmasnn ciddi bir yenilen
meye girememesi halinde gler dengesinin nemli unsurlar ile
kolektif gvenlik sisteminin karar verici unsurlar arasndaki eli
kiler daha geni boyutlu atmalar kanlmaz olarak beraberin
de getirecektir.
Uluslararas sistem deiikliklerinin gndeme geldii doksanl
yllarn balarnda bu tartmann odak noktasn BM Gvenlik
Konseyi'nin alaca yeni ekil oluturmutur. BM nin yapsnda
szkonusu olacak deiikliklerin btn lkeleri ilgilendirecek kap
saml bir tartmaya yol aacak olmas ve bunun ortaya karabile
cei skntlar daha nce BM Gvenlik Konseyinin ilgi alanna gi
ren konularn reel ekonomi-politik dengeleri daha dorudan yan
stan G-8e kaydrlmas sonucunu dourmutur. Son yllarda b
yk gleri dorudan ilgilendiren Kosova benzeri nemli uluslara
ras meselelerin G-8 platformuna tanmas ve niha kararlarn bu
platformda alnm olmas dikkat ekicidir. Bunda bu tr uluslara
ras meselelere dorudan mdahil bulunan Almanyann BM G
venlik Konseyinde bulunmamas ve G-8'in bu tr operasyonlarn
finansmannda daha etkin olabilecek lkeleri bnyesinde barn
drmas nemli rol oynamaktadr. Uluslararas ekonomi-politiin
belirleyici st kurumu olan G-8 sistemi ile uluslararas siyas iliki
lerin teorik belirleyici st kurumu olan BM Gvenlik Konseyi ara
sndaki yap elikisi srdke uluslararas sistemin istikrara ka
vumas ok gtr.
Kuzey Amerika, Avrupa ve Pasifik merkezli yeni ekonomi-poli-
tik g alanlarnn etkin bir tarzda ortaya k bu etki alanlar et
rafnda yeni ktasal stratejilerin gelitirilmesi sonucunu dour
mutur. Atlantik-merkezli statkonun hakimiyetinin ciddi bir sar-
cnt crp/'>irmplrfp nlHant farkpHpn ARD hir taraftan NAFTA VI
Stratejik Derinlik
glendirmeye, dier taraftan Asyamerika ideali ile Pasifikte yo
unlaan ekonomik potansiyeli kullanmaya gayret etmektedir.2
Almanya ise Almanya Birlii-Avrupa Birlii-Avrasya kresel strate
jisi arasndaki balan salamlatrmaya aba sarfetmektedir.3
te yandan Amerika ve Avrupa ekonomileri iindeki etki gc
n artrarak kreselleen ekonomik yaplardan en etkin bir tarzda
istifade etmeyi baaran Japonya ve demografik faktr siyas istik
rar ve ekonomik kalknma ile btnletirerek yeni yzyla bir s
per g olarak girme hazrlnda olan in Bat-d unsurlar ola
rak gittike artan bir arlk kazanmaktadrlar. Sovyet mparatorlu-
u'nun sper g olmasndan kaynaklanan zel konumunu mu
hafaza etmeye gayret eden Rusya ise Avrasyann gei yollar ze
rindeki geleneksel hakimiyetini srdrme ve orta dnemde kre
sel bir stratejiye temel olarak kullanma abas iindedir. Btn bu
yeni unsurlar hem uluslararas ekonomi-politik etki alanlar ara
sndaki rekabeti hzlandrm, hem de bu etki alanlarnn g mer
kezleri ile evre unsurlar arasndaki elikileri artrmtr.
Gler dengesinin en dinamik zellii bu yap iinde pren-
sip/ ideoloji-baml olmaktan ok mesele-baml ve diplomatik
manevralara ak ksa dnemli ittifaklarn oluabmesidir. Taktik
alanda geni apl bir esneklie zemin hazrlayan bu durum kimi
zaman da bu esneklikten kaynaklanan belirsizliklerin kayna ol
maktadr. Bu elikiler ve belirsizlikler de kendisini en ok Trki
ye'nin de iinde bulunduu stratejik kuak zerinde hissettirmek
tedir. D politika oluumlarn sadece uluslararas sistem iindeki
aktrlerin deien konumlarna balayan ve uzun-dnemli/ ok-
alternatifli g stratejileri yerine tanmlanma ve uygulanma alan
lar baka glerce belirlenen kavramlara gre ynlendiren devlet
lerin yeni artlara intibak son derece g olmaktadr. Trkiye an
cak ve ancak zengin tarih birikimini, jeopolitik ve jeoekonomik
imkanlarm etkin ve tutarl bir i siyas yenilenme ile birletirebil-
a
2 ABDnin Pasifik ve Asyamerika politikalar iin bkz. Ahmet Davutolu, 'Asiamei-
ca, zlenim, 1994: 2/13, s. 14-16.
3 Almanya'nn Souk Sava sonras dnemdeki d politika stratejisi ve bu balant
larn nemi iin bkz. Ahmet Davutolu, "Zihniyet-Strateji likisi ve Tarih Srek
lilik: Souk Sava Sonras Dnemde Alman Stratejisi", Trk-Al man likileri (der.
Erhan Yarar), Ankara, 1999, s. 141-201.
dii takdirde gelecek yzylda uluslararas konumunu glendir
me ve kendi etki alanm oluturma imkanna sahip olabilir.
III. Siyas Kltr ve Uluslararas Konumun Parametreleri
Trkiye, Souk Sava sonras dnemde siyas kimlik, kltr, ku
rumsallama ve meruiyet konularnda youn bir tartma ve i
muhasebe sreci ile kar karya kalmtr. Kltrel/ etnik kimlik
lerden anayasal vatandalk kimliine, parlamenter sistemden ya-
r-bakanlk ve bakanlk sistemine, nite* devlet yapsndan fede
ralizme kadar uzanan bu tartmalar Trkiye ile ilgili son derece
kaotik bir grntnn ortaya kmasna yol amtr.
Bu tr kaotik grntler uzun dnemli ciddi dnmler yaa
yan toplumlarn ksa dnemli siyas ini klarnda kendini gs
terir. Trkiye'de gittike daha karmak zellikler tayan siyas
kltrn kendine has zellikleri de bu dnmleri ortaya karan
gerilim alan iinde anlam kazanmaktadr. Bu kaotik grntnn
alarak d politika oluumunu da olumlu ynde etkileyen salk
l bir siyas kltrn oluturulmas hereyden nce Trkiyenin si
yas kltr altyapsnn kendine zg niteliinin anlalabilmesi ile
mmkn olabilir. Bu niteliin evrensel temayl ve deerlerle
uyumlu bir parametre haline dnmesi, siyas yaplanma le
d politika oluumu arasndaki elikilerin de azaltlmas asn
dan zel bir nem tamaktadr.
. Tarih Miras ve Siyas Kltr Altyaps
Bu erevede sorulmas gereken temel soru Trkiye'nin siyas
kltrn dier toplumlardan farkllatran temel unsur ve bu un
surun uluslararas konumu etkileyen zellii nedir? sorusudur.
Bu soruya vereceimiz cevap hem gemi birikimimizi daha an
laml bir ereveye oturtmamz, hem cari siyas kltr ve sistem
problemlerimizi daha salkl bir zeminde tartmamz, hem de
gelecekle ilgili projeksiyonlar daha uzun dnemli perspektiflerde
deerlendirmemizi salayacaktr.
Bu kaotik tabloyu ortaya koyan siyas kltr Trkiyeyi siyas
sistem farkllamalar gsteren btn lke gamlarndan av ran
zgn bir nitelik arzetnektedir. Trkiye'de siyas kltr, tad
dinamik karakterle Bat Avrupa ve Amerika toplamlarnn siyas
kltrlerinden nemli lde aynlmaktadrr. Hakim medeniyetin
siyas birimlerim oluturan bu lkeler daha az eitli ve daha is
tikrarl siyas kltrlere sahiptir. Ksa dnemde kesin bir avantaj
gibi grlen bu olgu uzun dnemde bu toplumlarn karlaacak
lar bunalm dnemlerindeki alternatif araylarn daraltabilir.
Bat lkeleri ile Trkiye arasnda siyas kltr dinamizmi ve istik
rar asndan ortaya kan bu fark 16. yzylda ktada daha is
tikrarl bir siyas yap kuran Osmanl ile ayn yzyllarda i sava
larn gerdii dinamik Avrupa toplumlar arasndaki farklla ben
zemektedir.
Trkiyede Souk Sava sonras dnemde hzl bir ivme kaza
nan siyas kltr dnm ve dinamizmi kendi blgemizdeki
Ortadou lkelerinden de farkldr. Kabile kltrn yanstan
kralbk rejimleri ile totaliter diktatrlkler arasnda skm bulu
nan Ortadou siyas kltr gerek siyas meruiyet anlay gerek
se siyas kurumlarm gelitirdikleri otoriter dikey iletiim tr do
laysyla ciddi farkllklar arzetmektedir. Bu nedenledir ki bizatihi
seimler bile Trkiye'de Msr ya da rak'takiden ok daha farkl
bir anlam tamaktadr.
Trkiyedeki bu dinamik durum, sistem deiikliinin getirdii
karmaadan kaynaklanan baka tr bir dinamizmi yaamakta
olan Dou Avrupa ve Orta Asya lkelerinden de ayrlmaktadr. Bu
ikelerdekinin aksine Trkiye'deki dinamizm sadece elit-ii siyas
mcadelelerden deil, toplum iine yaydan daha kesif bir dn
mden kaynaklanmaktadr.
Batlilama tecrbesine Trkiye ie hemen hemen ayn dnem
de balayan Japonya'da da siyas kltr oluumu bylesi bir dina
mizm ve gerilim dourmarmtr. Daha otoriter yaplar altnda eko
nomik kalknma gerekletirmek isteyen in ve dier Dou Asya
lkelerinde de kendine has dengeler olumu ve bu adan Trki-
yeden daha kontroll bir siyas kltr yaplanmas gereklemi
tir. Trkiye, siyas kltrn dayand birikim itibaryla da herhan
gi bir Latin Amerika veya Afrika lkesi de deildir.
O zaman Trkiye'yi bu farkl eksene oturtan ve zgn bir siya
s kltr dinamizmi douran temel fark nereden kaynaklanmakta
dr? Bu temel fark Trkiye'nin zaman ve mekanla ilgili iki sabit de
ikeninde, yani tarihinde ve corafyasnda aramak gerekmekte
dir. Bu iki sabit deikenin siyas yap zerindeki etkileri ve ulusla
raras ilikiler iinde kazandklar yeni anlamlar, bu deikenlerin
psikolojik ve sosyolojik faktrleri de devreye sokan bir dinamizme
kaynaklk etmesini salamaktadr.
Trkiye'deki siyas kltr dier toplumlardan farkl klan en
nemli tarih faktr, bu lkenin gemite dnya anaktasnm ana
kavak noktalarm da iinde barndran, zgn ve uzun mrl si
yas dzen kuran bir medeniyetin merkezi olmasdr. Bu siyas
merkezin kar medeniyet ile girdii cephe ilikisini zamanla kay
betmesinin siyas yap zerinde yapt zc etki, toplumumu-
zun siyas kltrn dokuyan sosyo-psikolojik altyapy etkilemi
tir. Tanzimat ile balayan bir sre iinde siyas eliti kar mede
niyetin normlar dorultusunda yeni bir siyas yap kurma abas
Osmanl corafyasndaki toplumlar tmyle sarsan bir etki uyan
drmtr. Bu srecin ortaya koyduu radikal medeniyet dn
mne ynelik sylem iki nemli sonu dourmutur.
Birincisi, hiyerarik bir tarzda merkezden evreye yaylan yeni
siyas kltr oluturma basksnn siyas kimlik, siyas kltr ve ku
rululardaki tarih sreklilik unsurlarn radikal bir krlma ile kar
karya brakmasdr. Siyas sisteme ideolojik temel salayan bu
radikal tarih krlma ile toplumda etkisini srdren ve gemi ha
kimiyet dnemlerinden esinlenen tarih sreklilik unsurlar ara
sndaki gerilim Trk siyas kltrn dier toplumlardan ayran
temel unsurdur.
Baka hi bir toplumda siyas sistemin ynlendirdii tarih k
rlma ile toplum iinde etkisini srdren ve kltr altyapsndaki
sreklilii salayan kimlik ve kurumlar arasnda bylesi bir gerilim
yaanmamtr. Yaanan benzer baz gerilimler ise bir sonraki siya
s baarlarn salad yeni merkez konumu ile daha gl eksen
lere oturduklar iin toplum nezdinde yeni sisteme meruiyet sa
lamlardr. Mesela Fransz Devrimi ile eski rejim terkedilmi ve i
savaa giden bir atma alan domutur; ama Napolyonun yeni
Fransz deerlerini Avrupa'ya hakim klan baarlar Fransz toplu-
mundaki gerilimi dinamizme dntrmtr. Ayn ekilde Bole
vik Devrimi Rusvada hiiviV hr j -
sonras SSCBnin gsterdii performans ve sper devlet konumu
bu tarih krlmann siyas sistemi zc etkisini yaklak seksen
sene ertelemitir. Bat karsnda yenik den bir baka toplum
olan Japon toplumunda da yenik dmenin getirdii psikolojik ge
rilim yaanm, ama bu gerilim Osmanl-Trk siyas geleneinde
olduu gibi sreklilik unsurlarn yok eden bir tarih krlma sre
cini balatmamtr.4
Trkiye bu adan Bat medeniyeti ile girdii cephe ilikisini
kaybettikten sonra bu medeniyete iltihak etme iradesi gsteren, si
yas elitin elinde siyas sistemin dayand kimlik, kltr ve ku
rumlar asndan tam bir tarih krlma ve yeniden yzleme sre
ci yaayan yegne toplumdur. Bu tarih krlmann gerekli kld
fedakrlklara ramen devletler hiyerarisinde tarih birikimine
uygun onurlu bir yer edinememi ve iltihak ettirilmek istendii
medeniyet evresi tarafndan srekli dlanm olmak -ki bunun
son rnei ABnin 1997 Lksemburg Zirvesinde gzlenmi ve 1999
Helsinki Zirvesi ile telafi edilmeye allmtr- tarih sreklilik un
surlarn ayakta tutan gl psikolojik altyapnn devreye girmesi
sonucunu dourmutur. Gemite bir medeniyetin siyas merkezi
olmu olmann getirdii kendine gven duygusu iie bugnk dev
letler hiyerarisinde bulunulan konum arasndaki farkn yaratt
gerilim baka hi bir toplumda bu denli arpc bir psikolojik etki
uyandrmamtr.
kincisi, siyas sistemin dayand tarih krlma izgisi, toplu
mu Avrupaya entegre etmeye alrken, i halka olarak Ortado-
u-Balkanlar-Kafkaslardan oluan yakn jeokltrel evresi ile ya
banclamaya itmitir. Bu durum, Trkiye'nin jeokltrel evresi
ile tekrar entegre olmasn engelleyen ift kutuplu dnemde ciddi
4 9. Cumhurbakan Sleyman Demirel'in, Trk Tarih Kurumu'nun Osmanh Dev-

leinin 700. Kurulu Yldnm mnasebetiyle 4-8 Ekim 1999 tarihinde tertip et
tii Kurul uunun 700. Ylnda Osmanl Devleti balkl uluslararas kongrenin al
treninde yapt konuma bu sreklilik unsurlarnn yeniden deerlendirilmesi
asndan ilgin unsurlar ihtiva etmektedir. Cumhuriyetin ilk yllarnda Osman
l I ya ynelik olumsuz tavrn, yeni rejimin yerleebilmesi asndan bir zorunluluk
tan kaynaklandn, ancak bylesi bir zorunluluun szkonusu olmad
gnlnzde Osmanl mirasnn yeniden deerlendirilmesi gerektii fikrinin vur
guland bu konuma, Souk Sava sonras dnemin artlarnn tarih sreklilik
unsurlarnn d ilikilerdeki arln artrm olmas bakmndan i siyas kl
trn uluslararas konum ile ilgisini ak bir ekilde ortaya koymaktadr.
Straejik Derinlik
bir i bunalm yaratmamtr. Ama Sosyalist Blokun kmesi ile
birlikte uluslararas sistemin ift kutuplu yapsnn zlmesin
den sonra bu jeokltrel evre ile olan yaknlamann artm ol
mas, topluma tarih hakimiyet dnemlerinde siyas merkez rol
stlenmi olmann verdii psikolojiyi, kimlii ve siyas kltr ve
kurumlan tekrar hatrlatmtr.
Bylece sabit tarih ve corafi faktrler dinamik unsurlar olarak
harekete gemiler ve toplumsal kltr dokuyan tarih sreklilik
unsurlar ile siyas sistemin merkezindeki elitin srdrmeye al
t krlma izgisi arasndaki gerilimi artrmlardr. Bugn de Tr
kiyedeki siyas kltre bir laboratuar zenginlii kazandran temel
unsur, bu zengin tarih birikim ile Tanzimat'tan beri yaanan cid
di medeniyet hesaplamasnn getirdii ok ynl bileimdir.
Trkiyede yaanan en temel eliki bir medeniyet evresine si
yas merkez olmu bir toplumun tarih ve jeokltrel zelliklerinin
oluturduu siyas kltr birikimi ile siyas elit tarafndan baka
bir medeniyet evresine iltihak etme iradesi esas alnarak ekillen
mi siyas sistem arasndaki uyum problemidir ve bu durum he
men hemen sadece Trkiyeye has bir olgudur. Bu blmn giri
inde tarih mirasn ana unsurlarn belirlerken vurguladmz gi
bi, Trkiye ne tarih birikimi zayf bir smrge lkesi, ne de din-
ya-sisteminin siyas yaps oturmu bir merkez lkesidir. Souk
Sava sonras dnemde yaanan ve kimi zaman kaotik bir grn
t arzeden gelimeler, bu adan bakldnda, toplumun iinde
yaayageldii tarih sreklilik izgisi ile corafyasnn ivme kazan
drd sosyo-kltrel dinamizmin siyas sistem zerindeki artan
etkisini gzler nne sermitir.
2. Tarih Sreklilik ve Siyas Akmlar
Sosyo-kltrel dinamizmin siyas sistem ve yaplanma zerin
de artan etkisi Souk Sava sonras dnemde son derece hzl ve
ritmik srelerle ykselen ve den siyas akmlarn dayand
kltrel zeminlerde kendini gstermitir. Souk Sava sonras d
nemin dinamik artlarnda Trkiyenin i ve d siyas yaklamla
rnda ykselen akmlar ve bu akmlarn oluturduu sosyo-klt-
rel atmosfer bize tarih mirasn ana damarlarm yakalama ans
vermektedir.
Son o d yl iinde uluslararas konum ve i siyas kltr ilikisi
asndan yaadklarmz, Osmanl Devletinin en uzun yzyl ka-^
bul edilen 19. yzyldan 20. yzyla gei srecinde yaklak bir
asrda grlen akmlarn kk bir zeti niteliindedir. Bu ere
veden bakldnda dnemin siyas akmlarm ve bu akmlarn
uluslararas konum araylarn Tarz- Siyaset ile tanmlayan Yu
suf Akurann tasnifi yeni artlara da uyum salamaya alan
kendine zg nitelikleri ile tekrar gndeme gelmitir.
Osmanl Devletinin son yzylnda devreye giren Osmanlclk,
slamclk, Batclk ve Trklk hareketleri doksanl yllarda, ye
ni olmakla birlikte yakn tarih miras iinde sreklilik arzeden sy
lem ve tavrlarla tekrar gndeme gelmitir. zalm dillendirmeye
alt yeni-Osmanlc izgi, Refah Partisi ile siyas platforma ta
man slm sylem, 28 ubat Sreci ile radikal bir programa d
nen Batclk ve PKK terrne ynelik tepkilerle ivme kazanan
ve bu ivmeyi 18 Nisan 1999 seim sonularna da yanstan Trk
lk akmlar yakn tarihimizin ana akmlarnn izgilerini bnyele
rinde barndrmaktadr. Son on yl iinde seimlerle ortaya kan
tablolar ve seim mekanizmas dnda devreye giren fiil g un
surlar bu ksa zaman dilimi iinde hem ana dnce ve siyaset
damarlarnn, hem de Trkiyenin temel bunalm alanlarnn teba
rz etmesi sonucunu dourmu bulunmaktadr.
Osmanl dnemindeki ilk rneklerine gre gerek tadklar
zellikler gerekse ykseldikleri dnemler itibaryla ayrtmlabil-
m es i daha g olan bu akmlarn Trkiyenin uluslararas konumu
ile i siyas kltr arasnda kurduklar balantlar ayn zamanda
Trkiye'nin uzun dnemli eksen araylarm da yanstan bir tablo
oluturmaktadr. Bu adan bakldnda gerek seimlerle ortaya
kan sosyo-politik tablo gerekse seimler dnda gelien elit-ii
dalgalanmalar net bir zm tablosu oluturmaktan ok, uzun
dnemli damarlarn tepkilerini yanstmaktadr. Zihinlerin kark
l biraz da Trkiyenin stratejik kimlik ve zihniyet anlamnda ye
ni bir eksen aray iinde olmasndandr. Trkiye belki de tarihi
nin en ciddi yzleme ve yeniden yorumlama srecinden gemek
tedir. imdi ksaca bu siyas akmlarn geen yzylda ortaya k
larn ve Souk Sava dneminde yeniden gndeme gelilerini
mukayeseli bir ekilde ele almaya alalm.
Stratejik Derinlik
Tarih Miras vc Trkiyenin Uluslararas Konumu
a. Yeni-Osmanlclk
Fransz Devriminin oluturduu dinamik artlar iinde hem
Avrupa'y sarsan milliyetilik dalgasnn i btnl etkilemesini
nlemek, hem de 1815 Viyana Kongresi ile oluan yeni dzen iin
de yer alabilmek isteyen Osmani idarecileri, yeni uluslararas
konjonktr ile i siyas kltr arasnda bir denge oluturabilmek
amacyla Osmanlclk akmnn ynlendirdii reform hareketleri
ne girimilerdir. Osmanlclk ierde yeni bir kimlik ve vatanda
lk tanm ile blnmeyi engellemeye alrken, darda da ykse
len deerlerle uyumlu bir politika gelitirmeye gayret etmitir.
Bu adan bakldnda Souk Sava sonras dnemin dinamik
artlarnda ortaya kan uluslararas konjonktre uyumlu bir poli
tika gelitirmeye alan zal'n yei-Osmanlclk etkisini barn
dran i ve d siyas sylemi bu yeni dnemin 1987-93 yllar ara
snda ne kan ve ykselen akm oldu. Tanzimat dnemi Os
manlclk akm e zal'n yaklam arasndaki ortak unsurlar u
ekilde zetlenebilir: (i) Devletin uluslararas konjonktre uyum
salayacak ekilde yeniden yaplandrlmas, (ii) her iki dnemde
de devletin btnln tehdit eder ekilde ykselen milliyeti
akmlarn tesirini de gzetecek ekilde yeni bir siyas kimlik ve
kltr oluturma abas; (i) bu yeni siyas kltr araynda bat
l deerlerle geleneksel deerler arasnda uyum kurmaya alan
eklektik bir tavrn benimsenmesidir ki, mesela Namk Kemal'in
Batmn parlamenter sistemini slm kavramlarla yeniden an
lamlandrma abasna benzer bir tutum zal'n Yeni Dnya D
zeni sylemi ile geleneksel deerler arasnda kurmaya alt ir
tibatta gzlenebilir; (iv] Tanzimat dneminde 1815'te Viyana Kon
gresi iie oluan Avrupa sistemine, Souk Sava sonras dnemde
de derinliine btnleme trendine giren AB sistemine entegre ol
ma abas; (v) Viyana Kongresinin getirdii gler dengesi siste
minde ykselen g olan ngiltere ile Souk Sava sonras dnem
de de tek sper g konumu kazanan ABD ile uyumlu stratejik
araylar iinde olunmas.
Bu erevede zal bir taraftan ierde II. Cumhuriyet sylemi
ile Souk Sava sonras dnemin artrd mikro-milliyeti atmos
ferin etkisini dengelemeye alrken, dier taraftan da yeni Avru-
r>3 i t p m i n p p n t p c r r a c / n n n v i l r c o i o n A m o r i l r a r t o ' i m i n p v m
Stratejik Derinlik
esas alan bir tavr gelitirmeye gayret etti. Osmanl Devletinin i
btnl n gl Bat lkeleri iie gelitirilen dostluklarla koru
maya alan Tanzimat paalarna benzer bir d politika slubu
benimseyen zal, i ve d konjonktr arasnda srekli bir uyom
buimaya alt.
zaln eklektizm ve pragmatizmi ne karan bu tavr ve sy
lemi, Trkiye'deki yerleik kalplar amaya alan aydnlar ve si
yas akmlar zerinde de etkili oldu. Bu yzdendir ki, birbirleriyle
eliik programlara sahip bir ok siyas parti 18 Nisan 1999 seim
lerinde zal mirasna sahip kma yar iine girdi.
b. Yeni Smrgecilik ve slamclk
19. Yzyln ikinci yarsnda ngiltere ve Fransa nclnde
trman gsteren ve uluslararas ilikilere damgasn vuran ikinci
smrgeci dalga Dou toplumlar ve slam Dnyas zerinde bir
ok etkisi yapmt. Bu durum, Tanzimat dneminde srdrd
Bat ile uyumlu politikalar gelitirme tavrna ramen, kendini sa
hip olduu kimlik ve kurumlar asndan Dou'nun Bat karsn
daki son diren noktas olarak gren Osmanl idarecilerini ve ay
dnlarn da derinden etkilemiti.
Bir taraftan darda ngilterenin Hindistan, Fransa'nn Ceza
yir ve Rusya'nn Kuzey Kafkasya ve Orta Asya'da srdrd s
mrgeci yaylma, dier taraftan ierde d lkelerce desteklenen
gayrimslim aznlklarn ayaklanmalar Osmanl idarecileri ve ay
dnlarm yeni araylara yneltti. 93 Harbinin ykmn yaayan
Sultan Abdlhamid ift ynl bir politika gelitirdi: btnl
garanti altna almak iin devlete sadk Mslman unsurlarn kim
lik duygularna dayal siyas meruiyetin pekitirilmesi ve slam
Dnyasnda srdrd smrgeci politikalarla Osmanl Devleti
iin bir denge unsuru olmaktan kp bir tehdit haline dnen n
giltere karsnda Avrupa-ii dengelere ayarl bir reel diplomasinin
devreye sokulmas.
Sultan Abdihamid'in slamclk politikas bu arayn dayan
d temel eksen oldu. Japonya'ya kadar uzanan kuak iinde Os
manlI'nn Douya almasna zemin hazrlayan ve ngiliz smr
ge sistemi ile rekabeti uluslararas hatlara tayarak Osmanl ze
rindeki basklarn azaltlmasn salayan slamclk politikas, ayn
Temanda bu smrgecilik dalgas iinde ver aimavan Almanva
destei ile reel-diplomatik bir denge oluturmaya yneldi. Bu yeni
arayn i siyas kltr zerindeki etkisi de, bu politikaya uyumlu
bir ekilde, devletin Mslman unsurlara dayal desteinin artrl-
nas eklinde tecelli etti. Bylece devlet iindeki Mslman un
surlar zellikle bu dnemde hzl bir ykseli gsteren okullama
ile sosyo-kltrel ve sosyo-politik alanda daha etkin bir hale geti
rilmeye alld. Bylece uluslararas glerin tahriki neticesinde
devlete yabanclaan gayrimslim unsurlar karsnda glendiril
meye allan Mslman unsurlar esas alan yeni bir stratejik
kimlik ve zihniyet oluturulmaya alld.
Souk Sava sonras dnemde Krfez Sava ve Bosna dram ile
uluslararas sistemden dlanan ve gerek Tarihin Sonu gerekse Me
deniyetler atmas tezlerinde yeni bir tehdit olarak takdim edilen
slam Dnyas, doksanl yllarn ilk yarsnda 19. yzyln ikinci ya
nsna benzer bir psikoloji ile kar karya kald.5 Yeni smrgeci
bir dalga ile tekrar hesaplamak zorunda kaldn hisseden slam
Dnyas ve Dou toplumlar zellikle Bosna'da sergilenen ifte
standart ile tam bir ok yaad. Bu dnemde ksa bir sre iinde
ortak bir kader ve kimlik bilinci ortaya kt. 19. Yzylda anti-s-
mrgeci mcadele ile bayraklaan eyh amil efsanesinin yerini
Dudayev ve Aliya efsaneleri ald. Douyu dlayan Bat karsnda
onurlu bir diren kimlii olumaya balad.
Bu gelimelerin merkezinde bulunan ve zellikle Balkanlar ve
Kafkaslarda ykselen tarih bilin ile dorudan temasa geen Tr
kiyede slm kimliin ve sylemin 1.993-1996 yllar arasnda siya
s platformda hzl bir ykselie gemesi bu uluslararas konjonk
tre uygun bir tarzda geliti. Gorajde'deki Srp katliam zerine bir
gece iinde sokaa dklen halk ortak bir kimlik ve kader bilinci
ile harekete gemiti. slm kimliin ykselii aym zamanda So
uk Sava sonras dnemde ivme kazanan ve d kaynaklarca da
desteklenen etnik milliyetik hareketlerine kar ortak din ba
ile mill btnlk arasnda bir ba kurulmasn da salamt. Re-
5 Bu gelimenin objektif bir tahlili iin bkz. Richard Faik, "False [Jniversalisn and
the Geopolitics of Exclusion, fhi rd World Quart.erly, 1997, c. 18, S. 1, s. 7-23. Bu
makalenin Trke versiyonu iin bkz. Richard Faik, "Sahte Evrensellik ve
Dlamann. Jeopolitii: tslar rnei, Dvn lm Aratrmalar, 1998/2, S. 5, s. 99-
116.
fahyol hkmetinin Asya ve Afrika'ya alm politikalar ile PKK te
rr ve Krt meselesine bak bu erevede zel bir anlam kazan
maktayd. Bat ile dorudan atmadan Bat-d alanlara almak
ve Bat lkelerinin stratejik kar hesaplar ile krklemeye alt
dnlen etnik ayrmlara kar din balar bir koruyucu kal
kan olarak grmek 19. yzyln sonlarndaki slamclk politikalar
n srdren bir tutumu yanstmaktayd.
c. Aydnlanma Felsefesi ve Radikal Batclk
19. Yzyln son eyreinde ilk temsilcilerini bulan, II. Meruti
yet aydnlarnca benimsenerek ykselie geen ve tek parti dne
mi uygulamalar ile hayatiyet kazanan radikal Batclk hareketi
k artlarna uygun bir ekilde bir brokrat-ayd.m nclne da
yanyordu. Tarih ve metafizikten radikal bir kopuu beraberinde
getiren .18. yzyl Aydnlanma felsefesinin btn nclleri ile bir
likte aktarlmasna dayanan bu hareket, uluslararas ilikilerde
Bat ile varolan tarih elikileri ortadan kaldracak ve buna uyum
lu bir i siyas kltr oluturacak bir zihniyet ve medeniyet dn
mn kanlmaz bir tarih zorunluluk olarak gryordu.
Bu yaklam ayn zamanda din, mill ve tarih sreklilik unsur
lar ile bir tr gerilim ve atma alannn domasna da yol ayor
du. lericilik-gericilik eksenine oturtulan bu gerilim Bat toplum-
larmn tarihsel tecrbesini kanlmaz bir evrensel sre olarak
grmekten kaynaklanyordu. Geriyi temsil eden din ve gelenek
unsurlar Bat ile varolagelen tarih elikileri gndeme getirdii
iin Trkiyenin uluslararas konumu iin de bir tr tehdit oda
olarak alglanyordu. Bu anlaya gre Aydnlanma felsefesinin si
yas idealleri hem i siyas kltrdeki gerici unsurlar tasfiye ede
cek, hem de Bat ile tam bir entegrasyonu salayacak yegne esas
lar oluturuyordu.
Bu yaklamn Souk Sava sonras dnemdeki en radikal k
28 ubat Sreci ile szkonusu oldu. Bu sre, bir taraftan dekla-
ratif bir brokrat-aydn tavr ve halka ramen halk" bir yntem
le i siyas kltr yeniden tanmlama ve ekillendirme iddiasna
ynelirken dier taraftan Bat'ya ramen Batc" bir tavrla Trki
ye'nin uluslararas konumunu yeniden belirlemeye alyordu.
Din ve tarih sreklilik unsurlarnn Bat-eksenli d politika olu
| Slratejik Derinlik
Tarih Miras veTrkiyenin Uluslararas Konumu
umunda bir tr engel oluturduunu dnen bu yaklam, zel
likle tarih-dini sreklilik unsurlarnn d politikann omurgasn
oluturduu Balkanlar konusunda kendi iinde ciddi elikiler ba
rndryordu. Uluslararas ve blgesel ilikilerdeki yeni unsurlar ile
i siyas kltre ynelik politikalar arasndaki elikiler 28 ubat
Srecinin en temel amazlar arasnda yer ald. 28 ubat Srecin
de takip edilen d politikann srail ile olan ilikilerle zdeletiril
mesi i siyas gerilim alanlar ile d politika yapm arasndaki
hassas ilikiyi bir kez daha gzler nne serdi.
d. Trklkten Yeni-Milliyetilie
19. Yzyln sonlarnda uyanan ve II. Merutiyet dneminde i t
tihat ve Terakki ve Enver Paa idealizmi ile fiil siyaset alanna ta
nan Trklk akm da bir taraftan Alman ve talyan birlii hare
ketlerinin oluturduu uluslararas konjonktre, dier taraftan da
bata Arnavut ve Arap unsurlar olmak zere Mslman unsurlarn
da devletten kopu srecine bir tepki hareketi olarak uluslararas
konum ile i siyas kltr arasnda tutarl bir btnlk oluturma
ya almtr. Rus Devriminin ortaya kard konjonktr iinde
Bal kan-ekseni i milliyetilik hareketlerine Orta Asya eksenli Turan
clk boyutunun da katlmas ile yakn tarihmizin ana akmlarn
dan birinin temel zellikleri ortaya kmaya balamtr. Gl
devlet motifi ile bezenmi milliyetilik temelli i btnlk ve ulus
lararas etkinlik anlay ttihat ve Terakki dneminden bu yana
deiik renkler kazanm olmakla birlikte sregelmi Trklk
akmnn ana zellikleri olmutur.
Souk Sava sonras dnem bu akmn ykseliini salayacak
iki temel etkiyi de beraberinde getirmitir: Bu dnemde hz kaza
nan mikro-milliyetilik hareketlerinin i btnlk zerindeki et
kileri ve SSCB'nin dalmas ile birlikte ortaya kan yen i uluslara
ras konjonktr. PKK faktr akmn i siyas kltr ile ilgili boyut
larn tepkisel bir ivme ile desteklerken, bamszlklarm kazanan
Trk Cumhuriyetler uluslararas konumun yeni ufkunu olutu
ruyordu. Bu yzyln banda ykselen akmn iki temel stunu
bylece yzyln sonunda tekrar ortaya km oldu. Abdullah
calanm yakaland gnlerde PKKya verdii destek dolaysyla
I
rula irtibat bu akmn kitlesel tepkileri toplamasna zemin hazr
lad. 1999 seimlerinde gerek tarih-din sreklilik unsurlar ile
ztlamayan bir milliyetilik anlayn benimseyen MHPnin, ge
rekse Batclk ekseni ile tutarl bir ulusuluk modeli gelitirmeye
alan DSPnin ykselie gemesi bu konjonktrn sonucunda
ortaya kt.
3. Souk Sava Sonras Dnem ve Siyas Akmlar
Osmanl Devleti'nde 19. yzyldan 20. yzyla aktarlan temel
siyas/ kltrel akmlar Souk Sava sonras dnemin dinamik,
artlarnda kapsaml bir tarih yzleme e kar karya kalan
Trkiye Cumhuriyetinin 20. yzyldaki son on ylnda da, deiik
formlarda ama sreklilik iinde yeniden ortaya kt. Deiik d
nemlerde birbirleri ile yeni sentez alanlar da kuran bu akmlarn
uluslararas ilikilerdeki radikal deiimle birlikte ani sramalarla
tekrar gndeme gelmesi i siyas kltr ile uluslararas konum ara
sndaki tutarll dorudan etkileyen sonular dourmutur.'
Trkiye bu yeni dinamik konjonktrde yeni eksen araylarna
yneldike tarih temele sahip bu akmlar biraz da hazrlksz bir
ekilde seri hamlelerle devreye girdiler. Bu durum i siyas kltr
ile uluslararas konum arasndaki ilikiyi yeniden tanmlama iddi
asndaki bu akmlarn ciddi tutarszlklara ve tavr deiikliklerine
ynelmesine de yol at. zal'n yeni-Osmanlc izgisi teorik ha
zrlkszlk ve pragmatik tavr ile jurnalistik bir dzeyde kalrken,
siyas platforma tutarl bir siyas, sosyal ve ekonomik programa
dnemeyen anti-Bat bir sylem ile giren Refah Partisi yaanan
siyas tecrbeler sonucunda Bat'nn bir versiyonunu esas alan bir
sylemi benimseme zorunluluunu hissetti. Bir gerilim ortamnn
rn olan 28 ubat Sreci ise, Batcl tarih ve metafizikten ko
pan dogmatik 18. yzyl pozitivizmine indirgeyince hem Batdaki
yeni gelimelerin dnda kalarak Bat'ya ramen Batc bir nitelik
kazand, hem de i siyas kltrde gerekletirmeye alt kopu
izgisi ile yaanmakta olan dinamik srecin trmanan bir gerilim
srecine dnmesine zemin hazrlad.
Trkiyede hemen hemen btn partilere kaynaklk eden ve si-
^yas gemi bakmndan en kkl tecrbe birikimine sahio olan
I Stratejik Derinlik
CHP'nin son seimlerde gitttike den toplum destei biraz da
bu siyas kltr geriliminde tarih sreklilik unsurlarna en uzak
grnen siyas parti kimliini barndrm olmasndandr. CHPde
tekrar ynetime gelen Deniz Baykal'n eyh Edebaliye referansla
gelitirmeye alt 'Anadolu Solu kavram bu zaaf gidermeye
ynelik bir teebbs olarak bu grmz teyid etmektedir.
DSP'nn izdii daha esnek ve tarih sreklilik unsurlarna daha
saygl tavr araynn bu partinin mezkur sreten ayr deerlen
dirilmesi sonucunu dourmu olmas bu partiye ynelik ilginin
artna zemin hazrlamtr.
18 Nisan 1999 seimlerinde ykselen milliyeti temayl de bu
ani sramann dourabilecei problemlerle yzlemek zorunda
kalacaktr. zellikle MHP'nin benimseyecei tavr sadece yakn ta
rihimizin nemli akmlarndan birinin tarih seyrini etkilemekle
kalmayacak, Trkiye'nin gelecekteki konumu ile ilgili baz temel
unsurlarn tebarz etmesi sonucunu da douracaktr. Osmanl
Devletinin son dneminde yaanan tecrbeler bu adan dikkat
le deerlendirilmek zorundadr.
Trkiye'nin i siyas btnl de, uluslararas konumu da son
derece hassas bir denge zerinde yemden belirlenme sreci iin
dedir. Son on yl iinde deiik akmlarn ykseli ve d trendi
iine girmeleri Trkiyenin iinden gemekte olduu olaanst
deiim srecinin izlerini tamaktadr.
Trkiye'deki hakim siyas elitin lkeye bitii sistem-ii perife-
rik rol Trk toplumunun gereklerine, tarih birikimine ve gele
cekle ilgili ideal ve beklentilerine uygun dmemektedir. Trk top
lumu btn ile kendini yeniden tanmlama abas ierisindedir.
Bu yeniden tanmlama abas yaanan kimlik bunalmnn tabi
uzantsdr.
Tek ynl ve tek eksenli bir i siyasi kltr ve buna bal bir d
politika yapmnn olumas Trkiyenin ok ynl tarih tecrbe
birikimini yeterince deerlendirebilen ve farkl senaryolara uyum
gsterebilen bir siyas ve diplomatik tavr gelitirebilmesini engel
lemektedir. Her trl alternatife ak bir vizyondan, stratejik belir
leyicilikten ve taktik esneklikten yoksun byjesi tek-eksenli bir
yaklam ne uluslararas ilikilerdeki eksen deiimlerini zama
nnda farkedebilmekte, ne de Trkiyeyi byk glerin taktik be-
Hpf l pri ni n pHlcrAn nenr / - l J 1 ~~ 1
Stratejik Derinlik
si konumundan blgede etkin ve uluslararas politikada arl
hissedilen bir lke konumuna ykseltecek avantajlar deerlendi
rebilmektedir.
Bu tek-eksenli yaklam atk ne toplumun talep ve beklentile
rine, ne de uluslararas yap ve ilikilerin gereklerine uyum gste
rebilmektedir. Trkiyede rasyonel dnen hi kimse artk bu
kimlik zorlamas ve yn bamll iinde deildir. Trkiyenin
Dou ile Bat arasndaki kpr rol her zamankinden daha ok
vurgulanr hale gelmitir. Gerekten Trkiye hem Avrupa hem As
ya, hem Balkanlar hem Kafkasya, hem Ortadou hem de Akdeniz
lkesidir. Bu ok ynl bileke Trkiye'nin alternatiflerini artrma
s gerekirken statik yaklamlar dolaysjyla Trkiye yakn blgesiy
le ilgili bir ok konuda bile edilgen bir tavr iine srklenmitir.
Bu edilgenliin ilk ve ncelikli sebebi psikolojiktir. Tarih iinde
kendisine kpr olma rol bien toplumlar bekleyen iki kader sz
konusu olmutur. Bu kpr roln kuvvetli bir kimlik ve kendine
gven psikolojisi stne ina edenler insanolunun ufkunu aan
medeniyet canlanmalarn gerekletirmilerdir. slam medeniye
ti iinde Endls, Osmanl ve Hindistan eksenleri medeniyetlera-
ras kpr ilikisinin bir medeniyet paradigmas iinde yorulma
snn en gzel misalleridir. Endls bu kpr rol inde siyas an
lamda erirken bile baka toplumlara hayat kayna olacak iksirler
sunmutur. Osmanl ise medeniyet tarihinin en karmak ve hete
rojen blgelerinde bu eitlilii eliki deil zenginlik olarak gren
bir anlayla, hakim slam paradigmas iinde yeni bir medeniyet
almn ve uluslararas ilikiler anlamnda kendine has bir siyas
dzen kurma dinamizmini gstermitir. Bat medeniyeti iinde
Rnesans canlanmasn salayan talya kltr evresine de bu
misyonu dnemin hakim medeniyeti olan slam medeniyeti ile
kurduu kpr ilikisi vermitir.
Bu kpr roln kendine sayg ve gvenden yoksun bir psiko
loji ile sadece pragmatik sathilik iinde gren toplumlar ise mede
niyet tarihinde youn kimlik bunalmlar ve bu bunalmlarn yol
at i siyas atmalarla yer almtr. Trk toplumu gerekten
byle bir kpr roln yeni bir medeniyet almna dndrebile-
cekse ncelikle kendi kimliini, psikolojisini ve siyas kltrn ye
niden ina etmek zorundadr. Bu psikolojik yenilenmenin d poli
tika oluumundaki uzants kendi hinterlandn (etki alam-arka
bahe) tanmlamak olacaktr. Kendisini bakalarnn etki alan ola
rak grmeye alm bir zihniyetin bamsz bir etki alan olutur
mas mmkn deildir.
Byle bir alan tanmlamas stratejik bir ynelii ifade eder. Yok
sa bu alan dnda kalanlar mutlak dman olarak grmek ve on
lar stratejik ve taktik anlama ve pazarlklarn dnda tutmak de
mek deildir. Kltrel evre, ekonomik ve siyas etki alam bu stra
tejik yneli temeli zerine kurulur. Trkiye artk iine kapal bir
sistem oluturarak dnya siyas corafyasnn sradan bir birimi
eklinde varlm idame ettirme ansna sahip deildir. Ya bu stra
tejik yneliin getirecei etin glkleri gze alarak dinamik bir
medeniyet ekseni oluturma abasna giriecektir ya da bakalar
tarafndan oluturulmu bir medeniyet ekseninin edilgen-evre
unsuru olarak btn ahsiyet ve itibarm yitirecektir.
Trkiye gerek kadm kltrlerin siyas tecrbe birikimini, ge
rekse modernleme srecinin en temel ve karmak unsurlarn
barndran ok ynl bir tarih mirasa sahiptir. Bu mirasn ufuk
ac sentezlerle yeniden retilebilmesi sadece yerel problemlerin
alabilmesi asndan deil, evrensel bunalm alanlarnda etkin
olunabilmesi asndan da byk bir imkandr. Bu imkann deer
lendirilebilmesi lke iindeki i siyas kimlik ve kltr gerilimieri-
ni azaltacak, i muhasebeyi kolaylatracak ve alternatifleri eit
lendirecek ok ynl bir yenilenmenin ve stratejik yneliin sala
nabilmesi ile mmkndr. Toplumsal aidiyet hissinin gl bir ta
rih ve sosyo-kltrel temele oturtulmas ve bu aidiyetten besle
nen bir fikir zgrl ortamnn olumas bylesi zengin bir stra
tejik dnce atmosferinin olumasnn asgar artdr.
2. Ksm
Teorik ereve:
Kademeli Strateji ve Havza Politikalar
. Blm
(
Jeopolitik Teoriler:
Souk Sava Sonras Dnem ve Trkiye
I. Mekan draki, Coraf Tanmlamalar ve Haritalar
Fernand Braudel Medeniyetler Tarihi balkl eserinde coraf
yann medeniyetlerin oluumundaki asl katksn slam medeni
yeti rneinde gsterebilmek iin "haritalar gerek yky anla
tr'1 diyor. Gerekten de gerek bireyler, gerek bu bireylerin olu
turduu toplumlar, gerekse daha byk lekli medeniyet birlikte
liklerinin dayand en asl temel, medeniyetlerin ben idrakim2
oluturan varlk bilinci ile uyumlu olarak gelitirilen mekan-za-
ma alglamasdr.
Gl medeniyet atlmlarna nclk eden ve bu medeniyet
birikimi etrafnda bir tr dzen oluturan toplumlar tarih sahne
sine ktklar an ile tarih sahnesini etken bir g olarak belirle
meye baladklar dnem arasnda kendi asl mekanlarndan ha
reketle bir dnya alglamas olutururlar. Daha yaln bir coraf
evre idrakinden daha karmak bir dnya idrakine doru gelien
bu alglama en mahhas eklini haritalarda bulur. Daha nce de
stratejik zihniyet oluumu ile ilgili olarak zerinde durduumuz
gibi, corafya objektif bir gereklik olmakla birlikte haritalar bu
objektif gerekliin bir medeniyet idraki srecinden gemi sb
jektif eklidir. Medeniyetlerini astronomi ilminin merkezde yer
aaa
1Fenand Braudel, A History of Civilizations, NevvYork: Penguin, 1993, s. 55.
2 Bu kavramn tanm ve farkl medeniyetie e mukayeseli bir uygulamas iin bkz.
Ahmet Davtolu, "Medeniyetlerin Ben draki", Dvn l m Aratrmalar, 1997/1,
S. 3. s. 1-53.
ald bir varolu idraki iie kuran Babilliler yeryzndeki mekan
alglamalarm gk cisimlerine bal olarak gelitirirken, kanllar
dnyay birbirine eit yedi daireden oluan yedi blgeye (kiver)
ayrp kendi mekanlarn drdnc ve merkez daireye oturttuk
tan sonra dier alt daireyi birbirine deecek ekilde bu merkez
dairenin etrafna yerletirmilerdi.
Corafya ile ilgili ilk sistematik bilgileri bir yandan Msr ze
rinden, dier yandan Babilli bilgin Berossusun imdiki Bodrum
Krfezinin ucundaki Cos (Stnako veya Stanchio/ stanky) adasn
da M.. 640 ylnda kurduu okul araclyla elde eden Yunanlla
rn corafi idraki de kendi medeniyet havzalar geniledike daha
kapsaml bir ekil alan Ege-merkezli bir idraktir. Dnyay etraf
(kamuslarla evrili dz bir disk gibi alglayan Homer'in dnyas
Yunan mekan idrakinin snrlarn da iziyordu. Dnyay bir silin
dirin yuvarlak u ksm olarak izen Miletli Anaxmander de, bir
dikdrtgen eklinde haritaya yanstan Anaximenes de (M.. 500}
ayn idraki Yunan ehir devletlerinin etki alannn yayld blge
lere doru genileterek srdrmlerdir. Bu idrak Sicilyadan Ha
zar Denizine kadar uzanan bir dnya ngryordu.
Makedonyadan karak douya doru antik medeniyet havza
larn etkileim iine sokan sinkretik bir imparatorluk yaps kuran
Byk skender'le birlikte mekan idraki ve bu idrake dayal harita
lar da deimitir. Makedonyadan Mezopotamya, Hint ve Msr'a
uzanan imparatorluunu kendi ismiyle kurduu ehirlerin olu
turduu stratejik omurga zerine oturtan Byk skender kendi
medeniyet sentezinin mekan idrakini ve bu idrakin merkez anla
ym da ekillendiriyordu. Artk dnya ve corafya idraki sken
der'in son derece stratejik bir kararla kadm Msr, Akdeniz ve Yu
nan havzalar geninde kurduu skenderiye'den balayarak s
kenderun zerinden Mezopotamya, ran ve Hinde serpitirilmi
skendeMrevii ehirlerle dokunmaya balamtr. Bu idrakin lm
altyaps ve haritaclk anlamnda pratik uygulamas da skenderi
yede ekillenmitir. nsanolunun o gne kadar olan zihinsel biri
kiminin harmanland bu ehir, ilk coraf lmleri yapan Era-
tosthenes, coraf alglama ve haritaclkta nemli rlar aan
Strabo ve en nemlisi klasik dnya idrakinin olumasnda merke-
7hir lennnma sahip olan Batiamyus'un almalarna beiklik et
g Stratejik Derinlik
Jeopolitik Teoriler: Souk Sava Sonras Dnem ve Trkiye
mitir. Bu almalarla oluturulan haritalarn Byk skenderin
hakimiyet alanlar ile rtmesi ve bunun neticesinde ran ve
Hind'in de coraf mekan idraki iinde yer almalar corafya idra
ki, medeniyet havzas ve siyas hakimiyet arasndaki balanty
ak bir ekide ortaya koymaktadr.
talya'nn ortalarnda bir ehir devleti idraki iie doan Roma da
geniledike kendisini merkez alan bir mekan idrakini hakimiyet
alanna yaymtr. Kiasik haritalarda Mam I nterum olarak isimlen
dirilen Akdeniz Romallar iin Mare Nostrum (bizim deniz)dur.
Bat Avrupa'dan Mezopotamya'ya,.Karadeniz'den Akdenize yay
lan ve imparatorluun stratejik omurgasn oluturan yollar an
da btn yollarn Romaya k aslnda bir mekan idrakinin mer
kez tanmlamasn mahhaslatrmaktadr.3
Hristiyanlkla birlikte deien mekan idraki ve coraf algla
mann en arpc misali yine bir skenderiyeli olan ve 6. yzylda
yaayan Cosmas (I dicopleustes)tr. Bilinen klasik havzalarn te
sinde Habeistan, Hint Okyanusu ve Seylana kadar seyahatlar ya
pan ve Hristiyanl kabul ettikten sonra Topographia Christiana
isimli eseri yazan Cosmasm temel hedefi kutsal metinlere ve kili
se otoritelerinin grlerine uygun bir mekan idrakini coraf ka
lplar iinde ifade edebilmekti. Dnyann u anki ve Nuh Tufa-
'ndan nceki olmak zere iki blmden olutuunu ve Akdeniz,
ran, Arap ve Hazar denizleri ile krfezlerini barndrdn syle
yen Cosmas yeryznn okyanuslarla evrili olduunu ve bu ok
yanuslarn tesinde de (Terra ultra Oceanum) insann Tufan'dan
nce yaad blgelerle Hz. Ademin cennetinin bulunduunu id
dia etmekteydi.
Dnyann drt u noktasnn dousunda Hintlilerin, batsnda
Keltlerin, kuzeyinde skitlerin, gneyinde de Habelilerin yer ald
n syleyen Cosmas bu tanmlamalar ile bir taraftan Hristiyan
varlk bilincine uygun bir mekan idrakini, dier taraftan da Hristi
yan Dnyasn merkez alan bir coraf tanmlamann snrlarn
ortaya koyuyordu.4 Bu merkez al ylesine ileri gtrlmt ki,
3 Antik dnem haritacln gelimesi in bkz. Lioyd A. Brown, The Story of Mapa,
New York: Dover, 1977, s. 12-81.
Asyann derinliklerinde Msimanlara kar baar kazanarak
Hristiyan alemini koruyan Prester J ohn isminde bir rahip-kraln li
derliinde mitolojik bir krallk olduu dncesi gelitirilmiti. Pa
pa III. Alexander 1177 ylnda bu mitolojik krala bir mektup yaza
rak doktoru ile gndermiti. Eli doktorun bir daha geri doneme-
mesinden sonra, byie bir kralln olmad ancak ve ancak Ms-
lmanlara kar Mool han ile temasa gemek isteyen Papa IV In-
nocentin gnderdii Domniken ve Fransisken rahiplerin Asya
derinliine yaptklar seyahatlardan sonra anlald.5 Ayn dnem
lerde Yecc ve Mecc kavimleri ile ilgili gelitirilen tezler mitoloji,
tarih ve corafya alanlarnn nasl ie getiini gsteren misaller
le ykldr. Ancak, btn bu iie geilerde grlen en ciddi s
reklilik unsuru antik Yunandan, Romaya ve Hristiyanla getik
ten sonra modern coraf alglamalara smrgeci kltr iinde
yansyan ben ve teki (barbar) ayrmnn coraf alglama biimle
ri ile desteklenmesidir.
slam medeniyetinin tarih sahnesine k da, Braudel'in de
vurgulad gibi, zel coraf artlarla dorudan ilgilidir. Kadm
medeniyet havzalarnn kenar kuanda ortaya kan slam inan
c ksa bir sre iinde Byk skender dneminde oluan ve za
manla pekien medenyetleraras etkileim alanlarnn tmne
hakim olmu ve Ispanya'dan Hind ve in medeniyet havzalarna
kadar uzanan bir alanda yeni bir mekan idrakinin douuna ze
min hazrlamtr.
lk slam haritaclar bir taraftan Batlamyus gelenei iinde Ha
life Memun'a sunulan ilk dnya haritasnda olduu gibi Batlam
yus geleneini daha ileri llere tarken dier taraftan Belh ekol
iinde slam Dnyas eksenli yeni mekan idrakini yanstan, tama
myla zgn bir alm gerekletirmilerdir. Akmn kurucusu
Belh meml eketl- slm'm blgelerini kapsayan haritalar retmi
ve her bir blgeye iklim adm vermitir. Bu ekolun nemli temsil
cilerinden Makdis Akdeniz-eksenli kadm haritacl aarak Hint
Okyanusuna ynelik nemli almalarda bulunmu ve daha nce
bilinmeyen blgeler olarak geen alanlar gelitirdii haritalarn
kapsam iine almtr. Belh ekoln Mekke-merkezli olarak yuvar-
Jeopolitik Teoriler: Souk Sava Sonras Dnem vcTrkiyc-
!ak dnya haritalar gelitirmi olmalar ve Kuzey-Gney ayrmla
rn yeniden tanmlamalar medeniyetlerin kendi hen-idmklerin-
den hareketle coraf alglamalar gelitirdiklerinin nemli misalle
rinden birisidir. Birun'nin ilk defa Atlas Okyanusu ile Hint Okya
nusu arasnda bir balant olduunu gsterir haritalar gelitirmi
olmas, hem slam medeniyetinin yaylm blgeleri ile mekan id
raki arasndaki ilikiyi gstermesi, hem de daha sonra Avrupal
seyyahlarca gelitirilecek yeni corafya anlaynn ilk habercisi ol
mas asndan nemlidir.6
Toplumlarn kendi eksenleri etrafnda bir mekan alglamas
gelitirdiklerinin dier arpc bir misali Trk haritacl ile ilgili
dir. 1072-1074 yllar arasnda kaleme alnan Divan- Lgatit-
Trkn yazar Kagarl Mahmudun Trk boylarnn dil ve lehe
bakmndan tasnifini gsteren dnya haritas Balasagun ehri
merkez alnarak yaplm ve yedi nehir blgesi Trk kabilelerinin
yerleim alan olarak ayrlmtr. Avrasya derinliindeki Balasa-
gudan btn kadm medeniyetlerin kesiim blgesi zerinde
bulunan stanbuldaki Osmanl dnemi haritaclna geite ya
anan uzun sre mekan idrakindeki deiimin, medeniyet al
m ve dnya dzeni kavram ile olan ilikisini ak bir ekilde orta
ya koymaktadr.
1413 ylnda Ahmed b. Sleyman et-Tanc tarafndan yaplan
ve Karadenizi, Atlas Okyanusunun dousundaki Avrupa ve Afrika
sahillerini, ngiltere adasn gsteren deniz haritas ayn zamanda
bir mekan ufkunun erken dnem yansmas olarak grlebilir. Os
manlI haritaclnn mucizev zirvesi olan Piri Reisin haritas ise
Byk skender'in medeniyet sentezinin skenderiyede olutur
duu ekim alannn kadm birikimlerin tmn kuatan bir ben
zerinin Osmanl Devletinin altn anda stanbulda olumu ol
duunu gstermektedir. 1567 tarihli Macar Ali Reisn Atlas ile
hemen hemen ayn dnemde gelitirilen Atlas- 1 Humayunun ih
tiva ettii dokuz haritann kapsam da Osmanl dzeninin yaylm
alanlar ile rt inekte ve kadm harita geleneine gre ok daha
kapsaml bir zellik tamaktadr: Karadeniz ve Marmara; Dou
6 slam haritacl iin bkz. S. Maqbi.il Ahmad, "Harita", DA, stanbul: TDV, 197, c.
l o onc o a
Stratejik Derinlik
Akdeniz ve Ege; Orta Akdeniz ve Adriyatik; Bat Akdeniz ve span
ya; Bat A vrupa'n n Atlantik kylar, Britanya adalar; Ege denizi;
Mora ve Gney talya; Dnya; Avrupa ve Kuzey Afrika.7
Yerkrenin bir btn olarak alglanmasn salayan coraf ke
ifler, kapitalizmin n hazrlk aamasn oluturan merkantilizm
ve belli snrlar iinde rgtlenmi ulus-devlet olgusunu Avrupa-
diizeninin temel ta yapan Westfalya sisteminin birbirini takip
eden bir sre iinde devreye girmeleri modern Bat medeniyeti
nin mekan idraki ile ekonomik ve siyas dzen anlay arasndaki
yakn bamllk ilikisini ortaya koymaktadr. Avrupay yukarda
ve merkezde gsteren Avrupa-eksenli dnya haritalarnn douu,
Avrupa-eksenli ticaret sisteminin ve Avrupa modei ulus-devlet
formasyonunun yaylmas ile paralel gelimitir.
II. Jeopolitik Teoriler ve Kresel Stratejiler
Politik yaplarn fizik evre artlaryla olan ilikisi ve bu iliki
nin ekillendirdii dinamik politik sre ilkalardan bu yana s
rekli olarak incelenegelmi konular arasndadr. Ancak kresel je
opolitik ve jeostratejik teorilerin gelimesi dnya corafyasnn
kesinlik kazanmasndan sonra mmkn olabilmitir. 19. Yzyl ye
ni smrgeciliiyle kzan uluslararas hakimiyet kavgas, tarafla
r daha nce yerel taktik hedeflere ynelik mcadeleleri kresel
stratejik hedefler dorultusunda ynlendirmeye sevketmitir. Bu
etki dnya corafyasnn politik adan mukayeseli stnlkleri
gsteren bir ereve iinde yeniden yorumlanmasna yol amtr.
19. Yzyln ikinci yarsndan itibaren d politika karar meka
nizmalarndaki belirleyici unsurlarn en nemlilerinden biri kabul
edilerek gelitirilen kresel jeopolitik teoriler dnya hakimiyet
mcadelesinde iddial lkeler asndan birbirini tamamlayc iki
gayeye ynelmilerdi. Bu teoriler bir taraftan ncelikli hedefler
B
7 Osmanl haritacl iin bkz. Fikret Sarcaolu, Harita-Osmanh dnemi', DA, s
tanbul: TDV, 1997, c. 16, s. 210-216. Osmanl mekan idrakinin Osmanl stratejisi
ile ilikisi iin bkz. Ahmet Davutolu, Tarih idraki oluumunda metodolojinin
rol: Medeniyetleraras etkileim asndan dnya tarihi ve Osmanl, Dvn l m
Arat rmal ar, 1999/2, S. 7, s. 1-63.
dorultusunda taraflara son derece nemli ipular salarken di
er taraftan bu hedeflere ulamak iin izlenmesi plnlanan yayl
mac siyasetin meruiyet zeminini oluturuyorlard.
Darvvinden etkilenerek gelitirdii devlet evriminin organik te
orisi adl teziyle siyas corafyann kurucusu kabul edilen Ratzel
(1844-1904)'in ortaya koyduu hayat sahas (Lebensraum) teorisi
daha sonra batl smrgeci devletler tarafndan yaylmac siyase
tin bilimsel gerekesi olarak kullanlmtr.8 Devleti yaayan bir or
ganizma olarak gren ve her yaayan organizma gibi devletin de
beslenmeye ihtiyac olduunu syleyen Ratzel, devletin beslenme
sinin ancak yeni sahalarn ilhakyla sz konusu olabileceini iddia
ediyordu. Ona gre bu beslenme kavgasnda aciz kalan unsurlar
(devletler), Darvvin'in tezindeki yok olmas mukadder olan unsur
lar gibi yok olacaklardr. Gelecekte Avrupann politik neminin sa
ha darl yznden azalacan gren Ratzel yeni uluslararas
konjonktrde ancak Avrupa dndaki geni sahalarda etkisini ar
tracak devletlerin varlklarn srdrebileceini iddia ederek ya
ylmac politik stratejilere yn gstermitir. Bylece Ratzel ve
onun takipisi olarak ilk defa jeopolitik terimini kullanan Kjellen
(1864-1922) daha sonra gelitirilecek kara, deniz ve hava jeopoliti
inin teorik zeminini hazrlamlardr. K jellen'in'Staten som Lifs-
form (Bir Organizma Olarak Devlet) balkl eserinde ortaya att
devletin oluumu ve yaps ile ilgili grler, bu eser 1917de Al-
mancaya evrildikten sonra, daha sonra geliecek olan Alman je
opolitiinin nemli kaynaklarndan birisi olmutur.9
Madem ki devletlerin gcn yeni sahalar zerinde kuracakla
r hakimiyet belirliyecektir, "devletlere bu yar iinde greli stn
lk salayacak blgeler nereleridir?, "bu blgelerde hakimiyet en
optimal bir biimde nasl kurulabilir? ve "kurulan bir hakimiyet
nasl korunabilir? sorular kara, deniz ve hava jeopolitiinin dev
let politikalarn dorudan etkileyen bir unsur olarak gelimesine
yol amtr.
Kara, deniz ve hava jeopolitiinin incelenmesi kresel siyas ve
asker stratejilerin gelitirilme srecini anlamak ve bu stratejiler
M mm
8 Martin I. Glassner ve Harm J. de Bij, Systemctic Political Geography, New York:
Wley, 1967, s. 223.
iinde Trkiyenin iinde bulunduu corafyann nemini kavra
mak bakmndan son derece gereklidir. Asrn banda Mackinder
(1861-1947) tarafndan gelitirilen kara jeopolitii, II. Dnya Sava
yllarnda Haushofer (1869-1946) tarafndan Alman, Spykman
tarafndan da Amerikan jeostratejisine uyarlanmtr.
Mackinder 1904te yaynlad The Geographical Pivot of Mis-
ory10 adl makalesinde siyas tarihin geliimini jeopolitik temel
lere indirgeyerek yorumlam ve dnya corafyasn siyas ve as
ker strateji bakmndan mihver saha {pivot area-heartland), i
kuak ve d kuak alanlarna ayrmak suretiyle ncelikli hedefle
ri tayin etmitir. Bylece kara hakimiyetine dayal bir strateji in
ncelikli art denizden ynelecek saldrlardan korunmu bulu
nan mihver sahada hakimiyeti salamaktr ki, bu saha Dou Avru
padan balayarak Asya'nm Kutup Denizine sularn boaltan ne
hirlerin havzalarn iine alan ksm ile Orta Asya'nn andoreik
drenaj blgesidir.
Mackindere gre kesin dnya hakimiyetim tesis etmek iin
Avrasya hakimiyeti, Avrasya hakimiyeti iin Heartland hakimiyeti,
Heartland hakimiyeti iin Dou Avrupa hakimiyeti gerekmektedir.
Mackinder'in teorisine gre Anadolu Dou Avrupa sahasnn iin
de, genelde Ortadou ise Heartland dnda kalan Avrasya toprak
larn ihtiva eden i kuan merkezinde yer almaktadr.
Nazi jeopolitiinin kurucusu ve nl Nazi liderlerinden Rudolf
Hess'in hocas olan Haushofer, jeopolitii btn tabi ve nsan bi
limleri kapsayan bir bilim dal olarak tanmlamtr. Bylece bir
yandan gelitirdii Lebensmum teorisi ile Nazi yaylmaclm bi
limsel bir meruiyet zeminine oturtmaya alm,11dier yandan
II. Dnya Sava ncesinde Alman jeostratejisinin taktik ve strate
jik hedeflerini belirlemitir. Haushofer de Mackinder gibi merkez
10 Halford J. Mackinder, The Geographica] Pivot of History, Geographical J ournal,
vol. XXIII, (1904), s. 421-444. Mackinder daha sonra bu konudaki grlerinde ve
jeopolitik alan tanmlamalarnda baz deitirme ve dzenlemelerde bulun
mutur. Bu deiiklikler iin bkz. Halford J. Mackinder, The Round World and
theWinn.ingof the Peace", Foreign Affairs, (Temmuz 1943), 21/4, s. 595-605.
11Kari Hnuslofc in grleri iin bkz. Bausteine zur Geopolitik, Berlin 1928; Welt-
meere und Weltntichte, Belin: Zeitgeschichte Verlag, 1941; ve Geopolitik d es
nnir,erht>n Chms. Heidelbeg: Kurt VovvinckelVerlae. 1938.
j Stratejik Derinlik
kara ktlesinin (Avrasya) nemine deinerek Almanyann ngilte
re karsnda ift ynl bir stratejiyi gerekletirmesi gerektiini
sylemitir: ncelikle merkez kara ktlesini kuatmak ve I ngilte
renin deniz yollarn kesmek zere Ortadou'nun igali, daha
sonra in ve Japonya ile birlikte ktalararas bir paktn oluturul
mas. Amiral Reader ve General Rommelin btn srarlarna ra
men Haushofer'in merkez kara ktlesini evreleyen deniz yolla
rnda ve Ortadouda hakimiyet kurma stratejisini terkederek Rus
ya'nn engin steplerinde ypratc kara harekatna girien Hitler sa
van sonucunu deitiren jeostratejik bir hata iliyordu.
Mackinder'i, tezinde Heartland'a gereinden fazla nem ver
dii gerekesiyle eletiren Spykman gerek potansiyel hakimiyet
gcnn Bat Avrupa-Trkiye-Irak-Pakistan-Afganistan-Hindis-
tan-in-K ore-Dou Sibiryadan oluan kenar kuak hattnda
(.Rimand) olduunu iddia ederek bu hatta hakim olan gcn
dnyaya hakim olaca tezini gelitirmitir.12 Bu tezden hareketle
Amerikan ynetimine bu kuaa baka bir gcn hakim olmasn
engelleyecek bir politika izlemesini tavsiye eden Spykman, II.
Dnya Savandan gnmze kadar etkisini srdren merkez ka
ra ktlesini paktlar (NATO-CENTO-SEATO) yoluyla kuatma po
litikasna dayal Amerikan jeostratejisinin fikir babas saylabilir.
Bylece, Rimland kua zerinde NATO ile Norve'ten Trki
yeye, CENTO ile Trkiye'den Pakistana ve SEATO ile Pakistandan
kuzeyde Filipinler ile gneyde Yeni Zelanda'ya uzanan ve stratejik
olarak birbirine eklemlenen bir stratejik kuatma hatt oluturul
mak istenmitir.
Spykman ayrca potansiyel gc yksek bu kuakta oluacak
bamsz kuaa hakim bir g biriminin ayn zamanda hem bir
kara devleti olan SSCByi, hem de bir deniz devleti olan ABD'yi ku
atma imkanna sahip olmas sebebiyle her iki taraf iin de byk
bir tehdit oluturacan sylemi; bu kuakta ortaya kacak by
le bir oluuma kar ABD, ngiltere ve SSCB'nin ibirlii yapmasn
tlemitir. II. Dnya Sava sonrasnda sper devletler arasnda
Tahan-Yalta-Potsdam zel grmeleri sonucu ekillenen dn-
12 Nicholas John Spykman, The Geography of the Peace, Nework: Hacourt, Brace,
1944, s. 43. Ayrca bkz. N.J. Spykman, Aneri cas Srategy in WorldPolitics, (1942),
Hamden: Shoe String Press, Anchor Books, 1970.
ya siyas corafyas zerinde bu yaklamn nemli etkisi olmu
tur, Benzer jeostratejik grler Brzezinski tarafmdan, 1980lere
doru Car ter Doktrini eklinde formle edilmitir.
nl stratejisi Mahan tarafmdan gelitirilen deniz jeopolitii
kuaklardan merkeze, denizlerden karalara doru gelien bir ha
kimiyet stratejisi esasna dayanmtr. Mihver sahaya hakim g
cn yaylmac potansiyeline kar ancak evre denizlerde gerek
letirilecek bir kuatmann baarl olabileceini iddia eden Ma
han, Rusyann kuatlmas ve inin kontrol altnda tutulmasn
da Amerika, ngiltere, Almanya ve J aponya'nn ortak menfaatleri
olduunu belirtmitir. Theodor Roosevelt dneminde Amerikan
jeostratejik politikasna danmanlk yapan Mahan Amerikan y
neticilerine iki temel stratejik hedef gstermitir: Savan srekli
olarak Amerika'dan uzak denizlerde kabul edilmesi ve Avrasya
anaktasmdaki gelimelerin nabzm tutacak ittifaklar zinciri olu
turulmas.13
zellikle II. Dnya Sava ve akabindeki gelimelerin deniz je
opolitiinin temel grlerindeki hakllk paym pekitirmesi bir
yandan ABDyi uzak denizlerdeki hakimiyetini korumaya sevke-
derken te yandan SSCB'nin geni Asya bozkrlarndan ak deniz
lere inme stratejisinde sratli ilerlemeyi salayacak jeostratejik ve
taktik politikalar gelitirmesine yol amtr. Bu durum Avrasya'y
evreleyen yarmadalardan oluan Rimland kuann Ortado
u'dan in'e uzanan merkez hattn sper devletlerin taktik ma
nevralara dayal temel rekabet sahas haline getirmitir.
Baz d politika uygulayclarnn politik bir manevra olarak
ileri srdkleri 1950lerden sonra hava jeopolitii ve nkleer tek
nolojinin gelimesi ile geleneksel kuramlarn geerliliini yitirdii
iddias Souk Sava dneminde her iki sper gcn Ortadou ve
Gney Asya'da uygulad taktik politikalar gznne alndnda
gereki grlmemektedir. D politika ve askeri stratejiler btn
B
13 Alired.Th.ayer Malanm grleri iin bkz. The I nfltence ofSea Pover upon His-
toy: 1660-1783, Boston: Little Brown, ] 890; The I nfluence of Sea Pover uponHi s-
tary:1793-l 8J 2, Boston: Little Brown, 1892; The J nterest of America in Sea Pover:
Preseni and Fu.tu.re, Boston: Little Brown, 1898; The Problem ofAsia and I tsEffect
upon I nternational Politics, Boston: Little Brown, 1900 ve Letters and Papers of
Alfred Thayer Mahan, Anapolis, MD: Naval Institute Press, 1975.
Jeopolitik Teoriler: Souk Sava Sonras Dnem v; Trkiye
bu eski ve yeni unsurlarn karmak bir bilekesinden olumakta
dr. u veya bu ekilde yksek soyutlama dzeyinde basite indir
genmi modellerin anlalmas jeopolitik ve jeostratejik gelimele
rin btncl bir erevede kavranmas asndan son derece
nemlidir.
Hava jeopolitiinin ncs saylan A.P. de Seversky kara ve de
niz kuvvetlerinin hava kuvvetlerinin olaanst hakimiyet potan
siyeli karsnda greli olarak nemlerini yitirdiklerini syleyerek
ABD ynetimine yeni unsurlar goznnde tutan bir strateji dei
iklii tavsiye etmitir. Seversky, Mackinder ve Spykmanm kon-
vans.iyon.el dnya haritasna alternatif olarak azimuta projeksiyo
na dayal dnya haritasnda hava jeopolitiini esas alan strateji ve
taktik ncelikli blgeleri yeniden belirlemitir. ift kutuplu ulusla
raras sistem varsaymndan hareketle dnya ABD ve SSCB'nin et
ki sahalarn gsteren iki hakimiyet blgesine ayrlmtr. Seversky,
niha hakimiyeti bu iki saha dnda kalan karar blgesinde sala
nacak jeopolitik hava stnlnn belirleyeceini sylemitir,14
leopolitik odak noktasnda nemli yenilikler getirerek mihver
sahay hava yollarnn kesitii Kuzey Kutbuna yaklatran bu ha
rita, Trkiyenin de iinde bulunduu blgenin jeopolitik nemi
asndan incelendiinde Mahan ve Spykmann tespitlerini teyit
edici mahiyettedir. Seversky'nin karar blgesinde son derece
nemli merkez bir konumu igal eden bu blgenin gerek jeopo
litik nemi Spykman ve Severskynin teorileri birarada ele alnd
nda daha kolay anlalacaktr.
Nkleer teknolojik gelimelerin klasik jeopolitik teorilerin be
lirledii jeostratejik ncelikler fikrini rtt iddias uluslarara
s gelimelerin nda tekrar ele alnmak zorundadr. ABD'nin Vi
etnam, SSCBnin Afganistan mdahaleleri ve her iki sper gcn
birlikte etkilemeye alt Ortadoudaki siyas gelimeler nkle
er teknolojinin devreye girmesiyle askeri ve siyas stratejilerin pa
radoksal bir zellik tamaya baladm gstermitir.15
mma
14 AIexander E de Seversky, Air Pover: Key to Survival, New York: Simon & Schuster,
1950. Ayrca ABD iie ilgili grleri iin bkz. America: TooYoungtoDie, NewYork:
McGraw-Hi.ll, 1961.
1.5Ortadounun uluslararas ilikilerdeki neminin jeopolitik teoriler asndan bir
deerlendirmesi iin bJcz. Ahmet Davutolu, "jeopolitik Teoriler ve Ortadouda
Gler Dengesi, lim ve Sanat, 1986, 1/6, s. 9-14.
Nkleer sava doktrininin gelitirilmesi, beklenenin aksine, s-
nrl-yerel konvansiyonel sava doktrininin de nemini artrmtr.
Uzun dnemli stratejik mcadelede belirlenen nkleer hedefler te
mel unsur olarak nemini artrrken, ksa dnemli taktik hedefler
snrl konvansiyonel mcadele esasna oturmutur. Bylece, terr
dengesinin olaanst tahrip edici seviyelere ulamas, beklenenin
aksine, konvansiyonel taktik mcadeleyi hzlandrmtr. SSCB'nin
Souk Savan son dnemindeki Afganistan ve Gney Yemen poli
tikalar, zellikle Afganistan'da konvansiyonel olarak son derece
nemli VVakhan Koridorunu ilhak etmesi, ABDnin NATO bnye
sinde kolordular dzeyindeki birimlerin harekatlar iin gelitirdii
Havc-Kara Harbi Doktrini (ALB) ve Avrupa Mttefik Kuvvetler Yk
sek Kararghnn Varova Pakt derinliindeki hareketler iin geli
tirdii Birbirini izleyen Kuvvetler zerindeki Taarruz Doktrini'ne
(FOFA) dayal yeni konvansiyonel savunma sentezi fikri konvansi
yonel taktik mcadelenin Souk Savan son yllarnda ne k
nn iaretleridir.
Kresel lekli nkleer g dengesine ramen taktik jeopolitik
alan mcadelelerini yanstan Dk Younluklu atmalarn
(UC-Lov Intensity Conflict) says, yaygnl, zamanlamas ve
alanlar, klasik jeopolitik dengelerin rolnn Souk Sava sresin
ce azalmadn, hatta nkleer tehdit dengesinin glgesinde daha
az riskli mcadele tr olarak grldn ortaya koymaktadr. II.
Dnya Savandan Souk Savan sonuna kadar olan dnemde
ABDnin dolayl ya da dorudan mdahil olduu 50 dk youn
luklu atmann 30'u Rimland kua zerinde {14' Dou As
ya'da16, 12'si Ortadouda17, 6's Dou Avrupa ve Akdenizde18),
16's Amerika ktasnda (6s Orta Amerika'da19, 6's Karaiblerde20,
a v
16 Filipinler, 1942-5, 1946-55, 1984; 1985-86, Burma 1945; in 1945-49, 1953-79;
Hind-i in 1946-54; Kuzy Kore 1953; Vietnam 1955-65; Tayland 19G5-85; Kam
boya 1985.
17 Filistin 1948; tran 1951-53; Lbnan 1958; rdn 1970; Iak 1972-75; OPEC 1974-
75; ran 1979; Suriye 1979; Afganistan 1980; Lbnan 1982-84; ran Krfezi 1987-
88.
18 Yunan Sava 1946-49; SSCB 1948, 1956 (Macaristan), 1961 (Berlin), 1968 (e
koslovakya) ve Kbns 1974.
19 Guatemala 1953-54, 1965-74; Nikaragua 1975-79, 1981-90; El Salvador 1979 ve
Panama 1987-90.
20 Kba 19P0, 1962; Dominik Cumhuriyeti 1960-62, 1965-66; Grenada 1983; Haiti
1985-86.
^ Stratejik Derin] ik
jeopolitik Teoriler: Souk Sava Sonras Dnem ve Trkiye
4' Gney Amerikada21) ve 4 de Afrikada ortaya kmtr.22
Souk Sava dnemindeki rakip kutuplarn atma alanlarn
yanstan bu liste ayn zamanda deniz-eksenli bir sper g olan
ABDnin stratejik nceliklerinin jeopolitik arkapanm ortaya koy
maktadr. Bu jeopolitik arkaplanrn etkisi Souk Sava sonras d
nemdeki gelimeleri de belirleyen ana parametrelerden birisi ol
mutur.
li. Souk Sava Sonras Dnemve
Jeopolitik Boluk Alanlar
Souk Sava dnemindeki ift kutuplu stratejik yap,
Spykmanm Rimland kuam daha kapsaml bir teorik ereveye
oturtan Saul Cohen'in tanmlamas ile ticarete dayal deniz gc"
ile Avrasya kta gc23 arasndaki eliki ve dengenin rn olan
bir jeopolitik rasyonaliteye dayanyordu. Bu jeopolitik dengenin
iki sper gc de dorudan ofansif bir tavr alma konusunda cay
drc bir rol oynamas, hassas stratejik hatlar zerinde rasyonel bir
denetim mekanizmasnn olumasna yol ayordu. Yksek geri
limli atma riski ancak sper glerden birisi bu hassas jeopoli
tik hatlara ynelik kalc bir hamleye yneldii zaman ortaya k
yordu. Mahanm ABD deniz stratejisi iin zel bir nem atfettii
Karaib blgesinde sz konusu olan Kba krizi ve Sypkman'n Rim
land tanmlamas iinde bulunan Kore, Vietnam ve Afganistan bu
nalmlar jeopolitik rasyonaliteye dayal bu dengenin tehdit edildi
i dnemlerde ortaya kmtr.
B
21 Brezilya 1961-64; jili 1970-73; Bolivya 19f)-86; Fakland 1982.
22 Bu dk younluklu atmalarn detaylar ii bkz. John M. Collis, Arnericu's
Snall Wars, VVashington; Brasseys, 1991. Bu atmalarn jeopolitik adan tahli
li iin bkz. Ahmet Davutolu, "The Clasl of Interests: An Explanation of the
World (DLsjOi'dpv", Percepons: J ournal of I nternational Ajfairs, Dec. 1997 - Feb.
1990,11/4, s. 92-121.
23 Cohen'in tanmlamasna gre ticarete dayal deniz gchakimiyet alan olarak
Kuzey ve Gney Amerika'y, Bat Avrupa'yi. kuzeydou kesi hari btn Af
rika'y, Asya kylarnn i blgelerini ve Okyanusyay; Avrasya kta gc" ise
Dou Avrupa, Dou ve Asyay kapsyordu. Bkz. Saul Cohen, Geography and
Polilics in a Wnrld Diided. NevvYork: Oxford Universitv Press. 1973.
Souk Savan sona ermesinin en nemli jeopolitik sonularn
dan birisi kendi i mekanizmasyla balbana bir denetim arac
olarak fonksiyon gren bu stratejik dengenin ortadan kalkmasdr.
Avrasya kta gcnn zlerek geri hatlara doru ekilmesi, bo
altlan alanlara komu blge gleri ve blge-ii kk g mer
kezleri iin ciddi bir manevra alan dourmutur. ABDnin bu bo
luk alanlarn doldurmaya ynelmesi stratejik bir monopoln orta
ya kmasna ve AB Dnin eskiden olduu gibi bir kutbun merkez
gc olmaktan karak, kresel bunalm alanlarna mdahil olma
kapasitesine sahip yegne denetleyici g olarak tebarz etmesine
yol amtr. Krfez Sava esnasnda merulatnc bir sylemin
ana kavram olarak kullanlan Yeni Dnya Dzeni" bu erevede
zel bir kullanm alan bulmutur. Ancak, Krfez'de iddial bir e
kilde gndeme gelen bu sylemin ana unsurlarnn Bosna bunal
m esnasnda tezatlar ve ifte standartlar ile ciddi bir sarsntya u
ramas, idealist uluslararas ilikiler syleminin yerini tekrar reel
politik g mcadelelerine ve denge araylarna terketmesi sonu
cunu dourmutur.
Bu erevede, klasik jeopolitik tanmlamalar ile Heartland'den
Rimlande inen kuak kuzey-gney gei hatlar zerinde ve Afro-
avrasya anaktasmm k ve balant su yollar evresinde kresel
ve blgesel dengelerin devreye girdii jeopolitik ve jeoekonomik
boluk alanlar olumutur. En youn bir ekilde Avrasyann Bal
kanlar, Kafkaslar, Ortadou ve Orta Asya'dan oluan stratejik gei
yollar zerinde grlen bu jeopolitik boluk alanlar, hukuki smr,
stratejik Iat, etkileim alanlar ve havzalarnn girift ekilde birbir
lerine getii son derece dinamik bir konjonktr ortaya karm
tr. Statik ift kutuplu bloklararas dengenin rtt stratejik hat
lar, kendi reel jeopolitik nemleri ile tekrar sahneye karken, jeo
kltrel, jeopolitik ve jeoekonomik ayrm izgilerini barndran bu
stratejik hatlarn uluslararas hukuk asndan geerli snrlar ze
rinde yapt basklar blge-ii dengelerde fiili g yaplanmalar
nn, blgeleraras etkileimde ise kresel denge hesaplarnn ne
kt atmalar trmandrmtr.
Kuzeyde Baltk Denizinden gneyde Adriyatike kadar inen ve
Souk Sava sresince iki blokun yzleme alan ve snr olarak
grlen stratejik hat, Souk Sava sonras dnemde bir taraftan
klasik Kutsal Roma-Germen dnya ile Slav Dnyas arasndaki jeo-
Stratejik Derinlik
kltrel ayrm izgisi, dier taraftan Avrasya stepleri ile Avras
ya'nn Atlantik ve Akdeniz istikametindeki bir yarmadas eklinde
uzanan Orta ve Bat Avrupa arasndaki jeopolitik ayrm izgisi ol
ma zellii ile ne kmaya balamtr.
Bu tabi seyir statik Souk Sava dengelerinin ortaya kard
suni yaplanmalar tasfiye srecine itmitir. Evrensel muhteval
sosyalist ideolojinin birletirici sylemine ramen Slav jeokltel-
1 hatt ile btnleemeyen Baltk cumhuriyetlerinin SSCBden ko
pular, iki ayr ekonomik sistem iinde kutuplaan iki Alman
ya'nn ok da sancl olmayan bir btnleme srecinden geme
leri, ekoslovakyadaki ek ve Slovak unsurlarn bar bir ekilde
ayrlmalar, Kutsal Roma-Germen birikimine ve Katolik inan hat
tna daha yakn bir tarih birikime sahip olan Polonya ve Macaris
tan'n sratle Bat'ya doru kaylan ve en nemlisi Osmanl Dev
letinin terk etmek zorunda kald alanlarda okuluslu ve ok
inanl bir yapy stratejik dengelerin elverdii lde ve bu hassas
snrlar iinde yrtmeye alan Yugoslavya'nn son derece dra
matik bir ekilde zlmesi, kresel stratejik dengelerdeki radikal
deiimin yol at jeopolitik boluk alanlarnn jeokltrel ve jeo
ekonomik faktrleri harekete geirmesi ile sz konusu olmutur.
Bu hareketlenme ile cari uluslararas snrlarn ngrd hukuk
alanlar anlamlarn kaybetmi ve reel jeopolitik, jeokltrel ve jeo
ekonomik unsurlar devreye girmitir. Bu blgesel jeopolitik boluk
alanlar en youn ve ac sonularm Drava-Sava ekseni zerinde
bulunan Bosna ve Morava-Vardar ekseni zerinde bulunan Koso-
vada gstermitir.
Benzer bir durum Kuzey Kafkasya'dan balayarak Dou Ana
dolu, Kuzey ran ve Irak zerinden Basra Krfezine inen kuak
zerinde grlmtr. Tarih boyunca, Mezopotomya havzasn bu
yandan Kafkasya ve ran zerinden Avrasya steplerine, dier yan
dan Akdeniz ve Krfez zerinden scak denizlere balayan bu hat
Souk Sava dneminin statik stratejik dengesi ile birbirinden ko
puk, paral kk dilimlere blnmt. Transkafkasya'mn SSCB
tarafmdan tmyle ele geirilmesine ramen Dou Anadolunun
ve ran Devrimine kadar Kuzey rann Bat Bloku iinde yer alma
s, Avrasya kara gcn Ortadounun jeoekonomik kaynaklarn
dan ve Rimlandin jeopolitik kuandan rakta tutmutu. te yan
Stratejik Derinlik
dan, Irak ve Suriye'nin Souk Sava sresince daha ok Dou Blo-
kuna yakn bir tavr sergilemesi de, Bat Blokunun bu stratejik ku
a tmyle denetimi altna almasn engellemiti. Souk Sava
dneminde Kafkasyay Dou Anadolu'dan ayran SSCB-Trkiye
snrnn ayn zamanda bloklararas bir snr olmas, Kafkasyay
Dou Anadolu ve Mezopotamya havzalarndan ayran bir etki
yapmt.
ki nemli olay bu stratejik kua suni ekilde birbirinden ko
paran statik blnmeyi derinden etkileyen sonular dourmu
tur. Bunlardan birincisi ran Devrimi'dir ki, bu devrim Bat Bloku
nun bu stratejik hat zerindeki balantlarm olumsuz ynde et
kilemi ve yol at ran-Irak Savayla kresel statik yapya ayk
r bir blgesel g mcadelesini balatmtr. Bylece stratejik ku
an paralanm hatlar arasndaki elikiler kanlmaz bir e
kilde ortaya kmaya balamtr. rann devrim ile tehdit ettii
blgesel staty srdrmek zere o dneme kadar dman ola
rak grd Bat Blokundan da destek bulan Irakm Souk Sava
n sonuna doru Kuveyti igale ynelmesi de bu stratejik eliki
lerin bir sonucudur.
Kafkaslardan Krfez'e ve Akdenize inen stratejik kuak zerin
deki ikinci nemli etki SSCBnin dalmas ie birlikte oluan je
opolitik g boluu zerindeki tabi balantlarn etkileim sre
cine girmeleri ile szkonusu olmutur. Blgesel glerin bu jeopo
litik boluk alanm ani hamlelerle doldurarak g temerkzne
ynelmeleri Kuzey Kafkasya'dan Krfez'e inen hat zerinde ulus
lararas hukuka tannm snrlar ile defacto g oluumlar ara
sndaki farkllamann artmasna ve f durumlarla belirlenen
statlerin domasna yol amtr.
Bu erevede eenistan'm kendi iinde bamsz bir g olu
turmasna ramen uluslararas tannmadan yoksun kalmas sonu
cunda tanm g bir siyas nite haline dnmesi, Dastan'n
baz blgelerinde oluan fiil otonom g alanlar, Grcistan snr
lar iinde grlen Abhazya'mn bu lke ile olan ilikilerinin mini
mal bir dzeye inmesi, Azerbaycann uluslararas hukuka tan
nan topraklarnn yaklak yzde yirmisinin fiilen Ermenistan i
gali altnda bulunmas, Trkiye-Irak snrnn anlamm nemli l
de kaybetmeye balamas, Irakn fiil denetim asndan e
Jeopolitik Teoiler: Souk Sava Sonras Dnem ve Trkiye
blnmesine ramen hl tek bir nite olarak varln idame et
tirmesi bu elikilerin kuzeyden gneye yaylan arpc misallerini
oluturmaktadr. Kafkas petrolleri, Dou Anadolunun su ve tarm
potansiyeli, Kerkk ve Kuveyt petrol havzalarndan oluan jeoeko
nomik hattn stratejik adan tad olaanst nem bu belir
sizliklerin ve smr-hat uyumazlklarnn srmesine zemin hazr
lamaktadr. Byk glerin bu hassas blgeye ynelik politikala
rndaki dnemsel farkllamalar ve blgesel glerin tarih veriler
le de desteklenen g mcadeleleri Souk Sava sonras ortaya
kan bu jeopolitik boluk alanm blgesel ve kresel bir potansiyel
bunalm oda yapmaktadr.
Ticarete dayal deniz gc ile Avrasya kara gc arasndaki re
kabetin odakland Rimland kua zerindeki nc nemli
stratejik boluk alan Orta Asya ve Orta Asyann denizlere ald
gney kanat blgelerinde ortaya kmtr. 19. Yzyl smrge
rekabetinin yol at Byk Oyunun stratejik sahnesi olan bu
blge, o gnden bugne, ticarete dayal deniz gc ile Avrasya ka
ra gc arasnda, Afganistann tampon rol oynad, etki alanla
rm belirleyen bir ayrm hatt konumunu srdrmtr. 19. Yz
yl ngiliz-Rus rekabeti ile Souk Sava dnemindeki Amerikan-
Sovyet rekabeti arasndaki en temel sreklilik unsurlarndan biri
si Orta Asyann gney balant kanadnn stlendii bu rol ol
mutur.
Souk Sava bitiren niha hamleler de karlkl etki alanlar
nn gei blgelerini ve dm noktalarn barndran Afganistan
zerinde yaplmtr. Orta Asyadan Hint havzasna ve ak deniz
lere inen en nemli geitlerin (Hayber, Khojak, Gomal) ve Orta As
ya, Hint ve in arasndaki en stratejik koridor olan Wakhan Kori
dorunun bulunduu Afganistann Sovyetlerce igali kanlmaz
bir sreci balatmtr. Byk skenderin farkl medeniyet havza
larn birletiren byk yrynn, Orta Asyann dinamik biri
kimini Hindistana tayarak Hint medeniyet havzasnda nemli
medeniyet dnmlerine yol aan Gazneli Sultan Mahmudun
ve Timurun seferlerinin, 19. yzylda iki byk kara ve deniz im
paratorluunun yzletii Byk Oyun'un kader akn belirleyen
Afganistan ift kutuplu sper g rekabetinin de sonucunu tesbit
Bu stratejik kuan dm noktalarn barndran Afganis
tann Sovyetlerce igali bu kuak zerindeki hassas stratejik den
geyi bozduu iin karlkl hamlelerle yrtlen stratejik mca
deleyi trmandrmtr. Yaklak on yl sren blgesel lekli stra
tejik mcadelenin yrtld kuan kendine has zellikleri
Kore, Kba ve Vietnam rneklerinde olduu gibi iki tarafn da tat
min olduu yeni bir stratejik denge ile sonulanmamas ift ku
tuplu stratejik bilek greinin bir taraf aleyhine noktalanmasn
kanlmaz klmtr.
Bu hassas kuak zerindeki stratejik mcadele blge snrlar
nn tesinde sonular dourmutur, Orta Asya'nn gney kanad
zerindeki mcadeleyi kaybeden SSCB sadece bu stratejik kuak
ile ilgili mevzi bir gerileme ile deil, kresel lekli bir daralma ve
klme olgusu ile kar karya kalmtr. SSCB'nin kresel lek
li daralmas ve sonunda zlerek Avrasya kara gc olma nitelii
ni nemli lde zaafa uratmas kuzey-gney hattnda Avrasya i
steplerini Hint Okyanusuna balayan, dou-bat istikametinde de
in'i Ortadouya irtibatlandran stratejik kuak zerinde ikili stra
tejik dengeyi bozmutur. Bu erevede tarih pek Yolu'nun blge
sel gleri karlkl etkileim iine sokan havza dinamikleri devre
ye girmi ve ift kutuplu statik dengenin basksnn kalkt alan
larda yeni bir stratejik boluk alannn domasna yol amtr.
Blgesel stratejik boluk alanlarnn ortaya k bu blgede
de uluslararas hukuka geerli snrlar ile kresel ve blgesel g
lerin kar alan tanmlamalar arasndaki farkllamay trmandr
mtr. Orta Asya lkelerinin bamszlklarn kazanmasyla bl
geden hukuken ekilmek zorunda kalan Rusyann Afganistan-Ta-
cikistan snrnn hl Rus kar snr olduunu ilan ederek Taci
kistandaki i savaa mdahele etmesi, blgede merkez bir g
olarak sivrilen zbekistan'n gerek Tacikistan gerekse Afganis
tanda sren i mcadelelere dnemsel etkilerde bulunmas, ift
kutuplu kresel mcadelenin zerindeki basksn atan Afganis
tann bu kez de sper glerin etkileri dnda bata Pakistan,
ran ve Hindistan olmak zere blgesel glerin mcadele alan
haline gelmesi, blgedeki nemli geitlerden biri olan Mintaka
Geidini elinde tutan in'in gndeme getirdii Karakurum otoyo
lu ile blgeye ynelik stratejik bir etki alan kurma abas, blge
nin stratejik geninin merkezinde yer alan Kemir zerindeki
Stratejik Derinlik
mcadelenin artmas, Hindistan'n Kemir, in'in Dou Trkistan
zerindeki denetimlerini artrmak iin bu blgelere ynelik bask
lan artrmalar, ortaya kan stratejik boluun yol at snr-hat
elikilerinin rndr. Byk ve blgesel gler arasnda Orta
Asyann zengin jeoekonomik kaynaklar ve bu kaynaklarn akta
rm yollar zerinde sren kyasya mcadele stratejik boluk
alanlarnn dourduu kaotik durumu daha da karmaklatrarak
i savalarn, blgesel gerginliklerin ve stratejik mcadelenin tak
tik manevralarla trman dirildii atma odaklarnn yaygnla
masna yol amaktadr.
zetle grld gibi, ift kutuplu yapya dayal Souk Sava
dengesinin ortadan kalkmas dou-bat istikametindeki Rimland
kuann kuzey-gney gei ve balant yollan zerinde yaylan
geni jeopolitik ve jeoekonomik boluk alanlar dourmutur. So
uk Sava sonras dnemde jeopolitiin artan bir nemle tekrar
gndeme gelmesi ortaya kan bu stratejik boluk alanlar ile do
rudan ilgilidir. Bu jeopolitik boluk alanlar bu kuan en nemli
halkalarndan birini oluturan Anadolu yarmadasnda bulunan
Trkiye'yi yakndan ilgilendirmi ve temel kresel ve blgesel stra
tejik tercihlerinde kanlmaz etkiler yapmtr.
Konvansiyonel taktik mcadele ve bu mcadelenin ne kard
jeopolitik dengeler Souk Sava sonras dnemin gler denge
sine dayal dinamik artlarnda yeni unsurlarla birlikte tekrar gn
deme gelmektedir. Bu da, nkleer teknolojinin getirdii yenilikler
le nemini kaybettii dnlen jeopolitiin yeniden ve daha g
l bir ekilde uluslararas ilikilere ve dengelere arln koymas
na yol amaktadr. Jeopolitik, kresel dengelerle blgesel etkileim
alanlar arasndaki bamllk ilikisinin artmasna paralel olarak,
artan bir nem kazanmaktadr. Jeopolitik ile jeoekonomi ve jeokl-
tr arasndaki irtibatlar bu alanlarn etkileimine dayal yaklam
larn uluslararas ilikileri etkileme gcn pekitirmektedir.
IV. Trkiyenin Jeopolitik Yapsnn
Yeniden Yorumlanmas
Trkiyenin uluslararas neminin vurguland resm, gayri-
resm her toplant ya da konumada Trkiyenin jeopolitik konu-
m mo at f / o-Hr Rn ci h rl Vpl mp T i r ki vp'nin en nemli mzake-
e kozu olarak srekli ileri srlegelmitir. Ancak, Trkiyenin je
opolitii deiik dnemlerde farkl alardan nem tad halde,
bu deimeler yeterince dinamik bir tarzda yeniden yorumlan
mad iin statik bir jeopolitik grn dar kalplar iinde kaln
maktadr.
Bir lkenin corafyas sabit bir faktrdr. Fakat bu corafyann
belirledii jeopolitiin diplomatik boyutu uluslararas g denge
lerindeki deiikliklere gre yeniden yorumlanmas ve ayarlanma
s gereken dinamik bir deikendir. Bu dinamizme ayak uydura
mayan yaklamlar jeopolitik avantajlarn nceliklerini ortaya
koyma becerisini gsteremedikleri iin kimi zaman bu avantajla
rn dezavantajlara dnmesine yol aarlar.
Trkiye jeopolitik adan kara ve deniz g merkezlerinin do-
u-bat ve kuzey-gney dorultusundaki hakimiyet alan mcade
lelerinin ve gei blgelerinin merkez konumunda bulunmakta
dr. Kuzey-gney dorultusunda Avrasya merkez kara ktlesini s
cak denizlere ve Afrika'ya balayan iki nemli kara gei blgesi
(Balkanlar ve Kafkaslar) ve bir deniz gei blgesi (Boazlar) Tr
kiyede kesimekte ve bu blgeleri jeoekonomik kaynak merkezle
ri olan Ortadou ve Hazar blgesine balamaktadr. Dou-bat
dorultusunda ise Anadolu yarmadas, Avrasya anaktasm kua
tan stratejik yarmadalar kuann en nemli halkasdr.
Ksaca zetlediimiz bu jeopolitik zellikler tarih boyunca
nemli olagelmitir. Bunun iindir ki kavimler gnn en nem
li dm blgelerinden biri olan Anadolu yarmadas srekli ola
rak bir siyas g merkezi olmaya aday olmutur. stanbul merkez
li' Anadolu/ Balkan ekseninin baka bir siyas g merkezine edil
gen/ evre unsur olduu dnemler istisnadr.
Bu coraf ve tarih faktrlere ramen jeopolitiin uluslararas
nemi onu kullanan diplomatik gelenein birikim ve dehasna ba
ml olagelmitir. Trkiye bu jeopolitik faktr Souk Sava bo
yunca son derece statik bir erevede evre unsuru olmay kabul
lendii bir ittifak bloku nezdinde itibarn ve pazarlk gcn art
ran bir koz olarak kullanmaya almtr. II. Dnya Savandan
sonra Sovyet tehdidine kar Bat Blokunun gvenlik emsiyesine
ihtiya hisseden Trk hriciyesi, jeopolitik avantajlarn, bu g
venlik semsivesi mukahilinde nemli bir Hinlnmatik Hppr nlarak
Stratejik Derinlik
gndemde tutmaya gayret etmitir. zelde ABD'ni, genelde de
NATOnun bu gvenlik emsiyesi ile ilgili vecibelerini gz ard et
tii veya Trkiyenin baka alanlardaki pazarlk gcnn zayflad
dnemlerde Trkiye'nin en nemli kozu olarak mzakere masa
sna konan jeopolitik konum, dnyaya alm stratejisinin bir pa
rametresi olmaktan ok statkoyu mdafaa stratejisinin bir arac
olarak grlmtr.
Souk Sava parametrelerinin yok olduu yeni uluslararas
evre iinde Trkiye jeopolitiinin rol de yeniden yorumlanmak
zorundadr. ncelikle bu rol gemiin statkoyu muhafaza strate
jisi alarak deerlendirilmelidir. Kresel ve blgesel dengelerin
dinamik ekilde deitii bir dnemde jeopolitii statkoyu koru
mak iin kullanmak, zamanla jeopolitik avantajlarn kullanlamaz
hale gelmesine yol aar. Jeopolitik konum balbana bir deer
deildir. Jeopolitik konum bu konuma uygun bir tarzda ortaya ko
nan bir d politika stratejisinin etkin arac olmas halinde deer
kazanr. Bu anlamda Trkiye jeopolitiinin d politika stratejisi
iindeki yerini yeniden yorumlamak ve uluslararas evre iinde
yeni bir anlam kazandrmak zorundayz.
Bu konudaki en nemli deiim jeopolitik konuma yaklamda
sz konusu olmaldr. Jeopolitik konum artk snrlar mdafaa
drtsnn ynlendirdii bir statkoyu muhafaza stratejisinin
arac olarak grlmemelidir. Aksine, bu jeopolitik konum kade
meli bir ekilde dnyaya almann ve blgesel etkinlii kresel et
kinlie dntrmenin bir arac olarak grlmelidir. Snrlara da
yal yerel etkinlikten ktasal ve kresel etkinlie ynelmenin nce
likli art jeopolitiin uluslararas ekonomik, siyas ve gvenlik ili
kilerinde dinamik bir ereve iinde kullanlmasna baldr.
. Bu dinamizmin youn temposu yerine statkoculuun rahat
n tercih eden bir d politika gelenei brakn jeopolitii kresel
etkinlie dntrmeyi cari snrlar bile muhafaza edemeyecek
tir. Mesela Souk Sava dneminde Trkiye'nin btnln
SSCBnin scak denizlere inmesinin nnde bir engel olarak gren
kimi mttefikler iin bu jeopolitik konumun muhafazas nemli
iken, ayn mttefikler deien artlar iinde bugn Ortadouda
Trkiyenin su-petrol dengesine dayal jeoekonomik etkinliini
Stratejik Derinlik
uluslararas hukuk iinde grlmeyen fakat reel olarak kendini
hissettiren yeni etki alanlarnn olumasn isteyebilirler.
jeopolitik ile ilgili bu yeni yaklam Trkiye'nin siyas, ekono
mik ve gvenlik ile ilgili temel uluslararas parametrelerini de
dorudan etkileyecektir. Trkiye'nin gelecek yzyla ynelik d
politika stratejisi g merkezleri ile ilikilerin alternatifli tarzda
yeniden dzenlenmesi ve uzun dnemli kltrel, ekonomik ve si
yas balarn salamlatrld bir hinterland oluturulmas ek
linde zetlenebilir.
Bu adan bakldnda Trkiye bu d politika stratejisini ileri
de uluslararas evreye kademeli bir tarzda alabilmek iin kulla
nabilecei nemli jeopolitik etki alan iinde taktik nceliklere
dayandrmak zarureti ile kar karyadr:
1. Yakn kara havzas: Balkanlar - Ortadou - Kafkaslar
2. Yakn deniz havzas: Karadeniz - Adriyatik - Dou Akdeniz -
Kzldeniz - Krfez - Hazar Denizi
3. Yakn kta havzas: Avrupa - Kuzey Afrika - Gney Asya - Or
ta ve Dou Asya
ie geen dairev kuaklardan oluan bu havzalar Trkiye'nin
blgesel etki alanlarnn (hinterland) kademeli bir tarzda genile
tilerek uluslararas kresel konumunun glendirilmesi hedefine
ynelik d politika stratejisinin jeopolitik temelidir. Trkiye ancak
bu jeopolitik kuaklar arasndaki geikenlii ve karlkl baml
l iyi deerledirebilen ve bunu i siyas kltr le btnletirebi
len bir yenilenme iine girerse uluslararas sistemin edilgen/ evre
unsuru olmak konumundan kurtulabilir. Aksi takdirde bugnk
siyas elit lke jeopolitiini baka siyas g merkezlerinin stratejik
dzenlemelerinin taktik faktr olarak grmeye devam ederse
hem bu jeopolitik kuaklar zerindeki itibarn kaybedecek, hem
de kendi i btnln bile koruyamayan bir statkoya baml
olacaktr. Bu havzalarn ekonomik, kltrel ve siyas parametreler
asndan i zelliklerini ve karlkl bamllk ilikilerini yeni bir
jeopolitik teori erevesi iinde ele almak gerekmektedir.
2. Blm
I
Yakn Kara Havzas
Balkanlar-Ortadou-Kafkaslar
Trkiyenin yakn kara havzas, kara snrlarnn dorudan irti
bat halinde olduu blgeyi kapsamaktadr: Balkanlar, Ortado
u ve Kafkaslar. Bu blge tanmlamalarnn objektif jeopolitik, je
oekonomik ve jeokltrel nitelilderinin i tutarll ayrca ince
lenmesi gereken bir konu olmakla birlikte, bugn uluslararas ili
kiler literatrndeki kullanmlar asndan ele alndnda, Bal
kanlar ve Kafkaslar Avrasya anaktasmn kuzey-gney istikametin
deki iki nemli gei blgesini oluturmakta; Ortadou ise Hint
Yarmadasnn batsndan balayan Gney-Bat Asyann Kuzey
Afrika ile kesiim alan iin kullanlmaktadr.
Trkiye gerek tarih birikimi, gerek corafi konumu itibariyle
bu yakn havzann ayrlmaz bir parasdr. Trkiyenin d politi
kasn dorudan etkileyen temel meseleler de, bu politikay ekil
lendiren ana unsurlar da bu yakn kara havzasndaki oluum ve
gelimelerin tabi neticeleridir. Trkiye daha nceki dnemlerde
olduu gibi Bat Avrupa ile btnleme ve blge tesi ittifak iliki
lerinin cazibesiyle bu yakn havza ile yabanclama hatasna d-
memelidir. Unutulmamaldr ki, Trkiyenin uluslararas konum
iindeki siyas, ekonomik ve kltrel arl bu havzada sahip ol
duu etkinlie ve performansa bal olmaya devam edecektir.
Trkiyenin i btnl dahi bu havza iindeki faktrlerle do
rudan ilgilidir. Balkanlar, Kafkaslar ve Ortadou'daki gelimeler
zerinde etkili olamayan bir Anadolu lkesi ne bu hassas jeopoli
tik alan zerinde btnln muhafaza edebilir, ne de dnyaya
alabilir.
I. Tarih/Jeopolitik Zorunluluklar ve Balkanlar
Avrasya anaktasmn steplerden Akdenize inen temel kuan
oluturmak asndan jeopolitik, Dou ile Baty ayran blge ola
rak grlmesi asndan ise jeokltrel bir nem tayan Balkan
lar, 20. yzyl boyunca uluslararas ilikilerin temel bunalm blge
lerinden birisi olmutur. Bu asrn banda, insanolunun o gne
kadar grmedii apta bir cihan sava bu blgede atlan bir kur
unla balamt. Asrn sonunda ise Souk Savan bitiiyle yaa
nan en youn atmalar da bu blgede grld. Blgenin hassas
jeokltrel ve jeopolitik ayrm hatlar uluslararas ilikilerde yaa
nan bunalmlarn blgeye dorudan ve en sert ekilde yansmas
sonucunu dourmutur.
Balkanlar, asrn banda uluslararas ilikileri ynlendiren b
yk gler iin Bat smrgecilii karsnda gittike gszleen
bir direniin siyas merkezi konumunda olan Osmanl Devletinin
Avrupadan tasfiyesi asndan zel bir nem tayordu. Balkan Sa
va ile Osmanl Devleti'nin Avrupa topraklarndan -Dou Trakya
hari- tasfiyesi gerekletirilmi, I. Dnya Sava sonrasnda ulus
lararas siyaset ve hukuk asndan da niha tasfiyesi tamamlan
mtr. Seksenli yllarda Bulgaristanda yaanan basklar esnasnda
kaleme aldmz bir makalede de vurguladmz gibi1, asrn so
nuna geldiimizde Balkan meselesinin btn karmaklyla tek
rar gndeme gelii u soruyu da son derece anlaml klmaktadr:
Osmanl Devleti'nin tasfiyesi daha tamamlanmad m?
Siyas tabirlerin ortaya k bazen siyas olaylarn gelimesin
den daha nemli ipular verebilir. 19. Yzyla kadar Osmanlmn
Avrupa topraklar iin Avrupallar European Turkey, Turkey Euro-
pe, Turkey in Europe (Avrupa Trkiyesi, Avrupa'daki Trkiye) vb. ta
birler kullanrken Osmanl Devleti Aurupa-i Osman ve Rumel-i
hne gibi isimleri tercih ediyordu. Bu dnemden itibaren siyas
gelimelere paralel olarak Trk ve Mslman imajlarn silecek ye
ni bir isimlendirme gerekiyordu ki, bundan sonra srekli olarak
bunalm ve krizle zde hale gelecek iki tabir birden bu blge iin
kullanlmaya baland: Balkanlar ve Ortadou (veya Yakn Dou).
a ran
I Ahmet Davutolu, Balkanlar ya da Tamamlanmam Bir Tasfiye" slm, Tem
muz 1989, Yl 6, Say 71, s. 32-33.
I stratejik Derinlik
Yakn Kara Havzas
Balkanlar ve Balkan Yarmadas tabirleri siyas literatrde
ilk olarak 1808de Alman corafyac A. Zeune tarafndan kullanl
d.2 19. Yzyln ortalarna doru (1835) D. Omalins dHalloy Hazar
Trklerinden alnd rivayet edilen Balkan tabirini de yetersiz bu
larak slav-Yunan (Slovogreece) tabirini kullanmay tercih etmi,
K. Ritter ise dorudan CHalbinsel Griechenland) Yunan Yarmadas
demitir. Fischer ve Wagner gibi baz Alman aratrmaclarn ilk
defa 1863de AvusturyalI konsolos I.G. von Hahn tarafndan kulla
nlm olan Gney-dou Avrupa yarmadas (Sdosteuropaische
Halbinsel) tabirini gelitirerek yarmaday Avrupa ismi ile doru
dan ilikilendirmelerinin Avrupal byk devletlerin blgeye y
nelik ilgilerinin younlamaya balad bir dnemde ortaya k
mas kesinlikle bir tesadf deildir,3 Yugoslavya corafyacs Cvi-
ji cin blgenin Avrupa'daki Trkiye gibi tabirlerle herhangi bir e
kilde Trk adyla zdelemesini irkin bir ehadet4 olarak de
erlendirip Balkan tabirinin kullanlmas gerektiini sylemesi de
bu konuda ilgin bir ehadettir.
19. Yzyln sonlarndan itibaren birok siyaset bilimci ve sey
yahn Ortadou tabirini zellikle Balkanlar kastederek kullanma
lar5 bu kavramn coraf olmaktan ok kltrel bir ztl ve ayr
m ifade etmesi asndan nemlidir. Daha sonra Ortadou tabiri
nin kullanm Mslmanlarn hakimiyet sahalarnn daralmasna
paralel bir deiiklik geirecek ve Dou-Bat, Mslman-Hristi-
yan ayrmlarm da yanstan jeokltrel nitelikli bir kavram halini
alacaktr.
Ortadou ve Yakn Dou kavramlar, bu adan objektif bir co
raf kavram olmaktan ok Avrupa-merkezli sbjektif unsurlar ba
rndran jeokltrel bir ayrm kavramdr. Bu sebepledir ki, gerek
Ortadou gerekse Yakn Dou kavramlarnn ihtiva ettii alan de-
B R B
2 Zeune, A., Versuch ei ner Wissenschaftl icher Erdbeschrei bung, Berlin 1808. Bu
isim daha nce 1757 tarihli Robert ve Vaugondynin Grand Atlas'nda da yer al
mt. Bkz. Carter. E, introduction to the Balkan Scene, An Historical Geog-
rchpy of the Bal kans, Londra 1977, s. 7.
3 Fischer, T., "Di e Sdosteuropaische Halbinsel, a.g.e., s. 8.
4 Cvijic, I., Le Peni nsu la Bal kani que, Paris 1918, s. 2; Carter, a.g.e., s. 7.
5 Davison, H.,"Where is the Middle East, Forei gn AJ fairs, July 1960 ve bir rnek
gien konjonktre gre yeni nitelikler kazanmtr. Bat siyasetile
ri ve aratrmaclar b kavramn snrlarn Osmanl Devletinin
gerilemesine uygun bir tarzda yeniden tanmlamlardr.6
Balkan yarmadas kavram ile bu blge iin Trk ve Mslman
imajlarndan arndrlm yeni bir kimlik tesbit edilirken, Ortado
u kavram ile Bat ile Dou arasnda oynak bir siyas hattn snr
lar belirlenmi oluyordu. Bulgaristanda seksenli yllarda tek tek
kiiler dzeyine kadar inmi bulunan isim deitirme operasyo
nunun kresel dzlemdeki ilk habercileri, Balkan ve Ortadou ta
birlerinin siyaset literatrne girmi olmalardr.
Trkiye asndan Balkanlarda son on be yl iinde yaanan
gelimelerin ortaya kard dier nemli bir sonu da lke iinde
gittike artan bir nem kazanan sosyo-politik ve sosyo-kltrel
kimlik meselesinin uluslararas bir eksende kendini gstermeye
balam olmasdr. I. Dnya Sava sonunda yakn kara havzas
zerindeki haklarndan feragat ederek Anadolu'ya ekilmek zo
runda kalan Osmanl Devletinin ykntlar zerinde kurulan Tr
kiye Cumhuriyeti, asrn sonunda Osmanl Devletinin tasfiyesi ile
ortaya kan siyas merkez" boluunu doldurma zorunluluu ile
kar karya kalmtr.
Bu zorunluluk, "Osmanl Devletinin tasfiyesi daha tamamlan
mad m? eklindeki soruyu daha da bir anlaml klmaktadr. Evet,
uluslararas hukuk asndan Osmanl Devleti tasfiye edilmitir,
ama bu tasfiyenin yol at jeopolitik ve jeokltrel boluklar Bal
kanlarda yeni atma noktalarn beraberinde getirmitir. Bosna
ve Kosovada yaanan etnik kymlardan sonra gerek Bonak ge
rekse Arnavut unsurlarn birinci derecede bavurduklar lkenin
Trkiye olmas, tarih bir zorunluluun ve mesuliyetin kendini
nemli bir d politika parametresi olarak dikte etmesinden baka
bir ey deildir.
Trkiye'nin Balkanlardaki siyas etki temeli Osmanl bakiyesi
Mslman topluluklardr. Gemi dnemde bu topluluklar Trk
BSH
6 Seluklu ve OsmanlIlar iin Rumel i kavram da benzer bir jeokltrel zellik ta
maktadr. Seluklular iin Anadolu Rumeli iken, Anadolu'nun slamlama s
ve Trklemesi srecinin tamamlanmasndan sonra Osmanl i i n bugnk
Balkanlar Rumeli olarak anlmava balanmtr.
Stratejik Derinlik
Yakn Kara Havzas
d politikasnn ykleri gibi grerek g yoluyla Balkanlar boalt
ma politikasnn yanll bugn ak bir tarzda ortaya kmtr.
Trkiye u anda Balkanlarda Osmanl mirasna dayal tarih biriki
min salad nemli imkanlara sahip grnmektedir. ncelikle
Trkiye'nin tabi mttefikleri konumunda olan Mslmanlarn
ounlukta olduu iki lkede (Bosna ve Arnavutluk) bu ortak tari
h birikimi tabi bir ittifak haline dndrme iradesi ortaya km
tr. Bulgaristan, Yunanistan, Makedonya, Sancak, Kosova ve Ro
manya'daki Trk ve Mslman aznlklar ise Trkiyenin Balkan
politikasnn nemli unsurlardr.
Trkiyenin Balkanlardaki ksa ve orta dnem d politikasnn
iki nemli hedefi Bosna ve Arnavutluk'un istikrarl bir yap iinde
glendirilmeleri ve blgedeki etnik aznlklar gvenlik emsiyesi
altna alacak bir uluslararas hukuk zemininin oluturulmasdr.
Bu hukuk zemin iinde Trkiye Balkanlardaki Mslman aznlk
lar ile ilgili meselelerde mdahale etme hakkn kazanacak bir ga
ranti elde etme hedefini srekli gzetmelidir. Modern dnemdeki
arpc bir misal olarak Kbrs Mdahalesi byle bir hukuk ere
ve iinde meru klnabilmitir.
Trkiyenin Balkanlarda bu tr bir hak elde etmesi ancak ve an
cak Trkiye'nin kltrel ve tarih faktrleri de srekli gznnde
tutan aktif bir Balkan politikas izlemesi ile mmkn olabilir. Aksi
takdirde Fener Patrikhanesi araclyla Trkiye'nin iindeki ufak
Rum aznl ile ekmenk iddialara kalkan Yunanistan ve Bal-
kanlar-Kafkaslar emberinde Ortodoks-Slav etkinlii kurmaya
kalkan Rusya karsnda Trkiye sadece Balkanlar zerindeki et
kinliini kaybetmekle kalmayacak, ayn zamanda Boazlar zerin
deki Rus ve Yunan iddialar karsnda da dayanaksz kalacaktr.
Lozann salad garantilerin reelpolitiin zorlamalar karsnda
ne derece etkin olduu Ege adalarnn silahlandrlmas ile ortaya
km bulunmaktadr.
Trkiye asrn bamdakine benzer yeni bir Balkan facias ile
karlamamak iin hem blgedeki Osmanl bakiyesi Mslman
toplumlarn geleceklerini ilgilendiren meselelerde aktif bir politi
ka takip etmek, hem de blge ii dengeleri ve blge d faktrleri
etkin bir tarzda kullanarak bir Balkan Bloku karsnda yalnz kal
mamaya zen gstermek zorundadr. Blge d faktrler iinde
bir taraftan Rusya-Almanya arasndaki dengeler yaknen izlenme
li, dier taraftan da blge iindeki yakn hakimiyet merkezleri olan
Avrupa ve Rusya karsnda uzak g merkezleri konumundaki
ABD, Japonya ve in ile dengeleyici politikalar takip edilmelidir.
Baka bir deyile Balkanlarn gvenlii Trkiyenin bat snrla
r dorultusundaki gvenlik parametreleri ile gittike zdele
mektedir. Souk Sava dneminde Dou Trakya'da oluturulan
gvenlik hatt, Balkanlar dzeyinde ok tarafl ve ikili gvenlik an
lamalar ile daha batda bir dzlemde gerekletirilmeye all
maldr. Bu adan blge zerindeki Rusya faktrn dengeleye
cek blge ii ve blge d gvenlik emsiyeleri oluturmak ve
zellikle Arnavutluk, Bosna ve Makedonyann i gvenlii ve
toprak btnln garanti edici bir ereve plan hazrlamak ka
nlmazdr.
Bu siyas boyut dnda Balkanlarda Trk d politikasnn eko
nomik temeli ulamdr. Bu erevede Balkanlarn Ortadou ve
Asya ile gerek kara gerekse deniz ulamnda etkin bir koordinas
yon temin edilmeli ve bu ulam yollar gerektiinde hem ibirlii
hem de bir d politika unsuru olarak devreye sokulmaldr. stan-
bul-Adriyatik, stanbul-Tuna hatlarn birletirecek ortak projelere
ynelmek suretiyle blge ii ekonomik ve siyas oluumlarda mer
kez bir konumda bulunulmaldr.
II. Asyaya Alan Kap ve Kafkaslar
Tarih boyunca Avrasya'nn deiik blgelerine yaylan kavim
glerinin en nemli kavak noktalarndan birini oluturan ve bu
nedenle de greceli olarak kk bir alanda son derece karmak
bir etnik ve linguistik yap barndran Kafkaslar, Anadolu-Akdeniz
ve Step-Karadeniz nitelikli siyas gler arasndaki en nemli reka
bet alanlarndan birini oluturmutur. Osmanl Devletinin derin
likli ve koordineli kara ve deniz stratejisi ile Karadenizi bir i deniz
haline getirerek kuzey steplerine sarkt dnemlerde i alanlarda
ki dankla ramen istikrarl bir btnlk arzeden bu blge,
Ruslarn kuzey-gney istikametinde Karadeniz'e ulaan su yollar
n denetim altna almasndan sonra yaklak iki yz yl sren bir
halcimivpf mcadelesine sahne nlrrmstnr.
Stratejik Derinlik
Yakn Kara Havzas
eyh anilin direniinin krlmasndan sonra Gney Kafkas
yaya inen Rus hakimiyet alan 93 Harbiyle Erzurum yaylasna
kadar uzanarak Anadoluyu tehdit eder hale gelmitir. Kzm Ka-
rabekirin Dou Operasyonu ile Gney Kafkasya'da kurulan ksm
dengeye ramen Kafkaslar, Souk Savan sona ermesine kada
Rus / Sovyet yaylm stratejisinin ana eksenlerinden birisi olagel
mitir,
Trkiye'nin NATOya katlmasnda nemli bir etken olan Kars,
Ardahan ve Boazlara ynelik Rus talepleri aslnda yukarda bah
settiimiz tarih rekabetin tabi bir uzants niteliindeydi. Bu ta
leplerin sonucunda Trkiye'nin NATOya girerek Souk Savan
Bat cephesinde yer almas Trk-Sovyet snrn NATO-Varova
Pakt snr haline dntrerek Kafkaslar ile Dou Anadolunun
suni bir perde ile blnmesine yol amtr. Son ei yl iinde bl
gede gzlenen istikrar bu suni perdenin oluturduu kat bir stra
tejik dengenin rnyd.
Trk-Sovyet snrndaki Sarp kynn merkezinde yer alan ca
miyi bile ikiye blen bu suni stratejik snrn Souk Sava sonras
dnemde ortadan kalkmas, Kafkaslardaki i dengeleri de, Trki
ye'nin Kafkaslara bak tarzm da dorudan etkilemitir. Kafkaslar
daki ideolojik meruiyetle desteklenmi Sovyet gcnn olutur
duu fiil gce dayal dengenin rtt etnik, din ve linguistik
farkllklarn su yzne kmas bir taraftan blge-ii atmalar
trmandrm, dier taraftan da Rusyann blgeye ynelik hesap
larnda yeni unsurlarn devreye girmesine yol amtr.
Souk Sava sonras dnemde Kafkasya'nn deien uluslarara
s konumu ayr dzlemde ele alnabilir: (i) Uluslararas kresel
dengelerdeki deiim ve bu deiimin blge zerindeki etkileri: (ii)
blgeye dorudan mdahil olan Rusya, Trkiye, ran gibi lkelerle
Hazar Denizine komuluklar dolaysyla blge dengeleri iinde
nemli konuma sahip zbekistan, Kazakistan ve Trkmenistan'
da kapsayan blgesel dzlem; (iii) blgenin etnik ve din farklla
masn da iinde barndran blge-ii dengeler ve elikiler.
Birinci dzlemle ilgili unsurlar Souk Sava sonras dnemde
ciddi bir deiim gstermi bulunmaktadr. ift kutuplu uluslara
ras ilikiler dengesinin en belirgin bir ekilde yansd blgeler
den birisi olan Kafkasyada Souk Sava sonras dnemde aralarn
da ABD, ngiltere, Almanya ve Japonya gibi lkelerin de bulundu
u kresel glerin dorudan mdahil olduu bir konjonktr or
taya kmtr. zellikle kresel ekonomi-politik rekabetin ynlen
dirdii bu yeni konjonktr okuluslu irketlerin de devreye girdii
stratejik nitelikli doal kaynaklarn aktarm meselesine odaklan
m durumdadr. Dolaysyla bu dzlemin kritik alan temelde je
oekonomik bir nitelik arzetmektedir.
ikinci dzlemdeki rekabet hem bu kresek nitelikli rekabetin
yansmalarn barndrmakta, hem de blgeye dorudan mdahil.
byk ve orta lekli blgesel glerin jeopolitik ve diplomatik
manevralarn kapsamaktadr. Rusya-Ermenistan, Trkiye-Azer-
baycan yaknlamalar ran ve Grcistan da deiik denge politi
kalar izlemeye sevketmektedir. Trkiye-Grcistan ve ran-Erme
nistan ilikilerinde gzlenen gelimeler bu adan ilgin blgesel
denkiemler oluturmakta ve dinamik bir diplomatik sreci bera
berinde getirmektedir. Bu lkelerin Hazar ve Karadeniz ile ilgili
politikalar Kafkasya denklemini Orta Asya, Ortadou ve Balkanla
ra yayan sonular dourmakta ve kendine has blgeleraras etkile
im alanlar ortaya karmaktadr. Mesela Trk-ran ilikilerinin
Ortadou daki seyri ve Trk-Rus ilikilerinin Karadeniz ve Balkan
lardaki seyri bu etkileim alanlarndan dorudan etkilenmektedir.
nc dzlemde yer alan blge-ii elikiler scak atma
noktalarn trmandrmakta ve ikinci dzlemdeki aktrleri iine
ekebilecek boyutta risk aianan oluturmaktadr. Mesela Gney
Kafkasyadaki Karaba odakl Azeri-Ermeni atmas ve Kuzey
Kafkasya'daki Rus-een atmas dorudan Trk-Rus ilikileri
nin denklemi iinde bir yere otururken, Abhazya'da 1993 ylnda
trmanan Grc-Abaza atmas Trkiye-Grcistan, Rusya-Gr-
cistan ilikilerini dorudan etkilemitir. Son olarak 1999 baharn
da Kabarday-erkez otonom blgesinde yaplan seimlerin he
men bir Rus ve Trk lobi atmas ekline dntrlm olmas,
bu iie geen denklemlerin son arpc misalidir. Kafkaslardaki
atmalar bu sre iinde iki ana blgede younlamtr: Gney
Kafkasyada Karaba bunalmnn yol at Azeri-Ermeni atma
s ve Kuzey Kafkasyada nce Grc-Abaza, daha sonra Rus-een
atmalar ile trmanan gerilim blgeleri.
Yakn Kara Havzas
zellikle 1993 ylnn nisan aynda younlaan Ermeni saldr
lar sonunda 3 Nisanda Kelbecer blgesini ele geirerek Dalk Ka
raba ile Ermenistan arasndaki blgeyi denetimleri altma alan
Ermeniler daha sonra asker harekatm kuzeye ve gneye doru
genileterek Grcistan-Azerbaycan ve tran-Azerbaycan snrlar
na doru ilerleme kaydetmilerdir. Bu atmalar sonucunda
Azerbaycann yaklak bete birinin Ermeni igali altma girmi ol
mas Trkiyenin Souk Sava sonras dnemde kar karya kal
d en nemli stratejik kayptr. Ermeni birlikleri karsndaki ye
nilgi Azerbaycan iinde de geni apl i karklklara sebep ol
mu ve Rus birliklerinden de destek grd iddia edilen Albay
Suret Hseyinolunun 1993 ylnn haziran aynda Gencede ba
latarak Bak zerine yrtt isyan neticesinde Azerbaycann
seimle ibana gelmi cumhurbakan Elibey 20 haziranda ba
kenti terketmek zorunda kalmtr. sava engellemek amacyla
meclis bakanlna getirilen eski Politbro yesi Haydar Aliyev
zamanla lke zerindeki kontroln pekitirerek Azerbaycan'n
yeni lideri konumuna gelmitir. Bu gelimelerden sonra Azerbay
can meclisi eyll aynda BDTye geri dnme karar alm ve kasm
aynda Rusya Azebaycan ile Bak petrolleri konusunda grme
leri hzlandrmtr.
Aliyev daha sonraki yllarda dengeleyici tedbirler alarak Trki
yeyi devrede tutan politikalar gelitirmeye zen gstermise de,
blgedeki Rus-Ermeni yaknlamas her an yeni stratejik hassasi
yetler douracak niteliktedir. ran'n blgeye ynelik politikalar
da Trk-Azeri, Rus-Ermeni ilikilerinde belirleyici ve dengeleyici
bir unsur olmaktadr. Bu da Kafkaslar ite Ortadou politikalar ara
sndaki bamllk ilikisini artrmakta ve Bat Asya ilikilerinin iki
nemli ayan birbirine balamaktadr.
Grld gibi Ermeni-Azeri atmas sradan bir smr anla
mazlnn tesinde sonular dourmakta ve Azerbaycann i b
tnln ve istikrarn da dorudan belirlemektedir. Azerbaycan
Trkiye iin genel olarak Kafkaslarda, zel olarak da Gney Kaf
kasyada en nemli stratejik mttefiktir. Blgesel balantlar a
sndan bir mukayese yapmak gerekirse Kafkaslarda Azerbaycan.,
Balkanlarda ise Arnavutluk istikrarl ve gl bir blgesel konum
kazanmadka, Trkiyenin her iki blgedeki arlm artrabilme-
Stratejik Derinlik
lik alanlar iinde kalan Adriyatik ve Hazara ynelik politikalar ge
litirebilmesi de mmkn olamaz.
Trkiye genel zellikleri itibariyle Balkanlara benzeyen Kafkas
larda da Souk Sava sonras dneme gerek psikolojik, gerekse
diplomatik adan yeterince hazrlkl girememitir. Bu hazrlksz
lk Souk Sava artlanmalar ile yeni ortaya kan konjonktrn
getirdii imkan patlamas arasnda bir intibak dnemi gemesini
zorunlu klmtr. Bu zorunluluun yol at gecikmeler dinamik
bir nitelik kazanan blgesel dengelere ynelik politikalarda za
manlama problemi dourmutur.
Bu gecikmenin farkna varldnda ise Kafkaslar bir btn ola
rak yeni bir ereve iinde ele alnamam ve Kafkasya politikas
sadece Azeri-Ermeni Sava snrlar iinde ele alnmtr. Azeri-Er
meni Sava genel Kafkaslar meselesinin nemli bir parasdr ve
ancak blgesel stratejinin ana ereveleri inde sreklilik ve tu
tarllk arzeden bir erevede salkl bir zemine oturtulabilir.
gu nedenledir ki, ncelikle ok ynl bir Kafkaslar politikas ta
yin edilmek ve bu politika ile yakn kara havzasnn dier blgele
ri arasndaki balantlar kurulmak zorundadr. Unutulmamaldr
ki, Kafkaslar, Dou Anadolu ve Krfez-Dou Akdeniz hattn kap
sayan Kuzey Ortadou jeopolitik olarak; Azeri petrol, Dou Ana
dolun un su kaynaklan ve Kuzey Irak petrolleri de jeoekonomik
olarak bir btnlk arzetmektedirler.
Bu jeopolitik ve jeoekonomik hat zerindeki gelimeler birbir
lerinden soyutlanamazlar. Dolaysyla bu hat zerinde Kuzey Kaf
kas cumhuriyetlerinden Krfez'e kadar uzanan kua kapsayc
bir Bat Asya politikas gelitirilmesi zaruridir. Bu Bat Asya politi
kas Trkiyenin Orta-Asya ile ilikilerini de shhatli bir tarzda d
zenleyebilmesinin temel artdr. Bu balantlar arasndaki ilikiler
zerinde etkili olamayan bir Trkiye ne i ve d gvenlik para
metreleri arasndaki ilikileri farkedebilir, ne de ekonomik g ala
n oluturacak kaynaklan verimli bir tarzda kullanabilir.
Souk Sava dneminin kresel kutuplamalardan kaynakla
nan blgesel suni ayrm izgileri etkisini kaybettike Kafkaslar,
Dou Anadolu ve Kuzey Irak arasndaki stratejik bamllk giderek
artm ve bu blgeler zerindeki stratejik atmann younlama
sna vol amtr. Zengin oetol alanlarn barndran Ra d vp Tfn.
Yakn Kara Havzas
zey Irak/ Krfez petrol alanlar ve bu iki alan arasnda kalan Orta
dounun can damarlar olan su blgelerinin oluturduu GAP
ekonomik alan ekonomi/ politik stratejisinin birbirine kanlmaz
olarak baml kld blgelerdir. Yakn bir gelecekte bu blgeleri
birbirinden herhangi bir ekilde ayr dnmek mmkn olama
yacaktr, Jeoekonomik adan Irak petrol boru hatt, Bak petrol
boru hatt ve GAP projesi, gelecekleri bir dierinin baarsna ba
l. projelerdir.
Kafkasya, te yandan, Karadeniz ve Tuna su yolu erevesinde
hem Balkanlar, hem Boazlar hem de genel Avrasya stratejisinin
en nemli stunlarndan birini oluturmaktadr. Trkiyenin Ba-
k-Ceyhan projesini devreye sokmaya alt gnlerde Rusya'nn
bir taraftan Boazlar bir petrol yolu gibi kullanmaya ynelik tek
lifleri, dier taraftan da Bulgaristan-Yunanistan hattn gndeme
getirmi olmas, Kafkaslar-Karadeniz-Balkanlar arasndaki strate
jik geikenlikleri ve i bamllk ilikilerini ortaya koymaktadr.
III. Kanlmaz bir Hinterland: Ortadou
Mekn tanmlamas bakmndan Orta Asya, Bat Avrupa ve Do
u Afrika gibi objektif nitelikler tamayan Ortadou kavram fizi
k corafya olarak kendi iinde tutarl ve kullanm itibariyle farkl
bak alan iin geerli bir kriterler btnne sahip deildir. Bu
kavram, kltrel, siyas, stratejik ve ekonomik erevelere gre de
ien dnemsel ve balamsal zellikler tamaktadr. Bu nedenle
dir ki, Ortadouyu anlaml bir btnlk iinde tanmlayabilmek
iin ncelikle jeokltrel, jeopolitik, jeoekonomik ve jeostratejik
yaklam biiminin belirlenmesi gerekmektedir.
Bu ynyle gerek Ortadou gerekse bu kavramn ncl olan
Yakm Dou kavramlar paradigma-kurucu deil, paradigma-ba-
ml kavramlardr ve farkl bak alan iin de, farkl konjonktr
ler iin de deien tanmlamalara maruz kalmaktadr. Hereyden
nce bu kavramlarn tanmlad blgenin dou olmas da ve bu
dounun orta ve yakn boyutlarm ihtiva etmesi de bu tanmla
may yapan znenin coraf duruuna gre deiebilmektedir.
Bat Asya gibi nesnel bir corafi tanmlama dnyann deiik co
raf meknlarnda h l u n an ' f ar H --------
/
tarken, Ortadou ve Yakn Dou kavramlar bu blgeyi kendisi
nin batsnda gren bir inli ve Hndli iin nesnel bir anlam ta
mamaktadr.
Bu kavramlarn batl teorisyenler ve siyaset yapmclar tara
fndan tretilii, kullanm biimi ve sreci de bu sbjektiflii yan
stmaktadr. Balkanlar kavramnn douunda da incelediimiz gi
bi Yakn Dou kavramnn siyas ve coraf bir kavram olarak kul
lanlmaya balanmas objektif fizik corafya zelliklerinden ok,
kltrel sbjektivite barndran jeokltrel hat ayrmna dayan
maktadr. Ortadou kavram ise ilk defa jeopolitiki Mahan tara
fndan Arabistan ile Hind yarmadalar arasnda kalan ve deniz
stratejisi iin byk nem tayan blge iin kullanlmtr. Bugn
k ran krfezi merkezli olan bu blge tanmlamas da fizik zel
liklerden ok stratejik zelliklere dayandrlmtr. Bu kavram daha
sonra yine stratejik nitelikli olarak f. Dnya Sava esnasnda Orta
dou Kumandanl (Middle East Command) eklinde kullanlm
ve bu erevede yaygnlk kazanmtr.7
Dolaysyla bu kavramn tanmlanmas kavramn muhtevasn
belirleyen jeokltrel, jeopolitik, jeostratejik ve jeoekonomik er
evelerin ortaya konabilmesi ile mmkndr ve Ortadou politi
kas bu zelliklerin tmn htiva eden bir eitlilik tamaktadr.
Ortadou'nun jeokltrel adan tanmlanmas ve bu ereve
de bir yakn kara havzas olarak ele alnmas bu blgenin kltr ta
rihi ile dorudan ilikilidir. Bugn Ortadou olarak isimlendirilen
blge, tarihin balang noktas saylan yaznn bulunmasndan
bu yana bir yandan insanolunun meydana getirdii medeniyetle
rin beii olmu, dier taraftan dnyann dier blgelerinde geli
en medeniyetlerin yaylmasnda kavak noktas tekil etmitir.
Blgenin dnya ulamndaki nemi Dou ile Bat arasnda sade
ce ticari mallarn deil, ayn zamanda kltrlerin, inanlarn ve
medeniyetlerin transferlerinin de bu blge iinde gereklemesini
salamtr.
Bu ok ynl alveri Ortadou'yu -Sanayi Devrimi hari tutu
lacak olursa- dnya tarihini en ok etkileyen gelime ve deime-
a
7 Bernard Levvis, The Shapi ng of the Modern Mi ddl e East, (Oxford: Oxford Uni-
versitv Press, 1994), s. 3-23.
Stratejik Derinlik
Yakn Kara Havzas
ierin grld bir blge haline getirmitir. Bu sebeple dnya ha
kimiyetine ynelmek isteyen her devlet iin Ortadou hakimiyeti
en nemli ve vazgeilmez bir adm olmutur. Otadou, zellikle
de Anadolu, bu devletler iin sembolik ekliyle Frigya krdm
gibidir. Afroavrasya anaktasma ynelik hakimiyet stratejisi geli
tiren her g, Byk skender gibi bu krdm zmek zorun
dadr. Bu zorunluluun meydana getirdii gler ve gerek scak
gerekse souk harpler ile yukarda belirttiimiz ok ynl gelime
ve deimeler sadece dnya tarihini ve uluslararas ilikileri deil,
ayn zamanda bu blgedeki toplumlarn objektif artlarm da etki
lemitir. Bylece Ortadou'da btn tarih boyunca i gelimelerle
d mdahalelerin karlkl etkileimleriyle oluan ok ynl, di
namik bir yap varlm srdregelmitir.
Ortadou, bu son derece nemli stratejik konumu sebebiyle
insanlk tarihinin madd ve ruh planda ana izgilerini zerinde
tamaktadr. lk yerleim merkezleri ve kylerin kurulmasyla
madd ve ekonomik alandaki ilk yapsal deiiklikler bu blgede
gereklemi; insanlk tarihinin en kkl din gelenekleri de bu
blgeden dnya sathna yaylmtr. Avrupa damgasn tayan 19.
yzyl ile okmerkezliliin artt 20. yzyl hari tutulacak olursa,
Ortadou'nun tarih boyunca srekli merkez konumunda olduu
nu iddia etmek mmkndr.
Bu blge gler, savalar ve ticar ilikilerin younluu sebebiy
le her devirde eitli kltrlerin kimi zaman atmasna, kimi za
man zdivacna tank olmutur. Blge kimi zaman Hal Seferlerin
de olduu gibi iki ayr inan sisteminin kyasya mcadelesini ve
varolu savan yaam, kimi zaman da btn Asya'y kasp ka
vuran Mool istilasnda olduu gibi d tesirleri uzun vadede ken
di bnyesinde eritmi, muzaffer ordulara bile kendi inan ve kl
tryle birlikte kimliini de vermitir.
11. Yzylda Anadolunun Seluklular tarafmdan fethi ve bu
fethe tepki olarak balatlan Hal Seferleri blgenin bugne kadar
sren jeokltrel ayrm zelliine kaynaklk etmitir. Bugn Orta
dou olarak tanmlanan blge Hal savalarndan bu yana sadece
ktalararas gei blgesi ve jeopolitik etkinlik alan olarak deil,
Dou ile Bat arasndaki jeokltrel hat alan olarak da kendine
Ortadou kavramn kullan biimlerini de etkilemi ve bu kavra
mn kapsamnn deien uluslararas konjonktre gre yeniden
belirlenmesine yol amtr.
Baka bir deyile, slam medeniyetinin bugn Ortadou olarak
bilinen blgenin tmne hakim olmas, bu blgenin coraf b
tnl aan bir jeokltrel btnle kavumasna sebep ol
mutur. O gnden bu gne Ortadou slam medeniyetinin haki
miyet sahas olarak kabul edilmi; bu hakimiyet sahasnn genile
mesi ve daralmasna gre Ortadou tanmnda deiiklikler sz
konusu olmutur.
Bu kavramn kullanl biimi de, bu kullan biiminin tarihi
referanslar da blgenin jeokltrel yaps ile jeopolitik yaps ara
sndaki yakn ilikinin yansmalardr. Ortadou kavram zerine
geni bir alma yapan Davison8 bu kavramla ilgili olarak geen
asrn sonundan gnmze kadar yaplan tanmlar inceledikten
sonra Ortadou'yu slam dini etrafnda oluan jeopolitik bir birim
olarak tanmlamtr. Hogarth (1902) ve Churchillin Ortadouyu
asrn banda o zaman Osmanl Devleti egemenlii altnda bulu
nan Arnavutluk ve Balkanlardan balatmalar Ortadou kavramn
daki jeokltrel ve jeopolitik bileimi ortaya koymaktadr. Dav-
sona paralel olarak Pounds9 da Ortadounun ki temel zellii
nin slam dini etrafnda oluan btnlk ve OsmanlI'dan kalan or
tak tarih miras olarak tesbit etmitir.
Ortadounun jeopolitik yap s blgenin Afroavrasya anaktas
iindeki merkez konumu ile dorudan ilgilidir. Blge, modern je
opolitiin tesbit ettii kara devletlerinin ak denizlere inme siya
setinin tarih bir delili olarak ilkalardan itibaren Avrasya steple
rinden kopup gelen kuzey-gney ve dou-bat istikametindeki
kavim glerine ve kltrel etkileimi hzlandran insan hareket
liliklerine ahit olmutur. Ortadounun siyas yaps, blgenin
merkez konumunun doal bir sonucu olarak, blge dndan ge
len tesirlerden srekli olarak etkilenegelmitir. nl jeopolitiki
Spykman daha tarihin ilkalarnda Dicle ve Frat vadisindeki
gsz devletlerin Babil mparatorluu kuruluncaya kadar, blge
Stratejik Derinlik
8 Davison, H., "YVhere is the Middle East. Forei gn Affairs, luly 1960.
n n , .,-1 n m r a r / wvw.. . . i a m o
Yafan Kara Havzas
dndan gelen tesirlere kar birleik bir g oluturma zaruretim
hissetmelerini jeopolitik yapnn bir sonucu olarak deerlendir
mektedir.
Seluklu ve onu takiben Osmanl Devle'nin 17. yzyla kadar
Hristiyan Avrupa karsnda srekli baarlar kazanarak Orta Avru
paya kadar ilerlemesi Ortadou'nun jeokltrel btnln pe
kitirmi, medeniyetler arasndaki mcadelenin blgeden uzak
sahalarda cereyan etmesiyle blge uzun sreli bir istikrar ve sku
net dnemini yaamtr. Bu yllarda Akdenizin, dolaysyla strate
jik deniz yollarnn, tmyle Osmanl hakimiyetine girmesi Porte
kiz, spanya, Hollanda, ngiltere gibi Bat Avrupa lkelerini Dou
ile ticaretlerini gelitirmek amacyla yeni yollar aramaya sevket-
mitir. Bu zorunluluk, bir yandan yeni keiflere yol aarken dier
taraftan asr devam edecek olan ve bugn de izlerini srdren
smrgecilik devrini balatmtr. 18. Yzyldan itibaren Osmanl
sisteminin yava yava zlmeye balamas ile birlikte Osmanl
ile smrgeciliin palazlandrd Bat Avrupa arasndaki denge
Osmanl aleyhine bozulma dnemine girmitir. Bu dnm nokta
s Ortadoudaki son dnem d mdahale tarihinin balangc
olarak kabu edilebilir.
Blgenin jeopolitik ve jeoekonomik yaps arasndaki yakn
bamllk ilikisi smrgeciliin ykselmesinin hzlandrd bu
denge deiimi ile belirgin bir ekilde ortaya kmtr. Deien bu
dnya kuvvet dengesi eitli lkelerin, smrge imparatorluklar
iie smrgeler arasndaki ulam yollan zerinde son derece
nemli bir konuma sahip bulunan blgeye bak alarn dei
tirmitir.
19. Yzyln ilk yarsnda Ortadou bu blgede hakimiyet kur-
rnak isteyen Avrupal glerin kimi zaman diplomatik, kimi za
man asker saldrlarna muhatap olmutur. Bu yllarda dnya ha
kimiyeti hrsyla harekete geen her lider gibi Napolyon da, Haus
hofer'in Hitlere yol gstermek iin bir asr sonra ortaya koyduu
jeopolitik tezi destekleyen tarih bir hadise olarak, Hint yolunu
kontrol altna almak amacyla Msr zerinden saldrya gemi,
fakat gl bir direnile karlaarak Akka kalesi nlerinden geri
dnmek zorunda kalmtr. Sanayi Devriminin tamamlanmas ile
Ki rHL-i -o K l r r o ar t V c u l a c m v n l l n r t mn I f i vcaV n o k t as d ep i i .
Stratejik Derinlik
ayn zamanda sanayi hammaddesi iin vazgeilmez bir kaynak ve
retim fazlas iin muazzam bir tketim potansiyeline sahip geni
bir pazar olarak yeni bir jeoekonomik anlam ifade etmeye bala
mtr. Bu yeni jeoekonomik anlam, blge zerinde sren rekabe
tin niteliini, apm ve ynn deitirmitir.
Bu dnemde Ortadou, kendi iinde kar elikilerine sahip
ngiltere, Almanya, Fransa ve Rusyann ark Meselesi ad altnda
formle edilmi diplomatik, asker, siyas ve kltrel saldrlarnn
tesiri altnda kalmtr. Bir yanda scak denizlere inmek isteyen
Rusya, dier tarafta smrgeleriyle olan ekonomik ilikilerini ga
ranti altma almak isteyen ngiltere, te yanda hakimiyet kavgas
iinde yeni mevziler elde etmek isteyen Fransa ve gerekletirdii
Berlin-Badat hattn siyas bir nitelie brndrerek smrgeci
lie ge katlm olmann an kapatmak isteyen Almanya, i
politik kavgalarla ypranm olmakla birlikte ok ynl diplomasi
ile ayakta durmaya alan Osmanl Devleti zerinden Ortado
u'ya ynelik youn bir rekabet iine girmitir.
Sper glerin yukarda belirttiimiz gayesi I. Dnya Sava so
nunda gerekleti. Geri btn abalara ramen ark Meselesinin
bir gerei olarak Trkler Orta Asya'ya kadar srlememiti, ama
Osmanl Devletinin hammadde asndan son derece zengin olan
topraklar smrgeci gler arasnda paylatrlmt. Bu payla
mn Anadolu dndaki blm Misak- Mill'nin ilan ile zamann
idarecileri tarafndan da kabul edilmek zorunda kalmtr.
Bu smrgeci yaplanma ve ona dayal olarak ortaya kan si
yas corafya blgede Souk Sava ve Souk Sava sonras dnem
de grlen gelimeleri de etkilemitir. Souk Sava dneminin ift
kutuplu yaplanmasnn kresel blnmelerini yanstt iin is
tikrarl bir dnem geiren Balkanlar ve Kafkasya'nn aksine Orta
dou bu dnemin bunalmlarnn ve elikilerinin en youn ya
and alan olmutur. Bu dnemde blgenin jeokltrel, jeoeko
nomik ve jeopolitik yaps ift kutuplu yapya uygun zellikler ka
panmtr. ift kutuplu yapnn meruiyet temeli olan ideolojik ay
rma blgenin medeniyet ve din temelli jeokltrel yapsn de
itirmi ve blge ideolojik kltrel ayrmann kutuplan ereve
sinde yeni hatlar kazanmtr. Genelde sosyalist ideolojinin yn
lendirdii Baas ve Nasrc diktatorval vaolarla gelenekse! meru
Yakn Kara Havzas
iyet sembolleri etrafnda btnleen Bat yanls hanedan yaplar
arasndaki farkllama blgenin yeni jeokltrel ayrm ls ol
mu ve bu ayrm ls kresel rekabetin izlerini yanstmtr. Bu
dnemde blgenin jeoekonomik neminin byk lde petrol
ile zdelemesi Ortadou blgesi ile petrol arasnda bir aynile
me dourmutur. Bu zdeleme zellikle petrol ambargosundan
sonra tam bir netlik kazanmtr.
Blgenin Souk Sava dnemindeki jeopolitik anlam ise Ame
rikan evreleme (containment) doktrininin de temelini oluturan
Spykmann Rimland (evre kuak) tanmlamas erevesinde ele
alnmtr. Step devi SSCBnin scak denizlere inme politikas ile
ABD'nn evreleme doktrininin en youn atma oluturduu
alan Ortadou olmutur. ABD ynetimi Trkiyenin kuzeydou
sundan balayan ran ve Pakistan'n kuzeyinden Afganistana uza
nan bir hatt iki blokun en hassas jeopolitik kua10 ve bir anlam
da ABD karlarn koruyucu kalkann stratejik mihveri olarak g
rrken, SSCB ayn yllarda tarih jeopolitik stratejisinin dorultu
sunda bir taraftan Basra Krfezini evreleyen Afganistan-Suriye-
Gn ey Ye men-Etiyopya hattnda salam bir jeopolitik zemin kur
may planlamakta, dier taraftan Trkiye, ran ve Irak'taki i poli
tika dengelerini zorlayarak Kafkasya'dan Basraya kolay ini yolla
rn aramaktayd. Kresel lekli bu jeopolitik kutuplama, sra
ilin kurulmas ve hzl bir yaylma stratejisi takip etmesiyle birlik
te ortaya kan blge-ii jeokltrel ve jeopolitik gerilime paralel
bir seyir takip etmitir.
zetle, Ortadounun Souk Sava sresince belirginleen
zellikleri drt ana noktada tebarz etmitir: (i) deolojik nitelikli
jeokltrel kutuplama, (ii) petrol-eksenli jeoekonomik yaplan
ma, (iii) kresel stratejik rekabeti yanstan jeopolitik hat ayrmas
ve (iv) srailin kurulmas ile doan ve gittike trmanan blge-ii
kltrel/ siyas atma alam.
Ortadounun Souk Savan kendine has artlarnca belirle
nen bu temel zellikleri seksenli yllardan balayarak deimeye
balam ve Souk Sava sonras dnemde hemen hemen tmy
le dnerek yeni nitelikler kazanmtr. deolojik nitelikli jeokl-
10 A g . e., S. 4 4 3 -4 5 4 .
trel kutuplama yerini blge tanmlamasnn douuna da yol
am olan din ve medeniyet eksenli bir kutuplamaya terketmeye
balamtr. Bat teorisyenleri ve siyaset yapmclarnca benimse
nen ve zellikle ran Devriminclen sonra balayan, Krfez Sava
na kadar ivme kazanarak devam ettikten sonra Medeniyetler at
mas tezi ile zirveye ulaan yaklam biimi blgenin stratejik so
nular da douran bir din ve kltr kutuplamasna zemin tekil
ettii varsaymm ne karmtr.
Seksenli yllarn banda Brzezinsk'nin sam uyan Ameri
kan karlarn tehdit eden bir gelime olarak deerlendirmesin
den sonra1 Fukuyama'mn doksanl yllarn hemen banda Tari
hin Sonu tezinde slam Dnyasn Bat deerlerini tehdit eden ye
ni kar kutup olarak gstermesi12 ve Huntingtonn doksanl ylla
rn ortalarna doru slam Dnyasnn medeniyetler atmasnn
merkezinde yer aldn iddia etmesi13 bu yeni jeokltrel kutup
lama imajnn sreklilik arzeden unsurlar olarak grlebilir, Ric
hard Falkun son derece hakl tanmlamas ile jeopolitik bir dla
maya ynelen bu yaklam biimi14 zellikle Bosna dramndan bu
yana slam Dnyasnn bu yeni jeokltrel kutuplamann m
sebbibi deil maduru olduunun ortaya kmasyla birlikte dok
sanl yllarn sonlarna doru ivmesini kaybetmitir.
Ancak yine de Ortadounun, Souk Sava dneminin aksine,
bir ideolojik kutuplama merkezi olmaktan karak Bat-dou, Is-
lam-Hristiyan dnyalarnn snr hatt olarak grlme temayl
tekrar gndeme gelmitir. Bu durum, gerek blge-d mdahale
leri gerekse zellikle totaliter idarelerin srd lkelerde blge-
ii ve lke-ii denklemleri de etkileyen bir unsur haline dn
mtr. nmzdeki dnemde Ortadou merkezli medeniyet ai
diyeti meselesinin zellikle kltr alannda daha da artan bir
R
11 Z. Brzezinski, Pover and Princi pl e, Landon 1983, s. 533.
12 Francis Fukuyama, The End of History and the Las Man, New York: The Free
Press, 1992, s. 45-46.
'13 Samuel Huntington, "The Clash of ivilizations, Forei gn Affairs, 72 (Yaz
1993), s. 35.
14 Richard Faik, False Univesalism and the Geopolitics of Exclusion",77wr/ WorUl
Quarterly, 1997, e. 18, S. 1, s. 7*23. Bu makalenin Trke tercmesi ii bkz. liic-
had Faik, Sahte Evrensellik ve Dlamann Jeopolitii: slam rnei, Dvn
l m Aratrmalar, 1998/2, S. 5, s. 99-116.
Stratejik Derink
Yakn Kara Havzas
nem kazanmas ve bunun blgenin jeokltrel yapsn tmyle
etkilemesi kanlmazdr.
Blgede bu konuda en kkl tarih birikime sahip olan Trki
yenin bu meseleyi i atmaya dnmeden aabilmesi ve yeni
bir medeniyet almna girebilmesi sadece lke btnl asn
dan deil, blgenin gelecei asndan da byk bir nem ta
maktadr. Son yllarda lkemizde yaanan tartmalar biraz da bu
kkl jeokltrel meselenin bir sanc halinde tezahrdr.
Bu erevede dlayc ve atmac bir slup benimsenmesi
meselenin lke btnln zedeleyen ve d politika ile i politi
ka arasnda uyum problemi douran bir nitelie dnmesine yol
ama riski tamaktadr. Aksine, fikir zgrl ortamnda giriile
cek youn bir medeniyetle rar as mukayese ve muhasebe ortam,
Trkiyeyi belki de modern dnemin en canl ve oulcu kltr or
tamlarndan birine sahip klabilir.
Medeniyetler atmas tezinde Trkiyeyi ait olduu medeni
yet evresinden kmak isteyen ancak girmek istedii medeniyet
evresince de reddedilen bir torn county (paralanm/ yrtk l
ke) olarak tanmlayan Huntington'n15 bu lke iin bitii konu
mun aksine, benimsenecek kuatc ve kapsayc bir medeniyet
aidiyeti, Trkiye'yi hem kendi iinde farkllamakla birlikte b
tnln koruyabilen bir lke, hem de blgesindeki jeokltrel
kutuplama temayln aabilen nemli bir g haline getire
cektir. Trkiye'nin kendi medeniyet tecrbesinden hareketle ev
rensel kltre yapabilecei en nemli katklardan birisi de bu jeo
kltrel dlanma tuzan bozarak yeni bir medeniyet almna
girmesi olacaktr.
Souk Sava sonras dnemde blgenin jeoekonomik zellikle
ri ve ekim alanlar asndan da nemli bir deiim yaanmtr.
Souk Sava sresince petrol ile zdeleen blge jeoekonomisi ve
petrole bal dengelerin ynlendirdii blge jeopolitii zellikle
blgenin su kaynaklar, tarm havzalar ve enerji kaynaklarnn ak
tarm evresinde yeni unsurlarn etkisi altma girmitir.
Seksenli yllarda gerek teorik gerekse diplomatik alanda yap
lan almalarda ne kmaya balayan su meselesi doksanl yl
larda blge asndan hemen hemen petrol leinde tartlmaya
15 Huntington, a.g.m., s. 42-44.
ve yeni bir blge-ii problem kayna olarak takdim edilmeye ba
lanmtr. Bu dnemde Dicle ve Frat'n su potansiyelinin kullan
m meselesi Trkiye, Suriye ve I ak arasndaki ikili ilikilerin
nemli parametreleri arasnda yer almtr. Trkiyenin GAP proje
sini safha safha devreye sokmasyla birlikte daha da artan bir
nem kazanan su kaynaklar ve tarm havzalar meselesi nmz
deki dnemde de nemim srdrecektir.
te yandan srailin su kaynaklan konusunda ektii sknt
Ortadou Bar Srecini de dorudan etkilemektedir. srailin Su
riye ile bar grmelerini kmaza solana pahasna Golan tepe- ~
lerindeki igali srdrmesinde, bu tepelerin stratejik nemi kadar,
buradaki su kaynaklarnn srail asndan tad jeoekonomik
nem de etkili olmaktadr. srail'in Suriye ile srdrd bar g
rmeleri esnasnda Golan tepelerindeki igale son vermekle bir
likte bu tepelerdeki su kaynaklarn kullanmaya devam etme tale
binde bulunmas bu durumun ak bir gstergesidir. srail'in bu
tepelerdeki su kaynaklarnn kullanm karlnda Suriye'nin sz-
konusu olan su kaybnn Trkiyeden telafi edilebileceinin diplo
matik mzakereler esnasnda gndeme getirilmesi de blgedeki
su kaynaklar arasndaki jeoekonomik ve jeopolitik bamllk ili
kisini ortaya koymaktadr.
Ortadounun en nemli su havzalarndan birisi olan Nil'in su
kaynaklan zerinde sren tartmalar da gerek Ortadou gerekse
Afrikann nemli diplomatik meseleleri arasndadr. Su kaynakla
r ve tarm havzalar zerindeki bu rekabet nmzdeki yzylda
etkisini gsterecek kresel ve blgesel su jeoekonomisinin ve je
opolitiinin habercileri olarak grlmelidir. Bu erevede, Trki
yenin byk mal kaynaklar aktararak srdrd GAP projesi sa
dece ekonomik kalknmann bir paras olarak deil, uzun d
nemli jeostratejik mcadelenin nemli bir unsuru olarak da zel
bir nem tamaktadr.
ift kutuplu uluslararas ilikiler sisteminin dalmasndan
sonra, daha nce Sosyalist Blokun hakimiyet alan iinde kalan
enerji kaynaklarnn dnya ekonomisine entegre olma sreci de
Ortadounun jeoekonomik nemine yeni unsurlar katmtr. Da
ha nce gerek Sovyet-ii sisteme gerekse dnyann dier blgele
rine Karadeniz'in kuzeyinden geerek dalan bu kaynaklarn da
Stratejik Derinlik
Yakn Kara Havzas
tm ile ilgili olarak Souk Sava sonras dnemde yeni ve daha
ekonomik aktarm hatlarnn gndeme gelmesi Ortadou blgesi
nin Kafkaslar ve Orta Asya ile olan balantlarn glendirmi ve
bu blgenin Bat Asya olma zelliinden kaynaklanan jeoekono
mik nemini artrmtr.
Kara ve deniz balantlar asndan blgenin en avantajl co
rafyalarndan birine sahip olan Trkiye bu meselede de artan bir
stratejik nem kazanmtr. Bugn blgenin nemli siyas geli
melerinde Kafkas petrol havzas, Gneydou su havzas ve Mu
sul/ Krfez petrol havzas arasndaki i bamllk ilikisinin nem
li bir pay vardr. Gerek dou-bat, gerekse kuzey-gney gei ve
aktarm yollarnn merkezinde yer alan Trkiye bu konumun ge
tirdii avantajlar salam ve uzun vadeli bir stratejik planlama ile
deerlendirme meselesi ile kar karyadr.
Bu asrn ilk yansnda balayan ve Souk Sava sresince tr
manarak kresel ve blgesel ilikilerin merkezine oturan petrol
jeoekonomisme ve buna bal jeopolitie intibakta ge kalan Tr
kiye, blgenin su, tarm havzalar ve doal enerji kaynaklarnn ak
tarm meselelerini uzun dnemli stratejik planlamasnn nemli
unsurlar olarak grmek ve gerekli hazrlklar yapmak zorundadr.
Bu, sadece jeoekonomik kaynaklar zerindeki etkinlik iin deil,
ayn zamanda deiken bir nitelik kazanan blgesel jeopolitie
uyum iin de kanlmazdr.
Ortadounun blgesel jeopolitii ve bu jeopolitiin kresel
ilikiler a iindeki nemi de Souk Savan sona ermesiyle birlik
te ciddi bir deiim yaamtr. Souk Sava sonras dnemin ta
nmlayc ve merulatrc kavram olan Yeni Dnya Dzeni ilk uy
gulama alanm da bu blgede bulmutur. Kresel lekli ift ku
tuplu yapnn getirdii statik jeopolitik hatlarn etkisini kaybetme
siyle birlikte gerek byk glerin blgeye bak tarzlar'gerekse
blge-ii jeopolitik dengeler ok daha dinamik bir karakter kazan
mtr. ABD liderliinde gerekletirilen ve hemen hemen btn
byk batl glerce fiilen desteklenen Krfez mdahalesindeki
ortak tavra ramen, bu glerin blge meselelerine baklarnda
farkllamalar tebarz etmitir. ABDnin dual containment (ikili
evreleme) doktrini ile hem ran hem de laka ynelik dlama
tavrm srdrd bir dnemde AB yesi lkelerin ran ile youn
ekonomik ilikiler iine girmesi bu farkllamann tipik bir misali
dir. Fransa-Suriye ilikilerindeki yaknlama, benzeri ikili ilikiler
dzeyinde yaanan gelimeler de blgede gittike artan bir kar-
temelli ve ksa dnemli ittifaklar politikasnn gelimekte olduu
nu gstermektedir. Ortadou Bar Sreci iinde gerekletirilen
ve blgeyi tmyle iine alan, bir ok uluslararas kongreye ra
men blgenin kresel dengelere bal olarak bu dinamik jeopolitik
yapy srdrmesi kanlmazdr.
Blge-ii dengeleri etkileyen hassas jeopolitik yaplanma da
bu dinamik karakteri beslemektedir. Smrgeci dnemden sonra
ortaya kan devlet yaplarnn ekillendirdii siyas corafya ile
fizik corafyann belirledii jeopolitik hatlar arasndaki uyum
suzluk Ortadou jeopolitiinin en temel elikilerinden birini
oluturmaktadr. Bu uyumsuzluk ayn zamanda blge-ii buna
lmlarn en temel sebeplerinden biridir. Blgenin hemen hemen
btn smr komusu lkeleri arasnda ciddi lekli anlamazlk
lar sz konusudur.
Trkiye-Irak, Iran-Irak, Trkiye-Suriye, Irak-Kuveyt, Irak-Suudi,
Arabistan, Suudi Arabistan-Yemen, Msr-Sudan ilikilerinde sk
sk grlen bunalmlarn byk ounluu znde bu elikinin
izlerini tamaktadr. Bunun en arpc misali Trkiye-Irak sm-
nm son on be yl iinde, kimi zaman da ikili ilikilerden bamsz
olarak, srekli bir hassasiyet oluturmasdr. lk alardan bu yana
kuzey ve gney Mezopotamyada yer alan iki siyas otoritenin bu
derece suni bir ayrma izgisi le ayrlmam olmas, dalardan
geen gayritabi siyas snrn reel jeopolitik unsurlarca srekli
bask altnda tutulmas sonucunu dourmutur.
Cari siyas snrlar ile reel jeopolitik hatlar arasndaki uyumsuz
luk Ortadou blgesindeki snr anlamazlklarnn, tarih tezlerle
desteklenen karlkl iddialarn, de facto durum ile de jre siyas
tanmlamalar arasndaki farkllamalarn, blge-d mdahale
alanlarnn ve deiik younlukta sren atmalarn temel sebe
bidir. Blgeye yaylan jeopolitik boluk alanlarnn ortaya kmas
na sebep olan bu durum son derece hassas olan blgesel dengele
ri bir hamle ile deitirmek isteyen blgesel glere hareket alan
amaktadr. Irakn Kuveyti igal etmesi bu tr abalarn en tipik
misalidir.
Stratejik Derinlik
Yakn Kara Havzas
Jeopolitik boluk alanlar ayn zamanda gvenlik parametrele
rini belirleyen bir unsur haline dnebilmektedir. De jre stat
nn jeopolitik gvenlii garanti etmedii iddiasyla ortaya kar
lan de facto durumlar da smr boyu sren atmalarn en temel ar
gmanlar arasndadr. srailin hemen hemen btn snr boyla
r nda BM kararlarnn oluturduu de jre statye aykr bir ekil
de g bulundurmas ve smr tesi fiil gvenlik hatt oluturmas
bu duruma arpc bir misal tekil etmektedir.
Cari uluslararas snrlar iie reel jeopolitik hatlar arasndaki
uyumazlk Trkiyenin blge politikalarn da dorudan ilgilendi
ren sonular dourmaktadr. ran-Irak Sava esnasnda oluan ve
Krfez Sava ile kronik bir hal kazanan Kuzey Iraktaki jeopolitik
boluk alan Trkiye iin Souk Sava dneminden Souk Sava
sonras dneme aktarlan en nemli d politika meselelerinden
birisi olmutur ve olmaya devam edecektir. Bu jeopolitik boluk
alannn PKK tarafndan kullanlmas ve blgeye ynelik blge-d-
stratejik hesaplarn bu jeopolitik boluk alannda younlamas
blgeyi Trkiye'nin yumuak karn haline getirmitir. Uygulanan
politika alternatiflerin dourabilecei muhtemel maliyetler blge
ye ynelik politikalarn son derecc hassas bir zeminde seyretmesi
ne yol amtr.
Ortadou'da Souk Sava sonras ortaya kan gelimelerin en
nemlilerinden birisi de Souk Sava sresince Ortadou mesele
sinin odak noktasn tekil eden srailin blgedeki varl ve bu
nun dourduu atma alan ile lgili olmutur. I. Dnya Sava
sonrasnda ngiliz smrge idaresi altnda Filistin'e ynelik Yahu
di g ile balayan ve II. Dnya Sava sonrasnda kurulan srail
devletinin blge lkeleri ile yaad atmalarla Souk Sava d
neminin en scak meselesi haline gelen srail-Arap atmas So
uk Sava sonras dnemde nemli bir deiim geirmitir. Krfez
Savann oluturduu atmosfer iinde balayan Ortadou Bar
Sreci bu adan Souk Savan sona ermesinin nemli bir gster
gesi olarak grlmtr. Ortadou Bar Sreci ile Souk Sava d
neminde sistem d bir terrist grup olarak grlen FK ve Yaser
Arafat sistemin iine ekilerek muhtemel bir barn taraf haline
getirilirken; srailin varl da, bu varl ortadan kaldrmay temel
stratejik hedef olarak benimseyen blge lkeleri nezdin.de meru
Stratejik Derinlik
klnmtr. Ortadou Bar Sreci esnasnda Srece taraf ve destek
olan lkelerin katlmyla gerekletirilen terr ve ekonomi zirve
leri Ortadou blgesinin yeniden tanmlanmas dorultusunda
iddialar ortaya konmu olmakla birlikte blgeyi tmyle kuatan
mekanizmalar oluturulamamtr.
Ortadou Bar Srecinden sonra gittike artan bir younluk
gsteren Trkiye-srail ilikileri Souk Sava sresince dikkatli bir
denge politikas izleyen Trkiye'nin blgeye baknda ciddi bir
deiim olduu kanaatini yaygnlatrmtr. Trkiye ile srail ara
sndaki ilikinin nc taraflara ynelik olmayan taktik nitelikli
bir iliki olduunun vurgulanmasna ramen, bu ilikinin gittike
yaygnlk ve derinlik kazanmas Trkiye ile blgedeki Arap lkele
ri arasnda ciddi bir gven probleminin domasna yol amtr.
Ortadou bugn ne Souk Sava artlarnn ynlendirdii
uzun dnemli bir kutuplama yaps iindedir; ne de smrgeci
blm yanstan smr yaplanmas istikrarl bir gelecek vaad et
mektedir. Bu dengesiz ve istikrarsz yaplanma her aktr ksa d
nemli politikalarn uzun dnemli ve kalc etki alanlar kurma he
defi dorultusunda yeniden oluturmaya sevketmektedir. Bu da
rak benzeri ani ve tek hamleli sramalara dayal blgesel etkinlik
politikalarnn yerini, Msr, ran ve Suriye'nin doksanl yllarn
ikinci yarsndaki politikalarna yansyan ekliyle uzun diplomatik
srelerde etkinlik temeline dayanan politikalarn almasna yol
amtr.
Trkiye'nin Ortadou politikas bu yeni konjonktr ereve
sinde ciddi bir revizyondan geirilmek zorundadr. Bu asrn ilk
eyreinde Ortadou blgesinin en stratejik kuaklarn kaybeden,
ikinci ve nc eyrekte blge ile genelde bir yabanclama sre
ci yaayan, drdnc eyrekte ise tekrar yneldii blgede inili
kl ilikiler zinciri gelitiren Trkiye blge ile olan ilikilerini ye
niden ve kkl bir ekilde deerlendirmek zorundadr. zellikle
AB ile yaanan ve yelik srecini gittike imkanszlatran gerilim
li ilikiler a Ortadouya ynelik kapsaml bir blgesel stratejinin
gelitirilmesini kanlmaz klmaktadr. Ayn anda hem Avru
padan hem de Ortadoudan kopan bir Trkiyenin blge ve kta
lekli oolitikaarda baarl olabilmesi mmkn deildir.
Yakn Kara Havzas
IV. Yakm Kara Havzasndaki Snr Esneklikleri ve
Komu lkelerle likiler
Souk Sava sonras dnemde Trkiye'nin yakm kara havza
snda yaanan bu kkl deiiklikler Souk Sava sresince daha
statik ve istikrarl bir grntye sahip olan snrlarnda insan ha
reketliliklerinden kaynaklanan esneklikler dourmutur. Kbrs
Trklerinin Anavatanm gvenlik emsiyesi altnda bulunma ar
zular, Balkanlardan gelen kitlev g dalgalar, seksenli yllarda
I rak-an Savandan, doksanl yllarda ise Saddam'n basklarn
dan kaan madur insanlarn gneydou snrlarndan girileri,
Azeri-Ermeni Savanda Nahcvanm Trkiyeden korunma tale
binde bulunmas, hatta ve hatta snrlarn ok tesinde zbekis
tan'dan tahliye edilen Misid Trklerinin iltica talepleri gibi geli
meler Trkiye'nin snrboylarnda youn bir hareketlenmeyi de
beraberinde getirmitir.
Bu durum nemli g parametrelerinden olan tarih unsuru
nun kendi arln hissettirmesinden baka birey deildir. Os
manlI Devletinin yedi yz yllk birikiminin varisi olarak grlen
Trkiye, yakm kara havzasndaki insan unsuru iin hl bir siyas
merkez olarak grlmektedir. Yakm kara havzasndaki Osmanl
bakiyesi bu unsurlarn Trkiyeyi ya onlar bulunduklar yerde ko
ruyacak bir g, ya da muhtemel bir tasfiye hareketi karsnda s
nlacak niha bir melce olarak grmesi, Trkiyeyi tarih paramet
resinin ynlendirdii yeni blgesel misyonlarla kar karya brak
maktadr. Bu, tarihin belli dnemlerle snrl iradeleri aarak gn
lk politikaya arln koymasndan baka bir ey deildir.
Trkiye byle bir gelimeyle son derece hazrlksz bir ekilde
kar karya kalmtr. ncelikle bu tr d unsurlarla etkili bir ili
ki kurulmasn temin edecek siyas kurumlar ve bu kurumlarm
zn tekil eden siyas kltrn yetersizlii ciddi bir boluk do
urmutur. Baka bir deyile Trkiye Cumhuriyeti bir yandan tas
fiyesini deklare ettii Osmanl Devletinin mesuliyetlerini stlen
mek zorunda kalrken, te yandan bu zorunluluun altndan kal-
klmas iin asgar art olan siyas kltr ve kurumlardan yoksun
bulunmaktadr.
