Andre Clot

F A T lH S U L T A N
M E H M E T
rc,viren: Necla Ik
1Milliyeti
Y AYI NL ARI
Fatih Sultan Mehmet/Tarih Dizisi
Trkiyede Yayn Haklan: Artmddia-Milliyet Yayn A..-1991
2. Bask: Austos 1994
ISBN 975-506-076-6
Yazan: Andre Clot
eviren: Necla IIK
Yneten: Yalva URAL
Sorumlu Mdr: Hikmet ALTINKAYNAK
Kapak: Ertan G KEMRE
Dizgi: Hayriye KAYMAZ
Dzelti: Sleyman GL
Milliyet Yayn A..
Doan Medya enter, Baclar 34554, STANBUL
Tel: 0.212.505.61.11 - Fax.: 0.212.505.61.31
YAZARIN TEK KTAPLARI
1- Muhteem Sleyman (Kanuni Sultan Sleyman), Paris, 1983
(ngilizce, spanyolca, talyanca, Arapa, Trke, Rumence
ve J aponcaya evrildi.)
2- Harun -el Reid ve Binbir Gece Masallar Devri, Paris, 1986
(ngilizce, Almanca, talyanca, Arapa, Rusa ve
Rumenceye evrildi.)
Aileme.
Bu ki tap be yzyl ncesi nden, gerek Eski Kta' nn ve gerekse
Or t adou' nun en gl simal arndan birinin yaamn ve gerek
letirdii ileri genel izgileriyle el e al ar ak anl at makt adr. Otuz yl
akn bir sre boyunca, II. Mehmet ' i n elik iradesi, sra d bir ze
knn emri nde, dah a o al ar da okt an geni bir al ana yayl
m, ama etki gc ve stlendii rol henz snrl ol an Osmanl
mparatorl uu' nu geni l etmek ve dzenl emel er yapmak yolun
d a ileyip durmutur: Kendisinden sonra da, drt yzyl akn bir
sre boyunca Bat' nn en byk uluslarna denk ve onlarla pay
lamc bir i mparatorl uk olmutur. Bylesi bir insann esiz yapt
gerekletirdii byk iler, her bakmdan bir dei nmeden t eye
gemeyen bu ki tapt an daha btn ve daha derinlemesine bir
i ncel emeye deer olsa da -en azndan- umarm ki tap okuyucu
nun kaf asnda bu byk "halklar birletiricisi"nin bu hem i nce
duygul u hem de acmasz savann, yeni an kapsnda, a
da yneti ci l erl e birlikte Avr upa' ya be yzyldan bu yana var o-
l an ehresini kazandranl ardan biri sayl an bu ender insann kiili
i konusunda bir fikir ol umasna ol anak sal ayacaktr.
Okuyucuyu, kahramanmn gerekleti rdii yce ilerin, al
mal arn anlatsna yakl atrmadan nce den en nemli grev,
bu yapt sonuna dek gt r memde bana yardm geenl er e t e
ekkr etmek: ncel i kl e, Paris III niversitesi reti m yel eri nden,
Paris niversitesi Trkiyat Enstits mdr, Louis Bazin' e beni y
reklendirmekl e kal mayp, Sultan Mehmet ' i n yazm ol duu iki iiri
beni m iin evi r me inceli i gsterdii iin; CNRS' de aratrma
mdr, Profesr Pertev Bor at av' a, ok saydaki yardml ar ar a
snda stanbul ' un aln konusunda syl encel er zerine bilimsel
al mal arn ilettii iin teekkr ederi m. Oxford niversitesi, Do
u Enstits'nden Dr. Julian Raby' ye; Fatih Sultan Mehmet ' i n kii
liinin aydn ve sanat yn zerine yapt aratrmal ardan ya
9
rarl anmaktan dol ay duyduum kran duygularn; CNRS' de a-
ratrma grevl i leri nden olup bana Cem Sultan konusundaki a
lmalarnn ounu sunmakt an kanmayan Ni col as Vaut l n' e;
yi ne CNRS' de alan ve zellikle Osmanl ordusunda kullanlan
silahlar konusunda bilgiler veren aratrma mhendisi Ludvig Ka-
lus'a; Dou Dilleri ve Uygarlklar Enstits'nn ktphanecisi Ma-
rielle Kal us' a, o kadar uzun bir sre byk bir itenl ikle ktpha
nedeki aratrmalarm ynlendi rdi i iin teekkrlerimi sylemeli
yim. Turan Gkal t ay' n uzmanca ve dosta yardmn, kendisi ve
yardml ar ol madan, ban a sal ad Trke meti nlerin i i nden
kmam olanakszd; nasl gzard ederi m? (last but not l east).*
Burada teekkr edi yorum kendisine.
* Metinde I ngilizce-Son olarak gelir, ama nemsiz de deil, .n.
10
Yalnzca byk iler baarmad,
btn bunlar baaran O ydu.
VOLTAIRE, XIV. Louis
11
Hristiyanlarn gznde, ktln beden bul duu kii, kfirl e
rin ncs, eytann ordusunda bir prens; XV. yzyl Hristiyanlar i-
i n maherin kzl atls; dnn ve bugnn Trklerinin gznde
dhi rgt, askeri taktik uzman, bilgin ve insancl kii II. Meh
met , yani Fatih Sultan Mehmet , kendisi ne kaytsz kal namaya
cak ve ok derin izler brakan bir kiilie sahi p biridir. Tarihilerin,
edebi yat l arn onunl a ilgili yarglarnn hemen hepsi d e bu esiz
hkmdarn, yaad srece yaratt sarsnt ve gerekletirdii
iler l snde snrsz byklktedi r. stanbul' un fethi . Roma Im-
paratorl uu' nun ebedi sonu olmutur. Bu ol ay onu tarihin akn
deitirenler arasna kat maya yeterlidir. ok eskilerde kalm ve
derin izler brakan sonular arasnda, Osmanl mparat orl uu' na
zorl a beni msetti i kkl deiiklikler ve " yeni yapl anma" en -
nemlileri olmutur belki de. Byl ece, i mparatorl uu dnyann en
bykleri arasna katm, slam dnyasnn tek ve en byk i mpa
ratorl uu ve Avrupa krallklarnn raki bi hal i ne getirmitir. stan
bul ' u al dktan hemen sonraki dneml er de, Trk padi ah. Dou
Akdeni z' de egemen olur ve bundan byl e Karadeni z d e, bir
Trk gl ol acaktr. Osmanl ordusu zamannn en nde gel en or
dusudur. Yenierileri, muhteem topul aryl a, Trklerin Or t adou
sahnesinden eki l mel eri nden bu yana t aht a kan padiahlarn
yaptklar gibi, Hristiyan krallklarna saldrlar dzenl eyecekti r.
15
I
Gen Bir Veliahtn ki Kez Tahta k
Yukar Asya topraklarn, 1000 ylnn sonlarna doru terkedip
gelen Trkler, Hazar Denizi ve Akdeniz arasnda kalan yksek
yaylalarda, gerek iklim ve gerekse bitki rts bakmndan, uzun
sredir gerek atklar bozkrlara benzer koullar bulmulard.
Kimi sylentilere dayanan geleneklere gre, boylar arasndan biri
si, Kay Boyu, Marmara Denizi yaknlarndaki znik yresine yer
leir. Blnmeler sonucu paralanarak zayf dm bir Bizans ile
kar karya kalan Osman Beyin adn tayan Osmanllar, oralar
da fethedilecek usuz bucaksz bir arazi bulmulardr. Bir yandan
dinlerini yayma arzusu te yandan ganimet hrsyla, Anadolunun
drtbir yanndan gelen serven merakllarnn da yardmyla, b
yk komutanlarn ynetimindeki bu benzeri bulunmaz savalar,
Bizansa, Trk komularna, daha sonra Hristiyan Avrupaya bas
knlar dzenlerler.
1325te znik yresinde bulunan Bursa alnr ve otuzbe yl
sonra yerini Edirneye brakmak zere bakent olur. 1389 ylnda
Kosovada hem Srbistann bamszlna hem de hkmdar La-
zarn yaamna son veren byk bir sava olur, Lazarn sadk a-
damlanndan biri, Trk padiah Sultan Murat ldrerek cn al
m olur. Osmanllar Balkanlara youn bir ekilde yerleirler. Bal
kanllar, barbarlar diye niteledikleri, zamann en disiplinli ve en iyi
17
biimde rgtlenmi bu birliklerin Orta Avrupaya doru ilerleyii
ne tank olurlar. Yedi yl sonra, yine bu birlikler, Niboluda, Aa
Tuna boyunda yiit ama disiplinsiz binlerce Hristiyan valye
ve prensi bir kez daha ezip geerek stnlklerini gsterir. Hristi
yan Bat, paralanm, zayflam durumdadr ve en nemli buh-.
ranlardan birinin iindedir.
ki yzyl boyunca sren bir yaylma ve yenilenme dneminden
sonra bu yzyl iinde her ey kt durumdadr. rnde bereket
azl, tarmda fiyat dleri, parann deer kaybna uramas, b
tn bunlarla birlikte gelen bulac hastalklar, salgnlar -kara veba-
1330-1460 yllarn, kta tarihinin en kark, en yoksul gemi yl
lan haline getiren savalar ve alk, ktlk yaygn biimde grlr.
Yzyl savalar, Avrupadaki bu uzun kymn sonularnn en
an olmutur. On yl, ardndan bir on yl daha, ngiltere ile Fransa,
aralarnda didiip durmular ve onun ardndan da halklarn ykm,
hkmdarlarn ve iktidarlarn k gelmitir. Fransada lkeyi
kalkndrmak isteyen V. Charles n gsterdii aba sonucu tahta
kan olu VI. Charles lkeyi anariye srkler. Bu dnem ancak J e-
anne DArcl yllardaki ataktan sonra kapanr. Ama bu kez de kar
snda Bourguignon tehdidi vardr. ngiltere ise hrsl VI.
Henryden sonra yetersiz ellerde kalmtr. Bu durum, Fransann i-
ine yarar, kendini kurtarr. Bat Akdeniz lkeleri bu dnemde anar
i iindedir. Ispanyada Kastilya ve Navarre, kendilerini sonusuz
hanedan kavgalarna kaptrrlar. Napoli krall, Arago ve Ange-
vinler arasnda sregiden kavgalar sonucu tkenmi gibidir. Kuzey
talyadaki kent devletleri kaybolmutur, hemen hemen hepsi de aile
ilikileri iindedir, bu aileler ise ya g kullanarak ya da dzen ku
rarak iktidardan kopmulardr: Viscontiler sonra Milanoda Sfor-
zalar, Floransada Medicisler, Mantoueda Gonzague ailesi, Ferra-
rede ise Esteler. Kilise devleti iinde ise Papaya nerdeyse itaat e-
dilmemektedir. Toscana, onun kontrolnden kmtr, Romagne ve
Ombrie de yle. Roma'da bile otoritesi zayflamtr. Kent Colonna
ve Orsiniler arasnda sregiden ekimelerden knlmaktadr. Halk
ayaklanr, Papa kaar, sonra geri dner, gitgide saygnln yitirir.
18
Kilisenin sergiledii grnt de acnacak haldedir. Papaln
Avignona srlmesi, daha da kts Bat dnyasndaki dinsel b
lnme, mezhepleme ona ok kt dnemler yaatmtr. Papa Pi-
erreden sonra gelenler yeni dinsel sapknlklarn daha da artna
tank oldular, eskilerin hortlayn, sorgucu rahiplerin glkle
baarabildikleri yeni blnmeleri grdler. nce iki, daha sonra
papa arasnda tartmalar kt ve bu anlamazlklar 1417de
Constanceda, dini kurulun V. Martinsi Kilisedeki dzensizlii
gidermek, hizaya sokmak ve bar getirmek gibi ok ar bir grev
ykleyerek semesine kadar srd. Papalarn, yzyllar ncesi on
lardan ayrlm olan stanbul kilisesi ile balan yeniden kurmak
gibi zor bir grevleri vard. 1439da Floransa dinsel kurulunda*
Kilise iinde birlik salanm olacak ama bu, ruhban snfnn ok
byk bir blm tarafndan reddedilecektir. Hele Rum papazlar,
Trk tehlikesine karn bile Latinlere kar duyduklar kinlerinden
kopmayacaklardr.
Osmanllarn stanbula ve Orta Avrupaya kar hazrladklar
yeni saldrlara tank olan bu yllar boyunca Hristiyanln savu
nulmasn yklenmi olan papalk, bu ilevini yerine getirmekten
acizdir.
XV. yzyl balar, Batnn yine de ansl yllar oldu. Yeni
Trk imparatorluu da byk bir bunalm iindeydi, sonunda I.
Beyazt Ankarada Timur tarafndan 1402 ylnda bozguna uratl
d, ardndan tahta geecek oullan arasnda kavga kt, Trk ta
rihilerinin kanklk dnemi dedikleri ara dnem balad. Birlik,
yeniden salandnda devlet dzeni onarldnda savatan ok
bantan yana olan II. Murat, devletin bandayd. Amac, Ankara
Sava srasnda zarara uram olan imparatorluu daha da byt
mek deil, onu snrlan ierisinde onarmak, iyi hale getirmekti. Yi
ne de, bu arada stanbulu almay denedi, ama BizanslIlar Anadolu
beylerinin OsmanlIlara kar saldrya geeceini syleyerek onu
ikinci bir cepheye kar uyarp inandrdlar. O da, kuatmay
* Bkz. ek blm, sayfa 297
19
kaldrmak zorunda kald. Macar Kral Sigismonda, sonra Ladis-
lasa kar savat, daha sonra da kral Lazarn Georges Branko-
viin baskl idaresi altnda bulunan ve bir tampon devlet duru
mundaki Srbistan; Bosna ve Bulgaristan ele geirmek istedi.
Ama her iki tarafn da bara gereksinimi vardr, Ladislas Inil -
zerine, Murat da Kurana el basarak, en az on yl atekese saygl
davranacaklarna dair yemin ederler (1444, Austos ay).
Savaa pek eilimi olmayan, basit yaam biiminden holanan,
ama buna karn srekli okuyup dnen bir aydn olan Sultan
Murat, imparatorluun gvenini saladna emin olduktan sonra
tahttan ekilmeye karar verir. Olu Aladdinin lm onu ok z
mtr, Mehmete kar byk bir sevgi duyduu sylenemez.
Sultan Murat bu durumda diledii yaam srdrmek zere Bur
saya ekilir. Taht, byk andarl ailesinden gelen sadrazam Ha
lil Paa nezaretinde olu Mehmete brakr. andrl bir bilge kii
ve ok deneyimli biri olup Sultan Muratn gvenini kazanmtr.
1. ONlKl YAINDA BR PADAH
Mehmet 1444 yl, Austos aynda, tahta ktnda henz bir
ocuktu. 30 Mart 1432de Edirnede, dedesi I. Muratn yaptrd
sarayda dnyaya gelmiti. Annesi hakknda pek bir ey bilinmez;
kle kkenli dolaysyla Mslman asll olmayp adnn Hma
Hatun olduu sylenir. Fransz ya da Italyan asll olduunun sy
lenmesine Mehmet ses karmaz, bu bilgi ok byk bir olaslkla
yanltr. Daha byk bir olaslkla ya Srbistan ya da Makedonya
asll bir kleydi. Olunun ocukluk yaantsnda ok az bir yer
tuttuu anlalyor. Olu annesine kar byk bir sevgi duyma
maktadr, onu abucak unutmutur. Gen veliaht, doar domaz
verildii dads Daye Hatun tarafndan yetitirilmitir.
Mehmetin ilk yllan annesi, dads ve ona hizmet eden kadn
lar arasnda geti. 1443 ylnn ilk yaznda, onbir yandayken ge
leneklere uygun biimde, iktidar ncesi raklk olsun diye Mani
saya vali olarak gnderildi. Gelenee gre gen Osmanl prensleri
20
tarada yneticilik yapmak zorundayd. Her iki lalas, Kasapzade
Mahmut ve Nianc brahim Abdullah ona elik ediyorlard. Onun
la o zamana dek pek ilgilenmeyen babas reniminin nasl ihmale
geldiini farketti. etin karakterli ve okuyup aratrmadan ok, sa
va sanatna fazlaca ilgi duyan Mehmet, o yata geleneksel olarak
hatim indirip, Kur'an tmyle ezberlemek zorundayd. Hocalar
ona sz geiremiyorlard. Babas Murat onlarn yerine, Molla G-
raniyi atad. O enerji dolu, alkan, bilgin bir kiiydi. Daha ilk
karlamalarnda protokol gerei tantmlar yapldktan sonra,
Molla Grani onunla alay eden ehzadeyi koluna deneiyle vura
rak hizaya getirdi: te bu, itaat etmen iin, haydi imdi alma
ya! dedi. O gnden sonra, Mehmet ok sk bir almaya girdi,
bu da, onu dneminin Doudaki en kltrl kiilerinden biri ya
pacakt.
Kendisine akl, mantk ve dnme zevkini tattran hocasna
rastlamadan nce tmyle bilgisiz olan Mehmet, Edirnede ok u-
luslu, her trden etkileimin varolduu bir ortam iinde yunmu
ykanmt. ncelikle Trk ve Asya kltrlerini renmiti, ite
Mehmet teki kltrlerle birlikte, asl bu bilgileriyle dnyaya h
kim olma fikirlerini gelitirecekti. Sonra, slam gelenei, Iran ve
Hristiyan gelenekleri, ayrca Trklerin idaresine girmi eitli
halklarn kltrleri ve hatta belki de Osmanl sultanlarnn evlen
meleri olay konularnda bilgilerini derinletirecekti. XIV. yzyl
sonlarnda, I. Beyazt bir Srp prensesiyle evlenmiti. II. Murat e
leri arasna Srbistan hkmdar Georges Brankoviin kz Ma-
ray katmt. Ayrca ok sayda Avrupal, diplomat, tccar, Eski
Yunan kentlerinin arkeolojik aratrmasn yapan aydnlar -biz R
nesans dnemini yayorduk- btn bu kiiler Edirneyi de ziyaret
ediyorlard. ou Italyand. Romada ve stanbulda nemli roller
stlenen Giovanni Torcello Edirnede yllarca kald; zengin bir
Ankonal olan Lillo Ferducci, 24 yl kald, yine byk bir Italyan
hmanisti, Ciriacco Pizzicoli dAncone uzun yllar Ege adalarn,
Yunanistan, eski Iyonya topraklarn dolat durdu, Papa ile yakn
ilikiler iinde olup bir yandan da Osmanl Sultan yannda uzun
21
yllar geirdi. te bu hem Doulu, hem levanten, hem latin ha
vas ierisinde, eski Uzakdou kl, Orta Asya kkenli, Eski
adan ve Rnesans dnemi Avrupa kltrlerinin birbirine kart
bir ortamda Mehmet, ilk bilgilerini edindi ve kiilii biimlen
meye balad.
Sultan Murat, taht oluna braktnda acaba henz bir yeni
yetme olan bir ocuun gerek bir devlet adam niteliklerine sahip
olduunu aklndan geiriyor muydu? Kesinlikle hayr! Tersine,
andarlnn gen Padiahn adna hi zorlanmadan lkeyi ynete
ceine inanyordu. Aynca olunun gen yata oluunun ve dene
yimsizliinin Hristiyanlan, Osmanl Imparatorluunun ban ni
yetlerinin olduuna ikna edeceini ve imzalad bar anlamasna
bal kalacaklarn dnyordu. Tam tersi oldu. Papann elisi
Kardinal Cesarini kfirlere verilen szn kimseyi balamayaca
n, Osmanl mparatorluunun o sralar acemi ellerde bulunduu
nu, bylesi bir frsat karmamak gerektiini belirtti. Macarlar ve
PolonyalIlar 16.000 askerle katld, Ladislas, Hunyadi ve Transil-
vanya voyvodas adn ska duyacamz ittifaka girdiler. Vene
dik, sefere sekiz kadrga ile katld, Papa hesabna on adet ve Bo-
urgogne dk adna da drt tane daha kadrga katld. Grevleri,
Anadoluda bulunan Sultan Muratn Avrupaya ynelmesini nle
mekti.
O sralar Hristiyanlarn kazanma ans, buhran iindeki Os-
manllarnkinden daha fazlayd.
Sultan Murat devlet ilerinde Halil Paaya gvenmekle, teki
baz nemli kiilerin, zellikle sadrazamn ayan kaydrmak iste
yen Zaanos Paann ve Rumeli Beylerbeyi* ahabettin Paann
fkeye kaplmalarna neden oldu. Mehmet ise, henz oniki yanda
devleti ynetmek iin sabrszlk gstermekte ve Halil Paann ve
sayetinden kurtulmak istemektedir. Bu rekabet, Edime iinde bile,
ciddi sorunlarla yzyze olan devleti sarsyordu. stedikleri cret
artn elde edememekten hi de honut olmayan yenieriler de,
* Beylerbeyi: Osmanl tara eyaletinin genel valisi. II. Mehmet'in ynetimi altnda drt
beylerbeylii vard: Sofya, Ankara, Amasya, Konya.
22
kentin birok mahallesini atee verdiler, halkn bir blm toptan
ge kalkt. Mehmetin yakn Orhan, Bazile snm olup s
tanbuldayd, iktidar ele geirmek iin entrikalar evirmekteydi.
Ama uras kesin ki, hal tehdidi iyice belirgindi, Osmanl Devle
ti, ciddi tehlikelerle, Ankara savandan bu yana belki de en ary
la kar karya idi. Pek doaldr Sultan Mehmet kar koyacak
gte deildi. Zaanos ve ahabettin Paalarn da doal olarak
bastrmasyla gen padiahn bu karara kar kmasna karn
andarl, Sultan Murat ard. Murat hemen ordusuyla Bursay
terketti ve stanbul Boazm geti. Venedik gemileri ne hikmetse
onu grmemilerdi ve zellikle Cenevizliler de askerlerin kar
ya gemesine yardm etmilerdi (adam bana bir dka* altna ge
irildii sylenir).
Edirneye gelir gelmez, Murat savaa hazrland. Ama Mehmet
hakkm aramaya koyuldu: Evet, madem ki padiah kendisi idi, y
leyse kazanlacak zafer de onun olmalyd. evresi, bata Zaanos
Paa olmak zere onu destekliyordu. Sonunda ikna oldu ve Murat
birliklerinin bana geerek kuzeye, Karadeniz ky boyuna yneldi.
iki taraf 10 Kasmda, Varna yaknlarnda kar karya geldi.
Trkler 60.000 kiiydiler. Hristiyan gc ise bunun te biri ka
dard. Cesariniyi dinlemeyerek, Hunyadi ve Kral Ladislas askerle
rini nce alana srd ve saldrya getiler. Uzun sre kimin kazan
d belli olmad ama Ladislas ldrld, valyeleri geri dnerek
drt bir yana kat. Murat kazanmt. Son byk hal seferi
bozguna uratlm oldu. Her iki taraf da ar kayplar verdi. Ama
Osmanl Padiah sad, yeni fetihlere hazrd. zellikle Cenevizli
lerin ihaneti, Venediklilerin yarsnn saf deitirmesi, stan
bulun savunulmas iin arldklarnda gerekletirilmesi gere
ken Hristiyan birlii iin kt bir balangt, ite bundan sonra
dorudan tehdit altndaydlar.
Hristiyan tehlikesi bertaraf edilince, Murat Manisaya dnd
kendisine bir saray yaptrd, kalan mrn saraydan ve iktidardan
* Birdka=3,53 gram altn
23
uzakta arzu ettii biimde geirmek istiyordu. Yabanc lke kral
lklarna yazlan Zafer Bildirgelerini, Mehmet imzalad, adna para
bastrld.
2. ETM BR SRGN DNEM
Bylece iki yl daha akp geti. II. Mehmet, devleti andar-
lnm gzetiminde ynetiyordu, zorluklar kmyor deildi. An
hrsl biriydi, uzlamaya yanamazd, gen olduundan da otorite
eksiklii vard. Sarayda iki kar takm olumutu; ou yksek
rtbeli kiiler ulular, ordu komutanlar, devirmelerdi. Onlar, stan
bulun hemen ele geirilmesinden yanaydlar, teki grup ise Trk
asll saygn kiiler olup iktidarn glenmesinden, byk bir ye
nilginin rakiplerine daha da byk bir zafer kazandrmasndan kor
kuyorlard. Demeye ne gerek, Sultan Mehmet de yalnzca bunu
dnyordu. Askeri baarlar ve btn glerin onda toplanmas
konusunda doymak bilmeyen ve mutlak hkimiyet yolunda hibir
eyin onu durduramayaca bu on ondrt yalarndaki ocuun
kafasnda bundan daha nemli bir ey olamazd. Bu durum, gerek
imparatorluk snrlan iinde gerekse komu lkelerde de biliniyor
du artk. Ama devleti ynetecek gce erimi miydi?
Geen her gn bunun tam tersini gsteriyordu. Yenieriler a-
yaklanyor, bakentteki evleri yamalyor, aalarna itaat etmiyor,
vezirleri ve saygn kiileri tehdit ediyorlard. Tccar mahallesinin
tmn yaktlar. Halk, ipini koparm asker bozuntularnn av ala
n olan kenti terkediyordu. Bu durum andarlnn abalan sonucu
dzeldi. andarl isyanclan astrd, sonra yenieri maalann artr
d. Ama uras gerekti ki, gen padiah henz imparatorluu y
netecek durumda deildi. andarl, Sultan Murat bir kez daha
armaya karar verdi. 1446 austosunda, Sultan Murat yeniden E-
dimeye dnd. Yenieriler ve halk tarafndan sevgiyle karland.
Mehmet, hemen Zaanos Paa ve ahabettinin nezdinde Mani
saya dnd. ann tarihisi Dursun Bey, istemeye istemeye
tahttan feragat etti der. Ama bu szler bile onun duygularm an-
24
latmada yetersiz kalr. Mehmet fkeliydi, k krgnd. Babas he
nz genti. Tahta geme srasn daha ne kadar bekleyecekti ki?
Bir ey belli etmedi ama, onu, ayak altndan bertaraf etmesi iin
babasna bask yapanlarn cezasn daha sonra vermeyi kafasna
koydu.
Mstakbel padiah yine de Manisada zamanm boa harcamaz,
stediince zgrdr. Verimli topraklan olan bu gzel vilayeti dile-
diince ynetir. Hatta birtakm askeri harekata da giriir. Ege De-
nzindeki Venedik gemilerine, sk sk saldr dzenletip yamalat
tm. zellikle Cumhuriyete dahil Eriboz adas bu saldrlardan
nasibini alr.
Sultan Murat, aralannda ban anlamas ve ticaret balants o-
lan bir devletin mal ve mlknn gaspetilmesini onaylamaz. Ama
Mehmet zel bir durum arzetmektedir. Padiah deildir ama, bir
zaman gelmi padiahlk yapmtr. Hkmdarlk haklann yrte
mez ama tutup para bastnr; devlet bakan deildir ama olmay
renen bir ehzadedir. renimini tamamlar, evresine aydn ki
ileri, zellikle de talyanlan toplar. Manisa, bir Ceneviz kolonisi
olan Yeni Foa ve Sakz adasna yakndr. Bunlarla ilikiler ska
ve kolayca kurulmaktadr. Her eye mthi bir ilgi duyan Mehmet,
hem Dou hem de Bat dnyasndan aydnlan kendine eker. Bu
kiiler ona, eski alann filozof ve tarihilerini tantrlar. Fatih, b
tn yaam boyunca bu eserleri Trkeye evirtip okutturacaktr.
Yunan uygarlna alr. Bu uygarla her zaman byk bir hay
ranlk ve sayg duyacaktr. Antik dnem sanatndan holanr, zel
likle madalyonlardan. Bu, daha sonra talya dan madalyon ustalan
getirtme fikrini uyandracaktr onda. Ayn zamanda slam dnyas
nn aydnlan ve din bilginleriyle, zellikle Semerkand sarayndan,
Horosandan, Tebrizden, Anadolu beyliklerinden gelenlerle ba
lantlar kurar. Gen Mehmet, yabanc dil de renmektedir. Anadi
linden baka, Arapa, Farsa, ok byk bir olaslkla Gney Slav
dillerinden birini ve biraz da Yunanca konumaktadr, ama Yunan-
cay okumada pek iyi olmad biliniyor.
Sultan Mehmet baa getiinde neler yapacan tasarlayp dur-
25
du: andarlnn ve sz geen teki Mslmanlarn gcn kr
mak; kendisine kle gibi itaat eden memurlar ve devlet bykleri,
ulu kiiler araclyla mutlak bir g ile hkmedecei bir devlet
dzeni gerekletirmek; babasnn unutup gittii fetih politikasn
tekrar gndeme getirmek ve ncelikle stanbulu almak. Sultan
Murat almak zere ekildii kesinden Mehmeti iki kez yan
na aracaktr. nce, 1448de Kosovada Dou Avrupal Hristi
yanlarn yeni bir ayaklanmasn bastrma srasnda, yannda bulun
sun diye armt. Buras altm yl nce 1. Muratn Hristiyan-
lan bozguna uratt yerdi. O gnden bu yana hi ayaklanmam-
lard. Sultan Murat, hemen btn Hristiyan prenslerin kendi yaz
gsna terkettii J ean Hunyadiyi ezip geti. Bu sava iki yl sonra
olsayd, Osmanllar iin daha baka bir biimde sonulanrd. Sul
tan Murat, Arnavutlukta yaayan, nce Mslmanl seip sonra
tekrar Hristiyanla dnm olan Avrupada daha ok Skanderbeg
(skender Bey) adyla tannan Georges Castioto adl Amavut ko
mutann elindeki Kroya kalesini kuatt. Mehmet daha sonra stan
bulun aln srasnda kullanaca ar toplarn meydana getirdii
mthi korkutucu etkili sonucu orada gzledi: Yz kiloluk gllele
ri frlatabilen iki koca top vard. Kentin surlar ykld ama garni
zon dayand. Skanderbegin n btn Avrupaya yayld. Ona,
Hristiyanln galibi ve kalkan nvan verildi. Yirmi yl boyun
ca batnn en sevilen kahramanlarndan biri olmutur.
Osmanllann Arnavutlukta baarsz olmalar bir felaket sayl
mazd. Sadece bir sava kaybedilmiti, o kadar. Murat, olu Meh
meti, Dulkadiroullan beyi Sleymann kzlarndan biri olan Sitt
Hatunla eine az rastlanan grkemde bir dnle evlendirerek te
selli buldu. Dulkadirolu beyi zengindi, gelin de ok gzeldi. Ama
Mehmet onu sevemedi ve pek ilgi gstermedi. 1450-1451 knda
Edirnede yaplan dn ay srd. Sonra, gen evliler Mani
saya gittiler. ocuklar olmad, kocasnn tahta kmasndan sonra
Sitt Hatun, Edirnede kald, uzun yllar sonra adeta terkedilmi biri
olarak hayata gzlerini yumdu. Hibir kadn Mehmet zerinde et
kili olamayacak, onun yaamnda nemli bir rol oynayamayacak-
26
tr. Ona ateli iirler yazdrtan gen olanlar bile... Hikimse ona
ilham vermek, hareketlerine bir yn vermi olmakla vnemeye-
cektir.