Trkiye'nin blgesel anlamda daha byk lekli d politika
ufuklarna almas ncelikle vakm kara havzas ile irtibatn sala
yan snr komular ile olan ilikilerini yeniden dzenlemesine
baldr. Yakn smr komular ile srekli bunalmlar yaayan bir
lkenin bu snrlar aan blgesel ve kresel politikalar retebil
mesi imkanszdr. Mesela, ayn anda hem Bulgaristan hem de Yu
nanistan ile bunalmlar yaayan Trkiyenin etkin bir Balkanlar
politikas retmesi ok zordur. Ayn ekilde, hem Grcistan., hem
Ermenistan hem de ran ile gergin ilikiler iinde olunmas da de
iik alternatiflere ak bir Kafkaslar politikas takip edilmesini
gletirir. Ortadou iin de durum farkl deildir. ra, Suriye ve
Irak ile srekli atan bir d politika konjonktrnn getirecei
zararlar dengeleyecek hi bir alternatif ittifak politikas yoktur;
Trkiyenin son yllardaki en temel d politika amaz, Grcistan;
hari (son yllarda Bulgaristan da buna eklenebilir) btn komu
lar ile konjonktre! gerginlikler yaad bir sre iinde blgesel
politikalar retme abas iine girilmi olmasdr.
Smr boylarnn tesinde kurulan ittifaklar bu snrlar zerinde
etkin bir faktr olarak devreye sokulabildii lde deerlidir. Tr
kiyenin Bosna ve Arnavutluk ile girdii ittifak ilikileri Bulgaristan
ile Yunanistann bir kar blok oluturmasnn nne geilebildi-
i takdirde etkin bir tarzda yryebilir. Ayn ekilde Azerbaycan ie
giriilen ittifak ilikisi Rusya, Ermenistan ve ran arasnda bir kar
denge ittifaknn nne geebilecek d politika opsiyonlar devrem
ye sokulabildii lde geni kapsaml bir petrol politikasnn te
melini dokuyabilir. Bunun gereklememesi sonucudur ki, btn
iyiniyet dolu demelere ramen Azerbaycann Trkiye ile Rusya
arasnda srekli bir denge politikas gzeten yaklamnn nne
geilememitir. srail le giriilen snr tesi ittifakn gerekesi ne
olursa olsun sonucu itibariyle Trkiyeyi gney ve doudaki yakn
komularnn tmyle ayn anda bunalml ilikilere itmi olmas
da, smr boylar ile snr tesi ittifak araylar arasndaki denge
faktrnn tipik bir yansmasdr.
Komu lkelerle ilikilerde yaanan bu gerilimleri aabilmek
'iin yaplmas gereken ey bu lkelerle ilikileri rejimler ve brok
ratlar arasndaki uzun ve etin sreten kararak toplumlararas
ilikilerin younlat ekonomik ve kltrel unsurlarn arlk ta
d daha geni bir zemine yaymaktr. Son iki asr iinde birhirle-
f i n L 'orc hl 'l nl i raL- hi r f'nV I rpvol or P 7mi e \ & i coaJ oi -mi c nl an Al -
Yakn Kara Havzas
na^ya ve Fransa'nn II. Dnya Sava sonrasnda karlkl ekono
mik ve kltrel ilikilerinin salad younlukla siyas ve asker
bunalmlar aabilmi olmas bu konuda gzel bir rnektir.
Yakn komularmzn asrlarca Osmanl ynetimi altnda kal
m olmas bu rejimleri srekli mteyakkz halde tutmakta ve kar
psikolojik tepkiler, mzakerelerin ncelikli art olan gven or
tamnn salanamamas dolaysyla, siyas diyaloglarn etkisini
kaybetmesine yol amaktadr. zellikle Yunanistan bu psikolojik
faktr ince bir diplomasi ile Demoklesin klc gibi srekli olarak
tepemizde tutmaktadr.
Bu engelin almas birbirine paralel iki politikann birden dev
reye sokulmas ile mmkndr. Trkiye bir taraftan yakn kara
havzasnda blgesel gvenlik ve ibirlii alanndaki almalara
nclk ederken dier yandan zellikle kendisini gl hissettii
.ekonomik ve kltrel alanlarda karlkl bamllk ilikisini g
lendirecek admlar atmaldr.
Aslnda bu ift ynl politika daha nce Almanlar tarafndan
Avrupada denenmi ve baarl da olmutur. Almanya L Dnya
Savandan sonra Orta ve Dou Avrupa'da gemi savalar ve ha
kimiyetler dolaysyla ok daha menfi bir psikolojik altyap zerin
de politika yapmak zorunda kalmtr. Almanya yetmili yllarda
Helsinki Gvenlik birlii Anlamas ile blgede dolayl etki sala
maya ynelik Ostpolitik diplomasisini ayn anda devreye sokmu
tur. Bu gvenlik ve ekonomik etki alanna dayal ift ynl politika
Berlin Duvar'nn yklmasn salad gibi, karlkl bamlln
artmas ile II. Dnya Savanda Alman tanklarnn girdii lkelere
Alman Marknn yeni bir hakimiyet arac olarak girmesi sonucunu
da dourmutur.
Trkiye de yakn komular ile yaamakta olduu gven buna
lmn aabilmek iin geni kapsaml bir bar plan ile ekonomik
ve kltrel arlkl ilikileri gelitirme paketini ayn anda devreye
sokmaldr. Komu lkelerle ilikilerin srekli gergin tutulmas,
hele hele PKK terrne kar bir dnem bazlarnn teklif ettii gi
bi btn gney hattmz kuatan Suriye snrnn boydan boya
elektronik aygtlarla bir duvar gibi rlmesi trnden tekliflerin
hi r- l-*r rac\ / nnpl tompl i VA ftl i r
Stratejik Derinlik
Trkiye blgede etkin olmak istiyorsa komular ile arasnda
elektronik nitelikli Berlin Duvar oluturmaktansa var olan duvar
lar da aabilen politikalar retmelidir. Trkiyenin yakn komu
lar ile olan ilikilerinin srekli gergin tutulmas da, bu snrlarn
kh Kuzey Irak'ta olduu gibi i savala, kh ranla olan ilikilerde
olduu gibi ideolojik gerekelerle, kh Suriye rneinde olduu
gibi arz bunalmlarn kronikletirilmesi suretiyle istikrarszlat-
rlmas da aslnda dolayl olarak Trkiyeyi snrlarna hapsederek
kontrol altnda tutmaya yneliktir. Yaplmas gereken bu korkular
aarak Trkiye'yi kendi komular ile rasyonel ilikiler kurabilen,
snr tesi ittifaklarla da blgesel etkinliini artrabilen bir konuma
getirmektir.
Komularmzdan kaynaklanan d politika riskinin azaltlmas
iin karlkl bamllk dzeyini ykseltecek admlar atlmas bel
li bir hareket alan salayacaktr. Karlkl bamllk likisi, d
politika projeksiyonu tutarl olan lkelerin lehine ileyen meka
nizmalar retir.
Ekonomik ve kltrel nitelikli bu mekanizmalar siyas merkez
lerden kaynaklanan gerginliklerin tansiyonunu drr ve Trki
ye gibi blgesel glere alternatif politikalar oluturma ans sa
lar. Ulam imkanlarnn geniletilmesi, smr ticaretinin yaygnla
trlmas, karlkl kltrel mbadele programlarnn artrlmas,
i, emek ve sermaye transferinin kolaylatrlmas gibi aralar zel
likle otoriter rejimlerin hakim olduu blgemizdeki merkez elit
kaynakl problemlerin almasnda byk kolaylklar salar. Mese
la ulam, smr ticareti gibi aralarla Halep merkezli Kuzey Suri
yenin Gaziantep ve Kahramanmarata patlama gsteren sanayi
ile GAPm tarmna entegre olan bir yapya kavuturulmas snr
boyunun byk masraflarla elektronik donanmla kontrol altnda
tutulmasndan daha etkin br yoldur. Trkiye ve Suriye arasndaki
dzlklerden geen smr, blgesel entegrasyonlarn ve liberal eko
nomik politikalarn arlk tad gnmz ekonomi-politiinde
askeri yntemlerden daha etkili bir ekilde terrn ve ekonomik
bunalmn belini krabilir.
Bu noktada jeopolitik-asker gerekler ekonomi-politik gerek
lerle uyumlu hale getirilmelidir. Ayn ekilde Oniki Adann Anado
lu anakarasna daha baemh hale eelmesi. Kuzevlrakm asker ola
Yakn Kara Havzas
rak deil, ekonomik olarak GAP hattnn gney kuan olutur
mas., Tebriz-Van-Adana, Tebriz-Trabzon hatlarnn canlandrla
rak ran ve Orta Asya kara balantsnn devreye sokulmas, Ba-
tum-Trabzon-stanbul ve ICstence-Istanbul-Trabzon deniz ba
lantlarnn kadn ticareti iin deil, gerek bir ekonomik entegras
yon iin sektrel bazda desteklenmesi Trkiye'yi bir ekonomik ge
i merkezi haline getirecek ve gerginlikleri azaltacak d politika
aralarn oluturacaktr.
Trkiyenin belli aralklarla Yunanistan ve Suriye ile gerginlik
ler yaamaya altrlmas, ar sklet greisinin hafif skletlerle
idman yapmas gibidir ve Trkiye'nin gerek potansiyelini kulla
namamas sonucunu dourmaktadr. Trkiye artk bu leklerin
zerine kmak ve bu lkelerle ilikilerini daha byk lekli poli
tikalarnn alt unsurlar olarak deerlendirmek zorundadr.
Bu ereve iinde Yunanistan ile ilikiler Trk d politika olu
umunda kendine has bir zellie sahiptir. Trk d politikas s
tiklal Savandan bu yana nemli lde Yunan faktrne baml
bir ekilde alglanagelmitir. Bu durum hem Trk ve Yunan d po
litika yapmclar asndan, hem de bu iki lkeyle ilgili politikalar
oluturan dier lkeler tarafndan byle yorumlanagelmitir.
Yayld corafya sebebiyle her zaman byk lekli ve en az
blgesel merkezli politikalar zerine oturan bir d politika ge
lenei oluturmu bulunan Osmanl Devletinin bakiyesi zerinde
kurulmu olan Trkiyenin Yunanistana endeksli bir d politika
stratejisine baml hale gelmi olmas aslnda ok ciddi bir lek
kltmedir. Son yetmi yllk dnemde Trk diplomatlarnn psi
kolojilerini, planlamalarn ve her eyden nce ufuldarn daraltan
bu olgu, brakn kresel politikalar gelitirmeyi, blgesel politika
lar zerine bile ciddi bir ipotek koymutur. Sonuta, hafif skletler
le idmana kan bir ar sklet greisinin dt idman yeter
sizliine benzer bir durum domutur. Trk diplomasisi Yunanis
tan leini aan her uluslararas konjonktr deiimine hazrlk
sz ve donanmsz yakalanmtr.
Yunanistana endeksli reaksiyoner d politika araynn ken
disi balbama clz bir gelenek oluturmutur. Bu ufuk darl se
bebiyle yetmili yllardaki petro-dolarla ykselen Ortadou gere-
pi de. seksenli vllarn ortalarndan itibaren n alnmaz bir ekil
de ykselie geen Pasifik ekseni olgusu da ok geriden ve mesafe
li bir ekilde takip edilmi, bu blgelerdeki gelimelere mdahil
olabilecek bir d politika lei ve ufku gelitirilememitir. Sov
yet-sonras Balkanlar, Kafkaslar ve Orta Asya olgularnn yorumla
narak Trk d politikasna yeni izgiler olarak yansmasndaki ge
cikmenin en nemli sebeplerinden birisi de artk tepkisel bir al
kanlk haline gelmi bulunan ve Ege-Kbrs hattna indirgenen k
k lekli reaksiyoner d politika psikolojisidir.
BM, NATO ve AB ile ilikilerde srekli olarak birbirlerini kolla
yan Trkiye ve Yunanistann bu karlkl zaaf dier lkeler tara
fmdan gerektii anda ciddi ekilde istismar edilmitir. Bu istismar
Trk-Yunan ilikilerini Trk-Bat ilikilerinin birincil derecede
nemli bir deikeni haine getirmitir. Trkiyeye ynelik Bat-
merkezli mesajlar, uyarlar, st kapal tehditler hep Yunanistan
zerinden gnderilmi; Trkiyenin d politikada yeni araylara
girmeye alt dnemlerde Trk-Yunan bunalm Yunanistan le
hine trmandrlarakTrkiye tekrar lek kltmeye zorlanmtr.
Srekli kendini tedirgin eden yakm bir tehditle boumak zorun
da braklan Trkiye ufkunu aksiyoner nitelikli, byk lekli ve
kresel nitelikli politikalara aamaz hale gelmitir.
Trkiye, son yllarda yakm tehdit olarak ykselen Kuzey Irak ol
gusu da devreye girince her iki aya da birer ar yke balanm
bir mahkum durumuna dmtr. Bylece seri manevralarla ha
reket etme potansiyeli zayflatlan Trkiye'nin atlm gc nemli
lde zayflatlmtr. Altml yllarn banda SSCB ile yeni ve ge
ni kapsaml ilikilere girildii gnlerde, yetmili yllarn banda
da Ortadouya tekrar alma sanclarnn yaand bir dnemde
ani trmanlar gsteren Kbrs'ta sularn uzun ve statik bir bekle
yiten sonra doksanl yllarn sonlarnda yeniden snmaya bala
mas bu adan teenni ile karlanmaldr.
Yakn deniz havzas ile ilgili blmde daha detayl bir ekilde
ele alacamz gibi, Trkiye Kbrs hi bir zaman ihmal edemez.
Ancak, btn bir d politika eksenini de belli aralklarla gndemli,
gdml ve suni trmanlar gsteren tek bir d politika olgusuna
balayamaz. Aksi takdirde Trkiyenin Yunanistan ve Kbrs zaafm
bilen byk glere kendi d politika hesaplarna uygun den her
knnnnktiirrlf! h zaaf Tiirkivevi tedirgin edecek ekilde kullanma
Stratejik Derinlik
Yakn Kara Havzay
ans verilmi olur. Trkiye kendi stratejik hesaplarn tehdit eden
her olguya gereken sertlikte cevap verecek ekilde hazrlkl olmak
la birlikte artk sklet ve lek kltlmesi sonucunu douracak
hi bir d politika ipoteini de kabul etmemelidir.
Toplum umuz bu son gelimelerle birlikte zellikle yakn kara
havzas ile ilgili son derece dinamik bir srece girmitir. Bu sre
cin temel elikisi corafya ve tarihin ykledii mesuliyet ve zo
runluluklarla bunlar karlayacak siyas kurumlar ve kltr ara
sndaki dengesizliktir. Bu dengenin rasyonel bir d politika yapm
sreci ile btnlemesi ve uzun dnemli bir stratejik planlama
erevesinde devreye sokulmas Trkiyeyi nmzdeki yzylda
ykselen bir g haline getirecektir.
3- Blm
I
Yakn Deni z Havzas
Karadeniz, Dou Akdeniz, Krfez, Hazar
l. Tarih Arkapian
Trkiye'nin kendi corafyas ile elikili d poiitika oluumu
nun en belirgin yn uzun dnemli ve koordineli bir deniz ve su
yollar stratejisinin oluturulamam olmasdr. Hem bir yarmada
olma hem de su yollarnn, i denizlerin ve krfezlerin kesitii bir
corafi havzada bulunmas dolaysyla Trkiye'nin en hayat d
politika nceliklerinden birisi bu havza zerinde etkinlik salaya
bilecek bir deniz stratejisinin gelitirilmesidir.
Tarih veriler ak bir ekilde gstermektedir ki, Anadolu-Bal-
kan eksenindeki bir lkenin gerek anlamda gl olmas ancak
ve ancak bu ekseni evreleyen deniz ve su yollarnda hakimiyet
salamas ile mmkndr. Bizans Devletinin, Roma mparatorlu-
unun ihtiamna sahip olmaya yneldii, altn a olan 6. yz
yldaki lustinyen dnemi her eyden nce nl stratejisyen Beiisa-
riusun Dou Akdeniz zerinde salad deniz hakimiyeti zerin
de ykselmitir. Kuzeyden gee Rus basks karsnda 10. yzyl
da ortaya kan Bizans-Hazar yaknlamas ve bu erevede olu
an Bizans-Rus-Hazar g dengeleri de deniz ve su yollan havza
larnn Avrasya stepleri, Karadeniz ve Anadolu yarmadas arasn
daki stratejik iliki asndan tad nemi ortaya koymaktadr.
Osmanl Devletini Anadolu-Balkan eksenli bir blge gc ol
maktan ktaya hakim bir dnya devleti haline getiren faktrle
rin banda da Ege, Akdeniz ve Karadeniz zerinde kurduu haki
miyet ile Kzl Deniz, Hint Okyanusu ve Hazar gibi evre denizlere
anin hilf>r=>L' hnvntta Hpn? cn nn e-ulama s elmektedir. Belisari-
us'tan daha kapsaml bir Akdeniz hakimiyeti kuran Barbaros Hay
rettin Paamn Osmanl Devletinin bir dnya devleti haline d
nmesindeki rol inkar edilemez. Bu denizler ile kara balantla
rm salayan Frat, Dicle, Nil, Tuna, Dinyeper, Dinyester, Don ve
Volga gibi nemli su yollar zerindeki Osmanl denetimi, engin
kara hakimiyetini salayan can damarlar niteliini tamaktayd.
Os manii-Avrupa rekabetinin en youn yaand ve tarih sah
nesine en belirgin ekilde arlk koyduu alan da deniz ticaret
yollar olmutur. Osmanl Devletinin Avrasya anaktasmm i de
nizlerini ve merkez-ky iletiimini salayan su yollarn denetim
altna alp kara, deniz ve kta havzalarm tmyle kuatan bir ha
kimiyet alan oluturarak Avrupa'y yeni deniz ticaret yollan bul
maya zorlamas, Avrasya-eksenli stratejik ve ekonomi-politik re
kabeti kresel rekabete dntrecek son derece nemli bir dei
imi beraberinde getirmitir. Avrupa'nn bu erevede Avrasya
anaktasm kuatan ak denizlerde oluturduu ekonomi-politik
alan ve bu alandan beslenen dnya sistemi Osmanl Devleti'nin
Avrasya bnyesinde oluturduu g temerkzn sarsmtr. Av-
rupah glerin ak denizlerde ve bu ak denizlerin balant hav
zalarnda kurduu stratejik hakimiyetin Avrasyann i denizleri
ve su havzalar zerinde yapt basklar, smrgeciliin Osmanl
Devletinin hayat alanm daraltt srecin dnm noktasn olu
turmutur.
Bu nedenledir ki, Osmanl Devleti'nin gerilemesi de, ncelikle
evre denizler zerindeki etkisini yitirmesi ve buna bal olarak bu
su yollar zerindeki denetim gcn kaybetmesi ile ivme kazan
mtr. Osmanl Devleti'nin merkez eksende kmeye balamas
nn dnm noktas da 1827cle Fransz, ngiliz ve Rus ortak gc
nn Osmanl donanmasn Navarinde tamamyla yok etmesidir.
Osmanl Devleti'nin Yunanistan isyan ile Balkanlarda balayan
zlmesi de Dou Akdeniz'deki deniz gcnn yok olmas ile
doru orantldr.
Bu zaaf gren Abdlazizin kurduu dnyann nc byk
donanmas da, bu donanma ile koordineli bir kara stratejisi olu-
turulamad iin, etkin bir ekilde kullanlamam ve gerek bir
deniz imparatorluu olan ngiltereyi tedirgin etmemek iin gizli
bir potansiyel olarak lkenin i denizlerinde tutulduktan sonra
ririmpvf terkedilmitir. Osmanl Devletinin 19. yzyl
Stratejik Derinlik
Yakn Deniz Havzas
daki kt kaynaklarnn atl tutulan bir donanma iin kullanlm ol
mas, diplomasi ile asker g arasnda stratejik bir iliki kurula-
mamasmn yol at bir durumdur.
Bu sabit coraf ve tarih verilere ramen Abdlaziz dnemin
deki donanma potansiyelinden bu yana Trkiyenin bir deniz l
kesi olduu gerei hep gzard edilegelmitir. Bu ihmal Osmanl
Devletinin son dneminde devletin farkl corafi blgelerine m
dahale imkanlarn daraltmak suretiyle bu blgelerin devletten
kopu srecini hzlandrmtr. Bunun en arpc misali, Kuzey Af
rika'daki son direni noktas olan Libyann, Trablusgarp Sava es
nasnda gsterilen yerel ve taktik direni kahramanlklarna ra
men deniz zerinden lojistik destek salanamamas yznden el
den kmasdr. Benzer durumlar Girit, Kbrs, Ege adalar, Yemen
gibi blgelerde de sz konusu olmutur.
Rauf Orbay'm Balkan Sava esnasnda Hamidiye kruvazr
nn snrl imkanlaryla Ege-Adriyatik-Dou Akdeiz-Kzldeniz
hattnda vur-ka taktii ile elde ettii olaanst baarlar ve a
nakkale Savann kazanlmasnda byk rol oynayan maynlama
faaliyetleri gerek kapasite gerekse alan olarak snrl kk apl
deniz operasyonlarnn tad nemi gstermesi bakmndan ya
kn tarihimizin istisna rnekleri arasnda yer almaktadr. Ancak
bu baarlar ne Averof zrhls desteindeki bir ka muhripten olu
an Yunan donanmasnn Balkan Savalar esnasnda yaklak bir
ay iinde Kuzey ve Dou Ege adalarm igal etmesini, ne de 1. Dn
ya Sava sonunda anakkale Boaz yansra stanbulun da d
man istilasna uramasn engelleyebilmitir.
I. Dnya Sava Osmanl Devletinin yeterli deniz desteinden
mahrum kara-younluklu asker gcnn getirdii zaaflarla dolu
dur. Deniz imparatorluklar olan ngiltere ve Fransa karsnda yi
ne kara-younluklu bir asker g olan Almanya ile yaplan asker
ittifak, bu tr ittifaklarda aranan en nemli artlardan olan ta
mamlayclk ilikisinden yoksun olduu iin, bu blokta nemli
stratejik gedikler amtr. Kk lekli muharebelerde kazanlan
baarlara ramen niha savan kaybedilmesinin en nemli ne
denlerinden birisi de budur. stiklal Sava sonrasnda yrtlen
mzakerelerin Boazlar ve Frat-Dicle havzasnda bulunan Musul
etrafnda younlamas da deniz ve su yollar balantlarnn ta-
Stratejik Derinlik
Cumhuriyet dneminde imzalanan Montr (Montreux) Anla
mas ile Boazlar konusunda salanan ilerlemeye ramen, Trki
yenin deniz gc konusunda srdregeldii zaaf kendisin i en ar
pc ekilde II. Dnya Savandan sonraki dzenlemelerde gster
mitir. 1944 ylnda Oniki Ada'y terk etmek zorunda kalan Alman
larn, dnemin Trk hkmetinin bu adalar almasn teklif etme
leri karsnda bu talep iin lngilizlerden onay alma yolunu tercih
eden hkmetin ngilizlerin reddi karsnda bu adalara kar ka
ytsz kalmas, Trkiyeyi Egeye kamaz hale getiren gaflet zinci
rinin en nemli halkasdr. Daha sonra 1946 ylnda Pariste tal
yanlarla mttefikler arasnda yaplan grmelere II. Dnya Sava
dnda kaimmi olunmas ve savan ganimetlerinden pay alna
hakkmzn olmamas gerekesiyle katlma mracaatnda bulun
mama karan alan dnemin hkmeti bu adalarn Yunanistana
verilmesine ak bir ekilde anak tutmutur. Bylece Oniki Ada ve
Rodos 10 ubat 1947 tarihli talyan Bar Andlamas ile silahtan
arndrlmak artyla Yunanllara verilmitir. Daha sonra bu art da
ciddi bir ekilde denetlenememi ve Trkiye snrlarnn gvenlii
srekli bir tehdide maruz kalmtr.
II. Dnya Savandan sonra terkedilen Ege adalarnn denetim
altma alnmamas konusundaki stratejik gafletin sonular bugn
gzler nndedir. Trkiye Boazlar yoluyla Rusya'nn stratejik yu
muak karnnn nabzm elinde tutarken, Yunanistan da Ege adala
r yoluyla Trkiyeye kar ayn stratejik avantaja sahip olmutur.
Trkiye'nin savaa en yakm olduu yer hayat alann nemli l
de daraltan Ege adalardr ve bunun nedeni de tutarl bir deniz
stratejisinden yoksun olmak dolaysyla yaplan affedilmez hata
lardr. Kylarmzn hemen dibindeki kayalklarda bile Yunan ha
kimiyetini gndeme getiren Kardak bunalm bu hatalarn birike
rek gelmi ac bir faturasdr.
II. Souk Sava Dnemi ve
Trkiyenin Deniz Politikalar
Souk Sava dneminin kresel deniz stratejileri asndan ta
d zellikleri belirleyen temel unsur, iki kutuplu yapnn ular
nn denizlere baklar ve sabit coraf faktrlerin bu baklar ze
rindeki etkisidir. Tarihin grd en tioik kara devleti olan SSCB
Yakn Deniz Havzas
Avrasya step derinliindeki konumu dolaysyla kendini defansif
olarak bakldnda gvenlikli, oFansif bakldnda snrlanm ve
evrelenmi bir konumda hissetmitir. Hitler'in yenilmez kabul
edilen ordusunu, bu coraf konumun defansif pozisyonlardaki
avantajn kullanarak, Avrasya derinliine ektike ypratan SSCB,
Souk Sava dneminde ayn corafi konumun kendisini denizler
den uzak tutan ve ofansif strateji alann daraltan zelliinin bas
ksn hissetmitir.
Souk Savan dier kutbunu oluturan ABD ise tam aksi bir je
opolitik konumun sonularn strateji yapmnn ana unsurlar
olarak kullanma zorunluluu duymutur. Dou ve bat sahilleri ile
dnyann iki byk okyanusuna bakan ve Avrasya anaktasnm
deniz-ar alannda bulunan ABD defansif ve ofansif strateji ta
nmlamalarn kendi hayat alannn ok telerinde deiz-eksenli
olarak kurma tercihine ynelmitir. ABD ile rekabet edecek muh
temel glerin tmnn Avrasya anaktasmda bulunmas, ABD'yi
Amerikan ktasnda defansif anlamda gvenli alanlar oluturma
ya, Avrasya ktasn evreleyen denizlerde de ofansif mdahaleye
hazr srekli bir deniz gc bulundurmaya itmitir. Avrasya derin
liindeki kara mdahalelerinde dezavantajl bir durum yaratan bu
coraf konum zellikle jeopolitik teorisyenlerce Rimland olarak
adlandrlan Avrasya kenar kuana ynelik operasyonlarda hem
defansif hem de ofansif strateji asndan maliyetli olmakla birlik
te nemli avantajlar getirmitir.
SSCB'yi Avrasya derinliine mahkum eden coraf konum bas
ks, bu sper gc, biri Souk Sava dneminin banda, dieri
sonunda iki ciddi ofansif ataa zorlamtr. Bunlardan birincisi, II.
Dnya Savann hemen sonrasnda Boazlar konusunda Trki
yeye ynelik yaplan ve fiil g tehdidi barndran bask; dieri ise
Souk Sava dneminin sonlarna doru bu lkeyi scak denizlere
en yakn noktaya getiren Afganistan igalidir. Saldrgan nitelik ta
yan her iki stratejik atak da aslnda bu coraf konumdan kay
naklanan jeopolitik darboazn yol at ofansif grnml de
fansif hamlelerdir ve SSCB tarihinin en ciddi stratejik hatalarn
oluturmaktadr. Bu stratejik hatalar dolaysyla Trkiye daha So
uk Sava balamadan Bat Blokuna itilerek Boazlar kar kutbun
eline terkedilirke, Afganistan igali bu sper gcn sonunu geti
ren stratejik bir bataklk haline dnmtr.
SSCB deniz kuvvetlerinin yaplanmas hem bu sper gcn ya
ad stratejik darboaz, hem de bu darboazn Trkiyenin So
uk Sava dnemindeki deniz stratejisinin oluumu zerindeki et
kisini ak bir ekilde ortaya koymaktadr. SSCB'nin Avrasya kara
derinlii ile scak denizler arasnda stratejik irtibat kurma konu
sunda yaad skntlar bu lke deniz stratejisyenlerini anavatan
topra ile dorudan irtibatl donanma sahalar" ile uzak blge
lerdeki alanlar kapsayan "saha d alanlar/out of area ayrm
yapmak zorunda brakmtr. Donanma sahalar ayn zamanda
Avrasya steplerinin deniz alm alanlarndaki drt Sovyet ana do
nanmasnn faaliyet sahasn oluturmaktadr; Kuzey; Baltk, Pasi
fi k ve Karadeniz donanmalar. Anavatan ile dorudan irtibatl bu
donanma sahalar dnda kalan alanlardaki operasyonlardan so
rumlu olmak zere de Akdeniz, Norve denizi, Hint Okyanusu ve
Bat Pasifik eskadralar oluturulmutur.
Bu donanma yaplanmas Trkiye'yi Varova-NATO, SSCB-
ABD rekabetinin deniz dm noktalarnn nemli bir halkas ha
line getirmitir. donanma sahas iinde dorudan scak deniz-
lerie irtibatl ve her mevsim kullanlabilir tek alan olan Karadeniz
sahas, Souk Sava sresince gneyini NATO yesi olan Trki- y
yenin, dier btn alanlarn da Varova Pakt yesi lkelerin de- :
netim altnda tuttuu ikiye blnm bir havza niteliini srdr
mtr. Bu donanma sahasnn saha d eskadralarn en nemli
iki unsuru olan Akdeniz ve Hint Okyanusu eskadralar ile balan
tlarnn da Trkiye ve Boazlar zerinden olmas, Souk Sava
dengelerinin Trkiye asndan oluturduu en hassas deniz stra
tejisi parametrelerinden biri olmutur.
Bloklararas dengelerin oluturduu bu konjonktrde Trki
yenin blok-ii sorumluluk alanlar ile blok-d ulusal kar alanla
r arasnda ortaya kan elikiler bu alanlar arasnda salkl bir
koordinasyon kurma problemini beraberinde getirmitir. Bunun
en arpc misali kar kutbu temsil eden SSCB karsnda gelitiri
len Karadeniz ve Boazlar stratejisi ile ortak ittifak yesi Yunanis
tan karsnda gelitirilmek zorunda kalman Ege ve Kbrs strateji
leri arasndaki uyum meselesidir.
Souk Sava dneminin konjonktrel artlarndan kaynakla
nan bu uyum problemi Trkiyeyi evreleyen deniz ve su havza la-
Stratejik Derinlik
Yakm Deniz Havras
r ile ilgili meselelerin deniz stratejisi asndan birbirlerinden ko
puk taktik alanlar olarak grlmesine yol amtr. Karadeniz ve
Boazlar ile ilgili meseleler SSCB ile NATO erevesinde yrtlen
bloklararas ilikinin bir uzants olarak deerlendirilirken, Ege ve
Kbrsn arlk tad Dou Akdeniz havzas Yunanistan ile sre
gelen gergin bfok-ii ilikilerin erevesinde ele alnmtr. Trkiye
asndan ikincil nem tadna inanlan ve seksenli yllara kadar
ilgi aian dmda kalan Basra Krfezi genel Ortadou politikasna,
Tuna su yolu da Balkanlar politikasna indirgenmitir.
Bu alanlara olan ilgiler de konjonktrel boyutlarda kalmtr.
I ran-I rak Savann gerektirdii ekonomik boyutlar da tayan d
politika pozisyonu Basra Krfezine olan ilginin, Bulgaristan ile
seksenli yllarda artan gerginlik de Tuna su yoluna duyulan ilginin
artmasna yol amtr. Bu dnemde kar blokun mutlak hakimi
yeti altnda grlen Hazar deniz havzas ve Karadenizin kuzeyin
deki Dinyeper, Dinyester, Don ve Volga su yollan ile ilgili hi bir
teebbste bulunulmad gibi ciddi bir teorik plan da gelitiril
memitir.
Bylece Trkiyenin evresindeki deniz havzalar ve su yollar
le olan ilgisi Anadolu yarmadasn jeopolitik eksen olarak algla
yan btncl bir strateji erevesinde ele alnmam, bloklararas
ve blok-ii rekabetlerden etkilenen koordinesiz taktik admlar ile
snrl kalmtr. Bu erevede Souk Sava sresince bir taraftan
dnemin sper gc olan SSCBnin Karadeniz ve Boazlardaki
basks srekli olarak hissedilmi, dier taraftan Egede ise basiret
sizce Yunanistana terkedilen adalarn oluturduu status quoTr
kiyenin denizlerdeki hareket alann nemli lde daraltmtr.
Ortadou ve Svey zerindeki ok nemli stratejik etkiye sa
hip olan Dou Akdeniz blgesi de sadece Kbrs'a endeksli olarak
ele alnmtr. Kbrs geni lekli bir deniz stratejisinin nemli bir
sacaya olarak alglanmas gerekirken btn deniz stratejisi Kb
rs bunalmna gre ayarlanr hale gelmitir. Trkiye uzun d
nemli bir deniz stratejisinin taktik admlar olarak deil, 1964 ve
1967 yllarndaki Kbrs bunalmlarnn dayatmas olarak NA-
TOdan ksmen bamsz alternatif deniz politikalarna ve asker
g oluumuna ynelmitir. Stratejik yneliin taktik admlar be-
mtr. Bu adan Kbrs bunalm? gz ard edilerek Trk d politi
kasnn genel ynelileri de, deniz stratejisindeki deimeler de
anlaml bir ereveye otutulamaz.
ili. Souk Sava Sonras Dnemve
Yeni Deniz Stratejisinin Unsurlar
Souk Sava sonras dnemin en nemli zelliklerinden bilisi
cifi kutuplu statik yapnn birbirinden ayrd blgelerin yeni et
kileim alanlar ile stratejik adan yeni bir eklemlenme srecine
girmeye balamalardr. Yakm kara havzalarn incelerken de ze
rinde durduumuz ve rnek uygulama alanlarnda tekrar ele ala
camz gibi, blgeleraras etkileim alan* ve stratejik eklemlenme
nin en arpc misalleri Trkiye'nin yakm kara havzalarm olutu
ran Balkanlar, Ortadou ve Kafkaslar arasnda grlmektedir.
Bu stratejik eklemlenme bu blgelerin kendi aralarndaki etki
leim alanlarnda bulunan denizlere ve su yollarna yeni jeopoli
tik anlamlar katmaktadr. Deniz ve su havzalarnn balantl ol
duklar kara eritleri ve derinlikleri ile olan stratejik bamllk ili
kisi alagelmi blge tasniflerinin tesinde yeni stratejik alan ta
nmlamalar ortaya karmaktadr. Karadeniz, kendi zel nemi
dnda Balkanlar ile Kafkaslar arasndaki stratejik balantlar a
sndan yeni jeopolitik anlamlar kazanrken, Mezopotamya havza
sndaki su yollarnn ve bu su yollarnn biti noktasndaki Basra
Krfezinin stratejik nemi de Kafkaslar ve Ortadou arasndaki
blgesel etkileim alannn genilemesine ve derinlemesine pa
ralel olarak ciddi lekte artmtr. Ayn ekilde, Trkiyenin Souk
Sava sresince deimeyen d politika gndemleri arasnda yer
alan Kbrs ve Ege konulan da Ortadou ve Balkanlar arasndaki
etkileim alannn Dou Akdenizde younlamas ile birlikte yeni
unsurlar kazanmr.
. Dolaysyla, Souk Sava sonras dnem Trkiyenin deniz ve
su yollan politikasn yeni bir stratejik eksene oturtulmasn gerek
tiren bir konjonktr dourmutur. Trkiye artk evresindeki de
niz havzalarn ve su yollarm bloklararas rekabetin ynlendirdii
birbirinden kopuk problem alanlar olarak eremez. Trkvp'nn
Stratejik Derinlik
Yakn Deniz Havzas
bu alanlar kendi stratejik tercihleri dorultusunda koordineli bir
tarzda yeniden deerlendirmesi kanlmaz bir zaruret halini al
mtr. Mesela sadece Hazar petrollerinin nakli meselesi bile Kara
deniz, Boazlar, Ege, Dou Akdeniz ve Basra Krfezi politikalar
nn kesitii bir alanda olumaktadr.
Bunun iindir ki, bu blgelerde yaplan hamlelerin tm kar
hamleleri beraberinde getirmektedir. Mesela Trkiyenin Boaz
lardaki geii dzenlemek suretiyle yapt bir hamle Rusya-Bul-
garistan ve Yunanistan arasnda bir ibirlii cephesi oluturmakta
ve Ege'deki Yunan denetimi Bulgaristan zerinden Ege'ye aktarla
cak boru hatt projesi ile devreye girmekte; srail faktr ile Trki
ye- ran ilikilerinin gerginlemesi Hazar-Basra hattnda yeni den
geler ortaya karmaktadr.
Souk Sava dneminin bloklararas rekabete ve NATO ykm
llklerine ayarl konjonktrnn yerini anlk tepkilerin stratejik
sonular dourduu dinamik bir sre alm bulunmaktadr. Bu
dinamik konjonktrde anlk tepkilerdeki ufak hatalar bile uzun
dnemli stratejilerde byk sapmalar meydana getirebilir. Bunun
iin de savunma tepkili Souk Sava artlanmalar terkedlerek ak
tif ve atak bir tavr sergilenmelidir. Deniz havzalarnn stratejik de
erlendirmesi bu adan yeniden gzden geirilmek zorundadr.
. Karadeniz Havzas ve Bal Su Yollar
Souk Sava dneminin ift kutuplu yaplanmasnda Trki
yenin yakn deniz havzas olmaktan ok bloklararas kutuplama
nn en keskin ekilde yansd bir i deniz hviyeti tayan Kara
deniz, ky lkeler iin tad potansiyelin ok gerisinde bir ne
me sahip olmutur. Karadeniz havzas etrafndaki jeopolitik ku
tuplama Avrasyann bu en byk i denizinin jeoekonomik ne
minin yeterince deerlendirilememesi sonucunu dourmutur.
zellikle Trkiye, ky lkelerin tmnn (SSCB, Romanya,
Bulgaristan) kar blok iinde yer almalar dolaysyla Karade
nizde bir nev kuatlmlk psikolojisinin tesiri altnda kalmtr.
Bu nedenledir ki, Karadeniz ve Tuna su yolunun Trkiyenin top
lam ihracatndaki pay %6, toplam ithalatndaki paya ise %7 civa-
nnrio Vnimchr ifcraron7 halanit <511 vnllar ininde tarih bir
neme sahip olan Tuna su yolunun Trk deniz ulamndaki pay
nn %1'in altnda olmas Trkiye'nin kuzey hattn ne derece ih
mal ettiinin nemli bir gstergesidir.
Bu durum Trkiye'nin kendi ky eridini kullanma konusun
da da geerlidir, Trkiyenin en uzun ky eridi Karadeniz'de ol
masna ramen 120 milyon tonluk ykleme ve boaltma kapasite
sinin %25i Akdenizde, %21i Egede, %41'i Marmarada ve sadece
%13 Karadenizdedir. Bu durum Trkiye'nin genel bir tablo ola
rak gneyden kuzeye akan ve Marmara Denizinde younlaan bir
deniz ulam ynne sahip olduunu gstermektedir. Bu yn Ka
radenizin Trk deniz ulam stratejisindeki konumunun marji
nallemesine yol amtr.
Souk Sava dneminin sona ermesi Trkiye'nin allagelmi
deniz ulam ve strateji yaplanmasnda ve Karadenizin bu yap
lanma iindeki konumunda nemli deiiklikler yapm bulun
maktadr. Hereyden nce Varova Pakt'mn ve SSCB'nin dalma
s ile Trkiye ilk defa Karadeniz'de kendi dnda kalan kyda un
surlarn ortak bloku karsnda yalnzlama konumundan kurtul
mutur. Bu iki kademede gereklemitir. Birinci kademede Varo
va Paktmn dalmas ile SSCB-.Romanya-Bulgari.stan arasndaki
ittifak ba zlm ve Trkiyenin her lke ile de ayr dzlem
lerde ve ikili karlar esasna dayal olarak politika gelitirebilmesi
nin n almtr. kinci kademede SSCB'nin dalmas iie birlik
te Ukrayna ve Grcistan' n da bamszlklarm kazanmalar Kara
denizdeki aktrlerin saysn artrm ve Boazlar zerindeki blok
basksn ortadan kaldrmtr. Yeni aktrlerin Karadenizin kuze
yindeki merkez g olan Rusya le yaad elikiler Trkiye-Uk-
rayna, Trkiye-Grcistan ilikilerinin gelimesine ivme kazandr
m ve Trkiyeyi Karadeniz'in en geni kyya sahip lkesi konu
muna getirerek nemli bir diplomatik avantaj salamtr.
SSCB'nin dalmasndan sonra Trkiye'nin Karadenizin btn
gney hattn tutan ve bu denize en uzun kys olan lke konumu
kazanmas nemli bir jeoekonomik imkan patlamasna yol am
tr. Trkiye artk Karadenizi savunma stratejisinin bir paras ola
rak sadece Boazlarla dnyaya alan, dolaysyla da kuzey kom
usuna kar bir koz olarak kullanlabilen bir deniz sahas olarak
Stratejik Derinlik
Yakn Deniz Havzas
Aksine, atak bir politika ile Karadeniz Trkiyenin bir taraftan
Dou ve Kuzey Avrupaya, dier taraftan Kafkaslar ve Orta-Asyaya
almasn] salayacak bir deniz yolu olarak grlmeli ve bu do
r ul tuda bir altyap almasna gidilmelidir. Karadeniz birlii r
gt dorultusunda balam olan almalarn rasyonel bir eko
nomik ibirlii ve siyas gvenlik erevesi oluturmaktan ok,
Trkiye'nin ABye kar bir kozu olarak telakki edilmesi ve ye sa
ys ve faaliyet alan itibariyle ok ihtirasl bir kapsam ngrmesi
dolaysyla istenilen neticelere ulalamamtr. Bunun yerine da
ha dar kapsaml fakat daha etkin projeler gelitirilmek zorundadr.
Trkiye'nin Karadeniz ile ilgili stratejisi sadece askeri alanla s
nrl kalamaz. Bu havza zellikle ekonomik alm iin etkin bir
tarzda kullanlmaldr. Bu sebeple bu havzay i steplere balayan
su yollarnn ekonomik adan deerlendirilmesi yaplarak snr
tesi deniz ulam konusunda tevik edici tedbirler alnmal, bu
su yollarndaki ulama elverili projeler gelitirilmelidir. Osmanh
Devletinin son dneminde bile byk bir ulam ana sahip olan
Kstence-Trabzon hatt mmkn olduu lde Dinyeper, Din-
yester, Volga ve Don rmaklarnn k noktalan le irtibatlandrl-
mal, bylelikle Dou Karadeniz blgesi, Dou Avrupa ve Asya
steplerini Orta Dou ve Hint Okyanusuna balayacak bir ulam
hattnn pivot alan haline getirilmelidir.
Bu hat zerinde KE ve ECO lekli projeler koordineli bir e
kilde devreye sokularak dinamik Dou Asya ekonomik havzasn
Dou ve Orta Avrupaya balayan en ksa ve ekonomik ulam a
Trkiye zerinden salanabilir. Bunun iin de bir yandan Karade
niz'in kuzeyindeki lkelerle ikili ilikiler gelitirilirken dier yan
dan KE ve ECO mekanizmalar daha etkin bir tarzda iletilerek
Dou Avrupa-Bat ve Gney Asya balants glendirilme! idir.
Byle bir yeni ulam ann ortaya k GAPtaki retim patlama
snn alternatif dnya pazarlarna sunulmasn ve Dou Anado
ludaki ekonomik tkanmann almasn da salayacaktr.
2. Avrasyann Stratejik Dm: Boazlar
Uluslararas ilikileri ve kresel dengeleri etkileme kapasitesi
ne sahip 16 nemli su yolu kesiim blgeleri ve boazlar nemle
rine Pre iki ana eruota toplanr. Birinci grupta kresel ulamda
birinci derecede nemli merkez boazlar, ikinci grupta ise daha
yerel ve ktasal neme sahip olanlar yer almaktadr.
Kresel stratejik dengeler asndan byk neme sahip birinci
grupta yer alan boazlar kresel ticaret ve hammade ak, jeoeko
nomik aktarm batlar, ktalararas etkileim blgeleri, kresel ve
blgesel gvenlik stratejileri ve g dengeleri asndan son dere
ce belirleyici konumda bulunmaktadr: (i) Asya ile Avrupa'y ay
ran ve Karadenizi Akdenize balayan stanbul ve anakkale Bo
azlar; (ii) Asya ile Afrika'y ayran ve Akdeniz'i Kzldeniz'e bala
yan Svey Kanal; (ii) yine Asya ile Afrikay ayran ve Kzideniz'i
Hint Okyanusuna balayan Babl-Mendeb Boaz; (iv) Arap yar
madas ile Asya ktasnn gney Hint kuam ayran ve hammad
de kaynaklan asndan son derece zengin Basra Krfezni Hint
Okyanusuna balayan Hrmz Boaz; (v) Avrupa ile Afrikay ay
ran ve Akdeniz'i Atlas Okyanusuna balayan Cebelitark Boaz;
(vi) Asya ktasn Endonezya ve Avustralya takmadalarndan ay
ran Malakka Boaz; (vii) Gneydou Asya takmadalarn ayran
ve Hint Okyanusunu Pasifik Okyanusuna balayan Sunda ve Lom-
bok geitleri ve (viii) Gney ve Kuzey Amerikay ayran ve Atlas
Okyanusunu Pasifik Okyanusuna balayan Panama Kanal.1
Afroavrasya dnya anak tasn da gerek kuzey-gney gerekse
dou-bat istikametinde merkez bir konumda bulunan, kresel
ve blgesel dengeleri belirleyen temel jeopolitik, jeoekonomik ve
jeokltrel hatlarn kesiim alan zerinde yer alan stanbul ve a
nakkale boazlar bu tasnif iinde kendine has son derece nemli
bir yere sahiptir. Dnya zerinde baka hi bir gei blgesi bu de
rece karmak dengelerin rol oynad bir corafi ve tarih altyap
ya sahip deildir.
Bu zel konum Boazlara sahip olan siyas iradenin kader ibre
sini de neredeyse Boazlara balayan bir sonu dourmutur. Bi
zansn kademeli bir ekilde k Boazlar zerindeki denetimi-
- ni kaybetmesi ile kanlmaz bir kader haline dnmtr. Bu an
lamda stanbulun fethi Osmanllarn anakkale Boazn dene-
1Bu boaz ve geitlerin Souk Sava sonras dnemdeki kresel nemleri ve tasnifi
iin bkz, Ahmet Davutolu, "The Clash ot Inteests: An ExpIanation of the Woid
(Dis)Order, Perceptions: J ournal of I nternational Affairs, 11/4, 1997/1998, s. .92-
] 22.
Stratejik Derinlik
Yalan Deniz Havzas
tim altna alarak Avrupa'ya geileri ile balayan bir srecin son ve
kanlmaz halkas olmutur. anakkale Boaz'nn denetiminin
Osmanl Devletine geii ile Akdenizden, Anadolu ve Rumeli hi
sarlarnn inas ile Karadenizden kopan Bizans'n bir imparator
luktan bir ehir devleti haline dnmesi niha sonu getirmitir.
Osmanl Devleti'nin kader izgileri ile Boazlara ynelik d
zenlemeler arasnda da son derece arpc bir paralellik vardr. s
tanbul'un fethi ile Boazlarn tamamyla Osmanl Devleti'nin ege
menlik alanna girmesi daha nce Anadolu-Balkan eksenli blge
sel bir g olan Osmanl Devleti'nin nce bir Avrasya, sonra da bir
Afroavrasya sper gc haline dnmesinin dm noktasn
oluturmutur. 1453-1484 yllan arasnda sren fetihler neticesin
de Karadeniz'in bir Osmanl i denizi haline gelmesi ile birlikte
Karadeniz ile Boazlar arasndaki karlkl bamlla dayal tari
h eliki belki de tarihte ilk defa tam bir hakimiyet ile zmlen
mi ve gerek Karadeniz gerekse Boazlar Osmanl Devleti'nin tek
tarafl tasarruflarna dayal bir stat ile idare edilmitir.
Bu erevede Boazlar ve Karadeniz 1484-1535 yllar arasnda
yabanc devletlerin ticaret ve sava gemilerine kapal tutulmutur.
1535 ylnda Fransa'ya, 1579 ylnda Ingiltereye ve 1612 ylnda
Hollandaya verilen ticaret imtiyazlarna dayanan kapitlasyon
larla bu lkelerin ticaret gemilerine Boazlardan serbeste geme
hakk tannmtr. Ancak, ticaret yollarn Osmanl Devletinin ha
kimiyet alanlarna ekme hedefi gdlen ve yabanc devletlere bir
ltuf olarak takdim edilen bu bak Osmanl Devleti'nin 1484-1774
yllar arasndaki mutlak egemenliini zedelememi; Karadeniz ve
Boazlar zerindeki mutlak denetim Osmanl Devleti'nin klasik
dnemdeki Afroavrasya hakimiyetinin en temel unsurlarndan bi
risi olmutur.
1774 ylnda Kk Kaynarca Anlamas ile Rus ticaret gemile
rine Boazlardan serbest gei hakk tannmas bu anlamda gerek
Osmanl Devletinin kader izgisi, gerekse Boazlarn bu kader
izgisi iindeki yeri bakmndan yeni bir dnemin balangc ol
mutur. Daha nce tannan ve Osmanl Devleti asndan etken
irade yanstan bir ltuf nitelii tayan serbest gei haklarnn ye
rini edilgen taviz nitelii tayan ve yabanc glerin Osmanl
Devleti zerindeki dolayl etkisini yanstan ikili ve ok aktrl d
zenlemelerin almas, Osmanl Devleti'nin uluslararas g hiye
rarisindeki yerinin dmesi ile Boazlar zerindeki denetimini
kademeli bir ekilde kaybetmesi arasndaki paralellii ortaya koy
maktadr.
Bundan sonra Boazlarn stats sadece Boazlar elinde bu
lunduran Osmanl Devletinin g ibresi deil, uluslararas iliki-
lerdeki g dengesi kaymalarnn da nemli bir gstergesi olmaya
balamtr. 19. Yzylda Rusya ile ngiltere arasnda sren ve yz
yla damgasn vuran Avrasya hakimiyet rekabetine dayal Byk
Oyun'un da, 20. yzyln ikinci yarsna damgasn vuran Souk Sa
van da en dorudan yansd alan Boazlar olmutur. 1774 yln
da Kk Kaynarca Anlamas ile ticaret gemilerine serbest gei
hakk kazanan Rusya'nn Osmanl Devletinin i bunalmlarn da
kullanarak 1798 ylnda imzalanan stanbul Anlamas ile sava
gemilerine harp durumunda gei hakkm garanti altna almasn
dan sonra 1805 ylnda imzalanan Osmanl-Rus ttifak Anlamas
ile Osmanl Devletini yabanc devletlerin sava gemilerine Kara
denize kma izni vermeme ykmll ile balamas, Avrasya
kara ekseninde ykselen Rus gcnn Osmanl Devletini Karade
niz ve Boazlar zerinden kademeli bir ekilde denetim altma al
dm gsteren nemli ketalar olmutur.
Bu konjonktr ayn dnemde Avrasya ky eridi zerinden i
lere doru stratejik bir alm iine girmeye balayan ngiltere'yi
harekete geirmi ve ngilizler 1809 ylnda akdedilen Kale-i Sulta
niye (anakkale) Anlamas ile Osmanl Devlet'nden bar zama
nnda Boazlar hi bir yabanc devletin sava gemilerine amama
taahhd almlardr. 1829 Edirne Anlamas ile Boazlarn Os-
manl Devleti ile sava durumunda olmayan devletlerin ticaret ge
milerine, Rus gemileri ile ayn artlar altnda olmak zere, akl
ykmll kabul edilirken, Rusya 1833 Hnkar skelesi Anla
mas ile Osmanl Devletinden anakkale Boazm Rusya lehine
btn devletlerin sava gemilerine kapama taahhd almtr.
1774-1840 yllar arasnda Osmanl Devletinin Rusya ve ngil
tere arasndaki rekabetteki roln yanstan ikili anlamalarla be
lirlenen Boazlar stats Osmanl Devleti, ngiltere, Rusya, Fran
sa, Avusturya ve Prusya arasnda imzalanan 1840 Anlamas ile
birlikte bir ok devletin mdahil olduu ok tarafl anlamalarla
Stratejik Derinlik
Yakn Deniz I-iavzas
belirlenmeye balam ve uluslararas dzenlemelerin nemli
gndem maddelerinden birisi olmutur. Bu anlama ile taraflarca
benimsenen Boazlarn bar zamannda yabanc devletlerin sa
va gemilerine kapall ve ticaret gemilerine akl ilkesi 1841
Londra Szlemesi, 1856 Paris Szlemesi, 1871 Londra A nlama
s ve 1878 Berlin Anlamas ile teyid edilmitir. Ayrca, 1871 Londra
Anlamasnda Osmanl Devieti'ne, Jzum grld takdirde, Bo
azlar bar zamannda ittifak halinde olduu devletlerin sava
gemilerine ama yetkisi tannmas bu dnemde trmanmaya ba
layan ittifaklar ve bloklar politikasnn Boazlarn statsne yans
yan bir yn olarak deerlendirilebilir.
Boazlarn kendine sahip olan devletlerin kaderi zerinde sa
hip olduu roln en nemli gstergelerinden birisi Osmanl Dev-
let'nce bir varolma mcadelesi olarak alglanan anakkale Sava
dr. I. Dnya Savann kaybedilmesinden sonra imzalanan
Mondros Mtarekesi ile Boazlarn kylarndaki asker tesislerin
itilaf devletlerince igal edilmesi ve uluslararas ulamn igal
kuvvetlerince denetlenmeye balanmas ile Osmanl Devleti fiilen
Boazlar surlarla denetim altna alan Fatih karsnda sur iinde
mahsur kalan bir ehir devleti haline dnen Bizansn kaderini
yaamaya balamtr. Sevr Anlamas ile uluslararas Boazlar ko
misyonunun kurulmas ve anakkale Boazmn Avrupa kylar
nn Yunanllara verilmesi ile birlikte Boazlarn stats ile Osrnan-
1j Devletinin kaderi arasndaki balant tarih tecrbe eklinde bir
kez daha teyid edilmitir.2
Lozan Anlamas ile birlikte kabul edilen Boazlarn Tbi Ola
ca Usule Dair Mukavelename ile yaplan dzenlemede sava ve
bar durumu gzetilmeksizin ve deniz ve hava ayrm yaplmak
szn mutlak bir ulam serbestlii ngrlerek bir anlamda Tr
kiyenin egemenlik alan Boazlarn uluslararas kullanm adna
ciddi ekilde daraltlmtr. te yandan Karadenize kys bulu
nan lkelerin gvenlik kayglar giderilirken, 15-20 kilometreye
kadar olan Boazlar kysna ve Marmara adalarna gayriasker
stat tannarak Trkiyenin kendi snrlar iinde kalan i deniz ve
BRI
2 Boazlarn hukuk statsnn tarih seyri ve bugnk durumu iin bkz. Ali
Kurumahmt ve Sinan Azmi Tosun, Uluslararas Boazlardan Gei ve Trk
f i n f i r vl r t i 'i * * n u T f u l r u l ' f s t i / c tctanh* Tam AVnHpmilfsrt
Stratejik Derinlik
su yoiu hkmndeki bu blgeler zerindeki egemenlik hakk
nemli lde snrlandrlmtr. Ayrca kit devletlerin temsilci
lerinden oluan Boazlar Komisyonunun Boazlar konusunda
yetki sahibi olmas Trkiye'nin i btnln ve snrlarn ko
ruma hakkm zedeleyen bir stat dourmutur.
1936 ylnda imzalanan Montreux Boazlar Szlemesi Trki
ye'nin egemenlik alann snrlayan bu staty Trkiye lehine de
itirerek bir anlamda Lozan Anlamasnn yol at egemenlik
zaaflar ile ilgili nemli bir boluu doldurmutur. Bu szleme ile
Boazlar Komisyonu kaldrlarak yetkileri Trkiyeye devredilmi,
sadece Karadenize kyda lkelerin deil, Trkiyenin de gvenlik
kayglar gznnde bulundurularak Trkiye'nin Boazlar ve Mar
marada asker alan bulundurabilmesi salanmtr. Trkiye'nin
kendini bir sava tehlikesi altnda hissetmesi durumunda Trkiye
lehine belli dzenlemeler getirilmesi, havadan gei serbestlii il
kesinin zellikle sava uaklar ile ilgili olarak Trkiyenin yetkileri
erevesinde snrlandrlmas, Trkiye ile sava halinde bulunan
lkelerin ticaret gemilerinin Boazlardan geememesi ve Trki
ye'nin bu durumda gerekli grd dzenlemeleri yapma ve gei
yapan gemileri denetleme hakknn bulunmas gibi unsurlar Tr
kiyenin Boazlar zerindeki egemenliini glendirmesi bak
mndan, bir adan stiklal Sava ile elde edilen zaferin neticesi
nin alnmas ve Boazlar zerinde gecikmi bir hak teslimi olarak
grlebilir.
Montr Szlemesi Boazlar konusunda 1774ten beri srege
len Rus basksn nemli lde azaltan ve Trkiyenin egemenlik
alanm genileten sonular dourmutur. Bu statden rahatsz
olan SSCB II. Dnya Savann galipleri arasnda bulunma ayrca
ln da kullanarak Boazlarla ilgili olarak 18. yzyln sonlarnda
ve 19. yzylda srdrd bask ve denetim politikasn sava
mteakib tekrar devreye sokmutur. SSCB'nin Boazlar ile Kars ve
Ardahan blgeierine ynelik talepleri Montrde oluturulan sta
tye ynelik ilk ciddi tehdidi oluturmutur. Bu tehdit bir taraftan
Souk Savan ilk habercilerinden birisi olurken, dier taraftan
Trkiyenin II. Dnya Sava sresince srdrd tarafszlk poli
tikasn terkederek Bat Bloku iinde yer alma ynnde stratejik
K- e n i r m o c i n o v n l a r n u c t r
Yakn Deniz Havzas
Bir anlamda 19. yzyl balarndaki mekanizmalar tarih srek-
lilik izgisi iinde devreye girmitir. Avrasya kara gc olan Rus
yann Boazlara ynelik basks karsnda Avrasyay kapsaml bir
deniz stratejisi ile kuatma hedefine ynelen ngiltere ve bu ikil'
rekabeti bir denge unsuru olarak devreye sokan Osmanl diploma
sisinden oluan l yap yeni aktrlerle birlikte tekrar gndeme
gelmitir. 11. Dnya Savan Berlinden Pasifike uzanan bir Avras
ya step imparatorluu gc olarak bitiren SSCBnin Boazlar ze
rindeki basks ile Avrasyay Rimland stratejisi ile denizden ve ky
lkelerden kuatmaya ynelen Amerikan stratejisi arasndaki
onulmaz jeopolitik eliki Trkiyeyi klasik Osmanl diplomasisi
nin yolunu takip etmeye ynlendirmitir.
SSCB ile Trkiye arasnda yaanan! Boazlar banalimi Souk
Sava dneminin hem ilk habercileri arasnda yer alm, hem de
yaklak 50 yl srecek olan bu dnemin en krlgan bunalm alan
larndan birisi olmutur. Drt Sovyet ana donanmasndan biri
olan Karadeniz donanmasnn ak denizlere k noktasnn, kar
blok yesi olan Trkiye tarafmdan Montrnn verdii yetkiler
le tutulmu olmas SSCBnin Souk Sava sresince devam eden
kuatlmlk psikolojisinin, en arpc unsuru olmutur.
Grld gibi uluslararas ve blgesel dengelerin her nemli
deiim kavanda Boazlar gndeme gelmekte ve sadece Boaz
lardaki statden etkilenen taraflarn deil, bir ok farkl aktrn de
ayn anda devreye girmesine yol amaktadr. Boazlarn Osmanl
denetimine geii Osmanl hakimiyetinin Afroavrasya lekli ola
rak derinleerek genilemesini salam ve bu hakimiyetten buna
lan Avrupa glerini yeni deniz yollar aramaya evketmi; Kk
Kaynarca Anlamas ile Boazlar zerinde artan Rus basks sade
ce Osmanl-Rus dengelerinin deil, Avrasyada Rusya lehine dei
en g temerkznn habercisi olmu ve Asya lekli ngiltere-
Rusya rekabetinin en hassas noktasn oluturmu; 1840 ylnda
imzalanan ok tarafl Boazlar Szlemesi Avrupa diplomasisin
deki gler dengesi iin yeni bir gsterge tekil etmi; anakkale
Sava I. Dnya Savann kaderini etkileyen sonular dourmu;
II. Dnya Savann hemen ncesinde imzalanan Montr Szle
mesi Avrupa-ii g dengelerinin Trkiye lehine ilemesinin so-
nnrmHn pIHp oHilmic- nV>9Trot TT rVin\ rc* ouact cnnracnô tartan
Stratejik Derinlik
kan ift kutuplu yapnn ilk arpc sonularndan birisi yine Bo
azlar zerinde grlmtr.
Souk Sava sonras dnemde yeniden ekillenen kresel ve
blgesel dengeler sonucunda Boazlarn neminin tekrar gnde
me gelmesi kanlmazdr. Trkiye hem bu deiimlerin Boazlar
zerindeki muhtemel etkilerini, hem de Boazlara sahip olmaktan
kaynaklanan konumunun Trkiyenin strateji araylarna kataca
unsurlar yeniden tanmlama zorunluluu iindedir.
Souk Savan sona ermesi ve nce Varova Pakt'mn, sonra da
SSCBnin dalmas Boazlar da yakndan ilgilendiren son dere
ce nemli sonular dourmutur. Birincisi, Karadeniz havzas ile
ilgili tahlilimizde de vurguladmz gibi, Varova Pakt'nm ve
SSCBnin dalmas ile Trkiyenin Karadeniz'de kendi dnda
kalan kyda unsurlarn ortak bioku karsnda ilk defa yalnzlk
tan kurtulmas Boazlar zerindeki tek tarafl blok basksn orta
dan kaldrm ve Trkiyeyi Karadeniz'in en geni kyya sahip l
kesi konumuna getirerek hem genel uluslararas ve blgesel den
geler, hem de Boazlar asndan nemli bir diplomatik avantaj
salamtr.
Souk Savan sona ermesinin Boazlarla ilgili dourduu ikin
ci nemli deiim bu stratejik su yolunun jeopolitik ayrm hatt ol
ma zellii dnda zellikle jeoekonomik ve jeokltrel ayrm ve
etkileim hatt olarak grlmeye balanmasdr. Souk Sava son
rasnda Boazlarla ilgili yaanan en youn tartmalarn Hazar
petrolnn aktarm meselesinde ortaya kmas jeoekonomik
nemin artnn arpc bir gstergesi olarak grlebilir. te yan
dan Boazlarn dou-bat ayrmlarnn ve jeokltrel hatlarnn
kesiim noktas olarak grlmesi de artan bir sklkta gndeme
gelmeye balamtr. Bu erevede Boazlar artk gvenlik para
metresinin arlk tad jeopolitik nemin tesinde kresel ve
blgesel lekli jeoekonomik ve jeokltrel yaplanmann da odak
noktalarndan birisi olmaktadr.
Trkiye Montr Szlemesi erevesinde Boazlarla ilgili yap
t tzk dzenlemeleri ile yeni jeoekonomik konjonktre uyum
gstermeye almtr. Rusyann Hazar petrollerinin tanmas
iin nerilen Bak-Ceyhan battm bloke edebilmek iin petroln
P c -u a n n M n v n m s K s l f T. i m a n n a h n r h a t l a r i l o n W a r l m a c v p
Yakn Deniz Havzas
buradan tankerlerle Boazlar zerinden tanmas fikrinin dnya
nn en byk metropollerinden birisi olan stanbul iin douraca
telafisi g risklere kar yaplan bu tzk dzenlemeleri yerin
de ve zamannda bir tepki olmutur.
Boazlar gibi Afroavrasya anaktasnm stratejik dmn
elinde tutmak byk avantajlar ve riskleri beraberinde getirir.
Trkiye Souk Savan getirdii dinamik uluslararas konjonktr
de Boazlarla ilgili olarak genel stratejik ereve iinde tutarllk
arzeden ve riskleri minimuma indirirken avantajlar maksimuma
karan esnek bir diplomasi yntemi gelitirmek zorundadr.
Montr'nn ngrd ereveden sapmadan, Trkiye'nin ti
cari ve kltrel merkezi olan stanbul'un gvenlii ile Boazlarn
stats arasndaki bamll gznnde bulunduracak ekilde
Trkiye'nin denetiminin artrlmas ncelikli hedef olmaldr,
Dnyann baka hibir boaz ve su yolu gei hatt zerinde stan
bul apnda bir ehir bulunmamaktadr ve bu durum iki ak deni
zi balamas dolaysyla uluslararas su yolu kabul edilen Boazla
ra kendine has bir zellik katmaktadr. te yandan Trkiyenin en
nemli retim ve ticaret merkezlerinin Marmara Denizi etrafnda
gelimi olmas da Boazlarn Trkiye'nin genel gvenlik paramet
releri iindeki nemini ortaya koymaktadr. Trkiye Boazlar ze
rinde yapt tasarruflar uluslararas barl geileri engellemek
iin deil, kendi i hayat alannn gvenliini salayabilmek iin
gerekletirmekte olduunu salam bir diplomatik mantk ve sy
lem ile hukukiletirme zorunluluu ile kar karyadr.
zetle, Boazlar Trkiyenin en nemli stratejik avantaj kay
naklarndan birisidir. Bu stratejik avantaj kaynann tutarl bir
strateji, rasyonel bir diplomasi ve iyi bir zamanlama ile kullanla
bilmesi sadece Trkiye'nin Souk Sava sonras dnemin artlar
na intibak asndan deil, uzun dnemli stratejik kaderi asn
dan da byk nem tamaktadr.
3. Dou Akdeniz Havzas: Ege ve Kbrs
Ege ve Kbrs, Souk Sava sresince Trkiyenin yakn deniz
havzasn dorudan ilgilendiren ve nemleri hi bir zaman azal
mayan iki nemli gndem maddesini oluturmutur. Souk Sava
nemli gndem maddesinin Trkiye asndan tad neme
yeni unsurlar katmtr. Bu yeni unsurlarn banda yukarda bah
settiimiz yeni blgesel etkileim alan ve stratejik eklemlenme
gelmektedir.
Balkanlar ve Ortadou blgelerinin etkileim ve gei alanlar
zerinde bulunan Ege ve Kbrs meseleleri, bu blgeler arasndaki
etkileimin artmas ile stratejik adan hem birbirlerine hem de di
er blgesel meselelere eklemlenmeye balamlardr. Bu da So
uk Sava sonras dnemde ciddi i deiiklikler yaayan her iki
blgenin uluslararas meselelerinin gerek muhteva gerekse za
manlama asndan etkileim iine girmelerine yol amaktadr.
Bu etkileim zellikle Dou Akdeniz blgesinin yeni bir deniz
etkileim havzas olarak nemini artrmtr. Ege ve Kbrs gibi Do
u Akdeniz havzas iinde yer alan meseleler artk bizatihi nem
leri dnda blgeleraras etkileimden kaynaklanan zel nemi
haizdirler. Bu nedenledir ki, gerek blgeleraras etkileim alanlar
ile ilgili meselelerde, gerek Kbrs ve Ege gibi feri meselelerde Tr
kiyenin sadece bir Ege lkesi dei, daha genel bir erevede Adri
yatik'ten skenderun Krfezine ve Svey Kanalna kadar uzanan
blgede bir Dou Akdeniz lkesi olduu gerei gznnde bu
lundurulmak zorundadr. Genelde Akdeniz, zelde Dou Akdeniz
stratejisi belirlenmeksizin ve bu strateji yakm kara ve kta havzala
rna ynelik politikalar ile koordine edilmeksizin ne Ege ne de Kb-
rs meseleleri stratejik bir btnlk iinde deerlendirilebilir.
Trkiyenin Kbrs ve Ege politikas da Souk Sava sonras
konjonktr erevesinde yeniden gzden geirilmelidir. Egeden
soyutlanm ve Kbrs Rum Kesimi ile gneyden evrilmi bir Tr
kiyenin dnyaya alma kaplar nemli lde snrlanm de
mektir.
a. Deniz Hayat Alan ve Ege
Ege Denizi Afroavrasya dnya anaktasmm kuzey-gney istika
metindeki en nemli deniz balantsn oluturmaktadr. Benzer
bir konuma sahip olan Kzldeniz ve Basra Krfezi'nin aksine her
ktaya da son derece optimum bir uzaklkta bulunan ve her
hangi bir kara engeli ile karlamakszm her ktaya da alabi-
len Ege denizi, bu ynyle sadece bu denize kyda olan Trkiye
i m V n n < n i c M n c r c nH an Hofti l K at a i f a r a d o n i & k'nrHa. n l an -
Stratejik Derinlik
Yakm Detiz Havzas
keler olmak zere her kta ile ulam ve ticaret bana ihtiya
hisseden btn blgesel ve kresel gler iin birinci derecede
stratejik neme sahiptir.
Bu kresel lekli nem bir ok blgesel unsurla da desteklen
mitir. Balkan yarmadasnn Anadolu yarmadas ve Ortadou ile
ilgili btn jeopolitik, jeostratejik, jeoekonomik ve jeokltrel et
kileiminde belirleyici bir konuma sahip olan bu gei denizi ken
di iinde de binlerce ada, adack ve kayalktan oluan girift bir ya
p arzetmektedir. Kuzey Ege, Kuzey Sporat, Kiklat, Dou Ege, Oni-
ki Ada ve Gney Ege adalar eklinde alt ana grupta tasnif edilen
Ege adalar, aralarnda oluturduklar stratejik geilerle Egenin
btncl stratejik nemini artran alt stratejik hatlar oluturmak
tadrlar. Toplam yzlm 23.000 kilometrekare civarnda olan
Ege adalar deniz alannn %.10 kadarna eit bir yer igal etmek
tedirler.
Ege adalarnn younluklu bir ekilde Yunanistann elinde
bulunmas Trkiyenin yakm deniz havzas politikalarnn en
nemli darboazn oluturmaktadr. Egedeki temel problem
kayna jeolojik ve jeopolitik gereklik ile cari statko arasndaki
onulmaz elikidir. Ege Denizindeki adalarn Anadolu yarmadas
nn jeolojik yapsnn tabi bir uzants olmasna ve bunun ortaya
kard jeopolitik zorunluluklara zt bir siyas blmn ulusla
raras antlamalarla Yunanistan lehine belirlenmi olmas kta sa
hanl, kara sular, hava sahas ve FIR hatt, komuta ve kontrol
alanlar ve adalarn silahlandrlmas gibi sorunlara beiklik et
mektedir. Yunan adalarnn nemli bir ksmnn Anadoluya yne
lik asker harekatlarda birer atlama ta olarak kullanlabilecek ka
dar yakn olmas ve Trkiyenin Marmara Denizinden Akdenize
geiini salayan su koridorlarnn bu adalar tarafmdan sarlm
bulunmas Trkiye tarafndan ok ciddi bir gvenlik amaz olarak
deerlendirilirken, Yunanistan adalara sahip olmaktan kaynakla
nan avantajn, Ege su havzasnn tmne amil etmeye ynelik
bir stratejik aba iinde olagelmitir. Ege'yi Akdenize balayan
Skarpanto, Kasos, Kithara, Spathi, Karpatos ve Marmaris geitleri
nin bu adalar tarafndan evrilmi olmas Trkiyenin Karadeniz-
Marmara-Akdeniz balantsn nemli lde etkilemektedir.
Trkiyenin de destekledii 6 millik karasular esasna gre e
killenen cari statkoya gre bile Ege Denizinin sadece %8.8'i Tr
kiyenin bakimiyetindedir. Yunanistann beenmedii bu stat
kodaki pay ise %35i bulurken, Egenin %56.2likksm ak deniz
lerdir. 12 millik uygulamaya geilmesi halinde ise Trkiye fiilen
Yunanistan n izni olmadan Egeye kamaz hale gelecektir. Bu du
rumda ak denizler Egenin %26sna gerilerken, Yunanistann
hakimiyet alan %63.9a kacak ve Ege Yunanistann bir i denizi
halini alacaktr. Trkiyenin pay ise % 0 civarnda olacaktr.
Yunan tezinin geerlilik kazanmas Trkiyeyi sadece stratejik
bir kuatlmlk ile kar karya brakmayacak, ekonomik faaliyet
lerini de dorudan etkileyeektir. Bir misal ile ortaya koymak gere
kirse, Trkiye'nin d ticaretinin yaklak %88'i deniz ulam ile
salanmakta ve bu ulamn Akdeniz kylarna dorudan ulaan
ksm dndakileri (yaklak %65) Ege Denizinden gemektedir.
Bir baka adan bakldnda, 49 milyon net tonilatoluk 15.200
adet gemi Ege geili olarak Ege, Marmara ve Karadeniz limanlar
na, yaklak 15 milyon tonilatoluk 4.687 adet gemi ise Akdeniz bl
gesi limanlarna giri ve k yapmaktadr. Son bir yl iinde Tr
kiyede ilenen 20.500,000 ton ham petroln yaklak %85i de Ak
deniz ve Egeyi geerek Nemrut, Aliaa, Tpra, Ata ve Bota rafi
nerilerine ulamaktadr. Trkiye limanlarnn yaklak 120 milyon
tonluk ykleme ve boaltma kapasitesinin blgelere dalm da
Ege'nin Trkiyenin ticar yaps iindeki vazgeilmez konumunu
ortaya koymaktadr. Bu kapasitenin yaklak %25'i Akdeniz, %21i
Ege, %41i Marmara ve %13 Karadeniz blgesinde bulunmakta
dr. Ege'nin zellikle Marmara ve Karadeniz kapasitesinin gei
havzas olduu da gznne alnrsa bu gei denizinin tad
jeoekonomik nem daha da ak bir ekilde anlalabilir.
Egede, Trkiye'nin hayat alann daraltan cari statkoyu bile
yeterli grmeyerek daha da yaylma politikas izleyen Yunanistan
ile olan gerginlikler genel bir deniz stratejisi erevesinde yeniden
deerlendirilmek zorundadr. Bunun da en nemli arac Trki
ye'nin Egedeki uluslararas alanlar daha etkin bir ekilde kulla
nacak gl bir ticaret filosuna sahip olmasdr. Yunanistann bu
konudaki stnl sadece Egedeki denetim alannn geniliin
den deil, sahip olduu deniz tama kapasitesinden kaynaklan
maktadr.
Stratejik Derinlik
Yakn Deniz Havzas
Bir balant denizi olan Ege Denizinin dala etkin bir tarzda
kullanlmas ise ancak ve ancak bu denizin, dier deniz havzalar
ile olan ilikisinin kurulmas ile sz konusu olabilir. Trkiye gerek
anlamda blgesel bir g olma iradesinde ise, Egeden Adriyatik'e,
Svey'ten Kzldeniz zerinden Krfez'e uzanan deniz yollar
zerinde siyas ve ekonomik etkisini artrmak zorundadr. Karade
niz ve Ege Denizini ak denizlere aan her noktada Trkiyenin et
kin bir politika takip etmesi kanlmazdr.
Trkiyenin Ege gibi hassas konularda uzun dnemli politika
larn etkileyecek hatalar yapmamaya zen gstermesi gerekir.
Kardakbunalm esnasndaTrkiyenin Avrupa lkeleri nezdinde-
ki teebbsleri esnasnda datlan haritalarda Kardak kayalklar
nn Yunanistan'n iddia ettii ekilde 12 mil snrlar iinde gste
rilmi olmas Trkiye'nin egemenlik iddialarn zedeleyen affedile-
meyecek bir hata olmutur. Bu tr hassas konularda devletin dei
ik birimleri arasnda ortaya kan iletiimsizlik byk diplomatik
.^skntlara yol amaktadr.
Yunanistann 1953 ylndaki grme talebinden bu yana don
mu bulunan Ege'deki adalarla anakta arasndaki kayalklarn ha
kimiyeti sorununda bunalm srecinde yaplan hatalar bununla
kalmamtr. Trk tarafnn 1995 ylnn Aralk ay banda Kardak
kayalna arpan Trk bandral geminin kurtarlmas almas
na Yunan tarafnn da ortak edilmesine gz yummas bu kayalklar
zerindeki egemenlik hakk konusunda net bir tavra sahip olma-
d sinyalini vermitir. Bu sinyali alan Yunan taraf da Trkiye'de
ki o dnemdeki siyas belirsizlii de kullanan bir zamanlama ile
uluslararas hukuk asndan ak bir hkme balanmam olan
bu kayalklarla ilgili bir oldu-bitti oluturma abas iine girmitir.
Gelimelere gecikmeli olarak mdahil olunmu olmas Yunan
tarafnn taleplerinde kat bir tutum sergilemesine zemin hazrla
mtr. Olay belli bir trmanma sreci iine girdikten sonra da fark
l sinyaller gnderilmeye devam edilmitir. Bir taraftan bu kayalk
larn kesin olarak Trk tarafnn egemenliinde olduu vurgula
nrken, dier taraftan meselenin gerilim ncesi statkoya dndk
ten sonra mzakereler yoluyla zlmesi gerektii tezi savunul
mutur. Bylece hem gerilim ncesindeki statkonun Trkiye a
sndan kesin bir esemenlik alan oluturmad zmnen kabul
edilmi, hem de gelecekteki zm araylarnda egemenlik konu
sunda kesin bir mzakere pozisyonuna sahip olunmad intiba
verilmitir. Ksa dnemde esnek bir tavrla bunalm ama asn
dan baar gibi gzken bu durum uzun dnemde egemenlik ko
nusunda mulak bir tavra yol aabilir. Bu da Egede zaten Trkiye
asndan son derece hassas olan dengeyi son derece menfi bir e
kilde etkileyebilir.
Meseleyi sradan bir kayalk olarak grmemek gerekmektedir.
Trkiye daha nce yaplan ciddi diplomatik ihmallerle Egede ge-
rilenebilecek en son noktaya gelmi bulunmaktadr. Bundan son
ra verilecek her taviz Trkiye'nin Ege'deki, dolaysyla Akdeniz-Ka
radeniz balantsndaki hayat alannn yok olmas neticesine ka
dar gidecek vahim sonular dourabilir.
Kardak bunalmnn ortaya koyduu bir baka husus Ege ko
nusunda Trkiye ile Yunanistan arasnda ortaya kan anlamaz
lklarn ksa bir sre iinde uluslararas bir nitelik kazanma potan
siyeli gstermesidir. ABDnin Kardak bunalmndaki tavr bunun
son arpc misallerinden birini oluturmu ve ABDnin Avru
pann hinterland ile ilgili stratejisini daha ak bir ekilde ortaya
koymutur.
Kardak kayalklar konusunda Trkiye ve Yunanistan arasnda
yaanan egemenlik tartmas ABDnin Balkanlar, Ege ve Dou Ak
deniz zerindeki stratejik stnl ile son bulmutur. Bu buna
lmdan ne kendi topraklar olduunu iddia ettii kayalklar zerin
deki egemenliini mzakere masasna getirmeye dayal elikili
tavr ite Trkiye, ne de byk ddialarla adaya kard askerlerini
geri ekmek zorunda kalarak komik bir gerilim ovuna yol aan
Yunanistan krl kmtr. Bu bunalmn gerek aktr ve kazan
l taraf ABDdir.
Son gelimeler gstermektedir ki, ABD Dou Avrupa ile Orta
dou politikalar arasnda dinamik bir iliki kurarak hem Avru
pann hinterlandn kontrol altnda tutmak, hem de SSCB nin da
lmasndan sonra Balkanlar-Ortadou ekseninde ortaya kan je
opolitik alan boluunu doldurmak istemektedir. Ege ve Kbrs,
kara balants asndan Dou Avrupa-Ortadou, deniz balant
s asndan ise Adriyatik-Dou Akdeniz-Krfez hattnn iki nem
li ayadr. Temelde Ortadou iin konulandrlm olan ncirlik
Stratejik Derinlik
Yakm Deniz Havzas
ssnden kalkan Amerikan uaklarnn Kardak kayalklarnn bo
altlmasna nezaret etmi olmas bu blgeler arasndaki stratejik
bamll gsteren nemli bir iarettir.
Bundan sonra Kbrs sorunu bu stratejik planlama iinde daha
etkin bir ekilde gndeme gelecektir. Kbrs ve Maltann -daha
sonra da muhtemelen baz Kuzey Afrika lkelerinin- ABye kabul
ile Akdenize doru kayacak olan Avrupa etki alanna kar ABD
imdiden asker ve diplomatik denetim mekanizmalarm kurmak
istemektedir. Bu noktada NATO ve AB reelpolitik erevesinde sr
mekte olan uzun dnemli bir rekabetin kurumsal aralar olmak
tadr. ABnin ekonomik etki alannn yayld her blgede NATO
veya dorudan ABD yeni bir bar misyonu stlenmektedir. Bal
kanlarla ilgili uygulama blmnde de ele alacamz gibi Kosova
Mdahalesi ile NATOnun genileme planlan arasndaki zamanla
ma ayar bu stratejik ynelii teyit eden bir gelime olmutur.
Bugn Dou Avrupa-Balkanlar-Adriyatik-Ege-Dou Akdenz-
Otadou ve Krfez arasnda ok dinamik bir etkileim alan olu
mu bulunmaktadr. Balkanlar ve Ortadou bunalmlar arasnda
ki e-zamanllk ile Ege ve Kbrs bunalmlarnn ayarl sklklarla
trmanmas bylesi bir etkileim hattnn tebarz etmekte olduu
nu ortaya koymaktadr. Balkanlar ile Ortadouyu birletiren bu
etkileim hatt zerinde yeni hamlelerin gelitirilmesi kanlmaz
olacaktr.
Trkiyenin bu etkileimden olumsuz ynde etkilenmemesi
ii Balkanlar-Ortadou ve Adriyatik-Dou Akdeniz-Krfez hatla
rnda ortaya kan yeni stratejik hesaplamalarn ve hamlelerin or
ta ve uzun dnemde 11e tr sonular dourabilecei dikkatle takip
edilmelidir.
b. Trkiyenin Stratejik Krdm: Kbrs
Avrupa, Asya ve Afrikaya hemen hemen eit uzaklkta olmas
asndan dnya anaktas iinde merkez bir konuma sahip bulu
nan Kbrs, Girit ile birlikte su gei yollarnn da kesitii bir hat
zerindedir. Asya ve Avrupay ayran Boazlar ile Asya ve Afri
kay ayran Svey Kanal arasnda yer alan Kbrs ayn zamanda
Avrasya-Afrika balantsnn en nemli su havzalar olan Krfez
ve Hazar havzalar ile Aden ve Hrmz su yollarnn da nabzn
mrge devirlerini kapatan ngiiizierin Kbrsta hl s bulundur
malarnn da, adann Souk Sava sresince en scak bunalm
alanlarndan birisi olmasnn da temelinde bu ihmal edilemez
stratejik konum vardr.
Kbrs' ihmal eden bir lkenin kresel ve blgesel politikalar
da etkin olabilmesi mmkn deildir. Kresel politikalarda etkin
olamaz; nk bu kk ada Asya-Afrika, Avrupa-Afrika, Avrupa-
Asya arasndaki stratejik balantlar dorudan etkileyecek bir ko
numa sahiptir. Blgesel politikalarda etkin olamaz; nk dou
ucuyla Ortadouya ynelmi bir ok gibi duran Kbrs adas, bat
srtyla da Dou Akdeniz, Balkanlar ve Kuzey Afrikadaki stratejik
dengelerin temel ta durumundadr.
Dnemlerin niteliklerinden bamsz olarak zaten son derece
nemli olan bu jeostratejik konum, Souk Sava sonras dnem
deki yeni dengelerle birlikte yeni unsurlar kazanmtr. SSCBnin
dalmas Orta Asyadan Avrupa'ya giden enerji ve ticaret hattnn
Bat Asya, Dou Akdeniz ve Gney Asyann alternatif yollar olarak
gndeme gelmesine yol amtr. Bu yeni hatlar ister dorudan s
kenderun Krfezi ve Dou Akdenize, isterse dolayl olarak Gney
Asya'dan Aden ve Svey zerinden, ya da Karadeniz ve Boazlar
zerinden, Dou Akdeniz'e insin, Kbrs sabit bir parametre olarak
gzergh zerinde bulunmaktadr.
Orta Asya-Avrupa balantsnn Karadeniz'in kuzeyinden sr
mesinde Rusya iie birlikte menfaati olan Almanyann, Kbrs Rum
Kesimni ABye almak konusunda gsterdii itiyak, biraz da etki
sinin ABDye gre zayf olduu gney hatt, zerinde nemli bir
stratejik ayak elde etme abasnn bir rndr. Kbrsn ABye gi
rii ile birlikte skenderun Krfezi ve Dou Akdeniz k zerinde
ki kontroln artracak olan Avrupa ayn zamanda Ortadou bl
gesine de mdahil bir konum kazanacaktr. Musul ve Suudi Arabis
tan petrollerinin de Dou Akdenize yneldii dnlrse bu bl
genin enerji hatlar asndan tayaca merkez konumun gele
cekte kresel rekabetin en temel parametrelerinden biri olaca
aktr. PKK faktrnn devred kalmasyla Dou Anadolu kara
gei yolu zerindeki gvenlik problemi halledilme sreci iine gi
rerken Bak-Ceyhan hattnn n plana kt gnlerde petroln
akaca skenderun Krfezi'nin cks beleresi nlan Kbrs'a s-3on fii-
Stratejik Derinlik
Yakn Deniz Havzas
zelerinin yerletirilmesi planlanarak bunalmn trmandrlmas
kesinlikle bir tesadf deildir ve arkasnda kresel rekabet unsur
lar barndrmaktadr.
Kresel rekabetin blgesel politikalar ile kesitii ikinci nemli
alan da Souk Sava sonras konjonktrde kaderleri birbirlerine
daha da bal bil* hale gelen Ortadou ile Balkanlar zerindeki et
ki kurma mcadelesidir. Souk Sava dnemindeki ift kutuplu
yap iinde birbirinden kopuk gibi grnen bu iki blge arasnda
ki karlkl etkileim ciddi bir art gstermektedir. Ortadou'daki
bunalmlar Balkanlara yansrken, Balkanlardaki dengeler Ortado
uyu daha dorudan etkilemektedir. -Krfez Savann hemen
sonrasnda Yugoslavyann paralanma srecine girmesi, Ortado
udaki ittifak araylarnn Balkanlarda yeni dengeler dourmas
bu deiimin nemli iaretleri arasndadr. Mesela Trkiye-srail,
Yunanstan-Suriye ilikilerindeki paralellik Balkanlardaki gergin
Trk-Yunan ilikilerinin Ortadouya yansmasnn bir sonucudur.
Dou Akdeniz bu ilikilerde kendi i dengeleri olan yeni bir alan
olarak ortaya karken, Ortadouyu evre blgelerden koparan
klasik ayrmlar anlamlarn kaybetmektedir.
Blgelerin bu ekilde karlkl etkileim iine girmeleri zaten
son derece dinamik artlar inde seyreden Souk Sava sonras
dnemin dengelerini daha da hassas klmakta ve taraflar kaygan
bir zeminde esnek bir diplomasi takip etmeye zorlamaktadr. Artk
gerek kresel gerekse blgesel dengeler asndan birbirinden ba
msz bir Balkanlar ve Ortadou politikas deil, merkezinde Do
u Akdenizin olduu bir Ortadou-Balkanlar politikas vardr ve
bu politikada Kbrs en temel aralardan birisidir. AB Kbrs bn
yesine katmaya hazrlanrken, ABD'nin dnemsel nitelikli yeni ba
r inisiyatifleri balatmas da, Rusyann adaya S-300 fzelerini
gndermeye alt dnemde bu trmandrc giriime paralel
olarak yeni bir bar plan hazrlam olmas da bu deien strate
jik konumun bir sonucudur.
Kbrsa Rus fzelerinin yerletirilmesi plan ile birlikte Trk-
Yunan ilikilerinin kronik meselesi olan Kbrsn bir anda Trk-
Rus ilikilerinin nemli bir parametresi haline dnmesi adann
bu ok ynl stratejik konumu ile ilgilidir. Dou Akdeniz blgesi
nin istikrarsizlastirilmasi ve h hnloroHo trani ---------------
kartlmas Rusyaya Hazar petrol havzas ve nakil yollar konu
sundaki politikalarnda nemli bir diplomatik manevra alan ka
zandracakt.
Trkiye Hazar petrollerinin Rusyann Novorossisk Liman
zerinden tanmas grnn karsna temelde iki argman ile
kmtr. Bunlardan birisi Boazlarda deniz trafiindeki tehlikeli
younluk, dieri ise gzergh zerinde bulunan Kafkasya'daki si
yas gerginliklerdir. eenistan'daki bunalm dondurarak zaman
kazanan Rusya Kbrs Rum Kesimine fze satna dayal kar bir
diplomatik atakla Trkiye'nin ne srd Bak-Ceyhan hattnda
da benzer bir gvenlik meselesinin olduu tezini glendirecek
bir adm atmt. Dou Anadoluda yaanan PKK terrndeki d
Rusyann Bak-Ceyhan gzerghndaki karayolu gvenlii
meselesine dayal genel argmannda bir zayflk dourmutu. F
ze sat dolaysyla Ceyhan Limannm ald Dou Akdenizde
Kbrs eksenli ortaya kmas muhtemel yeni bir gerginlik Rus
ya'nn eline nemli bir koz daha sunmaktayd. Rusya Hazar pet
rolleri ile ilgili her yeni inisiyatifte Dou Akdenizde istikrarszla
yol aabilecek olan Kbrs kartn Trkiye karsnda tekrar devre
ye sokmaya alacaktr. Kbrsta ortaya kabilecek her yeni ger
ginlik ve sava ihtimali Trkiyenin Bak-Ceyhan hatt konusun
daki stratejik konumunu olumsuz ynde etkileyecektir. Bu denk
lem blgeleraras etkileimin belki de en arpc misallerinden bi
risini oluturmaktadr.
Bu ereve iinde Kbrs ne sradan bir Trk-Rum etnik proble
mi, ne de sadece sregelen bir Trk-Yunan gerginliidir. Btn bu
dengelerden dorudan etkilenen bir konumda bulunan Trkiye,
Kbrs politikasn, snrl bir Trk-Yunan denkleminden kararak
deerlendirmek zorundadr. Kbrs atan bir hzla bir Avrasya ve
Ortadou-Balkanlar (Bat Asya-Dou Avrupa) meselesi haline gel
mektedir. Kbrs politikas bu yeni stratejik ereveye uygun bir
tarzda yeni bir stratejik ereveye oturtulmaldr.
Kbrs meselesinin Trkiye asndan nemi temelde iki ana ek
sende ele alnabilir. Birincisi Trkiyenin tarih sorumluluklarnn
bir sonucu olarak oradaki Mslman Trk toplumunun gvenlii
ni salamaya ynelik beer nitelikli eksendir. Osmanl Devleti'nin
klmesi ile birlikte terkedilen topraklarda kalan Mslman un
^ Stratejik Derinlik
Yakn Deniz Havzas
surlarn gvenlik ve sreklilii her zaman Osmanl-Trk d politi
kasnn temel parametrelerinden birisi olagelmitir. Bu konuda bir
blgede gsterilen zaafn yol aaca dalga etkisi srekli bir teyak
kuz halini gerekli klmaktadr. Kbrs Trk toplumunun gvenlii
ve korunmas konusunda gsterilecek bir zaaf dalga dalga Bat
Trakya ve Bulgaristan'a -hatta ve hatta Azerbaycan ve Bosna'ya-
yaylabilir. Bu nedenledir ki, Kbrs Trk toplumunun korunmas
sadece bu topluluk asndan deil, dier Osmanl bakiyesi toplu
luklarn gelecei asndan da byk nem tamaktadr.
KbriS meselesinin ikinci nemli ekseni ise bu adann coraf
konumunun jeostratejik adan tad nemdir. Bu eksen orada
ki insan unsurundan bamsz olarak bizatih hayat nemi haiz
dir. Orada tek bir Mslman Trk olmam olsa bile Trkiyenin
bir Kbrs meselesi olmak zorundadr. Hi bir lke kendi hayat ala
nnn kalbinde yer alan byle bir adaya kaytsz kalamaz. Nasl
zerinde ciddi bir Trk nfus kalmam o lan Oniki Ada Trkiye
asndan nemini korumaya devam ediyorsa ve nasl hi bir be
er uzants olmad halde ABD, Kba ve dier Karaib adalar ile
dorudan ilgileniyorsa, Trkiye de Kbrs ile irsan unsur dnda
stratejik olarak da ilgilenmek zorundadr.
Bu jeostratejik nemin de iki nemli boyutu vardr. Birincisi
dar lekli stratejik nemdir ki, Dou Akdenizdeki Trkiye-Yuna-
nistan, KKTC-Kbrs Rum Kesimi dengeleri ile ilgilidir. Bu durum
en arpc bir ekilde son yllarda yaanan fzeler krizi ile ortaya
km bulunmaktadr. Kbrsa yerletirilmesi dnlen fzeler
Yunan-Rum ittifaknn asker potansiyelinin Egedeki adalarn ula
m alanlarnn tesindeki Anadolu topraklarn da tehdit edecek
gce ulamas ihtimali bizatih Kbrsn gvenliinin tesinde
stratejik boyutlar ihtiva etmekteydi. Gney ve Anadolu'yu men
zili iine alacak bylesi bir tahdit Ermenistan, Rusya ve Suriye'den
herhangi birinin de bu ittifaka dorudan ya da dolayl destek sa
lamas ile Trkiyenin hi bir gvenlikli alannn kalmamas sonu
cunu dourabilirdi. Bylesi bir tehdit ihtimali yzer bir s niteli
indeki Kbrs'n Anadolu yarmadasnn total gvenlii asndan
tad nemi bir kez daha ortaya koymutur.
J eostratejik nemin ikinci boyutu ise geni lekli stratejik
- J -- - J ------Ui-acoi ctratdipr irndpk veri ile
ilgilidir. Ortadou, Dou Akdeniz, Ege, Svey Boaz, Kzldeniz
ve Krfez zerinde stratejik hesaplar yapan hi bir kresel ve bl
gesel g Kbrs adasn ihmal edemez. Kbrs btn bu blgelerin
hepsine ylesine optimum bir uzaklktadr ki, her birini dorudan
etkileyecek bir parametre nitelii tamaktadr. Trkiye bu para
metre zerinde yetmili yllarda elde ettii stratejik avantaj stat
y korumaya ynelik defansif bir Kbrs politikasnn unsuru ola
rak deil, diplomatik nitelikli ofansif bir deniz stratejisinin temel
dayanaklarndan birisi olarak deerlendirmelidir. Bu erevede
Kbrs, Trkiye'nin Hazar-Karadeniz-Boazlar-Ege Denizi-Dou
Akdeniz-Svey-Basra Krfezi hattndan oluan yakm deniz kua
ile ilgili genel bir deniz stratejisinin kilit unsuru olarak zel bir
nem tamaktadr.
4. Basra Krfezi ve Hint Havzas
Trkiyenin blgesel ve kresel etkinliini ktasal etkinlie d
ntrebilecek dier iki nemli deniz havzas ise Basra Krfezi ve
bu krfezin Kzldeniz zerinden Akdeniz, Hrmz Boaz zerin
den Hint Okyanusuna alan balant alan ve havzasdr. Trki
ye'nin dnyann en nemli enerji kaynaklarna sahip olan Krfez'e
bu kadar yakn olmakla birlikte blge zerinde bu derece etkisiz
olmas d politika gemiinin en nemli zaaflarndan birisidir.
Ortadou ve Krfez politikalarnn seksenli yllara kadar genel
bir ihmale uramas bu blgenin zengin kaynaklarndan uzak kal
masna yol amtr. Trkiye hl Kfez'le ilgili meselelerde ancak
ve ancak ncirlik hava ssnn menzil sahas kadar ilgili olabil
mektedir. Ne Krfez'e ky lkeler Trkiye'yi nemli bir blge gc
olarak grmekte, ne de kresel g odaklar Trkiye'ye mzakere
taraf olarak yaklamaktadrlar. Son Ortadou Bar Srecinde
Trkiyenin ak bir ekilde devre d braklmas da aslnda byk
glerin Trkiyeyi Ortadou'nun zengin jeoekonomik kaynakla
rndan uzakta, Avrupa kaplarnda bekletilen ve gerektiinde sa
ya ekilen edilgen bir lke statsnde tutmak istediini ak bir
tarzda ortaya koymutur.
Trkiye seksenli yllardaki ekonomik patlamasn Ortadou ve
Krfez blgesi ile kurduu aklc iliki biimi sayesinde salamtr.
R 1a n l a m r l c Hf o r l r i V -V m r t / l l / - U - 4-4----- - - - 1. a.
Stratejik Derinlik
Yaku Deniz Havzas
avantajlar unutulmamaldr. Bunun iin de Basra Krfezi ile Dou
Akdeniz balantsnn Trkiye zerinden gereklemesi vazgeile
meyecek bir stratejik ncelik olarak devrede tutulmaldr. Trki
ye'nin Souk Sava sonras dnemde yapt en nemli stratejik
hatalardan birisi bu balant hattnn devre d tutulmu olmas
dr. Unutulmamaldr ki, Badat vilayeti Osmanl Devleti'nin As
ya'daki etkinliinin anahtar durumundayd. Trkiye asndan da
durum pek farkl deildir. Frat-Dicle su yollar ile Mezopotamya
havzasnn kuzeyinde bulunan bir lkenin bu havzann denize
atm noktalarna ilgisiz kalmas dnlemez.
Bu ilgi evre lkeleri tedirgin edebilecek asker ittifak arayla
rndan ok, ortak gvenlik sistemi anlayna dayanan ekonomik
balantlarla salanabilir. Helsinki Gvenlik birlii erevesi ile
Avrupadaki ekonomik ibirlii arasnda kurulan korelasyon blge
nin ortak gvenlik anlay ile jeoekonomik kaynaklarnn kullanl
mas arasnda kurulmas ve bu uyumun ncln Trkiye'nin
yapmas blgesel etkinlik iin nemli avantajlar salayabilir.
5. Hazar Havzas
Hazar Denizi ise Trkiyenin Orta-Asyaya almasndaki kilit
deniz havzasdr. Azerbaycan, Kazakistan, zbekistan ve Trkme
nistan arasnda Hazar Denizi konusunda Rusya karsnda gerek
letirilecek bir birlii Trkiyenin Orta Asya politikasnn temel
esaslarndan biri olmak zorundadr. Trkiyenin Kafkaslar-Hazar-
Orta Asya balant politikas temel taktik prensipten hareket et
mek durumundadr: (i) Kuzey Kafkas cumhuriyetlerinin Rusya Fe
derasyonu iindeki statlerinin kademeli bir ekilde glendirile
rek Hazar-Karadeniz balantsnn bu cumhuriyetler zerinden
gereklemesini temin etmek, (ii) Iran ile ideolojik gerilimlerle
glgelenen ilikilerin dinamik ve rasyonel bir ekonomik ibirlii
erevesinde salamlatrlarak Rusyann Orta-Asya ve Kafkaslar
zerindeki etkisini dengelemekve (iii) Orta Asya lkeleri arasnda
ki her trl ibirliini tevik etmek. Bu hedellerin ksa dnemli
problemlerle gz ard edilmesi Sovyet mparatorluunun Rusya
mparatorluu eklinde geri dnne zemin hazrlayarak Trki-
Trkiyenin Hazar Denizi havzasna dorudan mdahil olma
s zordur. Ancak bu havza zerindeki etkinlik bu havzay dier de
niz havzalarna balayacak ulam hatlar zerindeki etki ile sa
lanabilir. Deniz balantsndan yoksun olan Olta Asya lkelerinin
Souk Sava sonras dnemde dnyaya almas iin drt alterna
tifleri bulunmaktadr. Birincisi Hazar Denizinin kuzeyinden Rus
ya araclyla Avrupa ve Atlantik'e, kincisi doudan in aracl
yla Pasifik'e, ncs gneyde Afganistan zerinden Hindis
tan ve Pakistan araclyla Hint Okyanusuna, drdncs ise Ha
zar Denizinin gneyinden ran ve Trkiye araclyla Akdenize.
Bu yollar asndan deerlendirildiinde Batya alm konusun
da Trkiye, ran ve Rusya arasnda ciddi bir rekabet yaanmakta
dr. Ara yollar olarak gndemde tutulan Hazar Denizi zerinden
Kafkas]ar-Karadeniz balants Trk-Rus ilikilerinde, ran ze
rinden Basra balants Tk- ran ilikilerinde bir rekabet ortam
oluturmaktadr.
Trkiye'nin bylesi bir konjonktrde sahip olduu en nemli
avantaj bu almn gney ve kuzey kanadn tutan Iran ve Rusya
ile ayn anda ortak projeler gelitirebilecek bir konumda olmas
dr. Fakat bu potansiyel avantajn esnek ve dinamik bir diplomasi
ile desteklenememesi sonucunda son yllarda bu konuda ciddi bir
zemin kaymas yaanmtr. Trldye blgeye sistemik glerin
temsilcisi olarak giren lke imaj ile hem Rusya hem de ran ile ili
kilerinde dengesizlikler yaamtr. Bu durum aslnda karlar ta
mamen atan ran ve Rusya'nn konjonktrel alanlarda yaknla
mas sonucunu dourmutur.
Trkiye'nin Bal kanlar-Kafkas ya-Kuzey Ortadou yakm kara
havzas ve Orta Asya-Dou Avrupa-Kuzey Afrika yakm kta havza
lar ile salkl ilikiler kurabilmesinin en ncelikli art uzun d
nemli ve koordinel bir deniz stratejisi oluturmasdr. Bu strateji
nin siyas, ekonomik ve asker boyutlar birbirlerini destekleyici
unsurlar olarak devreye sokulmal; blgesel ittifak ve entegrasyon
faaliyetleri bu erevede deerlendirilmelidir.
a. Blm
I
Yakn Kt a Havzas
Avrupa, Kuzey Afrika, Gney Asya, Orta ve Dou Asya
Souk Sava dnemindeki Trk d politika oluumunun en
arpc zelliklerinden birisi, ktalararas balantlar da ihtiva
eden kresel lekli daha statik stratejik parametrelerle, greceli
olarak kk lekli blgesel ve ikili bunalm alanlarnn dinamik
seyri arasmda bir tr uyumluluk kurabilme abasdr. ift kutuplu
yapnn kendi doasnn gerei olarak kutuplararas dengeleri ilgi
lendiren kta-lekli politikalar sper ve byk g leinde ol
mayan blgesel glerin d politika karar mekanizmalarnn ve il
gi alanlarnn daha kk lekli ve blgesel nitelikli problemlere
ynelmesine yol amtr.
Kresel ve ktasal nitelikli bunalmlarda kutuplararas ilikile
rin belirledii parametrelere bal kalma zorunluluu Trkiye gibi
blgesel gleri bu parametrelerle, kendilerini dorudan ilgilendi
ren bunalm alanlar arasnda denge ve uyum kurmaya ynelik
politikalara sevketmitir. Trk d politikasnn, 1945-1990 yllar
arasndaki seyrine bakldnda bu durum ok ak bir ekilde ken
dini gstermektedir.
Yaklak yarm asr bulan bu sre iinde Trkiye, blok-ii so
rumluluklarnn gerei olarak katld Kore Sava mstesna, ken
di snr boylan ve blge alanlar dmda bir d politika etkinliine
ynelmemitir. Dorudan ilgilendii problem alanlar da Kbrs,
Ege, Bat Trakya, Kuzey Irak ve Bulgaristandaki Trk aznl gibi
genellikle yakn kara ve yalan deniz havzasn ilgilendiren konular
olmutur. Uygun kresel konjonktrlerin doru ve etkin bir ekil
de deerlendirildii durumlarda bu bunalm alanlarnda mesafe
alnrken, kresel dengelerin izin vermedii durumlarda daha dik
katli ve bunalm uzun dnemde zc yollar benimsenmitir.
Bu erevede kresel ift kutuplu dengenin son derece hassas
bir seyir takip ettii ve dikkatlerin bu dengeler iinde Ortadouda
ki atmalara yneldii bir konjonktrde gerekletirilen Kbrs
Harekat, Amerikan ambargosu gibi blok-ii skntlar dourmakla
birlikte, hedeflenen bir statkonun domasn salamtr. Buna
mukabil, iki kutuplu ilikilerde balayan yumuama dneminde
sz konusu olan Bulgaristandaki Trk aznlklar ile ilgili mesele
ler zamana yaylarak zlme cihetine gidilmitir.
Kresel statik parametreler dolaysyla Souk Sava dnemi
Trk d politikas genelde Yunanistan ile ilikilere ayarl bir seyir
takip etmitir. Bu da Trkiyenin dikkatlerinin blge-tesi ufuklara
ynelmesini engellemitir. Kta-iekli stratejik bir tercih olan AB
ile ilikiler dahi bir yandan blok-ii dengelere, dier yandan Yuna
nistan ile yaanan diplomatik rekabete ayarlanmtr.
Trkiyenin dorudan temasta bulunduu yakn kara havzas
ile olan ilikilerini belirleyen blgesel politikalar ile kresel nitelik
li eksen kaymalar arasndaki uyum meselesi her eyden nce So
uk Sava sonras dnemin getirdii konjonktr asndan yeni
den ele alnmak zorundadr. Trkiye'nin Yakm Kta Havzas tanm
lamas ile hedefimiz, blgesel ve kresel lekli politikalar arasm
da geikenlii salayan kta balantlarnn tesbit edilebilmesidir.
Bu da Souk Sava sonras dnemde ortaya kan yeni kta ve hav
za tanmlamalar erevesinde ele alnabilir.
I. Souk Sava Sonras Dnemde Kta lekli Politikalar
ve Tanmlamalar
Seksenli yllarda iki kutuplu sistemin sarslmaya balamas,
Amerikann uluslararas rgtler yoluyla kurduu dzen ile Avru
pa'nn karlar arasndaki elikilerin art ve Pasifikte yeni bir
ekonomi-politik alann ortaya k II. Dnya Sava sonrasnda
kurulan uluslara ras ekonomik ve politik sistemi ciddi bir deiim
sreci ile kar karya brakmtr. Hl etkisini srdrmekte olan
bu deiim srecinin ortaya kard belirsizlikler sistemin nem
li glerini yeni kta ve havza tanmlamalar yapmaya yneltmitir.
Stratejik Derinlik:
Yakn Kta Havzas
Bu tanmlamalara uygun politika araylar entegrasyon ve
bloklama teebbslerinin hzla artmasna yol amtr. ie geli
en ve kimi zaman ilgin elikiler barndran blgesel entegras
yon faaliyetlerinde farkl drtlerle hareket eden lke grubu
nun etkili olduu sylenebilir:
(i) Yeni uluslararas ekonomik ve politik konjonktr iinde elin
de alternatif kozlar bulundurmak isteyen byk gler;
(ii) ift kutuplu statik yapnn dalmasndan sonra uluslarara
s ilikiler iindeki konumunu yeniden tanmlamak zorunda kalan
blgesel gler;
(iii) siyas kltr iinde yaad kimlik krizini ya da uluslara
ras ilikilerdeki yalnzln dnya-sistemine entegrasyon ile a
maya alan lkeler.
Bylece, Souk Sava sonras dnemde kresel lekli statik
dengenin dalmas ile birlikte ift kutuplu jeopolitik blnmenin
yerini kta lekli ve ktalararas bloklamalar almtr. Bu ereve
de jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik havzalar byk glerin
stratejileri erevesinde yeniden anlamlandrlmtr.
Souk Savan ift kutuplu blnmesini kendi bnyesindeki
demir perde ile yaayan ve greceli bir nem kaybna urayan Av
rupa, seksenli yllardan sonra derinlemesini hzlandran AB ile
yeni bir kimlik ve ekim alan oluturmaya balamtr. 1992 yln
da imzalanan Maastricht Anlamas ile btnleme srecinde
nemli mesafeler alan AB, bu sreci douya doru genileme
program ile ktay kuatc bir nitelie brndrmtr. Avrupa
artk iki sper gcn mcadele ve savunma alan olmaktan ka
rak kendi ekim alann oluturan klasik bir merkez haline dn
mektedir.
1993 ylnda kabul edilerek ABnin nemli unsurlarndan biri
si haline gelen Ortak D Siyaset ve Gvenlik Politikas (CFSP) bir
liin kresel dengelerdeki stratejik deiimlere ynelik politikala
rnda uyum salamay hedef edinmise de, ABnin Bosna bunal
mnda yeterince etkin bir ortak politika gelitirememesi bu aba
lar olumsuz ynde etkilemitir. Bu ortak strateji aray doksanl
yllarn sonuna doru NATO'ya paralel bir gvenlik rgtlenmesi-
ordinasyonuyla gelitirilen Avrupa Gvenlik ve Savunma Kimlii
konusunda 1999 VVashington Zirvesinde zellikle karar mekaniz
mas ve operasyonel yetki konusunda atlan admlar Avrupa kta
snn uluslararas ilikilerdeki konumunu nemli lde gcen
dirmektedir.
Ko s ova 'ya ynelik hava harekatndan sonra blgeye giren g
lerin arlkl bir ekilde AB yesi lkelerden olumas bu etki ala
nnn yaylmakta olduunu gstermektedir. NATO ve ABnin ye
tabanndaki farkllamalar nmzdeki dnemin en hassas konu
lar olmaya devam edecektir. Trkiye gerek Avrupa'nn yeni konu
mu gerekse AB-NATO ilikileri konusunda birinci derecede etkile
nebilecek lkeler arasndadr.
Souk Sava sresince kendi ktasnn uzandaki Afroavrasya
dnya anaktasm Sovyet tehdidine kar korunulacak stratejik
hatlar erevesinde deerlendiren ABD, bu yeni konjonktre inti
bak iin bir yandan Atlantik eksenli yaplanmay BMy ayakta tu
tarak ve NATOyu yaygnlatrarak korumaya alrken, dier yan
dan artan blgesel kutuplama temaylne ayak uydurmaya gay
ret etmitir. ABD, Bretton VVoods ve GATT sistemine ilk darbeyi vu
ran Avrupa entegrasyonuna kar kademeli bir blgesel bloklama
tepkisi gstermitir. Bu erevede nce Kanada ve Meksika ile bir
likte NAFTA (Nort America Free Trade Agreement l Kuzey Amerika
Serbest Ticaret Anlamas) kurulmu; daha sonra Kuzey ve Gney
Amerika arasndaki ibirliini gelitirmeye alan organizasyon
larn rol artrlm ve nihayet Pasifik eksenini kontrol altnda tut
mak ve alternatif bir ekim alan oluturmak iin APECe {.Asian
Pasific Economic Council / Asya Pasifik Ekonomik birlii) for-
mellik kazandrlmaya allmtr.
ABD kendi corafyasndan da kaynaklanan bir zorunluluk ile
ift ynl bir sentez ve denge politikas gelitirmeye zen gster
mektedir. Bir Trans-Atlantik rgt niteliindeki NATO aracly
la ABD'nin Atlantik kimlii ne karlarak Avrupa balants koru
nurken, doksanl yllarda formel bir nitelie dntrlmeye al
lan APEC araclyla ABD'nin Pasifik kimlii ve Asya balants
gelitirilmeye allmaktadr. NAFTA ile Kuzey Amerikay konso
lide eden ve Gney Amerikay kendi etki alannda tutan ABD, NA
TO ve APEC ile ift kanatl bir kta-lcekli noftika pplktrmo^ \tx.
Stratejik Derinlik
Yakn Kta Havzas
Delmitir. Bu kta-lekli politikalar BM Gvenlik Konseyi yaplan
mas ile siyas olarak, G-8 ile de ekonomi-politik olarak iie geen
kresel nitelikler kazanmtr.
ABD, Avrupa lkelerinin, zellikle de Almanyann, gndeme
getirebilecei Avrasya stratejisine kar Asya'ya bakn yeniden
tanmlamaya1ve Asyamerika [Asinmerica) sentezini bayata geir
meye almaktadr. Bu uzun dnemli strateji Amerikann dnya
anaktas olarak bilinen Afroavrasya temel kara ktlesinden izole
edilmesi ihtimali karsnda gelitirilmektedir. Almanyann As
yann deiik blgelerinde younlaan ekonomik etki alanlar
Amerikann Asyaya ynelik uzun dnemli bloklama abalarnn
temel sebebidir.
Uluslararas ekonomik ilikilerdeki arl doksanl yllarn ilk
yarsnda hzl bir trman gsteren ve 1997 bunalmna ramen
nemini koruyan Dou Asya blgesinin ekonomi-politik konumu
yeni stratejik tanmlama araylarnda hl nemli bir parametre
durumundadr. Bu blge iin kullanlan terminolojiler bile lkele
rin uzun dnemli stratejilerini yanstmaktadr. ABD ve Avustralya
blge iin zellikle Pasifik terimini kullanarak blgeyi bir kta (Av
rasya) ile deil, bir deniz ile (Pasifik) tanmlamaya zen gster
mektedir. Bunun temel sebebi byle bir tanmlamann Amerika ve
Avustralya'y doal olarak iine almas, Pasifik ile kys bulunma
yan Almanya ve dier Avrupa lkelerini dlamasdr. Almanya ise
gittike artan bir dozda Avrasya terminolojisine arlk vermekte
dir, nk Avrasya tanmlamas da yeni ekonomi-politik ekim
alan olan Dou Asya ile klasik ekim alan olan Avrupa arasnda
bir ba kurmakta ve ABD'yi dlamaktadr.
Bu iki g merkezini dengelemek ve kendi bamsz ekim ala
nn oluturmak isteyen lkeler ise Dou Asya ve Asya kimlii ta
nmlamalarn yaygnlatrmak istemektedirler. Avrasya ve Asya
merika tanmlamalarnn basks altnda kendilerine tutarl ve ku
atc bir kimlik aray iine giren Dou Asya lkeleri doksanl yl
larn balarnda bir taraftan Amerika ve Avrupa ile dengeli ilikiler
mmn
VBu yeniden tanmlama abasnn ilk ilgin rneklerinden birisi iin bkz. MilanHa-
uner, Whal is Asla tn Us? Russia's Asian Heartland Yesteulay and Today, (Roston:
l J nwi n Hvrnan. 19901
kurmaya zen gsterirken, dier taraftan ekonomik ivme kaynak
larn d yatrmlardan blge-ii dinamiklere ekmeye alm
lardr. Bu erevede Dou Asya-ekseni i EAEC (Dou Asya Ekono
mik Forumu) fikri benzeri teebbsler blge-ii bir dayanma a
bas olarak istenilen sonulan vermemise de, ykselen Asya kim
liinin ifade edili biimi olarak balbama nem tamlardr.
Bu aray, kendi iinde birok i eliki ve tarih dmanlklar
barndran Dou Asya'da zellikle ekonomi arlkl ibirlii ve
bloklama temayln canl tutmaktadr. Genelde Asya'nn, zel
de Dou Asya'nn kimlik ve ortak jeokltrel ve jeoekonomik hat
oluturma abasnn baars ktann nmzdeki yzyl iindeki
konumunu belirleyecek nemli unsurlar arasndadr.
Tam bir kltrel mozaik nitelii tayan Asya ktas uzun d
nemde bu ekim alannn karlkl etkileimleri ile yeni blok
lama tecrbelerine ahit olacaktr. in ve Hindistan gibi iki de
mografik devi, Japonya gibi bir ekonomik devi, Rusya gibi bir step
devini ve dnyann en stratejik hattn oluturan Rimland kua
zerinde slam Dnyasnn en byk glerini barndran bu kta,
stratejik mcadelenin nemli sahnelerinden birisi olmaya devam
edecektir.
Kta lekli jeopolitik, jeoekonomik ve jeokltrel havzalarn
yeniden tanmlanmas sreci dier byk ve blgesel gleri de
yeni kta ve havza lekli araylara itmitir. Souk Sava dnemi
nin ikinci spe* gcnn mirass olan Rusya bir taraftan BDT
(Bamsz Devletler Topluluu) erevesinde eski SSCBnin etki
alan mirasn srdrmeye alrken, dier taraftan Trkiyenin
giriimi ile balayan KEl {Karadeniz Ekonomik ibirlii)'ne katl
ma karar almtr. Sonra da 1993 ylnda bu iki blgesel ibirlii te
ebbs ile elikili bir ekilde Slav lkeleri arasnda bir ortak pa
zar kurma teebbsn balatan Rusya kar karya kald i si
yas ve ekonomik bunalmlar dolaysyla bu alternatif bloklama
abalarn birbileriyle tutarl bir stratejinin paras olarak deil,
. konjonktrel kayglarn arlk tad elikili taktik araylar ola
rak srd re gelmitir.
Daha nemsiz olmakla birlikte Kazakistann teklif ettii Avras
ya Birlii projesi, Aparthei ddneminin bitmesinden sonra dnya
ya alan Gney Afrika Cumhuriyetinin Gney ve Dou Afrika ile
Yakt Kta Havzas
Gney ve Dou Asya arasndaki lkeleri kapsayan deniz-eksenli
bir Afro-Asya birlii olarak takdim ettii Hint Okyanusu birlii
rgt ve Ortadou Bar Sreci iinde blgesel ekonomik ibirli
i erevesinde gndeme gelen ve Kuzey Afrika ile Bat Asya'y
bnyesine alan geniletilmi yeni Ortadou kavram kta-lekli
deiik proje araylar olarak zikredilebilir.
II. Kresel ve Blgesel Glerin
Yakn Kta Havzas Politikalar
Ktalarn ve kta-eksenli havzalarn stratejik adan yeni anlam
lar kazanmas zellikle iki grup lke iin zel bir nem ifade et
mektedir. Birinci grup, kresel strateji uygulama kabiliyeti olduu
iin bir ok kta-eksenli havzalardaki dengeleri ayn anda gzet
mek zorunda olan lkelerden oluur. Mesela bata ABD ve Alman
ya olmak zere in, Fransa, ngiltere, Japonya ve Rusya gibi lke
ler ayn anda birok ktadaki dengeyi gzeterek kresel lekli po
litika gelitirirler.
Bunlardan kimisi ABD gibi bliin havzalar btn ynleriyle
gzetme zorunluluu hissederken, kimileri zellikle bir alan, ki
mileri se bir havzay ne alarak politika gelitirirler. Mesela Japon
yann ekonomi-politik alann ne karmas ve btn ktalarda
bu ynde sreklilik arzeden bir stratejik planlama gerekletirme
si ncelik verilen alanda derinleerek btn kresel satha yaygn
bir politika takip edilmesinin en arpc misalini oluturur. Buna
mukabil Rusyann eski SSCBnin jeopolitik hakimiyet havzalarna
ynelik politikalara arlk vermesi bir mekanda derinleerek bu
mekann btn alanlar ile ilgilenmeye dayal kta-eksenli politi
kaya bir rnek tekil eder.
Bu zorunluluklar onlarn diplomasi yapm ve uygulama alanla
rn da belirler. ABD btn kta-eksenli havzalara dayal politikala
r tutarl bir stratejik planlama btnl iinde yrtmeye al
rken, J aponyann ekonomi-politik arlkl stratejik tercihi d
politika yapmnda MI TI nin (D Ticaret ve Sanayi Bakanl) ne
kmasna yol amaktadr. Rusyann stratejik manevra kabiliyeti
de hl Kzl Ordunun yakm kta havzas zerindeki etkinlii ile s
nrldr. R sv an m U M n- T7-ui ' ------ 1
kresel gc bu etkinliin artrlmas iin diplomatik bir altyap
salad lde kresel politikalarla kta-eksenli politikalar ara
snda bir tr uyum ortaya kmaktadr.
kinci grup lkeler ise tarih ve corafya parametrelerinden kay
naklanan zellikler dolaysyla birok kta-eksenli havza ile ayn
oranda ilgilenmek zorunda kalan blgesel glerden olumakta
dr. Bu gruba giren lkelerin en belirgin temsilcileri arasnda Tr
kiye, Msr, t ran, Ukrayna ve Hindistan zikredilebilir. Bu lkelerin
yalcn kta havzalar ile ilgili tavrlarn ksaca tahlil etmek yakn k
ta havzas tanmlamamz akla kavuturmamz ve Trkiyenin
stratejik konumunu bu adan ele al biimimizi ortaya koyma
mz kolaylatrabilir.
Ayn zamanda hem bir Ortadou ve Bat Asya, hem bir Akdeniz
ve Kzldeniz, hem de bir Kuzey ve Dou Afrika lkesi olma zelli
i tayan Msr stratejik konumu ve tarih mirasnn getirdii jeo
kltrel zellikler dolaysyla Asya, Afrika ve Akdeniz dengelerini
gzeten bir politika takip etmek zorundadr. Bu konumu Msr',
kresel ve kta-eksenli havza politikalarn ayn anda takip etmek
zorunda olan Osmanl Devleti'ne bal olduu dnemde de Orta
dou, Kzldeniz, Afrika ve Hint Okyanusu politikalarmm merkez
ss haline getirmitir. Msr'n 19. yzyldaki smrgeci rekabe
tin en youn yaand lkelerden birisi oimas da bu zellii do
laysyladr. Napolyonu Msr'a eken, bu lkeyi ngiliz smrge
sisteminin kilidi haline getiren, Svey'i Souk Savan en youn
atma alanlarndan birisi haline dntren sebep de, temelde
bu lkeye ok ynl diplomatik, siyas ve asker hareket kabiliyeti
kazandran bu yndr.
Modern Msra damgasn vuran Nasr gelitirmeye alt
Msr kimliinin ana unsurlar olarak zikredilen corafyaya dayal
Afrikallk, dile dayal Araplk ve tarihe dayal Msrhlk nosyonla
r bu ok ynl jeokltrel yaptn bir yansmasdr. Msr' Orta
dou dengelerinde sava zamannda da, bar dnemlerinde de
ne karan; Afrika politikasnn nde gelen lkeleri arasnda gel
mesine zemin hazrlayan temel zellik de bu ok ynl kta iliki
leridir. Bu lkeyi 'Souk Savan en sert yllarnda nc Dnya
ve Tarafszlar Bloku hareketinin yrtc lkeleri arasnda yer al
masnn sebeplerini de, ideolojik yneliten ok bu konumun ge
tirdii kendine has artlar iinde ele almak gerekir.
Yakn Kta Havzas
ran da, tarih ve coraf zellikler dolaysyla, bir ok kta-ek
senli havza ile ayn anda ilgilenme zorunluluu ile kar karyadr.
Byk skenderden bu yana genelde Asya ile Avrupa, zelde de
Orta Asya ile Bat Asya ve Dou Avrupa arasndaki gei blgele
rinden birinin zerinde bulunan ran, deiik ynleriyle farkl k-
ta-eksenli havzalara bakan bir nitelie sahiptir. Ayn zamanda
hem Orta, hem Bat, hem de Gney Asya ile irtibatl olan ran, bir
taraftan Hazar Denizi ve hatta Karadeniz, dier taraftan da Krfez
ve Hint Denizi dengelerinden etkilenmektedir.
Batda Mezopotamya douda da Maverannehirin oluturdu
u iki byk kadm medeniyet havzas arasnda yer alan ran, jeo-
kltrel eitlilii de kendi iinde banadr maktadr. Orta Asyadan
kopup gelen hareketli ve dinamik Turan unsurlarn yerleik devlet
geleneine ran corafyas zerinden geerek oturmalar bu jeo
kltrel zelliin bir sonucudur. Stratejik ilerlemesini Avrupa ile
rine doru ynlendiren Osmanl Devletinin srekli olarak ran
gzeten bir dou politikas gelitirmek zorunda kalmas rann bu
jeokltrel ve jeopolitik konumunun tesiri dolaysyladr.
Smrgecilik dneminde Byk: Oyunun iki aktr olan Rus
ya ve ngiltere tarafmdan etki sahalarna blnen rann kuzey ve
gneyi de bu smrgeci glerin imparatorluk niteliklerini gster
mekteydi. rann Orta ve Kuzey Asyaya bakan ynn temsil
eden Kuzey ran etki sahasna alan Rusya tipik bir step devleti
iken, Krfez ve Hint Okyanusuna bakan gneyini kontrol eden n
giltere deniz nitelikli emperyal yapsn bu corafyaya yanstmtr.
Souk Sava sresince en youn ideolojik mcadele alanlarn
dan biri olan rann slam, d evrim inden sonra kademeli bir ekil
de denge politikalarna ynelmesi de bu tarih ve corafya faktr
nn bir sonucudur. Humeyninin devrimci izgisinden Rafsanca-
ninin pragmatik politikasna ve nihayet Hateminin reformist tav
rna kadar ran sreklilik arzeden bir d politika rasyonalitesini
devrede tutmaya almtr. Bir taraftan Asyaya alan ynyle
in, Hindistan ve Rusya ile son derece realist ilikilere giren ran,
dier taraftan devrimci retorik ve ABDnin dlama politikas kar
snda Avrupa lkeleri ile kar-temelli ilikilerini gelitirmitir.
Stratejik Derinlik
parametrelerini ayn anda gzeten politikalar takip etmesi, Trki
yeyi de yakndan ilgilendiren ok ynl yakm-kta havzas politi
kalar gelitirmesine yol amaktadr.
En nemli Asya glerinden biri olan Hindistan da ok ynl
bir kta havzas politikas takip etmeye alan lkeler arasnda
yer almaktadr. Gney, Dou ve Orta Asya politikalarn kta-l-
ekli dengeleri gzeten ikili diplomasilerle gelitirme zorunlulu
u, bu lkeyi Pakistan, in ve Rusya bata olmak zere nemli As
ya lkeleri ile blge-tesi kayglar da kapsayacak ekilde ilikiler
gelitirmeye zorlamaktadr. te yandan merkez bir Hint Okyanu
su lkesi olmas da Hindistan Pasifikten Dou ve Gney Afri
ka'ya kadar uzanan bir hatta geni lekli bir strateji takip etme
ye zorlamaktadr.
Hindistann tarih birikimi bu ok ynl corafi zelliin etki
sinde gelimitir. 14. Yzyla kadar dnya ekonomisinin en youn
ekim alanlarndan birini oluturan Hint blgesi, Babr hanedan
dneminde Asyann en nemli glerinden birisi olarak altn a
n yaamtr. 16. Yzyla damgasn vuran ve Avrasya'nn gney
hattn kuatan batda Osmanl, ortada Safev ve douda Babr
devletleri Orta Asya kkenli dinamik Trk unsurunun yerleik ka
dm medeniyet havzalarn slam medeniyet birikimi ile harman
lamalarnn rndr.
Bat ile dou arasndaki krlma noktas, bu l havzann ka
pitalizm ve Sanayi Devrimi'nin getirdii ekonomik ivme ile hare
kete geen Avrupa-eksenli glerin slam medeniyetinin otak
paydas ile btnleen Asya-eksenli kadm kltrlere ynelik bas
ks ile ortaya kmtr. Hindistan da bu zellikleri dolaysyla bu
krlma noktasnn odaklarndan birisini oluturmutur. ngiliz-Al
man, ngiliz-Rus, ngiliz-Fransz smrge rekabetinin Hindistan
ile dorudan ilgili blgelerde cereyan etmesi bunun sonucudur.
Hindistann Souk Sava sresince nc Dnya ve Tarafsz
lar Blokunun ncleri arasnda yer almas da bu coraf ve tarih
faktrlerin salad ok ynl balant imkanlaryla szkonusu ol
mutur. Muazzam bir demografik faktr de arkasna alan Hindis
tan bugn bu ok ynl stratejik konumun getirdii kapsaml ya
kn kta-havzas imkanlaryla blgesel g konumunu nkleer ka-
Yakn Kta Havzas
Avrasya steplerinin gei yolu zerinde bulunan Ukrayna ise
bir ynyle Avrupa'ya, dier ynyle step derinliinde Asyaya
baknas dolaysyla ok ynl kta havzas politikas takip etmek
zorunda olan blge glerinden birisidir. Dou-bat istikametinde
Asya-Avrupa kara balantsnn, kuzey-gney istikametinde de
Baltk-Kaadeniz su yollan balantsnn kesiim alanndaki cora
f konum bu lkenin son derece nemli bir denge unsuru olmas
n salamaktadr. Ukraynann zellikle 17. yzyl Osmanl-Rus-
Lehistan dengelerindeki nemi bu corafi konumun tarih bir te
zahrdr. Osmanl Devleti'nin Avrasya dengelerini kontrol ede
bilme kabiliyeti bu blge zerindeki denetimi ile pekimitir. te
yandan Ruslar ssz Kuzey Denizinin mehul halk olmaktan ka
rarak nce bir kta devleti, sonra da bir dnya gc haline getiren
en temel amillerden birisi de Ukrayna zerinden gerek Dou Av
rupa gerekse Karadenize mdahil olma gc kazanmalardr.
Souk Sava sonras dnemde Rusya iin en ciddi zaaf Ukray
na'nn, dolaysyla da Volga dnda kalan ve zellikle Dinyeper ve
Dinyester nehirleri ile bunlarn arasnda kalan blgelerin kayb ile
ortaya kmtr.2 Rusyann emperyal bir g haline gelmesini
salayan bu blgenin kayb Sovyet-sonras Rus gcnn zayfla
masnn da ana gstergelerinden birisi olmutur. Ukraynann bu
blgedeki varln srdrebilmesi ve gcn artrabilmesi de ok
ynl kta ilikilerini diplomatik bir ustalkla yrtebilmesine ba
ldr. Dou Avrupada szkonusu olabilecek Rus-Alman etkinlik re
kabetinin dengeleyici gc olmas mukadder olan Ukraynann bu
konumu Trk-Ukrayna ilikilerinin gelecekteki nemini de ak
bir ekilde ortaya koymaktadr.
III. Trkiye'nin Yakn Kta Havzasnn Ana Unsurlar
Trkiye, bu blgesel glerle kyas edildiinde, belki de en kar
mak kta havzas politikalar gerektiren zel bir konumda bulun
maktadr. Bu blgesel glerden bir ksm tek bir anakta balant
sna (Hindistan ve ran gibi), bir ksm tek bir deniz ile dorudan
mmm
2 B zaafn Rus stratejisi zerindeki etkiten iin bkz. Almet Davutolu, "Avrasya Ka-
Stratejik Derinlik
irtibata (Ukrayna gibi), bir ksm ise temelde tek bir su yolu etra
fnda ekillenen yeterince eitlenmemi bir tabi corafyaya sa
hip iken (Msr/ Nii rneinde olduu gibi), Trkiye ayn anda bir
ok kta balants kurabilen, bir ok deniz ve su yolu havzas ile
dorudan temas halinde olan ve son derece eitlenmi tabi co
rafya zelliklerine sahip olan bir lkedir.
Trkiye'nin yakn kta havzas politikasnn ana unsurlar bu
eitlilik iinde ve yakm kara ve yakm deniz balantlar ile ortaya
konabilir. zetlemek gerekirse Trkiye, Trakya zerinden bir Bal
kanlar, kuzey ky eridi ile bir Karadeniz, Erzurum yaylas zerin
den bir Kafkas, Harran zerinden bir Mezopotamya ve Ortadou,
gney deniz eridi ve skenderun Krfezi zerinden bir Dou Ak
deniz lkesidir.
Bu yakm kara ve deniz havzalar ayn zamanda Trkiye'nin ya
kn kta havzasnn zelliklerini de belirlemektedir. Balkanlar ba
lants Trkiyeyi dorudan bir Dou Avrupa lkesi yaparken, Or
tadou balants Bat Asya lkesi zelliini ortaya koymaktadr.
Karadeniz zerinden Dou Avrupa ve Avrasya steplerinin su yolla
rna mdahil olabilen Trkiye, Kafkaslar zerinden Hazar ve Orta
Asya, Dou Akdeniz zerinden Gney-bat Asya ve Kuzey Afrika
dengelerinde yer almaktadr.
Boazlarn zel konumu bu eitlilie ktalararas geikelik
boyutunu da katmaktadr. Boazlar, Avrasya anaktasnn kuzey-
gney ve dou-bat istikametindeki gei yollarnn dm nokta
sn oluturmaktadr. Bu yzdendir ki, kadm Avrasya dengelerin-
den bu yana zel bir nemi haiz bulunan Boazlar, modem jeopo
litiin de en youn stratejik ilgi alanlarndan birisi olagelmitir.
Boazlar gibi gnmz Trkiyesinin bulunduu coraf alan
da Avrasya tarihinin kta-ekli hakimiyet salayabilen glerinin
beii olmutur. Anadolu, Dariusun Avrasya'ya bir btn olarak
hakim olma idealinin rn olan Pers mparatorluu, dou-bat
istikametindeki ilerleyiinin gei blgesini oluturmutur. Byk
skender'in snrl Makedonya corafyasndan engin Asya derinli
ine geerek ilk byk lekli Avrasya devletini oluturmas sre
cinde de bu corafya bir g temerkz alan olmutur. Kadm im
paratorluk yaplarnn en gelimii kabul edilen Roma mparator-
hmn Ha hir cnnpv Akdeniz devleti olmaktan bir dnva gc olma
Yakn Kta Havzas
ya gei srecinde zellikle Anadolu ve Msr' iki temel hakimiyet
alan olarak kullanmtr. Bizansn 6. yzyldaki parlak dnemi de
bu ok ynl kta dengelerini gzeten bir politikann sonucunda
domutur.
Nihayet ok ynl kta lekli siyas yaplarn en yaygn ve en
uzun mrls olan Osmanl Devleti'nin temel omurgas da bu
corafyada olumutur. Bat Anadolu'da Sakarya havzasnn snr
l alannda tarihin engin derinliine atlan tohum ktann en te
mel su yollarn oluturan Tuna (Avrupa), Frat (Asya) ve Nil (Afri
ka) havzalarna uzand zaman gl bir devlet nitelii kazanm;
Karadenizin kuzeyinden engin steplere, Kafkasya'dan tabi cora
f ayrm hatlarna, Ege'den Bat Akdenize, Kzldenizden Hind'e,
Kuzey Afrika'dan Byk Sahraya uzand zaman ise Deulet-i Ebed
Mddet iddiasn bir idealden reel bir politik gce dntren je
opolitik altyapya sahip olmutur.
Tarihte Afroavrasya anaktasnm en nemli havzalarn birle
tiren bylesi bir gcn olumas siyas ve asker anlamndan te
anlamlar tamaktadr. Osmanl Devletinin kadm medeniyet
havzalarnn tmn harmanlama gc ve kapasitesi bu ok yn
l jeostratejik hakimiyet alannn ortaya knn da altyapsn
oluturmutur. Bu ynyle Osmanl Devleti, sadece bir asker g
olarak deil, insanlk birikimini bnyesinde btn renkleriyle ta
yan son kadm kltr haritasn oluturma zellii ile de tarih bir
neme sahiptir.3
Osmanl Devleti uzun yzyllar alan daralma srecinde de bu
jeostratejik ve jeokltrel omurgay muhafaza etmeye almtr.
Terkedilen her Osmanl ehri istilac barbar glerce tahrip edile
ne kadar hakim olduu jeokltrel havzalarn btn ynlerini
yanstan kadm izgileri bnyesinde barndrmaya devam etmi
tir. Bunun son arpc misali Saraybosna'dr. Bu anlamda Osmanl
ehirlerinin Bat medeniyet unsurlarnca zl veya bizzat
tahribi kadm insanlk birikiminin de tarih sahnesinden ekilme
sreci olarak tezahr etmitir.
3 Bu kltrel kapsaychk ve stratejik kuatcLgm tahlili iin bkz. Ahmet Davutolu,

Tarih idraki oluumunda metodolojinin rolil: Medeiyetleraras etkileim asn
dan dnya tarihi ve Osmanl, Dvn l m Aratrmalar, 1999/2, S. 7, s. 1-63.
Osmanl Devleti'nin bu ok ynl jeokltrel zellii Trki
yenin ktalararas jeokltrel rolnn de tarih temelini olutur
maktadr. Huntingtonn Dou le Bat arasnda paralanm bir
kimliin en arpc misali olarak takdim ettii Trkiye4 bu tarih
birikimin derinliini kavrad lde tekrar ktalararas geiken-
liin ve harmanlamann zengin jeokltrel altyapsn oluturabi
lir. Bu da dogmatik bir zihniyetle deil, kadmi btncl bir ekil
de kuatan ve bugn hakknca kavrayan bir bak as ile mm
kndr. Jeokltrel gei ve harmanlanma havzalar bu konu
mun hakkn verenleri gelecek medeniyetlerin merkezi, bu konu
mu ve kimlii hie sayanlar ise tarihin edilgen ve tarihsizleen
unsurlar yapar.
Osmanl Devleti snr boylarndan gerileme dneminde de ok
ynl yakm kta havzas politikalarndan kopmayacak bir coraf
yada tutunmaya almtr. Tuna boylarnda uzun sre direnlme-
si, Erzurum yaylasnn her ne pahasna olursa olsun savunulmas,
Badat-Msr hattnda srekli bir dayanak oluturulmaya all
mas hep bu politikann rndr.
Birinci Dnya Savandan geriye kalan Osmanl bakiyesinin
hayat alann tanmlayan ve bu ynyle Trkiye Cumhuriyeti'nin
ilerdeki coraf alannn meruiyetini de belirleyen Misak- Mill
snrlar da bu abay yanstmaktadr. Dou ve Bat Trakya ile Bal
kanlarda, dolaysyla da Avrupada tutunmaya, htilafl dou vila
yetlerine ynelik politika ile Kafkaslarla irtibat kaybetmemeye,
gney snrlar ile de artk devletten kopmas mukadder Arap co
rafyas ile izilecek hatta Ortadou'dan kopmamaya alan gizli
bir savunmac irade bu belgenin ruhuna egemen olmutur.
Osmanl Devletinin smrgeci glerle olan ve snr-tesi ve
kta-lekli boyutlar da ieren elikiler dolaysyla yzyze kald
savalar ve bunalmlar bu miras devralan Trkiye Cumhuriye-
ti'nin d politikasnn zellikle ilk dnemlerde deiik sathlarda
lkenin gcn datan ktasal mcadele alanlarna girmemeye
ve kendi varln mill snrlar iinde glendirerek korumaya y
nelik politikalara sevketmitir. Atatrk'n Yurtta Sulh Cihanda
a s
4 Samuel Iluntington, The Ciash of Civilizations, Forei gn Affairs, Surnme 1993,
s. 42-44.
| stratejik Derinlik
Yakn Kta Havzas
Sulh ilkesinin arkapiannda konjonktre! nitelikli bu realist d
politika muhasebesi bulunmaktadr. Milli bamszl korumakla
birlikte ngiliz ve Fransz smrge gleri ile kstasal lekli at
maya girmemeye alan bu politika, dnemin uluslararas kon
jonktrnn realist bir erevede deerlendirilmesinin rndr.
Trkiyenin II. Dnya Sava sresince her iki cepheden gelen b
tn basklara ramen tarafsz kalmaya sevkeden temel amil de
budur.
II. Dnya Savandan sonra ortaya kan konjonktr ve resm
deklarasyonlara ak bir ekilde yansyan Sovyet tehdidi Trkiye'yi
kta-tesi balantlar kurmaya tekrar zorlad. Trkiye'nin Souk
Sava dnemindeki en temel stratejik ynelii NATO erevesinde
ve Atlantik-eksenli olarak gerekleti. Buna paralel olarak yrt
len AB giriimi hem ABD-Avrupa hem de Trk-Yunan dengelerin
den etkilenen bir sre ile inili-kh bir seyir takp etti. Bu stra
tejik tercihlerle uyumlu bir ekilde devreye giren Badat Patk,
CENTO ve RCD ise Trkiye'nin Atlantik-eksenli temel stratejik y
neliinin gerektirdii blgesel sorumluluk alanlarnn sonucunda
ortaya kt. Bu dnemde bylesi dolayl sorumluluk alanlar d
nda Asya ve Afrika, Trkiye'nin genelde ilgi alam dnda kald.
Trkiye, Souk Sava dnemi Trk d politikasn ynlendiren
kta-lekli bu temel tercihin blgesel politikalar ile att prob
lem alanlarnda ve bunalm dnemlerinde slam Konferans rg
t benzeri abalarla Asya ve Afrika lkeleri ile olan ilikilerinde ye
ni kanallar oluturmaya alt. Trk d politikasnn Souk Sava
dnemindeki en temel problem alan olan Kbrs ile ilgili ABD ve
Avrupadan gelen olumsuz tepkiler Trkiyeyi yeni d politika ara
ylarna zorlayan temel etken oldu.
Souk Sava sonras dnemin ortaya kard yeni konjonktr
Trkiyenin kendi kta balantlarn yeniden gzden geirmesini
zorunlu klmaktadr. Her eyden nce yeni teknolojik aralarn
olaanst bir ivme kazandrd kreselleme olgusu lkeler ara
sndaki karlkl bamll ve bu karlkl bamllktan doan
d politika alternatiflerindeki ve aralarndaki eitlilii daha n
ceki dnemlerle kyaslanmayacak lekte artrmtr.
te yandan uluslararas ekonomi-politik ve diplomatik g
Stratejik Derinlik
merkezli bir gler dengesi politikasna ynelmesi sonucunu do
urmaktadr. Smrgeci dnemlerde ve Souk Sava artlarnda
netlik ifade etmek zorunda olan blok ve ittifak tercihleri gittike
esnemekte ve bu tercihlerdeki ksa dnemli denge deiikliklerin
den etkilenebilecek gri alanlarn younluu artmaktadr. deolojik
nitelikli ayrm izgileri yerlerini kar alanlar ve g dengelerine
dayal dinamik srelere brakmaktadr. Bu deiim byk gler
arasndaki rekabetin kapsam ve younluunu belirlemekte ve
farkl d politika tercihlerinin daha ksa sreli deiimlerle ortaya
kmalarna yol amaktadr.
Bugn ne asrn banda olduu gibi herhangi bir smrge top
luluunun yesi olma basks, ne de Souk Sava dneminin ift
kutuplu yapsnn getirdii ideolojik nitelikli kategorik ayrm izgi
leri temel belirleyici olma zelliine sahiptirler. Karlkl baml
lk ilikilerinin karmak bir eitlilik arzettii bu dnemde mm
kn olan en eitli ve yaygn ilikiler an mmkn olan en derin
ve uyumlu koordinasyon ile tutarl bir d politika btn haline
dntren lkeler uluslararas konjonktrn g dalmnda
greceli bir arla sahip olurken, gemi dnemlerin saplantlar
ile tek ynl ve tek lekli politikalar gelitiren lkeler greceli bir
etkinlik ve g kaybnn sonucunda blok-ii ve kta-ii dengelerin
edilgen lkesi konumuna dmektedirler.
Jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik g merkezlerinin ve
gei alanlarnn zerinde bulunmayan lkeler bu konuda riski de
avantaj da dk bir konuma sahip olduklar iin derinlikten ve
koordinasyon kaygsndan yoksun daha tekdze stratejiler geliti
rebilir. Ancak, Trkiye gibi hemen hemen her ky ve kara eridi
derinlemesine bir yakm kta havzas politikasnn omurgasn
oluturacak zelliklere sahip bir lke, kta lekli politikalar a
sndan hem byk avantajlar, hem de byk riskleri dengeli ve
uzun dnemli politikalarla srekli bir ekilde deerlendiren bir d
politika stratejisi gelitirmek zorundadr. Sahip olunan jeopolitik,
jeokltrel ve jeoekonomik zelliklerin getirdii avantaj ve imkan
patlamasnn yola aabilecei hesapsz bir d politika hayalcilii
de, bu zelliklerin dourabilecei risklerin ynlendirdii ekingen
ve duraan tavrlar da ayn lde zararldr.
Yakn Kta t lavzas
Bu avantajlar ve riskler zellikle kta-lekli stratejik yneliler
de kendini gstermektedir. Yakm kara ve deniz havzas ile ilgili
blgesel politikalar temelde bu stratejik yneliin taktik kademe-
lendirilmesi olduu iin btncl bir d politika anlay herey-
den nce ki ta-lekli tanmlamalarda tutarllk ve vizyonun sala
nabilmesi ile mmkndr.
Trkiye yakm kta havzalar asndan be ana alan ile ilgili
stratejik tanmlama ve planlama ihtiyac iindedir: (i) Avrupa, (ii)
Asya Derinlii, (iii) Atlantik Faktr, (iv) Afrika Alm ve (v) Kta
lararas Etkileim blgeleri: Stepler, Kuzey Afrika, Bat Asya vb.
. Avrupa Kavramndaki Dnm ve Trkiye
Avrupa, gerek coraf gerekse tarih derinlik asndan, birinci
derecede nem tayan yakn kara havzas nitelii tamaktadr.
Coraf ve tarih parametreler asndan bakldnda, Trkiye Av
rupa ktasnn ve tarihinin tabi bir parasdr. Avrupa corafyas
nn Avrasya btnl iindeki konumu da Trkiye corafyas g-
znne alnmakszn anlaml ve tutarl bir erevede tanmlana
maz, te yandan Trkiye corafyasnda odaklanan tarih gelime
ler an lalmakszm ve yorumlanmakszm Avrupa tarihini yazabil
mek de ok gtr.
Avrupa'nn Trkiye'nin yakm kta havzas politikas iindeki ye
rinin ortaya konabilmesi iin ncelikle bu ktann jeopolitik tanm
lama asndan yaad dnm anlamlandrmak gerekmekte
dir. Hereyden nce, Trkye-Avrupa ilikileri genelde Trkiye-AB
ilikilerine indirgenmektedir. Souk Sava dneminde Avrupa'nn
tarih arkaplan ve siyas yaplar asndan Bat Avrupa ile zdele
mesinden kaynaklanan bu yaklam biimi yakm kta havzas ta
nmlamas asndan yetersiz kalmaktadr. Trkiye-AB ilikileri
Trkiyenin Avrupa ktas iindeki konumu asndan en temel pa
rametrelerden birisi olmakla birlikte yegne belirleyici unsur ola
rak grlmemelidir. Trkiyenin Avrupg. iindeki konumu AB nin
tarih ve coraf erevesinin tesinde unsurlar barndrmaktadr.
Bu unsurlar Souk Savan bitii ile birlikte tekrar Avrupa sah
nesine gelen Orta ve Dou Avrupa unsurlar ile birlikte yeni boyut
lar kazanmtr. Bu boyutlarn bir yakm kta havzas iinde deer-
---- * -
m gerektirmektedir. Coraf olarak Urallardan Atlantike, skan
dinav yarmadasndan Akdeniz'e kadar uzanan coraf alan kap
sayan Avrupa temelde Asyann kuzey-bat istikametindeki bir
uzants niteliindedir. Avrupann Asyadan ayr bir kta olarak
deerlendirilmesi coraf olmaktan ok tarih, siyas ve kltrel
unsurlarla ilgilidir. Modern dnemin siyas yaplanmas olan
VVestfaiya ulus-devlet sisteminin de, bu dnemin ekonomik yap
lanmasnn temelini oluturan sermaye terakmne dayal kapi
talizmin de Avrupada ortaya km olmas, bu coraf alann
kendine zg bir kta olarak deerlendirilmesinin arkaplanm
oluturmaktadr.
Avrupann etno-politk yaplanmasnn temelleri Ortaalar
daki kavim glerine kadar gtrlebilir. nce Germen, Anglo
sakson ve Franklarn, arkasndan da dalgalar halinde Slav ve Turan
kkenli kavimlerin Karadenizin kuzeyinden Avrupa ilerine do
ru sarkmas neticesinde bu kavimlerin Roma mparatoruunun
tarih kalnts zerinde ortaya kan deiik sentezlerle yeni siya
s yaplara kavumas modern dnemin ulus-devlet oluumlarn
da etkileyen sonular dourmutur. Kutsal Roma-Germen mpa-
ratorluu'nun btnletirici abalan ile feodalizmin paralayc
etkileri arasnda uzun bir sre btnleme-paralanma sarkac
iinde gidip gelen kta nihayet Westfalya sistemi ve Fransz Devri
mi ile gittike belirginlik kazanan ulus-devlet yaplanmasna sah
ne olmutur.
zellikle 16. yzyldan sonra ivme kazanan ve Avrupa dengele
rini uluslararas sistemin merkezine yerletiren ekonomik, siyas
ve kltrel gelimeler, ulusal stratejilerin gelitirilmesi^^mr-
gecilik abalar ile birlikte 19. yzyl bir Avrupa yzyl yapmtr.
19. Yzylda younlaan ve 20. yzyln ilk yarsn da tamamyla
etkisine alan bu Avrupa-merkezli yaplanma, bu dnemde iki
dnya savama da yol aan Avrupa-ii elikilerin de su yzne
kmasna yol amtr.
II. Dnya Savandan sonra ortaya kan ift kutuplu yaplan
ma ve Souk Sava dnemi Avrupann tarihinde grd en ciddi
marjinalleme srecini de beraberinde getirmitir. Uluslararas
g dengesinin biri Kuzey Amerikada (ABD) dieri Avrasya derin
liinde (SSCB) egemenlik kuran iki sper g tarafndan belirlen
Stratejik Derinlik
Yakn Kta Havzas
meye balamas Avrupa kavramnn kendisinin de dnmesine
yol amtr. Bu dnemde Avrupa nemli lde Bat Avrupa ile
zdeleirken, Varova Pakt bnyesinde kalan Orta ve Dou Avru
pa blgeleri genel bir Dou kavram ile anlmaya balamtr. Da
ha nce genelde Asya lkeleri iin kullanlan Dou kavram Souk
Sava sresince Avrupa-ii geerlilii olan ve uluslararas ilikiler
de Sovyet Paktn tanmlayan bir muhteva erevesinde kullanl
maya balamtr. Bylece hem Avrupa hem de Dou kavram ye
ni kavram muhtevas kazanmtr.
Uluslararas marjinallemeye bir tepki olarak doan ve Alman-
Fransz eksenli yeni bir g temerkz oluturmaya ynelen Avru
pa Birlii fikri ve kavram Avrupann Bat Avrupa ile zdeleme
sine yol aan sreci daha da hzlandrmtr. 1975 Helsinki Zirvesi
ve Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans bu kavramn snrlarn
en azndan sylem dzeyinde tekrar Urallara doru yaymtr. An
cak yine de ift kutuplu yaplanmann kategorik ayrmlar ege
menliini srdrmtr.
Souk Savan sona ermesinin belki de en arpc sonularn
dan birisi Avrupa ktasnn btn boyutlar ile tarih sahnesine ge
ri dndr. Dou ve Bat Berlinin ehir dzeyinde Dou ve Ba
t Almanyann lke dzeyinde btnlemesi Avrupa ktasndaki
Bat ve dou ayrmlarnn da yava yava yok olmasnn nn a
mtr. AB ve NATOnun genileme planlar Avrupa snrlarn Orta
ve Dou Avrupaya doru yayarken nemli bir nitelik dnm
yaayan AGT'in sorumluluk alanlar Avrupa kavramnn gelenek
sel snrlarn da tesine geerek Avrasyaya doru yaylmas sonu
cunu dourmutur.
Bu yeni siyas corafya Avrupa kavramnn uluslararas algla
nn nemli lde genileten sonular dourmutur. Bu durum
Avrupa'nn kltrel, tarih ve siyas kurumsallama ile lgili kendi
ne zg tanmlamalarnn yeniden gzden geirilmesini gerekli
klmtr. Bugn Avrupa bylesi bir kta tanmlamasnn sanclar
n yaamaktadr. Trkiye de bu sanclarn merkezinde bulunan l
kelerin banda gelmektedir. Trkiyede ayn zamanda bir tr Av
rupallama olarak da grlen Batllama ve modernleme aba
lar ile zdeleen Avrupa tanmlamas kltrel ve ideolojik bir bo-
vnt ihtiva ederken, varolan Avrupa snrlar iinde bir yakn kta
havzas tanmlamas daha ok jeopolitik boyutlar tamaktadr. Bi
rinci tanmlama daha ok Bat Avrupa ve zellikie de Almanyam
dou snrlar ile biterken, ikinci tanmlama kendi mant iinde
Rusya'y da iine alacak ekilde bir jeopolitik alan ngrmektedir.
Avrupay yakm kta havzas erevesinde bir deerlendirmeye
tbi tutmak ikinci tanmlamay ne karan bir bak asn gerek
li klmaktadr; nk Trkiyenin Bat Avrupa iie ilgili olan btn
ilikileri de Dou ve Orta Avrupa balants ile anlaml ve sreklilik
arzeden bir coraf boyut kazanabilir. Bylesi bir tanmlama er
evesinde Trkiyenin Souk Sava sonrasnda belirginlik kazanan
Avrupa kta havzas iindeki konumu be ayr boyut ile ele alnabi
lir: Birincisi, Trkiye Dou Trakya balants ile hem Balkanlar
hem de Dou Avrupa lkesidir. kincisi, Karadeniz balants ile
kuzey-dou step Avrupas parametreleri iindedir. ncs, Ege
ve Dou Akdeniz kylar ile bir Gney Avrupa lkesidir. Drdn
cs, Souk Sava dneminde srdrd kurumsal balantlarla
Bat Avrupa sisteminin bir parasdr. Nihayet beincisi ise Trki
yenin Avrupann dou-bat istikametinde Asya ile, kuzey-gney
istikametinde de Afrika ile sahip olduu kta balantlar iindeki
zel ve vazgeilmez bir konuma sahiptir.
Trkiye Avrupaya dnk yeni bir kta havzas tanmlamasnda
btn bu unsurlar gzeten bir bak as gelitirmek zorundadr.
Trkiye'nin nemli stratejik aralar arasnda yer alan ve ilerleyen
blmlerde derinlemesine ele alacamz NATO, AB, AGT ve KE
gibi uluslararas rgtlerle olan ilikiler de bu yeni deerlendirme
ile Souk Sava sonras dnemin dinamik artlarna intibak etme
yi salayacak zel stratejik anlamlar kazanacaklardr.
2. Asya Derinlii
Trkiye'nin yakn kta havzas stratejisinin yeniden tanmlama
ihtiyac hissedilen en nemli ayan Asya oluturmaktadr. As
yann Trkiyenin yeni strateji araylar erevesinde artan ne
minin uluslararas konjonktr ve Trkiye'nin kta zerindeki zel
konumu ile ilgili ok temel sebepleri vardr.
Asya, uluslararas konjonktr asndan, Souk Sava sonras
dnemin en youn deiim geiren ktas olmutur. SSCBnin da
lmas ktann ieopolitik, ieoekonomik ve jeokltrel zelliklerini
Stratejik Derinlik
Yakn Kta Havzas
ve ayrm hatlarn etkilemitir. Bu durum bir. yandan kresel l
ekli stratejiler gelitirme kapasitesine sahip byk glerin kta
ya baklarm deitirirken, dier yandan blgesel glerin bu de
iim srecinde ortaya kan jeopolitik boluk alanlarm doldur
ma abalarnda rekabet iine girmelerine yol amtr. nceki say
falarda da vurguladmz gibi AB ve bu birliin yesi lkeler Av
rasya kavram ile Asyada kta-lekli bir derinlik kazanmaya al
rken; ABD, NAFTA ve APEC zerinden hayata geirmeye alt
Asiamerica kavram ile Asya ile olan okyanus-balantl ilikisi
ni yeni bir stratejik havza tanmlamas erevesine oturtmutur.
ICta-tesi glerin bak alarndaki bu temel stratejik deiim
Asya ktasnn uluslararas ilikiler iindeki arln ve bu arl
n ynn de nemli lde etkilemitir. Daha nce klasik jeopo
litik teoriler erevesinde ktann kuzeyindeki step derinliini elin
de tutan SSCB ile ktann gneyindeki kenar ky kuan (Rirn-
land) kontrol etmeye alan ABD arasndaki eliki Kore, Vietnam
ve Afganistan gibi Souk Sava dneminjh en youn atma alan
larnn douuna sebep olmutu. Bugnce kta-lekli jeopolitik,
jeoekonomik ve jeokltrel bunalm alanlarnn yaylm ok daha
eitli ve karmak unsurlar tamaktadr.
Avrasya-Asyamerika denkleminde elikinin yn 19. yzyl
daki smrgeci rekabetin rn olan Byk Oj/ mdan Souk Sa
van sonuna kadar sren ve jeopolitik bir nitelik tayan klasik ku-
zey-gney istikametinden daha ok jeoekonomik arlkl dou-
bat istikametine dnm grnmektedir. Dou Asyada ortaya
kan finans-arlkl ekonomik alan ile Orta Asyada yeni kaynak
paylamlar douran jeoekonomik alan, ktann Souk Sava son
ras dnemde uluslararas g kaymalarn etkileyebilecek bir
nem kazanmasna yol amtr.
Bu durum, kresel lekli gler dnda ktann nemli gle
rini de yeni denge araylarna yneltmitir. Bata Rusya, in ve J a
ponya gibi ktann uluslararas ilikiler hiyerarisinde nemli ko
numa sahip lkeleri olmak zere Hindistan, Pakistan, tran ve En
donezya gibi nemli kta gleri kta-ii dengelere ynelik tavrla
rnda yeni araylara ynelmilerdir. Kazakistan ve zbekistan gibi
yeni blgesel glerin de devreye girmesi Asya diplomasisinin da
ha da hassas ve karmak bir nitelik kazanmasna sebep olmutur.
Dier kresel ve blgesel glerin, deien konjonktre paralel
olarak, Asyann kendi stratejileri iindeki yerini tekrar yorumla
maya alt bir dnemde Trkiye'nin Orta Asya, Bat Asya, Orta
Dou ve Karadeniz havzalar ile ilgili kta-lekli stratejik ncelik
leri tanmlamadan blgesel politikalar oluturmu olmas kon-
jonktrel deiikliklerden etkilenen bir d politika yapmna yol
am bulunmaktadr.
Bugn, Milan Hauner 1990 ylnda Rusyann Asya Heart
land\n\ inceleyen ve bunun ABD asndan konumunu yeniden
deerlendiren What isAsia to Us? (Bizim tin Asya Nedir?/ Ne an
lam ifade eder?) balkl eserine benzer bir almann Trkiye
iin de yaplmas zarureti vardr. Trkiye asndan Avrupann ta
d nem bir ok alardan ele alnmtr. Avrupay Trkiye'nin
kanlmaz dura olarak grenler.de, bu ktadaki byk gleri
Trkiye'nin her meselesinin ba msebbipleri olarak deerlendi
renler de, dncelerini deiik biim ve erevelerde ifade ede-
gelmilerdir.
Ancak, Asyann Trkiye iin zellikle jeopolitik ve jeokltrel
adan ne anlam ifade ettii pek de ak bir ekilde ortaya kona
mamtr. Gizemli Dou Asya, nostaljik Orta Asya ve Bat aratrma
kurumlarnca sk sk Trkiye'ye ynelik yakn tehdit tanmlamas
na giren Bat Asya (Orta Dou) kalplarnn belirledii bak as,
gerek Asya ktasnda yaanmakta olan ve dnya sisteminin ekono-
mi-politiini etkileme gc kazanan hzl deiimin, gerekse bu
deiimin de ivme kazandrd yeni konjonktrde Asya ktasnn,
Trkiye asndan deien stratejik deerinin yeterince anlala
mamas sonucunu dourmutur.
Asya ktasnn kresel ilikiler erevesinde kazanmakta oldu
u yeni konum, Trkiye'nin jeokltrel, jeopolitik ve jeoekonomik
neminin ynn ve niteliini deiime uratan yeni stratejik un
surlar katmtr. Trkiyenin, Souk Sava sresince klasik jeopoli
tiin Avrasya'da ekillendirdii step-kenar kuak elikisi ereve
l i nde, step gcnn scak denizlere inmesini kta-tesi gcn, ya
ni ABDnin, kenar kua kontrol etmesine dayal olarak engelle
yen konumu, yerini Asyann dou-bat derinliinde tad stra
tejik nemle desteklenmitir. Bugn Trkiyenin Asya derinliin
deki dengelerdeki konumu ve bu derinlikteki blgesel bunalm
Yakm Kta Havzas
alanlarndaki etkinlik kapasitesi Avrasya'nn gelenekse! Kuzey-G
ney jeopolitik diyalektii-Njkad,arnem kazanmaktadr Trkiye'nin
Asya ktasndaki jeopolitik konumu artk ktann dou-bat istika
metindeki gei yollan ve kuzey-gney istikametindeki jeopolitik
ayrm hatlar ile birlikte deerlendirilmek zorundadr.
Trkiye'nin jeokltrel yaps ve bu yapnn d politika strate
jisi zerindeki etkisinde de Asya ktasndaki deimelere paralel
deimeler gzlenmektedir. Tanzimat'n ilanndan bu yana Tr
kiye'nin stratejik.kimlik ve yneliinin odan oluturan Avrupa
jeokltrel alan, belki de ilk defa ciddi bir Asya balants ile yeni
nitelikler kazanmaktadr. Gerek Souk Sava sonras dnemde
Asya'daki akraba unsurlarn bamszlklarn kazanmas, gerekse
bu sre iinde Avrupa ile olan ilikilerde yaanan gerilimler, Tr
kiyeyi yeni bir jeokltrel kimlik ve havza tanmlamas yapmaya
zorlamaktadr, iinde barndrd kltrel ve etnik unsurlarla bir
likte Asya kkenli Trk ana kimlii dnda Balkanlar, Kafkaslar ve
Ortadou kkenli Avrasya otantik kimliklerini de barndran Tr
kiye, Asya derinlii ile Avrupa balantsn kuatc bir ekilde b
tnletirebilen yeni bir jeokltrel hinterland tanm yapma s
kntsn yaamaktadr. Bunda iinde bulunulan Avrasya gei
corafyasnn rol kadar, btn bu Avrasya unsurlarm 600 yzyl
bnyesinde barndran Osmanl tarih birikiminin de nemli bir
pay vardr.
Souk Sava sresince ekonomik yapsn AB ile btnleme
alternatifi erevesinde yaplandrmaya alan Trkiye, Souk Sa
va sonras dnemde dikkatlerini Asya'da ortaya kmaya bala
yan yeni jeoekonomik alanlara ve enerji havzalarna evirmitir.
Bavul ticareti ile trmanan Rusya ve Dou Avrupa pazarna olan il
gi ve Orta Asyadaki ekonomik kaynaklara ynelik stratejik bak
as Trkiyenin yeni bir jeoekonomik tanmlama abas iinde
olduunun tipik gstergeleridir.
Asya derinliinin tad nem ve Avrupa ile yaanan skntlar
Trkiyeyi, bu jeoekonomik konumu esas alacak ekilde, Asyaya
ynelik d politika aralarm yeniden tanmlamaya ve yeni d po
litika aralar oluturmaya yneltmitir. Souk Savan hemen
sonrasnda Trkiyenin giriimiyle ECOnun (Ekonomik birlii
rm'ti Orta Asva i ilkeleri ve Afganistan kapsayacak ekilde ge
niletilmesi yeniden tanmlama abasna, yine Trkiyenin girii
mi ile balatlan KE (Karadeniz Ekonomik birlii) teebbs ele
yeni ara oluturma gayretlerine misal tekil etmektedir.
3. Afrika Alm
Trkiyenin d politikasnda en ciddi ihmale uram kta ba
lants Afrika'dr. Afrika ktasna Yavuz Sultan Selim'in Mercidabk
seferi ile temasa geen ve daha sonra Kuzey Afrika'daki hakimiyet
yannda Kzldeniz zerinden Dou Afrika ve Hint Okyanusu poli
tikas gelitirmeye alan Osmanl Devleti daha yakm bir zama
na, yani bu asrn balarna kadar, Avrupa ve Asya lkesi olma ya
nnda ayn zamanda bir Afrika lkesi idi. Osmanl Devleti iin M
sr Afrika, Ortadou, Kzldeniz ve Hint Okyanusu politikalarnn
kilit lkesidir.
Krm Hanlnn kuzey stepleri ve Avrasya politikalar iindeler
rolnn bir benzeri Msr iin gney l ve deniz havzalarna y
nelik olarak biilmitir. Balkanlar-Anadolu omurgas zerinde Bo-
aziar-stanbul eksenli bir Avrasya devleti olarak ykselen Osman-
l, Krm Hanln kuzey, Msr' da gney kta derinlii iin strate
jik kanatlar olarak kullanmtr. Her iki blgenin de genel dar ya
p iinde zel statlere sahip olmasnn temel sebebi de budur. Bu
konum, gerileme dneminde de geerliliini srdrmtr. 18.
Yzylda Vahhabi ayaklanmasna kar Msrn, Kus Kazaklarnn
aknlarma kar Krm'n oynad frenleyici rol bu iki blgenin k
ta derinlii iindeki rollerinin bir sonucudur. Bu rollerin etkisini
kaybettii ve i dengelerin sarsld 19. yzyl balarnda Ruslarn
merkez eksenin Balkanlar ayam, devlete isyan eden Mehmet Ali
Paa ve olu brahim Paanm Anadolu ayan zaafa uratmas ve
her iki halde de dorudan stanbul ve Boazlarn tehdite maruz
kalmas da corafi parametrelerin bu iki blgeye ykledii zel ko
num ile ilgilidir.
Osmanl Devletinin Libya, Tunus ve Cezayir politikalar da
hem bat Akdeniz dengeleri hem de gneye ynelik sahra derinli
i kazanma hedefi asndan ciddi bir Afrika boyutu kazanmtr.
Kartacallarn Roma, Mslman Araplarn Katolik gney Avrupa
lkelerine kar kazand baarlardan sonra, ilk defa Osmanl
Devleti, Kuzey Afrika hakimiyeti zerinden Akdenizde etkinlik ka
zanma ve bu etkinlik ile Avruavi denizden denetim altnda tut-
Stratejik Derinlik
Yakm Kta Havzas
i .jna politikasn asrlarca baaryla srdrlen stratejik bir hedef
olarak grmtr. Romanm altn andan sonra Akdenizin t
mne yaylan ikinci byk deniz hakimiyetini gerekletiren Os-
manii Devletinin bu politikasnda Balkanlar ve Dou Avrupa'daki
etkinlii kadar Kuzey Afrikadaki dar, diplomatik ve asker beceri-
; si de rol oynamtr.
Osmanl Devletinin Kuzey Afrikadan Byk Sahra derinliin
de kurduu din, kltrel ve ticar balar Afrikann smrgeciler
tarafndan paylald 19. yzylda anti-smrgeci hareketlerin i
dayanmasna zemin hazrlamtr. Bat Afrikada Senusi, Dou
Afrikada Mehdi hareketlerinin anti-smrgeci karakteri Osmanl
Devleti'nin smrgecilik karsndaki direncine paralel bir seyir
takip etmitir. Asker evkini yaparken bile glk ekilen Trablus-
gapm devletin en bunalml dneminde son denizar asker
harekat olarak cansiperane bir ekilde savunulmas hl srmek
te olan cihan lekli ve yakn kta eksenli bir stratejik bilincin so
nucudur.
stiklal Savann anti-smrgeci karakteri Afrikadaki zellikle
Mslman topluluklarn ortak kader bilincini uyarm ve daha
sonraki smrge devrimlerinin ilk habercisi olarak heyecan uyan
drmtr. Ancak, Afrikadaki geni smrge topraklarnn bamsz
devletler haline dnt II. Dnya Sava sonras dnemdeki
dengeler ve ift kutuplu uluslararas ilikiler yaplanmas Trkiye-
Afrika ilikilerini olumsuz ynde etkilemitir. SSCB'nin oluturdu
u yakn ve dorudan tehdit Trkiyeyi daha uzak kta havzalar ile
olan ilikilerini bu tehdit ekseninde grmeye'zorlamtr.
Trkiye'nin bu tehdit dolaysyla klasik smrge imparatorluk
larnn da iinde bulunduu Bat Bloku iinde yer almas tarihin il
gin bir ikilemi olarak Trkiyenin smrgelerin bamszlk hare
ketlerine mesafeli bir ekilde yaklamas sonucunu dourmutur.
Bu bamszlk hareketlerindeki Marksist unsur ve etkiler Trki
yenin i ve d stratejik tercihleri ile uyumsuz grlmtr. Bu
stratejik tercihler bamszlk hareketlerinin liderlerinin daha ksa
bir sre nce anti-smrgeci mcadelenin ncs olarak grlen
Trkiyenin dou ve gney nezdindeki imajn deitirmi ve
Batnn doudaki ileri karakolu gibi grlmesine yol amtr. O
dnemde Tarafszlar Blokunun ncleri arasnda yer alan Hindis
tan, Msr, Yugoslavva ve Endonezva gibi lkelerle olan ilikilerin
dk bir profilde seyretmesi Trkiye'nin, ou Tarafszlar Bioku
yesi olan Afrika lkeleri ile ilikilerini de olumsuz ynde etkile
mitir. Siyas kariyerini ve hretini hapiste bulunduu Souk Sa
va artlar iinde gelitiren Mandelanm Trkiyeye ynelik tepki
lerinde bu dnemde Afrika aydnlar arasnda oluan Trkiye ima
jnn olumsuz izlerini grmek mmkndr.
Souk Sava artlarnn ortadan kalkmas Trkiye'nin Afrikaya
ynelik politikasn yeniden gzden geirmesini kanlmaz kl
maktadr. Afrika'daki gelimelere tmyle ilgisiz kalmak veya b
tn smrgeci birikime ramen hl bakir kaynaklara sahip olan
bu ktay bir geri kalm lkeler topluluu olarak grp kmse
mek Trkiye leinde tarih ve coraf faktrlere sahip br blge-
sel g iin mazur grlemez bir zaaf oluturmaktadr. Trki
ye'nin Afrika lkelerinin arlklarn hissettirdii BM Genel Ruru-
lu'ndaki ilgili her kararda ciddi bir yalnzlk yaamas bu zaafn bir
sonucudur.
Karlkl bamllk ilikilerinin gittike artaca nmzdeki
yzyl iinde lkelerin gleri kresel lekli btn etkinlik alanla
rndaki zgl arlklarnn toplam ile llecektir. Dolaysyla bir
lkenin gc sadece kendi evresindeki fiil gc ile deil, deiik
havzalardaki ekonomik, kltrel ve diplomatik etkinlii ile deer
bulacaktr. Trkiye bu etin etkileim yarnda geri kalmak istemi
yorsa bata Afrika olmak zere u ana kadar yeterince ilgi kurama
d blgelere bak asn deitirmek zorundadr. Nasl ki Afrika
ile hi bir dorudan balants olmayan Japonyann kresel eko
nomik etkinliinde Afrika pazarnn da ciddi bir pay olmusa, k
resel etkinliini artrma hedefini gzetecek bir Trkiye'nin de
uluslararas ekonomi-politik rekabetteki nemli havzalar yakn
dan takip etmesi gerekmektedir. lk safhada zellikle kltrel ve
ekonomik alanda younlaacak yeni bir Afrika alm iin herey-
den nce d politika yapm psikolojisinde bir yenilenme yaan
mak zorundadr.
4. Ktalararas Etkileim Blgeleri: Atlantik, Stepler,
Kzey Afrika, Bat Asya
Trkiyenin yakn kta havzas politikalarnn en hassas alanla
r ktalararas etkileim blgeleridir. ki ya da ktann i denge
lerini avm anda etkileyebilecek nitelikteki eecis kuaklarndan
Stratejik Derinlik
Yakn Kta Havzas
oluan bu etkileim blgeleri ayn zamanda yakm kara, yakn de
niz ve yakn kta havzalar politikalarnn stratejik uyumu asn-
: dan byk nem tamaktadr. Yakm kta havzalar ile ilgili daha
byk lekli politikalarn yakn kara ve deniz havzalar ile ilgili
daha kk lekli ve daha gncel politikalarla tutarl bir btn
oluturabilmesi bu gei blgelerindeki stratejik kademelendir-
menin baarl bir ekilde gerekletirilebilmesine baldr.
Trkiyeyi dorudan ilgilendiren ktalararas etkileim blgele
ri drt ana balk altnda ele alnabilir:
(a) Amerika ve Avrupa ktalar arasndaki Atlantik havzas;
(b) Avrupa ve Asya ktalar arasnda yer alan engin Dou Avru
pa ve Ural stepleri;
(c) Avrupa ve Afrika ktalarn ayran Akdeniz'in gney kua
n oluturan Kuzey Afrika; ve
(d) bir yandan Asya ile Afrika'y, dier yandan Asya ile Avru
pay birbirine balayan Bat Asya ya da daha yaygn kulla
nmyla Ortadou.
a. Amerika ve Avrupa Ktalar Arasndaki Atlantik Havzas
Kadm tarihten bu yana medeniyetleraras coraf gei havza
larn oluturan bu ktalararas etkileim blgeleri Souk Sava ile
birlikte yeni anlamlar kazanmlardr. Bu yeni anlamlar bir taraf
tan kresel denge unsurlarm, dier taraftan da blgesel rekabet
alanlarn dnme uratarak bu blgelerle dorudan irtibatl
glerin bak alarn etkilemitir. Trkiye her drt havzadaki de
iimlerden dorudan etkilenebilecek ve ayn zamanda da onlar
etkileyebilecek bir konumda bulunmaktadr. Trkiyenin kendi
blgesini aarak kta lekli etki alanlar kurabilmesi biraz da bu
etkileim blgelerindeki arlna bal olacaktr.
Kuzeyde Avrupa ile Kuzey Amerikay, gneyde ise Afrika ile
Gney Amerikay ayran Atlantik havzas modern dnemde Avru
pa merkezli glerin Avrupa ktas dndaki rekabetlerinin odak
land alanlardan birisi olmutur. nce Papaln devreye girmek
zorunda kald 16. yzyln ilk yarsndaki Portekiz-spanya reka
beti, sonra 17. yzylda Otuz Yl Savalarn mteakib iki byk de
niz imparatorluuna dayal olarak ykselen ngiltere-Hollanda re
Stratejik Derinlik
kabeti, daha sonra da 18. yzyl balarnda Veraset Savalar ile
balayan ve Amerikan bamszlk hareketine kadar ivme kazana
rak trmanan ngiltere-Fransa rekabeti ve nihayet 20. yzyl ban
da ilk byk dnya savama yol aan Ingiltere-Almanya rekabeti
ncelikle Atlantik havzasnda odaklanmtr.
Avrupa-ii g dengeleri ile Atlantik ve Atlantik-tesi g den
geleri arasndaki belirleyicilik ilikisi modern dnemin en temel
uluslararas sistem parametrelerinden birisi olagelmitir. 20. Yz
yla kadar genelde Avrupa-ii dengeler Atlantik-tesi etkilerde bu
lunurken, 20. yzylla birlikte ve zellikle de II. Dnya Savandan
sonra belirleyicilik yn Amerika lehine deimeye balamtr.
Souk Sava dneminin en belirgin zellii Atlantik kavramnn
Amerika-eksenli bir nitelik kazanmasdr. Atlantik havzasndaki
g dengesinin Amerika eksenli olarak deiimi Avrupa'y modern
dnemde ilk defa edilgen bir konuma iterken ift kutuplu yapnn
denge unsurlarnn Avrasya stepleri (SSCB) ile Atlantik (ABD) ara
snda ekillenmesine yol amtr. Avrupa tarihi boyunca rekabet
halinde olan Almanya, Fransa ve Ingiltere gibi gleri AB etrafnda
biraraya getiren en temel saik Avrupay bu edilgen konumdan
karma gayretidir. Atlantik-eksenli g yaplanmasnn fiil yans
mas olan NATO (Kuzey Atlantik ttifak)'nun Souk Sava dnemi
ve sonrasnda tad misyon bu etkileim blgesinin ndv
nemi ortaya koymaktadr.
Atlantik havzasnn Souk Sava dnemindeki stratejik anlam
ve nemi Souk Sava sonras dnemde nemli deiiklikler yaa
mtr. Bu havza Souk Sava sresince Avrasya steplerinin jeopo
litiinden ve alternatif bir ekonomi-politik yaplanmadan g ala
rak ykselen Sovyet tehdidine kar ortak bir savunma merkezini
oluturmaktayd. Souk Savan sona ermesi ve Sovyet tehdidinin
ortadan kalkmas Atlantik havzasnn bir ortak ittifak hatt olmak
tan karak uluslararas ekonomi-politik ve stratejik yaplanmann
merkez alan haline getirmi bulunmaktadr.
Uluslararas ekonomi-politik hiyerarinin en st kurumunu
oluturan ve kresel ekonominin denetim gcn elinde bulun
duran G-8in Japonya, talya ve Rusya dndaki be yesi Atlantik
havzasna dorudan kys olan lkelerdir. AB balants dolaysy
la talyann da bu havza ile olan ilikisi dnldnde Sanayi
Yakm Kta Havzas
Devrimi ile dnya-sisteminin merkezine yerleen Atlantik havza
snn ekonomi-politik dengelerde hl merkez bir konum sahip
olduu sylenebilir. Souk Sava sonras dnemin fiil mdahale
gc asndan kresel stratejik hiyerarinin st kurumu konumu
na gelen ve bu konumu Kosova Mdahalesi ile gittike meruluk
kazanan NATO da ismi ile de aka temsil edildii gibi temelde bir
Atlantik kurumsallamasdr.
Ekonomi-politik ve stratejik hiyeraride etkin glerin Atlan
tik-eksenli kurumsallamada yer almalar bu havzann Souk Sa
va sonras dnemde gittike sistemik g unsurlarnn rekabet
alan haline gelebileceini gstermektedir. AB-NAFTA ekonomi
politik rekabeti ile ABD-AB stratejik rekabeti diplomatik ittifak
syleminin perde gerisindeki hegemonik mcadelenin gittike ar
tan bir dozda gndeme gelmesine yol aacaktr. Sovyet tehdidi
karsnda gerileyen ve Amerikan stratejik koruma emsiyesine s-
mld Souk Sava yllarnda dahi De Gaullen diplomasisine
yansyan anti-Amerikan sylem ve tavrlarla desteklenen Avrupa
kimliinin ABnin etkinlik alannn derinlemesine ve genilemesi
ne artrlmaya alld Souk Sava sonras dnemde trmana
gemesi tabidir. NATO'nun 1999 Washington Zirvesinde Avrupa
lkelerinin operasyonel gcnn artmas ynnde kararlar aln
mas bunun bir iareti olarak grlmelidir.
zetle sylemek gerekirse, modern dnemin en nemli ktala
raras etkileim blgelerinden olan Atlantik havzasnda Souk Sa
va dneminin ortak tehdit alglamasnn yerini i rekabete ak ve
dinamik bir konjonktr almaktadr. Souk Sava dneminde stra
tejik kaderini Atlantik havzas ile btnletiren Trkiye bu yeni
konjonktrden en fazla etkilenecek lkeler arasndadr. AB-Trki-
ye ve NATO-Trkiye ilikileri yannda Trkiye'nin kili ilikilerini
de etkileyebilecek sonular douran bu yeni konjonktr karsn
da Trkiye'nin Atlantik-eksenli i rekabet unsurlar arasndaki
dengeleri kollayan ve doabilecek rekabet merkezlerinden her
hangi biri ile tmyle cephelemeyi engelleyen bir diplomatik tav
r gelitirebilmesi riskleri azaltacaktr. Atlantik-eksenli ekonomi-
politik ve stratejik glerin Trkiye zerinden bir rekabete giri
meleri Trkiyenin sadece bu lkeler ile olan ilikilerini deil ken-
- - - - 1________________ J ___ 1______________ 1 _ - 1- - i l i _1 - i l ---- i j - - - 1- i l -- - - - 1- 1 - 1
unsurlar ihtiva etmektedir. I. Dnya Sava ncesi ortaya kan Av
rupa-ii ittifak bloklamalarnda diplomatik ve stratejik esneklii
ni kaybeden Osmanl Devletinin bu bloklamadan en fazla zarar
l kan lke olmu olduu zihinlerden kmamaldr. Trkiye At
lantikin iki yakasndaki kta dengelerini de etkileyebilecek muhte
mel bir Avrupa-Amerika rekabetinin yol aabilecei kresel ve
blgesel sonular yaktnen takip etmeye ve gzetmeye dayal bir
diplomatik esneklii srekli muhafaza etmek zorundadr. AB ve
NATOnun Dou Avrupa ve Balkanlara doru genileme planlar
bu erevede zel bir nem tamaktadr.
Trkiye NATO bnyesinde Souk Sava dneminde kazand
prestij ve etkinlii bu ilikilerin nemli bir unsuru olarak kullan
maldr. Souk Savatan muzaffer kan NATO cephesi olduuna
ve Trkiye de NATO'nun yesi olduuna gre, Trkiye galipler sa
fnda olduunun ve bu galibiyetin bedelini en fazla deyen ye l
kelerden biri olduunun bilincinde olarak Atlantik-eksenli kresel
ve blgesel dzenlemelerde aktif ve etkin bir rol almaya ynelik
kendine gvenli bir diplomatik ataklk gstermelidir.
b. Dou Avrupa Stepleri ve Karadeniz
Avrupa ve Asya ktalar arasnda hem gei hem de etkileim
alan oluturan dou-bat hattnda Vistl Irmandan Urallara ka
dar uzanan step kua da Souk Savan sona ermesiyle birlikte
ciddi bir deiime uramtr. Souk Sava sresince genelde Do
u ve Bat bloklarn ayran demir perdenin dou yakasnda yer
alan bu kuak klasik Avrupa jeokltrel ayrm hattndaki Germen-
Slav etki alanlar farkllamasnda Slav birikiminin rn olan
SSCB'nin etki alanna terkedilmiti. Bylece klasik Slav-modern
Sovyet etki alan ktalararas etkileim alan olan bu kua aarak
Orta Avrupa ilerine kadar ilerlemi ve Dou Almanyay da etki
alan iine alarak klasik dnemlerin Kutsal Roma-Germen alanna
nfuz etmiti.
Souk Savan sona ermesiyle ortaya kan jeopolitik boluk
alanlarnn en nemlilerinden birisi Avrupa ve Asya dengelerini
ayr ayr, Avrasya dengelerini de bir btn olarak etkileyebilecek
olan bu ktalararas etkileim kua zerinde ortaya kt. Dou-
bat istikametinde step kara geii ve kuzey-gney istikametinde
ki su voli ar zerinde spvrpden tarih Vn\ nrr\ ererlerinin Vocicim al?-
Stratejik Derinlik
Yakn Kta Havzas
n olan bu blge Souk Sava sonras dnemde insan hareketlilik
leri, etnik ve din yzlemeler, ekonomi-politik yap deiimleri
asndan tam bir bunalm kua konumundadr.
Bu bunalm Awasya dengelerindeki deiimi de bnyesinde
barndrmaktadr. Klasik Avrupa oluumu olan ve Kutsal Roma-
Germen tarih birikimi zerinde ykselen AB ile Asya steplerinin
derinliinden gcn alan Slav-Rus etki alan arasndaki ayrm
hatt douya doru kaym bulunmaktadr. 19. Yzyl Avrupa den
gelerine damgasn vuran Rus-Alman ya da ar-Kayzer rekabeti
ekonomi-politik yeni unsurlarla tekrar sahneye kmakta ve bu
ktalararas etkileim alan zerindeki stratejik oyunu etkilemeye
balamaktadr. 19. Yzylda bu rekabeti dengeleyebilmek iin bu
kuak zerinde tampon lkeler oluturma ve varolan lkeleri de
glendirme politikas takip eden ngiliz stratejisinin yerini de So
uk Sava sonras dnemde bu hat zerindeki muhtemel jeopoli
tik rekabeti denetim altma almak zere NATO gvenlik emsiye
sini blgeye sokmaya alan Amerikan stratejisi alm grn
mektedir.
Tunadan Volgaya uzanan su yollarn (Tuna, Vistl, Dinyeper,
Dinyester, Don ve Volga) ve Urallardan Kuzey Alplere kadar uza
nan step kara gei kuan bnyesinde barndran bu ktalarara
s etkileim blgesi sadece Avrupa ve Asya dengeleri asndan de
il bir btn olarak Avrasya dengeleri ve kresel dengeler asn
dan da byk bir nem tamaktadr. Etnik atmalardan besle
nen Bosna ve Kosova bunalmlarnn ksa br srede blgesel bu
nalm niteliini aarak kresel stratejik oyunun bir paras haline
gelmesine daha kuzeydeki bu etkileim blgesi zerinde denetim
kurma abasnn da nemli bir tesiri olmutur.
ift kutuplu Dou-Bat dengesinin statik yapsndan Avrasya
lekli stratejik oyunun dinamik yapsna geite ciddi stratejik in
tibak sknts yaayan Trkiye bu ktalararas etkileim blgesin
deki her adm da yaknen takip eden bir diplomatik dinamizm
sergilemek zorundadr. Klasik Alman ve Rus etki alan politikalar
ile kendi yakm kara havzas olan Balkanlar ve Kafkaslarda yzle
mek zorunda olan Trkiye bu yakm kara havzalar zerindeki po
litikas ile ktalararas etkileim blgesinin derinliinde gerekle
tirebilecei politikalar arasnda uygulama ve zamanlama asn-
Stratejik Derinlik
Ktalararas gei blgesindeki blgesel glerin istikrarl ve
gl bir yapya kavumalar ve kta-lekli muhtemel stratejik re
kabetler karsnda diren gsterebilmeleri Trkiye'nin stratejik
karlar arasndadr. Bu blge ile ilgili klasik dengeler tekrar orta
ya kmaktadr. Bu erevede Kutsal Roma-Germen ve Ortodoks
Slav-Rus etki alanlarnn yaylma tehlikesi karsnda o dnemde
bu ktalararas kuak zerinde etkinlik kurabilecek konumdaki s
ve ve Lehistan ile denge politikalar oluturan 16 ve 17. yzyl Os-
manl diplomasisinin tahlili bu konuda ilgin tarih ipular sala
yabilir. Lehistan ve svein zayflamas Osmanl Devletinin .17.
yzyln ikinci yarsndan itibaren nce Rus, sonra da Germen bas
ksn Balkanlarda hissetmeye balamasna yol amtr.
Trkiyenin Baltk lkelerinden balayarak bir taraftan Ukray
na ve Moldovya zerinden Karadenize, dier taraftan Orta ve Do
u Avrupa zerinden de Adriyatike inen kuaktaki lkelerin g
lendirilmesine ynelik politikalarda ABD ile ortak bir kar alan
mevcuttur. Bu kar alan ile baka bir ktalararas gei blgesi
olan Atlantik havzas bnyesindeki Avrupa-Amerika ilikilerindeki
elikiler arasndaki uyum da Avrasya lekli strateji araylarnn
en problematik alanlarndan birini oluturmaktadr. Trkiye bu
uyumu salayabilmek iin bir taraftan bu kuak zerindeki lke
lerle ikili ve ok ynl ilikilerini kalc diplomatik aralarla g
lendirirken, dier taraftan blgeye mdahil olabilecek byk g
ler arasndaki ittifak ve denge kaylarn daha yakndan takip et
mek zorundadr. AB dnda kalmann alternatif maliyeti NATO
bnyesinde bu blge iin gelitirilecek politikalarda aktif bir mis
yon stlenmekle ve bu misyonu KE ile uyumlu br taktik planla
ma ile gerekletirmekle alabilir.
zellikle yakm kara havzasnda Balkanlar ve yakn deniz hav
zasnda Karadeniz ile ilgili politika bu ktalararas etkileim blge
si ile dorudan ilgilidir.
c. Akdeniz ve Kuzey Afrika
nsanlk tarihinin en nemli medeniyet havzalarna beiklik
eden Akdeniz Afroavrasya dnya anaktasmn her ktayla da
balantl yegne i denizi olmas hasebiyle belki de kltrel, eko
nomik ve siyas adan en youn ktalararas etkileim blgelerin-
1 --- t------------------J m rt ot r Vii-
Yakn Kta Havzas
ve Yu-
r
P
- A
kileim
ju yana
'etler ya-
n alann-
den kuzeye
da medeni-
erleri kuzey-
k Akdeniz l-
a. Akdeniz 16.
iki btn alan-
senteze dn-
dnrken, 19.
yuzyiu,.
nizden gelen bu etK w
den gelen glerin Gney ve JL>u^
ve gney Akde-
ikdeniz sahillerin-
izerinde hakimiyet
kurmalar sonucunu dourmutur.
Smrge devrimleri ile Akdeniz'in Avrupa yakasndaki smr
geci glerin Asya ve Afrika yakas zerindeki hakimiyetlerinin k
rlmasna ramen hl bir tr bamllk ilikisinden bahsetmek
mmkndr. Kuzey Afrikadaki Fransz etkisi bugn Fransa'da v
cut bulan Kuzey Afrika demografik unsurunu dourmutur. talya-
Libya, Fransa-Suriye ilikilerinde de smrge dnemlerinden ka
lan benzer izler yakalamak mmkndr. Kuzey Afrika lkelerinin
ABnin muhtemel genileme senaryolar iinde yer alyor olmas
bu ktalararas geikenlik alannn tad nemi ortaya koymak
tadr. Sovyet etkisinin Dou Avrupada oluturduu blok karsn
da Akdeniz ve Kuzey Afrika'ya doru ynlendirilen genileme a
balarnn Souk Savan sona ermesiyle birlikte Orta ve Dou Av
rupaya ynelmi olmas ABnin bir yakm evre kua olan Kuzey
Afrikaya ynelik ilgilerini azaltm deildir.
Avrupa ve Asya ile Avrupa ve Afrika arasndaki ktalararas gei
blgelerini oluturan Dou Avrupa stepleri ile Kuzey Afrika ABnin
merkez gleri tarafndan evre hinterland olarak alglanmakta
dr. Bat ve Gney Avrupada Kutsal Roma-Germen tarih birikimi
zerine vkselen AB Orta ve Doeu Avrupa'daki Sovvet tehdidi d
Stratejik Derinlik
neminde gneye yani Akdeniz ve Kuzey Afrika'ya doru genileye
rek slam medeniyet havzas ile temasa gemeyi tercih ederken,
Orta ve Dou Avrupa zerindeki Sovyet tehdidinin ortadan kalma
sndan sonra douya doru genileyerek Ortodoks-Slav kua ile
temasa gemeye ynelmitir. Seksenli yllarn ortalarnda ihtimal
dahilinde grlen Trkiyenin AB yeliinin doksanl yllarn ba
larndan itibaren genileme planlarnn gittike dna itilmesi, bi
raz da bu stratejik deiimin bir sonucudur. AB bnyesindeki Ku
zey ve Gney Avrupa lkeleri ayrm da bu kuaklara bakta
nemli farkllklar ortaya kmasna yol amaktadr.
Akdeniz eksenli ktalararas etkileim kuann dorudan ilgi
lendirdii lkelerin banda Asya, Avrupa ve Afrika ktalar ile do
rudan irtibat imkan olan Trkiye gelmektedir. Akdeniz'e en uzun
kys bulunan lkeler arasnda yer alan Trkiye yakm deniz hav
zas itibaryla bir dou Akdeniz lkesi, yakm kta balantlar itiba
ryla ise genelde bir Akdeniz lkesidir. Trkiye'nin Kuzey Afrika l
keleri ile ilikileri sadece tarih ve nostaljik balar dolaysyla deil,
yakm kta balantlar dolaysyla da byk br nemi haizdir. AB
srecinin dna itilerek Dou Avrupa'dan uzaklatrlmaya al
lan Trkiye'nin yeni smrgeci bir dalga ile Kuzey Afrika'ya yne
lecek bir AB etkinlik alan karsnda bu blgeden de kopmas Tr
kiyenin Akdeniz lkesi kimliinde ciddi zaaflarn domasna yol
aar. Trkiye gerek Afrika derinliinde bir uluslararas etkinlik ala
n kazanabilmek, gerekse Akdeniz sathndaki dengelerde sz sahi
bi olabilmek iin yakn deniz havzas politikasnn paras olan
Dou Akdeniz ve Ortadou politikas ile yakn kara havzas politi
kalarnn paras olan Balkanlar ve Adriyatik politikalar arasnda
stratejik bir kpr kurmak ve bu stratejik bak asn Orta Akde
niz ve Kuzey Afrika politikalar ile desteklemek zorundadr.
d. Bat Asya ve/veya Ortadou
Jeokltrel bir tanmlama olarak ele aldmz ve Trkiyenin
yakn kara havza politikalar erevesinde incelediimiz Ortadou
kendi i dengeleri itibaryla tad nem dnda coraf konum
asndan son derece nemli bir baka ktalararas etkileim bl
gesini oluturmaktadr. Coraf olarak Bat Asya tanmlamasnn
tekabl ettii alan ile Ortadou kavramnn kendisi iin kullanld
blge, Kuzey Afrika hatt istisna edilirse, hemen hemen bt
nyle rtmektedir.
Yakn Kta Havzas
Bu blge Trkiye asndan ayr perspektiften nem ta
maktadr. Bunlardan birincisi blgenin bizatihi kendisinin Trki
yenin yakn kara havzas iinde yer almas ve blgesel politikala
rnn odak noktalarndan birini oluturmasdr. kincisi ise blge
nin Trkiyenin dorudan mdahil olduu yakn deniz havzalar
nn ky hatlarn ve hinterlandn bnyesinde barndrmasdr.
ncs ise blge zerinden yakn kta balantlarnn salana
bilmesi ve blgenin gerek Asya gerekse Afrika derinliine ynelik
politikalarda nemli bir gei alan oluturmasdr.
ilk iki perspektif Trkiyenin yakn kara ve deniz balantlar
asndan ele alnm bulunmaktadr. Bu noktada vurgulamak iste
diimiz husus, blgenin kta derinlii politikalarnda bir ktalarara
s etkileim ve gei havzas nitelii asndan tad nemdir.
Trkiye bir yandan Hazar, Karadeniz, Dou Akdeniz, Kzldeniz ve
Krfez balantlar dolaysyla Afroavrasya i denizlerinin hemen
hemen tmne ky tekil eden, bir dier yandan Maveranne-
hirden balayarak Mezopotamya zerinden Nil havzasna ulaan
kadm tarm havzalarn bnyesinde barndran, dnyann en
nemli jeoekonomik aktarm hatlarna sahip olan bu blge ze
rinde btn kta balantlarn da gzeten gerek zaman gerekse
mekan deerlendirmesi asndan derinlikli bir d politika strate
jisi gelitirmedike kendi snrlarn aabilen bir stratejik ufuk ya
kalayamaz.
zetle vurgulamak gerekirse btn nemli kresel ve blgesel
glerin kendi yakm kta havzalarn yeniden tanmlamakta oldu
u, bu kta havzas tanmlamalarna uygun blgesel politikalar ge
litirdii bir dnemde Trkiye Souk Sava dneminden kalan bir
alkanlkla ve statik kresel dengeler varsaymyla kendi blgesel
ilgi alanlaryla snrl bir d politika yapmn srdremez. Trki
yenin gerek kendi snrlar boyunca gvenliinin salanmas, ge
rek blgesel ilgi alanlarnda etkinliinin srmesi ve gerekse dei
en artlara daha abuk intibak edebilme kabiliyetini kazanmas
kademeli bir d politika stratejisinin ynlendirdii yakn kta hav
zas derinlii ile sz konusu olabilir.
Trkiyenin jeopolitik ve uluslararas stratejik konum itibaryla
yeni bir kta havzas tanmlamas yapmas Avrupa sistemi iinde
periferik bir role soyunan d politika yaplanmasnn temel alter-
TirHra'nin ornmiitiainp ahin bir lke, tek vnl bir
uluslararas konum aray iinde olamaz. Kald ki hedef gl bir
ekonomi-politik stat elde etmekse ekonomik kaynaklarn youn
lat ve kresel ekonomik dnmlerin hzland merkezlere
ynelmekte fayda vardr.
Uluslararas ekonomi-poiitikte grlen yeni dnmler ve
jeoekonomik kaynak paylam blgeler asndan ele alndnda
21. yzyl, balarnda bir Asya, sonlarnda ise bir Afrika yzyl ol
maya aday grnmektedir. Orta ve Bat Asyadaki ekonomik kay
naklar ve son yaanan bunalma ramen Dou Asyada demogra
fik unsurlarla da desteklenerek sren ekonomik dinamizm ile git
tike arln hissettiren Asya ktasn ihmal eden bir d politika
stratejisi Trkiye'nin 21. yzyln sonunda da Brksel koridorlarn
da yelik tavizleri koparmaya alan bir lke statsnde kalmas
na yol aacaktr.
Trkiye bulunduu coraf konum asndan Avrupa ile iliki
lerden uzak kalamaz ve bu ilikilerin dzeyi Trkiyenin uluslara
ras konumunu etkilemeye devam edecektir. Ama Trkiyeyi sade
ce Avrupa ve Atlantik parametrelerine baml hale getirmek ve al
ternatif g merkezlerinin oluum izgisinin dnda tutmak her
eyden nce uluslararas ekonomi-politiin kendi i yapsna Ve
geliim seyrine uygun dmemektedir. Trkiye Avrupa ile birlikte
kendi yakm kta havzasn Kuzey Afrika - Gney Asya - Dou Asya
- Orta ve Kuzey Asya eklinde grmek durumundadr. Yakm kara
ve deniz havzasnda etkin bir konum elde etme stratejisinin ana
unsurlarndan biri de bu havzalar ktasal anlamda kuatan blge
lerle ilgili meseleleri yaknen takip etmek ve alternatif politikalar
oluturabilmektir.
Stratejik Derinlik
j . K sm
Uygulama Alanlar:
St rateji k Aral ar ve Bl gesel Pol it i kal ar
. Blm
I
Tr k i ye ni n St rat ej i k Bal ant l ar ve
D Pol i t i ka Aral ar
Souk Savan sona ermesinin kresel ve blgesel dengeler
zerinde yapt etkiler Trkiyenin yakn kara, deniz ve kta hav
zalarnn stratejik karakterini byk lde deitirmitir. Bu de
rin deiim dalgas, bir ok benzer lekte lkede grld gibi,
Trk d politika yapmclarn da nce artm, daha sonra bi
raz da hayalcilie varan ciddi bir lek byltme abasna ynelt
mi ve nihayet doksanl yllarn ikinci yarsndan itibaren tedir
ginlik douran bir bekleyie ve yeni stratejik konum arayna s
rklemitir.
SSCB'nin dalma sreci inde dnemin cumhurbakannn
Azerbaycan ile olan mezhep farkllna dayal olarak yapt Kaf
kas politikas tanmlamas, Krfez Sava sresince bu savan ne
ticesi ile ilgili olarak ortaya kan bir koyup be alma ynnde bek
lentiler ve buna tezat tekil edecek ekilde lke btnl ile ilgili
yaanan tedirginlikler, ABnin genileme planlarnda yer almam
olmamzn dourduu skut- hayal ilk dnemde yaanan akn
ln yansmalar olarak deerlendirilebilir. 1992den itibaren sk
sk kullanlmaya balanan Adriyatikten in eddine Trk Dnya
s tezi, ECOnun Orta Asyay da iine alacak ekilde geniletilme
si, KElnin kurulmasna nclk edilmesi snr-tesi alanlarla ilgi
li olarak lek byltme abasna ynelik inisiyatif ykl admla
rn habercisi olmutur. Bu dnem Refahyol iktidarnca gelitirilen
D-8 projesine kadar uzatlabilir. lke-ii tartmalarn ve kutup
lamalarn ksm bir art gsterdii, blge politikalarnda Suriye
ile ilgili yaanan Abdullah calan krizinde olduu gibi lke snr-
Stratejik Derinlik
rin gerilim-btnleme sarkac iinde seyrettii, komu lkelerle
konjonktrel nitelikli gerilimi erin yaand, i siyas kltrde ve
d politika yapmnda tek eksenli araylarn artt nc d
nemde dinamik uluslararas ve blgesel konjonktrn getirdii
refleksif tepkiler ne kmtr.
D politika oluum psikolojisinde son on yl iinde yaanan
bu ini klarn ciddi bir muhasebesini yaparak Trk d politika
snn stratejik ynelii ile bu yneliin aralar arasnda yeni bir
anlamllk ilikisi kurmak nmzdeki yzyla ynelik teorik stra
tejik hazrln temel meselesidir. Bu anlamllk ilikisini tanmla
yan stratejik teorinin deien uluslararas konjonktr erevesin
de rasyonel bir diplomatik retorik iinde ifade edilmesi ve pratik
uygulama alan bulabilmesi de d politika yapmclarnn dina
mik uluslararas konjonktre uyum gsterecek ekilde kendini ye
nileyebilmelerine baldr. Bu anlamda Trkiye'nin Souk Sava
dneminin kendine has artlar iinde gelitirdii ittifak ilikileri
ne dayal d politika aralar ile Souk Sava sonras dnemde
ne kan projelere ynelik d politika aralarnn, bu aralarn
dinamik uluslararas konjonktrde yaad dnmleri de gz
nne alan bir stratejik btnlk iinde yeniden deerlendirilme
si gerekmektedir.
Trkiye'nin Souk Sava dnemi ve sonras gelitirdii ittifak
ve ibirlii ilikileri biraraya getirildiinde aslnda kendi iinde e
itlilik ve btnlk ihtiva eden bir grnt vermektedir. Souk Sa
va dneminde ortaya kan ve Trkiyenin bugne kadar aktif
yeliini srdrd NATO, AB ve K; Souk Sava sonras d
nemde gndeme getirilen veya yeniden yaplandrlan ECO, KE,
Trk Dnyas zirveleri ve D-8 gibi yaplar, kresel ve blgesel ba
lantlar itibaryla kimi zaman kendi iinde elikiler de barndran
bir eitlilik arzetmektedir.
Souk Sava dneminin temel arac farkl gerekeye da
yal temel balanty zellikle yakn kta havzas politikalar a
sndan hl srdrlebilir niteliktedir. NATO Trkiyenin ABD ile
ilikilerini nceleyen Atlantik balants, AB yakn kta havzas b
lmnde ele aldmz tarih bir diyalektii bnyesinde tayan
Avrupa balants, K ise tarih etki alanm da kapsayan Asya ve
Afrika derinliindeki dou ve gney balants asndan temel
Trkiyenin Stratejik Balantlar ve D Politika Aralar
stratejik aralar olarak nemlerini korumaktadr. Ancak, her
rgt de Souk Sava sonras dnemde yeni unsurlarla ciddi d
nmler geirmitir. Bu rgtlerin geirdii dnmlerin Tr
kiyenin yakn kta havzalar politikas ve bu politikann gerektirdi
i balantlar asndan yeniden deerlendirilmesi kanlmaz bir
zorunluluktur.
Souk Sava dneminin bu temel stratejik aralar Souk Sava
sonras dnemin getirdii dinamik konjonktre uygun bir ekilde
yeni unsurlarla takviye edilmilerdir. ECOnun Orta Asya lkeleri
ni iine alacak ekilde genilemesi, KE 'nin kurulmas, Trk zirve
lerinin mutad bir nitelik kazanmas ve D-8 projesi yakn kara, kta
ve deniz havzalar politikalar arasnda nemli balantlar kuran
bir ereve olumasn salam grnmektedir. ECO ve KE Dou
Avrupa ve Bat Asya'y kapsayan Avrasya ktalararas etkileim hav
zalar asndan olduu kadar Karadeniz ve Hazar deniz havzalar
asndan da byk bir nem tamaktadr. Mutad Trk zirveleri
Trkiye'nin Orta Asya derinliine nfuzu asndan, D-8 de Souk
Sava dneminde ihmal edilen Gney ve Dou Asya ile Afrika ba
lantlarn devreye sokmas asndan ne kmtr.
Btn bu stratejik aralar ve balantlar kat zerinde ele aln
dnda gerekten etkileyici bir d politika eitlendirilmesi ve b
tnl ortaya kmaktadr. Ancak, hemen hemen btn bu stra
tejik aralarn tek tek kulanmyla ilgili nemli problemler vardr.
NATO ve ABnin genileme planlarnn Trkiye asndan dour
duu intibak problemleri, ECO ve KEnin kurumsallama prob
lemleri, Trk Dnyas zirvelerinin bir trl seremonyal zellikler
den syrlarak ortak bir d politika platformu olmaya dneme-
mesi ve hemen hemen hi bir kresel ve blgesel problem iin ak
tif bir sonu douramamas, D-8in daha bir ara olarak devreye
girmeden nemini kaybederek gndemden dmesi, bu aralarn
i yaps ile ilgili hemen zikredilebilecek problemler arasndadr.
Bu stratejik aralarn uyumlu bir btn iinde kullanlabilmesi
ise ok daha geni kapsaml bir problem alandr. ABD ve Avrupa
arasndaki her trl diplomatik elikinin dorudan yansd NA
TO ve AB politikalarnn srekli ve dakik bir uyum iinde srdrl
mesi, Souk Sava sonras dnemin konjonktrnde hemen he-
Stratejik Derinlik
etkileim alanlar, zelde de Trkiye-Iran ve Trkiye-Rusya iliki
leri asndan ciddi i elikiler barndran ECO, KE ve Trk zirve
lerinin bir dierini engelleyen deil destekleyen bir hviyete b-
rndrlmeleri Trk d politikasnn esneklik ve uyum proble-
matiklerini oluturmaktadr.
Trkiye'nin diplomatik esneklik ve stratejik uyum bakmndan
glk douran bu derece eitli d politika araylarna ynelme
si Souk Sava sonras dnemin dinamik artlarnn tahrik etlii
bloklama temaylnn Trk d politikasna doal bir yansmns
olarak deerlendirilebilir. Daha nce de zikrettiimiz gibi Souk
Savan statik artlarndan Souk Sava sonras dnemin dinamik
artlarna gei sreci bir ok kresel ve blgesel aktr ok alter
natifli d politika araylarna yneltmitir.
Bu durum Trkiyenin d politika tercihlerini ve yapm meka
nizmalarn da deitirmitir. Trkiyenin son on ylda kendi, bl
gesinin snrlarn da aan bir ok ekonomik ve siyas ittifak aray
larna ynelmesi ve kta-lekli alm abalarna girmesi bu tabii
deiimin bir sonucudur. Ancak, bylesi dinamik bir dneme ge
rekli diplomatik, ekonomik ve siyas alt yap hazrl yapmakszn
giren Trkiye dier baz blgesel gler gibi uzun dnemli enteg
rasyon faaliyetlerinden ok birbirleriyle elikili taktik admlar al
may tercih etmi grnmektedir. Stratejik bir ngr ve plannn.']
erevesinde birbirleriyle taktik koordinasyonu salanabilecek
olan bu admlar, elikili tavrlar yznden ncelikler konusunda
ciddi pheler uyandrm ve projelerin byk lde kat ze
rinde kalmasna yol amtr.
Trkiye btn bu bloklama abalan iinde taktik manevra ka
biliyeti yksek bir corafyada bulunmaktadr. Bu corafyann sa
lad avantajlar bir ok blokl ama teebbs iin gerek bir ekim
alan oluturabilir. Ancak bugn Trkiyedeki siyaset yapmclar
ncelikle bu tr bir ekim alan oluturmak ile mekanizmalarn
oluturmu bir blokun evre unsuru olmak arasnda ciddi ve uzun
dnemli bir tercih yapmak zorundadrlar. Bylesi bir tercih bn
bu stratejik aralar bir btn iinde yeniden deerlendirmeyi zo
runlu klmaktadr. Bylesi bir deerlendirme NATO, AB, AGT. KO
ve ECO gibi Souk Sava dneminden Souk Sava sonras dne
me. aktardan uluslararas nrcritlpr vannHa ITR F4.fi ra CZ.'M}crih
Trkiye'nin Stratejik Balantlar ve D Politika Aralar
Souk Sava sonras dnemde gelitirilmi yeni projeleri de kapsa
mak zorundadr.1
I. NATOnun Yeni Stratejik Misyonu erevesinde
Atlantik Ekseni ve Trkiye
NATOnun, 50. kurulu yldnmnde gerekletirilen Was-
hington Zirvesinde bir yandan yeni lkeleri bnyesine katarak ge
nilemesi, dier yandan yeni bir stratejik misyon tanmlamas ile
derinlemesine bir sorumluluk alan kazanmas, ABDnin kendi de
netimindeki uluslararas kurumlan ve ittifak yaplanmalarn So
uk Sava sonras artlara intibak ettirme abasnn bir sonucu
dur. Uluslararas sistem iinde hegemonik bir g olarak yksel
mesini bu kurumlara ve ittifak yaplanmalarna borlu olan ABD,
ayn aralar Souk Sava sonras dnemin dinamik artlarna
uyumlu hale getirmeye almaktadr.
Bu uyum abas Trkiyenin de iinde bulunduu NATO yesi
lkelerin bu ittifak rgtne baklarnda daha deiken ve kon-
jonktrel bir tavra ynelmelerine yol amaktadr. Her lke kendi
stratejik karlar ile NATO'daki bu uyum abas arasnda yeni den
geler oluturmaya almaktadr. Trkiye, ittifakla ilgili deiken
tavrlarn ne kt bu dinamik dnemden NATO'nun yeni stra
tejik misyonunun ve aralarnn daha ak bir ekilde tanmland
istikrarl dneme gei srecinde NATO ile ilgili olarak kendi
stratejik karlarn nceleyen daha kalc bir politikann teorik ve
pratik altyapsn oluturmak zorundadr.
. Amerikan Stratejisi ve NATO
ABDyi II. Dnya Sava sonras sistemin hegemonik gc ha
line getiren temel unsur, uluslararas hukukun ve bu hukuku haya
ta geiren uluslararas kurumlarm, bu lkenin siyaset yapmclar
tarafndan son derece etkin bir ekilde kullanlm olmasdr.
- BMnin oluumu Avrupa-merkezli smrgeci sistemin dalmas
sreci ile kout bir ekilde gerekletirilirken, IMF ile uluslararas
J'vl Bu stratejik aralardan AB ile olan ilikilerin deerlendirilmesi bahbama bir
hnnm nlo-l/ - r'
Stratejik Derinlik
finanstaki sterlin ve frank bloklar datlarak Amerikan dolar
dnya Fmans sisteminin merkezine oturtulmu; dnya ticaret sis
temini yeniden dzenleyen GATT ile ticar ak, Dnya Bankas ile
de kalknma programlar Amerikan-eksenli bir sistem yaplanma
snn temel aralar haline getirilmitir. Dolaysyla g merkezi
nin Avrupa'dan Atlantik'e kaydrlmas da, ABDnin nceki dne
min Avrupa-eksenli smrgeci gleri ikame -baka bir deyile de
ekarte- ederek uluslararas sistemin en belirleyici aktr haline
gelmesi de, uluslararas hukukun ve uluslararas kurumlar bt
nnn eseridir. Gerek siyas gerekse ekonomik g merkezlerinin
Atlantike doru kaymas buna paralel organizasyonlarn ve huku
kun devreye sokulmas ile gerekletirilmitir.
NATO, bu erevede, Avrasya anaktasnm uzanda byk bir
ada-kta devleti konumundaki ABDnin, II. Dnya Savandan Av
rasya anaktasnm merkez gc olarak km bulunan SSCB'yi
evreleyerek denetim altna alma politikasnn Avrupa aya ola
rak kurulmutu. Daha sonra CENTO ve SEATO'nun da devreye so
kulmas ile SSCB Norveten Uzak Douya kadar uzanan bir hat
zerinde kuatlarak denizlere ulamasnn nne geilmeye al
lmtr. Souk Sava sresince denizlerden uzak engin bir step
devleti niteliinden kurtulamayan SSCB, asker-nkleer gcn
ekonomi-politik g ile destekleyebilme kabiliyetini kaybettike
ift kutuplu sistemin kar gc olma zelliini de yitirdi.
ABDnin bu yzyldaki Avrasyaya ynelik kta-tesi karma
lar ve harekatlar tarihi ayn zamanda ABD nderliindeki Atlan-
tik-merkezli dnya-sisteminin temel zelliklerini ve dnm
safhalarm ortaya koymaktadr: 1942 Normandiya karmas,
1950 temmuzundaki Mac Arthur ynetiminde ve BM emsiyesi
altndaki Kore karmas, 1964 Austosunda balayan Vietnam
karmas ve Sava, 1990-91 Krfez karmas ve Sava ve 1999
Kosova Harekat.
Bu durum ABD jeopolitiinin tabi bir sonucudur. Tipik bir de
niz devleti olan ABD dnya-sisteminde liderlii elde etme ve sr
drme politikasn kta-ar hava operasyonlarna ve hava destek
li deniz karmalarna dayal konvansiyonel mdahale ve caydr
c nkleer stnlk stratejileri ile desteklemitir. Normandiya
karmas ABD'nin Avrupa-ii elikileri kullanarak dnva-sistemi-
nin liderliini tescil ettirmesini salamtr. Kore karmas
ABDnin Avrasya'y kenar lke ve yarmadalar ile kuatma strateji
sinin asker yansmasdr. II. Dnya Sava sonrasnda ortaya kan
iftkutuplu sistemin ilk ciddi atma alan olan Kore Mdahalesi
ayn zamanda ABDnin krese] hakimiyetini uluslararas organi
zasyonlar ile meru klma politikasnn ilk uygulamas olmutur.
En kapsaml uluslararas organizasyon olan BM, bundan sonra
ABD.nin kendi stratejisine meruiyet kazandrmada en nemli ay
gt olmutur.
Sovyet vetosunun etkin bir ekilde iledii Souk Savan tr
manma dnemlerinde Amerikan mdahaleleri uluslararas me
ruiyetten ok, reel politik aralara dayanmtr. Daha defansif ni
telikli kta-ii Domuzlar Krfezi karmas ve ofansif Vietnam
Mdahalesi bu gerginliin en st tehlike snrna kt ve Ameri
kal mdahalelerinin en meruiyetsiz ve sevimsiz grnd d
nemlerdir. Sava srekli uzak blgelerde tutma taktii gden
ABD, Kba Fzeler Krizi ile ilk defa dorudan tehdit altnda kald
n hissetmi ve riskli Domuzlar Krfezi karmasn gze alm
tr. Domuzlar Krfezi ve Vietnam'daki baarszlklar ABDyi do
rudan lconvansiyonel mdahalelerden ok, nkleer stnlk stra
tejilerine ve diplomatik kuatma taktiklerine yneltmitir. Ameri
kan kamuoyunda konvansiyonel mdahalelere kar byk bir te
dirginlik psikolojisi yaratan Vietnam Mdahalesindeki baarsz
lk in ile kurulan diplomatik ilikiler ve Ortadou ayandaki
nemli blge gc olan Msr'n saf deitirmesi ile dengelenme
ye allmtr.
Vietnam mdahalesinden kartlan en nemli ders Avrasyaya
ynelik Amerikan mdahalelerinin nitelii ile ilgili olmutur. Ko
re'de BM emsiyesi ile yrtlen mdahale kresel lekli Ameri
kan stratejisi iin nemli bir keta olurken, ABDnin tek bana
giritii Vietnam harekat ciddi bir psikolojik ve stratejik zaafa d
nmtr. ABD Vietnam tecrbesinden sonra Avrasyaya ynelik
stratejik mdahaleleri tek aktrl olarak yrtmemeye zen gs
termitir. Devrimden sonra rana, Sovyet igalinden sonra Afga
nistan'a ynelik politikalarda Vietnam benzeri bir tek-aktrl m-
d a h i - ) p Ho n i n ---------------------- - - 1
:Wm
yaya ynelik harekatlarn uluslararas bir meruiyet alanna ya da
geni lekli bir ittifak dengesine dayanmasn bir n gereklilik
olarak grmtr.
Kba, Panama, Haiti gibi Amerika ktasna ynelik mdahale
leri tek bana yrterek blgenin tmyle kendi gvenlik inisiya
tif alan olduunu gsteren ABD, dier btn byk glerin stra
tejik manevra alanna giren Avrasyaya ynelik harekatlarda kt-
ii destek dengelerinin olumasna zen gstermitir. Bu politika,
ayn zamanda, harekat-ncesi meruiyet ve harekat-sonras d
zenlemeler iin uygun bir altyap oluturulmasn salamtr.
Souk Sava sonras dnemde de bu ana izgi srmtr. So
uk Savan sona ermesi ve ift kutupluluun dalmasndan son
ra deniz-ar hava operasyonlarna ve karma harekatlarna da
yanan konvansiyonel mdahaleler tekrar etkin bir stratejik yn
tem olarak gndeme gelmitir, ift kutuplu sistemin dalmas \ k
ortaya kan blgesel dengesizlikler, kresel hakimiyetini tescil i -
mek isteyen ABD'ye bu ynde uygun imkanlar ve konjonktrler
salamtr. Sovyet vetosunun etkisini kaybettii bu dnemde BM
yoluyla karmalara meruiyet kazandrlmas da Amerikaya
nemli bir taktik esneklik kazandrmtr.
BM'nin kresel stratejileri meru klmak iin etkin bir ekikir
kullanld bu dnemin simgesi yine bir Amerikan karmas ile
sembollemitir: Krfez karmas. Kore karmas gibi Amerika
liderliindeki ok-uluslu bir asker mdahale olan Krfez kar
mas da Atlantik-merkezli kresel hakimiyeti tescil ve mdafaa i
mek amac ile meru klnmtr.
Kosova'ya ynelik NATO operasyonu ABD'nin Avrasya strateji
sinin sreklilik unsurlarn ihtiva etmektedir. Krfez Savan
BMnin ortak gvenlik ilkesi ile yrten ABD, Kosova Operasyonu
nu da Avrupa'daki stratejik dengenin muhafazasn yeni misyon
tanmlamas olarak benimseyen NATOnun ittifaklar dengesi ile
srdrmektedir.
Normandiya karmas ile Avrupa-ii dengelere Bat Avrupa
zerinden mdahale ederek kresel hakimiyet mcadelesinde
ne kan ABD, Souk Sava sonras dnemde de Dou Avrupaya
ynelik NATO operasyonlar ile bu hakimiyetini, Avrupa zerinde
ki etkinliini teyid etmek suretiyle, koruma abas iindedir. Bar-
Stratejik Derinlik
il NATO operasyonlar Polonya, Macaristan ve ek Cumhuriyeti
zerinden Dou Avrupaya yaylma eklinde tecelli ederken, aske
r ve fiil operasyonlar Souk Sava sonras dzenlemelere diren
meye devam eden ve bu direnci kapsaml bir etnik kyma dn
tren Srbistan'a ynelik olarak gerekletirilmitir.
II. Dnya Savandan bu yana sren gelimeler gstermitir ki,
ABD'nin kresel dzendeki merkez konumunun anahtar Avrasya
stratejisidir. Bu stratejinin temel unsuru da kta-ar mdahale
kapasitesi ve ittifaklar politikasdr. Souk Sava sresince ift ku
tuplu bir uluslararas sahnede cereyan eden bu hegemonik dzen
jeopolitii, Souk Sava sonras dzende de bir gler dengesi
iinde etkisini srdrmeye devam edecektir. ABD, Avrasya iinde
ki dier byk glerin konumlarn ve stratejik tercihlerini yeni
dengeler kurarak ynlendirmeye devam ettii srece kresel den
geleyici konumunu koruyacaktr. BM bylesi bir dengeleyici ve
belirleyici konumun meruiyet altyapsn salarken, NATO vuru
cu gcn ve asker garantrlk kurumunu oluturacaktr. NA-
TOnun Kosova Operasyonu bu adan sadece blgesel deil kre
sel olarak da zel bir anlam ifade etmektedir.
2. Souk Sava Sonras Dnem ve
NATOnun Yeni Misyon Aray
Souk Sava sonras dnemde Varova Paktnn dalmas, va
rolu gerekesini bu paktn Avrupadaki muhtemel yaylmasn
durdurma zerine oturtmu olan NATO iin de bir kimlik ve mis
yon tanmlamas problemini dourdu. Berlin Duvarnn yklmas
nn getirdii iyimser hava ve o gnlerde yaygnlaan Yeni Dnya
Dzeni sylemi NATO benzeri asker ittifak rgtlenmelerinin ro
lnn azalaca ynndeki iyimser projeksiyonlara yol amt. Bu
iyimser projeksiyonlarn sahipleri NATOnun misyonunun daralt
larak zamanla AB'nin kendi bamsz savunma yaplanmasn kur
duka devre dna kacak bir gei dnemi rgt nitelii kazan
masn ngryordu. Buna karlk daha realist bir yaklam sergi
leyenler NATO'nun misyonunu asker nitelik tamayan tehditlere
de cevap verecek ekilde geniletilmesinin kanlmaz olduu ka
naatini vurgulayarak bu rgtn Avrupa-eksenli caydrc niteli
inden kresel misyonlara sahip aktif bir g haline dnmesi
nin nminti armava ralcnmrlarH
Stratejik Derinlik
1991 Roma Zirvesinden kan yeni stratejik konsept bu farkl
grlerin glgesinde ekillendi ve NATOnun yeni misyonunu
drt ana noktaya indirgedi: (i) Avrupada demokratik kurumlarn
gelimesi ve anlamazlklarn barl yoldan zmlenmesine da
yanan istikrarl bir gvenlik ortamnn salanmas; (ii) yelerin
gvenlii asndan risk oluturmas muhtemel gelimeler konu
sunda gerekli koordinasyonu salayacak bir Atlantik-tesi forum
nitelii kazanmas; (iii) NATO yesi devletlere ynelik bir saldr
tehdidine kar ortak savunma ve caydrclk grevinin yerine ge
tirilmesi; (iv) Avrupa iindeki stratejik dengenin muhafazas.
Bu temel hedefler arasnda en nemlisi olan Avrupa iindeki
stratejik dengenin muhafazas meselesi ayn zamanda NATOnun
nemli aktrlerinin bu rgte bak tarzlarn da yanstmaktayd.
NATOyu yeni uluslararas konjonktrde de Ati antik-tesi etkinli
inin en temel aralarndan biri olarak gren ABD, rgt yeni bir
yaplanma ile uluslararas dzenin fiil garantr konumuna getir
mek isterken bata Almanya olmak zere ABnin kta lkeleri siya
s ykmllkler iermeyen ve AB'nin hareket alanm daraltma
yan bir yaplanma hedeflemekteydi. ngiltere ise bu iki farkl bak
asnn dengeleyicisi olarak ABD'nn yannda yer almaya devam
etti. Kta iinde artan Alman etkisi, ngiltere gibi lkeleri NA
TO'nun etki alannn genilemesi alternatifini ne karmalarna
yol at.
1991 Roma Zirvesindeki "Avrupa iindeki stratejik dengenin
muhafaza edilmesi hedefinin temel varsaym bylesi bir statik
dengenin varl idi. Halbuki o zirveden 1999 Washington Zirvesi
ne kadar geen sekiz yllk sre Avrupadaki stratejik dengenin di
namik bir hviyet kazandn gsterdi. Bosna ve Kosova bunalm
larnn ald seyir ve bu seyir iinde NATO yesi lkeler arasnda
kan gr farkllklar stratejik dengenin farkl yorumlanmakta
olduunu ortaya kard.
Avrupa-ii mekanizmalarn Bosna bunalmnda sergiledii za
af ve irade yetersizlii ve Bat Avrupa Birliinin gelimesinin ya
val Avrupadaki dinamik stratejik denge deimelerinin ancak
ve ancak NATO tarafndan geni apl bir savaa yol amadan
kontrol akma alnabilecei dorultusundaki grleri glendir
di. 1999 Washington Zirvesinde NATOnun misyon derinlii ka
zanmas konusunda ciddi bir muhalefetin grlmemesi, son sekiz
yl iinde yaananlarn bylesi bir stratejik tanmlamay yeterince
meru klm olmasndandr. Ya da olay denklemin dier tarafn
dan deerlendirirsek, belki de bunalmlara ynelik mdahalelerin
srekli gecikerek gerekletirilmi olmas bylesi bir meruiyet ze
mininin olumas arzusundandr. Son Kosova bunalmndaki za
manlama ve operasyon kapsam da bu konuda ilgin unsurlar ih
tiva etmektedir.
3. Kosova Operasyonu ve NATOnun Kresel Misyon
Tanmlamas
Kosova Operasyonunun zamanlamas, kapsam ve ynteminin
ortaya koyduu gerek, bu operasyonun Kosova ve blge dengele
rinin tesinde stratejik hesaplara dayandm ortaya koymaktadr.
Bu operasyonun NATO'nun genileme planlar erevesinde Po
lonya, Macaristan ve ek Cumhuriyeti'ni resmen bnyesine kata
ca ve NATOnun stratejik misyonunun yeniden tanmlanaca
zirve ncesinde gerekletirilmesi bir tesadf deildir. Souk Sa
va dengelerinin sarslmasndan sonra Orta ve Dou Avrupa'da or
taya kan jeopolitik boluk alann doldurmaya kararl olan NATO
ve ABD, Polonya'dan Adriyatike inen kuak zerinde yeni bir den
geleyici stratejik rol stlenmektedir. Bu stratejik kuak zerinde en
ciddi asker gce sahip olan ve bu gc denetimsiz bir saldrgan
lk iinde kullanma temayln Bosna'da gstermi olan Srbis
tann asker gc bu operasyonla belli bir dzeyin altma indiril
mek istenmektedir. Operasyonun zellikle hava savunma sistemi
ne ynelmesinin ana sebebi de budur. Kosova'da etnik kym ya
pan bu savunma sistemi deildir; ancak bu hava savunma sistemi,
ileriye ynelik olarak, NATOnun caydrclk ve etkinlik gcn
tehdit edebilecek yegne unsurdur.
Bu erevede NATO iin bugnk Kosova problemi kadar NA
TO yelii kesinleen Macaristan ile Srbistan arasnda kabilecek
olan Voyvodina problemi de nem kazanmaktadr. Macar nfu
sun younluklu olarak bulunduu Voyvodina konusunda kmas
muhtemel Srp-Macar atmas, Macaristann NATOya girme
sinden sonra artk blgesel bir problem olmaktan karak bir NA-
TO-Srn ratsmasna Hnnnprplrtir Rnn rinrHr n NATO nnp-
rasyonlarnda sadece Kosova'dak etnik kymn durdurulmas de
il, Srp askeri gcnn tmyle denetim altna alnabilecek d
zeye indirilmesi hedeflenmektedir.
Btn bu gelimeler gstermektedir ki NATO, yelerine yne
lik saldrlara ayarl bir savunma ittifak olmaktan karak ynlen
dirici, belirleyici ve denetleyici bir st stratejik rgt konumuna
gelmektedir. Baka bir deyile, IMF araclyla fnans hareketleri
ni, Dnya Bankas araclyla kredi aklarn, Dnya Ticaret r
gt ile ticar ilikileri ynlendiren ve belirleyen Amerikan hege
monik dzeni, NATO ile de stratejik dengelerin seyrini dorudan
ynlendirmeye ve denetlemeye alacaktr. Bu yeni konum Avru-
pa-ii dengeler kadar II. Dnya Savandan sonra olumu olan
BM sistemini de etkileyebilecek lekte bir gelimedir. BM'nin
meruiyetini ald ulusal egemenlik alan tanmlamalar le ulus
lararas norm ve hukuk alan tanmlamalar arasnda olan gri ve
mulak alan bundan sonraki kresel dzen araylarn byk l
de etkileyecektir.
i\. NATOnun Yeni Stratejik Misyonu ve Trkiye
NATOnun Trkiye'nin strateji tanmlamalar iinde tad
nem drt ana balk altnda ele alnabilir: (a) NATO'nun kresel
stratejik misyonu, (b) ABD-Trkiye ilikileri, (c) Avrupa-Trkiye
ilikileri, (d) genileme planlar erevesinde Dou Avrupa ve Bal
kanlar blgesinin NATO iindeki nemi, (e) Avrasya dengeleri er
evesinde Rusya ile ilikiler.
a. NATOnun Kresel Misyonu ve Trkiye
Uluslararas fiil g kullanm kapasitesi bakmndan Souk Sa
va sonras dnemin yegne rgtl gc olan NATOnun bu d
nemde stlenmeye yneldii dzen kurucu ve koruyucu rol, bu
rgtn zellikle Avrasyay dou-bat dorultusunda kuatan ve
kuzey-gney derinliinde kesen jeopolitik hatlar zerindeki stra
tejik derinliini glendirmeyi zorunlu klmaktadr. Souk Sava
dnemindeki ift kutuplu statik dengenin dalmas ile ortaya
kan jeop o litk boluk alanlarn denetim altna almakszn kalc bir
uluslararas dzen oluturabilmek mmkn deildir.
Trkiyenin yakn kara, deniz ve kta havzalar ile ilgili konu
munu incelediimiz blmlerde teferruatl bir ekilde inceledii
miz gibi, Afroavrasya anaktasmda sahip olduu merkezi jeopoli
tik konum Trkiyeyi kresel dengeler iinde zel bir konuma sa
hip klmaktadr. Gerek Avrasyay dou-bat istikametinde kuatan
Rimland hattna, gerekse kuzey-gney istikametinde keserek en
gin steplerle scak denizler arasnda kara balantlar kuran Bal
kanlar, Kafkaslar ve Orta Asya stratejik hadarma ndahil olabile
cek denizleraras ve ktalararas etkileim kuaklarnn zerinde
bulunan Trkiye bu konumuyla NATO'nun yeni kresel stratejik
misyon tanmlamas iin vazgeilmez bir neme sahiptir.
ift kutuplu yapnn dalmas ile Trkiyenin jeopolitik ne
mini, dolaysyla da NATO nezdindeki pazarlk gcn kaybettii
ni iddia eden grlerin aksine uluslararas ilikilerde tebarz et
meye balayan ok aktrl gler dengesi yaplanmas Trkiyenin
jeopolitik konumunu yeni unsurlarla daha da glendirmitir. So
uk Sava sonras dnemde ortaya kan scak atma riski yk
sek jeopolitik boluk alanlarna ynelik bir dzen aray Trki
yenin dolayl ya da dorudan ilgisi dnda deildir.
Trkiyenin NATO'nun yeni misyonu ile ilgili alanlarda sahip
olduu jeopolitik nem ve etki kapasitesinin kll bir d politika
etkinliine dnebilmesi Trkiyenin kendi yakn kara ve deniz
havzasndaki stratejik arlna baldr. nmzdeki dnemin
en nemli d politika problemlerinden birisi Trkiyenin blgesel
politikalar ve tercihleri ile NATOnun kresel misyon tanmlama
s ve uluslararas dzen aray arasndaki uyum meselesi olacak
tr. Bu uyumun her iki taraf asndan da hassasiyetleri gzeten bir
rasyonellik iinde gerekletirilememesi bir taraftan Trkiyenin
kendi havzasna yabanclamas, dier taraftan NATO ile gerilimli
ilikilere girilmesi riskini barndrmaktadr.
Trkiye'nin NATO adna blgesel operasyonlarda aktif rol al
mas kimi zaman Trkiyenin NATO ile ilikili olmayan blgesel
hesaplarn etkileyerek kendi havzas ile bir tr yabanclamaya
yol aabilecekken, blgesel hesaplan nceleyen bir politika Trki
yenin NATO nezdindeki stratejik gvenilirliinin tartlmasna ve
bu dorultuda yeni basklarn oluturulmasna sebep olabilir. Kr
fez Sava sresince ve sonrasnda ncirlik ssnn kullanm me
selesi bu diplomatik amaz srekli gndemde tutmutur. Diplo-
matik beceri biraz da bylesi amaz durumlarnda ortaya konan
zamanlama ve esneklik performans ile llr. Trkiyenin jeopo
litik konumuna sahip olan bir lkenin bu tr uyum problemleri ve
amazlarla kar karya kalmas kanlmazdr. Stratejik ncelikle
rin tesbiti, stratejik aralarn uyumu ve taktik planlamann esnek
lii jeopolitik avantajlarn stratejik amazlar engelleyecei gibi
stratejik manevra alanlarnn genilemesini de salayacaktr.
b. NATO ve Trkiye-ABD likileri
Trkiye-AB ilikilerinde yaanan bunalml "dnem ve srekli
trmanan gerilimler NATOyu Trkiyenin Bat Dnyas ile olan
ilikilerinin en nemli stratejik arac haline getirmitir. Trkiye-AB
ilikilerindeki problemlerin NATO yesi Avrupa lkelerini de
nemli lde etkilemesi, Trkiye-ABD ikili ilikisinin Trkiye-
NATO ilikilerinin ana eksenine oturmas sonucunu dourmutur.
Bu zorunluluk Trkiye-NATO-ABD ilikisinde son derece dra
matik bir deiimin yaanmasna yol amtr. Souk Sava dne
minde Trkiye-ABD ilikileri temelde Trkiye-NATO ilikilerinin
nemli bir paras olarak grlr ve NATO-d ikili ilikiler kendi
alanlar ile snrl kalrken, Souk Sava sonras dnemde Trkiye-
NATO ilikileri Trkiye-ABD ilikilerinin tabi bir uzants olarak
deerlendirilmeye balanmtr.
Souk Sava sonras dnemde ABDnin artan stratejik arl
da bu deiimde nemli bir etkide bulunmutur. Bu yeni konjonk
tr, Trkiye-NATO ilikilerinin Trkiye-ABD, Trkiye-AB ve ABD-
AB ilikilerinin kesiim alannda seyretmesi sonucunu dourmu
tur. Trkiye, Trkiye-AB ilikilerinde yaanan tkanmalarn alter
natifi olarak Trkiye-ABD ilikilerini ne karmaya ve NATO ile
olan iliidierini bu eksene dayandrmaya alrken, ABD zellikle
Balkanlar, Dou Avrupa ve Ortadou blgelerinde baz Avrupa l
keleri ile olan elikilerini Trkiye faktr ile amaya ve Trkiye-
ABD ilikilerini bir taraftan NATOnun kresel ve blgesel misyon
larnn bir arac, dier taraftan da NATOnun ortak alan dnda
kalan Amerikan stratejik karlarnn tamamlayc bir unsuru ola
rak grmeye ynelmitir.
Son yllarda Ortadou'daki dengeler iin sk sk dile getirilen
ABD-srail-Trkiye ekseni ve Avrupa lkelerinin bu eksen dnda
kalan lkelerle olan ilikilerini gelitirme abalan bu apraz denge
Stratejik Derinlik
234
ilikilerinin ilgin bir misalini oluturmaktadr. Souk Sava son
ras dnemde Trkiye-ABD ilikilerinin gndem maddeleri ara
snda yer almaya balayan Hazar petrol havzas ve Orta Asya ile
ilikiler iki lke arasndaki ikili ve ok ynl ilikilerin etkileim
alanna giren bir baka blgesel unsurdur.
Bu apraz denge ilikilerinin belki de en arpc misali NATO
mdahalesinden sonra Balkanlarda oluan konjonktrde kendini
gstermektedir. Tarih Germen ve Slav jeokltrel etki alann den
gelemek zere Bonak ve Arnavut unsurlarn gelecei ile ilgilenme
zorunluluu hisseden ve bunu NATOnun blge politikalarna
yanstan ABD ile blgeye dorudan mdahil olma imkan olma
yan Trkiyenin kar alanlar arasnda bir tr yaknlama do
maktadr. AB yesi lkelerin Balkanlara ynelik politikalarndaki
tutarszlklar blgedeki bunalmlarn trmannda ABD-Trkiye
ilikilerinin ne kmas sonucunu dourabilir.
Trkiye-AB ilikilerinin NATO erevesinde zel neme sahip
olduu bir baka alan ise ABnin ve NATOnun Dou Avrupa ve
Balkanlara ynelik genileme planlan ile ilgilidir. Trkiyenin
ABnin genileme planlarnn dnda tutulmaya devam edilmesi
nmzdeki dnemin Avrupa corafyasnn snrlar ile ilgili dei
ik projeksiyonlar gndeme getirmektedir. ABnin douya doru
genilemesini srdrmesi sonucunda AB'nin dou snrlarnn ku
zeyden gneye Rusya, Ukrayna ve Trkiye hattna kadar uzanma
s ihtimali Trkiye-ABD, Trkiye-Rusya ve Rusya-ABD ilikilerini
Avrasya dengelerinin nemli unsurlar haline dntrecektir. Bu
erevede ABnin dou snrlarnda NATO yesi olmakla birlikte
AB yesi olmayan tek lkenin Trkiye olacak olmas Trkiyeyi
ABD-Rusya-AB dengelerinin etkileim alanna sokacaktr. AB ve
NATO yelerinden oluan Bat Blokunun nmzdeki dnemdeki
en ciddi i elikilerinden birisi Trkiyenin bu zel konumu ola
caktr. Bu durum da NATO yesi olmakla birlikte AB yesi olma
yan Trkiye ve ABDyi ittifakla ilgili politikalarda benzer tavrlar al
maya sevkedebilir.
c. NATO ve Tilrkiye-Avrupa likileri
VVashington Zirvesi gerek NATO-Trkiye gerekse Trkiye-Avru
pa ilikileri asndan da son derece nemli bir kavak olutur
mutur. Daha nce de bir ok kez vurgulamaya altmz gibi,
Trkive-NATn
Trkiye'nin Stratejik Balantlar ve D Pol itika Aralar j
f
yeniden yaplanmasnda alaca rol ve bu roln getirecei sorum
luluklar ile ilgilidir; nk birok NATO yesi lke, Trkiyeyi hl
bir stratejik ortak olarak deil, ucuz insan gc icab ettiinde kul
lanlabilecek bir destek stratejik kaynak gibi grmekte ve Trki
yeyi Avrupa iinde mdahil bir konumda tutmaktansa Ortadou
operasyonlarnda aktif hale gelecek belirsiz bir statde bekletme
yi uygun grmektedir.
Washington Zirvesinde Trkiyenin yerinde abalaryla engel
lenen Avrupa merkezli son teebbs baz mttefik lkelerdeki bu
bak asnn tipik bir gstergesiydi. Bu teebbs, Avrupa Savun
ma ve Gvenlik Kimlii srecinde Avrupa-ii ihtilaflarda Trkiye'yi
karar sreci dnda brakrken uygulamada devreye girecek NATO
mekanizmalar ile Trkiyenin bakalarnn ald stratejik kararla
rn sorumluluklarna ortak edilmesini ngryordu. Bylesi bir
stat Trkiyeyi kararlarda etkili olmayan ancak kararlarn getirdi
i btn riskleri stlenen bir konuma itmekteydi. Bu ynyle de
tek tarafl bir Gmrk Birlii versiyonu itibas vermekteydi.
Trkiyenin son derece hakl kar teebbs bu hamleyi im
dilik durdurmutur. Ancak, mttefik lkeler Trkiye'ye ynelik
ikinci snf ortak stats mantm yrtmeye devam ederlerse
benzer problemlerle gelecekte de karlalabilir. Bunun engellen
mesi ve Trkiyenin Avrupa iinde de mdahil lke olabilmesi Tr
kiyenin balbama bir Dou Avrupa ve Balkanlar stratejisi geli
tirmesine ve bu stratejiye uyumlu bir NATO politikas oluturma
sna baldr. Bu adan, Trkiye NATO'nun yeniden yaplanma
snda, kendisine, Dou Avrupa iinde zel bir konum kazandra
cak ncelikler almaya almaldr.
d. NATO'nun Genileme Planlan ve Trkiye
NATO'nun yeniden yaplanmasndaki en hassas husus ise Orta
ve Dou Avrupaya ynelik genileme planlardr. Trkiye bu ge
nileme planlarnn gelecei konusunda ciddi bir hazrlk yapmak
ve bu planlarnn uygulanmasnda merkez bir konumda bulun
mak zorundadr. Bu konuda Trkiye'nin ilkeli, kararl ve tutarl bir
politika gelitirmesi gvenilirlik asndan byk bir nem ta
maktadr. Trkiyenin getiimiz yllarda AB ile olan ilikilerindeki
tkanmay NATO genileme planlarna yanstmas istenilen sonu
cu vermemi ve bir gven bunalmnn domasna yol amtr.
nce NATO'nun genilemesi ile Trkiye'nin AB yelii arasn
da paralellik kurulacann ve AB yeliinin gereklememesi ha
linde NATO'nun genileme planlarnn bloke edileceinin deklare
edilmesinden yaklak bir sene sonra NATOnun ABDnin taleple
rinin de tesinde genilemesi iin AB yesi lkelerle birlikte hare
kete geilmesi bu adan ciddi bir eliki oluturmutur. D poli
tikada srdrlen blf tavr o derece sakncaldr ki, gerei yapl
mayan imal tehditler zamanla o tehditi ynelten lkelerin aleyhi
ne ilemeye balar. Bylesi blfler zamanla bir g gsterisinden
kar ve tam bir zaaf grnts halini alr. Ondan sonra da bir gn
gerekten gl olunan konuda bir kar tavr gelitirilse bile, ge
rekli etkinlii salamak mmkn olamaz.
Bu tutarsz ve deiken tavr dnda NATO'nun genileme
planlan ile ilgili genel bir strateji gelitirilmemi olmas da ilerde
ciddi zaaflar dourabilecek bir husustur. Trkiye'nin Balkanlar ve
Dou Avrupa politikas ile NATO iindeki konumu arasnda do
rudan bir iliki kurmakszn ksa dnemli konjonktrel admlar
atlmas doru deildir.
Genel olarak bakldnda NATO'nun Dou Avrupaya yaylma
s Trkiyenin ittifak iindeki arl konusunda, biri msbet die
ri menfi, iki ayr ynde etkide bulunabilir. Birinci etki Trkiye'nin
Orta ve Dou Avrupa lkeleri ile daha youn bir temasa girmesidir
ki, bu durum ilerde Trkiye asndan kullanlmaya msait bir d
politika atmosferi dourabilir. Daha nce Gney Kanatta yalnzlk
hisseden ve btn hesaplarn Yunanistan ittifak iinde dengele
meye ynelten Trkiye, bu lkelerin katlm ile renk deitirecek
olan ittifak iinde ortak tavr gelitirebilecei daha fazla lke bula
bilir. ikinci ve menfi etki ise, ittifak iindeki coraf yaknl olan
lkelerin saysnn art Trkiye'nin jeopolitik deerini pazarlama
gcnn azalmasna yol aar.
Bu iki etkinin optimum bir ekilde dengelenmesi Trkiyenin
balbama bir Dou Avrupa ve Balkanlar stratejisi gelitirmesine
ve bu stratejiye uyumlu bir NATO politikas oluturmasna bal
dr. Bu adan, Trkiye, srdremeyecei blfler yapmaktansa,
NATO'nun yeniden yaplanmasnda, kendisine, Dou Avrupa i in
de zel bir konum kazandracak ncelikler almaya almaldr.
Bu erevede ittifakn Macaristan, Polonya ve ek Cumhuri
yeti gibi devletlerin Orta ve Dou Avrupaya genilemesi iin da
ha esnek bir tavr gelitirilirken, Balkanlara doru yaylmas konu
sunda ok daha dikkatli ve teenni ieren bir politika gelitirme zo
runluluu vardr. NATO iindeki Balkan lkelerinin saysnn art-
nlmas Trkiyenin Dou Avrupa zerindeki hesaplarda sahip
olaca diplomatik arlm azaltr ve Trkiye'nin yine risk stle
nen bir Gney Kanat lkesi olarak Ortadouda kullanlmas so
nucunu dourabilir.
Bunun iin, NATOnun genileme planlarnda Romanya ve
Slovenya ile birlikte Bulgaristann da ittifaka girmesi iin ok is
tekli bir tavr sergilenmesini anlamak biraz g grnyor. Trki
yenin Balkanlarda bir Srp-Yunan Bloku olumas karsnda Ro
manya ve Bulgaristan'la iyi ilikiler gelitirmesi zaruridir. Ancak
bu lkelerin hepsinin birden NATO iinde yer almas Trkiye'nin
Balkanlarda NATO yesi olmak dolaysyla sahip olduu nemli
baz avantajlarn kaybolmasna yol aabilir. Ayrca deien denge
ler bu lkelerin NATO iinde de bir blok eklinde Trkiye kart
bir tavra ynelmesine de yol aabir. Bulgaristanla seksenli yllar
da yaanan gerginlikte Trkiyenin NATO ittifak iinde olmann
getirdii baz avantajlar kullanm olduu unutulmamaldr. Ayr
ca Bulgaristan ile Rusya arasndaki tarihi yaknln NATO iinde
ki hesaplarda dourabilecei sakncalar da unutulmamaldr.
NATOnun girdii bu genileme sreci, Trkiyeyi, kendi politi
kasn yeniden tanmlama zorunluluu ile kar karya brakmak
tadr. Genel bir stratejik yenilenme gerekletirilmeksizin NA
TOnun genilemesi iin ok esnek bir tavr takmlmas ilerde ok
nemli sakncalar dourabilir. Yunanistann NATO'nun asker ka
nadna kabulnde yaplan hesap ve pazarlk hatasnn yol at
zaaflar ve problemler unutulmamaldr.
Trkiye NATO ve Avrupa iinde etkinlik kazanmak istiyorsa,
NATO ile ilgili misyonunu ve katksn yeni yaplanma iinde Or
tadou'ya deil, Dou Avrupaya ynelik olarak yapmaldr. Trki
yenin, NATO bnyesinde, bir Ortadou lkesi olarak deil de, bir
Dou Avrupa ve Balkan lkesi olarak rol almas, Trkiyenin hem
Balkanlara mdahil olmasn salayacak, hem de AB yesi olma
maktan doabilecek zaaflar ksmen de olsa giderecektir. Aksi tak
dirde Ortadou'da stlenilmesi muhtemel misyonlar blgesel
riskleri artraca gibi Trkiye'nin i dengelerini de olumsuz yn
de etkileyecektir.
Stratejik Derinlik
Souk Sava dneminde NATOnun en ok risk ve maliyet st
lenmi lkesi olan Trkiye'nin imdi ittifaka yeni katlan lkelerle
ayn dzeyde, hatta daha da alt dzeyde, bir konuma raz olma
mas gerekir. Fransa nasl ittifakn asker kanadna giriini NA~
TOnun Akdeniz'deki komutasnn bir Avrupalya verilmesine ba
lyor ve genileme stratejisini de bu politika ile ikilendiriyorsa,
Trkiye de NATO'nun Dou Avrupa'daki komuta oluumunda bel
li ncelikler kazanmaya arlk vermelidir. Bunun iin de ittifaka
yeni katlacak lkelerle ikili temaslar artrlmal ve bu lkelerin de
desteini alacak bir yol izlenmelidir.
e. NATO ve Trkiye-Rusya likileri
Trkiye'yi II. Dnya Sava sonrasnda NATO'ya girerek kaderi
ni Atlantik ekseni ile btnletirmeye sevkeden temel saik Rus
ya'nn Boazlar ve Kars-Ardahan zerinde oluturduu tehdit ve
bu tehdidin Rus yetkililerce ak bir deklarasyon halinde ifade
edilmesiydi. Bugn de Trkiye-Rusya ilikileri NATO-Trkiye ili
kilerinin nemli bir boyutudur.
Souk Savan galip bloku olan NATO ile Souk Sava sonunda
hem kendi ittifak rgt olan Varova Pakt'm, hem de iinde mer
kez bir konuma sahip olduu SSCB'yi kaybeden Rusya arasndaki
ilikiler Souk Sava sonras dnemin en ilgin uluslararas iliki
ler meselelerinden birisidir. Rusya'nn bir taraftan NATO yesi
Bat lkelerinin ekonomik yardmna ihtiya hissetmesi, dier ta
raftan da hl dorudan mdahil olmaya alt baz bunalm
alanlarnda sper g refleksi gstermesi bu ilikinin kalc ve ras
yonel bir hviyete brnmesini engellemektedir. Rus birliklerin
Kosova Operasyonu sonrasnda bir oldu bitti ile Pritine havaala
nn igal ederek neredeyse NATOnun kar kutbu gibi davranma
s bu elikili durumun son arpc misalini oluturmutur.
Bu elikili durumun arkaplanmda NATO'nun genileme ve et
ki alan kurma hattnn Rusyann Souk Sava sresince hayat
alan tanmlamas iinde grd jeopolitik kuaklarn rtmesi
vardr. Rusyann bir taraftan ABD-eksenli olarak NATO'nun, dier
taraftan Almanya-eksenli olarak AB'nin genilemesinin karsnda
steplerin ilerine doru itildiini hissetmesi bu lkenin sper g
dnemini grm lider kadrosu iin hazmedilebilir bir durum de
ildir. En ifrat temsilcisini firinowski'nin sahsivetinde bulan bu
refleksif d politika tavn NATO ile Rusya arasnda zaman zaman
trmanan gerilimin temel sailderi arasndadr.
II. Dnya Sava sonrasnda Trkiye asndan son derece kat
dengeler iinde ortaya kan NATO-SSCB denklemi bugn daha
esnek ve maniple edilebilir bir nitelikte srmektedir. NATOnun
doldurmaya alt jeopolitik boluk alanlarnn ayn zamanda
tarih Osman!/ Trk-Rus/ Sovyet/ Rus rekabet hatlar olmas sebe
biyle NATO-Rusya ilikilerinde doabilecek bunalmlarn Trk-
Rus ilikilerine yansma riski hl yksektir. Trkiye bu tarih reka
bette belki de Prut Savandan bu yana en avantajl konjonktrler
den birini yakalam durumdadr. Krm Savanda daha ksa sre
li olarak elde edilen avantajl konuma benzer bir durum daha ka
lc unsurlar ihtiva edecek ekilde bugn mevcuttur. Bu avantajl
konjonktr "Adriyatik'ten in Seddine gibi hiss sylemlerle
Rusyay tedirgin edici bir ekilde gndeme getirmek de, daha
sonra bunun iin zr dileyerek eldeki kozlar mzakere masas
dna itmek de diplomatik rasyonaiitenin kabul edebilecei bir
durum deildir. Trkiye NATO yeliinden kaynaklanan ve Rus
ya'nn boaltt jeopolitik boluk alanlarna ynelme imkan tan
yan konjonktr dengeli ve rasyonel bir tarzda deerlendirmek
zorundadr.
Trk-Rus ilikilerindeki bu tarih rekabet boyutu dnda her iki
lkeyi yaknlatran ve ilerde daha da yakn ilikilere zorlamas
muhtemel olan faktr douya doru genilemeye devam eden
ABnin her iki lkeyi de dlama temayl iine girmesidir. Bu d
lanmlk ilikisi Trk-Rus ilikilerine yeni boyutlar getirebilir. Av
rasya dengelerini nemli lde etkileyebilecek olan bylesi bir
yaknlama ve her iki lkenin NATO ve ABD ilikilerinin ekim ala
nn da devreye sokabilecek olmas kresel dengelerin ikili ilikile
ri belirleme gcn ortaya koymaktadr.
II. Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGT)
Souk Sava dneminden Souk Sava sonras dneme kendi
ni dntrerek giren, Trkiye'nin kuruluundan beri ye olduu
dier nemli bir uluslararas rgt de Avrupa Gvenlik ve birlii
^Tekilat (AGT)'dr. A GT in sreklilii (25 yl) ve kapsamll (54
ye, 8 gzlemci ye) bu rgtn uluslararas ilikilerin realist ve
idealist boyutlarna cevap verebildiini gstermektedir. Reel g
yaplanmasna hitap etmeyen ve bu yaplanmalara gre kendini
yenileyemeyen bir rgtn sreklilik kazanabilmesi mmkn de
ildir. te yandan, gerek ye yaps gerekse misyonu asndan
kapsamllk artn yerine getiremeyen bir yapnn da idealist kri
terlere dayal bir ereveye oturtulabilmesi ok gtr.
Bu iki art ayn zamanda uluslararas rgtlerin iki yar dzle
mini ortaya koymaktadr. Souk Sava sresince bir konferans ola
rak alan ve AGK olarak anlan, Souk Sava sonras dnemde
ise bir rgt yapsna kavuarak AGT eklini alan rgt, kurulu
undan bu yana bu iki art ve dzlemin gereini yerine getirme a
bas iinde olmutur. AGKin kurulu safhasndaki realist boyutu
o dnemin Souk Sava artlarnn izlerini tamaktadr. Yetmili
yllarn banda ilk defa SSCB tarafndan gndeme getirilen, ancak
zellikle ABD ve NATO tarafndan reddedilen Avrupa-lekli bir
gvenlik ve ibirlii konferansnn toplanmas fikrinin hayata gei
rilmesi SSCB ile Avrupa lkelerinin o dnemdeki stratejik konum
larnn uzlamasnn bir rn olmutur.
SSCB'nin byle bir teklifi gndeme getirmesinin o dnemle il
gili temel gerekesi vard. Birincisi; kresel lekli btn taraf
lar biraraya getiren Avupa-lekli bir konferansn toplanmas, II.
Dnya Savandan sonra dier Avrupal glerce meru grlme
yen Avrupa'daki blnmeye ve Dou Avrupadaki Sovyet egemen
liine meruiyet kazandracakt. kincisi; Avrupa-ii ok tarafl bir
diplomasi kulvarnn olumas byk gler arasnda dlanm
bir durumda olan SSCBye manevra alan salayacak ve ABDnin
dier Avrupal gler zerindeki tek tarafl etkinliini dengeleyen
bir sonu douracakt. ncs ise, zellikle 1968 ekoslovakya
olay ile saldrgan ve igalci bir grnt sergileyen SSCB, uluslara
ras diyaloga ve bara ak bir lke imaj oluturabilecekti.
Bu realist gerekelerin benzerleri Avrupa lkeleri iin de geer-
liydi. 11. Dnya Savandan byk bir tahribatla kan Avrupa lke
leri, sava sonrasnda Avrupa dnda, biri Atlantikte, dieri Avras
ya steplerinde oluan iki sper gcn srdrd Souk Savatan
da yorgun dmt. Kendi merkez alanlar gvenlik altnda bulu
nan sper glerin mcadelelerinin Avrupa zerinde younla-
mac hata Franfl vp Almanva olmak zere Avrupal glerin ma-
f
nevra alann daraltan sonular douruyordu. Altml yllarn so
nunda De Gaulle liderliindeki Fransa ile ABD arasnda zellikle
mali alanda younlaan tartmalar, Almanya tarafndan Brandt
dneminde balayan Ostpolitik almlar hep bu konjonktrn
rnleridir. Avrupal glerin ABD'nin edilgen partnerleri gibi g
rlmekten duyduklar rahatszlk da bu konferansn psikolo
jik/ diplomatik arkaplamn oluturan realist unsurlar arasndayd.
ABD ve NATOnun bylesi bir oluuma ilk anda kar kmas
da realist bir tepld olarak deerlendirilmedir. Avrupal gler ile
SSCB arasnda oluacak platform Avrasya kta snn ok uzanda,
bu kta zerindeki diplomatik/ stratejik rekabete etkide bulunmak
zorunda olan ABD iin sakncal bir durum oluturmaktayd. Ayr
ca bylesi Avrupa-lekli bir yaplanma, Kuzey Atlantik gvenlik
sisteminin merkezinde olan ve Kuzey Amerika ile Avrupay strate
jik bir kuakta btnletiren NATOnun misyonunu daraltan un
surlar ortaya karabilirdi. NATO ile AGK/ AGT arasndaki bu e
liki Souk Sava sonras dnemde de etkisini srdrmtr.
AGK sreci o dnemdeki Trk d politikasnn temel yneli
leri ile de uyumlu bir gelime olmutur. J ohnson Mektubunun ge
tirdii oktan sonra tek-eksenli d politikay terkederek ok bo
yutlu araylara ynelen ve bu araylar erevesinde SSCB ile ili
kilerini gelitirmeye balayan Trkiye iin de bu sre uygun bir
d politika konjonktr oluturuyordu.
ABDnin direncinin de krlmasyla 1975 Helsinki Zirvesi ile ha
yata geen AGK'in idealist boyutu ise bloklararas diyalog ve si
lahszlanma etrafnda dokunmutur. Ayn dnemde gerekletiri
len SALT grmeleri ile Helsinki Zirvesi Souk Savan terr den
gesinin yumuatlmasnda nemli roller stlenmitir. NATO ve
Varova Pakt yesi lkeler dnda Avrupann tarafsz lkelerini
de kapsayan 34 katlmc lke ile dnemin en kapsaml uluslarara
s platformlarndan birini oluturan bu konferansn sonunda im
zalanan Helsinki Nihai Senedi daha sonraki birok uluslararas
hukuk kriterlerine ve uygulamalarna kaynaklk etmitir.
Bu idealist ereve ile realist g yaplanmasnn kesitii alan
da doan AGK gerek sreklilik gerekse kapsamllk asndan So
uk Sava dnemini aan etkide bulunan rgtlerin banda gel
mektedir. AGKin bu zellii, rgtn Souk Sava bitiren sre-
te de ne kmasn salamtr. Gorbaov, Prestroika ve Glasnost

uygulamalarn Ortak Avrupa Evi kavram ile btnletirerek sun
mutur. Dou ve Bat Almanya'nn birletirilmesi, Almanya-Rusya
ilikilerinin yeni bir boyut kazanmas, Dou Bloku lkelerinin Av
rupa sistemine entegre edilme sreleri de AGK iie balayan Av-
rupa-merkezli ve Avrupa-lekli diplomasi oluumunun bir uzan
ts olarak grlebilir. Souk Sava dneminin bitii e yaanan
gei srecinde ABnin de hem derinleme hem de genileme s
relerini birarada yaamaya balamas AGKin AB nezdindeki
nemini daha da artrmtr.
ift kutuplu yaplanmann mant iinde balarda AGKe te
enni ile yaklaan ABD de btn Avrasyay kuatan bu rgt So
uk Savan bitii ile yaanan gei srecinde ilevsel nemi artan
bir stratejik ara olarak grmeye balamtr. ABDnin uluslararas
gvenliin patronajln stlenen tek sper g nitelii kazanma
s bu lkeyi Avrasya'nn bunalm alanlarndaki operasyonlar iin
uygun diplomatik/ stratejik aralar bulmaya ve gelitirmeye y
neltmitir. Hukuk yaptrm gc olmamakla birlikte siyas arl
olan AGK ile stratejik anlamda operasyonel gc olan NATO ara
sndaki uyum meselesi bu dnemde ABD'nin Avrasya lekli poli
tikalar asndan nemli bir d politika meselesi olma niteliini
srdrmtr.
1994 Budapete Zirvesi ile birlikte bir forum ve konferans olma
niteliinden karak srekli sekreteryaya sahip bir uluslararas r
gt olma nitelii kazanan, dolaysyla AGKten AGTe dnen,
Dou Bloku'nun dalmasndan sonra ortaya kan yeni devletler
le birlikte Kanada'mn bat ucundaki Vancouverdan Rusyann do
u ucundaki Vladvostok'a kadar uzanan 55 yeye ulaan bu yap
uluslararas ilikilerin nemli kurumlarmdan birisi halini almtr.
AGT, toplantlara gzlemci ibirlii partneri stats ile katlan J a
ponya ve Gney Kore ile Pasifik'e; Cezayir, Tunus, Fas, Msr, sra
il ve rdn ile de Akdeniz ve Kuzey Afrikaya kadar uzanmaktadr.
AGTin bu nemi, kresel, Avrasya-lekli ve blgesel nitelikli
ayr dzlemde ele alnabilir. Bu dzlemin de idealist ve rea
list unsurlar tayan nitelikleri vardr. Kresel dzlemde ele alnd
nda, rgt srarla temel misyon olarak vurgulayageldii insan
Stratejik Derinlik
idealist hedeflerle, Souk Sava sonras pragmatik bir sylem ile
gndeme getirilen ancak bir trl tutarl bir felsef ve stratejik er
eveye oturtulamayan Yeni Dnya Dzeni araynn nemli bir
platformu hviyetindedir. Ulusal Aznlklar Yksek Komiserlii
ve Demokratik Kurumlar ve nsan Haklan Ofisi" gibi aralarla ve
zellikle bunalml lkelerde yaplan seimlerde stlendii gz
lemci stats ile ye lkelerin insan haklan ve zgrlkler konu
sundaki tutumlarm denetlemekte ve bu konudaki ihlalleri engel
lemeye dnk abalarda bulunmaktadr.
rgtn kresel dzlemde tanmlad misyonun iinde realist
unsurlar da ihtiva eden bir baka boyutu ise dorudan rgtn ya
ps ile ilgilidir. AGT'in Vancouvefdan Vladivostok'a kadar uza
nan kuzey lkelerinden olumas rgte kresel ekonomi-politik
yaplanmada sz konusu olan Kuzey-Gney ayrmnn kuzey ka
nadnn forumu nitelii vermektedir. Bu da rgte, zellikle kre
sel ekonomik dengesizliklerin giderilmesinde zel bir konum ka
zandrmaktadr. G-8 lkelerinin yedisini ye olarak, sekizincisini
(Japonya) de gzlemci olarak bnyesinde barndrmas rgtn
kresel ekonomi-politik sorumluluk alann ortaya koymaktadr.
te yandan, BM Gvenlik Konseyi daim yelerinden de in dn
daki drdnn bu rgt bnyesinde bulunmas, rgtn kresel
siyas sorumluluk alann gstermesi yannda son derece nemli
bir platform olma niteliini de ortaya koymaktadr.
kinci dzlem rgtn yayld coraf alann btn ile ilgili
dir. rgt Kuzey Amerika ve Avrasya'nn kuzey hattn tmyle ku
atmaktadr. Bu ynyle de Avrasya, Avro-ati antik (Kuzey Atlan
tik), Asyamerika balantlarnn kesiim hattn oluturmaktadr.
Bu coraf alann kresel ve blgesel g dengelerinin nemli l
de belirlendii, bu dengelerde sz konusu olan kaymalarn tren
dinin ortaya kt ve muhtemel bunalm odaklarnn tebarz et
tii bir alan olmas, silahszlanma, atmalarn nlenmesi ve bu
nalm zc mekanizmalarn oluturulmas gibi hedefleri rgt
faaliyet alannn merkezine yerletirmektedir. zellikle Souk Sa
va sonras dnemde ortaya kan bunalm alanlarnn ounun
rgtn yayld coraf alan iinde ve kenarnda yer almas bu
misyona daha da nemli bir nitelik katmtr. atmalarn nlen
mesi ve kriz ynetimi erevesinde Karaba, Bosna, Kosova, Hr
244
vatistan, Tacikistan ve eenistan gibi blgelerde stlenilen so
rumluluklar AGT'i Souk Sava sonras dnemin merkez nemi
haiz uluslararas rgtlerinden birisi haline getirmitir.
nc dzlem ise rgtn dou gerekesi olan Avrupa g
venlii ile ilgilidir. lke baznda 1975 Helsinki Zirvesinden beri s
ren, Souk Sava sonras dnemin en ciddi silahszlanma faaliyeti
olan AKKA (Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Anlamas.) ile ivme
kazanan ve en mahhas eklini 1996 Lizbon Zirvesinde kabul
edilen Avrupa Gvenlik Modeli Bildirgesinde bulan bu dzlemde
ki sorumluluklar ve faaliyetler sadece kta-i bar ve dengeler iin
deil, dnya bar iin de byk bir nem tamaktadr. Bu asrda
yaanan iki dnya savann da Avrupa-ii elikilerden kaynak
land dnlrse Avrupa-ii barn dnya bar iin bir n-
art nitelii tad sylenebilir. Son iki dzlem rgtn NATO ile
olan ilikilerinde de gri bir sorumluluk alannn ortaya kmasna
yol amtr.
A G Tin bu dzlemdeki sorumluluk ve faaliyet alanlar da
Trkiye iin zel nem tayan unsurlar ihtiva etmektedir, AGT'in
insan haklan, demokratikleme ve temel zgrlkler gibi kresel
sorumluluk alanlar bu konuda skntl bir gei sreci yaayan
Trkiyenin i siyas parametreleri ile uluslararas balantlar ara
snda karlkl bir etkileim alan oluturmaktadr. Trkiye'nin bu
konularda kendine gvenen ve kendi i dinamiklerinden kaynak
lanan istikrarl admlar atmas durumunda AGT bnyesindeki ro
l pekierek artacaktr. Bylesi bir durumda Trkiyenin zellikle
Balkanlar ve Kafkaslardaki ihlaller konusunda kendi stratejik ter
cihleri ile uyumlu admlar atmas da kolaylaacaktr. Aksi takdirde
Trkiyenin kendi i siyas elikilerini, kutuplatrc bir gerilime
ve insan haklar ve zgrlk alanlarn daraltc bir srece dn
trmesi durumunda ise, bu konulan temel yelik ilkeleri kabul
eden AGT benzeri rgtlerdeki etkisi azalaca gibi, bu rgtler
den gelebilecek tepkilere de muhatap olabilecektir.
Yine kresel misyonun bir unsuru olarak, Kuzey-Gney kutup
lamasnda bir balant lkesi olan Trkiye bu ekonomi-politik
gerilimle ilgili nemli roller stlenebilir. Bu konuda Trkiye'ye n
celik kazandracak bir dier husus da, Trkiyenin G-8 lkeleri d
nda kalan G-?o ni-oior; j -
Stratejik Derinlik
masdr. Bu durum Trkiyeye zellikle G-20'nin Gney lkeleri
nin AGT nezdindeki temsilcilii konumunu kazandrabilir. u ana
kadar srdregeldii Kuzey ve Bat lkesi grnmndeld srarn
brakarak gneye dnk projelere de arlk vermesi ve Kuzey-G
ney gerilimini azaltc rollere soyunmas, Trkiyenin kresel ne
mini ve etkinliini artracaktr.
Avrasya-lekli ikinci dzlem ise Trkiyenin stratejik karlar
asndan merkez bir nem tamaktadr. Bu dzlemde AGT fa
aliyetlerinden en fazla etkilenebilecek ve bu faaliyetleri en fazla et
kileyebilecek lkelerin banda gelmektedir. Trkiyenin yakn ka
ra, yakn deniz ve yakn kta havzalar iindeki konumu bylesi bir
etkinliin jeopolitik temelini, Balkanlardan Orta Asyaya kadar
uzanan tarih balar da jeokltrel zeminini oluturmaktadr.
AGTin Souk Sava sonras dnemde bu erevede mdahil ol
duu Bosna, Arnavutluk, Kosova, Karaba, Tacikistan ve eenis-
tan gibi bunalm blgelerinin Trkiyenin dorudan ilgi alanna gi
ren blgeler olmas, bu rgtn Trkiyenin uluslararas konumu
ve d politika yapm asndan ne derece byk bir nem tad
n mahhas bir ekilde ortaya koymaktadr. Trkiye bu konular
da rgt iindeki atmosferi srekli bir ekilde takip etmek ve ge
rekli grlen btn giriimlerde aktif rol oynayacak bir pozisyon
belirlemek durumundadr. Aksi takdirde ortaya kan defacto du
rumlardan olumsuz bir ekilde etkilen ilmesi kanlmaz olacaktr.
Benzer bir durum AGT'i Avrupa bnyesinde stlendii mis
yonla da lgilidir. AKKA'nn birinci derecede ilgilendirdii lkele
rin banda gelen Trkiye, Avrupa-ii her yeni dzenlemenin mut
laka iinde olmak ve bu dzenlemelerin muhtemel sonularn
gznne alan politikalar gelitirmek zorundadr. Trkiye'nin NA
TO iindeki konvansiyone! g arl, AGT'in gerek Avrasya ge
rekse Avrupa lekli faaliyetlerinde lkemizi nemli aktrlerden
birisi haline getirmektedir.
zetle Trkiyenin AGT iindeki etkinlii, Avrupa ile olan ili
kileri, Avrasya g dengeleri iindeki konumu, NATO bnyesinde
ki sorumluluklar, kresel ekonomi-politik ve diplomatik arl
asndan byk bir nem tamaktadr. stanbuldaki son AGT
Zirvesi btn bu alardan nemli bir gsterge nlrmiKitnr
MI. K: Afroavrasyamn Jeopolitik ve
Jeokltrel Etkileim Hatt
slam Konferans rgtnn bir stratejik ara olarak deerlen
dirilmesi iin ncelikle bu rgtn kapsad stratejik alann tari
h ve coraf derinliini tesbit etmek gerekmektedir. slam Konfe
rans rgt'nn ilgi alan isminden de aka anlald gibi
Mslman toplumlar bnyesinde barndran slam Dnyasdr.
K'nn stratejik deerini ortaya koyabilmek iin slam Dnyas
tabirinin snrlarn, zelliklerini ve deiim srecini anlamlandr
ma zarureti vardr.
. 20. Yzylda slam Dnyas;
Kavramsal ve Siyasal Deiim
Statik bir jeokltrel tanmlama gibi kullanlan slam Dnyas
kavram* aslnda son derece dinamik bir anlam deiimi srecini
yaamtr.2 slam Dnyas bu asrn banda byk glerin stra
tejik paylam planlarnn odanda bulunan Osmani Devleti ile
bu glerin paylamn tamamlad smrge topraklarndan
olumaktayd. Balkan Savalar ve I. Dnya Sava ile Osmani
Devleti'nin Dou Trakya dndaki btn Avrupa topraklarndan
ekilmesiyle birlikte slam Dnyas kavram Avrupa boyutunu
kaybederek tamamyla br Afro-Asya olgusu olarak grlmeye
balanmtr. Bolevik Devnminin Karadenizin kuzeyi, Kafkaslar
ve Orta Asyada yrtt acmasz kimliksizi etirme ve asimilas
yon politikas ile bu olgu birleince Altnordu ve Osmani Devle-
ti nce srdrlen slam medeniyetinin Avrasya cephesi tam anla
myla km oldu.
Smrgeci devletler iki dnya sava arasnda slam Dnyas'n
Afro-Asya nitelikli bir smrge corafyas olarak idrak etmilerdir.
Bu dnemde Trkiye, ran ve Afganistan dndaki btn Msl
man toplumlarn u ya da bu smrge idaresi altnda yayor ol
mas coraf olarak Afro-Asya olgusu olarak grlen slam Dnya-
a a
2 Bu deiimin tahlili iin bkz. Ahmet Davutolu, "Revvriting Contemporary Mslim
Politics: A Retrospective Periodization for 20^ Centuy", Border Crossings:
Tavards a Comparative Political Theory, (ed.) Fred Dalimayr, N.Y.: Lcxingtcm,
snn ekonomik gerilik, siyas bamllk ve kltrel bunalm ile
zdelemesini beraberinde getirmitir. Toynbeenin slam mede
niyetini Bat medeniyeti karsnda can ekien medeniyetler ka
tegorisine koyduu dnem bu dnemdir.3
kinci Dnya Savam takip eden dnemde yaanan smrge
devrimler! slam Dnyas kavramnn muhtevasn da nemli l
de deiime uratmtr. Hint altktasmdaki dier topluluklar
dan slam kimlii ile ayrlan Pakistan devletinin kurulmas sadece
bu dnem iin deil, slam tarihi iin de nemli bir dnm nok
tas olmutur. slam kimliini esas alan bir ulus-devletin ortaya
k modern slam siyasas iin yeni bir olgu olma tesinde, slam
kimliinin smrge-kart bir nitelikle tekrar uyana geiinin
iareti olmutur. Ardarda kurulan bamsz ulus-devletlerle birlik
te slam Dnyas kavram Asya ve Afrikada younlaan smrge
topraklarn tanmlamak iin kullanlan bir kavram olma niteliini
kaybederek Mslman topluluklar barndran ulu s-devletlerin s
nrlarnn kapsad alanlardan oluan coraf ve siyas bir kavram
olarak kullanlmaya balamtr.
Anti-smrgeci mcadele ile kurulan ulus-devletlerin oluum
sreci slam Dnyasndaki slamclk, milliyetilik ve sosyalizm
akmlarnn deiik sentezler erevesinde batl glerle gerilim
yaad bir dnemi balatmtr. Asrn banda Balkanlarda d
mlenmi grnen Dou meselesinin II. Dnya Savan mte
akiben srail'in kurulmas ile birlikte Filistine tanmas ve Orta
dounun ift kutuplu Souk Sava dneminin temel atma ala
n haline dnmesi bu gerilimi daha da trmandrmtr. Bylece
slam Dnyas genelde Afro-Asya merkezli totaliter rejimlerin
dnyas, zelde ise Ortadou meselesinin taraf olarak grlmeye
balanmtr.
Mescid-i Aksa'ya ynelik bir saldr sonrasnda 1969 ylnda ku
rulan slam Konferans rgt temelde bu dnemin izlerini ta
maktadr. Osmani Devletinin tasfiyesi ile birlikte slam Dnya-
s'm anti-smrgeci bir saikle mobilize etme meruiyeti iddias ta
yan merkez gcn kaybolmasndan sonra ilk defa tek bir rgt
r b a
3 AnoldJ. Toynbee, A Study of History, (N:w York: NewYorkUniversity Press, 1939),
jj Stratejik Derinlik
bnyesinde biraraya gelerek ortak bir siyas tavr gelitirme abas
iine giren slam Dnyas K bnyesindeki ulus-devletlerin top
lam coraf alan olarak grlmeye balanmtr.
Bu dnemde ye lkelerin ounun batl glerle bir ekilde
gerilimli ilikiler yayor olmas sembolik unsurlarla desteklenen
rgtn reaktif bir nitelik ile gelimesine yol amtr. K'nn Fi
listin meselesine balantl bir saikle kurulmu olmas bu rgtn
Arap Dnyasnca zel bir nem tamas sonucunu doururken,
Pakistan Hindistan ile yrtt mcadelede, Trkiye Kbrs bu
nalmnda, Endonezya Dou Timor, Malezya Mindanao meselele
rinde K'y nemli bir stratejik destek unsuru olarak grmtr.
slam Dnyas bnyesindeki gerginlikler, ihtilaflar ve i savalarda
bunalm-zc bir mekanizma olarak nemli bir baar gstere
meyen rgt zellikle ye lkelerin d dnya ile olan meselelerin
de ortak bir tavr gelitirilebilen durumlarda etkin olabilmitir.
K'nn bu reaktif nitelii zamanla zellikle rgt bnyesinde
veya rgtle balantl olarak gelitirilen yan kurulularla bal ba
na bir yap olmaya balamtr. Ticar ve Ekonomik birlii Da-
m Komitesi (COMCEC), Ekonomik, Sosyal ve Kltrel ler Ko
misyonu (ICECSA), Ankara Ekonomik, Sosyal ve statistiksel Ara
trma ve Eitim Merkezi (SESRTCIC), Dakka Teknik Eitim ve Ara
trma Merkezi (ICVTTR), Kazablanka Ticaret Gelitirme Merkezi
(ICDT), Cidde Bilim, Teknoloji ve Gelime Merkezi (FSTAD), s
lam Kalknma Bankas (IDB], slam Ticaret ve Sanayi Odalar Birli-
i-Karai (ICCICE), slam Tarih, Kltr ve Sanat Aratrmalar Mer
kezi (IRCICA) gibi kurulularn devreye girmesi K ve balantl
yaplarn slam Dnyasndaki yatay iletiimi artrc bir rol oyna
masn salamtr.
Yine de bu dnemde slam Dnyas etkin bir medeniyet ekse
ni olma niteliinden ok uzaktadr ve iki kutuplu uluslararas ili
kiler sisteminin edilgen unsuru konumundadr. K de bu ift ku
tuplu yaplanmann etkilerini dorudan hissetmi ve ou zaman
ortak politikalar gelitirme konusunda yetersiz kalmtr. K at
s altnda biraraya gelen lkeler yaptklar blok tercihlerinin gerek
tirdii politikalarla K balants arasnda stratejik bir uyum kur
ma mhasnda rnen zaman basarsz olmulardr.
2. Souk Sava Sonras* Dnemve
21. Yzylda slam Dnyas
Souk Sava sonras dnemde siam Dnyas jeopolitik ve jeo
kltrel adan kkten bir deiim sreci iine girmitir. Bu dei
im sreci ayn zamanda slam Dnyasnn 21. yzyldaki grn
mnn de ilk ipularn vermektedir.
Birinci deiim slam Dnyas kavramnn kapsam ile ilgilidir.
slam Dnyasnn artk sadece bir Afro-Asya (Afrika-Asya) deil,
ayn zamanda bir Avrasya (Avrupa-Asya) olgusu olduu gerei su
yzne kmaktadr. Arnavutluktan Kazan'a, Bosnadan eenis-
tan'a, Krmdan Tacikistan'a kadar yaylan geni bir corafyada s
lam kimliini bir Avrasya kimlii haline dntren jeokltrel bir
uyan yaanmaktadr. Seksenli yllarda Avrupa Gvenlik ve bir
lii Anlamasna taraf olan tek Mslman lke Trkiye iken bugn
bu say dokuza km bulunmaktadr. Birok uluslararas mesele
nin arka plannda da bu deiimin sanclar yatmaktadr. Seksenli
yllarda bolevizmin ateist nitelikli saldrlar karsnda Afganis
tanda ve Gney Asyadaki slam kimliini korumaya gayret eden
Mslmanlar bugn Bosna'da, eenistanda, Kazanda farkl
kimliklere sahip olmann siyas sonularna katlanmaya ve yeni si-
yas-kltrel ereveler oluturmaya almaktadrlar. Osmani ve
Altnordu devletlerinin yklmas ile ortadan kalkan slam medeni
yetinin Avrasya kimlii ve boyutu son derece dinamik unsurlarla
tekrar tarih sahnesine kmaktadr.
slam Dnyasmn Avrasya kimlii ve boyutunun nem kazan
mas kresel ve blgesel dengeler asndan olduu kadar Trki
ye'nin uluslararas konumunun jeokltrel derinlii asndan da
son derece byk bir nem tamaktadr. slam kimliinin ve kl
trnn Avrasya derinliinde g kazanmas sanldnn aksine
Trkiye asndan bir tehdit deil, nemli bir stratejik imkan olu
turmaktadr. Bu blgelerdeki Slav ve Rus etkisini kracak en nem
li unsur slam kimliinin salad kar kltrel direni gcdr.
Avrasya derinliindeki Trk unsurlarn Sovyet asimilasyonu kar
snda kimliklerini muhafaza edebilmelerinde din bilincin nemli
bir rol olmutur. Bu bilincin zayflamas blgeyi tekrar Rus kltr
etkisine ak bir hale getirecektir. te yandan bu blgedeki Trk
kkenli Mslman unsurlarn slam Dnyas iinde etkin bir hale
|| Stratejik Derinlik
gelmesi Trkiyenin bu dnya iinde de gerek kurumsal gerek si
yas etkinliinin artmas anlamna gelecektir.
slam Dnyas kavram ile ilgili yaanan ikinci byk deiim
Mslman topluluklarn demografik dalm ile ilgilidir. Smr
geci idareler hari tutulursa, Mslmanlar tarih boyunca genelde
Mslman siyas otoriteler altnda yaamlardr. Dier din ve
kltrel topluluklarla ilikiler de hep Dari- slm dahilinde ol
mutur. Genellikle ticar nitelikli bireysel bulunular dnda slam
Dnyas ile d dnya arasndaki ayrm izgisi hep belirgin hatlar
la izilmi ve genellilde slam devletlerinin yaylmalarna ve gerile
melerine bal olarak deimitir. 20. Yzyln ikinci yarsndan
sonra hzlanan ve 21. yzyla girerken artk yaygn bir demografik
olgu olarak gzlenen nemli olgulardan birisi de byk lekli ve
kitlesel nitelikli Mslman topluluklarn kendi iradeleriyle zellik
le Avrupa ve ABD'de yayor olmalardr. Genelde Kuzey Afrikalla
rn zelde Cezayirlilerin Fransa'da; Hint, Pakistan ve Malay kken
lilerden ngilterede; Trklerin bata Almanya olmak zere btn
Avrupada; slam Dnyasnn btn farkl kelerinden gelen dei
ik Mslman topluluklarn ABD'de oluturduklar topluluklar ge
ici ve kk lekli kltrel aznlklar niteliinden hzla uzakla
makta ve ikinci ve nc nesillerin devreye girmesiyle kalc ve
etkin demografik/ kltrel unsurlar haline dnmektedir.
slam dininin bata ABD'de olmak zere bir ok Bat lkesinde
ikinci byk din olmas slam medeniyetinin evrensel kltrel ve
siyasal alan iindeki roln, etkisini ve katksn artrma yannda,
bu aa kadar ok daha homojen etnik-din-kltrel yapya sahip
olan Bat lkeleri iin de ciddi bir meydan okuma nitelii tamak
tadr. Bu topluluklarn dlanmas Bat lkelerinin srdregeldk-
leri insan haklarna dayal sylem ile eliirken, siyasal ve kltrel
sistemin bir paras haline gelmeleri Batnn din ve etnik temelli
ayrmc ve rk unsurlarn harekete geirmektedir.
Bu demografik deiim ile birlikte artk slam Dnyas oun
luu Mslmanlardan oluan ulus-devlet snrlar ile snrl deil
dir. Bata ABD, Avrupa lkeleri ve Rusya olmak zere dier lkeler
deki Mslman topluluklarn durumu ve bu konuda yaanan ge
rilimler her an btn slam Dnyasn ilgilendiren bir mesele ha
lini almakta ve bu corafyada ciddi dalgalanmalara sebep olmak
tadr. Bu topluluklarn bir kader birlii bilincine gelileri ise slam
kimliini ortak bir aznlk bilincinin paras haline getirmektedir.
Souk Sava ncesi dnemde balamakla birlikte Souk Sava
sonras dnemde daha da ivme kazanan dier nemli bir deiim
ise slam medeniyet havzasnn ciddi bir kltrel uyan sreci ii
ne girmesidir. Bu durum sadece slam Dnyas ile de smrl deil
dir ve ok daha evrensel bir arayn izlerini tamaktadr. Bu asrn
balarnda Toynbee benzeri medeniyet tarihileri tarafndan dahi
smrgecilik rzgarn arkasna alm Bat medeniyetince tasfiye
si kanlmaz gibi grnen kadm insanlk birikiminin rn olan
medeniyet havzalarnn hemen hemen tm kendilerini yenile
me, kltrel referanslarn tekrar kefetme, bu referanslarn sosyal
ve ahlak yansmalarm yeniden kurma sreci iine girmilerdir.
zellikle in, Hint ve slam medeniyet havzalarnda grlen bu
canlanma Bat-merkezli tarih ve kltr idraklerini sarsmaya bala
m ve alternatif araylar hzlandrmtr. in ve Hint havzasnn
demografik gc ile slam medeniyet havzasnn jeopolitik ne
minin ivme kazandrd bu yneliler insanlk birikiminin gittik
e eitlenmesinin nn aan bir tarih dneme oluturmutur.
Siyas, ekonomik ve kltrel alanda gzlenen btn bunalm be
lirtilerine ramen slam medeniyet havzasndaki bu aray da
Mslman topluluklarn kadm kklere sahip kendi kltr para
metrelerini harekete geirmitir.
Bu medeniyet canlanmas ile birlikte gzlenen drdnc
nemli deiim ise bu canlanmann Souk Savan bitii ile birlik
te bir kresel tehdit alglamas haline dnmesidir. Bu sre iin
de slam kavramnn bir sfat olarak terrizm, fundamentalizm,
bomba, radikalizm gibi taklarla birlikte anlmas jeopolitik dla
maya ynelik psikolojik bir artlandrmaya zemin hazrlamtr.
Krfez Savanda Saddam-kart koalisyonda da bir ok Msl
man lke yer almasna ramen anti-Saddam kampanya anti- slam
kampanyaya dntrlm, IRAnn terrist faaliyetleri bir Kato
lik terr olarak anlmazken slam Dnyasndaki bireysel iddet
eylemleri slm terr olarak adlandrlm, Hindistann elindeki
atom bombas Hindu Bomba diye tanmlanmazken Pakistann
sahip olduu atom bombas slm bomba (I slamic Bomb) olarak
isimlendirilmi, yeryzne yaylm btn byk dinlerde gzle-
ten gelimeler slam din szkonusu olduunda zel bir funda
mentalizm tanmlamas ile anlmtr. Milosevi Ortodoks, Marcos
Katolik kimliklerinden arndrlm diktatrler olarak grlrken,
slam Dnyasndaki ou Bat lkelerinin destei ile ayakta duran
diktatryal yaplarn liderleri ile slam zdeletirilerek gndeme
getirilmitir.
Bu dlayc yaklamn en arpc teorik temelleri Fukuya-
manm Tarihin Sonu4 ve Huntington'm Medeniyetler atmas5
tezleriyle ortaya konmutur. Fukuyama slamiyet'i Tarihin So-
nu'nu getiren Bat deerlerine kar yegne alternatif, slam Dn
yasn da kar-kutup olarak grrken, slam Dnyasndaki mede
niyet canlanmas gereini stratejik hesaplara ara olamk kulla
nan Huntington. slam Dnyasnm uurlarnn kanla izildiini,
slam medeniyetinin bata Bat olmak zere btn dier medeni
yetlerle atma iinde olduunu ne srmtr. Bu tezden hare
ketle kat bir kategorik ayrmla West-Rest (Bat-Dierleri) eklinde
bir kutuplama ngren Huntington'm batl stratejisyenlere dier
medeniyetler arasndaki farkllklarn krklenmesi yolunda tavsi
yelerde bulunmas bu tezin ulaabilecei stratejik riski ak bir e
kilde ortaya koymutur.
Doksanl yllarn ortalarnda gndemi igal eden bu yaklamn
aksine slam Dnyas Souk Sava sonrasndaki gelimelerde cid
di bir stratejik maduriyet hissine kaplmtr. Dnya nfusunun
yaklak drtte birini oluturmakla birlikte bata BM olmak zere
hi bir etkin uluslararas rgtte yeterince temsil edilmeyen Ms
lman topluluklarn Bosna, Kosova, Filistin, eenistan, Karaba,
Kemir, Burma gibi bunalm blgelerinde kar karya kald
4 Hu tezin ilk versiyonu iin bkz. Francis 'Fukuyama, AreVVe at the End of Ilistory,
Fortune I nternational, 1990/2: s. 33-36 ve kapsaml bir ekilde ortaya konuu iin
bkz. The End ofHi story and the LasrMan, New York: The Freo Press, 1992. Bu yak
lamn felsef temellerinin ve siyas sonularnn tenkidi ii bkz. Ahmet
Davutolu, Civilizational Transformatiot and the Msl im World, Kuala Lumpur:
Qill, 1994.
5 Bu tez iin de bkz. Sanuel Iluntington, "The Clash of Civ.ilizations", Foreign Affairs.
72 (Summer 1993), 22-49 ve The Clash of Cimlizations and the Rerncki ngofi Vorld
Order, Nevv Yorfc Simon & Schusler, 199fi. Bu tezin tahlil ve kritii iin bkz. Alnnet
Davutolu, The Clash of Interests: An Explanation of theWorkl (Dis)Order, I ntel-
l ectual Discourse, 1994: 2/2, s. 107-131 ve Perceptions: J ournal of I nternational Af-
Trkiyenin Stratejik Balantlar ve D Politika Aralar ]
problemler slam Dnyasnda ciddi kar tepkiler oluturmutur.
zellikle Bosna bu anlamda bir ok etkisi yapm ve uluslararas
sistemin g merkezlerinin Mslman topluluklar sz konusu ol
duunda ifte standart uygulad konusundaki kanaatler slam
Dlinyasndaki kayglar artrmtr.
Souk Sava sonras dnemde slam Dnyasna ynelik tehdit
alglamas ve bunun dourduu jeopolitik dlama6 abas aslnda
arkaplanmda jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik gerekeler
olan bir tr stratejik pragmatizmin rndr. Bu tehdit alglama
s ynnde gr beyan edenler de kendi iinde farkl yaplar ve
elikiler de barndran slam Dnyas'nm bir btn olarak ne as
ker, ne siyas, ne de ekonomik bir kar kutup oluturmadnn
farkndadr. Bu ak reel duruma ramen bylesi bir alglamann
pompalanmas ve Souk Sava sonras dnemde atma odakla
rnn slam Dnyasnda younlamasnn buna delil gsterilmesi,
bir anlamda, bu corafyada szkonusu olan uluslararas operas
yonlara meruiyet salamaya ynelik abalardr.
Souk Sava sonras dnemde bunalmlarn ve atma alanla
rnn slam Dnyasnda younlat dorudur. Ancak bunun ne
deni slam medeniyetinin ve Mslmanlarn bir kar-kutup olu
turmas deil, bu dnyann sahip olduu jeopolitik, jeokltrel ve
jeoekonomik zelliklerdir. Souk Sava sonras dnemde Avrasya
boyutu da canlanan slam Dnyas Afroavrasya anaktasnm en
stratejik kuam oluturmaktadr. Kuzey-gney dorultusunda
Kafkasya'dan Dou Afrika'da Tanzanya'ya, dou-bat dorultusun
da Pasifik'teki Fijiden Fasa kadar uzanan bu corafya mihver bl
geyi (Heartiand) evreleyen kenar kua (Rimand) hemen he
men tamamyla kapsamaktadr. Avrasya boyutunda ortaya kan
yeni bamsz devletlerin Kye katlmasyla birlikte mihver bl
geden kenar kuaa inen btn temel kara ve deniz gei yollar
bu corafyaya dahil olmutur.
s un
fj slam Dnyasna ynelik gerilim artrc ifte standartlar iin bkz. Ahmet Davuto
lu,. Civilizational Transformaiion and the Mslim World, s. 101-113 ve bu tahlili
destekleyen ve jeopolitik dlamay teorik bir erevede de alan bir alma iin
bkz. Richard Faik, "False universalism and the geopolitics of exclusion: the case of
slam, ThirdVVorld Quarterly, 1997/18:1, s. 7-23. Bu makalenin Trke versiyonu
iin bkz. Richard Faik, "Sahte Evrensellik ve Dlamann Jeopolitii: slam rnei,
Divn l m Aratrmalar, 1998/2, S. 5, s. 99-116.
Trkiyenin Stratejik Balantlar w. D Politika Aralar
Bu jeopolitik zellii ticaret yollar asndan jeoekonomik hat
lar da kapsayan bir misalle pekitirmek gerekirse, dnyann en
nemli dokuz deniz gei yolundan sekizi (Karadenizi Akdenize
balayan stanbul ve anakkale boazlar, Akdenizi Hint Okyanu
suna balayan Svey Kanal ve Aden Boaz, Basra Krfezii Hint
Okyanusuna balayan Hrmz Boaz, Hint ve Pasifik okyanusla
rndaki geilerin yapld Malakka, Sunda, Lombok ve Mataram
boazlar) hemen hemen tamamyla K yesi lkelerin snrlar
iinde kalrken, Cebelitark bir kysyla bu corafya iindedir. Da
ha tali bir konumda bulunan ngiliz Kanal ve Danimarka geile
ri dndaki btn Afroavrasya gei yollar K bnyesinde kal
maktadr. te yandan Ortadou ve Orta Asya gibi ilgili blgelere
ayrdmz blmlerde de incelediimiz gibi bata petrol ve doal
gaz olmak zere en stratejik hammadde kaynaklar, minareller ya
nnda her trl iklim artlarm barndran tarm havzalar da bu
corafyann nemini artrmaktadr.
Yeryznn jeokltrel yaps incelendiinde de btn kadm
medeniyetlerin doduu lman kuakta bulunan bu corafya son
derece eitli kltr birikimlerinin harmanland kapsaml bir
medeniyet havzasn oluturmaktadr. nceki satrlarda da vurgu
ladmz gibi ciddi bir kltr hesaplamas yaayan bu havzann
nemli gerilimlere sahne olmas da tabidir.
Doksanl yllarn ortalarna egemen olan dlayc tavr doksan
l yllarn sonlarna doru bir yumuama srecine girmitir. Mede
niyetler atmas tezinin Bat-d dnyada yapt olumsuz yan
klar batl stratejisyenleri ve liderleri yeni diyalog araylarna sev-
ketmitir. Bunun sembolik ve kurumsal almlar da devreye so
kulmutur. ABDnin resmi trenlerine Mslman din adamlarnn
da katlmas, ngiliz Lordlar Kamarasna Mslman, Hindu ve Sih
yelerin atanmas. Clintonn Trkiye ve Hindistan rneklerinde
olduu gibi dier medeniyet havzalarna beiklik ve merkezlik et
mi olan lkelere yapt gezilerde bu medeniyet havzalarnn in
sanlk birikimine yapt katklar zellikle vurgulamas bu yeni
yaklamn izleri olarak grlebilir.
Bugn bir ok Bat lideri slam, in ve Hind medeniyet havza
lar gibi insanlk nfusunun ve birikiminin byk bir ksmn te-
' 1 1--------1 c'nr'rlH idcron uluslararas bir dzen
kurabilmenin mmkn olmayacan grmektedir. Ayrca yukar
da zikrettiimiz Bat lkelerinin i demografik yaplar da Bat-d
kltrlerin topluluklarn artk Bat lkelerinin kanlmaz unsur
lar haline getirmi bulunmaktadr.
Bu yeni olgu medeniyet tarihi ve etkileimi asndan son dere
ce dinamik bir srecin habercisi niteliinde elikileri beraberinde
getirmektedir. Bu durum zellikle objektif bir coraf tanmlama
olmaktan ok etnik-dini-kltrei bir kimlik tanmlamas gibi alg
lanan Avrupa iin geeriidir. Sahip olduklar mekan idraki dolay
syla gittikleri corafyaya kendi kltrlerini de tayan Mslman
topluluklar ile kendi mekanlarm merkez ittihaz ederek bu merkez
etrafnda bir kltrel kimlik oluturan Avrupalar arasndaki iliki
her iki taraf iin de son derece nemli dnmlere gebedir.
zellikle smrgecilik dneminde siyas yaylmann medeni
yetin merkezi olan Avrupa'nn evre corafyay kontrol altma alma
abas olarak grlmesi Avrupall coraf bir terim olmaktan
karm, bir medeniyetin kimlik terimi haline dntrmtr.
Kendisini coraf bir merkez ile tanmlamaya zen gsteren Avru
pal I l ar baka kimlikleri de corafya ile snrlamaya kalkmlardr.
Onlar iin slam bir Dou ya da Asya-Afrika olgusudur ve ylece de
kalmaldr. AB-Trkiye ilikilerinin gerilimli safhalarnda arpc
bir ekilde tebarz eden bu tarih/ psikolojik yaklam bugn reel
zeminini kaybetmek zeredir. Tark bin Zyad'n ordularnn Pire-
nelerde, Merzifonlu Kara Mustafa Paann ordularnn da Viya-
na'da durdurulmasndan bu yana Avrupann saf bir Hristiyan
kimlik ile zdelemesi yaanan son gelimelerle birlikte artk sr
drlmesi g bir varsaym haline dnmtr. Yeni dnemde
artk ok daha fazla iie gemi jeokltrel haritalar ortaya ka
caktr. Trkiye gibi medeniyetleraras etkileimin youn olduu s
nr ve gei blgelerinde bulunan lkeler bu jeokltrel deiimi
nemli bir stratejik parametre olarak deerlendirmek zorundadr.
3. Trkiye ve slam Dnyas
Trkiye ile slam Dnyas arasndaki ilikiler bu asr iinde ge
rek Trkiyenin gerekse genelde slam Dnyasnn yaad dn
mler erevesinde ciddi dalgalanmalar gstermitir. Asrn ba
nda slam Dnyasnn manev ve politik birliini temsil eden hi.
Str atej i k Der i nl i k
lafet kurumunu bnyesinde barndrmas asndan sadece kendi
smrlar iindeki topluluklarn deil, bu snrlarn tesindeki Ms-
lman topluluklarn sorumluluklar]m da stlenen Osmani Devle
ti bu adan bakldnda ift ynl bir stratejik yneli basks his
sediyordu. Osmani Devletinin bu konumu, getirdii imkanlarla
ykledii sorumluluklar arasnda bir uyum kurma problemini de
beraberinde getiriyordu.
Osmani Devletinin son dnemine damgasn vuran Osmanl
clk, slamclk ve Trklk akmlarnda bu uyum araynn izle
ri ak bir ekilde grlmtr. Bu konum OsmanL idarecilerini
ok daha geni lekli bir strateji/ diplomasi uygulamaya sevket-
mtir. Bu geni lekli strateji/ diplomasi abas bir taraftan Os
manlI Devleti'nin manevra ve etkinlik alanlarn geniletirken, di
er taraftan smrgeci byk glerle Osmani Devleti arasndaki
elikileri ve hesaplamalar derinletiriyordu. Osmani Devle
ti nin slam Dnyas derinliindeki uluslararas etkinlik alan ile
smrgeci lkelerin i elikilerinin ayn anda artt dnemlerde
bu konum devlete kresel lekli bir g nitelii kazandrrken, bu
etkinlik ile smrgeci gler arasndaki elikilerin ayn anda azal
ma gsterdii dnemlerde uluslararas basklarn younlamas
sonucunu douruyordu.
I. Dnya Sava ile birlikte bu ift ynl uyum kurma abasnn
snrlarna gelindi. slam Dnyas zerinde youn smrgeci ege
menlik alanlarna sahip olan ngiltere, Fransa ve Rusya'nn ayn
cephede Osmani Devleti ile kar karya gelmesi yeni bir uyum
kurma teebbsn imkansz klmtr. Rusyada yaanan devrim
Osmani in ksa dnemli yeni bir manevra alan aarken, Os-
manl Devletinin slam. Dnyasna ynelik snr-tesi etkinliin
den ayn lde rahatsz olan ngiltere ile Fransann sava sonra
s dzen konusundaki ortak teebbsleri Osmani Devletinin ha
yat alanm gittike daraltan sonular dourmutur.
Bu tecrbelerin birikimi zerinde kurulan Cumhuriyetin olu
um srecinde slam Dnyas ile ilikiler gerek uluslararas ko
num, gerekse i siyaset asndan yeni bir ereveye oturtulmaya
allmtr. Bu erevenin ana nermeleri u ekilde zetlenebi
lir: (i) I. Dnya Savandan sonraki snr kayplar e Anadolu le-
- i----- 1 -----rvm-ani Hpvlptinirs aksine daha homo
Stslejik Derinlik
jen ve mill bir nitelik arzetmektedir. fii) Asrlarca slam Dnya-
smn sorumluluunu stlenen Trkiye'nin yeni nitelikleri ile s
lam Dnyasm tmyle temsil etme zellii de, bu temsilden do
an ykmllkleri yerine getirme gc de yoktur, ki bu gr Hi
lafetin kaldrlmasnn temel argmanlarndan biri olmutur, (iii)
Yeni devletin uluslararas alanda tannabilmesi Misak- Mill snr
lar iinde gcyle orantl makul ve rasyonel bir uluslararas ko
num elde etmesi ile mmkn olabilir, (iv) Bu konumun bir hayat
alan bulabilmesi iin Osmani Devletinin slam Dnyas derinli
ine ynelik smr-tesi etkinliinin byk gler nezdinde ortaya
kard elikilerin kskacndan kurtulmak gerekmektedir.
Bu nermelerin erevesini oluturduu uluslararas konum
aray ile laik ve ulusal nitelikli bir devlet kurma ynndeki i si
yas dnm abasnn birlemesi Trkiye ile slam Dnyas'nm
kader izgisinin ayrt bir tablo ortaya karmtr. Osmani Dev
leti ile sembolik balar srekli koruyan ve stiklal Harbini de Bat
smrgecilii karsndaki son direni olarak destekleyen smrge
idaresi altndaki Mslman toplumlarda ciddi dalgalanmalar
oluturan bu tablo radikal bir deiimin zlerini tamtr.
Buna ramen, Cumhuriyet'in ilk dneminde Mslman top
lum i ara dnk politikalar yeni bir diplomatik sylem ve uygulama
ile srdrlmeye allmtr. Bu dnemin yegne bamsz slam
lkeleri olan ran ve Afganistan ile gelitirilen ilikiler bunun ilgin
rneklerini oluturmaktadr. 1928 ylnda Afganistan kral Ema-
nullah Hann Ankara ziyareti esnasnda imzalanan antlamann
birinci maddesinde iki lke arasnda ebed bir dostluk kurulaca
nn vurgulanmas ve Trkiye'den Afganistan'a youn bir ret
men, doktor ve eitimci subay gnderilmesi dikkat ekicidir.
Cumhuriyetin ilk yllarnda yaanan snr ihtilaflarndan sonra
ran ile gelitirilen ilikiler de ayn younlukta srdrlmtr.
Trkiye'yi ziyaret eden dier nemli bir devlet bakanmn da ran
ah Rza Pehlevi olmas Douya dnk politikann izlerini ta
maktadr. 1935 ylnda talyann Habeistana mdahalesinin or
taya kard konjonktrde Trkiye, ran ve Irak arasnda Cenev
rede akdedilen antlamadan sonra bu lye Afganistann da ka
tlmas ile 1937de oluturulan Sadabad Pakt'nm yine bu dnem
de gerekletirilen Balkan Pakt ile birlikte Trkiwnn on
iki d inisiyatifinden birisi olmas Trkiye'nin bu yeni dnemde
de Dou derinliini kaybetmeme politikasnn bir devam olarak
grlebilir. Bu dnemde ilikilerin smrge idaresi altndaki Ms
lman topluluklardan ok uluslararas hukuk asydan bamsz
Mslman lkelerle yrtlmesi ve Sadabad Pakt misalinde ol
duu gibi ngiltere denetimindeki Irak'n ngilterenin onay ile bu
pakta dahil olmas Trkiyenin batl gleri tedirgin etmeyecek
bir Dou politikas srdrmeye altn gstermektedir.
II. Dnya Savandan sonra ortaya kan ift kutuplu yaplan
ma ile smrge devrimlerinin ayn sre iinde gereklemesi
Trkiye'nin slam Dnyas ile olan ilikilerindeki pergelin biraz
daha almas sonucunu dourmutur. Sovyet tehdidi karsnda
smrgeci lkelerin de iinde bulunduu Bat Bloku ile stratejik
bir birliktelie giren Trkiye ile bamszlklarn bu blok iinde yer
alan ngiltere, Fransa, Hollanda, Belika gibi lkeler karsnda ka
zanan slam lkeleri arasnda ciddi bir psikolojik/ stratejik duvar
rlmeye balamtr. Smrge-kart ilk ulusal kurtulu mcade
lesini yapan Trkiyenin zellikle Cezayir ve Svey bunalmnda
taknd tavr o dnemde milliyeti ve anti-smrgeci dalgalan
malar ile alkalanan slam Dnyas nezdinde ciddi bir prestij kay
bm beraberinde getirmitir. Trkiye bu dnemde Bat Bloku iin
de yer alan tek Mslman lke olmann avantajn yapc ve aktif
bir diplomasi ile kullanamad gibi, bu konumda bulunmann fa
turasn bata BM olmak zere uluslararas forumlarda yalnzlaa
rak demek zorunda kalmtr. Aslnda bu dnemde Trkiyenin
ayn anda hem Bat Bloku iinde yer almas, hem de dounun
nemli bir temsilcisi konumunu srdrebilmesi ciddi bir diplo
matik manevra ve uluslararas etkinlik alan iin kullanlabilirdi.
Kbrs konusunda yaanan blok-ii gerilim ve yalnzlama Tr
kiye'yi bir taraftan SSCB ile yeni ilikiler kurmaya, dier taraftan
bu konuda yegne uluslararas destek unsur olarak grlen slam
Dnyas ile olan ilikilerini yeniden gzden geirmeye yneltmi
tir. Bu arayn K'nn kurulduu dnemle paralellik arzetmesi
bu ilikilerin yetmili yllarda ivme kazanmasna yol amtr. Bu
politika seksenli yllarda daha da yaygnlatrlarak srdrlm
tr. Ancak, yetmili yllarda Kbrs bunalm ve onun bir sonucu
A >~ n n m K o - n n o n m rrr^ltfpsi altnda eenelde Bat-kar-
t bir yneli olarak grlebilecek olan bu politika, seksenli yl
larda Afganistann igali ve ran Devrimi sonrasnda ortaya kan
konjonktrde bata ABD olmak zere Batnn da desteini alan
bir elde dnmtr.
Souk Sava sonras dnemde Trkiyenin slam Dnyas ile
olan ilikilerde bir ok faktrn tesiri altnda farkl ekim alanlar
na ynelmitir. SSCB'in dalmas ile birlikte Balkanlar, Kafkasla*
ve Orta Asyada yaanan gelimeler slam Dnyasnda II. Dnya
Sava sonras dnemi andrr yeni bir smrge devrimi dalgas
yaanmasna yol amtr. zellikle Bosna'da slam kimliine y
nelik etnik kym politikas bu dnyada ciddi bir tepki ve heyecan
uyandrmtr. Doksanl yllarn ilk yarsna egemen olan bu at
mosfer, Trkiyenin slam Dnyas nezdindeki neminin tekrar
gndeme gelmesi sonucunu dourmutur. zellikle Bosna konu
sundaki gelimeler slam lkeleri arasndaki diplomatik ve strate
jik ilikilerin younlamasna ve Trkiye'nin de bu younluk iin
de nemli roller stlenmesine yol amtr. K bnyesinde olu
turulan Temas Grubu erevesinde slam lkeleri arasnda youn
laan diplomatik ve asker temaslar Trkiyeyi nemli bir kavak
lke konumuna getirmitir. Orta Asya'ya almay dnen bir ok
slam lkesi de Trkiye'yi bu alana ynelik ekonomik ve siyas a
lmn odak lkesi olarak grmeye balamtr.
Trkiye ile slam lkeleri arasndaki ilikilerin Cumhuriyet d
nemindeki en youn ritmini yaad bu atmosfer doksanl yllarn
ikinci yarsndan itibaren radikal bir deiiklik yaamtr. Bunda
birisi d, dieri i iki nemli faktr nemli bir rol oynamtr. D
faktr Trkiye ile srail arasnda diplomatik alanda nadir grlen
bir hzla seyreden ilikilerin mahiyet ve younluudur. Ortadou
bar grmelerinin balamasndan sonra bir ok slam lkesi s
rail ile diplomatik ilikiye girmi ve zellikle ekonomik alandaki
blokaj kaldrarak bu diplomatik ilikileri rutin temaslar haline d
ntrmtr. Ancak aralarnda Fas ve Umman gibi Arap lkeleri
nin de bulunduu bu lkeler ilikilerin normallemenin tesinde
bir ittifak haline dnmemesine ve Filistin bata olmak zere
merkez Arap lkeleri ile temasn kaybedilmemesine zel bir zen
gstermilerdir. Trkiye'nin srail ile olan ilikilerinin ok ksa bir
sre iinde normallemeden taktik ibirliine, oradan da ppnic
Stratejik Derink
Trkiye'nin Stratejik Balantlar ve D Politika A alan f
eldi stratejik ittifak grntsne brnmesi ve bu hzl seyrin s
rail tarafndan zellikle srekli bir ekilde gndemde tutulmas s
lam lkelerinin Trkiye'ye bakm olumsuz ynde etkilemitir. s
rail ile younlaan ilikilerin Trkiye ile zaten gergin ilikiler iinde
bulunan Suriye tarafndan da srekli bir ekilde K platformuna
tanmas bu grntye daha da kalc bir nitelik kazandrmtr.
faktr ise zellikle 28 ubat Sreci ile daha da trmanan i si
yas gerilim tablosudur. Bu gerilim iinde Trkiye'nin da yans
yan grntlerinde zellikle din ve vicdan hrriyeti konusunda
yaanan skntlarn srekli yer almas Trkiye iin ciddi bir d
imaj problemi dourmutur. Bosnada slam kimlii ve kurumlan
n korumak zere harekete geen lkelerin banda gelen Trki
yenin kendi iinde dini sembolleri ypratan gerilimli bir tablo ser
gilemesi ve bu tablonun srail ile ilikilerin younlat bir kon
jonktrde seyretmesi ift ynl bir etki ile Trkiyenin slam lke
leri nezdindeki itibarn nemli lde zedelemitir. Trkiye'nin
bu konjonktrde mracaat ettii K Genel Sekreterlii adayh
iin Trkiye'ye en yakn olagelmi lkelerden bile destek salana
mam olmasnda doksanl yllarn ikinci yarsnda yaanan bu ge
limelerin izlerini grmek mmkndr.
Trkiye btn bu tecrbe birikimini ideolojik saplantdan
uzaklaan bir yntem ile deerlendirerek slam Dnyasna yne
lik bak asnn ana unsurlarn yeniden belirlemek zorundadr.
Trkiye artk ne Osmani Devletinin son dneminde olduu gibi
slam Dnyasmn sorumluluunu tama gibi zel bir konuma
sahiptir, ne de slam toplumlar ile giritii ilikiler dolaysyla b
tn byk glerle hesaplama riski ile kar karyadr. Ortadou
ile ilgili blmmzde daha teferruatl bir ekilde ele alnd gibi,
psikolojik reflekslere dayal tepkiler Trkiyenin sadece slam lke
leri ile olan ilikilerini olumsuz ynde etkilemekle kalmamakta,
ayn zamanda Asya ve Afrika derinliindeki diplomatik manevra
alam nemli lde daraltmaktadr.
ift kutuplu statik bloklama yapsnn dald, kreselleme
ile birlikte yatay etkileimin byk bir ivme kazand Souk Sava
sonras dnemde lkelerin diplomatik arlklar sadece g mer
kezlerine yaknlklar ve bu merkezler nezdindeki nemleri ile l-
I
mik alandaki genel uluslararas prestij ile llmektedir. Tehdit al
glamalarna dayal uluslararas etkinlik yerini hzla aktif diploma
tik manevra kabiliyetine, kltrel zgvene dayal saygnla, jeo
kltrel ve jeoekonomik etki alanna dayal uluslararas etkinlie
terketmektedir.
Trkiye u. ana kadar uygulad politikalarda ECO ve K ba
ta olmak zere slam Dnyasndaki uluslararas rgtleri gerek
bir ibirlii alan olarak grmektense dier uluslararas aktrler ile
olan ilikilerinde pazarlk gcn ykselten bir destek unsur ola
rak deerlendirdii intiban vermitir. Bu nedenledir ki, Trki
yenin slam Dnyas ile olan ilikileri Trkiye-AB ve Trkiye-ABD
ilikilerinin reaktif bir trevi olarak grlmtr. Bu tavr hem s
lam Dnyas nezdindeki inandrcln kaybolmasna sebep ol
mu hem de AB ve ABD gibi aktrler zerinde beklenen etkiyi
yapmamtr.
Trkiye slam Dnyas ile olan ilikilerini yukarda erevesini
izdiimiz uluslararas konjonktr iinde yeniden deerlendirmek
zorundadr. Trkiye'nin her vesile ile zikredilegeldii gibi dou ile
Bat, Asya ile Avrupa arasnda kltrel, siyas ve ekonomik bir kp
r roln oynayabilmesi iin her iki taraf nezdinde de zgvene
dayal gl bir kltrel aidiyet hissi, istikrarl bir tavr, psikolojik
reflekslerden uzak arbal ve rasyonel bir duru belirlemesi gere
kir. slam Dnyasna ynelik muhtemel tehdit senaryolarm
Batya, Bat'mn stratejik argmanlarm Douya tayan bir g
rnt konjonktrel getiriler salasa da, kalc ve saygn bir ulusla
raras konum elde edilmesini imkansz klar.
Trkiye'nin tarih ve coraf derinlii, kltrel etkileimin artt
, otantik medeniyetlerin canlanma srecine girdii bir dnemde
olaanst stratejik/ kltrel imkanlar sunmaktadr. nmzdeki
yzyl kendi yerel kltr parametrelerini evrensel deerler haline
dntrebilen toplumlara sadece itibar deil, nemli bir stratejik
alm imkan da verecektir. Kadm insanlk birikiminin en nem
li unsurlarn bnyesinde barndran, slam medeniyet birikiminin
en rafine kltrel mirasna sahip olan, Batllama srecinde ciddi
bir medeniyetleraras etkileim alan oluturan Trkiye bu konu
munu kalc bir medeniyet almna nclk edecek ekilde kul-
^lanmaldr. Aksi takdirde birarada tutulduunda estetik bir btn-
1 Stratejik Derinlik
Trkiye'nin Stratejik Balantlar ve D Politika Aralar |
1
lk arzedecek unsurlar birbirini yok eden reaktif unsurlar haline
dnr. Trkiyenin Dou nezdindeki derinlii kltrel/ stratejik
alanda byk bir imkandr ve K ile ilikiler bu imkann rasyona-
lize edilmesi dorultusunda kullanlmaldr. Merkezi stanbulda
bulunan ve K kurumlan arasnda saygn bir yere sahip olan IR-
CICAnn bu ynde etkin bir ekilde deerlendirilmesi nemli bir
katk salayacaktr. Trkiyenin kendi i elikilerini aarak mede-
niyetleraras etkileimin ve kltrleraras alveriin merkezi hali
ne dnmesi uluslararas stratejik kpr rolnn en ncelikli
artlarndan birisidir.
slam Dnyasnm jeopolitik derinlii de Trkiye iin son dere
ce nemli stratejik unsurlar tamaktadr. slam Dnyasmn ulus
lararas bunalmlarn younlat alanlardan olumasnn temel
sebebi de budur. Trkiyenin kendisinin de iinde bulunduu bu
jeopolitik alan iinde siyas bir etkinlie sahip olmas genel ulusla
raras stratejik etkinliin nn aacaktr. Bu alan yok farzetmek
de, bu dnyaya srtn dnmek de jeopolitik gei alanlar zerin
de bulunan Trkiye iin srdrlebilir bir tavr olma niteliini
kaybetmektedir.
te yandan, Bat lkelerinde Mslman aznlklarn lehine
gzlenen demografik deiimden belki de en fazla etkilenecek l
kelerin banda Trkiye gelmektedir. Bu topluluklarn Bat lkele
rinde artmas kesin olan kltrel, siyas ve ekonomik etkilerinin
deerlendirilmesi bu lkelerde nemli bir insan unsuru barnd
ran Trkiye iin iyi deerlendirilmesi halinde byk bir imkan
iken, iyi deerlendirilememesi durumunda her an kar etki dou
rabilecek potansiyel bir gtr. Trkiye bu demografik deiim
unsurlar ile yabanclamayan bir tavr gelitirerek hem kltrel
hem de siyasal alanda ciddi bir temsil kabiliyeti kazanabilir.
slam Dnyas ile olan ilikiler uluslararas ekonomi-politik et
kinlik asndan da byk bir nem tamaktadr. Bu dnyada yo
unlaan doal kaynaklar, hzla artan pazar kapasitesi, ulam ve
ticaret imkanlar uluslararas ekonomi-politik g kaymalar iin
nemli bir faktr tekil etmektedir. K Trkiye'nin Asya ve Afrika
derinliinde ekonomik aktivitelere ynelebilmesi iin nemli bir
ara konumundadr. Seksenli yllarn balarnda K bnyesinde
ki ekonomik ilikilerin artrlmas iin stlenilen katalizr rolnn ^
Stratejik Derinlik
yeni bir ivme kazanarak srdrlmesi Trkiyenin AB bata olmak
zere dier nemli ekonomi-politik g merkezleri nezdindeki ko
numunu da glendirecektir.
Genelde slam Dnyasna, zelde K'ye ynelik stratejik bir
bak asnn gelitirilebilmesi ve bir tutarllk iinde devreye so
kulabilmesi iin her eyden nce bu konulardaki yerleik psikolo
jik varsaymlarn alabilmesi gerekmektedir. slam Dnyas'n ge
ri kalm bir topluluklar btn, slam kltrn gerilik gerekesi
olarak gren bir yaklam ile bu topluluklara ynelik rasyonel bir
diplomasi gelitirilebilmesi mmkn deildir. kinci nemli art,
bata K olmak zere ilgili kurum ve kurulular-nezdindeki tem
sil artdr. u ana kadar srdregelinen politikann doal bir so
nucu olarak Trkiyenin bu tr rgtlerin sekreteryalarmdaki kat
lm genellikle alt dzeyde kalmtr. Trkiye'ye ait kontenjanlar
uzun sre ak kalm, blgesel nitelikli kontenjanlarda da aday
gsterilmemitir. Mesela K bnyesinde u ana kadar gerek Ge
nel Sekreter gerekse Genel Sekreter yardmclklar dzeyinde
temsil edilmemi olunmas bu konudaki tavrn tipik bir gsterge
sidir. Bu konudaki psikolojik ve diplomatik hazrlkszlk Trki
yenin 2000 ylnda yapt genel sekreterlie aday gsterme teeb
bs ile bir kez daha ortaya kmtr.
Trkiye Asya ve Afrika'ya ynelik ibirlii ve entegrasyon aba
larnda nc bir rol oynamak istiyorsa her eyden nce bu rgt
lerin sekreteryalarmdaki arln acilen artrmal ve gerek ortak
ibirlii alanlarnn projelendirilmesinde, gerekse bunalm zc
mekanizmalarn oluturulmasnda etkili olacak politikalar ve tek
lifler gelitirmelidir. Bu konuda atlacak admlarn geciktirilmesi
siyas sylem ile gerek d politika pozisyonu arasndaki uuru
mun daha da almas sonucunu douracaktr.
4. Knn Gelecei ve Reorganizasyonu
Souk Sava sonras dnemde btn uluslararas rgtler cid
di bir reorganizasyon sreci iine girmilerdir. Her bir rgt kendi
hedeflerini, kurumsal yapsn, ileyi biimini yeni konjonktre
uygun bir hale getirme abas iine girmitir. Bylesi bir yeniden
yaplanma ihtiyac belki de en fazla K iin geerli iken, bu konu-
da en yetersiz admlar bu rgt bnyesinde atlmtr. Knn
Trkiyenin Sin-Uejik Balantlar ve D Politika Aralar
yeni artlara intibak edecek herhangi bir ciddi deiim ngrme
mi olmas bu rgtn uluslararas etkinliini nemli lde za
afa uratmtr.
K hereyden nce ciddi bir zihniyet deiimi geirmek zo
rundadr. Souk Sava artlarnda ve Filistin'deki gelimelerin et
kisi ile doan ve yaplanan rgtn o gnden bu yana belki de en
belirgin zellii olaylar geriden takip etmesi ve reaksiyoner nite
likli tepkiler gstermesidir. ye lkelerin ortak bir tavrda birlee
bildii Bosna gibi bunalmlarda nisb bir etkide bulunan bu reak
siyoner tepkiler genelde yetersiz kalmaktadr. Bu adan bakld
nda K gerek ye lkeler arasndaki bunalmlarn zmnde,
gerek ye lkelerin d dnya ile ilgili karlarnn korunmasnda,
gerekse slam Dnyas'mn kltrel, ekonomik ve siyas etkinlii
nin artrlmasnda istenilen dzeyde bir performans gstereme
mitir.
K'nn uluslararas alanda saygn bir yer edinebilmesinin n
celikli art inisiyatif kullanabilen aktif bir yapya kavuturulmas
dr. zellikle slam Dnyasnn i bunalmlarnn almasn, ye
lkeler arasndaki kar atmalarnn azaltlmasn salayacak
bunalm zc mekanizmalarn gelitirilmesi Knn saygnl
n artracaktr. Gerek ran-lrak Sava, gerekse Krfez bunalm
esnasnda iletilemeyen bu mekanizmalar, rgte dnk beklenti
lerin bir sukut- hayale dnmesine yol amtr.
Knn reaksiyoner tavrdan aksiyoner inisiyatiflere ynel
mesinin dier nemli bir art da kurum yaplanmasnn yeni art
lara uygun decek ekilde yeniden ele alnmasdr. Btn bu s
recin salkl bir ekilde ilemesi ise rgt sekreteryasmn btn
ye lkeleri kuatacak ekilde ve rgtn temel hedeflerini ger
ekletirebilecek bir profesyonellik temelinde kurulabilmesi ile
mmkndr. Srekli takip ve koordinasyon grevi stlenecek r*
gt sekreteryasmn yaplanmas ye lkelerin bu rgte ykledik
leri misyonu ve verdikleri nemi de yanstan bir gstergedir.
zellikle nc Dnya ve slam Dnyas ile ilgili uluslararas
rgtlerde szkonusu olan bu genel zaaf ECO bnyesinde de sz
konusudur. Mesela slam Konferans rgtnn istenilen dzey
de etkin olamamasnn temel sebebi rgtn srekli bir ilev st
lenen sekreteryasmn objektif ve rasyonel bir ekilde deil, lkele-
rn i pazarlklarnn oluturduu sbjektif bir alanda oluturul
mu olmasdr. Dolaysyla da arl olan ye lkelerin d politi
ka yaplanmasndaki tedirginlik ve kayglar rgt sekreteryasma
dorudan yansmaktadr. Bu da rgtn ye lkeler arasndaki
bunalmlar amada yeterince etkin olamamas yannda dier
uluslararas aktrlerle dorudan taraf olacak ekilde devreye gire
memesi sonucunu dourmaktadr. Knn Krfez bunalmnda
arabulucu olarak devreye girememesi ve Bosna bunalmnda ye
terli arl koyamamas bir yandan rgt sekreteryasmn bu ko
nularda etkili olabilecek bir i yapya, dier yandan da yeterli siya
s irade desteine sahip olamamasndan kaynaklanmaktadr.
rgtn kurumsal yaplanmas ile ilgili zaaf gsteren en ar
pc misallerden birisi genel sekreterliin seiminde uygulanan
kriterlerdir. ye lkelerin Asya, Afrika ve Arap lkelerinden oluan
kategoride deerlendirilmesi ve bu kategorileri temsilen her
dnem bir genel sekreter atanmas rgtn dou artlan gz-
nne alndnda doru grnse bile, bugnk slam Dnyas
gerekliine uygun dmemektedir. Hereyden nce Asya, Afrika
ve Arap lkeleri kategoriletirmesi kendi iinde tutarl deildir.
K'nn Filistin meselesinin trmand gnlerde genelde Arap
lkelerinin etkisi altnda kurulmu olmasnn izlerini tayan bu
kategorilerden ikisi ktay, biri etnik bir tanmlamay esas almak
tadr. te yandan bylesi bir tasnif temsil adaleti asndan da ok
uygun deildir. SSCB'nin dalmasndan sonra bamszlm ka
zanan cumhuriyetlerle birlikte slam Dnyas'mn nfus asndan
yaklak te ikisini barndran Asya lkelerinin te birlik bir ro
tasyona tbi tutulmas da ciddi bir eliki oluturmaktadr. Bu
temsil zaaf K'nn personel yapsnda daha da byk llere
ulamaktadr.
slam Dnyas'mn bugnk durumu resmedildiinde ve bu re
sim erevesinde gelecekle ilgili bir projeksiyon sz konusu oldu
unda nemli genel btn iinde birbirine biraz daha yakn olan
be jeokltrel/ demografik alann ortaya kmakta olduu syle
nebilir. Hemen hemen her biri 200-250 milyonluk bir kitleyi barn
dran bu be jeokltrel/ demografk alan dou-bat istikametinde
u ekilde tasnif edilebilir: (i) Malayca konuan ve temelde Endo
nezya, Malezya ve blgedeki ada topluluklarndan oluan Indo-
J Stratejik Derinlik
Malay blgesi; (ii) Urduca ve Bengalce konuan ve ortak bir tarih
gemii paylaan Pakistan, Bengalde ve Hint altktasmdan oluan
Gney Asya topluluu; (iii) SSCB'nin dalmasndan sonra daha
da belirgin bir nitelik kazanan ve genelde Trke konuan Dou
Avrupa, Bat ve Orta Asya grubu (tarih/ kltrel etkileim ve co
raf konum asndan Iran da bu grup iinde mtalaa edilebilir) ;
(iv) Arapa konuan Ortadou ve Kuzey Afrika grubu; (v) genelde
Havsa ve Svahili dillerim konuan Sahra-gneyi Afrika grubu.
Bu tasnife altnc bir grup olarak demografik glerinin art
dnda uluslararas etkinlik asndan gelecekte son derece nem
li roller stlenebilecek olan Bat lkelerinde vatanda stats ka
zanan Mslman topluluklarla deiik Avrupa, Asya ve Afrika l
kelerinde nemli varlklar oluturan aznlk Mslmanlar da ek
lenmelidir. nmzdeki dnemde bu Mslman topluluklarn
kaderini gznnde bulundurmayan bir politikann baarl ol
mas mmkn deildir.
Kltrel kalplara ve kategorik ayrtrmalara dntrlme-
mesi gereken bylesi bir tasnif slam Dnyasnn rgt bnyesin
de adilane temsili ve etkinliin artrlmas asndan byk kolay
lklar getirebilir. Kapsaml ve yaygn bir temsil rgtn ye lke
ler nezdindeki meruiyetini artrmas yannda, bunalm alanlar
nn doru bir zamanlama ile deerlendirilebilmesi ve ksa d
nemli acil politikalar gelitirilebilmesi asndan da byk bir kat
k salayacaktr.
Knn amas gereken dier nemli bir zaaf da politika olu
umu ve uygulamas esnasnda ortak siyas iradeyi devreye soka
bilecek bir mekanizmadan yoksun olmasdr. Karar alma aamas
n gletiren ye lkeler arasndaki tavr farkllklar bu kararlarn
uygulama safhasnda daha da belirgin bir ekilde ortaya kmakta
ve rgt atl bir konuma mahkum etmektedir. AB ve BM rnekle
ri de etd edilerek ortak karar alma ve uygulama mekanizmasn
etkin klacak yeni aralar ve kurumsal yaplar oluturma zorunlu
luu Knn yeniden yaplandrlmas srecinin en temel mese
lelerinden birisidir.
Son dnemde genel sekreterlik statsne de aday olarak IK
nezdindeki etkinliini artrmak iradesi sergileyen Trkiye herey-
den nce kendisinin temsil kabiliyetini de artracak bu tr kap

saml bir yeniden yaplanma projesini gelitirmek ve bu erevede
ye lkeleri de motive edecek stratejik hedefler ve aralar ortaya
koymak zorundadr. Bu da genelde slam Dnyasna, zelde de
K'ye bak tmyle gzden geirmeyi gerekli klan bir sre ile
szkonusu olabilir.
(V. ECO: Asya Derinlii
Trkiyenin Asya derinliine ynelik olarak Souk Sava sonra
s dnemde giritii ilk teebbs Trkiye, ran ve Pakistann ye
olduu ECOnun Orta Asya lkelerini ve Afganistan' iine alacak
ekilde geniletilmesidir. CENTO ve RCD duraklarndan geerek
yaklak otuz yllk bir sre iinde bugnlere ulaan ECO, yeni
ekliyle gerek jeopolitik gerekse ekonomi-politik kaynaklarn da
lm asndan belki de dnyann en nemli stratejik kuam
oluturmaktadr. ran devriminden sonra CENTO'nun Bat-eksen-
!i stratejik tercihinden uzaklaan ECO, zellikle Sovyetler'in dal
masndan sonra Orta Asya lkelerini de iine alarak Avrasya den
gelerini tmyle etkileyebilecek bir grnm kazanmtr.
Orta, Bat ve Gney Asya'nn en stratejik kesiim alanlarn bi
raraya getiren bu genilemenin ortaya kard dinamizm ve yeni
ufuklar son sekiz yl iindeki duraan politikalarla stratejik bir be
lirsizlie ve anlamszla dnme temayl gstermitir. Ne bu
genilemenin ortak zemini ve alt yaps ile ilgili temel stratejik ter
cihler ortaya konabilmi, ne de lkeler arasndaki ilikileri derin
letirebilecek mekanizmalar oluturulabilmitir.
Bu yetersizliklerin sebepleri aslnda genel ktisad ibirlii ve
entegrasyon faaliyetlerinin baar artlarn da ortaya koymakta
dr. Bu ekonomik birlii abasnda genileme ile derinleme ara
snda salkl bir koordinasyon kurulamamasmn temel sebebi,
ye lkelerin stratejik tercihleri arasnda salkl bir optimizasyo-
nun salanamam olmasdr. AB gibi daha kkl ve ekonomik te
meli daha gl olan ibirlii abalarnda bile derinlemenin en
nemli faktr olan bu optimizasyon ECO lkeleri arasnda he
men hemen hi gerekletirilememitir.
ye lkelerin kendi ulusal ekonomik stratejileri arasndaki e-
^likileri gidererek ortak stratejik karn belirledii alann, tekil
stratejik karlar maksimize edeceine dair olan inan, ekonomik
ibirlii rgtlerinin temel dayanak noktasdr. Bu da ancak ve an
cak tekil ve ortak stratejilerin uyumlulatrlmas ile mmkndr.
ECO, Souk Sava sonras dnemde kazand yeni yap ve kimlik
iinde bu konuda ikna edici admlan atamamtr. Aksine ye l
kelerin tekil stratejileri ile ortak karlar arasndaki farkllama git
tike artm ve ye lkeler dier ekonomik entegrasyon abalarna
doru ynelme eilimi iine girmilerdir.
Bu da ECOyu kendi karlar iin tehlikeli bulan Rusya ve Hin
distan gibi lkeleri harekete geirmi ve ECO yesi lkeler arasn
daki elikilerin ibirlii konusundaki siyas iradeleri etkileyebile
cek boyutlara ulamasna yol amtr. Mesela Trkiyenin
ECOnun genileme karar almasndan hemen sonra bir taraftan
da Karadeniz birlii rgt abas iine girerek ran' devre d
brakacak ekilde Rusya'ya yaknlamas, Orta Asya lkelerinin
BDT bnyesine daha aktif bir ekilde dnmeleri, rann Rusya ile
olan ikili ilikilerini zellikle Kafkasya ekseninde gelitirmeye y
nelmesi, Pakistan ile Afganistan arasndaki ilikilerin Hindistann
etkin blgesel politikalar ile bir bunalm dnemine girmesi, ECO
lkeleri arasndaki karlkl gven ve ortak kar ilikisi anlay
nn sarsnt geirmesi sonucunu dourmu ve ilikilerin derinle
mesine engel olmutur.
Byk lekL diplomatik tercihler ile daha dar kapsaml eko
nomik kar tercihleri arasnda ortaya kan bu elikili durum,
ECO lkeleri arasndaki ksa dnemli siyas ihtilaflarn uzun d
nemli ekonomik ibirlii alanlar zerine ipotek koymas ile neti
celenmitir. Bylece ekonomik ibirlii alanlarn genileterek si
yas yaknlama salamas gereken ECO, ortak ekonomik karla
rn ksa dnemli siyas ihtilaflara kurban edildii bir forum haline
dnmtr.
ECO'nun etkin bir rgt olarak tekrar devreye girebilmesinin
ncelikli art tekil siyas iradeler ile ortak ekonomik kar arasn
da rasyonel bir ba kurulabilmesidir. Srekli olarak birbirlerini
kollama ihtiyac zerine diplomasi yapmaya alan lkelerin ku
raca ekonomik ilikiler zaman ve sabr isteyen uzun dnemli bir
sreci gerektirir. ABnin ekirdeini oluturan Almanya ve Fransa
Trkiyenin St .Kejik Balantlar ve D Politika Aratan
. -.--T? .
I
arasndaki gven ortamnn tekrar kurulmasnn uzun ve etin bir
sre iinde gerekletii unutulmamaldr.
Bu erevede ECOnun kurucu yeleri olan Trkiye, ran ve Pa
lastan arasndaki ilikiler rgtn ileriye ynelik baars ve Trki
yenin Asya derinlii kazanmasnda stlenebilecei rol asndan
byk bir nem tamaktadr. Trkiye-ran ve Trkiye-Pakistan
ilikileri birbirine tamamyla zt iki sebepten dolay bylesi derin
liine bir ibirlii iin gerekli rasyonel bir zemin kazanamamtr.
Trkiye-ran ilikilerinin tarih birikiminden de kaynaklanan ve
kendi iinde srekli bir gizli phe ieren bir teenni ve kollama s
recinde seyretmesi, Trkiye-Pakistan ilikilerinin de aksine son
derece nostaljik bir iyimserlie dayanmas her iki iliki biiminin
de kalc bir ibirlii abasnn asgar art olan rasyonellik ve s
reklilik ilkesini zaafa uratmaktadr. ECO'nun salkl bir ekilde
ilemesini ve Trkiye'nin Asya derinliine zemin hazrlayan bir
diplomatik ara haline dnebilmesini engelleyen bu zaaf ikili
ilikilerin yeniden yorumlanmasn kanlmaz klmaktadr.
Trkiye- ran ilikileri Ortadou, Kafkaslar ve Orta Asyadan
oluan asgari kanatl bir ereve iinde seyretmektedir. Souk
Sava sonras dnemin dinamik artlan her blgede de son de
rece karmak g dengelerini beraberinde getirmi bulunmakta
dr. Kresel ve blgesel dengeler arasndaki etkileim ile daha da
karmak bir nitelik kazanan bu g dengeleri tarihi derinlii haiz
Trk-ran ilikilerinin konjonktrel nitelikli dalgalanmalar yaa
masna yol amtr. Bat Asya'nn bu iki nemli gc her bl
gede de karlkl bamllk ve rekabet sarkac iinde seyreden ili
kileri yeni bir dengeye oturtmakta glk ekmektedir. Trki
ye'nin Souk Sava sonras dnemde Avrasya lekli stratejilerin
de ABD arlkl bir ynelie girmesi, buna mukabil ABD'nin ifte
kuatma politikas ile ran' dlayan bir strateji benimsemi olma
s Trk-lran ilikilerindeki yeni denge araylarn olumsuz ynde
etkilemitir.
Bu durum ECOnun oluum seyri ile konjonktrel konumu
arasnda da bir tr uyumsuzluk ortaya karmtr. Temelde ABD
nclnde Sovyet tehdidi karsnda gneyde bir ittifak hatt
oluturmak zere kurulan CENTO'nun devam niteliindeki ECO
Souk Sava sonras dnemde ABDnin stratejik karlar ile Trki-
Stratejik Derinlik
ye'nin Avrasya derinlikli politika oluturma abalar arasnda e
likili bir konumda kalmtr. Ayn dnemde ECOnun dier nem
li yesi olan ve bu rgtn merkezini kendi bakentinde barnd
ran ran'n ABD'nin kendisini dlayan politikalar karsnda bata
Rusya, Hindistan ve in olmak zere Asya lkeleri ile youn te
maslara ynelmesi Trkiye ile rann kresel ve blgesel tercihle'
ri arasndaki pergelin almas sonucunu dourmutur, ikili iliki
lerdeki bu yeni unsurlar ECOnun Orta Asya lkelerini de kapsaya
cak bir etkinlie kavumasn engellemitir.
Ortadou, Kafkasya ve Orta Asya ile ilgili blmlerde daha de
tayl bir ekilde zerinde durduumuz gibi, Trkiye her eyden
nce ranla olan ilikilerini tekil bir konumdan kararak genel
Asya -zellikle de Bat Asya- politikasnn erevesi iinde yeniden
tanmlamak zorundadr. rann Trkiye'nin Asya politikasnda sa
hip olduu arlk Trkiyenin rann Avrupa ve Bat politikasnda
sahip olduu arlk ile birbirini tamamlayan bir btnlk arzet-
mektedir. Her iki lkenin Ortadou blgesinin geneli zerindeki
arl da bu btnl tamamlayc unsurlar ihtiva etmektedir.
Bu da Trkiye-ran ilikilerinde ciddi bir ortak kar boyutunun ol
duunu gstermektedir.
Bu ortak kar alan gzard edilerek atma noktalarn ve
ABD benzeri kresel glerin konjonktrel stratejik hesaplarm
esas alan bir politika takip etmek Trkiye'nin blgesel arln
zayflatr. Bir an iin Trkiye ile rann gerek ideolojik gerekse re-
elpolitik adan blgesel gerilim kutuplan olduklarm kabul etsek
bile bu kutuplar arasnda srekli gerilim artrc politikalar takip
etmek ABDnin d politika gemii ve anlay le de uyumlu de
ildir. Souk Savan en youn olduu dnemlerde kar kutbu
temsil eden SSCB ile detant politikasn balatan ABD, blgesel
gerginliklerin azaltlmas amacyla Trkiye-ran ilikilerinde bir
detant dneminin balamasn rasyonel bir diplomatik gelime
olarak grmelidir. Nitekim, randa Hatemnin iktidara geliinden
sonra ABD'nin ran politikasnda da cidd bir yumuama gzlen
meye balamtr. Aslnda gerek siyas g ve irade, detant d
nemlerinin eseri olmaktadr. ABDnin detant politikas da Alman-
Ho Qnmir Sava prcrinliklerirti azaltmann da
tesinde etki alann yaymaya dayanan uzun dnemli bir stratejik
hesabn rndr.
Trkiye de yeni bir Dou ya da Asya stratejisi dnemini balat
ma ve ran ile ilikilerini bu erevede yeniden deerlendirme ih
tiyac ile kar karyadr. Trk-ran ilikilerinin ortak kar alanla
rn gzeten rasyonel bir zeminde seyretmeye balamas u ana
kadar bir ekonomik ibirlii rgtnden beklenen verimlilii ve
etkinlii gstermemi bulunan ECO'nun da yeniden yaplanmas
n ve zerinde bulunduu jeostratejik kuan gerektirdii dina
mizme kavumasn salayabilir. ECOnun bir btn olarak daha
etkin bir stratejik ara haline dnebilmesi nemli lde Trk-
ran ilikilerindeki psikolojik unsurlarn yeniden kurulabilmesine
baldr.
Trkiye-Pakistan ilikileri ise aksi ynde bir psikolojinin glge
si altnda kalmtr. D politikada bazen ileri dzeydeki iyi ilikiler
lkeler arasndaki ilikilere hakim olan verimsizlii rten bir etki
de bulunur. Siyas ilikiler o derece iyi seyretmektedir ki, bu lke
ler arasndaki d politika ilikisi dikensi?, gl bahesi olarak gr
nr ve ilikilerin olduu gibi srmesine yol aan statkocu bir ta
vr her iki lkenin d politika yapmclarna egemen olur. Karlk
l olarak gnderilen diplomatlar kendi lkelerindeymiesine ra
hat hareket ettikleri iin ilikilerde aksayan ynlere vurguda bu
lunmazlar. Bu tr nostaljik d politika ilikileri aslnda rasyonel ve
atlmc bir d politika yaplanmasnn nndeki en nemli engel
lerden birdir. D politika yapmnda nostaljik dostluklar da nos
taljik dmanlklar gibi gerek durumu grmeyi engelleyen bir
perde oluturur.
Trkiye-Pakistan arasndaki ilikiler bu tr nostaljik dostluk
ilikisinin msbet ve menf yanlarm son derece arpc bir ekilde
yanstmaktadr. Trkiye ile Pakistan arasndaki iliki sanld gibi
sadece Hint mslmanlarnm stiklal Sava'na, Trkiye'nin de Pa
kistan'n bamszlk mcadelesine verdii destek ile balam de
ildir. Aksine bu iki lkenin kltrel yaplarn belirleyen ve ortak
nsurlan pekitiren ok kkl bir tarih gemiten bahsetmek
mmkndr.
Bu iki toplum medeniyetler tarihinin uzun dnemli seyrinde
birbirine benzeyen bir etkileim alannn tesiri altnda kalmlar -
Stratejik Derinlik
...... !
dr. Pakistan ve Trkiyeyi benzetiren tarih faktr bu iki lkenin
kltrel hamurunun da slam medeniyet havzasna giren iki dina
mik gebe medeniyet unsurunun kkl bir yerleik medeniyet ile
hesaplam olmasdr. Gaznelileri Hindistan'da Hint medeniyeti
ile, Seluklular Anadoluda Dou Roma medeniyeti ile slam me
deniyetinin ncleri olarak karlatran tarih gereklik bugnk
Pakistan ve Trkiye gerekliklerinin oluum tohumlandr. Del
hinin 1197'de Mslman Gurlular tarafndan fethi ile 1176'da II.
Kl Arslan'm Myriokephaon savanda Bizans imparatoru II.
Komnenosyenerek Anadoludaki Seluklu hakimiyetini pekitir
mesi bu iki corafyann ortak kader izgilerinin rndr. Bu biri
kimler zerine ykselen Osmani ve Babr devletleri slam mede
niyetinin Balkanlar-Anadolu ekseni ile Hindistan eksenlerindeki
zirve noktalandr. Bu ki medeniyet ekseninin estetik zirveleri olan
olan Selimiye ve Tac Mahal de ayn dnemin eserleridir.
1856 Osmani Islahat Fermam ile 1857 Ayaklanmasndan sonra
Hindistann dorudan ngiliz ynetimine balanmas arasndaki
paralellik de bu iki eksenin Bat medeniyeti ile hesaplama sre
cinde kar karya kald kavaklardaki ortak izgileri sergilemek
tedir. Osmani hilafetinin yklmasndan sonra ilk defa bir devletin
slam kimlii vurgulanarak ortaya knn Pakistan'da gerekle
mi olmas da uzak corafyalardaki benzer kader izgilerini payla
an bu iki toplum arasndaki benzerlik ve tamamlayclk ilikisini
ortaya koymaktadr.
Bu tarih yaknl tam bir siyas dostlua dntren iliki bi
imi ne yazk ki bugne kadar bu toplumlar arasndaki geikenli-
i artran verimli bir seyir takip edememitir. Basit bir misal ile
gstermek gerekirse 1994 yl esas alndnda Trkiyenin Pakis
tann toplam ithalatndaki pay da (0.52%) ihracatndaki pay da
(0.54%) yzde 1 seviyesinde bile deildir. 1995 ylnda ekonomik
ilikide bir canlanma grlmse de toplam ticaret hacmi yine de
250 milyon dolar (244.4 milyon dolar) seviyesinin altndadr.
Bu dk seviyeye gereke olarak iki lkenin benzer retim bi
imlerine ve ekonomik yaplara sahip olmas gsterilmekte ise de
bu yeterince inandrc deildir. Bu tr benzer ekonomik yaplara
sahip lkeler ortak projelerle nc lkelerde cidd bir ekonomik
etki alan oluturabilirler. Son olarak gndeme gelen Pamuk Birli-
ai nrnipci hu knm r l a ivi hir ha.slancnp olabilir. Avnca zellikle ECO
mekanizmas daha etkin bir ekilde altrlarak Orta Asyaya y
nelik ortak politikalar ve projeler retilmelidir. Ama btn bu pro
jelerin baarl olmas iin her iki taraf da rehavete srkleyen
nostaljik iyi iliki biiminin daha etkin bir ortakla dntrl
mesi gerekmektedir. Byle bir konjonktrde gerek Orta Asya lke
lerine gerekse Asyann ekonomik ve politik dengelerinde gittike
arl artan ine ynelik ortak bir alm sergilenmelidir. Trki
ye-Pakistan ilikilerindeki tarih derinlik ve scaklk Pakistan Tr
kiye asndan kapsaml ve dinamik bir Asya stratejisinin gvenilir
kilit lkesi yapmaktadr.
ECO benzeri ekonomik ibirlii abalarnn baarsnn ikili
ilikilerle ilgili birinci art tamamlayan ikinci nemli art ise
uzun dnemli stratejik hedefler ile ksa dnemli projeler arasnda
derinlemesine bir uyumun gerekletirilmesidir. Liderler ve di
leri bakanlan dzeyindeki toplantlarda vurgulanan genel ve uzun
vadeli hedeflerin, projelerin oluturduu bir altyap ile desteklen
memesi, zamanla rgtn retorii ile pratii arasnda cidd bir
boluk domasna yol aar. Bunun tam zdd olarak srekli teknis
yenler dzeyinde yrtlen ve detay dzeydeki projeler zerinde
younlaan temaslar da siyas irade ve ynlendirmenin yeterince
vurgulanmamas dolaysyla rutin dzeyde kalmaya mahkum
olur. ECOnun almalarnda grlen nemli aksaklklardan biri
si de, i organizasyondan ok da ynelik mesajlar ieren zirveler
ile detaylarda srekli uzayan teknik grmeler arasnda skp
kalan bir gndemin snrlar dna klamamas dr.
Bu ikilemin alabilmesi ancak ve ancak siyas irade ile teknik
abalar arasndaki koordinasyonun shhatli bir ekilde yaplmas
ile mmkn olabilir. Bu da teknisyen brokratlar dzeyindeki te
maslarn siyas irade ieren zirvelerin ncesinde ve sonrasnda ve
rimli bir ekilde yrtlmesine baldr. n hazrl ye lkelerin
ortak kar ve hedeflerini gzetecek ekilde yaplm olan zirve
toplantlarnn ortaya kard siyas irade brokratlarn zirve
sonrasndaki uygulamalar iin nemli bir ivme kazandrr. Bu uy
gulamalarn da belli aralklarla yine siyasler tarafndan denetlen
mesi uzun dnemli stratejik hedeflerin kademeli bir ekilde ksa
dnemli projelere dntrlebilmesi asndan byk bir nem
tamaktadr.