Kargaayla geen ara dnemin ardndan durulma, dzelme gs
teren bu devleti, Murat, zamannn karada ve denizde korku uyan
dran bir gc haline getirmiti. Olunun dnnden ksa bir sre
sonra II. Murat aniden ld (3 ubat 1451).
Osmanllar o gnn en gelimi silahlarn kullanyorlard.
1422den bu yana toplar da kullanlmt. rnein bir yenieri ta
buru Varnada top kulland. Oysa AvrupalIlar bu silahtan ok daha
sonralar yararlanma yoluna gideceklerdir. 1422de Sultan Meh
metin Geliboluda demir atm altm para gemisi ve Tuna ze
rinde de seksen hafif sava gemisi bulunuyordu. Osmanl donan
masnn bymesi, Venedik Cumhuriyetini kendi donanmasn ge
niletmek zorunda brakmtr.
Ekonomik durum ok parlaktr. Muratn tutumuna bal olarak
olaysz geen hkmdarl, retim ve ticaret asndan bir atlm
dnemini beraberinde getirmitir. Yirmi yl nce Timurun ordusu
tarafndan yamalanp yklan Bursa, byk bir hzla geliir ve Ya
kndou ticaretinde nemli merkezlerden biri haline gelir.
27
II
stanbul'un Fethi
Mehmet, babasnn lm haberini getiren andarlnn adamla
rm byk bir sevin iinde dinledi, atna atlarken de, Beni seven
arkamdan gelsin!.. diye haykrd, iki gn sonra Geliboludayd,
Sultan Muratn lmnden sonra yenierilerin gsteriler yapt
n, iddete bavurduklarn ve andarlnn zor kullanarak ayak
lanmay bastrdn rendi. Yine de Edirneye doru yoluna de
vam etti, orada on gn gizlendikten sonra saray erkan ve ordu
komutanlarn huzura kabul etti. Yeniden huzura kavuulmutu, ta
rih 18 ubat 145l i gsterirken Fatih tahta kyordu.
ilk ilerinden biri, henz birka aylk bebek olan kardei Ah
meti ldrtmek oldu; o srada, kendisi Isfendiyaroullanndan bi
rinin kz olan bebein annesi, gzyalar iinde II. Muratn l
mnden dolay duyduu znty anlatyordu, bir kle ise bebei
hamamda bomaktayd. Bylece olas bir rakip bertaraf edilmi ol
du. Daha sonra, karde ldrme yasas u ekilde kaleme alnarak
ilan edildi:
Hukukular ounlukla msaadelerini beyan ederler ki, aha
ne oullarmdan veya torunlarmdan her kim ki iktidara gele, dn
ya huzuru iin kardelerini bodursun. Bir sonuca varacak ekilde
hareket etmek mecburdir. Bu yasa XV. yzyln sonuna kadar ge
erliliini koruyacaktr. Padiahn kardeleri ldrlmeyecek ama
29
lene kadar sarayda bir binada zindanda kapal tutulacaklardr.
Tahta ktktan hemen sonra, Sultan Mehmet de ileri Sadrazam
andarl Halil Paaya brakt. ok zor gnler geireceini, uzun
sre imparatorluu idare etmi birinin ustalna ve deneyimine,
hatta en dmanca tavrl olanlara bile gerek duyduunu anlayacak
denli ok zekice bir siyasas vard. Mehmet onlardan cn ok
daha sonra alacakt.
O yllarda, Mehmet ondokuz yandadr. Bunu bir madalyon
dan* anlyoruz, aa yukar o yalarda biri; dnceli ciddi yz
n, ince kemerli burnunu Osmanl prenslerinin belirgin zellii
olan kmser haval dudaklarn ince bir ember sakal evreliyor
du. Alnn btnyle kaplayan sar, otoriter ve dnceli bir insan
grnmndeki bu gencin ar havasna daha da ciddiyet katyor
du. Venedikli J acopo Languichi onu, ho grnl, ortadan biraz
uzun boylu, Tad silahlar nedeniyle korku ve sayg uyandran
biri olarak betimler. "Ender olarak gler. D dnyasnda gibidir.
Ne dnr asla bilinmez, istedii zaman ok yrekten davranr, -
zellikle birlikte olduu sanatlara kar itenliklidir. Bir senyr gi
bi cmert, bilgiye doymak bilmeyen, cesur ve kararl biridir, bu ha
liyle daha ok Byk skendere benziyor gibidir diyen Languic
hi, devam ederek, onun kanaatkar, yorulmak nedir bilmeyen; sou
a, scaa, ala dayankl, sefahata kaplmayan biri olduunu sy
ler. teki baz adalan da, portresi karsnda u dncelere ka
plrlar: Uzun soluk bir yz, delip geici baklar, atk kalar, dik
ve uzun salar, parlak ve canl bir zeka, doymak bilmez bir merak
Bir baka Venedikli, Nicola Sagundino ise onun lml, yaln, -
zentisiz birisi olduunu syler, ne soytarl ne maskaral se
ver, ayn ekilde, ne araba, ne de lenlere ziyafetlere yz veren
biri deildir, der. Her an bir ii yapmakta, dnmektedir, srekli
devinim halindedir... Durum bir yerde onu gerekli klyorsa, koa
rak gider demiyorum, uarak gider gibidir. Kimse durduramaz onu,
yolculuun verdii zorluklar, kt hava, hibir ey...
* Bu madalyon Bibliotheque Nationalede bulunmaktadr. Bu gm madalyonu Matteo
Pastinin, soylu bir Bourgignon olan J ean de Tricaudetnin istei zerine bast sylenir.
30
Bu kii her bakmdan stn zekldr. Soukkanl, hesap kitap
bilen, ok alkan, mthi merak duyan, her eyi bilmek, ren
mek ve hkmetmek iin inanlmaz bir istek ve hrs duyan bu insan
eylem iin domutur. Kltrsz ve disiplinsiz bu yeni yetme, yl
lar boyu derinlemesine dnm, okumu, ynetici ve asker ola
rak sorumluluklarn bilen bir yetikin insana brakmt yerini.
Dmanlan da abucak bu durumun farkna vardlar.
Gen padiah bar bir tutum taknd. Ragusadan, Chiodan,*
Lesbosdan** gelen elileri, Kudsl Saint-J ean valyelerini ka
bul etti, mezhep mensuplarnn hepsine tek tek iyi niyet ve dostluk
mesajlar gnderdi. Paleolog slalesinden olan Bizans mparatoru
Constantin Drageusun ve kardei Mora Kral Dimitriosun elile
rine, bar srdreceine dair teminat verdi. Hatta dostluk gster
gesi olarak hem akrabas hem rakibi olan Orhann Bizans sarayn
da kal masraflarm karlamak amacyla bin ake gndermeyi
teklif etti. Venedik ve OsmanlIlarn en nemli hasm, Macar Kral
naibi J ean Hunyadi ile ban anlamas imzalad.
Sultan Mehmet, zaman kazanmak istiyordu, ancak bu manevra
s, dndnden ok farkl bir sonu yaratt. Herkes bu dostluk
havasn bir gvence olarak yorumlayp, zayflk belirtisi diye nite
ledi; zevk--sefaya dalm, hatta kendini elenceye kaptrm, her
bakmdan yetersiz, ve andarlnn bar tavrnn etkisi altnda
olduunu sandklar gen sultana kar hemen baz tasarlar kurma
ya baladlar. Oysa iktidar, ahabettin ve Zaanos Paalarn yete
nekli elleri arasndayd. Byk hmanist, Francesco Fielfo, Fransa
Kral VII. Charlesa bir mektup yazarak, Hal ordusunun bana
gemesini istedi. Sava, ok kolay olacakt, kk bir asker sefer
den teye gemezdi, zira Padiah bir hiti, ordusu da be para et
mezdi. stelik Balkan halklar da ayaklanmaya hazrdlar. Btn
Avrupa, hatta Ingiltere bile arkalarnda olacak, bu arada Ingiltere
de frsattan yararlanp kesinlikle Guyeni almaya kalkmayacakt.
* Sakz Adas
** Midilli Adas
31
Bunlar yapamayacak denli dindardlar!.. O sralar Fransa Kra-
lnn baka kayglan vard, bu mektuba yant bile vermedi. Bir
baka byk hmanist, birka yl sonra II. Pie ad altnda Papala
seilecek olan Sylvius Piccolomini de, Sultan Mehmetin korkula
cak bir hasm olmadna ve Trklerin iini bitirmek amacyla bu
frsattan yararlanmak gerektiine inanyordu.
Adriatikin ve Egenin tesinde olup bitenler konusunda, bat
dnyas kararsz kalyordu. stanbulun dne kadar, Venedik,
Fransa, Katalonya ve Dou ile ticaret balants olan teki devlet
ler, Sultan ve onun asker gc, siyasas, devasa kaynaklar hak
knda hemen hemen hibir ey bilmiyorlard. Orta Dou ile ticaret
te nemli birj yeri olan Venedik, Osmanllann stanbulu alma ha-
zrlklann, sn aylara kadar bilmezden geldi.
BizanslIlara gelince, o sralar Koca Trke saldrmaya pek he
vesliydiler. Ama gleri yoktu. Ancak onlara yardm edilirse, Onun
iini bitirebileceklerini sanyorlard. 1451 yaznda, Constantin, An-
dronicus Leontaris adl birini para ve silah temin etme greviyle I-
talyaya gnderdi. Venedik buna kulak tkad, Ferrarede ise Esteler
kesenin ajzn amadlar, Napoli Kral V. Alphonseun Douya tek
bir kadrga gndermek iin bile, talya ile kavgaya tutumas gereki
yordu. Papa V. Nicolaya gelince, bu teklife Floransa Din Kuru
lunda karar alnd zere, Rumlarn da Latin ve Ortodoks birliini
resmen kabul etmesi ve birlik iinde yer almalan iin ltimatomla
karlk verdi. Zira bu Kurulun kararlanna, Bizans, kamuoyu bask
syla kar kmaktayd. Tek bir hasm, ama Hristiyan deil de
Mslman bir hasm, Karaman Beyi brahim uygun bir frsatta sila
ha sand, Avrupada brahim Beye Byk Karamanl deniyordu.
Ama bu bakaldn ksa srede bastnlarak, her ey yoluna koyuldu.
Mehniet, birlikleriyle saldrya geince, brahim Bey bar istedi.
Hatta kzn Padiaha e olarak vermek istedi. Mehmet bu istekleri
kabul etti. Byk ilere el atmadan nce hazrlanmak, kargaa iin
deki Venieri ocan yeniden dzenlemek ve mali ilere bir dzen
vermek istiyordu. O sra bir devalasyon yapt. Btn dnceleri
eylemleri, byk fetih ve mutlak hakimiyet taanlarna ynelikti.
32
1. BOAZLARIN EFENDS
Karaman Beyliine yapt seferden dnnde, Sultan Meh
met, Boazn en dar yerinde, daha nce I. Beyaztn yaptrd
Gzelhisar* bugnk adyla, Anadolu Hisarmn tam karsna
gl bir kale yapmna balanmasn buyurdu. Sultan Mehmet s
tanbulun Karadenizle olan balantsn kesmek istiyordu, yardm
ve iae geliini engellemeyi amalyordu. ok sayda insan ve te
hizat getirtti, evre kylerden sava salmas olarak yiyecek ald,
her iki kynn da sahibi olarak sadece Boazn gvenliini sala
mak istediini belirtti.
Bir sre sonra, Sultan Mehmet, kendisinden Boazkesen hak
knda aklama isteyen Constantinin elilerini idam ettirdi. Eli
lerin ldrtlmesi bir anlamda sava ilanyd. Bunun zerine Cons-
tantin, kentin kaplarn hemen kapattrd.
Sultan Mehmet, byk bir olaslkla sonradan Mslman olan H-
ristiyanlardan Mslihiddin adl bir mimarn yardmyla bu kalenin
dev byklkteki genel ina plann bizzat kendisi yapmt. Dzen
siz bir dikdrtgen biiminde olan yap, alann doal konumuna tam
uyum salamtr. Ykseklii 15 metre, uzunluu aa yukar 250
metredir, on kulesi vardr. Kulelerin alt tanesi silindir eklinde, al
t tanesi ise ok kenarl, bir tanesi ise dikdrtgen biimdedir. ku
lenin ykseklii 70 metre, tekiler ise daha kktrler. byk
kulenin sorumluluu, masraf, yapm andarl, Zaanos, Sanca ol
mak zere verize aitti: Sultann kendisi, toplarn konaca bl
me bakyordu ve anlald zere ilerin gerekletiriliine nezaret
ediyordu. Her eyle ilgileniyor, gznden bir ey kamyordu, her
eyi gryor, kh dllendiriyor kh cezalandryor, bizzat kendisi
srtnda inaat malzemesi tayordu. lk kazma vurutan bir ay sonra,
kule ykselmeye balad ve drt ay sonunda her ey bitirilmiti.
* Boazn bu noktas ok eski alardan beri bir geit yeri olmutur. Darius da, burada, ka
yalklara oyulan tahtna oturmu, Sisaml Androclesin ina ettii kprden geii izlemi
olmal. Orada Sultan Mehmetin kalesini kurdurduu yerlerin yaknnda da. Tanra Her-
mesin tapna vard.
33
Sultan Mehmet kendi buluuna uygun olarak, deniz tarafndaki
dz bir yrnge zerinde, toplarn yerletirilebilecei platformlar
yaptrtt. Bu dhiyane bir bulutu. Tam kar kyda ayn hiza ve
yrngeye yerletirilen teki toplarla birlikte Boaz trafiini ate
altnda tutabileceklerdi. Sultann toplan o gne kadar kullanlan
yntem zere, kulelere yerletirilmeyecek, tam tersine deniz sevi
yesinde kyda olacak, saldn deil de savunma amacyla kullanla
cak ve dman gemilerine karadan saldrarak onlan batracakt.
Bylesi bir saldn alan o gne kadar byk bir olaslkla Avru
pada gerekletirilmi deildi. Boaz geiinin btn, top gl
lelerine akt ve geie olanak yoktu, ne byk, ne kk, ne de
en ufak kayn bile isabet almadan geii imkanszd, paralanr,
delinir, batar giderdi; ancak kale komutan izin verirse geebilirler
di.* Kalenin korunmas Firuz Aaya verildi. stanbul kuatmas
balyordu. Eyll aynda Sultan Mehmet binlerce askeriyle surlar
da gzkt. Her yana bakt, savunma hatlarn gn boyu incele
di durdu, sonra gerisin geri dnd. Sultan Mehmet henz Bi
zansn elinde olan Marmara ve Karadeniz kylanna dek her yann
igal edilmesi emrini verdi: Mesembria, Anchialos, Byzos ve teki
yerler saldn planna dahildiler. Constantine, gelebilecek olas bir
mttefik gc zayflatmak ve ona yardma komasn engellemek
amacyla Turhan Bey, Mora beyleri, Thomas ve Paleolog Dimitri-
osa kar saldnya geti. Ayn operasyonu Arnavutlukta Skander-
bege kar da yaptrd, nitekim Skanderbeg stanbuldaki savaa
katlmayacakt. Surlann tesinde ise kargaa hkm sryordu, in
sanlar son gnlerin geldiine inanyorlard, her ey bunun alameti
idi. ite sonumuz geldi, Isaya inanmayanlann gn bugn!..Ken
timizi koruyan Azizler neredeler?** szleri duyulmaktayd her
yanda. O gne kadar, hi kimse bu ok iyi korunmu kentin cid
di bir tehlikeyle kar karya olduuna inanmamt. Constantinin
tek derdi, o gne dek taht kavgas iindeki kardelerine kar ken
* Kritobulos
** Ducas
34
dini savunmak, kan tartmalar yattrmaya almak olmutu.
Uzak grl ender aydn kiiler ise yurttalarm uyarmaya abal
yorlard. Yreklendirmeler boa kyordu. BizanslIlarn gzleri
onlan her zamankinden daha ok tehdit eden bu en nemli anda
tehlikeyi grmez olmutu. En zenginler arasnda bulunan ou kii
servetini koruma derdine dmt. Byk bir ounluk, yzyl
lardr sregelen, Kilise nin Birlii sorununa, Trk ordusunun g
cne duyduu ilgiden daha fazlasn gsteriyordu.
1439da Floransada, birliin ilanndan bu yana, bu sorun
zmsz kalmt. Her iki tarafn da, dinsel grevler, konular hak
knda sabr tkenmi gibiydi. Kiliselerde, manastrlarda dv
yorlard, Papazlar lm yaklaanlara kar dinsel grevleri yerine
getirmeyi reddediyor, hastalarsa son gnah karmalar onlara yap
myorlard. stanbul iinde, Ayasofyada bile kyasya kavgalar o-
luyordu. mparator, birlii onaylyordu, Patrik, Gennadios Schola-
riosu bir manastra kapattrmt. O ise, birleme kararn, dine
saygszlk olarak niteliyor, Aziz Thomas sapknlkla suluyordu.
Papazlar, keiler, rahipler ondan yanayd. te yandan, Papa V. Ni-
colas, Constantini kurul kararna uymalarn salayamazsa kendi
sini hem kendi iyilii, hem de onlarn onuru yararna nlemler al-
makla tehdit ediyordu. Boazkesenin ina edilmesinden hemen
sonra, bu soruna en vakf kiilerden biri olan, Papalk sekreteri
Trabzonlu Georges, Papaya bir Prodefenda Europa ve Claustra
Hellesponti Exhortatio gnderiyordu; metinde, Romay ve Avru
pay tehdit eden tehlikeler konusunda uyarlar vard. Boazlarn
serbestisi gme gidiyor, Asyallar sapkn kiiler, ama sadece onlar
Avrupay Trklere kar savunuyor. Sinirli ve sabrsz bir insan
olan V. Nicolas kendisine dek ulaan herkese ve her eye olduu
gibi bu anya da kulak tkad. Onun iin nemli olan tek konu,
Kilisenin Birliinin ilan edilmesi zorunluluuydu, Trkler kar
snda direnmesi iin Constantine yardm gnderecei yerde alela
cele Kardinal Isidore de Kiev beraberinde, Midilli Bapiskoposu
Sakzl Leonard olduu halde, stanbula gnderdi. Bapiskopos
kendiliinden ikiyz adamn beraberinde getirdi. Kardinal sido-
35
reun grevi mparatoru, ruhban snfnn Floransa Kurulunun ka
rarlarna boyun emeye zorlamas konusunda srarlarda bulunmak
t. 12 Aralk 1452de Ayasofyada yaplan bir ayinle grev ifa edil
di. Bu olay, birlie kar olanlarn daha da gemi azya almalar so
nucunu dourdu. te, Bizans Devletinin en saygn kiilerinden
biri olan Megadk Leon Notaras u nl szleri o zaman syledi:
Trklerin s an Latinlerin klahndan evldr.
Constantin, batl glerden bir ey umamazd, J ean Hunyadi
Macaristann i durumundan yararland, Sultan Mehmet ile anla
maya varp, iin iinden syrld. Italyanlar ise ticaretlerinin byk
bir ksmm Dou ile yapyorlard ve nemli karlar vard. Vene
dikliler stanbulda nemli ayrcalklara sahiptiler. Hali stnde
balbama kendilerine ait bir mahalleleri vard. Haliin teki k
ysnda ise Cenevizlilerin mahallesi Galata-Pera bulunuyordu, bu
ras bir ticaret merkeziydi. Karadeniz boyunca ilerleyen sat yer
leri vard. Venedik, Ceneviz, Piza, Floransa ve Napoli gibi kent
devletlerinin hepsinin de Trkleri idare etmekte karlar vard,
Trkler, bir gn douda hesaplamalar gereken, yepyeni bir gt
onlar iin. Papalk, stne deni yapacan syleyerek Constan-
tinin arna cevap verdi. Aylar sren tartmalardan sonra, 8
Mays 1453te, Deniz Kuvvetleri Komutan J acobo Loredan em
rinde on kadrga gndermeye karar verecektir. Venedik kadrgalar
stanbula asla gelmeyecektir. Yalnzca Papamn gnderdii be
para gelir, ancak bunlar da Bizansn knden sonra Ege deni
zindeki Venediklilere ait mlk korumak amacyla kullanlacaktr.
Napoli Kralmn gnderdii sava gemileri de, sava bittikten son
ra geleceklerdir. O srada Venedikliler ayn zamanda bir de eli
gnderirler Sultan Mehmete, Bartolomeo Marcellonun, grevi
Cumhuriyetlerinin her eyden ok bar istediini, blgede nemli
karlar olduundan baz nlemler almak zorunda olduklarm Sul
tan Mehmete anlatmaktr. Marcello ayn zamanda Trklerle Bi
zanslIlar arasnda arabuluculuk yapmay deneyecektir. Oysa Mar
cello, Padiahla karlamamtr bile.
Cenovada Cumhuriyet danmanlar, stanbuldaki Galata-Pe-
36
ray savunmak amacyla oraya askeri birlikler gnderme ve Fran
sa Kralna ayrca teki Hristiyan prenslerine yazarak Constan-
tinin yardmna komalarn istemeye karar verdiler. Hatta, Kara
man Beyi brahimle, Venedik ve Napoli Kral ve Papann birlee-
rek ortak bir eylem yapmas konusu ortaya atld. Bu tasarlarn
hepsi de gereklemekten uzakt. Hayalden teye gitmiyordu, za
manlama ynnden de ok ge kalnmt. Kimse de byle bir e
yin gerekleeceine inanmyordu zaten. imdiden kaybedilmi
bir savaa katlmaktansa, gelecei dnmek daha doru olurdu.
Sknt iindeki Bizansa, Battun yardm, Sakzdan gelen
ikiyz kiiyle, Isidore ve Leonardm adamlar ve yine ayn adadan
onlarla birleecek olan alt, yediyz kadar paral askerden ibarettir.
Balarnda ise, Bazilein strategos autocrator, adn verecei Ce
nevizli Giovanni Guistiniani -Longo adl gerek bir asker vardr,
kentin karadan savunulmasndan sorumludur. Gemileri korumakla
grevli Kaptan Trevisan, Karadenize geerek, savunma hattyla
birleecektir. Demek ki, Bizansa yaplan batl yardmlar kendi
bana hareket eden bireylerden, paral askerlerden gelmektedir,
hkmetlerden deil.
Sultan Mehmet amalarndan birine ulamt: Kenti d dnya
dan koparmak ona gelebilecek yardm, cephane ve yiyecek yollar
n kesmek ok iine yarayacakt. Geriye kendi fethetmek kalacakt,
iin bykl ve aklna gelen zorluklar, yirmibir yandaki bu
gen insan korkutuyordu. Durmadan bunlar dnyor, kafasnda
binlerce plan gelitiriyordu. "Fetih, gen padiahn gecelerinin ay
rlmaz paras olmutu." diyor Dursun Bey. Ducas ise yle yaz
maktayd: Gece demeden, gndz demeden, yatakta olsun ayakta
olsun, ne gibi sava oyunlaryla stanbulu alabileceini hesapl
yordu. Eline kat kalem alp, hisarlar iziyor, uzmanlara bu sa
halarda toplan nerelere yerletireceklerini, nerelere yeralt tnel
leri aacaklarn, nerede savunma hatt oluturacaklarm anlat
yordu: Nereden hendeklere girilebilir, merdivenler hangi duvara
dayanmaldr?.. Adm efsaneletirecek bu byk zaferden baka,
hibir eyi gz grmyordu.
37
Gen Sultan kararm vermiti. Yine de devletin belli bal kii
lerinin dncelerini almak istedi. Bu amala, 1452-1453 yllarn
da bir k gn Sadrazam andarl, teki vezirler, ulular ve ordu
komutanlarn Edirnede toplad. nce bir yemek verdi, sonra on
lara gelecek ilkbaharda Konstantiniyyeyi u kfir yuvasn, sap
knlar inini, u haydutlar kalesini zapdetmek istediini syledi.
Bir kez daha sava yanllaryla, lmllar kar karya geldiler. Sa
va yanllar, BizanslIlarn zayfln, Sultann ordusuyla kyaslan
dnda ortaya kan durumu tarttlar, andarl her zaman olduu
gibi kart tavr taknd. Avrupa prensleri aralarnda birleebilir.
stanbul kentinin kalesi salamdr, bu kenti fethetmeye kalkmak
gkyzn fethetmeyi istemek gibi bir eydir dedi.
Sava isteyenler haklydlar, Sultan Mehmet bunu biliyordu.
Aylar ncesinden batya casuslar gndermi, onlardan, daha nem
li bilgiler almt. Batdaki Hristiyanlarn, Constantinin yardm
na komaktan daha nemli ileri vard. Ayrca Vama ve Kosovada
olduu gibi bir maceraya atlmak yanls hi deildiler. Sultana ge
len bilgiler, kararl biimde harekete gemek iin uygun zamann
geldiini gsteriyordu.
Sultan Mehmetin slam ordusunun nderi olarak syledii sz
leri, yaknda kente saldrya geecek olan askerlerine ilettiler; Ga
zinin sylevi yleydi: Amacm Islamm bayram Konstantiniy-
ye zerine dikmektir. Baka bir amacm yok. Bu kalenin tarafm
dan alnmas buyurulmusa eer, kuleleri ve burlar ta toprak ye
rine saf demirden de olsa, fkemin ateiyle eriteceim, balmumu
gibi eriyecek. Yok eer nasip deilse, bu durumda da iyi niyetim
den dolay mkafat greceim. Ama eer balayc Tanr ltfe
derse, tertemiz niyetlerle Ona dnm kulunu terkedip umutsuz
klmaz.
Padiahn ateli szlerine kaplan vezirler ve btn bykler bir
azdan tasany onayladlar.
1452 yaznda, Boazkesendeki almalar henz sona erme
miti ama, Sultan Mehmet, vasal devletlerden kendisine adam ve
silah gndermelerini istemiti. Karaman Beyliine yapt seferi
38
bahane olarak gsterdi. Georges Brankovi, oniki subay nezaretin
de bin beyz Srp svariyi emrine gnderdi. mparatorluun her
yerinden ara gere topland, silahlar imal edildi, kuatma iin
mancnklar, kuleler, seyyar merdivenler, surlar ykma iinde kul
lanlacak bir yn dve. II. Murattan miras kalan hazine, mas
raflarn artyla ortaya kan hesap, bunun sonucunda para dee
rindeki ayarlama ve mali dzenlemeler snrsz ve saysz harcama
lar yapmasna olanak salyordu, ayn zamanda da stanbulu ald
nda ele geirecei serveti beklemekteydi.
Tam hazrlklarn yaplmasn buyurduu sralarda ya Macar, ya
Saksonyal veya Dalmayal olduu sanlan Urban adndaki bir top
dkmcs Sultana istedii byklkte bir top dkmeyi teklif
etti. Aslnda, kendisinin Bizansllann hizmetinde pek parlak bir
baar gsteremedii biliniyordu. Sultan Mehmet de ona: stan
bulun surlarn sarsacak gte bir top yapabilir misin bana? diye
sordu. Urban olumlu yant verdi, birka hafta sonra Sultana byk
apta bir topu takdim etmiti bile. Bu top Boazkesendeki kule
lerden birine yerletirildi ve uyarlara boyun emeyen bir 'Venedik
gemisine ate aarak denendi. Glleler hedefe tam isabet etti ve
gemi batnld, kaptan ldrld. O zaman Sultan Mehmet mm
kn olan en byk topun dklmesini istedi. Top hemen dkld,
iki buuk metre apndaki drtyz kilo arlndaki glleleri* a-
teleyebiliyordu. Edirnede denendi, ama nce halka haber verildi:
Hi bilmedikleri bir grlt karan toplarn patlamasndan kimse
korkmasn, kimsenin dili tutulmasn, gebe kadnlar ocuklarn d
rmesinler diye.** Frlatlan glleler bir kilometreden daha uza
a derek topraa iki metre derinlie gmld. te tam stanbul
surlarn ykabilecek silah buydu. Padiah o an Urban ihya etti,
ona ylesine yksek bir cret balad ki, Bizansl bakanlar bunun
drtte birini bile verseydi, Urban asla stanbulu terketmezdi. E-
dime'den stanbulun.uzak semtlerine toplarn tanmas iki ay sr-
* Topun uzunluu 3.51 metre, eper kalnl 28.6 cm. (Kritobulosa gre). ]464te dklen
bu toplarn glleleri 544,32 kg, uzunluu 3,12 m.'dir. Biri Londra Kulesi mzesindedir.
** Hammerin yazdna gre.
39
d ve toplar ekmek, arabalara yklemek ve araba stnde tutabil
mek iin ikiyz kii ve altm kz gerekiyordu. kiyz ii ve usta
konvoyun nnden gidiyor ve onun geecei yollar kprleri tah
kim ediyordu. Urban byk kalibrelik bir top daha dkt, birisi
262 kiloluk tekisi ise biraz daha hafif glleleri frlatabiliyordu.
Ayrca ok sayda orta apta ve daha kk toplar dkld."* s
tanbul kuatmasnda yerlerini aldklarnda, Sultan Mehmet o gn
lerde inanlmas olanaksz bir ate gcne sahip olmu bulunuyor
du ve bu sava tarihinde yepyeni bir dnemin balangc demekti.
Toplarn yaratt ykmlar, bu korkun grltl silahn halkn -
zerindeki etkisi, stanbulun aln iin hazrlanan plann baarl
masnda belli bal etmenlerden bazlar olacaktr, elbette sonra da
Sultan Mehmet in ve ondan sonra gelen padiahlarn iki yzyl bo
yunca srecek olan baarlar vardr. Daha 1456da Tagliacozzo
yle yazyordu: Sultan Mehmetin yle iri, yle byk toplar
var ki, imdiye dein insanolu bylesini yapmad. Batnn elbi-
liiyle padiahn hizmetine giren Trk dkmcler, silah imalat
tekniinde uzun sren en nlerde oldular. Padiahlar dardan da
top alma yoluna gidecek, elde ettikleri toplan savata dmana
kar kullanacaklardr, imparatorluun gerileme devrinde bile top
gcne her zaman byk bir nem verilecektir.
Denizle balants kesilmeksizin stanbulun abluka altna a-
lnmas tamamlanm olamazd. Sultan Mehmet, Boazkesenin
yapmn buyurduu sralarda, babasnn hkmdarlnn son
dnemlerinde denize indirdii gemilere eklemek amacyla, ok
sayda geminin kzaa konmasn da emretmiti. Bylece 1453
ylnn ilkyaznda, Gelibolu tersanesinden kaptan derya Balta-
olu kumandasnda -kendisi Bulgar asll olup sonradan Islami-
yeti semi bir Hristiyand- bir filo geldi. 150-170 paralk bir
birlik halinde, olan filonun bir blmn Diplokioniona (bu
gnk Beikta), teki birlikler ise, bizzat Baltaolnun yne
timinde Bykada nlerine Marmaraya demir att; Dursun
* Sami le'in belirttiine gre 50 adet byk ve orta boy. K ievli isidorea gre arkebzler dahil
toplam olarak 1000 adet.
40
Beyin abartl ifadesiyle sivri ulu; aslanlarla dolu gemi-
lerdi* bunlar.
1453 ylman 26 martnda, Trk ordusu da bir yandan toparlan
m hazrd. stanbul kuatmasnn arifesinde Sultan Mehmetin
ka askeri vard? adalarnn belirttiine baklrsa 160.000 (Ba -
baroya gre) veya 400.000 (Ducas ve Chalcocondylasa gre) ve
hatta Ankaral brahime gre 700.000 kiiydi. XV. ve XVI. yzyl
Trk tarihileri bir ate rmandan, usuz bucaksz bir deryaya
dnen bir rmak"tan szederler (Dursun Bey); Saadeddin ise
yldzlar kadar kalabalk savalar deyimini kullanr. Gerek sa
y ise byk bir olaslkla 150.000 ile snrldr, bu rakam bile o
gne kadar, en azndan Orta ada ulalamam bir rakamdr. O
an olaylarnn en ciddi tanklarndan biri olan Nicolas Sagundi-
no, Sultann 80.000 srekli svari, 160.000 yardmc svari, 9.000
kiilik muhafz alay, 12.000 piyade eri ile 10.000 yenierisinin ol
duunu sylyor.
2. KUATMA
Bu devasa ordu, hi zaman kaybetmeden, hazrlklarn hemen
ertesinde her zamanki gibi ok dzenli bir ekilde yrye koyul
mutu. Sultan Mehmet yenierileri, okular, kundakl yayla si
lahlanm yabanc veya Trk askerleri, arkebzclerle; Sanda ve
solunda azaplar,** onlarn arkasnda yer alan sipahilerle evriliy
di diye anlatyor bize Dursun Bey. 5 Nisan gn saat akamn se
kiz veya dokuzu sularnda, ilk birlikler stanbula ulayordu. nce
kentin iki buuk mil kadar dnda, sonra da daha ilere ilerleyip
* Geree en yakn rakamlar J acopo Tedaldinin verdii bilgilerdir. Buna gre; Sultan Meh
metin 16-18 arasnda byk sadrgas, 16-20 aras ulam gemileri ve ayrca dzinelerce dei
ik tipte deniz arac vard.
Akdenizde kullanlan sava kadrgalar yelkenli tek veya iki direkli uzun gemilerdi. Her iki
yanda 24-26 kreki sras olan (3 veya daha fazla kreki) bu gemilerde bazen bazen daha
fazla lop bulunurdu, toplar pruva tarafna yerletirilirdi. Bu gemilere Kadrga ad verilirdi.
Kk kadrgalar ise daha hafif olup, her iki yanda 16-24 kreki sras olurdu.
** Azaplar; Garnizonlarda, kalelerde, donanmada hizmet veren taral askerlere verilen ad.
41
kentin hemen dnda adr kurdular, surlarn evresinde drt ana
ble ayrldlar: Anadolu bl tshak Paa ve Mahmut Paamn
komutasnda Porta Aureadan (bugnk Yedikule kaps) Polyan-
drouya (Mevlevihane) kadar olan blm tutuyordu; Mevleviha-
neden, Porta Charisiosa (Edirnekap) kadar balarnda Sultan
Mehmet ve andarl Halil Paa olmak zere yenieriler ve svari
ler yer almt; Karaca Paann kumandasndaki Rumeli ordusu i-
se Edimekapdan Xyloportaya, (Odun kaps) Haliin hemen ya
knna kadar olan blm tutuyordu. Zaanos Paa, Haliin dou
sundaki blgedeki blgede birlikleriyle yer almt. Sultan Meh
met, otan Topkapnn (Saint Romain kaps) hemen karsna,
surlarn en zayf olduu kansna vard yerde kurdurttu, saldr
sn o noktada younlatrmak istiyordu, ite tam orada byk
topunu yerletirmek iin hendekler kazdrd. Sultan, Baltaoluna
Beiktatan ayrlp, gemilerini Marmara azna, Porta Aureadan
(Yedikule) Neoriona (Bahekap) kadar, Haliin giriine demirle
mesini emretti. Grevi, uzun surlar denizden gzetlemek, zellik
le Halie szmaya almakt. Hristiyan donanmas orada demir
lemiti.
stanbul surlar o gne dek dnyann bilinen en gl surlar
arasnda yer almt ve hl bir blmyle yleydi. 1204 yl
Hallar hari, kenti almaya gelenlerin hepsi de surlar nnde
bozguna uramlard. Byk Constantinin ina ettirdii, sonraki
dnemlerde II. Th^odose tarafndan V. yzylda yeniden yaptr
lan ve ikinci bir surla evrelenen bu byk savunma hatt nn
de, Attila saldrya gemeye cesaret edememiti. Sk sk glen
dirildi, depremlerden sonra birok kez onarld, ama, para yeter
sizlii nedeniyle d duvarlarn onanm bitirilememiti. Marmara
denizinden Halie kadar uzanp 6,5 km uzunluktayd. I duvar
ya da byk sur ad verilen blm, 34 metre kalnla ulayordu.
Ykseklii 13 metreydi. 12 ile 15 metre arasnda deien 96 ku
leye sahipti. D ana gvde 8 metre ykseklikte, 2 metre kalnlk
tayd. 82 kulesi vard. Her iki sur, birbirinden kale duvarlaryla,
ukur ve hendeklerle ayrlyordu. Hendeklerin genilii 15 ile 20
42
metre arasnda deiiyordu. Toplam olarak 70 metreden daha ka
ln, yalnzca 5 sivil, 5 de askeri giri yeri olan surlarn bt
n, kenti karadan usuz bucaksz bir metris gibi epeevre sar
maktayd.
43
44
Deniz tarafndan ve Hali ynyle daha zayf olan kalenin,
Marmara tarafnda 12-15 metre yksekliinde, 188 kuleli ve 8 ka
pl tek bir sur hatt vard. Surlar denize deiyordu, bu yakadan bir
saldryla ele geirmek ok g bir giriim olurdu. Bu nedenden -
tr BizanslIlar, gvdeyi 8 kilometre uzunluunda bir baka sa
vunma hattyla glendirmeyi gerekli grmemilerdi. Hali taraf
na doru da Tekfur saraynn yaknndaki surla birlemeden daha
beride, 5 kilometrelik bir sur da, tek bir hat zerine uzanmaktayd.
110 kulesi, 14 kaps olan bu metrisin de byk bir savunma deeri
yoktu. Bu nedenle III. Leon Isaurien, 717-718 ylnda, Araplarn
stanbulu kuatmas srasnda, Galata Kulesi ile kar kyda Neo-
rion kulesi (Bahekap) arasna Halii kapatacak biimde, tahta
amandralar zerinden bir zincir germeye karar verdi.* Bu zincir
hl yerindeydi ve BizanslIlar bundan yararlanacaklard.
mparatorluun altn yllarnda, Bizans koruyan surlarn ok
byk etkisi olmutu. Bu durum, en bata Sultan Mehmet olmak
zere o sralarda kenti ele geirmek isteyen herkesi dndrtyor-
du. Hzinenin iinde bulunduu durum gznne alnnca, bazil-
ler, depremlerin sarsp ykt, insanlarn verdii zarara ak, hava
ssndaki deiimlerin ypratt bu duvarlara, surlara, binalara ge
rekli bakm gsteremiyorlard. duvar oktandr ihmal edilmi
durumdayd. 1422de Sultan Murata kar yalnzca d surlar, sa
vunmay oluturabilmiti. XI. Constantin de ayn karara varmt.
Savunmay zayf durumda brakacak bir baka nedeni daha vard:
Yeterince askeri yoktu ki. mparatorun Maliye Bakan Georges
Sphrantzes imparatorun buyruu zerine, OsmanlIlara kar koya
cak askerlerin bir saymn yapmaya kalktn anlatr, toplam r
larak ortaya sadece 4.774 Bizansl kmtr. Ac ve zntden
kahrolarak, kayt defterlerini mparatora verdim. Bu sayy yalnz
ca ikimiz bildik. Aramzda gizli kald. Leonard ve Isidore de Ki
ev ile beraber Sakzdan gelen 200 kiiyi Giustinianinin getirdii
* Trklere kar bu zincir savunmalar srasnda yalnzca be kez kullanlmtr: Araplara
kar 717-718de; 821 ylnda ise Thomas le Sloveniene kar; 1203'de Hallara kar kul
lanld biliniyor.
45
500-600 kadar askeri, birka yz gnll ile deiik kaynaklar
dan paral askerleri de katarsak, stanbulu savunanlarn says o
gnk haliyle 7.000-8.000i gemez.* Constantinin toplan da
zayf durumdayd. Deiik kaynaklardan toplanma ve az sayda
olan bu toplar surlarn deiik noktalarna yerletirilmilerdir.
B azlan ise dkm hatas tayp daha ilk patlamada, kullananlan
da ldrerek paralanacaklardr. teki bazlan ise ileri geri eki
lirken surlara zarar verecek durumdadr. Bu durumda ou kulla
nlmaz haldedir. Sultan Mehmetin 150-170 gemiden oluan do
nanmasyla da karlatracak olursak Constantinin durumu bu
alanda da toplann ve ordunun durumundan daha iyi deildir. m
paratorun, Haliin azn kapayan zincirin gerilmesini emrettii
gn, limanda yalnzca otuz kadar gemi vardr. Be veya alt (Ce
neviz kadrgas), be Venedik kadrgas ve bunlara daha sonra
Ancone ve Ispanyadan gelecek gemiler de katlacaktr, o kadar;
tekiler Bizans gemileridir. 1452 ylnda Constantin bir savan
kanlmaz olduunu anlad zaman yabanc yk gemilerine sa
va salmas olarak el koydu, Venedikli Girolamo Minotto ile O-
nikiler Konseyi** ve yabanc gemi kaptanlar da bu karan onay
lamlard, yine de 26 ubat gecesi, alt Girit gemisi ve bir Vene
dik kadrgas karanlktan yararlanarak, denize aldlar; bu karar
lar savamaktan kamalarn engelleyememitir. Gl surlarla
evrili -oysa surlar ok yerde zayf noktalar gsteriyordu, saylan
ok az, moralleri bozuk, birbirleriyle uyum salayamam birlik
ler tayfalan arasnda birlik salanamam bir donanma vard, hat
ta baz birlikler kamaktan yanayd- Hristiyan Avrupann nere
deyse terkettii bir Bizans, yazgsn belirleyecek bir savata en
berbat koullar ierisindeydi. Bunu Constantin de biliyordu ve
ilk saldndan az nce Sultan Mehmetin teslim olma nerisini, en
ufak imaya yer brakmayacak biimde geri evirdi. Kentteki in-
sanlan, kadnlan, ocuklanyla birlikte mal ve mlkleriyle, ile-
* Bu Tedaldinin verdii rakamdr, Ducas ise 4.000-4.500 askerden szetmektedir, Sakzl
Ldonarda gre, 6.000 Bizansl, 3.000 I talyan olmak zere toplam 9.000 kiidir.
** Venedikte bir tr Senato.
46
rinde ban iinde* brakmak kouluyla deniyordu neride. Sul
tan, stanbulu savamadan ve zellikle birliklerin yamalamas
na brakmakszn igal etmek istiyordu.
Bazil, kendisine sz stne sz verip duran Bat Hristiyanla-
nndan medet umuyor muydu? Ya, J ean Hunyadinin Tunann g
neyinde balatt ayrlk hareketten? 6 Nisanda Bazil, Blakerna
Sarayn terketti, oray bir daha gremeyeceine kanaat getirmi
olmalyd, kurmay yeri olarak Saint-Romain kilisesi kapsnn ya
nma, hemen hemen Sultan Mehmetin ota karsna yerleiyordu.
Yannda Cenevizli Giovanni Giustiniani vard. Onu kara kuvvetleri
bakomutan olarak tayin etmiti, Giovanni Giustinianinin emrin
de Sakz adasndan, Cenovadan getirdii paral askerler vard. Da
ha gelir gelmez savunma iin rgtleme iine el att. Venedikli Gi-
rolamo Minotto ve Venedikli gnlllere saray ve civar arazisinin
korumas braklmt. teki blmlerin savunulmas saylar eit
olan Bizansl ve Latinlere brakld, en hassas grev onlarnkiydi.
Balarnda Konsl J ulia Pere olmak zere Katalanlar, Boucoleonu
(mparatorluun Deniz kaps) tutuyorlard. Daha nce BizanslIla
ra snm olan ve Sultan Mehmetin yerine gz dikmi olan Or
han -Sultann yeeni- ise Eleftheroslu birka dzine kadar Trk i-
le Marmarada idi. Yine Isidore de Kiev ve Midilli Bapiskoposu,
Sakzl Leonard, Manganes sarayn ve civarn koruma durumun
daydlar. Megadk Lucas Notaras liman koruyordu. Dimitrios
Paleologos Cantacuzene Saint-Aptres kilisesi yaknlarnda, ken
tin merkezini bin kadar askeriyle tutuyordu, imparator o srada
Hali azna zincirin gerilmesini buyurdu.
stanbul nlerine varr varmaz, Sultan Mehmet bataryalarn
surlarn kara tarafnda, mevzilerine yerletirtmiti. 400 kilodan da
ha ar glleler frlatabilen en byk top, Saint-Romain (bugnk
Topkap) kaps karsna yerletirdi. 300 kiloluk glleler frlatabi-
len teki iki top da yine hemen bu noktann yaknlarnda mevzi-
lenmiti. Byk topu atee hazr hale getirmek iin iki saat gereki-
* Kritobulos s.68. eriat yasas gereince dmana saldrmadan nce teslim olmas iin sre
tannrd.
47
yordu ve 24 saatlik srede ancak sekiz kez kullanlabiliyordu.
Byk kalibreli dier toplar ise Blakema Sarayna, Edimeka-
pya ve Pighi'ye (Silivrikap) evrilmiti. Bu noktalar surlarn en
zayf olduu yerlerdi; kalanlar ise surlar boyunca sralanmt.
Toplam ondrt batarya da Haliten La Port Doree'ye (Yaldzlka-
p) kadar olan blme dnkt: Samilee gre 52 byk, 500 adet
daha kk, Isidore de Kievin sylediine gre arkebzlerle bir
likte bin kadar vard. BizanslIlarn en byk topu ise 50 kiloluk
glleleri atabiliyordu ancak.
12 Nisana doru, her bir yanda gedikler amak amacyla sur
larn en zayf yerleri seilerek bombardmana baland. Gece,
gndz demeden, aralksz atlan glleler ana gvdeyi vurdu, maz
gallar ykarak kuleleri, burlar darmadan ederek; yine de Trk-
lerin geebilecei byklkte bir gei almasn baaramayacak
ekilde duvarlara zarar verdiler. Bir Macann tavsiyesi zerine ayn
noktay bombalamaktan ziyade san solunu da vurduktan sonra
merkeze ate edilme yoluna gidilince durum deiti, daha iyi so
nu alnmt. Kuatma altndakiler aa gvdeleri, kalaslar, top
rakla dolu flarla gedikleri salamlatrmaya alyorlar, atlan
glleler f iindeki topraa gmlp gidiyor, bylece korunmaya
abalyorlard. Rumlar birok kez dar frlamay denedilerse de
sonu alamadan ldrldler. arpmalar zor geiyordu, bir daha
k yapmadlar bu durumda. Sultan Mehmet, stanbula on kilo
metre kadar uzakta bulunan Tarabya kalesine saldrarak artma
herakatna giriti. Kaleyi ele geirdi, kaleyi savunan 40 kii ld
rld. Daha sonra da Studion kalesini ald. O srada Baltaolu da
Marmara denizindeki Bykaday ele geiriyordu.
Bylece nemli bir sonuca vanlamadan bir hafta geti. Surlar
zarar grm, Saint-Romain kilisesi yklmt, ama Giustiniani su
run bu noktasnda Sultan artacak, bir abuklukla onanmn
yaptrtmt. O zaman OsmanlIlar kat deriyle kapl, boyu surla-
rnkinden daha yksek bir aa kule ina ettiler, kente atlamak i-
in surlara yaklatrdlar. Rumlar gece bunu atee verdiler. Bunun
zerine Sultan Mehmet, 18 Nisan gn afak vakti taarruza kalk-
48
maya karar verdi, azaplar borazan ve davul sesleri arasnda lk
lar atarak hendekleri atlar ve uygun bir annda taarruza kalktlar.
Kaplan atee verdiler, dayal merdivenlerin tepesine kp savun-
madakilerin zerine ok ve mermi yadrdlar. Uzun mzraklann u-
cuna tespit ettikleri kancalarla Bizansllann snaklann devirip a-
tee verdiler. arpma akama kadar srd: Kente tek bir Trk bi
le giremedi, saldnlann hepsi de geri pskrtld, BizanslIlar ok
kayp vermediler. atmalar her gnk gibi sregitti.
O zaman Sultan Mehmet taarruzu geniletmeye karar verdi, as
ker saysnn azl nedeniyle hem karada hem denizde, Constan-
tinin her iki yerde birden savaamayacan dnyordu. O halde
liman giriini glendirmek, Bazil'in donanmasn yok etmek, sonra
da kente kara tarafndan savunmaktan daha zor olan Hali surlarn
dan saldrmak gerekiyordu. Baltaolu, Hali nndeki gemilere
saldrmak, zincirleri zorlamak emrini ald. Trkler Bizans gemileri
nin demirlerini balayan ipleri kestiler, yangn oklar, mzraklar at
tlar olmad. Sava, arkasnda yzlerce l ve yaral brakarak so
nuca varmadan saatler boyu srd. Osmanllar geri ekildi. O za
man Sultan Mehmet, liman giriinde demirlemi gemilere ate e-
debilecek toplar dktrtmeye karar verdi. Onun stste yapt i-
zimleri zerine ustalar bir top yaptlar. ok ok ykseklere ktk
tan sonra, byk bir grltyle bir geminin orta yerine varp onu
ikiye ayrd. Gemi denizin dibini boylad. "* Gen padiahn hesap
lan doruydu, ama bu kez BizanslIlar gemilerini menzil dna da
ha uzaa, Trk gllelerinin ulaamayaca bir yere demirlediler.
Birka gn sonra denizdeki atmalar arasnda, ortaya daha -
nemli bir sonu koyan bir gelime oldu, bu BizanslIlara yeniden
kazanma umudu verdi.
20 Nisan gn Ceneviz bayrakl gemiyle, Bizans bayra ta
yan bir gemi stanbul aklannda gzkt, rzgr kesildiinden
durmak zorunda kalmlard. Sultan Mehmet bunu haber ald ve
derhal Kaptan- Derya Baltaoluna btn donanmasn alarak
* Kritobulos
49
gemilerin peine dmesini, bu drt gemiyi ele geirmeden sa
salim dnmemesini buyurdu. Birka yz gemi hemen bu Hristi
yan yelkenlilerini bulmaya kt! Gemiler arasnda mesafe braka
rak balayan atma; oklar, mancnkla atlan talar, yakc svlar
fkrtmalarla srd. Kritobulos bu deniz savan yle anlatyor:
Baltaolu yeterince yaklatna kanaat getirince birden kalkt,
buyruklar savurarak, sesini iyice ykselterek, tekilerin de kendisi
gibi yapmasn istedi, kreklere aslarak gemilerin ortasna dald.
Btn gemiler oraya yklendi, atma korkuntu. Kimileri alttan
ate tutarak gemileri tututurmaya giritiler, kimileri baltalarla,
mzraklarla gemileri delmek amacyla vurmaya baladlar; bazlar
uzun mzraklarla aadan uzanarak, gemicileri vurdular, bazlar
ok ve talar frlatt, kimileri de trmanmak amacyla demir urganla
rna, halatlara asldlar... Ama gemide bulunanlar tepeden trnaa
zrhl olarak cansiperane savayorlard, saldrlan gleriyle geri
pskrtyorlard; nce ii su dolu kovalar hatta tala dolu olanlar,
hepsini tepeden aa boca ettiler, bylece sular atei sndrd ta
lar da btn arlklaryla derken aadakilere ok zayiat verdir
di. ou bouldu. Hristiyanlarn da byk mzraklan, karglan,
sivri ulu silahlan vard, saldrganlar yaraladlar, onlara talar att
lar, yukardan trmanmak isteyenlerin ellerini baklanyla kestiler,
ac iinde hayknyordu insanlar. Ksacas grlenler korkuntu.
Buna karn, savunma baanl da olsa saldrganlar sayca s
tndler; toparlanp yeni glerle bir daha taarruza geiyorlard,
zira yaralanan veya lenlerin yerine kesintisiz yedekler geliyordu.
atmann uzamas zerine byk gemilerdekiler umutsuzlua
kaplacaklard. Tam bu srada birdenbire gl bir rzgr kmasn
m, yelkenler imesin mi, bylece, koca gemiler kadrgalan arka
snda brakp yol aldlar, zira krek gcyle rzgnn ve denizdeki
akntnn gcne ulaamazlard. atma son buldu, byk yelken
liler liman giriine kadar kaarak uzaklatlar ve stesinden gele
ceklerine kesinlikle inanmadklan ok byk bir felaketten kurtul
dular."
Sultan Mehmet kyda atnn stnde atmay izliyordu ve
50
kendi askerlerini destekler gibi gzkyordu. nk kendi donan
masnn bu gemileri yenerek ele geireceine sonra da tutsak edip
getireceine inanyor, erkenden sevince kaplyordu. Ama bir de
bakt ki gl bir rzgr esti ve gemiler altst oldu, o zaman ok
kzd, zld, atn krbalayarak tek sz etmeden gerisin geri dn
d.* Cenevizliler ve BizanslIlar otuz kadar kayp verdiler, Trk-
lerde ise yzlerce l ve ok sayda yaral vard. Aralarnda Kap-
tan- Derya Baltaolu da bulunuyordu, gznden olmutu. Sultan
Mehmet fkeliydi. Amiral daha nce de Halii kapatan zincir -
nnde baarsz olmu, ite bu kez de drt Hristiyan gemisi nn
de o kadar zengin donanmasyla baarl olamamt. Padiah hem
Peygambere hem de hkmdarna kar ihanet etmekle sulad.
"Bizzat ben keseceim kafan" dedi... O kadar ileri gitmedi ama o-
nu denekle dvd. evresindekilerin yalvarmalar olmasa ldr-
tecekti, sonunda onu azlederek yerine II. Muratn Kaptan- Der-
yasnn olu Hamza Beyi getirdi. Bu bozgundan sonra Msl-
manlar kayglanmaya balayarak umutlarn yitirdiler. ** ki bu a-
bartmal bir anlatt, zira gen padiah bylesi bir bozgunda ken
dini brakacak, cesaretini yitirecek biri deildi.
uras bilinen bir noktayd ki deniz, OsmanlIlarn kendilerini
rahat ve gven iinde bulacaklar bir alan deildi. "Tanr karalarn
hkmdarln Trklere verdi ama denizinkini kfirlere brakt."
deniyordu o zamanlar. Ama bu her zaman geerli olmayacak, yz
yl sonra, Kanuni Sultan Sleyman ve Barbaros; Orta ve Dou Ak-
denizi bir "Trk Gl" haline getireceklerdir. Oysa o ada Os-
* Kritobulos, sayfa 90
** Bu bozgundan sonra Sultan Mehmet ilgin bir mektup ald. Bu mektup Osmanl birlikle
riyle beraber olan eyh Akemseddinden geliyordu, kendisi saygn bir din adamyd. D
ncesini aka belirten bir ifadeyle "bu giriiminde, hamehtablarnn verdii emirleri ye
rine getirmede, ustalk ve ayrdetme imkanlarnda eksiklikleri bulunduunu sylyordu.
Bu ackl sonucun sorumlusunun belirlenmesi ve bu bozguna dmemek iin yaplmas ge
rekenlerin neden yaplmad konusunda bir soruturma yaplmasn buyurmalsmz,'1diyor
du, "yoksa tam saldn ve son darbe an geldiinde birlikler btn gcn kullanmayacaklar
dr... Eer askerler byle byk bir yamalamann olacan bilseler, hemen lme koa
caklardr. Son karar Ulu Tannmn ellerinde, ama zaferi salayacak her ey yaplmaldr.
Derviin tavsiyeleri Sultann kulanda kalm olacak ki, son taarruzdan bir gn nce, bir
liklerine, kenti gn boy yamalataca konusunda sz verecektir.
51
manii donanmas, iyi dneminde deildir ve deniz onlar iin yeni
yeni deneyim kazanacaklar bir alandr. Sultan Mehmet de bunun
bilincindeydi, Baltaolu'na daha bir merhametle yaklamasnn ne
denlerinden biri de budur. Ama ne olursa olsun surlarn en zayf
yeri olan tek sra duvardan oluan, savunmada daha zayf brakl
m Hali tarafndan kente saldrmak iin Hali'i ele geirmek ge
rekiyordu. Trk donanmas deniz tarafndan zincirle ve Hristiyan
gemilerince kapatlan girii zorlayamyordu; o halde Hali'e kara
tarafndan szmak gerekiyordu.
3. SAVA OYUNLARI VE ARPIMALAR
ok ak dnceli biri olan ve srekli yabanc lkelerde neler
olup bittiini aratran Sultan Mehmet, ondan onbe yl kadar n
ce, (Sakzl Lonardn dediine gre) Adigeden Garda glne
kadar olan mesafeyi, Venediklilerin gemileri karadan yrterek
katettiini biliyor muydu acaba? Ya da bir Hristiyan m vermiti
ona bu fikri.* Hammerin nitelemesiyle, bu "gzpek zeki adam,
Beiktata demirli donanmasnn bir blmn dalar, tepeler,
hendekler artarak Haliin i tarafnda yer alan Kasmpaaya a-
a yukar 4,4 km yolu artarak tatmaya karar verdi. Askerle
riyle tm birlikler belirtilen gzergh zerindeki ot, allk ve a-
alan keserek, oraya birbirine balanarak oluturulan kalaslardan
bir tr kzak yerletirdiler, zerine sert cins kalaslar yalanarak
kaygan hale getirilip pudralandktan sonra yerletirildi. Onlarn s
tne de gemiler kondu. Yetmi para iki krekli orta boy gemiyle
birka daha byk gemi, binlerce insan atlaryla, kzlerle daha
baka deiik dzenekler yardmyla bu gemileri Pera tepelerine
dek ektiler ve o ykseklikten aa, gerek rzgrda ien yelken
bezlerinden, gerekse yal kzak kalaslarndan yararlanarak aa
indirdiler. Gemiler sanki denizdeymi gibisine bayrak dalgaland
rarak davul sesleri arasnda gidiyorlard. **
* Dursun Beye gre
** Barbarc
52
Btn bu olaylar! engelleyemeyen BizanslIlar olanlar akn
gzlerle izliyorlard. Yetmiten fazla Trk gemisi yukardan aa,
birdenbire inmi gibiydi limana. Ksacas durumlar ok ciddiydi.
Bazilin birlikleri zaten yetersiz saydayd, imdi ise Hali surlarn
korumak iin bir blmn bulunduklar cephelerden ekmesi ge
rekiyordu. Trk donanmas zincirlerin te yanndaki Yunan ve H
ristiyan gemileri iin de byk bir tehdit oluturuyordu. Her an on
lara da saldrabilirdi. Sultan Mehmet, Beiktataki deniz ssyle
ve Boazkesenle olan balantlarn salama almt, surlarn en
zayf yerleri Trklerin atei altndayd, bu durumda bir deniz sava
nn sonucu nasl olurdu ki? Trk tehdidi altnda bulunan Perada-
ki Cenevizliler, surlarn ardnda korkudan tirtir titriyorlard. Bi
zanslIlarla Latinler byle arka kapdan giriveren Trk gemileri
ni nasl altedebilecekleri konusunu grmek zere bir sava kon
seyi kurdular. Btn donanmay toplayp stlerine mi gitsinlerdi,
yoksa hafif tonajl dman gemilerine saldn dzenlemekle mi ye-
tinsinlerdi? Trk donanmasn atee vermeye karar verdiler. Bir 1-
talyan kadrgasnn kaptan, Giacomo Coco harektn bana ge
mek iin gnll oldu. Peral Cenevizliler daha sonra ona katlmak
istediler, 28 Nisan gn afak vakti, iki gemi atlacak glleleri yu
muak karlayacak biimde, yn ve pamukla yklendikten sonra
iki hzl kadrga, kk gemi ve ok sayda barut, Bizans atei;
(suda yanan ate) zift ve teki yanc maddelerle ykl olarak de
mirledikleri yerden ayrldlar. Vanlan karara gre nce tampon g
revindeki iki gemi ilerleyecek, kadrgalar daha sonra saldnya ge
eceklerdi. Ama Giacomo Coco, zafer al iinde teki gemi
leri beklemeden saldnya geti. Birka dakika iinde cehennemi
bir grlt kaplad orta yeri, ardarda iki top mermisi Coconun ka
drgasna dt, kaptan, tm mrettebat ile Barbaronun deyiiyle
on kez Pater noster diyemeden sulara gmld. Gabriele Trevi-
san komutasndaki teki Venedik kadrgas isabet ald ama, batma
d. O zaman Trkler saldnya geerek iki Hristiyan gemisini esir
almaya abaladlar. atma iki saat srd. Hristiyanlar seksen -
lyle bir byk gemi, Trklerse daha kk tonajl bir gemi kay-
53
betti. Krk Hristiyan tayfa ve er, Trkler tarafndan esir alnarak l
drld. Buna karlk olarak Constantin de elinde tuttuu ikiyz
altm Trk tutsan surlara aslmasn buyurdu. Hristiyanlarn o-
perasyonu baarszlkla sonulanmt. Peradaki Cenevizliler bu
tasary gizlice Sultan Mehmete haber vermiler miydi? Hristiyan
tarafn aralarndaki ilikiler ylesine kt durumdayd ki, her ey o-
labilirdi.* Her neyse, Trk gemilerine kar dzenlenen bu harekat
tan nce Hristiyan gemilerinin olduu yere drt top ve savalar
gnderdiine gre, Sultan Mehmetin hazrlklardan haberi olmu
tu. Harekat iyi hazrlanmam ve berbat bir biimde sonulanmt.