Stratejik Derinlik
V. KE: Stepler ve Karadeniz
Yakn deniz havzas ile ilgili blmde de zerinde durduumuz
gibi Souk Sava sonras dnemde Trkiyenin en kkl deiim
yaad deniz havzas Karadeniz olmutur. Souk Sava dnemi
nin ift kutuplu yaplanmasnda Trkiye'nin yakn deniz havzas
olmaktan ok bloklararas kutuplamann en keskin ekilde yans
d bir i deniz hviyeti tayan Karadeniz, ky lkeler iin tad
potansiyelin ok gerisinde bir neme sahip olmutur. Karadeniz
havzas etrafndaki jeopolitik kutuplama Avrasyann bu en b
yk i denizinin jeoekonomik neminin yeterince deerlendirile-
memesi sonucunu dourmutur.
Souk Sava dneminde Trkiye dndaki btn Karadeniz l
kelerinin Dou Bioku iinde yer almas, bu denize dnk politika
larn tamamyla daha kresel lekli politikalar muvacehesinde
belirmesine yol amt. Bu da Trkiyenin Karadeniz havzasn
mill stratejik planlamann bir paras olarak deerlendirebilme
ansm nemli lde azaltmt.
Souk Sava dnemindeki ift kutuplu yapnn Trkiye aleyhi
ne tam bir kategorik blok ayrmna tbi tuttuu bu havzada yeni
dnemde hem blgesel ibirlii, hem de Trkiye'nin yakn kara ve
deniz havzalarna dnk politikas asndan ciddi bir stratejik
alm potansiyeli domutur. Bu potansiyeli dinamik bir stratejik
unsur haline dntrmek zere devreye sokulan KE, bu yny
le nemli bir boluu doldurabilecek bir adm olarak grlm ve
ksa zamanda nemli bir ilgiye mazhar olmutur. lk olarak Aralk
1990da Ankarada dzenlenen bir konferansta gndeme gelen
proje, 199l deki hazrlk safhasndan sonra 25 Haziran 1992'de s
tanbulda yaplan zirvede imzalanan bildirge ile hayata geirilmi
tir. Trkiye, Rusya, Ukrayna, Bulgaristan, Romanya ve Grcistan
gibi Karadenize kys olan lkeler dnda Karadeniz ile dolayl ir
tibat olan Moldovya, Arnavutluk, Yunanistan, Azerbaycan ve Er
menistan'n ye olarak katldklar ibirlii rgtnde daha sonra
gelen talepler zerine Tunus, Msr, Slovakya, Polonya ve srail de
gzlemci stats kazanmlardr.
KE kurulu bildirgesinde rgtn niteliklerini tanmlarken
j . cami l onmdmpci np n7P>n crn.fprilmS
ve zellikle bildirgenin V. maddesinde AGK ilkelerine yaplan atf
ve VII. maddede AB yelik srelerinin olumsuz etkilenmeyecei
ne dair teyit edilen vurgu rgtn uluslararas konumunun tanm
lanmasndaki d ereve unsurlar belirlemitir.
ye lkelerin konjonktrel konumlarnn da verdii ivme ile
hemen ilgi gren KE rgtlenmesini ve organlarm oluturma s
recini de benzeri yaplanmalarla kyaslandnda ksa saylabile
cek bir srede tamamlamtr. Olaan toplantlarn alt ayda bir
yapma karar alman Dileri Bakanlan Toplantsnn en yksek
karar alma organ olduu rgt bnyesinde zamanla statistik Ve
ri ve Ekonomik Bilgi Deiimi, Ticar ve Sina birlii, Tarm ve Ta
rm Sanayii, Banka ve Finans, Ulam ve letiim, evre Korunma
s, Bilim ve Teknoloji balkl kalc, alma gruplan oluturulmu
tur. Kurulu aamasnda sekreterya ilerinin dnem bakam olan
lke tarafndan yrtlmesi kararlatrlmasna ramen zamanla
doan ihtiya dolaysyla merkezi stanbulda olan bir sekreterya
oluturulmutur.
Bu oluumu takip eden sre iinde Karadeniz Ekonomik
birlii Parlamenterler Birlii, Karadeniz Ekonomik birlii Konse
yi (KEK), KE statistik Veri ve Ekonomik Bilgi Deiimi Egdm
Merkezi ve KE Ticaret ve Kalknma Bankasnn olumas ile bir
likte rgt yaygn ve kapsaml bir hviyet kazanmtr.
rgtn ksa zamanda ilgi grmesinin ve bu ilgiye paralel s
ratli bir yaplanmaya ynelmesinin bir ksm kalc faktrlerden
oluan, bir ksm da ye lkelerin iinde bulunduu konjonktrel
artlar iinde ok geerli siyas ve ekonomik gerekeleri vard. Te-
mel kalc faktr Karadenizin Avrasya ekonomi-politii iinde sa
hip olageldii merkez konumdur. Aslnda Souk Sava dneminin
getirdii kategorik kutuplama anz bir paralanma dnemini
temsil ediyordu. Tarih boyunca Avrasya lekli en nemli deniz ve
kara balantlar bir ekilde Karadeniz hattndan gemekteydi. Ka
radenizi evreleyen blgeler Avrasya merkezli bu konumun dei
ik ynlerdeki balantlarm salayan kilit konumuna sahiptiler.
Karadeniz'in Kafkaslarla Hazara balanan dou yakas, Asya de
rinliine uzanan hatt; bat kylar ve bu kylardan Avrupa derin
liine uzanan Tuna havzas, Avrasyann Avrupa kanadna olan ir
tibatlarm; Anadlu yarmadas ve Boazlar, Akdeniz ve Afroavras-
Stratejik Deriniik
276 !
ya balantlarn; Dinyeper, Dinyester, Don ve Volga nehirleri ile
i l er l i k kazanan kuzey kua da geni step balantlarn barndr
maktayd. ift kutuplu yaplanmann getirdii kategorik kutupla
ma bu balantlarn Avrasya lekli bir ekonomi-politik havza
oluturmasn mmkn klmyordu. ift kutuplu yapnn olutur
duu sun rt ortadan kalknca Karadeniz'i evreleyen blgelerin
i balantlar tabi bir ekilde tekrar su yzne kt. Dier nem
li bir kalc faktrde bu denizi evreleyen blgelerin ve lkelerin ik
lim ve corafi farkllklardan doan potansiyeli bir ekonomik ta
mamlayclk ilikisine sahip olmalardr.
Konjonktrel siyas faktrlerin banda Trkiye ve Yunanistan
dnda tm Dou Bloku yesi olan lkelerin bu blokun dalma
s ile birlikte ciddi bir siyas boluk ve uluslararas konum tanm
lanmas ihtiyac iine girmi olmalar gelmektedir. O dnemde AB
yelik bavurusu srekli askda tutulan Trkiyenin de alternatif
araylar iinde olmas katalizr roln oynamasnn nn a
mtr. KE'ye yelik konusunda istekli davranan lkelerin nemli
bir ksmnn ayn dnemde baka ibirlii ve entegrasyon alma
lar iine girmi olmalar bu konjonktrel ihtiyacn arpc bir gs
tergesidir. Konjonktrel ekonomik faktrn banda ise yine Tr
kiye ve Yunanistan dnda hemen hemen hepsi sosyalist ekono
mik yaplanma gemiine sahip olan ve sratle piyasa ekonomisi
artlarna intibak etmeye alan lkelerin bu bunalm aarken
blgesel piyasa imkanlarndan istifade etme abalan gelmektedir.
Bu dnemde eski sosyalist lkelerin tmnn ekonomik damla
ma ve klme yayor olmalar bu tr teebbslere olan ilgilerini
artrc bir etki yapmtr.
Bylesi hzl bir ivme ile kurulan KE zellikle doksanl yllarn
ikinci yansndan itibaren etkinliini nemli lde kaybetmeye
balamtr. Bu ivme kaybnn en temel sebebi, ye lkelerin r
gt kalc faktrlere dayal aksiyoner nitelikli bir yap olarak de
il, konjonktrel ihtiyalara cevap verebilecek reaksiyoner bir ya
p olarak grmeleridir. Her ne kadar rgtn kurulu bildirgesin
de bu ibirliinin herhangi bir baka ibirlii teebbsne alter
natif tekil etmediinin vurgulanm olmas dahi ye lkelerin bu
yapy merkeze alan bir siyas irade gstermediklerini ortaya koy
maktadr.
r
Ayrca bu vurguya ramen ye lkelerin byk ounluu bu
yeni yapy dier teebbsler iin bir alternatif koz olarak grme
temayl iine girmilerdir. Dier ibirlii ve entegrasyon abala
r ile olan ilikiler KE'nin. derinlemesine gelimesini yavalatan
etkiler yapmtr. ye lkelerin AB ile olan ilikileri bu adan dik
kat ekici unsurlar ihtiva etmektedir. Zaten ye olan Yunanistan
dnda Bulgaristan ve Romanyann da AB'nin genileme planlar
iinde yer edinmesi, Trkiye'nin nce Gmrk Birlii anlamasn
imzalayarak AByi merkeze alan bir d ekonomik ilikiler ereve
sine yerlemesi, sonra da Helsinki Sreci ile aday stats kazan
mas, Rusya'nn G-8 erevesinde AB'nin lokomotif lkeleri ile ay
r bir dzlemde ilikiye girmesi ye lkelerin dikkatlerinin deiik
alanlara ynelmesi sonucunu dourmutur. Yine benzer bir ekil
de Trkiyenin ECO ve KE arasnda Rusya ve ran le olan ilikile
rinde alternatif alanlara oynuyor gzkmesi, Rusyann Slav k
kenli esld SSCB lkeleri ile daha yakn bir ekonomik ortaklk aray
iine ynelmesi bu reaksiyoner tavrn deiik yansmalar olarak
grlebilir.
Konjonktrel faktrlerin etkisini yanstan dier nemli bir ba
arszlk nedeni de KE'nin AB'de yaanan tecrbenin aksine ksa
bir sre iinde hem kontrolsz bir genileme hem de ok ihtirasl
bir derinleme temaylne girmi olmasdr. KEnin nce Kara
deniz'e kys olan lkelerden balayarak kademeli bir genileme
stratejisi yerine Balkanlar ve Kafkaslardaki evre lkelerin de bn
yeye alnmas hem ortak bir siyas irade oluma srecini baltala
m; hem de zaten kendi ilerinde bunalml bir dnem yaayan
bu lkelerin i elikilerini rgt yapsna tamtr. Bu yap iin
de gerilimli ilikiler iindeki ye lkeler karlkl temas imkan
bulmusa da bu temaslar diplomatik zemin yoklama safhasndan
ibirlii safhasna geecek boyuta ulamamtr.
AB tecrbesi ile karlatrldnda hemen gze arpan n
c bir baarszlk nedeni de KE bnyesinde AB'deki Alman-Fran
sz eksenine benzer bir Trk-Rus ekseninin bir srkleyici loko
motif olarak devreye sokulamam olmasdr. Avrupadaki Alman-
Fransz rekabetine benzer bir tarih elikiyi Karanedizi evrele
yen hatlar zerinde yaayan Trkiye ve Rusya'nn ortak siyas ira-
^desi olmakszn bylesi bir teebbsn iha bir baarya ulama
s zordur. Karadeniz AB'de Alman-Fransz rekabetini ibirliine
dntren Ruhr havzas gibi Trk-Rus rekabetinin ortak ekono
mik kar alan olarak grlmedike KE 'nin reel bir canllk ka
zanmas mmkn deildir.
Doru bir zamanlama ve yerinde bir inisiyatifle balatlan KE
hl Trkiyenin nemli stratejik aralarndan biri konumunu sr
drmektedir. Bu nem ayr dzlemde ele alnabilir. Birinci dz
lem KEnin temelde bir ekonomik ibirlii rgt olarak Trki
yenin uluslararas ekonomi-politik yaplanma iindeki etkisine
olumlu katkda bulunma potansiyelidir. 325 milyonluk bir pazar
bulunduran bu rgt sadece i ekonomik ibirlii asndan deil,
daha geni lekli uluslararas ekonomi-politik etki asndan da
nemli bir konuma sahiptir. Bu nemin reel bir stratejik etkinlie
dnebilmesi iin bu rgtn Trkiyenin dier stratejik aralar
ile tutarl bir ereveye oturtulmas gerekmektedir. Trkiye'nin
AB, ECO ve KE ile ilgili stratejik planlamalar birarada ve tutarl bir
ereve iinde ele alnmakszn Trkiyenin bu rgt ile olan
ilikilerini de birbirini destekleyecek bir etkinlikte kullanabilmesi
ok g olacaktr. G-20 platformunun olumas bu karlkl etkile
imi daha da artrm bulunmaktadr. Trkiyenin Rusya dnda
G-20 platformunda bulunan tek KE yesi lke olmas Trkiyenin
dou-bat, kuzey-gney balantlarn kullanabilme potansiyelini
artrmtr. Trkiye KE'yi bir fanusta gelien esnek bir platform
olarak deil, uluslararas ekonomi-politik etkinliini artracak
nemli bir stratejik destek aya olarak grmelidir.
Bu bak asn destekleyecek ikinci dzlem ise KE yesi lke
lerden oluan havzann ok-tarafh (multilateral) ilikilerinin Tr
kiye iin tad nemdir. Bu ok-tarafl ilikilerin gerek bir e
kim alan oluturmas btn ye lkelerin ortak etkinliini artran
sonular douracaktr. Hele hele u ana kadar genelde olumsuz et
ki yapmakla birlikte bundan sonra daha rasyonel bir zeminde ele
alnmas mmkn olan Kafkaslar ve Balkanlarla ilgili blgesel bu
nalmlarda KE 'nin bunalm zc bir mekanizma olarak kulla
nlabilmesi, bata bu rgtn kurulmasnda inisiyatif gcn kul
lanan Trkiye olmak zere btn taraflara nemli bir uluslararas
prestij kazandracaktr. Bylesi bir etkinlik de KE ile AGK arasn
da bir oaralellik ve bu iki yapya ynelik stratejide bir uyum gerek
tirmektedir. Bu ok-tarafl siyas etkinliin baarya ulamas da
ancak ve ancak ye lkelerin karlkl bamllklarnn maksimi
ze edilebildii ortak ekonomik projelerle gerekletirilebilir.
nc dzlem ise KE'ni.n ikili ilikileri etkileyebilecek nem
li bir diplomatik temas alan oluturmas ile igilidir. Bu ilikilerin
merkezinde de, daha nce de vurguladmz gibi Trkiye-Rusya
ilikileri vardr. Ne KE'nin baars Trkiye-Rusya ilikilerinin sey
rinden soyutlanabilir; ne de Trkiye-Rusya ilikileri KE'nin olu
turduu ortak diplomatik alandan bamsz dnlebilir. Os-
manl-Rus, Trkiye-SSCB rekabetlerinin temel sahnesi konumuna
sahip olan Karadeniz belki de ilk defa karlkl karlarn uzlama
sna zemin tekil edebilecek bir yapya sahip olmutur. Trkiye-
Rusya ilikilerinin Karadeniz'i merkez alan baka aktrlerin de bu
lunduu bir arenada seyretmesi olumsuz olduu kadar olumlu et
kiler de yapabilecek bir olgudur. Osman-Rus denkleminde Kara
deniz bu iki toplum arasnda net bir paralanmaya ahit olmutu.
Genelde 1774'e kadar Osmani arlnn hakim olduu, bu tarih
ten sonra da Rus etkinliinin srekli artt bu havzada, II. Dnya
Sava konjonktrnde her iki taraf da SSCB lehine bir g dal
mnda radikal bir ekilde kar karya gelmitir. imdi bu havza
nn Ukrayna, Bulgaristan, Romanya ve Grcistan gibi baka aktr
lerin de bulunduu bir yapya kavumas ikili ilikilerle ok-tarafl
ilikiler arasnda bir tr uyum gerekliliini de beraberinde getir
mitir. zellikle Ukraynann bir denge unsuru olarak devreye gir
mesi blge dengeleri asndan da, KE'nin baars asndan da
deerlendirilmesi gereken bir olgudur.
zetle KE nemli bir stratejik ara olarak yeniden deerlendi
rilmelidir. Bu inisiyatifin balatcs olan Trkiye, u ana kadar ya
anan tecrbelerin nda, rgtn reaksiyoner nitelikten srat
le syrlarak kalc aksiyoner bir nitelie dnmesi abalarm hz
landrmaldr. Bu erevede ksa dnemli sansasyonel giriimler
den ok uzun dnemde etki yapacak ve havza-ii iletiimi artra
cak altyap almalarna younlamak, hkmet-d aktrleri de
devrede tutamy'atay etkileimi artrmak gerekmektedir.
Yakn deniz havzas blmnde de vurguladmz gibi AB,
KE ve ECOnun koordineli bir ekilde devreye sokulmas Trki
ye'yi Avrasya lekli ekonomi-politik iletiim hattnn merkez l
Stratejik Derinlik
kesi haline dntrebilir. Bunun iin de bir yandan Karadenizin
kuzeyindeki lkelerle ikili ilikiler gelitirilirken, dier yandan KE
ve ECO mekanizmalar daha etkin bir tarzda iletilerek Dou Av-
rupa-Bat ve Gney Asya balants glendirilmelidir. Yoksa KE
ve ECO gibi Trkiye'nin merkezinde bulunduu rgtlerin ABye
takviye ya da alternatif unsur olarak grlmesi hem bu rgtlerin
varolularn anlamszlatracak, hem de Trkiye'nin AB ile olan
ilikilerindeki Asya derinliinin zaafa uratlmas sonucunu do
uracaktr.
VI. D~8 ve Asya-Afrika Balantlar
II. Dnya Savandan sonra ortaya kan yakn Sovyet tehdidi,
Trkiye'nin d politikasnn Souk Sava dneminde Batya d
nk ve Atlantik-eksenli bir yrngede seyretmesine yol aan bir
sre balatt. Dier ikili ve blgesel ilikiler hep bu temel eksenle
ilgili olduu lde gelitirildi. SSCB'den gelen tek ynl tehdit ta
nmlamasnn getirdii bu Souk Sava stratejisi tad statik ni
telik dolaysyla bir ok blgenin ve alternatif d politika alm
nn nn kesti.
Souk Sava dneminin sona ermesi Trkiyenin d politika
snda psikolojik hazrl dahi oturmam olan beklenmedik bir
hareketlilik dourdu. AB'ye tam yelik mracaat Bat Bloku iin
de yeni bir kap aralama abas olurken, SSCB'nin dalmas ile
birlikte kanlmaz bir ekilde arlm hissettiren tarih ve cora
fi faktrler Trkiyenin bat dnda kuzey, dou ve gney ynleri
nin de farkna varmas sonucunu beraberinde getirdi. ECOnun
Orta Asya istikametine doru yaylarak yelik bir Bat Asya i
birlii rgtnden Bat ve Orta Asyay kucaklayan ve dnyann en
nemli stratejik kuaklarndan birini oluturan on yelik bir yap
ya brnmesi Trkiye'deki anti-dou nyargsnn almasnda
nemli bir etki yapt. Daha sonra oluturulan Karadeniz birlii
rgt de Trkiyenin daha nce tehdit yn olarak grd ku
zey istikametine almasn salad. Bu ibirlii abas ile Dou Av
rupa, Balkanlar, Urallar ve Kafkasyaya uzanmaya alan Trk
diplomasisi tek ynlln getirdii fel halinden kurtulmaya
balad.
Bu teebbslerle birlikte Trk d politikas NATO, AB, ECO ve
KE erevesinde Atlantikten Urallara, Avrupa'dan Orta Asyaya
yaylan alanlarda blgese] politikalar gelitirmeye balad.
Uluslararas ekonomi-politikte arl her geen gn artan Dou
Asya ve zengin kaynaklara sahip olan Afrika bu aln teebbsle
rinde hl ihmal edilen blgeler arasndayd. D-8 teebbs bu
zaaflarn almas ynnde anlaml bir ereveye oturmaktayd.
Her eyden nce bu teebbs iinde yer alan Endonezya ve Malez
yann Dou Asyaya, Msr ve Nijeryann da Afrika'ya yaplacak
bir alm iin nemli s nitelii tayacak lkeler olmas Trki
yenin yakn kta havzas politikalar asndan nemli bir zaaf gi
derecek unsurlar ihtiva ediyordu. Ayrca, ye lkelerin gerek in
sanlk nfusunun bete birine yakn bir nfusa sahip olmalar, ge
rekse Afroavrasya anaktasm dou-bat istikametinde kuatan
son derece nemli bir jeostratejik kua elinde bulunduruyor ol
malar bu projenin ortaya kard potansiyel asndan nemli
bir altyap oluturmaktadr.
ECO, KE ve D-8 gibi Trkiye'yi Souk Sava sresince alla
gelmi ufuklarn dma tamaya alan projelerin en temel zaaf
bu politikalarn rasyonel bir zeminde deerlendirilmemesi ve ksa
dnemli bunalmlarn etkisi altnda motivasyonunu kaybetmesi
dir. KEnin Rusya ile, ECO'nun da ran ile yaanan ksa dnemli
gerginliklerden etkilenmesi ok boyutlu bir d politika almn
engellemitir. Son olarak da D-8 i politikadaki ekimelerin ekse
nine oturtulmu, stratejik bir ara olarak daha su yzne kma
dan afl bir hale getirilmitir.
VII. Uluslararas Ekonomi-politik ve G-20
Souk Sava sonras dnemde bir taraftan Souk Sava dne
minin uluslararas yaplanma aralar yeni nitelikler kazanrken;
dier taraftan yeni uluslararas rgtler ve aralar devreye sokula
rak uluslararas sistemin yenfdengelere oturmas salanmaya a
llmtr. Bu erevede mesela BM Gvenlik Konseyi greceli bir
g kaybna urarken, ekonomi-politik bir misyonla kurulan G-8,
uluslararas sistemde ortaya kmas muhtemel boluu doldura
cak ekilde yeni grev alanlar belirlemeye ve byk gler ara-
1
sndaki en st forum nitelii kazanmaya balamtr. G-8in Hazi
ran 1999 Kln Zirvesinde alman ilke kararndan sonra 25 Eyll
1999da kuruluu deklare edilen G-20 bu erevede zel bir nem
tamaktadr. Trkiye'nin de davet edildii G-20 grubunun ilev
sel rolnn anlalabilmesi ve Trkiye'nin bu erevedeki konu
munun deerlendirilebilmesi iin G-8 grubunun Souk Sava
sonras dnemde geirmekte olduu dnmn anlalmas ge
rekmektedir.
Souk Sava sonras dnemde nemi gittike artan ve ulusla
raras ilikiler ann merkezine yerlemeye balayan G-8in nce
G-7 eklinde douu, aslnda II. Dnya Savandan sonra kurulan
ve Souk Savan sona ermesine kadar etkisini srdren uluslara-
ras meruiyet yaplanmas ile reel g yaplanmas arasndaki
farkn giderilmesi abasnn bir sonucudur. II. Dnya Savann
sulu maluplar olan Almanya ve Japonyann ulatklar ekono
mi-politik g, bata ABD olmak zere sistemin meru merkez
glerini bu lkeleri de iine alacak ekonomi-politik nitelikli yeni
forumlar ve rgtler kurmaya itmitir. Bu srete, maliyetleri git
tike artan uluslararas operasyonlarn finanse edilmesi ihtiyac
da etkili olmutur.
Uluslararas ekonomi-politik sistemin ileyiine katkda bulu
nan glerin zamanla kendi meruiyet alanlarn da oluturmaya
balamalar G~8fin ekonomi-politik arln diplomatik arla
da dntrmesine yol amtr. Ekonomi-politik kapasitesi a
sndan bu yapya katlma imkan olmayan Rusyann diplomatik
ve nkleer gc dolaysyla rgte alnmasyla bu dnm hem
meruiyet hem de ivme kazanmtr. Bylece gittike daha sk ara
lklarla toplanmaya balayan G-8, faaliyet alanm ve misyonunu
da kademeli bir ekilde gelitirmitir. G-8 zirvelerinde Kosova'dan
Kemir ve Kbrsa kadar uzanan mzakereler bu rgtn, BMyi
bir tr merulatrma arac olarak kullanma kapasitesine sahip re
el bir g yaplanmas niteliine dnmekte olduunu ortaya
koymaktadr.
Kresel strateji gelitirme kapasitesine sahip her byk g
cn, rgtn bu niteliinden kendine zg beklentileri vardr.
ABD, G-8 zerinden bir taraftan uluslararas ekonomi-politik sis
temin ileyiindeki patronaj roln srdrmeye, dier taraftan da ^
Trkiyenin Stratejik Balantlar ve D Politika Aralar 1
uluslararas siyas ileyiin reel ykn dier glere de yanst
maya almaktadr. Bylece ABD reel operasyonlarn ve diplo
matik manevralarn uygulamasnda G-8i devreye sokarken bu
gt iinde kacak muhtemel problem alanlarnda da BM G
venlik Konseyi'nin merulatrc etkisini devrede tutabilecek
aralara sahip olmaktadr.
Bugn her iki yapy da en etkin bir ekilde kullanabilecek yeg
ne g ABDdir. G-8in artan etkisi ile alan yeni alan Almanya ve
Japonya'nn BM Gvenlik Konseyi'ne girme ynndeki dolayl bas
klarn da gereksiz klmtr. ABD mal destek de ihtiva eden acil
operasyonlar iin G-8i, sre gerektiren diplomatik bunalm alan
lar iin ise BM Gvenlik Konseyi' ni devrede tutmakta ve btn bu
yaplarn dengeleyici gc olma esnekliinin getirdii avantajlar
kullanabilecek bir konumda bulunmaya zen gstermektedir.
Souk Sava sresince II. Dnya Savann psikolojik ykn
tamak zorunda kalan Almanya ve Japonya iin G-8 mal faturalar
karlnda meruiyet kazanlan bir rgt konumundadr. Dok
sanl yllarn balarnda tartlan ve her iki gc de BM Gvenlik
Konseyi'ne almaya ynelik senaryolarn devre dnda tutulmas
bu iki lke iin de G-8'i uluslararas ilikilerde etkinliin en doru
dan arac klmtr.
zellikle NATO ve AB iindeki konumunu da etkin bir ekilde
devreye sokan Almanya bu yap arasnda kurduu koordineli
diplomatik iliki ile kendisine son derece nemli bir diplomatik
alan am bulunmaktadr, Almanya'nn 1999 ylndaki Kosova
Operasyonu sresince ve sonrasnda yrtt etkin politika te
melde bylesi bir diplomatik manevra alannn rndr. G-8'in
batl ya da Avrupal olmayan yegne yesi olan Japonya da ulus
lararas ekonomi-politikte temerkz eden gcn G-8 zerinden
kresel lekli bir foruma yanstmaktadr.
G-8e sonradan dahil olan ve bir lde de yapt srpriz atak
larla kendini rgte empoze eden Rusya ise G-8'i. hem uluslarara
s alandaki etkinliini korumak, hem de i ekonomik rehabilitas
yonuna d kaynak aktarabilmek iin son derece pragmatik bir
tarzda kullanmaktadr. Rusyann Kosova bunalm sresince takip
ettii srpriz hamlelere dayal taktii bu pragmatik politikann en
ârpc misallerinden birini oluturmutur. rgtn dier nemli
Trkiye'nin Stratejik Balantlar ve D. Politika Aralan
gleri olan ngiltere ve Fransa ise G-8deki glerini BM Gvenlik
Konseyine, BM Gvenlik Konseyindeki glerini de G-8'e trans
fer ederek sistemin dengeleyici ve merulatrc gleri konumu
nu srdrmeye atmaktadrlar.
Souk Sava sonras dnemde uluslararas ekonomi-politik
sistem asndan bylesi merkez bir konum kazanan G-8'in daha
geni bir platform niteliinde olan G-20 grubunu oluturma kara
rnn arkasnda ekonomi-politik ve siyas nitelikli gerekeler var
dr. 1999 Kln Zirvesinde alman sistematik nem tayan lkele
rin Bretton VVoodsun kurumsal sistemi erevesinde diyaloglar
iin informal bir mekanizma oluturma" karar ile biraraya getiri
len lkelerin seimi bir anlamda blgesel ve kresel ekonomi-po-
litik sistemin pivot lkelerini de ortaya koyan ipular vermekte
dir. Uluslararas mal istikrarn salanmas iin sanayilemi lke
lerle ykselen pazar lkelerinden oluan daha geni bir platform
nitelii tayan bu yeni oluumda G-8 bnyesindeki sekiz lke di-
mda Arjantin, Avustralya, Brezilya, i, Endonezya, Hindistan,
Meksika, Suudi Arabistan, Gney Afrika, Gney Kore ve Trkiye
yer almaktadr. AB, IMF ve Dnya Bankas temsilcilerinin de bu
lunduu bu platform iin Tayland ve Malezya gibi baz Asya lke
leri de yelik in youn talep ve temaslarn srdrmektedir.
Mal konularla ilgili istiar bir platform olarak dnlen G-
20'nin sre iinde daha geni kapsaml roller stlenmesi bekle
nebilir. Sanayi lkeleri arasnda benzer bir ekilde dar bir misyon
le balatlan G-7 tecrbesinin zamanla geirdii dnm bu ko
nuda nemli ipular ihtiva etmektedir. lkelerin seimi bu gr
mz teyid eder nitelik arzetmektedir. G-20'nin kompozisyonu
na bakldnda nemli kriterin gznnde tutulduu anlal
maktadr: (i) Uluslararas ekonomi-politik ve siyas sistem asn
dan mutlaka sistem iinde bulunmas gereken ve dlanmas du
rumunda ciddi riskler barndran byk lekli demografik gler;
(ii) blgesel temsil kabiliyeti olan, dolaysyla da uluslararas eko-
nomi-politik sistemin kuatc bir nitelik arzetmesini salayan l
keler; (iii) deiik kltr ve medeniyet havzalarn temsil kabiliye
ti olan lkeler; (iv) ekonomik ap itibaryla ya demografik kapasi
tesi, ya pazar dinamizmi ya da doal kaynak potansiyeli asndan
nem tasvan lkeler.
Birinci kriter in ve Hindistan gibi dnya nfusunun nemli
bir ksmm barndran lkeleri kapsamaktadr. Bu lkelerin ulusla
raras ekonomi-politik sistemin ileyiinin dnda tutulmas yeni
kresel kutuplamalara yol aabilecek riskler barndrmaktadr.
BM Gvenlik Konseyinde kresel siyasal sistem iinde nemli bir
konuma sahip olan inin uluslararas ekonomi-politik sistemi
ynlendiren G-8 bnyesinde yer almamas bizatihi nemli bir e
liki oluturmaktadr. Siyas alanda sosyalist sylemi srdren
inin kapitalist kresel ekonomi-politik sistemin arklar iinde
tutulmas sistem asndan zel bir nem tamaktadr.
kinci kriter kreselleme sylemine uyumlu jair blgesel da
lm gerekletirmeye yneliktir. Bu dalmda in, Japonya ve G
ney Kore Dou Asyay; Endonezya Gneydou Asyay; Hindistan
Gney Asya'y; Rusya Dou Avrupa ve step Avrasya'sn; Trkiye
Bat (ksmen de Orta) Asyay; Suudi Arabistan Ortadouyu; G
ney Afrika Cumhuriyeti Afrika'y; Almanya, ngiltere, Fransa ve
talya Avrupa'y; ABD ve Kanada Kuzey Amerika'y; Meksika Orta
Amerikay; Arjantin ve Brezilya Gney Amerika'y; Avustralya G
ney Pasifik ve Avustralya'y temsil etmektedir. Souk Sava sonra
snda ortaya kan youn blgesel entegrasyon abalarnn pivot
lkelerini oluturan bu lkelerin sistem iine ekilmesi ve bu sis
tem ii konumlarna informel nitelikli de olsa bir muhteva kazan
drlmas uluslararas ekonomi-politik dzenin kapsayc b* ekil
de yaygnlatrlabilmesi asndan byk bir nem tamaktadr.
nc kriterle zellikle Medeniyetler atmas tezinin ortaya
kard gerilimli atmosferi aarak deiik medeniyet, din ve kl
tr havzalarna uluslararas ekonomi-politik ileyi iinde temsil
imkan tanmak ve kapitalizmin yerel kltrlerle olan ilikisi yeni
bir zemine oturtulmak istenmektedir. Bu ilev hemen hemen b
tn medeniyet havzalarnn canlanma srecine girdii ve kresel
lemenin getirdii aralarla daha da kresel anlamda etkin ve g
rnr bir nitelik kazanaca nmzdeki dnemde daha da zel
bir nem tayabilir. Bu adan bakldnda in Konfya-
nit/ Budist; Japonya intoist/ Budist; Hindistan Hind; Endonezya,
Suudi Arabistan ve Trkiye deiik blgesel kimlikleri de barnd
ran slam; Gney Afrika, Afrika; Meksika, Brezilya ve Arjantin
Latin; ngiltere, ABD ve Kanada Protestan/ Anglo Sakson; talya ve
Fransa Latin/ Katolik; Almanya Germen/ ICatolik/ Protestan; Rusva
Stratejik Derinlik
Trkiye nin Stratejik Balantlar ve D Politika Aralar
Slav/ Ortodoks kimlikleri ile tebarz etmekte ve kresellemeye
uygun sinkretik bir tablo oluturmaktadr.
Drdnc kriter ise bu oluumun deklaratif nitelii ile doru
dan ilikilidir. Uluslararas finansal istikrarn salanmas ve ekono
mi-politik dengelerin yerine oturmas ana ekonomik alann irti-
batlandrlmasna baldr: Doal kaynaklar, retim ve tketim
havzalar. Sadece sanayilemi lkelerin oluturduu G-8 youn ve
teknolojik retim havzalarn kapsamaktadr. Dolaysyla bu lke
ler arasnda aslnda retim iin gerekli doal kaynaklarn denetimi
ve retim sonras tketim alanlar asndan dier lkeler zerinde
seyreden bir i rekabet sz konusudur. Bu rekabetin dourabilece
i kar atmalarnn azaltlmas, retim bloku eklindeki G-8 ile
pazar ve doal kaynak bloku olan dier lkeler arasnda cari Kuzey-
Gney eklindeki kutuplamann nlenmesi de doal kaynak ve
tketim alan itibaryla byk nem tayan lkelerin sistem iinde
devrede tutulmas yoluyla bu oluumun nemli ilevlerinden biri
si olacaktr. Grup iin kullanlan ykselen piyasalar tanmlamas
da bu kritere uygun bir tanmlamadr. Bu erevede in, Hindis
tan, Endonezya, Brezilya, Arjantin, Meksika ve Trkiye gibi lkeler
youn ve dinamik nfusun ortaya kard geni piyasa ve pazar
imkanlar asndan nem tarken, Suudi Arabistan, Endonezya ve
Meksika gibi lkeler bata petrol olmak zere sanayinin ihtiya his
settii doal kaynaklar asndan ne kmaktadrlar.
u anda uluslararas mal istikrarla snrl bir misyon tanmla
mas yaplan ve ilk resmi toplants maliye bakanlan dzeyinde ya
plan G-20'nin uluslararas sistemde zamanla nasl bir rol stlene
cei ileyi sreci iinde belirmeye balayacaktr. Ancak Kuzey-
Gney gerginliinin artt, uluslararas rgtlerin ileyiinde cid
di bir temsil, dolaysyla da meruiyet bunalmnn sz konusu ol
duu, uluslararas sistemin daha yaygn bir temsil ve katlm me
kanizmasndan yoksun olduu bir dnemde bu tr ara organlarn
nemli roller stlenmesi beklenebilir.
Bu roller hem idealist hem de realist unsurlar asndan nem
tamaktadr. dealist yaklam asndan nemlidir, nk Souk
Sava sonras gittike yaygnlaan ve temel meruiyet zemini hali
ni alan demokrasi sylemine ramen uluslararas rgtler hl yo
un temsil ve katlm sknts ekilen oligarik yaplara sahiptir.
Realist ardan nemlidir, nk gerilimleri esnetici ve atma
alanlarn daraltc bunalm zc mekanizmalar ve gei rol
stlenecek ara organlar olmakszn reel g kutuplamalarnn
dorudan ya da dolayl atmalara dnmesini nleyebilmek
ok gtr. Gelir dalmnn an llerde bozulduu, alk soru
nunun kitlesel ve ktasal bir nitelik kazand, nc Dnya l
kelerinin bor stoklarnn dayanlmaz llere ulatrg, finansal
aralar kullanarak yaplan maniplasyonlarla ok byk lekli
kaynak ve g aktarmnn yaplabildii bir ortamda uluslararas
dzeninin istikrara ve dengeye kavumas ok gtr. Hiyerarik
gerilimleri yumuatc etki yapmas muhtemel G-20 benzeri r
gtler bylesi bir konjonktrde zel bir konum kazanacaklardr.
Bu erevede Trkiyenin G-20 yesi olmas snrl mal alann
tesinde deerlendirilmesi gereken bir olgudur..Bu deerlendirme
birisi Trkiyenin d politikasnn temel parametreleri ile ilgili ge
nel, dieri zellikle G-8 ve G-20 platformlarnn yaps ile ilgili da
ha zel iki ayr dzlemde yaplmaldr.
Genel dzlemde bu yelik Trkiyenin d politika yapmnda
ki temel yaklamnn revizyonunu gerektirmektedir. Trkiye u
ana kadar srdregeldii, genelde yakn blgeleri kuatan ve teh
dit alglamalarna dayal gvenlik parametrelerini nceleyen d
politika yaklamnn snrlarn amak zorundadr. Kresel ekoo-
mi-politik ve kltrel problemlerde gr olmayan ve sz din
lenmeyen bir lkenin sadece gvenlik parametrelerine dayal bir
uluslararas itibar kazanmas artk ok gtr. G-20 yelii iyi de
erlendirilebilirse, smrgeci glere kar ilk bamszlk mca
delesini yapmakla birlikte Souk Sava artlarnn getirdii kon
jonktrde srekli Bat-Kuzey lkelerinin perferisinde bir gr
nm sergileyen ve Dou-Gney lkeleri ile yabanclaan d poli
tika tavrnn olumsuz birikimi alabilir. Uluslararas ekonomi-po-
litikte grlen yeni dnmler ve jeoekonomik kaynak paylam
blgeler asndan ele alndnda uluslararas rekabetin srd
alanlar itibaryla 21. yzyl balarnda bir Asya, sonlarnda ise bir
Afrika yzyl olmaya aday grnmektedir.
G-20in yelik kompozisyonu Trkiyeye bu alanlarda nemli
bir alm imkan salamaktadr. Trkiyenin ekonomik alanda ku
zey/ gney, kltrel alanda Dou/ Bat denklemlerinde bir kpr
rol stlenmesi hereyden nce bir periferi lkesi grntsnden
| syrlmakla mmkn olabilir. Gney ve Dou lkeleri ne7rlinrlf>;+i.
l Stratejik Derinlik
bar salayacak bylesi bir yaklam Trkiye'nin genel uluslararas
itibarn olduu kadar Kuzey ve Bat lkeleri nezdindeki nemini
de artracaktr.
zel dzlemde ise G-8'in biraz nce zerinde durduumuz
uluslararas arl gittike artan konumu ile ilgilidir. G-8in son
yllarda bunalm alanlar olarak ele ald ve zerinde operasyonel
planlamalar yapt konular Trkiyenin dorudan ilgi alanna gi
ren konulardr. Kosova ve Kbrs konularnn bu platformda, yani
G-8'in 1999 zirvesinde ele alm biimi ve varlan sonular bu ko
nuda nemli bir sinyal olmutur. 1999 zirvesinde Kbrs ile ilgili
alman karar Trkiyenin bu rgtn kazanmakta olduu merkez
konumu yeniden deerlendirmesini zorunlu klmtr. G-7 dne
minde rgtn ekoomi-politikle snrl grnen yaps dolaysy
la ksmen kaytsz kalan Trkiye, zellikle Rusya'nn rgt-ii ili
kilerde devreye girmesinden sonra bu yeni konumdan belki de en
olumsuz ynde etkilenebilecek lkeler arasnda yer almaktadr.
Kbrs meselesi dolaysyla BM Gvenlik Konseyi ve BM Genel Sek
reterlii ile hep hassas veya gerilimli dnemler yaayan Trkiye
imdi de G-8 basksnn oluturaca yeni bir diplomatik kska ile
kar karya kalma riskinin ykn tamaktadr.
Aslnda bu tr bunalm alanlarna mdahale yetkisini nereden
ald uluslararas hukuk asndan her zaman tartmal olan G-
8in Kbrs konusunda ald karar bu rgtn Trkiye'nin de do
rudan mdahil olduu blgesel bunalm alanlar ile ilgili operas
yonel roller stlenebileceini bir kez daha ortaya koymutur. Tr
kiyenin G-20 yelii bu tr bunalm alanlarnda ve gei dnem
lerinde manevra alan salayabilecek bir zellik tamaktadr.
G-20 benzeri platformlardaki yelik imkanlar, bu platformla
rn daha snrl misyon tanmlamalarnn tesinde, kresel ve bl
gesel etkinlik potansiyeli olarak deerlendirilmelidir. Bu da btn
bu platformlarda etkin bir diplomasi takip etmekle mmkn ola
bilir. Trkiye artk uluslararas itibarm sadece Kuzey ve Bat lke
lerinin periferisinde bulunmaktan deil, kendi yakn kara, deniz
ve kta havzalarndaki etkinliinden ve kresel gelimelerdeki z
gr ve zgn tavrndan almak zorundadr.
2. Blm
| Stratejik Dnm ve Balkanlar
ift kutuplu yapnn dalmas ile birlikte bu kutuplarn Avras
ya sathndaki yzleme alanlarnda blgesel istikrar unsurlarm
zayflatan cidd stratejik ve jeopolitik boluk alanlar dodu. Bu
durum zellikle II. Dnya Savandan sonra, Souk Savan kat
demirperdesinin getirdii statik denge dolaysyla, yaklak yarm
asr fiil atma grmemi olan Avrupa ktasn derinden etkiledi.
Souk Savan nkleer silahlar da kapsayan terr dengesi etkisini
kaybedince uluslararas ve blgesel elikilerden kaynaklanan s
nrl konvansiyonel atma alanlar iin uygun bir zemin olumu
oldu.
Dou Avrupa'nn Baltk lkelerinden Macaristan'a kadar inen
kuzey hatt bu bunalml gei dnemini kk atmalar ve rza
ya dayal blnmelerle daha az sknt ile atlatrken, etnik ve din
farkllamann karmak bir jeokltrel yaplanma rettii gney
kanad, yani Balkanlar, tarih gerekelerle meruiyet kazandrl
maya allan konvansiyonel ve paramiliter atmalarn oda
haline geldi.
Trkiyeyi dorudan ilgilendiren Bosna ve Kosova'nm bu at
malarn odanda yer almas, nemli lde bu jeopolitik boluk
alan ile jeokltrel yzleme alannn kesiim hattnda bulunma-
larndandr. Balkanlar jeopolitiinin dayand iki temel.eksenden
Drava-Sava ekseninin merkezi Hrvatistan ve Srbistan arasnda
kalan Bosna-Hersekte; Srbistan, Makedonya, Bulgaristan ve ks
men de Yunanistan arasnda kalan Morava-Vardar ekseninin mer-
8 Strateji k Deri nl i k
f
II Dnya Sava ve Souk Savan Balkan jeopolitiinde temel
dayanak unsurlar olan bu iki eksenin ayn zamanda youn jeokl
trel yzleme ve ayrm hatlar olmas, kresel ve blgesel aktr
lerin Balkanlardaki stratejik dme olan ilgisini kamlamtr.
Milosevi nderliindeki Srp ynetiminin barbar tavr, bu jeopo
litik ve jeokltrel ilgilerin atta ve uluslararas hukukun reel-
politie feda edildii bir dnm noktasnda, kendi ne bir manevra
imkan bulmutur.
Bosna ve Kosova bunalmlarn, birbirleriyle ilgili ayr dzle
min oluturduu elikilerin kesiim alannda deerlendirmek ge
rekmektedir. Bunlardan birincisi kresel aktrlerin mdahil oldu
u uluslararas ilikiler sistemi dzeyindeki elikiler; kincisi Do
u Avrupa ve Dou Akdeniz evre hatlarn da iine alan Balkan-
eksenli blgesel elikiler; ncs ise Bosna ve Kosovanm bi
rinci dereceden komular ile olan ilikilerinde ortaya kan ve
blgedeki jeokltrel blnmlkten kaynaklanan daha kk
lekli ama daha dorudan elikiler dzlemidir. Bir yandan bu
dzlemlerin i yaplarndan kaynaklanan, dier yandan bi dz
lemler arasndaki ilikilerde ortaya kan unsurlar birlikte ele al
mak, bunalmn btn vehelerini ortaya koyabilmenin ncelikli
artdr.
f. Souk Sava Sonras Dnemde
Sistemik elikiler ve Balkanlar
Souk Sava sonras dnemde Yugoslavya'nn blnmesi ile
balayan, Bosna'da yaanan etnik kym ile trmanan ve Kosova
bunalm ile yeni nitelikler kazanan Balkanlar Meselesi gittike
blgesel nitelikli bir atma olmaktan karak uluslararas siste
min ve bu sistemin merkezindeki glerin kader ibresi olma sre
cine girmi bulunmaktadr. Bu erevede Balkanlar, hem II. Dn
ya Sava somasnda ortaya km uluslararas rgtlerin, hem de
yeni dnemin g merkezlerinin snanma alan olmaktadr. Ulus
lararas sistemde deer ve mekanizma dzeyinde yaanan belir
sizlikler bu atma alanna dorudan yansmakta; gerek kresel
gerekse kta-lekli g dengelerindeki deiimler en arpc etki-
^lerini yine bu alanda gstermektedir.
Sirarejik Dnm ve Balk;nt;r
Bu adan 1999 baharnda gerekletirilen Kosova Mdahalesi
nin kresel lekli strateji gelitirme potansiyeline sahip btn
byk glerin mdahil olduu bir diplomatik ve asker tablo or
taya karm olmas dikkat ekicidir. Bu nedenledir ki, Souk Sa
va sonras Balkanlarda yaanan gelimeleri tahlil etmek sadece
blgesel bir analizi deil, uluslararas sistemin ana unsurlarm da
kapsayan daha geni lekli analizi gerektirmektedir.
Bosna ve Kosova bunalmlarn trmandran sistemik elikiler
ana balk altnda ele alnabilir: [i) ABD-Avrupa/ Almanya ara
sndaki kresel kar elikisi, (ii) Avrupa iinde ngiltere/ Fransa,
Almanya ve Rusya arasndaki kta-lekli elikiler ve (iii) g-ek-
senl bu elikilerin uluslararas hukuk ve rgtler dzeyinde yol
at elikiler.
Uluslararas ilikilerin sistem dzeyindeki elikileri asndan
bakldnda, bu sistemik elikilerin en sert ve dorudan yansd
ki blge olan Ortadou ve Balkanlar edilgen klan bunalmlar
arasndaki zamanlama ayar son derece ilgin bir ipucu olutur
maktadr. Souk Sava dnemindeki ift kutuplu yapnn en sert
ve en suni ikili blnmeye tabi tuttuu bu iki blge, Souk Sava
sonras dnemde ortaya kan dinamik uluslararas konjonktrde
kendi etkinlik alanlarm geniletmek isteyen byk gler arasn
daki elikilerin de en dorudan ve birbirine paralel bir ekilde
yansmasna ahit olmutur.
Bu adan bakldnda, Souk Sava sonras uluslararas siste
mi Yeni Dnya Dzeni sylemi ile tekrar kurma abasnn gnde
me getirilmesine zemin hazrlayan Krfez Sava ile bu sylemin
btn temel unsurlarnn reelpolitiin acmasz dengelerine kur
ban edildii Bosna bunalm arasndaki zamanlama ve sreklilik
ilikisi son derece dikkat ekicidir. Krfez Savann bitmesinden
ve Ortadoudaki Amerikan hakimiyetinin kresel bir gvenlik
sylemi ile pekimesinden ksa bir sre sonra kresel gler ara
sndaki atma alan Balkanlara kaymtr.
Bu paralellik bir satran oyununun karlkl hamleleri eklinde
bir seyir takip etmitir. Irak'm silah teknolojisindeki Alman paten
tini gren ABD, Krfez Sava ile gerek kresel gerekse blgesel
dengelerin niha belirleyicisi olduunu tescil etmeye ynelik bir
Yeni Dnya Dzeni kavram gelitirerek uluslararas btn aktr
leri seferber etme becerisi gsermi ve bunun reel gcn de
Krfez Savanda ispat etmitir.
Bu de facto stnl kabul etmek zorunda kalan Almanya
nclndeki Avrupal gler bir taraftan diplomatik bir kar
hamle ile (Oslo Sreci ve Madrid Konferans) Ortadou Bar S
recini Avrupa eksenine ekmi; dier taraftan da baka bir de fac
to dunum yaratan Yugoslavyann blnmesi srecini balatarak
Balkanlar ve Dou Avrupa'nn da kendi etki alanna girdiini tes
cil etmek istemitir. Byk gler arasndaki bu paralanma sre
ci Krfez Sava sresince kullanlan uluslararas kamuoyu ve
Bat deerleri gibi normatif kavramlarn ypranmasna yol am
ve reelpolitik unsurlarn uluslararas sistem zerindeki etkisini
artrmtr.
Souk Sava sonras uluslararas dzen ve atma alanlar ile
ilgili retilen tezler de bu iki bunalm alanndaki gelimeleri me-
rulatnc ve ynlendirici eler barndrmaktadr. Francis Fuku-
yamamn Tarihin Sonu tezi Bat medeniyetinin ve deerlerinin
mutlak zaferini yeni bir uluslararas dzenin ana unsuru olarak
ilan etmek suretiyle Krfez Sava ncesi merulatrc bir rol st
lenirken, Samuel Huntington'm Medeniyetler atmas tezi Bal
kanlardaki bunalm Bat-d medeniyetlerin de sorumluluk sahi
bi olduu yeni bir atma alan olarak takdim etmek suretiyle
Srplarn iledii insanlk sularm ve bu sulara dolayl katkda
bulunan Bat lkelerinin sergiledii ifte standard rten bir tez or
taya koymaya almtr.1
Balkanlardaki bunalmn ilk safhasnda ABD Krfez blgesinde
salad kesin stnlk karl Dou Avrupa'nn, NATOyu ge
niletme operasyonlar dnda, genelde Avrupa'nn zelde Al
manya'nn etki alanna kaymasna smrl bir ekilde gz yummu
tur. Bu erevede Avrupa-ii elikilerin nabzn son derece souk-
kanl bir diplomasi ile tutan ABD bu kar hamlelerin Balkanlar
zerindeki etkisini doksanl yllarn balarndan itibaren yakn ta
kibe almtr.
BBB
1 Bu tezlerin siyaset yapmclar ile siyaset teoisyenleri arasndaki iliki asn
dan deerlendirilmesi iin bkz. Ahmet Davutolu, "The Clash of Interests: An
Explanaton of the Wo ld {DisOrder", Perceptions, Dec. 1997 - Feb. 1998, s. 92-121;
ve Fukuyama'nm Tarihi n Sonu tezinin tenkidi iin bkz. Ahmet Davutolu, Ci-
vizational Tmns formaiion and the Mslim World, Kuala Lumpur: Qill, 1994.
Stratejik Derinlik
Stratejik Dnm ve Balkanlar
Nitekim Almanya'nn bu dolayl etki alan blmnn sonu
cunda Yugoslavyann blnmesi srecim bir sper devlet aday
psikolojisi ile yrtmesi ve etki alann Slovenya ve Flrvatistan
zerinden Adriyatik'e doru geniletmesi Avrupa-ii dengeleri ha
rekete geirmitir. BM Gvenlik Konseyi karar ile devreye giren
Ingiliz-Fransz bloku, klasik Germen-Slav rekabetini dengeleyen
nc bir unsur olarak Bosna'daki statnn Srbistan lehine de
vamm salayan mdahale-kart bir politika takip etmeye bala
mtr. Avrupada artan Alman etkisinden kayg duyan ngi
liz/ Fransz diplomatik ve asker misyonu bir denge unsuru olma
nn tabi psikolojisi iinde risk stlenmeksizin bunalm uzun d
neme yayarak dondurma taktiini izlemitir. Bosna'daki etnik ky
ma dayanan statkonun hukukilemesini isteyen Rusyann des
teini kazanan bu politika Bosna'daki katliamn iki yl sre ile sey
redilmesi sonucunu dourmutur.
Byk gler arasndaki kresel ve kta-lekli bu elikiler et
nik kynm zamana yaylarak etkin bir ekilde srdrlmesine ze
min hazrlamtr. Bu sre Almanya ile ABD arasnda gerekleen
ift ynl bir optimum uzlamaya dayal Dayton Anlamas ile so
nulanmtr. Bu anlamann hemen ncesinde gerekleen aske
r harekatlar ve anlamann bizatihi kendisi bir taraftan Hrvatis
tan'n smr btnln salayarak Almanyann etki alannn
Adriyetike inmesini temin etmi, dier taraftan da Bosnaya, dola
ysyla Balkanlar ve Dou Avrupa'ya Amerikan glerinin girmesi
ni hukukiletirerek ABDyi blgenin temel belirleyici meru gc
haline getirmitir.
Bosna bunalmm son derece etkin bir diplomasi iin kullanan
ABD bylece hem Avrupann bunalm zme ve g kullanma ko
nusundaki i zaaflarm ortaya koymu, hem de ABD ve NATO ol
makszn Avrupann i gvenlik meelerinin zlemeyeceini
gstererek fiil olarak blgeye girme ans elde etmitir. Dayton s
recinden sonra da NATO, ABnin ekonomik olarak yayld her
alana, bir gvenlik unsuru olarak girmeye balamtr. Bunun dip
lomatik anlam Avrupann ekonomik etki alannn gvenliinin
NATO ve ABD'nin fiil gc ile salanmas demektir.
Bu adan bakldnda Bosnay tanmlanmas g bir politik
varlk haline pp.tiren Davtnn Anl asmas ni ha hi r rn7i i m HpI i m-
r
resel rekabetin blgesel bunalm alanlarna yaylmasn kontrol
eden geici bir bunalm erteleme operasyonu olarak grlebilir.
Bosnada hl Bosna halknn egemenliine dayal niha bir z
me ulalamam, aksine bunalmn dondurulmasna ve bu sre
cin NATO ve ABD glerince ynlendirilmesine dayanan geici bir
stat belirlenmitir.
1999'da Kosova Mdahalesinin srd gnlerde tekrar trma
nan Brcko bunalm] bu geici statnn her an yeniden atmaya
dnebileceinin ak bir gstergesi olmutur. Bosna'da halen
geici bar salayan unsur, uluslararas hukuka dayal bir ege
menlik hakknn kullanm deil, konjonktrel sistemik g den
gelerinin salad geici istikrardr. Bugn sakin gibi grnen
Bosnada uluslararas sistemik glerin i elikilerinden her an
etkilenebilecek bir hassasiyet srmektedir.
Byk glerin sistemik dzeydeld elikileri ve bu elikilerin
yol at dengeler asndan Bosna ile Kosova bunalmlar arasn-
da ok nemli sreklilik unsurlar ile birlikte ciddi kar farklla
malar da mevcuttur. Ortadou ve Balkanlar arasndaki blgelera-
ras etkileim erevesinde ilgin bir kyas ile diyebiliriz ki, Kosova
bunalmnn 1998 balarnda Ortadouda Krfez Savandan son
ra scak savaa en ok yaklalan bir bunalmn hemen akabinde,
trmanmaya balam olmas bir tesadf deildir. Ne 1991 de Ba
datn bombalanmasndan bir iki ay sonra eski Yugoslavyada a
tmalarn balamas bir tesadftr, ne de 1998 balarnda byle
bir bombalamann eiinden dnlmesinden hemen sonra Koso
va nm patlamas. Bosna bunalmnda etkin rol stlenen Fransa ve
Rusya'nn 1998 balarnda ABDnin lraka mdahalesine yeil k
yakmamalar Balkanlardaki g dengelerini de etkilemitir. Al
manya bu kez usta bir diplomasi ile ABD yannda yer alr gzk
m ve Avrupa-ii paral diplomasiyi bu kez bir esneklik arac
olarak deerlendirmitir. ABDnin Kosova'daki bunalma 1998
balarnda son derece sert klarla tepki gstermesi de, Srbis
tan'n blgesel etkinliini kendi kresel etkinliinin bir paras
olarak gren Rusya ile bu etkinlie lojistik destek salayan gele
neksel Srp dostu Fransa'ya ynelik bir mesaj iermektedir.
Bosna ve Kosova bunalmlar arasndaki dier nemli paralel-
^lik, Bosna'da bunalm etnik kyma dndren Sr d vanls t nenli7.
Fransz (Anglo-Frank) blokunun Kosova srecinde de ne kmas
ve NATO mdahalesi ncesinde yaplan grmeler esnasnda
NATO kararlln olumsuz ynde etkileyen bir tavr taknmasdr.
Srplara tekrar tekrar tannan sreler caydrcl zayflatm ve
Bosna'daki insanlk sularnn ar ykn tayan Srplarn ulus
lararas diplomaside tekrar meruiyet kazanmasna yol amtr.
ngiliz-Fransz blokunun mdahale ncesi bar grmeleri es
nasnda Bosnaya gre daha sert bir sylem benimsemeleri de
Bosna tecrbesinden ders alm olmaktan deil, Dayton le birlik
te blgeye kanlmaz olarak giren ABD'nin blge politikasndaki
arln yitirmeme abasndan kaynaklanmtr.
Kosova konusundaki etkisizliin blgeye yaylabileceini ve ge
rek Bosna gerekse Makedonyadaki ABD ve NATO glerini zaafa
uratabileceini dnen ABD bu kez zamanlama konusunda da
ha hassas davranma zorunluluu hissetmitir, te yandan yakla
an NATO zirvesi ile ittifak bnyesine katlacak olan Macaristan,
ek Cumhuriyeti ve Polonya ile birlikte ay zamanda bir Orta ve
Dou Avrupa rgt haline dnecek olan NATO'nun blgedeki
arlnn Kosova'daki bunalmn seyrinden nemli lde etkile
nebilecek olmas da NATO'nun mdahale ynndeki kararlln
olumlu ynde etkilemitir.
ABD artk NATO zerinden Orta ve Dou Avrupa'da dorudan
mdahil bir konumdadr ve bu konum blge problemlerini Ame
rikan stratejisinin dorudan unsurlar haline dntrmektedir.
Bu nedenledir k, NATO mdahalesi srecinde ve sonrasnda ken
di iinde atlama yaayan ngiliz-Fransz-Rus blokunun hareket
alan Bosna'ya gre daralrken, kta-ii gler arasndaki diploma
tik esneklik alanm etkin bir ekilde kullanan Almanya nemli bir
manevra kabiliyeti kazanmtr.
Blgede ABD ve NATO'nun artan etkisinin Rusya'y ciddi ekil
de tedirgin etmesi yine tarih bir refleks ile Fransa ve Rusya arasn
da bir yaknlama domasna yol amtr. Dorudan bir ABD et
kisinden ok NATO'nun ok tarafl etki alannn devreye girmesini
tercih eden Almanya ise gelimeleri tipik bir Alman soukkanll
ve disiplini ile takip etmi ve II. Dnya Savandan sonraki ilk Al
man asker g kullanmna uluslararas ve ulusal meruiyet zemi
ninin nn amtr. Avrupa-ii dengeler asndan Fransa'ya,
uluslararas dengeler asndan ABDne yakn duran ngiltere de
niha kertede denge kurucu bir rol stlenmeye almtr.
Kosovaya ynelik bu kar ve bak farkllamalar blgeye gi
ren KFOR glerinin blge halk ile olan ilikilerine de yansm
tr. Ruslarn daha mdahale sonras kontrol alanlar ile ilgili g
rmeler srerken de facto bir admla Kosovaya girerek Pritine
havaalannda denetimi ele geirmeleri bu farkllamann ilk ar
pc iareti olmutur. II. Dnya Savandan sonra ilk defa asker
bir g halinde blgeye geri dnen Almanyann denetimindeki
Prizrende Srp aznlk ile Alman askerleri arasnda mdahalenin
ilk atmalar yaanrken, Srplara tarih yaknlk hisseden Rusya
ve Fransann denetimindeki blgelerde Arnavutlarla bar gc
askerleri arasnda fiil g kullanmna varan youn ihtilaflar sz
konusu olmutur. Niha statnn belirlenmesinde sz konusu
olacak gecikme ve KFOR misyonunun belirsiz bir sre ile uzama
s bu tr atmalarn trmanmasna ve farkl lkelere mensup ba
r gc askerlerinin sergiledii farkl tavrlarla i atmalar ve
elikiler yaanmasna yol aabilir. Bu da Balkanlar ve Kosova'nn
kresel ve kta-lekli kar atmalarnn kk bir sahnesi ol
masna sebep olabilir.
Kosova Mdahalesi ile uluslararas alanda etkinlik kazanan
nemli sistemik unsurlardan birisi de NATOnun kresel dengeler
erevesinde kazanmakta olduu yeni misyondur. Souk Sava
sonras dnemde ift kutuplu yapnn dalmas kresel dengeler
de Avrupa sahnesinin tekrar merkez bir konum kazanmasn be
raberinde getirmitir. ift kutuplu yapda Afrika'dan Kbaya, Ko
re'den Latin Amerika'ya kadar uzanan ideolojik/ stratejik mcade
le sath bu blgelerdeki trmanmann kresel lekli bir savaa d
nebilecei kaygsn artryordu. Kore ve Kba bunalmlar bu
nun tipik misalleridir.
Souk Sava sonras dnemde ise, bu dnemin belirleyici gc
olan ABD, Avrupa dndaki gerilim alanlarnn blgesel lekte
tutulabileceinin farkndadr. Buna mukabil, Avrupa-ii bunalm
lar daha nceki iki dnya sava rneinde olduu gibi kresel l
ekli geriiimlere zemin tekil edebilecek unsurlar barndrmakta
dr. Onun iindir k, Amerika kresel bar koruma misyonu biti
i NATOya zellikle Avrupa sathnda daha yaygn ve derinlemesi
ne bir grev alan oluturmaktadr.
Kosova Mdahalesinin, bu erevede, NATO'nun yeni misyo
nunun tekrar ve daha net bir ekilde tanmland 25 Nisandaki
50. kurulu yldnmnn hemen arefesinde ve Polonya, Maca
ristan ve ek Cumhuriyeti'nin ittifaka katlma sreci ile ezaman
l olarak gereklemi olmas dikkat ekicidir. 1991 Roma Zirvesin
de ilan edilen yeni stratejik konseptte ittifakn Avrupa iindeki
stratejik dengeyi muhafaza edecei nin vurgulanmas ve o gn
den bugne bu hedefte yaplan revizyonlar deerlendirilmedike
bu mdahalenin kresel dengeler zerindeki etkileri anlalamaz.
Bu adan bakldnda, Kosovaya ynelik mdahalenin hede
fi sadece Kosova'daki insanlk trajedisini durdurmakla snrl deil
dir. NATOnun Orta ve Dou Avrupa'da olumakta olan yeni stra
tejik dengelerin merkezine oturmaya balad bu yeni dnemde
saldrgan politikalarn srdren Miloseviin sahip olduu asker
ve stratejik g trplenmek ve denetim altna alnmak istenmi
tir. Yugoslavyann Souk Sava sresince Avrupa'nn nc b
yk asker gc olduu da dnlrse bu trplemenin tad
anlam daha da netlik kazanmaktadr. nmzdeki dnemde stra
tejik trmanmann temelde Avrupa ve Ortadou eksenli olacan
dnen ABD, NATO-eksenli olarak Avrupa'da, Amerikan asker?
gc olarak da Ortadouda bir stratejik gvenlik alan olutur
maktadr.
Bu erevede Kosova Mdahalesinin NATOnun genileme
planlar erevesinde Polonya, Macaristan ve ek Cumhuriyetini
resmen bnyesine kataca ve NATOnun stratejik misyonunun
yeniden tanmlanaca 1999 Washington Zirvesi ncesinde ger
ekletirilmesi bir tesadf deildir. Souk Sava dengelerinin sar
slmasndan sonra Orta ve Dou Avrupada ortaya kan jeopolitik
boluk alann doldurmaya kararl olan NATO ve ABD, Polon
yadan Adriyatik'e inen kuak zerinde yeni bir dengeleyici strate
jik rol stlenmektedir. Bu stratejik kuak zerinde en ciddi askeri
gce sahip olan ve bu gc denetimsiz bir saldrganlk iinde kul
lanma temayln Bosna'da gstermi olan Srbistann askeri
gc bu operasyonla belli bir dzeyin altna indirilmek istenmi
ve bu hedefe byk lde ulalmtr. Operasyonun zellikle ha
va savunma sistemine ynelmi olmasnn ana sebebi de budur.
Kosova'da etnik kym yapan bu savunma sistemi deildir; ancak
bu hava savunma sistemi, ileriye ynelik olarak, NATO'nun cayd
rclk ve etkinlik gcn tehdit edebilecek yegne unsurdur. Kr
fez Sava ile nasl sadece Kuveytin bamszl deil Ortadouda
sradan bir blgesel gcn ok stnde bir asker kapasiteye sahip
olan I rak'n bu kapasitesinin blgedeki gler dengesinin gerek
tirdii makul bir snrn altna indirilmesi hedeflenmise, son Ko
sova mdahalesinde de sadece Kosova'daki etnik kymn durdu
rulmas deil, Souk Sava dneminde Dou Avrupa'daki denge
lerin zerinde bir asker gce sahip olan Yugoslavyann gc
zellikle hava savunma sistemleri asndan direnebilir llerin
altna ekilmitir.
Bu erevede NATO iin Kosova problemi kadar NATO yelii
kesinleen Macaristan ile Srbistan arasnda kabilecek olan Voy
vodina problemi de nem kazanmaktadr. Macar nfusun youn
luklu olarak bulunduu Voyvodina konusunda kmas muhtemel
Srp-Macar atmas, Macaristann NATOya girmesinden sonra
artk blgesel bir problem olmaktan karak bir NATO-Srp at
masna dnme riski tamaktadr. Bunun iindir ki, NATO ope
rasyonlarnda sadece Kosovadaki etnik kymn durdurulmas de
il, Srp asker gcnn tmyle denetim altna alnabilecek d
zeye indirilmesi hedeflenmitir.
Btn bu gelimeler gstermektedir ki, NATO, yelerine yne
lik saldrlara ayarl bir savunma ittifak olmaktan karak ynlen
dirici, belirleyici ve denetleyici bir st stratejik rgt konumuna
gelmektedir. Baka bir deyile, IMF araclyla finans hareketleri
ni, Dnya Bankas araclyla kredi aklarm, Dnya Ticaret r
gt ile ticari ilikileri ynlendiren ve belirleyen Pax Americana
NATO ile de stratejik dengelerin seyrini dorudan ynlendirmeye
ve denetlemeye alacaktr. Bu yeni konum Avrupa-ii dengeler
kadar II. Dnya Savandan sonra olumu olan BM sistemini de
etkileyebilecek lekte bir gelimedir. BMnin meruiyetini ald
ulusal egemenlik alan tanmlamalar ile uluslararas norm ve hu
kuk alan tanmlamalar arasndaki gri ve mulak alan bundan
sonraki kresel dzen araylarn byk lde etkileyecektir.
H. Souk Sava Sonras Dnemde
Blge-ii Dengeler
Balkanlar Souk Sava sresince ift kutuplu yaplanmann bir
yansmas olarak blgesel dengelerden ok kresel dengelerden
etkilenen bir konumda idi. Souk Sava sonras dnemin en
nemli sonularndan birisi blgenin i dinamiklerinin ve karma
k etnik/ din yapsnn blgesel politikalar dorudan etkileyecek
ekilde devreye girmesidir. Bu durum, byk glerin kresel stra
tejileri ile blgesel glerin blge-lekli politikalar arasnda yeni
bir etkileim alan dourmutur.
Bylece mesela Souk Sava sresince zellikle Tito dnemin
de SSCBnin etki alan dnda kalmaya zen gsteren ve bu an
lamda krese] ve blgese) politikalar asndan zgn bir denge
unsuru haline gelen Yugoslavya'nn blnmesi ile bu devletin
merkez ktlesini oluturan Srbistan, Rusya-eksenli bir politikaya
ynelirken, SSCBnin blgedeki uydular eklinde hareket eden
Bulgaristan ve Romanya daha bamsz bir politika oluturma a
bas iine girmilerdir.
Souk Sava sresince Bat Bloku iinde yer ald iin Yugos
lavya ile dengeli politikalar izlemeye alan Yunanistan, Souk
Sava sonrasnda Srbistana yaklam ve bu lke ile zellikle Ar
navutluk ve Makedonyay ortak bir ekilde denetlemeye dayal
politikalar gelitirmeye almtr. Yugoslavyadan kopan Sloven-
ya ve Hrvatistan, Balkan lkeleri olmaktan uzaklaarak talya ve
Almanyaya yaklaan Orta Avrupa ve Adriyatik lkeleri olma yolu
na girmiler ve bu anlamda Avusturya ve Macaristana benzer bir
konuma ynelmilerdir. Romanya Tuna havzasnn getirdii avan
tajla gneye ynelik bir Balkan politikasndan ok, Orta Avrupa ile
Karadeniz arasndaki kpr roln nceleyen bir politika gelitir
meye balamtr. Trkiye ise bir taraftan blge-ii bunalmlarla
hazrlksz bir ekilde kar karya kalrken aslnda kendi tarihi ile
yzleme zorunluluu iine girmi; dier taraftan da blge iinde
ki dengelerin ekim alanndan uzaklamamaya almtr.
Bu artlar baz tabi ittifaklarla birlikte deien artlara uyum
salayan geici ve esnek uzlama alanlarn da beraberinde getir-
. t-_i_ t oKHp Makpdnnva ve Arnavutluk
politikalarnda byk lde anlama iinde olan Srbistan ve Yu
nanistan arasndaki ittifak ile kaderlerini tarih bir insiyak ile Tr
kiye'nin blgedeki arlna bal gren ve hem Srbistan hem de
Yunanistan ile ihtilafl ilikiler iinde ola Bosna, Arnavutluk ve
Trkiye arasndaki ittifak zikredilebilir. Srbistan ile yaad uzun
sava ve Dayton Anlamasnn Bosnada Hrvatlar ve Bonaklar
arasnda ngrd federatif yap dolaysyla ikinci gruba yakn
bir politika iinde gzken Hrvatistan yine de blge-ii elikile
rin Bosnaya yansd durumlarda bunalmn seyrine gre dei
en esnek bir tarafszlk iinde olmay tercih etmektedir.
Kosova bunalmnn yaylmasnn en ok etkileyecei lkele
rin banda gelen Makedonya ayn zamanda Balkan meselesinin
dm noktasn oluturmaktadr. Bamszlna ve lke btn
lne kar hem Srbistan, hem Yunanistan hem de Bulgaris
tandan kaynaklanan basklar karsnda kalan Makedonya ayn
zamanda lke nfusunun takriben yarsn oluturan Arnavutlar
la ciddi problemler yaamaktadr. Bu da Makedonyay blgesel
dengelerin ve gcn kay istikametine doru tavr almaya sev*
ketm ektedir.
Makedonya ve Bat Trakya konusunda Srbistan ve Yunanistan
ile ciddi elikileri olan ve her iki blgede de tarih hak iddias ta
yan Bulgaristan bu konularda Trkiyeye yakn olmakla birlikte,
7 urk aznln varl dolaysyla etnik haklar konusunda konjonk
trel olarak Srp-Yunan ittifakna yakn bir politika takip edebile
cek olmas, Bulgaristann blgesel rolne kritik bir konum kazan
drmaktadr. Romanya ise bunalma dorudan taraf durumunda
olmad iin ekonomik karlarn nceleyen konjonktrel bir ta
vr belirlemeye almaktadr. Romanyann Kosova mdahalesi
sonrasnda blgeye gemek isteyen Rus birlikleri ile ilgili olarak ta
knd tavr bu konjonktrel bak asnn izlerini tamaktadr.
Ancak Kosova mdahalesi sonrasnda denetim altna alman g
neydeki etnik atma kuzeye doru yaylr ve Transilvanyadaki
Macar aznl da hareketlendirirse ve bu hareketlenme Srbis
tann Voyvodina blgesindeki Macar aznlkla paralel bir ekilde
geliirse muhtemel bir Srp-Romen yaknlamas szkonusu ola
bilir ki, bu durum zellikle Tunamn seyir gvenliini dorudan
etkileyecei iin Balkanlar D r obl emi ni n Or ta A unma'uo r u * v.
Stratejik Derinlik
masna yol aabilir. Ancak Macaristann ABnin ilk be, Bulgaris
tan ve Romanyann ise ikinci be aday lkeleri arasnda yer alma
s bylesi etkin nitelikli bir atmann bu lekte yaylmasn ve
bu lkelerin sert bir tavr iine girmesini engelleyecektir.
Blgeye ynelik NATO mdahalesinden sonra fiil gvenlik
tehdidinin ve etnik atma riskinin nemli lde denetim altna
alnmas Balkanlardaki jeopolitik hatlar ile jeokltrel hatlarn ke
siim noktalarndaki hassasiyeti ortadan kaldrmamtr. Gerek
Dayton Anlamasyla Bosnada, gerekse NATO mdahalesi ile Ko-
sovada oluturulmaya allan dzen kalc bir bar salama ko
nusunda hl yeterli bir garanti oluturmamaktadr. Drava-Sava
jeopolitik hatt zerindeki Bonak-Hrvat-Srp jeokltrel atma
alam ile Morava-Vardar jeopolitik hatt zerindeki Arnavut-Srp-
Makedon jeokltrel atma alam etnik ayrm hatlarndan blge
sel evreye yaylma riski tamaya devam etmektedir.
III. Bosna Bunalm ve Dayton Anlamas
Dayton Anlamasnn zerinden be yl akn bir sre gemi
olmasna ramen Bosna-Hersek devleti hl kendi snr egemenli
ini tmyle salayabilir bir i btnlk kazanamamtr. Bu du
rumun temel sebebi byk lde Dayton Anlamasnn taraflar
arasnda yol at, stat eitsizliidir. Etnik temizlik sulusu igal
ci Srplar, 1992 Nisanndan Dayton Anlamasna kadar geen s
re iinde nce Bosnal Srplar olarak merulatrlmlar, daha
sonra da Bosna Srp Cumhuriyeti tanmlamas ile devlet kurucu
unsurlar olarak takdim edilmilerdir. Bir tarafta Srp taraf Cum
huriyet tanmlamas ile konsolide olurken dier tarafta Mslii-
mar-Hrvat taraf bir federasyon olmann btn elikilerini ba
rndran bir nitelik arzetmektedir. Bylece Srplar kendilerine ait
blgede tam bir otonom stat temin ederken, Mslmanlarn dip
lomatik ve asker pozisyonu Hrvat faktr ile denetim altna aln
mtr. Dayton Anlamasn takip eden aylarda Mslmanlar ile
Hrvatlar arasnda zellikle Mostarda yaanan gerginlik, anlama
nn yumuak karnm ortaya koymutur.
Dayton Anlamas ncesinde ve sonrasnda yaanan gelime
lerle lkenin nemli byk ehirleri olan Saraybosna ve Tuzlada
Mslmanlarn, Banja Lukada da Srplarn denetimlerinin peki
tiini gren Hrvatlar, Mostar' kendi merkez sleri haline getirmek
istemektedirler. Sava sresince lojistik balantlardan koparlarak
Bosna ilerine hapsedilmek istenen Mslmanlar ise Mostarm
deniz balants ve lojistik destek iin bir kilit durumda olduunun
farkndadrlar. Mostar'n mutlak anlamda Hrvat kontrolne terk
edilmesi Mslman-Hrvat federasyonunun can damarnn Hr
vatlarn eline verilmesi demektir. Bu da stats tam bir belirginlik
kazanmam olan Mostar Mslmanlar ile Hrvatlar arasndaki
en temel atma alanlarndan birisi haline getirmektedir.
Dayton Anlamasnn ngrd seyahat zgrl, mlteci
lerin geri dnmesi, seim kaytlarnn herkesin sava ncesindeki
ikametine gre yaplmas, sava sulularnn cezalandrlmas gibi
esaslarnn ngrlen kapsamda uygulanamamas, anlamann
lke siyas yapsnn yeniden kurulmasna dayal bir istikrar orta
mndan daha ok uluslararas garantilerle yrrlkte kalmasn
salamaktadr. Bu artlar salanmadan yaplan seimler, Bosna'da
yaplan etnik kymn ortaya kard siyas ve demografik stat
nn dolayl da olsa tannmas anlamna gelmitir.
Sava ncesinde hemen hemen tamamyla Mslman olan ve
BM temsilcilerinin nnde tarihin grd en acmasz etnik ky-
mn yapld Srebrenica ve civarndaki blgede hl tek bir Bo-
nakm bulunmamas Dayto A nlamasnn salad statnn
meruiyetini tartmaya amaktadr. Sava sresince youn etnik
kymn yaand Viegrad, Srebrenica, Zvornik ve Foa gibi Dou
Bosna ehirlerinin ve Dria boyundaki Mslman hakimiyetinde
ki blgelerin otonom Srp Cumhuriyeti topraklan olarak tescil
edilmesi, Dayton Anlamasndaki etik-reeipolitik dengesizliin ti
pik bir gstergesidir. Hele hele Srebrenica ve Zepa gibi BM nin g
zetimi altnda kitlesel katliamlarn yapld gvenlik blgelerinin,
eldeki ak sava suu delillerine ramen Srplara verilmi olmas
hi bir uluslararas hukuk deeri ile badatrlamaz. Srplar Bos
nadan sonra Kosova'da da yeni bir etnik kyn politikas uygulama
konusunda cesaretlendiren temel saik Dayton Anlamasndaki bu
etik-reelpolitik dengesizliktir.
Evrensel insanlk ve uluslararas hukuk deerlerinden ok reel-
politiin diplomatik izlerini tayan Dayton Anlamas bu ynyle
uluslararas sistemik dengelerin ortaya kard konjonktrel bir
anlamadr. Konjonktrel kayglar anlamada herkesi memnun et
meye alan mulak ifadelerin bakim olmasna yol am grm
inektedir. Bu da taraflarn anlamay kesin bir zm ekli olmak
tan ok niha hesaplamay erteleyen taktik bir adm olarak deer
lendirmeleri sonucunu beraberinde getirmektedir. Uluslararas
kamuoyunda etnik kym suunun ykn tayan Srplar bu an
lama ile zerlerindeki psikolojik basky atarken, Hrvatlar Hrva
tistann i konsolidasyonunu salayan uygun konjonktr Bos
na'daki Hrvatlarn eit stats ile daha da glendirme imkan ka
zanmlardr. Bir varolu mcadelesini btn imkanszlklara ra
men srdren Bonaklar ise Daytonu, etnik kymn btn yk
n tayan yorgun halkn kendini toparlamasna imkan tanyan ve
lkenin uluslararas hukuk asndan i btnln nominal de
olsa tescil eden bir metin olarak kabullenmilerdir. Bunun iindir
ki, Dayton sonras Bosna'daki stratejik hassasiyetler uluslararas
garantilerin getirdii rehaveti deil, uzun dnemde kalc bir bar
salayacak olan gerek bir teyakkuz halini gerekli klmaktadr.
Dayton Anlamasnn ortaya kard siyas blnme ile stra
tejik gvenlik hatlar arasndaki uyumsuzluk, Bosna'da srmekte
olan statnn dier nemli bir zaaf noktasn oluturmaktadr. Bu
durum zellikle Bonaklar iin byk bir nem tamaktadr. Hr-
vatlar ve Srplar kendilerinin gvenliklerini Hrvatistan ve Srbis
tan ile bir btnlk iinde deerlendirdikleri iin stratejik gven
lik hatlar asndan ciddi bir derinlie sahiptirler. Buna mukabil
Orta Bosnada temerkz eden Mslmanlar deniz balants itiba
ryla Hrvatlar, kara derinlii ve Drina su yolu zerindeki stratejik
kuak itibaryla Srplar tarafndan kuatlm durumdadrlar.
Bosna-Hersekin, uluslararas garantilere dayal Dayton Anla
mas benzeri statlerin tesinde, jeopolitik olarak yaayabilir bir
stratejik derinlik kazanmas drt nemli stratejik artn salana
bilmesine baldr. Bunlardan birincisi Orta Bosnadan Mostar
zerinden denize ulaan stratejik hattn lke btnlnn temel
omurgalarndan biri olarak ekonomik ve siyas btnlemenin
nemli bir arac haline gelmesidir. Bu hat zerinde salanacak
ekonomik geikenlik ve ortak kar alan Bonak-Hrvat federas
yonunun da en ciddi dayanaklarndan birini oluturacaktr. Aksi-
f
ne, bu hat zerinde yaanacak bir atma, nce Borak-Hrvat fe
derasyonunun atlamasna sonra da Bosna-Hersek devletinin t
myle zlmesine yol aabilecek bir risk barndrmaktadr.
kincisi, Srplar tarafndan en youn etnik temizlik hareketinin
yapld Drina hatt zerinden Orta ve Dou Bosna balantsnn
srdrlmesidir. Dayton Anlamasnda ngrlen serbest dola
mn en stratejik neme sahip olduu blge bu hattr. Bu hat ze
rindeki yegne dayanak olan Saraybosna-Gorajde balants g
lendirilmeli ve bu balantnn kademeli bir ekilde Zvornik ve Fo
aya doru kaydrlmas planlanmaldr. Bu hat, gerek Bosna-Her
sek devletinin Srbistan tarafndan yeniden tehdit edilmemesi, ge
rekse Orta Bosnadaki Mslman Bonak nfusun kader birlii et
tii Sancak ve Kosova ile irtibatlarnn srmesi asndan byk bir
nem tamaktadr. Drina hatt ve Dou Bosna Osmani bakiyesi
unsurlarn varolu mcadelesi asndan Balkan jeopolitiinin en
hassas kuaklarndan birini oluturmaktadr. Srplarn etnik kym
projelerinde en byk arl bu blgeye vermelerinin temel se
bebi de budur. Bosna-Fersek yetkilileri Dayton Anlamasndan
niha statye gei srecinde bu blgenin tekrar lkenin merkez
ile btnlemesine ynelik projeleri kademeli bir ekilde devreye
sokmak zorundadrlar.
Dou Bosna'nn tamamyla Strplara mutlak anlamda terki sa
dece Bosnadaki deil, Balkanlarn tmndeki dengeler asndan
son derece tehlikelidir. Sancak ve Kosova ile Bosna arasndaki ba
lar koparmak Bonaklar Hrvatlarn, Sancak ve Kosova'y ise ta
mamyla Srplarn etki alanna terk etmek demektir. Dayton Anla
masndan sonra Srplarn bunalm Kosovaya yayma cesareti bul
mas biraz da bu stratejik kuan zayflamas dolaysyladr. Bu
adan Bosnann fiilen Drina hatt ile irtibatnn kesilmemesi b
yk nem tamaktadr. Bunun yolu da en azndan Gorajde arac
lyla Drina zerinde bir kpr ba tutmaktr.
Bosna-Hersekin yaayabilir bir devlet olarak gvenliini temin
edebilmesinin nc jeopolitik gereklilii Saraybosnadan bala
yarak Prijedor ve Doboj zerinden Brckoya uzanan ve Srp dene
timindeki blgeleri fiilen ikiye ayran kuzey-gney hatt zerinde
ki hakimiyetini pekitirmesidir. Bu hat zerinde doabilecek bir
zaaf lkenin tekrar blnmesinin nn aabilecei gibi, Drina-
Sava hatt zerinden Adriyatik'e ynelmeyi hedef edinen Byk
Srbistan idealinin tekrar gndeme gelmesine sebep olabilir.
Bosna-Hersek'teki Bonak nfusun i btnl asndan
nem tayan drdnc gereklilik ise Orta Bosna ile Biha arasn
daki irtibatn salam temeller zerine oturtulmasdr. Bu durum
Bosna Sava esnasnda olduu gibi Biha'm tamamyla ayrtrl
m bir getto haline gelmemesi asndan olduu kadar Orta Bos
nann bat istikametinde bir derinlik kazanmas bakmndan d.a
byk bir nem tamaktadr. Bonak-Hrvat federasyonunun
ikinci yumuak karn bu hat zerinde bir i denetim elikisinin
yaanma ihtimalidir.
Bosna Sava sresince taraflar arasnda en ciddi atma alan
larn oluturan bu hatlar bar dneminde de lke btnlnn
salanmasnn asgari unsurlarn oluturmaktadr. Kendi gelecei
ni Bosna-Hersek devletinin yaayabilmesine bal gren Bonak
nfus iin bu hatlar zerinde i entegrasyonu salayacak ekono
mik balantlarn ve ulam imkanlarnn gelitirilmesi byk bir
nem tamaktadr.
Bosna-Hersek devletinin kendi i btnln salayarak ya
ayabilirliinin jeopolitik artlarn gerekletirmekten uzak gr
nen Dayton Anlamas, gerek anayasal ereve gerekse reel asker
ve stratejik durum asndan ciddi boluklar barndrmaktadr.
Bosna devletinin snr btnl zikredilmekte fakat ne bunu ko
ruyacak olan Bosna ordusunun alaca yap ortaya konmakta, ne
de Cumhuriyet stats tannan Srplarn tek tarafl bir kararnn
uluslararas meyyidesi belirtilmektedir. Bunun tek garantisi an
lama sonrasnda Bosnaya yerletirilen NATO lkeleri arlkl
uluslararas gtr.
Ree durum asndan bakldnda, bu anlama ile eski Yugos
lavya topraklar zerinde Srbistan ve Hrvatistan glerini kendi
blgelerinde konsolide ederlerken, Bosna-Hersek eski Yugoslav
yann btn i elikilerini barndran ve yeni bunalmlara ak
bir atma alam haline getirilmi bulunmaktadr. Bunalm Bos-
na-Hersekde dondurma diplomasisinin bu iki devletin Bosna-
Hersek zerinden kendi glerini pekitirmeleri sonucunu dour*
mas ihtimali hl yksektir. Bosna'daki Srplara Cumhuriyet sta-
r,------, , Msl manl ar n Srbistan
ynetiminin insafna terkedi]meinin ac sonular Dayton Anla
masndan sene sonra Kosovada kendini gstermitir.
Dayton Anlamasnn mzakereleri srecinde bunalm Bos
nada dondurma taktii karsnda bata Trkiye olmak zere s
lam Dnyas Eski Yugoslavya'nn tmne ynelik bir konferans
konusunda srarl olmalyd. Srbistandaki Mslman topluluklar
konusunda gerekli garantileri almakszn Bosna'daki Srplara zel
cumhuriyet stats verilmesi, blgedeki Mslmanlarn durumu
nu nemli lde zaafa uratmtr. Bosnada gerekletirilen et
nik kymdan ksa bir sre sonra hemen hemen ayn yntemlerin
Kosovada uygulanm olmas bu zaafn ak bir gstergesidir.
Srbistan ve Hrvatistan n iter konumlarm glendirirken
Mslmanlarn ounlukta olduu Bosna-Hersek Cumhuriye-
ti'nin gelecei, muhtevas mulak bir anlamann getirecei bar
a balanmtr. Bu durum da genelde Balkanlardaki Mslman
topluluklar iin zelde Bonaklar iin yeni tehdit unsurlar barn
drmaktadr. Balkanlardaki Osmani bakiyesi unsurlar bar nu
tuklarnn iyimser havasna kaplmaktansa bu tehdit unsurlarna
kar her zamankinden daha fazla teyakkuz halinde bulunmak ve
bu anlamann mulak muhtevasn belirleyecek asker gce, stra
tejik etkinlie ve diplomatik stnle ulamak zorundadr.
Bosna Sava sresince yaanan ac tecrbeler gstermitir ki,
btn uluslararas abalarn ve bar grmelerinin tesinde
Bosna'y yaatacak olan en nemli unsur Bonaklarn siyas ba
mszlk iradesi ve bu iradenin fiil g olarak asker alanda ken
disini gstermesidir. Tarih boyunca hi bir millet baka bir mille
tin ltf ve vesayeti ile bamszlm garanti altna alamamtr.
Bonaklarn bunca aclara ramen gsterdikleri olaanst dire
ni ve irade bu lkenin niha statsne yansmal ve baka bir ok
rnekte grld gibi bir milletin aclar baka milletlerin strate
jik hesaplarna kurban edilmemelidir.
IV. NATO Mdahalesi ve Kosovann Gelecei
Balkanlardaki blgesel dengeler iinde jeopolitik kritik hatlar
ile jeokltrel kuaklar arasndaki elikilerin dorudan yansd
ki nri hni p Mnra ra.VarH ar oV-cor- mr ^t^
Stratejik Derinlik
Strateji k Dnm ve Balk<nl<r 9
1
vut-Makedon unsurlarn yzletii jeokltrel kua oluturan
blgedir. Her iki stratejik kua da Yugoslavya'nn merkez etnik
gc olarak Souk Sava sresince elinde tutan Srplarn Milosevi
nderliinde tanmladklar Byk Srbistan ideali, temelde bu
stratejik kuaklar zerindeki demografik yapy deitirip etnik ve
din olarak monolitik bir yap kurmaya ynelik bir projeydi. Etnik
kym ve fiil basklardan kaynaklanan glerle gerekletirilmesi
dnlen bu yapnn kara jeopolitik alam ilgili kuaklardan olu
urken Adriyatik deniz balantsnn kopmamas esas alnyordu.
Bylece Tunadan Adriyatike uzanan Srp jeopolitik hayat alan ta
nmlamas bu hayat alannn iindeki Bonak ve Arnavut unsurla
r hem stratejik bir dman hem de d destekten yoksun kolay bir
hedef haline getiriyordu,
Dou Bosnadaki etnik temizlik ile hedefine ksmen ulaan bu
hayat alam tanmlamas Krajinann Hrvatlarn eline dmesiyle
Adriyatik ayanda ciddi bir zaafla kar karya kalmtr. Bosna Sa
vandan asker anlamda ciddi bir kayp grmeden kan ve Day
ton Anlamas ile Dou Bosnadaki etnik temizliin dourduu sta
tnn tescil edilmesini salayan Srbistan bu tecrbenin nda
i konsolidasyonunu pekitirmek iin Kosovaya ynelik sindirme
ve ge zorlamaya dayal etnik temizlik harekatna giriti.
Srplar asndan Kosova'y Bosnadan farkllatran drt temel
unsur vardr. Birincisi Kosovanm demografik yaps ile ilgilidir.
Nfusun yaklak %90' Arnavutlardan oluan Kosova Bosnann
aksine demografik olarak ok daha yeknesak bir yap arzetmekte-
dir. Bu yap Bosnay izole ederek etnik kym srdrmeyi tercih
eden Srplarn Kosova'ya ynelik etnik temizlik harekatnda Koso-
vadaki Arnavutlar komu lkelere, zellikle Arnavutluk ve Make
donya'ya srerek demografik bir yap deiikliini zorlamaya yn
lendirmitir.
Bu durum ikinci temel farklln da tebarz etmesini salayan
bir jeokltrel atmosfer oluturmutur. Kosovada i sosyo-klt-
rel ve sosyo-politik entegrasyonu yksek, dolaysyla kltrel asi
milasyona ve etkileime son derece direnli bir toplumsal yapnn
varl, Srplarn Kosova'y kendilerinin anavatan olarak gsteren
tarih iddialarla birletiinde etnik/ din yzlemenin hemen net
saflara dnmesine yol aan bir konjonktr dourmutur. Din
farkllamakla birlikte dil konusunda birbirine yaklaan
ve Souk Sava sresince daha yksek bir entegrasyon dzeyi sa
lam olan Srplar ve Bonaklarn aksine Srplar ve Arnavutlarn
sosyal entegrasyonu en dk dzeylerde kalmtr. Bu nedenledir
ki, Srplarn etnik kym balatmalar Srplarla beraber ve yanyana
yaamaya alm Bonaklar iin beklenmedik bir ok etkisi yara
trken, asabiyet balan kuvvetli Arnavutlar iin zaten varolan bir
farkllamann trmandrlmas olarak alglanmtr.
Balkanlarn jeokltrel yapsn yanstan nc nemli farkl
lama ise blge-ii dengelerle dorudan ilgilidir. Bosna'da etnik te
mizliin muhatab olan Bonaklar, Srplarla Hrvatlarn dou ve
bat istikametindeki basklar karsnda Orta Bosnada neredeyse
bir gettoya sktrlmken, Kosovadaki Arnavutlar gerek Make
donya gerekse Arnavutluktaki Arnavut unsurlarla hi bir zaman
temas kaybetmeyerek srekli bir lojistik destek ve snma imka
n bulmulardr. Arnavutlarn direni kapasitesini artran bu du
rum ayn zamanda Kosova bunalmnn Bosnann aksine btn
Balkanlara yaylma riskini artrmtr. NATOyu Kosova'ya mde-
haleye sevkeden amillerden birisi de bu jeokltrel dalmn or
taya kard yaylma riskidir,
Srplarn Kosovaya ynelik etnik temizlik hareketini gleti
ren bu unsurun aksine Kosovann statsnden kaynaklanan
drdnc unsur Srplara nemli bir manevra alan kazandrmtr.
Bosna-Hersekn aksine Yugoslavyann Souk Sava dnemindeki
siyas yapsnda kurucu cumhuriyet statsne sahip olmayan ve
zel bir stat le idare edilen Kosovanin bu statsnn de 1989 y
lnda Srplar tarafndan ortadan kaldrlmas, Yugoslavyann da
lma ve kurucu cumhuriyetlerin tannma srecinde Kosovamn
devre dnda kalmasna yol amtr. Kosovadaki hassas duru
mun farknda oian Srplar bu stat deiiklii ile Kosovay Srbis
tan tarafndan dorudan idare edilen bir blge haline getirmek su
retiyle Kosova meselesini bir uluslararas hukuk ihlali olmaktan
kararak bir ulusal mesele haline dntrmeye almlardr. Ni
tekim NATO mdahalesi esnasnda in ve Rusya gibi BM Gven
lik Konseyi lkelerin en ciddi muhalefeti, ye bir ulus-devletin
iilerine mdahale noktasnda olmutur.
Uluslararas statnn salad bu avantajl konumu istismar
eden Srbistan 1998 baharnda trmandrdp etnik hor.
... - 1-
ketinde kademeli bir strateji benimsemitir. Bunalmn ilk safha
snda her trl uluslararas tepkiyi iilerine mdahale olarak g
rerek reddeden Srbistan, Paris grmeleri esnasnda ngiliz-
Fransz blokunun mzakere srecini uzatan taktikler kullanarak
bunalm zamana yayma politikas takip etmitir. Bosna'daki tec
rbeden hareketle Bat lkeleri arasndaki yaklam farklarnn
uluslararas mdahaleyi geciktirecei kanaati Milosevii Kosoval
Arnavutlarca kabul edilen anlama metnini reddetmeye sevket-
mitir.
Miloseviin deien uluslararas konjonktr ve ABDnin Bal-
kanlarda sistemik elikileri de barndran tavr deiikliini gre
memesi bu hesaplarn tutmamasna yol amtr. Bunun zerine
Milosev ynetimi mdahalenin balamasndan sonra biraz da
mdahalenin kara desteinden yoksun oluunun getirdii kon
jonktr istismar ederek hava operasyonuyla snrl asker harekat
konusundaki srar zorlamaya balamtr. Bu direnle bir taraftan
NATO lkelerinin mdahaleye bak alarnda bir takm farklla
malarn ortaya karak mdahale blokunun atlamas, dier taraf
tan da kara desteinden yoksun hava operasyonunun trmandr
d gerilimle Kosova halknn Arnavutluk ve Makedonya'ya ge
zorlanmas hedef edinilmitir.
Gerekten de kara harekatna ynelik gerekli lojistik hazrln
yaplmam olmas hava operasyonlarnn ilk safhasnda karada
yrtlen etnik temizlik harekatnn ivme kazanmasna yol am
tr. Muhtemel bir kara harekat iin en azndan 6 hafta gerekli ol
duunun NATO yetkililerince ifade edilmesi de Srplara bir zaman
esneklii tanmak suretiyle etnik temizlik harekatnn hzlandrl
masna zemin hazrlamtr. Mdahale sonrasnda ortaya kar
lan toplu mezarlar hava operasyonuyla snrl harekatn bu zaafn
ak bir ekde ortaya koymutur.
Arnavut M esel esi ni bir Yugoslavya meselesi olmaktan ka
rarak blgeye yaymaya ynelik Srp politikas bir taraftan NATO
glerinin teyakkuzunu artrrken, dier taraftan Balkanlardaki
blge-ii denge mekanizmalarn harekete geirmitir. Makedon
ya bnyesinde ortaya kacak en kk bir hareketlenme ve de
ime, Yunanistan, Bulgaristan, Arnavutluk ve Trkiyeyi doru-
~ ~ cnn mi r Hnonirebilecek olmas bunalm do
rudan ya da dolayl mdahil olma ihtimali tayan lkeleri tedir
gin etmitir.
Srbistan da bu durumu grm ve Arnavut Meselesini bir
Yugoslavya ve Srbistan meselesi olmaktan kararak genelde bir
Balkan, zelde de bir Makedonya meselesi haline dntrebile
cek bir g dalgas oluturmaya almtr. Trkiye iin de en kri
tik hat bu erevede belirginlik kazanmtr. Ancak, zellikle bl
ge-ii dengelerin nabzm iyi tutan ABD'nin srar ve Almanya'nn
son derece akll manevralarla mdahaleyi bitirmeye ynelik dip
lomatik admlarn ekim alann Rusya'nn da mdahil olduu Av -
rupa-ii kurumlara yneltmesi Srbistann bu senaryoya ynelik
direncini nce zayflatm daha sonra da krmtr.
Bununla birlikte, Srp askeri glerinin ekilmesi ve KFORun
Kosovada denetimi ele geirmesi bunalmn niha zm iin
yeterli deil gerekli bir admdr. Kosova Meselesinin en hayat bo
yutlar hl zm beklemektedir. Sistemik ve blge-ii elikile
rin getirdii amazlar Kosova'nm gelecei le ilgili diplomatik ve
siyas sreci etkilemeye devam etmektedir.
Kosova meselesinin gelecei ile ilgili problemleri kademede
ele almak mmkndr. Birinci kademe bunalmn ana odak nok- -
tas olan Kosovanm stats ile ilgilidir. Kosoval Arnavutlarca m
dahale ncesinde imzalanan anlama Srplarn saldrgan tutumu
nun tescil edilmesi ve mdahale ynndeki basklar artrmas ba
kmndan olumlu unsurlar ihtiva etmise de niha zm ve oto
nominin mahiyeti konusunda mulak ifadeler iermekteydi. Ko
sovada gelinen son nokta Srp ve Arnavutlarn birlikte ortak bir si
yas hayat alan oluturmasn iyice gletirmitir. Ortaya kan
youn gvensizlik ortam, geici zmleri ve garanti altna aln
mam snrl zerklik tanmlamalarn gittike devre dna itmek
te ve niha zm alternatiflerini azaltmaktadr. Srplar iin de Ar
navutlar iin de ya hep ya hi forml n plana kmakta; bu du
rum da fiil g destekli diplomasinin esneklik alann daraltmak
tadr-. Srplarn Souk Sava dneminde ok daha yksek bir sos-
yo-kltrel entegrasyon sreci yaadklar Bonaklarla birarada
yaamay dahi ilerine sindiremedikleri bir gvensizlik ortamnda
Arnavutlarla ortak bir devletin unsurlar olmay benimsemeleri
ok gtr. Kosovanm gelecei zerinde nl anl ar v an an mi i-t-ff V
gler bu konuda artk mdahale ncesinden daha snrl opsi-
yonlara sahiptir.
Prensipte Kosova'mn i egemenlie dayal bir otonomiye sahip
olmas hl temel zm alternatifi olarak sunulmaktadr. Ancak,
soyut bir otonomi alternatifinden ok otonominin muhtevas
nem tamaktadr. Yugoslavya iinde Karada benzeri kurucu bir
stat ya da Bosna iindeki Srp Cumhuriyeti gibi i snrlar ege
menlik alan eklinde tanmlanm bir de facto otonomi benzeri
bir zm Kosova'mn gelecei iin bir kyas nitelii tayabilir.
Yoksa Srbistan iinde tannan kltrel/ ekonomik arlkl bir oto
nomi, Kosova iin herhangi bir gvenlik ve istikrar garantisi olu
turmayacaktr. Daha nce ok daha kuvvetli bir otonominin Srp
yetkililerce merkez bir kararla kaldrldn bilen Kosovallar iin
otonomi ancak ve ancak i egemenlik alannn net olarak tanm
land br durumda ksm bir zm nitelii tayabilir.
egemenliin en bunalml alan da gvenliin KFOR misyo
nundan sonra nasl salanabilecei sorusu ile ilgilidir. KKOnu si
lahszlandrlmas uluslararas garantrln sz konusu olduu
mdahale sonras dnem iin bir gereklilik olarak grlebilir. An
cak, niha statde i egemenliin fiil g boyutunun nasl temin
edilecei zlmeden Kosova blgesinde istikran salayabilmek
ok zordur.
Bunalmn blge-ii dengeleri ilgilendiren ikinci kademesinde
en ciddi mesele, paralanm Arnavut demografik yapsndan kay
naklanan Arnavut M eselesinin gelecei ile ilgilidir. Kosova me
selesinin niha zm bu adan ncelikle Arnavutluk ve Make
donya'y, daha sonra da hemen hemen btn blge lkelerini ilgi
lendirmektedir. Kosova meselesinin Balkanlarn merkez problemi
olan Arnavut Meselesini de harekete geirmesi ihtimali blge
dengeleri asndan en kritik alan oluturmaktadr. Bunalm es
nasnda Kosova'dan Arnavutluk, Makedonya ve Bulgaristan'a ve
oradan da Trkiyeye ynelen g blge-ii dengelerde ciddi risk
alanlar oluturmutur. zellikle kendi iinde son derece hassas
bir etnik/ din denge barndran Makedonyann konumu son de
rece kritiktir. u anda Kosova'daki KFOR asker gc dolaysyla
dondurulmu grnen bu mesele gelecekte de zellikle Trkiye
asndan blgenin en hassas gndem maddeleri arasnda yer al-
dHprpli'fir
Stratejik Derinlik
Daha nceki bolmde de zerinde durduumuz gibi uluslara
ras glerin sistemik elikileri Kosovanm gelecei ile ilgili n
c kademeyi oluturmaktadr. Kosova'mn cari statsnde deien
en nemli unsur uluslararas bir gcn garantrldr. Ancak bu
gcn snrlar ve i elikileri de blgenin geleceini belirleyecek
ve olumsuz ynde etkileyebilecek unsurlar ihtiva etmektedir.
KFOR'un Kosova'ya konulanmas srecinde zellikle ngiliz,
Fransz ve Rus denetim blgeleri ile ilgili ciddi kayglar duyulmak
tayd. Nitekim, Rusyann Pritine havaalann igal ederek dene
tim d de facto bir durum yaratmas ve Mitrovia ve Pritie'de
Arnavut nfus ile ngiliz ve Fransz gleri arasnda atmalar ya
anmas bu kayglar pekitirmitir. Kosovada yeni statnn er
evesinin belirlenerek sivil ynetimin oluturulmasna kadar ya
anacak sre en kritik dnemi oluturacaktr.
V. Trkiyenin Balkanlar Politikasnn Esaslar
Kosova bunalmnn gerek uluslararas dzlemdeki yansmala
rndan, gerekse blge-ii dengelerdeki etldsinden Trkiye adna
karlmas gereken nemli dersler vardr:
(i) Souk Sava sonras dnemin deiken ve dinamik artlar
kresel nitelikli uluslararas rekabetin hassas blgesel kuaklara
hemen ve dorudan yansmas sonucunu dourmaktadr. Her
yansma da kresel uluslararas tercihler ile blgesel politikalar
arasnda esnek ama sreklilik arzeden bir ilikinin kurulmasn ve
bu ilikinin belli periyotlarla yeniden ayarlanmasn gerekli kl
maktadr. Mesela Trkiye'nin AB'den dlanmas ve ABD-srail ek
senli bir genel stratejik tercihe ynelmesi hem Ortadoudaki hem.
de Balkanlardaki politikalar dorudan etkilemektedir. Bu noktada
kresel strateji esnekliini azaltan her adm blgesel politikalarda
da bir tkanma meydana getirmektedir.
(ii) Bylesi bir konjonktr stratejik esnekliini artran lkeler
iin, nemli d politika avantajlar olutururken, bu esneklii kay
beden lkelerin risklerini artrmaktadr. Bu anlamda Kosovada
gerilim 1998 balarnda trmanrken, dnemin babakan Mesut
Ylmaz'sn Lebensmum kavramn, teorik olarak hakl bir erevede
olsa bile, maksadn aan bir ekilde kullanarak Almanya ile yersiz
ken, Dileri Bakan smail Cemin gerek Ortadou gerek Balkan
larda yzyze temaslarla inisiyatif oluturma abalar ise d poli
tika rasyonalitesi asndan doru unsurlar ihtiva etmitir. Dina
mik uluslararas artlar her aktrle srekli temas kanlmaz kl
maktadr. Bu aktrn kar safta yer almas, temas aktrn niyet
lerini grebilmek asndan daha da anlaml klabilir.
(iii) Kresel rekabetin Balkanlara yansmas tarih etki alanlar
n da beraberinde getirmektedir, 19, Yzyl Avrupa diplomasisi
iinde bu rekabet ikisi ilerleyen, bir dieri gerileyen tarih mira
s kar karya getirmitir. Ykselen etki alanlardan birisi Alman
birliinin gereklemesinden ald hzla dou ve gneye doru
ilerleyen Kutsal Roma-Germen mirasdr ki, kuzeyde Polonya'dan
gneye Avusturya ve Macaristan zerinden Hrvatistan ve Adriya
tik'e inmektedir; kincisi ise Ruslarn nc Roma idealini yans
tan ve daha sonra sosyalist ideolojiye dnerek Demirperde'nin
douuna yol aan Ortodoks-Slav etki alandr ki, kuzeyde Bese-
rabya'dan balayarak Bulgaristan ve Srbistan zerinden Yunanis
tan da iine alarak Ege ve Adriyatik'e ynelmektedir. lerleyen bu
iki eksen karsnda gerileyen Osmani ekseni kuzeyde tarih Le
histan politikasna, gneyde ise Balkanlarn otantik kavimleri olan
Bonak ve Arnavutlarn Osmani kltr ile zdeleen altyapsna
dayanmaktayd. Dengeci ngiliz politikas ise Germen ve Slav un
surlar arasnda eski Yugoslavya benzeri tampon siyas oluumlar
oluturmay hedef edinmiti.
Bu dengeler bugn de aa be yukar srmektedir. Maale
sef kabul etmek zorunda olduumuz bir gerek de, Trkiye'nin,
Almanya ve Rusya'nn kendi etki alanlarn koruma ynndeki et
kinliklerine orantl bir etkinlii gsterecek gce sahip olmamas
dr. Bunun iin de, Balkan bunalm neredeyse blgedeki slam ve
Osmani kimliinin tasfiye hareketi haline dnmtr. Son Bos
na ve Kosova bunalmlar bunu ak bir ekilde gstermitir.
Ancak, 19. yzyldan farkl olarak yeni konjonktrdeki en
nemli faktr ABDdir ki, ABDnin blgesel etkinliini Germen ve
Slav etkinlik alanlar dnda kalan unsurlara dayandrmasn ge
rekli klmaktadr. Macar, Hrvat ve Sloven unsurlarn Almanya'ya;
Srp unsurlarn Rusyaya; Bulgar, Rumen ve Yunan unsurlarn
konjonktrel olarak her iki tarafa da yakn olabilecek bir politika
--i,;-, o+mpve meyilli olduunu gren ABD, ister istemez Arnavut
ve Bonak unsurlar blgenin dengeleyici aktrleri olarak devrede
tutmaya alacaktr. Trkiye bu noktada Almanya ve Rusya'y
karsna almadan ve bu lkelerle diplomatik temas kesmeden,
ABD ile kesien blgesel hesaplarnn realize edilmesine alma
ldr.
(iv) Balkanlarda zellikle Srplar ve Yunanllar tarafndan sk sk
depretirilen anti-Osmanl ve anti-Trk imaj karsnda Trki
ye'nin kresel rekabet unsurlarn blgeye dikkatli bir ekilde yan
stmas zorunludur. Trkiyenin blgeye mdahil olmasn sala
yacak diplomatik ve reel aralar oluturulmaldr. Osmanldan te
vars edilen siyas kltrn ve kurumlanl reddi Balkanlar politi
kas asndan nemli bir amaz dourmaktadr. Herkes Bonak ve
Arnavut unsurlara olan tarih ve kalb yaknlmz bilmektedir;
ancak bunun uluslararas legal aralar yoktur. erde slm kltr
oluumlarn bir tehdit gibi gren yaklam Kosova'da ve Bosna'da
bu kimliin muhafazasn savunmakta glk ekmektedir; nk
Srplar her iki blgede kendilerine kar mcadele eden unsurlar
slam fundamentalizminin temsilcileri olarak gstermektedir. Ali-
ya zzetbegovi kart propaganda bu konuda nemli bir misal
tekil etmektedir. Trkiye zellikle Balkanlarla ilgili olarak i siyas
kltr ile d politika yapm arasnda yeni denge ve uyum lle
ri oluturmak zorundadr.
Bu erevede Trkiye'nin Balkanlar politikasnn ana unsurlar
u ekilde zetlenebilir:
. Tarih Miras ve Balkanlar
Osmani Devleti'nin Balkanlarda egemen olmasndan bu yana
Osmani-Trk geleneksel Balkan politikasnn iki temel dayanak
grubu vardr: Bonaklar ve Arnavutlar. Balkanlarn bu iki yerleik
kavmi slam' seerek Katolik-Ortodoks-slam ya da Roma/ Ger-
men-Rus-Osmanl sacayana dayal Balkan jeokltrnde ar
lklarn? slam ve Osmani ayaklarna koymulardr. Bu nedenledir
ki, Osmanh'nn gl olduu dnemlerde Osmani adma Balkan
larda byk etki kazanan bu kavimler, Osmanh'nn zayflamasn
dan ve knden sonra en byk darbelere duar olmulardr.
Souk Sava sonrasnda da Balkanlardaki dengede Trkiye ha
nesindeki en nemli kazanlar bu iki kavmn kendi devletlerinde
kltrel gemilerine daha vakm bir ri7airlp v*m k -
Stratejik Derinlik
------------
{anmaya gitmeleri olmutur. Arnavutlarn ve Bonaklarn Balkan
larda istikrarl ve etkili olmad bir konjonktrde Trkiye'nin Do
u Trakya ve Anadoluda huzurlu olmas mmkn deildir. Bosna-
Hersek hl Trkiyenin Orta Avrupa ilerine uzanan siyas, eko
nomik ve kltrel bir ileri karakolu durumundadr. Arnavutluk ise
Trkiyenin Balkanlar politikasnn barometresidir. Arnavutlukun
Balkanlardaki istikrar ve gvenliini salamak iin destek olama
yan bir Trkiyenin blgede kalc bir etkide bulunmas mmkn
deildir.
Daha nce de vurguladmz gibi Trkiyenin Balkan ve Kafkas
politikalarndaki rolleri asndan Arnavutluk ve Azerbaycan ben
zer konumlara sahiptirler. Bu konum Trkiyenin hem yakn kara
hem de yakn deniz havza politikalarnn kaderini belirleyecek
zellikler tamaktadr. Trkiye'nin Dou Akdeniz ve Adriyatik po
litikasnda Arnavutluk, Hazar Denizi politikasnda da Azerbaycan
belirleyici bir arlk tamaktadr.
Bonaklarn ve Arnavutlarn gelecei jeokltrel adan da, je
opolitik adan da Balkanlarn anahtar durumundadr. Balkan
lardaki kaygan ve deiken blgesel ilikiler arasnda Trkiye a
sndan deimeyen en nemli stratejik ncelik ve unsur Osmani
bakiyesi olan ve kendi kaderlerini Trkiyenin blgesel gcne ve
arlna balayan toplumlarm kendi blgelerinde kalarak g
venliklerini temin etme meselesidir. Bu durum Trkiye iin sade
ce yerine getirilmesi gereken bir mesuliyet ve yk deil, ayn za
manda Balkanlardaki etkinlik alan oluturmann en nemli ara
cdr. Kuzeybat istikametinden balayarak Biha-Orta Bosa-
Dou Bosna-Sancak-K osova-A rnavutluk-Makedonya-K rcaali-
Bat Trakya hatt ile Dou Trakya'ya ulaan kuak Trkiye asn
dan Balkan jeopolitiinin ve jeokltrnn hayat damar niteli
indedir.
Dikkat edilirse Srplar Bosna Savanda bu hat zerindeki ba
lantlar kesme hedefine ynelmiler ve bir taraftan Dou Bosnay
igal ederek Orta Bosna ile Sancak ve Kosova arasndaki irtibat ko
parmlar, dier taraftan Biha' kuatma altnda tutulan bir ada
eklinde izole etmeye almlardr. Savan daha sonraki dnem
lerinde Biha ile Orta Bosna arasndaki irtibat tekrar kurulurken
Dou Bosna'daki etnik temizlik harekat Sancak ile Bosna aras-
daki irtibat tamamyla yok etmitir. Bugn atmalarn Koso-
vada, zellikle blgenin kuzeyde Sancak ve batda Arnavutluk irti
bat noktalarnda younlamas da bir tesadf deildir. Kosova bu
kuan Bonak nfusun ounlukta olduu Bosna-Sancak ekseni
ile Arnavut nfusun ounlukta olduu Makedonya-Arnavutluk
ekseni arasndaki irtibatn merkez corafyasn oluturmaktadr.
Kosova'mn tasfiyesi kuzeydeki Bonak unsuru bir Orta Avrupa
aznl haline dntrrken, Arnavutlar Balkanlara yaylan et
nik bir grup olmaktan karp Adriyatike skm bir topluluk ha
line getirecektir. Bu fiilen kendini Trkiye ile kader birlii iinde
gren unsurlarn birbirinden koparlarak marjinalletirilmesi su
retiyle Osmani bakiyesinin tmyle tasfiyesinin son halkas anla
mna gelecektir.
Bu kuakta yaayan topluluklarn i gvenliklerinin salanma
s, kltrel varlklarnn muhafazas, ekonomik ve sosyal altyapla
rnn glendirilmesi, kuak zerindeki topluluklar arasndaki ile
tiimin artrlarak srdrlmesi Trkiye'yi blgede hem bar hem
de gerginlik konjonktrnde gl klacaktr. Aksi takdirde bu ku
an demografik olarak zlmesi ve tasfiye edilmesi Trkiyenin
Balkanlardaki etkinliinin byk lde azalmasna yol aacaktr.
2. Blgeleraras Bamllk
Trkiye'nin bu stratejik hedefe ulaabilmesi kresel ve blgesel
dengeleri gzetmesine baldr. Trkiye'yi dier Balkan lkelerin
den farkllatran ve nemli bir stratejik avantaj salayan en temel
zellik Trkiyenin ayn zamanda bir Ortadou, Dou Akdeniz ve
Kafkasya lkesi olmasdr. Baka hi bir Balkan lkesi bu denli ok
ynl bir d politika alanna sahip deildir.
Daha nce de vurguladmz gibi, bugn bu blgesel alanlar
arasnda bir karlkl bamllk ilikisi vardr ve bunu manevra
alann srekli geniletmeye dayanan esnek bir d politika anlay
ile en iyi kullanabilecek olan lke Trkiyedir. yi deerlendirildi
inde byk avantajlar salayacak olan bu blgeleraras baml
lk ilikisi, iki ucu keskin kl gibi, iyi kullanlamad zaman ciddi
riskler de retebilir. Balkanlar ve Ortadounun kesitii bir alan
olan Dou Akdeniz ve Kbrs meselesi bu blgelerdeki zaaflardan
en dorudan etkilenebilecek d politika alanlardr. Trkiye bu
blgelerle ilgili politikalar arasndaki koordinasyonu srekli takip
( edecek bir yakn havza stratejisi gelitirmek zorundadr.
3. Blge-ii Dengeler
Blgeleraras bamllk ilikisinde kresel gleri ve dengeleri
gzetmesi gereken Trkiye, Balkanlara ynelik politikada da bl
ge-ii dengeleri srekli takip eden aktif ve etkin bir diplomasi ge
litirmek zorundadr. Blgede Kosova eksenli olarak iie geen
halkadan bahsetmek mmkndr.
Birinci halka Kosova (dolaysyla Srbistan)-Arnavutluk ve Ma
kedonya'dan oluan i halkadr ki, burada Arnavut etnik kimlii
nin blnmesinden kaynaklanan elikiler arlk tamaktadr.
kinci halka Yunanistan, Yugoslavya (geniletilmi Srbistan) Bul
garistan, Trkiye ve Bosna-Hersekten olumakta ve bunalmn ya
ylmasndaki ilk dorudan mdahil lkeleri kapsamaktadr. n-
cs ise bu i iki kuaktaki dengeleri etkileyebilecek olan lkeleri
kapsamaktadr ki bunlar Bosna'ya mdahil olabilecek Hrvatistan,
Voyvodina blgesine mdahil olabilecek olan Macaristan ve sahip
olduu coraf konumla btn bu dengeleri etkileyebilecek olan
Romanyadr. Bu halka ile ilgili olarak da koordineli bir diplo
masi uygulamak gerekmektedir.
Bu erevede birinci halka iindeki dengelerin Trkiye asn
dan en nemli ncelii Arnavutluk'un her adan gl bir yapya
kavuturulmas ve bu lke ile Balkanlara ynelik en kapsaml i
birlii abasnn yrtlmesidir. Bu konuda ortaya kacak zaaflar
Yunanistan ve talyann Arnavutluk zerindeki etkisinin Trkiye
aleyhine artmas sonucunu douracaktr. Arnavutluku sarsan
banker krizinde Trkiyenin yeterince sratli ve etkin bir destek
salayamamas Yunanistan'a nemli bir alan amtr. Kosova kri
zinin ilk gnlerinde Arnavutluk babakannn Yunanistan'dan ara
buluculuk talebinde bulunmas bu konuda Trkiye asndan dik
kat ekici ve uyarc bir gelime olmutur.
Arnavutluk bunalm, etkileri ve sonular asndan, Bosna-
Hersekten ok daha derin bir blgesel atmaya dnme potan
siyeli tamaktadr. Bonaklarn -Sancak hari- youn olarak Bos
na-Hersek snrlar iinde yaamas, bu bunalmn, doru olma
makla birlikte, Bosna-Hersek ile snrlandrlmas abalarnn ba
arl olmasn salamtr. Hrvatistan ve Srbistan'n dorudan
kar karya geldii ksa dnemli atmalar hari, bunalm Bos-
na-Hersek snrlar iinde dondurulmutur. Bonaklarn aksine,
Arnavutlarn Arnavutluk dnda youn bir ekilde Kosova ve Ma-
kedotyada yayor olmalar, Srbistan ve Yunanistan'n bunalma
dorudan mdahil olmalar sonucunu dourmaktadr. Balkanlar
daki bunalm odann Bonaklardan Arnavutlara doru kaydrl-
mas daha yaygn bir blgesel atmann ilk sinyalleri olarak cid
di kayglar uyandrmaktadr.
Bu birinci halkann en hassas noktas ise Makedonya-Arnavut
luk ilikileridir. Makedonyada yaayan Arnavutlarn kar karya
kald problemler dolaysyla srekli gerilen bu ilikinin kopmas
dier lkelerin bu iki lke zerindeki basklarn artrmas sonucu
nu douracaktr. Trkiye her iki lke nezdindeki ilikileri youn
latrarak bir taraftan ikili ilikilerin iyiletirilmesine alrken di
er taraftan Makedonyadaki Arnavutlarn en tabi vatandalk
haklarn en etkin bir ekilde kullanabilmeleri iin ikna edici bir rol
stlenmelidir. Bu erevede Srbistan, Yunanistan ve Bulgaristan
tarafndan bask altnda tutulan Makedonya Devletinin varlnn
lkenin takriben yarsn oluturan Arnavutlarla birlikte korunabi
lecei anlatlmaldr.
kinci halkada yer alan lkelerin i ittifak araylar srekli kar
ittifaklarla dengelenmek zorundadr. Burada en temel husus Bul
garistann Srp-Yunan ittifakna ynelmesiyle oluacak Trkiye-
kart blgesel bir ittifakn nne gemektir. Muhtemel bir Srp-
Yunan-Bulgar bloku Trkiyenin blgedeki hayat damar olan stra
tejik kuak zerindeki basklarn artmasna, Makedonya'nn dal
masna ve Trkiyenin Bosna ve Arnavutluk ile ilikilerinin fiilen
kopmasna yol aar. Bunun iin de Bulgaristan'la ilikiler hem ikili
hem de ok ynl zeminde gelitirilmeli; hatta mmknse Balkan
larla ilgili problemleri izleyecek iki tarafl bir komisyon oluturul
mas salanarak Bulgaristan'n nabz srekli olarak tutulmaldr.
nc halkada yer alan Romanya, Macaristan, Slovenya ve
Hrvatistan gibi lkelerle temaslar artrlmaldr. zellikle Roman
ya ile zaten ok iyi durumda olan ekonomik ilikiler daha da yay
gnlatrlmal ve muhtemel bir Balkan krizinde Romanya ve Tuna
zerinden geen ulam hatt ak tutulmaldr.
4. Blgeyi Kuatc Politikalar
Trkiye bu i elikilerin ve risklerin farknda olmakla birlikte
blgeyi tmyle kuatan nnlitValam amr-iU uarmoi^;- 12,.
f
vede Balkan Zirvesi ve Gneydou Avrupa Platformunda aktif ve
srkleyici roller stlenilmelidir.
Balkanlarn tmn kapsayan ortak projelere nclk edilme
si Trkiyenin blgedeki arln artracaktr. Mesela Bosna'da ya
anan kltr katliamndan sonra kk lekli bir Balkan UNES
CO su oluturularak blgenin kltrel dokusunun ortak bir ekilde
korunmas gndeme getirilmelidir; nk bu kltr tasfiyesinden
en byk zarar Osmani-Trk kltr miras grmektedir. Yine Bal
kan lkeleri bnyesindeki farkl kltrlere sahip etnik toplulukla
rn kltr ve eitim haklarnn salanmas iin ortak bir alma
teklif edilebilir; bylesi bir mutabakat zellikle Kosova ve Bat
Trakya iin uygun bir zemin oluturabilir.
Blge iindeki gerilimi drmek ve ortak kar alanlar olu
turmak iin ekonomi arlkl projeler retilmelidir. Bir ara gnde
me gelen Balkan otoyolu gibi projeler dnda KEnin de devreye
girebilecei daha geni lekli yatrmlara nclk yaplmaldr.
5. Balkan Politikasnda Kresel Stratejik Aralar
Bu noktada Trkiye'nin kullanabilecei biri sistemik dieri al
ternatif iki ara vardr. Sistemik ara, iinde Trkiyenin de bulun
duu NATO'dur. NATO'nun bunalmla ilgili devrede tutulmas ve
Trkiyenin NATO iindeki rolnn Ortadoudan ok Balkanlar
ve Dou Avrupa ile ilintilendirilmesi Balkan politikamz asndan
byk bir nem tamaktadr. Meselenin AB ve BM forumlarnda
younlamas Trkiye'nin etki alann azaltacaktr. Daha nce de
sk sk vurguladmz gibi, Trkiye'nin NATO iinde Ortadouya
ynelik bir rol stlenmesi Trkiyeyi risk stlenen edilgen bir lke
yaparken, Balkanlara ve Dou Avrupaya ynelik bir rol, Trkiyeyi
daha etken ve kendisini dlayan Avrupa karsnda daha gl k
lacaktr. Byle bir tanmlama gelecekte blgede Trkiye'ye yakn
Bonaklar ve Arnavutlara yakn politika gelitirmek zorunda kala
cak olan ABDnin tercihlerine de yakn olacaktr.
NATO'daki sistemik rol dnda ikinci nemli ara ise ksmen
sistem-d olarak grlebilecek olan K erevesindeki konum
dur. Trkiye Balkanlardaki bunalmlar K forumuna etkin bir e
kilde tayarak blgedeki slam-Osmanl kimliinin korunmasn
dorudan deil, anonim bir slam Dnyas meselesi olarak gnde-
mp CTfvfirmek zorundadr. Papanin dorudan mdahil olduu ve
Stratejik Dnm vc Balkanlar
Stratejik Derinlik
gr beyan ettii bir konjonktrde Arnavut ve Bonaklar Anado
lu corafyas ile btnletiren din/ kltrel kimliklerini koruyacak
bir teebbsn eksiklii hissedilmektedir. Sahipsiz kalan Bonak
ve Arnavutlar kltrel kimliklerini kaybetme tehlikesi iine gire
ceklerdir ki, bu tasfiye plannn baars anlamna gelecektir. Bos
na bunalm esnasnda Bat Temas Grubundan dlanan Trki
yenin iinde bulunduu K Temas Grubunun varlnn dahi bir
faktr olarak nemli bir misyon ifa etmi olmas unutulmamaldr.
Bosna'da tereddtle kaybedilen zamann nelere mal olduu
unutulmamaldr. Knn devrede tutulmas sistemik gleri
diplomatik olarak bask altnda tutabilmek asndan zel bir
nem tamaktadr. Bosna bugn hereye ramen varlm koru
yorsa bunun iki sebebi vardr; sistemik gler arasndaki ihtilaflar
ve slam Dnyasndan salanan psikolojik ve diplomatik destek.
Bugn her iki unsur da devrede olmal ve Kosova bir taraftan BM
ve NATO dier taraftan K nezdinde ift ynl bir kresel mesele
olarak gndemde tutulmaldr. Kosova meselesinin lokalize edile
rek unutturulmas blgedeki Trkiye yanls Arnavut unsurlarn
tmden tasfiyesi anlamna gelecektir.
Trkiye, Kosova'daki Srp katliam ve onun sonucunda gerek
leen NATO mdahalesi ile tekrar gndeme gelen Balkanlar ile il
gili stratejiyi, bunalmdan bunalma hatrlanan ve revize edilen bir
d politika meselesi olmaktan karmal ve uzun dnemli projek
siyonlara ayak uydurabilecek bir takm temel nceliklere ve ilkele
re gre yeniden belirlemelidir. Yeni Bosnalarn ve Kosovalann ya
anmamas hereyden nce bylesi bir d politika vizyonunun
eseri olabilir. Unutulmamaldr ki, Osmani Devleti'nin kaderi Bal
kanlarda izilmitir. Balkanlarda snr tesi etki alanlar kurama
yan bir Trkiye'nin genel uluslararas ilikilerde de, blgesel den
gelerde de etkin olabilmesi mmkn deildir. Trkiye bir taraftan
Kosova leinde Balkanlardaki karlarn korumaya ynelik stra
tejik ve taktik admlar gelitirmeye ynelirken, dier taraftan da
yeni kresel dzen araynn ana unsurlarn takip ederek geli
melerin muhtemel seyrinin dourabilecei sonular konusunda
getekli giriimlerde bulunmak zorundadr.
Ortadou: Kresel Ekonomi -Pol i t i k ve

Stratejik Dengelerin Kilidi
I. Ortadounun Uluslararas Konumunu
Etkileyen Faktrler
Uluslararas ilikilerde tahlil kabiliyetini gelitirmek istediimiz
rencilerimize verdiimiz ilk prensiplerden bir tanesi uluslararas
ilikilerdeki reel durumu grebilmek iin snrlan bir an iin gz-
nnde tutmakszm haritay alp incelemeleridir. Bu temrin, zel
likle uzun dnemli projeksiyonlarda ve kresel ve blgesel denge
leri etkileyebilecek gteki lkelerin stratejik tercihlerindeki kay
malar anlamlandrmada ufuk ac bir altyap salar. '
uurlar uluslararas ilikiler ve hukuk iin sabit bir veridir; an
cak bu veri kimi zaman g denklemindeki deiimlerin uzun d
nemli etki alanlarn grebilmemizi de engeller. Seksenli yllarda
zihinlerindeki uluslararas ilikiler dnyasnn varolan snrlarnn
ilelebed srecei varsaym ile hareket eden stratejistler SSCB ve
Yugoslavyann dalma srecinin dourabilecei yeni konjonkt
rn belirleyici reel. unsurlarm anlamakta glk ekmilerdi.
Ortadouda snrlar son derece kt rlm bir duvar andr
maktadr. Bu kt rlm duvardan herhangi bir ta oynatma
nn duvar ykmak anlamna gelebileceini bilen ve yklan bir du
varn altnda kalmak istemeyen uluslararas aktrler deiik tala
r e-zamanl bir ekilde oynatarak duvar ykmadan yeni bir ekil
vermeye almaktadr. Bu da diplomasi oyunundaki hamleleri e
itlendirmekte; aktrlerin karlkl pozisyonlarn esnek bir ze-
tpkrar tekrar veniden deerlendirmelerini kanlmaz kl-
maktadr. Son dnemde ortaya atlan bir ok blge-ii ittifak pro
jesine ramen kalc ittifaklarn olumaymn ve oluanlarnn da
son derece hassas bir yap arzetmelerinin en temel sebebi budur.
Yakn kara havzas ile ilgili blmde de ele aldmz gibi Orta
dou tanmlamas nesnel bir coraf tanmlama olmaktan ok kl-
tr-baml nitelii ne kan bir jeokltrel tanmlama olma zel
lii tamaktadr. Bu nedenledir ki, 20. yzyln banda Balkanlar
da kapsayacak ekilde kullanlan bu kavram yzyl sresince poli
tika yapmclarnn ve aratrmaclarn bak alarn yanstan
farkl ve ou zaman eliik tanmlamalarla kullanlagelmitir.
En dar ekliyle Msrdan rana uzanan Nil ve Mezopotomya
havzalarnn aras iin, en geni ekliyle de Fastan Pakistana ka
dar yaylan, baka bir deyile Atlantikten Ganj havzasna kadar
uzanan blge iin kullanlan bu kavram tarih/ din ereve olarak
zellikle brahim gelenekte odaklamakla birlikte kadm insanlk
birikimini, medeniyet aidiyeti ve jeokltrel havza olarak slam
kimliini, jeoekonomik kaynak alam olarak petrol, fizik corafya
olarak kurak bozkr ve l iklimini, stratejik olarak Avrasya'y ev
releyen Rimland kuann merkez hattn artracak unsurlar
la amlagelmitir.
t. Coraf ve Jeopolitik Faktr
Ortadou kavramnn kltr-bamh muhtevas bir kenara b
raklarak kapsad alan gzniinde bulundurulduunda bu ala
nn en bariz zellii Afroavrasya dnya anaktasnm kesiim ala
nm oluturuyor olmasdr. Bu blge kara havzas asndan As
ya'nn batsn, Afrikann kuzeyini, Avrupann dou snrlarn
barndrmaktadr. Deniz havzalar asndan ele alndnda da,
Akdenizin gneyi ve dousu, Karadeniz ve Hazarn gney kyla
r bu blgenin deniz hat snrlarn oluturmaktadr. Kzldeniz ve
Basra gibi nemli i deniz ve krfezler ise tmyle bu blgede yer
almaktadr.
Jeopolitik kavramlarla ortaya koymak gerekirse, Ortadou kara
jeopolitii asndan Avrasya'nn kalbinde bulunan Heardand'i
merkez alan bir stratejinin Afroavrasya dnya aaktasma ynele
cek almnn kilit blgesini oluturmaktadr. Bylesi bir almn
Asya'nn dousuna ve gneyine ynelik seyri Afroavrasya ana-k-
Stratejik Derinlik
Ortadou: Kresel Ekonomi-Poiitik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
tasnn merkezinden uzaklamay beraberinde getirirken, bat isti
kametinde Avrupaya dnk alm Atlantik okyanusu ile nokta
lanmaktadr. Avrasyann merkezinden Ortadou istikametinde
bir stratejik yneli ise Afroavrasya anaktasnm merkezinden ev
resine ynelik her trl alm mmkn klmaktadr.
Rusyann stratejik tarihi bu Afroavrasya jeopolitiinin nemli
bir misalini oluturmaktadr. Rusya/ SSCB'nin mihver blgeden
Dou ve Orta Asya istikametindeki yaylmas bu lkeyi bir Asya
gc haline getirmekle birlikte bu yaylma dnya anaktasm ku
atacak sonular dourmamtr. Buna mukabil Rusya/ SSCBnin
Ortadou istikametinde Balkanlar ve Kafkasya zerinden yrt
t her stratejik hamle kresel dengeleri etkileyen sonular do
urmutur.
Bu durum Alman-ngiliz smrge rekabeti iin de byk l
de geerlidi*. Almanya'nn her iki dnya savanda da ngiliz s
mrge sisteminin kilidini aamamas, Afroavrasyanin bu merkez
kesiim alannda egemenlii salayamamas ile dorudan ilgilidir.
Almanya ve ngilterenin Osmani politikalarnda bu jeopolitik zo
runluluun nenli izleri vardr.
Kara jeopolitiinin Rimland (kenar blge) hattna dayal gle
ri asndan bakldnda da bu blge Avrasyay kuatan hattn
merkezini oluturmakta ve Avrasyaya ynelik her trl mdaha
lenin s potansiyellerini kapsamaktadr. Avrasyay evreleyen Ko
re - in - Hind~i in - Hind - Arap - Anadolu - Balkanlar - talya -
ber - skandinav yarmadalarndan oluan kenar kuan merke
zinden iki nemli yarmaday (Arap ve Anadolu) tmyle, iki yar
maday (Hind ve Balkanlar) dorudan etkileim, iki yarmaday da
(talya ve ber) deniz ky komuluu ile etkileme potansiyeli ba
rndran Ortadou, kara jeopolitiinin Souk Sava dengelerine de
yansyan i mantnda vazgeilmez bir neme sahiptir.
Kenar kuak hassasiyetini de gzeten deniz jeopolitii asn
dan ele alndnda da blge, deniz-eksenli glerin Afroavrasya
stratejilerinin merkezinde bulunmaktadr. Gerek ngiltere gerek
se A BD'nin d eniz-arlkl stratejileri iin Ortadou hem kar
stratejik gcn hakimiyetine kesinlikle terkedilmemesi gereken
bir savunma hatt, hem de Avrasya ilerine ve ky denizlerine y
nelik strateiik egemenliin ofansif nitelikli ss konumunda ola-
r ......
gelmitir. Dnyada birinci derecede nemli dokuz stratejik deniz
gei yolundan beinin dorudan (stanbul ve anakkale boazla
r, Svey Kanal, Aden ve Hrmz geileri), birinin de dolayl
(Cebelitark) olarak blgede bulunmas blgenin deniz jeopolitii
asndan tad nemi ortaya koymaktadr.
19. Yzylda smrgeci rekabetin, 20. yzyln ikinci yarsnda
da ift kutuplu ideolojik rekabetin jeopolitik hesaplama blgesi
niteliini koruyan Ortadou'nun jeopolitik yaps Souk Savan
bitii ile birlikte yeni zellikler kazanmtr. Souk Savan kresel
dengelere ayarl konjonktr ve bu konjonktr iinde ortaya kan
nkleer potansiyele dayal terr dengesi, Ortadou benzeri je
opolitik nemi haiz blgelerdeki stratejik atzma unsurlarn s
nr] iyordu. Kresel dengeler blgesel jeopolitik etkinlik alanlarnn
daha st dzey stratejik ilikilerde belirlenmesine yol ayordu. Bu
durum da blgesel jeopolitiin neminin greceli bir ekilde azal-
d ynnde bir intiba douruyordu. Uzun menzilli fzelerin, Yl
dz Savalarnn stratejik senaryolar belirledii ift kutuplu bir ya
planma sabit corafya parametrelerine dayal jeopolitik yakla
mlarn geerliliini tartma konusu yapyordu.
Souk Savan bitii ile birlikte kresel dengelere ayarl blge
sel stratejik parametrelerin deimesi ve yerel unsurlarn arl
nn artmas blgenin klasik jeopolitik teoriler iindeki yerinin tek
rar nem kazanmasna yol amtr. Sper gler dzeyinde tes-
bit edilen st gvenlik emsiyelerinden kaynaklanan etki alanla
rnn ortadan kalkmas, bir taraftan uluslararas ilikilerdeki ar
ln artrmaya balayan dier kresel aktrlerin blgeye dnk
baklarn etkilerken, dier taraftan blge-lekli stratejiler geli
tirme kapasitesine sahip blgesel glerin manevra alann geni
letmitir. Bu durum stratejik kar elikilerinin younlamasna
ve dk dzeyli atma ihtimallerin artmasna ynelik sonular
dourmutur.
Blgenin jeopolitik adan yeniden deerlendirilmesini gerekli
klan dier nemli bir faktr de ift kutuplu yap iinde daha kes
kin hatlarla blnm olan Balkanlar ve Kafkaslardaki bu statik
ayrmn dalmas ile birlikte blgeleraras jeopolitik etkileimin
ksa bir srede ve son derece etkin bir ekilde devreye girmesidir.
^Trkiyenin yakn kara havzasn oluturan bu blgeler arasndaki
Ortadou: Kresel Ekonomi-Politik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
jeopolitik etkileimin art, bu blgeler arasndaki gei havzalar
nn yeni jeopolitik anlamlar kazanmasn da beraberinde getir
mitir. lgili blmlerde daha detayl bir ekilde incelendii gibi,
Kafkaslardaki ift kutuplu dnemdeki kat stratejik ayrm hattnn
yok olmas Kafkaslar-Mezopotamya-Basra ve Hazar-Dou Akde
niz balantlarnn yeni jeopolitik hatlar olarak ne kmasna yol
aarken, Balkanlardaki deiim Dou Akdenizi Balkanlar ile Orta
dounun jeopolitik etkileim alam haline dntrmtr.
Stratejik parametrelerdeki bu deiim blgede son derece di
namik bir konjonktr ortaya karmtr. Bu dinamik konjonkt
rn getirdii dalgalanmalardan istifade etmek isteyen Irak gibi
blge gleri ofansif hamlelere ynelirken, bu jeopolitik belirsizli
in getirebilecei riskleri hesap eden ve bu riskleri minimize ede
rek blgedeki etkinliini srdrmek isteyen ABD blge zerinden
kresel yaplanmay tekrar dzenleme abas iine girmitir. Kr
fez Sava bu dinamik jeopolitik konjonktr iinde btn tarafla
rn blgeye bakndaki deiimi hem yanstm, hem de blgeye
dnk stratejik hesaplarn yeniden yaplmasn gerektirmitir.
2, Tarih ve jeokltrel Faktr
Ortadouyu dier blgelerden farkllatran en temel zellik
lerden birisi de sahip olduu tarih derinliinin getirdii jeoklt
rel zelliklerdir. Yakn kara havzas tahlilinde de vurguladmz gi
bi, insanl etkileyen en kkl kltrel, din ve dnsel almla
rn bu blgede gereklemi olmas bu blgenin tarih parametre
lerini ve jeokltrel yapsn stratejik tahlilin en temel unsurlar
arasnda grmeyi gerekli klmaktadr.
Blgenin Afroavrasya dnya anaktas merkezindeki coraf
konumu kltrel etkileimlere son derece uygun bir zemin hazr
lamtr. Bu blge merkezli kltrel oluumlarn insanlk tarihini
derinden etkileyen evrensel nitelikli sonular dourmas blgeyi
evrensel ve yerel nitelikli kltrel yzlemelerin, karlamalarn
ve hesaplamalarn alam haline getirmitir. En dar anlamyla ka
dm Mezopotamya ve Msr havzalarn a, en geni anlamyla da do-
u-bat ekseninde Hindistandan Atlantike, kuzey-gney eksenin
de de Karadenizden Byk Sahraya kadar uzanan corafyada ta-
-'Kt ôrinii criirl kltrlere beiklik etmi olan blgede hemen
hemen hi bir stratejik mesele tarih referans olmakszn salkl
bir ekilde deerlendirilemez.
Bunun en arpc misalini Ortadou Bar Srecinin dm
lendii Kuds Meselesi oluturmaktadr. Dnyann nemli Or
tadou kkenli evrensel dininin en nemli merkezlerinden birisi
olan Kuds Meselesi bu ynyle sadece blgesel nitelikli bir bu
nalm alan deildir. Mzakere masasndaki taraflar Kuds szko
nusu olduunda iki siyas aktrn temsilcileri olmaktan karak
dnya sathna yaylm byk dinin temsilcileri nitelii kazan
maktadrlar. Kudste, bu ehrin tarihi iinde grlen en uzun d
nemli egemenliklerden birini kuran Osmani mirasnn bu adan
deerlendirilmesi Trkiyeye blgesel bar abalarnda nemli
bir konum kazandrmaktadr. Bu konumun diplomatik bir baar
ya dntrlebilmesi Ortadounun jeokltrel ve tarih derinli
ine nfuz edebilmekle mmkndr. Bu arpc rnekte olduu
gibi birok blgesel grnml mesele, blge-d aktrleri de
dorudan mdahil klacak nitelikte bir jeokltrel ve tarih derin
lie sahiptir.
Antik dnemde Msr, Mezopotamya, Anadolu ve ran merkez
li otoriteler altnda bulunan Ortadou, nce Byk skender daha
sonra da Roma imparatorluklarnn eklektik imparatorluk yaplar
altnda byk lekli bir siyas btnle kavumutur. Bu eklek
tik imparatorluk yaplan blgede ortaya kan din ve kltrel
akmlarn evre havzalara yaylmasn kolaylatrmtr. slam me
deniyetinin douu ve yayl ile birlikte tekrar tek bir siyas otori
te altnda toplanan Ortadou, o gnden bugne genelde slam
medeniyet havzasnn coraf btnlk alam olarak grlmtr.
Bat-merkezli tarih ve corafya tanmlamalarnda blgenin dou
ve slam ile zdelemesi bu jeokltrel btnln bir yansma
sdr. Hal savalar ile keskinleen bu jeokltrel ayrm, Seluklu-
Osmanl egemenlik dnemleri ile Trklerin de bu kar cephenin
ncleri olarak grld bir yaklam biimine dnmtr.
Ortadoudaki Osmani asrlar, blgenin slam medeniyet havza
s kimlii merkez alnmakla birlikte kltrel ve dini eitliliin ko
runduu bir tarih dilimini oluturmutur. Dou-Bat, slam-Hris-
tiyan yzlemesinin genelde Orta ve Dou Avrupa'da cereyan etti
i bu asrlarda Ortadou slam medeniyet birikimi etrafndaki or
! Stratejik Derinlik
tak jeokltrel btnln korunduu bir havza niteliini muha
faza etmitir.
Kendi iinde kltrel, din ve etnik eitlilik barndran bu jeo
kltrel havza btnl, smrgeciliin yaylmas ve Osmani
sisteminin dalmas ile birlikte etnik ve din farkllklarn kat siya
s kimlikler haline dnt bir jeokltrel paralanma alan ha
lini almtr. Kk Kaynarca Anlamas ile Ruslarn, 19. yzylda
ki smrgeci/ misyoner faaliyetler ile hemen hemen btn Avru-
pal din ve siyas aktrlerin kltrel olarak mdahil olmaya al
tklar bu blge ksa srede d tesirlere ak, edilgen bir kltr
havzas nitelii kazanmtr. Osmani Devletinin tasfiyesinden
sonra kurulan smrge yaplarnn oluturduu eitim sistemi ve
kltr politikas sekinler dzeyinde ciddi bir kimlik bunalm or
taya karm ve halk-aydn atmasn krkleyici zihniyet para
metrelerinin tohumlarn atmtr.
Osmani Devleti'nin tasfiyesi ile blgede yaanan jeokltrel
farkllama ve paralanmaya yol aan biri d dieri i iki nemli
unsurdan bahsedilebilir. D unsurlar smrgeci yaylma ile dev
reye giren Avrupa-merkezli etkiler ve II. Dnya Sava sonrasnda
uluslararas bir siyas irade ile kurulan srail devletidir. Bu iki olgu,
8. yzyldan bu yana genelde slam medeniyet birikimi ile zde
leen blgenin jeokltrel karakterini deitirmitir. Bylece ken
di tarih referanslarn blgeye ynelik olarak kuran Hristiyanlar ve
Yahudiler blgede siyas etkinlik alan kazanmlardr. Daha nce
Osmani Devletinin millet sistemi iinde korunakl kltrel doku
lar eklinde varln srdren unsurlar, yeni bir siyas bilin ve
egemenlik alam oluturma abas iine girmilerdir. Smrge ida
releri tarafndan da desteklenen bu abann en arpc iki sonucu
Yahudi kimlii ve din/ tarih referanslara dayal olarak kendi i
meruiyet alanm oluturan srail devleti ile okkltrl Ortadou
mozayiinin kk bir nmunesi olmakla birlikte genelde Hristi
yanlarn egemenliine dayal olarak kurulan Lbnan devletidir. Bu
devletlerin ortaya k, blgenin jeokltrel yaps ile siyas ege
menlik alanlar arasnda ciddi bir doku uyumazl problemini
beraberinde getirmitir.
Jeokltrel paralanmay beraberinde getiren ikinci nemli si-
vas gelime zellikle Arap Dnyasn temelden sarsan ulus-devlet
oluumudur. Yeni ulus-devletlerin kurulmas, oluan her bir ulus-
devletin meruiyet zemininin dayanaca yeni bir kltrel kimlik
ve tarih referans gerekli klmtr. Mslman-Arap-Suriyeli birisi
ile Mslman-Arap-Irakl birisi arasndaki farkn, farkl ulus-dev-
letleri oluturacak bir siyas kltr farkllamasna zemin tekil et
mesine dayanak olacak dnceler ve yaplar, blgenin yeni ta
nmlarla daha kk nitelere blnmesinin nn amtr.
Mezhep ve kabile farkllklar da bu jeokltrel paralanmay daha
mikro blnmelere ve kutuplamalara gtrecek unsurlar bera
berinde getirmitir. Arap milliyetiliinin bu sre iinde kar
karya kald amazlar ve yzlemek zorunda olduu problem
ler, geleneksel yaplarla modern siyas oluumlar arasnda ortaya
kan gerilimin arpc izlerini tamaktadr.
Bu jeokltrel paralanmann Ortadou'nun jeopolitik ve jeoe
konomik zellikleri dolaysyla uluslararas ilikilerin merkezinde
ve ekim alannda bulunduu bir dnemde yaanmas, kk
farkllklarn dahi byk lekli stratejik atmalarn arac haline
gelmesi sonucuna yol amtr. Lbnan'da yaanan uzun i sava
sresince gerek uluslararas gerek blgesel gerekse mikro dzeyde
ortaya kan stratejik elikiler ve koalisyonlarn jeokltrel arkap-
lan bu etkileimin en arpc sonularn gzler nne sermitir.
Bir asr ncesine kadar kendi iinde farkl yerel kimlikleri ba
rndrmakla birlikte btncl bir jeokltrel havza nitelii tayan
Ortadou, bugn keskinleme temayl gsteren bir jeokltrel
paralanma ve bu paralanmann getirdii siyas, din ve etnik ku
tuplama potansiyellerini bnyesinde barndrmaktadr. Blgenin
ana otantik gruplarm oluturan Trk, Arap, Acem ve Krt unsur
larn farkllamalarnn stratejik hesaplarla trmandrlma riskini
tamas, blgeye bu asr iinde kresel glerin salad gvenlik
emsiyesi altnda yerleerek siyas egemenlik alan oluturan Ya-
hudilerin blgenin dier kltrel gruplan ile yaayageldikleri kl
trel/ siyas gerilim, ulus-devletlerin ortaya karmaya altklar
deiik leklerdeki ulusal kimlikler arasndaki elikiler, jeopoli
tik/ siyas ayrm hatlar ile jeokltrel ayrm hatlar arasndaki fark
llamalar normal artlarda msamaha ile karlanabilecek klt
rel farkllamalarn ok ksa srede bir bunalm oda haline d-
^nmesine ve gerek kresel gerekse blgesel glerce hemen stra-
Ortadou: Kresel Ekonomi-Politik ve Stratejik Dengel eri n Kilidi
tejik bir parametre olarak alglanmasna yol amaktadr, Ortado
u'da kalc bir barn salanabilmesi hereyden nce bu jeokl
trel paralanmann dourabilecei siyas risklerin azaltlmasna
baldr. Blgenin zengin jeokltrel arkaplan paralayc deil
tamtmc ve btnletirici bir dorultuda deerlendirilmedike,
geici siyas bar planlan kalc bir blge dzeni oluturacak bir
zemin salayamaz.
Blgenin zengin jeokltrel haritasn be asr kalc bir dzen
altnda siyas riski asgariye indirerek korumay baaran Osmani
tarih mirasna sahip olan Trkiyenin bu miras stratejik bir daya
nak olarak kullanabilmesi, sadece Trkiye'nin bige politikalar
asndan deil, blgede adil ve kalc bir dzen kurabilmek asn
dan da byk bir nem tamaktadr. Trkiye bu jeokltrel par
alanmann bir taraf, hatta bir maduru gibi davrandka bu mi
ras hakknca deerlendiremez. te yandan Trkiye artk blgeye
srtm dnerek yahut blgede kresel aktrlerin tavrlarna bam
l edilgen bir tavr taknarak derin perspektifli bir blge stratejisi
gelitiremez.
u ok ak bir gerektir ki, blgenin hi bir siyas problemi
Trkiyenin miras edindii, ama hakkn da hi bir zaman yeterin
ce veremedii, Osmani arivleri olmadan anlalamaz ve hukuk
bir zeminde tartlamaz. Blgedeki jeokltrel paralanmann ta
rih temelleri, dnm seyri ve objektif bir haritas da ancak ve
ancak bu arivlerin kullanlmas ile mmkn olabilir. Bunun belki
de en arpc misalini Ortadou Meselesinin dmlendii Ku
dsn gelecei ile ilgili tartmalar oluturmaktadr. Trkiyenin
btn bu tarih mirasa ramen Ortadou Bar Srecinde etkin bir
aktr gibi grlmemesi ve grlerinin dikkate alnmamas, biraz
da Trkiyenin blgenin jeokltrel dokusuna ve bu dokunun par
alanmasndan kaynaklanan problemlerine yeterince nem ver-
meyiindendir. 2000 ylnn Temmuz aynda baarszlkla sonu
lanan Filistin- srail grmelerinden sonra Kuds konusunda
devreye giren Trkiye'nin teorik hazrlkszl bu sre iinde da
ha bariz bir ekilde ortaya kmtr. Trkiye kendi i btnl
asndan da, blgede etkin bir strateji uygulama kapasitesi asn
dan da, blgenin jeokltrel ve tarih faktrlerini gzeten bir yak-
!' ''"v fr^cto-mplf 7-nnndadr.
3. Jeoekonomik Faktr
Uluslararas ekonomi-politik kaynak dalm asndan bakl
dnda Ortadou genelde petrol ile zdeleen bir corafya olarak
grlmektedir. Modern dnem iin doru olan bu yarg aslnda
Ortadou'nun ekonomi-politik tarih iinde oynad rol asndan
deerlendirildiinde eksik kalmaktadr. Btn byk medeniyet
havzalarnn doduu lman iklim kuann merkezinde bulu
nan blge, antik dnemden bugne tarm potansiyeli ve ticaret
aktarm hatt olmak bakmndan bal bana byk bir nem ta
mtr. Mezopotamya ve Nil havzalarnn tarm toplumunun ge
liiminde oynad rol, Ortadouyu l ve kuraklkla zdeletiren
modern dnem yaklamm nemli lde tekzip etmektedir. Su
yun bir doal kaynak olarak Ortadouda tad nemin anlal
mas byk tarm medeniyetlerinin doduu bu havzann ekono
mik tarihi erevesinde anlalabilir.
Bu tarm potansiyelini daha da nemli klan ve Ortadou'yu
uluslararas ekonomi-politik tarihin merkezine yerletiren en te
mel olgu ise Afroavrasya analctas iindeki hemen hemen btn
ulam ve ticaret yollarnn modern dnemde Ortadou olarak ad
landrlan blge ile dorudan ve dolayl iliki iinde olmasdr. Do-
u-bat istikametinde Akdeniz havzas ile in arasnda, kuzey-g-
ney istikametinde ise Karadeniz'in kuzeyindeki stepler ile Akdeniz
ve Msr arasnda yrtlen ticaret Ortadou'yu ekonomi-politik
bir eksen haline getirmitir. Hint Okyanusu kylarnda seyreden
ve in ve Hint ile Msr ve Dou Afrikay birbirine balayan ticaret
yollar da Ortadou blgesinin gney sahilleri zerinden seyret
mitir. Ortadou blgesinin Akdeniz, Anadolu, Karadeniz, Kzlde-
niz ve Basra sahillerinde gelien liman ehirleri ile kara ticaretinin
seyrettii Avrasya boyunca kavak noktalarn oluturan ticaret e
hirleri Afroavrasya lekli bu ekonomik yaplanmann aktarm
hatlarn ve atardamarlarn oluturmutur.
Avrupada nce merkantilist, daha sonra da endstriyel smr
gecilie dayal yeni bir ekonomi-politik merkezin ortaya k ve
bu merkezin Afroavrasya lekli ve genelde Asya-merkezli ekono
mi-politik yaplanmann temel dinamiklerini dntrmeye ba
lamas Ortadounun jeoekonomik zelliine yeni boyutlar kat
mtr. Ortadou, bu dnm sreci iinde retim teknolojisini
Stratejik Deriniik
gelitirmekle birlikte doal kaynaklardan nemli lde mahrum
olan Bat Avrupa ile doal kaynaklara sahip olmakla birlikte bun
lar retim teknolojisine Avrupa leinde dntrecek aralara
sahip olmayan dou arasnda bir tr doal kaynak aktarm hatt
roln stlenmeye balamtr. ngiliz smrge sisteminin Msr-
merkezli Ortadou projeksiyonu Hint yolunun ak tutulmas ile
ilgilidir. Almanya'nn Osmani politikasnda da bunun alternatifi
ni oluturma abas gizlidir. Ortadou'nun bu jeoekonomik zel
lii blgenin smrge rekabetinden en derin etkilenen blgelerin
banda gelmesine yol amtr.
Uluslararas ekonomi-politik dengenin Asyadan Avrupa'ya
kaymas srecinde Sanayi Devrimini de dorudan ilgilendiren bir
olgu olarak enerji kaynaklarna duyulan ihtiyacn artmas, petrol
stratejik bir ara, Ortadou'yu da bu stratejik aracn jeoekonomik
havzas olarak stratejik bir rekabet alan haline dntrmtr.
Bylece Ortadou sadece ticar ve doal kaynak aktarm hatt ola
rak deil, doal kaynak stoku olarak da balbama nemli bir stra
tejik konum kazanmtr. Ortadounun dnya petrol rezervleri
nin nemli bir blmne sahip olmas blgenin stratejik yaplan
masnda ve gerek kresel gerekse blgesel glerin bu yaplanma
iindeki pozisyon allarnda nemli bir etki yapmtr ve yapma
ya devam edecektir.
Petroln uluslararas ekonomi-politik gler asndan tad
hayat nem bu doal kaynaa dayal bir stratejik planlamann ge
litirilmesini zorunlu klmtr. yle ki, petrol uluslararas politika
nn modern dnemdeki iki nemli atma alan olan jeopolitik ve
ekonomi-politiin kesiim alannda son derece belirleyici bir rol
oynamaya balamtr. Daha nce orak ve nemsiz alanlar ola
rak grlen coraf alanlar petroln bulunmasndan sonra klasik
jeopolitik yaklamlar dntren merkez bir jeostratejik nem
kazanmlardr. Bu yeni jeostratejik nem, petroln ekonomi-po
litik g rekabeti iindeki rolnn olaanst bir trman gster
mesi ile birlikte uluslararas ilikiler arenasnn temel parametrele
rinden birisi olmutur.
Bu parametre Ortadou'nun uluslararas konumu ile i yapsal
dnm arasnda dorudan bir bamllk ilikisi oluturmu
tur [T. Dnva Savandan sonra blgede ortaya kan ulus-devlet-
Ierin yaplanmas petrol unsuru ile ilikili bir eksende gelimitir.
ift kutuplu uluslararas ilikilerde de bu parametrenin izlerini ya
kalamak mmkndr. Suudi Arabistan ve Krfez lkeleri gibi ge
leneksel kabilev yaplara dayal devletler petrol kaynaklarnn Bat
kapitalizminin arklarna akmasna arac rol oynayan bir ilev
stlenirken, Arap milliyetiliine dayal sosyalist idareler altnda
Dou Blokuna yakn bir tavr gsteren totaliter-ideolojik yapl
devletler doal kaynaklarn devletletirilmesi suretiyle petrol
devletin nemli bir stratejik kozu olarak grme temayl iine gir
milerdir. Bu kutuplama blgenin doal kaynaklarnn etkin kul
lanmn engelledii gibi, sper gler arasndaki elikilerin bl
gesel problemler haline dnmesinin de nn amtr. Blge
de bu dnemde yaanan i siyas gelimelerde de petrole dayal
uluslararas stratejik rekabetin nemli bir rol olmutur ki, buna
en arpc misal I randaki Musaddk olaydr.
Batl glerin Ortadouda srail'e destek veren tavrlarn sr-
drmesi ile trmanan srete bata Suudi Arabistan kral Faysal ol
mak zere geleneksel rejimlerin ortak bir tepkiye ynelmeleri pet
roln blgesel bir stratejik koz olarak kullanlmasn salayan bir
sreci balatmtr. Bu dnemde uygulanan petrol ambargosu,
petrol reticisi lkelerden oluan OPECin uluslararas bir g ka
zanmasna yol amtr. Bat lkeleri ise petrol ambargosu ile eko
nomi-politik yaplarnn doal kaynaklara baml krlgan zelli
ini farketmiler ve Ortadou politikalarnda daha da ynlendiri
ci, maniple edici ve belirleyici bir tavr benimsemeye balam
lardr. zellikle uluslararas ekonomi-politik yapnn patronajl
grevini yrten ABD, Avrupal glere kyasen petrole daha az
baml olmakla birlikte, petroln bu gcnn kaynan kontrol
etmedike uluslararas ekonomi-politik rekabetin ritmini tutama
yacan farketmitir.
Yetmili yllarn sonlarnda yaanan iki nemli gelime petro
le dayal stratejik rekabetin seyrini byk lde etkilemitir.
ABD liderliinde imzalanan Camp David Anlamas Ortadou'da
ki blgesel blokaj krarken, iki byk petrol reticisi lke olan
ran ve Irak arasndaki sava OPECin ortak tavr belirleme gc
n ve petroln bir stratejik koz olarak kullanlma kapasitesini
nemli lde daraltmtr. Uzun sren sava.s ift vnnl Hr
bulunmutur. Sava giderlerinin bu lkelerin petrol gelirlerine
bamlln artrmas petrol fiyatlarnn dmesine yol amtr.
te yandan, bu lkelerin silah almma ynelttikleri kaynaklar
petrolden elde edilen gelirlerin tekrar Bat finansal sistemine
dnmesini temin etmitir. Sadece savaan iki lkeyi deil, evre
deki daha kk lekli lkeleri silahlanmaya sevkeden bu kon
jonktr, Ortadou'da petrol zerinden oluan finansal birikimin
silah ticareti zerinden tekrar Batya akmasn salamtr. 1. Kr
fez Savanda ran tehdidi, I I Krfez Savanda da Irak tehdidi al
glamas petrol zengini Basra lkelerini uluslararas gvenlik ga
rantisi arayna sevketmitr.
Souk Sava bitiren scak savan Ortadouda yaanmas da
bu stratejik dengeleri ve ynelileri belirleyen petrole dayal blge
jeoekonomisinin nemli bir rol vardr. Yeni Dnya Dzeni kavra
m ile Krfez Sava arasndaki iliki petroln kresel ve blgesel
dzeni etkileme gcn gstermektedir.
Bu asrn banda btn blge zerinde egemen olan ve petrol
jeostratejisini ynlendirme kapasitesine sahip olan Osmani Dev
letinin klleri zerinde kurulan Trkiyenin petrole dayal bu
dengelerde hemen hemen tamamen edilgen bir konumda kalm
olmas blgeye ynelik politika asndan zerinde dikkatle durul
mas gereken bir olgudur. Yetmili yllardaki petrol krizinden en
byk darbeyi yiyen lkelerin banda gelen ve yetmili yllarn
sonunda petrol kuyruklarna mahkum olan Trkiye, doksanl yl
larda da Krfez Savandan en ciddi ekonomik kayplarla kan l
keler arasnda yer almtr.
Trkiye asndan nemli bir dier blgesel jeoekonomik un
sur ise son yllarda gittike artan bir nem kazanan blgenin su
kaynaklan meselesidir. Ortadou'daki su meselesi blge-ii ittifak
ve atma ihtimallerini etkileyebilecek potansiyel bir atma ala
n olma nitelii kazanmaktadr. Bu potansiyel atma alann or
taya karan en nemli sebeplerden birisi Ortadou'nun jeoeko
nomik kaynaklar ile ulus-devlet snrlarnn oluturduu cari siya
s yaplanma arasndaki uyumsuzluktur. Smrgeci dnemin ay
rm izgilerini barndran Ortadou'nun sun snrlara dayal hari
tas su ve petrol kaynaklarnn tek bir siyas yapda toplanmasnn
pnorpiipnmesi esasna dayandrlmtr.
Blgedeki doal kaynaklarn deiik siyas aktrJer arasnda
paylalmasndan kaynaklanan jeoekonomik paralanmann do
al bir sonucu olarak ayn lkeden doan ve denize dklen b
yk nehir hemen hemen yok gibidir. Frat ve Dicle Trkiye, Suriye
ve Irak arasnda; Asi Lbnan, Suriye ve Trkiye arasnda; Yermuk
rdn ve Suriye arasnda her an ihtilaf karabilecek bir konuma
sahiptir. Buna dnyann en uzun nehirleri arasnda yer alan Nil'in
doal blnmesini de katarsanz blgenin artan tarm ihtiyacn
besleyecek su kaynaklan ile ilgili sknt daha ak bir ekilde teba
rz etmektedir.
Souk Sava artlar ve ift kutuplu yaplanma bu jeoekono
mik paralanma parametrelerini daha st stratejik mzakerelerin
paras halinde tutuyor ve blgesel paralanmay statik hatlarda
muhafaza ediyordu. Souk Savan sona ermesi ile birlikte bu sta
tik yapnn zlmesi, jeoekonomik ve jeopolitik etkileimin hz
land gei blgelerini potansiyel stratejik atma alanlar hali
ne dntrmtr. Bu erevede Kuzey Kafkasya'dan, gney
hattnn dousunda Krfez'in, batsnda ise Dou Akdeniz'in bu
lunduu Kuzey Ortadou hattna kadar olan blge jeostratejik
adan tek bir btn nitelii kazanmaya balamtr. Bu adan
Kafkasya'daki petrol, Dou Anadolu'daki su, Musul ve Krfezdeki
petrol kaynaklar konusundaki gelimeler jeoekonomik ve jeopo
litik yaplanma asndan karlkl etkileim erevesinde birlikte
ele alnmak zorundadr.
Bu yeni stratejik durum Trkiyenin hayat nemi haiz projele
rinin banda gelen GAP ve GAP ile dorudan ilgili su kaynaklarm
da yeniden deerlendirmeyi gerekli klmaktadr. Souk Savan
Dou ve Bat bloklar arasndaki snrlara dayal statik yaplanma
s Trkiye-SSCB snrn sun olmasna ramen istikrarl bir ayrm
hatt haline getirmiti. SSCB-Suriye, SSCB-Irak, ABD-srail, ABD-
ran ilikilerindeki ittifak yaplanmalar da Dou-Bat bloklar ara
sndaki bu statik konumun Trkiye'nin gney ve dou snrlarnda
da greceli bir istikrar dourmasna yol amt. GAP projesi bu
konjonktr iinde planlanmt. Ama zellikle ran Devrimi ve
SSCBnin zlmesi ile Dou-Bat bloklar arasndaki dengelere
dayal sun istikrarn sona ermesi ve gerek jeostratejik faktrlerin
devreye girmesi ile birlikte durum deiti. Bu da bu jeostratejik hat
Stratejik Derinlik
zerindeki btn meselelerin birbirleriyle daha dinamik bir etki
leim alam oluturmasna yol at. Bu erevede batl lkelerin su
meselesine ve GAP'a baklarnda hem deime hem birbirleriyle
farkllama yaanmaya balad. Bu sebeple Trkiye Dou Anado
lu, GAP ve su meseleleri konusunda artk Souk Savan statik
dengelerinin verdii rahatlk iinde deildir. Kresel ve blgesel
glerin bu konulardaki politikas da Souk Sava dnemine gre
ok daha dinamik ve her trl ihtimale ak ok opsiyonlu bir ha
le gelmi bulunmaktadr.
Trkiye Souk Sava dneminde su, petrol ve Ortadou mese
lelerini Dou-Bat Bloku arasndaki genel ilikilere dayandrmak
tayd. Bat ile yaanan skntl dnemler ve ekonomik bunalmlar
esnasnda Trkiye blgeye ve petrole daha ok ilgi duymakta, Sov
yet tehdidinin artt ve Bat ile daha scak ilikiler yaad d
nemlerde ise politikasn bata ABD olmak zere batl glerin
nceliklerine endeksle mekteydi. Bugn artk blge-d faktrlere
endeksli bu politikay srdrebilme ans zayflamtr. Aksine
Trkiye Kuzey Kafkasyadan Krfeze kadar uzanan ve gerek su-
petrol kaynaklarnn dalm, gerekse kresel jeopolitik yaplan
ma iindeki yeri asndan bir btnlk arzeden bu jeostratejik
kuak ile ilgili uzun dnemli stratejisinin temel esaslarn tekrar
belirlemek ve bu stratejinin ksa ve orta vadeli taktik admlarn
btn bu blge ile olan ilikilerini birbirleriyle btnletiren bir
erevede yeniden kurmak zorundadr.
Blgedeki su potansiyeli ile ilgili jeoekonomik bunalm boyutu
goznnde tutulmakla birlikte bu problemin konjonktrel dalga
lanmalar oluturduunu da unutmamak gerekir. Ortadoudaki su
kaynaklan ile ilgili potansiyel atma konusu u ana kadar hi bir
zaman gerek ve aktif bir atma alan haline dnme ihtimali
tamamtr. Bu meselenin sk sk aktif atma alan halinde gs
terilmesi gerek bir durumu aksettirmekten ok blge-ii manip-
lasyon taktiklerini yanstmaktadr. Su kaynaklarnn kullanmn
dan kacak sava senaryolarnn genellikle Ortadouda nemli
sava ve bar srelerinin yaanmakta olduu dnemlerde gn
deme getirilmesi, bu meselenin aktif bir atmaya dnecek ni
telikte olmaktan ok blge-ii dengeleri etkilemek iin kullanlan,
gerek kresel gerekse blgesel aktrler
niplasyona uygun bir potansiyel atma alam olduunu ortaya
koymaktadr.
Su meselesinin gndeme getirildii dnemler incelendiinde
iki ana unsur gze arpmaktadr. Bunlardan birincisi blge-ii
dengelerin yeniden ekillendiridii sava ve bar sreci dnem
leridir. Trkiye ile Irak arasnda su meselesi ile ilgili olan gerginli
in zellikle Krfez Sava ncesinde trmandrlm olmas dikkat
ekicidir. Ayn ekilde Ortadou bar grmeleri sreci iinde de
kritik her safhada su meselesi temel gndem maddesi haline geti
rilmektedir. Bunun mant da gayet aktr. Sava ve bar sreci
iinde gerek srailin gerekse byk glerin geni apl blgesel
ittifaklar engellemesi ve her etkin blge gc ile tek tek bir bar
ya da sava sreci yaamas salanmak istenmektedir. Bylece bir
ok blgesel aktr dorudan ilgilendiren su meselesi taviz ve teh
dit unsuru olarak tutulmak suretiyle blge-ii ihtilaflarn genilet
tii bir diplomatik manevra alan ortaya kmaktadr. Bu adan
ele alndnda, gerek 1995 sonlarnda gerekse 2000 yl balarnda
yrtlen srail-Suriye bar grmelerinde su meselesinin, Tr
kiyenin su kaynaklarn da ilgilendirecek ekilde, tekrar tekrar
gndeme getirilmesi dikkat ekicidir.
Su meselesi ile ilgili gerilimlerin trmanmas ile ilgili ikinci dik
kat ekici unsur ise blgeleraras etkileim ve zamanlama mesele
sidir. Balkanlar ve Kafkaslarla ilgili gelimelerin younlat ve
Trkiye'nin diplomatik ilgisinin bu blgelere yneldii dnemler
de su meselesinin ve bu meseleye bal gney tehdit alglamasnn
gndeme getirilmesi kar diplomatik hamleler ile ilgili grlebilir.
Her iki halde de potansiyel bir atma unsuru olan su. meselesi
diplomatik manevra alan aacak ekilde trmandrlmakta, daha
sonra bunalm kendi tabi seyrine rcu etmektedir.
II. Kresel Gler ve Ortadou
20. Yzylda uluslararas ilikiler asndan ana dnm
yaanmtr. Bunun birincisi I. Dnya Savann, kincisi II. Dnya
Savann, ncs ise Souk Savan sona ermesini mteakib
gereklemitir. I, Dnya Savann akabinde Avrupadaki klasik
imparatorluklar yklm, ulus-devlet olgusu ve ideolojik temelli
Stratejik Derinlik
Ortadou: Kresel Ekonomi-Politik vc: Stratejik Dengelerin Kilidi
atmalar imparatorluklararas hakimiyet atmalarnn yerini
almaya balamtr. L Dnya Sava sonrasnda smrge impara
torluklarnn yerini Avrupa dndaki alanlarda ortaya kan ok
sayda'ulus-devlet alm ve ideolojik temelli ift kutupluluk ulusla
raras sistemin temel zellii olmutur. Souk Sava sonras d
nemde ise bir yandan ift kutuplu sistem dalrken, dier yandan
uluslararas sistemin temelim oluturan prensip ve yaplarda cid
di bunalmlar ortaya km, ulus-devlet olgusu bir ok lkede
meruiyet bunalmna bal olarak sarsnt geirmeye balamtr.
Bu durum uluslararas sistemin unsurlar olan uius-devletleri or
taya karan faktrleri ve bu devletlerin varlk sebeplerini tartma
gndemine getirmitir.
Bu ana dnm ortaya karan savalar ve siyas gelime
ler Avrupada cereyan ederken bu dnmn en geni apl so
nular Ortadou'yu etkilemitir. I. Dnya Sava neticesinde bl
gede gereldeen smrgeci blm ile blgenin asrlardr sren
ve son olarak da Osmani Devleti tarafndan daha geni kapsaml
bir btn iinde muhafaza edilen slam medeniyeti kimlii etra
fnda ekillenmi jeokltrel ve jeopolitik karakteri paralanm
tr. Blgenin Mslman topluluklar arasndaki atma unsurlar
Uhrik edilerek blgenin ekonomik kaynaklar smrgeci glerin
operasyonlarna uygun hale getirilmitir.
Osmani Devletinin dalmas sonrasnda blgede egemenlik
kuran ngiliz ve Fransz smrge yaplarnn kendi aralarnda
oluturduklar etki alanlar hl geerliliini srdren siyas snr
larn olumasnda nemli bir rol oynamtr. Smrge yaplarnn
gayritabi blm II. Dnya Sava sonrasnda ortaya kan
ulus-devletlerin siyas snrlar le jeopolitik, jeoekonomik ve jeo
kltrel hatlar arasnda uyumsuzluklar oluturmutur. II. Dnya
Savandan sonra oluan BM sistemi erevesinde garanti altna
alman siyas snrlar ile jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik ge
i kenlikler arasndaki farkllama hemen hemen blge lkeleri
nin tmn ilgilendiren hat-snr problemlerinin domasna yol
amtr.