Komutanlarn sava deneyimleri yoktu, yk gemilerinin kaptanla
ryd. Cenevizlilerle Venedikliler bozgunun sorumluluunu birbir
leri zerine atyorlard. mparator sonunda yaka paa kavga etmele
rini engellemek amacyla onlar uyard. Surlarn altnda olup bi
tenler bize yeter, kardelerim sizlerden bar iinde olmanz istiyo
rum. Tanr akna aranzda kavga etmeyin. Ksa bir sre iin her i-
ki taraf da yatt. Doudaki yollar pazarlar nedeniyle yzyllardr
rekabet iindeydiler. Hatta talya konusunda bile kar karya geli
yorlard. Kapmalar iin her ey bahane oluyordu. stanbulun
kar karya olduu en byk tehlike Hristiyanln belki de kar
lkl duyulan bu dmanl yattrmay beceremeyiiydi.
O srada Halie yerleen Sultan Mehmet, baarsn srdrd.
Kuatmay tamamlamak amacyla Haliin i ksmlarnda, aa
yukar Balatla Kasmpaa semtleri arasnda, 500 m. uzunluunda
gemi ve flarn yanyana getirilmesinden oluan 4,5 m. geniliin
de olup zerinden be kiinin yanyana, atlaryla geebilecei bir
kpr kurdurdu. Amac limanla Blakerna Saray arasndaki bl
m glendirmek, gerektiinde kullanmakt. stanbul evresindeki
mengene biraz daha sktrlmt, ayn zamanda aralksz top at
* Pusculoya gre, Hristiyan gemileri demirledikleri yerden ayrlrken Galata tepesinde bir
ate yakld, bu belki de Tiirklere verilen bir iaretti.
Dcas da yle diyor: Galatal Cenevizliler BizanslIlara, gndzleri ise Turklere gere ve -
zellikle zeytinya gnderiyorlard, buna her atelemeden sonra namluyu yamalama temiz
leme iin gerek duyulurdu.
54
laryla gece gndz surlar dvlyordu. Giustiniani ve adamlar
gedikleri kapamaya, ykntlar onarmaya abalyorlard. ten ve
dtan surlar nerdeyse temellerine kadar yklmt; her hendek
saldrda alabilecek hale gelmiti, zaten ard arkas gelmeyen
saldrlarla kentin her taraf atee verilmiti" diyor Kritobulos. Bi
zanslIlar, ellerinden bir ey gelmeyince areyi gklerde aramaya
ve cesaret bulmaya abalyorlard. Hep de kt alametlerle karla
yorlard: Bir keresinde bir dini alay srasnda Azize Meryemin
heykeli, tayanlarn ellerinden kurtulup az daha decekti ki zor
bela kaldrdlar, ardndan bir frtna patlad, her eyin yklaca
nn alameti" gibi... Daha da beteri, yiyecek yokluu ba gsteri
yordu, her ey pahallayordu. Kent sakinleri, umutsuzluk iin
deydi, ke balarnda toplanp haberleiyor, kiliselerde dualar edi
yor, yalvaa eyler sylyorlard birbirlerine. rnein, biri byk
Constantine yle bir haber gnderiyordu. Ayasofya yanndaki
Constantin heykeli parman Asya ktas ynne uzatm, bu on
lar ykacak olanlarn o ynden geleceinin gstergesiymi; bir
baka sylentiye gre de gya Helenann oullarndan Constantin
adn tayan, imparator olarak tahta ktnda Constantinopo-
lisin sonu gelecekmi. nc bir sylentiye gre de kentin d
nden ksa sre nce gkte alametler belirecekmi, birka gn
nce grnmm. BizanslIlar surlarda bulunacaklarna, kent so
kaklarnda kalabalklar halindeydiler. Bir avu insann dnda ka
lanlar dvmek istemiyorlard, bu bir avu insan da cesareti ve
cann esirgemeyile herkesin beenisini kazanan imparatorun ev
resinde toplanmt.* Latinlerle Bizansllar srekli tartyorlard.
* Kuatmaya tank olanlar BizanslIlara kar serttirler. Kimse stne deni yapmak iste
miyordu," diyor Kritobulos, "Tanr bizi terketti, yle ya bizler de ondan uzaklamtk, bile
isteye. Barbaro ise onlar sulamakta, korkaklk ve cimrilik ettiklerini vurgulamaktadr:
"Son taarruz ncesi, seyyar snaklar paralar denmezse tayamayacaklarn sylyorlar
d. Tartma kt, gece bastrd ve biz BizanslIlarn yznden bu snaklardan yararlana
madk. Leonard da yle yazyor: Ne yazk! Siz ey grevini unutan para delisi BizanslI
lar, mparatorunuz aresizlik iinde, gzyalarn aktarak sizden para istedi yeni birlikler o-
luturmak iin, sizler, yoksul olduunuzu belirttiniz, dman ne kadar zengin olduunuzu
ortaya kard sonra! ki rahibe surlar onartmak iin teslim edilen 70.000 altn gmerek
kendilerine saklarlar. Sakzl Leonardn belirttiine gre diyor tarihi Hammer, bu altnlar,
kentin alnndan sonra bulunmutur.
55
Birbirlerinden nefret etmekteydiler. Yzyllardr dinsel anlamaz
lklar ve karlkl anlayszlk yznden kopmulard birbirlerin
den. Hristiyanln en yce makamlarndan birisinin bylesi bir
tehlikeyle karkarya gelmesi bile, birka haftalna da olsa uz
lamalarn salayamyordu.*
Constantin hl Batdan yardm alacan umuyordu. -Vene-
dikin sz verdii donanmann yola kt sylentisi zerine, li
manda demirli gemilerin kaptanlanndan Eriboza Venedike ait
deniz ss- gidip donanmann gelip gelmediine bakmalarn iste
di. Trk giysileri iinde oniki Venedikli, direinde Trk Sultannn
bayra olduu halde bir sandalla Haliten ayrld. Ne Eriboza
ne de baka bir adada kimseleri bulamadlar. Bu tarihte, Cumhuri-
yetin sz verdii gemiler Venediki henz terketmilerdi. Senato
ancak 8 Maysta stanbula yardm gnderilmesine karar vermiti.
Sekiz gemiden oluan donanmann kumandas, General J acopo
Loredana verilmi olup, daha nce de sylendii gibi, grevi ko
nusunda ona ne olursa olsun herhangi bir nedenle Trklere saldr
mamas," ancak kendisine saldrda bulunulursa Eribozu savun
mas sylenmiti. Loredan, 3 Haziran gn Eriboza gelecektir.
stanbul iin ise her ey bitmitir artk.
Bir Hristiyan donanmasnn yaklat haberi -kim kard bi
linmez- Sultan Mehmete de ulamt. Ayrca J ean Hunyadinin
bir sefer hazrl iinde olduunu da renmiti ki bu haber asl
szd. evresindeki baz kiiler, zellikle en bata andarl Halil a-
larma geti. Padiah ise umursamad bile. Sultan sava alannda
elik gibiydi.
Constantin, artk hibir yardmn gelmeyeceine iyice kanaat
getirdi, evresindekiler ona stanbulu terketmesini, Moraya veya
Arnavutluka gitmesini tavsiye ettiler, bakentini yeniden ele ge-
* Son taarruzdan birka gn nce, Giustiniani, Megaduc Notarastan, Haliin tam karsna
yerletirilmi ama orada pek ie yaramayan bir topu istedi. Topkapnn, saldrlarn en yo
un olduu yerin karsna yerletirecekti onu, Notaras vermedi. Szl atma srasnda Gi
ustiniani, Bizansllan korkaklkla ve kendi z vatanlarnn dmanlan olmakla sulad. m
parator tartmay keserek onlan sakin olmaya ard.
56
irmek iin oralarda belki yeni gler oluturabilirdi. Giustiniani
onu gtrmek iin gemilerini emrine verdi, imparator uzun sre
dnd durdu. O an iin bir duraksama myd? nnde korkun
bir seim vard: Aralarndan ounu bekleyen lmden, halkn ve
savalarn ve bizzat cann kurtarmak, kentin ve Dou Hristi
yanlarnn kutsal merkezi olan yerleri ykmdan kurtarmak veya
grevine sadk kalmak, tahtm korumak, kendisi iin ve Kilise iin
canm feda eden yoldalarna ihanet etmek mi? Kukusuz tasa bir
duadan sonra ksaca unlar syledi: Rahipleri, Tannnn kilisele
rini, imparatorluu ve btn bir halk nasl terkedebilirim ki? Ha
yr dostlarm, sizinle birlikte kalyorum.
Constantin yeniden, Moradaki kardeine, btn adalara, Hris
tiyan glere mesajlar gnderdi. Sylemeye ne gerek, baarszd.
Zaten artk ok geti.*
Trkler surlara stste saldn dzenliyorlard, surlar yer yer ge
ni biimde almt, ama genilii almasn engelliyordu. Trk
ler, duvarlar altna lamlar dyor, zellikle Blakema Saray bl
gesinde surlan uurmak istiyorlard; BizanslIlar ise bunlan bulup
bozuyor, kar lamlar koyuyorlard. 7 Mays, sonra da 12 Mays
gnleri Sultan Mehmet birliklerini taarruza kaldrd. 12 Mays g
n 50.000 kii, Barbaronun dediine gre davul sesleri arasnda
adet olduu zere Allah Allah Allah hayknlanyla saldnya ge
tiler, ama stanbulu o gn alamadlar, zira bir rivayete gre kent
ay tutulduu bir srada decekti, oysa, o gece ay vard, gerekte i-
se surlar hl gl idi ve saylan az da olsa savunmaya yetiyordu.
ki gn sonra ayn blm yeniden youn top at altnda kald; yz
kiloluk gllelerle dvld; 220 at, kaydadeer bir sonu sala
mad. Sultan Mehmet, o zaman toplarn, Saint Romain kaps,
* Constantin bu seimi yaparken tamamiyle kendi bana kalmam gibidir. Birok tank i-
fadesine gre, kenti aldktan sonra, onu savamadan almay arzulayan Sultan Mehmet, No-
tarasa niin imparatora teslim olmas iin bask yapmadn sordu. Megadk de ona, Ve
nediklilerle Cenevizlilerin kart fikirler iinde olduunu syleyerek yant verdi. Her eyi
inkar eden Frenkler BizanslIlar savaa devam etmeleri konusunda zorlamlard, zira Bi
zanslI lar stanbuldan te bir ey dnmyorlard, ama Frenklerin de Dou ile ticaret yol
lan karlar vard ve bunu tehlikeye atmaktan ekiniyorlard. (Ruhi)
57
(Topkap) nne tamaya karar verdi, ate gcn o noktada yo
unlatracakt. Anadoludan yeni birlikler gelmiti. Adamlarnn
morali ykselmiti, cephane ve donanm en iyi biimde salanm
t, komutanlar birliklere hakimdi. Son gnler yaklayordu. Sultan
Mehmet iin karar saati atmt. Kuatma altndakilere yardm u-
latnlaca sylentileri dolayordu ortalkta. Hristiyan gemileri
nin oktan Sakz Adasna vardklar syleniyordu. 26 Mays gn
vezirlerini, komutanlarn, ululan, soylu beyleri, din adamlann ve
yksek rtbeli askerlerini konsey iin toplantya ard. Bir kez
daha gvercinlerle ahinler kar karya geldiler. andarl Halil,
her zamanki haliyle, dmanln yokedilmesi, kuatmann kald-
nlmas ynnde konutu. Eer biz stanbulu alrsak btn Hris
tiyan gleri bir araya gelip bizi Avrupadan atacaklar. Boaz ter-
kederek felaketten kamak daha iyidir dedi.* Zaanos Paa da yi
ne her zamanki gibi, kar dncedeydi. "Hemen saldrmak gere
kir dedi ve yle ekledi: Hristiyanlar blnm durumda ve yer
lerinden kprdamayacaklar. stanbulun yardmna hibir donanma
gelmeyecek, gelse bile bizim ordumuz onlarnkinden ok daha ka
labalk ve gl. Byk skender bizimkinden daha kk bir or
duyla dnyay fethetti ya.
uras kesin ki, Zaanos Paa haklyd, Sultan Mehmet de onu
onaylad ve Kritobulos, Sultann o gnk konumasn sonradan
yenibatan ele ald. Sultan Mehmet baka trl yapabilir miydi?
Kuatmay kaldrsa, bozgunu kabullense, geri dnse, aalanm
gibi halknn gz nnde yeniden andarlmn otoritesi altna gir
mi olacakt, andarl ve avanesi bir kez onu tahttan feragat etmek
zorunda brakm, otoritesini youn biimde kendi elleri arasna
almt. Taht terketmek gibi bir eydi bu. Hayatnn en byk, en
nemli karann verme an gelmiti. Seim yoktu. stanbulu almak
zorundayd. evresinde yer alan komutanlan ve devlet bykleri
ne u ateli konumay yapt: atma sonunda, byk bir zengin-
* Sakzl L eonarda gre, andarl Halil Paa, Sultan Mehmetin kararn gizlice Constan-
tine haber vererek, savunmay brakmamas iin onu yreklendirdi, ordularn yazgs hl
belirsizlik iinde olduuna gre diyordu.
58
lik sizi bekliyor. Bu kentte bitmek bilmeyen bir zenginlik var, ge
rek saraylarda gerekse evlerde, daha da gzeli daha da ou yn
lar halinde, tapnaklarda, antlarda. Sandklar altn ve gmten
yaplm. Nezih insanlar var, bir ksm sizlere kle olarak hizmet
eder, bir ksmn satarsnz, en gzelinden kadnlar, soylu kzlar,
soylu aileler... Bugn size, nerdeyse btn dnyann merkezi ol
mu eski Romallarn bakentini, byk ve kalabalk bir kenti veri
yorum. Onu yamalamanz iin size veriyorum, ganimetiniz olsun.
Ama en byk kazancnz u ki, sizler, n btn dnyaya yayl
m bir kenti fethedeceksiniz. En byk yararmz da u ki, ta ba
ndan beri dmanmz olan ve ne olursa olsun imparatorluumu
zu ykma yollan arayan bir kenti yenmi olacaz. Bu kentin aln
maz bir kent olduunu, surlarnn ulalmaz, almaz olduunu
sanmayn. Hendekler tepeleme doldu, duvarlar yerde ald,
gemesi kolay gedikler olutu. Garnizonlarnda az adam var, ou
silahsz ve savaa alk deiller. Her kuleyi savunmak iin ya iki
ya kii var. Bu adamlar toparlama, urdan burdan gelme, ama
lan atmalardan lmeden sa salim kp alacan alp gitmek.
Dalga dalga zerlerine gelindiini grnce, etraflarnda patlamala-
n duyunca ve her yandan sktrldklarnda ve iddetin her yana
yayldn, lmn burunlan dibinde olduunu grnce, silahlar
n atp srt evireceklerdir. Zafer bizimdir ve biz kenti alacaz!* -
Sultan Mehmet, birliklerine, kenti gn boyu yamalamalar
iin brakacan bildirdi. "Kent ve evler benimdir, insanlar ve
mallan sizlerin," dedi.** Sonra komutanlar gittiler. Kendisi bizzat
Saint-Romain (Topkap) blgesindeki harekat ynetecekti. O k
smda surlar artk bir ynt haline gelmiti. Sa ve sol cenahta
andarl Halil Paa ve Sanca Paa vard. Karaca Bey kuzeye Bla-
* Sultan Mehmetin dili olabildiince az Trkedir. Besbelli ki batl okuyucularn anla
mas iin yeniden kaleme alnm. (Kitabn yazar yukardaki metnin Osmanlcasndan deil
de yeni Trke ile kaieme alnm olmasndan szediyor. .n.)
** Mslmanlarn eriat yasasna gre; barl yolla veya zor kullanarak alnan fethedi
len her toprak paras devlete aittir. Mslman hkmdarlar her zaman kfirlere nce teslim
olmalarn nermek zorundadr. Eer teslim olmay reddederlerse mallan ganimet olarak
yamalanr, aile efrad ise kle olur.
59
kema Saray ve evresine saldracak, Hamza Bey ve adamlar Ha
li tarafndan, surlarn deniz blmnden vuracaklard, o srada s-
hak Bey ve Mahmut Paa ise gney blmden, ta denize kadar o-
lan ksmdan sorumlu olacakt. Sultan o zaman, imdi adrlarn
za gidin, yemek yiyin, dinlenin dedi. Sonra atna bindi, birlikleri
ni, Beiktata demirli donanmaya kadar her yeri tefti etti ve din
lenmek iin adrna ekildi.
Kuatma altndakiler yukardan surlardan, aada ordughta her
yerin yle parlak ki sanki gndz gibi aydnlatan ldaklarla ay
dnlatmn seyrediyorlard. Aralksz ate eden toplarn grlts,
alnan zil ve davullarn sesine karyordu. Bizansllar yaplan ha
zrlklar da gryorlard: Barbaroya gre saylan ikibini bulan
byk merdivenler yerletirilmiti. Bunlarla Trkler surlara trma
nacaklard, sonra mancnklar, ksacas oktan ldrc yaralar al
m bir kente son darbeyi vururken, byk bir ordunun kullanaca
ne varsa hepsini gryorlard yukardan.
Bizansllar son atmann kargaa ve aknln yayorlard.
mparator Ayasofyaya gitti, kuatma trenine katlp dualar ald,
sonra orada bulunanlardan kendilerine kar kinci szleri olduysa
bundan dolay balamalarn isteyerek af diledi. Herkes gzya
lar iindeydi, imparator birliklerini tefti etti, sonra da Topkap
yaknndaki kendi grev yerine gidip sava dzenine girdi. Bizans
lIlar ve Italyanlar da i ve d surlar arasnda kalan blgeye yerle
ip sava durumu aldlar.
4. SON TAARRUZ
Sultan Mehmet 29 Mays Sal gn sabah, afak vakti saat
sulannda, savan balangcndan sonuna kadar bizzat kendinin
kumanda ettii ordusunun bana geerek taarruz emrini verdi:
nce Saint-Romain kaps (Topkap) nnden, sonra btn sur bo
yunca taarruz balad. Sultan Mehmet birliklerini ardarda aa
mada savaa sokmaya karar vermiti. Borazanlar, kavallar, zuma
ve davullar almaya balad, sonra dzensiz askerler, yani zavall
60
yoksullar, yama peine dm Hristiyanlardan oluan babo
zuklar saldrya kalkt. Grevleri savunmadakileri yormak onlar
cephane kullanmak zorunda brakmakt. Kundakl yayla donatl
m askerlerin frlatt oklar, arkebzclerin ve topularn att
top mermilerinin saana altnda korunmaya alarak, duvarlara
merdivenlerle trmanmak, burlardan ierlere girmek zorundayd
lar. Bunlardan tek bir kii bile dnmedi geriye. Btn merdivenler
gerisin deri devrildi, insanlar aa atld, talar altnda ezildiler,
yukardan dklen yakc svlarla tututular, ikinci bir dalga halin
de gelenler kardelerinin akibetini grerek geri ekildiler. Ama sa
vaa demir sopalar, kz sinirinden krbalar altnda* yeniden
sokuldular. Ayn ekilde, top ve davul sesleri, lklar, kfrler,
yanan ezilen insanlarn barlar arasnda yeniden dalga dalga
geldiler. Dzensiz birliklerin ii bitmiti, tabii ka kii sa kaldy
sa. Gne domak zereydi, Sultan Mehmet, Mevlevihane Kaps
nn gneyine yerleen Anadolu birliklerine kuzeye doru ynelme
leri, Topkap ile Edimekap arasnda kalan bir yerde surda gedikler
olutuunu, orda bulunmalarn emretti. Giustiniani orada alelacele
toprak dolu uvallarla dal ve al rpyla bir eit set-duvar olu
turmutu. Byk bir amata iinde, Anadolu birlikleri elde kalkan,
yaln kl d duvar atlar, babozuklar (dzensiz birlikler) gibi
duvarlara trmanmay denediler. Mthi bir arpma oldu. Tam
Trkler yukar varyorlard ki, kuatlm askerler onlar tepe aa
yolluyordu, merdivenleri atyor ya da mzraklarla oklarla vuruyor
lard. D duvarn dibinde Sultan Mehmet emirler yadryordu,
askerlerini yreklendirici szler, daha az yiitlik gsterenlere kt
szler sylyordu. Hendek dibinde lp kalanlarn yerine yeni ye
ni savalar getiriliyordu. Ama her ey bounayd. BizanslIlarn
durumu Osmanllannkine kyasla daha iyiydi. Az sayda kiiyle,
kendilerinden ok daha kalabalk istilaclar geri eviriyorlard.
Her taraf yanyordu, gne doduunda, sava her yan mahvetmi
durumdayd, Karaca Beyin birlikleri Blakerna Saray ile Edirneka-
* Phrantzes.
61
p arasnda kalan blgeye saldryorlard. Zaanos Paa ve adamla
r Haliin arka tarafna kondurulan gemilerden oluma kpry
amlar, surlara trmanmaya abalyorlard, surlar Haliteki ge
milerden ve Galata kylarndan oraya kadar yerletirilmi toplar
dan alan atele korunuyordu. Bizans ve Latin gemileri Trk ge
milerine ate ayor, onlar da karlk veriyorlard. Marmara deni
zinden Hamza Bey deniz surlarnda bir gedik amak amacyla top
ateine tutuyordu. Mermiler drtbir yandan gelip kent zerinde u-
uuyordu. Kent top atelerinin ve yangnlarn youn duman al
tnda kalmt. Barbaro bu manzara iin: teki dnyayd sanki
diyor. Korkuya kaplan halk kiliselere snyor, daha nce birok
kez Tanrnn iyi korunmu kentini kurtaran mucizelerden birini
daha gstermesi iin Azize Meryeme ve koruyucu Azizelere dua
lar ediyorlard. Bir keresinde Karaca Beyin birlikleri, Blakemas
yaknlarnda surlarn iine girmeyi baardlar. Bu blgeyi koruyan
Cenevizliler, onlar geri pskrtt. Baka birlikler de Kerkoporta*
yaknnda bir gizli kapdan girmilerdi. Bundan te hibir nemli
sznt olmad.
Sultan Mehmet ok kzgnd. Byle bir eye daha fazla ta
hamml edemezdi diyor Kritobulos. En sekin blkleri, en iyi
piyade birliklerini ve yenierileri savaa sokmann sras gelmiti.
Padiah bizzat balanna geti, surlara yaklat ve okularla, kun
dakl yayclara surlarn stndeki en ufak kprtya bile aralksz ok
frlatlmas iin emir verdi. Sonra Yenieriler sralar halinde sanki
gei treninde gibi atld, o srada orada bulunan talyan hmanis
ti Ubertino Pusculo arpmalar yle anlatyor: Btn Trk or
dusu tek bir insanm gibi surlara atld. Bazlar omuzlarnda de
riyle kapl merdivenler ve yine derili kafesler tamaktayd, bunlar
la surlara aa kulelerini tarken yaylm ateten korunuyorlard.
Bunlar hendeklere yatryorlar, zaten ii toprakla dolmu hendek
lerden surdaki gediklere, ykk yerlere kadar uzatyorlar. Bu aa
kuleler stne karak sur gvdesinde yer alan okular vuruyorlar
* Bu kap Tekfur Saraynn hemen gneyinde bulunmaktadr.
62
ve kurundan dklm koca gllelerle, burlar savunanlara sald
ryorlar. Bazlar ise merdivenlerle surlara kmaya alyor veya
en yksek yerlere kprler kurarak ulamak istiyorlar. Ard arkas
kesilmeksizin dalga dalga geliyorlar, savunanlara soluk aldrmaz
haldeler. Kimileri duvar stnden talar, ktk paralan atyor,
surlara yaklamaya alanlara ok frlatyorlar. Acmaszca, o kor
kun baltalann indiriyor, yukardan onlara kzgn kire atyor yak-
laanlan kr ediyorlar: Her iki tarafta da korkun bir katliam. Her
iki tarafta da vurulan, ok yiyen, ta arpm, kurun, glle yemi
insanlarn says ok. Kritobulos da yle diyor: Sava bir kar
maa olmutu. Her iki tarafta da korkun bartlar, svgler, teh
ditler birbirine arpyordu. arpan arplyor, vuran vuruluyor, l
dren, biraz tede ldrlyordu; ksacas korku salan, kudurgan,
mthi bir grnt.. Kentin her yerinde alarm anlarnn grlt
s, Topkap tarafnda sur diye ne kalmsa onu vurup duran Trk
toplarnn grltsne karyordu. Kaln bir duman tabakas her
eyi kara bir rt arkasndan gsterir gibiydi... Byk kayplarna
kar Trkler deliler gibi dalyorlard kavgaya, onlan hibir ey
durduramyordu. Gnn ilk saatlerinde, Sultan Mehmetin adamla
r dinlenmi olarak arpmalara dnyor ve ii bitik BizanslIlarla
Latinlerin stne atlyorlard.
O srada kenti savunanlarn moralini tmyle bozan bir gelime
oldu: Direnmenin temel direi olan Giustiniani yaraland. Kolun
dan ok yaras veya bir arapnel yaras ald.* O gne kadar bir yi
itlik abidesi olan bu adam kenedi kannn aktn grnce cesareti
knld ve kendini brakt. Trkler kente girdi! diye barm ola
cak herhalde. Gemiteki zaferlerini unutup gelecekte duyaca
utanc dnmeden diyor Hammer, kendi derdine dt ve sava
tan ekildi. Kumanday temenlerinden birine brakmay bile d
nmedi. mparator, gidiini haber alr almaz yakasna yapt ve
ona grevine dnmesi iin yalvard. Yaranz yzeysel, basit bir
syrk! Savan kaderi ellerinizde! dedi ona. Hibir ey fayda et
* Sakzl Leonarda gre koltuk altndan yara almt.
63
medi. Giustiniani, kendilini Peraya gtrmeleri iin srar etti. Ba
z tanklklara gre orada ld. Sakzl L6onarda gre ki bu gere
e daha yakn grnyor, Sakz adasna gitmek iin bir gemiye
bindi, orada ya yaralarnn sonucu ya da zntden lp gitti.
Giustinianinin gidii, ortalkta abucak duyuldu, herkes gemi
lere doru komaya balad. mparatorun evresindekiler arp
may srdrdler, ama onlar da abucak snp gitti. Olup biteni u-
zaktan gren Sultan Mehmet, Kenti alyoruz! oktan bizim asln
da! Biraz daha gayret edip vurun, bizim olacak! diye haykrd. O
anda, bir grup yenieri top mermilerine ve stlerine yaan oklara
aldrmakszn ne frladlar. ou, orada ehit oldu ama bir avu
kadar surlarn veya sur denen eyden geriye ne kalmsa onun te
pesine kadar ulat ve orada tutunabildi, pelerinden dierleri de
geldi, sonra akn akn yenieri ve asker Topkap ve Kerkoportanm
evresindeki surlara trmandlar ve ksa sre iinde savunma bt
nyle kt. Her eyin bittiini gren Rumlarn ve Latinlerin ka
p kent sokaklarna dallarna kadar atmalar orada burada s
rp gitti. Trkler uzun sre onlann pelerinden gittiler, nk H
ristiyan askerlerin ok daha fazla olduunu sanyorlard ve arp
malarn yeniden balamasndan kanmak istiyorlard. Eer
Constantin ordusunun bu kadar zayf olduunu bilmi olsaydk iki
binini ldrmez, satmak iin tutsak ederdik denildii duyuluyor
du. Kiliselerin, manastrlarn, zel mlklerin yamalanmas bala
d; ncelikle surlara en yakn olanlar Saint-J ean Baptiste ve Saint-
Sauveur-in-Chora Kiliseleri (Bugnk adyla Kariye Camii), Trk
ler, btn ssleri Bizans hkmdarlarnn ve soylularnn mezarla-
rndakilere varncaya dek btn deerli eyalar kardlar. Belli
bir dzen iinde her evdeki deerli eyalar yamaland. Kapya ve
ya atya, Baka bir Trk girmesin diye" o mlkn ele geirildi
ini belirten zel bir iaret konuyordu. Drdnc Hal seferinde
Latinlerden farkl olarak Trkler ok fazla gtrdler ama kente
verdikleri zarar azd. Yamalama olay o zamanlann ordularnn
temel amacyd ve uzun sre de yle kalacaktr. Birok tann ifa
delerine gre, 29 Mays 1453 gn stanbulda baka yerlerde sat-
64
mak amacyla ok sayda el yazmas kitaba el kondu. Satamaynca
da, ya atp gittiler, ya yrtp attlar, ya unutulup gitti. Italyan bilgini
Lauro Quirini, yzyirmibin gibi bir rakamdan szediyor, ama ku
kusuz bu keyfi bir rakam. nk Quiriniye kaynaklk eden asl
kii, Isidore de Kiev ayn rakam vermiyor.
5. ZAFER
imdi, artk her taraftan akn akn Trkler geliyordu. Sabah saat
sekize doru, Topkap tarafndan ve Blakema ynnden gelenler,
Tauri meydanyla Constantin meydanna (bugnk emberlita) u-
latlar. emberlitan (Constantin stunu) zerinde dalgalanan
Bizans bayra sklm yerine OsmanlIlarn hilalli bayra dikil
miti. Marmara denizinde demirli gemilerdeki tayfa ve askerler ve
karadan getirilen deniz birliklerinden olanlar Hali surlarn am
az bir kar kuvvetle yzyze gelmiti. Daha len olmadan btn
kent igal altna alnm, Ayasofyaya girilmiti. Byk bir insan
kalabal snmt Ayasofyaya; uzun sredir gklerden haberler
geldiine inanyor, buna gre de eer bir gn biri kenti alrsa,
Constantin stununa kadar varabilirse, gkten bir melek inecek ve
birinin omuzuna plak bir kl koyarak ona bu klc al ve Tan-
nnn kullarnn cn al diyecekti.
yle grnyor ki byk kilisede ok az kan dkld. Trkler,
orada bulunanlar tutuklayp sonradan kle yapmakla ve sonra da
kiliseyi askerlerin ve herkesin yamalamasna, istediini yapmas
na izin vermekle yetindiler. Ganimet byk bir olaslkla, dn
lenden daha az oldu, zira aylar nce Constantin, kentin savunmas
iin gereken masraflar karlamak amacyla btn altn ve gm
eyann kendisine verilmesini emretmiti.
Padiahn uyruu altndaki ok sayda Trk ve Hristiyan s
tanbulun yamalanmasndan olduka krl kt, imparator sara
y ve kiliseler eski aaasn zaten yitirmi bir ksm ise hepten
terkedilmiti. Ama kii mlkleri, evler zenginlik bolluk iindey
di. Bolonya Tutanaklarna gre bir kadnn evinde 150.000 dka
65
deerinde mcevher ve giysi bulunmutur, bir baka erkek ise
tam 80.000 dka gibi bir serveti saklamt. Constantinin soyun
dan gelen birinin zerinde Trkler 30.000 dka buldular, ki bu
toplam 4.000.000 dka eder. Ganimetin en nemli blmn tut
sak edilip sonra satlan esirler oluturuyordu. O dnem tarihile
rinin verdii rakamlarn hibiri doruyu yanstmyor. Kritobu-
losun verdii 50.000 gibi bir rakam ise fazlaca abartl. Zira i
galden nce kentin btn nfusu 40.000i gemiyordu ki. En
doru olabilecek say 20.000dir. Bu bile ok fazla sylenmi bir
say. l says ise 3.000-4.000 arasndayd, yabanclar buna da
hildi (Venedikliler, Cenevizliler ve dierleri). Kadnlara ve o
cuklara dokunulmad. Trkler yalnzca elinde silahla kar ko
yanlar ldryorlard.* imparator da ldrlenler arasndayd.
Zamann tarihilerinin birounun ifadesine baklrsa, Constan-
tin, o gnn ilk saatlerinde Sait-Romain (Topkap) kaps yaknla
rnda arprken ld. lmeden nce yle haykrmt: Yaa
maktansa lmeyi yelerim. Elinde yaln kl, Trklerin stne a-
tlm ve orackta ldrlm olacak. Barbaronun kard sy
lentilere gre, gya aslm. Bu, bir Hristiyan imparatoru olarak i-
nandnc deil, Trk tarihilerinden Dursun, Saadeddin ve bn Ke
malin aktarlar daha geree uygun gzkyor. Her eyin bitti
ini grnce, imparator, birka adamyla Yaldzl Kapya** doru
kamak, denize ulamak ve kenti terketmek istemi. Bir grup azap
durdurmu, aralarndan birisi, herhalde tanmadndan, nk im
parator giysilerini ve armalarn karm durumdaym, atndan
indirmi ve kafasn kesmi.*** Bizansn son imparatorunun ce
sedi asla bulunamamtr. Constantinin maiyetindeki soylular ve
saray erkan ldrldler ya da kap izlerini kaybettirdikleri sanl
maktadr.
Savata lenler ya da elinde silahla yakalanp ldrlenler ha-
* Rus bilgini Ouspensky, Vasilievin anlatmasyla; Trkler 1453te, Hallarn 1204te
yaptklarndan ok daha insanca ok daha hogryle davrandlar diye deerlendirmede
bulunmaktadr.
** Y edikule Hisarnn sur dna alan kaps, (.n.)
*** Bkz. Dursun Bey Tarihi, ek: s: 281
66
ri, stanbula yerlemi olan Latinler ve savamak iin Constan
tinin yanma gelenler bu korkun servenden ok byk bir zarar
grmeden ktlar. Bizans savunmasna katlan yirmidokuz Vene
dik soylusu bedelini demek vaadiyle canlarn kurtardlar. Otuz
kadar da, Trk asker ve denizcilerinin kenti yamalamak iin
gidilerinden yararlanarak, Hali azndaki zinciri kaldrdlar ve
Cumhuriyete ait yedi gemiye binerek katlar. Ceneviz bayra ta
yan yedi byk gemi de Cumhuriyet vatandalarndan bir ksm
n da alarak katlar, onlarla birlikte gitmek isteyen Galatal Cene
vizlileri beklemediler. Limandan kmay baaramayan on kadar
Ceneviz gemisi ve Constantine ait be kadrga ayn zamanda esir
alnd.
leden sonra Sultan Mehmet, ehirde ksa bir gezinti yaptk
tan sonra savan bittiini ilan etti. Tutsak edilen Bizans askerleri
kent dndaki Osmanl adrlarna ya da kydaki Trk gemilerine
gtrldler. Ayn akam padiah, sivillerin tutuklanmasnn dur
durulmasn ve yamalamaya son verilmesini emretti. Orduma
mensup her kiiye, her askere kent halkn, kadnlar ve ocuklar
ldrmeyi veya kle almay ya da bunlara kar kt davranlmas-
n yasaklyorum. Bu emre kar gelen herkes ldrlecektir de
di.* Bylece gn boyu yama iin kenti ordusuna teslim edece
i vaadine son vermi oluyordu. Fatih Sultan Mehmet, balang
cndan bu yana stanbulun gelimesi, imar iin belli bir politika
izliyordu. Bu, hkmdarl boyunca srecek olan ve hatta ondan
sonrakiler tarafndan da izlenecek bir politikayd.
Zafer kazanm Sultan Mehmetin kente resmi girii, ertesi gn,
yani 30 Mays gn oldu. evresinde vezirleri, devlet bykleri,
maiyeti ve din bykleri olduu halde at zerinde Ayasofyaya git
ti. Burada durup evlere, kiliselere, kentin pazar yerine bakt, do
rusu buralar harabolmadan fethetmek isterdi. Yamalayp harab
ettiimiz ehir neymi meer dediini yazyor ve yle ekliyor
Kritobulos Btn ruhunu aclar kaplad. Kilisenin nne gelince
* skender.
67
atndan indi, bylesi bir gzellik, byklk, Dursun Beyin deyi
miyle Dokuz katl gkkubbeye benzeyen bir kubbe, rengrenk
kumalar gibi kvrml mozaikler... ok renkli mermerle kapl du
varlar... ve kubbede rengrenk cam ve altn paralaryla yaplm
bir insan resmi (sa) karsnda ap kald. Olaanst gzel,
harika heykelleri hayranlk iinde seyrettikten sonra Tanr gibi"
kubbenin d yzeyine kt, aralklardan bakldnda donmu bir
denizi andran demelere hayran hayran bakt. Bizans mparator
larnn Kutsal Saray olan imparator sarayndan geriye kalanlar
gezdi ve sylentilere gre, bu dnyann gelip geicilii ve bbr
lenmenin bouna olduunu dnp durdu. u Farsa dizeleri m
rldand duyuldu: Padiahn saraynda rmcekler a rm/
Afrasiabn kulelerinde geceleri baykular ter olmu* Fatih Sul
tan Mehmet daha sonra Ayasofyann gelecekte byk bir cami, s
tanbulun da imparatorluun bakenti olacan ilan etti. Tacm
tahtm, en yce makam stanbuldur dedi. Sonra kbleye dnen
gen padiah, Ayasofyada ilk namazm kld. slam dnyasnn r
yas gereklemiti. Binbeyz yllk bir tarih kapanyordu. Roma
mparatorluu tarih sahnesinde bir daha gzkmemek zere kay
bolup gidiyordu.
te o srada bir Trk askerinin bir mozayik parasn koparma
ya alarak ona zarar verdiini grd. Klcyla vurdu ona,.bir za
manlar BizanslIlarn olmu olan bakentin ve btn mparatorlu
un kendi mal olduunu ve hibir kimsenin en ufak bir parasnda
bile hakk olmadm gstermek ister gibiydi.
Ayn akam, Fatih Sultan Mehmet kurulu toplad. Ganimetlerin
en deerli blm getirildi. Kendi payna deni eriata gre bete
birini ald kalann datt. Suba olarak (vali) stanbula ok tec
rbeli birisi olan Kartran Sleyman maiyetinde 1500 kiilik
bir garnizon olmak zere atad; Hdr elebi Bey ise kad olarak a-
tand. Ayrca tutsak edilen Bizans devlet byklerini huzuruna a
rtt. Birou, zellikle elinde silahla yakalananlar, hemen ld-
* Firdevsnin ehnamede gklere kard byk Turan hkmdan.
68
rld. Kurtulmalklarn deyerek, dokuz kiiyi ayrd. Bir sre
sonra, bir ksm mallarn iade edileceini aklad. Bilgi ve yete
nekleri dorultusunda onlardan yararlanmak niyetindeydi, hatta
bazlarm kurul toplantlarna bile almay dnyordu, Megaduc
Lucas Notaras stanbulun ilk valisi yapmaya karar vermiti, zira
kentin yeniden onanm ve halkn yerletirimi konularnda onunla
ibirliine gitmenin yararl olacana inanyordu. Birka gn sonra
nce canlarm balad teki Bizansl devlet adamlaryla birlikte
Notaras da ldrtecektir. Zamann tarihilerinin anlatmalarna
gre, en kk olunu gzdesi yapmak istemi, acaba bunun iin
olabilir mi? Yahut da o dnemin nemli tand her konuda daha
iyi haber alan Kritobulosa baklrsa, Fatih Sultan Mehmetin ev
resindekiler zellikle Zaanos ve ahabettin Paalar, imparatorluk
iin bu gibi gc olan adamlarn yarataca tehlikeyi, bunlarn tek
amalarnn imparatorlua ister dmanla birleerek ister lke i-
inde kalarak zarar vermek olacan aka belirtmiler; ama
gerekte vezirler bizzat kendi etki glerini kaybetmekten korku-
yorlarm. Fatih, daha sonra ald bu karardan dolay piman ol
du. Gelecekte imparatorluun ynetiminde grevler alacak yksek
dereceli devlet adam olarak yetitirmek amacyla ok sayda soylu
Bizansl genci bu arada andarl Halil Paann bir olunu da oku
la gnderecektir.* Venedik azili, Girolamo Minotto ve iki olu, ay
n ekilde Katalan konsl, J ulia Pere ile ailesinden iki kii, ksa
cas Trklere kar savaa katlanlann hemen hemen hepsi gibi l
drlecektir. Fatih Sultan Mehmetin yeeni Orhan da, BizanslIlar
la birlikte Trklere kar savat iin, padiahn eline dp i
kence altnda lmektense, bir kuleden atlayarak can verecektir.
Galata-Peradaki Ceneviz kolonisi yamadan kurtulmutur. Fe
tih gn Galata Podestas Angelo Giovanni Lomellino, Sultan
* Fetihten birka gn sonra, Galata Podestas G.A. Lomellino, Cenovadaki kardeine, ye
enini kurtaramadn zira Sultann bir miklar Latin uyrukluyu maiyetinde istediini ya
zyordu.
stanbulda Ceneviz aznl, Latin halkn" ekirdeini oluturacak ve XX. yzyl balarn
da nfusu byk oranda Fransz ve talyann da bulunduu 20.000 kiiyi bulacaktr.
69
Mehmete kentin anahtarlarn gndererek buyruuna girmeyi ka
bul etmiti. Bu olay izleyen gnlerde Fatih iki kez Galataya git
mitir. Galata tepesinde bulunan Sainte-Croix kulesini ve Galata'y
evreleyen duvarlarn yklmasn ve elde kalan cephane ve silahla
rn teslimini emretmiti. Fetihten aa yukar gn sonra, halkn
evlerinin dkkanlarnn, mal ve gemilerinin ellerinden alnmayaca
, mal ve mlk haklarnn tannacana dair bir ferman kt (1
Haziran 1453).* Kiliselerine karlmayacakt ama an almalar,
teki Mslman lkelerde olduu gibi yasakt. Kentlerini terkedip
gitmi olanlar geri dnerlerse mallan iade edilecekti, dnmedikleri
takdirde mallan msadere edilecekti, insanlara angarya yklenme
yecek, ama herkes hara demek zorunda olacakt. Ceneviz h
kmdarl kaldmlmt. Kent sakinleri kendi aralannda bir koru
yucu seebilecekti, bu kii onlar Osmanl hkmeti nezdinde
temsil edebilecekti.
Kente girdiinin ertesi gn, Fatih Sultan Mehmet, duyuldu
unda byk grlt koparan bir karara vard: andarl Halil Pa
ay tutuklatt ve yerine Zaanos Paay sadrazamla getirdi.
Gen padiah andarlya kar uzun sredir krgnd ve bunda
haksz da deildi. Kkl bir Trk ailesinden gelen dengeli ve de
neyimli bu insann vasilii ondaki cokuyu, hrs frenliyor, uzun
sreden beridir de kzdnyordu. stelik, 1446daki Varna Sava
srasnda II. Murat ararak Mehmetin birinci dnem padiahl
na, o son vermiti. Bu nedenle ona kar, byk bir hn duyu
yordu. Hatrlanaca zere, Muratn lmnden sonra, ayana
dolanan sadrazamdan kurtulmay denemiti. Ama Halil Paa her
konuda ve sahada pek deneyimliydi. Gerek halk arasnda gerekse
Yenieri Ocanm iinde tutulan, sevilen biriydi. Bu nedenle Sul
tan Mehmet, buna ceraset edemedi. stanbulun fethi gibi ok -
nemli, ok byk bir giriim srasnda bir bunalm karmak ise
* Asl British Museumda bulunan bu ferman II. Mehmetin turasn ve Zaanos Paamn
imzasn tamakta olup, stanbulun fethinden sonra bir Avrupa devletini konu alan ilk ya
sal anlamadr. Bir yzyl sonra padiahlar (bkz: Muhteem Sleyman-yazan: Andre Clot.
ek s:15) kapitlasyonlar vereceklerdir, ilki 1536da, bir anlama metni biiminde olsa da
Fransaya ayrcalk salayacaktr.
70
byk hata olurda. andarl Halil Paa, Sultan Mehmetin sava
tasarlarna st ste kar karak, tm grevlerinin canla bala s
tesinden geldi. Bir yandan da, ona ihanetten geri kalmad. Bizans
lI lar ona gnderdikleri nemli armaanlarla, barl duygularn
okuyor, karlnda Halil Paa da onlara padiahn, zellikle as
keri dzende ald kararlan duyuruyor, bir yandan da padiah fe
tih dncesinden caydrmaya alyordu. Sultan Mehmet uzun
sredir sadrazamn ihanet iinde olduundan haberliydi; gerekti
inde kantlanacak mektuplar vard. andarl bunlan gerek kuat
ma srasnda gerekse daha nce Rumlara gndermiti; stanbulun
alnndan sonra, Notaras bunlar Fatihe vermiti. Zaanos ve a-
habettin Paalann da ona kar duyduklar kin ve kskanlk, padi
ahn ondan kurtulmak istemesiyle badayordu.
Tutuklanmasndan ksa sre sonra, andarl Halil, Edirneye
yolland. Austos aynda idam edildi, 520.000 dka deerindeki
mallan msadere edildi. Sultan Mehmetin bundan sonraki sadra-
zamlannn tm, sonuncusu olan Karamanl Mehmet Paa dnda,
kle kkenliydi.
Fatih Sultan Mehmet, 18 Hazirana kadar stanbulda kald.
Birok kereler kenti gezdi, iinde bulunduu haliyle kent onu -
zntiiye bouyordu. O, kenti yknt halinden kurtarmak, gzelle
tirmek, dledii dnya imparatorluunun bakenti haline getir
mek istiyordu. Bu konuda da hibir eyden, ne paradan, ne emek
ten ksmak istemiyordu. Gidiinden nce, kentin imar ve iskan i-
in acil nlemleri ald.
6. HIRSTYAN DNYASININ UMUTSUZLUU VE
SULTANIN ZAFER
Bizansn d nedenleri, teden beri uzun uzun tartld dur
du. Fatihin kente giriinin hemen ertesi gn, bu zc olayn iki
ba oyuncusu diyeceimiz Rumlarla Latinler, felaketin sorumlulu
unu srekli birbirlerinin zerine attlar. Her iki taraf da haklyd.
Asl sulular ikibuuk yzyl nce Bizans mparatorluunu para-
71
layp, arta kalanlar kendine maletmek isteyenlerdi. 1204 Hal se
ferinden bu yana bazillerin imparatorluu, byk bir bakenti ya-
atamayacak, besleyemeyecek, kendini savunacak gc ona vere
meyecek denli ufalanm bir lke parasna dnm bir yerden,
bir addan ibaretti. Rumlar Latinlerin ihanetini ve tutumunu asla u-
nutmamlard. Bu anlara bir de Ortodoks blnmenin zmsz
sorunu da eklenince ki bu sapma sonucu iki taraf arasnda almaz
bir hendek oluturuyordu, i iyice kmaza girdi. Rumlar, kilisele
rini geree giden yoldan dndrmek isteyen barbar Batllan k
k gryorlard. Aralarndan ou Trklerin onlardan daha iyi o-
lacan dnyordu. nk dinleri kendilerininkinden farkl ol
duu halde dinlerini, inanlarm ele geirdikleri topraklarda halka
zorla kabul ettirmedikleri biliniyordu. Kendi inancm zorla kabul
ettirmeye alan Romadaki Papann yannda, Trkler ok daha
az tehlike arzediyordu. Trklerin sar, Latinlerin klahndan ev
ldr diyen Notaras da bunu anlatmak istemiti. Floransa dinsel
kurulu halkn ou tarafndan mahkum edilmiti. te yandan La-
tinler de Bizansllan korkun sapknlar olarak gryor ve derhal
hizaya getirilmeleri, kiliseye dndrlmeleri gerektiine inanyor
lard. Bylesi koullar ierisinde BizanslIlarla Latinler nasl birle-
ip de Bizans kurtarabilirdi ki?
stanbulun dnden sonra, Batllar, Bizans kurtarmak a-
macyla bir araya gelemediklerini kabul ettiler, Sultan Mehmetin
planlan ve ordu gc konusunda yanl haber aldklann ne sr
dler. Gerekten de bilgi sahibi deiller miydi? Evet uras kesin
ki, Osmanllann askeri ara gereci konusunda pek bir ey bilinmi
yordu ama, Varna felaketi ki ksa sre ncesi olmu bitmiti, onla-
nn gzn bu konuda am olmalyd. Venedikliler, Cenevizliler,
Franszlar, Almanlar ve teki tm lkeler, en nce de Papalk, teh
likenin aciliyet ve ciddiyet tamadna inanmak istiyorlard do
rusu. Btn Hristiyan alemi, Osmanllann gsterdii ilerlemeyi,
isteyerek grmezden geliyordu. Oysa, Batllar bu konuda bilgi e-
dinebilirlerdi, zira Bizans imparatorlan elli yldr durmadan batl
prenslerden, din byklerinden yardm istemek amacyla bizzat
72
kendileri bat lkelerine dek gidiyorlard. Trklerin Balkanlar'da
ok fazla ilerlediini ve Tunaya kadar ulatn herkes bilmek
teydi. stanbulun Trklerle evrili, adeta bir Trk denizinin orta
snda kalakalm bir adack olduu pekl biliniyordu. Hristiyan
dnyas kln kprdatmad.* areler aranm, reeteler yazlm,
kurullar toplanm, ama bunlardan hibir sonu kmamt. Yz
yllar boyunca BizanslIlardan apard mal ve mlkten baka bir
eyi dnmeyen Papalk Senatosu, son dakikalarda donanmasna,
daha nce grdmz gibi, OsmanlIlara kar durumu arlatr
c hareketlerden kanmas emrini vermitir. Ceneviz ise her ey
bir yana Galatay, Sakz adasn ve teki kolonileri kurtarmaya
bakmtr. Her iki taraf da, Trk padiahlaryla anlama yaptlar:
1387de Cenevizliler, 1390da sonra 1446da Venedik, OsmanlI
larla anlamaya gitti. Hatta Ceneviz, Sultann yardmna kotu ve
Muratn birliklerini gemileriyle tad, bununla belki de Varna sa
vann kaderi deiti.**
Papalarn ise hi paralan yoktur, baka eyler iin kayglanr
dururlar: Kilisenin acnas hali, talyada sahibi olduu mlkler...
Batl krallara gelince, An Hristiyan bir kral: Kutsal imparator
luun imparatoru, yani ngiltere kral ve teki katolik krallar utan
madan kafalann te yana evirirler, birileri onlara Hristiyanln
doudaki durumundan sz anca... Bu duruma amamak m ge
rekir? Gerek bambakayd; gerek u ki Hristiyan dnyas Bi
zans terkediyordu, Hristiyanln kendisi de yok olmak zereydi.
Ve ortada gzel bir dekor vardr sadece, ama sahnede gerekten
var olan uluslar, prenslerdir. Ortaan dinsel ve siyasal btnl
nn yerini devletlerin ve hkmdarlarn birlii almtr, ama bu
birlik kendi karlan, kendi hrs ve istekleri, dierlerine zarar vere
cek ekilde kendi bymeleri gelimeleriyle geliir. Byk gz-
* Hristiyan dnyas ayrca bir de stanbulun alnamayacana, mucizevi ekilde korundu
una ve 1204 hal seferi srasnda Latinler hari, kimsenin bu kente girmeyi baaramad
na inanyordu. Avarlar, Slavlar, 6. yzylda Araplar, 7. yzylda hep yenilmilerdi, daha
sonra Bulgarlar, Krm Hanl, Kumanlar, Peenekler, Ruslar v.s. Onlara baklrsa, Cons
tantinin kentini, Tanr korumaktayd.
* B k z . sayfa 23.
73
lemci Aeneas Sylvius Piccolomini o her zamanki ak grll
yle yle anlatyor: Papa ve mparator szckleri, bir nvan o-
larak ii bo szckler, parlak aal grntlerden ibaret. Her dev
letin bir prensi var, her prensin ise zel karlar. Hepsi de ayr tel
den ve farkl, uyumsuz eyler syleyen bu gleri hangi ho ses bir
bayrak altnda toplayabilir ki? Evet, silah ve ordu ynnden bir a-
raya toplansalar bile ki, bu bile ok cesaret ister, emirleri kim vere
cek? Hangi ve nasl bir rgtleni? Emirlere uyulacan nasl ga
ranti edebilirsiniz? Hangi lml kp da ngilizlerle Franszlar a-
rasnda, Cenevizlilerle Aragonlar arasnda ve Almanlar, Macarlar,
Bohemyallar arasnda bir yaklam salayabilir dersiniz?.. Hristi
yanlarn sergiledii grnm harika dorusu!*
Dorusu kimse bu byk hmanistten daha gzel anlatamazd
ama akgrl, aydn olan herkes, Hristiyan Avrupann yok o-
laca ve yeni bir dnyann domakta olduunun bilincindeydi. E-
er stanbulu kurtarmak iin silaha sarlmann zorunlu olduunu
sylemesi gerekenlerin olup bitenlerden haberi yoksa, bu u de
mektir; herkes, hemen hepsi, kukusuz d haline gemi olduk
larn kendi kendilerine itiraf edemeseler bile, iten ie kabul et
mekteydiler.
Herkes az ok bu olay beklemekteydi. Her eye karn, Avrupa
Constantinin mparatorluunun dtn rendiinde, yldrm
arpma dnd. Hristiyan dzende nemli bir eyler, bir daha g
zkmemek kaydyla yok olmaktayd. Romada olduu gibi kilise
de de derin bir znt ve umutsuzluk belirdi; inananlar arasnda
herkes, kedere kapld, uluslar ynetenler arasnda ise sknt ve
gelecek korkusu belirdi.
Siyasal, askeri ve ekonomik sonular hemen boy gsterdi. s
tanbula ve Boazlara sahip olmak Ortadou'da ve Dou Avru
pada onlara nerdeyse mutlak bir stnlk salad. Bu esiz strate
jik konumu elinde tutan padiah imdi artk her iki denizin ve iki
ktann hkmdar sfatm alabilirdi ki zaten Fatih kendisini yle
niteleyecektir. Anadolu ve Rumeli artk birletirilmitir. anakkale
* Pastor, II. sayfa: 264; K, Setton, 1,153
74
ve stanbul Boazlan gl bir koruma altna alnacak ve bundan
byle hibir ey Avrupa ve Asya eyaletlerini birbirinden ayrama-
yacaktr. Bu noktada, btn kayglarndan kurtulmu olan Sultan
Mehmet ve ondan sonra gelecek padiahlar duraksz, imparatorlu
u geniletmeye alacaklardr: nce Tuna'nn gneyine -ksa s
re sonra Srbistan gidecek- sonra Anadoludaki beylikler tek tek
boyunduruk altna alnacaktr. Yzyldan az bir zaman geince Ka
nuni Sultan Sleymann ordular Badata varacak, Viyanay teh
dit edecektir.
ark Meselesi, yani Dou Akdenizde Avrupa gleri arasn
daki rekabet bylece hallolup, uzun yllar boyunca OsmanlIlarn
lehine bir durum alm olacaktr. Buna karlk Akdeniz kys, H
ristiyan lkeleri ve zellikle talya iin hl yaamsal bir nem ta
yan Dou ve Karadeniz ile ticaret balantsnn gelecei sorun
olmaya balayacaktr. Bu mesele de yava yava zm bulacak,
her zaman padiahn nzas ile olabilecektir, ticaret izni ya ltfedi
lecek, ya ihsan buyurmayacaklardr. Ama Batllarn Akdenizdeki
mal varl, yokolmad srece hep tehdit altnda bulunacaktr. s
tanbulun alnnn ertesinde, Aenas Sylvius Piccolomini yle
yazm: Karadeniz imdiden kapatld. Pek yakn bir zamanda
Trk gl haline gelecektir. Ceneviz kolonileri zellikle Ege de-
nizindekiler imdi artk savunmaszdrlar, 1453ten sonra hara -
demek durumunda braklmlardr, yani boyunduruk altndadrlar.
Venedik kendi mal varln abucak kaybetmeyecektir ama en
belli balsnn gidii pek yakndr: Eriboz ellerinden alnacaktr.
Bundan byle kimse ciddi ciddi Hristiyanln kutsal yerlerini,
Kuds kurtarmak iin bir seferden sz etmeyecektir artk. Orada
da bir defter kapanmtr, inanmasalar bile, asl kurtarlacak yerin
stanbul olduunu syleyeceklerdir. Szn ksas Trk etkisi btn
sertliiyle kendini gsterdi. Barbar ve cahil sandmz kiiler de
erli Bizans ezip gemiti. Ordusuyla, mthi silah ara gereciyle,
ok zeki bir hkmdan, usta genel kurmayyla, yepyeni bir g or
tadayd. Zamann en gl kara ve deniz kaleleri, surlar, yeni ku
atma tekniklerine ve hi grlmedik byklkte ve geni apl
75
toplara kar koyamamt. Kaba ve cahil diye betimlediimiz bu
Asyallar, en azndan o lde kimsenin aklna gelemeyen strateji
lerden yararlanmay bilmilerdir. Balarnda bulunan kumandanla
r, ilkada yaam byk komutanlara yarar bir sava sanatna
hakimdi. Dounun bu en byk kara ve deniz ssn fethettikten
sonra imdi nereye gideceklerdi acaba? Hristiyan dnyas korku
ve aknlk iindeydi.
7. BYK BR ACI
iletiimin ok ar ilemesi sonucu* stanbulun dt haberi
yava yava yaylarak, dalga dalga uzun sre sonra Batya ulat.
En abuk ulaabildii yer Yunanistan ve adalard. nce, Haliten
kaabilen Venedik gemileri haberi Eriboza getirdi, senatonun
mays ay banda gnderdii donanma filosu orada bulunmaktay
d. Deniz kuvvetleri komutan J akopo Loredan, Papaya bir mek
tup gndermek iin bir gripo (hzl gemi) yola kard. Gemi, 29
Haziran gn akam vakti oraya vard. On bykler konsey sekre
teri mektubu senatoda okudu; salonda t kmyordu, hepsi de
korku ve aknlk iindeydiler. Modon valisinden gelen haber de
bu dorultuda olup kenti bir batan bir baa dolat. te o zaman
atlar, lklar, bartlar, inlemeler balad. Herkes gsn
yumrukluyor, yzlerini yrtyor, san ban yoluyordu. Kimisi bir
baba iin, kimisi oul iin, bir bakas kardei iin, kimisi de mal
mlk iin dvnyordu...** Hemen ertesi gn, senato Papaya
haberi bildiren bir mektup gnderiyordu. Eer Papa ile Hristiyan
devletler ve prensler tez elden birlemezlerse, diyordu Venedik va-
* stanbul'dan Venedik veya Marsilya'ya gitmek iin, eer rzgar uygunsa ve hava giizel ise
tam bir ay gerekiyordu; ama hava durumu kt ise yolculuk, tam iki kat bir sreyi de
zorunlu klabilirdi. K lan, deniz yolu ulam hepten dururdu, 1569'da Venedik, 15
Kasm'la 20 Ocak arasnda gemilerin denize almasn yasaklyordu; XVII. yy. sonuna dek,
Saint-Georges'tan kalkp Saint-Dimitri'ye kadar ulamak isteyen yolcular 5 Mays-26 Ekim
aras bir tarih sresini kullanabiliyorlard.
stanbulun dt haberi Eriboz'da duyulup yola ktktan tam yirmibe gn sonra
Venedik'e ulaabildi.
** Languschi, in Pertusi, I, XXXIII.
76
lisi, Papa V. Nicolasya, sonunda Hristiyanlk iin en byk tehli
ke ba gsterecektir. Ayn bilgiler, Napoli kral V. Alphonsea gn
derilen bir eli araclyla, ayn dorultuda fikirler beyan etmesi
isteiyle verilmi bulunuyordu.
Yaral olarak stanbulu terkedebilmi olan Kardinal Isidore de
Kiev, Herakliondan Romadaki Kardinaller Kolejine, kral Alp
honsea ve talyan kentlerinin valilerine alarm mektuplar gnderi
yordu. Sakz Adas da felaket haberini abuk duyan yerlerdendi,
ayn ekilde Rodos, duyar duymaz hemen sava durumuna girdi.
Kudsl Saint-J ean tarikat bakan, Sultan Mehmetin hemen Ege
Denizine saldrlar dzenleyecei dncesinde olup, tarikatn Al
manyadaki byne yazarak hemen valyelerini silahlandrp
Rodosa gndermesini istedi. Daha sonra Auvergnedeki manastr
bakanna da kendisine valyeler gndermesi buyruunu verecek
tir. Rodos, kurtlarn ve yabani hayvanlarn arasnda bir yavru ku
zudur diyordu. Btn dou Akdenizde, Fatih Sultan Mehmetin
Romaya ve talyan kentlerine Hristiyanlarn elinde bulunan yer
lere doru byk bir sefere kacan sanan halk panie kapld.