II. Dnya Savam mteakiben srail'in kurulmas ve 11. Dnya
Savann sebeplerinden biri olan anti-semitik rkln gndem-
ihra edilmesi Souk Sava dneminin genel dengelerini de, blge
zerindeki yansmalarn da dorudan ilgilendiren sonular do
urmutur. Bu sonular ou zaman son derece eliik siyas tab
lolarn ortaya kmasna da yol amtr. srailin kurulmas bir ta
raftan blgedeki smrge yaplar zeri nde doan Arap ulus-dev
letlerin hat ve snr uzlamazlklarndan kaynaklanan i meselele
rini ortak dman karsnda dondurmaya sevkederken, dier ta
raftan kresel lekli Souk Sava kutuplamasnn blgedeki dev-
rimci-radikal-totaliter Arap devletleri ile geleneksel-lml Arap
sultanlklar arasndaki rejim farkllamasnn kresel ve blgesel
ittifaklara yansyan bir kutuplamaya dnmesine sebep olmu
tur. Nasr ve Baas hareketlerinin estirdii rzgr Arap milliyetili
inin anti-Bat ve anti-srail psikolojileri ile de desteklenecek ekil
de sosyalizmle bulutuu bir eksen oluturmutur. Kresel ift ku
tuplu yaplanmann sonucu olarak salanan Sovyet destei bu
sentezin rettii rejimlere hayat alan aarken, Bat lkeleri bir ta
raftan srail'in hayat alanm garanti altna almaya, dier taraftan
geleneksel Arap rejimlerim korumaya ve devrimci-radikal Arap re
jimlerini dntrmeye almtr.
Ortadou'ya olan etkileri asndan bakldnda I. ve II. Dnya
Sava ile ilgili sonularn bir benzeri de Souk Sava bitiren sre
iin geerli olmutur. Aynen ilk iki scak dnya sava gibi Souk
Sava da temelde Avrupa-ii elikilerden kaynaklanm ve bu e
likilerin yol at g. dengesine dayal kutuplamalarla kendi di
namiklerini ortaya koymutur. Bu asrda grlen kresel lekli
nc kutuplama olan Souk Savan bitiine ynelen sre Or
ta ve Dou Avrupa'da balamken bu srecin en dorudan etkile
ri aynen daha nceki dnya savalarnda olduu gibi Ortadou'da
grlmtr. Orta ve Dou Avrupada yaanan ve Souk Savan
sonunu getiren siyas dnm Yugoslavya hari tutulursa genel
de zamana yaylan yeni dengeler olutururken, ayn sre Ortado
u'da nce btn byk aktrlerin mdahil olduu bir savaa,
sonra da belirsizlik alanlarnn younlat yeni bunalm blgele
rinin domasna yol amtr.
Souk Savan Eski Dzeni Dou Avrupa'da zlrken Yeni
nnva Dzeni'nin mesruivet templipri ^. -------
Ortadou: Krese) Ekonomi-Politik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
im tr. Yeni Dnya Dzeni'nin dayand kabul edilen demokra
si ve insan haklan gibi kavramlarn Ortadouda yol aabilecei
dalgalanmalar, sistemik gleri blgedeki dzenin ok da fazla de
itirilmeden yeni kresel sisteme entegre edilmesi tercihine y
neltmitir. Saddamm saldrgan politikas hem kresel lekli Yeni
Dnya Dzeninin meruiyet zemini bulmasn, hem de cari bl
gesel dengelerin deitirilmeden srdrlmesini kolaylatran bir
etki yapmtr. Kresel ve blgesel aktrlerin Ortadou'ya bakn
daki deiimin ana unsurlarn ortaya koymak Ortadoudaki bu
yaplanmann ipularn da grmemizi salayacaktr.
Uluslararas ilikilerde kresel lekte strateji belirleme gc
ne sahip lkeler ncelikle kendi g unsurlarn maksimize edecek
kar alanlarn ve bu kar alanlarnda sz konusu olabilecek po
tansiyel gerilim ve atma konularn belirlerler. Bu belirleme k
sa, orta ve uzun dnemli ittifak alternatiflerini ve deiik kademe
ler iinde diplomatik gerginlikten scak savaa kadar giden at
ma opsiyonlarn ortaya koyar. D politika stratejisinin taktik saf
halara indirgenmesi bu opsiyonlarn uygun bir zamanlama ile
devreye sokulmasn gerekli klar. Bylesi bir kresel stratejik reka
betin belki de en dinamik bir ekilde seyrettii blge Ortadou
olagelmitir.
. Amerikan Stratejisinin Temel Parametreleri ve Ortadou
A BD'nin nemli bir uluslararas g olarak dnya politikasna
girdii dnemden bu yana srekliliini muhafaza eden temel stra
tejik lkeler bu sper gcn kresel ve blgesel nceliklerini de or
taya koymaktadr; (i) Savalarn Amerika ktasnn uzanda tutul
mas ve zorunlu olduu hallerde mmkn olan en uzak hatta ka
bullenilmesi; (ii) Afroavrasya politikasnda etkin olacak stratejik ve
diplomatik aralarn oluturulmas; (iii) Amerika ktas dndaki
g dengelerine ve stratejik risk unsurlarna mdahil olabilecek
bir deniz gcnn srekli devrede tutulmas.
lk basit formlasyonlarm deniz jeopolitiinin nc ismi Ami
ral Mahan'm 20. yzyln banda ABD Bakan Roosevelt'e yapt
tavsiyelerde bulan bu yaklam ABDnin dnya politikasndaki
arlnn artmas ile birlikte yaanan tecrbelerle daha da sofis
en, k ;,- iioi oirvnotr tt rvinva davasndan sonra ieoDolitiki
Stratejik Derinlik
Spykman'm Rimland teorisi iie jeopolitik adan daha da tebellr
eden, BM gibi uluslararas rgtlerin devreye girmesiyle kresel
bir nitelik arzeden, yeni sava teknolojisi ve fzeler ile daha kar
mak bir asker boyut kazanan ve ABD'nin Ingiltereden kresel
deniz gcnn mirasn devralmasyla blgesel stratejik kademe
lere indirgenen bu stratejik pozisyonun en krlgan ve belirleyici
halkas Ortadou olmutur.
ift kutuplu Souk Sava dneminde Ortadou ABD asndan
bu kutuplamann jeopolitik karlama hattn oluturan kenar
kuan merkez blgesini temsil etme yannda, kapitalist Bat
Blokunun ekonomik varl ve stnl iin hayat nemi haiz
doal kaynaklarn jeoekonomik alan konumundayd. Ortado
uda kontrol kaybetmek hem jeopolitik hem de ekonomi-politik
adan kresel dengenin kar kutup lehine deimesi anlamna
gelecekti. ki sper gcn bu dnemdeki en etin ve en srekli
yzlemelerinin bu blgede cereyan etmi olmas bu adan dik
kat ekicidir.
ABD gerek Souk Sava dneminde, gerekse Souk Sava son
ras dnemde iki temel parametre arasnda diplomatik ve stratejik
bir uyum kurmaya alt: Blgenin kresel jeopolitik ve ekonomi-
politik dengeler iindeki rol ve blge-ii g yaplanmas.
Bu nedenledir ki ABD, Souk Sava dneminde bir taraftan
SSCB ile yrtt kresel rekabette blgedeki stratejik stnl
ele almaya alrken dier taraftan blge-ii dengeleri gzeten bir
politika gelitirmeye almtr. Kresel rekabetin kar kutbu
olan SSCBnin blgesel etkinliini krma mcadelesi ile blge-ii
denge taktikleri arasnda salanmaya allan ince ayar blgeye
y n e l i k Amerikan stratejisinin omurgasn tekil etmitir. ABDnin
blge-ii denge deiimlerini gzeten ittifaklar oluturma abas,
Ortadou politikasnn kaygan zemininde srekli deiken bir dip
lomatik bloklama srecine sebebiyet vermitir. Ortadou'nun
gler dengesi parametrelerine yatkn yaps bu tr diplomatik
manevralarn hayat alan bulmasna zemin hazrlamtr.
ABD, ellili ve altml yllarda Arap milliyetilii ile sosyalizmi
sentezleyen Nasrc ve Baas ekollerin yaylmasn, hem Sovyet
blgesel etkinliinin bir uzants olmas, hem de zellikle srail'in
gvenliini tehdit edebilecek blge-ii g temerkz oluturma
ihtimali asndan engellemeye alt. Svey ve Suiye bunalm
larna ynelik tavr iie CENTOnun oluturulmas bu dorultuda
kar-denge oluturmaya ynelik admlard. Ortadou'nun gne
yinde Msr merkezli Arap milliyetiliine kar Ortadounun ku
zeyinde Trkiye-ran-Pakistan eksenine dayal CENTO yaplan
mas kresel rekabetin oda olan SSCB ile blgesel kar-cepheyi
oluturan Nasrc gler arasnda bir diren bloku oluturma he
define ynelikti.
Souk Savan sonuna yaklald seksenli yllarda Ortado
uda yaanan deiim bu diplomatik esneklik alannn izlerini ta
maktadr. Seksenli yllara girerken ABDnin Ortadou politikas
n derinden etkileyen iki nemli olay yaand: Camp David ve ran
Devrimi. Camp David Anlamas ile srail ilk defa merkez bir Arap
gc olan Msr ile masaya otururken aslnda Msrn ABDnin Or
tadou gler dengesindeki en nemli mttefiklerinden biri olma
konumu pekiiyordu. Camp David ile Msr sistemik glerin mer
kezine ekilirken aln devrilmesi ve Devrim ile ran kar kutba
geiyordu. ran Devrimini ilk kutlayan lider de o zaman Amerika
ve srail kartln Filistin davasnn en nemli dayana yapan
Yaser Arafat idi.
Daha sonra yaanan ran-Irak Sava ve Lbnan bunalmlar
ABD asndan bu yeni dengenin izlerini tayordu. Camp David
sonrasnda oluan Red Cephesi ABDnin Ortadou politikasndaki
manevra alann daraltrken ran karsnda oluan Msr-Irak ek
senli Arap Bloku Devrimin ABD yanls Arap lkelerine tanmas
n engelleyen diplomatik ve psikolojik bir duvar oluturmaktayd.
Bu perspektiften ele alndnda, gerek ran-Irak Sava gerekse
Lbnan bunalm ABDnin blge-ii manevra alan asndan i
levsel bir neme sahipti. Nitekim ran-Irak Sava ile ran bloke
edilirken, Lbnan Savann getirdii konjonktr FK'nn Lb
nandan, dolaysyla da srailin gvenliini ve ABD karlarm teh
dit edebilecek merkez Arap ekseninden kopuuna yol amtr.
Ancak bu sre Souk Sava sonras dnemde daha da tebarz
edecek olan bir olguyu beraberinde getirdi. SSCBnin blgesel et
kinlii zayfladka kresel rekabet unsurlar ABD asndan ne
mini greceli bir ekilde kaybederken, bu kez blok-ii farkllama-
a dn Ki. ^Q,-,rra!a-rlomttefik vp rliiman 11n-
surlar daha net tanmlamak zorunda kalrken Avrupa lkeleri ve
genelde AB btn taraflarla dengeli ilikiler gelitirmeye zen gs-
terdi. Nitekim ABD ile ran arasndaki ilikiler tamamen durduu
dnemlerde Avrupa lkelerinin ranla olan ticar ve diplomatik
ilikileri dengeli ve kademeli bir gelime gsterdi.
Gerek kresel gerekse blgesel dengelerin yeniden kurulma
sreci iine girdii ve bu srete ABDnin baat rolnn ne kt
tarih bir dneme noktasnda yaanan Krfez Sava bata ABD
olmak zere btn kresel ve blgesel glerin blge ile ilgili stra
tejik pozisyonlarn yeniden gzden geirmelerine yol at. Bu an
lamda Krfez Sava sadece BM yesi bir lkenin baka bir lkeyi
istila etmesi ile ilgili iki tarafl bir ihtilafn zmlenmesi ve saldr
gann bertaraf edilmesi ile snrl kalmamtr. ABD, Saddam'n
saldrgan politikasnn yol at konjonktr, uluslararas medya
y da son derece etkin kullanan baarl taktik bir planlama ve uy
gulama ile, daha byk lekli stratejik hedefler iin kullanmtr.
Bir kyas ile ortaya koymak gerekirse, Afroavrasya anaktasm-
daki dzene arln Normandiya karmas ile koyan, uluslara
ras hukuka dayal rgtlerin etkin kullanmn ilk defa Kore kar
mas ile baaran ve ift kutuplu yapnn bir kutbunun liderliini
perinleyen ABD, Krfez karmas ile de yeni bir uluslararas d
zenin gei srecini balatmtr. Ancak, kresel dengeler ve ulus
lararas ekonomi-politik g yaplanmas asndan Normandiya
karmas ofansif nitelikli aktif bir mdahale ken, Krfez kar
mas ofansif grnml olmakla birlikte statkoyu korumaya y
nelik defansif unsurlar da ihtiva etmektedir. ABD Krfez Sava ile
sadece Saddam'a deil, uluslararas ekonomi-politik rekabet gc
kazanan Almanya ve Japonya gibi kresel aktrlere ve Souk Sava
n bitmesi ile birlikte ortaya kan dinamik konjonktr kullana
rak g denklemindeki arln artrmak isteyen blgesel glere
de mesaj vermitir.
ABDnin kurmaya alt yeni dzen asndan ele alndm-
.da Krfez Savann ana hedefi gerekletirmeye ynelik oldu
u sylenebilir: Birincisi, kresel dzenin bizatih kendisi ile ilgili
dir. Kurulmas dnlen Yeni Dnya Dzeninin kritik alan, Do
u Blokunun dalmas ile birlikte tek sper g olarak uluslarara-
| s sistemin garantrl misyonunu stlenen ABD'nin bu saran-
trln getirecei operasyonel maliyet ile uluslararas ekonomi-
politik g dalm arasndaki denge meselesidir. ABD yetkilileri
ABDnin, Souk Savan galibi olmasna ramen, uluslararas eko
nomi-politik g dengesinde ciddi bir kan kayb yaamakta oldu
unun farkndayd. Souk Sava dneminde kendi stratejik koru
mas altnda bulunan Almanya ve Japonya gibi lkelerin kaydetti
i ekonomik kalknma ile Souk Sava sresince ABDnin asker
maliyetler arasndaki dengesizlik, yeni dnemin zlmesi gere
ken ilk ciddi sistemik problemi idi. Genileyen imparatorluklarn
bu genileme ile doan masraflarn artn karlayacak kaynak
bulamadklar andan itibaren de getiklerini bilen Amerikal
stratejisyenler, ki Paul Kennedy gibi tarihilerin analizleri bu kana
atlerin yaygnlamasn kolaylatrmtr, uluslararas ekonomi-
politik g ile asker/ jeopolitik ykmllkler arasnda yeni bir
denge kurma abas iine girmilerdir.
Krfez Sava bu abada nemli bir rol oynamtk ABD Krfez
Sava srecinde ve sonucunda kresel dengelerle ilgili u ciddi
mesajlar vermitir: (i) Uluslararas dzen ABDnin hukuk ve reel-
poltik patronajlnda yeniden yaplanmaldr; (ii) bu dzenleyici
fonksiyonun gerektirdii maliyetler bu dzenin oluturduu g
venlik ile ekonomi-politik g elde eden aktrlerce paylalmal
dr; (iii) uluslararas ekonomi-politik yaplanmann stratejik doal
kaynaklarn barndran Ortadou ABDnin tekelci gvenlik emsi
yesi altndadr, ki bu mesaj temelde Krfez Sava ncesinde Irak
ve ran gibi ABD kartl ile bilinen blgesel glerle youn iliki
gelitiren ve silah teknolojisi aktaran Avrupal gleredir ve niha
yet (iv) yeni dzenin gerektirdii uluslararas rgtlerin meruiyet
salayc rol ABDnin siyas iradesine baldr, ki BM kararlarnn
son on yl iindeki seyri bu mesaj pekitirmitir.
Krfez Savann ABD asndan ikinci nemli hedefi ift ku
tuplu yapya gre ekillenmi blgesel dengelerin yeniden kurul
masdr. Souk Sava sresince ka kutbun tehdidi karsnda
kendi mttefiklerini korumaya ayarl politika takip eden ABD So
uk Sava sonrasnda btn blge aktrlerini ynlendirmeye da
yal bir taktik belirlemitir. Seksenli yllarn Red Cephesi dalm,
Irak ve Libya gibi tmyle sistem dna itilen aktrler dndaki
btn Arap lkelerini ieren diplomatik/ ekonomik nitelikli blge
sel planlar devreye sokulmutur.
Stratejik Derinlik
Bu yeniden kurulma srecinde FK ve Suriye gibi Souk Sava
sresince ABD kart oan aktrler sistemin iine ekilirken, Orta
dou'da Dou Avrupadaki dnme benzer ciddi kitlesel dalga
lanmalar getirebilecek siyas yap deiikliklerinin yaan mamas
na zen gs terilmitir. Bylece zaten varolan aktrler yeni konum
lar elde ederken, statkoyu bozucu unsurlarn gelimesine engel
olunmutur. Krfez Krizi ile birlikte geleneksel krallk rejimleri-
brokratik diktatrlkler arasnda sktrlm olan kitlelerin Do
u Avrupa benzeri yaygn siyas katlma dayal yeni alternatif ara
ylar ncelikle ertelenmi, daha sonra daya sindirilmi ya da ka~
nal2e edilmitir. Krfez krizi ncesinde, rdn ve Tunus bata ol
mak zere birok Ortadou lkesinde kitlesel katlma dayal yeni
siyasal meruiyet zeminleri araylarnn yaygnlamas yeni-s-
mrgeci yaplanma iin ciddi bir tehdit tekil etmekteydi. Krfez
krizi ile birlikte bu taleplerin yerini tekrar brokratik diktatrliik-
ler-krallklar tahterevallisi almtr.
Krfez Savann getirdii olaanst konjonktr brokratik ve
gelenekse] diktatrlklerin yapsn korurken, bu yaplarn ulusla
raras tercihlerinde deiiklikler meydana getirmitir. Krfez Sava
ile balayan doksanl yllar Irakm sistem dna itilmesi ile
FKnn sistem iine ekilmesi srecinin birlikte iledii yeni bir
denge ortaya karmtr. Krfez Savanda bir iki istisna dnda
btn blge lkelerini Irak'a kar harekete geirmeyi baaran
ABD, SSCBnin knn asker zaferini Krfezde yaamtr.
ABDnin Krfez Savandan sonra I rak'a kar srdrd
kontroll gerginlik politikas bu blgesel dengeler erevesinde
zel bir nem tamaktadr. ABD Krfez Savandan bu yana Irak
ile ilikilerini kontroll gerginlik esasna gre yrtmektedir. Bu
politika iki u noktadan kaan bir seyir iinde takip etmektedir. Ne
Saddam rejimine niha darbe nitelii tayacak geni kapsaml bir
harekat yaplmakta; ne de Irak'm meru bir ye olarak uluslarara
s sisteme geri dnne izin verilmektedir.
Uluslararas meruiyetini 1991 ylndaki BM Gvenlik Konse-
yi'ni Irakm tm kitle imha silahlarn yok etmesini ngren 687
sayl atekes kararndan alan bu "kontroll gerginlik" politikas
ABD'ye Souk Sava sonrasnda ortaya kan belirsizlik dnemin
de blgedeki fiil etkinliini srekli olarak hissettiren nemli bir
Ortadou: Kresel Ekonomi-PoIitik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
manevra alan salamtr. O dnemden bugne belirli aralklarla
yaanan gerginlikler stratejik bir hedeften ok taktik manevra
alanlar ile snrl kalmtr. Son oiarak 1999 yl balarnda trma
nan gerilim esnasnda verilen imajn aksine ok yaygn bir asker
mdahale ihtimali snrl grlmektedir. Btn Irakt kapsayacak
ve kara harekatn da gerektirecek apta bir asker mdahalenin
ABD'nin karlar asndan da, uluslararas destek asndan da
yeterli gerekeleri yoktur. BM Gvenlik Konseyi yelerinden sade
ce ngiltere'nin destekledii, Fransa, Rusya ve inin teenni ile
yaklat, Krfez Savama destek vermi Arap lkelerinin kar
kt bir harekatn blgede kalc bir denge salamas mmkn
deildir. Ayrca bir ok taraf lkede aktif bir Irak tehdidinin olma
d bir konjonktrde gerginliin bylesine trmandrlmasnn ar
kasndaki gerek saildn o dnemde Monica skandali ile sarslan
Clinton'm Amerikan kamuoyundaki itibarm glendirmeye y
nelik bir adm olduu ile ilgili ciddi tereddtler oiumutur. Yine
de Irak'a kar srdrlen kontroll gerginlik politikas blgedeki
olaanst durumun srmesini salayarak bu sper gcn blge
zerindeki operasyonel kabiliyetini artrmtr.
Olaya Irak asndan yaklaldnda da, ilgin bir ekilde,
Irak'm da ABDnin kontroll gerginlik politikasndan ok fazla ra
hatsz olmad, aksine konumunu merulatrc ksm bir fayda
salad sylenebilir. ABD'nin her tehdidi ve ksm mdahalesi
Saddam'n lke iindeki, Irak'm da Arap kamuoyu nezdindeki iti
barn korumasn salamaktadr.
Krfez Savann nc nemli hedefi ise srailin uzun d
nemli gvenliinin bir daha tehdit edilemeyecek bir ekilde g
vence altna alnmasdr. Krfez Savam mteakiben balayan Or
tadou bar grmeleri ile birlikte srail'in yeni bir stratejik a
lm ile uluslararas arenadaki yalnzlktan kurtulmas bu yeni bl
gesel konjonktr ile salanabilmitir.
2. Avrupa Gleri ve Ortadou
Souk Sava sonras dnemde tek sper g olarak uluslarara
s dzenin garantrln stlenmesine ve bu konumunu Orta
dou ile ilgili kresel ve blgesel dengelere ok etkin bir ekilde
yanstm olmasna ramen, ABDnin doksanl yllar sresince O-
tadouda mutlak bir manevra alam kazanabildiini iddia etmek
gtr. Bunda Souk Sava sresince Bat Bloku iinde ABD ile
uyumlu politikalar gelitirme zorunluluu hisseden Avrupal g
lerin daha zerk politika araylarna ynelmesi yannda, in ve
Rusya gibi Ortadou politikalarn kresel etkinliin nemli bir
gstergesi olarak gren Asyai glerin de rol de vardr.
Souk Sava sresince kat bir bloklamay gerekli klan ift
kutuplu yaplanma ABD ile Avrupal m ttefikler arasndaki blge
sel politika farkllklarn rten sonular douruyordu. Ortadou
blgesiyle ABD'ye gre ok daha kkl tarih ilikileri olan Avrupa
lkeleri, Souk Sava sresince bu tarih balarn gerektirdii ulu
sal politikalarla kresel ift kutuplu yaplanmann gerektirdii
blok politikalar arasnda ciddi elikiler yaad. ABnin ortak d
politika yapm sreci bu ilikilere daha da girift bir zellik kazan
drd. Bu erevede her Avrupa lkesi dzlemli bir politika ara
yna ynelmek zorunda kald: fi) iinde ABD hi n de bulunduu
Bat Bloku politikas; fii) farkl AB yesi lkelerin karlarm
uyuralulatrmaya alan AB ortak d politikas ve nihayet (i)
her lkenin kendi tarih, coraf ve ekonomik tercihlerini yanstan
ulusal d politika.
Bu dzlemler arasnda uyum salama abasndaki ngiltere,
Fransa ve Almanya gibi Avrupal byk gler ve ABD arasnda
Ortadouya bak konusunda yaanan farkllamalar ilgin eli-
IdJeri de beraberinde getirmitir. Bu elikiler deiik dnemlerde
farkl ekillerde tecell etmitir. I I Dnya Savandan Ortadou'da
anti-smrgeci ulus-devlet yaplarnn olutuu smrge devrim-
lerinin tamamlanmasna kadar olan srete Ortadou'da smr
geci bir gemie sahip olan I ngiltere ve Fransa birbirlerine daha
yakn bir tavr sergilerken, halklarn kendi kaderlerini tayin ilkesi
ni daha 1. Dnya Savanda vaz etmi olan ABD, blok karlar ile
bu temel ilke arasnda ciddi bir gerilim yaamtr. Bu dnemde
Fransa Cezayir, ngiltere de Svey bunalmlarnda smrgeci bir
tepki ile hemen asker mdahaleye ynelirken, ABD daha diplo
matik ve esnek bir tavr benimsemitir. zellikle Svey bunal
mnda ngiliz-Fransz ortak tavr ve ABD'nin bu tavr yumuatma
abalan dikkat ekicidir. ngiltere ve Fransann ortak smrgeci
gemii bu lkeleri Ortadouya dnk sertlik politikalarna sev-
kederken, smrgeci uluslararas yapnn dalarak bu yapnn
ulus-devletlere dayal BM sistemince ikame edilmesini Pax Ame-
ricananin nemli bir n art olarak gren ABD Sovyet-kart k~
resel blok karlar ile blok-ii blgesel kar farkllamas arasn
da kalmtr.
Bu dnemde zellikle ABD ile ngiltere arasnda yaanan fark
llama paradigma-ii dnmn tarihteki en ilgin rneklerin
den birini oluturmutur. Deniz gcne dayah emperyal yaplara
sahip olan her iki devlet iin de Ortadou kanlmaz bir geiin
arenas olmutur. ngiltere smrge imparatorluunun dalma
sreci iinde Avrasya kenar kuak hattndan ve bu hat zerindeki
slerinden ekilmek zorunda kaldka doan boluu kanlmaz
bir ekilde ABD doldurmaya balamtr. Cari uluslararas kon
jonktr ve Sovyet tehdidi ngilizleri daha nce I. ve II. Dnya Sa
valarnda Almanlara kar koruduu smrge hatlarn kendi ira
desiyle ABD'ye terketme zorunluluu ile kar karya brakmtr.
ABD ise Alman tehdidi karsnda yardmlarna kotuu ngiltere
ve Fransa'nn smrge imparatorluklarn datan bir sreci ba
latmakla paradigma-ii liderlii almtr.
Ancak bu durum Souk Savan ilk dnemindeki bu ilgin e
likiyi de beraberinde getirmitir. ngiltere bu zorunluluun yol
at stratejik bzlmeyi daha sonraki dnemde kta-Avrupas
gleri ile ABD arasnda bir tr dengeleyici fonksiyon ile amaya
almtr. ABD de ngiltere'yi srekli ittifak izgisi iinde tutarak
onlarn Ortadou'daki smrge tecrbelerini ve birikimlerini kul
lanma imkan yannda Avrupa-ii dengeleri maniple etme ans
bulmutur. ABD ve ngilterenin bu erevede daha sonra srekli
ve uyumlu bir ittifak grnts vermelerine ramen II. Dnya Sa
va sonrasnda ngiltere ve ABD arasnda yaanan paradigma-ii
eliki psikolojik ve taktik dzeydeki etkisini srdrmtr.
Smrge devrimlerinin tamamlanmas ve ngiltere ve Fransa
gibi Avrupal glerin kendi ktalarna ekilmesinden sonra bala
yan ikinci dnemde ise ABD zellikle Arap-srail gerginliinin tr
mand dnemlerde ok daha sertlik yanls bir tavr gelitirirken
Avrupa lkeleri Ortadou'da Arap toplumlarm hissiyatn gzetir
bir tavra ynelmilerdir. Petrol krizi ile ivme kazan bu srete Av-
nma lkeleri bir vandan eski smrgeleriyle olan ilikilerini yeni-
F
den tanmlama abas iine girerken, dier yandan ABD egemen
liini esneten bir Ortadou politikas benimsemeye balamlar
dr. De Gaulle sonras Fransa bu konuda ba ekmitir. zellikle
Katolik Avrupa lkeleri Ortadouda artan srail etkinliini denge
leyecek bir tarzda Arap lkelerine yaknlamtr. Fransa-Suriye,
Fransa-Lbnan, Fransa-Cezayir, talya-Libya ilikilerinin seyri bu
konuda arpc rnekler oluturmaktadr.
11. Dnya Savann msebbibi olarak sava sonrasnda bir ie
kapanma dnemi yaayan Almanya ise yetmili yllarda balatt
Ostpolitik ile paralel bir alma politikas benimsemitir. Bu politi
kann Ortadouya dnk sonular da zamanla kendini gster
mitir. zellikle ekonomik ilikilerde younlaan ve Almanyann
smrge gemii olmamasndan da beslenen bu alm, zamanla
AB politikalarn da etkileyecek dzeye ulamtr. Bunun netice-
sindedir ki, seksenli yllarda ABD ile elikili politikalar yrten
Ortadou lkelerinin Avrupa ile olan ilikilerinde ciddi bir youn
lama gzlenmitir.
ABD ile Avrupal lkeler arasndaki blgesel politika farklla
masnda gzlenen bu temayl Krfez Sava ncesindeki Alman-
ya-ran, Fransa- ran, Almanya-Irak, Fransa-lrak ve Fransa-Suriye
ilikileri ile bariz bir ekil almtr, lrak'n Kuveyti igal ettii 1990
Austosundan mttefik mdahalesinin balad 1991 balarna
kadar sren diplomatik srete de bu ilikilerin izleri kendini gs
termitir. Bu srete ngiltere ABD'ye yakn bir pozisyon belirler
ken, Fransa son ana kadar rak ile temas srdrerek arabulucu ko
numunda kalmay tercih etmi, sava kanlmaz bir hale gelince
de galipler safnda yer alabilmek iin saldrlarda nemli bir rol
stlenmitir. Almanya ise sava sresince mttefik safnda grn
mekle birlikte, II. Dnya Sava sonrasnda kendisine konan ya
saklan gereke gstererek mdahaleden uzak durmutur.
Ortadoudaki ABD egemenliini pekitiren Krfez Savana
Avrupann dolayl olmakla birlikte simgesel nemi byk olan
kar diplomatik ata Ortadou Bar Srecinin Oslo-Madrit ekse
ninde balatlmasdr. Bu sre Avrupann Ortadou politikasnda
tekrar etkinlik kurma abasnn bir gstergesi olmutur. Krfez Sa
vandan sonra Almanyann Yugoslavya'daki talar yerinden oy-
( natacak ekilde Hrvatistan ve Slovenya'y tanmas da son nn vria
damgasn vuracak olan blgeleraras etkileimin ilgin bir ekilde
temayz etmesi sonucunu dourmutur. Bu etkileimi gsteren
arpc bir apraz iliki sava ve ba sreleri ile ortaya konabilir.
Krfez Sava ABD'nin nclnde balatlm ve yrtlm
iken Ortadou Bar Sreci ncelikle Avrupal glerin giriimi ile
Avrupa'da balatlmtr. Buna karlk Balkanlarda talar Almanya
tarafndan oynatlm ve sava Avrupal glerce yrtlmken,
Bosna bar ABD nclnde Dayton'da gerekletirilmitir.
Souk Savan ift kutuplu statik dengesinin sarslmas Avru
palI glere Ortadouda nemli bir manevra alannn almasn
salamtr. Blok basksnn azalmas, AB genelinde ve her bir AB
yesi lke dzeyinde daha esnek bir politika gelitirme abasn
beraberinde getirmitir. Bugn de Ortadou'da genelde bir Ameri
kan etkinlii gzlenmekle birlikte ABD ile gerginlik yaayan nem-
li Ortadou lkeleri ile Avrupa arasndaki ilikiler her dzeyde ge
limektedir. Krfez Sava ve ABD'nin ifte-kuatma politikasna
ramen Almanya ve Fransa gibi ABnin merkezini tekil eden lke
lerle ran ve Suriye gibi genelde ABD-kart kampta yer alm l
keler arasndaki ilikiler bunu teyid eder niteliktedir. ABD ile sra
il'i stratejik bir eksen olarak gren Arap lkeleri de Avrupay bu
stratejik ekseni dengeleyici bir faktr olarak grmektedir. ABDnin
srail yanls grnts deimedike SSCBnin boaltt denge
leyici faktr alanm genelde ABnin, zelde de Almanya ve Fran
sa'nn doldurmas beklenebilir.
2000 yaznda Camp David'de Barak ile Arafat arasnda Ku
dsn gelecei ile ilgili grmelerde Clinton'm srail yanls bir
grnt vermesinin hemen akabinde Arafat'n bata Avrupa lke
leri olmak zere nemli krese] ve blgesel gleri ziyarete bala
mas bu dengenin ilemekte olduunu gsteren bir baka arpc
rnektir. Ortadou Bar Srecinin en krlgan noktasn oluturan
Kuds'n niha stats konusunda zellikle Vatikan ve Katolik Av
rupa lkelerinin mdahil olma arzular Arap-Avrupa yaknlama
sn artracak sonular dourabilir. nk iinde FIristiyan Arapla
r da barndran Filistin idaresi altnda bir Kuds Avrupa iin bir
btn olarak Yahudilerin egemenliine verilmi bir Kudsten da
ha tprrihr savandr.
3. Asya Gleri ve Ortadou
Rusya, in ve Japonya gibi nemli Asya gleri de Ortado
u'daki blgesel dengelerle ve bu dengelerin ktasal ve kresel so
nular ile dorudan ilgilidir. Hem Asya hem de Avrupa stratejik
parametreleri iinde politika gelitirmek zorunda olan Rusyann
blgeye ynelik yaklam ciddi bir tarih derinlik iermektedir.
Rus arlnm Kudse giden Rus haclar ve Osmani Devletinin
Ortodoks nfusu konusunda elde ettii ayrcalklardan bu yana
Ortadou politikasn genel stratejisinin en temel unsurlarndan
birisi olarak gren Rus stratejik zihniyeti bu konuda ideolojik ka
lplar aan bir sreklilik gstermitir.
arlk Rusyasnn Ortodoks unsurlar kullanarak Osmani aley
hine gneye yaylma stratejisi SSCB dneminde yeni aralarla sr
drlmtr. L Dnya Savandan sonra oluan ift kutuplu yap
da, ideolojik eksenli ok daha etkin bir ittifak zemini bulan SSCB
ikili ve ok ynl ittifaklarla blgesel gler dengesinin bir kutbu
nu oluturmulardr. Ellili yllardaki devrimci dalgalanma ile bes
lenen, altml yllarda Ortadouda kurulan brokratik/ asker ya
plarla salam bir zemin bulan bu etki yetmili yllarn sonundan
itibaren zlmeye balam ve Souk Savan bitii ile birlikte
ciddi bir d yaamtr. Yetmili yllardaki zlmenin arkapla-
nmda Sovyet desteindeki Arap rejimlerinin srail karsnda ald
yenilgiler kadar, SSCB'nin ideolojik nitelii dolaysyla diploma
tik esneklii olmayan d politika yapmnn da tesiri vardr.
SSCB'nin Afganistan igalinin trmandrd anti-Sovyet tepki, Or
tadou'daki Mslman kitlelerin SSCB'den kopuunun son ve en
nemli halkasn oluturmutur.
SSCBnin dalmasndan sonra defansif bir tavrla Dou Avru
pa, Kafkaslar ve Orta Asya hattnda egemenlik koruma tela iine
giren Rusya'nn Ortadou zerindeki etkinlii nemli bir zaaf gs
termitir. Iraka ynelik ABD mdahalelerinin trman gsterdii
dnemlerde BM dzeyinde grlen Rus diplomatik etkinlii dn
da Rusya aktif diplomasi anlamnda Ortadou'da nemli mevziler
kaybetmi bulunmaktadr. Yine de bata Suriye ve Irak olmak ze
re Ortadou'daki milliyeti-sosyalist rejimler, anti-Bat tepkiler ge
rektii dnemlerde Rusya'y bir dayanak noktas olarak grmeye
devam etmektedir. Btn bu etkinlik kaybna ramen Rusya'nn
BM Gvenlik Konseyindeki stats ve Avrasya dengeleri icinrtpVi
Stratejik Derinlik
nemli konumu bu lkeyi her an Ortadou parametreleri iinde
etkin klacak aralar salamaktadr.
Avrasya dengelerinin ykselen gc in ise Ortadou'ya d
nk politikasnda Souk Sava dneminde Tarafszlar Bloku ere
vesinde gelitirdii izgiyi yeni unsurlarla takviye ederek srdr
mektedir. Tarafszlar Bloku oluumunu kresel etkinlikte nemli
bir unsur olarak kullanan ve yetmili yllarda kutupluluk (tripo-
lariiy) kavramnn douuna yol aacak ekilde deerlendiren in,
ABD ve Sovyet etkisine kar daha otonom bir Ortadou politikas
gelitirme abasmdayd. O dnemde Tarafszlar Blokunun nem
li liderlerinin de Ortadouda bulunmas, in'in bu politikasn
destekleyici bir rol oynamtr.
Souk Sava sonras dnemde Ortadoudaki Bat etkinliine
kar en ciddi tepkiler de inden gelmitir. Hemen hemen her
Amerikan mdahalesi BM'de dorudan ya da dolayl bir in tepki
si ile karlamtr. Ortadou politikasndaki etkinliin salad
kresel prestiji ok iyi bilen in'in nmzdeki dnemde bu bl
gede sreklilik arzeden politikasn daha da glendirmesi bekle
nebilir. Bu erevede ABD-srail eksenine kar SSCBnin dour
duu boluk pragmatik alanda Avrupa tarafndan, daha ideolojik
alanda da in tarafndan doldurulabilir. Bu erevede Avrupa ile
n arasnda olabilecek muhtemel bir yaknlama sadece blge
iin deil, kresel dengeler iin de nemli sonular dourabilir.
Coraf konum olarak Asyada bulunmakla birlikte ekonomi-
politik snflama asndan Bat Bloku iinde deerlendirilen J a
ponya Ortadou'nun enerji kaynaklarna en ok baml lkelerin
banda gelmektedir. Japonya'nn Ortadouya dnk bu hayat il
gisi bu lkeyi de Ortadou poitikasmn.nemli aktrlerinden biri
si haline getirmektedir. Japonya'nn bu ynn ok iyi deerlendi
ren ABD Ortadouya dnk operasyonlarda Japonyann fnans
gcn kullanma temayl iinde olagelmitir.
ili. Blge-ii Dengeler ve Ortadou
. Blge jeopolitii ve Stratejik gen Mekanizmas
Ortadou jeopolitiinin en temel coraf ve tarih denge me-
T rUv. tran hasca dpnppsinde aramak eere-
kir. Tarih kkleri Hitit-Asur-Msr, Bizans-Seluklu-Fatin, Os-
manl-Safev-MemJuk ilikilerine kadar gtrlebilecek olan bu
blgesel denge faktr, Asya, Avrupa ve Afrika'dan oluan ana
dnya ktasnn su yollan ile temel deniz balant yollarnn kesi
tii merkez genini oluturmaktadr. Modern dnemde petrole
dayal ilikiler olgusunun daha da renklendirdii bu stratejik
gen, uluslararas aktrlerin blge ile ilgi planlarnda gz nnde
bulundurmak zorunda olduklar en temel parametrelerden birisi
ni oluturmaktadr.
Msr-Trkiye-ran blgesel genindeki ilikiler sistemik g
lerin hassas dengeler ile oynad bir alan oluturur. Bu gen
iindeki ilikiler takip edilirse blge ile ilgili yeni dzenlemelerin
nabz da tutulabilir. Mesela ellili yllarda Svey Bunalm sonra
snda Nasr'n dlanmas ile Badat Pakt inde Trkiye ile ran'n
birbirine yaknlamas arasndaki iliki ve bu ilikinin sonulan bi
zim bugnk blgesel dengeler konusunda lgin dersler karma
mz salayabilir. Yetmili yllara kadar sistemik glerin karlar
n tehdit eden Nasr ynetimindeki Msr'a kar gerekletirilen
ran-Trkiye (Pakistan ve ksa sreli Irak destekli) yaknlamas
blgesel gler dengesi ve bu dengenin uluslararas belirleyici ak
trleri asndan byk nem tayordu. ran Devriminden sonra
ise, Ortadou diplomasi tarihi iinde srekli olarak birbirlerini
kollayan ve souk bir iliki srdren Trkiye ve Msr birbirlerine
yaklamaya balamlardr. Barida altml yllara egemen olan
Nasr imaj le seksenli yllara egemen olan Humeyni imaj arasn
daki benzerlikler karlatrldnda nasl bir dengenin kurgulan-
dirildiim anlamak daha kolay olur.
Bu dengeler gstermektedir ki, blge d aktrler asndan bu
lkeden ikisinin ayn anda dlanmas blge iin kaldrlamaya
cak bir yk oluturmaktadr. Bu lkeden herhangi ikisi arasn
da sistem dnda oluacak bir ittifak byk bir tehdit kayna ola
rak deerlendirilmektedir. Bunun iin de aslnda srekli olarak
birbirlerini kollamaya ayarlanm bu lkeden biri dlanrken
dier ikisi mutlaka sistemin iine ekilmektedir.
u ana kadar bu denge iindeki hakem roln Trkiye oynuyor
gzkmektedir. Trkiye her iki dlama srecinde de bir taraftan
dlanan faktrle dengeli ilikiler kuran, dier taraftan da sistem-
ii taraf ile ittifak oluturan bir tavr izlemitir. imdi de Bat? IVp-
Stratejik Derinlik
Ortadou: Krese! Ekonomi-politik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
leri ran ile dengeli ilikiler srdren Trkiyeyi keskin bir sistem-
ii role soyunan Msrn safna ekmeye almaktadr. Bu ittifak
larn en ayrc vasf da sistem dna itilen lkenin -yetmili ylla
ra kadar Msr, seksenli yllardan sonra ran- srail'i tehdit eder bir
politika izlemesidir.
Sanki bir tahtarevalli ile kar karyayz. Msr dlandka ran
sistemin merkezine yerlemekte ve Trkiye ile desteklenmekte,
Msr sistem iine kaydka ran sistem dma itilmekte ve Trki
yenin pozisyonu da bu yeni dengeye uyarl hale getirilmektedir.
Blgede uzun sreli bir barn en temel artlarndan birisi bu
lkenin rasyonel bir zeminde ibirlii iine girmesidir, Bylesi
bir rasyonel zeminin blge-ii maniplasyonlara engel olacan
bilen d faktrler srekli olarak ikili ittifaklarla denge politikas
srdrmektedirler. Trkiye bu tr maniplasyonlara uyarl bir po
litika takip etmektense dengeli bir blgesel strateji ile bu kutuplar
arasndaki gerginlii azaltan bir yol izlemelidir. Bu hem Trki
ye'nin karlarna daha uygun, hem de blge bar iin daha emin
bir yoldur. Bu diplomatik beceriyi gsterebilen bir Trkiye, blge-
ii dengelere her an arlk koyabileceini de gstermi olacaktr.
Bu d genin dengeleri Irak-Suriye-Suudi Arabistan i ge
ni ile girift bir ilikiler a oluturur. Aslnda Ortadoudaki ittifak
lar ve karlkl dengeleri tahlil ederken daha kk lekli ve bu
dengelerde daha edilgen konumda bulunan rdn-Filistin-Lb
nan genini de gznnde bulundurmak gerekir. srail ile do
rudan cephe ilikisinde bulunan rdn-Flistin-Lbnan genin
deki dengeler byk lde d genlerdeki ilikiler tarafndan
belirlenir.
Bu l dengeler diyalektii Ortadou'da iie geen ok renk
li bir satran oyununu ortaya karr. ttifaklarn genellikle kar-
temelli ve geici olduu bu satran oyununda gler dengesinin
her trl ihtimale ak acmasz oyunlar sergilenir. Aktrler bir
dierini kollayarak sergiledikleri diplomasi satrancnda kendi
karlarna en uygun ittifaklarla dier rakip lkeleri bertaraf etmeye
alrlar.
Bu dinamik satran oyununda sistem ve ideoloji benzerlikle
rinden ok ayakta kalmak iin gerekli g potansiyelini elde etme
mraripjpsi ptkili olmaktadr. Baas ideolojisi ve sistemi erevesin
de siyaset yapan Irak ve Suriye arasnda srekli deiiklik gsteren
iliki biimleri bunun en iyi isbatdr. Bu girift iliki biimleri Arap
Dnyasnn liderlii konusundaki rekabetle daha da deiken bir
nitelik kazanmtr.
genler arasndaki dengelerde genelde d genin hi bir ta
raf i genin btn unsurlarnn kar tarafla btnlemesine
imkan vermemektedir. Bu tr durumlarda hemen 2+1 koalisyonu
1+2 kar-koalisyonu ile dengelenmektedir. Mesela Badat Pakt
oluumu esnasnda iki d bir i gen unsurundan oluan Trki-
ye-ran-Irak yaknlamas hemen bir d iki i gen unsurundan
oluan Msr-Suriye-Suudi Arabistan yaknlamasn dourmutur.
Nasr liderliindeki Msr'n Ortadoudaki g eksenini kendi
dorultusunda ekillendirme abasndan bu yana Ortadou, sta
tkoyu deitirmek isteyen g ile bu gcn kart ittifaklar ara
sndaki denge ilikisinin belirledii g mcadelelerine sahne ol
mutur. Nasr'm Suriye ile birleerek 1ubat 1958'de kurduu Bir
leik Arap Cumhuriyetine tepki olarak 14 ubatta rdn ve
Irakm Arap Birlii kurduklarn ilan etmesi bu denge ilikisinin ilk
ciddi tezahrdr. Bu tepkiler iinde 14 Temmuz 1958'de Irak'ta
gerekleen darbe zerine Irakm da Nasr ynetimine yaknla
mas karsnda bu kez Suudi Arabistan, Trkiye-ran eksenine
yaklaarak 2+1 ittifakm doldurmutur. Suudi Arabistan kralnn
Badat Pakt lkelerine mdahalede bulunma ars sonrasnda
zellikle Trkiye ve ran'n bir ittifak ilikisine girmesi d ve i
gen arasndaki denge ilikisinin tabi bir tezahrdr. D gen
de bulunan bir lkenin i gendeki iki lke ile ayn anda yaknla
arak dengeyi bozmalar dier lkeleri bir kar ittifak oluturma
ya sevketmektedir. Yemen Savandaki. Msr-Suriye-Irak ittifak
na kar ran tarafndan da desteklenerek oluan Suudi Arabistan-
rdn ittifak da bu denge ilikisinin bir sonucudur.
Msrn Camp David sonrasnda devre d kalmasyla Irak ek
seninde ortaya kan gelimeler de bu genel denge yaklamna uy
gundur. 26 Mart 1979da imzalanan Camp David Anlamasndan
bir gn sonra Arap Liginin 19 yesinin Badatta biraraya gelmesi
bu yeni gelimenin bir yansmasdr. Bundun sonra Arap Birlii d
ncesinin liderliine soyunan Irakm ran ile savaa girmesi kar
ittifaklarn olumas sonucunu dourmutur. Arap Dnyasnda
Stratejik Derinlik
Ortads: Kresel Ekonomi-Politik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
Irak'm etkisinin artmas karsnda ran'a yaklaan Suriye, Ortado
unun denge lkesi haline gelmitir. Bu gelimeler seksenli ylla
rn ortasnda ran-Suriye yaknlamas karsnda Suudi Arabistan
ve Msr'n Irak'a yaknlamas ile neticelendi. Bylece d ve i
gen arasnda yeni dengeler olutu. D genin dier lkesi Trki
ye bu gelimeleri aktif tarafszlk ile takip ederek, dengenin, dola
ysyla statkonun srmesine katkda bulunmu oldu. Msr'n
Trkiye tarafndan da desteklenerek tekrar Arap Dnyasna girme
ans elde etmesi bu denge ilikilerinin sonucudur.
Irakm Kuveyt karmas bu dengelerin yeniden ayarlanmasn
gerekli kld. ran'a kar Irak'a destek veren Msr ve Suudi Arabis
tan ile o dnemde ran'a yakn duran Suriye kar bir ittifak olu
tururken bu dengelerin ortaya kard konjonktr ran' Irak'a
nefes aldran bir tutum sergilemeye sevketmitir. Bunalmn ilk
gnlerinde Suudi Arabistan-Msr-Suriye ittifak karsnda Irak-
ran-rdn yaknlamas domu; d genin kilit lkesi Trki
ye'nin de birinci blok yannda yer almas ile sistemik glerin Or
tadoudaki dengeyi bozmak isteyen Irak devre d brakmalar
kolaylamtr. Bu dnemde rdn, Filistin ve Lbnan liderlerinin
gsterdikleri deiken tavr, d ve i genlerde ortaya kan den
ge deiikliklerine uyum abasdr.
Ortadou'da denge ve statkonun devam d ve i genlerde
birbirine denk kuvvetlerin ittifakna baldr. Onun iin bu gen
lerde sistemik gler asndan iki lke birbirine yaknlatrlrken
nc lkenin sistem-dma itilmesi oynanan oyunun bir gerei
dir. Doksanl yllarn ortalarnda ran karsnda gerekletirilmeye
allan Trkiye-Msr-srail yaknlamas da, Trkiye karsnda
su meselesi etrafnda ynlendirilmeye allan Irak-Suriye yakn
lamas da hep bu denge hesaplan iinde anlam kazanmaktadr.
Ortadoudaki genel dengeler iinde Msr-Trkiye-ran d
geni ile Suriye-Irak-Suudi Arabistan i geni arasndaki dengeler
de daha edilgen konumda olan daha da kk bir i gen vardr.
rdn-Lbnan-Filistin'den oluan bu edilgen gene Krfez Sava
ndan sonra nemli lde Kuzey rak da katlm bulunmaktadr.
Bu jeopolitik dengeler reel g faktrleri asndan kk bir
lke olan rdn' blgesel politikalarn kilit lkesi konumuna
nroi-irmictir RnWnn ieonolitik vanlanmas rdn'e tipik bir
tampon lke pozisyonu kazandrmtr. Bir yandan Filistin ve Ba
t eria balants zerinden srail, Suudi Arabistan, Irak ve Suriye
gibi lkeler arasnda tampon lke konumunda bulunan rdn,
dier taraftan da Akabe Krfezindeki konumuyla Msr-Irak, M-
sr-Suriye ve Suriye-Suudi Arabistan ilikilerinde tampon bir rol
stlenmektedir.
Bu tampon konum, rdn', gerek Arap lkeleri ile srail ara
sndaki gerekse Arap lkelerinin kendi aralarndaki lojistik rekabe
tin en nemli unsurlarndan birisi klmtr. 1967 ve 1973 yllarn
da Irakm Ortadou savama lojistik destek salamasnda nemli
bir misyon stlenen rdn, ran-Irak Savanda da ran karsnda
oluan Arap blokunun Iraka desteinde bir tr kpr rolne sahip
olmutur. rdn'n Krfez Savann ilk safhasnda yrtt ta
rafszlk politikas da aslnda bu konumun zarur bir sonucu idi.
Blgedeki jeopolitik yaplanmaya dayal denge hesaplan edil
gen liderlerin tavrlarnda da kendini gstermektedir. D gen
lerdeki dengeleri kollayan politikalar gelitirmek zorunda olan bu
lke ve topluluk liderleri deien dengeleri bir borsa takibi titizlii
ile takip eden ok seyyal bir ilikiler a gelitirmek zorundadrlar.
Bu liderler ksa sreli dalgalanmalar deerlendiren anlk tavrlar
sergileyerek ayakta kalma mcadelesi verirler. Kimi zaman kulla
nlan iddial sylemlerin tesinde hep hesapl ve pazarlkl davra
nrlar. Kurduklar ittifaklarda her an kaabilecekleri bir ak kap
brakrken, kutuplama ve ztlama durumlarnda kar kutbun
srekli dlanmayaca intiban verecek tavrlar sergilerler.
rdn kral Hseyinin Ortadounun Tilkisi lakab ile anlma
sna yol aan nce diplomasisi, Yaser Arafatn dnemsel dalgalan
malar atlatmasn salayan deiken eksen politikas, Barzani ai
lesinin Irak, Trkiye, ran ve Suriye arasnda gelitirdii her trl
ihtimale ak ksa sreli ittifak gelenei, Lbnanda Canbulad ve
Cemayel gibi etkili aileler arasnda gidip gelen politik ekim mer
kezleri hep bu dengelerin rndr. Bu liderler g merkezlerinin
kay seyri ile ilgili koku alabildikleri lde ayakta kalabilecekle
rinin farkndadrlar. Onun iin de koku alma mesafesini koruyan
bir iliki biimi srdrrler. Alman kokuya gre her an dn ya
pabilme marjn muhafaza eden bir ittifak anlayna sahiptirler.
Blge lkeleri de bylesi bir esnekliin her an kendilerine de vara-
Stratejik Derinlik
Ortadou: Kresel Ekonomi-Folitik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
yabileceini dnerek bu liderlerin varlklarn srdrmelerine
gizli bir destek verirler.
rdn'de Kral Hseyin, Filistinde ise Yaser Arafat bu liderlik
yaplanmasnn tipik rneklerini tekil etmektedir. Kral Hseyinin
blge dengeleri iinde ikili ve ok tarafl ilikilerde gelitirdii her
trl opsiyona ve ksa dnemli koalisyon ihtimallerine ak diplo
masisi Ortadoudaki g dengesi yaplanmasnn kk lekli
bir aktr tarafndan nasl en etkin bir ekilde kullanlabileceinin
arpc bir misalidir. Bir taraftan blge-d faktrleri blge-ii g
oluumu iin etkin bir ekilde kullanan, dier taraftan srekli bl
ge-ii satran oyununun denge oyuncusu konumunu koruyan
Kral Hseyin kritik bir blgede yalnzlamadan g oyununu oy
nayabilen bir diplomatik esneklik gelitirmitir.
rdn'n Kral Hseyin tarafndan etkin bir diplomasiye daya
nak tekil eden tampon jeopolitik konumu Hseyin sonras d
nemde de Ortadounun nemli unsurlarndan biri olmaya de
vam edecektir. Kraln bu adan Ortadoudaki iki belirsizlik bl
gesi (Irak ve Filistin) ile ilgili niha karar aamasnn dayatt bir
dnemde vefat etmesi, rdn'n bu stratejik konumunun daha
da nem kazanmasna yol amtr. ABD'nin bu gei srecinde
yeni Kral Abdullah lehine ynlendirmede bulunmasnn ve Krala
ve rdne ynelik iltifatkr tavrn en yksek dzeylerde dile geti
rilmesinin nemli sebeplerinden birisi de rdn'n hem etkileye
bilecei hem de etkilenebilecei bu iki belirsizlik blgesinin kade
ri ile ilgilidir. Gerek Irak'taki fiil blnmln alaca yeni ekil
lenme, gerekse Kudsn ve Filistinin niha siyas statnn ber
raklamasnda uygulanacak politikalarn kilit lkelerinden birisi
rdn olacaktr.
Bylesi kritik bir safhada veliahtlk dneminde srdrd
dengeli ve arbal tavr ile Ortadoudaki blge-ii diplomasi
oyununda tecrbeli bir lider grnm kazanm olan Haan ye
rine, gerek annesinin ngiliz olmas, gerekse eitimindeki Bat
arl dolaysyla Ortadou ve Arap kimliinden ok batl bir g
rnt sergileyen tecrbesiz Abdullahn rdnn bana getiril
mesinde bu konjonktrn de etkisi olmutur. Bu adan Abdullah
dnemi muhtemelen rdn'n Ortadou-ii dengelerdeki konu
munda bir zayfla yol aacaktr. Buna mukabil ABD ve srail ile
olan ilikilerde etkiye daha ok ak bir rdn politikas gndeme
gelebilir. rdn' Ortadouda ne karan unsur, jeopolitik konu
mun Kral Hseyin tarafndan pragmatik ve dengeli bir diplomasi
ye ara klnm olmasdr. Kral Abdullahn bu diplomatik beceri
yi ne derece gsterecei sadece rdnn deil, blgenin kaderini
de etkileyecektir.
Yaser Arafatn ilgin bir seyir takip eden siyas izgisi i gen
iindeki liderlik yaplanmasnn dier arpc bir rneini tekil et
mektedir. Siyas kariyerine, slubundan siyas sylemine, kyafe
tinden sakalna kadar radikal devrimci bir izgi ile balayan Ara
fat salon diplomasisinin labirentlerine getiren tavr deiiklikle
rinde denge hesaplarna dayal bu liderlik trnn izleri vardr.
Altml yllarda Nasr ile birlikte Arap milliyetisi ve sosyalist, ran
Devriminin balarnda Humeyni ile birlikte slam devrimcisi ve
anti-emperyalist olmay bilen Arafat, Krfez bunalmnn banda
uluslararas koalisyona kar Saddam yanls bir Arap milliyetisi
imajndan sonra Ortadou Bar Srecinin gerektirdii Amerikan-
srail ekseni ile uyumlu, uzlamac bir sylem ve siyaseti de gerek
kendisi gerekse evresi nezdinde meru gsterebilmitir. rdn
Kral Hseyinin Krfez bunalmnda ve sonrasnda Badat ile Ba
t arasnda srdregeldii politika ile Arafat'n politikas arasnda
bu adan nemli bir nitelik benzerlii vardr. Bulunduu konumu
birinin babasndan verasetle, dierinin ise devrimci bir rgtlen
me ile alm olmalarnn bu nitelik benzerliini ortadan kaldrma
s da mmkn deildir. Benzer bir kyas son yllardaki politikalar
ile Barzani ve Talabani asndan da yaplabilir. Birinin airet te
melli liderlii ile dierinin daha entellektel ve devrimci syleme
dayanan liderlii kyas edildiinde srdrdkleri esnek ve dei
ken politikalar asndan byk bir fark olmad grlecektir.
2. Arap Dnyas'mn Dengeleri: Arap MiHiyetiliinin
Bunalm ve Siyas Meruiyet Meselesi
Souk Sava dnemini sona erdiren Krfez Savann blgede
cereyan etmi olmas blge-ii dengeleri ve bu dengelerin ulusla
raras konjonktr iindeki nemini ciddi bir deiiklie uratr
ken, bu savan iki Arap lkesi arasndaki bunalmdan kaynaklan-
( m olmas da Arap Dnyasnda geni kapsaml bir bunalmn o -
taya kma yol amtr. Sanldnn aksine, Krfez Savan ta
kip eden Ortadou Bar Sreci uzun dnemli bir bar stratejisin
den ok ksa dnemli taktik manevralara dayand iin her iki bu
nalm da younlatran bir etkide bulunmutur.
Blgedeki kaotik durum byk lde, Osmani egemenliin
den sonra dalan, ancak Souk Sava dneminin ift kutuplu ya
ps iinde NATO-Varova Pakt ve Arap-srail gerginlii zeminine
oturan blge-ii g yaplanmasnn yeni bir dengeye oturama-
masmn bir sonucudur. Bugn blgenin btn nemli gleri So
uk Sava sonras dnemde yeni bir blgesel strateji gelitirme ih
tiyac iindedir ve bu ihtiya uluslararas ve blgesel konjonktr
iinde cevaplanamad iin ikili ilikilerde ve blgesel dengelerde
karlkl gerilim alanlarnn olumasna yol amaktadr.
Souk Sava sonras dnemde genelde Arap Dnyasn, zelde
de Suriye ve Irak gibi Trkiye'nin komusu olan lkeleri stratejik
tanmlama asndan bir bunalm srecine sokan en temel olgu i
siyas meruiyetin ve bu meruiyete dayal d politika yapmnn
teme] arac durumunda olan Pan-Arap sylem ile ulus-devlet ol
gusunun yerel ve blgesel gereklikleri arasndaki elikidir. Bu
Arap lkelerini tarih sahnesine karan smrge gemii ile ulus-
devletin d politika hedefleri arasndaki elikiler Arap Dnyas
nn yumuak karn durumundadr. Hemen hemen her Arap lke
si, zellikle Msr, Suriye ve Irak, kendi ulus-devlet gerekliini te
mel alan bir Arap Birlii politikas gelitirmekte ve bunu siyas
meruiyetin ve d politika yapmnn temel direi haline getir
mektedir. Farkl ulus-devlet olgularna dayanan bu Arap birlii
stratejileri kanlmaz bir ekilde birbirleriyle elimekte ve Arap
Dnyasn i atmalarn ve gerginliklerin rasyonel ibirlii alan
larn yok ettii bir bunalm labirentine sokmaktadr.
Bu durum, Arap Birlii sylemi ile ulus-devlet olgularnn snr
lar arasndaki farkllamann bir sonucudur. Bu nedenlidir ki, her
Arap lkesi kendisinin olmas gerekenden daha dar snrlara hap
sedildiini dnmekte ve blgesel stratejilerini bu farkllamay
yok edecek ekilde dizayn etmektedir. Mesela Suriye kendi snrla
rn aan tarih bir misyon sahibi olduu grn srarla bir ulu
sal mutabakat vurgusu olarak dile getirmektedir. Kendisini Arap-
lk fikrnin ve Ara kimliinin doduu merkez olarak gren Suri-
_
1 "
ye, Pan-Suriye hedefini Pan-Arap hedefinin nart olarak gr
mekte ve Suriye-merkezli kademeli bir Arap birlii tilerini ulusal
stratejinin eksenine oturtmaktadr. Bu kademeli stratejiye gre Su
riye kendisinden koparlan doal uzantlar olarak grd Lb
nan, rdn, Filistin ve Hatay da kapsayan am-merkezli ve Do
u Akdeniz eksenli Byk Suriye'yi Pan-Arap idealinin kanlmaz
nart olarak grmektedir. Dou Akdeniz eksenli olmas asn
dan Levant Strateji olarak adlandrlabilecek bu strateji Suriyeyi
bir taraftan Arap olmayan blge lkeleri ile (Trkiye ve srail) bir
karlkl gerilim alanna soktuu gibi dier taraftan-da blgenin
dier Arap unsurlar ile kar karya getirmektedir.
Benzer bir durum Irak iin de geerlidir. Arap birliinin Ba-
dat-merkezli ve Basra-eksenli bir alanda gerekletirilebileceini
dnen Irak, Kuveyt, Mezopotamya, attl-Arap ve ran'n Ku-
zistan blgelerini de kapsayan Byk Irak idealini Pan-Arap hede
finin nart olarak grmektedir. Bu da Irak bir taraftan blgenin
Arap olmayan lkeleri ile (ran ve Trkiye), dier taraftan da bl
genin dier Arap lkeleri ile kar karya getirmektedir. Msr da
ayn hedefi Kahire-merkezli ve Kuzey-Afrika eksenli bir erevede
gerekletirmeye almaktadr.
Pan-Arap ideali ile ulus-devlet stratejileri arasndaki bu farkl
lamann en eliik taraf ise, bu Arap lkelerinin Arap olmayan l
kelerden ok dier Arap lkeleri aleyhine genileme stratejileri iz
lemeleridir. Suriyenin Lbnan, Irakm Kuveyt politikalar bunun
en arpc misalleridir. Msr'n Sudan'n kuzeydousundaki ihti
lafl blgeyi igal etmesi de bunun bir baka misalini oluturmak
tadr. Kendileri de smrge gemiinin rn olan ulus-devletle
rin kendi snrlar dnda etki alan oluturarak Arap birlii kurma
abalan, bu adan, Arap Dnyasnn Souk Sava sonras dnem
de yaamakta olduu bunalmn belki de en temel sebebidir.
Souk Sava dneminde Pan-Arap idealine ynelik Nasrizm ve
Baas ideolojileri bu kademeli stratejik ereve oturmakta idi. Bu
ideolojilerin iki temel direi olan Pan-Arabizm ve sosyalizm biri
blgesel, dieri uluslararas konjonktr ilgilendiren iki nemli
parametre olmutur. Suriyenin SSCB ile imzalad yirmi yllk
stratejik ittifak anlamas ve Irakm Sovyet destekli silahlanma po-
^litikas bu iki parametrenin kesitii alanlarda olumutur.
Ortadou; Kresel Ekonomi-Politik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
SSCB'nin yklmas ve ift kutuplu yapnp dalmas ile birlikle
Suriye ve Irak rejimlerine meruiyet temeli salayan sekler, tota
liter ve sosyalist Baas ideolojisinin dayand Arap birlii ve sosya
lizm parametrelerinin sarslmas sonucunu dourmutur.
Irak'm Kuveyti igali Pan-Arap idealine giden Byk Irak hede
fini gerekletiremedii gibi, ran-Irak Savanda ortaya kan
Arap dayanmasn da yok etmi ve bunun da tesinde Irak'n
paralanma srecini balatmtr. Suriyenin Lbnan, Filistin ve
rdn politikalar da beklenildiinin aksine Suriyenin etki alan
n geniletmemi, aksine Gney Lbnann srail igaline girmesi
ne, rdn ve Filistin'in de Ortadou Bar Sreci erevesinde Su
riyeden ok srail etki alanna yaknlamasna yol amtr.
te yandan ayn Baas ideolojisine dayanan Suriye ve Irak re
jimleri birbirlerini dengeleme politikalar erevesinde Trkiye,
ran ve Suudi Arabistan ile denge diplomasileri gelitirme ihtiyac
iine girmilerdir. Irakn yetmili yllarda Kerkk-Yumurtalk boru
hattn devreye sokarak Suriye zerinden geen hatta alternatif
oluturmas ve bu erevede Trkiye ile ekonomik adan en ras
yonel ilikilere giren Arap lkesi konumuna girmesi de, Suriye'nin
ran-Irak Sava sresince ran ile yakn stratejik ve diplomatik ili
kiler iinde bulunmas da Arap lkelerinin bu stratejik amaznn
rnleridir. Byk Suriye ve Byk Irak politikalarnn att
yerde Pan-Arap ideali deil, denge manevralar devreye girmekte-
dir. Bu durum Msr-Irak ve Msr-Suriye ilikileri asndan da ok
farkl deildir.
Bu anlamda Souk Sava dneminin Nasrizm ve Baas-temelli
ideolojik ve stratejik ereveleri bugn anlamlarm byk lde
yitirmi grnmektedir ve Arap Dnyas yeni araylara ynel
mektedir. Edvvard Said gibi bir ok Arap dnr bu bunalm an
lamlandrma abas iine girmilerdir. Ancak, uluslararas kon
jonktr ve bu konjonktrn destek verdii yere! totaliter yaplar
bu araylarn nn kesmektedir.
Souk Sava sonras dnemde Ortadouda gzlenen dinamik
gler dengesi zellikleri bu bunalm gzler nne seren ve kimi
zaman da konjonktrel dalgalanmalarla trmandran sonular do
urmutur. Ortadou bugn ne Souk Sava artlarnn ynlendir
dii uzun dnemli bir kutuplama yaps iindedir; ne de smr
geci blm yanstan snr yaplanmas istikrarl bir gelecek va-
ad etmektedir. Bu dengesiz ve istikrarsz yaplanma her aktr k
sa dnemli politikalarn uzun dnemli ve kalc etki alanlar kur
ma hedefi dorultusunda yeniden oluturmaya sevketmektedir.
Bu da Irak benzeri ani ve tek hamleli sramalara dayal blgesel
etkinlik politikalarnn yerini, Msr ve Suriyenin son politikalar
na yansyan ekliyle uzun diplomatik srelerdeki etkinlik temeli
ne dayanan politikalarn almasna yol amtr.
Arap Dnyasndaki karlkl d politika oluumu, bir ring iin
de kar taraf tamamen ykc yumruk atmadan faullu darbelerle
birbirini ringden drmeye alan yirmi boksrn mcadelesi
ne benzemektedir. Sregelen bu mcadele aslnda her boksrn
ayakta kalmas iin kanlmaz olduundan, bu mcadelenin den
geci ruhuna aykr davranan aktrler ksa bir sre iin ring dna
atlmaktadrlar. Nedir bu mcadelenin dokunulmaz prensipleri?
Birincisi, hi bir aktr tek bana btn dier boksrlerin mcade
le alann daraltan bir hamle yapamaz. Irak Kuveytin igali yoluy
la bylesi bir abaya giritii iin devre dna itilmitir. kincisi, bu
mcadele alannn i dengelerini tmyle sarsacak ekilde d ak
trlerle ittifaka girilemez. Msr da Camp David Anlamas sonra
snda bu sebeple ksa bir sre Arap ringinin dnda tutulmutur.
Bu tr hamlelerle devre dna itilen aktrn eski yerini alabilme
si ancak ve ancak dengeye tam bir uyum gstermesine baldr.
Daha nce Msr'n yaad bu tecrbeyi yakn zamanda Irak'm
da yaamas pek artc olmayacaktr.
Bu mcadele alannda srekli birbirlerini kollayarak ayakta
durmaya alan aktrler belli aralklarla bu alann i btnl
n muhafaza etmek zere ortak dmanlara ihtiya hissederler.
Milliyetilik hareketlerinin psikolojik altyapsn dokuyan ortak
dman olgusunun gerek bir meruiyet zeminine sahip olmayan
Arap rejimleri iin en nemli d politika gerekliliklerinden birisi
olmas bu nedenledir. srail ile her dnemde gizli temaslarn sr
drm olan Arap rejimlerinin bu temaslara ramen son yllara
kadar srekli anti- srail retoriine dayal bir d politika takip et
mesi, ran-Irak Sava esnasnda Iran-kart bir Arap cephesinin
olumas ve Trkiye'nin srail ile giritii yakn ibirlii politikasn
dan sonra Trkiye-kart bir dalgann hzla yaylmas, k gerek-
êlerinin hakll ya da hakszl bir yana, temelde bu ihtiyacn
Ortadou. Kresel Ekonomi Politik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
bir tezahrdr. leride de zerinde duracamz gibi, Trkiye
Arap Dnyasndaki bu bunalm ve bu bunalmn oluturduu psi
koloji/ politik atmosferi yeterince salkl bir ekilde deerlendire
medii iin sraile ynelen tepkileri zerine eken bir konumda
kalmtr. Bu nedenledir ki Trkiye doksanl yllarn sonlarna do
ru Ortadoudaki diplomasi labirentinde ciddi bir alan daralmas
ile kar karya kalmtr.
Bugn Arap Dnyas bu i mcadelenin izlerini yanstan bir
kararszlk ve gszik dnemi yaamaktadr. Edward Saidin de
teyit ettii bu gszlk dnemi i enerjisini etkin ve verimli kul
lanamayan bu dnyann d tehditlerin salad meruiyet teme
li ile ayakta kalma abasna yol amaktadr, Arap milliyetilii bu
nedenle nemli bir nitelik deiimi yaamaktadr. Bu anlamda el
lili, altml yllarda ykselen Arap milliyetilii aktif, ofansif ve id
dial bir akmd. Doksanl yllardaki Bar Sreci iinde yeniden di-
riltilmeye allan Arap milliyetilii ise defansif, denetim altnda
tutulan ve d blgesel aktrlere kar her an kullanlabilecek bir
potansiyel olarak bekletilen bir milliyetilik olacaktr. Ortado
udaki istikrarn srmesi ve bu istikran tehdit edebilecek kitlesel
muhalefet hareketlerinin kontrol altnda tutulmas iin bata ABD
olmak zere blge-d sistemik aktlerce de desteklenen bu
kontroll milliyetilik blgede potansiyel gerginlik alanlar olu
turmaktadr ki, bu durum Trkiyenin de mteyakkz olmas gere
ken bir konjonktr ortaya karmaktadr.
Alt yllk aradan sonra 1996da Kahirede toplanan Arap Zirvesi
Arap Dnyasndaki bu politik temayller asndan byk nem
tamaktadr. Grnte bu zirve Arap lkeleri dndaki blgesel
glere -yani srasyla srail, Trkiye ve ran'a- tepkisel nitelikler
tamtr. srail seimlerinden sonra Netanyahu hkmetinin
programna yansyan sert politika dolaysyla srail'e, srail ile im
zalad stratejik anlama dolaysyla Trkiyeye, Krfez blgesin
de etki alam kurma politikas dolaysyla ran'a ynelik tepkiler bu
zirvenin d faktrlerin ynlendirdii bir tepkisel zirve olduu in
tiban glendirmitir.
Zamanlama itibaryla tepkisel nitelikli grnen bu zirve bir
baka adan bakldnda Arap Dnyas iinde yaanmakta olan
meruiyet bunalmn ve Arap lkelerinin siyas yaplarnn hisset-
+iff iripniniV hnslnan asma cabas olarak da zel bir nem ta
maktadr. Kabile kltrnn srd krallklar ile otokratik dikta
trlklerin hakim olduu Arap Dnyasnn siyas eliti bu yaplar
srdrebilmek iin d faktrlere dayal meruiyet aralarn kulla-
nagelmitir. ngilizlerin destei ile yrtlen Osmanl-kart mil
liyetilik hareketleri asrn ilk yarsnda, II. Dnya Savandan bu
yana sregelen Israil-kart cephe oluturma abalan da asrn
ikinci yarsnda Arap siyas elitinin davran kalplarn belirleyen
nemli aralar olmutur. Bu adan erif ve Suud ailelerinin gele
neksel referanslara dayal sembolik retorii ile Baas ve Nasr hare
ketlerinde kaynan bulan milliyetilik ve sosyalizm sentezli tota
liter yaplarn devrim retorii ayn zemini paylamlardr.
Souk Sava sonras dnem bu iki yaplanma biiminde de cid
di bir meruiyet bunalmnn domasna sebep olmutur. Petrol
kartnn yetmili ve seksenli yllardaki stratejik deerini nemli l
de yitirmesi, Arap Dnyasndaki blnmeler ve SSCB endeksli
radikal Arap lkelerindeki zlmeler bu meruiyet bunalmnn
iddetini nemli lde artrmtr. D faktrlere kar yrtlen
mcadelenin radikal sylemine oturan Arap milliyetilii Bar
Sreci ile ciddi bir uzlama ve esneme grnts verirken, Bat ve
srail-kart sylemin ekseni slm hareketlere kaymtr.
Ellili yllardan yetmili yllarn sonuna kadar radikal ve anti-
sistemik unsurlar ieren Arap milliyetilii seksenli yllardan son
ra gittike artan bir hzla sistemik bir karakter tamaya balam
tr. Msr'n lke baznda, Yaser Arafatn kii baznda yaad
ini-kl eliik tavrlar, bu meruiyet bunalmnn yansmala
rndan baka bir ey deildir. Bu bunalm Mslman Arap kitlele
rinin bu siyas elite hzla yabanclamasna ve anti-sistemik mu
halefet hareketinin slam-eksenli bir karakter kazanmasna yol
amtr. Filistinde uzlamac Arap milliyetisi Yaser Arafat ile s
lm muhalefet hareketi olan FIAMAS arasndaki farkllama bu
deiimin tipik bir tezahrdr. Arap lkelerinde siyas katlm
engelleyen totaliter ve baskc yaplanmann temelinde Arap siya
s eliti ile toplumsal taban arasnda yaanan bu meruiyet bunal
m vardr. Herhangi adil bir demokratik sre iinde ellerindeki
siyas gc kaybedeceklerinin farknda olan Arap rejimleri Bat
destekli diktatoryal yaplarn srdrecek yeni bir radikal sylem
aravs iindedirler.
Stratejik Derinlik
Ortadou: Krese] Ekonomi-Politik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
Bu yeni aray asndan bakldnda tepkisel nitelikli Arap
Zirvesinin yeni bir Arap milliyetilii dalgas yaratmaya ynelik
unsurlar tamtr. Bylesi bir dalgann Arap siyas elitinin me
ruiyet bunalmn amasna yardmc olacan, dolaysyla da
Bat yanls rejimlerin slam-eksenli muhalefet hareketleri tarafn
dan ypratlmasmn nne geileceini farkeden ABD de anti-sis-
temik bir karakter kazanmadka bu yeni milliyetilik dalgasn
destekleyecektir.
Trkiye'nin srail ile imzalam olduu anlama bu adan za
manlama itibaryla byk nem tamaktadr. Sadece srail-kar-
t bir dalga Arap milliyetilii iin yeterli deildir; nk bu anti-
sistemik slm muhalefetin de srdregeldii bir tavrdr. Dolay
syla sadece srail-kart bir tavr bu lke ile sregelen Bar Sre
cinin mimar olan Arap rejimlerinin politikasnn iflasnn ve sra-
ii-kart slm muhalefet hareketlerinin hakllnn tescili anla
mna gelirdi.
Bu adan bakldnda, Trkiye-srail ilikilerinin stratejik bir
dzlemde hzla gelimesi Arap rejimleri iin Arap milliyetiliine
dayal meruiyet alann glendiren bir gereke olarak kullanl
mtr. Bylece bir slam lkesi olmakla birlikte srail safnda olan
bir lkenin de kar cephede yer almas, Ortadou'daki temel me
selenin bir slam meselesi deil, bir Arap meselesi olduu dorul
tusundaki Arap milliyetilii tezinin tekrar ykselmesi srecini
dourmutur. Toplumsal meruiyet desteini kaybetmi olan Arap
siyas eliti bu anlamay yeni Arap milliyetilii dalgasnn temel
dayana haline getirmektedir.
in ilgin yan sistem-ii bir Arap milliyetilii dalgas da bu
gn en fazla ABD tarafndan istenen bir olgu haline gelmi bulun
maktadr. Ellili ve altml yllarda Nasr nderliindeki anti-siste-
mik Arap milliyetilii dalgasna kar tavr koyan ve Canip David
Anlamas ile bu dalgay sistem iine eken Amerika, bugn yk
selen anti-sistemik slam muhaleti karsnda sistem-ii bir Arap
milliyetilii dalgasn desteklemektedir. ABDnin en byk eko
nomik yardm paketine mazhar olan Msr'n bu yeni dalgann li
derliine soyunmas da bu sebeple manidardr. Trkiye ise teknik
nlHnm HHa prlilpn hr anl asmav strateiik hir adm hali
ne dntrerek blgesel politikalardaki hareket esneklii asn
dan ciddi bir zaafa dm bulunmaktadr; nk sistemin mer
kez glerinin desteine sahip bir Arap milliyetilii akmnn
ykselmesinin ortaya karaca konjonktr Trkiyenin blge
politikalar asndan ok nemli riskler barndrmaktadr. ngiliz
destekli Arap milliyetiliinin yol at sonular ve Ittihad ve Te
rakkinin bu sonular hazrlayan sertlik politikalarnn etkileri
unutulmamaldr.
Arap Dnyas'ndaki siyas meruiyet bunalm ve Arap milli
yetiliinde yaanmakta olan dnm, bu lkelerin siyas lider
lik yaplanmalarn da etkilemektedir. Arap lkelerinde smrge
idarelerinden sonra kurulan ve Souk Sava sresince blge poli
tikasnda etkin olan siyas yaplarda genelde iki tr liderlik yap
lanmas ne kmtr: Modern ideolojik erevelerle yeni bir si
yas meruiyet erevesi oluturmaya alan totaliter/ brokratik
diktatrlkler ve geleneksel meruiyet kalplarn kullanmaya a
lan krallklar.
Totaliter/ brokratik liderlik yaplanmalarnn en arpc misal
leri Arap toplumunu tepeden tabana doru sekler, milliyeti ve
sosyalist ilkeler etrafnda yeniden ekillendirmek isteyen liderlerin
ve totaliter partilerin idare ettii Msr, Suriye, Irak, Cezayir, Libya,
Tunus gibi lkelerde ortaya kmtr ve etkerini halen devam et
tirmektedir. lk nclerini Suudi Arabistan, Fas ve rdnde bulan
geleneksel meruiyet kalplarna dayal liderlik yaplanmas ise da
ha sonra Basra Krfezi'nde kumlan kk devletlere ve petrol
eyhliklerine yaylmtr.
Ortadoudaki Arap rejimlerinde ortak bir nitelik olarak gr
len ve kimi lkelerde geleneksel, kimi lkelerde de devrimci reto
rik ile meru klnan otokratik/ karizmatik liderlik yaplanmasnn
kkenleri anlalmakszm Ortadou politikasnn ince kvrmlar
na nfuz etmek ok gtr. Bu otokratik/ karizmatik liderlik yap
lanmasnn biri bu lkelerin i bnyeleri, kincisi blge politikas,
ncs ise uluslararas sistemle ilgili olmak zere nemli se
bebi vardr. politik bnye ile ilgili sebep, bu lkelerin smrge
ci dnem kalnts siyas yaplardr. Arap lkelerinin ou, zellik
le petrol eyhlikleri, salam bir siyas kltr oluumu ve siyas m
esseseleme olmakszn devlet halnp o-ptiriirmcWH;r r
Stratejik Derinlik
......... .......................................... I
mas son derece g bir siyas meruiyet bunalm dourmutur.
Smrgeci gler bu lkeleri harita zerinde ortaya karm; fa
kat siyas oluumlarn bamsz bir ekilde tamamlamalarna izin
vermemitir.
Bylece dili, dini, etnik kkeni ve dili ayn olan bu toplulukla
rn ayr ayr devletler oluturmalarnn yegne gerekesi olarak
gl liderliklerin ya da ailelerin oraya karak ya da kartlarak
boluu oldurmalar kanlmaz olmutur. Baka bir deyile., siya
s liderlik devleti ikame etmitir. 1950'lerde Msr halk iin M
sr'dan nce Nasra ballk nemlidir; nk Nasr Msrn te
sinde btn Arap ideallerinin semboldr. Bugn Irak halk Sad-
dam ile devleti zdeletirmektedir; nk Saddamn ahsiyetin
de Irak boyutlarn da aan Arap ideallerini kavramak mmkn ol
maktadr. Dolaysyla karizmatik ahsiyetler siyas oluumdaki
boluklar doldurmakta ve kk Arap devletiklerinin halklarn
daha stn bir ideal iin motive edebilmektedirler. Bylece mese
la Irakl olmakla Arap olmak arasndaki ikilem ortadan kalkmakta
dr. Bu stn idealleri gerekletirme ans olmayan kk ehy-
likler ise, olmayan kahramanlar treterek kendi kk lkelerinin
kltrel meruiyetlerini kuvvetlendirmek istemektedirler. Kuveyt
tarih kitaplar bu konuda Kuveytin Osmani Devletine kar hi
bir zaman olmam olan bamszlk savalarnda stn kahra
manlklar gstermi hayal kahramanlarn ilgin rneklerini yan
str. zetle, siyas oluumdaki eksiklikler karizmatik lider tipi iin
uygun bir zemin oluturmaktadr.
Blge politikas ile ilgili ikinci sebebe gelince; bu, blgede s
rekli tehdit unsuru olan ve bu lkelere ynelik yaylmac hedefler
tayan srailin varlrdr. sraille imdiye kadar yapt her sava
kaybetmi olan Araplar bu tehdite kar kuvvetli asker ve siyas li
derliklerin gerekliliine inandrlmalardr.
Uluslararas sistemle ilgili sebebe gelince; bu da sadece Arap
lkeleri ve toplumlan iin deil btn slam lkeleri ve toplumla-
r iin geerlidir. Bu toplumlar hakl ve ac rnekler sonucunda
uluslararas sistemin objektif ve adil bir mekanizmaya sahip oldu
una dair gvenlerini byk lde yitirmilerdir. Filistin'le ilgili
BM kararlarnn uygulanmamas, srailin Gney Lbnan igal
etmesine sessiz kalnmas, Bosnadaki soylarm teebbsne uzun |
sre seyirci kalnmas gibi olgular bu lkelerdeki gvensizliin
otokratik liderlik yaplanmalarn srmesi dorultusunda kullanl
masn beraberinde getirmitir. Souk Sava sresince ve sonra
snda yaanan benzer rnekler sebebiyle Mslman topluluklarda
egemen olan gvensizlik psikolojisi karizmatik liderliklerin olu
turduu istikrar grntsnde gvenlik salamaya ynelik bir psi
kolojik/ kltrel atmosferin douuna zemin hazrlamaktadr,
Ortadou Arap lkeleri liderlik yaplanmas itibariyle ciddi bir
istikrar grnts vermektedir. Bu blgede siyas gc elinde bu
lunduranlar genellikle lm, ifasz bir hastalk, suikast gibi zaruri
haller zuhur etmedike siyas gc terketmemektedirler. Bugn
Arap Dnyasnn en nemli lkelerinde siyas gc elinde bulun
duranlar en az onbe yllk bir liderlik gemiine sahipler. rdn
kral Hseyin, Irak lideri Saddam, Suriye lideri Hafz Esed, Msr li
deri Hsn Mbarek, Fas kral Haan dnyann ok byk bir si
yas ve ekonomik deiim yaad Souk Sava dneminin ve
sonrasnn deimeyen liderleri konumunu srdrmlerdir.
Arap Dnyasndaki bu tablo siyas istikrar ile meruiyet arasn
da her zaman dorudan bir iliki olmadn gsteriyor. Siyas is
tikrar eer siyas meruiyetin en nemli gstergesi olmu olsayd
Arap toplumlarmm siyas meruiyet dzeyinin en yksek olduu
toplumlar olmas gerekirdi. Halbuki Arap Dnyasnda yaanan si
yas lider istikran siyas katlma dayal bir meruiyetin deil siya
s katlmn engellenmesine dayal zoraki bir dayatmann eseridir.
Bu nedenledir ki Arap Dnyasndaki istikrar topluma ne siyas ve
sosyal gvenlik ne de ekonomik kalknma motivasyonu verebil
mektedir. Aksine siyas gc 99.5%luk oy oranlaryla ele geirdii
iddia edilen diktatrlklerde siyas liderlik sresi uzadka bireyle
rin zgrlk alanlar daralmaktadr.
Siyas bask korkusu iinde yaayan bu insanlarn temel mese
lesi siyas liderlik ile atmaya girmeden asgar hayat artlarn te
min etmeye almak haline gelmektedir. Bu da toplumun kapasi
te kullanmn en asgar dzeye indirmektedir. Arap toplumlarmm
siyas tecrbesi toplumsal meruiyet temeline dayanmayan siyas
istikrarn gerekte bir deer tamadn ortaya koymu bulunu
yor. Aksi geerli olmu olsayd rdn kral Hseyin'in ya da Irak
diktatr Saddam'm salad istikrarn talya'da ksa sreli lider
liklere dayal koalisyonlardan daha baarl olmu olmas gerekirdi.
Stratejik Derik
Toplumun devre d brakld siyas deiim sreci Arap
Dnyasna zahir bir siyas istikrar grnm veriyor. Bugn Arap
toplumlarmm siyasetindeki en. nemli mesele siyas ynetim de
iikliinin toplum nezdinde meruiyeti olan bir sre olarak g
rlmemesidir. Arap Dnyasnn siyas liderlik oluumunun aile-ii
hesaplamalarn belirledii krallklar ile ordu-ii hesaplamalarn
belirledii diktatrlkler arasnda skp kalm olmasnn temel
sebebi de budur. Cezayir, Tunus, rdn gibi lkelerde siyas kat
lm denemelerinin baarszl bir yandan i siyas kltr prob
lemlerini, dier yandan da d unsurlarla i siyas yap arasndaki
bamllk ilikisini ortaya koymu bulunmaktadr.
Ortadou'daki Arap lkelerinde siyas sistemin meru kanalla
r ile yaanmayan siyas liderlik deiimi liderlerin biyolojik mr
lerinin tamamlanmas ile gereklemeye balamtr. Ortado
u'daki iki ana liderlik yaplanmasn oluturan totaliter/ brokra
tik diktatrlklerde de geleneksel kabilev liderliklerde de bu an
lamda br deiimin ilk rnekleri grlmeye balanmtr.
kinci trn yaayan sembol ahsiyeti olan ve Suudi Arabistan
kral Faysal'm bir suikaste kurban olmasndan sonra bu modelin
en karizmatik lideri konumunu kazanan Kral Hseyinin vefat ve
Suudi Arabistan kral Fahdm salk durumunun ktlemesi ge
rekesi ile ynetim yetkilerini fiilen kardei Prens Abdullaha dev
retmesi grnte bu lkelerde ciddi siyas bunalmlar dourma-
mtr. Ancak bu sembol ahsiyetlerin devre d kalmas klasik li
derlik modelleri ile ilgili meruiyet zemini tartmalarn berabe
rinde getirebilir. Bu lkelerin ou Batda eitim alm yeni nesli
nin siyas katlm talepleri, salkl bir gei sreci ve kurumsalla
ma yaanmamas durumunda bu lkelerde orta dnemde ciddi
gerilimler dourabilir.
Totaliter/ brokratik diktatrlkler trnn en uzun mrl li
deri olan Hafz Esed'in vefat da bu modelle ilgili ilk ciddi gei
tecrbesi nitelii tamtr. Ayn trn dier nemli bir ahsiyeti
olan Tunus lideri Burgibanm vefatndan sonra Tunus'ta yaanan
ksa dnemli demokrasi tecrbesinin yaratt kitlesel dalgalan
mann da muhtemel tesiriyle bu gei iin emin bir yol bulmaya
alan Suriyedeki Nusayri aznla dayal siyas elit zm, Ha
fi? PpH'in oelu Bear' baa getirmekte bulmutur. Aznlk daya-
Ortadou: Kresel Ekonomi-Polilik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
mmasnm da nemli rol oynad bu tercih, totaliter/ brokratik
yaplarn cumhuriyeti ve devrimci retorie ramen aslnda kabi-
lev bir yapya dntklerinin en arpc misalini oluturmutur.
Kral Hseyin'in ve Hafz Esed'in vefatlar yine de Ortadouda
ki statik siyas liderlik yaplanmasnda ortaya kmas muhtemel
deiimlerin ilk iaretleri olarak grlebilir. Souk Savan sona er
mesine ramen Souk Sava artlarnda ortaya kan siyas yapla
r muhafaza etmeye alan Arap lkeleri bugn ok ciddi bir siya
s meruiyet bunalm ile kar karyadr. Eitimlerini smrge
dnemlerinde alan ve Souk Savan Ortadou parametrelerinin
snrlar iinde siyaset yapmaya alm Arap liderliinin yaayan
rnekleri nmzdeki dnemde liderlik konumlarn doal bir
sonla noktalayacaklardr. Hastalklar ve siyas ypranmalar artk
gizlenemez bir ekilde gzlenen ve yakn dnemde lmleri ya da
siyasetten ekilmeleri srpriz olmayacak olan Arafat, Saddam,
Mbarek ve Kaddafi gibi sembol ahsiyetlerin de devre d kalma
lar Arap Dnyasndaki siyas kltr ve yap bunalmnn yaygn
bir ekilde gndeme gelmesinin nn aabilecektir.
Bu otokratik yaplarn zlmesi, Arap Dnyasnda ellili ve alt
ml yllarda gzlenen siyas hareketlilie benzer bir dinamizmi ve
belirsizlii ortaya karabilir. Bu adan, Ortadou'ya dnk stra
tejik ve taktik analizler ve planlar yapan aktrler bu deiimin rit
mini ve sosyo-kltrel parametrelerini gznnde bulundurmak
zorundadr.
3. srailin Yeni Stratejisi ve Ortadou1
Milletlerin siyas tercihleri, uluslararas stratejileri ve iliki tr
leri ile tarih tecrbe birikimleri ve bu birikimi ekillendiren dn
ya grleri arasnda dorudan bir belirleyicilik ilikisi vardr. sra
ilin bir blge gc olarak Ortadou'da douu da kitabmzn ilk
blmnde ele aldmz stratejik zihniyeti oluturan tarih ve co
rafya parametreleri ile yakndan ilgilidir. srailin Souk Sava son
ras dnemde gelitirdii yeni stratejinin ana unsurlar ve bu stra-
B I B
1srail'in yeni stratejisinin tarih/klte! arkaplam ve temel zellikleri iin bkz. Ah
met Davutolu, Yahudi Meselesi'nin Tarih Dnm ve srailin Yeni Stratejisi,
Avrasya Dosyas, 1994:1/3, s. 87-99.
Stratejik Derinlik
tejiin srail toplumundaki yansmalar da ancak ve ancak Yahudi
Meselesinin tarih seyrinden kaynaklanan bu zihniyet arkaplan
ile salkl bir ekilde anlalabilir.
a. Tarih Arkaplan
srail sadece Ortadou'da 20.700 kilometrekarelik (igal altn
daki topraklar hari) bir alana ve yaklak be milyonluk bir nfu
sa sahip herhangi bir ulus-devlet deildir. srail semitzm, anti-se-
mitizm, siyonizm ve Yahudilik gibi tarih derinlii olan faktrlerin
ortaya kard bir siyas unsur olarak daha geni boyutlu bir tarz
da tahlil edilmek zorundadr. Aksi takdirde siyas olaylarn ksa d
nemli geliim seyri ile tarih olaylarn uzun dnemli dnm sey
ri arasndaki balantlar yakalayabilmek mmkn olamaz. srail
devletini ortaya karan insan unsuru Yahudi toplumunun tarih
hafzasnn oluturduu kimlik, dnya gr ve tecrbe birikimi
nin rndr. Bu toplumun siyas davran kalplar, tepkileri,
planlan, baarlar ve zaaflar bu uzun srecin eseridir.
Yahudi kimlii bu kimliin temelini tekil eden Tevrat'n n
grd seilmi Yahudi toplumu inanc ile tarih iinde dnyann
drt bir kesine yaylan Yahudi topluluklarn serencam arasn
daki ilgin bir bilekeden oluur. Bu bileke kimi zaman uzlamaz
ztlklar ve tezatlar, kimi zaman da son derece kaynam kat i
oluumlar beraberinde getirmitir. Tevrat'n retisi dorultu
sunda teorik olarak kendini seilmi ve dnyay ynetme ayrcal
na sahip yegne etnik grup olarak gren Yahudilerin son iki bin
beyz yllk tarih realite iinde srekli tahkir edilen, srlen, da
nk bir toplum tecrbesi yaam olmalar Arthur Koestlerin Ya
hudi Nrozu2olarak niteledii toplum psikolojisini ortaya karan
temel unsurdur.
Yahudi toplum psikolojisinde Yahudi teolojisinin ngrd
seilmi millet dogmas ile sosyal realitedeki dier toplumlarn
hakimiyeti altnda yaamann getirdii aznlk psikolojisi arasn
daki gidi geliin ortaya kard kimlik Koestlerin deyimiyle
kendine zg bir anormallikler'' bilekesi dourmutur. Sosyolo
jik ve psikolojik anormallikler ve elikileri en iyi tahlil eden d-
d
2 Arthur Koestler, Promise and Fulf ll ment: Palestine 1917-1949, (Londra: Macmil-
lan,1949), s. 3.
nrlerin Yahudilerden km olmasnda da tarih iinde yorula
yorula pekimi bu birikimin nemli bir pay olsa gerek. Spino-
zamn felsefe-teoloji arasndaki elikiyi, Marksn ekonomik s
nflar arasndaki elikiyi, Freudun psikolojik elikileri ve anor
mallikleri izah etmek zere ortaya koyduklar teorik ereve ve
zmler bu tarih toplum psikolojisinin deiik akisleri olarak
deerlendirilebilir.
Tarih serencamn oluturduu bu psikoloji, Yahudileri birbir
leriyle balantl temel gayenin etrafnda btnletirmitir:
Farkl toplum realiteleri ve siyas konjonktr iinde varln ida
me, muhtemel tehlikeler karsnda her an tanabilir bir g olu
turma ve bu gc teorik seilmi toplumun misyonu dorultusun
da kullanma. Bu gaye de Tevratn ngrd dnya gr
asndan tam bir sosya! meruiyet kazanmtr. Kendisini dier
toplumlardan farkl misyona sahip stn bir topluluk olarak gren
dier baz milletlerde de mahede edildii gibi dnya gr ile
sosya] realite arasnda kurulan bu meruiyet ilikisi Yahudi toplu-
muna aznlk olduklar dnemlerde direnme, g sahibi olduklar
dnemlerde mutlak anlamda hkmetme becerisi kazandrmtr.
Farkl toplumlar iinde varln idame ettirme ve tarih misyo
nu gerekletirme abas Yahudi bireyin psikolojisinde yerellik ile
evrensellik arasnda bir gerilim alan dourmutur. Ortaa bo
yunca bu alarn getirdii yerellik iinde gettolara skm ikinci
bir yerellik yaayan Yahudiler ayn zamanda gelecekte seilmi
millet olarak kuracaklar evrensel hakimiyet idealini yaatmaya
almlardr. Yahudi toplumunun varlk sebebi olan din reti
hem yerelliin, hem de evrenselliin Yahudi toplum psikolojisinde
eliik ama vazgeilmez unsurlar olarak nesilden nesile aktarlma
sn salamtr.
Geen yzyl iinde Yahudi aydnlanmasna ve siyonizmin si
yas bir ideoloji olarak ortaya kna nclk eden ahsiyetlerin
siyas ve entellektel servenleri bu eliik ama toplumun misyo
nu itibariyle birbirleriyle uzlatrlmaya allan zellikler asn
dan ilgin ipular vermektedir. Mesela sosyalizmin insanlar tek
tek eit bireyler olarak ele alan evrensel ideolojisine nemli katk
larda bulunmu Moses Hessin ayn zamanda etnik temelli siyo-
^nist ideallerin ncs olmas Yahudi bireyindeki evrensellik ile ye
jl Stratejik Derinlik
Ortadou: Kresel Ekonomi-Polirik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
rellik arasndaki atmann yol at ahsiyet blnmesinin en
gzel misalidir. 1835 ylnda gnlne "ne Yahudileri birarada
toplayabilen ne de din ihtiyalar karlayabilen Musevi eriat l
mtr, gerek anlamda evrensel din ancak Hristiyanlktr3 diye
yazan Moses Hess 1862 ylnda yazd Roma ve Kuds adl eserin
de Yahudi Meselesinin ancak kutsal topraklarn yeniden dzenle
nerek Yahudil erin burada yerlemesi ile zlebileceini syleye
rek modern siyonizmin kumcusu olmutur. Evrensel sosyalist ide
olojinin gelimesi dorultusunda Marks' da etkilemi olan Hess
tam bir yerellik rn olan siyas siyonizmin kurucusu olurken yi
ne bir Yahudi olan Marks insanlarn tam eitliini savunan evren
sel komnizmin kurucusu olmutur.
Yahudi kiiliinde enteliektel dzeyde grlen bu atma si
yas tavrda da kendini gstermitir. Avrupadaki anti-semitik sal
drlar karsnda barl ve evrensel mesajlar veren Yahudiler Or
tadou corafyasnda ayn saldrgan yntemleri benimseyen bir
siyas tavr kendi ilerinde meru klabilmilerdir. 1982 ylndaki
Lbnan igalinde Hristiyan glerle birlikte Sabra ve atilla kamp
larnda Filistinli ocuk ve kadnlar ldren Yahudi askerler muh
temeldir ki Nazi kamplarnda soykrma tabi tutulan insanlarn o
cuklar diler.
Etnik stnlk ve seilmilik dogmasn nesilden nesile akta
ran toplumlarda bu ikili tavrn ortaya kmas kanlmazdr. Bu
dogma bu toplumlar zayf olduklar dnemde baka toplumlarm
basklar karsnda madur ve barsever, gl olduklarnda ise
hakim ve baskc klabilmektedir. Benzer bir eliki Hint yarmada
snda tam bir etnik stnlk dogmas ile kast sistemini kuran Ari
rknn tecrbesinde de grlebilir. Bu dogmann din bir temel ile
meru klnm olmas elikiyi daha da bariz klmaktadr. nsa
nolunun bir anne ve babadan (Adem ve Havvadan) geldii inan
c ile Beni srail'in seilmiiii ve tarih misyonu inancn ayn po
tada meczetmeye alan Yahudi retisi biyoloji ile tarihi kar
karya getirmektedir. Nazizmin etnik ideolojisine kar insano
lunun eit olduu fikrini mizah ile ortaya koymaya alan arlo ile
SHfl
3 Barnett Litvinoff, To The House ofThei r Fathers:A Histoy o/Zi onism, New York:
Dranop- 1CKS s lf-1.
Filistinde acmasz bir etnik arnma gerekletiren Yahudi liderler
ayn gelenein rndrler. Bu gelenein tarih iindeki dn
mlerini ortaya koymadan srailin bugnk Ortadou realitesi
iindeki yerini ve Bar Srecinin bu ereve iindeki anlamn
kavramak mmkn deildir.
Yahudi tarihi Babil srgnnden srailin kurulmasna kadar
bir srgn ve aznlk tarihidir. Yahudi kimlii ve toplum psikoloji
sinin olumasnda bu tarihin nemli bir pay vardr. zellikle 1179
ylndaki nc Lateran Konsili'nin Yahudilerle birlikte yaama
ya cret eden Hristiyanlarm afaroz edileceine karar vermesi get
to sisteminin din temelini oluturdu. Yahudileri ehrin dier ke
simlerinden duvarlarla ayrlm blgelerde yaamaya zorlayan ve
bu blgelerden k ancak belli zamanlarda zel izinlere bala
yan bu sistem hem anti-semitizmi hem de siyonizmi besleyen sos
yal bir temel oluturmutur. Yaadklar bu tecrbe Yahudileri bir
taraftan kehillotad verilen kuvvetli i organizasyonlara, dier ta
raftan muhtemel tehlikelere kar gvenli ve bankerlik gibi hareket
kabiliyeti yksek ekonomik alanlara yneltti. 1694 ylnda Frank
furt'ta yaayan Yaludilerin ekonomik faaliyetleri zerinde yaplan
bir aratrma cemaatin %70inin bata bankerler olmak zere tc
carlardan, %10-15inin zellikle cemaat ileri ile grevli profesyo
nellerden, %10unun ise zenaatkrlardan olutuunu ortaya koy
mutur.4 Getto sistemi kimi Yahudileri vaftiz olarak Hristiya top
lumla btnleme abasna yneltmi ise de Hristiyanlar tarafn
dan converso (dnme) ya da nueuos cristianos (yeni Hristiyanlar)
eklinde isimlendirilerek getto dnda da zel muameleye tbi tu
tulmaktan kurtulamamlardr. Hristiyanla katlmakla bile Hris
tiyanlar nezdinde Yahudi kannn kirinden kurtulamadklarn
farkeden Yahudler gvenlikleri iin bir taraftan topluma sirayet
abalarn artrmlar, dier taraftan Yahudi aydnlanmasn tevik
edecek i dayanmay artrmaya almlardr.
Avrupadaki bu tecrbenin ortaya kard Yahudi Meselesi
soi asrda nemli dnm geirmitir. Bu dnmde
bu asrlarn son on yllk dnemlerindeki nemli deiikliklerle e-
B B S
4 Gerald Lyman Soliday, A Community in Conflict, Hanover. Brandeis University
killenmitir. Birinci dnm 18. yzyln son on ylnda Fransz
Devrimini mteakiben ortaya kmtr. Fransz Devriminin getir
dii eitliki ilkeler Yahudilerin gettolara skm bir cemaat olma
statsnden siyasal haklara sahip bireyler olma statsne gei
srecini balatmtr. Yahudi tccar ve entellektel elitin Fransz
Devrimine salad destein arkasnda Hrstiyanln znde va
rolan anti-semitik enin krlmas gayesi_vard.
Bu sre iinde Yahudiler toplumun dier kesimlerine sirayet
etme imkan kazanmlardr. Bu yeni stat Yahudilerin kendi kim
liklerini de yeniden tartmaya baladklar bir dnemi amtr.
Napolyonun Yahudi cemaati yeniden organize etmek zere ve
Sanhedri n adn verdii Yahudileri temsil eden liderlerden oluan
komisyona sorduu sorular Yahudilerin ortaya kan ulus-devlet
oluumunda karlatklar temel elikileri de ortaya koymakta
dr: "Yahudiler Franszlar eit kardeler olarak m, yoksa yabanc
lar olarak m grmektedirler? Her iki halde de Yahudi hukuku
Franszlara ne ekilde davranmay ngrmektedir? Fransa'da do
an ve Fransz hukukuna tbi olan Yahudiler Fransay vatanlar
olarak benimsemekte midirler? Yahudi hukuku onlar kendi kar
delerinden faiz almaktan men etmekte midir? Ayn hukuk ere
vesinde yabanclardan faiz alnmakta mdr?5Medeni hukuk ve
Yahudi cemaatinin i organizasyonu ile ilgili dier bir ok soru
nun daha yer ald bu oturumlarda Napolyon Yahudilerin Fran
sz toplumuna ve ulus-devletine entegrasyonunun kritik alanlar
n tesbit etmeye almtr. Bu iliki Napolyon asndan Fransa
iindeki dzenlemelerin tesinde uluslararas stratejisinde de
nemli bir yer tutuyordu. Avrupadaki yerleik dini hanedanlklar
sisteminin yklmas konusunda Yahudilerle ortak bir karda bir-
leilebileceini ve Avrupa'da yaygn bir ekilde bulunan Yahudi
topluluklarn gcnden istifade edilmesinin nemini kavrayan
Napolyon Yahudileri 1798 ylnda balatt Msr seferine katla
rak vaad edilen topraklan kurmaya davet etmitir. Baz Katolik ya-
fl B B
5 Diogene Tama, lYansactiors of the Parisan Sanhedri n, Londra: Charles Taylor,
1807, s. 133-4. zikr. Calvin Goldscheider ve .Man S. Zuckerman, The Transformaci-
-.. . T., ur Thf>Tlniversitv of Chicago Press, 1984, s. 38.
zarlar bu iliki yznden Napolyon'un gizli bir Yahudi olduunu
iddia etmilerdir.6
Napolyonun Avrupa hanedanlklar karsnda elde ettii ba
ar Katolik Alman ve Ortodoks Slav anti-semitizmi karsnda Ya
hudilerin durumunu glendirmitir. Yahudi aydnlanmasnn ve
reformasyonun bu dnemde hzlanm olmas da bir tesadf de
ildir. Yine bu dnemde Yahudi asll Benjamin Disraelinin ngil
tere babakanlna kadar gelmi olmas bireysel entegrasyonun
nemli bir siyasal sonucu olarak deerlendirilebilir. Fakat Napol
yon seferlerinin getirdii dalga ikinci safhada Alman ve Slav m ili i -
yetiliinin gelimesi ile birlikte yeni bir anti-semitik akmn da
glenmesine sebep tekil etmitir.
Bu karlkl milliyetilik 19. yzyln sonunda modem Yahudi
tarihi asndan ikinci nemli dnm beraberinde getirmitir.
Moses Hessin hayatnn iki dneminde farkl izgiler ortaya koy
masna sebep olan bu dnm 1896da gerekleen Siyonist
Kongre ile kesin bir nitelik kazanmtr, 18. Yzyln son on ylnda
getto psikolojisinden syrlarak iinde bulunduklar toplumlara si
yasal bireyler olarak nfuz eden Yahudiler 19. yzyln son on y
lnda bu siyasal bireyleri milliyeti bir siyasal ideoloji etrafnda bi
raraya getirmitir. Bu yeni dnm teorik temelini Siyonizmin
babas olan Theodo* Herzin j udenstaat (YahudiDevleti) adl ese
rinde, pratik temelini ise Birinci Siyonist Kongrede bulmutur. Ya
hudileri dnyann neresinde olurlarsa olsunlar ayn siyasal toplu
luun uurlu yeleri olarak niteleyen Siyonist Kongre Fransz Dev-
rimini mteakib tek tek siyasal birey nitelii kazanan Yahudilerin
evrensel bir siyas ve ekonomik g halinde ortaya km meru
klmtr. Din cemaat niteliini gittike etnik/ siyas nitelie d
ntren bu oluumun hedefi de Herzlin kitabnn adnda somut
lamtr: Yahudi Devleti. Bylece bu blmn balarnda ortaya
konmu olan temel hedefin uyumlu bir tarzda gerekletirilme
si mmkn hale gelmitir.
, Bu dnmn uluslararas siyas ve ekonomik g merkezi
nin Atlantike kaymakta olduu bir dnemde gereklemi olmas
6 Bernard Levvis, Senites and Anti-Semites, Londra: VVeidenfeld and Nicolson, 1986,
da bir tesadf deildir. Birinci dnm Fransada gerekletiren
Yahudi toplumun un ikinci dnm iin uygun artlar Atlantik
ekseninde ortaya kmtr. Anti-semitik akmlarn en zayf olduu
ngiltere ve yeni ilkelerle birlikte yeni imkanlar da sunan Amerika,
kta Avrupasnda yaygnlaan milliyeti akmlara kar yeni bir g
venlik alan oluturmulardr. Bunu daha 19. yzyl balarnda far-
keden Yahudi liderler g merkezinin Amerika'ya doru kayna
hem destek olmular hem de bu oluumdan istifade etmeye al
mlardr. Rotshield ve kariyerine bu ailenin yannda balayarak
ykselen Belmont ailelerinin Amerika'daki byk projelere sala
dklar maddi kaynaklar bunun en gzel misalleridir.7 Yeni dnya
da etkili olabilmek iin dinini de deitiren August Belmontun
ABD'de, Disraeli'nin Ingilterede sahip olduklar g Yahudilerin
kta Avrupa'sndan Atlantik'e ynelik bu eksen kaymasnda ne de
rece etkili olduklarnn iki ilgin misalidir.
Hitler'in Ari rklndan kaynaklanan yaylmac stratejisinin
iki temel zellii olan anti-semitik tavr ve g merkezini tekrar K
ta Avrupasna ekme abas bu adan birbirini tamamlayan un
surlardr. Ari rkn stn rk olarak grmenin sekler/ ideolojik for
mu olan Nazizm ile Yahudi teolojisinden kaynaklanan seilmi
millet domasnn teolojik/ ideolojik formu olan Siyonizm arasn
daki mcadele byle bir eksen kaymas ile paralellik arzetmektedir.
G merkezinin Atlantik eksenine kay Yahudi toplumuna Si
yonist Kongrenin belirledii nihai hedefi gerekletirmek iin uy
gun zemin salamtr. Bu asr iinde iki dnya savan ve Souk
Sava mteakip ortaya kan nemli uluslararas deiim Avru
pa'daki Yahudi Meselesinin kademeli bir ekilde Ortadoudaki s
rail Meselesine dnmesine zemin hazrlamtr. I. Dnya Sava
neticesinde Osmani Devletinin dalmasn mteakip Ortado
uda ortaya kan hakimiyet boluu ngiliz ve Fransz manda y
netimleri ile doldurulmaya allmtr. Blge dndan gelen bu
mdahale ark Meselesi ad altnda Ortadounun asrlardr slam
kimlii etrafnda ekillenen jeopolitik ve jeokltrel kimliini de
itirmeye ynelik bir srecin uzantsdr. Ermeni ve Rum etnik te
melli hareketlerin Anadoluda stiklal Harbi neticesinde baarsz
m
7 Derek Wiison, Rothschiel d: A Story ofl Veal h and Pover, Londra: Mandarin, 1990,
kalmalarndan sonra bu kimlik btnln zedelemeye ynelik
nc atlm sava mteakib gittike artan ve Ingiliz manda y
netimince desteklenen Yahudi g hareketidir. Bu adan bakld
nda srail Devletinin kuruluunun temel ta olan 1917 ylnda
ki Balfour Bildirisi, 1920 San Remo Konferans ve Filistin zerinde
ki ngiliz mandasnn Milletler Cemiyeti tarafndan 24 Temmuz
1922'de kabul ile birlikte gereklemeye balayan Yahudi g
birbirlerini tamamlayan admlardr. Bu admlar Yahudileri nerede
olurlarsa olsunlar tek bir ulus olarak tanmlayan Siyonist Kongre
ve Atlantik ekseninin Avrupa-merkezli uluslararas sisteme kar
ortaya koyduu WiIson Prensipleri ile meru klnmlardr. Bu
glerle Filistin'de 1905te 80.000 civarnda olan Yahudi nfus
1925te 110.000'e, 1939da 500.000e ulat. Bylece ngiliz manda
s denetiminde srail devletinin kuruluu iin gerekli altyap ger
eklemi oldu.
b. Bir Ulus-devlet Olarak srail ve Kresel/Blgesel Dengeler
Glerle ortaya kan blgenin etnografik yapma yabanc bu
kitlesel eklemlenmenin II. Dnya Savandan sonra ngiliz smr
ge ynetiminin sona ermesi ve srail'in olumas ile birlikte bir
ulus-devlete dnmesi Ortadou'nun slam-merkezli jeokltrel
ve jeopolitik btnl zerinde sarsc bir etki yapmtr.
srail devletinin bir ulus-devlet olarak ortaya k Yahudi Me
selesinin yeni boyutlar kazanmasna yol amtr. Her eyden n
ce Bat bu yolla asrlardr Avrupa corafyasnda Yahu di-Hristiy an
atmas olarak alglanan Yahudi Meselesini Mslman-Yahu di
atmasna dntrerek Ortadouya ihra etmitir. Bu tarihe
kadar slam corafyasnda hi bir zaman Avrupadakine benzer bir
Yahudi Meselesi sz konusu olmamtr. Aksine slam Dnyas Av
rupadaki anti-semitik Hristiyan zulmnden kaan Yahudilere s
rekli olarak bir gvenlik alam salamtr. Sava srasnda sz ko
nusu olan bir ka ihanetin cezalandrlmas dnda slam tarihi
Yahudilere veya herhangi bir din/ etnik gruba ynelik katliam ve
ya getto uygulamalarna ahit olmamtr. Yahudilerin Abbasi, En
dls ve Osmani dnemlerinde sahip olduklar haklar ve sosyal
mevkiler bunun en gzel misalleridir.
Avrupa ve slam lkelerinde sz konusu olan farkl uygulama
larn en nemli sebebi Yahudilere bak tarzndaki farVllVtr
| strateji k Derinlik
Ortadou: Krese] Ekonomi-Politik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
Hristiyan Avrupa, Yahudileri Hz. sann, dolaysyla Tannnn ka
tilleri (Godkiller) olarak grm ve bu crmden -ilk gnah inan
cnda olduu gibi- btn Yahudi neslim mesul tutmutur. Bu an
lay zamanla Ari kkenli bir anti-semitizme dnmtr. Ms
lmanlar ise hi bir etnik gruba ayrcalk tanmayan inanlarnn
tabi gerei olarak ne Yahudileri siyonizmin ngrd gibi seil
mi bir millet, ne de anti-semitizmin ngrd gibiTanr'nn l
drlmesi gnahndan arnmas mmkn olmayan kan kirli
ikinci snf insanlardan oluan bir gruh olarak grmtr. Aksine
slam toplumlarnda haklar slam hukukunca garanti altna al
nan kitah ehli olarak Yahudiler Hz. Peygamber'i kendi iinden
karan Arap kabilelerinin mriklerinden daha stn bir statye
sahip olagelmitir.
srailin kurulmasndan sonra da Mslmanlarn bu konudaki
tavrlar deimemitir. srailin Filistin'de ve Lbnanda srdrd
soykrm ve katliamlara tepki olarak hi bir Mslman lkede
Yahudi aznlklara kar toplu bir saldr hareketi sz konusu olma
mtr. Asrlar nce sz konusu olan olaylar yznden yaayan Ya
hudi nesilleri mesul tutan AvrupalIlar ilk gnah telakkisi ile hare
ket ederken hi bir insann crm dolaysyla dier insanlarn ce
zalandrlmayaca inanc ile davranan Mslmanlar ayn dnem
de yaayan Yahudilerin davranlar yznden dierlerini cezalan
drmay dahi dnmemilerdir.
zetle sylemek gerekirse, Avrupa'da asrlardr sren Yahudi
Meselesi Hristiyan teolojisinden kaynaklanan anti-semitik bir ha
reket iken II. Dnya Savandan sonra Ortadou'ya empoze edil
mi olan srail meselesine kar blgedeki Mslman toplumlarn
gsterdii tepki politik temelli anti-siyonist bir tepkidir. Yahudile
rin seilmi bir millet olduu ve vaad edilmi topraklara ve ayrca
lklara sahip olduu temelinden hareket eden Siyonist syleme
dayal bir hareket iinde olmayan Yahudilerin Mslman toplum-
larda herhangi bir problemleri sz konusu olmamtr. Peygam
berleri ve ilk ncleri de Sam rkndan olan slam dini geni Sa
m ve Ari kitleleri iinde barndran yegne din olarak iinde her
iki yndeki rk sapmalarn da yer almad bir siyas gelenek
r *
srailin kurulmas Je birlikte Atlantik-eksenli Bat hem Yahudi
Meselesini yabanc bir corafyaya ihra etmi, hem de uuraltla'
nnda yer etmi olan gnah karma psikolojisi ile asrlardr sr"
drdkleri anti-semitik rkln en son misali olan Nazizm i dn
gerekli diyeti demitir. Bu psikoloji ile ABDnin stratejik hesapla
r ve Siyonist Kongrenin ngrd hedefler belli bir kesiim ala
nmda bulumutur. Nazizm ile zdeletirilen anti-semitizme du
yulan tepki srailin iledii insan haklan sularn dile getirmeyi
bile engellemitir. An-semitizm ile anti-siyonizm arasndaki fark
ortaya konamad iin hi bir zaman anti-semitik bir tavra sahip
olmad halde slam Dnyas ve Filistin halk Avrupann anti-se-
mitizm gnahnn bedelini demek zorunda braklmtr.
Souk Sava dnemi, srail Devletinin bu jeopolitie yabanc
bir unsur olarak kendisini tanmak istemeyen blge lkeleri ile s
rekli bir atmas halinde gemitir. I. Dnya Sava sonrasnda
blgeye kitlesel olarak g eden, II. Dnya Savandan sonra bu
kitlesel birikimi devlet haline dntren Yahudiler Souk Sava
sonrasnda yeni ve belki de daha kkl bir dnm hedefle
mektedirler. I. Dnya Savandan sonra blgeye kitlesel bir ekilde
eklemlenen Yahudi topluluklar varlklarm yerleik Arap topluluk
larna kar Ingiliz smrge idaresinin desteinde verdikleri mca
dele ile pekitirmeye almlard. Avrupa'da toprak sahibi olma
lar asrlarca yasaklanan Yahudiler ngiliz smrge idaresinin poli
tik, dier lkelerdeki Yahudilerin maddi destekleriyle elde ettikleri
topraklarda kk salmaya gayret etmilerdir. II. Dnya Savandan
sonra kurulan srail ise blge lkeleri ile ilikileri asndan uyum
problemli politik bir yap olarak ortaya kmt. Stratejik anlamda
ABDnin, sportif ve kltrel anlamda Avrupa'nn paras olarak
grlen srail blge ile ilikilerini Souk Sava sresince srekli a
tma psikolojisi iinde yrtm, blgenin kanlmaz bir unsuru
olabilmek iin srekli genileme stratejisi takip etmitir
Baka bir adan bakldnda srail Souk Sava dneminde
bir taraftan Ortadou'da blge-ii ilikiler anlamnda bir getto psi
kolojisini yaarken dier taraftan Filistinde igal ettii topraklar
daki Araplar ikinci bir gettoya hapsetmitir. Souk Sava dnemi
sonras kresel dzeyde ortaya kan ilikiler srailin Yahudi tari-
nlan en kkl dftnisiiml#rH/ n
anlamda hayata geirmeye karar vermi olduunu ortaya koy
maktadr. Bu stratejik dnmn en nemli gerekesi srail'in
kresel dzenlemelerin gndeme geldii bir dnemde Ortado
u'nun yerelliine fazlaca hapsolmu olduunu farketmesidir. Bu
durum nceki sayfalarda ortaya koymaya altmz Yahudi psi
kolojisindeki yerellik ile evrensellik elikisinin en arpc sonula
rndan birisidir. Atlantik hegemonyasnn Ortadou corafyasnda
snrl bir gettoya skm karakolu grnm, asrlar boyu varl
n ekonomik mobiliteye uyarlam Yahudi toplumu iin uygun
bir taktik pozisyon temin etmiyordu. Ayrca SSCBnin dalmasy
la ortaya kan jeoekonomik ve jeopolitik g boluklarn doldur
mak zere sz konusu olacak kresel dzenlemeler iin taktik ma
nevra alanlarn geniletmek srail asndan hayat bir nem ar-
zetmekteyd.
c. Souk Sava Sonras Dnem ve srailin Yeni Stratejisi
Krfez Mdahalesi srail iin bu dnm salayacak uygun
bir zemin temin etti. Bu mdahale sonucunda srail ile atmac
politikay srdren Arap lkeleri tedip edilmi ve srailin blgeye
entegre edilmesinde yeni bir safha almtr. Souk Sava dne
minde kendisi iin gerekli gvenlik alanm temin etmek amacyla
srekli yaylma politikas izleyen srail bu yeni dnemde bar yo
luyla blgeye sirayet kabiliyeti kazanma stratejisi izlemeye bala
mtr. Bu erevede nce FK ile imzalanan bar'"anlamasn
rdn ile imzalanan bar anlamas takip etmi, daha sonra da
bir ok slam lkesi le dorudan ve dolayl grmeler sreci ba
latlmtr. FK ve rdn'n, Krfez Sava esnasnda Irak yanls
politika izledikleri dnlrse bu operasyonun tedib edici rol
n ne lde gerekletirmi olduu rahatlkla anlalabilir. Irak'm
yedii darbenin akisleri Filistin halkn temsil kabiliyeti asndan
sknt ekmekte olan FK ve pragmatik politikalar iar edinmi
olan rdnden gelmitir.
Trkiye, Msr ve Fas gibi lkelerin bu srece katlarak srail ile
ilikileri daha da sklatrmas Ortadouda talarn yerinden oyna
makta olduunu ortaya koymaktadr. srail bu gelimelerden son
ra verdii snrl zerklik karlnda blge ii taktik manevra kabi
liyetini nemli lde artrmtr. Bu adm, kuruluundan bu yana
blgeye yabanc kalm bu lkeye blgenin asl ve etkin bir gc
nitelim kazandrmtr. Bu taktik alan genilemesinden sonra ^
Ortadou: Krese! Ekonomi - Politik ve Stratejik Dengelerin Kilidi ^
srailin blge ii ihtilaflar ok daha etkin bir ekilde kullanabil
mesi mmkn olacaktr. srail bylece diplomatik etki alan ile g
venlik alan arasnda dinamik bir iliki kurmu bulunmaktadr.
Son bar sreci ile Fransz Devrimnin Yahudi topluluklar ze
rindeki etkisi arasnda ilgin bir benzerlik vardr. Fransz Devrimi
Yahudileri toplumun dier kesimi ile entegre olamayan ve olmas
mmkn grlmeyen bir topluluk olmaktan karm, topluma
hukuk ve politik olarak entegre olma hakk kazanm tek tek va
tandalar haline getirmitir. Bylece Fransz Devriminin getirdii
yeni prensipler etrafnda Yahudiler bulunduklar toplumlarn her
kesimine nfuz etme ans kazanmlardr. Bunun gibi son bar
srecine kadar Ortadou jeopolitiine bir ur gibi yerletirilmi ola
rak grlen srail devleti bu sre sonunda blgeyi oluturan dier
devletlere eit bir ulus-devlet nitelii kazanm ve bu niteliin
meruiyeti bu dneme kadar srail'i dlayan lkeler tarafndan da
tescil edilmitir.
sraili blgeye nfuz etmeye ynelten bu stratejik deiikliin
en nemli sebebi uluslararas ekonomi-politik yapda kendini gs
termeye balayan g kaymasdr. Uluslararas ekonomi-politikte
g merkezinin Atlantik ekseninin tekelinden karak ok kutuplu
lua doru seyretmesi sraili uluslararas manevra kabiliyetini ge
niletecek daha geni perspektifli bir strateji oluturmaya ynelt
mitir. srail Atlantik ile olan stratejik kar ilikisini srdrmekle
birlikte uluslararas yapda daha eitlendirilmi liki tarzlarna
girme abas blgesel blokaj kran bir bar stratejisi takip etmeyi
gerekli klmtr. Bu yzden blgeye intibakn en ksa zamanda ta
mamlayarak gerek kresel gerekse blgesel alanda yeni almlara
ynelmeyi dnen srail, blgedeki varl sadece hakim eksee
dayayan bir lke konumundan kmaya almaktadr. srail lider-
lerinin FK ile bar srecini neredeyse ABDden bamsz olarak
Avrupada balatmalar, daha sonraki dnemde de zellikle Asya
ve Afrikaya ynelik giriimlerini artrmalar dikkat ekicidir.
srail devletinin kuruluu Atlantik ekseninin ve bu eksendeki
kozmopolit yapnn eseridir. Yeni eksen ynelilerindeki iki nem
li g olan Almanya ve Japonya'nn Yahudi kltr gibi stn et
nik kken inancna dayal olmas Yahudiler iin bu eksenlere n
fuzda nemli engeller oluturacaktr. zellikle AvruDa'da vnksp-
Stratejik Derinlik
meye balayan yeni-milliyeti hareketler sraili muhtemel bir an-
ti-semitik dalgaya kar hem kendi nfuz blgesini oluturmaya
hem de Bosnada olduu gibi bu milliyeti hareketlerden muzda-
rip olmaya balayan Mslman kesim ile ittifak araylarna y
neltmitir. srail'in ncelikli hedefi uluslararas Yahudi finans g
cnn de desteini alarak kendi nfuz blgesini oluturmaktr.
Blge iinde ve bu blge lkelerinin etkin olduu, Souk Sava d
neminde nc Dnya, Souk Sava sonrasnda Gney lkeleri
olarak adlandrlan lkeler nezdinde kt bir sicile sahip olan sra
il Ortadoudaki statkoyu srdrerek kendi nfuz blgesini olu
turamayacam farketmitir.
srail ayrca gerek ekonomik kaynaklar gerekse ekonomik dina
mizm asndan ekonomi-politik g merkezinin Asya'ya doru
kaymakta olduunun farkndadr. Gerekten de Avrupa ve Atlan
tikteki sermaye ve tecrbe birikimine ramen ekonomik kaynak
ve dinamizm asndan gelecek yzylda uluslararas ekonomi-po-
litikteki hegemonya sava Asya zerinde olacaktr, srail Souk
Sava sresince ngiltere smrge imparatorluunun devam nite
liindeki Singapur ve Hong Kong gibi lkeler istisna edilirse Asya
lkeleri ile problemli bir dnem geirmitir. srail bu ilikileri ye
niden dzenleyerek Asyaya nfuz etmenin ancak ve ancak blge
de meruiyet kazanmak ve Bar Srecini gerekletirmekle mm
kn olacan anlamtr. Bu nedenle srail Bar Srecinin getirdi
i yeni imaj ile birlikte in, Hindistan ve Endonezya gibi nfus a
sndan Asyann en byk lkelerine ynelik diplomatik bir ataa
gemitir. srail'in Orta Asya lkeleri ile en geni apl ekonomik
ilikilere giren lkeler arasnda bulunmas ie bu diplomatik atak
biraraya getirildiinde srailin deien stratejisinde Asyann rol
daha da iyi anlalabilir.
Souk Sava sresince varln ve siyas geleceini uluslararas
g merkezini tekil eden lkeler ile gelitirdii ilikilere balayan
srail bu snrl ilikilerin kresellemenin hz kazand yeni d
nemde yeterli olamayacan bilmektedir. Bu hem kresel hem de
blgesel strateji iin geerli bir tesbittir. Kresel dzlemde snrl
diplomatik ilikilerin getirdii engelleri amaya ynelen srail bl
gesel olarak da daha etkin olabilmenin taktik aralarm elde etme
ye almaktadr. Blgesel stratejideki bu deiikliin en nemli
r *
sebebi de srailin dar bir eridi asker yolla savunmaya ynelik So
uk Sava dnemi stratejisinin kendisini aslnda Ortadounun iki
nemli kayna olan su ve petrolden uzak tuttuunu grmesidir.
Bu kaynaklar asker yollarla kontrol etmenin imkanszl sraili
bar yollarla bu kaynaklarla buluma stratejisine yneltmitir.
srailin Souk Sava sonras dnemdeki stratejisi ve bu strate
ji iinde uygulamaya konan Bar Sreci kresel arkaplanm dn
da nemli blgesel unsurlar da ihtiva etmitir. srail bir taraftan
ykselen ntifada hareketini durdurmak, dier taraftan kresel et
ki alann geniletebilmek iin yerel bir takm tavizler vermek zo
runda olduunun farkna varmtr ki, son bar sreci bu strateji
nin bir yansmasdr. Pasif direniin son dnemlerdeki en baarl
uygulamalarndan birisi olan ve Filistin davasnn terrle aynle
tirilmeye allan imajn tmyle deitiren ntifada hareketi s
rail'i bu yerel tavizleri kendi stratejisine uygun bir konjonktr ile
vermek zorunda brakmtr. Bar Sreci le bu konjonktr yaka
layan srail bu sreci kresel etki alanm geniletmek iin uygun
bir zemin olarak kullanmtr.
Bu yeni strateji srail iinde zellikle Bat eria'ya yerletirilmi
Yahudiler asndan ciddi bir ikilem dourmu bulunmaktadr.
Anlamazlklarn kutsal el-Halil (Hebro) ehri zerinde youn
lam olmas tarih iddialarla yeni stratejik gereklilikler arasnda
ki uyumsuzluun bir sonucudur. srail yaylmacl kutsal metin
lerle de desteklenen belli bir psikolojinin rndr ve bu blgeye
yerletirilen Yahudiler kutsal bir misyonun ncs olarak alglana-
gelmilerdir.
Bu adan srail'in d politikas son bar srecine kadar kutsal
metinlerin, tarih iddialarn jeopolitik gerekelerin ve seilmi
millet psikolojisinin kesitii bir alan iinde yaylmac stratejiyi
hukukiletirmek amacna ynelmiti. Mesela Bat eria'daki en
byk Yahudi yerleim merkezi el-Halil ehri kenarnda Kiriath
A rbada kurulurken bu gayri hukuk durum Tevrattaki bir rivayete
.istinaden hukukiletirilmek istenmitir. Bu rivayete gre (Tekvin,
23: 1-20) Hz. brahim 127 yanda len hanm Hz. Saray defnet
mek iin blgedeki Hittites kavminden bir yer gstermelerini iste
mitir. Bu kavimden Ephron adl ahs kendi arazisine gmebile-
( ceini sylemise de Hz. brahim arazinin bedelini mutlaka de-
i
mek istemi ve 400 ekeJ karlnda araziyi iindeki bir maara
ve aalaryla birlikte satn almtr. Yahudiler Bat eria'y igal et
tiklerinde Hz. brahim'in satn ald bu arazinin miras yoluyla
onun torunlar olan Yahudilere getiini iddia ederek yerleime
amlardr. Araplarn Hz. brahimin torunlar olduklar iddiasna
kar da, Araplarn Hz. brahim'in kle Hz. Hacerden doan olu
Hz. smailin soyundan geldiklerini, dolaysyla gayrimeru olduk
lar iin mirasa hak kazanamayacaklarn iddia etmilerdir. Bugn
igal altndaki topraklardaki en byk yerleim merkezlerinden
biri bu alan zerindedir ve son anlama srecindeki en byk tar
tmalar da bu yerleim merkezleri konusunda olmutur. Buraya
yerletirilen Yahudiler hem tarih misyonlar hem de byk dede
lerinden kalan miras savunduklar iddias ile bu topraklar terket-
memek hususunda direnmektedirler.
. Ulusal stratejisini din sembol ve kutsal metinlerdeki iddialara
dayandran srailli ar kanat temsilcileri fundamentalizmin ve
milliyetiliin kesitii bir siyasal kltr oluturmutur. Bugn s
rail ynetiminin ortaya koyduu snrl bar srecine bile taham
ml edemeyen ar saclar byle bir siyasal kltrn rndr.
Herhalde tarihte hi bir millet asrlar boyu sreklilii olan ve dini
metinlerle takdis edilmi bylesi bir siyasal kltr ve stratejiye sa
hip olmamtr. Bu yaklama gre asrlar nce denen 400 ekel,
Filistinlilerin ellerindeki cari tapular nasl geersiz klmaktaysa
nesilden nesile aktarlan seilmi millet ve vaad edilen topraklar
iddias da Yahudi-d toplumlar aleyhine bir yaylma stratejisini
meru klmaktadr. Avrupadaki gettolardan kurtul an Yahudiler bu
siyasal kltrn bir sonucu olarak Filistinliler iin sadece bir getto
gelecei dlemektedirler. srailin bugnk yneticilerinin kre
sel ve blgesel mekanizmalara nfuz edebilmek iin yerel ynetim
dzeyinde baz tavizler vermek zorunda kalm olmalarnn srail
toplumunda ortaya kard skntnn kayna srail'in din sem
bol ve iddialarla d politika stratejisi arasnda dorudan ba kur
ma geleneinde aranmaldr.
srailli stratejisyenler bugn srail'in kurulmasn salayan psi
kolojik/ kltrel/ din sembollerle cari kresel/ blgesel konjonktr
arasnda yeni bir denge oluturma abas iindedirler. srailin k
resel ve blgesel stratejisindeki bu yeni unsurlarn taktik safhalar
Ortadou: Kresel Ekonomi-Politik ve Stratejik Dengelerin Kilidi jj
u ekilde ortaya konabilir: (i) Bar Sreci neticesinde srail'in s
nrlarndaki ihtilaf konularn hallederek bir gvenlik eridi olu
turmak; (ii) bu gvenlik eridi iinde blgede meru ve eit hakla
ra sahip bir lke olarak entegrasyon srecini tamamlamak: (iii) s
rail ie atma dneminde kendi aralarndaki ihtilaflar erteleme
psikolojisindeki blge lkelerinin bu bar sonrasnda ortaya ka
cak i elikilerini aktif bir diplomasi ile kullanabilir bir diploma
tik esneklik kazanmak; (iv) blgenin jeoekonomik kaynaklarn
kullanabilmek iin gerekli meru ilikiler an kurmak ve bu ko
nuda uluslararas Yahudi finansmann desteinde okuluslu pro
jelere ynelmek; (v) blgesel meruiyetin getirdii yeni almla
ncelikle Asyada olmak zere Gney lkeleri ile diplomatik ve
ekonomik ilikilerini gelitirmek; (vi) bu ilikiler ann getirdii
imkanlar ve deiik lkelere yaylm Yahudi gruplarn salad
avantajlar ile Ortadou'nun yerelliinden karak kresel strateji
oluumlarnda etkin bir rol stlenebilmek.
zetle belirtmek gerekirse Bar Sreci sraildeki bu strateji de
iiklii araynn ncelikli art olarak ortaya km taktik bir
admdr. srail, Yahudi tarihinin en nemli dnmlerinden biri
olan bu strateji deiikliini kendisi iin en uygun zamanlama ile
yapabilme becerisini gstermitir. Krfez Sava sonrasnda Arap
lkelerini ok zayf ve uluslararas ilikilerde yalnzlam bir anda
yakalayan srail uygun grd artlarda bir bar yapma ans el
de etmitir. Bu durum ayrca Arap lkelerindeki siyas elitin yaa
d meruiyet bunalmnn younlat bir dneme rastlam ol
mas da srailin bu bar yoluyla Arap lkeleri arasndaki ve iin
deki elikileri kullanma ve trmandrma imkan bulmasn da sa
lamtr. FK, seksenli yllarda srail'i insan haklan asndan ok
zor duruma dren ve etkin bir mcadale yntemi olan ntifada
Bar Srecine kadar srailin temel baars iken zerk ynetimi
nin kurulmasndan sonra Araplar aras bir mesele haline dn
mtr. FK ile ntifadanm motor gc olan HAMAS arasnda
gittike gerginleen ilikiler srail'in taktik admnn ne derece et
kili olduunu ortaya koymaktadr.
srail'in bu stratejiyi ve onun gerektirdii admlar atabilmek,
iin ncelikle blgede srail'e ynelik gven bunalmn zmek
zorundadr. Bu gven bunalmm zmek iin bu dnm ile bir-
Ortadou: Kresel Ekonorn'-Politik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
jikte Yahudi teolojisinden kaynaklanan tarih iddialarda da ciddi
bir reformasyona gitmesi kanlmazdr. Baka bir deyile Fransz
Devrirfii sonras Yahudi toplumunda yaanan dnm srecinde
Napolyon'un ynelttii trde sorular bugn iin de geerliliini
srdrmektedir: srail, Yahudileri Filistin'e ge motive eden va-
ad edilen topraklar kontrol altna alma idealini nasl deerlendir
mektedir? Vaad edilen topraklar bugnk srail snrlarnn tesin
de Frat'tan Nile kadar uzandna gre bu corafyada yaayan l
kelerin toprak btnl srail asndan ne kadar anlamldr? Ari
rkmm stnlk iddiasndan byk zdrap grm Yahudiler ken
di seilmi millet inanlarm nasl telif edeceklerdir? Nerede olur
larsa olsunlar Yahudileri tek bir ulus olarak tanmlayan Siyonist
Kongre prensiplerini kuruluunun esas kabul eden srail dier l
kelerde yaayan Yahudileri o lkelerin vatandalar olarak m, yok
sa srail stratejisinin nemli unsurlar olarak m grmektedir? Ge
mi dnemde blge iinde hayat alan bulabilmek iin etnik ihti
laflar ve i elikileri etkin bir ekilde deerlendiren srail bundan
sonra da bu politikasn srdrmeye devam edecek midir? Filistin
meselesini, znde Eriha ve Gazze meselesi olarak deil, Kuds
meselesi olarak deerlendiren Mslmanlarn Dou Kuds ze
rindeki haklar bu yeni erevede nasl ele alnacaktr?
Bu ve benzeri sorular zlmedike Yahudi toplumlau etnik
dogmatizme dayal ilkel bir yerellik ile evrensellik arasndaki ger
ginlii yaamaya devam edecek ve sadece Mslmanlarla deil
Yahudi olmayan btn dier toplumlarla birlikte yaama mesele
si varln srdrecektir. Bu tarih meselenin zlebilmesi iin
ncelikli art sadece srail stratejisinin revize edilmesi deil Yahu
di zihniyetinin ciddi bir reformasyondan geirilmesidir. Aksi tak
dirde srailin blgesel ve kresel politikaya nfuzu, tarih Yahudi
Meselesini zmeye yaramayaca gibi Avrupada gittike gle
nen yeni-milliyetilik hareketleri ile vahim sonular douracak
yeni bir anti-semitik dalgaya da yol aabilir. Ortadou Bar Sre
ci iinde srailde liberaller ile Ortodoks Yahudiler arasnda yaa
nan tartmalar ve ar sac partilerin srece ynelttii tepkiler
srailin kendisinin de ok ciddi bir dnm yaamakta olduu
nu gstermektedir.
4. Blgesel Dengeler ve Ortadou Bar Srec
Ortadou Bar Sreci byk lde Souk Sava sonras d
nemde ortaya kan kresel ve blgesel konjonktrn bir rn
dr. Souk Savan scak bir sava ile bitiinin sembol olan Kr
fez Sava kresel lekli bir g kullanmna dayanyordu. Krfez
Savam mteakib gerekletirilen ve bir bar sreci olmak a
sndan bu sava dengeleyen Ortadou Bar Sreci de kresel l
ekli bir aba ile desteklenmitir. Oslo ve Madrit sreleri ile Av
rupa'da balatlan ancak zamanla ABDnin himayesinde yrt
len bu sre kresel bar dneminin balangc olarak zel bir
sembolik/ diplomatik anlam tayordu. Krfez Sava yeni d
nemde problem kayna olabileceklerin nasl cezalandrlacan
gsterirken, Souk Sava dnemi ile zdeletirilen Ortadou bu
nalmn zmek iddias tayan Ortadou Bar Sreci kresel ni
telikli bir bar mekanizmasnn nasl iletilebileceini ortaya koy
maya alyordu.
Bu idealist/ iyimser bar sylemine ve erevesine ramen s
recin kendisi son derece realist unsurlara dayanyordu, Kresel
dengeler asndan bakldnda Krfez Sava Yeni Dnya Dzeni
erevesindeki btn idealist gerekelere ramen ABDnin realist
g manevralarm yanstrken, Ortadou Bar Sreci gerek Avru-
pal byk glerin gerekse ABDnin realist diplomatik manevra
larna dayanyordu.
Blgesel gler asndan da bakldnda bu realist tablo daha
da belirgin bir nitelik kazanmaktayd. nemli blgesel aktrlerin
Souk Savan bitiim mteakib kar karya kald siyasal dn
mler Ortadou Bar Srecine yaklam tarzlarn da etkilemi
tir. Bu dnemde bu aktrlerin temel i ve d siyasal bunalm alan
lar ve bunlar zm abalar u ekilde zetlenebilir: (i) Srecin
dorudan taraf olan srail iin bu dnemdeki en nemli mesele
Souk Sava sresince kar karya kald uluslararas ve blgesel
nitelikli d meruiyet problemini aabilmektir; ii) Srecin dier
tarafm oluturan Arap lkeleri bu dnemde Krfez Savann da
ha da trmandrd bir i siyasal meruiyet problemi ile kar kar
yadr; (iii) Srece kar temel blgesel diren ve muhalefet oda
n oluturmas muhtemel olan ran, Humeyni dnemindeki dev-
^rimci. d politika izgisinden Rafsancani dneminin pragma-
tik/ realist d politika izgisine gei dnemini yaamaktadr; (iv)
Srecin dorudan taraf olmamakla birlikte blgedeki arl ba
kmndan dengeleri etkileyebilecek konumda olan Trkiye yeni
uluslararas konjonktre intibak ve Krfez Savann dourduu,
zellikle Kuzey rak merkezli blgesel istikrarszlklara uyum aba
s iindedir.
Bu dengeler iinde devreye giren Ortadou Bar Sreci temel
de srail'in d meruiyet aray ile Arap lkelerinin i meruiyet
bunalmlarnn kesitii alanda ortaya kmtr. Olaya srail a
sndan bakldnda srail, son derece iyi bir zamanlama ile, Arap
lkelerinin gerek i gerekse d politikada en ciddi bunalmlarn
dan birini yaad bir dnemde Srecin balatlmasna yeil k
yakmtr. Arap lkeleri ise Krfez Savanda ypranan prestijlerini
Filistin'de ileri bir mevzi kazanarak ama abasna ynelmilerdir.
Bar Srecine duyulan bu karlkl ihtiya "toprak karl bar"
formlne hayat kazandrmtr. Bu srece en youn muhalefeti
gsterecei beklenen rann d politikada girdii revizyon dne
mi bu lkenin tepkilerinin Lbnan odakl klarla snrlanmasna
yol aarken, Irak ve Libya gibi srece kar olan lkelerin uluslara
ras sistemden dlanmlklar Arap-ii diren unsurlarnn trp
lenmesini salamtr. Trkiye ise Krfez Savann oluturduu
zellikle Kuzey Irak merkezli risk alanlar ile Ortadou Bar Sre
cinin getirdii atmosfer arasndaki balanty Suriye-PKK ibirlii
ne kar srail ile ilikilerin younlatrlmas dorultusunda kul
lanmtr. Bu tercih Trkiye'nin blgede srdregeldii denge po
litikasnda srail arlnn artmasna, dolaysyla da Trkiye'nin
srailin d meruiyet oluturma abalarnda katalizr bir rol st
lenmesine yol amtr.
Ortadou Bar Sreci zellikle srece dorudan taraf olan ak
trlerin srece baklarn etkileyen ana safhadan gemitir. Bi
rinci safha Erihamn Filistin tarafna terki ile otonom bir Filistin
ynetiminin oluturulmasdr ki, bu safha nisbeten problemsiz bir
ekilde gemitir. Bylesi bir problemsiz gei, bu safhann temel-
de bir srail-Flistin meselesi dzleminde ve bu snrlar iinde m
zakereye taraf olan srailli ve Filistinli yetkililerce ele alnabilecek
nitelikte olmasndandr. Erihada Filistin otonom ynetiminin
I
lar dourmutur. srail Eriba gibi Filistin leinde bile kk sa
ylabilecek bir toprak paras karlnda ihtiya hissettii d
meruiyet alanm aarken, Filistinliler srail-Arap atmasnn
balad krkl yllardan bu yana ilk defa ileri bir mevzi elde etme
nin ve 1967 Savandan sonra ilk defa srgnden anavatana dn
menin tatminini yaamlardr. Bu karlkl tatmin Srele ilgili
iyimser atmosferin yaygnlamasn kolaylatrm ve Srece di
rencin krlmasn salamtr.
kinci safha olarak grlebilecek olan Bat eia ve Gazze'de
bamsz bir siyasal entite olarak Filistin Devletinin douu ise
ok daha sancl bir dnem olmutur. Bu safhada mesele bir sra-
il-Filistin meselesi olmaktan karak genelde bir srail-Arap mese
lesi olma nitelii kazanmtr. Doacak olan Filistin Devletinin,
bamsz bir devletin yaayabilir olmasnn nart olan i oraf
btnlk, i ekonomik yeterlilik, kaynakiar dalm gibi mesele
lerde kar karya kald zaaf unsurlar Srecin zellikle srail ta
rafndan yavalatlmasna yol amtr.
lk safhada elde etmeyi amalad d meruiyet alann elde
eden srail bir taraftan doacak Filistin Devleti'nin kendi denetimi
altnda yar-bamsz br statde kalmasn salayacak ekilde
toprak devirlerini geciktirirken, dier taraftan Suriye ve Lbnan
da iine alabilecek genel bir srail-Arap bar hedefini de Filistin
ile yrmekte olan mzakerelerin bazen tamamlayc bazen alter
natif bir unsuru olarak gndemde tutmaya almtr. Filistin'in
bir devlet olarak sahip olmas gereken topraklarn stats ve dev
letin egemenlik alan belirsiz kaldka Filistinliler arasndaki tedir
ginlik ve Srece olan gvensizlik yaygnlarken, srail elde ettii
uluslararas ve blgesel meruiyet alannn salad manevra ka
biliyeti ile srekli bir geciktirme politikas izlemeye balamtr.
Srecin tamamlanarak Kudsn niha statsnn tartlmaya
alaca planlanan 1999 ylma gelindiinde bile Filistin ynetimi
nin hl Bat eria ve Gazze'de birbirinden kopuk ve savunulmas
g dar alanlarda snrl bir egemenlie sahip olmas srecin sra
il tarafndan nasl ince bir zamanlama ayar ile yrtldn
gstermektedir.
Srecin en riskli ve krlgan safhas olan Kuds'n niha stat
s tfirtsmalannr h^clamaa lo Kv);v+^ -
i stratejik Derinlik
sonra da gerilimler ve tkanmalar beraberinde gelmitir. Herey-
den nce Kudsn tartlmaya balanmas ile birlikte rasvo-
nel/ realist diplomatik seyir yerini kltrel/ tarih nitelikli psikolo
jik etkenlerin devreye girdii bir sinir harbine terketmeye bala
mtr.
Kudsn tarih ve sembolik nemi goznne alndnda as
lnda bu beklenen bir gelime olmutur. Nihayetinde Eriha bir s-
rail-Filistin meselesi, Bat eria ve Gazze bir srail-Arap meselesi
dzleminde tutulabilirken Kuds btn brahim dinler nezdin
deki nemi dolaysyla hemen kresel lekli bir bunalm haline
dnebilmektedir. Aslnda Ortadou ile ilgili meselelerin blge
lekli bir bunalm dzeyinde tutulamamasnm temelinde de bu
zellik vardr. Ruanda, Somali, hatta Balkanlardaki bunalmlar
blgeyle snrlandrlabilirken, genelde Filistinin zelde de Ku
ds'n tad tarih nem bu bunalm alannn blgeye hapsedil
mesini gletirmektedir. Kuds ile ilgili her mesele hemen dnya
nfusunun yaklak yansm oluturan Mslman, Hristiyan ve Ya
hudi topluluklarn ilgi oda haline dnmektedir.
Bu durum taraflarn mzakere pozisyonlarn da etkilemekte
dir. Barak grmelerde bir taraftan Kudsn terkini tarih Yahu
di davasna ihanet olarak gren radikallerin basksn hissederken,
dier taraftan srail Devletinin kendi meruiyetini zerine kurdu
u sembolik/ tarihi/ teolojik deerlerle elikiye dmenin sknt
sn yaamaktadr, Arafat iin bu durum daha kapsaml bir prob
lem oluturmaktadr; nk Bat eria ve Gazze konularnda ait
olduu Filistinlileri temsil konumundan emin olan Arafat mesele
btn slam Dnyasnn ilgisinin yneldii Kuds noktasna gel
diinde temsil gcn kaybetmektedir. 2000 yaznda Camp Da
vidde Barak ile Arafat arasnda yrtlen mzakerelerde Ku
dsn stats ile ilgili olarak ortaya kan tkanmadan Arafatn
sorumlu tutulmas bu yetkisizlik psikolojisi anlalmadan gereki
bir zemine oturamaz. srail'in uluslararas hukukun btn norm
larna aykr olarak igal altnda tuttuu Dou Kuds zerindeki
egemenliini terketmeye yanamamas karsnda Arafat'n her
hangi bir tavize zorlanmas bu kutsal ehrin tad ve btn s
lam Dnyasn ilgilendiren nem dolaysyla Arafatn temsil kabi
liyetinin zerinde bir beklentidir. Arafat Dou Kudsn, zellikle
Ortadou: Kresel Ekonomi-Politik ve Stratejik Dengelerin Kilidi |
- " ="~ ^
de Mescid-i Aksa'nm egemenliini sraile terkeden bir anlamay
ne kendi halk, ne Arap toplumlar!, ne de genel slam Dnyas nez-
dinde anlatabilir. Bylesi bir taviz Araplarn toplu olarak verebile
cei bir tavizin bile tesindedir; nk bylesi bir tavizin olutura
bilecei dalgalanma bu lkelerin zaten hassas olan meruiyet ze
minlerinin daha da kaymasna yol aacaktr.
Camp Davidde yaanan bu tkanmadan sonra Eyll aynda tr
manan gerilim ne geliimi ne de arkaplanmda tad potansiyel
asndan tesadfi ya da srpriz bir gelimedir. Hereyden nce
sembolik bir ismin (Sabra ve atilla katliamlarnn sorumlusu g
rlen Ariel Sharon), sembolik bir gnde (Perembe gn ki ertesi
gnn Cuma olmas dolaysyla kitlesel bir tepkiyi hesap eden bir
zamanlama yaplmtr) ve sembolik bir mekana (Mescid-i Aksa)
sembolik olmayan bir asker gle (bini akn bir gvenlik gc)
girmesi siyasal, toplumsal ve diplomatik sonular hesap edilme
mi olan bir gelime olarak grlemez. Arafatn btn uyarlarna
ramen Barakm bu giriimi engellememesi bu tr admlarda za
manlama faktrn ok iyi deerlendiren srail'in Bar Srecini
durduracak bylesi bir gelimeyi en azndan ngrd intiba
uyandrmaktadr. srail Ortadou Bar Sreci ile elde ettii kaza-
nmiar da elden karmadan Kuds zerindeki egemenliim sr
drecek bir forml araymdadr. Dolaysyla da mesele Kuds'n
niha statsnn grlecei bir safhada Bar Srecini neredey
se sona erdirecek bir provokasyona gz yummutur. Kontroll bir
gerginliin Kuds'n niha stats ile ilgili karar erteleyecek ol
mas srail lehine olan statnn srmesine zemin hazrlayaca
iin srail asndan tercih edilmektedir: Bylesi bir gerilim Orta
dou Bar Srecinin her safhasnda srekli taviz verir konumu
dolaysyla ciddi bir prestij ve meruiyet kaybna urayan Arafat'n
da en azndan kendi konumunu konsolide etmesini salayacak ol
mas her iki tarafn da mzakere psikolojisinden uzaklamas so
nucunu dourmutur.
2000 sonbahar itibaryla farkl gelime senaryosu sz konu
sudur: (i) Bar Srecine kald yerden ve ayn psikolojik artiarda
devam edilmesi; (ii) gerilimin trmanarak kapsaml bir savaa d
nmesi; (iii) kontroll gerginlik politikasnn glgesinde statnn
srdrlmeye allmas. Yaanan bu apta bir gerilimden sonra
Ortadou: Kresel Ekonom-Politik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
Bar Srecinin ilk safhasndaki ritmi, psikolojik hazrl ve siyas
iradeyi tekrar ve ayn lekte oluturabilmek zordur. te yandan
bu gerilimin kapsaml bir blgesel savaa dnmesine yol aacak
uluslararas ve blgesel faktrlerin olumas da ok gtr. Ulus
lararas sistemik gler de blgesel gler de bylesi bir riski st
lenmekten uzak grnmektedir. Ancak meselenin gittike kronik
lemesi Filistin leini aan tepkilerin domasna da zemin ha
zrlayabilir. Gelimelerin bu safhasnda en gereki beldenti bu
gerilim ortamnn Kuds'n niha stats ile ilgili belirsizliin or
tadan kalkmasna kadar srmesidir. srail hkmeti, kendi lehine
olan statnn korunmas anlamna gelecek bylesi bir ertelemede
fayda grd iin Ariel Sharon'un bu gerilimin trmanmasn
salayan provokasyonu karsnda sessiz kalmtr.
Grnen odur ki, Souk Sava sonras bunalm alanlarnda ta
kip edilen "alamayan bunalm dondurma politikas byk l
de Filistin iin de geerli olabilecektir. Irak, Bosna, Kosova ve
Karaba rneklerinde olduu gibi defacto durum ile de j ure du
rum arasndaki farkllama geii bir dondurma ilemine dn
mektedir. Genelde Kuds zelde de Mescid-i Aksa meselesi zl
meden Filistin ve Ortadou meselesinin de zlebilmesi ok g
tr. Dorudan bir formlle ortaya koymak gerekirse Ortadou me
selesi Filistin meselesine, Filistin meselesi Kuds meselesine, Ku
ds meselesi de Mescid-i Aksa meselesine indirgenebilir.
Kuds meselesinin gndeme gelmesi kresel ve blgesel aktr
lerin bunalma ve srece yaklam biimini de kanlmaz bir e
kilde etkilemektedir ve etkilemeye de devam edecektir. ABnin son
gerilimde Filistin tarafnn pozisyonuna ABDden daha yakn bir
tavr taknm olmas Katolik Dnyasnn Kuds'n statsne ver
dii nem dolaysyladr. Hristiyan Araplarn muhtemel bir Filistin
egemenliinde daha fazla sz sahibi olacak olmas Kuds zerin
deki Hristiyan hassasiyetinin siyas iradeye yansmasn salaya
caktr. Bylesi bir belirsizlik konjonktrnn kuruluu da Mescid-
i Aksa'ya ynelik bir tecavz zerine kurulan Kye ye, Arap ol
mayan Mslman lkeleri de devreye sokacaktr.
Ortadou Bar Srecinde yaanan bu belirsizlik Trkiye'nin
sadece srele ilgili pozisyonunu deil, genel Ortadou politikas-
- f/ ^T-n/ 'io- rinmrahilir R sre iinde Tr-
kive'nin gerek Arap olmayan bir Mslman lke, gerek AB aday
bir blge lkesi, gerekse ABD ile yakn stratejik ilikilerde bulunan
bir NATO lkesi olma konumu etkin bir diplomasi roln berabe
rinde getirebilir. Bu erevede K, AB, ABD nezdinde srdrle
cek temaslar Kuds ehrinin tarih mirasn ve ariv belgelerin de
elinde bulunduran Trkiyeye nemli bir diplomatik konum ka
zandrabilir.
IV. Ortadou Politikasnn Temel Dinamikleri ve Trkiye
. Uluslararas Konjonktr Asndan Trkiyenin
Kuzey Ortadou Politikas
Souk Sava sonras dnemin getirdii dinamik stratejik reka
bet ortam Trkiyenin yeni blgeleraras strateji araylarnda ve
Ortadou politikasnn ekillenmesinde en fazla dikkate almas
gereken hususlardan biridir. Blge-d byk glerle blge-ii
dengeler arasndaki dinamik iliki, kresel faktrlerle blgesel
konjonktr arasndaki ilikinin kesiim alann oluturmaktadr.
Fransann Suriye'nin, ngilterenin de Irak'm smrge gemii
zerindeki etkileri; Almanya'nn Berlin-Badat demiryolu proje
sine kadar uzanan blge politikas; Rusyann tarihi Avrasya stra
tejisinin Ortadou unsuru ve hepsinden nemlisi uluslararas sis
temin hegemonik gc olan ABDnin Ortadou politikasn yn
lendiren yegne g olma iradesi Trkiyenin blgesel politikala
rndaki nemli parametrelerdir. AB-Trkiye ilikilerindeki buna
lm, Rusya ile Trkiye arasnda sregelen Avrasya stratejisi eliki
si ve ABDnin zellikle Irak ve Krt politikasnda yeni opsiyonlara
ak tavr Trkiyenin blgesel arln etkileyebilecek nemli
unsurlardr.
Souk Sava dneminin ift kutuplu statik yaps etkisini kay
bettike Trkiyenin Ortadou-Kafkaslar-Balkanlar genine da-
yal.yakn kara havzas politikasn da radikal deiiklie uratm
bulunmaktadr. Daha nce NATO-Varova Pakt dengesine dayal
statik Balkanlar ve Kafkaslar politikalar daha kk lekli i den-
geleri stratejik ortama dinamik faktrler olarak sokarken, Ortado
u blgesi de yeni stratejik anlamlar kazan mava haslamctif
Stratejik Derinlik
Ortadou: Kresel Ekom,mi-Politik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
1. Dnya Savandan Souk Sava sonuna kadar blgeye doru
dan mdahil olmamaya alan ve NATO ve AB gibi blge-tesi ya
planmalara dayal d politika stratejileri gelitiren Trkiye bugn
kendini bu blgelerin i parametrelerinin labirentinde bulmakta
dr. Blgede ran-Irak Sava ile balayan aktif tarafszlk politikas,
Kuzey Irak mdahaleleri, Suriye gerginlii ve srail ile yrtlen
stratejik ibirlii erevesinde aktif ve mdahil taraf olma politika
sna dnm bulunmaktadr. Ancak, yeni bir uluslararas ve bl
gesel stratejik planlamadan ok, PKK, su ve petrol boru hatlar gi
bi biraz da d faktrlerce belirlenen parametrelerin etkisiyle orta
ya kan bu aray hl salam bir stratejik tanmlama ve temele
oturmam gzkmektedir. PKK faktrnn devre dna itilme
sinden sonra Suriye politikasnn nasl gelitirilecei, Irakm Kr
fez Sava sonrasndaki blnmlnn ne tr sonular dou
raca, hassas Trk-ran ilikilerinin hangi eksende yrtlecei
gibi snr boylarn ilgilendiren sorular yannda blge-ii ve blge-
leraras dengelerin ne tr etki alanlar oluturduu ve bu etki alan
larnn hangi gvenlik risklerini getirebilecei ynndeki sorular
da tutarl bir stratejik tanmlama ihtiyacm ortaya koymaktadr.
2. Ortadou Jeopolitiindeki Deiim ve Trkiyenin
Kuzey Ortadou (Dou Akdeniz-Mezopotamya) Politikas:
Trkiye-Suriye-Irak
Souk Sava sonras dnemin belki de en nemli sonularn
dan birisi blgeleraras etkileim alanlarnn yeniden tanmlan
masn gerektiren bir konjonktr dourmu olmasdr. ift kutup
lu yap dolaysyla daha nceki dnemde birbirleriyle kopuk gibi
grnen blgeler arasndaki ilikiler radikal bir ekilde deimi ve
her trl i etkileime ak yeni bir dinamik boyut kazanmtr. So
uk Sava dneminde kresel dzeydeki ift ynl kutuplamann
sradan yansmalarna dayanan blgesel politikalarn karlkl et
kileim alanlar genilemi ve ok aktrl bir nitelik kazanmtr.
Trkiyenin Kuzey Ortadou politikas ve bu politikann gzetmek
zorunda olduu Trkiye-Suriye-Irak dengeleri, Balkanlar, Kafkas-
lar ve Ortadou'dan oluan yakn kara havzasnn stratejik etkile
im alan erevesinde deerlendirilmelidir.
Blgeleraras stratejik etkileim bir taraftan blgesel glere
-u<ani manevra alanlar acarken, dier taraftan da yeni gvenlik
riskleri ile yzleme zorunluluu dourmaktadr. Mesela Trkiye
bu blgelerde artk sadece NATOnun bir yesi olarak deil, kendi
ulusal stratejilerini de gzeten bir blgesel aktr olarak davran
mak zorundadr. Dier blgesel aktrler iin de durum farkl deil
dir. Mesela Suriye de artk SSCBnin stratejik bir mttefiki olmann
tesinde unsurlar ieren politikalar gelitirme ihtiyac iindedir.
Blgesel aktrlerin manevra alanlar genilerken sper glerin
gvenlik emsiyelerinin daralmas, bu yeni blgeleraras etkileim
alanlarnn nemini daha da artrmaktadr.
Bundan sonra blgeleraras etkileim alanlarnn ortaya kar
d dinamik konjonktr doru bir zamanlama ve tutarl bir stra
tejik planlama ile deerlendirebilen blgesel gler nemli mevzi
ler kazanrken, bu dinamik konjonktrn avantajlarm deerlen
diremeyen gler ciddi gvenlik riskleri ile kar karya kalacak
lardr. Artk, birbirinden bamsz blge politikalar dnemi deil,
birbirlerini etkileyen ve belirleyen blgeleraras etkileim strateji
leri n plana kacaktr. Bu adan bakldnda, Trkiye asndan
Kafkaslar-Ortadou-Balkanlar yakn kara havzasnn gei blge
sinde bulunan Kuzey Ortadou blgesi ya da daha spesifik bir ta
nmlama ile Dou Akdeniz-Mezopotamya havzas, dolaysyla da
Trkiye'nin gney snrlar, bu kuak zerindeki karlkl dengeler
ve etkileimler asndan nemli bir konuma sahiptir.
Kafkaslar ve Ortadou blgelerinin etkileim alan Mezopo-
tamya-Basra hatt, Balkanlar ve Ortadou blgelerinin etkileim
alan Ege-Dou Akdeniz hatt, Balkanlar ve Kafkaslar blgelerinin
etkileim alan ise Karadeniz-Tuna-Boazlar hattdr. Dolaysyla
Kafkaslar-Ortadou-Balkanlar yakn kara havzasnn ortak etkile
im alan Karadeniz-Ege-Dou Akdeniz-Mezopotamya-Basra ku
am kapsamaktadr ki bu blge Ortadou'nun merkezini ve ku
zeyini tekil etmektedir. Bu blgeleri ilgilendiren her politika, stra
tejik bir btnlk iinde deerlendirilmek zorundadr. Bu durum
ikili ilikileri de dorudan ynlendiren, kimi zaman da belirleyen
etkiler yapmaktadr. Bunun iindir ki, blgeleraras etkileim a
sndan Trkiye-Suriye ve Trkiye-Jrak ilikileri bylesi bir stratejik
ortam iinde ve biri Mezopotomya-Basra, dieri Dou Akdeniz
hattndan oluan iki temel hat zerinde sp.vretmplctprur
Stratejik Derinlik
Ortadou. Kresel Ekonomi-Politik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
Souk Savan ift kutuplu dengelerinin zlmesi Ue birlikte
karlkl bamllk ilikisi artan Kafkasya ve Ortadou blgeleri
nin jeoekonomik ve jeopolitik gei havzas Kuzey Kafkasyadan
balayan stratejik kua Mezopotamya zerinden Basra krfezi
ne, Toroslar ve Harran zerinden Dou Akdenize indirmektedir.
Birinci hat Trkiye'nin Irak politikasnn, ikinci hat ise Suriye poli
tikasnn en temel unsurlardr.
a. Mezopotomya-Basra Hatt:
Kafkaslar ve Ortadou, Souk Sava sresince iki sper gcn
stratejik parametrelerine dayal iki ayr blge politikasnn etki sa
has iinde bulnagelmiti. Bu adan Trkiye-SSCB snr sadece
iki devletin snr deil, iki ayr kutbun ve paktn snr niteliindey
di ve bu zellii dolaysyla sper gler arasndaki nkleer terr
dengesine bal olarak ok istikrarl ve statik bir grnm arzedi-
yordu. Trkiye-Surye ve Trkiye-Irak ilikileri de SSCBnin Suriye
ve Irak ile giritii stratejik ibirlii erevesinde, ayn lekte ol
masa bile belli bir istikrar dzeyini tutturmutu.
ran-Irak Sava ve Souk Savan sona ermesiyle birlikte her iki
blgenin de bu istikrarl nitelii ciddi bir sarsnt geirmeye bala
d. Bu durum snrlarn yeni anlamlar kazanmas srecini de bera
berinde getirdi. Souk Sava dneminin ift kutuplu yaplanma
snda NATO stratejileri iinde Akdeniz ve Ortadou'ya (Basraya)
ynelen Sovyet yaylmaclna kar bir bariyer gibi grlen Dou
Anadolu blgesi de bu erevede Kafkaslar ve Ortadou arasnda
ki blgeleraras etkileim alannn yeni snr hatt olarak grlme
ye baland. Bu dnemde blgedeki su kaynaklar ile ilgili bunalm
senaryolarnn artmas ve PKK terrnn yeni bir faktr olarak
uluslararas destek bulmas kesinlikle bir tesadf deildir. Trki
ye'nin ran-Irak Savann dourduu otorite boluunu kapat
mak iin Kuzey Iraka ynelik snr tesi operasyonlarda bulunma
snn da bu dnemde balamas dikkat ekicidir.
Bugn Kafkaslar ile Ortadou arasndaki blgeleraras etkile
im daha da tebarz etmi bulunmaktadr. Bu etkileim alannn
eksenini de Dou Anadolu'dan Krfeze inerek Kafkasya'y Hint
ak denizine balayan Mezopotamya-Basra hatt oluturmakta
dr. Dolaysyla Trkiye'nin kontrolndeki Kuzey Mezopotamya ile
I rakn kontrolndeki Gney Mezopotamya arasndaki iliki yeni
boyutlar kazanm bulunmaktadr. Kuzey ve Gney Mezopotomya
arasnda sregelen ve Akad-Smer, Asur-Babil, Bizans-Sasani, Bi-
zans-Seluklu, Osmanh- ran ilikilerinde grlen tarih eliki ve
karlkl bamllk ilikisi yeni bir nitelik ile tekrar tarih sahnesine
km bulunmaktadr.
Hazar petrolleri - Mezopotamya su havzas ve GAP - Musul ve
Basra petrol blgeleri, bu gei hatt zerinde petrol-su-petrol
dengesinden oluan yeni bir bamllk ilikisi dourmutur. Kr
fez krizinden sonra trmana geen PKK terr biraz da bu jeoe
konomik bamllk ilikisinin rndr. Kafkaslar-Dou Anado-
lu-Mezopotamya havzalarnn en kolay gei yolu Suriye zerin-
dendir. Yksek dalarla kapl Irak snr ve Kuzey Irak ise I. Dnya
Savann olaanst artlarnda ortaya kan ve bu havzay suni
bir ekilde blen arzi bir alternatif konumundadr. Kendisi petrol
kaynaklar asndan fakir olan Suriye bu gei blgesi nitelii ile
nem tarken, Irak jeoekonomik kaynak hattnn en nemli mer
kezi konumundadr. Trkiye, Suriye ve Irak ile olan ikili ilikilerini
de kapsayan bir blge stratejisi gelitirirken Kafkaslar ile Ortadou
arasndaki Mezopotomya-Basra eksenli gei hattnn gelecei ile
ilgili planlan da gzetmek zorundadr.
b. Dou Akdeniz Hatt ve Trkiye-Suriye likileri
Kafkaslar-Ortadou-Balkanar yakn kuann Trkiye asn
dan ikinci nemli kesiim blgesi Dou Akdenizdir. Trkiye artk
birbirinden soyutlanm Ege ve Kbrs gibi problem alanlarn da
iine alan bir Dou Akdeniz politikas gelitirmek ve bu politikay
Trk-Yunan ilikilerinin ksr dengesinin tesinde dnmek zo
rundadr. Dou Akdeniz politikas Karadeniz-Boazlar-Ege hattn
da, Adriyatik-Girit-Kbrs hattn da, Ortadou merkezini kuatan
Svey-Kzldeniz-Basra hattn da ve nihayet Bak (Hazar)-Cey
han hattn da kuatan bir deniz stratejisine dayanmak zorunda
dr. Artk Hazar-Karadeniz-Ege-Adriyatik-Dou Akdeniz-Kzlde-
niz-Basra yakn deniz havzasndaki her gelime bir dieri ile ka
nlmaz bir bamllk ilikisine sahiptir ve Dou Akdeniz bu iliki
lerin merkezinde yer almaktadr.
Trkiye-Suriye ilikisi de Dou Akdeniz politikas ve dengeleri
asndan zel bir neme sahiptir. Kendisi de Dou-Akdeniz mer
kezli bir tr Levant. Stratejisi gelitirmeye alan Suriyeye ynelik
^politika, dou-bat ekseninde skenderun Krfezinden Adriyatike,
^ Stratek Derinlik
kuzey-gney ekseninde Boazlardan Svey'e uzanan Dou Akde
niz ile ilgili stratejik planlamann kanlmaz bir parasn olutur
maktadr ve bu ynyle ikili ilikiler yannda blgesel ilikiler ze
mininin karlkl dengelerini de gzetmek zorundadr.
Trkiye, Yunanistan, srail, Msr, Suriye ve hatta Libya ve tal
ya arasndaki ilikiler artk bu blgesel konjonktrn bir paras
olarak geliecektir. Balkanlar ve Ortadou blgesinin i hatlarnda
ortaya kan bunalmlar ve ikili ve ok tarafl denge ilikileri de et
kilerini Dou Akdeniz kuana yanstacaktr. Trkiye-srai! iliki
sinin Suriye-Yunanistan ilikisi ile bir denkleme oturmas da, Do
u Akdeniz merkezli bu yeni jeostratejini bir rndr. talyann
PKK terrnn trmand dnemlerde szde Krt parlamentosu
na salad destek de, Kaddafinin dengesiz gibi grnen klar
da, bu denklem iinde bir yere oturmaktadr.
Bu yeni denklemde bundan sonra kalc ittifak ilikilerinden
ok dinamik denge ilikileri devrede olacaktr. Aktrler de bu an
lamda kendi karlarn nceleyen deiken ve dinamik bir politi
ka takip edeceklerdir. Trkiye ile ittifak ilikisine giren srail'in bir
taraftan da Suriye ile Ortadou Bar Sreci iindeki ilikisinin ka
plarm ak tutmaya almas, Trkiye ile Suriye arasndaki su
problemini Ortadou Bar Srecindeki faktrler arasna yerletir
mesi ve Gney Kbrs Rum Kesimi ile silah alverii iinde olmas
dikkat ekicidir. srail'in Trkiye le Suriye arasndaki calan krizi
srecinde takip ettii bilinli sessizlik politikas da blgesel denge
lerdeki hassas seyrin bir sonucudur.
Bundan sonra blgede atlan her adm dinamik bir kar den
genin olumasna yol aacaktr. Trkiye de bu erevede kalc
gerginlik ve ittifak politikalarndan ok denge denklemlerinin ksa
dnemli seyirlerinde dahi aktif olarak tavr sergileyen mdahil bir
aktr tavrna ynelmelidir. Ortadou Bar Sreci de bu erevede
sadece bir Arap-srail anlamazl olarak grlmemeli ve Trki
ye'nin blgesel politikasnn iinde yeni bir anlam kazanmaldr.
Bu srecin daha nceki safhalarnda gzlemci olarak dahi bulun
mayan Trkiye'nin sre iinde daha aktif bir rol benimsemesi sa
dece blgesel etkinlik asndan deil, Trkiyenin gvenlik para
metreleri asndan da nemlidir; nk bu yeni dinamik kon
jonktrde Kbrs, Filistin ve Krt meselelerinin birbirlerini etkile
me biimleri de deiecektir. Rusyann S-300 fzelerini Kbrs'a
yerletirme plan Kbrs' artk ikili bir problem alan olarak deil,
blgesel bir bunalm alan olarak gsterme abasna dayanyordu.
Rusya bu admla aslnda kendi petrol stratejisine byk darbe vu
racak olan Bak-Ceyhan hattnn ini noktasnda kronik bir buna*
hm yaratarak Dou Akdenizi petrol gei blgelerinin dna it
meye almaktayd. SGn Trkiye-Suriye gerginliinin petrol boru
hatlarnn tartlaca konsorsiyum toplantsnn hemen ncesi
ne rastlamas bu adan ciddi bir zamanlama zaaf dourmutur.
Btn bu dengeler gzetildiinde Trkiye, Suriye ile olan iliki
lerini daha byk lekli bir Dou Akdeniz politikasnn ve bu po
litikann dayand bir deniz stratejisinin paras olarak deerlen^-
dirmeli ve blge ile dorudan ve dolayl ilgili bunalm alanlar ve
denge politikalarn birlikte ele almaldr. Bu adan Trkiyenin
manevra alann daraltacak kalc ikili kutuplardan kanarak olu
abilecek kar denge gruplarn engellenmeli ve mmkn olan en
geni alanda blgese] politikalar gelitirilmeye allmaldr.
Bu genel ilkeye karlk Trkiye-Suriye ilikilerinin gerek Souk
Sava sresince gerekse Souk Sava sonras dnemde sregelen
ve calan krizinde bir deiim gzlenmekle birlikte tekrar eski ro
tasna oturan seyri iki komu lke arasnda benzeri az grlecek
ve hi bir rasyonel diplomasi anlayna smayacak br atalet ve
inisiyatifsizlik rnei oluturmaktadr. Her iki lke de bir dierinin
en uzun kara snrna sahiptir ve Trkiye Suriye'nin kuzeye ve
batya, Suriye de Trkiyenin gneye alan kaps niteliindedir.
u anda bir atma alan olarak grlen ortak su havzalar kulla
nm yannda tarm, ticaret ve ulam alanlarnda olaanst bir
iliki potansiyeli mevcuttur.