Haber, 8 Temmuzda Papaya geldi. Hristiyanln utancdr
bu! diye bard, V. Nicolas. nl din adam, Fra Roberto Caracci-
olo haberi korku iindeki halka duyurdu. Bunu izleyen gnlerde
vaizler, kenti dolaarak, insanlar gnahlar yznden cezalandr
mak iin Tanrnn Dou Hristiyanlnn bakentini vurduunu,
byle giderse daha da byk gnahlar yznden Sultan Mehmetin
ta Romaya gelebileceini anlatp durdular. Fatihin 300 gemilik bir
filo hazrlatt ve bununla talyay ve teki Akdeniz lkelerini fet
he kaca sylentileri dolayordu. Btn talya yarmadasnda,
keiler halk ar sulamalar karsnda braktlar, istifar etmeleri
iin yalvarp yakaryorlard. V. Nicolas birka hafta sonra Trklere
ve hkmdarlarna kar yeni bir Hal Seferi arnda buluna
caktr. Btn bunlara karn, talyada bar da salamak gereki
yordu. Venedikle Milano arasnda sren sava, dorusu Bizans im
paratorunu terketmeye kadar gtrmt; Kardinaller hemen Napo
li, Milano, Floransa ve Venedike doru yola ktlar. Doudan he-
77
nz dnm olan Kardinal Isidore de Kiev, Sultan Mehmetin, Se-
zardan da skenderden de veya dnyaya ebediyyen hakim olmak
isteyen her kim varsa hepsinden de daha gl grndn an
latt. "Hzinesi ok ok zengin," dedi, "230 gemisi var ve istedii
kadarn yaptrtacak gte; 30.000 atls, piyadesi var, bu sayy art
trma yollan snrsz, sonsuz... Trkler talyay ya Calabria ya da
Venedikten balayp ele geirecek. Eer Italyan gleri, alt ay i-
inde bana gitmezlerse, onsekiz aya varmadan, Trkler talyada
olurlar," diye tamamlad szn.* O srada Bolonyada bulunan n
l hmanist, Kardinal Bessarion, Francesco Foscariye yazd bir
mektupta silaha sanlmalan iin yalvanyordu.**
Felaketin sonulan, en ok Cenevizde ok canl biimde hisse
dildi. Galata-Perann kaybedildii kesindi, Yafa ve Karadenizde
ki koloniler tehdit altndayd, Sakz adas korkudan tirtir titriyordu.
O sralarda nemli bir mali kriz geiren Ceneviz, Akdenizdeki -
teki glerden daha ar bir darbe yemiti. Byk Trk ile savaa-
mazlard hi kukusuz. Onunla anlamaya almak tek zm yo
luydu. Ceneviz Cumhurbakan (doge) ve ihtiyarlar Meclisi, Gala-
ta-Peray kurtarmaya almak, surlann onarma izni koparmak,
smrgeleriyle rahat ticaret yapabilmek, boazlardan geerek Yafa
ile serbeste iliki kurabilmek amacyla Fatih Sultan Mehmete el
iler gndermeye karar verdiler. Cenevizli eliler, Sakzl, Galatal
ve Edirneli vatandalanyla yapt grmeler sonunda, bylesi is
tekleri Sultana iletmek iin yola koyulmaya asla cesaret edemedi
ler. Birisi dn srasnda ld, tekisi de Douda ikinci kez by
le bir grevi kabul etmemek iin salk durumunu bahane edecek
tir. Birka ay sonra Venedik, Karadenizdeki smrgelerini Saint-
Georges bankasna satacaktr ki bu bankann mali gc, Cumhuri-
yetlerinkinden daha stndr, yine de smrgelerin tek tek yoko-
lup gitmesine gengel olamayacaktr.
* Ban nihayet 1454 Nisan aynda salanm olacakt.
** Kardinal Besarion, nceleri Niceede Ortodoks Bapiskoposu idi, Bizans imparatoruna,
Floransa Dinsel Kurulu srasnda elik etmiti, sonra talyada kald, kardinal oldu ve Kato
lik kilise iinde nemli bir rol stlendi. Zamannn en nl hmanistlerinden birisi oldu.
Ktphanesi, Venedikteki nl Mardana ktphanesinin ekirdeini oluturmutur.
78
Dou Avrupa lkeleri de, Fatihin kazand zafer haberini aln
ca sarsldlar. Haberi ilk renenler, Srplar oldu ve srann yaknda
kendilerine geleceini anladlar. Genel kan, bu yndeydi. Sibiu be
lediye bakan (Transilvanyada), byk bir olaslkla Yunanl olan
rahip amile, bir mektubunda yle yazyordu: Tanrnn izniyle
Trkler btn Hristiyanl boyunduruk altna almak istiyorlar.
Ayrca, Srbistan a doru yol almaya baladklarn, oray fethede
cekleri haberini aldk... Sibiu kenti, yollarnda bir engel olarak n
yapm ve onu artada kaldrmak istiyorlar. Size kendinizi epeevre
glendirmenizi, eer kendinizden olmak istemiyorsanz, hendekler
kazmanz tavsiye ederiz. * Trkler Sibiuya yllar sonra saldra
caklardr, oysa Srbistan hkmdarnn yenilmesi ok yakndadr.
Dorudan tehdit altnda olmasalar da, iddet Batya da ulat.
Her yanda maher gnnn geldii, istifar edilmesi gerektii sy
leniyordu. Krallar, prensler hemen silaha sarlmaktan szatlar.
imparator III. Frederic ok sarsld. O sralarda, saray erkanyla
birlikte Grazdayd, yannda imparator anslyesi sekreter olarak
Aenas Sylvius Piccolomino vard. Derhal, imparator adna, talya
cumhuriyetlerine, prenslere, Fransa ve Ingiltere krallarna, mek
tuplar kaleme alarak gnderdi, onlar gelecek ilkbahara yeni bir
hal seferi dzenlemeyi amalayan bir toplantya ard. VII.
Charlesn, nasl bir cevap yazd bilinmiyor ama, Douya bir se
fer yapmak isteyen tarafn ateli bir savunucusuydu. Fransa yzyl
savalarndan yeni kmt, kraliyet topraklar iinde geirdikleri
kt gnlerden sonra, byk bir olaslkla baka grevleri vard.
Burgonya Dk hal seferi yanlsyd.
Bazilllerin imparatorluunun sonunun gelmesiyle ortaya kan
bu akla hayale smaz sansasyon,** Batda daha uzun sre at
koturacaktr. Fatih Sultan Mehmetin dou Avrupada ve baka
yerlerde kazand baarlarla yenilene yenilene, ou hayal rn
olan, zalimlik gsterilerinin anlatmlaryla iyice bytlen u b
yk korku youn varln srdrecektir. Avrupadan bir ucundan
* Georges Brankovi
** J . Calmette
79
tekine, yazarlar, airler, mzisyenler, yllar boyu bu temalardan e-
sinlenecek, nemli bir edebiyat dnemi olacaktr bu. Btn lke
lerde hep bir azdan, stanbulun d zerine atlar yakla
caktr. (J dremienin Kuds stne yazdklar taklit edilecektir) Ge
nellikle bu yaptlarda stanbulun kendisi Hristiyanla, u anonim
Venedik iirinde olduu gibi seslenir: Atlar yaksn, korkun d
me gkyz ve btn Hristiyanlar! Ne biim yazg, Hristi-
yanlar krletiren gnahm ne benim? Felket ve ykmn yak
nmda olduunu grmedi mi onlar?. imdi tutsak olan kent, H
ristiyan gleri ve hkmdarlarm kendisini kurtarmas iin k
krtmaktadr: Papa V. Nicolas muzafferpapaz, Fransa kral H
ristiyanlarn Nuru, Macar kral gerek yce efendi", yiit y
rekli Aragon kral, Polonya, Portekiz ve ngiltere krallar, teki
krallar, dkler, kontlar, senyrler. Yardmlarnza ihtiyacm var,
ok abuk. Alsace yresinde anonim bir yapt, ad Trklere Kar
Hristiyanln Galeyan", yle son buluyor: Her eye kadir
Tanrm ltfunla Hristiyanla g ver, bar ve birlik sala, Trk-
leri ve ondan yana olanlar ne Yunanistanda, ne Asyada ve ne
Avrupada tek bir Trk kalmayana kadar kovalamamz iin byk
bir ordu kurmay nasib et.
Doal olarak bu ac, en iyi ve en canl biimde eski Bizans m
paratorluuna bal Rum diyarlarnda ifade edildi. Bu atlarn en
nls Ducasnkidir. Bizansl tarihi stanbula seslenerek yle
diyor: Ey dnyann merkezi olan kent! Ey btn Hristiyanlarn
gururu stanbul ehri... Yerin gn mabediydin sen! Evler, saray
lar, kilise dekorlar, kitaplar, halk, sizleri aryorum bugn, siz-
lerle birlikte alyorum, canlymsnz gibi, acnn ve yoksulluun
prensi Jeremie gibi alyorum. Ey gne, sonsuz n karart ve
sen toprak. Tanrnn gnahlarmz yznden soyumuza lyk gr
d bu korkun yarg iin gzya dk, yakar... Adilsin, Tanrm a-
dilsin sen, yargn da adil. Ne yaptysan doru yaptn ve bir sebebi
vardr... Ba bol Tanrm!*
Fransada ise Burgonya Dkne atfen Yunanistann ikyeti
* Pertusi, II, sayfa 344
80
adl iirde J ean Molinet, dizelerde Trklere saldryor, stanbulu
geri almak iin uluslar birlemeye aryor.
Uyan sen ey soylu, artk kralszsn
Salmorik mparatorluk Saray
Gzlerinle gr bak zehirli ylan
eytann kendisi ve hain
Siz ey Franois ve Romallar
c almadan olur mu ey cam tez ve insancl beyim?
Ne bekliyorsunuz Bourgonge ve Picardie?
Nice yrekliydiniz siz yiitler, yeryznde
Siz yrekli Engles, geri getirin Aziz Georges u.
Bir baka Fransz air ve mzisyeni, Guillaume Dufay, bir at
yazp besteliyor. Drt sesli bu parada, ses Franszca sylerken,
drdnc ses Latince olarak J eremie ayetini sylyor. (Lamentati-
on de la Sainte Mere Eglise sur Constantinople.)* Elejiyak modele
uygun olarak bestelenilen eser, ortaa arklarn andrr, bu at
da, Kuds iin,yzj(an atla birlikte stanbulun kaybndan dolay
duyulan znty a|nlatr.
nl bir Alman bestecisi, Michel Beheim Bizans terkeden
Avrupa'nn vicdanna seslenir. air imparator III. Frederici, Trk
lerle savaaca yerde kendi derebeyleriyle savat iin sular.
Slav airler de, Hristiyan dnyasn mahveden felakete uzun
sre atlar yakacaktr. Ama bir sre sonra, Rusyada yepyeni bir
duygu saracaktr ortal: Kller arasnda gizli bir kvlcm gibi,
Tanr tohumunu Rus Ortodokslarna brakmt, Rus halk, Bizans
mparatoru nun yerini almak iin Tanr tarafndan tayin edilmiti.
Gelecek gnler bu hayali dorulayacaktr. Bir sonraki yzylda,
arlar, kendilerinin Bizans imparatorunun miraslar olduu d
ncesini edineceklerdir. Kendilerini ortodoksluun ampiyonlar,
* Azize Meryemin stanbula at, (.n.)
81
gerek imann sahibi gibi tantacaklardr. Paralarn zerinde iki
bal kartal, Aziz Georgesun yerini alacaktr. 1490'da, Moskova
metropoliti, ar II. van a yle diyecektir: Konstantinopolis b
yk sapknlk gnah yznden dt. Moskova ise Constantinin
gerek ehridir. ki Romann ikisi de gp gitti, nc Roma,
Moskova olacak. Drdncs ise zaten olmayacak.
8. FATHN EDND BYK SAYGINLIK
Kazanan taraf iin, stanbulun anlam kukusuz bambakayd.
Bu kente sahip olmak -"Kzl Elma* payi taht bakent diyor
du Mslman Trkler- gen padiah iin grkemli bir zafer tutku-
suydu. mparatorluk stnde mutlak saltanat demekti. Fetihten he
men sonra, andarlnn ortadan kaldrl, byk ailelerin etki
gcnde bir zayflama dneminin balangcn belirliyordu, bu ai
lelerden bazlar padiahlarn otoritesiyle uzun sreden beri uyua
myor, huzursuzluk karyorlard.** Bundan byle glerini uzun
sre iin yitirmi olacaklard. Devlet bykleri ve yksek mevki-
deki memurlarn, ordu komutanlarnn ou gelecekte hep kleler
den seilecek koulsuz olarak itaat edecek, her eylerini hkm
darlarna borlu olacaklard. yle ki, o isterse hepsini gerisin geri
alabilecekti, hatta canlarn bile. stelik bu da, sk sk olagelir. Ye
nieri birlii de, balarndaki yeni gen komutan da devirme olup,
(devirmeler, Hristiyan genlerin karlp, toplanp, mslman-
latnlmas ve eitilmesiyle elde edilen kiilerdi) tamamen padia
hn buyruu altndaydlar, onun has birliklerini tekil ederek, ikti-
* Kzl Elma, Mslman Trklerin fetihlerinin yce amac, efsanevi kenti anlatr. Kzl El
ma, alnan bu kentin byk kilisesinin, stanbulun, hatta daha sonraki dnemlerde, Viyana
ve Budapetenin stesinden gelir. Bu efsane, Trk edebiyat szl verilerinde geleneksel
biimde vardr, hatta dou Avrupa folklorunda da gzkr. (Pertev Naili Boratav. slam
Ansiklopedisi cilt III, s. 243; yine ayn bilim adamndan Uygulamal Y ksek renim yll
, IV. blm, 1966, s: 263264)
** Bu byk aileler arasnda, lshakoullan, Turhanoullan, Mihailoullan, Evranosoulla-
r, andarloullar ve daha bakalar saylabilir. Bunlar beylik yrelerinde gl olmular
dr.
82
dannn, fetih politikasnn vazgeilmez paras durumundaydlar.
Hametli Osmanl padiah, yalnz, yanna varlmaz, ulalmaz,
yan ilahi bir hkmdar olacaktr; Abbasiler devrinde, inananlarn
komutan sekin insanlar bir perde arkasna gizlenerek huzuruna
kabul eden Amin-el-Mmine, Halifelere benzetilebilir. Bir sre
sonra Trk Padiah, Divan toplantlarna rtl bir kafes pencere
arkasnda yer alarak katlacaktr. Sultan Mehmetin atalarnn ner-
deyse bir aile gibi diyebileceimiz yaln, itenlikli bir yaam sr
drdkleri gnler geride kalm, bu konuda olduka deiiklikler
olmutur. imdi artk otoritesi eriat yasalaryla, zellikle stan
bulda hemen kprdanmaya hazr bir kamuoyu ile snrl olacaktr.
Bilindii zere imparatorlar, Romallarda olduu gibi, kendi ailele
rinden bile olsa ileride kendilerine rakip olabilecekleri ldrtrler-
di, Fatih Sultan Mehmetin de ilk ii, devlet iinde dzeni sala
mak iin kendini kardeini ldrtmek oldu. Sultan, veliaht olarak
Cem Sultan tercih edecektir, teki olu Beyazt zellikle kalaba
lk ehzadeleriyle tercih edilmez. Herhangi birinin kp yerel oto
rite iddiasnda bulunmamasn salamak amacyla Rumeli tarafn
da fethettii yerlerin beylerini hkmdarlarn soyuyla sopuyla or
tadan kaldracaktr.
stanbulun fethi, Sultan Mehmete, halifelik dneminden bu
yana hibir hkmdara nasip olmayan bir saygnlk ve otorite ka
zandrd. Onun zaferi, btn slam dnyasnn zaferiydi, en son se
kiz yzyl nce, SasaniTerin imparatorluuna son veren zaferden
bu yana baka hibir eyle kyaslanamayacak bir zaferdi. Hazreti
Muhammedin hadisinde belirttii ii, bu 21 yandaki gen adam
gerekletirmiti: "stanbulu elbet bir gn fethedeceksiniz. Onu a-
lacak olan ordu, ordularn en ycesi, komutan da yce bir nder
olacak.
Allah zaten onu, iman yolunda arpanlarn bakumandan ola
rak gndermiti yeryzne. Kendisi de zaten, tslamn klc bizim
elimizdedir diyordu, imdi artk dinin koruyucusu, Hazreti Mu
hammedin bildirdiklerini, Onu tanmayanlara gtrecek olan, s
lamn zaferi iin mcadeleye atlacak olan da kendisidir. XI. yz-
83
yl Trk dilbilimcisi Kagarl Mahmutun yazdna gre u hadis
Peygambere atfedilin Benim douda bir ordum var ki ad Trk,
beni fkeye salacak herhangi halksa oraya ynelteceim onu. Bir
baka hadisinde de yle demektedir Trklerin dilini reniniz.
Zira hkmdarlklar uzun srecektir. Msr Memluklul arnn sul
tam, kutsal yerleri ve Hac yolunu korumakla ykmldr, Osman] i
Sultam ise slam dininin klcdr.
O, ayn zamanda evrensel bir imparatorluu kuracak olan kii
dir. Daha stanbulu alr almaz, btn dnyaya hakim olacann o-
nun alnna yazlm olduunu anlatr. Tek bir imparatorluk olma
l, tek bir iman, tek bir hkmdar, demektedir. Gerek Trkler, ge
rekse teki Dou halklarnn inanlar arasnda, dnyay ynetme
ayrcalnn yalnzca Trklere balanm olduu inanc yaygn
d. Trk hakanlarnda, Mool hanlarnda, sonra ilk OsmanlIlarda,
zellikle Orhan Gazide grlen dnya hakimiyeti anlay, Trk
yazarlar tarafndan yaylacak, padiahlnn sonuna dek Fatih Sul
tan Mehmetin de ana dncelerinden biri olacaktr. stanbulun
fethiyle, Sultan Mehmet, bir zamanlar btn dnyaya hakim olmu
olan Roma mparatorluunun yasal mirass olmutu.Trabzonlu
Georges: Kimsenin kukusu olmasn, Romallarn mparatoru
Odur" demektedir. Tarihten edindii bilgilere, evresinde bulunan
Latin ve Rumlarla yapt konumalara dayanarak, Trk ve Msl
man biri olarak, Sezarn tahtna oturduu ve dnyaya hakim olma
ayrcal ve ykmlln Tanndan ve Trk geleneklerinden
alm olduu kansna varmt. Dnyada fethetmek istedii yerle
rin bir haritasn kartt racaktr.
Osmanllann padiah, Trklerin Sultam, Tannnn yeryzn-
deki glgesi, Dounun imparatoru, ilk kez Trk, Mslman ve
Roma hkmdarlk geleneklerini znde toplamaktadr: Hkm
darlnn temelinde ite bunlar yatar, kendi atalaryla birlikte As
yadan gelen halklar, Bizanstan kalanlar ve Mslman halklar
ynetme hakk bu temel zerine kuruludur. Bu dnce biimi o-
na, fetih siyasas ve diplomasisi ile ayn zamanda, stanbulu de
erli bir metropol ve dnyann merkezi yapma ilhamlarm verir.
84
Bu nemli rol kendisine bizzat tarihin verdii dncesi iinde
genel siyasas tr ama tar: Dedesi Beyazt n nce fethettii
ama sonra Tmurlenk karsnda elden giden imparatorluk toprak
larn yeniden buyruu altna almak; hakimiyetini eninde sonunda,
bazitlerin imparatorluuna dahil olmu olan btn lkelere yay
mak, savunmak, kfirleri -Hristiyanlan- imana getirmek amacyla
snrlan olabildiince uzaklara dek gtrmek.
yle gzkyor ki, Fatih Sultan Mehmetin belirli bir fetih pla
n yoktu. Bu gizemli insann davranlar, byle bir eyin varln
dndiirtse de, eylemleri o an karar verilmi bir siyasal anlay ile
birden benimsetildi. Ama, o hibir zaman kafasna koyduu byk
amalardan uzaklamad. Kendinden sonra gelenlerin de smsk
sarlacaklar amalard bunlar.
9. DOU DNYASININ BAKENTN YENDEN
CANLANDIRMA ALIMALARI
Fatih Sultan Mehmet, 21 Haziran akam, Edirneye dnmt.
Beraberinde ganimet olarak eitli sosyal snflardan ok sayda
kle getiriyordu. Servet sahibi ailelerden gelenler aileleri tarafn
dan kurtulmalklar denerek geri alnacak, kalanlar ise kle olarak
satlacaklardr. BizanslIlar balanmalar ltfundu bulunmas iin
aba gsterecek, bu muzaffer kiiyle ibirliine yanaacaklardr,
rnein bir yarg Isidore, Sultann yargc ve byk emini ola
cak, Isidoreun yurttalar da ailelerinden bazlarn kurtarmak iin
ona bavuracaklardr. Kilise birlii taraflarndan byk muhalif,
Genadios Sholarios, fetihten sonra, ilk patrik olmay ak ak ka
bul etti. Kritobulos da, padiahn hizmetine girecek ve doum yeri
olan mroz adasna vali olacak ve, E. Mehmetin 1451-1467 Yl
lan Arasnda Gerekletirdikleri bal altnda bir tarih kitab ya
zacaktr. Byk hmanist Francesco Fielfo da Fatihe yazarak,
Yoksullann iyilii iin Tannnn gnderdii, velinimet, byk E-
mir, diye balayp, bir Yahudinin elinde tutsak olan kaynvalidesi
ve baldzlanmn -herhalde stanbulun fethinden sonra satn alm
85
olacak- serbest braklmasn isteyecektir. Padiah da bu kadnn
serbest braklmas iin emir verecektir. Btn tutsaklarn bylesi
bir ans olmayacaktr pek tabii. teki BizanslIlar kadn, erkek,
Trklerin hizmetinde alacaklardr. Daha sonra bunlarn ou,
Fatihin buyruu ile stanbula yerletirilecektir.
Edirneye gelir gelmez -buras, stanbula yerleinceye kadar
bakent olmay srdrecektir- Padiah, usulden olduu zere, M
sr Sultam Malik Erefe randaki Karakoyunlu hkmdar, Ci-
hanaha, Mekke erifine Zafer mektuplar gnderdi. Erefe
yazd mektupta, Islamm grevine deinerek bir grev datmna
gider: Bizzat kendisi, Kutsal cihad amacyla halklar silahlandr
mak grevini almtr; Memluk hkmdar, Hacca gitme gelene
inin yeniden dzenlenii ile ykmldr. stanbulun fethi Kahi
rede mthi bir olay olarak kutlanmt. Davullar alnm, halk
sevincini gstermek iin sokaa dklmt.
Bunu izleyen haftalar boyunca, komu Hristiyan devletlerin ve
prensliklerin hkmdarlar, Osmanl mparatorunu kutlama ama
cyla elilerini gnderdiler. Hepsi de memnuniyetle kabul edildi, a-
rland ama ayn zamanda hepsi de, Sultan Mehmetin egemenli
ini tanmann bedeli olan yllk harac kabul etmek zorunda kald
lar: Sakz, 6.000 dka, Midilli 3.000, Trazon Kral J ean Comnene
ise sadece 2.000 dka, XI. Constantinin kardeleri, Peleponnes
derebeyi Dimitrios ve Thomas beraberce 10.000 dka deyecek
lerdi. Sirakzallar, Bizansl devlet adamlar ve soylularn kama
yardm etmek ve onlar kabul etmek suundan dolay 1.500 ila
3.000 dkalk haraca baland. Padiah, ayrca, Ceneviz smrge
leri olan Sakz ve Anadolu kysndaki, Foa'nn da hara vermele
rini zorunlu kld. Fatihi kutlamaya gelen Rodos valyelerinin
elisi ise, Papann rzasn almad iin, elinden bir ey geleme
yeceini belirterek, harac kabul etmedi. Hepsi de, iyi szlerle,
mektuplarla geri dndler. imdilik korkacak bir ey yoktu. Hatta
bazlarna kolaylklar da saland. rnein, Meri nehri aznda
yer alan Eneze hkmeden Aynos Beyi Palamede Gattilusie kale
nin anahtarlarn hemen Fatihe gnderdii iin kendisine Limni a-
86
das verildi. Kardei olan Midilli hkmdar Domenicoya ise
Limni adas verildi. Padiahn kayglar baka yndeydi, istedii
her an geri alabilecei kk topraklar zerine egemenliini yay
mak dncesinden, daha farkl dnceler iindeydi. En byk
derdi de, stanbulun yeniden kurulmas ve insanlarn yerletiril-
mesiydi.
Buras, yan yarya ykk, insanlan ekip gitmi, bir l kent g
rnmndeydi. Sanki; 1204te drdnc Hal Seferi srasnda La
tinlerin fethedip, imparatorunu para para ettii o felaket gnle
rinden bu yana nerdeyse iki yzyldan fazla bir sredir yoksullua
terkedilmi, 17,2 kilometrekarelik bu kentte yaplacak ne ok ey
vard. 1204 yl, imparatorun paraland gn iin Constantino-
p o l i s ir tarihinde en kara saat" diyor Norvvich. Venedikliler ve
Franklar Badouin de Flandren, Thibaud de Champagnen ve
Dk Enrico Dandolonun emirleri zerine, barbarlarnkinden ok
daha korkun katliama ve yamaya giritiler. Bu olay iin Diehl
duyulmadk biimde insan krm diyor. Yzyllardr biriktirilen
defineler, hazineler, yamaland, kiliseler, manastrlar, evler, soyu
lup soana evrildi, valyeler ve Latin keiler arasnda deer ta
yan her ey iin tartma ve kavgalar kt. zellikle ounu Ve
nedikliler alyordu. Hazine ve SanMarco meydanndaki bronz hey
keller, rnek olarak saylabilir; Franszlar ve Flamanlar da yakp
ykp geiyorlard. Ayasofya tamamen soyuldu, boaltld, kutsal
vazolar iki kadehleri olarak kullanld. Mihrab yaktlar, her u-
lustan inanlara dein ait ne varsa para para edip aralarnda
paylatlar, ayn ekilde kilisede deer tayan ne buldularsa ald
lar. Kutsal vazolar, izik izik ettikleri gmleri, n krsden, s
ralardan kap ve duvarlardan koparttklar altn ve gm para
lar daha birtakm teki artklar yklemek iin, atlar katrlar ta
kilisenin iine kadar getirdiler... Hayvanlar gibi davranp btn
kadn ve kzlarn kendini Tanrya adam rahibelerin rzna geti
ler... Btn kent, ac, umutsuzluk ve gz yana bouldu. * Msl-
* Nicetas Choniatas-Nonvichin kaleminden.
87
manlar bile Kuds aldklarnda, kendilerini Isamn askerleri sa
yan bu adamlardan daha bir insanca davrandlar Hristiyanlara kar
; diye ekliyor bu felakete tank olmu olan tarihi. Villehardouin*
ise yle anlatyor o gnleri: Dnya yaratld yaratlal bir kentten
bu kadar ok ganimet kazanlmamtr. Papa III. Innocento, Bado-
uine yazd bir mektupta, imparator nvamn alm kii olarak,
Hal komutanlarnn hatalarn ve bizzat kendi yanllarn gr
mezden geldii veya hogrd iin ona sitemler etmitir.
stanbul, artk bir daha ayaa kalkmamalyd. XII. yzylda a
nn en zengin, en canl kentiydi, bilim ve sanat merkezlerinin en
by, ipek yoluyla, Suriye yoluyla, Kzldeniz ve Hint Okyanu
su yoluyla gelen deerli mallarn baharatlarn topland gl bir
ekonomik metropold. Szkonusu hal seferi, onu canevinden
vurdu. Venedikliler aslan paym aldlar. Serenissime smrge im-
paratorlunu Adriyatik kylarnda, Bat Anadolu kylarnda, Bi
zans artklan zerinde kurdu, Epiri, Etoilei, Arcadieyi ald; Kor-
fu ve Zante adalarn, btn Peleponnes yaramadasn ele geirdi;
anakkale ve Marmara kylannda ise Gelibolu, Tekirda, Marma
ra Erelisi, Trakyada Edirneyi ald. Birinci derece stratejik ve e-
konomik nemi olan bir s olarak Giriti de, ele geirdiler. Hatta
Venedikliler stanbulun Ayasofya dahil, sekizde ne kondular.
Roma imparatorluunun sekizde nn efendisi nvamn alm
olan Enrica Dandolo 1205 ylnda ldnde oraya gmld.
Bu ekilde yaklp yklan zayf ve yoksul duruma drlen
Bizans imparatorluu, ksa srede kk bir lke haline gelmitir:
Kuzeyde, Karadeniz kysnda Messemvria Limamna kadar (s
tanbuldan 200 kilometre), Batda ise 100 kilometre tedeki Ere
liye kadar uzanyordu. Kald ki Trakyann bu blmnde bile de
netimi tam deildi. Halklar, toplumun her katmann etkileyen
yoksul yaam terkedip katlar; imkn olanlar batya, zellikle I-
talyaya, dierleri ise Hristiyan dou Avrupa lkelerine ve Os-
manllann denetimindeki blgelere doru gediyorlard. Devlet
* Ortaada yaam olan Fransz tarihisi, (.n.)
organlar ilemez olmutu, vergiler toplanamyordu, hazine bom
botu. mparatorlar para bulmak iin her areye bavuruyorlard.
V. J ean Paleologue 1370 ylnda Venediki ziyaret ettii bir srada
borlan yznden tutukland ve borcunu deyene kadar da alako-
nuldu. 1423 ylnda mparator, Venediklilere elli bin dka karl
nda Selaniki satt. stanbul gereklerin dnda yakyordu, artk
hibir anlam tamayan trenlerle saray erkan oyalanyordu.
1347de VI. J ean Cantacuzenenin ta giyme treninde, tacn ger
ek talan Venedike rehin verildiinden yapay talarla sslenmi,
gm ve altn yemek taknlan yerine teneke tabaklar kullanlm
t. Saray ylesine yoksul kalmt ki artk tek bir altn ya da g
m bardak, anak bulmak olanakszd. Talann ve giysilerin g
rn altn ve deerli talardan yaplm gibiydi, oysa bir ksm
deriden, bir ksm ise deiik renkler yanstan camlardan yaplm
t diyor Nicephore Gregoras, o gnleri anlatrken.
Trkler kente girdiinde, buras zerinde yer yer ykntlar bu
lunan ok byk, dank bir arazi grnmndeydi. Ykntlarda
ierilerinde deerli neyi varsa yamalanm d grnleriyle hl
ekici gzellikte evler vard. Zengin evlerinin park ve bahelerinin
yerini alan tarlalk yerlerin kimisi ekili kimi bombo braklm
haldeydi.* spanyol gezgin Clavijo, XV. yzyln banda "ou
harap halde, saraylar, kiliseler ve manastrlar grm olduunu
syler oralarda. mparator Eski Sarayda deil de Blakema sara
ynda oturmaktadr, Saint-Apotre kilisesi, Bizans hkmdarlannn
yatt Pantheon viran haldeydi, Ayasofya ise bakmszd: Bir m
paratorluun glge bakentinin glgesi gibiydi.
Yeniden imar, kenti yeniden kalabalk hale getirmek, dnsel,
bilimsel, ekonomik ve politik ynden gl bir metropol olutur
mak; kenti alr almaz gen padiahn, hemen ertesi gn balataca
byk alma ite buydu. Bunu da youn bir eneji sarfederek
* Dinadann yazar, Dimitrios Kydonesin betimlemesinden kentin ne dulumda olduu konu
sunda bir fikir ediniyoruz: Kentin ii ayrlk, otlak, bahelerde iekler amaya balam,
yapraklarn glgeleri kiiUk patikalar kaplar, yle ki oradan geenler, caddelerin kentte de
il de dada alm olduunu syleyecektir.