Ak coraf, ekonomik ve jeopolitik zorunluluklara ramen iki
lke arasndaki ilikiler srekli birinci raundu oynanan ve boksr
lerin karlkl olarak birbirlerini tarttklar bir boks mam andr
maktadr. Bu karlkl tartma psikolojisi iki lke arasndaki diplo
masinin temel ve deimez nitelii halini almtr; ne taraflar bir
birleri ile yakn bir atma alanna girmekte, ne de raundu bitirip
dosta yeni bir iliki dnemi balatmaktadr. Bu nedenledir ki, b
rakn geni ve kapsaml bir sava hi bir scak atma dahi yaa
mam olan bu iki lke arasndaki ilikiler, her ikisinin ayr ayr a
ttklar lkelerle olan ilikilerden daha alt dzeyde kalmtr Bu
gn Trkiye-Yunanistan, srail-Suriye ilikilerindeki temas ve dip
lomatik eitlilik Trkiye-Suriye ilikilerinden daha fazladr.
Taraflarn bu psikolojilerinin ve diplomatik ataletlerinin far
knda olan dier taraflar ise bu durumu sonuna kadar istismar et
mekte ve taraflar ikili, l malarda zayf ve edilgen bir mttefik
olarak yanlarnda tutmaya almaktadrlar. srailin Trkiye, Yu
nanistan'n Suriye politikalar bitmez tkenmez Trkiye-Suriye
gerginliinin her iki taraf da ypratt durumlarda ivme kazan
maktadr.
Ortak tehdit alglamas ile girilen ittifak ilikilerinde krl kan
taraf, bu ortak tehditin manevra alann daraltt mttefiki mah
kum durumda brakan taraf olmaktadr. Trkiye-Suriye ilikilerin-
deki gerginliin Trkiye'yi skboaz ettii alanlarda srail, Suriyeyi
skboaz ettii alanlarda ise Yunanistan ortak tehdit tanmlama
sndan kaynaklanan ittifak daha etkin bir ekilde kullanan taraf
olmaktadr. srail'in, Trkiye ile Suriye arasndaki su ihtilafn Orta
Dou Bar Sreci iine katarak Golan tepelerindeki su kaynakla
rnn srailin denetimine braklmas karlnda Suriye'nin kay
bedecei su potansiyelinin Trkiyeden karlanmas fikrini srail-
Suriye grmelerinde ortaya atmas da, Yunanistann Trkiye-
Suriye gerginliini kullanarak Kbrs konusunda Arap alemini nt
ralize etme abalan da, bu ittifaklarn etken taraf olma pozisyo
nunun rndr. Trkiye ile Suriye arasndaki diyalogsuzluk sr
dke kazanan taraflar Yunanistan ve srail olacaktr.
Potansiyeli takriben denk olan dost komularla diplomasi y
rtmek ve gc yoklanabilen dman taraflarla sava yapmak ko
laydr. Zor diplomasi, potansiyeli denk olmayan dostlarla giriilen
ittifak ilikilerinde ve maynl alanda seyreden gergin komuluk
larda; zor sava da gc tam bilinemeyen dmanlarla ve aniden
saf deitirerek dman haline gelmi, dost bilinen mttefiklerle
yaplan savalarda sz konusu olur. Trkiyenin diplomatik baa
rs Pakistanla ya da in'le yrtlen ilikilerde deil, Yunanis-
tan'la, Suriye'yle, ran'la, ABD ve Almanya ile yrtlen ilikilerde
belli olur.
Sk sk gndeme getirilen ve zellikle blgesel bunalm d-
........dourma ihtimali dktr, nk Su
riye Trkiye ile sava gze alarak su meselesinde mesafe alama
yacann farkndadr. Her eyden nce iki lke arasndaki asker
denge ve jeopolitik konum Suriye'nin aleyhindedir ve hi bir s
cak atma Frat ile Dicle'yi Trkiyenin denetimi dma kara
cak sonular dourmaz.
Su meselesi Suriye asndan ancak ve ancak bir diplomatik
bask unsuru olarak belli aralklarla gndeme gelebilir. Ama Suri
ye-Trkiye arasndaki gerginlik baka sebeplerle ilgili olarak daha
fazla trman gsterebilir, ki bu da dorudan ne Trkiye ne de Su
riye ile alakaldr. Bylesi bir atma su meselesini belli aralkla
ortaya karan ikinci unsur ile ilgilidir. Su meselesinde zamanla
may belirleyen ikinci ana unsur Trkiyenin Balkanlar ve Kafkas
larla ilgili dikkatlerinin younlamasdr. Trkiye'de bu blgelerle
ilgili youn bir ilgi uyand dnemlerde ya da bu blgelerle ilgili
baz diplomatik hamlelerin gerektii dnemlerde gney tehlikesi
ve su meselesi gndeme getirilmektedir. Trkiyenin diplomatik
ve askeri dikkatinin Balkanlar ve Kafkaslardan ekilmesi gerektii
zamanlarda Suriye-Trkiye ilikilerindeki gerginlik tekrar trman
a gemektedir.
Bir komuyu yok saymak ya da srekli bir gerginlik diplomasi
si yrtmek aslnda bir zaafn iaretidir. Gergin ilikilerde inisiya
tif kullanabilen taraf ayn zamanda kendine gvendiini ve g
cnden phe etmediini de gstermi olur. Trkiye-Suriye iliki
lerinin zellikle ekonomik alanda gelitirilmesi, kabna samayan
Anadolu potansiyelinin tabi uzants eklindeki gney alanlarna
daha etkin bir ekilde nfuz etmesini salayacaktr. Ekonomik
alveriin nndeki engellerin kalkmas Konya, Kayseri ve Ada-
na'dan Kahramanmara ve Gaziantep istikametine doru gelien
ekonomik dinamizm alannn snr tesi bir nitelik kazanarak Ha
lep ve am'a, hatta daha da gneye doru genilemesine yol aa
caktr. Gergin siyas ilikilerin en etkili ilac ortak ekonomik kar
alannn oluturulmasdr.
Trkiyenin gney komularyla ilikileri Ortadou blgesinin
i dengeleri asndan da nem tamaktadr. Daha nce de vurgu-
. Ediimiz gibi, Ortadounun tarih g eksenleri Anadolu/ Kuzey
1 404
Mezopotamya havzas (Trkiye), Nil/ Suvey havzas (Msr) ve
Gney Mezopotamya-ran havzas (ran) d geninden olu
maktadr. Suriye-Irak-Suudi Arabistan i geni bu d genin
dengelerine gre ekillenmektedir.
srailin blgeye yabanc niteliine ramen Ortadouda tutu
nabilmesi de bu dengeleri etkin bir ekilde takip ve ynlendirme
becerisinden kaynaklanmaktadr. ran-Irak Sava sresince olu
an ran-Suriye ve Irak-Ms-Suudi Arabistan ittifaklar da bu
dengelerin ortaya kard bir sonutur. Son Suriye bunalmnda
Msr ve rann hemen devreye girmesi de bu dengelerin bir r
ndr. Dolaysyla gerek Trkiye-Suriye, gerek Trkiye-srail, ge
rekse Trkiye'nin dier blge lkeleriyle olan ikili ilikilerinde ta
kip edilecek politikada bu dengelerin mutlak surette gznnde
bulundurulmas gerekmektedir.
Bu l yaplanma iinde Irak ve Suriye politikalar kanlmaz
bir ekilde Msr ve ran politikalarn da devreye sokacaktr. Trki
ye-ran-Irak geni Mezopotamya-Basra hattnn, Trkiye-Suriye-
Msr geni Dou Akdeniz hattnn i dinamiklerini belirleyen
dengeler oluturmaktadr. Bu l ilikilerde Trkiye dlanan ve
yalnzlaan taraf olmamaya azam zeni gstermek zorundadr.
Bu lkelerin hemen hemen tamamyla bunalml ilikiler srdren
ve dorudan ya da dolayl sava yaayan srail dahi bu l denge
leri son derece etkin bir diplomasi ile gzetmektedir.
Trkiye hangi gereke ile olursa olsun bu l dengelerde iki
li kutuplarla kar karya kalmayacak bir esneklik iinde olmal
dr. Trkiyenin nemli ekonomik avantajlar da elde ettii ran-
Irak Sava sresince takip ettii aktif tarafszlk politikasnn ba
ars bu l dengeyi son derece iyi takip etmi olmasndandr.
Ne kadar gl olursa olsun hi bir lke Ortadou'daki bu hassas
l dengelerde yalnz kalmann ykn kaldramaz. Irak'm ge
rek ran gerekse Kuveyt savalarnda hesap edemedii temel un
sur budur ve asker stnlk bu unsurun dourduu diplomatik
esneklik zaafn ortadan kaldramamtr. Ortadouda diplomatik
esneklik altyapsndan yoksun hi bir asker stnlk kalc bir za
fer getiremez.
3. Trk-Arap likileri Asndan Trkiyenin Politikas
a. Tarihi/Psikolojik Arkaplan
Trk-Arap ilikileri gibi ok kkl tarih derinlii haiz ilikilerin
gncel stratejik dengeler iindeki seyrini tahlil etmek iin sadece
varolan siyas parametreleri deil, bu siyas parametrelerin ortaya
kt zemini de ok ynl bir ekilde ele almak gerekir. zellikle
stratejik zihniyeti belirleyen tarih, psikolojik ve sosyo-kltrel un
surlar gznnde bulundurmayan bir tahlil mekanik bir g tah
lili olmann tesine geemez.
Bugnk ilikileri olumlu ve olumsuz ynde etkileyen tarih ar-
kaplan ile Trk-Arap ilikileri kl tr- siyaset etkileimleri asn
dan tarihte az grlen dinamik bir seyir takip etmitir. Benzer bir
etkileim Avrupa'da Germen-Roma, Asyada ise Japon-m ilikile
rinde sz konusu olmutur. Siyas yaplanma asndan daha dina
mik ve hareketli topluluklar oluturan Germenlerin Roma'mn
Hristiyanlm, Japonlarn inin Budizmini kltr belirleyen bir
din ve dnya gr olarak almalar gibi, Orta Asya'dan hareketli
ve dinamik siyas kitleler olarak o dnem Arap egemenliinde olan
blgelere giren Trkler de slamiyeti benimseyerek ok ynl bir
medeniyet dnm sreci ine girmilerdir. Nasl Hristiyanlk
Germenlerin, Budizm Japonlarn tarih kimliini bir medeniyet id
rakine dntrmse slamiyet de Trklerin daha sonra kuracak
lar Seluklu, Babr ve Osmani gibi byk lekli siyas yaplarn
medeniyet temelini oluturmutur.
Araplarn Emev ve Abbas dnemlerinde ortaya koyduklar
kltrel birikim bu medeniyet yapsna intikal ederken Trklerin
Asya-derinlikli siyas/ asker dinamizmi ve rgtlenme becerileri
btn Arap corafyasn etkilemitir. rann kkl birikiminin iz
lerini de tayan bu etkileim Osmani Devletinin kltr ve siyaset
dokusunu belirlemitir. Bugn Arap corafyasnn bakentleri ola
rak grlen Kahire, am ve Badat gibi ehirler hl Osmanh-Trk
izlerini barndrr. Buna karlk stanbulda zirveye ulaan hat sa
nat Arap yazsnn sanat zerafetine brnm eklidir. Urfa, Kon
ya ve Bursa gibi klasik Trk ehirleri de Arap corafyasnda kalan
benzer ehirlerle ehir dokusu itibariyle bir kltr btnln
srdregelmilerdir.
Strateji k Derinlik
Bu ortak etkileim alan Fransz Devrimi ile yaanan ulusuluk
akmlarnn Osmani kltr-siyaset corafyasnda yol at idrak
paralanmas ile zayflamtr. Ulus-devlet oluum srecinin getir
dii ulusal kimlik ve siyaset yaplanmas ihtiyac, bu paralanma
y bir tr teki alglamasnn douuna zemin tekil edecek bir
psikolojik tepkiye dntrmtr. Smrgeci glerin etkisi ve I.
Dnya Savanda yaanan gelimeler bu alglamay tahrik etmitir.
Bu dnemden itibaren Trk milliyetileri bamsz bir Trk klt
rnn oluabilmesi iin Arap tesirinden kurtulmay olmazsa ol
maz art olarak grmeye; Arap milliyetileri ise Araplarn tekrar si
yaset sahnesine dnnn Trk siyasetinin etkisinden arnmak
la mmkn olabilecei kanaatini bir nkabul olarak benimseme
ye balamlardr. Bu erevede Trk entellektelleri Arap etkisin
de gelitii varsaylan Seluklu-Osmanl birikimini atlayarak s-
lam-ncesi Trk kltr ile moderniteyi irtibatlandrmaya alr
ken, Arap entellektelleri Arap Dnyasnn bask altnda tutuldu
unu dndkleri Seluklu-Osmanl dnemlerini atlayarak Eme-
v-Abbas dnemine atfen yeni bir siyasal yap ve kltr olutur
maya almlardr.
zellikle I. Dnya Savandan sonra Arap-younluklu toprak
lardaki Trk idaresinin sona ermesi ve smrge idarelerinin kur
duu eitim srecinde yetien Arap eliti -ki bugn Arap siyasetinin
yal temsilcileri bu nesle mensuptur- Seluklu-Osmanl dnem
lerini Araplarn tarih sahnesinden itildii, dolaysyla da yaanan
gelimeleri takip edemedii bir tarih dilimi olarak grmeye bala
mlardr. Bu nesil Arap entellektelleri iin 1258de Badatn d
erek Abbasi Devletinin fiilen yok olduu tarih ile modern Arap
milliyetiliinin ve Arap ulus-devletlerinin doduu tarih arasn
daki dnem, zellikle de Osmani egemenliindeki (1516-1918)
dnem tarih idrakinin dna itilmitir. Albert Hourani bu amazn
Arap tarih bilinci zerindeki tarihsizleme etkisini arpc bir e
kilde ortaya koymaktadr: "Arap tarihi ile ilgili eski kitaplarda bu
dnemle (1516-1918) ilgili fazla bir ey bulamazsnz. Ben bir kere
sinde bu Arap tarihlerinden birinin yazarna bu dnemi niin ki-
j i h asrlarda aslnda bir
Arap tarihinin fiilen olmad gerekesini ileri srmt.8 Bu ba
k asnda, Osmani egemenlii olmasayd Arap Dnyasnn yk
c Bat smrgecilii ile belki de bir ka asr nce yzlemek zo
runda kalaca ve muhtemelen de ayn dnemde smrgeci ida
reler altnda kalan dier bir ok blge gibi youn bir tasfiyeden ge-
' ei ihtimali gzard edilmektedir. Osmani egemenliinin Arap
Dnyasnn gelimesini engelleyen smrgeci bir yap deil, bu
asrlarda dnyann deiik blgelerinin bir kasrga gibi kltr tas
fiyesinden geiren Bat smrgecilii karsnda koruyucu bir kal
kan olduu anlalmakszm smrge eitiminden geen Arap en
telektellerindeki anti-Osmanl imajn krmak ok gtr.
Yaklak dokuz asrlk Seluklu-Osmanl asrlarn tarih idraki
nin dna iten her iki tepki de bir tr" tarihsizle me" problemati-
ini beraberinde getirmitir.9 Bu yaklam biimleri Batdaki
ulus-devlet oluum tecrbesini de yeterince jzleyememenin so
nucunda tepki ular haline dnmlerdir. Bu yaklamn aksi
ne Roma ve Vatikan bnyesinde barndran talyann ulus-dev
let oluumu da, Germen unsurlar bnyesinde barndran Alman
yann ulus-devlet haline dnmesi de ortak Kutsal Roma-Ger-
men tarih tecrbe birikimini reddederek deil, gerek kltrel ge
rekse kurumsa] dzlemde bu tarih tecrbe birikimini kullanarak
gerekleebilmitir.
Seluklu-Osmanl birikimlerinin modernleme nnde bir en
gel tekil ettii konusunda ittifak eden her iki tepki de bir dierinin
kendisi zerindeki etkisini modernleememenin gerekesi olarak
grmlerdir. Bu dnem Trk sekinleri iin modernleememe
nin nndeki engel Arap etkisindeki kltr birikimidir, dolaysyla
da bu birikimi temsil eden corafyann tesirinden kurtulmadan
modernlemek mmkn olamaz. Bu nedenledir ki, genelde Trk
sekinlerindeki Ortadou imaj kltrel ynyle terkedilmesi ge-
R BB
8 Albet Houram, The Ottoman Backgound of the Modern Middle Kast, (der.)
Kemal fCarpat, The Ottoman State and Its Place in. World History, Leidesi: Brili, 1974,
s. 61.
9 Ulus-devlet oluumundaki tarih sreklilik problematii ve Osmani tarihinin an
lalmas zerindeki etkileri iin bkz. Ahmet Davutolu, "Tarih idraki oluumunda
metodolojinin rol: Medeniyetleraras etkileim asndan dnya tarihi ve Osman
lI , Dvn l m Aratrmalar, 1999: 2, S. 7. s. l-fi.'-
J j Str ateji k D er i nl i k
Ortadou: Kresel Ekonomi-Poiitik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
reken geri kalml temsil ederken, I. Dnya Savandaki tecr
belerden beslenen siyas ynyle de mmkn olduka uzak du
rulmas gereken bir asker/ siyas risk alandr. Edeb formunu Fa-
lih Rfkmn Zeytinda romannda, popler formunu ne Arabn
yz ne am'n ekeri deyiinde bulan bu alglama biimi Trk
diplomatlarm, aratrmaclarn ve siyaset yapmclarm ylesine
etkilemitir ki, blgeye dnk tahliller hemen hemen tmyle d
kaynaklardan beslenir olmutur. Trkiyenin blgenin kltrne,
siyasetine ve i dengelerine yabanclamas, hatta bir lde ko
puu, blgedeki deimelerin ritmini yakalama imkann yok et
mi ve Arap imaj ile ilgili oluan genel nkabuller d politika ya
pmnn merkezine yerlemitir.
Arap sekinleri iin ise Araplarn modernleememelerinin se
bebi Araplar ile Bat arasnda bil- perde tekil eden Trk bariyeri
dir, dolaysyla da Araplarn rtn ispat etmesi Trk etkisinden
kopula mmkn olabilir. Drt asrlk Osmani hakimiyeti Ortado
unun Trk olmayan unsurlar arasnda Dou Avrupa uluslarnn
Almanlara, Dou Asya topluluklarnn Japonlara duyduklar tr
den bir gizli hayranlkla keskin red psikolojisini dourmutur.
Araplarn tarih sahnesine dnn Trk etkisinden kopua ba
layan bu yaklam biimi gizli bir kendini ispat drts ile birle-
ince kar bir kopuu beraberinde getirmitir. Trkiye ile Suri
yenin coraf ve kltrel olarak bu kadar yakn olmakla birlikte
diplomatik ve siyas olarak bu derece birbirinden uzak olular,
ancak ve ancak bu karlkl kopu psikolojisi ile izah edilebilir.
Blge insannn duygusal karakteri bu karlkl kopu psikolojile
rinin rasyonel diplomasiyi bask altna almasna yol amakta ve
karlkl karlar maksimize edebilecek ortak unsurlar dahi ras
yonel bir mzakere sreci iinde grilememektedir.
zellikle sekinlerin bilinaltlarm etkileyen bu karlkl algla
ma biimlerinin oluturduu psikolojik engeller Trk-Arap iliki
lerinin diplomatik dzeydeki seyrini de, kresel ve blgesel dzey
deki muhtemel katklarm da olumsuz ynde etkilemektedir. Bu
etkilerin farknda olmakla birlikte rasyonel bir iliki gelitirmeksi-
zin Trk-Arap ilikilerinin salkl bir zemine kavumas gtr.
ok yakn bir dneme kadar devlet tecrbesine sahip olmayan
lkelerinin bu konuda psikolojik tepkilerle davranmas mazur g
rlebilir; ancak Trkiye gibi blgede yaklak drt asrlk mutlak ve
kesintisiz egemenlik kurmu bir tarih mirasa sahip bir devletin bu
psikolojik engelleri aarak blgeyi btn unsurlaryla anlayabilen,
tahlil edebilen, ynlendirebilen ve kuatabilen bir stratejik yakla
m biimi gelitirmesi gerekir.
b. Ortadou Dengeleri ve Trk-Arap likileri
I. Dnya Savanda ngilterenin etkisiyle de trmanarak yaa
nan olumsuz tecrbeler ile bu tarih anlay birleince Trkiye ile
Ortadou'nun Arap unsuru arasndaki ilikilerde meydana gelen
bu kopu psikolojisi iki dnya sava arasndaki dnemde birike
rek ve artarak derinlemitir. II. Dnya Sava sonrasnda ortaya
kan ift kutuplu yaplanma blgesel politikalarda olumaya ba
layan bu kartlklar besleyen sonular dourmutur. Bu kopu
psikolojisi hem Trkiyenin hem de I.I. Dnya Savandan sonra
smrge devrimleri ile bamszlklarn kazanan Arap lkelerinin
ift kutuplu blok yaplanmasna blgesel politikalar asndan ha
zrlksz yakalanmasna yol amtr.
II. Dnya Savandan hemen sonra kuzeyden gelen Sovyet teh
didi basksn derinden hisseden ve bu nedenle Bat Blokuna ka
yan Trkiye, Ortadouda ortaya kan her yeni devletin muhtemel
bir Sovyet mttefiki olmasnn dourabilecei kskaca kar psiko
lojik, diplomatik ve taktik hazrl iyi yaplmam refleksler gs
termitir. Stratejik nitelikli bir blgesel planlamadan ok bu blok-
eksenli reflekslerin sonucunda srail'i ilk tanyan lkeler arasnda
yer alnmas, Svey bunalm konusunda taknlan tavr, Badat
Paktnm kurulmas ve Suriye ile savan eiine gelinen gerilim
zaten varolan psikolojik birikimi siyas bir kar kutup alglamas
na dntrmtr. Bu dnemde Bat lkelerine kar ant-s-
mrgeci bir siyas sylem ve mcadele gelitirmeye balayan Arap
kamuoyunda Trkiye bu kez smrge lkelerinin blgedeki stra
tejik orta olarak grlmeye balanmtr. Trkiyenin mensubu
bulunduu Bat Blokunun genel tercihleriyle uyumlu bir ekilde
gelitirdii blge politikas sadece blgeyle ilgili sonular dour
makla kalmamtr. Anti-smrgeci sylemi alternatif bir uluslara
ras siyas bloklamann merkezine yerletiren ve ou smrge
devrimleri ile kurulmu olan lkelerden oluan Tarafszlar Bloku
nezdinde de ciddi bir itibar kaybna yol aan bu politika dounun
ilk anti-smrgeci bamszlk savan yapm Trkiye iin nem
li bir uluslararas yalnzlama srecine de sebep olmutur.
Altml yllarda Trkiyenin Kbrs, Arap lkelerinin de Filistin
ekseninde yaad gelimeler her iki tarafn da blge politikalar
n blok-eksenli kresel politikalardan ayrtrmalar sonucunu do
urmutur. 1964 Kbrs bunalm esnasnda ABD ile yaanan ger
ginlik ve Johnson Mektubu Trkiyenin tek-ynl ve blok-eksenli
d politika yaplanmasnda ciddi bir deiimin nn aarken,
1967 Savandan alnan yenilgiden sonra Nasr liderliindeki Arap
milliyetiliinin de gemesi de Msr bata olmak zere radi
kal Arap lkelerinin tavrlarn gzden geirmelerine yol amtr.
Her iki tarafn iki ulusal mesele etrafnda yaad oklar farkl
ynlerde d politika revizyonuna sebep olmutur. Trkiye J ohn
son Mektubundan sonra bir taraftan SSCB ile ilikilerini gelitirir
ken dier taraftan ilerleyen yllarda bu konuda BMdeki yalnzl
n giderebilmek iin bata K yesi lkeler olmak zere Tarafsz
lar Bloku lkeler nezdindeki iliki boluunu giderici abalar iine
girmitir. Arap lkeleri de bir taraftan kendi aralarnda farkl blok
tercihlerinden doan elikileri giderici admlar atmaya, dier ta
raftan da zellikle Msr rneinde olduu gibi 1967 yenilgisinden
ksmen sorumlu tuttuklar SSCB ile ilikileri gzden geirmeye
balamlardr.
Karlkl diplomatik destek ihtiyacnn getirdii pragmatik
konjonktr tarih/ psikolojik engellerin devre d kalmasna yol
anca Trk-Arap ilikileri yetmili yllarda iyileme temaylne
girmi, seksenli yllarn balarnda ise youn ekonomik balant
larla ortak kar alanlar olumaya balamtr. Trkiye ile Irak or
tak bir karda biraraya getiren Kerkk-Yumurtalk boru hatt gibi
projeler bu dnemin eseridir. Seksenli yllarn ilk yarsnda Msr,
Irak ve Suudi Arabistan gibi nemli Arap lkeleri ile farkl eksen
lerde ve farkl aralarla gelitirdii ilikiler Trkiye'nin blge ze
rindeki etkinliini artrmtr. ran-Irak Savanda takip ettii aktif
tarafszlk politikas ile Irak zerindeki etkinin artrlmas, Camp
David Anlamasndan sonra dier Arap lkeleri tarafndan dla
nan Msrn tekrar Kye dnnn salanmas, ran-Irak Sava
dolaysyla gvenlik riski altnda bulunan Suudi Arabistan ve di
er Krfez lkeleri ile gvenlik balantlarnn kurulmas Trki- |
Ortadou: Krese! Ekotomi-Polltik ve Stratejik Dengelerin Kilidi ^
yenin belki de I. Dnya Savandaki geri ekiliinden sonraki en
etkin Ortadou politikasnn douunu salamtr.
Ortadou'da yaanan nemli gelime bu trendin deimesi
ne yo] amtr. ran-Irak Savann sona ermesi, Krfez Sava ve
Bar Sreci. Blge bar iin nemli bir adm olan ve Trkiye'nin
de destekledii ran ile Irak arasmda yaplan atekes blge-ii g
dengelerinde Irak lehine bir tablonun ortaya kmasna yol at.
Irak, rana kar ciddi bir asker baar salayamamasma ramen
Arap lkelerinden gelen mal destek ile ran-kart kresel gler
den gelen silah destei araclyla sava sonunda gerek Arap lke
leri arasndaki dengeyi, gerekse genel blge dengelerini etkileyebi
lecek bir silah stokuna sahip oldu. Irak'm lehine ortaya kan bu
g dengesizlii bir taraftan ran'a kar sren uzun savata Irak
Arap Dnyasnn koruyucu kalkan gibi gren Suudi Arabistan,
Msr ve Suriye gibi lkeleri tedirgin ederken, bu lkeyle dorudan
snr bulunan ve sava sresince bu snr boyunda ortaya kan
boluklardan mustarip olan Trkiyeyi de yeni bir denge arayna
yneltti. Bu dnemde trmandrlan su meselesi ve gney tehdidi
tanmlamalar Dou Bloku lkelerindeki deiim ile birleince
Trkiyenin dikkatleri kuzeyden gneye evrilmi oldu. Bu d
nemde PKK terrnde de gzlenen art ve PKK'nm Suriye'de ba
rnyor olmas gneyden gelen tehdit alglamalarn pekitiren bir
etki yapt.
Irak'm, elindeki silah stokunu Kuveyt zerinden kalc bir je
opolitik ve ekonomi-politik ranta evirme teebbsnn tetikledi-
i II. Krfez Sava Trkiye'nin blge politikalar ve Arap lkeleri ile
olan ilikilerinde nemli etkiler yapmtr. Hereyden nce bu sa
va kresel dengeler ile blgesel dengeler arasndaki etkileimi
maksimum dzeye karmtr. Bu da bata Trkiye olmak zere
kresel dengeleri gzetme zorunluluu hisseden lkelerin blge
sel manevra alanlarn daraltmtr. Trkiye'nin uluslararas koa
lisyonun liderliini stlenen ABD'den daha talep gelmeden boru
hattn kapatmas ve ncirlik ssn asker operasyonlara amas
yannda st dzeyde ofansif bir sylem benimsemesi Arap Dnya
snda ellili yllarda oluan batl glerin desteiyle 'da operasyon
lara girien Trkiye imajn tekrar uyandrmtr. Irak'm oluturdu
u tehditten tedirgin olan Arap lkeleri bile bu durumdan rahat
szlk duymulardr.
Bu sava sonucunda Irakm fiilen e blnmesinin kuzeyde
ciddi bir g boluu dourmas ve Trkiye iin Trk-Irak snrn
sadece d gvenlik iin deil, i gvenlik iin de hassas bir hat
haline dntrmesi karlkl gvensizlii daha da pekitirmitir.
Bu hattn PKK szmalar ile ie doru, Trkiyenin kar mdaha
leleri ile de Irak derinliine doru esnemeye balamas Ttirkiye-
Irak snrn sadece iki lke arasndaki snr olarak deil, bir Trk-
Arap snr olarak gren Arap lkelerinin kar tepkilerini dour
maya balamtr. Daha sonraki dnemlerde Irakm cezalandrl
masna ynelik ncirlik kl her asker operasyon Trkiye ile
Arap lkeleri arasndaki gerilimi artrc bir etki yapmtr. zellik
le Irakn komu Arap lkelerine ynelik aktif tehdidinin bitme
sinden sonra bu operasyonlara ynelik ortak Arap tepkileri ope
rasyonu yapan ABD ve Ingiltere dnda Trkiyeye de ynelmeye
balam tr. Bu anlamda Trkiye uluslararas hukuk ile cari jeopo
litik konjonktr arasnda ortaya kan belirsizliin blgesel fatu
rasn stlenmek zorunda braklmtr. Trkiyenin bu yolla ura
d ekonomik kayplar, trmanan i gvenlik problemi ile ilgili
stratejik tablonun merkezine yerlemeye balayan su meselesi
Trkiye ile Arap Dnyas arasndaki kar atmalarn artrc bir
rol oynamtr.
Bylesi bir konjonktrde balayan Ortadou Bar Sreci
Trk-Arap ilikilerini olumsuz ynde etkilemitir. Trkiye'nin bu
srecin merkezinde yer almamas ve bu srecin zellikle ekono
mik alanla ilgili toplantlarna dahi aktif bir ye olarak arlma
mas Trkiyenin blge zerindeki etkinliini zayflatmtr. Trki
ye'nin bu zayfl giderecek ekilde btn blgeyi kuatacak pro
jelere ynelmek yerine Bar Srecinin salad uygun konjonk
trde srail ile younlaan ilikilere girmesi, Trk-Arap ilikilerin
deki deklare edilmemi gerilimi su yzne karmtr. Taktik ge
rekelerle balatlan srail ile ilikilerin zamanla zellikle ortak
gvenlik alanlarna ynelmesi, bu ilikinin Arap lkelerince stra
tejik bir ittifak gibi alglanmas sonucunu dourmutur. srail ile
st dzeyde yrtlen temaslar Ortadou'da ABD destekli bir
Trk-srail-rdn ekseni domakta olduu yolundaki senaryo
larla biieince Trkiye ile zaten problemli ilikileri olan Suriye gi-
-i - -1* Aron Vamnvmu harekete geirme ans olumutur.
Ellili yllarda Bat smrgecilerine, altml ve yetmili yllarda s
rail'e, seksenli yllarda rana ynelik Arap milliyetiliinin tehdit
alglamas doksanl yllarn ortalarnda Trkiyeye doru ynelme
riski tamaya balamtr. 1996 ylndaki Arap Zirvesi bu yneliin
izlerini yanstmtr.
Arap Dnyasndaki bunalmn Trkiye'nin de Souk Sava son
ras dnemde ortaya kan yeni stratejik ortam deerlendirme s
reci iine girdii bir dnemde yaanm olmas, Trkiye-Suriye ve
Trkiye-lrak ilikilerinin hzl bir ivme ile yeni bir dinamik ortama
girmesi sonucunu dourmutur. Irak'ta ortaya kan boluun Ku
zey Irak problemine endekslenen Irak politikasn, PKK terr ve
bu terrn salad uluslararas destein bu faktre indirgenen
Suriye politikalarn devreye sokmu bulunmas, karlkl ilikile
rin gerilmesini trmandrmtr.
c. Ortadou ile lgili Projeksiyonlar ve
Trk-Arap likilerinin Gelecei
Kresel ve blgesel parametrelerin yeniden belirlendii bir
konjonktrde ve gerek Trkiye'nin gerekse bir btn olarak ve tek
tek Arap lkelerinin ciddi bir dnm sreci iinde bulunduu
bir dnemde Trk-Arap ilikilerinin rasyonel bir zeminde tekrar
kurulabilmesi sadece taraflarn karlkl karlar asndan deil,
blgesel bar asndan da byk bir nem tamaktadr. Bylesi
rasyonel bir zemin hereyden nce karlkl psikolojik rezervlerin
almas, ortak bir blge kaderi bilincinin yerlemesi ve karlkl
ilikilerin krese] denge kaymalarnn ynlendirmesine braklma
mas ile mmkn olabilir.
Bu erevede Trkiye her eyden nce Arap Dnyas'mn nab
zn srekli tutabilen, Arap toplumlann bnyesindeki sosyal, kl
trel ve siyasal deiimin ritmini yakalayabilen bir bak asn
diplomasinin n hazrlk safhas olarak gelitirmek zorundadr.
Mesela Hafz Esed sonras Suriye'nin alaca yeni ekil ancak ve
ancak son yllarda Suriyede gzlenen sosyal deime sreci anla
larak yorumlanabilir ve bu lkeye ynelik diplomasi ancak by
le bir yorum zerinde salkl bir zemine kavuabilir.
Bylesi bir hazrlk safhasnda Arap toplumlanm tek bir kate
goriye indirgeyen genellemeci ve yzeysel yaklamdan kanl
maldr. Byle bir yaklam Fas'tan Ummana rrair'tcn ~
Ortadou: Kresel Ekonomi-Polik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
dar geni bir corafyaya yaylan ve bu yaygn corafyada farkl ki-
trel/ siyas zellikler tayan toplumlar arasndaki nemli nans
larn grlmesini ve deerlendirilmesini gletirirken Arap Dn
yasn bir blok olarak grme temayl de kar-milliyetilik duy
gularm pekitirir.
Gelecekle ilgili projeksiyonlar asndan bakldnda Trki
ye'nin blgesel politikalar asndan en tehlikeli konjonktr kar-
milliyetilik akmlarnn ykselmesidir. zellikle byk glerce
desteklenen milliyetilik hareketleri Trkiye'nin Ortadou politi
kas iin en tehlikeli d politika opsiyonu durumundadr. Milliyet
ilik hareketlerinin ykseldii bir Ortadou konjonktr, Trki
ye'nin blgede dorudan etki kurma yollarn kapatacak ve Trki
ye'yi dier aktrlere baml politika oluumlarna mahkum bra
kacaktr. Trkiyenin ellili ve altml yllarda blgede yaad yal
nzlamann arkaplamnda ykselen Arap milliyetiliinin izleri
vardr. Trkiyenin zellikle Arap milliyetiliinin trmand bir
Ortadou'da etkin olabilmesi demografik adan mmkn deil
dir. Milliyetilik akmlarnn ve etnik-temelli siyas hareketlerin
trmandrlmas Osmani bakiyesi btn unsurlar barndran Tr
kiyenin i btnl asndan da byk sakncalar douracaktr.
Bunun indir ki Trkiyenin Arap lkelerim Trkiye-kart bir
milliyetilik potasnda birletirecek konjonktrlerden kanmas
gerekir. Suriye le yaanan bunalm esnasnda sk sk gndeme ge
tirilen Arap Dnyasnn blnml ve etkisizlii gr doru
gibi grnse de, kendi iinde blnm olan Arap lkelerinin
zellikle tepki hareketlerinde biraraya gelebildii ve Tarafszlar
Bloku bata olmak zere bir ok uluslararas forumu harekete ge
irebildikleri unutulmamaldr. Uluslararas forumlarda Rum ve
Ermeni lobisinden sonra Arap lobisini de karsna alan bir Trki
yenin etkin diplomasi takibinde nemli engellerle karlaaca
bir gerektir.
srail ile ok hzl bir srete ve yaylarak gelien, bu ynyle de
iddia edildii taktik ve snrl niteliinden uzaklaarak stratejik bir
grnm kazanan ilikiler dolayl olarak Arap milliyetilii dalga
snn ykselmesine yardmc olmu bulunmaktadr. Ortadou Ba
r Sreci ile srailin Arap lkeleri ile olan ilikileri kademeli bir
Av;nr.^1 ^c^rrinp onrerken Trkiye'nin ilikileri kademeli bir bozul
ma trendi kazanmtr. Trkiye-Suriye gerginliinden sonra Suri-
ye-srail bar grmelerinin balamas bu hassas dengenin asl
deiebileceini gzler nne sermitir.
srail ile gelitirilen ilikilerin glgesinde Suriye ve Irak gibi
Arap lkeleri ile yaanan ikili geriHmlerin bu ikili niteliinden
uzaklaarak btn Arap Dnyasn karsna alacak bir politikann
takibi, Trkiyenin fiilen blgeden dlanmas anlamna gelecektir.
Ortadou politikasndaki en byk risk geni cepheli bir blokla
ma hareketinin karsnda yalnz kalmaktr. Kendisi de bir Arap l
kesi olan Msrn Camp David Anlamasndan sonra dier Arap
lkeleri tarafndan bir blok eklinde dlanmasnn Msr'n blge
sel etkinliini ne derece olumsuz etkilemi olduu unutulmamal
dr, Krfez Savandan sonra blgede tam bir yalnzlama yaayan
Irak rnei ise blgedeki gler dengesi parametrelerini dikkate
almayan politikalarn risk ynn gstermektedir.
Muhtemel bir kutuplama ihtimalinin en nemli engelleyici
tedbiri Arap lkeleri ile teketek yrtlen ikili ilikilerin eitlendi
rilerek ve karlkl kar alanlarn geniletecek ekilde derinleti
rilerek gelitirilmesidir. Bylesi bir politika odaklam tepkilerin
getirebilecei riskleri azaltacaktr. Trkiye-rdn ilikilerinin ge
nel seyri ile Camp David sonras Trkiye-Msr ilikileri diplomatik
adan, Kerkk-Yumurtalk boru hattnn devreye girmesinden
ran-Irak Savann sonuna kadar olan dnemdeki Trkiye-rak
ilikileri, Kbrs bunalm esnasnda ve ortak mteahhitlik projele
rinin younlat seksenli yllardaki Trkiye-Libya ilikileri ortak
kar alanlar asndan ikili ilikilerin roln gsteren nemli r
nekler oluturmaktadr.
Zaruri olarak ortaya kan bir kutuplama ihtimali karsnda
da, blgedeki Arap olmayan dier Mslman lke olan ran ile ili
kilere zen gsterilmelidir. Trk-Arap ilikilerinin tkand nokta
da devreye girebilecek Trk-ran ilikileri blgesel yalnzlamay
azaltacak yegne faktr durumundadr. Trkiyenin srail ile olan
ilikilerinin Trk-Arap-ran dengesinde Trkiyenin yalnzlama
sna yol aacak sonular dourmamasna dikkat etmesi, Suriye ve
Irak politikalarm da kapsayan blge politikalarnn nemli bir un
suru konumundadr.
Trk-Arap ilikilerinde dikkat edilmesi gereken dier nemli
bir busus kresel dengeler ile blgesel konionktr arasndan ili.
Stratejik Derinlik
kinin karlkl kutuplamaya yol aacak ekilde istismar edilmesi
nin nne geilmesidir. Trkiyenin Arap kamuoyu tarafndan k
resel dengelere dayal baka lkelerin hesaplarnn pivot lkesi gi
bi grlmesi bu kresel aktrn kimliinden bamsz olarak Tr
kiyenin blgesel imajm ve etkinliini zaafa uratmaktadr. Trki
ye blgeye sonradan entegre olmu bir lke olmad gibi, kon
jonktrel davranma lks de olmayan bir lkedir. Ksa-dnemli
taktik hesaplar kalc stratejik imaj bozukluklarna yol amamal
dr. Trkiyenin blgedeki tarih derinlii ve tecrbe birikimi Tr
kiye'nin herhangi kresel bir blokun ya da gcn blgedeki uzan
ts imaj ile ters dmektedir. Arap kamuoyundaki Trkiye-kart
lobilerin istismarna ak bylesi bir imaj sadece Trk-Arap iliki
leri asndan deil, blgesel etkinlik asndan da sakncaldr.
Bu tr olumsuz imaj oluumlarnn nne geilebilmesi her-
eyden nce yatay iletiimin ve kamuoyu oluturma mekanizma
larnn etkin bir ekilde kullanlmasna baldr. Genelde Ortado
uda, zelde Trk-Arap ilikilerinde etkin olunmak isteniyorsa st
dzey diplomatik temaslardaki dikey etkinlik dnda yatay ileti
im etkinlii de kazanlmak zorundadr.
4. Trkiye-srail likilerinin Kresel ve
Blgesel Boyutlar
Souk Sava sonras dnemde gerek blgedeki genel dengeleri
gerekse Trkiye'nin blgedeki konumunu dorudan ilgilendiren
en nemli gelimelerden birisi Trkiye-srail ilikilerinde yaanan
hzl ve kapsaml gelimelerdir. Trkiye-srail ilikilerinin srailin
kuruluundan bu yana gelen sreteki gelimesine baktmzda
bu ilikinin biri kresel dieri blgesel parametrelerle ilgili iki dz
lemde seyrettiim grmekteyiz.
a. Kresel Boyut
Kresel parametrelerin temelinde Tl. Dnya Sava sonrasnda
ortaya kan uluslararas konjonktrde srailin bir devlet olarak
ortaya kn salayan uluslararas g ekseni ile Trkiye'nin bu
dnemde Sovyet tehdidi dolaysyla yapmak zorunda olduu blok
tercihi arasndaki uyum yatmaktadr. srailin bir blge gc ola
rak tarih sahnesine kn incelediimiz blmde de vurgulad-
1- - *'i ^*lel tompiHp Atlantik fngiltere-ABD) ekse
Ortadou: Kresel Ekonomi - Politik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
ninin destei ile sz konusu olmutur. Trkiye de II. Dnya Sava
nda sz konusu olan Sovyet tehdidini aym eksen dorultusunda
stratejik bir tercih yaparak amtr. Bu kresel eksen paralellii s
rail asndan Trkiyeyi kanlmaz bir blgesel partner konumu
na getirirken, Trkiye blgesel politika oluumunda srail'in kre
sel balantlarn ve zellikle ABD bnyesindeki ve zerindeki et
kisini srekli gznnde bulundurmutur.
Bu kresel eksen paralelliinde srailin blgesel nitelikli bir
ulus-devlet olma niteliinden ok, bata ABD olmak zere kresel
gler zerinde bask gcne sahip uluslararas Yahudi lobisinin
gc etkili bir rol oynamtr. Bu adan bakldnda, Trkiye- s
rail ilikileri Trkiye-ABD ilikileri ile karlkl bir geikenlik zel
lii tamtr. zellikle Rum ve Ermeni lobilerinin Trkiye-kart
etkinlikleri, Yahudi lobisinin desteini bir kar-denge unsuru ola
rak gndeme getirmitir. Yahudi lobisi de bu dengeleyici roln
Trkiye-srail ilikilerinin nn ac ekilde kullanmaya zen
gstermitir.
srailin ABD zerindeki bu etkisinin kresel ve blok-ii faktr
leri yan destek unsurlar olarak harekete geirmesi Trkiyenin s
rail ile olan blgesel nitelikli ilikilerinde ciddi bir bask unsuru
oluturmutur. Bir taraftan blgedeki Arap lkelerinin taleplerin
den, dier taraftan da blok-ii etkilerden gelen bu ift ynl bask,
Trkiyenin blgesel politikalarnda denge araylarna ve dalga
lanmalara yol amtr. zellikle Sovyet basks ve blgede sosya
list yaylma tehdidinin yksek olduu, dolaysyla da blok-ii da
yanmann nem kazand ellili yllarda bu kskatan kaynakla
nan politika zigzaglar dikkat ekici olmutur.
1964 Kbrs bunalm ve Johnson Mektubu ile balayan ve yet
mili yllarn ortalarnda Amerikan ambargosu ile trmanan sre
te Trk-Amerikan ilikilerinde yaanan skntlar Trkiye'nin sra
il le olan ilikilerini de bir kresel parametre olarak etkilemitir.
Trkiyenin bu dnemde SSCB ile zellikle ekonomik ilikilere gir
mesi ve srail'in zellikle 1967 Savandan sonra sadece Arap lke
lerince deil, bata Tarafszlar Bloku yeleri olmak zere Bat d
ndaki btn lkelerce dlanmas Trkiye'nin srail ile olan iliki
lerinde teenni ile davranmasna yol amtr. Petrol bunalm ile
daha da aklk kazanan, srail'in Kurlnc'n
Stratejik Derinlik
mesi sonrasnda ilikilerin Trkiye tarafndan ikinci katiplik dze
yine indirilmesi ile en st dzeye kan bu yaklam biimi kresel
parametrelerin radikal bir deiiklie urad Souk Sava sonra
s dnemde terkedilmitir.
Souk Savan sona ermesi ile ABD'nin tek sper g nitelii
kazanmas ve bu niteliini Krfez Sava le Ortadou zerinden
deklare ederek Yeni Dnya Dzeni kavramm ne srmesi, bu Ye
ni Dnya Dzeni ile birlikte Ortadouda da yeni bir yaplanmaya
gidilecei kanaatini pekitirmitir. Bu kanaat Souk Sava dne
minde ABD ile olan blok ve ttifak ilikileri konjonktrel nitelikli
dk dzey skntlara ramen kesintisiz sren iki Ortadou lke
si olan Trkiye ve srail'in bu dzenlemelerde mihver lke konu
munda olacaklar ile ilgili beklentiler ve senaryolarn yaygnla
masn salamtr.
Ortadou Bar Srecinin srail zerindeki uluslararas blokaj
lar kaldrmas Souk Sava dneminde yaad ift ynl bask
karsnda srail ile ilikilerini genellikle deklare edilmemi pozis
yonlarda srdren Trkiyenin daha rahat davranmasna yol a
mtr. srail ise Trkiye gibi Souk Sava dneminde temel kresel
blok tercihlerinde paralel davrand lkelerle olan ilikilerini de
rinletirerek daha nce ele aldmz yeni stratejisi iin diplomatik
ve ekonomi-politik almlar salamtr. te yandan srail'in zel
likle SSCB'nin boaltt alanlarda etkin bir politikaya ynelmesi,
ayn alanlara ynelik doal bir stratejik ilgi duyan Trkiye ile bu l
kenin Ortadou-d alanlarda da ABD-eksenli politikalarda ibir
lii yapabilecei kanaatini yaygnlatrmt^
abuk ve esnek nitelikli taktik hamlelerin ynlendirdii dina
mik gler dengesinin seyrettii uluslararas ilikiler konjonkt
rnde bu tarz sabit nitelikli ve stratejik grnm statik blokla
ma grnmleri zamanla bu grnm veren aktrlerin hareket
alanm daraltc bir etki yapar. Bylesi ittifak ilikilerinde bu gr
nm aan esneklikte davranan aktrler kendi alanlarn aarken,
zellikle deklaratif ve seremonya nitelikli hamleler yapan aktr
ler bir alan daralmas ile karlarlar. Trkiye-srail ilikilerinde
de benzer sonular ortaya km grnmektedir. likilerin de
rinletii ilk dnemlerde her iki taraf iin de kresel tercihler a-
---------^,,inan K t/ rtpiic mamanla diser kresel ve
blgesel aktrlerle ilikiler asmdan alternatif maliyetler olutur
maya balamtr.
Bu ilikinin salad imkanlar srail asmdan yeni alanlar
aarken, ilikilerin deklaratif, seremonyal, kimi zaman da ideolo
jik grnml boyutu Trkiyenin dier ilikilerini olumsuz yn
de etkilemitir. ABD-srail-Trkiye geni eklinde formle edi
len yaknlama, Trkiye'nin bata AB olmak zere in ve Rusya
gibi dier kresel aktrlerle olan ilikilerinde belli rezervlerin
olumasn da beraberinde getirmitir. te yandan bata K ol
mak zere Asya-Afrika grubu lkelerle olan ilikilerde de bu statik
grnml diplomatik angajman belli bir yk oluturmaya bala
mtr.
b. srailin Blgesel Stratejisi, Ortadou Bar Sreci ve
Trkiye-srail likileri
srailin blgedeki konumunu incelediimiz blmde de vur
guladmz gibi, blgede kendini dar bir eride hapsolmu hisse
den ve ciddi bir gvenlik problemi ile kar karya olduu gere
ini stratejik parametrelerin merkezine yerletiren srail iin bl
gedeki varln ve etkinliin temel art olagelmitir: (i) Ulusla
raras gvenlik desteinin ve hukuk meruiyet temelinin salan
mas; (ii) ilk planda bir Arap-srail problemi olarak alglanan Orta
dou problematiinde Arap-olmayan Ortadou unsurlarnn aktif
desteinin ya da en azndan pasif tarafszlnn salanmas; (ij
Arap lkelerinin bir blok haline gelmesini nleyecek manevralarla
Araplar aras dengelerin ritminin kontrol edilmesi.
Daha ok kresel boyut erevesinde ele aldmz birinci art
zellikle ABD'nin aktif destei ve uluslararas rgt bu destek
erevesinde ynlendirmesi ile temin edilmitir. srail aleyhine
BM'de alman bir ok kararm ABD tarafndan veto edilmesi bunun
ak bir gstergesidir.
kinci art srailin kuruluundan beri srdregeldii politika
nn nemli bir unsurudur. srail'in kuruluundan hemen sonra ge
litirilen d evre {Periphery Pad) kavram srail'in Arap lkeleri
ni evreleyen ran, Trkiye ve Etiyopya gibi Arap olmayan lkeler
le yakm ibirlii iine girmesini ngryordu. O dnemde Ben
Gurion'un Trkiyeyi gayriresm ziyaretinde de ngrlen bu i
birlii o gnden bu gne srailin srekli gznnde bulundurdu
Stratejik Derinlik
u bi parametre olmutur. ah dneminde ran ile yrtlen ya-
km ilikide de ayn yaklamn izleri vardr. Bu lkelerin Arap lke
leriyle yaad elikiler blgesel manevra alam asndan srail
iin byk bir nem tamaktadr. Bu erevede ran'da ahm
dmesi ile birlikte yaanan gelimeler srailin blgesel denge
oluturma abalarnda bir zaaf oluturmusa da, Msr Camp Da
vid Anlamas ile diplomatik anlamda enterne edilmi olduu iin
srailin total bir blgesel risk ile kar karya gelmesi sz konusu
olmamtr.
Arap olmayan lkelerle gelitirilen ilikiler srail iin zellikle
daha dinamik konjonktrn hakim olduu gei dnemlerinde
greceli olarak istikrarl blgevsel politikalar oluturabilmek asm
dan byk bir nem tamaktadr. Souk Savan sona ermesiyle
ortaya kan dinamik konjonktrde srail'in Krfez Sava ve Orta
dou Bar Sreci ile oluan son derece uygun konjonktr de kul
lanarak Trkiye ile kademeli bir ekilde daha yakn ibirliine y
nelen admlar kararl bir ekilde yrtmesi bu adan genel blge
se! strateji iinde sreklilik arzeden bir unsur niteliindedir.
Blgesel stratejinin nc art olan Arap lkelerinin bir blok
haline gelmemesi ise gerek Arap politikasnn i dinamikleri, gerek
uluslararas balantlarn etkin kullanm, gerekse Arap lkeleri
arasndaki ikili ihtilaflar yoluyla gerekletirilmitir. Bu blmn
banda ele aldmz gen mekanizmas dinamikleri srail tara
fndan son derece etkin bir diplomasi ve gerektiinde reelpolitik
g kullanm ile ynlendir ile bilmitir. Tek tek Arap lkelerinin s
rail ile yrtt ilikilerin seyri bunun ilgin rnekleri ile ykl
dr. srail'in rdn ve Suudi Arabistan politikalarndaki ngiltere
ve ABD balantl sreklilik unsurlar, bir dnem radikal Arap po
litikasnn ncleri olan Msr ve FKnn srail ile dorudan ili
kiler sathna ekilmesi esnasnda uygulanan ok opsiyonlu diplo
masi, ran iin tehdit oda haline gelen ve Arap Dnyasnda kitle
sel hareketlenmeler dourabilecek bir karizma oluturan ellili yl
lardaki Nasr Msrnn ve seksenli yllarn sonlarndaki Saddam
Iraknn dier kimi Arap lkelerini de iine alan kar koalisyon
larla etkisiz klnmas gibi politikalar bu adan dikkate ayan tec
rbeler ve unsurlar ihtiva etmektedir.
O r M o J U : Krese! Gkonomi-Poum ve sttal<,jik D e n g t t e l n ^
Souk Sava sonras dnemde hzl ve kapsaml bir ivme gste
ren Trkiye-srail ilikileri srail asmdan bu dayana da g
lendiren etkiler yapmtr. Blgenin en nemli glerinden biri
olan Trkiye'nin srail ile yakn ilikilere girmesi srailin uluslara
ras meruiyet abalarn glendirmitir. Arap-olmayan d evre
lkelerinden birinin yakn stratejik ibirlii iine ekilmesi ve bu
nun Arap kamuoyunda dourduu Trkiye-kart atmosfer, prob
lemler yuma olan Ortadoudaki tek elikili alann srail-Arap
ilikileri olmadn, Trk-Arap ilikilerinde de benzer gerilimlerin
olabileceini gstermesi bakmndan dikkatlerin blge sathna ya
ylmasn salamtr. nc art asmdan da bakldnda, Tr
kiye'ye ynelik taknlacak tavr Arap lkeleri arasnda da yeni tak
tik farkllamalara yol amtr. Kahire Zirvesinde yrtlen mza
kereler bu farkllamalarn izlerini yanstmaktadr.
Buna karlk Trkiye resm deklarasyonlarda srail ile yrt
len ilikilerin hi bir nc tarafa kar olmadn srarla vurgu
layarak bu ilikinin kendi alann daraltmasn engellemeye al
mtr. Ancak ilikilerin hzl gelime gsteren seyri ve kapsam bu
konudaki blgesel tedirginliklerin almasn engellemitir. Bu ili
kinin PKKy destekleyen ve Yunanistan ile Trkiye-kart bir ba
lant oluturma abasnda olan Suriyeye kar taktik nitelikli oldu
u, anti-terr istihbaratn glendirmeye ynelik olduu, Trki
yenin asker modernizasyon projeleri iin yeni imkanlar olutur
duu gibi argmanlarn da Trkiyenin doksanl yllarn sonuna
doru blgedeki diplomatik manevra alannn daralmasn nle
medii aikardr. Bugn Arap lkelerinden gelmesi muhtemel
basklar bir ok Arap lkesini Trkiye ile ilikilerde mesafeli dav
ranmaya yneltmektedir. Bu tavr kademeli bir ekilde slam Kon
ferans rgtnn dier yelerine de yaylmaktadr ki, son K
toplantsnda Trkiye'nin genel sekreterlik iin aday olmasna he
men hemen hi bir destek bulunamamasnda bu ilikinin olutur
duu psikolojik atmosferin nemli bir pay olmutur.
Ayrca bu iliki Trkiye gibi blgenin tarih ve coraf derinlii
haiz en gl lkesinin Ortadou Bar Srecinde etkin bir rol al
masn salayamad gibi bu srete edilgen bir faktr gibi grl
mesine de yol amtr. Trkiye-srail ilikilerinin ilk safhasnda
blgenin dier aktrleri ile yaanan gerilimi telafi edecek bir sonu
Stratejik Derinlik
da Trkiyenin her iki taraf nezdinde de diplomatik arlk kazanan
bir konum elde etmesiydi. Ancak bu da gerekleemedi. Trkiye
Ortadounun yeniden ekillendirilmesi ile ilgili ekonomik ve siya
s muhteval toplantlarda merkez bir rol almad gibi bar gr
meleri srecinde de gr alman bir konumda bile grlmedi. Bu
konuda 2000 ylnn Temmuz aynda gerekleen Barak-Arafat g
rmelerinden sonra ortaya kan uygun konjonktrn de ok iyi
deerlendirilebildiini sylemek gtr.
Gerek Ortadou'nun yeniden yaplanmas, gerekse Trkiye- s
rail ilikilerinin bu yaplanma iindeki yeri yeniden deerlendirme
gerektiren unsurlar barndrmaktadr. Birincisi, Krfez Sava son
ras dnemde Ortadouda ortaya kan Bar Sreci ve yeniden
yaplanma abalarnda Trkiye'nin misyonu gvenlik ile ilgili ko
nularla snrlanm gibi bir grnt ortaya km bulunmaktadr.
Bu yaplanmada Trkiye, gvenlik meselesi ile ilgili konularda ak
tif olarak gndemde tutulurken ekonomik konularda zellikle
devre dnda braklmtr. Irak, Suriye ve ran gibi lkeleri dene
tim altnda tutabilmek iin, eki G bata olmak zere blgede
ki bir ok gvenlik yaplanmasnn maliyetini paylaan Trkiye,
Ortadou'nun ekonomik kaynaklarnn yeniden datlmasn
planlayan ekonomik zirvelerde aktif bir ekilde yer almad gibi,
Kerkk-Yumurtalk petrol boru hatt gibi daha nceki kazanmla-
rm da kaybetmitir.
Gvenlik maliyeti ile ekonomik kar arasndaki bu dengesiz
lik, Trkiyenin Bat Bloku ile kurduu ilikilerin en temel zellii
dir. Gemite NATOnun gney kanadnn gvenlik ykn tad
halde uzun yllar AB'nin ekonomik rantndan uzakta tutulan
Trkiye, Souk Sava sonras dnemde de Ortadouda srail ve
Bat lkelerinin gvenlik ykn paylaan ama ekonomik kaynak
lardan uzak tutulan bir konumda tutulmak istendii kukusu
uyanmaktadr. Ortadounun ekonomik kaynaklar zerinde u
veya bu ekilde sz hakkna sahip olmadan bu blgede gvenlik
jandarmas rolne soyunmak ve bu yolla kendi i gvenliini sa
lamaya almak, ok kolay grnen ama ok riskli bir oyundur.
Trkiye, bu yeni Ortadou politikasnda niin ekonomik forum
lardan ok gvenlik aranjmanlar ile ilgili olarak devrede tutuldu-
kincisi, srail gvenlik meselesi ile ilgili oiarak da kendi ma
nevra alanm ak tutma becerisini gstermektedir. srail, bir taraf
tan Trkiye ile gvenlik ibirlii grmeleri yaparken dier taraf
tan ayn gnlerde Kbrs Rum Kesim'ne uzaktan kumandal casus
uaklar, zrhl piyade tayclar ve elektronik muhabere sistem
leri satma teklifinde bulunmutur, srailin Rusya ve Fransadan
sonra Kbrs Rum Kesimi'ne siiah salamaya alan nc
nemli lke olmas dikkat ekicidir. Trkiye-Suriye gerginlii ya
and gnlerde srail Cumhurbakan Ezer VVeizmann'm Gney
Kbrs Rum Kesimi'ne yapt resm ziyaret hem Dou Akdenizde
ki dengeler, hem blgeleraras etkileim hem de srail'in srdre-
geldii diplomatik esneklik alan asmdan dikkat ekici zellikler
tamaktadr.
Bir srail cumhurbakannn Kbrs Rum Kesimi'ne gerekle
tirdii ilk ziyaret olmas bakmndan da zel bir nemi bulunan
bu temas blgedeki diplomasi oyununun ne derece karmak bir
labirent iinde seyretmek olduunu bir kez daha ortaya koymu
tur. VVeizmann bu gezide, Trkiye ile srail arasndaki asker ve
stratejik ibirlii konusundaki kayglarn ve Rum halknn hissiya
tm ifade eden Kierides'e cevaben temel vurguda bulunmu
tur: 1. Trkiye-srail stratejik ibirlii ilikisi kesinlikle Rum Yne
timine kar bir nitelik tamamakta ve bu erevede srail'e zel
bir ykmllk getirmemektedir. 2. Trkiye-Suriye gerginliinin
trmanmas durumunda da srail'den Suriyeye ynelik herhangi
bir ikinci cephe durumu szkonusu olmayacaktr. 3. Kendi sknt
lar ile uraan srail'in Trkiye ile Rum Kesimi arasnda Kbrs'ta
zme ynelik bir arabuluculuk giriiminde bulunmas sz ko
nusu deildir.
Bu ifadeler srail'in Trkiye ile yrtlen stratejik ibirlii ile s-
rail-Rum/ Yunanistan ve srail-Suriye/ Arap ilikileri konusunda
izdii ince ayrm hatlarn ortaya koymaktadr. Bu ayrm, srailin
ince bir diplomasi ile her hatta da kendisi asmdan riskleri as-
, gariye indiren bir politika gtmekte olduunu gstermektedir.
Dikkat ekici husus srailin Trkiye ile yrtt ibirlii sreci
iinde gerek Rum kesimi ile gerekse Yunanistan ile olan ilikilerini
de scak tutma konusunda gsterdii hassasiyettir. srail ile yr
tlen ibirlii srecinin meruiyetini Yunanistan-Kbrs Rum Kesi
^ Stratej i k Derinlik
mi-Suriye arasndaki ittifak dengeleme abasna oturtan grle
rin aksine bu sre iinde srail-Rum Kesimi ilikileri de scak bir
gelime gstermi ve silah ticareti de dahil geni bir alana yayl
mtr. Bu sre iinde Trkiye'nin Suriye ve Arap Dnyas ile ili
kileri gerilirken, srailin Kbrs Rum Kesimi ve Yunanistan ile ili
kileri gelime temayl iine girmitir.
srail yetkilileri kendileri asmdan haldi bir tercihle Israil-Tr-
kiye ve srail-Rum-Yunan ilikilerini birbirinden bamsz ileyen
iki hat zerinde yrtmeye almlardr. Bu da onlar asmdan
anlalr bir tercihtir, nk srailli yetkililer Yunanistan ve Kbrs
Rum Kesiminin Avrupa Birlii'nin Dou Akdeniz blgesine sarkan
ucu olduunun farkndadr ve blgeleraras etkileimi gzeten bir
esneklik pay bulundurmaktadr.
ncs, srailin Suriye ile yrtt bar grmelerinin
gerek 1995 ayanda gerekse 2000 ayanda Golann terki ile Do
u Anadolu'nun su kaynaklan konusunda kurduu iliki Trki
ye'nin stratejik gvenliini byk lde belirleyecek bir nem ta
maktadr. Ortadou'da hzla deien dengeler arasnda deime
yen yegne unsur blgenin su ve petrol kaynaklar ile diplomatik
mcadele arasndaki yakm ilikidir. Ortadouda dorudan ya da
dolayl olarak su veya petrole dayanmayan sava da olmaz; bu
kaynaklarn dalmnn tartlmad bir bar sreci de. lk defa
1995 srail-Suriye grmeleri srecinde dnemin srail babaka
n imon Peres, Golan tepelerindeki su kaynaklar konusunda ke
sin bir mutabakat salanmadan Suriye ile bir anlamaya varlama
yacan beyan ettikten sonra bu konudaki zmn Golann Su
riye'ye terk edilmesi halinde bile su kaynaklan zerindeki srail
egemenliinin srmesi ve Suriyenin bu konudaki su kaybnn
Trkiye'deki su kaynaklarndan karlanmas olacan ifade et
mitir. Yani bu yaklama gre srail muhtemel bir anlamadan
sonra da blgenin en nemli su rezervini barndran ve zellikle de
srailin su ihtiyacnn 30%unu karlad Taberiye gln besle
yen Golandaki su kaynaklan zerindeki kontroln srdrecektir.
Bylece srail anlama dolaysyla herhangi bir su rezervi kaybna
uramayacaktr. Buna mukabil Golan tepelerinin toprana sahip
olacak olan Suriye verdii bu taviz dolaysyla kaybettii su kay
naklarm Trkiye zerinden salayacaktr.
Daha sonra 2000 ylndaki grmelerde de dile getirilen bu g
r Ortadoudaki dengelerin ne kadar kaygan bir zeminde seyret
tiini bir kez daha ortaya koymutur. Trkiye artk srail ile yrte-
geldii ilikilerin pasif ve edilgen taraf grntsnden syrlarak
bu ilikileri genel Ortadou politikas ve bu politikann blgelera-
ras etkileim alanlar ile ilgili sonular erevesinde yeni bir de
erlendirmeye tbi tutma ihtiyac ile kar karyadr. Blgenin b
tnne dnk kapsayc stratejiler gelitirilmeden ortaya konan
ikili taktik ilikilerin stratejik mihver haline dnmesi dinamik
uluslararas konjonktrde kstlayc sonular dourmas kanl
mazdr. Ortadoudaki gelimeler bugn Trkiye'ye her dnemde-
kinden daha fazla etkinlik kazandrabilecek zellikler tamaktadr.
5. Tarih Derinlikten jeopolitik Etkileime
Trkiye-ran likileri
Yakn kta havzas ile ilgili blmde bir rnek lke olarak ksa
ca zerinde durduumuz gibi rann en nemli zelliklerinden bi
risi bu lkeyi jeopolitik etkileim alam haline getiren blgeler ve
ktalararas gei niteliine sahip olmasdr. rann tarihi seyrini
de etkileyen bu zellik bu lke ile Trkiye arasndaki benzerlikle
rin de temelini oluturmaktadr. ran da Trkiye gibi herhangi bir
blgeyle srlandrabilecek veya tek bir jeopolitik havzaya indir
genebilecek bir lke deildir.
a. Tiirk-ran likilerinin Jeopolitik ve Tarihi Arkaplani:
Trk ve ran jeopolitii arasnda yaplacak bir mukayese hem
bu lkenin jeopolitik zelliklerim hem de Trk-ran ilikilerinin
corafi zorunluluk alanlarn ortaya koyacaktr: (i) ran da Trkiye
gibi Asya-Avrupa gney balantsnn ana gei hatt zerinde bu
lunmaktadr ve bu iki lke kuzeyde Rusyann tek bana salad
step geiinin alternatifini gneyde lman iklim kuandaki daha
girift bir tabi corafya zerinden birlikte salamaktadr; (ii) her iki
lke de Avrasya anaktasnm kuzey-gney merkezi gei hattn
oluturan Kafkaslarla dorudan snra sahiptir ve Trkiye bu ku
zey-gney gei hattnn bat yakasn oluturan Balkanlara, ran
da dou yakasm oluturan Orta Asya-Afgan-Hint hattna komu
dur; (iii) Avrasya ktasnn drt nemli i denizi ve krfezinden iki
Griadogu: Kresel Ekonmri-Poik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
sinin balants Trkiye (Karadeniz ve Akdeniz), dier ikisinin ba
lants ise ran (Hazar ve Basra Krfezi) zerinden salanmaktadr;
(iv) her ikisi de temel zellikleri itibaryla Bat Asya gc olan bu
iki lkeden Trkiye Gney Avrupa, ran ise Gney Asya ile doru
dan irtibatldr ki bu Avrasya anaktasnm gney balantlar a
smdan byk bir nem tamaktadr; (iv) bu erevede Trkiye Af-
roavrasya anaktasnm kesiim alannda bulunan Ortadou blge
sinin Avrupa balantsn, ran ise Asya balantsn oluturmakta
dr; (v) Avrasya anaktas iin gelitirilen jeopolitik kavramlar kul
lanlarak bir tanmlama yaplrsa Rimland (kenar kuak)'in merke
zi hattn oluturan bu iki lke Heartland (mihver alan)'a egemen
olan gcn (Rusya) basksn srekli olarak hissetmilerdir ki bu
zellik iki lkenin modern dnemdeki siyas ve stratejik tercihleri
ni etkilemitir.
Bu jeopolitik zellikler Anadolu corafyas ile ran stratejik
adan birbirine baml klmtr. Tarih bize bu karlkl baml
ln ilgin rneklerini sunmaktadr. Anadolunun Balkanlarla
olan irtibat da gznne alndnda Avrasya ktasnn gney ku
an harmanlayan byk lekli siyas yaplar bu bamll
stratejik btnle dntrebildikleri lde baarl olmular
dr. Perslerden Byk skendere, Bizans'tan Sasanlere ve Seluk
lulara, OsmanlIdan Safevlere kadar uzanan blge tarihi, Balkan-
lar-Anadolu-ran hattnn karlkl etkileiminin eseridir. mpara
torluunun ekirdeini randa kurduktan sonra Anadolu'da em-
peryal yapnn temerkzn salayan ve emperyal almm Bal
kanlara tayan Darius'un dou-bat dorultusundaki stratejik ya
ylmas Byk skender'de bir ayna etkisiyle bat-dou istikame
tinde kendini gstermitir. mparatorluunun ekirdeini Balkan
larda oluturduktan sonra Anadoluda emperyal temerkz sala
yan Byk skender de stratejik almn ran zerinden Hinde
doru gerekletirmitir. Roma/ Bizans-Sasan dengesi Darius ve
Byk skender'in Avrasyann gneyini kuatan stratejik sarkac
nn uzun asrlar sren bir stratejik denge haline dnmesini sa
lamtr. rann slam egemenliine girmesi bu dengeyi ayn za
manda bir slam-Hristiyan dengesine dntrmtr.
Trklerin youn glerle ve dinamik bir asker/ siyas g ola
rak rana girmeleri Darius sarkacnn biraz daha dou-eksenli
olarak yeniden tarih sahnesine kmasn salamtr. Orta As
yadaki dinamik ve hareketli gebe geleneinden yerleik devlet
geleneine gei srecinde devletin ekirdeini Maverannehir'in
batsnda (Dandanakan) oluturan Seluklular g temerkzn
randa saladktan sonra stratejik almlarm Anadolu istikame
tinde gerekletirmilerdir.
ran ve Turan gelenekleri arasndaki bu etkileim uzun dnem
li siyaset sosyolojisi dnm asmdan da son derece nemli
ipular barndrmaktadr. Seluklu Trklerini rana tayan Al
parslan hareketli Turan kltrnn sembolik bir isimlendirmesi
olarak hem Alp hem de Arslandr; buna mukabil bu hareketli kit
leleri yerleik ran kltrne intibak ettirerek Byk Seluklu Dev
letini kurumsallatran Melikah ise hem Melik hem de ah'tr. Al
parslan'n hareketli gebe kltrnden gelen yardmclarnn ye
rini de Melikah dneminin yerleik dzenin kurulmasn da yan
stan sembol ismi olan Nizamlmlk almtr.
16. Yzyldan sonra oluan Osmani-Safev dengesi hem bahsi
geen jeopolitik bamlktan kaynaklanan zorunluluklarn hem
de bu siyasal dnmn izlerini tamtr. Osmanliar Seluklu
larn yaad sreci batya doru yayarak ve daha da pekitirerek
yaamlardr. Bu adan bakldnda Orta Asya'dan gelen hare
ketli ve dinamik kltr ran yerleik kltr szgecinden geerek
Anadoluya tayan Seluklu birikimi zerinde kurulan Osmani
Devleti yeni siyas yapnn ekirdeim Anadoluda, temerkzn
Balkanlarda gerekletirmi; stratejik almm da bat istikametin
de Orta Avrupa'ya, dou istikametinde ran'a, kuzey istikametinde
steplere, gney istikametinde de Msr ve Hind Okyanusuna doru
gerekletirmitir. Osmani Devletini uzun mrl klan jeopolitik
unsurlardan bir tanesi de dou-bat istikametindeki Darius sarka
c ile, bat-dou istikametindeki Byk skender sarkacm bir b
tn olarak gerekletirmi olmasdr. Bu baarnn kuzey ve gney
istikametindeki stratejik yaylmalar ile desteklenmi olmas Os-
rnanl Devletini Afro-Avrasya ktasnn i stratejik btnlk ta
yan en uzun mrl siyas gc haline dntrmtr.10 Seluk-
I B H
10 Osmani Devletinin stratejik ve kltrel kuatcig iin. bkz. Ahmet Davutolu,
"Tarih idraki oluumunda metodolojinin rol: Medeniyetleraras etkileim
asndan dnya tarihi ve Osmani, Dvn l m Aratrmalar, 1999:2, S. 7, s. 1-63.
1Straek Derinlik
Ortadou: Kresel Ekonomi-Potik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
lu-Osmanh birikimi ile kyaslandnda daha sonra ran'a giren
Turan unsurlara dayanan Safevlerin Mezopotamyadan Mavera-
nnehire ve Hinde kadar uzanan egemenlik alanlar Osmanl-Sa-
fev dengesini, Bizans-Sasani dengesine benzer bir ekilde, Avras
ya ktasnn gneyini kuatan bu jeopolitik i btnl parala
yan bir rekabete dntrmtr. Bu iki devletin farkl mezhep
tercihleri jeopolitik rekabet ile din rekabetin kesitii, kalc bir re
kabet dengesinin olumasna yol amtr.
Btn bu tarih ve coraf faktrler asmdan bakldnda Os-
m anl/ Trkiye-Safev/ r an ilikisi bir adan Almanya-Fransa ili
kisine benzemektedir. Ayn jeokltrel ve jeopolitik hattn zerin
de bulunan bu lkelerin kaderleri, savasalar da ittifak etseler de,
birbirlerinden tamamen koparlamaz. Osmanh'nn gvdesini
Anadolu'ya dayayarak Avrupa ilerine ynelik yapt olaanst
atlm biraz da Anadolu ve ran corafyasn btnletiren Seluk
lu miras zerine oturmutur. Bu miras, arlman imparatorluu
nun Almanya ve Fransann Avrupay tekbir bnyede btnletir
me abalarna yapt tarih tesire benzemektedir. Almanya-Fran
sa ilikilerinde olduu gibi, Trkiye ve ran kimi zaman anlamaz
la dseler de, birbirlerini asla ihmal edemezler.
Bu iki Bat Asya gcnn karlama ve yzleme hatt genelde
bugnk Irak corafyasn oluturan ve Dou Anadoluya uzanan
Badat-Diyarbakr hattdr. Almanya-Fransa rekabetinin Alsace-
Lorraine hattna benzeyen bu hat zerindeki kalc ve dengeli ege
menlik iki tarafn kalc bir bara ynelmesini salarken, bu hat
zerindeki jeopolitik blnme iki gcn rekabetim kztrmakta
dr. Osmani Devletinin bu hat zerinde oluturduu kalc ege
menlik Osmanl-ran snrm blgenin en istikrarl snr haline d
ntrmtr. I. Dnya Savandan sonra bu hattn gneyinde
oluan ngiliz egemenlii karlkl rekabet psikolojisini trmand
ran jeopolitik ve tarih unsurlar tekrar devreye sokmutur. Irakta
halen yaanan istikrarszlkta bu hassas dengelerin de nemli bir
pay bulunmaktadr.
Benzer tarih ve corafi zellikler, bu iki lkenin modern d
nemdeki siyasal geliim seyrini de hem d hem de i faktrler a
smdan etkilemitir. D faktrler asndan ele alndnda her iki
;ih acr irinde kresel lekli stratejiler gelitiren deniz
ve kara glerinin rekabet alan olarak grlmtr. Osmanhlar
bu erevede 19. yzylda ngiliz-Rus dengesini devletin hayat ala
nnn nemli bir parametresi olarak grrken, ran da ayn d
nemde kuzeyindeki Rus etki alan ile gneyindeki ngiliz etki alan
arasnda paylalm olmann skntlarn yaamtr.
Bu rekabet 20. yzyln ikinci yarsnda da nemli lde varl
n hissettirmitir. SSCB II. Dnya Savadan sonra Trkiyeden
Boazlarda imtiyaz ile Kars ve Ardahan talep ederken, ran'dan
da Kuzey rann petrol kaynaklar zerinde imtiyaz talep etmitir.
Kuzey kara gcnden gelen bu tehdit her iki lkeyi de deniz gc
arlkl Bat gvenlik emsiyesine yneltmitir. Trkiye bu gven
lik emsiyesini demokrasiye gei ile salarken ran, ah idaresin
de Bat ile balantl otoriter bir rejime ynelmitir.
Btn bu etkiler i siyasal rejim dnmlerinde de nemli
paralellikler ortaya karmtr. Trkiyenin II. Merutiyet'e ynel
dii yllarda randa da zellikle 1905-1911 yllar arasnda anaya
sal merutiyet tartmalar yaanmtr. Trkiye'de Cumhuriyet
ilan edilmesinin hemen arafesinde de ran'da 1921-1923 yllar
arasnda Cumhuriyet tartmalar gndeme gelmitir. II. Dnya
Savandan sonra her iki lkede grlen demokrasi-otoriterizm
dalgalanmalar Trkiye'de kesintilerle de olsa demokrasinin uygu
lanmasn beraberinde getirirken; ran, ah'm kat otoriter idaresi
ne mahkum olmutur. Yetmili yllarda her iki lkede gzlenen
yaygn kitle hareketleri randa bir devrime, Trkiye'de ise bir aske
r mdahaleye yol amtr. Doksanl yllarn zellikle ikinci yars
ise her iki lkenin de deoloji-devlet ilikisini ve gerilimini youn
bir ekilde yaad bir dnem olmutur. siyasi gndemi belirle
yen ideoloji-devlet ilikisi d politika yapmm da dorudan etki
lemi ve bu lkelerin gerek blgesel politikalarna gerekse ikili ili
kilerine yansmtr. kili ilikilerde dnemsel ini-klar yaan
masna sebep olan bu yansma yine de iki lkenin karlkl iliki
sinde tarih tecrbe birikimine dayal rasyonel/ pragmatik boyu
tun zamanla devreye girmesini nleyememitir. Bu nedenledir ki,
Trkiye- ran snr Souk Sava sonras dnemin gei srecinde
blgenin en istikrarl snr olma niteliini srdrmtr.
Souk Sava sonras dnemin kresel ve blgesel konjonkt
r, Trkiye- an ilikilerinin btn bu coraf ve tarih derinlik
Stratejik Derinlik
Ortadou: Kresel Ekonomi-Politik ve stratejik Dengeleri,, Kilidi
unsurlar da gznnde bulundurularak yeniden deerlendiril
mesini gerektirmektedir. Bu yeniden deerlendirme sreci cora-
f/ taih zorunluluklar ile konjonktrel/ sistemik zellikler arasn
da yeni bir uyum kurma abas olarak balbama zel bir nem
tamaktadr.
b. Trkiye-ran likilerinin Kresel Boyutu:
ran Devrimnin anti-Amerikan ve anti-sistemik zellii ve bu
devrimin zellikle Ortadou'da yolaabilecei dalgalanmalarla il
gili projeksiyonlar rann blgesel etkisinin tesinde kresel l
ekli bir nem kazanmasna yol amtr. Bu nedenledir ki, dev
rim ile balayan ve Rehineler Krizi ile trmanan ABD- ran gergin
lii ran seksenli yllarda kresel lekli bir gerilimin taraf hali
ne getirmitir. ABD'nin ran uluslararas alanda dlama abala
r bu lkeyi ah dneminin ABD-eksenli klasik izgisinin dna
karak SSCB, AB ve Asyal glere yaklarmtr. rann Avrasya
leinde srdrd yeni d politika alam oluturma abalar
zellikle Rafsancaninin pragmatik restorasyon dneminde ar
lk kazanmtr.
Trkiye'nin ayn dnemde 12 Eyll askeri mdahalesinin de
etkisiyle Avrupadan uzaklamas ve hl temel kresel tehdit ola
rak SSCB'yi gryor olmas ABDnin stratejik eksenine daha da de
rinlemesine ynelmesi sonucunu dourmutur. Bu dnemde Tr
kiye-ran ilikileri kresel tercihlerle blgesel denge zorunlulukla
r arasnda uyum kurma abalar ile gemitir. Trkiye seksenli yl
larda kresel stratejik tercih olarak rann aksine ABD'ye ynel
mesinin ortaya kard gerilim alannn Trk-ran ilikilerine
yansmas beklenirken ekonomi-politik ve blgesel zorunluluklar
aksine bir ynelii beraberinde getirmitir. Trkiyenin yetmili
yllarn sonunda yaad youn ekonomik krizden sonra benim
sedii ihracata dnk ekonomik politikalar Ortadou piyasalarm
Trkiye asmdan stratejik nemi haiz alanlar haline dntrr
ken, ran-Irak Savann yol at blgesel dengeler Trkiyeyi ak
tif tarafszlk politikasna yneltmitir. ran da Irak ile yrtt
sava artlan iinde batdaki ikinci byk snrn tekil eden Tr
kiye ile olan ilikilerinin gerilmemesine zen gstermitir.
Bu karlkl zorunluluklar her iki lkenin siyas ve brokratik
^1itinde ikili ilikilerde zaten varolagelen teenni ve ihtiyat politika
snn srmesini salamtr. Bu dnemde zellikle ABD-merkezli
olarak gelitirilen ran Azebaycamnn paralanmasna ynelik se
naryolara Trkiyenin ihtiyatl ve mesafeli bir tavr sergilemesi k
resel ve blgesel tercihler arasnda kurulmaya allan dengenin
bir yansmas olarak grlmelidir.
Souk Savan sona ermesi ve SSCBnin dalmas ile birlikte
kresel tercihlerle blgesel dengeler arasndaki rasyonel uyumun
oluturduu istikrar yerini karlkl bamllk ile rekabetin doku
duu dinamik bir konjunktre brakt. SSCBnin dalmasnn
zellikle Kafkaslar ve Orta Asya'da yol at jeopolitik boluk alan
lar Trkiye ile rann hem birbirine olan ihtiyacm ve bamll
n artrd, hem de kresel tercihlerle blgesel dengeler arasndaki
elikilerin yol at rekabet alanlarm geniletti, ABDnin ran ve
Iraka uygulamaya balad ifte-kuatma politikas ile Trki
ye'nin yeni jeopolitik boluk alanlarna ABD'nin stratejik orta
olarak girme tercihi arasndaki paralellik Trk-ran likilerinin
rasyonel nitelikli blgesel ve ikili ilikiler boyutlarnn kresel ter
cihlerin glgesinde kalmas sonucunu dourmutur.
ECO mekanizmalarnn Trk-ran ilikilerindeki Avrasya le
indeki karlkl bamll ortak kar alanlarna dntreme
mesi kresel tercihlere dayal rekabet ilikisinin blgesel dengele
re dayal rasyonel/ pragmatik politikalarn nne gemesine yol
amtr. Bu durum doksanl yllarn ortalarndan itibaren Trki
yenin Ortadou politikalarnda srail lehine ivme kazanan geli
melerle daha da belirgin bir hal almtr. Bu dnemde d politika
yapm ile i siyasal/ ideolojik tercihler arasndaki belirleyicilik ili
kisinin her iki taraf nezdinde de art gstermesi Trk-ran ilikile
rindeki periyodik gerilimleri trmandrmtr.
Doksanl yllarn sonuna doru Trk-ran ilikilerini etkileyen
kresel dengelerde yeni unsurlar devreye girmeye balamtr. Bu
unsurlardan birincisi ABD-ran ilikisi ile ilgilidir. ran seimlerin
de Hateminin kazand baar ve d politikada vermeye balad
mesajlar ran-ABD ilikilerindeki sert sylemin yumuamasn
beraberinde getirmitir. rann d politikadaki dlanmlktan
kaynaklanan rahatszlklar ile ABDnin zellikle Ortadou ve Orta
Asya politikalarnda ran faktrn devre dnda tutma abasnn
^yol at manevra alam daralmalar ikili ilikilerin karlkl ola ra V
Ortadou: Kresel Ekonomi-Folitik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
yeniden deerlendirilmesi srecini hzlandracaktr. Bu durum
doal olarak Trk-ran ilikilerindeki ABD faktrnn de yeni bir
ereveye oturtmasn gerektirecektir.
kinci nemli unsur Trkiyenin kresel tercih olarak Helsinki
Zirvesi sonrasnda AB ile girdii yeni sre ile ilgilidir. Trkiye-AB
ilikilerindeki younlama ister istemez ortak d politika yapm
alanm da etkisine alacaktr. ABD'nin aksine Ortadou politikasn
da ran faktrn srekli bir ekilde devrede tutan AB ile Trki
yenin d politika tercihlerindeki muhtemel yaknlama Avrasya
anaktasnm gney hattn bat-dou istikametinde kesen Trkiye-
ran hattnn AB asmdan nemine yeni unsurlar katacaktr. Tr
kiye-AB-ABD ilikilerindeki yeni unsurlarla ran-AB-ABD arasn
daki yeni unsurlar Trkiye-ran ilikisinin Avrasya dengelerinin
nemli parametrelerinden birisi haline getirmeye adaydr.
nc unsur ise Putin dneminde tekrar Avrasya lekli poli
tikalara ynelen ve bu erevede ran, Hindistan, in ve Japonya
gibi Asya gleri ile olan ilikilerini gelitirmeye alan Rusyann
bu parametrelerde alaca konumla ilgilidir. Doksanl yllarda sz
konusu olan ran-Rus yaknlamasnn Trkiye'nin Avrasya lek
li politikalar zerinde yapt etkiler gznne alndnda Asya
gleri arasnda artmas muhtemel ilikiler Trkiye'nin ran poli
tikasn da dorudan etkileyebilecek unsurlar tamaktadr.
Kresel dengelerde sz konusu olabilecek olan ve uluslararas
sistemdeki dinamik konjonktrden beslenen btn bu gelimeler
Trk-ran ilikilerinin blgesel nitelikli unsurlarn da dorudan
ilgilendirmektedir.
c. Trk-ran likilerinin Blgesel Kanatlar
Trkiye ve ran'n ok ynl jeopolitik yaplanmas bu iki lke
arasndaki ilikilerin, dolaysyla da Trkiye'nin rana dnk poli
tikasnn, en azndan kanatl olmasn gerektirmektedir: Orta
dou, Kafkaslar ve Orta Asya. Her iki lkenin de temelde birer Ba
t Asya lkesi konumunda bulunmalar gerek tek tek bu blgelere
ynelik politikalarda gerekse bu blgeler arasndaki etkileim
alanlarnda her iki lkenin de bir dierini gzeten politikalar geli
tirmesini kanlmaz klmaktadr.
Bu erevede ran'n bu blge arasnda bir gei lkesi ko-
nnda da ran faktrn gznnde bulundurmasn stratejik bir
zorunluluk haline getirmektedir. Hereyden nce belirtmek gere
kir ki, dinamik uluslararas konjonktrn bu blge zerindeki
etkileri ve iki lke arasndaki ilikilerin tarih derinlii, Trkiye-
ran ilikilerinin sadece nc taraflarla ilgili kresel tercihlerin
sradan bir uzants olarak deerlendirilmesini gletirmektedir.
Blge tesi byk glerin bu ilikilerin belirleyici unsuru halinde
tutulmas bu tarih birikime de, reelpoiitik gerekliklere de aykr
dr. arpc bir kyas iie ortaya koymak gerekirse, u anda geerli
olan Trkiye-ran snrnn tarihi (1639 Kasr- irin) bile ABD'nin
tarihinden (1774) ve Alman birliinin salanmasndan (1871) da
ha eskidir.
zellikle SSCB'nin dalmasndan sonra ortaya kan yeni du
rum Trkiyenin Kafkaslar ve Orta Asya politikalarndaki ran ar
ln nemli lde artrmtr. Daha nce NATO-Varova Pakt ya
da Trkiye-SSCB ilikilerinin doal ve statik bir boyutu gibi gr
len Kafkaslardaki stratejik yaplanma yeni dnemde kresel g
dengeleri ile Trk-Rus-ran blgesel dengelerinin kesiim alann
da ekillenmeye balamtr. Blgeyi kuatan nemli gler olarak
Trk-Rus-ran apraz dengelerinin blgede daha yerel g niteli
inde bulunan Grc-Azeri-Ermeni dengeleri ile olan karlkl
ilikisi blgeyi son derece dinamik kar ilikilerinin seyrettii bir
alan haline getirmi bulunmaktadr.
Benzer bir durum Orta Asya iin de geerlidir. lgili blmde
daha detayl bir ekilde incelendii gibi Orta Asyada ortaya kan
jeopolitik boluk alam ABD ve AB gibi kresel gler yannda Rus
ya, in, Hindistan, ran, Japonya ve Pakistan gibi Asya glerini de
devreye sokmu bulunmaktadr. Trkiye'nin doksanl yllarda,
seksenli yliardakinin aksine, kresel tercihlerin blgesel politika
lar zerindeki basksn dengeleyememesinin bir sonucu olarak
ran faktrn sadece rekabet oda olma nitelii ile deerlendire
rek yrtt politikalar Trkiyenin bu blgelerde ABD, Avrupa
ve Rusya karsndaki d politika esnekliini zaafa uratmtr.
Trk-ran ilikilerinin nc kanadn oluturan Ortadou
blgesi daha da hassas ve krlgan denge unsurlar barndrmakta
dr. rann Trkiyenin Ortadou politikasndaki npmi hirhirio.
f
riyle ilikili farkl dzlemlerde ele alnabilir. Birincisi, Ortadou
blgesini kuatan g dengeleri iinde tarihi ve jeopolitik olarak
arlk merkezlerini oluturan Trkiye-Tran-Msr geni iinde
Trk-ran ilikilerinin tad nemle ilgilidir. Daha nce de ze
rinde durulduu gibi bu arlk merkezlerindeki g dengeleri Or
tadou'nun genel stratejik yaplanmasn dorudan belirlemekte
dir ve bu adan Trk-r an ilikileri zel bir nem tamaktadr.
Bu jeopolitik g merkezlerine dayal ikinci nemli boyut bu
genin ayn zamanda Ortadounun Trk-Arap-Acem havzala
rndan oluan ve blgenin en temel yerleik etno-kltrel dal
mm yanstan jeokltrel hat ile dorudan ilgilidir. ran ve Trki
yenin Ortadounun Arap olmayan iki byk lkesi olmalar bu
lkelerin ikili ilikilerim Arap lkeleri ile olan ilikilerine yanstan
unsurlar tamaktadr. Arap dnyasnda ran-Irak sava sresince
ykselen ran-kart ve Trkiye-srail ilikilerinin younlat
doksanl yllarn ortalarnda ykselen Trkiye-kart milliyeti
dalgalanmalarda Msr'n oynad rol bu adan dikkat ekicidir.
ran bylesi bir Arap milliyetilii dalgalanmasna karlk Suriye
ile ilikilerine arlk vererek kapsaml bir blokaj ile karlamama
ya zen gsterirken, Trkiye zellikle rdne dnk politikala
rnda benzer bir tavr srdrmeye almtr.
Trk-ran ilikilerinin blge-ii dengeleri etkileyen nc bo
yutu Ortadou blgesinin bereketli kuzey hilal hattn oluturan
Mezopotamya-Basra hatt ile ilgilidir. Osmanl-lran dengelerinin
de ekillendii bu hat zerinde bulunan Irak'n mezhep ve etnik
nitelikleri itibaryla tad i elikiler ve Souk Sava sonras d
nemde I rak-eksenli yaanan bunalm Trk-ran ilikilerini gerek
bu hattn jeopolitik gelecei, gerekse Irakm siyasi gelecei asn
dan nemli bir faktr haline getirmi bulunmaktadr. Dnyann
en zengin petrol rezervlerim de barndran bu hat zerindeki k
resel ve blgesel rekabetin en hassas dengelerinden birini Trki
ye-ran ilikileri oluturmaktadr.
ki lke arasndaki ilikilerin Souk Sava sonras dnemde ge
rek karlkl bamllk gerekse rekabet zellikleri ile hassas bir ni
telik kazanmasna sebep olan drdnc boyut Kafkaslar ile Orta-
Hr>on hnlapleri arasndaki i bamllk ilikisinin artdr. Bu i ^
Ortadou: Kresel Ekonomi-Politik ve Stratejik Dengelerin Kilidi ^
Stratejik Derinlik
bamllk Hazar'n gneyinden Dou Karadenize kadar uzanan
ve Mezopotamya-Basra hattnn kuzeyini oluturan Trk-ran et
kileim kuam nemli bir stratejik gei alam haline getirmi bu
lunmaktadr. Bu durum bu kuak ile Mezopotamya-Basra hattnn
kesiim alanna Bat Asya dengelerinin stratejik kilidi nitelii ka
zandrmtr. Bu da Trk- ran ilikilerinin belirleyici etkisini
nemli lde artrmtr.
Bu boyutlara gre daha dolayl bir nitelik tayan bir dier bo
yut ise rann Basra Krfezinn btn dou yakasm oluturan bir
lke olarak ayn zamanda bir Gney Asya lkesi nitelii tamas
dr. ran'n dnyann en nemli enerji retim ve aktarm merkez
lerinin banda gelen Basra Krfezinde sahip olduu zel konum
gelecekte kresel ve blgesel dengeler arasndaki etkileimi artra
bilecek ve Trkiye'nin Ortadou politikasn etkileyebilecek zel
likler tamaktadr.
Bu erevede bir baka nemli husus da Basra Krfezi ile Dou
Akdenizin Trkiye'nin ilgi alanna giren deniz havzalar olarak ta
dklar karlkl etkileim potansiyelidir. Basra Krfezi temelde
blgesel dengeler asndan bir ran-Arap dengesini kendi iinde
barndrrken, Dou Akdeniz havzas bir Trk-Arap-srail iliki
havzas nitelii tamaktadr. Trk-ran ilikilerinin seyri bu iki
havza arasndaki etkileimi de, bu havzalar arasndaki dengeleri
de dorudan etkileyebilecek nitelikler tamaktadr. Trkiye'nin
Krfez blgesindeki kk Arap eyhlikleri zerindeki etkisi ile,
rann Lbnan zerindeki etkisi de karlkl ilikilerin apraz yn
lerini ortaya karabilecek unsurlar haizdir.
Btn bu boyutlar ortaya koymaktadr ki, Trk-ran ilikileri
Ortadou dengelerinin en temel belirleyici faktrlerinden birisi
dir. Trk-ran ilikilerinin dier iki nemli kanad olan Kafkaslar ve
Orta Asya dengelerinin Ortadou ile oluturduu etkileim havza
lar bu belirleyicilii daha da artrm bulunmaktadr. Ortadou,
Kafkaslar ve Orta Asya gibi blgesel kanatlarla ilgili politikalarn
genel Asya politikas erevesinde dengeli ve koordinelibir ekilde
yrtlmesi Trk-ran ilikilerinin temelini oluturmaktadr. By
lesi kapsaml ve koordineli bir yaklam Trkiye'nin yakn kara, ya
kn deniz ve yakn kta havzas politikalar asmdan da byk bir
nem tamaktadr.
6. Kresel ve Blgesel Dengeler Asndan Krt Meselesi,
Kuzey Irak ve Trkiye
Daha nce ok kt rlm bir duvara benzettiimiz Ortado
u'daki uluslararas snrlar ile reel unsurlar arasndaki pergelin
bugn en fazla alan ucu Irak ve Filistindedir. Belirsizlik iindeki
bu iki blge arasndaki e-zamanl oluumlarn arkaplamnda da
bu gerek yatmaktadr. Irak ve Iraktaki belirsizlie bal olarak git
tike uluslararas bir nitelik arzeden "Krt Meselesi" de bu adan
soukkanl bir ekilde deerlendirilmek zorundadr.
Uluslararas hukuk syleminde cari snrlarn korunmasn ne
karmakla birlikte reepolitikte de facto etkinlik alanlar olutur
maya alan byk glerin snr kavramm aan kar tanmla
malar erevesinde "Krt Meselesine baklarnn jeopolitik, je
oekonomik ve jeoetnik/ jeokltrel temellerini soukkanl bir e
kilde belirlemeden gelecee ynelik salkl projeksiyonlar yapa
bilmek ok gtr. "Krt Meselesinin Souk Savan son dne
minde trman gstermesi de bu adan son derece ilgin bir bo
yut ihtiva etmektedir.
a. Krt Meselesinin Jeopolitik, Jeoekonomik ve
Jeoetnik/Jeokltrel Arkaplan
Krt nfusun yayld corafyay gznne aldmzda Krt
Meseiesinin kresel ve blgesel dengelerde tad nemi ve bl
ge iinde bir belirsizlik unsuru haline dntrlmesinin arkapla-
mndaki temei sebebi anlamak da kolaylar. Bu corafya, kendi
iinde jeopolitik bir btnlk oluturmas g bir gei alann
oluturmaktadr. Ortadou ve Avrasyann en nemli gei alanla
rndan birini oluturan bu corafya bu ynyle kresel ve blgesel
rekabetlerin ekim alam haline gelirken, jeopolitik bir i btnlk
oluturamamas dolaysyla da istikrarszlk kayna olmaktadr.
Blgenin bir gei alan nitelii tamasn salayan ve Krt
Meselesinin jeopolitik arkaplanm oluturan ikisi ktasal, dierle
ri daha blgesel drt ana nitelikten bahsedilebilir. Birincisi, blge
nin Avrasya anaktasnm dou-bat ekseninde Hazar Denizinin
gneyinden geen ktasal balantnn en kritik gei hatt zerin
de bulunmasdr. kincisi ise kuzey-gney ekseninde Avrasya step
lerini gney denizlerine balayan drt nemli gei kuann biri
olan Kafkaslar (dierleri Balkanlar, Afganistan/ Hayber ve Ti
bet/ Hind-i in) bir hat ile Basra Krfezine, bir dier hat ile Dou
Akdenize balayan jeopolitik balant hattnn da bu blge ze
rinde olmasdr.
Daha blgesel nitelikli balantlar asmdan ele alndnda da,
nc olarak bu blge I Anadolu havzasn bir taraftan Mezopo
tamya havzasna, dier taraftan ran zerinden Asya derinliklerine
balamaktadr ki Trkiye asndan bu balant son derece byk
bir nem arzetmektedir. Drdnc olarak Karadeniz-Hazar-Bas-
ra-Dou Akdeniz deniz balantsnn karasal merkezi de Krt Me
sel esi ni n jeopolitik arkaplannn nemli zellikleri arasndadr.
Bu jeopolitik arkaplandr ki, bata ABD olmak zere nemli Avru
pa glerini ve Rusyay meselenin iine doru ekmekte ve Avras
ya zerindeki jeopolitik rekabet kanlmaz bir ekilde blgeye
yansmaktadr.
Gei blgesi asndan bu derece nemli bir konuma sahip
olan bu corafyann bir i jeopolitik btnlk oluturamamasmn
en nemli sebebi dorudan bir deniz balantsnn olmaydr. Bu
da bu corafyann deniz balants olan bir blge lkesi ile btn
lemesini kanlmaz klmaktadr. Kresel lekli byk bir gcn
gvenlik garantisi bile bu corafyann bamsz bir jeopolitik alan
oluturmas iin yeterli olamaz. Bunun farknda olan byk gler
de blgesel gler ile olan ilikilerinde bu olguyu nemli bir para
metre olarak gndemde tutmaktadr.
Krt M eselesini n jeoekonomik arkaplamnda ise bu jeopoli
tik yapmm kanlmaz olarak kurduu petrol-su-petrol dengesi
yatmaktadr. Kafkasya ve Hazar petrollerini Mezopotamya su
havzas zerinden Krfez petrol kaynaklarna balayan jeoekono
mik hat blgeyi uluslararas rekabetin odak noktasna eken dier
nemli bir unsurdur. Trkiye'nin GAP projesi ile bu jeoekonomik
hattn merkezinde yeni bir kaynak-g ilikisi kurmaya balama
s dier glerin bu meseleye ynelik ilgilerim artrm ve belki de
PKK terrn trmandran blge-d tahriklerin bir tr gerekesi
olmutur.
Daha geni lekli Ortadou Meselesini daha dar lekli Krt
Meselesi haline dntrme abalarnn arkasnda da bu jeoeko
nomik altyap vardr. Orta Asya'dan Akdeniz, Avrupa ve Hint Okya
nusuna uzanan enerji kaynaklarnn aktarm hatlarnn oluturdu
Stratejik Derinlik
u yeni reel corafya da cari snrlar aan blgesel inisiyatif alan
larnn devreye sokulmasna yol amaktadr.
Krt Meselesinin jeokltrel/ jeoetnik temelinde de Krt n
fusun Ortadou'nun dier nemli yerleik unsuru olan Trk,
Arap ve Acem nfusun etkinlik alanlarna yaylm olmas yatmak
tadr. Bu sebepledir ki bu temel unsur ile ilikili politika geliti
ren her byk g Krtleri u ya da bu ekilde stratejik denklemin
bir yerinde kullanmaya almaktadr. Yetmili yllarda Sovyet yan
ls Baas rejimi karsnda baba Barzani liderliinde bir Irak mese
lesi haline dnen Krt Meselesi, ran Devriminden sonra bir
ran meselesi haline getirilmitir. Souk Savan sona erme sreci
nin getirdii dengelerde Trkiyenin Asya derinliini tehdit eden
PKK terr ile bir Trkiye meselesi haline getirilen Krt Meselesi,
Krfez Savama kout bir tarzda da oul Barzani nclnde bir
Irak meselesi olma niteliini srdrmtr.
nmzdeki dnemde de bu jeoetnik yaplanma her trl is
tismara ak bir grnm arzetmektedir. Gerek Trk, Arap ve ran
devletleri iinde, gerekse bu devletler arasnda vuku bulacak ihti
laflarn krklenmesinde byk glerce her an kullanlma tehli
kesi iinde olan Krt nfus bu stratejik oyunun srekli maduru
haline gelmektedir.
Blgedeki airet yapsnn dourduu asabiyet bu jeoetnik par
alanmay daha da mikro dzeylere indirgemekte ve istismara
ak yapm tahrik etmektedir. Son on yl iinde Kuzey Irak ve Af
ganistan'da yaananlar mikro-etnik blnmenin sonularn orta
ya koymas bakmndan dikkat ekicidir. zellikle airet kltr
nn oluturduu siyas birlikler arasnda bn Haldun'un asabiyet
teorisini teyid eder ekilde sren kat rekabet unsurlar btn ta
raflarn gcn uzun dnemde trpleyen bir ksr dng olu
turmaktadr. Dtan bir gzlemcinin hemen farkedebildii bu ksr
dng olgusu, dng iinde bulunan taraflar tarafndan yeterince
kavranamad iin ksa dnemli baarlar nihai zaferin habercisi
olarak yorumlanmakta ve bu psikoloji iinde gerekletirilen kar
lkl hamleler her yeni dngde daha ykc tesirler yapmaktadr.
Bu tr asabiyet temelli g rekabetlerinde rasyonel bir buna
lm zc mekanizmann devreye girerek taraflarca meru ve
-
laflar ile balayan farkllamalar dahi byk lekli silahl at
malara dntrebilmektedir. Gruplarn i dinamiklerinin bask
s her trl rasyonel zm araylarm engellemektedir. Baka
bir deyile, grup prestiji ve onuru akla baskn kmaktadr..Byle
si bir psikolojik sava atmosferinde yokolmak uzlamaktan daha
uygun bir alternatif haline gelmektedir. Kan davalarnn aileler
arasnda yol at kk lekli atmalar ile i savan taraflar
arasndaki byk lekli atmalar arasnda gerek psikolojik alt
yap gerekse mantk silsilesi asndan hemen hemen hi bir fark
yoktur. Kar tarafa son darbeyi vuran yeni bir kar darbe yeme
nin tedirginliini yaamakta, darbe yiyen ise szde onurunu kur
tarmak uruna mukabil darbe iin en uygun konjonktr ve frsa
t kollamaktadr. Bylece imkanlar deerlendirme sanat olan
diplomasi yerine ldrc darbe vurmaya ynelen asker frsat
lk devreye girmektedir.
Taraflarn bu psikolojisini yakndan bilen ve takip eden d ak-
terler, bu atmann srmesinin kendilerine salad mdahale
avantajnn srmesi iin ou zaman bunalm zc bir rol st
lenmekteyse nihai galibin olmad bir denge halinin srmesini
tercih etmektedirler. Bu da gerilemekte olan tarafa salanan loji s
tik destek ile gerekletirilin ektedir. Satran oyununda talarn
kimliklerinden ok oyun iinde oynayabilecekleri rol nem ta
maktadr. Btn bu oyun iinde en ok kaybeden de ksr dng
de daha hzl dndke zafere yaklat vehmine kaplan, ama
her dnte daha fazla enerji ve kaynak kaybeden blge halklar
olmaktadr.
Bu jeoetnik yaplanma ile jeoekonomik kaynak alanlar arasn
daki etkileim Ortadou'nun gelecei ile ilgili projeksiyonlarda ye
ni bunalm senaryolarnn kaynam tekil etmektedir. Bu tesbit
zerinde younlaan gelecee ynelik projeksiyon 20. yzyln
ikinci yarsnda Filistin-eksenli Arap-srail gerilimi ile zdeleen
Ortadou meselesinin 21. yzyln lk yarsnda su ve Krt Mese-
si zerinde younlaan bir Trk-Arap-ran gerginliine dnme
sidir. Souk Sava sonras tehdit senaryolar iinde ele alnan g
ney faktr ve zamanla blgesel bunalm analizlerinin merkezine
oturtulan su meselesi, Filistin ve petrol eksenli Ortadou proble-
matiinin kademeli bir ekilde Hepismpcino
Ortadou: Kresel Bkonomi-Politik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
ce nemli lde Filistin-petrol denklemine oturtulan Ortadou
meselesi son on yl iinde Krt-su denklemine dntrlmeye
allm ve bunda da nemli bir mesafe alnmtr.
Souk Sava sonras dnemde Filistin, Irak ve Krt meselele
rindeki e-zamanllk (senkronizasyon) bu adan dikkat ekici
boyutlardadr. Krfez Savan takip eden doksanl yllarda Orta
dou'nun bar blgesinin, daha nceki dnemlerin aksine, Pilis-
tin-rdn eksenine, sava ve bunalm blgesinin ise Irak-Krfez
eksenine kaym olmas, bu yeni projeksiyonun tad anlam a
smdan zel bir neme sahiptir.
Yeni bunalm odann Iraka kaym olmas son derece nem
lidir, nk Irak Ortadou'daki otantik Mslman topluluklarn,
btn elikilerini barndran bir zellie sahiptir, Bir taraftan
Trkmen-Krt-Arap-Acem etnik unsurlarn, dier taraftan da
Snni-ii mezhep unsurlarm barndran ve bu unsurlar kendi i
blgesel dengelerine yanstan Irak, Ortadou'nun jeopolitik, jeo
kltrel ve jeoekonomik kilidi konumuna gelmitir.
Seksenli yllara damgasn vuran ran-Irak Sava sresince
ranla, doksanl yllarn banda giritii Kuveyt maceras ile he
men hemen btn byk Arap lkeleriyle atan ve bu atma
lar esnasnda trmanan PKK terr ve Kuzey Irak dengeleri dolay
syla Trkiye ile srekli blgesel gerilimler yaayan ve bu blgesel
gerilimler! uluslararas glere verdii maniplasyon imkanlar ile
daha da derinletiren Saddam ynetimi bu projeksiyonlarn n
n aan bir manivela rol oynamaktadr. Doksanl yllar boyunca
Ortadoudaki asker hareketlilik ve risk srail ve Filistin snr boy
larnda dei!, Irak snr boylarnda ve Mezapotomya-Krfez derin
liinde olmutur. Kuzey Iraktaki etnik-temelli gerilim ile gney
Iraktaki mezhep-temelli gerilimin e-zamanl trmanlar gster
mesi bunun nemli bir gstergesidir. 1999 ylnda Kuzey Irak'ta ye
ni oluumlara ynelindii bir dnemde ii ulemadan Ayetullah
Sadrm ldrlmesi de gznne alndnda Irakm bu projeksi
yonlarn ngrd gerilim alanlar asmdan tad nem bir
kez daha anlalr.
Ortadounun yakn gelecei ile ilgili blgesel bar tehdit ede
bilecek en geni kapsaml tehlike Trk, Acem, Arap ve Krt unsur-
--------^^ t i v ; u\ r ratsmann kartlmas ve srekli
problem kayna olan bir kangren haline dntrlmesidir. Sek
senli yllarda ran-Irak Sava] esnasnda srdrd dengeli poli
tika ile bylesi bir kangrenleme temaylne set eken Trkiye,
PKK terrnn devre d kalmasndan sonra da blgeyi kuatc
bar inisiyatiflerine nclk etmelidir.
ran-Irak Sava ve Krfez Sava ile trmanan PKK terr ak
a gstermitir ki, blgesel bar temin etmeden i bar sala
mak da zordur. Trkiyenin Osmanh'nn blge politikas ile ilgili
tecrbelerinden karaca nemli dersler vardr. Ortak tarih tec
rbe dolaysyla "Krt Meselesi"ne ynelik en kalc, soukkanl ve
kuatc politika da Trkiyeden beklenebilir.
Trkiye bu jeoekonomik, jeopolitik ve jeoetnik unsurlar da g-
znde bulundurarak en azndan bin yllk bir tarihi ortak olarak
ekillendirdii farkl kkenden gelen btn unsurlar bartran ve
kuatan bir kltrel alm salamaldr. Abdullah calanm yaka
lanmas byk gler asmdan yeni bir stratejik oyunun bala
masndan baka bir ey deildir. Trkiye, ne kendi blgesel kar
larnn ne de blge insann blge-d glerce istismar edilmesi
ne izin verecek bir stratejik basiret gstermek zorundadr,
b. Kresel Aktrler, Belirsizlik Alanlar ve Krt Meselesi
Artk kronikleen iki belirsizlik alan olan Filistin ve Irak'm siya
s egemenlik alam e ilgili net dzenlemler yaplmakszn Ortado
uda cari uluslararas hukuk snrlar ile defacto durum arasndaki
gerilimin giderilmesi mmkn deildir. Kuzey Irak ve Krt Mese
lesi bu eksende gerek blgesel gerekse Irak-merkezli olarak prob
lemlerin odanda yer almaktadr. Blgesel dengeler ve olaylarn
geliimindeki zamanlama asndan bakldnda nmzdeki d
nemde Ortadouda artk kronikleen iki belirsizlik alannn netle
mesi gndeme kanlmaz olarak gelecektir. Bunlardan birincisi
2000 ylnn Eyll aynda niha statye kavumas planlanan Filis
tin'in yeni niteliinin ne olaca meselesi, dieri de egemenlik ala
n ile blnmlk arasnda hassas bir dengede gidip gelen Irak'm
stats ile birlikte gney ve kuzey Irak'ta bu belirsizlik dneminde
ortaya kan statsz yaplarn geleceinin netlemesi.
Krfez Sava sonrasnda Saddam' iktidardan indirerek Irakm
uluslararas hukuk ile tanmlanm snrlar iinde yeni bir rejim
( oluturamayan ABD nderliindeki sistemik oripr Tv-,'^
n, snrlarna dokunmakszm budama yolunu tercih etmiler ve
36. paralelin kuzeyi ile 32. paralelin gneyinde defacto bir durum
ortaya karmlardr. Bylece Irak'm hukuk gc ile fiil gc ara
snda bir fark domu ve Saddam'n tamamyla knlamayan siyas
ve asker gc BM kararlan ile bu iki paralel arasnda snflandrl
maya allmtr.
Bylesi bir statko ABD stratejisi asmdan Saddamsz ama
uluslararas hukukun ngrd snrlar iinde btnln ko
rumu bir Irak alternatifinden daha uygun gelmitir, nk BM
sistemince dlanm ve gc krlm Saddaml bir Irak ABDnin
blgedeki manevra alann geniletmekte ve meruiyet kazanm
mdahale imkanlarn artrmaktadr. eki G ve dier Amerikan
stratejik asker birliklerinin blgede konulandrlmasn meru
kilan bu statko, blgede yeni bir otorite oluturmak isteyen Krt
gruplara yaklan yeil k ile desteklenmise de son be yl iinde
Kuzey Irak'm uluslararas hukuk ajsmdan anlam kazanamayan
durumu sregelmitir. Trkiye, ran ve Suriye'nin blgesel hesap
lan da devreye girdiinde ittifaklarn anlk g kaymalarna gre
ekillendii tipik bir kk lekli g dengesi yaplanmas ortaya
km ve statkonun belirsiz bir ekilde srmesini salamtr.
ABDnin gerek Kuzey Iraktaki belirsizlik ve i ekimelerde, ge
rekse I rak fiilen e blen statkodaki uzun dnemli stratejik he
sab ve prensibi aktr: Blgeyi mmkn olduunca daha kk
lekli birimlere indirerek blgesel g temerkz gerekletirebi
lecek lkelerin saysn azaltmak ve bu kk lekli birimlerin i
ekime ve ttifaklarm kullanarak mdahil pozisyonunu srdre
bilmek. Bu stratejik hesabn arkasnda da kresel g merkezleri
karsndaki arbiter (arabulucu/ denge salayc) konumunu mu
hafaza ederek kresel sistemin Atlantik eksenine dayal zelliinin
sarslmasnn nne geme hesab vardr. Ortadouda etki gc
azalm bir Amerika'nn Avrupa ve Dou Asya karsndaki g po
zisyonu byk bir zaaf gsterir. Ortadounun daha kk lekli
g merkezlerine ayrlmas srailin stratejik hesaplan ile de tam
bir uyum arzetmektedir.
Kuzey lrak'taki Krt gruplar bu konjonktrn kendilerine bir
devlet kurma ans tanyabilecei konusunda srekli bir beklenti
* ' i_ 1: TolrKani'nin hrhirlprini kol
layan tutumlarnn bu beklentinin net bir ekilde masaya konul
masn srekli geciktirmi olmas., gerek bylesi bir devlet oluu
mu konusunda zellikle Trkiyeyi ikna etmekte glk eken
ABD ynetimini ve gerekse de bylesi bir devletin douraca stra
tejik sakncalar hisseden Trkiye, ran ve Suriyenin rahatszlkla
rm donduran bir stat dourmutur. Bu hedef iin blge-tesi
gler olarak ABD ve ngiltere'ye, blgesel gler olarak da kimi
zaman Trkiye'ye, kimi zaman da rana yaknlaan, deiken ve
esnek bir politika takip eden Krt gruplar, ABD ve Avrupann k
resel hesaplan ile Trkiye, ran ve Suriyenin blgesel hesaplarnn
kesiim alanlarnda kendilerine bir hayat alam amaya alm
lardr. Barzaninin tekrar Saddama yaknlaan son politika deii
mi, bylesi bir hayat alannn en iyimser ihtimalle bile zerklik
tesine geemeyeceini grd anda gereklemitir.
ran destekli Talabani karsndaki konumunun zayflamakta
olduunu gren Barzani, ok ynl hesaplarn kesitii bir ortam
da doan belirsiz bir statkonun salayabilecei garantisiz gelecek
hesaplar yapmaktansa, daha nce denenmi olduu iin uygula
nabilir grd realist bir hedefe doru kaymtr. Trkiyenin ter
cihinin de Irakm btnln korumas ynnde deimekte ol
duunu gren Barzani, ulaabilecei en iyi hedef olarak grd
kapsaml bir zerkliin ancak ve ancak Irak bnyesinde gerekle
ebileceini farkederek konjonktrel olarak kimi zaman satrancn
Irak ayana kayma temayl gstermitir.
ABD ve ngiltere'nin Irak zerindeki asker basklarm periyo
dik bir ritim ile srdrmesi, Irakta kontroll gerginlik politikalar
ile bugne kadar sregelen belirsizliin genelde Ortadou, zelde
Filistin ile ilgili balantl bir ekilde dourabilecei sonularla
dorudan ilgilidir. Krt Meselesini bu eksende temelde Irak prob
leminin bir unsuru olarak gren ABD en azndan meselenin bu
safhasnda Krt Meselesini temelde Trkiye ile ilikilerdeki prob
lem alanlarndan biri olarak gren Avrupadan farkllamaktadr.
ABD ile Avrupann Krt Meselesine baktaki fark zetle vurgula
mak gerekirse, ABD Krt Meselesini ilk safhada temelde Irak prob
leminin bir paras olarak grrken, Avrupa ayn meseleyi temel
de Trkiye meselesi olarak grmektedir. Krt Meselesinin Irak s
nrlar iinde ele alnmas Avrmamn TrVnm cimri on innH
alnmas da ABDnin bu meseledeki -karlarn btnyle tanm
layan amaktadr.
Trkiye ise her iki tavrdan da ciddi bir tedirginlik hissetmeyi
srdrmektedir. Avrupa'nn Krt Meselesini Trkiye'nin AB mra
caatnn bir unsuru yapma yannda bata Yunanistan ve Almanya
olmak zere Avrupa lkeleri ile yrtlen ikili ilikileri de etkile
yen bir temel problem alan olarak grmesi Trkiye'de hemen ve
dorudan tepkiler dourmaktadr. ABD'nin Krt Meselesini Irak
ekseninde zmeye ynelmesi ise ilk raundda dorudan bir at
ma dourmuyor grnse de, ikinci raundda Kuzey Irak'taki oluu
mun Trkiye iinde yapaca etkiler dolaysyla Trkiye'nin
ABD'nin tavrna da phe ile yaklamasna yol amaktadr. zel
likle ABDnin Kuzey Irakl liderleri Trkiyeyi bilgilendirmeksizin
VVashington'da biraraya getirmesi bu konuda kukular daha da
artrmtr.
Gelimelerin kesiim noktas da ite tam bu erevede ortaya
kyor gzkmektedir. Trkiye'nin, gerek incirlik ssnn Iraka
kar youn ekilde kullanlmasnn dourduu rahatszlk, gerek
se Kuzey Irak le ilgili giriimlerin sonular konusunda duyduu
kayglarla, hakl olarak Irak politikasnda bir denge arayna y
nelmesi ve Tark Aziz'i Ankara'da misafir etmesi Abdullah ca-
lan'n yakalanmasnda etkili olmutur. Abdullah calanin Trki
yeye getirilmesi sreci bilinmemekteyse de gerek Yunanistann
ikna edilmesinde gerekse Kenya Operasyonunun yrtlmesinde
ABDnin dolayl ya da dorudan bir etkide bulunmu olmas ok
yksek bir htimaldir. ABDnin bu konudaki desteinin Irak ve Fi
listin meselelerindeki belirsizliklerin zlmesine kadar srmesi
de muhtemeldir.
ABD bu yolla Trkiyeye u mesaj vermitir: Abdullah ca-
lanm yakalanmas ile artk Trkiye iindeki Krt Meselesi kendi i
alanna ve Trkiyenin tam denetimine ekilmi bulunmaktadr;
dolaysyla da Irakm statsnn ve Kuzey Irak'taki gelimelerin
Trkiye'yi tedirgin eden ynleri asgariye inmitir. ABD, bylece
Kuzey I raktaki gelimeleri kendi i btnlnn bir paras ola
rak gren Trkiyenin kayglarnn bittiini dnmekte; dolaysy
la da Trkiyeyi Irak ile ibirliine sevketmesi muhtemel saiklerin
< HnrrHrmfikteir. ABD I rakla ilgili bundan ^
Ortadou: Kresel Ekonomi-Potik ve Stratejik Dengelerin Kilidi ^
sonraki hamlelerde Trkiyenin daha esnek bir tavra ynelecei
kanaatini beslemektedir.
Avrupa ise Trkiye-AB ilikileri ile Krt Meselesi arasnda kur
duu dorudan balantnn Krt meselesini aslnda bir Avrupa
meselesi haline getirdiini grmekte ve Irak konusunda ulalacak
herhangi bir zmn, bu meselenin Avrupa ayandaki skmtla-
n gidermeyeceini farketmektedir. Genelde Avrupa, zelde Yuna
nistan calanm yakalanma srecinde diplomatik adan ok k
t bir imtihan vermitir. zellikle Trkiye karsnda PKK kartn
kullanan Yunanistann dt amaz, problemli alanlarda do
rudan diplomatik aralarla dolayl operatf aralar arasnda denge
kuramamann ne tr sonular dourabileceinin en arpc misal
lerinden biri olmutur.
Abdullah calan'n yakalanmas ile ne Ortadou denklemi
zlm ne de Trkiyenin blge ile ilikilerinden kaynaklanan sat
ran oyununun hamleleri sona ermitir. ok daha dikkatle yr
tlmesi gereken yeni ve belki de riski daha yksek bir oyun bala
maktadr. PKK konusunda Trkiyeye destek verdiim her frsatta
deklare eden ABD bundan sonra Ortadou'ya ynelik hamlelerin
de Trkiye'nin kendi tercihlerine yakn bir politika benimsemesi
ni talep edecektir. Bu taleplerin zellikle Irak ve Filistin'deki belir
sizliklerin sona erdirilmesine doru daha da younlaaca unu
tulmamaldr. te yandan terrist bir rgtle ayn safa dmeme
kaygsyla Trkiyeye ynelik basklarda dikkatli davranmak zo
runda kalan Avrupa lkeleri de aslnda Abdullah calan'n yaka
lanmas ile nemli bir ayakbandan kurtulmann verdii rahatlk
iinde taleplerini artracaktr. Helsinki Zirvesinden sonra bu bak
as daha da perinlenmi ve zellikle Kopenhag Kriterleri ere
vesinde Ortadou kapsaml Krt Meselesinin Avrupa'da bir Trki
ye meselesi olarak grlme temayl glenmitir.
c. Siyas Kltr ve Blgesel Etkinlik
Ortadoudaki kresel ve blgesel dengelerin odanda bulu
nan ve her trl istismara ak bir nitelik arzeden "Krt Meselesi
Trkiyeyi gerek d politika ve blgesel stratejik planlama, gerek
se i btnlk ve s o syo-kltrel ve sosyo-politik entegrasyon a
smdan dorudan ilgilendirmektedir. Bu meselenin tad jeopo-
Ortadou: Kresel Ek on om i--Poli tik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
ok boyutlu bir karakter arzetmektedir. calan'n yakalanmas bu
boyutlarn daha soukkanl deerlendirilebilmesi asmdan
nemli bir frsat olarak grlmelidir.
Trkiye'de mesele ya PKK ve terr eksenli olarak bir siyas g
venlik problemi ya da ekonomik gerilik eksenli olarak bir Dou
Meselesi olarak grlmtr. Bu iki husus da meselenin nemli
boyutlarm ihtiva etmekteyse de uzun dnemli ve kalc bir zm
iin bizatihi yeterli deildir. Abdullah calann yakalanmas ile
PKKmn Trkiye snrlar iinde gerekletirdii terr tehdidinin
tamamen yok edilmesi durumunda bile, Iraktaki belirsizlik ve Ku
zey Irakta her an karakter deitirebilecek siyas stat varolduka
Krt M eselesini n Trkiye'nin ve blgenin gndeminden dme
sini beklemek ok gtr.
Aksine, belki de Abdullah calann yakalanmas Terr Mese
l esi ni n devre d kalmasyla Krt M eselesini n daha ak ve
dorudan bir ekilde ifade edilmesi sonucunu dourabilir. Bu du
rum zellikle Kuzey Iraktaki dzenlemeler konusunda Trki
ye'nin terr rezervini srekli bir Demokles klc gibi zerinde his
seden Amerikan diplomasisi iin geerlidir. Abdullah calann
yakalanmasndan sonra Incirlikten Kuzey Iraka ynelik operas
yonlarn neredeyse rutin bir nitelik kazanmas ve btn ikazlara
ramen Kerkk-Yumurtalk boru hattna ynelmi olmas dikkat
ekicidir.
te yandan, blgenin ekonomik kalknmasnn meseleyi uzun
dnemde zebilecei kanaati de, doru unsurlar ihtiva etmekle
birlikte, sonucu belirsiz bir iyimserlii kendi iinde barndrmak
tadr. Ekonomik kalknmann getirdii ilikiler ann kimi zaman
bu tr gerilim alanlarm daha da trmandrd ynnde nemli
alan almalar mevcuttur. Yugoslavyann paralanmasnn lke
nin en gelimi ekonomik altyapsna sahip olan Slovenyadan
balamas, SSCBden kopan ilk devletlerin yine greceli olarak ok
daha iyi bir ekonomik altyapya sahip olan Baltk lkeleri olmas
dikkat ekicidir.
Tarih tecrbelerimizden de biliyoruz ki, 19. yzyldaki en kap
saml blgesel ekonomik kalknma projelerini Tuna ve Badat vi
layetlerinde uygulayan Osmani Devleti, her iki vilayetini de, i ge
rilim alanlarn istismar edebilen d konjonktr etkisiyle kaybet-
initir. Ayrca, ekonomik olarak bugnle kyaslanamayacak ekilde
geri olan blge halknn T. Dnya Savanda Rus destekli Ermeni
hareketine kar Osmani Devleti ile, Kurtulu Savanda, da batl
glerce desteklenen Yunan istilaclarna kar Anadolu hkmeti
ile kader birlii yapm olmalar da aidiyet hissi ile ekonomik kal
knma arasnda mutlak bir bamllk ilikisi olmayabileceini or
taya koymaktadr. Bugn daha iyi durumda olan blge halknn
problemlerini istismar eden PKKnm Yunanllarla ve Ermenilerle
birlikte bir cephe oluturmu olmas, zerinde hassasiyetle durul
mas gereken bir olgudur. Ekono mik kalknma i ve d konjonkt
r birbirine balayan bu tr meselelerde nemli bir ara olmakla
birlikte, ana ekseni oluturan yegne ara niteliinde deildir.
Meselenin uzun dnemli ve kalc zm kltrel, ekonomik,
siyas ve diplomatik boyutlarn entegre bir ekilde yeniden deer-
lendirilebilmesine baldr. Bu boyutlarn hi biri tek bana yeter
li deildir. Btn bu boyutlar ihtiva eden ve belirleyen temel
zm unsuru ise kltrel, ekonomik ve siyas meruiyetin temelini
oluturan aidiyet hissidir. Bir siyas sistem, bir ekonomik dzen ve
nihayet bir kltrel evre toplumun btn kesimlerini kuatan bir
aidiyet hissi douramyorsa, d jeopolitik kar atmalarndan
beslenen bu tr i gerilim alanlarnn yeni niteliklerle tekrar tekrar
gndeme gelmesi artc olmayacaktr.
Bylesi bir dnemde Trkiye bir taraftan kendi iinde lke b
tnln gerek bir siyas meruiyet anlay ile pekitiren bir
restorasyon srecine girmek, dier taraftan da Ortadou zerinde
ki kresel ve blgesel dengeleri gzeten ve kapsaml bir uygulama
planna oturtulan bir d politika stratejisine ynelmek zorunda
dr. Yoksa ierde ve darda yeni kutuplamalar ve dmanlar
retmeye dayal bir sylem Abdullah calandan daha ykc ve
blc sonular dourabilir. Toplumun btn kesimlerini ve lke
nin btn blgelerini ayn vatandalk ba ile kuatan bir siyas
kltr gelitirmeksizi d faktrlerin i yapmz etkilemesinin
nne geebilmek mmkn deildir.
Bugn paralanm grnen ve bu paralanmlk iinde bl
ge zerinde hesap kuran byk glerce istismara ak bir yumu
ak karn oluturan "Krt J eopolitii" uzun dnemde aidiyet his
sini en youn bir ekilde yaad blgesel bir g ile btnleme
Stratejik Derinlik
sreci iine girecektir. Uzun dnemde meselenin odak noktas
blge halknn aidiyet hissim pekitiren bir kader birlii meru
iyeti ile zmlenecektir.
Bu ay m zamanda Ortadou blgesinin genel meruiyet ve aidi
yet probleminin de bir yansmasdr. Trkiye terre ciddi bir dar
be vurulduu bu dnemde toplumsal aidiyet hissini sarsma riski
tayan bir sylem yerine, terrist grup ile Krt halkn ayrtracak
ve masum blge halkn yeni bir aidiyet hissi ile kucaklayacak kl
trel, siyas ve ekonomik politikalar gelitirmek zorundadr.
Bu noktada Trkiye blgeye mdahil olmak isteyen byk g
lere ve Krt nfus barndran dier blge lkelerine gre nemli
avantajlara sahiptir. Hereyden nce yaklak bin yl birlikte yaa
m olmakla birlikte etnik nitelikli hi bir atmaya taraf olmayan
Trk ve Krt nfus Bat karsnda son direni noktas olan Osman
lI Devletini birlikte savunmular ve bu savunmann yetersiz kald
bir dnemete de istiklal Harbini birlikte yrtmlerdir.
Sabit veriler olan ortak tarih, corafya, din ve kltr unsurlar
Anadolu'nun deiik blgelerinde yaayan bu insanlarn ortak bir
sosyal aidiyet hissi ile kaynamalarn salamtr. PKK, btn a
balarna ramen, Krt nfus iinde yeterli bir destek bulamam
sa bunun sebebi sadece alnan asker tedbirler deil, bu aidiyet
hissinin getirdii ortak hayat alam bilincidir. Tarih birikim ile des
teklenen bu aidiyet hissinin zaafa uratlmas PKK'dan daha tehli
keli sonular dourabilir.
Geleneksel unsurlardan kaynaklanan ve toplumu birarada tu
tan bu aidiyet hissinin modern destekleyici arac vatandalk bi
lincidir. Toplumun btnn hi bir ayrma tbi tutmadan ku
caklayan bir vatandalk bilinci ve hukuku oluturmakszn top
lumsal aidiyet hissini siyas meruiyet alanna tayabilmek
mmkn deildir.
Dolaysyla, kltrel, ekonomik ve siyas zm tekliflerinin
dayanmas gereken iki ana ilke olmaldr: (i) Toplumun aidiyet his
sini bir btn olarak glendirmek ve bu aidiyet hissini pekitire
cek tarih, din, kltrel ve coraf unsurlar desteklemek; (ii) siya
s meruiyetin temeli olan eit vatandalk bilincini hi bir d m
dahaleye ihtiya hissettirmeksizin garanti altna almak.
Trkiye gerek d konjonktr gerekse i siyas kltr asmdan
son derece kritik bir dnemden gemektedir. Topluma yeni bir at
lm gc kazandracak ana unsur toplumsal aidiyet hissinin sa
lam bir zeminde yeniden kurulmasdr. Topiumsal gerilimi tr
mandran ve deiik toplum kesimlerim birarada tutan kltrel
dokuyu zayflatan bir sylem, baz kulaklara ho gelse bile, basiret
sahibi zihinlerde akis bulmamaldr.
Ortadou politikasndaki belirsizliklerin, atma alanlarnn
ve trmanma temayl gsteren stratejik risk unsurlarnn akap-
lamnda jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik paralanmann iz
leri vardr. Jeopolitik paralanma kendi iinde bir btnlk arze-
den jeopolitik havzalarn ve hat uzantlarnn farkl siyas birimler
arasnda paylatrlmasnm bir rndr. Jeokltrel paralanma,
yine i btnlk arzeden kltr gruplarnn kat politik ereveler
le koparlmas ya da iie geen kltr gruplar arasndaki ortak
zeminin zayflatlmasmdan kaynaklanmaktadr. J eoekonomik
paralanma ise douu, aktarm ve kullanm bir btn arzeden
ekonomik kaynaklarn farkl siyas yaplar arasnda dengesiz bir
ekilde datlm olmasnn sonucudur.
Jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik paralanmann rtt-
alanlar kronik ve her an trmanmaya hazr atma alanlarm,
bunlardan ikisinin rtt alanlar konjonktre! dalgalanmalar
gsteren bunalm alanlarn, birinin olduu alanlar ise potansiyel
gerilim alanlarm oluturmaktadr. Ortadou, her paralanma
nn da izlerinin grld bir blgedir. Smrgeci dnemde belir
lenen kar alanlarndan ulus-devlet yaplanmalarna dnm
srecinde ortaya kan siyas birimlerin belirledii snrlar ile bu
jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik paralanma arasndaki e
likiler blgeyi uluslararas ilikilerin bunalm potansiyeli yksek
blgelerinden birisi haline getirmi bulunmaktadr.
Trkiye, blgede sahip olduu tarihi ve coraf derinlik ile bu
jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik paralanmann yol aabile
cei bunalmlar nceden grebilen ve soukkanl bir ekilde de-
erlendirebiien aktif bir blge politikas gelitirmek zorundadr.
Bu paralanma karsnda edilgen bir tutum taknmak Trkiyenin
blgesel etkinliini yok etmek yannda i ve d gvenlii ile ilgili
Stratejik Derinlik
Ortadou: Kresel Ekonomi-Poliik ve Stratejik Dengelerin Kilidi
ciddi riskler de dourabilir. Bylesi bir paralanmann saiklerinin,
aktrlerinin ve sonularnn sradan br seyircisi olarak kalmak ise
mmkn deildir. Souk Sava sonras dnemin dinamik kon
jonktr, statik ve edilgen tavr gelitiren lkeleri ksa srede dip
lomatik srecin devre dna itmektedir.
Blgenin son jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik btnl
nn tarih mirass olan Trkiye, bu jeopolitik, jeokltrel ve
jeoekonomik paralanmay aabilen ve blgeyi bir btn olarak
kuatabilen bir stratejik yaklam gelitirmek ve bu yaklam tak
tik bir esneklik iinde kademeli bir ekilde uygulamaya koymak
zorundadr. Bylesi bir stratejikyaklam, Trkiyenin sadece bl
ge zerindeki etkinliini artrmakla kalmayacak, ayn zamanda,
kresel dengelerle blgesel dengeler arasnda hi bir aktrn g-
zard etmesi mmkn olmayan bir ilev stlenmesini de salaya
caktr.
Souk Savaa damgasn vuran "Ortadou Meselesi", Souk Sa
va sonras dnemde ok boyutlu elikiler tayan daha da kar
mak bir nitelik kazanmtr. 20. Yzyln ilk eyreinde Ortadou -
Balkanlar eksenli bir cihan devletinin byk glerin mdahil ol
duu etnik atmalarla kaybedildii bir tarihi tevars eden Trki
ye Ortadou'ya dnk politikasnda jeopolitik paralanmann
risklerini minimize eden, jeoekonomik paralanmann kaynak da
lm zerindeki etkilerini denetim altnda tutan ve jeokltrel
paralanmann zc etkilerini yok eden blgesel politikalar ge
litirmek zorundadr. zellikle bu paralanmann kesiim alanlar
zerinde uzun dnemli projeksiyonlara dayal, stratejik koordi
nasyonu ve taktik kademelendirmesi yi yaplm politikalar geli
tirme ihtiyac vardr.
Ortadou'ya 21. yzyln ilk yarsnda damgasn vuraca d
nlen jeopolitik, jeoekonomik ve jeokltrel gerilimler konu
sunda ok ciddi ve teenni ykl bir tavr gelitirilmelidir. Balkan
larn jeokltrel yapsn yeterince deerlendiremeyen bir siyas
elitin girdii Balkan maceras ile Balkanlar kaybettikten sonra n-
gifizlerin kkrtt Trk-Arap gerginlii ile Ortadou omurgasn
da yitirerek Anadolu'ya ekilmek zorunda kalan ve Osmani mira
sndan, imparatorluun Mslman-etnik tablosunu tmyle ba-
' -- .+ TtirHro 9i v7vln ilk varisi
ile ilgili bu senaryolar kapsaml bir blgesel strateji erevesinde
deerlendirmek zorundadr.
Filistin ve petrol boyutlaryla zdeleen Ortadou Meselesine
Souk Sava artlan iinde mesafeli ve dengeli bir ekilde yaklaan
ve dorudan mdahil olmayan bir politika gelitiren Trkiye, iste
se de istemese de, 21. yzyla ynelik Irak-Krt ve su eksenli bu ye
ni projeksiyonun merkezinde bulunmaktadr. Bylesi bir konjonk
trde Trkiye'nin tutarl bir Avrasya stratejisi iinde bir Asya de
rinlii kazanmas kanlmaz bir stratejik tercih olarak nemini
korumaktadr. Bu Asya derinliinin olmazsa olmaz art da Orta
dou politikas zerindeki etkinliktir. Bu etkinliin en nemli ara
c olmakla birlikte en riskli alam da olan ve petrol ve su havzalar
n birletiren Kuzey ve Gney Mezopotamya politikalar}, ayn za
manda, bu yeni stratejik projeksiyonda ne karlmas muhtemel
olan Krt ve rak meselelerim de kapsamaktadr.
Trkiyenin Asya derinliine dayal Ortadou politikas, bge-
leraras etkileimi gznnde tutan ve bu etkileimin ortaya kar
d gerilim alanlarn esnek ve tutarl bir strateji ile aabilen bir
st-politikamn. ayrlmaz paras olarak grlmelidir. Bu adan
Trkiye, Ortadou'da karlmas muhtemel etnik-temelli gergin
liklerin ksa dnemli ve taktik taraf olmaktansa, kapsayc bir jeo
kltrel tanmlama ile bu gerginliklerin uzun dnemli zm
merkezi olma konumunu kazanmaldr. Bu da gerekTrkiye'nin i
siyas kltrnn blc-kutuplatrc tavrlardan uzaklatrla
rak btnletirici bir nitelie brnmesi, gerekse Ortadou'da bl
gesel bar kurucu rolnn benimsenmesi ile salanabilir. Kendi
iinde kimlik blnmesi yaayan ve devlet-toplum ilikisi zaafa
uratlm bir Trkiye'nin bu yeni projeksiyonlarda yeni risklerle
karlamas kanlmaz olacaktr.
Ortadou politikasnda baarl olmann asgari artlar Ortado
u'yu jeokltrel ve jeoekonomik olarak kuatan salam bir stra
teji, diplomatik ve asker taktiklerin koordinasyonunu salayacak
esnek bir d politika ve bu blgenin kresel politikalardaki etkisi
ni deerlendirebilen basiretli bir kademelendirme becerisidir. Bu
nun iin de gerekli stratejik yaklamn ana unsurlar u ekilde
zetlenebilir: (i) Blgeye dnk diplomatik almlar olumsuz
ynde etkileyen psikolojik engellerin aslmacv rm
meleri yakndan, takip eden ve derinlikli projeksiyonlarla deer-
lendirebilen aratrma merkezi, niversite enstitleri gibi kurum
sal yaplarn oluturulmas ve varolanlarn gelitirilmesi; (iii) kre-
sel dengeler ile blgesel reelpolitik arasnda salkl bir irtibat ku
rulmas; (iv) blgeyi btnyle kuatc projeler retilmesi; (v)
blge barn glendirecek ortak kar alanlarnn olumasna
nclk edilmesi; (vi) blge barnda jeopolitik ve jeokltrel risk
alanlar oluturan kar milliyeti bloklamalarn engellenmesi;
(vii) ikili ilikiler eitlendirilerek odaklam tepkilerin azaltlma
s; (vi) Ortadou Bar Sreci bata olmak zere btn blgesel
problem alanlarnda etkin, aktif ve inisiyatif gc yksek bir yak
lamn benimsenmesi; (ix) Trkiyenin blgedeki imajn glen
direcek yatay ilikilere ve iletiime arlk verilmesi.
Btn bu unsurlarn devreye sokulmas iin hereyden nce
Ortadou'yu Araplardan oluan bir problem blgesi olarak gren
basitletirici yaklam terkedilmeldir. Salkl bir Ortadou politi
kas gelitirmeksizin kresel strateji kademelendirmesi yapabil
mek de; yakn kta havzas politikalarn ynlendiren genel bir As
ya politikas gelitirmek de; Akdeniz, Kafkasya ve Basra gibi yakn
kara ve deniz havzalarn ilgilendiren blgelere dnk diplomatik
almlar salamak da mmkn olamaz.
4. Blm
I
Avrasya G Denkl emi nde
Ort a Asya Pol i t i kas
Trkiye'nin Souk Sava sonrasnda hzl ve nostaljik bir at
mosfer ile balayan, daha sonra ksmi bir rasyonelliin ve teenni
nin devreye girdii Orta Asya politikas, geen yaklak on yllk s
re iinde kazanlan tecrbeler nda soukkanl bir ekilde yeni
den deerlendirilmek zorundadr. Bylesi bir deerlendirme Orta
Asyann uluslararas konumunu etkileyen faktrler, Trkiyenin
genel d politikas iinde Orta Asyanin yeri, Orta Asyada yaanan
hzl dnm, bu dnmn Trkiye ile olan ilikilerde oynad
rol ve dier kresel ve blgesel glerin Orta Asya politikalarnn
geliim seyri konularnda younlamak zorundadr.
Souk Sava dneminin bitmesinin dorudan etkiledii blge
lerin banda Orta Asya gelmektedir. ift kutuplu sistemin zl
mesi ve SSCB'nin dalmas Orta Asya'nn uluslararas g yap
lanmas ve Avrasya dengeleri iindeki yerini radikal bir ekilde de
itirmitir. ift kutuplu sistemin ngrd statik kutuplama
Orta Asyann kendine has coraf ve tarih parametrelerinin dev
reye girmesini engellemekteydi. Bu statik yapnn dalmas bl
genin siyas snrlar ile jeopolitik, jeoekonomik ve jeokltrel hat
ve havzalar arasndaki uyum problemini beraberinde getirmitir.
Blgenin gerek kendi iinde gerekse Avrasya dengeleri iinde sa
hip olduu zellikler bu hat ve havzalar arasndaki geikenlii ve
karlkl etkileimi artrmtr. Bu yeni konumun ana parametrele
rinin belirlenmesi Trkiyenin blgeye ynelik stratejisinin ana
unsurlarnn tanmlanmasn da kolaylatracaktr.
I. Orta Asyann Uluslararas Konumunu
Etkileyen Faktrler
. Coraf ve Jeopolitik Faktr
Coraf anlamda Asyann ktay evreleyen okyanus ve deniz
havzalarndan en uzak blgesi iin kullanlan Orta Asya tabiri, ku
zey-gney istikametinde Sibiryadan Hint altktasm steplerden
ayran Himalayalara kadar olan blgeyi, dou-bat istikametinde
de Ural-Hazar hattndan Moolistan ve geleneksel in blgesine
kadar uzanan alam kapsamaktadr. Dnyada okyanuslardan en
uzak alanlardan birini oluturan, bu ynyle de kara zellikleri be
lirgin olan bu blgenin oluturduu jeopolitik havza byk lek
li Avrasya kara imparatorluklarnn yaylma alanlarna merkezlik
etmitir. Cengiz ve Timur imparatorluklar bu jeopolitik zelliin
en arpc tarih misalleridir.
Bu tarih misalleri 16. yzyldan itibaren ivme kazanarak Av
rasyay douya ve gneye doru kateden Rus emperyal yaylma
s ile de destekleyen Mackinder, bu havzay Dou Avrupa'ya ka
dar uzanan steplerle birlikte deerlendirerek Mihver Blge {He-
artlandjnin alanlar iinde grmtr. Modern kara jeopolitiinin
temel varsaymlar arasna giren bu yaklam biimi Avrasya'ya
dnk modern stratejik rekabetin seyri ile daha da tebarz etmi
tir, 19. Yzylda Rusya ve ngiltere arasnda sren Byk Oyun re
kabetinin ayrm hattnn da, 20. yzyln ikinci yarsna egemen
olan ABD-SSCB Souk Sava rekabetinin ayrm hattnn da temel
de bu blgenin gney kua zerinde olumu olmas blgenin
coraf zelliklerinden kaynaklanan jeopolitik nemini srekli
gndemde tutmutur.
Coraf ve jeopolitik tanmlamalardaki ortak unsurlara ra
men, byk glerin her biri blgenin coraf snrlar ile ilgili
farkl bak alar gelitirmilerdir. Bu bak alar, ilgili glerin
stratejisyenlerinin kendi coraf mekanlarndan ve tarih tecrbe
lerinden kaynaklanan stratejik zihniyetlerinin izlerini tamakta
dr. Bu arkaplan Asyann kta-ii tasnifi ile ilgili kategoriler zerin
de de tesirli olmutur. Asyann gney kuan dou-bat istika
metinde kesen smrge komuta alanlarna blen ngiliz stratejisi
| Mraleik Derinlik
Avrasya G Denkleminde Orta Asya Politikas
nin tanmlad Ortadou ve Hint komuta alanlar bir taraftan ay
r komuta merkezlerine bal komu alanlar birbirine yabancla
trrken dier taraftan iie geen kesiim hatlar oluturmutur.
Mesela, Ortadou komuta alam kuzey kuanda Kuzey Afrikadan
geerek Msr zerinden rana kadar uzanrken, gney kuanda
Sudan ve Dou Afrikay da bnyesine almaktayd. te yandan
Hint komuta alam ise Hong Kongdan Msra kadar uzanan ve G
ney ve Gneydou Asya ile Ortadou'yu birbirine balayan bir ala
n kapsamaktayd. Orta Asya birinci komuta alannn dousunu,
ikinci komuta alannn ise kuzeyini oluturan blgeyi kapsyordu.
ABDnin Souk Sava dneminde srdrd yaklam da
Spykmanm Rimland kua tanmlamas erevesinde hemen he
men ayn jeopolitik yaklam sergiliyordu. Avrasyay kuatan ok
yanuslarda deniz-arlkl hakimiyet oluturan kresel bir gcn
Avrasyann kara derinliine bakn yanstan her iki jeopolitik
yaklam iin de Orta Asya bir ynyle step-merkezli kara gc
nn temerkz alam, dier ynyle de kara ve deniz glerinin re
kabetlerinin younlat gei havzasdr.
Modern dnemde Avrasya derinliindeki kara gcnn temsil
cisi olan Rusya ve SSCB liderlerinin jeopolitik alglamasnda ise
Orta Asya [Srednyaya Aziya) Fastan Basra Krfezine kadar uzanan
Yakn Dou (BlizhniyVostok) ile Pasifik Okyanusu kylarna bakan
Uzak Dou (Dal'niy Vostok) arasnda kalan Orta Dounun (Sred-
niy Vostok) bir parasdr. Rus yaylmasna paralel bir ekilde g
ney ve dou istikametine dnk olarak ekillenen bu tanma gre
Ortadou ve Orta Asya snrlar batda Kafkaslar ve Basra Krfe-
zinden balamakta ve douda Moolistana, gneyde Hint yar
madasna kadar uzanmaktayd. Bu ayrm sadece jeopolitik bir ay
rm hatt deil, Osmani ile ran ve Hint Dnyasn ayran jeokl
trel bir ayrm hatt olarak da kullanlmtr.
tik defa 1829 ylnda Alexander von Humboldt tarafndan kul
lanlan ve Alman ve Fransz literatrnde yaygnlk kazandktan
sonra Rusa'ya TsentraVnya Aziya eklinde geen Merkez Asya ta
biri denize irtibat olmayan btn Asya topraklar iin kullanl
mtr ki, bunun jeopolitik karl Rusya'nn Avrasya mihveri
{Heartland)dir. Jeopolitik olmaktan ok, jeoetnik bir tanmlama
olarak kullanlan Asya [Vnutrenyaya Aziya) tabiri ise Trkistan
ve Moolistan' kapsayacak ekilde 40. ve 50. paraleller aras iin
kullanlmtr.1
Bu coraf ve jeopolitik ereve iinde 19. yzylda Byk Oyun
rekabetinde ngiltere karsnda, 20. yzyln ikinci yarsnda da
Souk Sava rekabetinde ABD karsnda Avrasya mihverini elinde
tutan Rusya ve SSCB'nin gney ve douya ynelik en nemli stra
tejik ayam oluturan Orta Asya her iki rekabette de kresel lek
li statik dengelerin edilgen unsuru konumunda kalmtr. Souk
Savan sona ermesi ile birlikte Orta Asya jeopolitiindeki en
nemli deiim Avrasya leinde sren statik jeopolitik dengenin
zlmesi ile birlikte bata Orta Asya olmak zere bu dengenin
oluum hattmdaki blgelerde nemli bir jeopolitik boluk alan
domu olmasdr.
Bu jeopolitik boluk alam Avrasya politikasndaki blgesel ak
trler ile Orta Asya bnyesindeki blge-ii aktrlere nemli bir
manevra alan am ve son ikiyzyldr belki de ilk defa Orta As
yann kendi i dinamiklerini devreye sokan yeni bir stratejik kon
jonktrn ortaya kmasna yol amtr. Bugn Orta Asya'da k
resel, ktasal ve blgesel dengelerin iie getii ve karlkl olarak
birbirlerini etkiledii son derece dinamik bir jeopolitik yeniden
yaplanma sreci sz konusudur. Trkiye gibi aktrlerin blge
zerinde gelecekte sahip olacaklar etki bu jeopolitik yeniden ya
planma srecinde oynayacaklar role bal olacaktr.
2. Tarih ve Jeokltrel Faktr
Coraf olarak Avrasya kara ktlesinin denizlerden en uzak
merkez eksenini oluturan Orta Asya, yeryznn bu en byk
kara ktlesinin denize ald blgelerdeki yerel medeniyet hav
zalar ile hem siyas hem de kltrel adan son derece dinamik bir
iliki iinde bulunagelmitir. Hareketli Orta Asya kltr yerleik
Hint, ran ve in medeniyet havzalar ve daha sonra Rus etkisinde
91
1
1Bu tanmlamalar ve kullanlarndaki deiim iin bkz. Milan Hauner, Soviet Eu-
rasia Hm pire and Indo-Persian Corridor, Problems of Comnunism, (January-
February 1987), s. 25-27 ve Milan Hauner, Whnt is Asin to Us? Boston; Umvin
Hyman, 1990, s. 72-73.
| Strateji k Deri nl i k
kalacak olan engin step kltr ile dorudan ve ok ynl bir etki
leim iinde olagelmitir.
Orta Asya merkezli insan hareketliliklerinden kaynaklanan yo
un gler kimi zaman bu yerleik medeniyet havzalarn harman
layarak yeni sentezler oluturmu, kimi zaman da bu blgelerden
gelen etkiler Orta Asyann kltrel, siyas ve ekonomik yapm
kkl deiimlere uratmtr. Seluklularn ran'da, Gaznelilerin
ve Babrllerin Hindistanda, Moollar ve Kubilayn inde, Ti
murun Moskova Prensliine kadar uzanan engin stepler zerinde
ortaya kardklar siyas ve kltrel hakimiyet alanlar Orta Asya
merkezli etkileimin rnleri olmutur.
Bu etkileimin tarih ve jeokltrel ekseni klasik tanmlamalar
kullanrsak ran, Hind ve Turan havzalarnn kesiim alam zerin
de olumutur. Orta Asyann gneyi (zellikle Maverannehir) ve
Afganistan' kapsayan bu alan ran, Turan ve Hind arasndaki ge-
ikenliklern belirlendii bir krlma alam roln oynamtr. B
yk skender Karadeniz ve Hazarn gneyinden seyreden Avrasya
hakimiyetini bu alanda dmlemi; Gazneli Mahmud Turadan
Hind'e ynelen aknlarmn temerkz hattn bu alanda kurmu;
Cengiz'in ordular bu alandaki hakimiyetten sonra ran ve Hinde
ynelik aknlar m nn amtr.
1197'd.e Delhinin fethinden sonra bu tarih ve jeokltrel
hattn da slam medeniyetinin merkezi haline dnm olmas
ran, Turan ve Hind arasndaki ilikilerin slam medeniyeti iinde-
ki liderlik mcadelesi halinde seyretmesi sonucunu dourmutur.
Smrgecilie kadar srecek bu i liderlik rekabetinin ilgin bir
yn de bu rekabeti havzada da srdren unsurlarn hemen
hemen tamamnn Turan kkenli insan unsurundan kaynaklan
m olmasdr. Timurun kurduu siyas hakimiyet Orta Asya mer
kezli en kapsaml yaylmalardan birinin rndr ve Turan, ran
ve Hind eksenlerindeki hakimiyetten sonra bu havzann bat
snda bulunan Osmani ile kuzeyinde bulunan Rusyaya ynelmi
tir. Semerkand bir Avrasya medeniyet merkezi haline dntren
bu yaylma Orta Asya merkezli ve Turan nitelikli son byk lek
li hakimiyet alanm oluturmutur. slam medeniyeti ve Turan k
kenli siyas hakimiyet asmdan bakldnda bir i rekabet olarak
grlebilecek olan Bayezid-Timur rekabeti bir anlamda Avrasya
lei iinde Akdeniz-Balkanlar-Anadolu havzas ile Turan-ran-
Hind rekabetinin en arpc misalini oluturmutur.
Orta Asya Timurun kurduu siyas hakimiyetten sonra hanlk
lar arasnda bllrken slam medeniyeti bnyesindeki i reka
bette Balkanlar-Anadolu (Osmani), ran (Safev), Orta Asya (z
bek), Hind (Babr) hakimiyet alanlar ne kmtr. Bu hakimiyet
alanlarnn yerleik medeniyet birikimleri ile Orta Asya kkenli
idareci insan unsuru arasndaki etkileimler stanbul, Konya, sfa
han, iraz, Semerkad, Buhara, Delhi ve Lahor gibi medeniyet ek
seni ehirlerin domasna yol amtr. Btn bu i rekabete ra
men salanan kltrel ve stratejik atlm 16. yzylda Viyana'dan
ine kadar uzanan alanda ortak bir jeokltrel havzann oluma
sn salamtr.
Bu rekabette mezhep farkllklar dolaysyla Osmanl-ran,
ran-zbek, ran-Hind ilikileri gergin geerken ran ve Rus fakt
rne kar Osmanl-zbek, Portekiz ve ngiltere faktrne kar da
Osmanl-Hind ilikileri genellikle ittifak ilikisi iinde seyretmitir.
Sokullu Mehmed Paanm Ruslarn Astrahana inmesine ynelik
stratejik bir tepki olarak grlebilecek olan Don-Volga kanal pro
jesi ve Astrahan seferi Osmanl-Orta Asya ilikilerindeki Rus fakt
rnn, Yavuz Sultan Selim'den IV Murad dnemine kadar sren
Osmanl-zbek temaslarnda Safev faktrnn, eydi Ali Reis'in
Hind seferi ve Trkistan seyahatlerinde smrgecilik faktrnn
izlerini grmek mmkndr.
18. Yzyln ortalarndan itibaren Ruslarn Osmani zerinde
Dou Avrupa, Krm ve Kafkasya'da; Orta Asya zerinde de Kazak
bozkrlarnda kurduu bask Osmani ile Orta Asya arasndaki ka
der ortakln pekitirirken, Ingilizleri Msr ve Hindi eksen alan
smrgeci yaplanmas Osmanl-Hind yaknlamasn bir varolu
ittifak haline dntrmtr. Bu kader ortaklklar 15. ve 16. yz
yllarda ykselen Avrasya slam medeniyeti havzalarm ve ortak
jeokltrel alam bu kez anti-smrgeci mcadelenin dayanma
alan haline dntrmtr. Bu sre iinde Osmani ve Orta As
ya havzalarnda canlanan Trklk akmlar ile Osmani ve Hind
havzasnda ykselen slamclk akmlar hep bu Avrasya vizyonu
nun izlerini tamtr. Batl glerden gelen basklar karsnda
bir Avrasya derinlii kazanmak isteyen Osmani yneticileri bu ka-
Stratejik Derinlik
der ortakln stratejik bir parametre haline dntrmeye al
mlardr. Hem L Abdlhamidin slamclk siyasetinde, hem de
onu tahttan indirerek ffolnêlen-.Jttihad Teâl^nin Trklk
ve slamclk siyasetleria^, bu izleri grmek mmkndHkâr in
Balkan ehitleri ve Edirne savunnasfi Lahord.a yazdg?#iirde
de, Enver Paamn Orta Asyadaki dramatik sonunda da Anadolu-
Hind-Orta Asya arasndaki bu kader ortakl idrakinin yansmala
r yakalanabilir.
Orta Asya'nn modern siyas tarihi Avrasya tarihinin bu genel
erevesi iinde zel bir anlam kazanmaktadr. 19. Yzylda, Rus
larn engin kuzey stepleri zerinden gneye, ngilizlerin Hindistan
zerinden kuzeye doru ilerleyileri ile birlikte Orta Asya smr-
geriliin kskac altna girmitir. Ruslarn Avrasyay dorudan
kontrole dayal kara, jeopolitii ile ngilizlerin Avrasyay kuatma
ya ve deniz kylarndan merkeze ynelik yaylmaya dayal deniz
jeopolitii arasndaki rekabetin oluturduu Byk Oyunun kur
ban olan Orta Asya kltrel, siyas, ekonomik ve demografik bir
dalma ve k dnemi yaamtr.
Bylece Orta Asya belki de tarihinde ilk defa evre medeniyet
havzalarnn bask altnda tuttuu edilgen bir blge durumuna
dmtr. Bu kn ortaya kard bunalmlar hem i btn
l zm, hem de d etkilere ak bir konjonktr dourmu
tur. Bu kn en kt dnemi Rusya'nn ve in'in, komnist
idarelere geerek, Orta Asya'y doudan ve batdan tam anlamyla
smrgeletirmeleri olmutur.
Souk Sava sonrasnda yaanan badndrc deimelerle
beklenmedik bir ekilde tekrar hrriyetlerine kavuan blge lke
leri elikili ve karmak bir dnm sreci iine girmilerdir.
Trkiye bu dnm srecinin bu blge halklarm ortak kader an
layna ynelten tarih ve jeokltrel temelim glendiren bir psi
kolojik dayanmay cari g dengelerini gzeten rasyonel bir stra
teji ile btnletirmesi halinde Avrasya derinliindeki jeokltrel
boyut ile stratejik rasyonaiiteyi birlikte deerlendirebilecei bir
manevra alam oluturabilecektir. Aksi takdirde jeokltrel derinli
i srekli vurgulamak Avrasya stratejisi zerinde etkin dier aktr
leri tedirgin ederken, jeokltrel derinlii gzard eden bir yakla- ^
Avrasya G Denkleminde Orta Asya Politikas |
m bu blge halklarn ortak bir stratejik paydaya yneltebilirle
kabiliyetinde zaaflara yol aacaktr.
lpemo^rafik ve leoekonomilf FaktJL^
Demografik adan ele alndnda Orta Asya'y stratejik adan
farkllatran en temel zellik kendisini evreleyen blgelere gre
son derece az bir nfus younluuna sahip olmasdr. Kuzeydeki
Sibirya kys blgeler ele alndnda bu zellik daha da belirgin
lemektedir. Bir ka arpc kyasla ortaya koymak gerekirse, tek
bana AB lkelerinin toplam alanndan daha fazla alana sahip
olan Kazakistan ABnin yaklak onbete biri (17 milyon) bir nfu
sa sahip iken inin yzlmnn yaklak altda birini kapsayan
Dou Trkistan nfusun yaklak altmta birini oluturmaktadr.
Btn Afrika ktasnn yaklak yarsna tekabl eden bir alana sa
hip olan Sibiryann nfusu ise sadece 40 milyondur.
Bu nfus yaplanmas uzun dnemli stratejik seyir asmdan
son derece nemli unsurlar ihtiva etmektedir. Avrasya br btn
olarak ele alndnda in ve Hindistan bir milyar aan nfuslar
ile gney ve douda son derece youn nfus basks altnda olan
lkelerdir. Rusyann merkezinde ve batsnda younlaan Slav
nfus ile ABnin douya doru genileyen haritas da gznne
alndnda Avrasya'nn dou, gney ve batsnda gittike youn
lamas muhtemel nfus basks karsnda Orta Asya greceli ola
rak bu nfus basksnn ynelebilecei potansiyel alanlardan biri
ni oluturmaktadr. Tarih boyunca hemen hemen her istikamette
dar doru insan hareketliliklerine kaynaklk yapan Orta As
ya'nn zorunluluklar karsnda kendisinin ekim alan oluturma
ihtimali nmzdeki yzyl iin gznnde bulundurulmas gere
ken bir ihtimaldir.
Dnya nfusunun ve enerji kaynaklarnn drtte n, top
lam retimin yzde altmm barndran Avrasya'nn jeoekonomik
zellikleri ve kaynaklar ile bu anaktamn merkezini tekil eden
Orta Asya'nn demografik yaps arasndaki dengesizlikler blgeyi
muhtemel stratejik rekabetin nemli alanlarndan birisi haline ge
tirebilecek zellikler tamaktadr. Mesela, hzl ekonomik gelime
trendinin yol at enerji sknts ile kar karya bulunan in'in
nmzdeki yllarda enerji talebinin yaklak yzde seksenini k~
Stratejik Derinlik
mrden karlayaca, buna mukabil de dnya kmr rezervinin
yine yaklak yzde sekseninin Rusya'nn Sibirya ve Uzak Dou
blgelerinde yer ald dnlrse Avrasya'da trmanmas muh
temel stratejik rekabetin jeoekonomik temelleri daha rahat anla
labilir. in'in insan kayna fazlas ile Orta Asya ve Sibiryann do
al kaynak fazlal arasndaki denge problemi Avrasya dengeleri
nin nemli jeoekonomik gerilim alanlarndan birini oluturmaya
adaydr.
Orta Asya, doal kaynaklar asmdan, iinde barndrd insan
unsurunun deerlendirme potansiyelini ok aan bir kapasiteye
sahiptir. Asrn banda Avrasya mihver alannn Kuzey Ameri
ka'nn toplam doal kaynak ve mineral potansiyeline e bir potan
siyele sahip olduunu syleyen ve bu yargy jeopolitik teorilerine
nemli bir dayanak klan Mackinder'in yaklam son verilerle b
yk lde teyid edilmi grnmektedir. Orta Asya, gndeme ar
lm koymas bakmndan daha yaygn bir ekilde bilinen ve tart
lan doal gaz ve petrol kaynaklar dnda stratejik adan son
derece nemli mineral kaynaklarna da sahiptir.
lkeler baznda genel bir deerlendirme yaparsak, Tengiz pet
rol kaynaklarndan ylda elli milyon ton civarnda bir retim yap
may planlayan Kazakistan ayrca zengin doal gaz, kmr, bakr,
inko, talyum, cardamom, bizmut ve akn kaynaklarna sahiptir.
lkenin zellikle kmr ve altn kaynaklar dikkat ekicidir.
SSCBnin 1989 yl itibaryla kmr retiminin yzde yirmisi Kaza
kistanda retilmekteydi. Tamamen Moskova tarafndan denetle
nen yllk altm retimi ise 500 ton civarndayd. Elektronik mhen
disliinde, roket yapmnda ve nkleer g istasyonlarnda kulla
nlan zengin talyum, bizmut ve cardamom kaynaklar stratejik mi
neraller asmdan Kazakistan' nemli bir konuma getirmektedir.
Doksanl yllarn bandaki 85 milyar metrekp yllk retimle
BDT lkeleri arasnda ikinci, dnyada drdnc byk doal gaz
reticisi konumunda bulunan ve ispatlanm gaz rezervi 2.8 tril
yon metrekp, tahmini toplam gaz rezervi ise 13 trilyon metrekp
civarnda olan Trkmenistan ise bu temel kayna dnda petrol,
altn, kmr, platin, kalsiyum klorid, slfr, potasyum, barit, iyot,
magnezyum, bromr, slfat, cva, bentonit, celestine ve ozoserit
1-arrilHa ra v p minerallere sahiotir. Trkmenis
tan i tketiminin ok dk dzeylerde olduu dnlrse,
bu kaynaklarn d dnyaya ihracatnn ve bu ihracatn takip ede
cei gzergahn nasl bir stratejik nem kazand daha rahat an
lalabilir.
Orta Asya'da greceli olarak daha youn bir nfusa ve tarih bi
rikim ile de desteklenen merkez bir siyas neme sahip olan z
bekistan bu zengin jeoekonomik kuan nemli bir halkasn
oluturmaktadr. Gney Afrikadan sonra dnyann nemli altn
reticileri arasnda yer alan zbekistan, ayn zamanda doal gaz
ve petrol ihracatsdr. Uluslararas piyasa deeri 1 milyar dolar
bulan gm retimine sahip olan zbekistan yaygn olarak bili
nen bu kaynaklarnn dnda zengin kmr, bakr, uranyum ve
inko kaynaklarm barndrmaktadr. zbekistan'n youn ve kali
teli pamuk retimi de lkenin tarm potansiyeli asmdan byk
bir nem tamaktadr. Dier iki Orta Asya cumhuriyeti olan Krg
zistan ve Tacikistanda da bata maden cevheri, altn, cva ve bakr
olmak zere zengin mineraller bulunmaktadr.
Kafkaslar blgesinde bulunmakla birlikte Hazar Denizine olan
kys ve jeokltrel irtibat dolaysyla Orta Asya blgesinin doal
bir uzants gibi grlen Azerbaycandaki zengin petrol, doal gaz,
kobalt ve demir piriti kaynaklar da gznne alndnda blge
nin jeostratejik nemi daha da ak bir ekilde ortaya kmaktadr.
Yanl sanayileme stratejisinin yol at evre felaketlerine ra
men dnyann hl en bakir alanlarn oluturan blge nemli po
tansiyelleri bnyesinde barndrmaktadr. Mesela, derinlii ile
mehur Baykal Gl tek bana dnyann toplam tatl su kaynak
larnn bete birine sahiptir.
Bylesi zengin doal kaynaklara sahip olan Orta Asyann bu
kaynaklarnn uluslararas ekonomi-politik sistemin retim em
berinin iine sevkedilmesi meselesi Avrasya lekli stratejik kay
nak aktarm ve ticareti meselesini beraberinde getirmektedir. Bu
problem aslnda tarih bir arkaplana da sahiptir. ktisad tarihin en
nemli ticaret yolu olan ve btn Avrasyay dou-bat istikame
tinde birletiren pek Yolu klasik dnemlerde bylesi dinamik bir
aktarm hattn oluturuyordu. Bu jeoekonomik aktarm hatt aym
zamanda Hind, in, Ortadou, Akdeniz ve Avrupa arasndaki jeo
kltrel etkileimi de ynlen dirivor v p A v r a e v a 'm r u * . , ~.
Stratejik Derinlik
zey-gney istikametlerinde birletiren bir rol oynuyordu. Orta As
yann merkez bir role sahip olduu bu jeoekonomik hat nce
Hint Okyanusu zerinden geen yeni ticaret yollarnn kefi ile
nem kaybetmeye balam, daha sonra da Rusya'nn Kafkaslar ve
Bat Trkistan', inin Dou Trkistan ve ngilterenin Hint altla-
tasn istila etmesiyle ciddi bir paralanma yaamtr. 19. Yzylda
kuzeyde Rusya'dan, gneyde ngiltereden ve douda in'den ge
len emperyal/ smrgeci basklar pek Yolu eksenli klasik Avrasya
ekonomisini tamamyla kerterek Orta Asya'nn baml bir eko
nomik alan haline dnmesine zemin hazrlamtr. pek Yo-
lu'nun nemini kaybetmesi ve devre d kalmas ayn zamanda
Orta Asya'nn modern dnemde Ortodoks/ sosyalist Rus/ Sovyet
mparatorluu, Konfuyanist/ sosyalist in imparatorluu ve Pro
testan/ kapitalist ngiliz imparatorluklarnn oluturduklar yeni
merkezlerin periferisi olma srecini hzlandrmtr.
Sovyet mparatorluu'nun k ve zengin doal kaynakla
ryla Orta Asya'nn tekrar bir ekim alam haline gelmesi klasik
pek Yolu omurgasna dayal Avrasya ekonomisinin tekrar canlan
mas iin bir mit olmutur. Ancak, uluslararas ekonomi-
politikte etkin olan byk gler Orta Asyann doal kaynaklar
nn stratejik transfer hatlar zerinde yeni kontrol mekanizmalar
kurarak Orta Asyay edilgenletiren yeni-smrgeci yaplanmay
srdrmeye almaktadrlar. Orta Asyann tekrar nem kazan
mas Sovyet sistemindeki periferileme srecini ikame edecek ye
ni sreler oluturmakla deil, kaynaklarn en rasyonel bir ekilde
kullanmn salayacak bir ekonomi-politik yaplanma ve yneli
le mmkn olabilir.
II. Sovyet Sonras Dnem ve Orta Asyadaki Dnm
Sovyet sisteminin knn Orta Asya'da yol at hzl d
nm kltrel, ekonomik ve siyas nitelikli ana balk altnda
deerlendirilebilir. Kltrel dnmn en arpc yan Orta As
ya'daki kimlikler zerinde yapt etkidir. Yetmi yllk Sovyet poli
tikasnda kimlik meselesi, yerel topluluklar, birisi, ideolojik st
Sovyet kimlii ile sistemle btnletirme; dieri, alt yerel kltr
iio hfticrpcpi anlamda zme hedefine ynelik ift ulu (
n
bir denkleme oturtulmutu. Bylece bir taraftan sistemin ortak
kimlii oluturulmaya allrken dier taraftan sisteme ynele
bilecek muhalefet akmlar alt kimlikler tekil edilerek birbirleriy
le dengelenmiti. Bunun iin de ideolojik nitelikli supranasyona-
list kimlik olan Sovyet kimlii glendirilirken, yine supranasyo-
nalist nitelikli din kimlik olan slam tam anlamyla yok edilmeye
allmt. Dil temelli btnletirici Trk kimlii de zbek, Trk
men, Karakalpak, Krgz, Kazak, Uygur gibi alt kltr kimlikleri ile
paralanmt.
Souk Sava somasnda kimlik farkllamas ve aidiyet hissi
yeni unsurlarla birlikte daha da kompleks bir hal almtr. Din
kimiik, dil temelli ulusal kimlik, smr temelli ulus-devlet kimlii ve
etnik kimiik, deiik dzlemlerde etkili olabilmekte ve birok kl
trel, siyas ve ekonomik iletiime araclk edebilmektedir. Mese
la bir Karakalpak hem Mslman, hem Trk, hem zbekistan va
tanda, hem de belli bir otonomiye sahip Karakalpak toplulu-
undandr. Bazlarnn hl eski sosyalist kimlii de srdrmeye
altklar dnlrse, kltrel ve toplumsal kimlik konusunda
ortaya kan farkllama ve eitlenme kendini ak bir ekilde
gstermektedir.
Ateist bir eitim politikas ile slam kimliini, kk lekli et
nik kimlikleri gelitirmeyi hedef edinen yerelletirme (nativizati-
on) politikas le Orta Asya dzeyinde btnlemeyi salayabile
cek Trk kimliini yok etmeye alan Sovyet sisteminin k,
btnletirici reel kimliklerin etkisini artrmas iin uygun bir ze
min temin etmitir. Ancak geen sre iinde gerek eitim sistemi
gerekse yeni Orta Asyal aydn prototipi konusunda yeterli atlm-
larm yaplamam olmas ve altyap yetersizlikleri dolaysyla varo
lan statkoyu srdrme abalarnn n plana kmas btnleti
rici kimliklerin etkisini engellemi ve kimi siyas provokasyonlarla
yerel kimlikler arasndaki atmalar krklenmitir.
Ekonomik yapda da gei dnemi problemleri etkisini srdr
mektedir. Orta Asya'nn Sovyet dneminde olumu periferal eko
nomik yaps temelde iki nemli sonu dourmutur: Sosyo-eko-
nomik ve sosyo-politik yapnn monolitik yaps ve d ekonomik
ilikilerdeki bamllk. Eski sistemin verimsiz ekonomik yapya,
bozulmu i ahlkna, ekonomik kmmsaliacmaHî
Rus ekonomisine irrasyonel bir bamlla yol aan zellikleri tas
fiye edilmeye balanmsa da, ekonomik yapnn, tam bir dn
me uradm iddia edebilmek gtr. Ekonomik sistemin ve ku~
rumlarm yeniden yaplanmas ve yeni bir kamu idaresi ile dinamik
bir brokrasi anlaynn yerlemesi, kkl bir zihniyet ve sistem
deiiklii zaruretini beraberinde getirmektedir. Her gei dne
minde ortaya kan bunalmlar Orta Asya ekonomilerinde de ken
dini gstermi, geni apl bir dnmn salkl bir ekilde ger
eklemesini engellemitir.
ekonomik yapdaki bu bunalm d ekonomik ilikilerde s
regelen bamllk ilikisi gereinde de kendini gstermektedir.
Denetim altnda tutulan entegre bir ekonomik dzen kurmay he
def edinen Sovyet sistemi zamanla merkez Slav cumhuriyetleri ile
periferal Orta Asya cumhuriyetleri arasnda irrasyonel bir bam
llk ilikisi dourmutur. Sovyet sistemini tek bir birim olarak g
ren ve blgesel otonomiler olumasn engelleyen devleti yap
gerek retim zelliklerini gerekse tketim kanallarn Moskova-
merkezli bir erevede dzenlemiti. Bu ekonomik planlama anla
y cumhuriyetler ve blge baznda dengeli ve kendi kendine ye
ten ekonomik i niteler domasn da, bu cumhuriyetlerin do
rudan dnya ekonomilerine almalarn da engellemitir.