89
becerecektir. Gzden karlan byk miktarda para, halklar birbi
rine kartrmada en geerli yntemdir. Oluan toplum, birlik iin
de olmaktan uzaktr ama bu haliyle stanbula en hzl biimiyle
byk bir bakent olma etkinliini salayacaktr.
Ama, en acil ve en nemli i, bakenti gven altna almak, sa
vunmasn salamaktr. Fatih, stanbulun dt haberinin Ba
tda ne gibi yanklar uyandracan biliyordu. Evet dmanlar bi-
raraya gelemiyorlard ama, daha on yl ncesi Varna ve Kosovaya
kadar gelmemiler miydi? Fatih, yzyllardr bakmszla terke
dilmi, sava srasnda top atlaryla yer yer yklm haldeki sur
larn derhal onarlmasn, Yedikule atosunun yeniden ina edilme
sini buyurdu. Orada Bizansllarm bir zamanlar kurmu olduu o
gn ise yknt haline gelmi bir saray vard.*
Padiah birka ay sonra kentin orta yerinde kendisi iin bir sa
ray yapmn balatt, Theodosius forumunun yer ald alandaki
ykntlar yok olup gitmek zereydi.** BizanslIlardan kalan saray
larn hibiri oturulacak halde deildi. Hipodromla (Sultanahmet
Meydan) Marmara Denizi arasnda yer alan tepenin gneybat ya
macndaki Kutsal Saray bir ta yn halindeydi. Blakema Saray
ve Tekfur Saray kuatma srasnda zarar grm olup ayrca ok
kktler. Sultan Mehmetin stanbuldaki ilk konutu, dikdrtgen
biiminde, kubbelerle kapl, ok ayrk blml, yksek duvarlar
la evrili*** Venedikli bir elinin gznde pek de ho grnl
olmayan, sylediklerine baklrsa ahap binalar, bo odalar, kulla
nsz, hapisaneye benzer bir sarayd. Bu sarayn ad Darl Amiri
* Y edikule okgen eklindedir, be ke noktalarnn herbirinde bir kule vard, teki iki ku
le ise kuzey ve gneye bakan duvarlar verir srtn. I savunma iin tasarlanm olup ge
mite ve o gn iin, Y edikulenin plannn bir benzeri ne douda ne Balkanlarda mevcut de
ildi. Y ine de talyan mimar Filartenin Storzamn atosu iin izdii ve 1405te bir kitapta
(Trait6) sergiledii plana olduka yakndr. Batdan gelen yeniliklere byk ilgi duyan Fa
tih, ya gezginlerden ya da casuslar araclyla bunu renmi olacak. Y edikule uzun za
man Osmanl sultanlarnn hzinesini barndracak, daha sonra siyasal sulularn kapatld
zindan olarak kullanlacaktr.
** stanbul niversitesinin bulunduu yerde, Beyazt Camiinin yaknlarnda bir yerde bu
lunuyordu.
*** C. Cantemir II. 59
90
olacaktr. Padiah, 1458 ylnn banda tamamen bitince gelip yer
leecektir. O zamana kadar, Edirnedeki saraynda kald, onu da
birka yl nce yaptrmt zaten; dikdrtgen ana bina, orta yerde
bir kule; byklk ve grkemlilik duygusu vermeyi amalayan,
yreye egemen bir nokta stnde ykselmekteydi (Cihannma).
10. HALKIN BAKENTE YERLEM VE SRGN
Fatih, Edirneye dnmeden nce, stanbulun iskna almas i-
in ilk nlemleri ald. Hkmet, stanbula tanr tanmaz saray
erkanndan devlet memurlar ve bykleri hemen yerleibilsinler
diye, kentin hl oturulabilir haldeki en gzel evlerini onlara verdi.
te yandan, onlarn ganimet paylar olan esirlerin, tutsaklarn ge
nel ganimetin bete biri kadar Haliin bat yakas boyunca hzla
yerletirilmesini, kendilerine verilen evlerde vergiden muaf tutul
malarn emretti. teki tutsaklara, kurtulmalklarn demeleri ko
uluyla, istedikleri kente yerlemeleri izni verildi. Kuatma srasn
da saklanan ve Galataya veya baka yerlere kamay baaran
Rumlar, bylece rahata dnebilme iznini alm oldular. Fetih sra
snda, kentte bulunan Yahudiler orada kalabildiler. Onlar veya te
kilerle byk kentin nfusu yeterince kabarm olmuyordu; Fatih o
zaman dini, rk, etnik kkeni ne olursa olsun, isteyenlerin bo ev
leri alp yerleebileceini, bir sre de vergiden muaf tutulacaklar
n duyurdu. Bu evler onlarn mallan olacakt. Ama Fatihin stan
bula kalabalk bir nfus kazandrma yntemleri arasnda en ok
bavurduu yol srgn yoluydu. Bunlar, zorunlu olarak yre de
itiren topluluklard.* Osmanl mparatorluu iinde allagelmi
ve oka bavurulan bir adetti.
Henz Avrupadaki fetihlerin banda, Osmanllar Rumeliye
kitleler halinde Anadolu gebelerini yerletirdiler. ii ve farkl a-
kmlara kaplmaya uygundular ve genelikle Osmanl hanedan iin
bu elemanlar nemli tehlike oluturuyordu. Gerlerin yer dei-
* Adetlere uygun olarak, eriata ters dmemek kouluyla Padiah istediini yapabilme yet
kisine sahiptir.
91
tirme kolaylklar, srgn edilmelerini de kolaylatryordu. Os
manlI hanedannn ikinci sultan Osman Bey bu ynde davranp,
Karas gerlerinden* Karaaraplan, Rumeliye getirtmiti. Orada
gazay (kutsal sava) srdreceklerdi. Bu arada onlarn yerine de,
gelecekte bamza i amasnlar diye Hristiyan askerlerini yer
letirmiti. Yldrm Beyazt zamannda ise Egede ayaklanan Sa-
ruhan blgesi gerleri Filibeye gnderilmi, orada nemli bir
Trkmen ounluk oluturmulard. Bu trden uygulamalara dein
ok rnek gsterilebilir. Byk bir imparatorluk olan Osmanl top
raklan zerinde hkmdann insanlardan istedii biimde yararlan
ma hakk vardr, srgnler bu gelenee uyularak yaplyordu. XIV.
ve XV. yzyllarda Yriikler Trakyaya Balkan Dalan eteklerine,
Dobrucaya, zellikle byk yol gzergh zerinde yer alan bl
gelere, bir blm de daha sonra Arnavutluka tand. Yeni fethe
dilen topraklar zerinde tanm alanlann geniletmek ve bylece
devletin gelirini arttrmak amacyla baka topluluklar da buralara
anld. 1402 sava srasnda Rumeli tarafna kitlelerle g ol
mutu. Bat Anadolu da, o yllarda ok kalabalklamt. lhanlIla
rn** yklndan ve Mool saldnlanndan sonra Asyann Anado
luya yakn blgelerinde hkm sren anariden kaanlar soluu
Bat Anadoluda alyordu. Mslmanlar, Balkan nfusunun aa
yukan drtte birini oluturacak ekilde yerletiler; oralarda Hristi-
yanlardan ayn yerleim birimlerinde; bugn ky kasaba isimlerin
den de anlalaca gibi toplandlar.
Srgn olay stanbulda belli bir yntemle ve tedbir alnma
dan uyguland. Fatih gz bastrmadan binlerce Rum, Mslman
ve Yahudi ailenin kente getirilmesi iin ferman kard. yle anla
lyor ki, bu fermann tepkiyle karland da oldu. zellikle
saygn kiiler, zanaatkarlar, durumu dzgn tccarlar, ssz ve y
knt halindeki bir kente gmek iin her eyi terketmek zorunda
braklmaktan rahatsz oldular. Ama kentin kalknmas iin gerekli
* anakkale Boaz yaknlarndaki blge.
** 1206'da Cengiz Han'n soyundan Hlagu Han tarafndan kurulan lhanl Devleti yzyl
boyunca tran. Irak Anadolu ve K afkasya'da hiikm srd.
92
olan, sradan insanlar deil, bu gibileriydi. Zenginliini dou bat
arasndaki ipek, baharat, kuma ve yn iplii zerine kurmu olan
ve imparatorluun en byk kentlerinden birisi olan Bursann
halk, zellikle yerlerini terketmemekte direndiler. Uludan e-
teklerine yemyeil verimli bir yamaca konmu olan bu kent, yerle
im yeri olarak da ok hotu. Hibir zanaatkr, usta, tccar; yan
bo, durumu belirsiz bir stanbula gitmek amacyla oray terket-
mek istemiyordu. Gl lonca rgtleri iinde toplandlar, Sul
tana kar gelebilecek denli gl sanyorlard kendilerini. Ama
onu iyi tanmyorlard. Buyruu altndaki insanlara veya yerlerine
ekonomik veya baka kaynakl ne gibi bir zarar gelirse gelsin u-
murunda deildi. Fatih, bakentini dnyann en gl bakentle
rinden biri haline getirmek istiyordu. Baka hibir eyin nemi
yoktu. Kritobulosun anlattna gre bizzat kendisi Bursaya y e
rel kargaay, zenginlerin ve teki nfusun bakaldrn hallet
meye gitti. Grevinde yetersiz olanlann yerine yenilerini getirdi.
Plannn acele olarak uygulanmas iin gerekli nlemleri ald. Bu
blgeden getirilen kadn erkek btn halk, Haliin i tarafndaki
Eyp yresinin nfusunu oluturdu. Anadoludan gelenlerin bir
sre sonra katklanna baklrsa stanbulda hayat o zamanlar ko
lay deildir. Ege eyaletlerinden ve Marmara yresinden gelenler
(Saruhan, Aydn, Balkesir, Kocaeli) bir yl sonra gitmiler, yerle
rine Trakyadan gelenler yerletirilmi. Edirneden, Trikaladan,
Niboludan getirilenler olmu; Tekirdadan ve Kuzeybat Ana
doludan gelip dnenlerin yerine Filibeden insanlar gelmi; La-
mia ve Yunanistandan, Niboludan getirilenler olmu; Tekir
dadan ve Kuzeybat Anadoludan gelip dnenlerin yerine Fili
beden insanlar gelmi; Lamia ve Yunanistandan gelenler ise Ba
lkesire geri dnen Mslman ailelerin yerini almlar. Lamial
Yahudiler Samatyadaki evlere yerlemiler, Mslmanlarla kom
u olmular. Kenti meskun hale getirmek iin zorlamadan baka
are yoktu. Fetihten iki yl sonra halk bir noktada deil, dank
biimde yerlemi, manastrlar boaltlm, evler bombo ve ykn
t halindediT. Sultan Mehmetin hayalgc, o enerjisi, o hogr-
93
s olmakszn, bakent olarak setii bu byk kent, daha ok u-
zun sre bo, belirsiz bir alan olarak kalrd.
11. CEMAATLER (MLLETLER)
Fatihin o gnlerde ald kararlarn en nemlilerinden biri de
stanbula bir Ortodoks Rum patrii tayin etmesi oldu, bylece
kenti terketmi olan Hristiyanlarn geri dnecekleri" ngrl
mt.* Oysa, Fatihin iyi niyetinin tek nedeni bu deildi, kendi
sinden sonra gelen padiahlar da bu dorultuda davranacaklard.
O, Rumlarla Latinler arasnda, kilise birlii konusundaki gr ay
rln biliyordu; stanbulu yitirmeleriyle, yzlerce yllk bu d
manlk yeniden alev alabilirdi. te imdi Rumlarn mparatoru da
yoktu ortada artk. Fatih, Bat Hristiyanlarnn kendisine kar d
zenleyecekleri herhangi bir saldr durumunda, Rumlarla uzlama
ya gitmi olmaktan daha ok yarar grmekteydi. Ayrca, impara
torluun en kalabalk, en zengin, Mslman olmayan blmn o-
luturan Rumlarn alkanlklarm, ticarete yatknlklarn beeni
yordu. Onlarla iyi ilikiler kurmak ve onlara bar iinde alma
larn srdrmeleri iin olanak tanmak aklllk olurdu. O zaman,
Rum cemaatini Ortadouda bilinen geleneksel millet sistemine
gre rgtlemeye karar verdi; bu sistem aznlklara kendi ilerini
kendi yasalar ve gelenekleri dorultusunda yapmalarna izin veri
yordu, ancak resmi idareye kar tek temsilcileri din bakanlar
(cemaat bakan) idi, onun sorumluluu altndaydlar. Zaten Trk
ler bu idare biimini, Rumlarn ok sayda olduu blgelerde uy
gulamaktaydlar. Fatih, bu sistemi stanbul patrikliine de getirdi.
Eski patrik Gregoire Nommas talyaya kamt, yerine Georges
Scholariosu (Genados ad altnda tannyordu) tayin etti, fikirleri
nin doruluu, Roma Katolik kilisesine ve dolaysyla Kilise birli
i dncesine, (Ortodokslarn Katolik Kiliseye dnmeleri) kar
vazgeilmez dmanlyla tannan nl bir din bilginiydi. Fatih o
* Sphrantzes.
94
nu, patriklik tacn kabule ikna etti, birlikte Ortodoks kilisesinin a-
nayasasn tarttlar. Blgede kalm rahiplerden oluan dinsel ku
rul toplanabildi ve patrikliin mnhal olduunu bildirdi, 6 Ocak
1454 tarihinde Genadios patriklik tahtna oturdu. Padiah ona u
szleri syledi: Patrik sensin, kutlu olsun, dostluuma gven,
senden nceki patriklerin btn imtiyazlarndan sen de yararlana
caksn. Sonra ona grevinin nianelerini teslim etti: dinsel tren
giysileri, rahiplik asas ve ha. Ayasofya Kilisesi camiye dnt
rldnden, Genadios, Saint-Apotre Kilisesine gtrld. Orada,
Ereli metropoliti, geleneklere gre onu kutsayarak patriklik taht
na oturttu. knda, patrik, Fatih Sultan Mehmetin kendisine ar
maan ettii muhteem bir ata bindi, btn kenti papazlar ile be
raber alay halinde dolat, sonra da Saint-Aptredeki yerine gitti.
Fatih, Genadiosa, kiisel can gvenlii, vergiden muafiyetle,
hareket serbestisine sahip olduunu ve gvenliinin salanacan
bildiren bir ferman verdi. Ondan sonra gelecek olanlar da ayn
haklardan yararlanacak ve ayn onun gibi, Ortodokslarn, Osmanl
Sultan nezdinde tek temsilcisi olacakt. Hkmet, patrikliin ii
lerine kanmayacak, din kurulunun, ayn eskiden olduu gibi, pat
rii grevden almak ve yenisini seme hakk sakl kalacakt. Orto
doks cemaatinin bakan mutlak yetki sahibiydi, rahiplerin atama
sn isteince yapabilecekti, ruhban snfndan ya da inananlar ara
snda yasal ceza yoluna gitme ve dinsel haklan: evlenme, boan
ma, miras, vs. yerine getirme onun yetkileri arasndayd. Rahipler
snfna mensup olanlar vergiden muaf tutulacakt. Patriklik mah
kemeleri, Bizans yasalarnda olduu gibi, Ortodokslar arasndaki
her tr uyumazl yarglayabilecekti. Cinayet davalarna kar
mayacakt. Bunlara Osmanl mahkemeleri bakacakt.
Fatihten sonra gelecek padiahlarla patrikhane arasnda anla
mazlklar hi eksik olmayacaktr, bazlar ciddi boyutlara varacak
ama Ortodokslara salanm olan inan zgrlne ciddi zararlar
verilmeyecek, cemaatlerine tannan gvencelere saygl davranla-
caktr.
Tek bir cemaat oluturulan Yahudilerin de haklan hemen fetih
95
sonras tannmtr. Fatih onlarn da bana Moses Kapsali adl bir
din grevlisini hahamba tayin etti, imparatorluktaki btn din
dalar zerinde Patrie verilenlerin benzeri yetkilerle donatld.
Bizansllar zamannda parya muamelesi gren Yahudiler, Fatih
devrinde nemli gelimeler kaydedecektir. mparatorluun bu r
nek tutumu Yahudilerin stanbula, Selanik ve teki imparatorluk
kentlerine akn etmesinin balca etmenlerinden biri olacaktr, zira
Yahudilerin buradaki durumu, gidecekleri her lkede olduundan
ok daha iyidir, rnein Polonyada, Bohemya ve Avusturyada
henz yeni darbeler yemilerdi.
Ermeniler de, imparatorluk topraklan zerinde sknt ekme
den yaama ve gelime gsterebilecekleri koullar iinde yaamak
taydlar. Onlar da cemaat halinde yaayacak, padiah onlara da -
teki cemaatlerin bakanlannn benzeri yetkilerle donatlm, J oac-
him adl, Bursal bir Gregoryen Ermeniyi patrik olarak tayin ede
cektir. lgintir ki, Osmanl idaresi, Yahudi, Ortodoks veya Katolik
ya da Bogomilci* olmayan teki herkesi Ermeni cemaatine bala
yacaktr.
Mslman olmayanlarla Fatih arasndaki bu anlama, fetihi iz
leyen yllarda stanbulun iskan edilmesini kolaylatracaktr. Kii
sel eiliminin yansra, bakentinin gelimesine verdii an ne
min dourduu bir hogr sayesinde, alacak kadar ksa bir sre
iinde stanbul byk bir kozmopolit metropol grnmne gire
cektir. Ama Osmanl Sultan, Gaziler Gazisinin amac, buray sla-
tnn bakenti yapmaktr. Oraya yerleenlerin veya srgn gelenle
rin ok byk bir ksm Trktr ve ksa srede Mslmanlann
metropolnde kentsel grnm, J ustinian ve Thedosiusun Yeni
Romasmdan ok farkl bir yapya brnecektir.
12. BR MSLMAN KENT
Sylenenlerin tam tersine, slam dini bir l dini deil, kentle-
* Bogomilcilik: 10-15. yzyl ansnda Balkanlar'da gelien dalist bir mezhep. Adn mez
hebin kurucusu Rahi Bogomil'den almaktadr.
96
rin dinidir. Kuran: Bedeviler, acmaszlar ve ikiyzller arasnda
en belirgin olanlardr. demektedir.** Islamn be artndan biri o-
lan namaz, cemaat halinde, Cuma Namaz iin btn mminleri ii
ne alabilecek kapsamda ina edilmi belirli bir yerde klnmaldr.
Abdest iin yaplan emeler, adrvanlar ancak kent ilerinde ku
rulabilir. badet yerleri yaantnn getii yerler, bilinen yerler olup
genellikle bir byk cami evresinde kent yaam iinde can bulur.
Ayn ekilde, dinin benimsetmek istedii btn edimler ve d
nceler, camiler merkez olacak ekilde drt bir yana yaylr, tica
ret ve zanaatle uraan semtlere kadar ular. Cami yanlarnda, ko
ku, esans satclar, dnce dnyasyla ilgili ne varsa, kitaplar, ki
taplar, daha ilerde teki mallar, lks maddeler, kumalar, ipekler,
yiyecek maddesi satanlar, daha da d semtlerde pis kokulu trden
iler, tabakhaneler, boyaclar kentin d kaplar yaknlarnda yer
almaktadr. Mahalleler, oturan kiilerin etnik kkenlerine gre de
deikenlik gsterir. Herhalde, terkettikleri eski yerlerden gelince
birarada toplanm olan kiiler hep kendi dindalaryla birlikte ol
ma durumunda kalmlardr. Bir Hristiyan veya bir Yahudi, hibir
zaman bir Mslmanla bir arada oturamaz, nk gece gndz s
ren ibadetleri, birbirlerini rahatsz edebilmektedir. Mslman kent
ler deiik elemanlar biraraya getirici birletirici zellik tar, kar
mak, iinden klmaz yapdaki sokaklarn ou, engebeli, ukur
larla dolu olup, insanlar ve binek hayvanlan iin yaplmtr, tat
lar iin deil.
Hellenistik veya Bizans kentlerinden ne fark var? Byk kap
larn ald bir iki ana cadde, onu kesen daha dar sokaklar ve bir
meydan, ayn Efeste, Prienede, teki antik kentlerde grdmz
gibi, ibadet yerleri kent iine dalmtr, kentin planna bal
deildir, dinsel kaygdan yoksun bir kriter izlenerek yaplmlardr.
Bizans dnemi stanbul, Hellenistik kentleme biiminin dorudan
kaltsyd. Mese ad verilen geni bir sokak gneydou-kuzey-
dou ynnde kilometre boyunca uzamakta, iki byk meydan
dan (Constantin meydan ile Thedosius meydan) geerek Y harfi
** Kuran. IX, 97.
97
eklinde iki atal kola ayrlyordu, bir kol Tauri meydann geip
yaJ dz kapya tekisi ise Blakema Sarayna ve Edirnekapya do
ru gidiyordu. Bu uzun yollar boyunca halka ait binalar ykseliyor,
sokak, yandan gelen geni veya dar teki sokaklarla kesiiyordu.
Kiliseler, manastrlar, dkkanlar ve saraylar belirli bir dzen takip
etmeksizin oraya buraya salm gibiydi.
Sultan Mehmetin bakent yapmak istedii ehir yalnzca yeni
den ina ve iskn edilmi deil, bir plan zerine kurulmal, yanlara
doru deil, merkezler etrafnda kmeler eklinde gelimeliydi.
Mahalleler ve nahiyeler bu ekirdeklerin camilerin evresinde olu
acakt. lk byk cami Ayasofya oldu. Mslman mahalleleri, bu
cami ve bedesten* evresinde belirmeye balad. Daha sonra Sul
tan Mehmet, saray erknnn herbirine ehrin bir mahallesini se
melerini ve orada, yeni gmenler geldike evresinde Mslman
yerleim merkezleri oluturacaklar ekilde bir cami ve bir imaret
yaptrmalarn buyurdu. Bylelikle yeni mahalleler, mescidler, der
vi trbeleri ve zamanla baka zenginlerin, hemen hemen hepsine
birer okul ekleyecei kutsal yaplatn evresinde oluacak ehir,
artc bir hzla geliecektir.
* Sultan Mehmet, Bedesteni -kapal ary- yaklak olarak Bizans stanbulunun byk
arsnn bulunduu yerde yaptrd; bugn de oradadr. Btn Osmanl ehirlerinde olduu
gibi Bedesten ekonomik yaamn merkezidir. stanbul Bedesteni 15 kubbeli, kapal, ortasn
da iki yolu, drt demir kaps ve demir kepenkli pencereleriyle salam bir yapdr. Byk
tccarlar mallarn orada depolar, ilerini orada grrlerdi. Zenginler paralarn ve deerli
eyalarn orada saklarlard. Y ap gece gndz korunurdu. Sultan Mehmet zamannda yal
nzca 140 tccar, her birinde deme altna gmlerek gizlenmi bir kasa bulunan dar bl
melerde alrd. Bedestenin kaplarnn her birinden dkkanlarn sraland sokaklara
klrd. Birok kez deiiklie uradktan sonra bugnk Kapal ar'y oluturacak bu so
kaklarn st ve klar Sultan Mehmet tarafndan kapattrlacaktr. Says bine varan dk
kanlarn hemen hepsi Mslman Trklerindir. Sonradan az sayda Rum, Y ahudi ve Ermeni
bunlara katlacaktr.
98
III
Yenmek ve Egemen Olmak
Sultan Mehmet, stanbulu alp kentin yeniden imar ve iskn
kararlarn ilan ettikten sonra, zaman yitirmeden fetih tasarlarn
gerekletirmeye giriti. Bu tasarlar uzun sredir zihnini megul
etmektedir, son gne kadar da onun etkinliklerini ynlendirecektir.
Son hedefi dnya egemenliidir, ama en gl hkmdarlarn
ve en iyi ordularn, bir sava kazanr ya da bir kenti alr gibi, evre
ni fethedemeyeceini ok iyi bilmektedir. Bylesine kapsaml bir
giriim iin, nceden tasarlanm bir stratejiyi ve askeri harekt
uygulamaya kalkmak bouna d kurmak olacakt; dmanlar
beklenmedik giriimlerle, planlar her an bozabilirlerdi. Onun yn
temi, kendi stnlnden dmanlarnn zaaflarndan yararlana
rak ortaya kan her frsat deerlendirmek, dmanlarn kar taa
nlarn bozmak, kendilerine kar kullanmak ve birlemelerini en
gellemek olacaktr: Bir stratejiden ok taktikler szkonusudur; ne
var ki gerekleeceinden kuku duymad yazgsn hep gz-
nnde bulunduracaktr: Mslman ve Hristiyan dnyasnn efen
disi olmak...
Adn, tarihe yazdran seferinin, hemen ertesinde gen Sultann
kesinlemi fetih planlar olmasa da, baarsyla sarho olacak,
kaca seferlerin saptanmas ve hazrlanmasn rastlantlara braka
cak birisi deildir. Dmanlarnn tanmlad gibi barbar deildir,
99
Hristiyan kentleri yamalamak, kafa kesmek iin atma atlayan l
svarisi de deildir. Hedeflerini stratejik, tarihsel ve politik dn
celer belirlemektedir; temkinlidir de, nk Hristiyanln dma
n ve yok edilecek adam olarak grldn ok iyi bilmektedir.
Bizans lmtr ama onu ynetmi ailelerin kalntlar hl orada
dr; duygular besliyor olabilirler. Onlan ortadan kaldracaktr.
Yeni Roma imparatorlarnn halefi olan Sultan Mehmet, imparator
luk topraklarn Avrupa ve Asyadaki Osmanl topraklarna kat
mak, zorundadr; gazilerin ba Padiah egemenliini daha da yay
mak, imdilik dinsizlerin igalindeki topraklan slam mlkne kat
mak Yldmm Beyazt zamannda Osmanl topraklarna katlm o-
lan ve Ankara Sava bozgunundan sonra elden karlan topraklan
yeniden ele geirmek iin elinden gelen her eyi yapmakla ykm
ldr. Bunu baarmak iin otuz yllk hkmdarl boyunca ara
lksz savaacaktr. Tehlikeli dmanlan olacaktr: Avrupada H
ristiyan dnyasn kendisine kar birletirmeye aran Papalk,
Macarlar, Venedikliler; Asyada Akkoyunlularn Trkmen hkm-
dan Uzun Haan; bazen yenmekte glk ekecei dierleri: Sup
lar, Arnavutluk derebeyi, Mora, Trabzon, Ege ky ve adalarndaki
Yunan Prensleri, Karaman Beyi... Ama Rodos valyeleri nnde
baarszla urayacak, J ean Capistran ve J ean Hnyadinin Hris
tiyan eteleri karsnda Belgraddan vazgemek zorunda kalacak
tr. Balkanlarn efendisi Romay ele geirmek iin talyaya kar
ma yapmay deneyecektir. lm, onun ordusunun banda Kahi-
reyi almak ve Memlk devletini ykmak iin dou seferine kt
srada yakalayacaktr.
stanbulun almnn hemen ertesinde, Osmanl Imparatorlu-
una kar ancak Balkanlardan bir tehdit gelebilir. Papa, Trk-
lere ve eytann olu Sultan Mehmete kar hal seferi ar
yapar. mparator III. Frederik bu seferi rgtlemek iin Ratis-
bonneda bir meclis toplar, Venedik, Ceneviz, Napoli Kral V.
Alphonse, Milano, Bourgogne Dk harekete geerler. 1454 u-
batnda Philippe, Lillede bir len dzenler, bu lene kendisi
ve davetliler canl bir sln zerinde Tanr, Meryem Ana ve
100
soylu eleri adna, byk Trkn ve dinsizlerin lanetli fethine
kar direnmek iin birlemeye ve hatta Byk Trk teke tek
bir arpma iin kkrtmaya and ierler. Bo szlerdir bunlar.
Sultan Mehmet tehlikenin orada olmadn bilmektedir. Kayg
lanmasna gerek yoktur, i yapmadan konumak batklarn al
kanldr. Tehlikenin gelebilecei tek Hristiyan g olarak Ve-
nedikin stanbul kuatmasnda ve ncesinde, savan tam orta
snda -8 Mays- Bizans'n ayakta kalmas iin kararl bir etkinlik
gsterdiini bilmiyor deildir. Venedik Cumhuriyeti senatosu,
Serenissimein bar niyetini bildirmek ve doudaki ticari kar
larn kurtarmay denemek greviyle ona bir eli gndermitir.
Bu eli Bartolomeo Marcello, 1453 yazndan beri Edirne sarayn-
dadr ve grmeler srmektedir. Ksacas, Sultan Mehmetin Ve
nediklilerden ekinmesini gerektirecek bir durum da yoktur. -
nemli bir sava donanmasna ve Hristiyan savalar tayacak
kadar ok sayda gemiye yalnz Venedikliler sahip olduklarndan
batdan bir saldr gelemez demektir. Tuna boylarna gelince i
deimektedir. Osmanl Padiah iin sorun buradadr, Tunann
denetimini salamak zorundadr, dmanlarnn, zellikle Macar
larn rman gneyinde bir kpr ba tutmalarn ve ordularn
ve etkilerini bu kpr bandan itibaren Balkan Yarmadasna
szdrmalarm engellemek gerekmektedir.
l.BELGRAD YENLGS
1451de, Karaman Beyi ile kan sorunlar yznden Anado
luda megul olan gen Padiah, yukar Moravya vadisindeki Kru-
seva ve Leskovac ehirlerini, Srbistan Kal Georges Branko-
vie vermek zorunda kalmt. Ama durum deimiti artk, stan
bulun alnndan ksa bir sre sonra Brankovi birka yl nce al
d yerleri geri vermek zorunda kald. Bununla birlikte Srbistan
sorunu zlm deildi. Sultan Mehmet krala u mesaj gnderdi:
Hkm srdm memleket sana ait deildir. Lazarn olu Eti-
enneindir ve Lazarn kz vey validemin haklarndan dolay ba-
101
na verilmelidir.* Babann topraklan Vucitirni sana brakabilirim.
Reddedersen stne yrrm. istedii topraklar Morava, Belgrad,
Srbistann bakenti ve Belgrada yakn olan Smederevo ve Golu-
bac vadisini kapsyordu. J ean Hnyadiden yardm istemeye git
mi olan Georges buna vevap vermedi ve 1454 Nisan aynda, lti
matom sresi bitince Sultan Mehmet sefere kt. Yirmibin atlsy
la Omol ve Ostrovica kalelerini evre topraklaryla birlikte ele ge
irdi. Sonra, daha ileriye gitmeden, bu kaleleri glendirdi ve ok
sayda esirle Edirneye dnd. Bu esirlerden drt binini stanbul
evresindeki kasabalara yerletirdi. Bununla birlikte Sultan Meh
met Edirneye dner dnmez, Macarlar ve Srplar silaha sarldlar,
Ni ve Kosova evresini elegeirdiler. Padiah hemen yeniden
kuvvetlerinin bana geti ve bu kez Makedonya ile Srbistan ara
snda nemli bir iletiim dm oluturan Vucitirn, Trepca, No-
vobrdoya yneldi. Sekiz gnlk yataklan da ele geirilmi oldu.