Bamszlklarm kazanan her cumhuriyet ncelikle bu tekelci
ekonomik yapnn kendi ihtiyalar le retim yaplar arasnda
muazzam bir uurum dourmu olduunu farketmilerdir. Mese
la Sovyet pamuk retiminin %65ini salayan zbekistan'da ciddi
bir tekstil sanayinin gelitirilmemi olmas ve btn bu retimin
Slav cumhuriyetlerindeki tekstil sanayiine hammadde eklinde
deerlendirilmi olmasnn getirdii arpklk bamszlkla birlik
te btn akl ile ortaya km bulunmaktadr. Bu tekelleme
sadece blgesel retim-tketim ilikilerinde deil, stratejik bakm
dan nemli grlen sanayiler zerindeki etnik denetimde de ken
dini gstermektedir. Mesela Tataristandaki savunma sanayii tesis
lerinde alan uzman ve iilerin byk ounluu hl Rustur.
Bamszlk sonrasnda yaanan gei dnemi sosyo-ekono-
mik ve sosyo-politik meruiyet ekonomik zihniyet ve kurumsal
lama asndan ciddi sanclar da beraberinde getirmitir. Geni
gerektiren bu dneme hazrlksz girilmi olmas belli sektrlerde
ciddi retim dlerine yol amtr. Eski yap ve alkanlklarn
yeni bir sylem erevesinde srmesi iyiniyetli atlmalardan da is-
tenen neticelerin alnmasn engellemitir.
ekonomik sistemin verimli bir hale dntrlmesi, Orta
Asya ekonomilerinin avantajl olduu sektrlerde ciddi bir d a
lm iine girilmesi, kk ve orta lekli iletmelerle ekonomiye
dinamizm kazandrlmas, zelletirme programlan ile verimsiz
brokratik ileyiten rasyonel bir ekonomik uygulamaya geilme
si, fmans yapsnn re-organizasyonu Orta Asyadaki ekonomik d
nmn nemli problem alanlar olmaya devam etmektedir.
Siyas alanda da gei dnemi sanclarn yaayan Orta Asya
cumhuriyetleri sistem-ii sreklilik unsurlar ile kaotik atma
alanlar arasndaki hassas dengeyi korumaya almaktadr. Taci
kistanda yaanan i sava, Karaba ve eenistan meselesi, baz
blgelerde bamszln ilk yallarnda yaanan etnik atmalar,
Sovyet dnemindeki etkin siyas kadrolarn ok byk bir deiik
lik olmadan yapy srdrme abalarn nisbeten kolaylatrmtr
Geen sre iinde zellikle Orta Asya cumhuriyetlerinde hzl bir
siyas dnmden ok, istikrarl bir gei salama yntemi tercih
edilmi grnmektedir.
Stratejik Derinlik
III. Souk Sava Sonras Dnemde
Uluslararas Gler Dengesi ve Orta Asya
Souk Sava sresince ift kutuplu yaplanma iinde Dou BIo-
kunun Asya mihverini oluturan Orta Asya, Souk Sava sonrasn
da ortaya kan jeopolitik boluk alan erevesinde kresel, kta
sal ve blgesel strateji gelitiren btn aktrlerin ilgi alam iine
girmitir. Bu ilgi Asyann genelinde olumaya balayan gler
dengesi parametrelerinin Orta Asyadaki stratejik yaplanmaya
yansmas sonucunu dourmaktadr. ABD, Almanya, Fransa, ngil
tere, Rusya, in ve Japonya gibi kresel lekli strateji gelitirme
gcne sahip aktrler, Trkiye, Hindistan, Pakistan, Iran hatta Uk-
Trkmenistan, Azerbaycan, Krgzistan ve Tacikistan gibi blge-ii
gler arasndaki yatay ve dikey iliki ve ittifak biimleri bu gler
dengesi parametrelerinin gittike karmak ve hassas bir nitelikta-
jmasma yol amaktadr.
Bu erevede Orta Asyann uluslararas konumundaki deii
me byk glerin ve blgesel aktrlerin gsterdii tepkiler ana
tahlil dzleminde ele alnabilir: 1. Kresel dengeler iinde Orta As
ya ve byk glerin stratejik baklar; 2. genelde Asya'daki, zel
de de blgedeki deimelerden etkilenebilecek ve bu deiimleri
ynlendirebilecek lekteki blgesel glerin stratejik baklar ve
3. blge-ii aktrlerin dengeler karsnda stratejik konum belirle
me abalar.
. Kresel Gler ve Orta Asya
Yukarda erevesini izdiimiz jeopolitik, jeoekonomik, jeo-
kltreJ ve demografik faktrleri gznnde bulunduran kresel
aktrler Souk Sava dneminde Orta Asya ile ilgili olarak gelitir
dikleri stratejik projeksiyonlar radikal bir ekilde gzden geir
miler ve yeni artlara uygun bir stratejik bak as gelitirmeye
almlardr. Bata ABD olmak zere AB ve bnyesindeki nem
li aktrler (Almanya, ngiltere ve Fransa), blgede sahip olduu
stratejik etkiyi srdrmeye alan Rusya, aralarnda in ve Ja
ponya gibi ekonomik ve demografik devlerin bulunduu Asya k
kenli gler blgeye dnk olarak uluslararas ekonomi-politik ve
jeopolitik dengeleri gznnde bulunduran yeni politikalar olu
turmulardr.
ift kutuplu yapnn zlmesi ile birlikte uluslararas sistemin
ve organizasyonlarn belirleyici gc haline gelen ABD'nin blge
ye dnk politikalar radikal bir deiim geirmitir. ABD, Souk
Sava sresince, mihver blgeden (Heartland) kenar kuaa {Rim-
land) ynelebilecek stratejik tehditlere ayarl bir Avrasya politikas
takip etmiti. ABD'nin Vietnam'a dorudan, Afganistana ise do
layl olarak mdahil olmas Avrasya lekli stratejik dengeyi koru
ma abasnn bir sonucuydu.
Souk Savan sona ermesi ve bu stratejik dengenin Bat Bloku
lehine hemen hemen tmyle deimesi ve bu erevede Avrasya
- -- -- îr,, irinHp vpr al mava baslamas Bat
Bloku asndan bir zafer olmakla birlikte kresel stratejik denge
nin patronajln stlenen ABD asndan yeni stratejik riskleri
barndran bir konjonktr dourmutur. ABD bu yeni konjonktr
de stratejik nitelikli kresel ekonomi-politik kaynak dalm ile
Avrasya g dengeleri arasnda bir uyum salamaya ve bu g
dengeleri iindeki ktasal ve blgesel g unsurlarnn nabzn tut
maya dayal bir stratejik ereve gelitirmeye gayret etmitir.
Uluslararas ekonomi-politik dengeler asndan daha nce
Dou Bloku nun oluturduu statik yapda byk lekli bir pay
lam. mcadelesine sahne olmayan blgeler uluslararas ekono
mi-politik rekabete aldktan sonra yeni paylam hesaplarnn
konusu olmaya balamlardr. te yandan ift kutuplu yapda ok
dala belirgin olan jeopolitik unsurlarn paralanarak ok farkl si
yas aktrlerin etki alanna girmesi uluslararas ekonomi-politik
rekabete paralel seyreden bir jeopolitik alan mcadelesinin de
nn amtr.
Bu blgelerin banda da Orta Asya gelmektedir Souk Sava
sresince Dou Bloku ve SSCB bnyesinde bir paylam mcade
lesine sahne olmakszn SSCB merkez eliti tarafndan Sovyet eko
nomisinin kapasitesi lsnde kaynaklan kullanlan Orta Asya, o
dnemde dinamik bir seyir takip eden kapitalist ekonomi-politik
paylam alannn dnda bulunuyordu. Souk Savan bitmesi ile
birlikte uluslararas ekonomi-politik paylamda yer almak isteyen
ve bunun iin de etin bir kar atmasn gze alabilecek olan
devletlerin ve okuluslu irketlerin bu kaynaklarn kullanmnda
sz sahibi olmak istemeleri son derece zengin stratejik kaynaklara
sahip olan blgeyi hassas bir kar atmas alan haline dn
trmtr. Bu durum jeopolitik rekabet asndan da geerlidir.
Daha nce Dou Blokunun oluturduu jeopolitik kalkan iinde
gerek dier kresel glerin gerekse blgesel glerin jeopolitik il
gisinin nemli lde dnda kalan blge daha kk lekli dev
letlerin etki alanna blndke yeni jeopolitik hesaplara ak bir
nitelik kazanmtr.
Bu durumun ortaya kard stratejik boluk alannn blgeyi
uluslararas stratejik denge ve barn korunmas asmdan riskli
bir alan haline getirmi olmas ABDnin blgeye ynelik ilgisinin
odak noktasn oluturmaktadr. ARD kpnHini k î ^ to
rak ift ynl bir hesap gelitirmek zorunda hissetmektedir- (i)
ABD'nin uluslararas ekonomi-politik ve jeopolitik karlar mak
simize edilmesi; (ii) bu stratejik boluun uluslararas sistemin is
tikrar asmdan yol aabilecei risklerin giderilmesi.
ABDnin bu iki hedefi birlikte gerekletirmesi tutarl, derin
likli ve ok alternatifli bir Avrasya politikas srdrebilmesine
baldr, ABD'nin Avrasyadan kopuk bir ada-kta devleti olmas
bu lkenin Avrasya'daki stratejik riskleri tek bana stlenmeksi-
zin Avrasyada etkin olma"ya dayal bir politika gelitirmesini ge
rektirmektedir. Bu politikada risk reten iki u nokta vardr: Av
rasyadan kopmak ya da Avrasya'daki stratejik rekabetin her unsu
runda mdahil olmak. Avrasyadan kopuk bir strateji ABDyi kre
sel bir g olmaktan uzaklatrrken, her alanda mdahil olmak
son derece maliyetli ve riski yksek bir jandarma roln berabe
rinde getirecektir.
Bu iki u arasnda, riski azaltan ve stratejik etkinlii artran op
timum zm aray ABD yetkililerini Avrasya dengelerinin nab
zm tutabilen bir diplomasi gelitirmeye ve jeopolitik gei alanla
rnda dorudan ya da ittifaklar araclyla srdrlecek kontrol
mekanizmas kurmaya yneltmektedir. Avrasyada oluan dina
mik gler dengesinin dengeleyici ve ynlendirici d aktr ko
numunu pekitirmeye alan ABD bu roln gerektirdii diploma
tik manevra alann ak tutmaya zen gstermektedir.
Bu erevede ABD yetkilileri bir taraftan ksa dnemde Avras
ya'da bir kar koalisyon kutbu ile kar karya kalmay engelleye
bilecek diplomatik manevra alann koruyabilmek in gler den
gesinin nabzn kontrol etme gerekliliini, dier taraftan da orta
dnemde Avrasyay kuatan bir gvenlik sisteminin kanlmazl
n grmektedir. ABD, AB ve Japonyann uluslararas ekonomi-
politik dengeler iindeki konumlar ile in ve Rusyann Asya-ii
jeopolitik dengeler iindeki karlkl konumlarn da gzeten bir
stratejik denge arayn Orta Asyay dorudan ilgilendiren bir pa
rametre olarak grmektedir. Orta Asyaya ynelik ekonomi-politik
ve jeopolitik etki alan oluturma abalarnn kresel bir bunalma
dnmemesi bu gler arasndaki dengelerin korunmasna ba
ldr. Bu dengeler de hem kresel ilikilere hem de Avrasya denkle
mi iindeki gc faktrlerine dorudan baldr. Bu adan AB-Rus-
I
va, Almanya-Rusya, AB-Japonya, in-Rusya, in-Japonya ve Rus-
ya-Japonya ikili ilikilerinin seyri ve bu seyrin ortaya karabilece
i ksa dnemli ve kar merkezli ittifaklarn yol aabilecei yeni
dengelerin ABDnin kresel konumunu dorudan etkileyebilecek
olmas btn bu aktrlerin dorudan mdahil olabilecei Orta As
ya gibi blgelerdeki ABD politikasnn hassas bir ayar iinde olu
turulmasn gerekli klmaktadr.
te yandan Avrasya lekli istikrarn korunmas ve yksek ma
liyetli operasyon gerektirebilecek risklerin azaltlmas iin NA
TOnun etkinlik alannn douya doru kaydrlmas, AGT benze
ri ktay kuatan rgtlerin devrede tutulmas, Avrupa iinde ve
Asya-Pasifikte oluan gvenlik mekanizmalar ile Orta Asya'daki
irtibatlarn pekitirilmesi gibi unsurlar ABD asndan byk bir
nem tamaktadr. zetle ABD hem uluslararas rgtlerin aktif
kullanm yoluyla, hem de gler dengesinin salad manevra
imkanlaryla coraf olarak ok uzak olduu Avrasyada stratejik
ritmi kontrol eden konumunu srdrmeyi uzun dnemli kresel
etkinliin olmazsa olmaz art olarak deerlendirmektedir. Bu ge
reklilik Trkiye gibi jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik adan
gl ve derinlikli Avrasya balantsna sahip blge glerine ABD
asndan nemli stratejik aktrler konumu kazandrmaktadr. Ba-
\
z Amerikan stratejisyenlerinin Trkiyeye yeni dnemin mihver
lkeleri arasnda zel bir konum vermelerinin arkasnda bu strate
jik gereke vardr.2
Souk Sava sresince Dou Blokunun ve SSCBnin merkez
gc olan ve SSCB'nin dalmasndan sonra da bu yapnn ulus
lararas varisi konumunu srdren Rusya Orta Asyadaki etkinlii
ni srdrebilmeyi kresel bir aktr konumunu muhafaza edebil
menin ncelikli artlan arasnda grmektedir. Bunun tarih, je
opolitik ve ekonomi-politik gerekeleri de Rus-Sovyet stratejik zih
niyetinin nemli parametreleri arasnda mevcuttur. Yakn kta
havzas ile ilgili blmde Asya erevesinde de deerlendirdiimiz
m m m
2 Bu mihver lkeler arasnda Trkiye duda Endonezya, Hindistan, Pakistan, Msr,
Cezayir, Gney Afrika, Meksika ve Brezilya da zikredilmektedir. Bu tanmlama ve
gerekelerine dair rnek bir alma iin bkz. Robert S. Chase, Emily B. Hill ve Paul
Kennedy, "Pivotal States and US Strategy, Foreign Affairs, 1996/75: 1, s. 33-51.
Benzer bir yaklam Zbigniew Brze2inski'nin almalarnda grlmektedir. Bir r
nek iin bkz. A Geostrategy for Eurasia", Foreign Affairs, 1997/76: 5, s. 51-64.
I St r atej i k Der i nl i k
gibi, Rusya'nn tarih sahnesine nemli bir g olarak k, Rusla
rn 16.-18. yzyllar arasnda Baltk, Karadeniz, Hazar ve Pasifik'te
salam stratejik dayanaklar elde etmesi ile devreye giren jeopolitik
arkaplan ile mmkn olmutur. Baltk aya Dou Avrupa kta
balantsnn, Karadeniz aya Balkanlar ve Kafkaslar kta balan
tsnn, Hazar aya Kafkaslar ve Orta Asya balantsnn, Pasifik
aya da Sibirya-Orta ve Dou Asya kta balantlarnn olumas
n salamtr. Bu blgelerin stratejik olarak Rusyann etki alan
altma girmesi, demografik olarak Ruslatrlmas ve ekonomik ola
rak Rusya'ya baml hale getirilmeleri Moskova Prensliinin za
manla Rus mparatorluuna dnebilmesinin g parametrele
rini oluturmutur. SSCB'yi ift kutuplu sistemin iki temel gcn
den biri haline getiren unsurlar arasnda da bu jeopolitik zeminin
nemli bir pay vardr.
Rus/ Sovyet stratejik tarihi iinde bu blgelerin herhangi birin
de szkonusu olan kayplar baka blgelerdeki yaylmalarla telafi
edilmitir. Mesela 19. yzyln ortalarnda yaanan Krm Savan
daki yenilgi Orta Asya'ya ynelik Rus yaylmas ile telafi edilmitir.
Avrasya lekli bu tr ayarlamalar Rusiar asndan byk bir
nem tamaktadr. Souk Sava ideolojik ve ekonomik adan
tam bir yenilgi ile kapatan Rusiar, kendilerim kresel g haline
getiren jeopolitik zeminin ayaklarnn altndan kaymakta olduu
nu farketmekte ve bu zemini glendirecek yeni bir stratejik bak
as gelitirmeye almaktadrlar. Souk Sava sonras dzenle
melerle Dou Avrupa'y ekonomik olarak AB'ye, stratejik olarak da
NATOya terkeden, Ukrayna'nn bamszln almasyla Karade
niz'de ciddi bir stratejik zaafla kar karya kalan Rusya, Hazar-ek-
senli Kafkasya ve Orta Asya etkinlii ile bu zararlar telafi edecek
psikolojik ve jeopolitik almlar gerekletirmeye hayat bir nem
atfetmektedir.
Orta Asya'daki etkinliini kaybetmesi durumunda kresel bir
g olma tesinde bir Avrasya gc olma niteliini de kaybedebi
lecei kukusunu yaayan Rusya, Avrasya leinde yaanan g
ler dengesi sistemi iinde her bir aktrle kendi pozisyonunu kar
taraf nezdinde anlaml klan diplomatik bir yol takip etmeye y
nelmektedir. ABD'ye Avrasyada ortaya kan jeopolitik boluk ala
nndaki istikrarn salanmasnda en temel g olma konumuna
--- =- ='
sahip olduunu gstermeye zen gsteren Rus yetkililer, Rus
yann kendi iinde ve mcavir blgede zayflamasnn Avrasyada
yol aabilecei gvenlik boluklarnn dnya barn tehdit edebi
lecei riskini srekli gndemde tutmaktadr. NATO ile yrtlen
mzakerelerde taknlan tavr, eenistanda yrtlen operas
yonlara ynelik meruiyet araylar, inin ykselen ekonomik ve
asker gcn dengeleyebilecek yegne Asya aktr olma konu
mu ile ilgili dorudan ve dolayl gndermeler, Rusyann Avras
yadaki istikrarn korunmasndaki en yetkin partner olduu konu
sunda ABD'yi ikna etme abalan olarak grlebilir.
ABD ile ilikilerde Avrasya'daki istikran ne karan Rusya, ge
nelde AB, zelde Almanya ile olan ibirlii abalarnda Avrasyada
ekonomi-politik partner olma vurgusuna daha fazla arlk ver
mektedir. ABnin douya yaylmas ve tabi snr olarak Rusya ile
temasa gemesi ABnin Avrasya derinlii kazanmas asmdan
Rusyay ne karan unsurlar oluturmaktadr. Gorbaev ile ba
layan Ortak Avrupa Evi sylemi Souk Sava sonras dnemde de ;
Rusyay Avrupadan kopmayan bir Asya gc konumunda tutma
abas ile srdrlmtr.
Bat Bloku ile bu dengeleyici ilikileri yrten Rusya, in ie
olan ilikisinde ise Asyallk ve Bat-d tepki ortakl vurgusunu
devrede tutmaya zel bir nem vermektedir. Putin'in 2000 ylnda
Japonyada yaplan G-8 zirvesi ncesinde, uluslararas ekonomi-
politik sistemin ana unsurlarn oluturan bu yapnn dnda bu
lunan ve kapitalist sisteme gei abasndaki baarsna ramen
hl sistemik bir g gibi grlmeyen in'i ve sistemin tamamen
dnda tutulan Kuzey Kore'yi ziyaret etmesi bu adan son derece
anlaml bir mesaj olmutur. Rusya bir taraftan da bu yaklam
besleyecek ekilde Orta Asya Cumhuriyetleri ve in ile birlikte or
tak gvenlik toplantlar dzenlemektedir. Rusya gler dengesi
nin getirdii pragmatik alan kullanarak Orta Asya zerinde kendi
siyle niha bir egemenlik mcadelesine girmeyi kanlmaz grd
in'e kar ABD kartn Avrasya istikrar slogan ile devrede tu
tarken, in ile girdii ilikilerin dzeyini ve temposunu ykselte
rek ABD karsndaki konumunu glendirmeye almaktadr.
Rusyann klasik emperyal aralaryla Avrasyadaki gler dengesi
nin yeniden oluumu arasnda bir uyum bulmaya alan Putin,
bir taraftan Rus politikasndaki kaosu aarak Kafkaslar ve Orta As
ya bata oimak zere etkinlik alanlarn yeniden oluturma, dier
taraftan da uluslararas dzeyde meruiyet ve saygnlk kazanma
abas iindedir.
Souk Sava sonras dnemde yeni stratejik almlar ve opsi-
yonlar arasnda alternatif stratejiler oluturma konusunda farkl
perspektifler kazanan Almanya3da gerek AB bnyesinde gerekse
ulusal d politika oluumunda genel Avrasya stratejisi ve bu stra
teji iinde Orta Asyann yeri konusunda yeni araylara ynelmi
tir. Almanya'nn stratejik ynelii asndan gittike daha fazla
nem kazanmaya balayan Avrasya faktr zellikle ekonomi-po-
litik alanda kresel lekli rekabetin izlerini tamaktadr. zellik
le NAFTA-AB rekabetinin trmanmas ya da Almanya'nn Avrupa
iinde ngiliz-Fransz eksenli bir blokla kar karya kalmas duru
munda Almanya asndan daha da byk bir nem tamas
muhtemel olan Avrasya opsiyonu Almanya'nn Asya derinliine
ynelik politikalarn younlatrmas anlamna gelecektir.
Almanya'nn Asya derinliine ynelik politikalarn gelitirme
si Almanya-Rusya ilikilerine Avrupa-ii denge parametrelerinin
tesinde kresel bir anlam da katacaktr. Almanya-Rusya ilikisi
nin Avrasya eksenli olarak gelimesi, zellikle Olta Asya'nn doal
kaynaklarnn Rusya-Dou Avrupa-Almanya hatt zerinden Avru
paya aktarlmas bata olmak zere jeoekonomik faktrler asn
dan Almanya'nn dou stratejisine uygun bir nitelik tamaktadr.
A lmanyann in, Hindistan ve ran ile srdregeldii youn eko
nomik iliki ve d yatrmlar Almanyann Asya projeksiyonu ve bu
lke arasnda bulunan Orta Asya'ya bak asndan son dere
ce nemli ipular oluturmaktadr.
Alman tarih stratejik bilinci iinde de zel bir yeri olan Avras
ya kavramnn zellikle uluslararas ekonomi-politik rekabetin bir
unsuru olarak devreye girmesi Orta Asyay dorudan ilgilendiren
sonular dourmaktadr. ABnin retim kapasitesi ile bu birliin
pazar ve doal kaynak ihtiyac arasndaki uurum Almanya'y ister
B 8 I
3 Almanya'nn Souk Sava sonras dnemdeki stratejik ynelii ve opsiyonlar iin
bkz. Ahmet Davutolu, Zihniyet-Strateji ilikisi ve Tarihi Sreklilik: Souk Sava
Sonras Dnemde Alman Stratejisi", Tarihten Gel ecee Trk Alman likileri., (Yay.
Haz.) Erhan Yarar, Ankara 1999, s. 141-201.
istemez AB emsiyesi altnda ya da kendi ulusal stratejisinin bir
paras olarak dier ekonomik havzalara ve hammadde kaynakla
r asndan zengin blgelere yneltecektir.4Orta Asya bu adan
hem bir doal kaynak havzas hem de bir balant ve gei blgesi
olarak byk bir nem tamaktadr.
Bu ereve iinde genelde Asya, zelde Orta Asya, Almanyann
ncelikli alm alanlarndan birisi olmaya adaydr. ABD'nin NAF
IA ile Amerika ktasndaki ortak kar ve birlik bilincim, APEC ile
Asya-Pasifikte bir Asiamerica kavramn uyandrmaya alt, J a
ponya'nn dorudan dillendirmese bile Dou Asya ve Pasifik ekse
ni etrafnda bir ekonomik arkabahe oluturduu, inin Dou As
ya'daki in diasporasna dayal geni bir ekonomik etki alan kur
maya alt bir dnemde Almanyann Avrasya eksenli bir stra
tejik alma ynelmesi artc olmayacaktr. Alman jeopolitiki
Kari Haushoferin kinci Dnya Savanda gelitirdii asker ar
lkl Tmnskontineniul Blok (Amerika, Avrasya, Asya-Pasifik) kavra
m bugn uluslararas ekonomi-politik hatlar olarak tekrar gnde
me gelmektedir.
Bu stratejik yneliin Avrasya g dengeleri asndan orta ve
uzun dnemde ciddi riskler barndrmas Almanyay teenniye ve
soukkanl bir yol izlemeye yneltmektedir, nk Almanyann
AB emsiyesi altnda bir Avrasya stratejisine ynelmesi ABD'yi,
kendi ulusal stratejisinin bir paras olarak byle bir alma y
nelmesi de bata ngiltere ve Fransa olmak zere dier Avrupa l
kelerini rahatsz edecek sonular dourabilir. Bylesi bir rekabet
ortamnn dourabilecei riskler ekonomi-politik rekabet unsur
larnn ortak konsorsiyumlarla almasna dayal politikalarn
oluturulmasna yol amaktadr. Bir ok ulusal nitelikli aktr ay
n anda bnyesinde barndran okuluslu irketlerin Orta Asyada
sren ekonomi-politik paylam mcadelesinde ne kmas bu
adan dikkate ayandr.
Bylesi bir gler dengesi konjonktrnde Rusya stratejik kilit
lke konumu kazanrken, in uluslararas ilikilere daha fazla
arlk koyma ans elde edecektir. Muhtemel bir Alman-Rus ibi-
saa
4 Alman ekonomik karlarnn, d politika zerindeki etkileri ve Almanya'nn As
ya'ya ynelik ilgisi iin bkz. Norbert VValter, "Okonomische Inteessen und Aussen-
politik, I nternationale Politik, 1995/8, s. 53-58.
ligine in'in de katlmas Avrasya-eksenli kara devletleri ile Avras
yay evreleyen okyanuslara dayal deniz imparatorluklar arasn
daki tarih rekabetin tekrar uyanmasna yol aabilir ki, bu durum
tarihin grebilecei en etin kutuplamalardan birinin tohumu
nun atlmas anlamna gelir. Bu tr bir kutuplamann risklerini
rasyonel bir ekilde gren Almanya Souk Sava sonras dnem
de Avrasya-ABD dengeleri asndan son derece dikkatli bir poli
tika takip etmi ve d politika kademelendirmesinde Avrupa-ii
yaplanmalara arlk vermitir. Yine de nmzdeki dnemde
uluslararas ve Avrupa-ii dengenin hassas rekabet alanlarnn As
ya zerinde seyredecei unutulmamaldr. Fransa ve ngiltere gibi
AB'nin dier nemli gleri de A B'nin ortak Avrasya politikas ile
kendi ulusal stratejileri arasnda uyum salama problematii ya
amaktadrlar. Fransann Almanya, ngiltere'nin de ABDnin stra
tejik kar tanmlamalarna daha yakn bir tavr iinde olduklar bu
denklemde Avrupa-ii ve Bat Bloku dengeleri de etkili olmaktadr.
Kresel lekli nemli Asya gleri arasnda yer alan Japonya
ve in de Souk Savan bitmesi ile birlikte genelde Asyaya, zel
de Orta Asyaya ynelik stratejik bak alarn yeniden dzenle
me htiyac hissetmilerdir. SSCB'nin aksine ekonomik bayatta
gerekletirdii kademeli liberallemeyi siyas alana yanstmayan
in, Souk Sava sonras dnemde, Tiaenmen olay ve Dou
Trkistan ile Tibet'te younlaan muhalefet hareketleri istisna
edilirse, ciddi bir i siyas alkant yaamakszn nemli bir ekono
mik byme gerekletirdi. BM Gvenlik Konseyi yesi olarak
uluslararas dzenin belirleyici aktrleri arasnda bulunan inin
gsterdii bu ekonomik performans ve sahip olduu olaanst
demografik g ini eksen alan Avrasya lekli stratejik analizle
rin gelitirilmesine yol at. Huntington benzeri kimi batl strate-
jisyenler ini muhtemel bir Bat-kart blokun baat gc olarak
gsterirken, Brzezinski gibi dier baz stratejisyenler ise inin ar
tan jeopolitik etki alannn ABDnin Avrasya lekli karlar ile a
tmayabilecei, aksine bu karlar dorultusunda ynlendirilebi
lecei tezini ileri srmektedir.5
aa a
5Zbignievv Brzezinski, "A Geostrategy for Emoasia", Foreign Affairs, 1977/76-5. s. 59-
inin nemli bir uluslararas aktr olarak ykselii Gneydou
Asya ekonomisinde nemli bir paya sahip olan in diasporasmn
gc ile de desteklenmek suretiyle kta-lekli nemli bir ekim
alan oluturmaktadr. Gneydou Asyada inlilerin sahip olduk
lar 500 nemli irketin toplam ekonomik deerlerinin 500 milyar
dolar amas ve ine akan ve bu diasporadan da beslenen yllk
yabanc sermayenin 50 milyar dolar gemesi siyasal alanda sos
yalist sylemi srdren inin ekonomik alanda kapitalist ulusla
raras ekonomi-politik yaplanmay etkileyebilecek bir potansiye
le ulatn gstermektedir. in'in bu konumu gerek uluslararas
ilikilerdeki gerekse ini evreleyen blgelerdeki problem alanla
rnda bu lkeyi etkin klacak aralar salamaktadr.
Dnyann en youn nfuslarndan birine sahip olan in ile Or
ta Asya arasndaki hammadde ve demografik yap dengesizlikleri
bu lkenin ota ve uzun dnemli stratejik projeksiyonlarnda Orta
Asyann nemli bir yer tutmasn beraberinde getirmektedir. Bu
projeksiyonlar inin ekonomik ve siyas balantlarm etkilemek
tedir. in uzun dnemde Dou Asya'daki ekonomik/ dem o grafik
genileme ile Orta Asya ve Ortadounun kaynak zenginlii arasn-
da stratejik bir irtibat kurulmasnn kanlmazlm grmekte ve
bu erevede gerek i kaynaklarn gerekse d balantlarn hare
kete geirmeye almaktadr. inin kresel nitelikli stratejik den
gelerde alaca tavr Asya-ii g yaplanmas kadar Ortadou ve
Pasifik dengelerini de etkileyecek unsurlar barndrmaktadr. Orta
Asya sahip olduu konum dolaysyla bu stratejik hesaplarn kesi
tii bir alan oluturmaktadr.
ift kutuplu yap iinde Dou Bloku bnyesinde yer ald iin
statik bir ayrma tbi olan Orta Asyann in'e yakn blgeleri bu
gn bu statik koruma emsiyesini kaybetmi olmak dolaysyla in
etkisine ak bir nitelik kazanmlardr. Mesela daha nce bir s
per g olan SSCBnin snr boyu olarak statik bir gvenlik hatt
iinde bulunan Krgzistan bugn kk lekli bir lke olarak
in'in dorudan komusu haline gelmitir. in'in SSCB gibi bir s
per g yerine ok daha kk lekli aktrlerle kar karya gel
mesi inin Orta Asya'ya ynelik stratejik itihasn kabartacak bir
konjonktr dourmutur.
Orta Asya inin i siyas yaps asmdan da zel bir nem ta-
^maktadr. inin uluslararas platformlarda sV tir
j j Strateji k Deri nl i k
len iki nemli problem alam olan Dou Trkistan dorudan, Ti
bet ise dolayl olarak Orta Asya ile balantldr. Dou Trkistan'da
yaayan Uygur, Kazak ve Krgz Trklerinin SSCB'den bamszlk
larm kazanan Trk Cumhuriyetleri ile yakn kltrel akrabalk
balar olmas in asmdan i ve d ilikileri birbirine balayan
bir sonu dourmaktadr. inin ok sayda etnik ve linguistik un
surlar barndrmas ve insan haklar asndan bata ABD olmak
zere uluslararas sistem asndan eletirilmesi Dou Trkistan,
Tibet ve Moolistan gibi in'in merkez karakterinden farklla
an topluluklar barndran blgeleri inin yumuak karn haline
getirmektedir. in Orta Asya dengelerinde etkin bir konum kaza
narak bu hassas alanlardaki muhtemel zaaflar da rtmeye al
maktadr.
Uluslararas ekonomi-politik g yaplanmasnn nemli belir
leyicilerinden birisi olan Japonya, ABD ve AB ile olan ilikilerinde
ki dengeyi srekli gznnde tutmakta ve Asya politikalarn bu
erevede ekillendirmeye zen gstermektedir. Bu ekonomi-po
litik dengenin bir benzeri de Japonya'nn Asya-ii jeopolitik den
gelerine baknda kendini gstermektedir. Gneydou Asya'da
kurduu ekonomik etki alan konusunda in ile, kuzeydouda da
tarih ihtilaf alanlar erevesinde Rusya ile rekabet iinde bulu
nan Japonya Asya'daki in-Rus jeopolitik dengesinin kendisini
dorudan etkileyebileceinin farkndadr. Bu da in ile Rusya ara
sndaki jeopolitik rekabetin en dorudan karlama alam olan
Orta Asyaya zel bir nem kazandrmaktadr. Orta Asya'daki re
kabetin dorudan taraf grnmeyen Japonya blge zerinde sey
reden ekonomi-politik ve jeopolitik rekabette nemli bir denge
unsuru olma konumu kazanabilir. Ota Asyann d finansal des
tee olan ihtiyac ile Japonya'da yaanan Dou Asya krizine ra
men hl varolan finansal fazla arasndaki muhtemel geikenlik
de bu rol pekitirecek sonular dourabilir.
2. Asya-ii Dengeler, Blgesel Gler ve Orta Asya
Kresel aktrlerin Souk Sava sonras dnemde genelde Asya,
zelde Orta Asya ile ilgili stratejik pozisyonlarnda gzlenen radi
kal deime Asya-ii dengelerde etkili ktasal ve blgesel gleri
Mrofton inrppl mirlerin nozisvonla-
rndaki deimelere ayak uydurmaya, dier taraftan kendi blge
sel konumlarn, kta-lekli stratejik parametreleri etkileyebilecek
ekilde glendirmeye almaktadrlar. Souk Sava dengelerinin
zlmesi ile birlikte ortaya kan stratejik boluk ve bu boluk
konusunda kresel glerin yeni denge oluumlarnda sergiledik
leri rekabet blgesel glerin hareket alanm genileten sonular
dourmutur.
Asya-ii dengeler asmdan bakldnda nisbeten olarak daha
kresel lekli aktrler olarak kabul edilebilecek olan Rusya, in
ve Japonya dnda kalan Hindistan, Pakistan, ran ve Trkiye Or
ta Asya dengelerini dorudan etkileyebilecek aralara sahiptir. Or
ta Asya evresinde yer alan bu aktrlerin dnda biraz daha geni
bir halka iinde yine Asya gleri olan Kore, Endonezya, Malezya
ve Singapur bata olmak zere dier gneydou Asya lkeleri, s
rail ve hatta Avrasya lkesi olmakla birlikte tarih ve siyas balarla
Orta Asya ile irtibatl olan Ukrayna da Asya-ii dengelerde Orta As
ya'daki g yaplanmasn etkileyebilecek konumda lkelerdir.
Orta Asya'y merkez almak zere iie geen hatlar ve dengeler
oluturan bu Asya-lekli yaplanmada Souk Sava sonras d
nemde zellikle Trkiye, Rusya, ran, Pakistan, Hindistan ve in
arasndaki ilikiler kta-ii stratejik dengeleri ve bu dengelerin k
resel ve blge-ii dengelerle olan irtibat noktalarm etkileyen so
nular dourmutur. Orta Asya mihver blgesinden kenar kuaa
inen stratejik nitelikli koridor ve gei yollar ile Avrasyay dou-
bat istikametinde kesen enerji, ulam ve ticaret hatlar bu kta ve
blge glerini kar karya getirmi ve genellikle ksa-dnemli ve
kar-temelli ittifak araylarna yneltmitir. Bnyesinde bulun
durduu Hayber, Khojak ve Gomal gei yollar ve Wakhan kori
doru ile Orta Asyadan Hint altktasma geiin atardamarlarn
kontrol eden Afganistan'da Souk Sava dneminde ift kutuplu
sistemin bir sonucu olarak balayan, Souk Savan bitmesi ile bir
likte btn bu kta ve blge glerinin deiik biim ve llerde
mdahil olduklar bir i savaa dnen atmalar aslnda kta-
lekli stratejik dengelerin izlerini tamaktadr. Byk sken
der'in Asya seferinden bu yana stratejik tampon blge nitelii ta
yan bu hattn genelde Asya, zelde Orta Asya stratejik dengeleri
verine oturmadan istikrara kavusmas or onrimmplftorlir
Souk Sava dneminde Avrasya mihver blgesinin merkez g
c olma konumunu Orta Asya'daki egemenliine dayal olarak ko
ruyan ve Afganistan'da hakimiyet kurarak tampon blge zerin
den gneye sarkmaya alan SSCB birikimini devralan Rusya So
uk Sava sonras dnemde ilk tepki olarak bu kritik stratejik kesi
im alam zerindeki etkisini kaybetmemeye almtr. SSCBnin
dalmas ile birlikte trmanan Tacik i savama dorudan mda
halede bulunulmas ve Afgan-Tacik snrnn Rusyann br ileri s
nn olarak deklare edilmesi Rus-Sovyet*Rus stratejik zihniyetinde
ki sreklilii ve bu sreklilik iinde aktan lan Orta Asya parametre
lerini ortaya koymutur.
Bu stratejik zihniyete gre Rusyann snrlar uluslararas hu
kuk asmdan Kazakistann kuzeyine ve Hazarn dousuna ekil
mi olsa da jeopolitik hat snrlarnn Avrasyann stratejik d
mn oluturan Afgan-Tacik-Kemir geninde olduu iddiasn
tamaktadr. in-Hindistan ve Hindistan-Pakistan arasndaki s
nr anlamazlklar ve bu anlamazlklara dayal ittifaklar da Orta
Asyann hemen gneyindeki bu jeopolitik dm blgesinin kta
dengeleri asndan tad nemi ortaya koymaktadr. Mintaka
geiini kontrol eden inin Karakurum geii ve bu geite strate
jik bir neme sahip olan yol balantlar zerinde de denetim kur
maya almas, Hindistan ve Pakistann Kemir zerinde srd-
regeldikleri mcadelenin Souk Savan sona ermesinin yol at
jeopolitik bolukla daha da trman gstermesi kta-lekli ve
blgesel glerin stratejik hesaplarnn atmasnn sonulardr.
Bu adan Souk Sava dneminde oluan Hindistan-Rusya ve
in-Pakistan ittifaklar yeni ekillerle srdrlmektedir. Afganis
tan ve Kafkaslardaki dengelerin ran' da Hindistan-Rusya ittifak
na yakn bir izgiye getirmesi bu glerin nasl ince stratejik he
saplar iinde olduunu ortaya koymaktadr.
Orta Asya'nn gneyinde sren bu stratejik rekabet Orta As
ya'nn batsnda da etin ve dinamik bir nitelik kazanmtr.
SSCBnin dalmasndan sonra Trkiye'nin inisiyatifi ile ECOnun
Orta Asya lkelerini ve Afganistan kapsayacak ekilde geniletil
mesi Trkiye- ran-Pakistan kuanda bir stratejik temerkz olu
turmutur. lk anda Orta Asyann Hazarn gneyinden geen Av-
Knotantsm ve tarihi pek Yolu ekonomi-politiini canland
r "
raca dnlen bu hamlenin hem Rusyaya hem de ABDyi tedir
gin etmi oimas bu nemli kar uzlamasn zamanla bu rgtn
temel lkesi arasnda bir tr kar atmasna dntrm
tr. ABD, ran'n ECO zerinden Avrasya sisteminde etkin bir ko
num kazanma ihtimalinden, Rusya da bu admn tarih Trk-Rus
rekabetinde Trkiye'nin stratejik potansiyelini glendirmesi ihti
malinden dolay tedirgin olmutur. yle ki bu adm zerine Hin
distan' ziyaret eden ABD senatr Pressler, Hindu yetkilileri ku
zeyde olumakta olan slam kuana kar uyarma ihtiyac hisset
mi, Rusya da Trkiye'nin etkinliini nlemeye ynelik hamleleri
arka arkaya yapmaya balamtr.
Trkiyenin Rusya'nn tedirginliini gidermek ve AB'ye bir al
ternatif mesaj ulatrmak iin KEyi devreye sokmas bu kez ran'
ECO konusunda tedirginlie sevketmitir. Trkiye'nin bu sre
iinde ABD ile ortak strateji araylar iine girmesi ve birlikte bir
Orta Asya almna ynelmesi Rusya ile ran' birbirine yaklatr
mtr. zellikle petrol ve doal gaz boru hatlar konusunda son
derece farkl alternatiflerin sreldi gndeme getirilmesi bu dina
mik seyirdeki denge deimelerine intibak edebilme abalarnn
rndr.
zetle, doksanl yllarn ikinci yarsnda Rusya, in, Hindistan
ve ran arasnda ikili ve l erevede younlama temayl ii
ne giren ilikiler Trkiyenin genel Asya stratejisi ve Orta Asya po
litikas asmdan ciddiyetle takp edilmesi gereken bir sreci ba
latm bulunmaktadr. Rusya bir taraftan NATO ile anlama masa
sna otururken, dier taraftan NATO'nun genilemesi karsnda
Dou Avrupa'da kaybettii mevzileri Asya iinde yeni dengeler
oluturarak ama abas iindedir. Bat tarafndan dlanma tehli
kesi iinde bulunan ran ve ABD ile zaman zaman bunalm yaa
yan in de Asya iinde oluacak bir g konsoidasyonunda fayda
mlahaza etmektedir. ran ve Rusya ile zaten iyi ilikiler iinde
bulunan Hindistan da, Pakistan'n ABD destei ve Taiiban aracl
yla Afganistan'da kurduu hakimiyeti dengeleyecek bir biimde
bu iki lke ile olan ilikilerini daha da gelitirme yolunu tercih et
mektedir. Rusyann d kredi ve NATO politikas ile in kart ara
snda kurduu korelasyon ve yapt zamanlama, diplomasi oyu-
I nunun inceliklerini yanstan zellikler tasvm- r. r>.
Avrasya Gii Denkleminde Orta Asya Politikas
uluslararas ekonomi-poiitik sistemin merkez gcn oluturan
G-8 zirvesinden hemen nce hl sistem-d aktrler gibi gz
ken in ve Kuzey Koreyi ziyaret etmesi dikkate ayandr. Souk
Sava dneminde ABD in kartn SSCBye kar kullanyordu.
imdi Rusya ayn kart gerektiinde kullanlmak zee elinde tut
maya almaktadr.
Asya iinde ortaya kan bu dengeler Orta Asya lkelerinin d
politika pozisyonunu da etkilemektedir. Demografik, ekonomik
ve siyas adan in, Hindistan ve Rusya'dan gelebilecek tek yn
l ya da koordineli bir bask karsnda direnme gc zayf olan
Orta Asya lkeleri bu devler arasnda kendilerine hayat alan a
maya almaktadr. 1997 ylnda Rusya ve inin nclyle
blge lkeleri arasnda bir snr gvenlik anlamas imzalanmas
ve belli bir istikrar politikas takip edilmesi bu adan son derece
ilgi ekicidir. Orta Asyay evreleyen Rusya, in, ran ve Hindis
tan arasnda gelitirilen ilikiler NATO'nun genileme planlarna
kar bir Asya cephesi olumakta olduunun ilk iaretleri olarak
deerlendirilebilir.
Rusyann ekonomik adan rehabilitasyon srecine girmesi ile
Rus-in yaknlamasnn ezamanl olarak gereklemesi Trkiye
asndan ok sakncal bir d politika konjonktr ortaya kara
bilir. Rus-in yaknlamasnn Orta Asya zerinde yapaca bask
blge lkelerini uluslararas ekonomi-poiitik g merkezleri tara
fndan rehabilite edilmeye allan Rusya le ilikilerini glendir
meye sevkedecektir. Kazakistan ve Krgzistann Rus-in yakn
lamasna uygun admlar atmaya balamas bu konuda klasik Or
ta Asya dengelerinin ilemeye baladn gstermektedir.
3. Blge-ii Dengeler
Bu kresel ve ktasal faktrler siyas, kltrel ve ekonomik a
dan ok etin bir dnm yaayan Orta Asyann blge ii denge
lerini de etkilemektedir. Orta Asyann son on yl iinde beklenen
den ok daha az bir i atmaya sahne olmasna ramen gerek k
resel ve ktasal aktrlerin blgeye ynelik rekabetlerinin dourdu
u dinamik konjonktr, gerekse blge-ii kar atmalarna yol
aabilecek unsurlar blgenin orta ve uzun vadede istikrara kavu-
--------- 1., ^ ^,r, ,,nr,rl otlrilpmplrtpHr
Dnya leinde II. Dnya Savandan sonra yaanan smr
ge devrimleri benzeri bir olguyu Souk Sava sonras dnemde ya
ayan Orta Asya toplumlar emperyal bir yapdan teritoryal ulus-
devlet yaplanmasna geiin sanclarn yaamaktadr. Orta As
yadaki dnm incelerken de vurguladmz gibi bu durum
ngiliz ve Fransz smrge imparatorluklarndan koptuktan sonra
ayn jeokltrel yapda farkl ulus-devletler oluturmak zorunda
kalan Arap Dnyasnn karlat problemlere benzer problemler
ortaya karmtr. Hereyden nce ortak dil, din ve kltr unsur
larna ramen Sovyet dneminden kalan etnik tanmlamalar ve bu
etnik tanmlamalarn dourduu biz-teki ayrmlar blge lekli
bir jeokltrel paralanmay beraberinde getirmitir. zbek, Kr
gz, Kazak, Trkmen ve Tacik unsurlarn iie yaad alanlarn si
yas snrlar ile ayrlm olmas ve bu siyas snrlar iinde kalan
ulus-devletlerin her birinin kendi territoryal ulusal kimlik ve ege
menlik alanlarn kurma abalar karlkl kayglarn ve tedirgin
liklerin kayna olmaktadr.
Bu jeokltrel paralanmay destekleyen jeoekonomik kaynak
paylam sorunlar potansiyel bunalm odaklan olmaya adaydr.
lke snrlarnn tarih ve jeopolitik geerlilikleri ile ilgili tartma
lar bu paralanmalar jeopolitik risk alanlarna rahatlkla dnt
rebilecek unsurlar ihtiva etmektedir: arpc bir misal vermek ge
rekirse zbekistan-Krgzistan smr Sovyet idaresince ylesine bir
yapda izilmitir ki, Krgzistann kuzeybats ile gneybats ara
sndaki seyahat ancak ve ancak zbekistan snrlan iinde kalan
Fergana vadisi zerinden yaplabilmektedir. Krgz tarihilerinin
Fergaa vadisinin Hokand egemenlii altnda uzun bir dnem Kr
gz idaresi altnda kaldna dayal tarih argmanlar ile bu jeopo
litik paralanma biraraya getirildiinde iki lke arasnda ciddi bir
atma potansiyeli sz konusu olmaktadr.
jeokltrel, jeoekonomik ve jeopolitik paralanmadan kaynak
lanan karlkl iddialar ve argmanlar Orta Asya cumhuriyetlerini
Arap lkelerine benzer i atma potansiyelleri ile kar karya
brakma riski tamaktadr. Btn bir Bat Trkistan'n tarih ola
rak kendi egemenlikleri altnda bulunduu, blgenin Semerkand
ve Buhara gibi tarih merkezlerinin kendi snrlarnda olduu ka-
^naatini tayan zbekistan sahip olduu insan potansiyelinin a-
reeli stnln de gznnde bulundurarak blgede daha et
kin bir rol stlenmeye almaktadr. Buna mukabil Avrasya step
lerini birbirine balayan olaanst bir corafyaya sahip olan Ka
zakistan bu corafyann getirdii avantajlar kullanarak Asyadaki
kresel ve ktasal dengelerin kilit unsuru konumunu ne kar
maktadr. Zengin doalgaz kaynaklarna sahip olan ve bu kaynak
lara dayanarak ksa zamanda blgenin finansal ve ekonomik gc
haline gelme midi tayan Trkmenistan da bu gc blge etkin
liine dntrme yollar arayacaktr. Trkmenistan ile zbekis
tan arasndaki insan unsuru ve doal kaynaklar asndan varolan
ciddi uurum bu lkeler arasndaki ilikileri Irak-Kuveyt benzeri
elikilere gebe klabilir. Kendi kltr merkezlerinin zbekistan s
nrlar iinde kaldn dnen Tacikler ile kendi tarih ve ekono
mik alanlarnn paralandm dnen Krgzlar karsnda z-
beklerin her iki lkeyi de tabi arkabahe gibi alglamas da potan
siyel bir bunalm kayna olmaya adaydr.
Souk Sava sonras dnemde blgede yaanan jeokltrel,
jeoekonomik ve jeopolitik paralanma ile bahsi geen i bunalm
unsurlar, SSCB gemiine dayanan siyas kariyerleri asndan
zaten otokratik rejimlere temayll olan liderleri yine Arap tecr
besine benzeyen siyas yaplar kurmaya yneltmektedir. Son on
sene iinde Azerbaycan'daki tartmal deiim hari blgedeki si
yas aktrler hemen hemen hi deimemitir. Trkmenistanda
bu yaplanmann daha da tesine geilerek Trkmenba hayat
nn sonuna kadar doal lider ilan edilmitir.
Btn bu blge-ii faktrler bahsi geen kresel ve ktasal g
dengeleri karsnda blge-ii unsurlar daha krlgan yapmakta
dr. Asya-ii dengelerdeki hassas seyir ve tarih Rus-in rekabeti
nin dourduu tedirginlik hemen hemen btn Orta Asya lkele
rini mmkn olduunca ABD yannda grnmeye sevketmekte-
dir. ABD'nin Souk Savan galibi konumu uluslararas saygnlk
ve ekonomik kalknma aray iindeki bu lkelerin ABDye yakn
durma abalarnn gerekelerini oluturmaktadr. te yandan bl
gede insan unsurunun gc ile ne kan zbekistan doksanl yl
larn sonlarna doru Rusyann desteini alarak bir ortak etkinlik
alan kurmaya abalarken, Kazakistan Rus-in dengesinin kendi
inn kanlmaz olduu bilinci ile diplomatik esneklii
r..
yksek bir politika takip etmektedir. Bir taraftan kta-lekli dina
mik rekabet konjonktr iinde, dier taraftan zbekistan ve Ka
zakistan gibi blge-ii gler arasnda ayakta durmaya alan Kr
gzistan ise bunu daha ak bir siyas yap ile salamaya almak
tadr. Krgzistann blgede demokrasiye en yakn uygulamaya
ynelmesi bu adan dikkate ayandr.
Sahip olduu doal kaynaklar mmkn olan en maksimum
getiri ile dnya piyasalarna ulatrma abasn srdren Trkme
nistan ise bu doal kaynaklarn tabi mterisi olan veya bu kay
naklar zerindeki etki alam ile uluslararas ve blgesel g olu
turmaya alan kta lekli aktrleri birbirleriyle dengeleyen ve
her birine yeil k yakan bir politika srdrmektedir. Bir taraftan
Trkiye ile en yakn ilikiler gelitiren blge lkesi olan, dier ta
raftan ran ile sahip olduu ulam ve ticaret ilikisini younlat
ran, te yandan belli aralklarla Rusya'ya yakn mesajlar gnderen
Trkmenistan Bat Asyadaki rekabetin kendi zerinden seyret
mekte olduunun bilinci ile bir tr denge diplomasisi uygulamak
tadr. Souk Savan sona ermesinden bu yana ypratc bir i sava
yaayan Tacikistan ise btn bu dengelerin en edilgen lkesi olma
zelliine sahiptir.
te yandan, Orta Asya'y evreleyen kta-lekli gler arasn
daki bu dengeler blge-ii aktrleri de kendi anaforu iine ekmek
tedir. zbekistann Afganistan i savanda Pakistan destekli Tali-
ban karsnda Hint-Rus-lran ittifaknca desteklenen muhalefet
cephesi iinde yer almas, Trkmenistan'n 1997'de ran-Hndis-
tan-Trkmenistan l anlamasna katlmas, Kazakistan ve Krg
zistann in-Rus-Hint dengelerini kollayan bir diplomatik seyyali-
yet sergilemeleri, zbekistan'n Tacik i savama mdahil olmas,
Trkmenistan ve Azerbaycann Bat Asyadaki Trkiye, Rusya ve
ran arasnda diplomatik bir labirent hassasiyeti iinde ilikilerini
srdregelmeleri hep bu g dengelerinin dolayl sonulardr.
IV. Trk D Politikas ve Orta Asya Stratejisi
. Sylemden Stratejiye Trkiyenin Orta Asya Politikas
Trk d politika yapmnda Orta Asya ile ilgili son on yl iinde
yaanan gelimeler sadece bu bleevle snrianHnuvs i-
nemli dersler ve tecrbeler edinilmesini salamtr. Bu tecrbe
lerin salkl bir ekilde deerlendirilmesi ayn anda bir ok yakn
kara, deniz ve kta havzalarnda strateji gelitirmek ve uygulamak
zorunda olan Trkiyenin bundan sonraki benzer lekte etkilerde
bulunacak d politika almlar iin byk bir nem tamakta
dr. Bu unsurlar hazrlk safhas ve uygulama safhas ile ilgili iki ana
balk altnda toplanabilir.
a. Psikolojik, Teorik ve Kurumsal Hazrlkszlk
Trkiyenin Souk Sava sonras dnem Orta Asya politikasnn
deerlendirilmesinde ncelikle ok ynl uluslararas konjonktr
deiimlerinin yaand dnemler iin gerekli olan hazrlk safha
s ele alnmak zorundadr. Trkiye maalesef Souk Savan sona
ermesi ile ortaya kan uluslararas dinamik konjonktre intibak
noktasnda da, bu konjonktrle birlikte ok ksa bir srede Trki
yenin en temel d politika alanlarndan birisi haline gelen Orta
Asya'ya dnk stratejilerin gelitirilmesi konusunda da ciddi bir
n hazrlk yetersizlii ile kar karya kalmtr.
Bu hazrlkszln ilk grnen belirtisi psikolojik alanda yaan
mtr. Trkiye Orta Asya ile ilgili gelimelerin ilk safhasnda gerek
sekinler gerekse halk dzeyinde soukkanl bir diplomasinin ilk
art olan rasyonel deerlendirme yapabilmek iin gereken psiko
lojik teenniyi devreye sokamamtr. Orta Asya'nn bir strateji ve
siyas kltr parametresi olarak hemen hemen hi gndemde ol
mad bir dnemden gndemin birden merkezine yerletii bir
dneme gei psikolojik bir hazrlk srecinin yaanmasn engel
lemitir. lk dnemde gsterilen ani, nostaljik ve hss tepkiler ve
bu tepkilere dayal olarak gelitirilen, psikolojik n hazrl iyi ya
plmam deklarasyonlar, bu deklarasyonlara muhatap olan taraf
larla rasyonel bir d politika ilikisi gelitirilmesini gletiren
tepkiler dourmutur. Orta Asya lkelerinde byk ve ou da
karlksz kalma riski tayan beklentiler oluturan bu deklaras
yonlar, blge zerinde tarih ve coraf derinlie dayanan hazrlk
l politikalar gelitirme sreci yaayan ktasal ve blgesel gleri
tedirgin etmitir. Bu tedirginlii dengelemeye ynelik olarak atlan
admlar da bu sefer kar etki uyandran sonular dourmutur.
Psikolojik hazrlkszln daha abuk su yzne kmasna yol
- t - . oi-anian Ha stratejik analiz ve kurumsal
Avrasytt G Denkleminde Orta Asya Politikas
yaplanma ile ilgili alanlardr. Trkiye bylesi bir radikal deiim
srecine stratejik analiz gc ve yetkinlii olan kurumsal yaplar
dan yoksun bir ekilde girmitir. Deiim srecinin banda genel
de Asya, zelde ise Orta Asya ile ilgili teorik alma yapan hi bir
destek kurumunun olmamas, niversitelerin ve dier aratrma
kuramlarnn hl Souk Sava dneminden kalan birikimlere d
nk yaplara sahip olmas nedeniyle salkl stratejik analizler ya
pacak ve bu analizler erevesinde psikolojik tepkilerin dozunu
drerek rasyonel politikalarn nn aacak bir atmosfer olua-
mamtr. Trk diplomasisinin Souk Sava sresince zellikle
Trk-Yunan gerilimlerine ayarl bir arkaplan iinde faaliyet gs
termi olmas bu stratejik analiz boluunun diplomatik evreler
ce kapatlmasn da mmkn klmamtr.
Bu hazrlkszln birisi tarih, dieri ise ideolojik iki temel se
bebi zerinde durulabilir Modern Trk diplomasi tarihi, kkenle
rine gidilirse Karlofa'dan, biraz daha yakn dnem esas alnrsa
Tanzimattan bu yana, temelde Avrupa parametrelerini kollayan
ve Ortadou/ Balkanlar ekseninde savunma hatlarna younlaan
bir arkaplana sahiptir. Bu dnemde stratejik zihniyet, kltrel ve
psikolojik faktrler, kurumsal yaplanma, d politika refleksleri
daha ok Avrupa-merkezli byk glerin diplomasi kulvarlarna
ayarl bir seyir takip etmitir. Diplomatik gelenekle ilgili bu arkap
lan Asya-lekli stratejik oluumlar iin yeterli bir tecrbe biriki
minin olumasn engellemitir.
kinci nemli sebep genellikle stratejik bak asn ynlendi
ren ideolojik tavr alla ilgilidir. Bu da biri Batllama tecrbesi,
dieri de Souk Sava konjonktr ile ilgili iki ana grupta toplana
bilir. Batllama tecrbesi ve bu tecrbenin ngrd Avrupa'ya
dnk politika oluturma abas genelde Asya, zelde Orta As
ya'ya dnk psikolojik, teorik ve kurumsal hazrl bir lde an-
lamszlatrm, en azndan ikincil bir konuma indirmitir. ttihat
ve Terakki'nin rasyonel hi bir stratejik hesaba dayanmayan Ona
Asya politikasnn ve Enver Paa macerasnn stratejik zihniyeti
oluturan toplumsal hafzada edindii yer Dounun ve Asya'nn
geri kalmlna dayanan Aydnlanma felsefesi varsaymlar ile
birleince Orta Asya uzun sre Trkiye'nin siyas ve kltrel at
mosferinde en azndan kaytsz kalman bir blge olmutur.
1 ARft
Stratejik hazrl engelleyen ikinci ideolojik parametre Souk
Sava artlan ile ilgilidir. Souk Savan kat ideolojik kalplar iin
de Orta Asya'nn Dou Bloku ve SSCB bnyesinde kalmas, blge
ye ynelik herhangi bir hazrlk gerektirmeyen ok daha statik bir
yaklam biimini egemen klmt. ki blolcun karlat alanlar
la ilgili stratejik kararlarn sper glerce alnd, dolaysyla da
bu glerin dorudan etki alanna girdii blgelerdeki stratejik po
zisyonun hemen hemen hi deimedii bu konjonktr blgeye
dnk hazrlklarn gereksiz grlmesine sebep oluyordu. Bu sta
tik konumun ideolojik kalplarla kategorik kutuplara indirgenme
si blgeye dnk almalarn nnde engeller oluturuyordu. Bu
almalar ya snrl alanlarda bizzat resmi kanallarca yrtlyor
du, ya da tamamen ihmal ediliyordu. O dnemde sivil kii ve ku
rulularn ilgileri hemen kar kutbun ideolojik temsilcisi gibi alg-
lanmalarayol ayordu. Daha nce de vurguladmz gibi, bu du
rum en stratejik komumuz olan Rusya'nn dilini kullanabilen
aratrmaclarn bile yetimesini imkansz klyordu.
D politika yapmn olumsuz ynde etkileyen psikolojik, teo
rik ve kurumsal hazrlkszlk bylesi radikal bir deiimin yaan
d Souk Sava sonras dnemin ilk yllarnda ciddi bir insan un
suru skntsn beraberinde getirmitir. Psikolojik arlkl iddial
sylemin gerektirdii admlan atacak insan unsurunun devreye
sokulamamas d politika etkinliini nemli lde zaafa urat
mtr. Geen on yla ramen hl blge politikalarnda uzmanla
m ve Rusa bata olmak zere blge dillerini ve lehelerini etkin
bir ekilde kullanabilen eleman sknts yaanmaktadr,
b. Stratejik Koordinasyon ve Kademelendirme
Souk Savan sona ermesini ve SSCB'nin dalmasn takip
eden ilk dnemde planl ve rasyonel bir d politika almndan
ok, ai tepkilere dayal nostaljik ve hiss bir yaklamn benimsen
mi olmas, zellikle bu hiss yaklamn prim toplad ilk dnem
sonrasnda ciddi tutarszlklarn ve aksaklklarn olumasna yol
amtr. Sovyet sonras dnemin hzl ve dinamik deiimine ha
zrlksz yakalanmamz hem Orta Asyada yaanmakta olan buna
lml gei srecine rasyonel ve planl tepkiler gsterilmesini engel
lemi, hem de Orta Asya politikas ile dier blgesel politikalar ara
snda salkl bir koordinasyon kurulmasn imkansz klmtr.
Stratejik Derinlik
Her eyden nce Orta Asyann genel Trk d politika strateji-
si iindeki yeri ve nemi yeterince incelenmemitir. Bu sadece Or
ta Asya ile ilgili deil, genel Asya politikas ile ilgili nemli bil ek
sikliktir. Bu eksildik, genel Asya stratejisi ile zel Orta Asya politi
kas arasnda tutarl, kademeli ve koordineli bir iliki biiminin
olumasn engellemitir.
Dier bir ok lkenin, deien konjonktre paralel olarak, As
yann kendi stratejileri iindeki yerini tekrar yorumlamaya alt
bir dnemde Orta Osya, Bat Asya, Orta Dou ve Karadeniz hav
zalar ile ilgili genel stratejik ncelikleri tanmlamadan blgesel
politikalar oluturmu olmak, konjonktrel deiikliklerden etki
lenen bir d politika yapmna yol am bulunmaktadr. Bu a
dan bakldnda, Trk d politika yapmnda her zaman hissedi
len kademelendirme ve koordinasyon eksiklii en arpc ekilde
Orta Asya ile ilgili gelimelerde kendini hissettirmitir.
Trk d politika yapmnn farkl blgesel politikalar ile ilgili
koordinasyonda kar karya kald sknt Trkiye nin kendine
has coraf zelliklerinden de nemli lde etkilenmektedir. Av
rasyadaki bir ok nemli aktrn aksine Trkiye, corafyasnn
byklnn ok tesinde bir jeopolitik eitlenme ile kar kar
yadr: Yakn kara, deniz ve kta havzalar ile ilgili deerlendirme
lerimizde teferruatl bir ekilde ele aldmz gibi, Trkiye ayn an
da ve ayn younlukta bir ok blge ile ilgilenmek zorundadr. Bir
kyas ile ortaya koymak gerekirse Trkiye ile kyaslanmayacak de
recede byk lekli coraf ve demografik yapya sahip olan in,
teme] zellikleri itibaryla bir Dou Asya ve Pasifik lkesi, Hindis
tan bir Gney Asya ve Hint Okyanusu lkesi iken, Trkiye bu lke
lere gre daha kk lekli corafyasna ve insan unsuruna ra--
men ayn anda bir Dou Avrupa ve Bat Asya, bir Balkanlar, Kaf
kaslar ve Ortadou lkesi olmak yannda Afroavrasya anaktasnm
en nemli deniz havzalarna ya dorudan ya da dolayl mdahil
olabilecek bir konuma sahiptir.
Bu konum blgesel politikalar arasndaki koordinasyon ihtiya
cn d politika oluumunun en temel meselesi haline getirmekte
dir Trkiyenin mdahil olduu blgeler arasndaki jeopolitik, je
oekonomik ve jeokltrel ayrm izgilerinin Souk Sava sonras
dnemde gittike anlamszlamaya balamas ve.blgeleraras et-
kileimin byk bir hz kazanmas bu koordinasyon ihtiyacn da
ha da artrmtr. Trkiyenin Orta Asya politikas kimi zaman bu
koordinasyon eksikliinden olumsuz ynde etkilenmitir. Mesela
ECO ve KEnin hedef ve aralar konusunda yaanan elikilerin
Ola Asyaya yansmas genelde olumsuz seyretmi ve kendi alan
larnda nemli ilevler stlenebilecek bu iki rgtn bu alanlarla
ilgili konularda bile atalete dmesine yol amtr.
Orta Asyaya dnk politikalarla ilgili dier nemli bir koordi
nasyon zaaf da d politika etkinliinin resm aktrleri ile yatay
iletiimi hzlandran sivil aktrleri arasnda yaanmtr. Orta As
yann yeni bir alan olarak devreye girmesi zellikle ekonomik ve
kltrel sahada byk bir potansiyel ibirlii alannn domasna
ve karlkl insan akmnm sratle artmasna sebep olmutur. An
cak nemli bir karlkl etkileim alan dourabilecek olan bu ya
tay iletiim hatt resm aktrlerce yeterince tevik edilmedii, yn-
lendirilmedii, kimi zaman da denetlenmedii iin zellikle eko
nomik alanda maceraperest giriimlere ve sukut- hayallere zemin
hazrlamtr.
lkenin makrostratejik yaklamn belirleyen ve ynlendiren
resm aktrler arasndaki uyum ve koordinasyon problemi de di
er nemli bir etkendir. Azerbaycanda yaanan i siyas bunalm
larda Trkiye adna sergilenen tavrlarda ve tercih edilen politika
larda resm aktrler arasnda ortaya kan farkllamalar bu koor
dinasyon probleminin arpc bir misali olarak zikredilebilir.
zetle Trkiyenin Orta Asya politikasnda psikolojik teorik ve
kurumsal hazrlkszlk, mikrostrateji ile makrostrateji arasndaki
uyum, blgeleraras etkileimin ne kt alanlardaki kademe-
Iendirme problemi, kurumlararas koordinasyon ve dinamik art
lara uyum salamann asgari art olan taktik-strateji balants
konularnda nemli saylabilecek zaaflar gzlenmitir. Bu gei
dneminde Trkiyede yaanan siyas istikrarszln da besledii
d politika nceliklerini tanmlamada yaanan gelgitler, bu zaaf
larn ksa dnemde d politika amazlarna dnmesine yol a
mtr. Trkiyenin bu zaaflar dier aktrlerin manevra alann ge
niletmitir. Rusyann Putin ile birlikte blgeye yeni bir aktrm
esine tekrar nfuz edebilmesi biraz da Trkiyenin zaaflarnn yol
at manevra alan dolaysyladr.
Souk Sava sonrasnda Avrasya ekseninde yaanan gelimeler
temelde Dou Avrupa ve Orta Asyada odaklanmtr. Balkanlar
Dou Avrupa ile Akdeniz, Kafkaslar da Orta Asya ile Karadeniz; ara
sndaki etkileim asndan nemli gelimelere ahit olmutur. Or
ta Asyann Trk d politikasndaki yeri ve neminin anlalmas
iin her eyden nce Trkiyenin yukarda zikredilen kresel, kta
sal ve blgesel aktrlerle olan ilikilerinin genel Avrasya dengeleri
iindeki yerini tanmlamak gerekmektedir.
a. Kresel Aktrler ve Trkiyenin Orta Asya Politikas
Kresel aktrlerin Souk Sava sonras dnemde Orta Asya'ya
dnk bak alarndaki deimeler ktasal ve blgesel g olarak
ok ynl bir jeopolitik nem tayan Trkiye'yi dorudan etkile
mitir. Souk Sava dneminde Bat Bloku'nun gvenlik rgt
olan NATO'nun Asya derinliine sahip yegne yesi olan Trki
yenin nemi Dou Bloku'nun kmesine ramen azalmam, ak
sine daha karmak denklemler iinde ok boyutlu bir nitelik ka
zanmtr. Souk Sava dneminde Dou Avrupada younlaan
uluslararas stratejik gerilim alannn Avrasya derinliine ve Bal
kanlar ve Kafkaslar koridorlarna doru yaylmas bir gvenlik r
gt olan NATO'nun misyon alann ve tanmlamasn da daha
douya doru kaydrmtr.
NATOyu yeni dnemde daha kapsaml uluslararas misyonlar
la donatmaya alan ABDnin Asya derinliinde etkin konuma sa
hip olan bir mttefik olarak grd Trkiyeye bak da bu er
evede yeni unsurlar kazanmtr. Karadeniz ve Hazarn kuzeyin
den geen hatta Almanya ve Rusya gibi dier kresel lekli g
lerle ayn stratejik alanda bulunmak zorunda olan ABD kendisi
iin Souk Sava dnemi boyunca da byk stratejik nem tayan
kenar kuak blgesinin merkezini oluturan Avrasyann gney
hattnda ok daha fazla aktrle stratejik denge kurmak zorunda oh
.duunun farkndadr. Bu gney hattnn ABDnin bir dnem ifte-
kuatma politikas uygulad Irak ve ran da kapsyor olmas, bu
blgedeki stratejik dengeler asndan, Trkiyeye kanlmaz bir
stratejik ortak nitelii kazandrmaktadr. Asya dengeleri iinde de
kuzey ve kuzeybatda Rusya, douda in, gneyde de Hindistann
baskin gc karssnda Bat Asva'Hfi hir crir tpmArHi7i ini in nlmfl-
2. Trkiye'nin Orta Asyaya Ynelik Stratejik ncelikleri
y ABDyi jeoekonomik ve jeopolitik adan nemli stratejik risk
ler barndran bu blgede Trkiyeye dayak politikalar gelitirme-
ye sevketmektedir.
ABDnin Trkiye'yi Avrasya dengelerinde nemli bir blgesel
stratejik partner olarak grmesi ve bu dorultudaki senaryolarn
yaygn bir ekilde kullanlmas yeni konjonktrde Asya dengeleri-
ne kresel bir aktrn desteini alarak girme temayl iindeki
Trkiye'de de genellikle uygun bir stratejik seenek olarak grl
mtr. zellikle AB-Trkiye ilikilerinde skntlarn yaand ve
Trkiye-Rusya rekabetinin keskinletii dnemlerde bu stratejik
yaknlk Trkiye asndan daha da zel bir nem tamaya bala
mtr.
Avrupa Birlii'nce aday lkeler arasna alnd Helsinki Zirve
sinden sonra Trkiye dier blgesel politikalarda olduu gibi Orta
Asya ile ilgili politikalarda da ABD-AB dengesini tekrar ayarlama
ihtiyac ile kar karyadr. Bu ihtiya, doksanl yllarn ortalarnda
younlaan ve temelde Trkiyenin Ortadou politikasn ekillen
dirmekle birlikte Orta Asya politikasnda da etkili olan ABD-srail
eksenine dayal yaklamn ABnin Orta Asya tercihleri ile denge
lenmesi zorunluluunu beraberinde getirecektir.
nmzdeki dnemde ABD-AB-Rusya kresel dengelerinin
Orta Asya'ya yansy biimi Trkiyenin bu blgeye dnk politi
kalarnda nemli bir rol oynayacaktr. Trkiye bu kresel denge
lerdeki ritmi ve eksen deimelerini iyi takip etmesi durumunda
Orta Asya denkleminde g kaymalarn etkileyebilecek bir aktr
pozisyonu kazanabilir. Byle bir durumda Trkiye ile kresel ko
num itibaryla daha dolayl ilikilere sahip olan japonya ve in ile
yrtlen ilikilerin younluu ve etkinlii Trkiyenin bu denge
lerdeki manevra alann daha da geniletecektir.
Buna karlk Trkiyenin stratejik esneklik alann iyi kullana
mamas, taktik-strateji uyumunu salayamamas, diplomatik ma
nevra kabiliyetini daraltmas gibi durumlarda bu kresel denge
lerdeki muhtemel ittifak ve g kaymalar belki de en olumsuz so
nularm Trkiye zerinde gsterecektir. Bunun iindir ki, Trkiye
kresel, ktasal ve blgesel gler arasndaki apraz ilikileri ve bu
ilikilerin kresel dengeleri etkileme biimini en yakndan izlemek
- t m-11 n rl a d l r
Avrasya G Denkleminde Orla Asya Politikas
r
b. Asya Dengeleri ve Trkiyenin Orta Asya Politikas
Asya ktasnn i dengeleri asndan bakldnda da benzer
bir tablo geerlidir. Souk Sava dneminin sona ermesinin belki
de en nemli sonularndan birisi Avrupa'ya gre ok daha kkl
bir siyaset ve diplomasi geleneine sahip olan Asyann btn bu
renkli yapsyla tarih sahnesine geri dnme srecine girmi olma
sdr. Son iki yzyldr nce smrge, sonra da ideolojik impara
torluklarn tesiri ile kendi stratejik i dengesini ve bu dengenin ge
rektirdii diplomasi birikimini yitiren ve genelde ngiltere, Fransa,
Rusya ve ABD gibi kta-d aktrlerin etkisi altnda kalan Asya bu
anlamda tarih bir dnemetedir.
Modern Avrupal aktrlere gre tarihin derinliine doru uza
nan in, Hind, ran, Turan, Japon vb. geleneklere dayal Asya tec
rbesi yeni parametrelerle diplomasi sahnesindeki yerini almak
tadr. Daha geleneksel unsurlar bnyesinde barndracak olan bu
yeni parametrelere intibak edemeyen aktrler Asya denkleminde
g kaybedeceklerdir Mesela Konfyanist deerlerin in siyas
tarihi iindeki yeri ve in diplomatik davrann etkileyi biimini
gznnde bulundurmayan bir yaklamn kltrel faktrlerin
diplomatik ilikiler zerindeki etkisini deerlendirme ans olma
yacaktr. Benzer ller Hind, Japon, Turan ve ran havzalar iin
de geerlidir.
Asya kltr haritasnn diplomatik sahnesine arlm koyma
ya balamas aslnda Trkiye gibi bu haritadan beslenen ve hemen
hemen btn bu birikimlerle u veya bu ekilde temasta buluna-
gelmi olan bir lke iin nemli avantajlar salayacak bir unsur
dur. Ancak Trkiyenin zellikle sekinler dzeyinde bu kltr ha
ritasna yabanclama zaaf yannda bu havzalarn ruhuna nfuz
ederek etkileyebilecek bilgi ve beceriye sahip insan unsuru konu
sunda hemen hemen tamamyla yetersiz olmas Asya dengelerini
anlama ve ynlendirme gcn krmaktadr.
Yine arpc bir misal ile ortaya koymak gerekirse, Asyann do-
u-bat ve kuzey-gney u eksenleri asndan Trkiye, Rusya, J a
ponya ve in arasndaki karlkl dengeler gelecekte zel bir nem
kazanacaktr. Trkiye ile Rusya arasnda szkonusu olan ve Bat
Asyay kuzey-gney istikametinde etkileyen tarih rekabetin bir
( benzeri Dou Asya'da Japonya ile in arasnda eecerlidir. Buna
karlk da in ile Rusya arasnda Orta Asya.zerinden, Rusya ile
J aponya arasnda da Rusyann Pasifik kylar ve Sakhalin adalar
zerinden bir rekabet sz konusudur. Bu ilikilerdeki her apraz
ittifak teebbs Orta Asya'y dorudan etkileyecektir. Bu adan
ele alndnda Ota Asyadaki uzun vadede etkili olmak isteyen bir
Trkiye, bu drtl arasndaki ilikilerin ritmik seyrini srekli takip
etmek ve Trk-Rus, Trk-Japon ve Trk-in ilikilerini bu seyre
gre ayarlamak zorundadr. Bu kta lekli ilikilerin kresel aktr
lerle balants Avrasya dengelerinin genel uluslararas ilikileri et
kileme gcn de ortaya koymaktadr. Mesela ABD-Japonya ibir
lii kar bir apraz ittifak tepkisi olarak Rus-in yaknlamasn
beraberinde getirirken ABD-in ilikilerindeki iyileme AB-Rsya-
Japonya ilikilerine yeni boyutlar katacaktr.
Bu ok ynl denklemler btn bu aktrlerin stratejik zihniye
tine nfuz edebilen ve bu stratejik zihniyetin gnmz reelpoliti-
ine yansmalarn grebilen bir stratejisyen prototipini gerekli
klmaktadr. Bu gereklilik ak bir ekilde ortada iken, bu zorunlu
luun gereini yerine getirecek insan unsuru ne stratejisyen, ne
diplomat ne de ara unsurlar olarak yeterli deildir. Bugn in kl
tr haritas inde in siyaset ve diplomasi gelenei takip edebi
len, bu tarih tecrbe birikimini cari reelpolitik iindeki muhtemel
tepkilerini anlayabilen ve tabi btn bunlar iin de ince'yi kul
lanabilen yetimi insan unsuru yoktur. Benzer bir durum J apon
ya, Hindistan ve Gneydou Asya lkeleri iin de geerlidir.
c. Orta Asyann Dnyaya Almas ve Bat Asya Rekabeti
Deniz balantsndan yoksun olan Orta Asya lkelerinin Souk
Sava sonras dnemde dnyaya almas iin drt alternatifleri
bulunmaktayd: Birincisi, Hazar Denizinin kuzeyinden Rusya ara
clyla Avrupa ve Atlantik'e; kincisi, doudan in araclyla Pa
sifike; ncs, gneyde Afganistan zerinden Hindistan ve Pa
kistan araclyla Hint Okyanusuna; drdncs ise Hazar Deni
zinin gneyinden ran ve Trkiye araclyla Akdeniz'e. Bu yollar
asmdan deerlendirildiinde Batya alm konusunda Trkiye,
ran ve Rusya arasnda ciddi bir rekabet yaand. Ara yollar olarak
gndemde tutulan Hazar Denizi zerinden Kafkaslar-Karadeniz
balants Trk-Rus ilikilerinde, ran zerinden Basra balants
;;oL-iiorinrio hir rpkabet ortam oluturdu.
Rusya ve rann blgenin kendi zerlerinden dnyaya alma
s yolunda yaptklar ataklar, alternatif stratejiler takip eden bu
lkenin elde ettilderi d politika sonularn mukayese etmemizi
gerekli klmaktadr. Bu lke Souk Sava sonras artlara inti
bak edebilmek iin birbirinden farkl yol takip etti. Rusya blge
lkelerinin siyas eliti ve kurumlan zerindeki sosyalist dnem
den gelen etkisini kullanmaya dayal bir politika izlerken, ran
uluslararas sisteme ramen reel politik yoluyla blgesel etki kur
maya, Trkiye ise zellikle bata ABD olmak zere uluslararas sis
temik glerin desteini alarak blgeye nfuz etmeye ynelen
stratejiler gelitirdiler.
Rusya i siyas yapsndaki alkantlar ve ekonomik bunalma
ramen blgenin siyas eliti zerindeki etkisini kullanarak blge
lkelerinin i siyas mekanizmalar zerinde SSCB dneminde
kurduu dorudan etkiyi dolayl ynlendirmeye dntrmeye
alt. Bunun iin de bir taraftan bu mekanizmalarn srmesine
alrken, dier taraftan zellikle Kafkaslar ve Tacikistan politika
lar ile asker gce dayal reelpolitik taktiklere yneldi. Rusya, bu
stratejide, zellikle Amerika'nn bu lkeyi tekrar ayaklan zerinde
tutabilme gayretlerini de etkin bir ekilde kulland. Ermenistan ve
Grcistan ile yaplan asker anlamalarla Kafkaslar geidini tutan
Rusya son olarak Putin dneminde Orta Asya lkeleri ile imzalad
bir dizi anlamayla da jeoekonomik aktarm gzergh konu
sunda nemli kazanmlar elde etti.
ran ise uluslararas sistemik glerle olan atma ve dlanma
ilikisini gznnde bulundurarak bir taraftan Rusya ile rasyonel
bir kar ilikisine girerken, dier taraftan blgenin i yapsn ve
dengelerini iyi etd eden bir yaklam sergilemeye alt. rann
blge dengelerine dayal politikas, blge lkelerindeki siyas elitin
slm gelimelerden duyduklar kayglara ramen ran kart bir
politika izlememeleri sonucunu dourdu. ran blgede istikrarsz
la yol aacak bir devrim dalgas oluturmaktan ok, cari yaplar
gzeten, dolaysyla da blgesel reelpolitie uyum salamaya al
an daha rasyonel bir politika izleyecei intiban verdike hem
blgenin siyas elitindeki kayglar datt, hem de bata ABD ol
mak zere sistemik glerin dlama abalarn etkisiz kld.
ran'n kar denge politikalar bu lkenin blgede dlanma te
ebbslerini sonusuz brakt.
Stratejik Derinlik
Uluslararas sistemden dlanmaya allan ran, Mehed-Se-
rahs-Tecen demiryolu projesi, Azerbaycan'n ahdeniz petrol ya
taklarndan elde ettii pay ve Kazakistan le petrol nakli konusun
da imzalad anlamalar yoluyla kolayca devre dna itilecek bir
lke olmad mesajm gndermitir. Bu politika blgesel etkinlik
ile uluslararas sistem basks arasndaki hassas dengeyi gster
mesi bakmndan byk nem tamaktadr. Aktif diplomasiye
dayal blgesel etkiniii baarl bir ekilde kullanan bir lkenin
uluslararas sistemin basklarna kar taktik avantajlar salayabi
leceinin en nemli ve ilgin gstergelerinden birisi rann Orta
Asya diplomasisidir
Gemi tecrbe birikimine dayal olarak blge el i tini kullanan
Rusya ve zorunlu olarak blge reelpolitiine uyum gstermeye a
lan rann aksine Trkiye, Orta Asya'ya ynelik d politikasn
bata ABD olmak zere uluslararas sistemik glerin stratejik ter
cihleri ile uyumlu bir eksene oturtmaya alt. Kresel dengeler
asndan avantajl grnen bu d politika pozisyonu blgesel
dengeler ve yaplarn yeterince etkin bir ekilde deerlendirilme
dii durumlarda kar dengelerin olumasna yol aan bir tablo
oluturdu. Sistemik kresel glerin salayaca dnlen d
destee duyulan gven dolaysyla hem Rusya hem de ran ile ay
n anda yaanan gerginlikler Trkiye'nin blge politikalarndaki
taktik esnekliini zayflatmtr. Son yllarda zbekistan rneinde
olduu gibi blgenin siyas liderlik kadrosu ile yaanan gerilimler
bu taktik esnekliin tmyle devre dna itildii durumlar da do
urmutur. Trkiye'de sk sk yaanan hkmet bunalmlar da et
kin ve koordineli bir politikann kararl bir ekilde srdrlmesini
gletirmitir
Blgesel politikalar arasndaki koordinasyon eksikliinden en
ok etkilenen blgelerden birisi Bat Asya olmutur. Bu blgenin
Ortadou ve Orta Asya arasnda son derece nemli bir gei hav
zas oluturmas Ortadou ve Orta Asya ile ilgili stratejik tercihler
de ciddi elikiler yaanmasna yol amtr. ECOnun Orta As
ya'ya doru geniletilmesi ran ile yakn bir ibirliini zarur olarak
gndeme getirmitir. Ancak, ran ile srail arasndaki kronik geri
lim Trkiye-srail ilikilerinin stratejik bir nitelie dnmeye ba-
adp doksanl vllarm ortalarndan sonra Bat Asya dengelerine
de yansmaya balam ve ECOnun etkin bir ilev stlenmesini
olumsuz ynde etkilemitir.
Bat Asyann kuzey hattnda Rusya, gney hattnda da ran ile
yaanan periyodik gerginlikler Trkiyenin manevra alann da-
raltmtr. Rusya ile yaanan gerginlikler byk mitlerle devreye
sokulan KEnin etkinlik kazanmasn engelleyerek kuzey hattn-
daki manevra kabiliyetini azaltrken, ran ile yaanan periyodik
gerginlikler ECO'nun gney kuanda ilevsel bir rol stlenme
imkanm yok etmitir. ECO ve KE gibi blgesel nitelikli rgtlerin
etkili kullanm yerine, sadece blge-d sistemik faktrlere daya
l politikalar gelitirilmi olmas bu lke arasndaki rekabete en
avantajl balayan lke olan Trkiye'nin zamanla etkinliinin azal
masna yol amtr. Bu da uluslararas sistemik g merkezleri ile
olan ilikisini blgesel etkinlik temeline dayandrmayan blge
glerini bekleyen kanlmas g bir neticedir. Bu adan Trki
ye'nin Ortadou ve Orta Asya politikalarnda ortaya kan zaafla
rn temelinde ayn sebep vardr.
Corafyann ortaya koyduu basit bir gerek vardr. Orta Asya
ile kara balants kurmak isteyen bir Trkiyenin Rusya ve ran ile
ayn anda bir atmaya girmesi de, bu lkelerden herhangi biri ile
srekli bir gerginlik yaamas da doru deildir. Yaplmas gereken
ey, bu tr dinamik artlarda hareket alanm daraltan deil geni
leten bir diplomasi uygulamaktr. Bu konuda Rusyann son yllar
da uygulamaya alt diplomasi rnek gsterilebilir. Rusya ile
inin Orta. Asya zerindeki kar atmas, Trkiye ile rann
kar atmasndan ok daha byk leklidir. Buna ramen Rusya
ile inin karlkl siyas irade ile yaknlama srecine girmeleri
Bat karsndaki konumunu glendirmek isteyen Rusyann da,
Tayvan yznden ABD ile gergin ilikiler yaayan in'in de hareket
alann geniletmitir. Trkiye ise gerek Rusya gerekse ran ile ili
kilerinde periyodik gerginlikler yaayarak mzakere gcn
nemli lde zaafa uratmtr. Bylece bir taraftan ABD'yi Tr
kiye gzerghna zorlama ansm yitirmi, dier taraftan da Hazar
Denizinin gneyinden geen ran-Trkiye hattn mzakere ma
sasnn dnda tutarak Rusyann Trkiye karsndaki hareket ala
nn genileten vanls bir vol takin etmitir.
Stratejik Derinlik
Trkiyenin blgesel politika uygulamalarnda gzlenen en
ciddi zaaflardan birisi d politika alanlan arasndaki taktik ba
lantlar da gzeten byk lekli stratejiler gelitirilememi olma
sdr. Blgeleraras etkileim ile ilgili sonular grlmeden uygula
nan politikalar orta dnemde ciddi manevra alam daralmalarna
yol amaktadr. Trkiyenin jeopolitik konumu farkl aktrlerin
stratejik tercihlerine dayal statik politikalar deil, her trl alter
natifi deerlendirebilen ok ynl dinamik politikalar gerekli kl
maktadr. Nasl akll bir tacir elindeki pazar alternatiflerini daralt
mazsa, akll bir diplomat da elindeki d politika opsiyonlarm
azaltmamaldr.
Trkiye bundan sonra gerek kresel gerekse ktasal dengeler
asndan Avrupa ile youn temas halinde olmakla birlikte Asya
diplomatik havzas iinde strateji gelitirmek zorundadr. Bu zo
runluluk uzun dnemli bir perspektif ile deerlendirilmedike As
ya dengelerinde etkin btn byk glerin youn bir faaliyet
iinde bulunduklar Orta Asya zerinde salkl bir strateji geliti
rebilmek ve uygulayabilmek ok gtr.
Orta Asya Trkiyenin derinlemesine bir Asya stratejisi olutur
masnn anahtar konumundadr. Trkiye bir yandan ABD ve AB
gibi Asya d lkelerle girdii ilikileri Asya iinde kullanabilme
becerisini gstermek, dier yandan Asya-ii dengelerdeki dei
meleri srekli takip ederek bu blgede bir blok karsnda yalnz
kalmayacak aktif bir diplomasi takip etmek zorundadr. Bu da Tr
kiye'nin Asya-Avrupa denklemi iindeki stratejik nceliklerini tes-
bit ederek Orta Asya ile olan ilikilerini bu zeminde gelitirmesini
gerekli klmaktadr. Byk lekli bir Avrasya stratejisi ile Orta As
yaya ynelik d politika arasnda kurulacak tutarl ve uzun d
nemli bir iliki Trkiyenin kresel etkinlii iin nemli bir alt yap
oluturacaktr.
te yandan Trkiye'nin blgeye ynelik politikas asmdan
bakldnda, kresel, ktasal ve blgesel aktrlerle ilikiler ne d
zeyde seyrederse seyretsin, blgedeki uzun dnemli kalc tesiri
blge-ii faktrleri anlayabilme, kullanabilme ve ynlendirebilme
kabiliyetine bal kalacaktr. Tarihindeki en youn ve kapsaml d
nmlerinden birini yaan Orta Asya toplumlarmm psikolojileri
m ve elikilerini, liderlik ve elit formasyonlarm yeterince salkl
bir ekiide deerlendiremeyen bir yaklam geici parltlarn te
sinde kalc bir etkinlik kuramaz. Srecin banda yaanan hiss
tepkiler, asrlarn biriktirdii psikolojik bir patlama olarak anlala
bilir ve maruz grlebilir. Ancak artk bu ksa dnemli hiss tepki
lerin yerini bu ok ynl dnmlerin nabzm tutabilen ciddi
analizlere dayal rasyonel bir stratejik planlama anlay almaldr.
Stratejik Derinlik
5. Blm
I
Avrupa Bi rl i i : ok Boyut l u ve
ok Dzl eml i Bi r l i ki ni n Tahl i l i
Yaklak 40 yllk bir sreten geerek bugne gelen Trkiye-AB
ilikileri, yakn kta havzalar ile ilgili olarak ele aldmz son dere
ce youn bir tarih derinlie sahip olan Trkiye-Avrupa ilikileri
nin modern dneme yansyan ve sreklilik arzeden bir devam
mahiyetindedir. Bu ilikinin tarih ve psikolojik arkaplan ile diplo
matik ve rasyonel grnm arasndaki balantlar Trkiyenin
dier blge ve lkelerle olan ilikisinden ok farkl boyutlar bera
berinde getirmektedir. Trkiye'nin Avrupa ktas iindeki konumu,
bir btn olarak AB ile olan ilikileri, AB yesi lkelerle yrtt
tek tek likilerin oluturduu girift kompozisyon bir d politika
analizinin sradan unsurlarnn ok tesinde bir bak asn ge
rekli klmaktadr.
Her trl hisslikten ve son dnemlerde gittike trmanan ide
olojik ve sloganik sylemden bamsz bir soukkanllkla yapl
mas gereken byle br deerlendirme, AB'nin uzun dnemli stra
tejik dnm ve bu dnmn uluslararas ilikiler tarihi iin
deki yeri, Trkiye'nin medeniyet kimlii erevesinde stratejik y
neli amazlar ve nihayet AB-Trkiye ilikilerinin bu stratejik ter
cihlerin kesiim alam iindeki seyri balklarndan oluan ve birbi
rinin iine geen erevelerde ele alnmaldr. Bylesi kapsaml bir
deerlendirme Trkiyenin yelii konusundaki engellerin anlal
masn da kolaylatracaktr.
AB-Trkiye ilikilerinin btn ynleriyle, kapsaml ve derinlik
li bir ekilde anlalmasn engelleyen en temel etken bu ilikinin
tahlili ile ilgili abalarda takip edilen yntemdir. Bu ilikinin talep
oriiion hi- morkp7p falen pdpn br adav arasnda grlmesi ve bu
erevede yorumlanmas temel yntem problemini beraberin
de getirmektedir. Birincisi, bu iliki biimi iki statik yap varsay
mna dayanmaktadr. Tarih ak dondurulup bir resim ekildiin-
de doru gibi grnen bu yaklam biimi gerek AB ve Trkiye'nin
yaamakta olduklar dinamik sreci, gerekse bu iki yap arasnda
ki ilikinin kendisinden kaynaklanan dinamik unsurlar gzard
etmektedir. Ne AB i elikilerini aarak oturmu statik bir yapdr;
ne de Trkiye istenildii an mekanik bir ekilde tekrar kurgulana
bilecek bir hviyet arzetmektedir.
Aksine, AB Avrupa tarihinin en dinamik ve en younluklu bir
deiim srecinden gemekte ve yeni niteliklerle srekli bir ekil
de kendini dntrmektedir. Trkiye ise belki de tarihinin en ge
ni kapsaml hesaplamalarnn, bunalmlarnn ve yzlemeleri
nin yaand ve gen nfusun bu dinamizmin ivmesini katlayarak
artrd bir dnm srecinin etkisi altndadr. Yerleik kltr
kalplar, sosyal normlar ve ideolojik ereveler yeni unsurlarla s
rekli bir evrilme iine girerken, AB ile btnleme srecinin nc
leri olan sekinler bu evrilmeni nabzn tutabilme yeteneklerini
ayn hzda yenileyememenin skntlarm yaamaktadrlar. Dolay
syla, AB-Trkiye ilikileri, talep eden ve edilen iki statik yapnn
deil, srekli kendini yenileyen iki dinamik yapnn ilikisidir.
Hem hedef tahtasnn hem de bu tahtaya yneldii dnlen
okun srekli konum deitirerek hareket ettii bir ilikinin anlal
mas ancak ve ancak dinamik unsurlar gznnde bulunduran
ok boyutlu ve ok dzlemli bir yntemin benimsenmesi ile
mmkn olabilir.
Bu dinamik iliki srecinin statik bir ekilde yorumlanmasn
dan kaynaklanan ikinci yntem engeli, bu ilikinin tek ynl sey
rettii yanlsamasdr. Ne AB ne de Trkiye, birbirleriyle olan iliki
lerini, sadece iki aktrn olduu ve bu iki aktrn tek ynl bir
ilikinin artlarn karlkl olarak kabul ettikleri bir bolukta y
rtmektedirler. AB Trkiye ile olan ilikilerini kresel, ktasal ve
blgesel faktrlerle birlikte ele alrken Trkiye de ayn faktrlerin
. etkilerini ilikilere yanstmaktadr. Mesela ABnin Trkiyenin ya
kn kara havzasn oluturan Ortadou, Kafkaslar ve Balkanlara y
nelik politikalarnn seyri ile Trkiye ile olan ilikilerinin seyri ara-
^sndaki uyum meselesi tek ynl bir ilikinin snrl nflramt>^
AvTupa Birlii: ok Boyutlu ve ok Dzlemli Bir likinin Tahlili
nin ok tesindedir. Ayrca AB'nin bir btn olarak ilikisi ile ye
lkelerin ikili ilikileri arasndaki uyum meselesi de ilikilerin ok
ynl karlar bilekesinin yansmalarn tamaktadr. Trkiye ile
Almanya arasndaki ikili ilikilerin AB-Trkiye ilikilerinin ak
seyri zerindeki etkisi son derece aktr. Son Helsinki zirvesinde
Trk-Yunan ilikilerinin AB-Trkiye ilikilerine vurduu damga da
ok ynl iliki biiminin izlerini tamaktadr.
nc temel yntem problemi ise ilikilerin tek dzlemde
seyreden bir nitelik tad varsaymndan kaynaklanmaktadr. Bu
ilikinin bir ok dzlemin karlkl etkileiminden oluan ok da
ha karmak bir zellik arzetmesi, tek-dzlemli tahlillerin ulat
ar genellemeci sonulan anlamsz klmaktadr. ok dzlemli bir
tahlil ynteminin uygulanmasn gerekli klan bu durum, iki dina
mik aktr arasndaki -ki bu aktrlerden birisi kendi iinde de ok
sayda aktr barndrmaktadr- deiken iliki srecinin ok yn
l zelliklerinin tabi bir sonucudur.
Bu yntem problemlerini de gznne alarak, AB-Trkiye ili
kilerini diplomasi, ekonomik/ sosyal yap, hukuk, strateji ve mede
niyet/ kltr dzlemlerinden oluan be ayr erevede ve bu er
evelerin gerektirdii zaman ve yntem boyutlarn da ihtiva ede
cek ekilde ele almaya alacaz.
1. Diplomatik/Siyas likiler Dzlemi
Bu dzlemin en temel zellii siyas rasyonalite, diplomatik es
neklik ve pragmatizm gerektirmesidir. Gnbegn ileyen diplo
matik seyir iinde ksa dnemli ve kimi zaman da ani kararlara da
yal bir nitelik tayan bu dzlem tarih, psikolojik ve kltrel un
surlarn izlerini tamakla birlikte diplomatik ilikilerin kar iliki
sine dayal souk ve formel ynn n plana karmaktadr. liki
nin tek ynl akn mutlaklatran ideolojik sylemler ve kitle
dzeyinde mazur grlmekle birlikte diplomasi dzeyinde mazur
grlmeyecek psikolojik refleksler, bu dzlemin objektif bir ekil
de tahlil edilebilmesini mmkn klmamaktadr.
Bu dzlemin gerektirdii rasyonalitenin dnda seyreden dav-
- i ...-1 s,; a o ;uci/ ixro cnankkarl bir ekilde vak-
lamasn engellemektedir. AByi bir Hristiyan Klub olarak tak
dim eden Avrupal siyaset yapmclar da, bu ilikiyi iki u refleks
le ya asrlk bir ryann gereklemesi ya da Sevr'in mimar olan
Avrupa smrgeciliinin yeni bir versiyonu olarak gren Trkiye
kaynakl tepkiler de, bu dzlemin gerektirdii soukkanllktan ko
puu beraberinde getirmektedir. zellikle Trkiye'nin gerek siya
set yapmclar gerekse sekinler dzeyinde i siyasete dnk psi
kolojik reflekslere dayal tepkiler gstermesi AB ile yrtlen dip
lomatik ilikilerin youn bir btnleme-cepheleme sarkacnn
getirdii gelgitlerden etkilenmesi sonucunu dourmutur.
1959 ylnda kamuoyunda hemen hemen hi tartlmadan,
Yunanistan ile diplomatik rekabete dayanan son derece pragmatik
bir kararla balatlan ilikiler srecinin altml ve yetmili yllarda,
adalama ile smrgecilik retorikleri arasnda ve ithal ikamesi
politikalar ile eliik konumu dolaysyla srncemede kaldktan
sonra 1987deki tam yelik mracaat ile birlikte ince uzun bir yo
la dnmesi bu ince ve uzun yoldaki her dnemecin diplomatik
rasyonaliteden ok psikolojik bir refleksle deerlendirilmesine yol
amtr. Bahsettiimiz gerilim, ilikilerin her safhasnda ritmik bir
hareketlilik ile kendini gstermitir.
Trkiyenin AB'ye ortaklk bavurusunu yapt 3 Temmuz
1959 tarihinde balayan ilikiler 1Aralk 1964te yrrle giren
Ankara Anlamas ile diplomatik sre asmdan bir ereveye
oturmutur. Trkiyenin ithal ikamesi politikas ile koruma altna
ald sanayisi, AB'nin de serbest dolam hakknn getirecei in
san akn konusunda srdrd rezervler, altml ve yetmili yl
lara egemen olan inili kl diplomatik srecin karlkl gereke
lerini oluturmutur. 1980 ylma kadar bu ereve iinde taraflarn
karlkl rezervleri ile inili kl bir seyir takip eden sre 12 Ey
ll Mdahalesi ile durma noktasna gelmitir. likilerde seksenli
yllarn ortalarndan itibaren grlen canlanmada hem ABnin
hem de Trkiyenin yeni ekonomik ve diplomatik aralarla etkin
liklerini artrma abalar etkili olmutur. Alman ekonomisinin
ykselen trendinin rzgar ile btnleme ve genileme politikala
rna hz veren AB uluslararas ekonomi-politik dengelerde yeni bir
ekim alam oluturken, Trkiye de zellikle Ortadouya ynelik
ihracatn getirdii alm ile blee ec konumunu arlpndrmc.
tir. zaln yine kamuoyunda ok da fazla tartlmadan kulland
insiyatif ile yaplan tam yelik mracaat her iki taraf iin de dip
lomatik hazrlk sreci bakmndan srpriz bir gelime olmu, an
cak buna ramen ksa bir sre iinde Trkiye'de tam yelikle ilgili
gerek muhteva gerekse zamanlama asmdan ar iyimser bir
beklentinin olumasna yol amtr.
Souk Savan sona ermesiyle birlikte dikkatlerini gneye do
ru genileme planlarndan douya doru genileme planlarna e
viren ve Almanya'nn Orta ve Dou Avrupa'da artan etkisine para
lel bir seyir takip eden gelimeler ilikilere yeni boyutlar katm ve
ilemekte olan diplomatik sreteki aktrlerin eitlenmesine yol
amtr. Seksenli yllarn sonlarndaki beklentilerin aksine dok-
sanl yllarn balarnda Trkiyenin tam yelik mracaatnda bek
leme odasndaki statsndeki belirsizliin younlamas ile birlik
te iyimserliin yerini tekrar sukut- hayal almtr. PKKnin Avru
pa'da destek bulmasnn bu sukut- hayali bir tr "teki alglama
sna dntrm olmas diplomatik sreci de etkileyen sonular
dourmutur.
Gmrk Birlii sreci bu psikolojik gerilimin sarkacnda ile
meye balamtr. Tek ynl bir iradeyi gstermesi bakmndan
diplomatik esneklikten ve ekonomik rasyonaliteden uzak bir tavr
simgeleyen "ya gireceiz, ya gireceiz slogan ile yrtlen Gm
rk Birlii grmeleri sonucunda imzalanan anlama, duygusal
bir sylemle, asrlk ryann gerekletii bir olay olarak deerlen
dirilmitir. Ar iyimser bir duygusallk tayan bu tepki, Trki
ye'nin aday lkeler arasna alnmasnn reddedildii ve zel bir
stat ile beklemeye alnd 1997 Lksemburg Zirvesinde tam aksi
bir duygusal tepkiye dnm ve Avrupa-kar ti psikoloji diplo
matik rasyonaliteyi aan bir muhteva kazanmtr. Sevr sylemi ile
ivmesi artan bu kartlk psikolojisi Abdullah calan'n Avrupa'ya
snd dnemlerde toplumsal bir yaygnlk kazanmtr. 1999 y
lnn ilk yarma egemen olan ve AB'nin Trkiyenin btnln
tehdit eden bir kar kutup olarak grlmesine yol aan bu atmos
fer, 1999un ikinci yarsnda zellikle 17 Austos depremi sonras
gelimelerle birlikte ani bir deiime uramtr. AGK Zirvesinden
Helsinki Zirvesine gei srecinde daha da belirginleen bu psiko
loji deiimi Helsinki Zirvesi ile tekrar Gmrk Birliinin imza
landm donemdeki duvgusal iyimserlie dnmtr.
r " .... .
Avrupa Birlii ile yrtlen ilikilerde sregelen bu psikolojik
gelgit, an iyimser duygusalln egemen olduu dnemlerde te
enninin, dmanlk deklarasyonlarn da ieren ar ktmser
duygusalln egemen olduu dnemlerde de soukkanlln dev
reye girmesini engellemektedir. Siyasilerden sekinlere ve toplum
kesimlerine son derece hzl bir ekilde yansyan bu gelgit psikolo
jisi bu tr gei dnemlerinde ok daha soukkanl diplomasi uy
gulamas gereken diplomatlarn manevra alann da daraltmakta
ve adm adm ilerlenecek mzakere srelerini ya hzl ve kontrol
suz admlarla yryen ya da tamamyla duran, hatta gerileyen,
diplomatik dalgalanmalara dntrmektedir. Psikolojik refleks
ler kimi zaman diplomatik srecin bir unsuru olarak da kullanla
bilir. Ancak, sk sk devreye giren ve sreci tmyle egemenlii al
tna alan psikolojik gelgitler, bir ara olmaktan karak, diplomasi
nin ayak balar halini alrlar ki, bu durum AB-Trkiye ilikilerinin
neredeyse deimez nitelii halini alm bulunmaktadr.
Bu adan bakldnda, Helsinki Zirvesinde alnan sonu da
salkl ve soukkanl bir deerlendirmeye tbi tutulmakszn tek
rar ar duygusal iyimserliin oluturduu bir ereveye indirgen
mitir. Konu ile ilgili iki bakann, biri zirve kararlarnn tarih bir
frsat olduunu savunan, dieri ayn kararlarn Trkiye'nin menfa
atlerine kar olduu tezini kabul eden iki farkl gr beyan etme
si dahi zirve kararlarnn aslnda mutlak ifadeler ihtiva eden bir
sylemle deerlendirilmesinin doru olmayacan ortaya koy
mutur. Buna ramen gerek Yunanistan ile ilikilerde yaanan ge
limeler, gerekse i siyas konjonktr bu kararlarn diplomatik so
nularnn objektif bir ekilde deerlendirilmesine imkan tanma
m ve yine an iyimser bir psikolojinin diplomatik srece ege
men olmasna yol amtr.
Helsinki Zirvesinin en nemli sonularndan birisi 2004 gibi
ok da uzun olmayan bir tarih hedefi ortaya konarak diplomatik
srece bir zaman boyutunun katlm olmasdr. Bu dnemde her-
eyden nce diplomatik sre sk sk yaanan iyimserlik-sukut-
hayal kartlk sarkacnn labirentinden kurtarlmal ve diplomatik
srecin gerektirdii rasyonalite ve esneklik genel stratejik tercihler
erevesinde devreye sokulmaldr. Stratejik dzlemde daha tefer-
^ruatl bir ekilde ele alacamz gibi Trkiye gerek kresel, gerek
Avrupa Birlii: ok Boyutlu ve ok Dzlemli Bir ilikinin Tahlili
ktasal, gerekse blgesel stratejik tercihlerinde genel olarak Avru
pa, zel olarak da AB faktrlerini temel parametrelerden birisi ola
rak srekli gznnde bulundurmak zorundadr.
Helsinki Zirvesi ile ortaya konan ereve ve bu erevenin be
lirledii konjonktr ok daha dinamik bir diplomatik srecin izle
rini tamaktadr. Genel olarak ele alndnda Helsinki Zirvesi ile
bir kez daha kendisine atfta bulunulan Kopenhag Kriterleri i ve
d politika arasndaki kategorik ayrm esnetmekte ve i politika
daki gelimeleri d politikay dorudan etkileyen unsurlar haline
getirmektedir. Artk diplomasi kulvarlar ve koridorlar ile snrl
d politika yapm anlamm kaybetmekte ve total bir diplomasi
uygulamas kanlmaz hale gelmektedir. Bu durum diplomasi ile
politikaya dnk brokrasi arasndaki kesiim alanlarn artr
makta ve bu aktrler arasndaki koordinasyonu d politika yapm
srecinin odak meselelerinden birisi yapmaktadr. Maastricht Kri
terleri asndan bakldnda benzer bir durum diplomasi ile eko
nomi brokrasisi arasnda geerli olmaktadr. Ulusal egemenlii
ne karan ekonomi-politik aralar ile Helsinki Srecinin gerek
tirdii uluslararas etkileim alan arasndaki iliki bundan sonra
psikolojik refleksleri kaldramayacak hassasiyetler tayacaktr.
Trkiyenin ana d politika gndem maddeleri iin de son de
rece dinamik bir diplomatik sre balamaktadr. Helsinki Sreci
daha nce Trkiye ile Yunanistan arasnda ikili ilikiler dzlemin
de ele alman Kbrs ve Ege meselelerini AB'nin de mdahil olabi
lecei ok (en az ) boyutlu bir diplomatik srecin iine ekmi
bulunmaktadr. HeJsinki Zirvesinde alman kararlarn Trkiye tara
fndan onaylanmas Trkiye'nin bu temel meselelerle ilgili srd-
regeldii diplomatik pozisyonlarda ciddi bir deiim anlamna
gelmektedir. Ege meselesinin uluslararas hukuk organlar aracl
yla zm Trkiyenin bu meselenin Lahey Adalet Divamna gi
dilmeksizin ikili grmelerle zlmesi gereken bir mesele oldu
u ynndeki gr ile ilgili pozisyonu Helsinki Zirvesinin n
grd sre ile terkedilmi grnmektedir. Ayn ekilde, Kb
rs'n Trkiye'nin ye olmad uluslararas organizasyonlara ye
olmasn engelleyen anlamalara dayanarak Kbrs Rum Kesi-
minin ABye yeliine blokaj uygulayan Trkiyenin zirve kararla-
r- ii Kn k-nnnHiid tavrnda da deiiklie gitmesi bu dinamik kon
jonktrn yeni iaretleri olarak grlmelidir. Ayrca 2004 gibi bir
tarihin ortaya konmas kronikleen problemleri uzayan mzake
relere balamaya ynelik statko-merkezli diplomasi yapmnn
srdrlmesinin artk g olduunu ortaya koymaktadr. Zirve ka
rarlar ile Yunanistan her iki meselede de ciddi bir manevra alam
kazanrken AB bir btn olarak ve birliin nemli ye lkeleri ola
rak Ege ve Dou Akdenize ynelik politikalarda nemli mesafe al
m bulunmaktadr. Bu adan bakldnda ABnin etkinlik alam
Dou Avrupa'dan sonra Gney-dou Avrupa ve Dou Akdenize
kaym bulunmaktadr ki, bu durum ABnin d politika etkinliini
artran sonular douracaktr.
Trkiyenin gelecekte AB ile diplomatik/ siyas dzlemde y
rtt iliki srecinde kar karya kalaca en ciddi problem
alanlar ABnin Ortak D Politika (CFP: Common Foreign Policy)
yapmndaki blgesel tercihler ile Trkiye'nin srdregeldii bl
gesel politikalar arasndaki uyum meselesi olacaktr. u anda gn
demde olmamakla birlikte, yakn bir gelecekte Trkiyenin zellik
le Ortadou, Balkanlar ve Kafkaslar gibi yakn kara havzalar ile il
gili tercihleri ile ABnin son derece karmak bir sreten geerek
oluturmakta olduu d politika tercihleri arasnda yaanmas
muhtemel gerilimlere imdiden ayak uydurabilecek ve bu gerim-
leri Trkiyenin blgesel karlar dorultusunda aabilecek bir
diplomasi becerisi gsterebilmesi Trkiye'nin gerek bu blgelere
gerekse AB'ye ynelik politikalarnn en temel meselelerinden bi
risi olacaktr. u ana kadar her blgede de daha ok ABD ile
uyumlu politikalar srdren Trkiyenin farkllaan kresel, kta
sal ve blgesel tercihler karsnda alaca tavr ve bu tavrn AB po
litikalar ile uyumlu hale getirilmesi meselesi ilikilerin gelecei
konusundaki en kritik alanlardan birini oluturmaktadr.
Bu konularda gnbegn atlan diplomatik admlarn orta ve
uzun vadeli perspektifte birbirleriyle tutarl bir btn oluturmas
daha kapsaml ve derinlikli bir stratejik planlamann olmazsa ol
maz artdr. Aksi takdirde birbirleriyle eliik reflekslerden, biri
dierinin etkisini yok eden anlk tepkilerden ve derinlemesine
stratejik bir perspektif iermeyen gnlk tavr allardan oluan
bir diplomasi uzun dnemde daha oturmu bir d politika yapm
pêne&ine s ahi D olan ABnin Trk dinlnmasisini maniniilp pH p-
f
bilme kapasitesinin artna yol aabilir. u.ana kadar srdrd
politika ile, Trkiyenin tam yelik mracaatn en uzun dneme
yayarak ilikilerin ritmini elinde tutma becerisini gsteren AB,
bundan sonra da eliik tepkileri de gereke gstererek Gmrk
Birlii ile elde ettii tavizleri koruyan ve talep edilen konumundan
kaynaklanan etkin pozisyonunu kullanarak srecin belirleyici un-
suru olma zelliini srdrmeye alacaktr. Trkiyenin kabul
halinde ortaya kmas muhtemel maliyetlerle Trkiye'nin ABden
kopmas ile doabilecek riskler arasnda bir optimizasyon sala
maya dayanan AB politikas karsnda Trkiye artk psikolojik ref
lekslerden kanarak kendi manevra alann geniletecek ve her
trl gelimeye alternatif politikalarla yaklaabilecek bir diploma
tik dinamizm kazanmak zorundadr.
H. Ekonomik/Sosyal Analiz Dzlemi
Ekonomik ve sosyal yap ile ilgili dzlem gnbegn ileyen dip
lomatik dzlemden daha uzun dnemli bir perspektifi gerekli kl
maktadr. lkenin setii ekonomik kalknma modeli, d ekono
mik ilikiler perspektifi, sektrel tercihler ve ncelikler gibi ekono
mik yap ile dorudan ilikili konular, girilen entegrasyon srecine
bakn da ana parametrelerini oluturur.
Bu adan bakldnda AB-Trkiye ilikilerinin ana safha
dan getii sylenebilir. Ankara Anlamasnn imzaland 1964 y
lndan seksenli yllara kadar sren birinci safhada ithal ikamesi
politikasn temel kalknma yntemi olarak benimseyen Trkiye
gmrk politikalar araclyla sanayisini koruma ve gelitirme
abas ile ABye entegrasyon abas arasndaki elikiyi yaarken,
AB serbest dolam ilkesi ile Trkiye'den Avrupaya dnk g bas
ksnn dourduu kayglar arasndaki eliki ile yzlemek zorun
da kalmtr. Trkiye, gelimi bir sanayi altyapsna ve buna daya
l rekabet gcne sahip Avrupa mallarnn serbest dolamna, Av
rupa da son derece dinamik bir zellie ve nfuz edebilme kabili
yetine sahip Trk nfusun serbest dolamna rezerv koymaya a
lmtr. Mal ve insan dolam ile ilgili bu karlkl tedirginlik bu
safhada ilikilerin biraz da bilinli bir ekilde yavalatlmasna ze-
r " .....
Bu karlkl rezervler Ankara Anlamasnn uygulamasnda en
tegrasyon srecinden ok karlkl kar ilikilerinin ne kt bir
yaklam tarzm egemen klmtr. AB gmrk tarifelerini ve tarife-
d engelleri 1973 yl itibaryla kaldrrken, Trkiyenin en temel
ihracat kalemleri olan tekstil ve tarm rnleri ile ilgili rezervlerini
srdrmtr. 1973 ylnda Almanya'nn AB yesi lkeler dndan
gelen gmen ii alimim yasaklamas ve takip edilen srete
Trklere vize uygulamasn balatmas ile birlikte insan dolam
ile ilgili ortaya kan Trk-Alman gerginlii AB-Trkiye ilikilerini
dorudan etkileyen ana konulardan biri haline gelmitir.
Buna mukabil Trkiye de gmrk indirimleri konusunda an
lamann ngrd uygulamalar geciktirmitir. 1973 ve 1976 yl
larnda yaplan indirimler dnda ortak d gmrk tarifeleri uy
gulamas da, tarm politikalarndaki uyum da srekli ertelenmitir.
Ekonomik ilikilerin ticaretin liberallemesine dayal boyutunu
tek-ynl bir taviz olarak deerlendiren Trkiye, bu tavizin kar
lm grmediini dnd dnemlerde liberalleme ynnde
ki admlar konusunda teenni ile davranmaya ynelmitir. Bu d
nemde AB'nin seksenli ve doksanl yllara gre ok daha mtevaz
bir seyir takip eden i btnleme sreci de Trkiye'nin bu ilikiyi
zamana yayarak sanayisinin yeterince olgunlamasn beklemeye
dayal yaklamn srdrmesini kolaylatrmtr. karlarn uz-
latrlmasnda karlalan glkler 1978 ylnda be yllk mora
toryum uygulamasn bile gndeme getirmitir.
Seksenli yllarla birlikte balayan ikinci safhada birbiriyle eli
ik iki grnt ne kmtr. Trkiyede gerekleen asker mda
hale siyas ilikilerde ok ciddi skntlar beraberinde getirirken,
24 Ocak kararlan ile birlikte tercih edilen yeni ekonomik modelin
ngrd kalknma stratejisi AB-Trkiye ilikilerinin ekonomik
boyutunu canlandrabilecek gelimelerin nn amtr. Avru
pada asker bir idare altnda bulunan Trkiyeye ynelik tenkitler
ve kurumsal dlamalar ilikilerin geneline yansyan bir gerginlii
beraberinde getirmitir. te yandan, Trkiyenin ithal ikamesi po
litikasn terkederek temel kalknma stratejisi olarak ihracata da
yal kalknma modeline ynelmesi ticaretin liberallemesi konu
sunda sregelen tedirginliklerin almasn kolaylatrmtr. liki
lerin ekonomik olmaktan ok sivas gelimelerin ptKci aitmrio Voi
mas yeni kalknma modelinin getirdii avantajlarn etkisini gs
termesini engellemitir.
Bu dnemin dier nemli zellii de, zellikle Alman ekono
misindeki canlanmann rzgarm da arkasna alan ABnin btn
leme srecinin ivme kazanarak bu birliin nemli uluslararas
ekim alanlarndan biri haline gelmeye balam olmasdr. thal
ikamesi politikasn terketmeye ynelen Trkiyenin ekonomisini
darya amas bir nceki safhada sz konusu olan korumac ref
leksi etkisiz klntr. Buna mukabil ABnin serbest dolam ile il
gili rezervi glenerek srdrlmtr. Bu rezervin gerekeleri de
gittike ekonomik alandan siyasal ve kltrel alana kaymtr.
Trkiyedeki asker idare dneminde artan iltica talepleri siyas
gerekelerin dozunu artrrken, Batda yeniden ykselmeye ba
layan rk temayller kltrel unsurlar da devreye sokan sonu
lar dourmutur.
Trkiye'nin 1987'deki tam yelik mracaat bu yeni safhann
bir rn olmutur. Seksenli yllarn ortalarnda Trkiyenin artan
ihracatla gsterdii ekonomik performans mracaatn psikolojik
altyapsn hazrlamtr. Bu yllarda ekonomik politikalardaki n
celikler ve tercihler deimi ve kresel ekonomiye entegrasyonla
uyumlu yapsal bir dnm sz konusu olmutur. AB'nin span
ya, Portekiz ve Yunanistan tam yelie alarak Akdenize doru
genilemesi de Trkiyenin tam yelik mracaatnn zamanlama
sn etkilemitir.
Trkiye'nin tam ye olmadan Gmrk Birliine girmesi ile
balayan nc safha entegrasyon sreleri ve AB tecrbesi a
sndan da ilk olma nitelii tamaktadr. Trkiye bylesi bir mode
li benimsemekle ilikilerin seyri ve taraflarn talepleri asmdan ilk
safhadan itibaren birbirlerini dengeleyen unsurlar olarak gzken
serbest mal ve insan dolam arasndaki irtibatn tamamen kop
masn kabul ederek ABnin yetmili yllardan beri srdrd po
litikay kabul etmi ve klasik pozisyonunu terketmitir. Serbest in
san dolam ile ilgili btn snrlamalar artarak devam eder ve sa
dece gmen iilere deil, iveren ve profesyonel dzeydeki y
neticileri de kapsayan vize uygulamalar kat bir ekilde srerken,
Trkiye'nin kendi pazarn tamamyla AB'ye amas Trkiyenin
,u0,-Halri nnlitikalar ile tamamyla elikili, seksenli yl-
strateji daha nceki blmlerde incelediimiz yakn kara, yakn
deniz ve yakn kta havzalar politikalarn gznnde tutan bir
coraf derinlik anlayna dayanmak durumundadr. Trkiye'yi
kendi yakn havzalarnn ekonomik potansiyeline yabanclatra
rak sadece ABnin ekonomik parametrelerine eklemleyecek politi
kalar Trkiyenin AB karsndaki krlgan zelliklerini daha da has-
saslatracaktr. Trkiye yeni ekonomik etkinlik alanlar olutur
duka AB nezdindeki greceli ekonomik arln da artracaktr.
ili. Hukuk Analiz Dzlemi
Hukuk analiz dzlemi temelde Trkiyenin iinde bulunduu
siyas, ekonomik ve sosyal yapnn gerektirdii hukuk ereve ile
ABnin derinlemesine btnleme sreci iin ngrd temel
hukuk ilkeleri arasndaki uyum problemi ile ilgilidir. Bu uyum
problemi sradan formel mevzuat uyum srecinden daha derin
unsurlar ihtiva etmektedir. Mevzuat uyumu ile ilgili problemler te
mel ilkelerle ilgili psikolojik arkaplanm izlerini tamaktadr.
Bu analiz dzleminin kritik eii dorudan egemenlik kavram
ile ilgilidir. AB benzeri entegrasyon abalar hereyden nce birli
i oluturan ulus-devletlerin ulusal egemenlik anlaylarnn bir
st egemenlik alann kabul edecek ekilde dnmesini ngr
mektedir. Gerek birlik bnyesinde oluturulan kurum ve organla
rn yetki alanlar ve bu alanlarn ulus-devlet dzeyinde benzer i
levler stlenen kurum ve organlarla ilikileri, gerekse ortak d po
litika, ortak tarm politikas, ortak para politikas gibi bir ulus-dev-
letin temel egemenlik alanlar iine giren konularda ulusal dzeyi
aan siyas kararlarn douraca hukuk sonular birlik yelii ile
ulusal egemenlik arasndaki gri alanlar oluturmaktadr. Kopen
hag kriterleri bu gri alanlar konusunda birliin olmazsa olmaz il
kelerini ortaya koymaktadr. Genel ilkeler olarak ele alndnda
fazla problemli grlmeyen demokrasi, insan haklar, aznlk hak
lan gibi kriterler, uygulama alanna ynelindiinde AB-Trkiye
ilikilerinin her iki taraf asmdan da en kritik konularnn banda
gelmektedir.
AB bu kriterlerin btn ye ve aday lkeler iin geerli olduu-
( nu ve Trkiyeye zel uygulamalar olamavacaen vurcmiama^-
jj Strateji k Derinlik
Avrupa Birlii: c>k Boyutlu ve ok Dzlemli Bir likinin Tahlili
dr. Entegrasyon sreci asndan hakl grlebilecek bu husus,
Trkiye'deki yerleik ulus-devlet merkezli egemenlik anlay ve
tarih bilinaltna dayal siyaset psikolojisi ile ciddi elikiler ba-
rmdrmaktadsr. Hereyden nce ye ve dier aday lkelerin aksi
ne, Trkiye Cumhuriyetinin Avrupal glerin Anadoluyu payla
ma planlarna kar yrtlen bir stiklal Savann sonucunda ku
rulmu olmas, Trkiyedeki siyas karar srecini psikolojik adan
etkileyen tarih bilinaltna dayal bir refleksi devreye sokmakta
dr. Ulus-devletin egemenlik alannn daraltlmas ile etnik-temel-
li aznlk haklar kavram biraraya getirildiinde bu refleks, ou
zaman devletin en st makamlarnca da dile getirilen Sevr psiko
zuna dnmektedir.
Osmani Devletinin Avrupal glerce nce din-temelli, daha
sonra da etnik-temelli farkllamalarla blnerek kltlmesiin
getirdii tarih tecrbe refleksi, baka lkeler iin ok daha objek
tif unsurlar tayan Kopenhag kriterlerinin Trk siyaset yapmcla
r. tarafndan kukuyla ve teenniyle karlanmasnn temel sebebi
dir, Osmani Devleti'nin klleri zerinde doan Trkiye Cumhuri-
yeti'nin Lozanda gerekli egemenlik ve gvenlik garantilerine ka
vutuunu dnen siyaset yapmclar Lozan dengelerinin dei
mesinin dourabilecei risklere kar son derece hassas bir tavr
benimsemektedirler. Lozanda din-temelli olarak tanmlanan
aznlk kavramnn ABye entegrasyon sreci ile birlikte bu kriterler
erevesinde etnik-temeili olarak yeniden tanmlanmas ve ABnin
bu erevede bir Krt politikas benimsemi olmas Lozan denge
leri iie AB ilikilerinin en krlgan unsurunu oluturmaktadr.
Hukuk analiz dzlemini bu erevede dorudan etkileyen di
er nemli bir siyaset psikolojisi parametresi de Trkiyede yerle
ik olan Trkiyenin kendine zg nitelikler tayan bir lke oldu
u varsaymdr. Avrupal makam ve yetkililerce objektif gibi gr
nen bir ok kriter, bu varsaym nda Trkiye asndan kendi,
artlarna uydurulmas gereken daha sbjektif unsurlar tamak
tadr ve bu nedenle de belli bir esneklik iinde ele alnmak zorun
dadr. Bu varsaym ciddi ekilde tartlmaya almakszm her aday
iin uygulanacak kriterlerin objektif niteliklerinin ne anlama gel
dii ve uygulamada ortaya kabilecek sbjektif alanlarn alabil-
mpi mpsRReri veterince anla ilam ayacaktr.
Bu nedenledir ki, mevzuata dair fornel hukuk erevesi ile il
gili dzenlemelerden nce bu dzenlemelerin Trk siyasetinin ve
devlet yaps ve anlaynn temel parametreleri iindeki yerinin
akla kavumas gerekmektedir. Varolan karlkl elikiler d
zeltilmedike masaya getirilen her formel hukuk dzenlemesi ye
ni kukular beraberinde getirecektir, ilikilerin eit ve salkl bir
dzlemde yrtlebilmesi iin AB yetkililerine egemen olan ve
Trkiye'nin dzeltilmesi gereken hasta bir yapya sahip olduu ka
naati ve bu kanaatin yol at deklaratif ve buyurgan tavr, kar
tarafn hassasiyetlerini ve psikolojilerini gzard etmeyen onurlu
bir mzakere taraf tavrna dnmek zorundadr. Aksi takdirde
tarih refleksler diplomatik rasyonalitenin hukuk formelliinin ok
tesinde etkilerde bulunmaya devam edecektir. Trkiye le ilikile
ri yrtrken taknlacak yeni-smrgeci bir tavr Trkiyenin ege
menlikle ilgili kayglarn artracak ve zaten i siyaset yaps gerei
yaplmas gereken dzenlemelerin bile tepki ile karlanmasna
yol aacaktr.
Buna karlk Trkiye kendi i siyas, ekonomik ve sosyal yap
s ile ilgili zaten gerekletirmek zorunda olduu yapsal deiik
likleri AB ynlendirmesi ve emsiyesi olmakszn da yrtecek bir
siyas irade ortaya koymak zorundadr. Bu siyas irade bir taraftan
AB bnyesindeki dinamik seyri takip etmek, dier taraftan da u
ana kadar srdrlegelen nemli eliik tutum ve tepkileri yeni bir
dengeye oturtmak zorundadr. Kabul edilmek istenmese de, ABye
giri sreci ulusal egemenlik alanlarnn dnmesini beraberinde
getirmektedir. Tahkim yasas bu dnmn en arpc misalle
rinden birisidir. Hem klasik egemenlik kavramm tmyle savun
mak, hem de AB'ye girii en stratejik hedef olarak gstermek ciddi
bir eliki oluturmaktadr. Kendisi bizatihi federal bir yap olutu
ran AB bnyesine katlmak niter devletin egemenlik kavramn
esnetecek sonular douracaktr. Bu sonulara hazrlkl olmadan
AByi adalama retoriinin bir nart grerek merulatrmak,
sonra da onun gereini srekli tehir etmeye almak zaman ka
zanmaya ynelik bir maslahat olarak deerlendirilebilir. Ancak bu
tavr, Trkiye'nin uzun dnemli stratejik hedefleri konusunda net
( tercihlerde bulunmasn da srekli olarak geciktirir.
te yandan i siyaset iindeki yerleik etki alanlarn muhafaza
ederek de Kopenhag Kriterlerinin iki temel unsuru olan demokra
si ve insan haklan ilkelerini yerine getirebilmek ok gtr. Siyasal
alan denetim altnda tutmaya alan anayasal ereve ve bu er
evenin ngrd sistemik kontrol mekanizmalar ile bu kriter
leri uzlatrabilmek de ok gtr.
Bu noktada kendi toplumu zerinde yeterli meruiyet arala
rna sahip olan devletlerin ekinmesini gerektirecek bir durum
yoktur. Burada temel mesele siyasal meruiyet alan ile yeni ege
menlik alan arasnda anlaml bir btnlk oluturup oluturula-
mayaca meselesidir. Hukuk dzenlemeler bu meruiyet alan
ile btnlk arzettii ve toplumsal deimelere uygun cevaplar
retebildii oranda bahsettiimiz temel elikileri ve korkular
aacak bir ereve oluturabilir. Aksi takdirde ABye intibak sre
ci iin tepeden gelen dzenlemeler bir mddet sonra toplumsal
meruiyet alann kaybedebilir ya da bu sreteki olumsuz geli
melere bal olarak tamamyla iptal edilebilirler. Trkiye siyasal
kltr, psikolojiyi, kurumlan ve sistemi yeniden ina etme ihti
yac ile kar karyadr. Bu ina faaliyeti olmakszn yaplacak hu
kuk dzenlemeler yeterli toplumsal meruiyetten ve motivas
yondan yoksun kalacaktr.
IV. Stratejik Analiz Dzlemi
Uluslararas ilikilerde yeni bir dzen araynn ortaya kt
dnemlerde btn toplumlar bu yeni dzen araynn iinde ala
caklar konumla ilgili dinamik bir teorik ve pratik srecin iine gi
rerler. Biz bu Yeni Dnya Dzeninin tarih ak ierisinde nere
deyiz ve bulunduumuz corafya bu yeni dzende nasl bir anlam
ifade ediyor sorusu bylesi gei dnemlerinde hangi g le
inde olursa olsun btn toplumlann sekinlerinin ciddi ve yo
unluklu bir ekilde ilgilenmek ve cevaplamak zorunda olduklar
bir soru halini alr, tinde diplomatik, ekonomik, sosyal, kltrel
ve siyas alt sorularn da bulunduu bu temel soruya verilen muh
temel cevaplar bu soruya cevap arayan toplumun dnyada kendi
sini nerede grd ile ilgili genel br stratejik tahlilin ana ereve
sini de oluturur. Burada stratejik tahlilin ana dayanak unsuru o
toDumun kendi tarih birikimini ve coraf meknn yeniden an-
r
taml ereveye oturtmasdr ki, bu durum bu tahlilin diploma
tik/ siyas, ekonomik/ sosyal ve hukuk dzlemlerden ok daha
uzun dnemli bir boyut tamasn gerekli klar.
Uluslararas dzenle bir ekilde ilgili btn aktrleri yeni bir
stratejik anlamllk oluturmaya sevkeden bu ir kapsaml ve yay
gn araylar genellikle byk lekli savalar sonrasnda ortaya
kar. Otuz Yl Savalar sonrasnda oluan Westfalya sistemi, Napol
yon savalar sonrasnda oluan Viyana Kongresi sistemi, I. Dnya
Savandan sonra oluan Cemiyet-i Akvam ve II. Dnya Savan
dan sonra oluan BM sistemi ve ift kutuplu yaplar bu araylara
hem zemin olmular hem de bu araylar ynlendirmilerdir. So
uk Sava da, farkl nitelikler tamakla birlikte, ift kutuplu sistem
iinde sren dolayl bir savat. Dolaysyla, bu savan bitii de bu
savan sregeldii uluslararas dzenin temel parametrelerini de
itirmitir. Bu deiim, kresel, ktasal ve blgesel aktrlerin ko
numlarm yeniden belirleme abalarn kanlmaz klmtr.
Bu zorunluluk Trkiye iin de geerlidir ve almamzn dei
ik blmlerinde de zerinde durduumuz gibi ok kapsaml bir
yeniden anlamlandrma meselesini beraberinde getirmitir. AB ile
yrtlen entegrasyon sreci olmasa da geerli olacak olan bu zo
runluluk bu entegrasyon sreci ile yeni boyutlar ve nitelikler ka
zanmaktadr. Bu nitelikler ayn zamanda stratejik dzlemle ilgili
tahlillerde ABnin nerede durduu sorusuna tahlilin dier unsur
lar ile tutarl bir tanmlama yapma ihtiyacn ak bir ekilde orta
ya koymaktadr. Daha nce ele aldmz dzlem ve yaplarla ilgili
ynelileri de etkileyecek olan bu tanmlamalar daha uzun d
nemli tarih ve corafya derinliine dayanan bir analiz dzlemini
gerekli klmaktadr. Bylesi bir analiz kresel, ktasal ve blgesel
leklerde salkl bir zemine oturabilir. AB ile yrtlen entegras
yon srecinin her bir lekteki etkisi farkl olacaktr.
. Kresel Boyut
Souk Savan sona ermesi ABnin de, Trkiyenin de kresel
dengeler iindeki konumunu byk lde etkilemitir. Souk Sa
va sresince siyas, ekonomik ve asker parametreler asmdan
bir btn olarak deerlendirilen Bat Blokunun Avrupa-merkezli
^blgesel bir ekonomik entegrasyon nitesi olarak ift kutuplu blok
yaplanmasnn bir ekonomik alt birimi gibi grlen AB zellikle
Varova Pakt'nn dalmas ve Almanya'nn birlemesi ile birlikte
gittike artan bir hzla nce Bat Bloku iinde zerk bir hviyet ka
zanm, daha sonra da Maastricht Anlamasndan sonra balba-
na bir g ve ekim alan halini almtr. NAFTAnn Kuzey Ameri
kada, APEC'in Pasifikte yeni ekonomi-politik yaplanmalar olarak
devreye girmesi AB'yi kuzeyden gneye doru inen l ekono-
mik-politik ekim alanlarnn (Kuzey Amerika-Avrupa-Pasifik) Av
rupa aya gibi grlmesine zemin hazrlamtr. Bylece AB So
uk Sava dneminde ayn zamanda ekonomi-politik bir btn
lk arzeden Bat Blokunun bir alt nitesi olma vasfndan karak
kapitalist ileyie sahip Bat Blokunun dier merkezlerine alterna
tif tekil eden yeni bir merkez nitelii kazanmtr.
Bu durum siyas ve askeri gvenlik alanlarn ilgilendiren stra
tejik bak as iin de geerlidir. Souk Sava sresince Bat Blo
kunun gvenlik emsiyesini oluturan NATO erevesinde kendi
gvenlik konseptlerini kuran Avrupa lkeleri Souk Savan sona
ermesiyle birlikte sadece ekonomik alanda deil, siyasal ve strate
jik alanda da btnleme srecine hz vermilerdir. AETden
AT'ye, oradan da AB'ye gei, bylesi siyasal ve stratejik alan da
kapsayan bir btnleme iradesinin rndr. Bat Bloku iinde
ki zerklik alann gittike genileten ve i kurumsallamaya daya
l derinlemesine btnleme srecine hz veren AB, kresel den
geler iinde artk kendi bana bir deer ifade etmektedir. 19. Yz
ylda ve 20. yzyln ilk yarsnda uluslararas sistemin merkezinde
bulunan, II. Dnya Savandan sonra ise biri Avrasya derinliinde,
dieri Atlantik ufkunda g merkezi haline dnen iki kutuplu
yapda nemini kaybeden Avrupal gler bugn AB nezdinde
glerini birletirerek kresel sistem iindeki manevra alanlarn
geniletmeyi srdrmektedirler.
Uluslararas sistemin belirleyici g merkezi olmakla ki kutup
arasndaki mcadele alam olmak arasnda byk bir gerilim ya
ayan Avrupal gler A B'nin uluslararas dengeler iindeki yeni
konumu ile daha byk lekli bir gler dengesinin aktrlerin
den birisi olma sreci iindedirler. Bu sre iinde AByi bekleyen
nemli imtihan, birlik yesi lkelerin ulusal karlar ile ABnin
r * .
iinde hem bir btn olarak hem de ye lkeler olarak etkin bir
konum kazanabilme abasdr. AB'nin i ve d dinamikler arasn
da dengeli bir strateji oluturmasna ynelik bu aba, birliin
nmzdeki yzylda kresel dengeler iinde alaca yeri de be
lirleyecektir.
Trkiye de Souk Sava sonras sre iinde benzer bir strateji
deiimi basksn yaamtr. Souk Savan statik dengeleri iin
de Bat Bloku yesi olarak ok daha belirli parametreler iinde
strateji gelitirmeye alm olan Trkiye, Souk Savan sona er
mesi ile birlikte kendi yakn havzas ile son derece youn bir stra
tejik iliki iine girmeye balamtr. Trkiye, bu youn stratejik
ilikiyle bir taraftan kendi corafyasndaki manevra alanm aar ve
bu manevra alanndaki tarih referanslar tekrar gndeme getirir
ken, dier taraftan bu manevra alannn getirdii riskleri yeni stra
tejik gvenlik tanmlamalar ile amaya almtr.
Bu durum d uluslararas konjonktrden de dorudan etkilen
mitir. Daha nce ayn stratejik btnlk iinde grlen ABD ve
AB arasndaki pergelin almaya balamas, AB iindeki aktrlerin
zellikle Balkanlar gibi blgesel politikalarda farkllaan tercihler
de bulunmaya balamas, Rusya'nn ideolojik bir imparatorluktan
syrlmakla birlikte klasik Rus stratejisinin parametrelerine geri
dnme sreci yaamas, in'in byk bir Asya gc olarak btn
kresel forumlarda etkinliini artrmas gibi unsurlar Trkiyenin
kresel dengelerde ok ynl tercihlerde bulunma zorunluluu
hissetmesine yol amtr.
Bu adan bakldnda AB-Trkiye ilikileri kresel konumu
ciddi bir deiim yaayan ve bu dinamik deiim iinde yeni stra
tejik balantlar kurarak etkinliini artrmaya alan taraflarn
ilikisi olarak son derece hassas bir seyir takip etmitir. Bu hassa
siyet karlkl etkileimlerin oluturduu stratejik alann srekli
kaygan bir nitelik tamasna yol amtr. Trkiye-AB ilikilerin
deki her gerilim Trkiye'yi kresel ilikilerde ABD eksenine mah
kum klarak stratejik esnekliini azaltrken, bu ilikilerde Avrupa-
merkezli bir younlama bata ABD olmak zere dier kresel ak
trlerle olan ilikileri yeniden tanmlama zorunluluu dourmak
tadr. Trkiye bundan sonra da uluslararas ilikilerdeki kaotik du-
| rum zlene ve daha istikrarl bir g dengesi oluana kadar. AB
ile olan ilikilerini, zellikle ABD-AB-Rusya geninde ortaya ka
cak kresel g dengesi kaymalarnn nabzn tutarak ynlendir
me abas iinde olmak zorundadr. AB-Trkiye ilikileri kresel
dengeler asndan bir bolukta seyretmemektedir ve Trkiye'nin
stratejik karlar bu dengelerde tek bir aktrle yalnz kalmamakta
yatmaktadr. Aktrlerle ilikilerdeki yalnzlama Trkiye asndan
stratejik bir edilgenlii beraberinde getirecektir ki, bunun uzun
dnemli stratejik maliyeti Trkiyenin ktasal ve blgesel etkinli
inde kendisini gsterir.
2. Ktasal Boyut
Bu kresel denge deiimleri kta-ii stratejik dengeleri de
dorudan etkilemitir. Souk Sava sresince Bat Avrupaya yo
unlaan bir ekonomik entegrasyon faaliyeti olarak grlen AB,
Souk Savan bitmesi ile birlikte seksenli yllarda gneye, Akde
niz'e doru ynelen genileme stratejisini douya ynelterek Av
rupa ktasnn tmn ortak bir aidiyet altnda toplayan bir birlik
haline dnmeye balamtr. Bylece Avrupallk kta kimlii
ABnin ekirdek lkelerinin daha nce ok daha snrl olarak yo~
rumlayageldikleri AB yelii kimliini geniletme ynnde bir
bask oluturmutur.
Bu durum Avrupa-lekli kta gvenlik konseptinin gelitiril
mesini kanlmaz klmtr. nce Varova Paktnin, daha sonra da
SSCBnin dalmas ile ortaya kan yeni aktrlerin AB'ye yelik
talepleri sradan bir entegrasyon faaliyetinin snrlarn oktan
aarak bir kta stratejisi halini almaya balamtr. Bu durum Avru
pa gvenliinin ana unsuru olan NATO ile AB arasndaki geiken-
lik alanlarnn mulaklamasna ve Avrupa'da ortaya kabilecek
gvenlik boluklarnn nasl ve hangi mekanizma le giderilecei
konusunda yeni tartmalarn ve grlerin ortaya kmasna yol
amtr. NATO-AGT-AB ilikilerindeki geikenlikler ve bu gei-
kenlikler konusunda sz konusu olabilecek gr farkllklar hl
Avrupa-lekli stratejik yaklamlarn en kritik alanlarndan birini
oluturmaktadr.
A B'nin Bat Avrupada younlaan ekirdek yeleri ile Dou Av
rupada younlaan evresel yeler arasndaki ilikilerin ortaya
kard kta-lekli stratejik ynelilerle ilgili meseleler Avrasya-
r ......... ........
eksenli yeni bir kta tanmlamas iie daha da girift bir hal almtr.
Avrasya kavramnn yaygn kullanm ile Avrupa ve Asya snrlarn
da aan daha byk lekli bir kta stratejisi tanmlamasnn yapl
maya balanmas Avrupann stratejik snrlar konusunda ciddi
bir esneldiin domasna yo) amtr. Bu esnekliin srmesi ha
linde ABnin dorudan ilgi alanna girecek coraf alanlarda da ve
bu alanlarn getirebilecei risk ve avantajlarda da ciddi bir lek
bymesi beklenebilir.
Bu durumdan en dorudan etkilenecek aktrlerin banda
Trkiye, Rusya ve Ukrayna gibi Avrasya lekli kta stratejisi ta
nmlamalarnn kanlmaz olarak gze almak zorunda olduklar
kuzey ve gney gei hatlarnn kavak lkeleri gelmektedir. Avras
ya stratejik kta tanmlamasnn gei glerini oluturan bu l
ke arasnda Trkiyeyi farkllatran temel zellik, Trkiyenin So
uk Sava dneminde AB ile ayn blokta bulunmas ve AB ile olan
anlamalara dayal ilikilerin hemen hemen Souk Savan btn
dnemlerinde srm olmasdr. NATO iindeki ykmllkleri
gerei Souk Sava sresince son derece youn bir gvenlik politi
kas oluturan ve bu politikalar erevesinde SSCBnin Avrupa
zerindeki basklarn azaltacak ekilde Kafkaslarda srekli bir
cephe lkesi konumunu srdren Trkiyenin bir ok AB yetkilisi
nin zihninde AB bnyesine alnmas ok g olan Avrasya lke
sinden birisi olarak grlmesi arpc bir eliki oluturmaktadr.
Trkiye de Souk Savan bitmesi ile birlikte ortaya kan di
namik konjonktr iinde kta balantlarnn stratejik sonularn
tekrar deerlendirme ihtiyac hissetmitir. Trkiyenin hem bir
Avrupa hem de bir Asya lkesi olmas, Avrupa ile Asya arasnda
jeokltrel gei hatt zerinde bulunmas gibi unsurlar Avrupa
ile Asya arasndaki stratejik hattn esneklik kazanmas ile birlikte
yeni unsurlar getirmitir. Trkiye son on yl iinde bir taraftan
kendisine Orta Asyada alan yeni stratejik alan iinde Asyall
tekrar kefederken dier taraftan Avrupadan kopmadan ve AB ile
elikiye dmeden bir Avrasya stratejisi gelitirmenin skntlar
n yaamtr. Trkiye tarih ve corafyas ile Asyaya, stratejik ve
ekonomik tercihleri ile Avrupa'ya irtibatl olmak arasnda anlaml
bir iliki kurmak zorundadr. Avrasya kavramnn uluslararas
^strateji literatrnde yaygn bir kullanm alam bulmas bu acdan
Trkiye iin bir avantaj olarak grlmelidir. Trkiye AB ile olan
ilikilerinde Asya derinliini ihmal etmeyen bir stratejik pozisyon
gelitirmek zorundadr. Aksi takdirde ne Avrupa nezdinde kendi
tarih ve corafya derinliinden kaynaklanan bir itibar sahibi ola
bilir, ne de Asya'nn kadm stratejik kulvarlarnda sz dinlenen
bir lke olabilir.
3. Blgesel Boyut
Trkiye'nin yakn kara havzasn oluturan blgelerin Souk
Sava sonras dnemde kazand yeni stratejik anlamlar AB-Tr
kiye ilikilerini de etkileyebilecek boyutlar tamaktadr. Herey-
den nce Balkanlar, Ortadou ve Karkaslardan oluan bu blgele
rin hem AB hem de Trkiye nezdindeki neminde ciddi deiim
ler yaanmtr.
Souk Sava sresince Dou Avrupa'nn gneye uzants ek
linde alglanan Balkanlar bu ynyle hem AB hem de Trkiye ta
rafndan iinde bulunulan ift kutuplu yapda kar-kutupla tema
sa geilen blge olarak hem byk lde statik hem de hassas bir
blge olarak grlyordu. Bu ilikilerde denge ve gei lkesi g
rnm kazanan Yugoslavya kutuplararas temasn gerilimi azal
tan bir role sahipti. ABnin bu blge ile dorudan temasa geen
nemli lkelerinden Almanya Ostpolitik ile douya dnk politika
araylarnda Balkanlara ilgisini srdrrken, Fransa ve ngiltere
ikili likilerle blgesel alanda etkili olmaya alyorlard. Fran
sann Romanya zerindeki tarih etkisi bu ikili ilikilere aklayc
bir misal tekil etmektedir. Ayn dnemde Trkiye blgeye ynelik
ilgisini iki temel unsura yneltmiti: () ift kutuplu yapnn getir
dii gerilim alanlar ki, Bulgaristanla ilikilerde yaanan skntlar
bunun arpc bir misalini oluturmaktadr; (ii) Yunanistan'la ikili
ilikilerde yaanan blok-ii gerilimler ve bunun yol at blge-ii
denge araylar.
Trkiye-Yunanistan ilikilerinde yaanan dalgalanmalar ve bu
dalgalanmalarn Balkanlar zerindeki etkileri darda tutulacak
olursa Souk Sava sresince Trkiye ve bir btn olarak AB ve
ABnin nemli yelerinin ulusal politikalar arasnda blgeye ba
k konusunda ciddi elikiler olmamtr. NATO bnyesindeki or
tak stratejik planlamalar bu aktrlerin blgeye bakm byk l
de birbirine yaklatrmtr.
Ancak Souk Sava sonras dnemde bu aktrler arasnda Bal'
kanlara ynelik stratejik bakta ciddi bir deiim gzlendii gibi,
ortaya kan blgesel problem alanlarna baklarda, uzlalmasL
gleen farkllamalar sz konusu olmutur. Bu deiimin en
gzle grlr testi Bosna'da yaanmtr. ABnin Almanya, Fransa
ve ngiltere gibi nemli yelerinin Bosna meselesine bakndaki
farkllamalar AB'nin bir btn olarak ortak bir strateji gelitirme
sini gletirmitir. te yandan blgedeki gelimelerden birinci
derecede etkilenebilecek lkeler arasnda yer alan Trkiyenin
yaklam da hem AB'nin ortak politika araylar, hem de ye l
kelerin yaklamlar ile nemli elikiler barndrmaya balamtr.
Tarih faktrl'erin devreye girmesi ile Almanyann Dou Avru
pa ve Balkanlara ynelik etki alanm statkoyu zorlayc bir ekil-
de geniletmesi, Fransa ve ngiltere gibi lkelerin de statkoyu ko
ruyucu bir tavr sergilemesi Yugoslavyann paralanmas ve Bos
na bunalmlar srecinde Trkiye'yi tedirgin eden bir tablonun or
taya kmasna yol amtr. Trkiye bir taraftan Almanya ncl
nde blgenin tmyle ABye entegre olmas sonucunda blge
de yalnzlama riski karsnda rahatszlk duyarken, dier taraftan
zellikle Bosna bunalm esnasnda Fransa ve ngilterenin srdr
d kar-denge politikalarnn blgede Trkiye'nin en ciddi risk
faktr olarak grd Srp-Yunan hattn glendirmesinden te
dirgin olmutur. Bu durum Trkiyeyi hakl olarak blgede AB'ye
kar NATO etkinliini ncelemesine ve bu konuda da ABD ile da
ha yakn bir stratejik pozisyon belirlemesine yol amtr. ABD'nin
Bosna ve Kosova bunalmlarndan sonra blgedeki Osmani baki
yesi Bonak ve Arnavut unsurlarn gvenlii iie Balkanlardaki is
tikrar arasnda kurduu balantlar, ABD ile Trkiye arasndaki
blgeye dnk yakm stratejik pozisyonu daha da glendirmitir.
Balkanlar, nmzdeki dnemde AB-Trkiye ilikilerinin
nemli blgesel anahtarlarndan birisi olmaya devam edecektir.
Taraflarn blgeye ynelik politikalarndaki farkllamalarn derin
lemesi sadece bigeye ynelik elikileri artrmakla kalmayacak
ayn zamanda AB-Trkiye ilikilerini ve entegrasyon srecini de
olumsuz ynde ekileyeektir.
i Stratejik Derinlik
Avrupa Birlii: ok Boyutlu ve ok Dzlemii Bir ilikinin Tahlili
Dier nemli bir yakn kara havzas olan Kafkaslarla ilgili genel
stratejik tablo da benzer zellikler tamaktadr. ift kutuplu yap
nn statik bir hat oluturduu Kafkaslarda Trkiye ve bir btn
olarak AB ve AB'nin nemli yeleri arasnda stratejik adan ciddi
bir paralellik vard. Trkiye'nin Souk Sava sresince Kafkaslarda
SSCB ve Varova Paktna at cephe Avrupa zerindeki basklan
nisb bir ekilde azaltt iin bata Almanya olmak zere AB ye
leri Trkiyeyi kanlmaz bir stratejik ortak olarak grrken, Tr
kiye de SSCBnin II. Dnya Sava sonrasnda dikte ettii talepler
karsnda NATO bnyesinde Avrupa ile kurduu kader ortaklm
blgesel tehditleri dengeleyen stratejik bir gvenlik garantisi ola
rak deerlendiriyordu.
ift kutuplu yapya dayanan Souk Sava parametrelerinin
belki de en radikal deiikliklere yol at blgelerin banda ge
len Kafkaslardaki blgesel lekli stratejik deiimler AB ile Trki
ye arasnda sregelen stratejik kader ortaklnn yerini ciddi kar
elikilerinin almasna yol amtr. zellikle Hazar petrol havza
snn doal kaynaklarnn aktarlmas ile ilgili politikalardaki fark
llamalar ve blgeye ynelik politikalarda zellikle Rusya ve Al
manya arasnda szkonusu olan mzakereler ve ortak tavr aray
lar blgedeki ABD-AB-Rusya-Trkiye denklemindeki dengelerin
dinamik bir nitelik kazanmasna yol amtr. Trkiyenin KEyi
oluturmada nclk etmesinin Souk Sava sonras dnemin ilk
yllarnda AB ile yaad bunalmlarla iiikilendirilmesi ve AB'ye
bir alternatif gibi sunulmas bu denklemlerdeki hassasiyetin ilk
nemli gstergelerinden birisi olmutur.
Bu denklemdeki ikili yaknlamalar kar dengeler oluturur
ken hi bir aktr dier l karsnda yalnz kalmamaya zel bir
aba sarfetmektedir. Kimi zaman ran'n da denklem iinde yer al
mas AB-Rusya kilisinin yaknlat dnemlerde bu denklemdeki
alternatif oluumlarn eitlenmesi sonucunu dourmakta ve Or
tadou blgesine de sarkma potansiyeli gsteren yeni dengelerin
ortaya kmasna yol amaktadr. Bu adan bakldnda Kafkas-
iardaki konjonktre! etkiye ak dinamik yaplanma ve dengeler
AB-Trkiye ilikilerinin seyrini etkileme potansiyeli tayan nem
li bir blgesel parametre olmaya devam edecektir.
AB-Trkiye ilikileri Ortadou blgesi szkonusu olduunda
riflh3da girift stratejik iliki alarn bnyesinde barndrmaktadr.
AB ile Trkiye arasndaki eliki potansiyeli tayan blgesel lek
li stratejik farkllamalar Ortadou blgesi sz konusu olduunda,
Balkanlar ve Kafkaslarn aksine, Souk Sava dnemine kadar uza-
tlab ilecek unsurlar barndrmaktadr. Ortadouda smrge ge
mii olan Fransa ve ngiltere gibi lkeleri de bnyesinde barnd
ran AB bir btn olarak ve birliin yesi lkeler olarak Souk Sa
va sresince Ortadouda ift kutuplu yapnn barndrd statik
dengelerin dnda daha zerk politikalar gelitirmeye zen gs
termitir. Bu nedenledir ki, NATO bnyesinde stratejik ortaklk
iinde bulunduklar ABD ile AB lkeleri arasnda blgeye dnk
politikalarda farkllamalar yaanmtr. ABDnin blgesel strateji
asmdan tehdit unsuru lkeler olarak grd ran, Suriye ve Irak
benzeri lkelerin zellikle Almanya ve Fransa ile yakn siyas ve
ekonomik ilikileri srdrmesi bunun ak bir gstergesidir. Ben
zer bir zorunluluk karsnda kalan ve zellikle seksenli yllarn
balarnda Ortadou'da daha etkin bir politika oluturma abas
iine giren Trkiye de Ortadouda dnemsel dalgalanmalar gs
teren politikalar takip etmitir.
Souk Savan bitiinde nemli dneme noktalarndan birini
oluturan Krfez Sava btn bu aktrleri Irak karsnda birle
tirmi grnmesine ramen gerek sava ncesi diplomaside ge
rekse sava sonras dzenlemelerde ABD ile AB arasndaki strate
jik yaklam farkllklar dikkat ekici olmutur. Almanyann sek
senli yllarn ortasndan itibaren artan bir ekilde Irak ile teknolo
jik ve ekonomik iliki iinde bulunmas, Fransa'nn Krfez bunal
mnn savaa doru seyrettii gnlerde Iraka ynelik youn bir
diplomasi ata srdrm olmas, Ortadou Bar Srecinin Av
rupa'da balatlmas gibi faktrler bu adan deerlendirildiinde
ABnin Ortadouda ABD'den farkllaan bir strateji arayn sr
drd sylenebilir. Souk Sava sonras dnemde Ortadouda
etkisini artran ABD-srail eksenine ramen Fransann Suriye,
Fransa ve Almanya'nn ran ile olan ilikilerini zellikle ekonomik
alanda artrarak srdrmeleri bu farkllamann nemli bir gster
gesi saylmaldr.
Trkiyenin Souk Sava sonras dnemde seksenli yllarda ta
kip ettii politikadan uzaklaarak srail ile iyi ilikileri de aan stra
tejik yaknlamaya dayal bir politika benimsemesi ile gndeme
gelen ABD-srail~Trkiye ekseni gibi senarvnlnr a r iiorr.rV\ rQ
smda Ortadou'ya dnk politikalarda szkonusu olan stratejik
farkllamay ak bir ekilde ortaya koymaktadr. AB, bugn Orta
douda ABD ve Trkiyenin en problemli ilikilere sahip olduu
ran ve Suriye gibi lkelerle yakn ilikilerini srdrmektedir. Tr
kiyenin Ortadou politikasnda yeni almlara girmemesi ve
ABD-srail eksenine kat bir ekilde sadk kalmas durumunda AB
ile Trkiye'nin ortak blgesel strateji gelitirmesi ok g olacaktr
ve blgede kabilecek her bunalmda farkllamas muhtemel po
litikalar taraflarn ilikilere ve entegrasyon srecine bak asn
etkileyecektir. Bu konuda da ilikileri gerebilecek en riskli alan
ABD-srail eksenine yakm duran Trkiye ve AB ile ilikilerini yo
un bir ekilde srdren Suriye ve ran yannda yalnzlktan kur
tulmaya alan Irak dorudan ilgilendiren Krt meselesi ve Ku
zey Irakm stats konusu olacaktr.
zetle sylemek gerekirse, stratejik dzlemde etkili olan blge
sel politikalar konusunda AB ile Trkiyenin srdregeldii pozis
yonlarn uzlatmlabilmesi, entegrasyon srecinin en etin alanla
rndan birini oluturmaktadr. Souk Sava sonras dnemde Bal
kanlar, Kafkaslar ve Ortadouda srdrlegelen politikalarda sz
konusu olan farkllamalar bundan sonras iin de ortak bir strate
jik planlama yaplmasn gletirebilecek unsurlar tamaktadr.
Trkiye bir taraftan kendi jeopolitik konumunu merkez alan, dier
taraftan da bu unsurlar tutarl bir ereve iinde uzlatrabilen ye
ni bir stratejik bak as gelitirmek zorundadr. Aksi takdirde AB
ile giriilen entegrasyon sreci blgesel karlar kar karya geti
ren bir atma alan haline dnebilir.
4. kili Bir Stratejik Analiz rnei: Tarih Derinlik ve
Souk Sava Sonras Dnemde Trkiye-Almanya likileri2
Trkiye-Almanya ilikileri Souk Savan sona ermesiyle bir
likte tarihinin en kritik gei dnemlerinden birini yaamaya ba
lamtr. Modern dnemde Prusyann Avrupa iinde yeni bir g
merkezi olarak douundan bu yana genellikle doal mttefik ko-
a a a
2 Alman stratejik zihniyetindeki sreklilik unsurlar ve Trk-Alma ilikileri iin bkz.
Ahmet Davutolu, Zihniyet-Strateji Sikisi ve Talhs Sreklilik: Souk Sava Son
ras Dnemde Alman Stratejisi", Tarihten Gel ecee TrkAlman ilikileri, (Yay. haz.)
P htn Yarar. Ankara: 1999, s. 141-201.
numunu srdren bu iki lke arasnda belki de ilk defa karlkl
bir gvensizlik ve ihtiyat pay tayan bir diplomatik atmosfer
olumu bulunmaktadr. Kimi zaman diplomatik sylemlere de
yansyan bu durumun arkaplam ak bir ekilde ortaya konma
dka ilikilerin uzun dnemde salkl bir ekilde seyretmesi g
olacaktr.
Prusya/ Almanya ve Osmani/ Trkiye devletlerinin modern si
yas tarih iindeki yaknlamalar 18. yzyl Avrupa dengelerine
kadar gtrlebilir. 18. yzylda temelde Avrupa'nn kuzeyindeki
lke ile gneyindeki lke arasnda bir rekabet srmekteydi.
Bat Avrupada ngiliz-Fransz, Orta Avrupada Prusya-Avusturya,
Dou Avrupada da Rusya-Osmani arasnda sren kyasya reka
bet bu lkeleri apraz denge politikalarna yneltmiti. Kuzey l
keleri lehine gelien bu rekabet zamanla Ingiltere-Avusturya (Na
polyon kart koalisyonda olduu gibi), Prusya-Osmanl (II. Fre-
derik ve II. VVilhelm/ Sultan Abdlhamid'in politikalarnda olduu
gibi) ve Rusya-Fransa (I. ve II. Dnya Sava politikalarnda oldu
u gibi) yaknlamalarn beraberinde getirmitir.
Bu denge araylar iinde kimi zaman Napolyonun Rusya se
ferinde olduu gibi istisna ini-klar yaanmsa da, bu denge
lerin ana izgileri ile bugne kadar srd sylenebilir. 18. Yz
yldan bu yana ngiltere Avrupa-ii dengeleri kontrol edebmek
iin Prusya/ Almanya ile Rusya arasnda Avusturya benzeri tam
pon lkeleri koruma politikasn srdrrken, Avrupa-ii her
denge deiiminde bir tr Fransz-Rus yaknlamas kendini gs
termitir.
Bu erevede tarih sreklilik izgisi iinde bakldnda Prus
ya/ Almanya ve Osm anl/ Trkiyenin son iki yzyllk d politika
tercihlerinde birbirine yaklamasnda iki temel stratejik unsur
zel bir arla sahip olmutur. Bunlardan birincisi, gerek Orta ve
Dou Avrupa'da ykselen g olan Prusya/ Almanyann, gerekse
Balkanlar-Ortadou ve Kafkaslarda hakimiyetini srdrmeye al
an Osmani/ Trkiyenin son iki yzyllk siyas tarih iinde Rus
ya/ SSCBnin bat ve gney istikametindeki ilerleyii karsnda or-
tak bir tehdit alglamasna sahip olulardr. Prusya Orta ve Dou
Avrupada tabi bir hinterland etkisi ile modern bir devlet olarak
doarken ister istemez Asya steplerini arkasna alarak Avrma'va
sarkmaya alan Rusya gibi bir step devi ile hesaplamak zorunda
kalmtr. Osmani Devleti de ayn step devinin basksn hem Bal
kanlar hem de Kafkaslar zerinden hissedegelmitir. Daha nce
sve-Osmani ilikilerinde grlen Rusya'nn bat ve gney istika
metindeki yaylmac politikalarn dengeleme abas svein g
receli olarak zayflamas ve Prusyann ykselmesi ile yeni bir nite
lik kazanmtr. II. Frederikin Osmanl'ya ittifak teklifi ile balayan
Prusya-Osmanl ilikileri bylesi ortak jeopolitik zorunluluun so
nucu idi.
Bu durum Souk Sava dengelerine kadar da bir sreklilik iin
de devam etmitir. SSCB'nin bir taraftan Dou Avrupa, dier taraf
tan Kafkaslar, Balkanlar ve Boazlar zerinde II. Dnya Savan
dan hemen sonra balayan Souk Sava sresince younlaarak
artan basks bu tarih denge mekanizmas erevesinde Trkiye
ve Almanyay stratejik bir hat zerinde tekrar buluturmutu.
Bu ilikilerin tarih sreklilik iindeki ikinci nemli unsuru Al
manyann Osmani Devletini dorudan etkileyebilecek bir s
mrge gemiine sahip olmamasdr. Bu nedenledir ki, ngilte
re'nin smrge politikalarnn bir taraftan Osmani zerinde pay
lam hesaplarna yneldii, dier taraftan da Almanya ile kresel
bir ekonomi-politik rekabete girdii dnemlerde Osmanh-Alman-
ya ilikileri hzl bir ivme ile gelime temayl gstermitir. Hele
hele ngiliz-Rus yaknlamasnn olduu dnemler tabi bir ekil
de ortaya kan Osmani-Alman birlikteliini kanlmaz klmtr.
I. Dnya Savanda ortaya kan ittifak bylesi bir srecin sonucu
dur. Krm Savanda Rusya karsnda ngiltere'yi yannda bulan
Osmani Devleti Almanyann ittifak araylarna teenni ile yakla
rken, smrgeci ngiltere ile yaylmac Rusya'nn yaknlat d
nemlerde Almanyaya yaknlaan politikalara arlk vermitir.
Alman stratejik zihniyeti de iki lke arasndaki bu yaknlama
y zellikle Avrasya stratejik safhasna geiin olmazsa olmaz art
olarak grmtr. Berlin-Badat demiryolu projesinin devreye gi
rii bylesi bir stratejik bak asnn tipik bir gstergesidir.
Almanya-Osmani ilikilerinin ksa bir zetini vermek gerekir
se, bu iliki Almanyann Avrupa iindeki Mittellage konumu ile
Osmani Devletinin Avrasya gei yollarndaki Mittellage konu
munun jeopolitik kesiim alannn bir rndr. Her iki lke de
I Strateji k Deri nl i k
bu jeopolitik kesiim alanm Rusya ve ngiltere karsnda stratejik
bir optimizasyona yneltmek istemitir. ngiliz-Rus yaknlamas
nn olduu dnemlerde bu optimizasyon abas azam lye ula
rken, Ingiliz-Trk ya da Alman-Rus yaknlamasnn olduu d
nemlerde ittifak araylarna olan ilgi ve ihtiya azalmtr.
L Dnya Sava sresince Trkiye'nin gerek Almanyadan ge
rekse ngiltereden gelen basklara direnmesi, dnemin idarecileri
nin tarih bir refleks ile ngiliz-Rus ittifak denkleminin karsnda
yer almamaya, ama denklemi glendirici bir konumda da bulun
mamaya zen gstermelerindendir. Savan ilk yllarnda A lman
ya'nn baarlarna ramen onun safnda savaa girmeyen Trkiye,
savan sonunda da ngiliz-Rus ittifakna en son katlanlar arasn
da yer almtr.
Bu apraz dengeler ve tarih reflekslerin II. Dnya Savandan
sonra da yeni sylem ve tavrlarla srd sylenebilir. Deien en
nemli olgu ngilterenin roln ABDnin stlenmi olmasdr. 19.
Yzyln step devi Rusya'nn evrensel sosyalist ideolojinin kazan
drd motivasyon ile bir dnya devi haline dnmesi gerek Or
ta ve Dou Avrupa, gerek Balkanlar ve Boazlar, gerekse Kafkaslar
ve Ortadou zerindeki basklarn art sonucunu dourmutur.
Bu da Alman-Trk stratejik ortaklna sadece asker adan deil,
ekonomik adan da nemli bir boyut kazandrmtr. Blnm
Almanya'nn bat kanad kendi ekonomik sisteminin ileyiinin
adale gcn II. Dnya Savanda budanmamtaze ve gen Trk
nfusundan alrken, Trkiye de Sovyet tehditleri karsnda tercih
ettii Bat Bloku jindeki ekonomik potansiyelinin kaynan yk
selen Alman ekonomisinin dviz ve ihracat kapasitesinden temin
etmeye almtr.
Trkiye bu dnemde ABD ile artan gvenlik ibirliini Almanya
ile younlaan ekonomik ibirlii ile birbirini tamamlayan d poli
tika unsurlar olarak grmtr. Bu da Souk Sava sresince geli
en Trkiye, Almanya ve ABD arasndaki apraz ikili ilikilerin eli
ik deil, birbirlerini destekleyen nitelikte seyretmesini salamtr.
Souk Savan sona ermesi ile birlikte ortaya kan uluslararas
konjonktr Trk-Alman ilikilerinin bu temel parametrelerini cid
di ekilde etkilemitir. Hereyden nce kresel dengelerde ikili ya-
( pm dalmas ve klasik gler dengesinin arln hissettirmesi
fi arasndaki eliki, Almanyann ABye bakm da, Trkiye'nin
AB'ye mracaatn deerlendiri biimini de etkilemitir. Trki
yenin stratejik nemindeki deiim ve Orta ve Dou Avrupada Al
manya lehine doan boluk bu blgedeki lkelerin ABye yelik m
racaatlarna ncelik verilmesine yol amtr.
Stratejik nceliklerdeki bu deiim Souk Sava sresince Trk-
Alman dostluunun kprs olarak grlen gmen iilere bak
da etkilemitir. ki Almanya'nn birlemesinin dourduu ekonomik
ve sosyal skntlar Almanyann lkedeki Trklerin konumunun bir
tr nfus basks olarak grlmesine sebep olmutur. Bu yeni kon
jonktrde, Trkiye'nin ABye ye olmasnn getirecei serbest dola
m hakk Almanlar ciddi ekilde tedirgin eden bir unsur haline d
nmtr.
Bylece, Souk Sava sresince Sovyet tehdidinin nndeki en
nemli engeller arasnda grlen Anadoludaki gen ve dinamik
Trk nfusu, bu tehdidin kalk ve AB iindeki dengeler dolaysyla
Avrupaya ynelik bir nfus tehdidi olarak alglanmaya balanm
tr. deolojik nitelikli Souk Savan bitmesinden sonra medeniyet
temelli yeni bir Souk Sava deklarasyonu olarak alglanan Medeni
yetler atmas tezi bu yaklam maalesef bir tr dlamaya dn
trm bulunmaktadr.
Trkiyede uyanan Avrupadan dlanma ve yalnzlama psikolo
jisi kamuoyunda ve siyas elitte Avrupaya ynelik kukulu bak yo
unlatrmtr. PKKnn Avrupadaki faaliyetleri ve Krt ve Kbrs
meselelerinin Trkiye-AB mzakerelerinde Avrupann nartlar
eklinde alglan biimi bu kukuyu mill btnle ynelik bir tr
tehdit alglamasna dntrmtr.
te yandan Souk Savan sona ermesi ile birlikte ortaya kan
yeni blgesel etkinlik alanlarna bakta da ciddi farkllamalar gz
lenmitir. Orta Asyann doal kaynaklarnn Avrupa'ya aktarlmas
ile ilgili seeneklerde Karadenizin gneyinden ve Anadolu zerin
den geen yolu temel stratejik kar olarak gren Trkiye ile ana hat-
lanyla Karadenizin kuzeyinden veya Tuna zerinden geen yola s
cak bakarak Rus tezine yalanlaan Almanya arasndaki bak tarz
farkll buna bir misal olarak zikredilebilir.
Bu noktada ne kan dier nemli bir boyut da Avrasya-ii en-
fpprasvon faaliyetlerinin Alman ve Trk stratejik tercihleri ile olan
uyum-eliki ilikisidir. Baltk lkeleri arasndaki Baltk Denizi ibir
lii abas, Trkiye'nin ncl ile balatlan Karadeniz Ekonomik
birlii, Rusya-merkezli Slav lkelerini biraraya getirmeye alan
projeler ve Balkan lkelerini kapsayan deiik eksenli teebbsler,
son yllarda devreye girmeye balayan Gneydou Avrupa Forumu
benzeri almalar ve btn bu diplomatik admlarn AB ile olan ili
kileri AB'nin merkez gc olan Almanya ile bu birliin dna itilerek
yalnzlatrlmak istendiini dnen Trkiye arasndaki elikileri
artrmaktadr.
Her iki lkenin gerek NATO bnyesinde gerekse blgesel balan
tlar dolaysyla mdahil olduu Balkanlar ile ilgili meselelerde de
ortak bir tavr arayndan ok, kukulu bir yaklam sezilmektedir.
Balkanlardaki meselelere NATO mdahalesini mill karlar iin da
ha uygun gren Trkiye ile bu blge ile ilgili niha zmn ABden
getiini dnen Almanya arasndaki gr farkllklar Trk-Al-
man ilikilerini etkilemeye devam edecektir. Son olarak Alman
ya'nn blgede Trkiye'nin tabi mttefikleri arasnda yer alan Bos-
na-Hersek, Arnavutluk, Hrvatistan ve Makedonyay AB'ye davet et
mesi ksa ve orta vadede birlie katlmas g grnen Trkiye'de
ciddi kayglar uyandrmaktadr. Bu lkelerin AB iinde Yunanistan
ile birlikte bulunmas ve zamanla Trkiye dndaki btn Balkan
lkelerinin birlik bnyesine alnmas ihtimali Trkiyenin Balkanla
ra ynelik politikalarn Trkiye-Avrupa ilikilerinin bir parametresi
haline getirebilir ki, bu durum Trkiye iin nemli sakncalar ihtiva
etmektedir. Bu tr projeksiyonlarn oluturduu kukular Trk-Al-
ma ilikilerinin Trkiye-AB ilikilerindeki problem alanlarnn t
mnden birden etkilenmesini beraberinde getirmektedir.
AB-Trkiye ilikilerinde ortaya kan tkanmalarn fiil problem
alanlarna tanmas Trkiyenin AB ve Almanya'dan ok, NATO ve
ABD eksenlerine dayal d politika seeneklerine arlk vermesine
yol amaktadr. Bu yneli NATO-AB ye ABD-Almanya ilikilerinde
ki problem alanlarnn Trkiye-Almanya arasndaki ikili ilikilere de
yansmasna sebep olmaktadr. Son NATO zirvesinde NATOnun Av
rupa iindeki mdahalelerde karar verme srecinin Trkiyenin ye
olmad AB mekanizmalarna balanmasnn dourduu bunalm
bunun son arpc misalini tekil etmektedir. Trkiye bu konuda
hakl olarak kendisinin karar verme srecinde bulunmad bir or
gann alacas kararlarn ykmllklerini tasmasmn mmkn nl-
madiini beyan ederek bu dzenlemeye kar km ve kararn tas
hihini salamtr.
zetle, Trkiye-Almanya ilikileri, Souk Sava sonras dnemde
ortaya kan bu konjonktrde, dinamik gler dengesinin olduu
tarih rneklerin aksine bir bunalm srecine girmi grnmektedir.
kili ilikilerde karlkl gven ve ibirlii ortamnn istenilen dzey
de oluturulamamas, Balkanlar ve Ortadou bata olmak zere bl
gesel bunalm alanlarna baktaki farkllklar, Trkiye-AB ilikilerin
deki tkanmalar, ABD, Almanya ve Rusya arasndaki ilikilerin yeni
unsurlarla Souk Sava dneminin statik dengelerinin dna km
olmas gibi olgular ikili ilikileri dorudan etkilemektedir.
Ancak, gerek siyas tarih iindeki tecrbeler, gerekse reel jeopo
litik ve ekonomi-politik dengeler Trkiye ile Almanya arasndaki
ilikilere bu tr konjonktrel etkilerin tesinde boyutlar katmakta
dr. Bu erevede kalc ortak kar alanlar Trkiye ve Almanya'nn
ilikilerdeki konjonktrel skntlar rasyonel bir bak as ile ama
sn zorunlu klmaktadr. Ne Almanya ele aldmz stratejik tercih
lerden herhangi birinde Trkiyeyi ihmal edebilir; ne de Trkiye k
resel ve blgesel dengelerde Almanya ile olan ilikilerini gzard
eden bir d politika yapmna ynelebilir. kili ilikilerde rasyonel,
iki lkenin mdahil olduu bunalm alanlarnda esnek bir politika
takip edilmesi bu gei srecinin salkl bir ekilde almasna yar
dmc olacaktr.
V. Medeniyet/Kltr Dnm Dzlemi
. Yeni-Geleneki Bir Tepki Olarak ABnin Tarih Arkaplan
Uzun dnemli medeniyetler tarihi perspektifinden baklarak ta
rih derinlik iinde deerlendirildiinde, AB Bat medeniyetinin ye
ni-geleneki tepkisi niteliindedir. Medeniyetler hegemonik d
nemlerinin sonlarna yaklatklarnda ve deer-mekanizma uyumu
na bal i dengelerinde sarsnt geirmeye baladklarnda, evren
sel ve kuatc bir almdan ok kendi ilerine ve merkez corafya
larna kapanma temayl iine girerler. Bugn Dou Avrupa ileri
ne doru genilemeye alan AB aslnda Trkiyenin yelii konu
sunda takmageldii tavrla bir tr ie kapanma temayl iine gir
mi bulunmaktadr. Seksenli yllarn sonunda Trkiye ve Kuzey Afri
ka lkeleri gibi farkl medeniyet aidiyetlerine sahip toplumlara al
may tartan AB Souk Sava dnemde Avrupa'nn Kutsal Roma-
Germen birikimim ne eleyen bir genileme stratejisini benimsemi
grnmektedir.
Kltrel ve. tarih faktrler asmdan farkl bir medeniyet havza
sna ait olduu dnlen Trkiye'ye ynelik politika bylesi bir ye-
ni-geleneki tepkinin rndr. Kendi ktas iinde genilediini
dnen Avrupa aslnda bu zihniyetle kendi iine kapanmakta ve
Kutsal Roma-Germen mparatorluunun tepkilerini gsterir bir ta
vr sergilemektedir.
Avrupa tarihi incelendiinde, Roma mparatorluu'nun miras
ile ilgili gizli bir diyalektiin ilediini ve Avrupa'daki diplomasi-sa-
va ikileminin bu diyalektik iinde gerekletii grlebilir. arl-
mann Kutsal Roma-Germen mparatorluu'nu, varis arasnda
paylatran 843 tarihli Verdun Anlamas ile ortaya kan snrlar bu
gnk Fransa ve Almanyann tabi alanlar ve problem blgeleri ile
hemen hemen birebir uyumaktadr. Kutsal Roma-Germen mpara
torluu, bu blnmeden sonra ilk defa Habsburg hanedannn ha
nedanlar aras evliliklere dayanan diplomasisi ile birletirilmi; bu
birleme karsnda oluan Protestan koalisyonunun ortaya kard
hesaplama, 1648 VVestfalya sistemi ile noktalanan OtuzYJ Sava
larna yol am ve Kutsal Roma-Germen miras tekrar blnm
tr. Daha sonra Napolyon ayn miras btnletirmi; ona kar olu
an koalisyon sonucunda da Avrupa-ii blnml yanstan Vi
yana Kongresi sistemi ve gler dengesi domutur. Ayn miras Al
manya etrafnda toparlamaya alan Bismark ve II. Wilhelmin
stratejileri I. Dnya Savama, Hitler'in abas II. Dnya Savama yol
amtr.
Avrupa Birlii, bu mirasn asker aralar yerine ekonomik ve siya
s aralarla tekrar toparlanma abasndan baka bir ey deildir.
Bundan sonraki srete Birlie katlmas dnlen lkeler arasn
daki ayrm bile bu mant yanstmaktadr. lk alty oluturan lke
lerin drd (Macaristan, Polonya, Sloveya, ek Cumhuriyeti) bu
mirasn tabi yaylm alan iindedir ve bu katlmlara birlikte Kutsal
Roma-Germen miras tekrar toparlanm olacaktr. kinci alt lke
iine girenler ise genellikle ya Bizans-Slav, ya da Osmani etki alan
iinde kalm bulunan Douyu kapsayan lkelerdir ve belki de bir-
( leme sreleri bu adan biraz daha sancl olmava Havdr
f
Ancak bu genilemenin Avrupa-ii diplomasi oyununu tmyle
devre d brakarak kalc bir btnleme ve bar salayacam d
nmek yanltc olacaktr. Yine tarihin bize rettii bir ders vardr
ki, Avrupa-ii her btnleme abas kendi iinden kar glerini
karmakta ve i hegemonik atma zamanla son derece ykc sava
lara dnebilmektedir. Birliin derinlemesine gelimesi yani varo
lan yelerle daha sk bir birlie doru ynelmesi ile ye says artr
larak yaygnlatrlmas tercihleri aslnda biri dierini geciktiren iki
ynl bir ekim alan oluturmaktadr. Birliin derinleme tercihi ile
sk bir birlik haline dnmesi yeni yelerin intibakm gletirerek
yaygnlamay geciktirmektedir. Buna mukabil yaygnlatrma terci
hi, yeni yelerin cari yapya intibaklar iin gereken gei sreci do
laysyla, derinlemeyi engellemektedir.
Grnen o ki, AB'nin nemli g merkezleri olan Almanya, ngil
tere ve Fransa gibi srkleyici lkeler arasnda bu konuda bir muta
bakat hl salanmamtr. Bu konudaki gr farkllklar ekim
alanlarnn g oranlarna gre ileyen ve elikili bir seyir takib
eden bir srecin devreye girmesine yol amaktadr. ngiltere'nin -
zellikle muhafazakar iktidarlar dneminde- ulusal egemenlik ala
nndan fedakrlk gerektirecek derinlemesine gelime formllerini
sreldi olarak engellemeye almas karsnda bata para politika
s olmak zere bir ok alanda daha sk bir birlikten yana tavr koyan
Almanya ve Fransa'nn sreci hzlandrma abalar iki ayr btn
leme dzleminin ezamanl bir ekilde varlm ngren iki vitesli
Avrupa fikrinin ortaya atlmasna yol amtr. Birlik iinde yeni den
gelerin olumasna yol aacak olan bu gr derinletirme ve yay
gnlatrma abalan arasnda bir orta yol bulma araydr. Net bir
stratejik tercih barndrmayan bu elikili tutumlar, AB'nin gerek i
ileyi gerekse d ilikiler konusundaki karar srecinin ok yava i
lemesine yol amaktadr.
ngilterenin Avrupa-ii derinleme abalarna gsterdii diren,
Fransa'nn dil milliyetilii ve uluslararas ilikilerde bamsz g
alan oluturma abalan, Almanya'nn stratejik opsiyon farkllama
s, muhtemel bir i hesaplamann nvesi olabilecek lekte etken
lerdir. Ayrca Slovenya dnda kalan esk? Yugoslavya bakiyesi alan
hl ortak bir zme ulalamam problem konularndan biridir.
Avrupa diplomasisinin i zaafmn Bosna konusunda nasl bir anda
K.itin hasmfitivle tecessm ettii de gzlerden rak tutulmamaladr.
zetle karmzda tek bir Bat olmad gibi, her zaman tek bir
Avrupa da olmayacaktr. Btn btnleme abalarna ramen, kar
mzda her zaman i elikilere ve kar atmalarna yol aabile
cek gl ulusal stratejilerin de yer ald bir Avrupa diplomasi gele
nei vardr. Bu durum AB ile bir btn olarak yrtlen ilikiler ile
birlik yesi lkeler ile yrtlen ikili ilikiler arasnda ince bir diplo
masi ayarm gerekli klmaktadr.
2. Cepheleme/Btnleme Sarkacnda Tarih Arkaplan
ve AB-Trkiye likileri
Trkiye-Avrupa ilikileri tarihte ok az rnei grlen bir ikilemi
kendi iinde barndrmaktadr. Coraf ve tarih parametreler asm
dan bakldnda Trkiye Avrupa ktasnn ve tarihinin tabi bir par
asdr. Avrupa corafyasnn Avrasya btnl iindeki tabi ayrm
hatlar gerek kara gerekse deniz balantlar asndan, Trkiye co
rafyas gznne alnmakszn anlaml ve tutarl bir erevede ta
nmlanamaz.
te yandan Trkiye corafyasndan kaynaklanan tarih gelime
ler anlamakszm ve yorumlanmakszn Avrupa tarihini yazabil
mek de ok gtr. Trkiye corafyas iinde vcud bulmu kadm
medeniyetlerin Avrupa kltrne ve kimliine yaptklar katk ol
makszn ilk modernitenin balangc saylan 11. ve 12. yzyla kadar
insanln medeniyet birikimine ciddi bir katkda bulunmam ve
medeniyetleraras etkileim hatlarnn dnda kalm olan Bat Av-
rupa merkezli modern Bat medeniyetinin tarih bir eksene oturtu
labilmesi mmkn deildir.
Yaklak alt asr ktann nemli bir blmn bizzat hakimiyeti
altnda tutan, dier blmndeki gelimeleri de kurduu ittifak ili
kileri ve diplomatik mdahale aralar ile etkileyen Osmani Devie-
ti'nin tarihi anlalmakszm Avrupa tarihini yazabilmek ve bu tari
hin i dengelerindeki deimeleri yorumlayabilmek de ok gtr.
Osmani Devleti Avrupa ilerine ilerlerken de, ktann merkezinden
dousuna doru ekilirken de, Avrupa siyas tarihini dorudan etki
leyen en nemli glerden birisi olmutur. Orta Avrupa ve Akdenize
ynelik ilerleme dneminde Bat Avrupa'da temerkz eden Avrupa
lI gleri yeni ticaret yollan aramaya zorlayan Osmani Devleti Avru
pa-ii dengeleri dorudan belirleyebilecek ve ynlendirecek bir g-
( ce ulamtr.
jj Strateji k Derinlik
Osmani Devletinin oluturduu Millet sistemi ile Bat Avru
pada VVestfalya dzeni ile ekillenmeye balayan ulus-devlet yap
lanmas arasndaki elikiler Orta ve Dou Avrupa tarihinin hl s
ren en temel elikilerinin altyapsn oluturmutur. Fransz Devri -
minin ivme kazandrd milliyeti akmlar Osmani siyas dzeni
nin kendine has artlar iinde yeni nitelikler ve unsurlar kazanarak
tarih sahnesine kmlardr. Osmani Devleti gerileyerek Dou
Trakya hatna ekilirken de bu ktann geleceini belirleyecek dina
mikleri arkasnda brakmtr.
Bu derece iie gemi ilikiler iki farkl medeniyet havzasnn
yzlemesinin rn olan Avrupa-Osmanl ilikilerinin gnmze
kadar yansyan ynlerini ve her iki medeniyetin varislerinin tarih
tecrbe birikiminden kaynaklanan zihniyet parametrelerini anla-
makszm ilikileri salkl bir zeminde deerlendirebilmek ok g
tr. Malazgirt Sava ile Avrupann n kaps niteliindeki Anado
luya giren Seluk Trklerine tepki olarak balatlan Hal Savalar
bu yzleme ve cepheleme ilikisinin balang noktasn oluturur.
Bu yzleme ilikisinin yaklak dokuz yz yllk seyri asmdan
kendi iinde btnlk arzeden ana dnemden olutuu sylene
bilir. lk yz yllk dnemde (1071-1355) yzleme n Asya'da, ya
ni Avrupann eiinde seyretmitir. Bu dnemde Seluklu-Bizans,
Hal-Seluklu, Osmanl-Bizans ilikileri Avrupa'daki Trk imajnn
ilk tohumlarn atm ve karlkl tarih bilin ekillenmeye bala
mtr. Seluklu ve Osmani Trklerinin, dnemin Hristiyan Avrupa
bilincinin kar medeniyet olarak telakki ettii slam medeniyetinin
ve Dounun nne geilmesi g bir dinamik unsuru olarak grl
mesi, gittike glenen bir Trk imaj olarak Avrupa zihniyetinin
"teki tanmlamasnn merkez unsuru haline dnmtr. Hal
seferleri esnasnda yaananlar benzer bir teki" bilincini henz
Anadoluya girmi bulunanTrk unsurlarn bilinlerine de yerletir
mitir. Bu "teki bilincine ramen her iki g de kendi arkabahe-
lerinden ve tarih birikimlerinden gelen elikilerle i zaaflar yaa
mtr. Seluklu-Mool ve Latin-Bizans atmalar, bu yzlemenin
i elikiler de tayan dinamik bir sreci kendi iinde barndrd
n ortaya koymaktadr.
Osmani Trklerinin Avrupa ktasna geileri ile balayan ve II.
Viyana kuatmasna kadar srd sylenebilecek olan ikinci
^\ rr rr,\ uv Hnnpmrip n 355-1803}Osmani Devleti, kadm medeniyet
havzalarnn tmn kendi bnyesinde barndrarak ykselen ve
lataya yaylan hakimiyet alannn en youn bir ekilde tecessm
eden unsurlarm Dou Avrupada yeniden ekillendiren bir g ha
line dnmtr. Osmanlmn Roma'dan sonraki en istikrarl dze
ni (Pax Ottomanica) kurduu bu dnemde Bat Avrupa i savalar,
salgn hastalklar ve din atmalarnn ynlendirdii dinamik ve
son derece bunalml bir tarih sre yaamaktayd.
Bu dnemde Osmani bu yzlemenin ykselen ve etkin gc,
Avrupa (zellikle Bat Avrupa) ise bu ilerleme karsnda direnmeye
alan, edilgen gc konumundadr. Avrupada modern merkez
devlet oluumunun siyas teorisyeni olarak grlen Bodin Osmani
dzenini Fransa iin rnek alnmas gereken bir model olarak grr
ken; Kutsal Roma-Germen mparatorluundaAventinus gibi aydn
lar Osmani sistemini verek bu sistemin kendi imparatorluk yapla
rna aktarlmas gerektiini vurgulam, Fronsperger ve Schwendi
gibi mparatorluun nde gelen stratejisyenleri ve komutanlar mo
dern ordu sistemine geerken Osmani asker dzeninden istifade
edilmesi gerektiini vurgulamlardr.3 Bu dnemin sonunu getiren
IL Viyana kuatmas Osmani karsnda ortak bir Avrupa bilincinin
de douuna yol amtr.
Son yz yllk dnemde ise yzlemenin dengesi Avrupa lehi
ne deimitir. Endstri Devrimi ile ekonomik, Fransz Devrimi ile
kltrel ve siyas bir atlm gerekletiren Avrupa bu dnemde ken
di i elikilerinin ve rekabet unsurlarnn da etkili olduu sre ile
Avrupa dndaki btn medeniyet havzalarn smrgeletirerek
Avrupa dzenini evrensel klmaya alrken Osmani iin yeni bir
teki kavramsaliatirmas gelitirmitir. Bu kez Osmani ilerleyen
Avrupal iin Dou'nun kadmin ve slamn Avrupa hakimiyeti kar
snda direnen son gcn ve Avrupa ile dier medeniyet havzala
r arasndaki ayrm izgisini temsil etmitir.
hu m
3 Bu konudaki baz almalar iin bkz. Gunther E. Rotenbeg, "Aventinus and the
Defense of the Empire against the Turks, Studies in the Renaissance, 1961/10, s.
60-67; Hans Schnitter, "Johann lacobi von Wallhausen: Ein fortschrittlicher
deutscher Mitartheoretiker des 17. lahhunderts, Militargeschichte, 1980/6, s.
709-712; Hans Helfritz, Geschichte der preussischen Heeresveru/altung, Berlin:
1938, s. 41-42; zikr. yer Gunther E. Rotenberg, "Maurice of Nassau, Gustavus
Adolphus, Raimondo Montecuccoli and the Militay Revolution of the Seven-
teenth Century, Mckers of Modern Slrategy, (ed.) Peter Paret, Princeton: Prin-
ceton University Press, 1986, s. 36.
Stratejik Derinlik
Osmani Devleti ise Avrupal glerin bu ilerleyii karsnda bu
dnemin ilk yarsnda (1683-1839) kendi sistemini muhafaza ederek
direnmeye alm, ikinci yarsnda ise (1839-1987) Avrupa sistemi
ne intibak ederek bu sistemin kurucu unsuru olan medeniyet hav
zas ile btnlemeye ynelmitir. Tanzimat ile balayan intibak d
nemi Krm Sava sonrasnda diplomatik olarak Avrupa sisteminin
bir paras olma abasna dnmtr.
Bu intibak dnemi Cumhuriyetin muasr medeniyet dzeyine
ulama ideali ile mutlak bir yneli haline gelirken, ABye tam ye
lik mracaat ile niha safhasna girmitir. ntibak ve btnleme a
basnn btn idealist sylemine ramen, Osmanl-Trk bilincinde
de Avrupa yeni bir "teki tanmlamas iinde her an lkeyi klte
cek ve paralayacak senaryolar reten bir kar kutup olarak grl
meye devam edilmitir. AB'ye niha yelik srecinin yaand son
on yllk dnemde aym zamanda Avrupa kartlna dayal bir kar
milliyetilik oluumunun yaanmaya balanmas bu gvensizliin
bir rndr.
Bugn Avrupa-Trkiye ilikilerinde cepheleme/ btnleme
sarkacnn oluturduu bu ikilemin izleri grlmektedir. Bu izler
rasyonel bir diplomatik sre olarak ilemesi gereken AB-Trkiye
ilikilerini de etkisi altna almakta ve karlkl gvensizlik ortamnn
dourduu atmosfer, ilikileri inili kl bir seyre dntrmekte
dir. Trkiye, Avrupa ktas iindeki konumunu tarihi ve corafi un
surlar da gzeten rasyonel bir yeniden tanmlamaya tbi tutmaks-
zm AB e olan ilikilerini de, genel d politika parametrelerini de
salkl bir zemine oturtamaz.
3. Medeniyetle ra ras Etkileim ve Trkiye-AB likileri
Trkiye-AB ilikileri medeniyetler tarihi ve medeniyetleraras et
kileim asndan bakldnda her parametresi ile incelenmesi ge
reken son derece zgn bir nitelik tamaktadr. er asrlk d
nem iinde ele aldmz tarih derinlik boyutu yeni niteliklerle yeni
bir dnemin balangcnn iaretlerini vermektedir. Bu durum sade
ce diplomatik, ekonomik, sosyal ve hukuk dzlemlerde deil, kltr
ve medeniyet etkileimi erevesinde de son derece canl, ok-bo-
vutlu ve dinamik bir srecin izlerini tamaktadr.
Hereyden nce zellikle son iki asrn zihin dnyasna damgas
n vuran Avrupa-merkezli tarih idraki ve medeniyet ak emalar,4
hem bu anlayn doduu Bat medeniyeti havzasnda, hem de git
tike kendi idraklerini yeniden kurma abas iine giren Bat-d ye
rel medeniyet havzalarnda ciddi bir meydan okumayla kar kar
ya kalm bulunmaktadr. Aydnlanma felsefesi ve bu felsefeye daya
l smrgeci/ oryantalist bak asnn dayand temel varsaymlar
bugn geerliliklerini yitirmeye balamlardr. nsanlk tecrbe bi
rikiminin tmyle tek bir nehre akarak Bat medeniyetinde son bul
duu ve dier medeniyet havzalarnn zamanla yok olacana yne
lik beklentilerin aksine zellikle 20. yzyln son eyreinden itiba
ren hzl bir ivme ile canlanma ve alternatif oluturma temaylne
giren Bat-d medeniyet idrakleri ve havzalar nmzdeki yzyl
iinde ok ciddi medeniyet hesaplamalarnn, sentezlerinin, yz
lemelerinin ve etkileimlerinin habercisi saylmaldr.
nmzdeki dnem btn medeniyetlerin tek ynl ve mono-
litik bir Batllama ve Avrupallama tecrbesine yneldikleri 19.
yzyln tmne ve 20. yzyln ilkyansma egemen olan moderni
zasyon anlaylarnn deil, insanlk birikimine kendi tarih tecrbe
lerine dayal katkda bulunma abalarnn younlat ve karlkl
kltrel etkileimin hz kazand bir dnem olacaktr. Yerel mede
niyet deerlerinin antik kalntlar gibi grld ideolojik ve dog
matik modernleme sylem ve uygulamalarnn yerini, kendi za
man ve mekan idraklerini yeniden kefetmekle birlikte btn insan
ln arayna zm retebilecek evrensel almlara ynelen fark
l medeniyet tecrbeleri alacaktr. Bu anlamda, Bat-d medeniyet
havzalar smrge-sonras modernleme tecrbesini yeni bir ekse
ne oturturken, Ba da dou erdemini tekrar kefetme abas iine
girecektir.
Bylesi bir dnemde farkl medeniyet birikimlerine beiklik et
mi, Bat-d son byk medeniyet tecrbesinin merkezi olmu ve
canlanmakta olan medeniyet havzalar arasnda da tam bir jeokl
trel gei nitelii tayan Trkiye iin olaanst imkanlar szko-
amm
4 Bu tarih idraki ve medeniyet ak emalarnn dayand metodolojik varsaymlar
ve problemler iin bkz. Ahmet Davutolu, "Tarih idraki oluumunda metodolo
jinin rolii: Medeniyetlereras etkileim asndan dnya tarihi ve Osmani, Dvn
l m Aratrmalar, 1999/2, S. 7, s. i-63.
Stratejik Derinlik
nusudur. Trkiye medeniyetleraras etkileimi dorudan etkileyebi
lecek kendi zgn tecrbe birikimini ve niteliklerini hayata geire
bilirse sadece AB ile olan ilikerde deil, kreselleme srecinin ge
tirdii btn bunalm alanlarnda son derece itibarl ve onurlu bir
yere sahip olur. Bunun aksine, AB ile girilen entegrasyon srecinin
her olumlu safhasnda total bir tarih reddi ve Avrupa ynnde radi
kal bh medeniyet krlmas sylemi benimsenirse, kar karya kal
nan her olumsuz tavrda da psikolojik bir refleksle vulgarize Avrupa-
kartl yaplrsa ne salam ve sreklilik arzeden bir kltrel aidi
yet kimlii oluturulabilir, ne de temasa geilen toplumlar nezdinde
bir sayg kazanlabilir. Tarihte hi bir zaman etken olma becerisi
gstermemi tarihsiz toplumlara has bir onursuzluk da, hi bir kl
trel etkileime giremeyen tepkisel bir ie kapanma da, yeni d
nemde toplumsal atlm gcmz kracak yanl tavrlardr.
Son iki asrlk tecrbe gstermitir ki, bir toplumun kltr ve
medeniyet aidiyetinin radikal bir ekilde dntrlebilmesi sadece
uluslararas konjonktrn, radikal bir entellektel tercihin ya da si
yas bir deklarasyonun sonucu olarak gerekletirilemez. Mao'nun
Kltr Devriminden sonra inde Konfyanist deerlerin yeni bir
ivme kazanmas, btn klasik Ortokos/ Slav deerleri feodal kalnt
lar olarak gren Sovyet Devriminden yetmi yl sonra bu deerlerin
devlet bakanl seremonilerine kadar tekrar kefedilmesi, uzun s
mrge tecrbelerinden sonra slam ve Hint medeniyet havzalarnn
kendini tekrar kefetme ve yeniden kurma abalan iine girmesi bu
nun deiik misallerini oluturmaktadr. Medeniyetlerin kendi s
rekliliini koruyabilmesi, kendini yeniden retebilmesi ya da yeni
bir yapya brnmesi ok daha uzun dnemli zihinsel, felsef, yap
sal ve kurumsal srelerin rndr.
Trkiye rneinde bu sreler belki de en zgn nitelikleri ta
maktadr ve bu toplumun gelecek perspektifini oluturabilecek se
kinleri her eyden nce bu srelerin zihinsel arkaplamn, sosyo-
psikolojik temellerini, deiim ve ak ritmini anlamak, deerlendir
mek ve yorumlamak zorundadr. Toplumu istedii anda, istedii ka
rarla deiecek bir yn olarak grmek, bu srecin dnda ve stn
de bir tavrla tek-boyutlu ve tek-ynl bir dogmatizme ynelmek
neo-oryantalist bir tavrdan baka bir ey deildir. Bu anlamda AB
ile yaanan dinamik ilikinin uzun dnemli medeniyetleraras etki-
ipeim sreci iinde deerlendirilmesi yepyeni bir yaklamn benim
Stratejik Derinlik
senin esi ile mmkn olabilir. Bu yaklam ksa dnemli psikolojiler
den ve siyas hesaplardan uzak tutulmaldr.
Bu erevede sorulmas gereken temel sorulardan birisi Trki
yeyi AB'nin merkez lkelerinden ve aday lkelerinden ayran nite
liklerin ie olduu sorusudur. Mesela niin Avrupal sekinler ve si
yaset yapmclar nezdinde Slovakyanm, Estonya'nn, Roman
yann, Bulgaristann yelik sreci bir medeniyet tartmas balat
myor da Souk Sava sresince AB'nin merkez lkeleri ile stratejik
anlamda kader birlii yapm olan Trkiyenin yelii bir medeniyet
problematiini beraberinde getiriyor? Hatta ve hatta niin AB-Ja-
ponya ya da AB-in ilikilerinde ok daha rasyonel bir sre ege
men olabiliyor da dorudan temas iinde olan ve yelik sreci iin
de bulunan Trkiye e olan ilikilerde medeniyet ve kltr farkll
olumlu bir etkileimden ok olumsuz bir dlama konusu olarak
gndeme getiriliyor?
Bunda yukarda incelediimiz tarih tecrbenin nemli bir rol
vardr. Trkiye dier aday lkelerin aksine Avrupann yarsna yakn
bir blmnde bugnk ABnin merkez lkelerinden farkl bir me
deniyet aidiyeti ile egemen olmu ve Avrupa tarihinin akn belir
lemi bir tarih gemiin varisidir. Farkl bir medeniyet aidiyetine sa
hip olan in ve Japonyann Avrupa zerinde bylesine bir egemen
lii olmamtr. te yandan Avrupa-merkezli smrgecilik dne
minde de Trkiye bylesi bir smrgeci dalgaya kar direnebilmi
nadir lkelerden birisidir. Bu durum Avrupa sekinlerinde ve siyaset
yapmclarnda teki alglamasnn Trkiye ile zdelemesi sonu
cunu dourmutur.
ABnin yetmili yllarda ekonomik ve sosyal gerekelerle kar
kt serbest dolam hakknn seksenli yllarn sonlarndan itiba
ren gittike kltr ve medeniyet aidiyeti ile ilgili bir problem eklin
de kendini gstermi olmasnn arkasnda da bu psikolojik arkaplan
vardr. Artan rk temayller ve slam-kart psikoloji ABnin oul
culuk idealini tmyle gzard eden bir tavra ynelmitir. Bosna bu
nalm slam medeniyetinin Avrupa kimlii konusunu bir kez daha
gndeme getirmi olmasna ramen bu kriz esnasnda taknlan ta
vr ABnin temel ilkeleri konusundaki samimiyetinde ciddi tered
dtler dourmutur.
Huntington'm Medeniyetler atmas tezi ve bu tez iinde Tr
kiyenin iki medeniyet arasnda paralanm lke olarak takdir
edilmesi uzun dnemli medeniyet etkileimi srecinin stratejik bir
hedef iin nasl bir manivela gibi kullanlabileceinin arpc ve teh
likeli yzn gstermitir. Bat-d medeniyet havzalarndaki kl
trel canlanmay stratejik bir tehdit gibi gsteren ve batl stratejis-
yenlere bu medeniyet havzalar arasndaki elikileri maniple et
meyi neren Huntington'm yaklam sadece Bat-d medeniyetle
rin, zellikle de slam ve in medeniyetlerinin, ciddi tepkilerine ma
ruz kalmam, ayn zamanda West-Rest (Bat-Dierleri) gibi katego
rik bir ayrmn douraca riskleri sezen batl sekinler ve siyaset
yapmclar nezdinde de ciddi kukular uyandrmtr. Clintonn
1999 sonlarndaki Trkiye ve 2000 balarndaki Hindistan ziyaretle
rinde bu lkelerin medeniyet gemilerinin insanlk birikimine ya
pabilecekleri katklara zel atflarda bulunmas Medeniyetler at
mas tezinin dourduu gvensizlik ortamm gidermeye ynelik
mesajlar olarak grlmelidir. Gerekten dnya nfusunun drtte
birini oluturan ini ve dnya nfusunun yaklak dier drtte biri
ni barndran ve dnya jeopolitiinin en hassas kuan ve gei
yollarn elinde tutan slam Dnyasn kar-medeniyet kutuplar
olarak gren bir yaklamn dnya dzeni oluturmada ne derece
riskli sonular douraca aktr.
Bu tez en ok Trkiye gibi medeniyetleraras gei blgeleri ze
rinde bulunan ve tarihteki etkin konumu dolaysyla rahatlkla teki
kategorilerine sokulabilecek olan lkeleri yakndan ilgilendirmekte
dir. Bu adan bakldnda, Huntingtonm paralanm lke tanm
lamasna sebep olan farkl ve kimi zaman da deiik medeniyet tec
rbelerini yaam olmak uzun dnemli perspektifte bir risk deil,
nemli bir zenginliktir. Yeter ki, lkenin kltr hayatm ynlendiren
sekinler ve siyas geleceini ekillendiren siyaset yapmclar bu
farkl tecrbeleri sosyo-kltrel ayrma haline dntrmesinler ve
bu tecrbelerden zgn bir almn ufkunu yakalayacak beceriyi
gsterebilsinler. Maalesef son on yl iinde yaananlar Trkiyenin
sekinlerinin bu konuda yeterli psikolojik zgvene, kltrel aidiyet
hissine, tarih bilincine, zihinsel donanma sahip olmadm gster
mitir. Bugn yaplmas gereken, AB srecini de etkileyecek olan kl
tr parametreleri ile ilgili nyargdan uzak, ufuk ac ve derinlikli bir
almn nndeki engelleri kaldrmaktr.
AB-Trkiye ilikileri hem insanlk birikiminin genelini ilgilendi
ren medenivetleraras etkileim, hem ABnin oulcu nitelii hem de
Trkiyenin engin medeniyet tecrbe birikimini harekete geirebil
me kabiliyeti asndan nemli bir test olacakr. Bu konuda AByi
bekleyen temel test Avrupa-merkezli Kutsal Roma-Germen kimlii
ve smrgeci tecrbe ile post-kolonyal dnemin oulcu Avrupa
kimlii arasndaki gerilim ile ilgilidir. ABnin klasik Avrupa paramet
releri iinde Kutsal Roma-Germen birikimine, yani inan olarak
Hristiyanla, tarih tecrbe olarak Roma birikimine, dinamik insan
unsuru olarak Germen kavimlere dayal bir erevede tanmlanmas
inan olarak Hristiyan olmayanlarn, Roma siyaset geleneini bir e
kilde tevars etmemi olanlarn ve etnik orijin olarak Ari unsurdan
gelmemi olanlarn dland bir yap demektir.
Gizli bir smrgeci bilinci ve bu bilincin dayand rk ve din fa
natizmini barndran bylesi bir yaklam sadece btn bu unsurla
rn dnda grlen (belki Dou Roma tarih tecrbesi hari) Trki
ye'nin dlanmasn deil, ABnin oulculuk konusunda da ciddi
bir zaaf gstermesi sonucunu beraberinde getirecektir. Bu durum
sadece AB'nin evrensel bir ilke olarak benimsedii oulculuk ke-
sinin zamanla dumura uramas sonucunu dourmakla kalmaya
cak, ayn zamanda ABnin byk aktrlerinin i siyas ve sosyal ya
psnda da nemli etkilerde bulunacaktr, nk bu lkeler artk ge
en yzyldaki monolitik ve homojen yaplara sahip deillerdir. Ba
ta ngilitere, Fransa ve Almanya olmak zere, zellikle u veya bu e
kilde smrgeci bir gemie sahip olan Avrupa lkeleri gittike ok
daha fazla kozmopolit bir sosyo-kltrel yapya dnmektedirler.
Bu lkelerin tm smrgeci dnemde mallarn smrdkleri l
kelerin bu kez insanlarnn akmlarma uramakta ve yeni bir ehre
kazanmaktadrlar. Hint kkenlilerin ngiltere'de, Cezayir kkenlile
rin Fransa'da artan dinamik nfus basks bu olgunun bir yansma
sdr. Bu lkelerin futbol takmlarna kadar yansyan bu eitlenme
zamanla bu lkelerin Avrupa kimliini ok daha esnek bir tanmla
maya tbi tutma zorunluluu ile kar karya brakacaktr. Bu yz
leme btn Avrupa iin aslnda bir demokrasi ve oulculuk testi
anlamna gelecektir, nk u anda Avrupa-kkenli olmayan Avru
palI nfus gerek siyas katlmda, gerek kamu idaresinde, gerekse
hukuk alannda nfuslar lsnde temsil edilmemektedirler.
Bu noktada gelecekle ilgili iki senaryodan bahsedilebir. Birinci
senaryoda bu temsil probleminin alarak Avrupa-kkenli olmayan
Avrupa Birlii: ok Boyutlu ve ok Dzlemli Bir likinin Tahlifi
yeni AvrupalIlarn sistemin iine adil bir ekilde ekilmesi Avrupa
kimliinin uzun dnemde dnmesine yol aacak ve Kutsal-Ro-
ma-Germen prototipine dayal kimlik tanmlamasnn anmas so
nucunu douracakr. Bu medeniyet tarihi asndan bakldnda,
bn Haldunun Asabiyet tezinin yeni bir misalini tekil edecektir.
Bata AB olmak zere batl sistemik glerin gneyden gelen nfus
basks konusundaki tedirginlikleri ve nfus zirveleri ile dnya nfu
sunu denetim altna alma abalar bylesi bir senaryonun olutur
duu psikolojinin rndr.
kinci senaryo olarak eer bu yeni AvrupalIlarn Avrupa sistemi
iine ekilmesinin engellenmesi szkonusu olursa Kutsal-Roma-
Germen prototipine dayal klasik Avrupa kimlii korunabilir, ancak
AB'nin kendisini kresel bir g haline getirecek oulculuk ilkesi
tmyle devre d kalm olur. Bu tavr, ayrca bir yandan Avrupa-
kkenli olmayan AvrupalIlarn Batdan tasfiyesini ngren rk te
maylleri hortlatrken, dier yandan ciddi sosyo-etnik atmalarn
ortaya kmasna yol aabilir. Bu erevede ABnin Trkiyenin ye
liine ynelik tavr ayn zamanda ok daha derinden seyreden bir
Avrupa bunalmnn gelecei ile ilgili ciddi ipular verecektir. Avru
pa bu testi er ya da ge yaamak ve kendi tarihi ile bir kez daha yz
lemek zorunda kalacaktr.
Trkiyenin yaamakta olduu ve gelecekte daha da dorudan
yzleecei temel problem ise uzun dnemli perspektif iinde ken
di zgn medeniyet birikim ve kimliini btn insanla ak yeni
formlarla retebilme ve uluslararas ilikilerde saygn bir yer edine
bilme abas ile bu kimlik arasnda bir uyum kurabilme meselesidir.
Bu mesele ayn zamanda Trkiye'yi kimlik asndan paralanm
bir lke olarak gren Huntington benzeri yaklamlarn ngrs
nn de test edilmesi olacaktr. nmzdeki yzylda uzun dnemli
medeniyet dnm itibar ile sahip olduu tarih birikimi deer-
lendirebilen, kendine gvenden kaynaklanan gl bir psikolojik
altyapya sahip olan ve bulunduu corafyay kendine merkez edi
nebilen ve bu zaman-mekan idrakinde kendi iinde tutarl bir stra
tejik zihniyet gelitirmekle birlikte son derece rasyonel ve esnek bir
diplomasi uygulayabilen lkeler ne kacaktr.
Bu erevede gelecekte lkeler sahip olduklar jeopolitik,
jeostratejik ve jeokltrel derinlik ile uluslararas ilikiler hiyerari
sinde salam bir yer edinebileceklerdir. Bu adan Trkiye iin riskli
gibi grlen alanlar ayn zamanda en byk imkanlar ve avantajlar
oluturmaktadr. Trkiye'nin tarih derinlie dayanan bir medeniyet
aidiyetine sahip olmakla birlikte en youn Batllama tecrbesini
de yaam olmas, iyi deerlendirildiinde, yeni dnemin temel
zellii olan medeniyetleraras etkileimin en salkl rneklerinden
biri oluturulabilir ki, bylesi bir rnek stratejik yneliin de nn
aabilir. Aksi bir tutum Trkiyeyi srekli karlkl i tehdit alglama
lar ile uraan ve total toplumsal enerjisini ie dnk olarak harca
yan ksr bir dngye sokar.
Bu adan Batllama/ adalama sylemi ile medeniyet aidi
yeti ve milli/ yerel kimlik arasndaki gerilimin almas Trkiye'yi
bekleyen en ciddi medeniyet hesaplamalarndan birini olutur
maktadr ki, girilen AB sreci bu hesaplamay derinlemesine ve
yaygnlna etkileyen yan sonular douracaktr. Trkiyede ou
zaman varsaylan grn aksine Trkiye AB ile onurlu bir ilikiyi
kendi jeokltrel aidiyet derinliini reddederek salayamaz. Aksine,
bu derinlik tahkim edildike ve yeni almlar iin uygun bir zemin
haline dntke hem AB ile ilikilerde hem de genel uluslararas
zeminde saygn bir konum elde edilebilir. Trkiye hakknda AB'ye
giri dorultusunda olumlu grnen bir karar alnan her zirve son
rasnda medeniyet ve kltr krlmasnn nihayet tmyle gerek
letii ryas ile sloganik bir tavr iine giren bir toplumun uluslara
ras alanda kendisine sayg duyulan bir zemin kazanabilmesi ok
gtr. Kendi tarih varoluunun jeokltrel derinliini reddeden
bir toplumun etin bir mzakerenin taraf olarak grlmesi de
mmkn olamaz. Jeokltrel anlamda ne lde derinlie sahip
olursak AB zerinde de o lde etkin olabiliriz.
zetle nmzdeki dnemde stratejik ya da demografik gce
sahip olmakla birlikte kendi yerelliinden evrensel mesajlar retebi
len medeniyet havzalar ne kacaktr. Bu erevede AB befki de Av
rupa tarihinde ilk defa gerekten kuatc ve oulcu bir kltr hav
zas pluturabilme imtihan ile kar karya kalrken, Trkiye sahip
olduu jeokltrel ve tarih derinlii kapsaml bir medeniyet al
mna dntrebilme imtihann yaayacaktr.
ABnin bu srete yaamakta olduu imtihan en az bizim yaa
dmz imtihan kadar etindir. AB, Trkiye ile olan ilikilerini ger-
| Stratejik Deriniik
Avrupa Birlii; ok Boyutlu ve ok Dzlemli Bir likinin Tahlili
m esi ve kendi etnik/ din kabuuna ekilip Trkiyeyi dlamas du
rumunda sadece Trkiye'yi kaybetmi olmayacak, yeni smrgeci
bir dalgay ve grnty ortaya karacaktr. Bylesi Avrupa-mer-
kezli yeni smrgeci bir anlay AB'yi Avrupa ktasna hapsedecek
sonular dourabilir. Trkiye ile yrtlen srete sk sk grld
gibi ekonomik, siyas ve diplomatik problemlerin kltr farkllna
gereke tekil etmesi iin kullanlmas uzun sre devam ettirilebile
cek bir politika deildir. Trkiye AByi artk kendi jeokltrel derin
liini terkederek her ne suretle olursa olsun eklemlenebilecei ve bu
yolla kendi i elikilerini aabilecei bir medeniyet merkezi olarak
grme temayln de, sk sk depreen Trkiye'yi blmeye alan
Avrupa imajn krkleyen savunmac refleksi de terketmek zorun
dadr. nce tarih, felsef derinlii ihtiva eden zihniyet boyutunu
esas alan bir perspektif benimsemek, sonra da dier btn alanlar
bununla birlikte deerlendiren ve her birini kendi mant iinde ele
alan bir yaklam gelitirmek zorundayz. Trk toplumu gnn bi
rinde ileriye ynelik olarak insanlk tarihine ciddi bir katkda bulu
nacaksa, bu kendisini tarihte zgn klan jeokltrel derinliinden
hareketle mmkn olabir.
VI. Tarih Reflekslerin Kskacnda Trkiye-AB likileri
Trkiye-AB ilikileri bu tarih miras ile diplomatik rasyonalite
arasnda gidip gelen bir seyir takip etmektedir. Rasyonel ve teknik
dzeyde yrmesi gereken diplomatik srelerde dahi hi umulma
dk tarih/ psikolojik zihniyet parametrelerinden kaynaklanan ref
leksler devreye girmektedir. Her frsatta evrensellii ve oulculuu
temel Avrupa ilkeleri olarak vurgulayan Avrupal liderler ve entellek-
teiler Trkiye ile ilikiler szkonusu olduunda sk sk Avrupa kim
lik ve kltrnn Hristiyan temelini gndeme getirirken; Trkiye,
btnlemek zere kendi iradesiyle mracaat ettii AB'yi, kimi za
man btnyle, kimi zaman da baz yelerini ne kararak, Trki
yeyi blme senaryolarnn merkezinde grmekte ve bunu diploma
tik deklarasyonlara yanstmaktadr.
Bu tarih/ psikolojik arkaplan ile reel coraf ve diplomatik konu
mun elikileri arasnda inili kl bir seyir takp eden bu iliki bi
imi. AB'nin eenisleme planlar erevesinde Trkiye asndan cid
di riskler barndrmaktadr. Daha nceki bir ok almamzda da
belirttiimiz gibi5, AB Trkiyenin yelik mracaatndan bu yana
son derece soukkanl bir tercih ile Trkiyeyi bnyesine almakszn
ve tam olarak reddetmeksizin bir bekleme srecinde tutma tavrn
srdrmtr. Bu bekleme srecini mmkn olan en uzun zamana
yayarak ilikileri askda tutan zel bir stat oluturmaya ynelen AB,
rasyonel bir diplomasi aktr olarak, Trkiyenin tam yeliinin do
uraca riskleri stlenmeksizin, Trkiye'nin dlanmasnn doura
bilecei riskleri bertaraf etmeye almaktadr. Yani, kendisi asn
dan ylesi bir optimum zm aray iindedir ki, bu optimum
zmn getirdii konjonktrde Trkiyeden en byk tavizleri alp en
az demeyi yapmak mmkn olabilsin. Bunun da en pratik form
l, Trkiyeyi balamakla birlikte AByi serbest ve esnek brakan bir
zel stat oluturulmas ya da bekleme srecinin mmkn oldu
unca uzatlmasdr. zel stat iin uygun bir ara olan GB devreye
sokularak Trkiye ksa bir sre iin tatmin edilmitir.
Eer dier bekleyen lkeler iin bir karar alma zorunluluu ol-
marm olsayd, GB ile istenen diplomatik sonu AB asndan elde
edilmi olacakt. Ancak, dier beldeyen lkelerden gelen basklar,
AByi Trkiye ile ilgili istenenden daha nce bir karar almaya zorla
d. Yine de bu karar GB srecinin belirsizliini srdrecek bir karar
olmutur. Lksemburg Zirvesinden sonra gndeme gelen 11+1 for
ml bylesi bir belirsizliin matematiksel simgesidir.
ABce dile getirilen insan haklan, Kbrs, Ege, ekonomik paramet
reler gibi unsurlar Trkiyeyi srekli bir belirsizlik iinde tutma poli
tikasnn gerekeleri deil, bahaneleridir. Yani bu unsurlar olduu
iin bylesi bir karar alnmamakta, belirsizlik stratejisi uyguland
iin bu unsurlar ne karlmaktadr. Bu unsurlarn olumas ABnin
zaten uygulamay dnd ve uygulayageldii stratejinin uygu
lanmasn kolaylatrmaktadr. Trkiye bir gn insan haklar husu
sundaki eksikliklerini AB istedii iin deil, kendi insanna ve toplu-
muna sayg duyduu iin dzeltme iradesi gsterdii zaman ulusla
raras ilikilerde saygn bir konum kazanacaktr.
BH|
5 Bu konuda faikl yllara ait iki rnek iin bkz. Ahmet Davutolu, "ki Medeniyet, ki
Farkl oulculuk Anlay1', Trkiye-Avrupa Birlii likileri Sempozyumu, t SAV, s
tanbul, Aralk 1989 ve Tarihi Adan Trkiye-AB likileri, zlenim, Ocak 1996, S.
29, s. 25-32.
Bu rasyonel diplomasi oyununun psikolojik arkaplan yakn kara
havzas ile ilgili blmde ele aldmz Trkiye-Avrupa ilikilerinin
tarih seyri ile ilgilidir. Baka bir kltr evresine ait olan, nfusu ka
labalk ve dinamik bir Trkiyenin AB'ye girii, tarihi ok iyi okuyan
AB yetkililerim kayglandrmaktadr. Roma mparatorluunu zen
dinamik Germen ve Hun akmlarnn benzeri bir bask ile kar kar
ya olduklarn dnen AB yetkilileri, gney lkelerinden gelen bu
basknn Avrupa'ya en yakn ucu olarak Trkiye'yi grmektedirler.
Avrupal lider ve aydnlarn byk ounluu, Trkiye'yi, kltrel
olarak slam-merkezli dounun, ekonomik ve siyas olarak da gne
yin bir uzants olarak grmektedir. Bu nedenle, Trkiye'yi hazm
g bir unsur olarak gren Avrupallar, tam yelie evet dememek
te, ama hayr demenin getirecei maliyetleri de hesap ederek iliki
leri askda tutmaktadrlar.
Souk Savan sona ermesinden sonra Orta ve Dou Avrupa'da
yaanan gelimelerle birlikte AB'ye yelik iin yeni adaylarn devre
ye girmesiyle daha da kronik bir nitelik kazanan bu politika, daha ba
ndan uzun ince bir yol olarak deklare eden Trkiye'nin phele
rinin artmasna ve ilikilerin gerilmesine yol amtr. Birliin ye sa
ysnn 27ye kartlmas planlanan nmzdeki 15-20 yllk genile
me dneminde Trkiyenin ad yer almamaktadr. Bu da Birliin Tr
kiye ile ilgili tercihinin, "GB ile denetim altnda tutulmakla birlikte
tam yelie alnmamas" eklinde belirlendiini ortaya koymaktadr.
Avrupa Trkiye e olan ilikilerini Trkiyenin baka eksenlere ve
araylara kayn engelleyen ama tam yelik ile ilgili hi bir garanti
yi iinde barndrmayan bir dzeyde kalmasn istemektedir.
Gmrk Birlii srecinin en tehlikeli yan da budur. Trkiye ken
di i ve d ekonomik parametrelerini Avrupa'ya uyarlarken, Avrupa
Trkiye'nin birlik ile ilikilerinde tam anlamyla karar bamszl
na sahip olmaktadr. AB'nin her nemli karar ncesinde Yunan ve
tosu yoluyla Trkiyeden taviz koparma ans mevcutken, Trki
yenin ABye ya da bu birlik yesi lkelere kar herhangi bir yaptr
m devreye sokma hakk bulunmamaktadr. Bu iliki biimindeki
belirsizliin srmesi, Trkiyenin uluslararas ekonomik tercihlerini
ciddi bir ekilde snrlayacak ve gittike Avrupa'ya ortak deil bam
l bir ekonomik yaplanma oluacaktr.
ok ak bir ekilde grlmektedir ki, Gmrk Birlii politikas
i TirVitro-HPrnnnmiV hinterland iinde tutan AB, Trkiyenin de
mografik gcnn serbest dolam hakk ile Avrupa zerinde bask
yapmasm engellemeye almakta ve ekonomik rasyonaliteye ve
kendi ilan ettii evrensel deerlere aykr jeokltrel bir dlama po
litikas takip etmektedir. Ekonomik olarak Avrupa'ya tek tarafl ola
rak eklemlenmi, ancak jeokltrel olarak dlanm bir Trkiye,
cepheleme/ btnleme sarkacnn kskac iine alnmaya all
maktadr.
Bu kskacn stratejik bir kmaza dnmemesi Trkiye'nin e
itlendirilmi bir yakm kta havzas politikasn uzun dnemli bir
stratejik planlama erevesinde devreye sokabilme kabiliyetine
baldr. nmzdeki yirmi yllk dnemde Dou Avrupa ile tmy
le btnlemi bir AB karsnda Trkiyenin yalnzlamasn engel
leyecek alternatif kta havzas politikalar oluturularak her trl al
ternatife ak bir manevra alan gelitirilmesi zorunluluu Trki
ye'nin yakm gelecekteki en temel stratejik parametrelerinden birisi
olacaktr.
Trkiye ne coraf ne de tarih olarak Avrupa'dan kopabilir. An
cak, Avrupa ile ilikilerde yeni bir dnemin balayabilmesi, tari
h/ psikolojik zihniyet parametrelerinin rasyonel diplomatik sre
leri etkisi altna almamasna baldr. Askda tutulan bu iliki biimi
nin yol at ksr dngden kmann ncelikli art Trkiyenin d
ilikiler stratejisini, AB'yi de iine alan, ama kesinlikle tek bir faktr
olarak ona indirgemeyen, bir bak as ile yeni bir deerlendirme
ye tbi tutmaktr. Rasyonel bir zeminde yaplacak bylesi bir yeni
den deerlendirme, i siyas yaplanma asndan da byk bir
nem, tamaktadr. Trkiye'de sekinleri de, siyaset yapmclarm da
bu noktada bekleyen en ciddi sorumluluk diplomatik srecin getir
dii rasyonalite ve esneklik ile medeniyetleraras etkileim srecinin
gerektirdii derinlik ve uzun dnemli perspektifi tutarl bir btn
iinde gelitirebilmek ve bunu siyas, ekonomik, sosyal ve hukuk
pratie aksettirecek bir zgven oluturabilmektir.
Sonu
Stratejik teorileri kalc klan temel unsur tasvir, aklama ve
anlama dzlemlerindeki nesnellik ile anlamlandrma ve ynlen
dirme dzlemlerindeki znellik arasnda salkl bir irtibat kura
bilme kabiliyetleridir. inde yaanan stratejik realitenin uluslara
ras konjonktr erevesinde ortaya konabilmesi, anlamlandrma
ve ynlendirme dzlemlerindeki znel perspektifi hem salam bir
zemine dayandrr, hem de uygulanabilir politikalara dntr-
lebilmesini salar.
Bu stratejik teorileri kalc klan dier nemli unsur ise bu yak
lamlarn inceleme nesnesi olarak merkeze ald lkenin/ toplu
mun sabit verileri olan tarihini ve corafyasn, daha soyut bir ifa
delendirme ile, zaman ve mekan boyutlarn kapsayan ift ynl
bir derinlik ile ncelenmesidir. Gemi-konjonktr-gelecek ba
lantsn kuracak olan tarih derinlik bir yandan yaanan realitenin
zaman boyutu iinde kavranabilmesini salarken dier yandan
her bir uygulama alanndaki aktrlerin alglamalarnn, davran
biimlerinin ve stratejik zihniyetlerinin bu boyut iindeki etkisini
ortaya koyar. Tarihi derinliine nfuz edilememi bir uluslararas
ilikiler alannn konjonktrel ynn tasvir etmeye almak in
celenen kiinin hafza kaytlarn yok sayarak bir psikoloji tahlili
yapmaya benzer. Bylesi bir tahlilin konjonktrel bunalmlar an
layabilmesi de, stratejik bir sreklilik iinde gelecek perspektifi i
zebilmesi de mmkn deildir.
Coraf derinlik ise incelenen lkenin/ toplumun mekan srek
liliini gsterir ve karlkl etkileim iinde olduu stratejik alan
tanmlar. Bir toplumun i parametreleri, etkileimde bulunduu
blgesel alanlar ve genel uluslararas konjonktr arasnda da iie
geen daireler eklinde dorudan bir bamllk ilikisi vardr. Bu
daireler arasndaki hukuk ayrmlara iaret eden snrlar, statik d-
' 1 1 1 . - - - - M - - - - - - - - - - - - J * - - - - - - - : i , A l i - - - - -
Jerce belirlenmeye balar ve yeni bir anlamllk erevesi oluana
kadar kanlmaz bir esneme yaarlar. Dinamik dnemlerde yap
lan kapsaml corafi derinlik analizlerinin i tutarll, kalc stra
tejik ynlendirme kriterlerinin banda gelir.
Kalc ve kapsaml bir stratejik yaklam gemi-konjonktr-ge
lecek balantsn kurabilen bir tarih derinlik analizi ile i-blge-
sel-uluslararas parametreler arasnda salkl bir geikenlik ku
rabilen coraf derinlik analizinin kesiim alannda ortaya kar.
Bir lkenin stratejik derinliinin zeminini oluturan jeokltrel,
jeopolitik ve jeoekonomik unsurlar bu kesiim alam iinde anlam
llk kazanr.
Trkiye'nin stratejik derinliini ortaya koymaya altmz bu
eserde bu stratejik zeminin teorik boyutu ile pratik uygulama
alanlar arasndaki ilikileri ve etkileimi gstermeye altk. Bi
rinci ksmda bu stratejik analize zemin tekil eden kavramsal ve
tarih ereve tanmland. Bu kavramsal ve tarih ereveden hare
ketle, ikinci ksmda, Trkiye'nin znel artlarnn oluturduu
stratejik derinliin ana esaslar teorik bir erevede incelendi. Son
ksmda ise bu ana esaslarn hayata geirilmesini salayacak stra
tejik aralar ve blgesel politikalarn tarih ve coraf derinlie da
yal uygulama alanlar gsterilmeye alld.
Genel bir tasvir erevesinde ele alndnda Trkiye tarih, co
rafya, nfus ve kltr gibi sabit veriler asndan total g kapasite
sini reel gce dntrebilecek kkl bir altyapya sahiptir. Ancak
stratejik anlamda byk avantajlar beraberinde getiren bu durum
ayn zamanda ciddi riskleri de bnyesinde barndrmaktadr.
Trkiye'nin coraf derinlik anlamnda oturduu zemini tahlil
ederken yakm kara, yakm deniz ve yakm kta havzalar gibi tanm
lamalar gelitirdik ve ilgili blmlerde bu havzalarn i yaplarn ve
uluslararas sistem iindeki konumlarn Trkiye'nin stratejik yap
lanmasndaki nemleri asndan ele aldk. Bylesi bir analiz Tr
kiye'nin cari snrlar gznne alnarak yaplacak bir tasvirin te
sinde yeni aklama, anlama ve anlamlandrma zeminleri olutur
maktadr. Trkiye'yi evreleyen Balkanlar-Kafkaslar-Ortadou ku
andan oluan yakm kara havzas, Karadeniz-Boazlar-Marma-
ra-Ege-Dou Akdeniz-Kzldeniz-Basra-Hazar i denizleri ve su ge
i yollarndan oluan yakm deniz havzas ve nihayet Avrupa-Ku-
zey Afrika-Bat ve Orta Asya'dan oluan yakm kta havzas ayr ayr
p p alndklarn Ha Ha hir hiitiin nlarak inrepnHiklerinHe He. rop ra-
Sonu
f olarak dnya anaktasnm merkezini, tarih olarak da insanlk ta
rihinin ana damarnn ekillendii alanlar kapsamaktadr.
Bu nedenledir ki, Trkiye'nin bu alanlar iinde kar karya ka
labilecei ya da bir ekilde mdahil olabilecei hi bir uluslararas
ilikiler olgusu tek boyutlu bir tasvir ile anlalamaz. Bunun son
derece doal bir sonucu olarak, Trkiye'nin bu uluslararas iliki
ler olgularna ve erevelerine ynelik d politika oluumu da tek
ynl ve tek eksenli nitelik tayamaz. Aksine, her bir havza ile il
gili uluslararas ilikiler olgularnn bu havza btnl iindeki
ok boyutlu tahlilinin tesinde bu havzalar arasndaki etkileimin
de anlalabilmesi gerekmektedir. Bu etkileim alanlarndaki d
politika ritminin srekli takip edilmesi ve Trkiye'nin stratejik ter
cihleri asmdan ynlendirilebilmesi stratejik bir analizin ve d
politika yapmnn olmazsa olmaz gereklilikleri arasndadr.
Trkiyenin birbirinden farkl zelliklere sahip olmakla birlikte
birbirleriyle etkileim iinde bulunan yakn kara, yakm deniz ve
yakn kta havzalarnn oluturduu zeminde strateji gelitirme
zorunluluu ile kar karya kalmas avantaj ve riskleri en st d
zeye karabilecek bir eitlilie sahiptir. Trkiye'nin kendi bnye
sinde barndrd farkl tarih tecrbeler de bu zeminlerle ilikisi
bakmndan dinamik bir etkide bulunmaktadr. Teknolojik, eko
nomik ve asker kapasiteden oluan potansiyel verilerin bu dina
mik ereveden dorudan etkilenmesi dnemsel sramalar ya da
tkanmalara yol amaktadr.
Sabit ve potansiyel verilerdeki bu dinamik eitlilik ve diyalek
tik etkileim, stratejik oluumda arpan etkisine sahip faktrlerin
arlm artrmaktadr. Trkiye iin de bugn temel mesele tarih
ve corafya sabit verilerini etkin bir ekilde kullanabilecek, kltr
faktrnn birletirici ve kuatc niteliini ne karabilecek, di
namik nfus unsurunu harekete geirebilecek ve bu sabit veriler
den hareketle ekonomik, asker ve teknolojik kapasiteyi maksi
mum dzeyde artrabilecek bir stratejik zihniyeti uygun bir strate
jik planlama ve tutarl bir siyas irade ile devreye sokabilmektir.
Stratejik zihniyet, stratejik planlama ve siyas irade dzeyinde ya
anan bunalmlar sabit ve potansiyel verilerin salayabilecei
avantajlar azalttka stratejik risk unsurlarn artrmaktadr.
Souk Sava sonras konjonktrde Trkiye ile ilgili yaplan tas
virlerin mihver lke (pivotal State) ile paralanm lke (torn co-
untry) ulan arasnda gidip gelmesi aslnda bu ok ynl dinamiz-
rr K*- olz-r\ \ v T3r -nllrprn farkl r\ /\ VC.n\ t\ Y tCn-
de gerilim yayor gibi grlmesi bile kendi iinde barndrd g
potansiyelinin bir iareti saylmaldr. Farkl paralan bnyesinde
asrlarca barndrm olan ve dinamik bir konjonktrde bu farkl
paralarn ekim alanlarnda diyalektik bir gerilim yaayan bir
toplum, bu paralardan yeni ve iddial bir btn oluturabilme
potansiyelini de kendi znde tar. Bir lkeyi paralanm olmak
la birlikte ayn zamanda mihver klan ana damar da budur.
Bu stratejik ereve, kendi ana bnyesine farkl alar alm bir
aacn birbirinden ok farkl toprak trlerinin bulunduu zemin
lerde ayn anda kk salmaya, bymeye ya da tutunmaya alma
s gibi dinamik ve diyalektik bir eitlilik barndrmaktadr. Bu aa
cn beslendii her bir farkl toprak trnden kendi bnyesinde ba
rndrd farkl alara uygun besleyici kaynaklar salamas aacn
klli zenginliini ve kuatclm artrrken, bu zeminler ve alar
arasndaki farkllamann dourduu uyumsuzluklar aacn kendi
kaynaklarm tketmesi ve karlkl elikilerle ten ie kmesi
sonucunu douracaktr.
Kiiler gibi toplumlarm da gleri ayn zamanda zaaflardr; ya
da tersinden bir syleyile zaaf grntleri ayn zamanda kendile
rini bir i muhasebe ile dntrebilecekleri g potansiyelleridir.
G kaynaklarn iyi kullanamayan ve harekete geiremeyen top
luluklara bu g kaynaklar zaaf odaklar eklinde geri dnerken,
bunalm kaynaklarn bir hayatiyet belirtisi olarak gce dnt
rebilen topluluklar iin bu zaaf unsurlar dahi yeni g kaynaklan
olutururlar.
Medeniyet tarihi ve bu tarihin ekillendirdii siyas tarihte bu
nun saysz misalleri mevcuttur. Stratejik teoriler gibi stratejik a
lmlar da bunalm dnemlerinde yaanan paralanmlklara re
tilen cevaplarn eseri olmutur. Alman stratejisinin temelini doku
yan disiplin ve dakik kararlln temelinde Kutsal Roma-Germen
mparatorluunun asrlar sren paralanmlndan Alman bir
liine geiin sanclan vardr. Pax Britannica'y tarih sahnesine
karan kurumlarm ilk nveleri ngiliz Sava1nin paralanm
tablosunun iinde olumutur. Fransz kimliinin ve stratejisinin
temel unsuru olarak grlen dil ve kltr milliyetilii mezhep sa
valar ile paralanm Fransa'y btnletirme abas veren Kar
dinal Richeliue'nun eseri olduu gibi, Napolyon dnemi Fransz
egemenliinin stunlar Devrim Fransasnn paralanml iin
de ykselmitir. SSCB'yi Souk Sava dneminin ikinci sper gc
konumuna setiren siirer. de T Diinva davac ^nracmrin
| Sttatejik Derinlik
Sou
devrim ve paralanma sanclarnn eseri olmutur. 20. Yzyl
Amerikan yzyl yapacak olan temel deerler, kurumlar ve meka
nizmalar 19. yzyln ortalarnda yaanan Savan klleri arasn
da tarih sahnesine kmtr. Amerikan Savan ortaya karan
toplumsal paralanmlklardan kaynaklanan temel bunalm un
surlar ayn zamanda Amerikan okkltrllnn de hazrlay
cs olmutur. Bu zellii tarih tecrbemizden bir misalle destek
lemek gerekirse, Osmani Devleti'ni, daha nce bir ok benzeri g
rlm bir devlet niteliinden kararak, Fatih dneminde gerek
bir dnya gc haline dntren temel yap ve kurumlar da en
son ac misali Anadolu beyliklerinin paralanma srecinde gzle
nen siyasal paralanma tecrbesinden alnan derslerin sonucun
da ekillenmitir.
zetle, kendi bunalmndan ve paralanmlndan dahi g
reteben toplumlar tarihe arlk koyma hakkn ve imtiyazn da
elde ederler. Aksine, kendi g unsurlarn bile bunalm kayna
olarak gren ve bu ekilde takdim eden toplumlarm mevcudiyet
lerini srdrebilme anslar dahi olamaz.
Dinamik bir sre iinde bu dinamizmin kanlmaz paras
olarak farkl nitelikte ve dzeyde bunalmlarla yzlemek zorunda
kalan toplumlarm kimileri bu bunalmlar iine kapanarak, kimi
leri ise alabildiine bir stratejik alma ile bu bunalmlara meydan
okuyarak amaya alrlar. Bir kta devleti olan ABD'nin i sava
sonras yaad izolasyon politikas, bir ada devleti olan J apon
ya'nn smrgecilikle karlatktan sonra kaplarn d dnyaya
kapatarak bir i temerkz alam oluturma abas ie kapanarak
bunalm ama abasnn baarl misalleri arasnda yer alr.
Baz toplumlarm tarih tecrbeleri ve coraf konumlar ise bu
na kesinlikle el vermez. Dnya anaktasnm merkezinde ya da je
ostratejik havzalarn kesiim blgelerinde bulunan veya ok kl
trl bir yapy kendi paradigmas iinde srdregelmi olan top
lumlarm d faktrlere tepki olarak ie kapanmalar ise ya mm
kn deildir; ya da ksa dnemli olarak mmkn olsa dahi zm
retici deildir. Bu artlarda ie kapanan toplumlar ya d faktr
lerle ya da i paralanmaya yol aan bunalm elikileri ile iten
ie zlmeye girerler.
Trkiye ikinci grup lkeler arasndadr ve ie kapanarak deil,
yeni bir zgven ve iddia ile da alarak bunalm unsurlarn g
unsurlar haline dntrebilir. Dnyann kuzey-gney ve dou-
bat istikametindeki en stratejik kuann merkez hatt zerinde
bulunan Trkiye'nin ie kapanmas coraf adan mmkn deil
dir. Trkiye'yi 20. yzyln konjonktrel artlar iinde ortaya kan
sradan ulus-devletlerden ayran tarih miras fark da ie kapan
may imkansz hale getirmektedir.
Bu tarih miras farknn ayrdedici zellii tesbit edilmeksizin
Trkiyenin neden bu denli kapsaml bir dinamik stratejik ortam-
da bulunduu sorusunun aklama, anlama ve anlamlandrma
erevesi gelitirilemez. Trkiyeyi ayn yakn kara ve deniz havza
larnda yer alan lkelerden ayran temel zellik vurgulanmakszm
aklayc bir cevap oluturmak da ok gtr. Mesela Suriye'nin
Ortadou'daki, Bulgaristan'n Balkanlardaki, Grcistann Kafkas-
iardaki konumundan Trkiyeyi ayran ve bu yakn kara havzalar
n birbirine irtibatlandran ana zellik ayn zamanda Trkiye'nin
bylesi dinamik bir stratejik ortamda bulunmasnn da gerekesi
ni oluturmaktadr.
Bu ana zellik yakm kara ve deniz havzas politikalarn doru
dan ilgilendiren tarih merkez konumu ile irtibatl bir ekilde orta-.
ya konabilir. Tarih merkez konumunun ana unsurlarndan birisi,
Trkiye'nin, 20. yzyla bir ok jeopolitik, jeoekonomik ve jeokl
trel paray bir btn halinde bnyesinde barndran byk l
ekli siyasal yap (imparatorluk) olarak giren sekiz lkeden biri
olan Osmani birikimi zerinde kurulmu olmasdr. Bu byk
niteden kk nitelere blnme esnasnda yaanan her jeopo
litik, jeoekonomik ve jeokltrel paralanma bylesi byk siyasal
yaplarn merkezi konumunda bulunan lkeleri tarih bir sorum
luk ve yzleme aan ile kar karya brakmtr.
Asrn banda imparatorluk yaplarna sahip olan ve bu yapla
rn I. ya da II. Dnya Sava neticesinde zlmesine ahit olan n
giltere, Rusya, Almanya, Fransa, Avusturya-Macaristan, in ve J a
ponya da benzer bunalmlar yaam ve kendi zgn sentezleri ile
bu bunalmdan konjonktrel uluslararas artlara uyum gsterebi
len yeni siyasal niteler karma abas iine girmilerdir.
Btn bu lkeler de Osmani gibi youn bir jeopolitik, jeoeko
nomik ve jeokltrel paralanma yaamlar ve bu paralanmann
yol aabilecei zaaflar yeni stratejik aralarla amaya almlar
dr. Ingiltere, Commonwealth sistemi, ngiliz dilinin egemenlii ve
kendisini stratejik adan ikame eden ABD ile sahip olduu para-
digmatik yaknl kullanarak stratejik arln srdrmeye al
rken, Rusya nce ideolojik bir dnmn salad motivas
yonla bir sper g haline gelmi sonra ayn ideolojik erevenin
Stratejik Derinlik
Sonu;
k ile yeni kapasitesine uyumlu bir klme sreci ile hesap
lamak zorunda kalmtr. Almanya kaybettii emperyal birikimi
tekrar toparlayarak bir dnya gc haline gelebilmek iin iki dn
ya sava karmay gze alrken, Fransa Avrupa-ii diplomatik
dengelerle smrge birikimi arasnda rasyonel bir optimizasyon
yapmaya almtr, iki emperyal Asya lkesinden biri olan J a
ponya, Almanya rneine benzer ekilde Pasifik'teki etki alann
asker gten ekonomik etki alanna kadar deiik stratejik ara
larla tekrar kurmaya alm, in ise Rusya rneine benzer ekil
de bir ideolojik dnm ile yeni bir merkez konumu kazanmaya
gayret etmitir. Bu lkelerden yalnzca Avusturya-Macaristan tabii
snrlar iinde klerek snrl bir etki alanna doru gerilemeyi
kabullenmitir. Bunun da temel sebebi ayn havza iindeki emper
yal sorumluluklarn Almanya tarafndan stlenilmi olmasdr.
Byk lekli siyasal yaplardan kk lekli siyasal yaplara
ynelik bu daralmay kendi Anadolu-eksenli mihver alanna eki
lerek burada yeni bir siyasal rejim kurarak durduran Trkiye'nin
zamanla kendi corafyasnn ve tarihinin tabii zorunluluklar ile
yzlemesi ve bu yzlemeden kaynaklanan bunalmlarla hesap
lamas kanlmazdr. Trkiye'nin dnya anaktasnm merkezin
deki corafi konumu bu yzlemeye daha da etin bir boyut kat
maktadr. Mesela hakimiyeti altnda tuttuu blgelerle kendi ana
vatan arasnda dorudan irtibat olmayan Ingiltere'nin bu blge
lerdeki jeopolitik, jeoekonomik ve jeokltrel paralanmann etki
sini hissetmesi ok daha dolayl olmutur. Hatta, kimi zaman n
giltere kendisi bu tr paralanmalar hzlandracak snr oluum
larna yol aarak dolayl etki alann korumaya almtr. Benzer
bir durum Fransa ve Japonya iin de geerlidir.
Buna mukabil Osmani Devleti'nin bugnk Trkiye Cumhuri-
yeti'nin yakm kara havzalar olan Balkanlar, Kafkaslar ve Ortado
u'dan ekilmesi ve yakm deniz havzalar zerindeki etki alann
kaybetmesinin dourduu jeopolitik, jeoekonomik ve jeokltrel
paralanmadan kaynaklanan, her trl blgesel bunalm alan
Trkiye'yi dorudan etkilemektedir. Bu etki ift ynl olarak sr
mektedir. Kimi zaman Trkiye'nin kendi iinde yaad siyasal,
ekonomik ve kltrel dalgalanmalar bu havzalardaki gelimeleri
dorudan etkilemekte, kimi zaman da Trkiye bu havzalardaki ge
limelerden etkilenmektedir. Bu etkilenmenin ezamanl olarak
seyrettii dinamik dnemlerde youn i hesaplamalar ve d bu
n al ml ar r aean m al r t aH r
Souk Sava sonras dnemde ksa bir sre iinde yaanan ini
klar bunun son rnelderini oluturmaktadr. Souk Sava ben
zeri statik uluslararas konjonktrlerde kontrol altnda tutulan bu
etkileim, kresel ve blgesel belirsizlik alanlarnn artt dinamik
uluslararas konjonktrlerde ok ynl ve derinlikli bir yzleme
ve hesaplama sorumluluunu beraberinde getirmektedir.
Bu yzleme ve hesaplama, hakk ile yapldnda bir zaaf de
il, bir g kaynadr. Souk Sava sonras dnemde ift kutuplu
statik yaplanmann rtt jeopolitik, jeoekonomik ve jeoklt
rel faktrlerin devreye girmesiyle birlikte Trkiye'nin kendisini
Balkanlar-Ortadou-Kafkaslardan oluan en yakn kara havzasn
dan, yalcn deniz havzasna ve yakm kta havzasna doru genile
yen bir hle iinde bir ok bunalmla kar karya bulmas, bir risk
alam oluturduu gibi nemli bir potansiyel etki alan da olutur
maktadr. Trkiye'nin kendi iinde yaad elikiler, tedirginlik
ler ve gerginlikler de aslnda bu yeni coraf/ tarih evreye uyum
gsterme abasnn sonulardr.
Bylesi bir konjonktrde Trkiye'nin kendi iine kapanarak bu
yzleme ve hesaplamann ortaya kard meydan okumay
aabilmesi ok gtr. Bu tr dinamik konjonktrlerde ve d etki
lere ak bir corafyada ie kapanan ve srekli i tehdit ve risk un
surlarn tartan bir lkenin derinliine bir zlme ile karlama
riski artar. Aksine, kendi tarih tecrbe birikiminden zgn bir
stratejik zihniyet kurabilen, bunun aralarn oluturabilen ve bu
stratejik zihniyeti doru bir yntemle uygulayabilen lkeler, sade
ce kendi i elikilerim amakla kalmaz, nemli stratejik ve klt
rel almlar da gerekletirirler.
Trkiye'nin en yakm havzasndan balayarak da almas ka
nlmaz ise, mesele bu almn ne tr bir psikoloji ile, hangi yn
tem ve kurumlarla gerekletirilebilecei meselesidir. Daha nce
ki blmlerde teferruatl bir ekilde incelendii gibi, Trkiye'nin
stratejik derinliinin yakn kara, yakm deniz ve yakm kta balan
tlar ile yeniden tanmlanmas; bu derinliin jeokltrel, jeopoli
tik ve jeoekonomik boyutlarnn d politika parametreleri olarak
kapsaml bir deerlendirmeye tbi tutulmas; bu deerlendirme
nin gerektirdii stratejik aralarn dengeli ve koordineli bir btn
lk iinde devreye sokulabilmesi ve nihayet uygulama alanlarnda
n hazrlklar iyi yaplm, rasyonel ve uzun dnem perspektifine
Sonu
ca daha istikrarl uluslararas konjonktrlere daha uygun artlar
da girilmesini salayacaktr.
Unutulmamaldr ki, Souk Sava fiilen bitmi olmakla birlikte
Souk Sava sonras dnemin uluslararas dengelerini ve hukuku
nu belirleyecek olan niha dzenlemeler ve anlamalar halen ya
plmamtr. Bu adan ele alndnda Souk Sava bitiren ate
kesler yaplm, ancak yeni g dengelerini yanstan niha dzen
lemeleri de kapsayan geni lekli bir yeni dnya dzeni oluturu
lamamtr. Bosna, Karaba, Filistin, Kosova ve Kuzey Irak gibi bir
ok bunalm alannda bunalmn niha zmnden ok dondu
rulmas yolunun tercih edilmesi de aslnda yeni dzenin ana para
metrelerinin belirlenmemi olmasndan kaynaklanmaktadr.
Belirsizliklerle dolu bu dinamik gei dnemini stratejik tutar
llk ve esneklik iinde deerlendirebilen lkeler oluacak yeni d
zene ok daha avantajl bir pozisyonla gireceklerdir. Souk Sava
n galipleri safnda bulunan ve bunun iin Souk Sava sresin
ce ok ciddi bir bedel deyen Trkiye'nin Souk Sava sonras d
nemde bu bedelin karln aldn syleyebilmek ok gtr.
Souk Savan bitiinden sonraki on yl iinde hiss d politika
sylemi dnda reel parametrelerde srekli snr boyu ve snr
tesi stratejik risklerle kar karya kalan, Souk Savan malubu
olan lkeler AB aday stats kazanrken AB ile ilikilerinde ini-
klar yaayan, Avrupa ordusunun kurulmas srecinde dlan
ma tehlikesi karsnda NATO yeliinin iinin boalmas riski ile
karlaan ve nihayet son olarak da bir soykrm msebbibi olarak
takdim edilmek suretiyle psikolojik/ diplomatik bir dlanma bas
ksn zerinde hisseden Trkiye ok ynl bir stratejik yenilenme
ihtiyac iindedir.
Bu stratejik yenilenme hereyden nce yeni bir stratejik an
lamlandrma erevesini ve bu erevenin dayand yeni bir du
ruu gerekli klmaktadr. Bu anlamlandrma srecinde temel k
noktas toplumsal psikolojinin bir zgven ile yeniden ina edil
mesidir. Btn bir dnyann karlkl etkileim sreci iine girdi
i bir dnemde zgvenini ayakta tutabilen toplumlar yeni g
merkezlerinin nvelerini oluturacaklardr. Bunun aksine, zg
venini kaybederek baka toplumlarm evre unsurlar olmay ka
bullenenler ise psikolojik bir ykmdan sonra stratejik bir zl
de yaama tehlikesi ile kar karya kalacaklardr.
Bu psikolojik zgven yenilenmesinin olmazsa olmaz art da
strateiik zibnvptr roT-n- oor+- ..... -
oluturulmasdr. Daha nce bir ok kez de vurgulam olduu
muz gibi toplumlarm uluslararas ilikilerdeki konumu zaman ve
mekan sabiteleri olan tarih ve corafya stunlar zerinde ykse
lir. Kendi tarih ve corafyalarm yeniden anlamlandrma gc gs
teremeyen toplumlarm atlm yapma gleri olmad gibi yeni
artlara intibak etme kabiliyetleri de olamaz. Hi bir resm ya da
gayriresm ideoloji ve d politika sylemi, toplumlar tarih-tesi
(zaman-tesi) bir konuma sratamaz, corafya-tesi (mekan-te-
si) bir bolua da yerletiremez.
Tarihte edilgen deil etken olmak, tarihi okumak deil yazmak
ideal ve iddiasndaki her toplum, nce iinde bulunduu sabit ve
riler olan zaman ve mekan yeniden yorumlamak zorundadr.
Mekan asmdan bakldnda kimi toplumlar sadece belli bir co
rafyaya aittir. Bu toplumlarm o corafyadan dier mekanlara al
m sadece istila ve smrgeletirme hedefine yneliktir. Yayldk
lar mekandaki toplumlarla kaynama ve birlikte bir corafyay
paylama idealleri yoktur. Kendi corafyalar mutlak merkez, dier
btn corafyalar ise mutlak periferidi*. Belli bir dnya grn
de yanstan bu mekan anlaynn en son ve tipik misali bata n
giliz ve Fransz smrgecilii olmak zere bat yaylmacldr. n-
gilizler Hindistana bu dnya gr ve mekan anlay ile gitmi
ler ve mmkn olan en byk apl kaynak aktarmn gerekle
tirdikten sonra asl corafyalarna geri dnmlerdir.
Baz toplumlar ise dnya grleri itibaryla kuatc, ait olduk
lar corafya itibaryla kpr durumundadrlar. Bu toplumlar tari
h gei yollar zerinde seyyal haldedirler ve gerek ykseli gerek
se d dnemlerinde kendi merkez vatan tanmlarn srekli de
itirerek o corafyada yaayan dier unsurlar ile kaynama yolu
nu seerler. Medeniyet tarihindeki simgesel bir misalle gstermek
gerekirse, Tark bin Ziyad'm gemilerini yakmas sadece baarl bir
asker taktiin deil, ayn zamanda mekan anlamnda kuatc bir
dnya grnn yansmasdr. Tark bin Ziyad iin evrensel bir
dnya grnn merkez corafyas deil, her trl kavimle bira-
rada yaanabilecek bir ufuk corafyas vardr. Onun iin Endls,
bu lkedeki okkltrl yapy tmyle yok eden Katolik spanyol-
lar gelene kadar, bir ok farkl kavim ve kltrn asrlar boyu bir
potada kaynat kuatc bir kpr corafyas olmutur. Ayn e
kilde Orta ve Bat Asya'dan Hindistan'a akan Mslman Trk top
luluklar da, ngiliz smrgeciliinin aksine, o blgelere yerlemek
ro oriociV tnnlnnklarla avm coerafvav Davlasmak zere bir siya
Stratejik Derinlik
Sonu
s otorite oluturmulardr. Bunun iindir ki, Hindistan, Babr
egemenliinde ok ynl ve ok kltrl bir medeniyet etkileimi
ne sahne olmutur.
Osmanllarm Balkanlara ynelii de farkl deildir ve benzer bir
kltrel eitliliin istikrar iinde yaklak be asr srmesini sa
lamtr. tik ncler Mostar'm da tesinde Balagay Kliiyesini ku
rarken yeni bir corafyann ufuklarn da gstermilerdir. Ayn ta
vr gerilerken de srmtr. 19. Yzyl ortalarnda Namk Kemal
iin Vatan Silistre'dir; 20. yzyl balarnda Mehmet Akif iin a
nakkale'dir. Etnik kken itibaryla Anadolu'yu merkez grmesi ge
reken Namk Kemal'in Trk, Balkanlar merkez vatan grmesi ge
reken Mehmet Akif'in Arnavut oluu da bu tanmlamada hi mi
hi etkili deildir. Avrupa istikametine doru ilerlerken Viyana n
lerinde denler ile Avrasya hakimiyeti iin Rusiar tarafndan Ka
radeniz'in kuzeyindeki zi kalesinde kltan geirilenler, Asya
ideali iin Allahekber Dalarnda donanlar ve Anadolu'nun kal
bini savunmak iin Sakarya'nn suyunu kanlarnn rengine dn
trenler hangi kkenden olurlarsa olsunlar ayn tarih/ mekan an
laynn ve ayn milletin unsuruydular.
Dolaysyla bu stratejik zihniyet yenilenmesini destekleyecek
temel stratejik yneli de kategorik ayrmalarn yerini jeokltrel
ve jeostratejik nitelikli btnlemelerin almasdr. Bu btnleme
zorunluluunu yakn dnem tarihimizde srekli tartlagelen As
yallk-Avrupallk ya da dou-bat diyalektii erevesinde rnek-
lendirebiliriz. Avrasya ana ktasnn dou-bat ve kuzey-gney isti
kametindeki hatlarnn kesiim blgelerinde bulunan kpr lke
lerinden birisi olan Trkiye sradan Avrupallk ve Asyallk arasn
da sregelen anlamsz kategoriletirmelerin tesirinden kurtularak
uzun dnemli strateji ve bu stratejinin gerektirdii jeokltrel alt
yapnn temel unsuru olan kimlik meselesinde kapsaml bir
yenilenme sreci iine girmek zorundadr.
Uluslararas ekonomi-politik yaplanma asmdan kuzey-
gney arasnda, uluslararas jeokltrel yaplanma asndan
dou-bat arasnda bir gei hatt zerinde bulunan Trkiye, bu
konumunun yeni bir jeoekonomik, jeopolitik ve jeokltrel par
alanmaya yol amasn nleyen bir strateji gelitirmek zorun
dadr. Aksine, bu konum Trkiye'nin blgesel ve kresel roln ar
tran bir jeopolitik, jeoekonomik ve jeokltrel btnleme arac
olarak anri i l mpl i rl i r
Yine tarih bir tecrbe ve misal ile ortaya koymak gerekirse, do-
u-bat istikametinde ilerleyen Seluklu-Osmanl tarih birikimi
iin Asya-Avrupa ilikisi yay ile ok ilikisi gibidir. Yay geriye doru
ne kadar gerilirse ok ileriye doru o denli hzla gider. Bu nedenle
dir ki ran'daki hakimiyetini pekitiren Seluklu Devleti bir ok h
zyla Anadolu'da ilerlemi; Anadolu birliini kurarak Asya yayn
geren Osmaninin Avrupa ynndeki ilerlemesi nlenemez bir
ivme kazanmtr. Coraf kavramlar bile bu iliki biimini yans
tacak ekilde muhteva deitirmitir. Her iki halde de Rumeli Av
rupa ya da bat istikametindeki ilerleyiin yeni merkezi olarak g
rlmtr. Seluklu iin Rumeli imdiki Anadolu'dur -bunun iin
Mevlananm ismi Celaleddin-i Rumi'dir-, Osmani iin ise Balkan
lardr. Ne yay ne de ok bu iliki biiminde ikincil konumda deer
lendirilebilir. Mesele yay ve oku yerli yerince ve birbirini destek
ler tarzda kullanacak strateji iradesinin oluturulmu olmasdr.
Toplumlarm uzun dnemli kimlikleri ve bu kimliklerin ynlen
dirdii stratejileri, aralardan bamsz bir ekilde etkide bulunur
lar. Bu stratejilerin aralar kimi zaman asker, kimi zaman kl
trel, kimi zaman ekonomik, kimi zaman ise btn bu unsurlar
ieren kapsaml bir medeniyet oluumu ve hakimiyeti olabilir. n
celikli mesele, hangi aralarn hangi zamanlama ile kullanlmas
olduu kadar, hangi stratejik kimlik ve zihniyetin hangi hedefler
dorultusunda harekete geirilecei meselesidir. Aralar ve
zamanlama bu meseleden sonra kanlmaz olarak devreye girer
ler. Mesela Seluklu-Osmanl birikimindeki asker ilerleme, bugn
uluslararas ekonomik ilikiler asmdan yeni bir tanmlamaya
oturtulabilir. Trkiye'nin ekonomisini ve uluslararas ekonomik
ilikilerini AB erevesine indirgeyen ve sadece bu boyut ile snr
layan bir yaklam yaysz bir oku eli ile bilinmeyen bir istikamete
atma tavr sergilemektir. Onun iin de ok ile hedef arasnda hi bir
mantkl iliki kurulamad gibi yayn gerilim gcn oluturan
toplumsal motivasyon da gerekletirilememitir. Asya'ya ayak
larn salam basamayan bir Trkiye'nin gzlerini ve ufkunu Av
rupaya dikebilmesi de gtr. Osmanlnm Asya derinliinde
bunalm yaad dnemlerde Avrupa'daki ilerleyiinin yava
lamas gibi, Asya'daki ekonomik ve siyas potansiyelini harekete
geiremeyen bir Trkiye'nin, AB iinde, Avrupa'ya pazar ve turis
tik mekan olmaktan baka ans ve seenei de olamaz.
Asker/ siyas ve ekonomik stratejer arasnda zamanlama fark
ile birlikte ortava kan uvumun en canl misalleri Japonya ve Al
Stratejik Dericilik
Sonu
manya'nin II. Dnya Sava esnasndaki asker yaylm stratejileri
ile II. Dnya Sava sonras uygulad uluslararas ekonomik
stratejiler arasndaki uyumdur. II. Dnya Savanda Alman tank
larnn girdii her blgede bugn Alman mark ve ekonomik etkisi,
Japon donanmalarnn ulat her noktada Japon ekonomik mod
eli hakimdir.
Yay hakknca gerebilen toplumlar oku da istedii uzakla is
tedii zamanlama ile gnderebilen toplumlardr. Ne yay unutarak
oku rastgele saa sola gnderenler, ne de oku unutarak yay srek
li sloganik tarzda germekle uraanlar uzun dnemli kimlik ve
strateji oluturabilirler. Yaplmas gereken ey, yay Trkiye'nin
snrlarnn tesindeki potansiyelini de kapsayacak apta ve lek
te gerebilmek, oku da rasyonel bir stratejik planlama ile iddial bir
ufuk perspektifi arasnda uyum salayan bir hedefe, ayn anda
yneltebilmektir.
Youn bir medeniyet bunalmnn yaand, insanolunun
btn dorularm yeniden kurma abas iine girdii, bu er
evede de btn tarih kltr birikimlerini yeniden kefetmeye
alt bir dnemde Trkiye gibi kpr lkelerin farkl medeniyet
birikimlerini bnyesinde barndryor olmalar yeni bir medeniyet
alm iin ciddi bir kaynak oluturmaktadr. Bizi dier toplumlar-
dan farkllatrarak tarih sahnesine zel bir konumla kartacak
olan da temelde bu zgn niteliklerimizdir.
Modernite Avrupa-merkezli bir tarih srecin eseriydi; kresel
leme ise kanlmaz bir ekilde bata Asya olmak zere btn in
sanlk birikimini tarihin ak seyrinde tekrar devreye sokacak un
surlar tamaktadr. Mesnevi'nin ABD'de en ok satan kitaplar
arasnda yer almas, slamiyet'in bir ok bat lkesinde ikinci
byk din haline gelii, Hind ve in medeniyetlerinin klasik deer
lerinin hzl bir ykseli trendine girii, Huntington'm ngrd
gibi sadece bir medeniyet atmasn deil, yeni bir medeniyet
sentezi ve almn gerekli klacaktr. Tarih birikimi bylesi bir
alma temel salayacak toplumlarm ne kaca bu srete Tr
kiye, tarih derinlii ile stratejik derinlii arasnda yeni ve anlaml
bir btn oluturma ve bu btn coraf derinlik iinde hayata
geirme sorumluluu ile kar karyadr. Mihver bir lke olan Tr
kiye bunu yapabilmesi durumunda jeopolitik, jeokltrel ve
jeoekonomik btnlemeyi gerekletiren merkez bir lke konu
mu kazanacaktr.
I ndeks
1974 Bar Harekt 42-43, 123, 184
7B62
93 Harbi 53, 55, 56,125
AB 12, 18, 23, 25, 26,45, 51, 82, 139, 142,
148, 161, 175-177, 184-186, 197,
199, 201-203, 205, 210-216, 221-224,
229, 230, 234-240, 243, 256, 262,
264, 267-269, 276-282, 284, 285,
295, 303, 314, 321, 344, 348, 350,
351, 395-397, 420, 423, 425,431,
433,434, 445, 446, 462, 469, 471-
477, 479, 482, 493, 495, 499, 501,
502-527, 531-536, 539-551, 561, 564,
565; ~mekanizmalar 512, 533; -
ortak d politikas 348; - sistemi
85; - sreci 547; ~yeiii 237, 521
Abbasi dnemi 380
ABD 3, 19, 20, 25-29, 36, 38,41, 75-77,
85, 105-110, 117,124,126, 135,139,
155, 156, 174-177, 179, 186,187,
189,191,197, 200, 203, 204, 210,
214, 222, 223, 225-232, 234, 235,
237, 239-243, 251, 255, 260, 262,
270, 271, 283, 284, 286, 293-299,
311, 312, 314-316, 321, 325, 327,
334, 336, 337, 341-353, 359, 365,
367, 379, 382, 384, 390, 395, 396,
403, 411-413, 417-421, 431-434, 438,
442-446, 456-458, 468-474, 476, 477,
479, 482, 483, 485,492-499, 508,
520, 521, 524-527, 530, 533, 557,
559; - jeopolitii 226; - 'nin dua!
contai nment (ikili evreleme) dok
trini 139; - nin kresel hakimiyeti
227; - nin stratejisi 40, 41, 51, 227;
AB stratejik rekabeti 211; ran
gerginlii 431; --srail ekseni 353,
493, 526, 527; --Japonya ibirlii
495
Abdi, Fikret 54
Abdullah (rdn kral) 359, 360
Abdullah (Suudi Arabistan prensi) 371
lf,n K9 m
' Abhazya 112, 126
Acem 330, 435,439,441
aklama 1, 2, 3, 7, 8, 10, 11, 553, 554
ada konumu 20
ada-kta devleti 226, 471
ada-kta lkesi 20
Adana 147,404
Adem, Hz. 99; - ve I-Iavva 375
Aden 175, 176, 255, 326
Adenauer, Konrad 61
Adriyatik 45, 56, 102, 110, 118, 124, 128,
153, 170, 173, 174, 175, 214,216,
221, 231, 240, 295, 299, 301, 307,
309,315,317,318,400
AET (bkz. AB, AT) 519
Afganistan 69, 105, 107-109, 113, 114,
135, 182, 203, 205, 227, 247, 250,
258, 260, 268, 269, 437, 439, 459,
469, 480-482, 436, 495; - igali 4,
.155,352
Afrika 22, 71, 80, 88, 101, 109, 116, 138,
162, 175, 176, 190, 195, 197, 202,
206-209, 215, 216, 218, 222, 223,
248, 250, 256, 261, 263, 264, 266,
267, 281, 282, 286, 288, 298, 324,
354, 384, 420, 462; - alm 199,
206, 208; - aydnlar 208; - derinlii
217; -llk 190; Dou - 129, 188,
190, 206, 207, 254, 332, 457; Gney
- 192, 285, 286, 464; Kuzey - 20, 54,
102, 118, 119, 153, 175, 176, 182,
183, 189, 194, 195, 199, 206, 207,
208, 209, 214- 216, 218, 243, 251,
267, 457, 534, 554; Sahra-gneyi -
267
Afro-Asya 247, 248, 250; - birlii 189
Afroavrasya; - anaktas 38, 110,131,
132,162, 163,169,170, 186, 195,
214, 233, 254, 282, 324, 325, 327,
332, 344, 427, 490
AGT 201, 202,224,240, 241, 242, 243,
244, 245, 246, 472, 521; - Zirvesi 246
Ahlk-Al 15
Stratejik Derinlik
Ahmed b. Sleyman et-Tanc 101
Akabe Krfezi 358
Akdeniz; Bat - 102, 195, 206; Dou -
101, 118, 128, 151, 152, 153, 15-159,
169, 170, 174-181, 194, 202, 215,
216, 217, 292, 317, 318, 327, 336,
362, 397-402, 405, 424, 425, 436,
438, 508, 554; Giiney ~194, 215;
Orta - 102, 216
AKKA (Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler
Anlamas) 245, 246
Akka kalesi 133
aktif tarafszlk politikas 405, 411, 431
ALB {Hava-Kara Harbi Doktrini) 108
Aliya zzetbegovi 316
Aliyev Haydar 127
Allahekber Dalan 34, 563
Alman; - asker gc 68; - atlm 28; -
bilinci 29; - birlii 28, 315, 434; -
etkisi 230; - jeopolitii 103; -
jeopolitik havzas 21; ~kimlii 18,
61 ; - stratejisi 18, 29, 32, 40, 51, 68,
529, 556; - tehdidi 349; - -Trk
stratejik ortakl 530
Almanya 18, 21, 23, 35-37, 60-62, 75-78,
86, 105, 106, 111, 124, 126, 134, 144,
145, 153, 176, 187, 189,202,210,
230, 239-243, 251, 269, 271, 283,
284, 286, 293-298, 301, 312, 314-
316, 325, 333, 344, 345, 348, 350,
351, 384, 396, 403, 408, 429, 445,
468, 469, 472,474-477, 492, 503,
505, 510, 512, 519, 523-536, 545,
558, 559, 565; Bat - 201, 243; Dou
- 212
Alparslan 428
Alsace-Lomine hatt 429
Amerika; Kuzey - 77, 109, 162, 186, 200,
209, 242, 244, 286,463, 519; Orta -
108, 286; ~n ambargosu 184, 259,
418; ~n asker yaplanmas 29; -n
bamszlk hareketi 210; ~n
evreleme (containment) doktrini
135; ~n d politika yapm 49; ~n
diplomasisi 447; -n hegemonik
dzeni 232; ~n hegemonyas 28; ~n
Sava 557; -n jeostratejsi 104,
105; -n Mill ve Asker Stratejik
Konsepti 62; ~n stratejisi 52, 62,
167, 213, 225, 227, 297, 341, 342;
--Avrupa rekabeti 28; ~n-Sovyet
rekabeti 113
124, 125, 131, 134, 151, 163, 171,
179, 194, 195, 206, 273, 317, 325,
328, 332, 379, 404, 427-429, 438,
449, 451, 460, 461, 515, 531, 532,
538, 559, 563, 564; - anakaras 146;
- beylikleri 557; - corafyas 322,
427; - hkmeti 448; - lei 257; -
lkesi 119; - yarmadas 115,116,
151,157, 171, 179, 276; Bat - 195;
Dou - 54, 56, 111-113, 125,128,
161, 176, 178, 336, 337, 399, 400,
425, 429; Gney ve - 179;
Gneydou - 57; Gneydou su
havzas 139; - havzas 438
Anadolu ve Rumeli hisarlar 163
Anavatan 143, 156, 309, 392
Anaximander 98
Anaximenes 98
anayasal merutiyet 430
anayasal vatandalk kimlii 79
andoreik drenaj blgesi 104
Anglo-Saksonlar 200
Ankara 249, 258, 275,445; - Anlamas
504,509,510
anlama 1, 2, 3, 8,11, 553, 554
anlamland rma 1, 2, 3, 7, 8,10, 11, 553,
554
anti-Semitizm 339, 373, 375, 376, 377,
378, 379, 380, 381, 382, 385, 389
anti-Siyonizm 382
anti-smrgecilik 8, 69, 87, 207, 248,
259, 348,410,411,460
anti-Trk imaj 316
Antik dnem 15, 328, 332
Antik medeniyet havzalar 30, 98
Antik Yunan 100
Apartheid 188
APEC 186, 203, 476, 519
Arabistan yarmadas 130
Arafat, Yaser 141, 343, 351, 358-360, 366,
372, 393, 394, 423
Arap; - Birlii 356, 361, 362, 363; -
Bloku 343, 358; ~corafyas 196,
406; - Dnyas 249, 329, 356, 357,
360-366, 370-372, 407, 408, 412-416,
421, 425, 435, 484; - Ligi 356; -
lobisi 415; - milliyetilii 330, 334,
340, 342, 343, 360, 365, 366, 367,
368,407,411,414,415,435;-
siyaseti 407; - tarih bilinci 407; -
Zirvesi 365, 367, 414; ~-srail
gerginlii 349, 361; -lk 361; ~Ik
ndeks
aratrma kurumlan 48, 49, 50, 58, 204,
488
Ardahan 35, 54, 55, 125, 166, 239, 430
Ari rk 375, 379, 381, 389, 545
Arjantin 75, 285-287
Arnavut; - etnik kimlii 319; - Meselesi
311,312,313
Arnavutluk 38, 123, 124, 127, 132, 144,
246, 250, 275, 301, 302, 309, 310,
311, 313, 317-320, 532; - bunalm
319
asabiyet 15, 3.10, 439, 546
Asi nehri 336
asker; - harekat 56, 127, 171, 207, 295,
311; - ittifak 26, 153, 181, 229; -
modernizasyon projeleri 422; ~
strateji 38, 40, 56, 62, 73,104, 106
Astrahan 460
Asur 353, 400
Asya 22, 71, 88, 92, 100, 104, 106, 109,
124, .131, 161, 162,167, 175, 176,
181, 186-188,190-195, 197, 199-206,
209, 212, 213, 215-218, 222, 248,
250, 256, 261-264,266-268, 270-272,
274, 276, 281, 285, 286, 288, 324,
325, 332, 333, 348,352-354, 384,
385, 388, 406, 426, 427, 431, 433,
434, 436,438,439,452,453,456-
458, 468, 469, 471, 472, 474-480,
482, 483, 485, 488, 490, 492, 493,
494, 499, 520, 522, 523, 528, 559,
564, 565; --Afrika grubu lkeler
420; ii dengeler 72, 479,480, 485,
499; - -Pasifik 472,476; Bat -119,
127, 128, 129, 139, 176, 178, 189-
191, 194, 199, 204, 208, 209, 216,
218, 223, 270, 271, 281, 427, 429,
433,436, 486, 490, 492,494, 495,
497, 498, 554, 563; Dou - 27, 72,
80, 108,109,118, 161, 183, 187-189,
203, 204, 218, 223, 282, 286, 409,
443, 473, 476, 478, 479, 490, 494;
Gney- 106, 118, 161, 176,183,
191, 218, 250, 267, 268, 281, 286,
427, 436, 490; Gneydou - 162,
286, 457, 478-480, 495; - 109, 458;
Merkez - 457; Orta ~12, 45, 56, 58,
80, 86, 89,104, 110, 113-115, 126,
129, 134, 139, 147, 148,176, 181,
182, 191, 192,194, 203-205, 221,
223, 233, 235, 246, 247, 255, 260,
267-269, 271,281,282,325,352,
n n r a y i OC / 1 0 Q A V A A i a
438, 455-499, 522, 532, 554, 563;
Orta - jeopolitii 458; n - 538
Asyamerika78, 187, 203, 244
ar sa 387, 389
AT (Avrupa Topluluu) (bkz. AB, AET)
72,75
Atatrk 69, 196
Atay, Falih Rfk 409
Atlantik 19, 27, 77, 102, 111, 182, 186,
197, 199, 200, 208, 210-212, 218,
222, 225, 226, 228, 230, 241, 242,
244, 281, 282, 324, 325, 327, 378,
379, 381, 384, 385, 417, 495, 519; -
ekseni 71, 239, 379, 380, 384, 443; -
havzas 209, 210, 211, 214; - hege
monyas 383; - kimlii 86; -
kurumsallamas 21]
Atlas Okyanusu 162
Atlas 101
Atlas- Hmayun 101
Aventinus 539
Averof zrhls 153
Avrasya 19, 20, 28, 38, 62, 69, 78, 101,
104-106, 109-111, 113, 114, 116,
119, 120, 124, 129, 132, 151, 152,
155, 156, 159, 16.1, 163, 164, 167,
175, 178, 187, 188, 192-199, 200-
206, 210, 212-214, 223, 226-229,
232, 233, 235, 240-244, 246, 247,
250, 254, 268, 270, 271, 275-277,
280, 286, 291, 324, 325, 332, 352,
396, 426, 427, 429, 431-433, 437,
438, 452, 455-465, 469-477, 480-482,
485, 490, 492, 493, 495, 499, 519,
521, 522, 529, 532, 537; - kara
imparatorluklar 456; - kenar kuak
hatt 349
Avro-atlank244
Avrupa 16,1.9-23, 28, 37, 38, 57, 66, 67,
77, 78, 80-82, 85, 86, 92, 101-103,
108, 118, 120, 121, 124, 131, 133,
142, 1.45, 152,162, 163, 165, 167,
173-176, 180-182, 184-187, 191-193,
196, 197, 199-202, 204, 205, 206,
209-218, 223, 225, 226, 228-230,
232, 234-236, 238-243, 245-247, 251,
256, 262, 267, 276, 278, 282, 284,
286,291, 293-300, 312, 315, 321,
324, 325, 329, 333, 334, 338-340,
344-354, 375, 377-382, 384, 385,
387, 389, 390, 406, 409, 427, 429,
431, 434, 438, 443, 444, 446, 464,
A 70 A 7A -A 77 dftR A.Qd dUn 439
Stratejik Derinlik
501, 502, 504, 505, 507, 509, 510,
515, 518-523, 525-529, 531, 532,
534-548, 550, 551, 554, 559, 563-
565; ~entegrasyonu 186; - ordusu
561; --i Osman 120; - llk bilinci
66; - llk kta kimlii 521; Bat - 80,
99, 102, 105, 109, 111, 119, 129, 133,
199, 201, 202, 228, 333, 521, 528,
531, 537, 538; Dou - 22, 37, 80,
104, 108, 109, 145, 161,174, 175,
191, 193, 194, 199, 201, 202,205,
207, 209, 212, 214-216, 223, 228,
229, 231, 232, 234-239, 241, 267,
281, 286, 292,294, 295, 297, 299,
300, 321, 328, 340, 346, 352, 409,
456, 460, 473, 482, 490, 492, 505,
508, 521, 523, 524, 528-531, 534,
537, 538, 550, 551; Gney - 202,
206, 215, 216, 427; Gneydou -
yarmadas .121; kta ~'s 37, 379;
Orta - 145, 199, 201, 21-216, 231,
236, 237, 297, 299, 328, 340, 528,
530, 531,537, 550
Avrupa Gvenlik Modeli 245
Avrupa Gvenlik ve birlii Anlamas
250
Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans
(AGK) 201
Avrupa Gvenlik ve Savunma Kimlii
186, 236
Avrupa Topluluu 72
Avrupa Topluluu Enstits 51
Avustralya 162, 187, 286
Avusturya 38, 121, 164, 301, 315, 528
Avusturya-Macaristan 7, 558, 559
Aydnlanma Felsefesi 88, 488, 540
ayrm hatt 113, 168, 212, 213, 336,456,
457
Azerbaycan 73, 112, 126, 127,144, 179,
181, 221, 275, 317, 464,469, 485,
486, 491, 497
Azeri-Ermeni Sava 126, 128,143, 434
aznlk; -lar 58, 67, 86, 123, 184, 244,
251, 263, 267, 298, 302, 372, 374,
376, 381, 514, 515; -bilinci 252;
-psikolojisi 373; -stats 70
azimutal projeksiyon 107
Baas Partisi 134, 340, 342, 355, 362, 363,
366,439
Babil98, 132,376, 400
Babl-Mendeb Boaz 162
Babr Devleti 192,273, 406, 459, 460,
Badat 57, 62, 196,197, 296, 356, 360,
362, 396,406, 407, 410, 429, 447,
529; -Pakt 354, 356; -vilayeti 181
bamszlk savalar 369
Bak 127,128, 168,176,178,400,402;
-petrol boru hatt 129; -petrolleri
127; --Ceyhan projesi 129
Balagay Klliyes 563
Balasagun 101
Balfour Bildirisi 380
Balkan; - Bloku 123; - jeokltr 316; -
Meselesi 120, 302
Balkanlar 9,12, 554, 558-560, 563, 564
Baitk 110,111, 156, 193, 214, 291, 447,
473,532
Banja Luka 304
Barak, Ehud 351, 393, 394, 423
barbar 100, 195, 292
Barbaros Hayrettin Paa 152
Barzani, Mesut 358, 360, 439, 443, 444
Basra 135, 159, 182, 324, 327, 332, 335,
362, 398- 400, 405, 435, 436, 438,
453,495,554
Basra Krfezi (bkz. Krfez) 111, 135,
157-159, 162,170, 180, 181^255,
368, 399,427,436, 438,457
Bat Avrupa Birlii (BAB) 185, 230
Bat; - Bloku 73, 111, 112,116, 155, 166,
207, 235, 259, 281, 301, 337, 342,
348, 353, 410, 423, 469, 474, 477,
492, 518, 519, 520, 530; - deerleri
136, 253, 294; - finansal sistemi
335; - medeniyeti 82, 92, 102, 248,
273, 294, 534, 537, 540; ~smrge
cilii 120, 408; -clk46, 84, 88, 90;
-llama 80, 201, 262, 488, 541, 546,
547
Bat eria 358, 386, 387, 392, 393
Bat Trakya 179,183, 196, 302, 317, 321
Bat Trkistan 465, 484
Ballamyus 98; - gelenei 100
Batum 147
Bayezid, Sultan 459
Baykal, Deniz 91
Baykal Gl 464
BDT (Bamsz Devletler Topluluu)
188,463
Belika 259
Belh 100; ~100
Belisarius 151
Belmont, August 379
ndeks
ben-idraki d7, 101
Bengalce 267
Bengalde 267
Beni srail 375
Berlin 62, 76,108, 145, 167, 201; -
Anlamas 165; - Duvar 146, 229;
--Badat demiryolu projesi 396,
529; --Badat hatt 134; Dou ve
Bat - 201
Berossus 98
Beserabya 315
Biha 307,317
Bi r Organizma Olarak Devlet (Saten
som Lifsform) 103
Birinci Siyonist Kongre 378
Birleik Arap Cumhuriyeti 356
Birun 101
Bisrnark, tto von 535
Bizans Devleti 151, 162, 163, 165, 195,
273, 353, 400, 427, 535, 538;
S as an dengesi 429
BM 72, 75, 77, 186, 208, 225-229, 232,
253, 259, 267, 283, 300, 304, 321,
322, 342, 344, 352, 353,411, 420; -
Genel Sekreterlii 289; - Gvenlik
Konseyi 77,187,189, 244, 282, 284-
286, 289, 295, 310, 346, 347, 352,
477; - kararlar 141, 345, 369, 443; -
sistemi 232, 300, 339, 349,443, 518
Bodin, Jean 539
Bodrum Krfezi 98
Boeing-Airbus rekabeti 28
Boazlar 123, 125, 129,153-157, 159-
169, 175, 176, 178, 194r206, 239,
276, 326, 401, 430, 529, 530, 554; -
Komisyonu 165, 166
Boazlarn Tbi. Olaca Usule Dair
Mukavelename 165
Bolivya 109
Bolevik Devrimi 69, 81, 247
bolevizm 250
Bosna 7, 41, 42, 54, 56, 73, 76, 87,110,
111, 122-124, 136, 144, 179, 185,
195, 213, 230, 231, 244, 246, 250,
253, 254, 260, 261, 265, 266, 291-
293, 295-297, 299, 302-311, 313,
315-317,319-322, 351, 369, 385,
395, 524, 536, 543, 561; - meselesi
524; ~ordusu 307; - Srp
Cumhuriyeti 303; --Hersek 291,
303, 305, 306, 307, 308, 310, 317,
Dou - 304, 306, 309, 317; Orta -
305, 306, 307, 310, 317
Bonak-Hrvat Federasyonu 305-307
boundary/territory 19
Blnm Benlik [Divided. Self) 59, 60
Brandenburg 21
Brandt, Willy 61, 242
Braudel, Fernand 97
Brcko 296, 306
BrettonWoods 186, 285
Brezilya 6, 75, 109, 285, 286, 287, 472
Britanya; - adalar 102; -mparatorluu
62
Brksel 218
Brzezinski, Zbigniew 52, 106, 136, 477
Budizm 286, 406
Buhara 460, 484
Bulgaristan 41, 54, 120, 122, 123, 129,
144, 157, 159, 160, 179, 183, 184,
238, 275, 278, 280, 291, 301-303,
311, 313, 315, 319, 320, 523, 542,
558
bunalm 21, 41, 59, 80, 83, 84, 93, 110,
113, 120, 157, 167, 173, 176, 183,
197, 203, 204, 213, 239, 243, 244,
246, 248, 252, 253, 267, 269, 279,
284, 289, 294-296, 313, 319, 320,
328, 330, 337, 338, 340, 361, 366,
390, 393, 395, 399, 402, 403, 415,
435, 440, 441, 450, 467, 482, 484,
485, 513, 533, 534, 541; - ziic
mekanizma 244, 264, 265, 288, 439;
- erteleme 296; ~ zamana yayma
311; -in dondurulmas 296, 561
Burgiba, Habib 371
Burma 108, 253
Bursa 406
Byk skender 98, 99, 100, 101, 113,
131, 191, 194, 328, 427, 428, 459,
480
Byk Oyun (Great Game) 34, 113, 164,
191, 203, 456, 458, 461
Byk Sahra 195,207,327
Byk Srbistan ideali 307, 309
Camp David 343, 351, 356, 393, 394,
416; ~Anlamas 334, 343, 356, 364,
367,411,416, 421
Canbulad.Velid 358
Carter Doktrini 106
Cebelitark 20,162, 255, 326
Ceialeddin-i Rumi 564
Stratejik Derinlik
Cem, smail 315
Cemayel, Emin 358
Cemiye t-i Akvam 518
Cenevre 258
Cengiz 456,459
CENTO 105,197, 226,268, 270, 343
Ceyhan nehri 129, 168, 176, 178, 400,
402
Cezayir 54, 86, 206, 243, 251, 259, 348,
350,368,371,472,545
CHP 91
Churchill, Winston 132
Clasevvilz, Cari von 15, 31
Clinton, Bili 255, 347, 351, 544
Corafi ; ~alglama 98-101; ~evre idra
ki 97; ~derinlik 8,12, 553, 554, 566;
- hayat alan 29; - keifler 102
corafya 17, 18, 23, 30, 34-36, 38, 39, 42,
43, 46, 47, 59, 65, 81, 83, 93, 97, 98,
100-104, 106, 116, 121, 129, 130,
134, 139, 140, 147, 149, 151, 186,
190, 191, 194-196, 199, 201, 205,
224, 235, 247, 250, 251, 254-256,
273, 318, 322, 324, 326-328, 332,
372, 375, 380, 382, 383, 389, 406-
408, 415, 426, 427, 429, 437-439,
449, 485, 490, 498, 513, 517, 520,
522, 534, 537, 546; - derinlii 6, 518,
523; - idraki 98, 99
Cohen,Saul 109
COMCEC 249
Commonwealth 559
converso 376
core areas 20
Cos (stanky) 98, 253
Cosmas Indicopieustes 99
Cvijic, J. 121
anakkale 153,162, 163, 164,165, 167,
255,326, 563
apraz; - denge 234, 235, 434, 528, 530;
-ittifak 495
eenisfan 56,112, 126,178, 245, 246,
250, 253,468,474
ek Cumhuriyeti 229, 231,237, 297,
299,535
eki G 423, 443
ekoslovakya 108,111, 241
ift kutuplu; - sistem 4, 8, 41, 71, 72, 82,
83, 107, 109, 110, 113-115, 134, 138,
139, 158, 159, 168, 177, 184, 185,
198, 200, 201, 207, 210, 213, 226-
229, 232, 233, 243, 248, 249, 259,
326, 327, 334, 336, 339, 340, 342,
344, 345, 348, 351, 352, 361, 362,
396, 397, 399, 410, 455, 468, 469,
470, 473, 478, 480, 518, 523, 525,
526; - statik yaplanma 560
ifte-kuatma (double containment)
politikas 351,432, 492
in 26, 27, 78, 80, 100, 105, 113, 124,
182, 188, 192, 203, 227, 244, 271,
286, 310, 325, 332, 353, 420, 456,
458, 462, 465, 469, 471, 474, 477-
480, 482, 483, 493-495, 543, 544,
558, 559, 565; - diasporas 476, 478;
- diplomatik davran 494; - kltr
haritas 495; - eddi 45, 221, 240
oulculuk 543, 545, 546
ok-uluslu irkteler 66, 228
okdinlilik 70
okkltrlik 329, 563
d'I-alloy, D. Omalins 121
D-8 12, 221-224, 281,282
Dastan 112
Dalk Karaba 127
Dandanakan 428
Danimarka 38; - geileri 255
Darius 194, 427, 428
Dar'l-lslam 251
Darvrin, Charles 103
Davison, H. 132
Dayton Anlamas 295, 297, 302-309,
351
De Gaulle, Charles 211, 242, 350
deer 60,116, 117, 208, 292, 370, 519
deer-mekanizma uyumu 534
Delhi 273, 459
Deli Petro 28
Dem ire 1, Sleyman 82
Demirperde 291, 315
demokrasi 76, 77, 230, 243, 245, 287,
341, 366, 371, 430, 486, 5)4, 517,
545
Demokratik Kurumlar ve nsan Haklan
Ofisi 244
deniz jeopolitii 106, 325, 326, 341, 461
detant, - dnemi 271; - politikas 271
Devlel-i Ebed Mddet 30, 195
d kuak 104
d evre (Periphery Pact) 420
Dicle 132, 138, 152,153, 181, 336, 404
Dinyeper152,157,161, 193, 213, 277
Diyester 152, 157, 161,193, 213, 277
ndeks
Divanii Lugati't-Tiirk 101
Doboj 306
doal gaz 255, 463, 464; - boru hatlar
482
Dou Bloku 72, 112, 243, 275, 277, 334,
344, 412, 468, 470, 472, 478, 489,
492
Dou Harekt 35
Dou Roma 273, 545
DouTimor 249
Dou Ihkya 55, 56, 120, 124, 202,247,
317,537
Dou Trkistan 114, 462, 465, 477, 479
Dominik Cumhuriyeti 108
Dominiken Tarikat 100
Domuzlar Krfezi 227
Don nehri 152, 157, 161, 213, 277
Don-Volga kanal projesi 460
Drava-Sava ekseni 41, 111, 291, 303
Drina 304, 305, 306
DSP 90, 91
Dudayev, Cevher 87
dnya; ~alglamas 97; - anaktas 29,
81, 175, 187, 325; - Bankas 226,
232, 285, 300; - ekonomileri 467; ~
gr 373, 374,406; - draki 97, 98;
- Ticaret rgt (WTO) 232, 300
ECO 12, 161, 223, 224, 262, 265, 269,
270, 271, 272, 273, 274, 278, 279,
280, 281, 282, 432,481,482, 491,
497, 498; - lkeleri 268, 269
Edirne Anlamas 164; - savunmas 461
Eflatun 15
Ege 42, 98, 102, 148,151, 153, 154, 156,
157, 158, 159, 160, 169, 170, 171,
172, 173, 174, 175, 179,180, 183,
195, 202, 315, 398, 400, 507, 508,
549, 554; - adalar 123,154,171; ~
meselesi 507; - su havzas 171; -
lkesi 170; Dou - 153, 171; Gney
- adalar 171; Kuzey - 171 Kuzey ve
Dou - adalar 153 (Bkz. Kuzey
Spora
eklektik imparatorluk yaplan 328
eklektizm 86
ekmenik iddia 123
El Salvador 108
el-Medinet'l-Faclla 15
Elibey, Ebulfeyz 127
EmanuSlah Han 258
Endonezya 38, 162, 203, 207, 249, 266,
282,285-287, 385, 472,480
Endls 92, 380, 563
Endstri; - Devrimi 539; -yel smrge
cilik 332
Enver Paa 55, 461, 488; ~idealizmi 89
Ephron 386
Eratosthenes 98
Eriha 389, 391, 392, 393
Ermeni; ~ler 67, 126, 127, 379, 415, 418,
448; Azeri-- Sava 126, 128, 143,
434
Ermenistan 126, 127, 144, 179, 275, 496;
- igali 112
Erzurum yaylas 54, 55, 56, 125, 194, 196
Esed, Bear 372
Fsed, Hafz 370-372,414
Estonya 542
Etiyopya 135, 420
etkileim alan 7, 8, 22, 37, 158, 170, 175,
212, 235, 245, 272, 301, 337, 397,
398, 399, 407, 491,507
etnik; - ayrm 88, 303; - atma 213,
302, 303, 451, 468, 546; - grup 70,
373; - ideoloji 375; - kym 122, 229,
231, 232, 260, 292, 295, 300, 304,
305, 306, 308-310; - kken 563; -
temizlik 303, 306, 309-311, 317
evrensellik 374, 383,389
Fahd (Suudi Arab.istan kral) 371
Fakland 109
Faik, Richard 136
Farabi 15
Fas 6,243, 254, 260, 324, 368, 383, 414
Fatih (Sultan Mehmet) 165, 557
Faysal (Suudi Arabistan kral) 35
federalizm 79
Fener Patrikhanesi 123
feodal yap 66
feodalizm 200
Fergara Vadisi 484
Frat 132, 138,152, 153, 181, 195, 336,
389,404
Fiji 254
Filipinlerfi, 105, 108
Filistin 34,108,141, 248, 249, 253, 260,
265, 266, 331, 343, 351, 355, 357-
359, 362, 363, 366, 369, 375, 376,
380-383, 386, 387, 389, 391-393,
395, 401, 411, 437, 440, 441, 442,
444-446, 452, 561
Stratejik Derinlik
Fischer, T. 121
FK 141, 343, 346, 383, 384, 388, 421
Foa 304, 306
POFA (Birbirini zleyen Kuvvetler
zerindeki Taarruz Doktrini) 108
Franklar 200, 297
Frankfurt 376
Fransa 26-28, 57, 66, 75, 86, 134, 140,
145, 153, 163, 164, 189,210,215,
239, 241, 242, 251, 257, 259, 269,
285, 286,293, 296-298, 347-351,
377, 379, 396, 424, 429, 468, 469,
476, 477, 494, 523, 524, 526, 528,
534-536, 539, 545, 556-559
Fransz; ~Devrimi 16, 81, 85, 200, 377,
378, 384, 389, 407, 537, 539; -
kimlii 556
Fransisken Tarikat 100
Freud, Sigmund 374
Frigya krdm 131
Fronsperger539
fronti er 19; - alglamas 19; - vizyonu 19
Fukuyama, Francis 136, 253, 294
fundamentalizm 252, 253
fzeler krizi 179, 227
G-20 12, 224, 245, 246, 279, 282, 283,
285,287-289
G-8 77, 187, 210, 244, 245, 278, 282-289,
474, 483
Ganj havzas 324
GAP 129, 138, 146, 147,161, 336, 337,
400, 438
GATT 186, 226
Gaziantep 146, 404
Gazneli Sultan Mahmud 113, 459
Gaznelier 273, 459
Gazze 389, 392, 393
gei alanlar 8, 170, 198,263,437, 471
Gence 127
Germenler 200
getto 307, 310, 374, 376- 378,380, 382,
383, 387
Girit 153, 175,400
Glasnost 243
Godkuler 381
Golan tepeleri 138,403,425
Gomal Geidi 113, 480
Gorajde 87, 306
Gorbaev, Mikhail 474
Grenada 108
Grozni 56
Gurion, Ben 420
Gmrk; - Birlii 236, 278, 505, 509,
511, 512, 549, 550; ~politikalar 509
Gney Afrika Cumhuriyeti 188, 286, 472
Gney Amerika 109, 162, 186, 209, 286
Gneydou Avrupa Forumu 532
gney; - balant kanad 1I3;; ~faktr
440; - kanat 113,237,238
Grcistan 112, 126,127,144, 160, 275,
280, 496, 558
Grc-Abaza atmas 126
Habeistan 99, 258
Habsburg hanedan 535
Hacer, Hz. 387
Hal Seferleri 131, 215, 328, 538
Hahn, .G. von 121
Haiti 108, 228
Halbinsel Griechenland 121
Halep 146, 404
Hali 152
Halife Memun 100
Halil kenti 386
I-IAMAS 366, 388
Himidiye kruvazr 153
Harita 97, 98, 99, 100, 101, 102, 107, 173,
195, 256, 323, 331, 335, 369,462,
494, 495; -chk 98
Haan (Fas kral) 370
hat; ~uzantlar 450; - -snr problemleri
339
Hatay 17, 57, 362
Hatemi, Muhanmed 191, 432
Hauner, Mila 204
Haushofer, Kari 51, 104, 105, 133, 476
hava;- jeopolitii 103,106, 107; - sahas
171; - savunma sistemi 231, 299,
300; --Kara Harbi Doktrini 108
Havsa dili 267
hayat; - alan (Lebensraum) 103, 152,
154, 155,169, 170, 172,174, 179,
196,239, 257, 258, 309, 312, 340,
342, 389,430, 444, 449,483;
Hayber Geidi 113,437,480
Hazar 99, 126, 128, 151,159, 168, 175,
178,180, 181,19i, 194,217,276,
324, 327, 400, 427, 436, 438, 456,
459, 473, 481, 492, 554; ~blgesi
116; ~deniz havzas 157, 181,223; ~
Denizi 98, 118,125,181, 182, 191,
317, 437, 464, 495, 498; - petrol
havzas 178,235, 525
ndeks
Heartl and2i , 104, 105, 110, 204, 254,
324,427, 456, 457, 469; - hakimiyeti
104
Hebron 386
HegeJ, G. W. Friedrich 29
Helsinki; - Gvenlik birlii Anlamas
145, 181; - Nihai Senedi 242; -
Sreci 278, 507; - Zirvesi 82, 201,
242, 245, 433, 446, 493, 503, 505,
506, 507, 513
Herzl, Theodor 378
Hess, Moses 374, 375, 378
Hess, Rudolf 104
Hrvat faktr 303
Hrvatistan 244, 291, 295, 301, 302, 305,
307, 308, 315, 319, 320, 351, 532
Hilafet 67, 68, 70, 256
Himalayalar 456
Hind 98-100, 113,130, 162, 192, 195,
251, 252, 255, 272, 286, 325, 332,
426, 427, 429, 457-459, 460, 461,
464, 486, 494, 542, 545, 565; --i in
108,325, 438
Hindistan 21, 75, 86, 92, 105, 113, 114,
182, 188, 190-193,203, 207,249,
252, 255, 269, 271, 273, 285-287,
327,385,433,434,459,461,462,
468, 472, 475, 480-483, 486, 490,
492, 495, 544, 562, 563
Hindu; ~!ar 255, 482; - Bomba 252
Hint; - ak denizi 399; - altktas 248,
267, 456, 465, 480; - Denizi 191; -
havzas 113, 180, 252; ~komuta
alan 457; ~medeniyeti 273; -
Okyanusu 99-101, 114, 151, 156,
161, 162, 180, 182, 190-192, 206,
255, 332, 438, 465, 490, 495; -
Okyanusu birlii rgt 189; ~
yarmadas 119, 130, 375, 457; -
yolu 133, 333
hi nl erl andl .7, 67, 68, 69, 70, 75, 93, 118,
174, 205, 215, 217, 528, 531, 550
Hitit 353
Hiter, Adolf 29, 36, 61, 105, 133,155,
379, 535; - dnemi Almanya's 35
Hittites 386
Hogarth 132
Hollanda 133, 163,209, 259
Homer 98
HongKong 385,457
hristiyan; alemi 100; - Dnyas 99; -
kimlik 256; ~teolojisi 381; ~!k 62,
99, 100, 121, 133, 136, 328, 329, 351,
375-377, 381, 393, 395, 406,427,
504,538, 545,548
Humboldt, Alexander von 457
Humeyni 191, 360, 390; - imaj 354
Huntington, Samuel2, 3, 9, 51, 136, 137,
196, 253, 294, 477, 543, 544, 546,
565
Hnkar skelesi Anlamas 164
Hrmz Roaz 162, 175, 180, 255, 326
Hseyin (rdn kral) 359, 360, 370-
372,380
Hseyiolu, Albay Suret 127
rklk 30, 339, 379, 382 (bkz. milliyeti
lik)
I. Dnya Sava 16, 20, 32, 34, 40, 56, 68,
70, 120, 122, 130, 134, 141, 153, 165,
167, 196, 212, 247, 257, 338-340,
348, 349, 379, 382, 397, 400, 407,
409, 4)0, 412, 448, 518, 528, 529,
535, 557, 558
I. Krfez Sava 335
ber yanmadas 325
bn Haldun 15, 439, 546
brahim, Hz. 386, 387; -i dinler 393; -
gelenek 324
brahim Paa 206
i kuak 104
ideoloji 16, 29, 30, 49, 53, 355, 374, 378
II. Abdlhamid, Sultan 35, 53, 67, 86,
461, 528
II. Dnya Sava 16, 18, 20, 24, 36, 40,
57, 62,71,75, 104-106, 108, 116,
141, 145, 154, 155, 166, 167, 184,
197, 200, 207, 210, 225-227, 229,
232, 239, 240, 241, 248, 259, 260,
280, 281, 283, 284, 291, 292, 297,
298, 300, 329, 333, 338-340, 342,
348-350, 352, 366, 380-382, 410,
417, 418, 430,476,484, 518, 519,
525, 528-530, 535, 558, 565
II. Frederik36, 528, 529
II. Kl Arslan 273
I. Krfez Sava 335, 412
II. Merutiyet 35, 89, 430; - aydnlar 88
II. Viyana kuatmas 538, 539
II. VViIhelm 36,61,528, 535
IIL Reich 29
K (slam Konferans rgt) 12, 72,
Stratejik Derinlik
259, 260, 261, 262, 263, 264, 265,
266, 267, 268, 321, 322, 395, 3.96,
411,420, 422;
IMF 225, 232, 285,300
ncillik hava ss 174, 180, 233, 412,
413, 445, 447
ngiliz; - Sava 556; - Lordlar
Kamaras 255; ~Milli ve Asker
Strateji Konsepti 62; - smrge sis
temi 68, 86, 190, 325, 333, 563; -
Fransz bloku 295, 297, 311, 348;
Rus dengesi 430; --Rus rekabeti
113; - Rus stratejisi 51
ngiltere 7, 20, 38, 75, 76, 85, 86, 105,
106, 126,133, 134, 152,153, 163,
164, 167, 189, 191, 210, 230, 251,
257, 259, 285, 286, 293, 298, 325,
342, 347-350, 378, 379, 385, 396,
410, 413, 421, 444, 456, 458, 460,
465, 468, 469, 476, 477, 494, 523,
524, 526, 528-530, 535, 536, 545,
558, 559; -adas 101; --Fransa reka
beti 210; --Hollanda rekabeti 209
nsan; -Haklar 244; - haklar ihlalleri
27; - hareketlilikleri 23, 132, 143,
2)3, 215,459,462
ntifada 386, 388
pek Yolu 114, 464, 465; - ekonomi-poli-
tii 48.1
IRA 62
rak 21, 80,108,111, 112, 129, 135, 138,
139, 142-144, 258, 259, 296, 300,
327, 334-336, 338, 345-347, 350,
352, 354-359, 361- 364, 369, 370,
383, 396, 399, 40, 405, 411-414,
416, 421, 429, 431, 432, 435, 437,
439, 441-446, 452, 485, 526, 527;
Byk - ideali 362; Gney - 442;
Kuzey - 128,141,146,148, 183, 357,
391, 397, 399, 400,414, 437,439,
441-443, 445, 447, 527, 561
ran 69, 98, 99, 108, 111, 112, 114, 125,
126, 327, 135, 139, 140, 142, 144,
146, 147,181,182,190, 191, 193,
203, 227, 247, 258, 265, 267-272,
278, 282, 324, 328, 334, 335, 344-
345, 351, 354-358, 362-365, 390,
391, 405, 406, 412, 414,416, 420,
421, 423, 426-444, 457-460, 468,
475, 480-483, 486, 492, 494-498,
525-527, 564; - Azebaycan 432;
Ki7f>v - 111, 191, 430; - Devrimi
431; - Krfezi 130; - ve Turan
gelenekleri 428; Irak Sava 112,
141, 157, 343, 358, 363, 364, 397,
399,405,411, 412, 416, 431,435,
441, 442
RCICA 249,263
sa, Hz. 381
sfahan 460
skandinav yarmadas 200, 325
skender-trevli ehirler 98
skenderiye 98, 99,101
skenderun Krfezi 170, 176,194, 400
killer 99
Islahat Ferman 273
slam 54, 55, 68-70, 84, 86, 88, 92, 100,
132, 136,191, 192, 216, 248-253,
255-257, 260-262, 264, 273, 286,
315, 316, 321, 324, 328, 329, 360,
366, 367, 379, 380, 381, 383,407,
427,460,461,466,482,539,542-
544, 550; ~Birlii fikri 68; - Dnyas
46, 67, 69, 86, 87, 100, 136, 188, 247-
254, 256-268, 308, 321, 322, 380,
382, 393, 394, 544; - haritaclar
100; ~medeniyeti 92, 97, 100, 101,
132,192,215, 247, 248, 250, 251,
253, 254, 273, 328, 339, 459, 460,
538, 543; ~lkeleri 67, 258-261, 369,
380; -clk 68, 69, 84, 86, 88, 248,
257,460,461; ~clk politikas 86;
-rciyet 253,406, 565
I slamic Bomb 252
smail, Hz. 387
spanya 20, 100, 102, 133, 215, 511, 512
srail 57, 89, 135, 138, 141, 142,144, 159,
243, 248, 260, 261, 275, 329, 334,
338-340, 342,343, 347, 350-352,
355, 358, 359, 362-367, 369, 372,
373, 376, 379-395, 397, 401, 403,
405, 410, 413-426, 432, 441, 443,
480, 497, 526
stanbul 55, 56, 69,101., 116, 124, 153,
162, 163, 169, 206, 246, 263, 275,
276,406, 460; - Anlamas 164
stiklal Sava 71, 147, .153, 166, 207, 258,
379,449,515
sve 214, 529; Osmani ilikileri 529
talya 92, 99, 210,215, 258, 286, 301,
319, 325,350, 370, 401, 408; Gney
- 102,215; ~n Bar Andlamas 154
indeks
ttihat ve Terakki 53, 68, 8.9, 368, 488
IV Murad 460
zzetbegovi, Aliya 54, 87, 316
Japonya 557-559, 565
jeoekonorn 16, 115; -k ayrn izgisi
110; -kbolukllO, 115; ~kbtn
leme 566; -k hat 21, 113,128, 188,
255,438, 465; ~lcparalanma33Q,
450,451, 558, 559, 564;-k
yaplanma 135
jeoetnik 437, 439, 442, 457; - paral an
ma 439; - yaplanma 439, 440
jeokKr 16, 115, 317; -el ayrm izgisi
110; -el deri nl i k546; ~el etkileim
171,464; -el gei 196, 522, 541; -
harita 256, 331; - el hat 20, 21, 111,
130, 131, 162, 168, 303, 339, 435,
455, 459; -el paral anma 329, 330,
331, 450, 451, 484, 558, 559, 564; -el
yap 21, 132, 134, 137, 168, 190, 205,
255, 291, 310, 327, 329, 451, 484
jeopolitik; - alglama 457; - ayrm
izgisi 110, 111; - bamllk 138,
428; - g boluu 109-113, ]I 5,
140, 141, 203, 212, 231, 233, 240,
291, 299, 432, 434, 458, 468, 473,
481; - etkileim 326, 327, 336, 426;
- hakimiyet havzalar 189; hat 19-
21, 109, 135, 139-141, 232, 303, 327,
429, 481; - krlma alanlar 19; -
kuak 18, 19, 20, 1.18, 239; - n-hat
18, 19; - paral anma 450,451, 484,
485, 558, 559, 564; ~teori 97, 102,
107, 118, 155, 203, 326, 463; -
yaplanma 5, 140, 336, 337,358, 433
jeostrateji 16, 104, 335, 401; -k hat 336;
-k havza 557; ~k teori 102
Jirinovvski, Vladimr 239
Jivkov, Todor 54
Johnson Mektubu 42, 72, 242, 411, 418
J udenstaal (Yahudi Devleti) 378
Justinyen dnemi 151
Kabarday-erkez otonom blgesi 126
Kaddafi, Muammer 372, 401
Kafkasya 7, 22, 34, 53-56, 70, 82, 87, 92,
110-113, 116, 118, 11.9, 123-129,
134, 135, 139, 144, 148, 158, 161,
178, 182, 194-196, 205, 213, 221,
233, 245, 247, 254, 260, 269-271,
276, 278, 279, 281, 317, 318, 325,
326, 327, 336, 338,352, 396-400,
404, 426, 432-438, 453, 457, 460,
AGA ARC. /i Q1 AC\f\ j n l
495, 496, 502, 508, 522, 523, 525,
526-531, 554, 558-560; Gney -
125-127; Kuzey - 56, 86, 111, 112,
126, 336, 337, 399; Kuzey -
cumhuriyetleri 128, 181
Kahire 362, 365, 406, 422
Kahramanmara 146, 404
Kale-i Sultaniye (anakkale) Anlamas
164
Kamboya 108
Kanada 186, 243, 286
kapitalizm 102, 192, 200, 286, 334, 342,
465,470, 474, 478,519
kapitlasyon 163
kara; - jeopolitii 324, 325, 456,461; -
jeopolitik alan 309; - ve deniz
havzas 199, 211, 218, 233; ~, deniz
ve hava jeopolitii 103; --younluk
lu askeri gc 153
Karaba 561
Karabekir, Kazm 35, 55, 56
Karada 313
Karadeniz 99, 101, 118, 124, 126, 129,
138, 151, 156-168, 170-174, 176,
180-182, 188, 191, 193-195, 200,
202, 204, 206, 212, 214, 217, 223,
247, 255, 275-281, 301, 324, 327,
332, 398, 400,427, 436, 438, 459,
473, 490, 492, 495, 532, 554, 563; -
birlii rgt (KE) 12, 161, 188,
206, 269, 281
Karaibler 108
Karakalpak 466
Karakurum 114; - geii 481
karar blgesi 107
karar verici unsur 77
Kardak kayalklar 154, 173-175
Karofa 66, 488
Kars 35, 54, 55,125, 166, 239, 430
Kartacallar 206
Kasr- irin 21, 434
Kagarl Mahmud 101
Katolik; -1er 111, 206, 252, 253, 286, 316,
350, 351, 377, 378, 563; - Dnyas
395
kavim gleri 124, 132, 200, 212
kavramlatrma 2
Kayseri 404
Kayzer213
Kazak bozkrlar 460
Kazakistan 125, .181, 188, 203, 462,463,
Stratejik Derinlik
Kazan 250
Kehillot 376
Kelbecer 127
Keltler 99
kenar kuak hatt 105
Kennedy, Paul 2, 345
Kenya Operasyonu 445
Kerkk 54, 113; --Yumurtalk boru hatt
180,363,411,416, 423,447
Kemir 21, 114,253, 283,481
KFOR 298, 312, 313,314
Kbrs 42, 43, 72, 75, 108, 143,148, 153,
156-170, 174-180, 183, 197,249,
259, 283, 289, 400-403, 411, 416,
418, 424, 507, 512, 532, 549; - mese
lesi 178, 179, 289,318; - Rum
Kesimi 170, 176, 178, 179,401, 424,
425, 507
Knalzade Ali 15
Krcaali 317
Krgzistan 464, 469,478, 483, 484, 486
Krm 206, 250, 460; ~Hanl 206; -
Sava 67, 71, 240, 473, 529, 539
kta; - havzas tanmlamas 184, 199,
201, 202, 217; ~sahanl 171;
an hava operasyonlar 226; --ar
mdahale kapasitesi 229; - - eksenli
havza poli ti kalanl 89, 190,191;
-l araras etkileim 162,199, 208,
209, 2.11-217, 223, 233; -lararas
gei 1.31, 214, 215,426
Kzl Ordu 189
Kzldeniz 118,153, 162, 170, 173, 180,
190, 395, 206, 217, 324, 332, 400,
554
Kiklat 171
kimlik; - bilinci 31; - blnmesi 452; -
bunalm 23, 91, 329; ~elikisi 33;
- meselesi 122, 465; - tanmlamas
256,545
Kiriath Arba 386
Kissnger, Henry 52
kiver 98
kitle imha silahlan 346
kitlesel katliam 304
Kjellen, Rudolf 103
KK0 313
KKTC 179
Klerides, Glafkos 424
Koestler, Arthur 373
Kohl, Helmut 61
komnist; - idareler 461; - Sovyet
tehditi 62
Konfyanist deerler 286, 494, 542
kontroll gerginlik politikas 346, 347,
394
konvansiyonel; - dnya haritas 107; -
g 246; - mdahale 226-228; -
savunma sentezi 108; ~ve
paramiliter atma 291
Konya 404, 406, 460; - 56
Kopenhag Kriterleri 446, 507, 514, 515,
517
Kore 105,109, 114, 203, 227, 298, 325,
468,480; - karmas 226-228, 344;
Gney - 243, 285, 286; - Kore 108,
474,483
Kosova 41, 77, 111, 122, 123, 175,186,
211, 213, 226, 228- 232, 239, 244,
246, 253, 283, 284, 289, 291-293,
296-300, 302-304, 306-319, 321, 322,
395, 524,561
Kln Zirvesi 283, 285
Kfez (bkz, Basra Krfezi, ran Krfezi)
128, 173,180, 336, 337, 346, 399; -
bunalm 265, 266, 346, 360, 400,
526; - Mdahalesi 75, 76,139, 226,
228, 344, 383; - Sava (bkz. I.
Krfez Sava, II. Krfez Sava) 87,
110,136, 141, 177, 221, 228, 233,
252, 293, 294, 296, 300, 327, 335,
338, 344-347, 350, 351, 357, 358,
360, 383, 388, 390, 391, 397, 412,
416,419, 421, 423, 439,441, 442,
526; ~lkeleri 334,411
Kstence 147, 161
Krajina 309
Kubilay 459
Kuds 5, 328, 331, 351, 352, 359, 375,
392, 393, 394, 395, 396,418; -
Meselesi 328, 389, 395; Dou - 389,
393
kuatma politikas 105, 270
Kutsal Roma-Germen 18, 29, 36, 37,
110, 111, 200, 212, 213,214, 215,
315,408, 534, 535, 539, 544, 545,
556
Kutup Denizi 104
Kuveyt 112,113,140, 300, 350, 357,362,
363, 364, 369, 405, 412, 441, 485
Kuzey Alpler 213
Kuzey Denizi .193
Kuzey Kutbu 107
Kr/ ev Snorat 171
ndeks
kuzey-gney; ~ayrm 244; - gei hat-
lar 110; ~gerginlii 287
Kuzistan 362
Kba 108, 109, 114, 179, 227, 228, 298; -
bunalmlar 298
Kk Kaynarca Anlatmas 67,163, 164,
167,329
Kltr Devrimi 542
kresel strateji 36, 51, 53, 78, 102, 111,
135, 162, 179, 189,211,213, 228,
232, 233, 283, 301, 314, 321, 341,
388, 431,453,470
kreselleme 197,261, 286, 287, 385,
541
Krt Meselesi 88, 437, 438, 439, 440,
442,444-447,527
Lahey Adalet Divan 507
Lahor 460, 461
Latin 286, 538; - Amerika 71, 80, 298;
-/Katolik 286
Lebensraum (bkz. hayat alan) 103,104,
314
Lehistan 193, 214, 315
Levant Strateji 362, 400
Libya 153, 206, 215, 345, 350, 368, 391,
401,416
LIC (Dk Younluklu atma) 108
Lizbon Zirvesi 245
Lombok Boaz 162, 255
Londra Anlamas 165
Lozan Anlamas 70,123,365, 166, 515
Lbnan 108, 329, 330, 336, 343, 350,
355, 357, 358, 362, 363, 375, 381,
391, 392, 436; ~ Sava 343;
Gney - 363, 369
Lksemburg Zirvesi 82, 505, 549
Maastricht; - Anlamas 185, 519; ~
Kriterleri 507, 53 3
Mac Arthur, Douglas 226
Macar Ali Reis 101
Macaristan 108, 111,229,231, 237, 291,
297, 299, 300, 301, 303, 315, 319,
320,535
Mackinder, Halford I. 2, 51, 104, 105,
107, 456, 463
Madrid Konferans 294; ~sreci 390
Maan, Alfred Tayer 2, 41, 51, 106, 107,
109,130, 341
Makdis 100
Makedonya 41, 98, 123,124, 194, 291,
297, 301, 302, 309, 310,311, 312,
313, 317, 318, 319, 320, 532; -
Arnavutluk filesini 31 ft
Makyavel 15
Malaylar 251, 266, 267
Malazgirt Sava 538
Malezya 249, 266, 282, 285, 480
Malta 175
Mandela, Nelson 208
Mare tilenim 99
Mare Nostrum 99
Marksizm 30, 207
Marmara .101, 160, 166, 169, 171, 172,
554; - adalar 165
Marmaris geitleri 171
Mataram Boaz 255
Maverannehir 191, 217, 429, 459
medeniyet; - aidiyeti22, 136, 137, 324,
542, 543, 546, 547; - atmas 566;
- ekseni 93, 249, 273, 460; - havzas
66, 70, 99, 113, 191, 216, 252, 255,
273, 328, 534, 537, 539; - idraki
sreci 97; - krlmas 541; - para
digmas 92; - tarihi 92, 256, 545,
556, 562; ~leraras etkileim 100,
215, 256, 262, 263, 537, 540, 541,
542, 544, 547, 551
Medeniyetler atmas 3, 87, 136, 137,
253, 255, 286, 294, 531, 543, 544
medeniyetlerin ben idraki 97
Mehdi hareketi 207
Mehmet Akif 563
Mehmet Ali Paa 206
mekan; ~alglamas 29, 97, 98; - idraki
23, 98, 99, 100, 101, 102, 256, 546
Mekke-merkezli haritaclk 100
Meksika ?86, 285, 286, 287, 472
Melikah 428
neml eketl- slam 100
Memun, Halife 100
Mercidabk seferi 206
merkantilizm 102, 332
merkez-ky 152
Merzfonlu Kara Mustafa Paa 256
Mescid-i Aksa 248, 394, 395
Mesnevi 565
Mehed-Serahs-Tecen demiryolu proje
si 497
meruiyet 16, 22, 36, 37, 48, 50, 52, 58,
76, 79, 80, 81, 86, 103, 104, 125, 134,
196, 227-229,231, 232, 241, 248,
254, 267, 283, 284, 287, 291, 297,
300, 304, 329, 330, 339-341, 345,
346, 360, 361, 363-372, 374, 384,
3A; 3flft / i9fi A on a o /i
Stratejik Derinlik
443, 448, 449, 467, 474, 475, 517;
sosyo-politik - 48, 50, 467; toplum
sal ~367, 370, 517
metafizik 88, 90
metahistorik dzlem 60
metodoloji 2, 4, 6-8
Mevlana Celaieddin-i Rumi 564
Mezopotamya 98, 112, 158, 181, 191,
134, 217, 327, 328, 332, 362, 397-
400, 405, 429, 435, 436,438; -
havzas 158, 381, 398, 438; ~-Basra
hatt 398, 399, 405, 435, 436; Gney
- 140, 399, 405, 452; Kuzey - 399,
404
MGK 48
MHP 90, 91
Msr 140, 194-196, 206, 207, 215, 227,
243, 275, 282, 324, 327, 328, 332,
333, 343, 353-358, 361-364, 366,
368-370,377,383,401,405,411,
412, 416, 421, 428, 435, 457, 460,
472 .
mihver; - blge 254, 325, 456, 469, 480,
481; - lke [pivoial staie) 472, 555,
566
millet sistemi 329, 537
Milletler Cemiyeti 380
milliyetilik 30, 68, 85, 87, 89-91, 248,
259, 330, 352, 360, 364-368, 378,
379, 385, 387, 415, 435, 453, 536,
537, 540, 556; yeni - 367
Milosevi, Slobodan 30, 253, 292,299,
309,311
Mindanao 249
Mintaka Geidi 114, 481
Misak- Milli 69, 134
MisidTrkleri 143
Mitrovia 314
Mittellage {merkez konum) 21, 29
modernite 407, 537, 565
modernizasyon 43,422, 541
modernleememe 408, 409
modernleme sreci 93
Moollar 459, 538
Moolistan 456-458,479
Mondros Mtarekesi 165
'Montr (Montreux) Boazlar
Szlemesi 166, 167, 168
Mora 102
Morava-Vardar ekseni 41, 291, 303, 308
Morgenthau, Hans J. 15, 16
Moskova 28, 463,467; - prenslii 28,
Mostar 303, 304, 305, 563
Muhammed (s.a.v.) 381
Musaddk olay 334
Musevi eriat 375
Musul 54,139,153. 176, 336, 400;
-/Krfez petrol havzas 139
Mbarek, Hsn 370
Myriokephalon 273
NAFTA (North America Free Trade
Agreement) 77, 186, 203, 211, 475,
476, 519
Nahcvan 55,143
Namk Kemal 85, 563
Napolyon 20, 61, 81,133, 190, 377, 378,
389,518,528, 535,556
Nasr, Cemal Abd'n- 134,190, 340, 342,
343,354,356, 360, 362, 363, 366,
367,369,411,421
NATO 12, 41, 56, 71, 75,105, 108, 117,
125,148,156, 157, 159, 175, 185,
186, 197, 201, 202, 210,-214, 222-
226, 228-243, 245, 246, 282, 284,
294-300, 303, 307, 308, 310, 311,
321, 322, 361, 396-399, 423, 434,
472-474, 482, 483, 492, 519, 521,-
526,531, 532, 533, 561
Navarin 152
Nazizm 375, 379, 382
neo-oryantalizm 542
Netanyahu hkmeti 365
Nijerya 282
Nikaragua 108
Nil 138, 195,217,324, 332, 336, 389
Nizam- Alem 63
Nizamlmlk428
Normandiya karmas 226, 228, 344
Norve 105,156, 226
Novorossisk 168, 178
nuevos cristianos 376
Nuh Tufan 99
Nusayr aznlk 371
nkleer; - hedef 108; - sava doktrini
108; - tehdit dengesi 108; -
teknoloji 107; - terr dengesi 399; -
stnlk 226, 227
Oceanus 98
Oklahomabaskm 62
Okyanusya 109
Oniki Ada 146,154, 171, 179
OPEC 108, 334
Orbav. Rauf 153
indeks
Ortadou 7, 12, 22, 36, 41, 53, 54, 56-58,
73, 80, 82, 92, 104-108,110, I I I ,
114, 116-119,121,122, 124,126-
129, 130-136,138-142, 144,147,
148,157,158,170,171, 174,-178,
180, 182, 184, 190, 191, 194, 196,
205, 206, 209, 216, 227, 234, 236,
238, 248, 255, 261,267, 270, 271,
286, 293, 294, 296, 299, 300, 314,
315, 318, 321, 323-343, 345-363,
365, 367, 368, 370-373, 375, 376,
379-386, 388-391, 393-401, 404,405,
408-410, 412-417, 419-423, 425-427,
431-444,446, 448-453,457, 464,
478, 488, 490, 493, 497, 498, 502,
504, 508, 523, 525-528, 530, 531,
533, 554, 558-560;-bar
grmeleri 57, 138, 260, 297, 308,
338, 347, 416, 423,425; - Bar
Sreci 5, 138, 140, 141,142, 180,
189, 294, 328, 331, 338, 350, 351,
360, 361, 363, 365, 366, 367, 376,
384, 385, 386, 387, 388, 389, 390,
391, 394, 395, 401,403, 412, 413,
4] 5, 419, 420, 421, 422,423, 425,
453, 526; ~kavram 122,129, 130,
131, 132, 189,216, 324;-
Kumandanl (Middle East
Command) 130, 457; ~Meselesi 5,
141, 248, 331, 395, 438, 440, 441,
451,452
Ortak Avrupa Evi 243, 474
Ortak D Politika (CFP; Common
Foreign Policy) 508
Ortak D Siyaset ve Gvenlik Politikas
(CFSP) 185
ortak; - d politika yapm alan 433; -
gvenlik sistemi 181
Ortodoks; ~lar 67, 214, 253, 287, 316,
352, 378, 465; - Rus arl 30: ~
Yahudiler 389; --Slavetki 315;
Slav kua 216
Oslo Sreci 294, 390; --Madrit ekseni 35
Osmani; ~corafyas 81; ~Devleti 7,
15, 30, 32, 34, 41, 52, 53, 66, 67, 68,
69, 70, 82, 84, 86, 90, 91, 101, 111,
120, 122, 124, 132, 133, 134, 143,
147,151, 152, 153, 161,163, 164,
165, 178, 181, 190, 191, 193,195,
196, 206, 207, 212, 214, 215, 247,
248, 257, 258, 261, 316, 322, 329,
335, 339, 352, 369, 379,406, 428,
429, 447, 448, 449, 515, 529, 537,
538. 539. 557-^9
masisi 167, 214; - dzeni 30, 101,
539; - haritacl 101; ~kara ve
deniz stratejisi 63; - mekan idraki
102; ~sistemi 66, 133, 329, 539; -
stratejisi 102; ~ehri 195; - -Trk
d politika gelenei 52, 53, 67; --
Trk d politikasnn 53, 55, 179
Osmanlclk 84, 85, 257
Ostpoiitik 145, 242, 271, 350, 523
Otuz Yl Savalar 15, 20.209, 518, 535
calan, Abdullah 89,221, 442, 445, 446,
447, 448, 505
'teki" 60, 407, 505, 538, 539, 540, 544
zal, Turgut 84, 85, 86, 90, 505
zbekler 460, 466, 484,485
zbekistan 114, 125, 143, 181, 203, 464,
466-468, 484-486, 497
zi kalesi 563
Pakistan 21, 105, 114, 135, 182, 192, 203,
248, 249, 251, 252, 267,-270, 272-
274, 324, 343, 354, 403, 434, 468,
472, 480-482, 486, 495; -'n
bamszlk mcadelesi 272
Pamuk Birlii 273
Pan-Arabizm 361-363
Pan-Suriye 361
Panama 108, 228; - Kanal 162
Pantrkizm 68
Papa 209, 321; - III. AIexander 100; - IV
I nnocent100
paralanm lke (torn country) 9,137,
543, 544, 555, 566
Paris 154, 311; - Szlemesi 165
Pasifik; - derinlii 19; - ekseni 148, 186,
476; ~kimlii 186; - Okyanusu 162,
457; - stratejisi 62; Bat ~156;
Gney - 286
Pax Americana 300, 349
Pcx Britannica 556
Pehlev, Rza 258
Peloponez Savalar 15
Pers mparatorluu 194
Persler 427
petrol; - alanlan 128, 129; -ambargosu
334; - jeoekonomisi 139; ~
jeostratejisi 335; - krizi 73, 349; -
rafinerileri 172
Pireneler256
Piri Reis 101
pivot area 104
PKK 84, 88, 89, 141,145, 176, 178, 391,
397, 399, 400, 401, 412-414, 422,
Stratejik Derinlik
Politbro 127
Polonya 111, 229, 231, 237, 275,297,
299, 315, 535
Portekiz 133, 209, 460, 511, 532
Pounds, N.J.G. 132
pozitivizm 90
pragmatizm 53, 86, 90, 191,244, 284,
360, 383, 390, 430-432, 474, 503, 504
Pressler 482
Prester John 100
Prestroika 243
Prijedor 306
Pritine havaalan 239, 298, 314
Prizren 298
Protestan 286, 465; ~koalisyonu 535;
-/AngJo Sakso 286
Prusya 21,164, 527, 528, 529; -Osmani
ilikileri 529
Prut Sava 240
Putin, Vladimir 433, 474, 482,491, 496
radikalizm 252
Rafsancani, Haimi 191, 390, 431
Ratzel, Friedrich 103
RCD 197, 268
reaksiyoner d politika 147, 148
Red Cephesi 343, 345
reelpolitik 16, 22, 76, 110, 175, 271, 294,
304, 345, 421, 434, 437, 453,495,
496
Refah Partisi 84, 90
Rei'ahyol hkmeti 87
reformasyon 389
Rehineler Krizi 431
Richeliue, Kardinal A.J, du Plessis 556
Ri ml and 105, 109,-111, 135, 155,167,
203, 233, 254, 325, 427, 469; -
kua 105, 106, 108,109, 113, 115,
188, 324, 457; - teorisi 342
Ritter, K. 121
Roma 375; ~birikimi 545; ~imparator
luu 99, 100, 151, 194, 200,206, 207,
315, 316, 328, 406,408, 427, 534,
538, 545, 546, 549; - medeniyet
havzas 215; - siyaset gelenei 545;
~Zirvesi 230, 299; Kartaca
savalar 215;-llar 99
Romanya 6, 38, 123,159, 160, 238, 275,
278, 280, 301, 302, 303, 319, 320,
523, 542
RooseveltTheodor 106, 341
Rotshieid ailesi 379
Ruanda 393
Ruhr havzas 279
Rum; ~iar 379, 418, 424; ~aznl 123; -
ve Ermeni lobisi 415
Rumeli 564; --i hne 120
Rumenler 315
Rus; - basks 166,167; - birlikleri 56,
239, 302; ~arl 352; ~Devrimi
89; - etki alan 213, 430; -
hakimiyet alan 125; - Kazaklan
206; - kimlik bilinci 30; - step
havzas 21; - stratejisi 40, 51, 55,
125
Rusya 4, 7, 38, 55, 58, 69, 78, 81, 86, 105,
106,114,123-127, 129, 134, 144,
154, 159,160, 164, 167,168,176-
179, 181,182,188, 189, 191-193,
202-205, 210, 224, 232, 235, 238-
240, 243,251, 257, 269, 271, 275,
278-280, 282-284, 286, 289, 293,
295-298, 301, 310, 312, 314-316,
325, 347, 348, 352, 396, 402, 420,
424, 426, 427, 433, 434, 438, 456-
459,461-463, 465, 468,469,471-
476, 479-483, 485,486, 489, 491-
498, 520-522, 525, 528-530, 532,
533, 558, 559; arlk ~s 352
S-300 fzeleri 176, 177, 402
Sabra ve atila katliamlar 394
Sadabad Pakt 258, 259
Saddam Hseynl43, 252, 341, 344, 346,
347, 360, 369, 370, 372, 421, 441,-
444
Sadr, Ayetullah 441
Safev Devleti 192, 354, 427, 428, 429,
460
Said, Edward 363, 365
Sakarya 563; - havzas 195
SALT grmeleri 242
Sam rk 381
San Remo Konferans 380
Sanayi Devrimi 130, 133, 192, 210, 333
Sancak 123, 306, 307,317, 318, 319
Sanhedri n 377
Sara, Hz. 386
Saraybosna 56, 195, 303, 306
Sarp ky 125
Sasanler 427
savunma sanayi 25, 37, 38, 39,40, 42,
43, 44,467
Schmidt, Helmut 61
rhwendi 539
ndeks
SEATO 105, 226
sekler 29, 363, 368; ~kimlikli 54; - /ide
olojik form 379
Seluklu; - Devleti 131,133,273, 328,
353,400, 406-408, 427, 428,429,
459, 538, 564; - hakimiyeti 273
Selimiye camii 273
Semerkand 459,460, 484
semitizm 373
Senusi hareketi 207
serbest dolam 23, 306, 504, 509, 511,
512,531,543,550
Seversky, A.P. de 107
Sevr Anlamas 61, 165 504, 505
Sevr psikozu 515
eydi Ali Reis 460
Seylan 99
Sharon, Ariel 394,395
shatterbelt 20
snr (boundary) 19
Srbistan 229, 231, 291,295, 296, 299-
302,305-313,315,319,320
Srp; ~iar 30, 54, 231, 232, 238, 292, 294,
296-298, 300,302-313, 315-317, 320,
524; - Cumhuriyeti 304, 313; -
katliam 87, 322
Sibirya 456, 462, 463, 473; Dou -105
Sicilya 98, 215
Sihler255
Silis tre 563
Singapur 385, 480
siyasal; - birey 378; - entite 392; - felse
fesi 15; - sosyolojisi 428
siyaset yapmclar 51, 52, 54, 58, 130,
136, 224, 225, 409, 504, 515, 542-
544, 551
siyas; ~corafya 93,103, 106, 134, 140,
201; - irade 17, 32, 33-35, 37,40, 41,
44, 46, 47, 50, 65, 162, 266, 267, 269,
274,277, 278, 329, 345, 395, 498,
516, 528; ~katlm 346, 366, 370,
371, 545; - kltr 53, 54, 58, 68, 70,
79-81, 83-85, 87-92, 118, 143, 185,
222, 316, 330, 368, 371, 372, 446,
448, 450, 452, 487; - meruiyet 80,
86, 360, 361, 368-370, 372, 448, 449;
- messeseleme 368; - tarih 15,
104, 461,494, 528, 533, 537
Siyonist Kongre (bkz. Birinci Siyonust
Kongre) 378-380, 382, 389
Siyonizm 373-376, 378, 379, 381
Slav; merkez - cumhuriyetleri 467
Slovakunsur 111
Slovakya 275, 542
Slovenya 238, 295, 301, 315, 320, 351,
447, 535, 536
Slovogreece 121
Souk Sava 8, 18, 22-24, 32, 41, 47, 49,
55, 56, 58, 62, 67, 71-76, 84, 106,
108,109-113,115-117,120,124,
125,128, 134-137, 139, 141-143,
154-160, 164, 166-170, 176, 177,
183-186, 188, 190,-192, 197-205,
208-212, 215, 217, 221-229, 231,
232, 234, 239-244, 248, 252, 253,
265, 271, 275, 276, 281-284, 286-
288, 291-294, 299-301, 309, 310,
312, 316, 325, 326, 335-338, 340,
342-349, 351-353, 360-363, 368, 370,
372, 379, 382, 383, 385, 386, 390,
395-397, 399, 402, 419, 421, 432,
437, 439, 440, 451, 452, 455-458,
461, 466, 468-470, 472, 473, 477,
480, 481, 483, 485-489, 492, 494,
496, 505, 518, 519, 520-523, 525-
527, 529,-534, 543, 550, 557, 560,
561; - sonras dnem 12, 17, 18, 22,
24, 25, 26, 30, 43, 54, 63, 71, 73, 74,
76, 79, 80, 82, 83, 85, 87-90, 97, 109,
110, 115, 125, 127, 128, 134, 135,
137, 139, 141, 143, 158, 168-170,
176, 177, 181, 182, 184, 185, 193,
197,202,203, 205,210,211,213,
222-225, 228, 229, 232-235, 239-242,
244-246, 250, 252, 254, 260, 261,
264, 268-270, 275, 282, 283, 285,
292, 293, 298, 301, 314, 339, 342,
343, 347, 353, 361-363, 366, 372,
383, 386, 390, 396, 397, 402, 414,
417,419, 422, 423, 430, 435, 441,
451,468, 474, 475, 477, 479-481,
484, 485, 487, 489, 490, 492, 495,
523-527, 533, 561
Sokullu Mehmed Paa 460
Somali 393; - karmas 76
sosyal meruiyet 374
sosyalist 30, 76, 83, 111, 134, 138, 277,
286, 315, 334, 352, 360, 363, 368,
375,41.8, 465,466,478, 496, 530
sosyalizm 248, 340, 342, 362, 363, 366,
374
Sovyet 49, 71, 72,113,114, 116, 125, 138,
156,167, 186,197, 210-212, 215,
216, 227, 228, 240, 241, 250, 259,
270. 281. 337. 340. 342. 349. 352.
Stratejik Derinlik
353, 362, 399, 410, 417, 418, 439,
465-468, 470, 472, 473, 481, 484,
489, 530, 531, 542; - mparatorluu
78, 181, 465; - Pakt 201; - sistemi
465,466, 467; - sonras dnem 148,
193, 465,489; - Sosyalist
Cumhuriyetler Birlii bkz. SSCB
soyutlama 2
smrge 16,18, 39, 52-54, 66-70, 83, 86,
87, 100, 102, 103,113,133, 134,140-
142, 152, 175, 190-192, 196-198,
203, 207, 208, 215, 216, 225, 226,
247, 248, 251, 257-260,288, 325,
326, 329, 333, 335, 339, 340, 346,
348-350, 361-363, 368, 369,372,
380, 382, 385, 396, 407,.408, 410,
414, 450, 456,459-461, 465, 484,
494, 504, 513, 516, 526, 529, 539,
541-545, 547; - devrimleri 71, 72,
207, 215, 248, 259, 348, 349,410,
484; -cilik 67, 71, 86, 133, 191, 200,
207, 215, 252, 256, 460, 504, 543,
562
szde Krt parlamentosu 401
Spinoza, Baruch 374
Spykman, N.J. 2, 51, 104, 105,107,109,
132, 135, 342, 457
Srebrenica 304
SSCB 4, 30, 72, 75, 76, 82, 89, 105-108,
111, 112,114, 117, 135, 148, 154-
157, 159, 160, 166-168,174, 176,
188-200, 202, 203,207, 210, 212,
221, 226, 239-242, 259, 260, 266-
268, 271, 278, 280, 281, 301, 323,
325, 336, 342, 343, 346, 351-353,
362, 366, 383,398, 399, 411, 418,
419, 430-432, 434, 447,455-458,
463, 470, 472, 473, 477-479, 481,
483, 485, 489,496, 521, 522, 525,
528, 529, 557
stepler 199,208, 233, 239, 275, 332,459
Strabo 98
stratejik; ~derinlik 8, 305, 554, 566; -
eklemlenme 158,170; - eksen 158,
351, 431;-hat 109, 110,112, 171,
186, 188, 233, 305, 522; - kademe-
lendirme 20, 209; ~kimlik ve zih
niyet M, 87; - kuak 78, 112,114,
142, 231, 281, 299, 305,309, 320,
337; - planlama 11, 15, 17, 31, 34,
35, 40,41, 43, 44,46,47, 56, 61, 62,
c c ->A -7K 1^0 175. 189. 275,
508, 524, 527, 551, 555; - pragma
tizm 254; - gen Mekanizmas
353; - zihniyet 17-19, 23, 29-31, 34,
46, 58, 59, 62, 63, 65, 66, 69, 97, 352,
372, 406, 456, 472, 481, 488, 495,
529, 546, 555, 560, 563
su; - meselesi 137, 335, 337, 338, 357,
403,404, 412,413, 440; - yollar
110, 124,151-153,157-159,161,
175, 181,193-195, 212, 213, 354
Sudan 140, 362, 414,457
Sunda Boaz 162, 255
Suriye 57, 108,112,135, 138,140, 142,
144-147, 177, 179, 215, 221, 261,
330, 336, 338, 343, 346, 350-352,
355-358,361-364,368,370,371, .
391,392, 396-405, 409, 410, 412-
416, 422,-425, 435, 443, 444, 526,
527, 558
Suudi Arabistan 35,140,176, 285-287,
334, 355, 356-358, 363, 368, 371,
405, 411,412, 421; - petrolleri 176
Sdosteuropaische Halbinsel 121
Svey 157, 162,170, 173,175, 176, 180,
190, 255, 326, 343, 400,401; ~
bunalm 259, 348, 354, 410
Svahili 267
ah 343, 421, 428, 430,431
ahdeniz petrol yataklar 497
am 57,362,404,406, 409
ark Meselesi 134, 379
arlman 36, 37,429, 534
arlo 375
attl-Arap 362
erif ve Suud aileleri 366
eyh Edebali 91
eyh amil 54, 87,125
ili 109
intoist 286
iraz 460
Taberiye gl 425
Tac Mahal 273
Tacik; ~ler 481, 484,485; ~i sava 481,
486
Tacikistan 114, 245, 246, 250, 464, 468,
469,486, 496
Tahkim yasas 516
Tahran-Yalta-Potsdam zel grmeleri
105
taktik; - kademel endi rme22,47, 50, 68,
451; - manevra alam 53, 67
indeks
Taliban hareketi 482,486
tampon lke 213, 358
Tanzanya 254
Tanzimat 81, 83, 85, 86, 205, 488, 539
Tarafszlar Bloku 190,192, 207, 208, 353,
410,411,415,418
tarafszlk politikas 166, 358, 397
Tark Aziz 445
Tark bin Ziyad 20,256, 562
tarm havzalar 137-139, 217, 255
tarih; - analizi 8; ~bilinci 29, 59, 60,
544; - derinlii 6, 327; - hafzas 60,
373; - derinlik 6, 8,199, 274, 352,
426, 430, 527, 534, 540, 553, 554,
566; ~\ miras 41, 42, 65, 66, 69, 79,
83, 93, 132, 190, 315, 316, 331, 396,
410, 451, 548; -sizleme 5.9, 407,
408
Tarihin Sonu 87, 136, 253, 294
tasvir 1-3, 6-8, 10, 11, 553, 554
Tataristan 467
Tayland 108, 285
TBMM 48, 49
Tebriz 147
teknoloji casusluu 26-28
Temas Grubu 260, 322
Tengiz petrol kaynaklan 463
terr 62, 84, 88, 108, 142, 145,146, 178,
242, 252, 291, 326, 386, 399-401,
412, 414, 422, 438, 439, 441, 442,
447, 449
Terra ultra Oceanum 99
Tevrat373, 374, 386
The Geographical Pivot ofHistory 104
Thucyddes 15
Thyrasymakhos 15
Tianenmen 27, 477
Tibet 437,477,479
Timur 113, 456, 459, 460
Tito, losip Broz 301
Topographia Christiana 99
totaliter; - rejim 248; ~ve baskc
yaplanma 366
Trablusgarp Sava 54, 153
Trabzon 147, 161
Trans-Atlantik rgt 186
Transilvanya 302
Transkafkasya 111
Transkontinental Blok 476
Tuna 38, 129,152,157, 159, 160, 195,
196, 276, 301, 302, 309, 320, 447,
Tunus 206, 243, 275, 346, 368, 371
Turan 200, 428, 459, 460, 494; -cilk89
Tuzla 303
Trk d politikas 12, 23, 47, 53, 55, 71,
72, 122, 124, 147, 148, 158, 179, 183,
184, 197, 222, 224, 242, 282, 486,
492 (bk2. Osmani); - diplomasisi
117,147, 281, 488, 508; - Dnyas
45, 69, 221, 222, 223; - kimlii 466;
--AJman ilikileri 530, 532, 533;
-lk 68, 69, 84, 89, 257, 460, 461
Trk Tarih Kurumu 82
Trkistan 458, 460
Trkiye; - Cumhuriyeti 23, 30, 70, 90,
122, 143, 196, 515, 559; - jeopolitii
117
Trkmenba 485
Trkmenistan 125, 181, 463, 469, 485,
486
Ukrayna 160, 190, 193, 194, 214, 235,
275, 280, 468, 473, 480, 522
ulus-devlet 6, 7, 15, 16, 18, 25, 66, 69,
102, 200, 248, 249, 251, 310, 329,
330, 333, 335, 338, 339, 340, 349,
361, 362, 373, 377, 380, 384, 407,
408, 418, 450, 451, 466, 484, 514,
515,537, 558
Ulusal Aznlklar Yksek Komiserlii 244
ulusuluk 90, 407
uluslararas; ~dzen 16, 165, 230, 232,
233, 288, 294, 344, 345, 347, 477,
518; ~ekonomi-politik 24, 25, 76,
78, 197, 208, 210,218, 263, 279, 282-
286, 288, 332-334, 344, 345, 384,
385, 464, 465,469, 470, 471, 474,-
476, 478, 479, 482, 483, 504; ~
hukuk 18, 26, 27, 54, 75, 110, 112,
114, 118, 122, 123, 173, 225, 226,
242, 259, 289, 292, 293, 296, 304,
305, 310, 344, 393, 437, 442, 443,
481, 507; - ilikiler teorisi 16; ~
kamuoyu 294, 305; - sistem 18, 66-
69, 71, 74-78, 83, 87, 107, 118, 200,
210, 225, 226, 254, 282, 287, 292-
294, 339, 344, 346, 368, 369, 380,
391, 396, 433,469, 471, 479, 496,
497, 519; - strateji 372, 377, 522
Umman 260, 414
Ura-Hazar hatt 456
Urallar 200,201, 212, 213, 281, 282
Urfa 406
Stratejik Derinlik
Uzak Dou 43, 226, 457, 463
Tarz- Siyaset 84
kutupluluk (tripolarity) 353
l dengeler diyalektii 355
nc dnya 46, 385
nc Lateran Konsili 376
nc Roma ideali 315
rdn 108, 243, 336, 346, 355,-360, 362,
363, 368, 371, 383, 413, 416, 421,
435,441
rdn-Fiiistin-Lbnan geni 355
Vahhabi ayaklanmas 206
Van 147
Vancouver 243, 244
Varova Pakt 108, 125,156,160, 168,
201, 229, 239,242, 361, 396,434,
519, 521, 525, 531
vatandalk 51, 79, 85, 320,448,449
Vatikan 351, 408
Veraset Savalar 210
Verdun Anlamas 534
Versay 61
Vietnam 107, 108, 109,114, 203, 227,
469; - karmas 226
Vistl Irma 212, 213
Viegrad 304
Viyana 256, 460, 563; - Kongresi 61, 85,
518, 535; - Kuatmas 66
Vladivostok 243, 244
Volga 152,157, 161,193, 213, 277, 460
Voyvodina problemi 231, 300
Wagner 121
Wakhan Koridoru 108,113, 480
Washington 445; - Zirvesi 186, 211, 225,
230, 235, 236, 299
Weimar Cumhuriyeti 35
Weizmann, Ezer 424
West-jRest(Bat-DierIeri) 3, 253, 544
Westfalya (Westphalia) Anlamas 15,
66, 200; ~dzeni 16, 537; - sistemi
102,200,518,535
W!a isAsia o Us? 204
Wilson Prensipleri 380
Yahudi; - aydnlanmas 374, 376, 378; -
cemaati 377; - finansman 388; ~
g hareketi 380; - g 141; ~
hukuku 377; ~kimlii 329, 373, 376;
- kltr 384; - Meselesi 339, 373,
375, 376, 379, 380, 381, 389; - tarihi
376, 378, 382, 388; - teolojisi 373,
379, 389; -1er 329, 330, 351, 374;
ilk 373
Yahudi Nrozu 373
yakn evre kua 215
yakm deniz 12, 555; - havzas 554, 558,
560; ~kua 180
Yakn Dou 121
yakn havza stratejisi 318
yakn kara 12, 555; - havzas 554, 558,
560
yakn kta; ~balantlar 560; - havzas
554,555, 560
Yavuz Sultan Selim 206, 460
Yemen 140,153, 356; Gney - 108,135
Yeni Dnya Dzeni 51, 85, 110, 139, 229,
244, 293, 335, 340, 341, 344, 390,
419,517
yeni dzen 85, 344, 345, 517
Yeni Zelanda 105
yeni-geleneki tepki 534
Yeni-Osmanlclk 84, 85, 90
yerellik 71, 374, 375, 383, 389
Yermuk 336
Yldz Savalar 4, 326
Ylmaz, Mesut 314
ynlendirme 1-3, 8, 10, 11, 553
Yugoslavya 41, 111,121, 177, 207, 292,
294-296, 299-301, 307-313, 315, 319,
323, 340, 350, 447, 523, 524, 536
Yunan; - adalar 171; - donanmas 153;
- Sava 108; - medeniyet
havzas 215; ~mekan idraki 98; -
unsur 315
Yunanistan 41, 54, 72,123,129, 144,
145,147,148, 152, 154, 156, 157,
159,170-174, 177, 179, 184, 237,
238, 275, 277, 278, 291, 301, 302,
311, 315, 319, 320, 401,403, 422,
424, 425, 445, 446, 504, 506-508,
511,512,523, 532
Yusuf Akura 84
Yz Yl Savalar 20
zaman ~alglamas 29,97; ~idraki 6; ~
ve mekan derinlii 7;
Zedung, Mao 542
Zepa 304
ZeuneA 121
Zeytinda 409
Zvornik 30
DATE DUE
Pl ease ret urn t he b<
dat e
sok bef ore or on t he
oelovv
^ o nr
0 7 0 CT2 0 1 0
" 1 0 C3K ZT ..
o l l . o
2 B JAM 2011

Ahmet Davutoğlu - Stratejik Derinlik

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ahmet Davutoğlu - Stratejik Derinlik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Stratejik Derinlik

Trkiye'nin Uluslararas Konumu

4 9. Cumhurbakan Sleyman Demirel'in, Trk Tarih Kurumu'nun Osmanh Dev-

3 Bu kltrel kapsaychk ve stratejik kuatcLgm tahlili iin bkz. Ahmet Davutolu,

te de ne kmasn salamtr. Gorbaov, Prestroika ve Glasnost

Ortadou: Kresel Ekonomi -Pol i t i k ve

You might also like