Bu durum karsnda Georges Brankovi Sultan Mehmetin bar
artlarn kabul etmek zorunda kald: Omol ve Ostrovica kendisin
de kalacak, her yl bir milyon ake deyecekti ve Padiah istedi
inde, ordulann onun yannda sefere gnderecekti. Sultan Meh
met hedeflerine ulamt: Stratejik nemi olan zengin bir blgenin
igali ve Srplarla Macarlarn birbirlerinden ayrlmas. Ortodoks
Srplarla Katolik Macarlarn ilikilerinin kt olmas lsnde o-
nun ii de kolaylayordu. Sra Belgradn alnmasna gelmiti; o-
nun gl kaleleri ele geirilmeden Srbistan zerinde tam bir de
netim kurulamazd.
Sultan Mehmet, stanbul kuatmasndan nce de yapt gibi,
1455-1465 knda Edirnede byk bir ordu toplad.** Niyetini a-
a vurmakszn bu orduyu aylarca hazrlad, eitti, ilkbaharda or
dularnn bana geerek kuzeye yneldi. ok sayda paradan olu
an topu gcnde, o gne kadar grlmemi, dokuz metreden faz-
* Sultan Murat Pristina yaknnda, Sbnica vadisinde, Georges Brankoviin kz Mara ile
evlenmiti.
** Rumen ve Macar tarihilerinin verdii 400.000 kiilik ordu kukusuz ok abartldr. Bu
say byk bir olaslkla 60.000 civarndadr.
102
la uzunluu olan yirmi topu vard. Balkanlarn amur deryasnda
tanmalar ok oldu. Altm drd sava kadrgas olmak zere
Tuna zerinde, Vidinde demirlemi gemileri, Tunay ve Sava r
man, Belgrad aasndan ve yukarsndan kesmek iin bekli
yordu. Sultan Mehmet bunun uzun ve baarl bir sefer olacan u-
muyordu. Orta Avrupann anahtar durumundaki bu gl kaleyi
ele geirmekteki amac; yalnzca kuzey snrlarn gvence altna
almak deildi. Sava Macar topraklarna tamak, Osmanllara u-
zun sredir meydan okuyan ve Mslmanlara kar hal seferleri
ne katlma karar aldn ilan eden bu kstah milletin ve nderleri
J ean Hnyadinin dersini vermekti. Belgrad alnnca Buda kentinin
ve Macaristann yolu alm olacakt.
Alnamaz diye n yapm konumuna karn Belgradn savun
mas yalnzca Macar atllarna dayansayd ehrin ve kalenin alnma
s hemen hemen bir formaliteden ibaret olurdu. Byk Trkn yak
lat haberi yaylr yaylmaz Tuna Prensleri frtnann uzaklama
sn beklemek zere koup atolarna kapandlar. Cesaret ve ciddi
yetten yoksun Kral Ladislas bir av partisini bahane ederek alelacele
Budadan ayrld ve tehlike ortadan kalkncaya kadar ayrlmayaca
Viyanaya snd. Buda ehri bir aydan fazla savunmasz kald. B
tn lke felce uram gibiydi. Elisi Carvajal Kardinali, III. Calix-
tee yle yazyordu: Tek umudumuz, Tanrnn siz Papa Hazretleri
nin dualarn duymas ve prensleri donanmalarn gndermeye raz
etmesidir. Tehlike ok byktr, bir saat meselesidir. Birka ay n
ce, Papann ar zerine bir hal seferi dzenlemek amacyla bir
diyet meclisi toplanmtr. Carvajal Kardinali hallarn simgesini
Papa adna atlgan ve ateli dominiken papaz, yeni Ermi Pierre,
J ean de Capistrana vermitir. Prensler byk bir coku iinde para
ve asker yardm szleri vermiler, sonra da ayrlmlar, sava hasat
sonuna ertelemilerdir... i ciddiye alan tek bir kii, bir kez daha J e
an Hnyadi olur. Artk Macaristan Naibi de deildir, yalnzca krallk
bakomutan ve Transilvanya Voyvodas Unvanlarn tamaktadr.
Byk bir moral gcdr Avrupa iin. Btn bir Belgrad savunmas
ona ve J ean de Capistrana dayanacaktr.
103
7 Temmuz gn, byk Trk ordusu Belgrad nlerine geldi. O-
va ve evresindeki tepeler Osmanllann beyaz adrlanyla ylesine
kaplanmt ki insann, kar yam diyesi gelirdi.* Sultan Meh
metin dorudan komutasndaki Rumeli Ordulan, Tunann sa ya
kasna yerletiler. Beylerbeyi Karaca Paann komutasndaki Ana
dolu ordulan ise Save rmann sa yakasnda konumlanarak or
dunun sol kanadn oluturdu. Belgrad Kalesi, Tuna ve Save r
maklarnn birletii yerde ve akntnn ok kuvvetli olduu bir
noktada, uzunluu aa yukar bir kilometre olan bir tr berzah -
zerinde gl bir siperle evrilmiti. Kale, alnmaz diye n yap
mt. II. Murat 1440da alt ay kuatm ama baaramamt. Ka
raca Paa Sultan Mehmete alann evrilmesini, blge tamamen i
gal edilip ehir yalnz bana braklmadan hibir harekete girime-
meyi nerdi. Padiah kabul etmedi. Belgrad on gn iinde almak
ve iki ay sonra, Ramazan'da Budada olmak istiyordu. stanbul Fa
tihi iin bu kaleyi ele geirmek ocuk oyuncayd. Hemen hemen
btn ordu komutanlan da, onunla ayn dncedeydiler.
10 Temmuz sabaha doru topu atei balad. Trk topusunda
byk toplardan ayrca, kente ve kaleye artma ta glleler atan
yedi havan topu da vard. Bunlann verdii korku, yol at zarar
dan bykt; bu gllelerle yalnzca bir kadn lecektir. Topu
bombardman on iki gn srd, duvarlarda byk gedikler ald,
kuatlanlann savunma tahkimatlan ezildi, datld. Trk birlikleri
* Osmanl ve dier dou hkmdarlarnn atl birlikleri daha hafif donanml ve daha hafif
silahl olduklarndan Hristiyanlarnkinden daha evik hareket edebiliyorlard. Atl bir asker
bana sard sark stne konik bir mifer giyiyordu; gvdeyi demir levlalarla kapl rme
bir tulumkoruyordu; kolluklar ve dizlikler kk rme zrhlardan yaplmt. Temel silah o-
laak bir kl (eri kllar) tayorlard. B.de la Broquere yle ekliyor: (Sayfa 221) Geni
keskin bir tr pala... ki klcn drm bir adamn omuzlarna ya da kotlarna indirildii
zaman ldiiriicii bir silahtr... Bir ou biiUin vcutlarn arkasna gizleyebildikleri kiiiik
kalkanlar tarlar." Bourgogne Dknn danman da, Osmanl lmparatorluunu ziyaret
etmi olanlarn ou gibi, unlar sylen "... Bunlar efendilerine krii krne itaat eden in
sanlardr. yaamlarnda hibir ey komutanlarnn emrinde liime meydan okumak kadar -
nemli deildir. Komutana savata byk hareket ve baar olana veren de budur sanyo
rum. Piyadeler, zellikle babozuklar tahta sapl, krk elli santimetre uzunluunda kasap
bana benzeyen ksa kllarla donatlmtr (Topkap Mzesi depolarnda bunlardan pek
ok nek vardr).
104
kenti epeevre sardlar, gemilerin bir ksm Tunay ve Saven
azn kapatt, bir ksm da Belgrad Kalesi karsna demirledi.
Belgrad kuatmas tamamlanmt. J ean Hnyadi, kaynbiraderi
Michel Szilagyinin ve Kroya ve Dalmaya valisi olan byk o
lunun kumandasnda on bin kiiyi son anda kente sokabilmiti;
yoksul insanlardan, dilencilerden, eitimsiz ve silahsz babo do
laanlardan oluan zavall bir garnizondu bu. J ean de Capistrann
inat abas bu karmakark eteden bir tr ordu yaratt; ateli
Dominiken papazn, ne de olsa orta ve dou Avrupa Hristiyanlar
arasnda bulup buluturaca tek sava grubu buydu. Hnyadi i-
se, kendi tarafnda oniki bin asker, bin kadar atly silahlandrd ve
eitti. Ayrca Tuna ehirleri ve kasabalarnda bulabildii tekneler
den (tarihiler iki yz tekne olduunu sylyor) bir sava donan
mas oluturdu. Bu teknelerden birka tanesi madeni levhalarla
zrhlandmlmt. Bu kara ve deniz kuvveti, son derece iyi dona
tlm, disiplinli ve ksmen meslekten askerlerdendi, yenierilerden
olumu Trk Ordusu karsnda hemen hemen yok saylabilecek
bir kuvvetti.
Kuatma hatlarn geerek Belgrad garnizonundan gelen bir a-
dam Szilagyinin mesajn getirdiinde, Hnyadi hazrlklarn he
nz bitirmemiti. Szilagyinin mesaj, hemen yardma gelmezse
kalenin, gne varmadan deceini bildiriyordu. Hnyadi bu
anya tereddt etmeden cevap verdi. Ne var ki, kara yolundan
giderse, daha Trk ordughna ulamadan zaten zayf olan kuvvet
lerinin yok edilecei akt. Kente ulamann tek aresi Tuna yo
luyla inmek ve J ean de Capistranla adamlarnn kydan desteiy
le, nehirdeki tka zorlamakt. Birka geminin birletirilerek bir
eit byk gemi yaplmasn emretti, en iyi askerleriyle atllarn
bu birleik gemiye bindirdi. Bu garip armada 14 Temmuz gn ha
rekete geti. Capistrann hallar da, nlerinde byk bir ha
tayan Pierre adnda bir soylu olmak zere kydan yrdler.
Birbirine zincirlerle balanm Trk gemilerinin bir tr yzer tab
ya oluturduu ehir nne gelindiinde, akntnn iti gcn de
arkasna jlan Hristiyan donanmas Trk gemilerinin zerine yk-
105
lendi, zincirler krld, byk kadrga batt ve birok kk ge
mi mrettebatyla birlikte kayboldu. Bunu genel bir kargaa izledi.
Sava uzun srd. Trkler adm adm geriledi. Hnyadi ve adamla
r, sonunda, Szilagyinin adamlar ve silahlanm birka yz kentli
ile kente girebildi ve kaplar kapattlar. Bu baarszlktan fkele
nen Sultan Mehmet topu bombardmannn yeniden balamasn
buyurdu. Hemen hemen bir hafta boyunca glleler tabyalar dvp
durdu. Ordunun en iyi komutanlarndan Karaca Beyin lm, bu
nu kt bir iaret sayan Trkler arasnda bozgun havas estirdi. Sul
tan Mehmet, stanbul nnde de yapt gibi, yreklendirici, ateli
bir sylev verdi ve konumasn "Aslan Savalarnn* banda,
hcumu bizzat yneteceini duyurarak bitirdi. Ayn gn, akama
doru, Sultan Mehmetin bir iareti zerine davullar, ziller ve Al
lah! Allah! sesleri arasnda Osmanl askerleri topularn at
gedikten hcuma kalktlar. Sakinleri tarafndan boaltlm gibi g
rnen kente kolaylkla girdiler. Yenieriler yamalamak iin evlere
girmeye baladnda bir boru sesi yankland ve yzlerce silahl a:-
dam yamaclarn zerine katld. Kaleden kan Hnyadi ve adam
lar da dier yandan onlara katld. fkeli ve uzun bir bouma ba
lad. Yenieriler ve Hristiyanlar ehir iin adm adm savatlar.
Saysz Trk savas ehitlik erbetini iti ve cennet hurilerinin
kucana eriti. ".** Sava btn bir gece srd. Trkler Alev alev
bir lale tarlasn andran yldzl sancakl ellerinde, yrtc aslanlar
gibi bouarak*** savaa birbiri ardna yeni birlikler sryorlar
d. afak skerken savaa henz girmemi Osmanl askerleri hl
tabyalardan inmekteydiler. Hristiyanlar kuatlm kalelerin her za
manki silahna bavurdular: Duvarlar amaya alan Trklerin -
zerine kkrt ve zifte bulunarak tututurulmu odun ve al demet
leri atmaya baladlar. Sabahn ilk saatlerinde Sultan Mehmet sava
yitirmiti, Belgrad drememiti. zel muhafz lm, kendi
* Y enieriler.
** Saadettin.
zgn metinde yldzl sancaklar deyimi kullanlm; ancak biz bunu hilalli sancaklar
olarak kullanlaca kansndayz, (.n.) . >
106
si de alnnda yaralanmt. Hayatta kalan yenieri says azd, ko
mutanlar Haan Aa lmt.
Bu kadarla kalnmad. leden sonra J ean Capistranm paav
ralar iindeki babozuklar, balarnda Capistran, yannda Giovan-
ni Tagliocozzo ve sancaklar Pierre, Save rman getiler ve Trk
ordughna saldrdlar. Hemen hemen silahsz saylabilecek iki bin,
sonra be bin, daha sonra alt bin adam, cehennemden frlama
benzeyen bu eytanlardan, dehete kaplan topularn gzleri -
nnde toplar ele geirdiler. topu hatt birbiri ardna geri ekil
di. Sultan Mehmetin adrna yaklatklar srada bir svari hcu
mu saldranlar datt ama btn ordugh ele geirilmiti, topular
kamt, Sultan Mehmet fke iindeydi, Allah'a imanndan ve
slam Hillinin esirgemesinden baka zrh olmakszn birlikleri
nin bama geerek yeni bir hcum denedi. Yorgun yenieriler ar
dndan gitmeyi reddettiler. Kendini kaybeden ve Macar ordusunun
nemli komutanlarndan birinin yaknnda olduunu farkeden Pa
diah bir kl darbesiyle onun vcudunu bandan gsne ka
dar" ikiye ayrd.
Trkler alelacele gmlm binlerce l (tarihiler bu saynn
yirmi drt bin olduunu sylyor) brakarak ekildi. ou ar du
rumda olan yarallarn yzkrk arabayla tadlar. Bunlarn byk
bir ksm ekilme srasnda ld. Yirmidrd byk olmak zere
ok sayda top kaybedildi. Braklan malzeme elden geldiince ya
kld, byk bir ksm Hristiyanlarn eline geti. Sultan Mehmet
on gn sonra Sofyaya vard. Ordusundan kalanlar orada toplad
ve Edirneye dnd. Baka bir hkmdar iin korkun bir yenilgi
saylacak bu serven Byk Trk iin yalnzca sevimsiz bir ters
likti. Gururu krlmt ve Tunadan bakentine ba nde ekiliini
zor unutacakt. Ama sonsuz insan kayna ve gl ekonomisiyle
acs byk saylmazd. Ordusunun eksikliklerini gidermek ve
kaybettikleri kadar gl toplar dktrmek iin birka ay yetecek
tir. Tarihiler, Belgrad bozgununu unutmak iin, derler, dn
nden ksa bir sre sonra oullar Beyazid ve Mustafa iin gr
kemli snnnet enlikleri dzenledi. Anadolu beyleri davet edildi ve
107
Edime Saraynn bahelerinde bilginler, hukukular, din bilimcileri
Sultan Mehmet ve konuklarnn huzurunda gnler boyu bilim ve
hitabetteki ustalklarn sergilediler. eref cbbesinin giyilmesi ve
muhteem hediyelerle sona eren bu enlikleri Sultan Mehmet biz
zat ynetiyordu. Bunu izleyen gnlerde at yar, okuluk ve dier
spor yarmalarnn galiplerim dllendirdi. Greneklere uygun o-
larak Sultan Mehmet de konuklarnn, saray ve ordu ileri gelenleri
nin armaanlarn kabul etti. Sonra halka para datld. mparator
lukta herkes, Tuna boylarnda olup bitenleri unutmalyd.
2. MORADA ZAFER
Hristiyanlarn Belgraddaki zaferi btn Avrupada byk yan
klar uyandrd. Ksa bir sre sonra Papa, Belgrad yaknlarnda Ze-
munda vebaya yakalanarak len J ean Hnyadiyi son Uyz yln
en byk adam olarak nitelendirdi. Hnyadiden ksa bir sre
sonra len J ean de Capistran, ermi ilan edildi ve sa Peygamberin
ldkten sonra Tabor danda havarisine tekrar grnmesi onu
runa kutlanan bayramn, dinsizlere kar kazanlan zafer gnnde,
6 Austosta kutlanmasna karar verildi. Hristiyanlk daha imdi
den ordularnn zaferden zafere kotuunu gryordu. Papa III.
Calixte Floransa Bapiskoposuna, Yalnz stanbul'un geri alna
can deil, btn Avrupa, Asya ve Kutsal Topraklarn kurtarla
can yrekten umuyorum diye yazyordu.* Avrupa krallarnn
ve prenslerinin arasndaki ayrlklar hesaba katmamak demekti
bu. Papa Calixtein Hristiyan glerinin birlemesi ve Belgrad za
ferinden yararlanlmas iin hemen yapt arlar boa gitti. Yaz
d mektuplara mparator III. Frederik, Fransa Kral VII. Charles,
Napoli Kral Alphonse, talya Prensleri ve devletleri kaamak ce
vaplar verdiler; hatta bazlar cevap bile vermediler. Yl sonundan
nce ciddi bir bunalm Macaristan sarst. Hnyadinin olu Laz-
lo, Kral Ladislas tutuklatt. Ladislas da, kurtarlmasndan bir ay
* K. Setton. Sayfa 183.
108
sonra Budada Lazloyu ve kardei Mathias Corvini tutuklatt.
Lazlo idam edildi. Mathias ise ertesi yl kasm aynda Ladislasn
lmne kadar zindanda kald. Srbistanda 1456 sonunda Georges
Brankoviin lm, Brankoviin ocuklar, II. Murattan dul ka
lan Mara ve babasndan sonra tahta geen ama, Belgrad n yneti
cisi Michel Szilagyinin dmanlyla karlaan Lazar arasnda
anlamazla yol at. Grnen o ki, gelecekte, II. Mehmetin H-
ristiyanlardan ekinmesini gerektirecek hibir ey yoktu.
Osmanl Sultannn, bat prensliklerinden periyodik olarak
ykselen sava grltlerinden de tedirgin olmas gerekmezdi;
birlemelerini nceden engellemiti, ibirlii yapsalard dman
larnn en tehlikelisi olurdu. 18 Nisan 1454te Serenissime elisi
Marcello Bartolomeo, OsmanlIlarla bir anlama yapmay baar
mt. Grmeler on ay srm ve g ilerlemiti, iki taraf da an
lama artlan zerinde sk pazarlk yapmt. Osmanllar Vene-
dikin yaamasnn dou ile ticarete dayandn biliyorlard. Ve
nedik Kuzey talyada hemen hemen kesintisiz sren otuz yllk
bir savatan sonra gelimeye balamt. talyada, zellikle Mila
no ile olduu kadar, Byk Trkle de yeni srtmelere girmek
istemiyordu; bar her an bozulabilirdi. Serenissime, 1430da II.
Murat ile yaplan, 1451de yenilenen ve Venedike stanbulda ay
rcalklar tanyan anlamayla dnmek istiyordu. Bunu gerekleti
remedi. Yeni anlamada, Trk bakentinde Venedik ayrcalklar
szkonusu olamazd. Bununla birlikte, Venedik Cumhuriyetine,
uyruklarnn yarglanmas ve ynetilmesinde grevli bir ynetici
bulundurmak izni yeniden verildi, gemilerine serbeste dolama
hakk tannd; girite ve kta, tad mallarn % 2sini vergi o-
larak deyeceklerdi (oysa Bizans dneminde Venedik bundan ta
mamen muaft). Gerek duyduklar bar geici de olsa gvence
altna ald lde, bu anlama her iki taraf tatmin ediyordu. A-
ma byk bir karlkl gvensizlik srp gitmekteydi. Venedik,
Sultan Mehmetin byk tutkusunu biliyordu; ordularn, Napoli,
Girit ve Eribozdaki askeri slerini hemen glendirdi. Sultan
Mehmet de, frsat kar kmaz Venedik Cumhuriyetnin kendisiy-
109
le savaa girieceini ve deniz kuvvetlerini arttracan biliyordu.
Hatrlanaca gibi, Sultan Mehmet 1452 sonunda, Despot Tho-
mas ve Dimitriosun, kardeleri imparator Constantine yardm et
melerini engellemek iin Moraya Turakhan Bey komutasnda
kuvvetler gndermiti. Her ikisi de, vergi demeyi, yani Sultan
Mehmeti hkmdar olarak tanmay kabul ettiler. II. Mehmetin
niyeti o an iin bununla yetinmek ve Yunanistan igale girime
mekti. Beklenmedik olaylar onu Peleponnese hemen mdahale et
meye zorlayacakt.
XIV. ve XV. yzyllarda ok sayda Arnavut, Peleponnese yer
lemiti. stanbulun Trklerin eline gemesinden sonra, kukusuz
bu yenilginin Yunanllar arasnda yaratt bozgun havasndan ya
rarlanmak niyetine yakalandlar ve yarmaday igal etmeye kal
ktlar. Bizans imparatorluk ailesinden gelen Manuel Cantacu-
zeni nder olarak kabul ettiler. Bu, durumu daha da kartrd; iki
despot, mdahale etmeleri iin biri Sultan Mehmete, dieri Vene
dike bavurdu. Byk derebeyleri de Thomas ve Dimitriosa de
il, dorudan Sultan Mehmete balanmak istediklerini bildirdiler.
Turhan Bey ve olu mer, Moraya dndler. Arnavut isyann
bastrdlar ve iki despota hem kendi aralarnda, hem de Yunan ve
Arnavut halklaryla anlamalarn tlediler. Yal Trk komuta
nnn dne uyulmad. Ne Thomas, ne de Dimitrios kendilerine
tannan bu soluk alma frsatndan yararlanmay bilmediler.
1456da, Hristiyanlarn, Belgrad zaferinden de cesaretlenerek,
Sultan Mehmete, artk vergi dememeye karar verdiler.
Belgrad sayesinde, Hristiyan dnyasnda dirilen umutlar, ertesi
yl Papalk donanmasnn Ege Denizindeki baarsyla daha g
lenmiti. III. Calixtein byk abalaryla silahlandnl onalt ka-
drgalk bir eit hal donanmas meydana getirilmi ve Kardinal
Ludovico Trevisann ynetimine verilmiti. Bu donanma, Trkle
rin Gattilusi ailesinin elinden aldklar Limni Adasn birka ay n
ce geri alm, Semadirek ve Taoz adalarn da igal etmiti. Ve ni
hayet Midillide Osmanl donanmasn ar bir yenilgiye uratm,
otuz kadar gemiyi ele geirmiti. Bununla birlikte, Kardinal yanl-
110
gya kaplmyor, dnnde Papalk yetkililerine Hristiyanln
doudaki gelecei zerine ktmser bir rapor veriyordu.* Mora
despotlarna gelince, onlar bu baarlar Osmanl mparatorlu
unun knn balangc olarak gryorlard. Sultan Mehmet
verginin denmesi isteini bir kez daha yineledi. Thomas ve D-
mitrios -daha byk bir olaslkla Venedikin Moradaki entrikalar
etkisiyle- bunu duymazlktan geldiler. Sultan Mehmet, dorudan
bir giriimle srekli isyan ve karklklar iindeki bu Bizans mpa
ratorluu kalntsn ortadan kaldrma kararma vard.
Padiah, Belgrad seferinden sonra, ordusunu yeniden dzenle
miti; 1458 ilkbaharnda kuvvetlerinin bana geerek Teselyaya
geldi. Birka gn despotlarn vergilerini getirmelerini bekledi.
Thomas ve Dimitrios ona Beotiede yetitiler ama artk ok geti:
Getirdikleri drtbin beyz dka yetersizdi ve Sultan Mehmetin
karar verilmiti. Seferini Korente doru srdrd; ehir ka
demeli surlarnn iine ekilerek direndi. Padiah kuatmay sr
drmek zere kuvvet brakarak Peloponnes ilerine doru ilerle
di. ehir ve kasabalarn byk bir ksm direnmeden teslim oldu,
sakinleri stanbula gnderilerek orada yerletirildi. ki despot
kamlard. Thomas, Mantineye; Dimitrios, Monemvasiaya s
nd. Patras kolaylkla OsmanlIlarn eline geti. ehrin konumu
nu ve batya alan kusursuz limann ok beenen Sultan Meh
met halkn cezalandrmamaya ve bu blgeyi gelitirmeye karar
verdi. Kaanlar vergi muafiyeti ve baka ayrcalklar vaadederek
geri ard. Sonra, Poleponnese giden btn yollara egemen bir
konumu olan ve drt aydan beri kuatma altnda bulunan Ko
rente yneldi. Kuvvetlerini bouna harcamamak isteiyle her za
man olduu gibi, ehrin teslim edilmesini teklif etti ve Korent y
neticisi, Dimitriosun kaynbiraderi Mathieu Asan ile grmek
istedi ama reddedildi. Ar bir topu bombardman ardndan
Trk kuvvetleri ilk hcumda i duvarn nne kadar geldiler, ama
kuatlanlar teslim alamadlar. Alk ve susuzluktan bitkin d-
* Rodos valyeleri OsmanlI l ar Egede yllarca rahatsz ettiler. Osnanllar kayglandr
maktan ok, Hristiyanlara zarar veren srekli yamal ar yaptlar.
111
mlerdi. Buna bir de yiyecek ve ieceklerinin kalmay, kuat
ma srdrlrse ehrin deceini Osmanllara haber veren Pis
koposun ihaneti eklenince, sonunda teslim oldular. Sultan Meh
met in ilk Peleponnes seferi tamamlanmt. Yarmadann te bi
ri, Patras, Korent, Kalavrita, Vostitza ehirleriyle Peloponnesin
kuzey kys bylece Trk egemenliine geiyordu. ki despot
topraklarnn bir blmn koruyor, buna karlk ylda bin d-
ka demeye mecbur braklyorlard.
Sultan Mehmet, Austos ay sonunda Korentden ayrld. Bir
ka gn sonra Atinaya vard; Atina Dk Franco Acciajoli, bir di
zi kadn entrikas ve cinayetler sonucu Atina Dukaln OsmanlI
lara brakmak zorunda kalm, ehri mere teslim etmiti. Sultan
Mehmet ehri seyrederken Din ve mparatorluk byle bir kazan
iin Turhanolu na ne byk minnet borludur! diye barmt.
ehir o sralar olduka yoksul bir grnmdeydi, Akropol evre
sinde antik ykntlardan ve bir kasabadan ibaretti. Sultan Mehmet
burada birka gn kald. Okuduklar ve maiyetindeki Yunanllarn
anlattklar kadaryla tand antlar ayrntl olarak inceledi.* Bu
kente, gemiteki byk sanat ve bilim zenginliine hayran kald.
Bu hayranlk, kkeni ne olursa olsun, Osmanllarm yabanc kltr
lere kar gsterdikleri saygdan elbette ok daha fazla bir eydi.**
Onun beendii ya da halk direni gstermeyen teki kentlerdeki
gibi -Ortodoks bir papaz ona ehrin anahtarlarn sunmutu- vergi
den muaf olacaklarn duyurdu ve halknn Osmanl ynetiminde
bir konseyle temsil edilmesine izin verdi. Sultan Mehmet buradan
Franco Acciajolinin -kukusuz biimsel olarak- hkm srd,
kendisine Atina Dukal karlnda verilmi olan Eieotiedeki
* Chalcocondylas
:* Kitobulos yle diyor: Bu kenti grmek, kentin tarihini, btn antlarnn zellikle de
Akropoldekilerin hikyelerini bilmek, insanlarn bylesine byk iler baard yerlerin
tarihini renmek istiyordu... Bunlar grdke aknlk duydu, hayranlk duydu. Bu kaln
tlar arasnda dolarken eski durumlarn dncesinde yeniden canlandrd. Byk bir h
kmdar, bir bilge, Hellen dostu birisiydi ve yklmadan nceki durumlarnn nasl olabilece
ini bilmek istiyordu. Kent sakinlerinin atalar iin gsterdikleri sayg dikkatini ekti, bun
dan honut kald ve onlar eitli ekillerde dllendirdi.
112
Thebes kentine gitti. Daha sonra da Venediklilerin byk askeri
ss Eriboza geti. Hi kukusuz, Eribozu almay daha o za
mandan aklna koymutu. Despot Dimitriosun kz ve gzelliiyle
n yapm Heleni evlenmek zere istetmek iin -byk bir olas
lkla Tep kentinden- bir eli gnderdi. Kendisinden nceki dier
Bizans prensleri gibi Dimitrios da kabul etti ve Osmanl imparato
ru Padiaha ballk yemini etti. Ayn ekilde kardei Thomas da
balln bildirdi.
Sultan Mehmet istese daha o zaman btn Peleponnesi ege
menliine alabilirdi. Toprak ilhaklarn askeri zaferden itibaren a-
ama aama gerekletiren Osmanl Hkmdarlarnn yntemine
gre davranmay uygun buldu. Bir hkmdar yenilgiye urattk
tan sonra ya da onunla bir anlama yaptktan sonra Padiah h
kmdarlm ona kabul ettirdi. Bu eitli ekillerde olabilirdi: Es
nek (Moranm iki despotuyla olduu gibi), ya da sert (hemen he
men tamamen padiahn egemenlii altna giren Arnavut derebey-
leriyle olduu gibi). Vasal, topran nemine ve padiahn iradesi
ne gre deien bir miktar her yl demek zorundayd. Hatrlana
ca gibi Sultan Mehmet, stanbulun alnndan sonra Bizansl
soylular kabul ettii iin Ragzann vergisini arttrmaya karar
vermiti. Vasal ayrca, padiah bir sefere kmazdan nce isteyece
i kadar askeri de salamak zorundayd. Bir vasal genellikle bir ya
da birka olunu rehine olarak gndermek mecburiyetindeydi. B
tr dolayl ynetim dzeni, padiahn ve memurlarnn, bir gn na
slsa imparatorlua katlacak topraklar tanma ve bu blgelerin
Osmanl ynetimine altnlmasm salama olanan yaratyordu.
Vasallk ynetiminin sresi deikendi. Padiah, vasaln impara
torluk dmanlaryla entrikalar evirdiini anlarsa lkeyi hemen
igal eder ve cezalandrma yoluna giderdi. II. Mehmet bu cezalan
drmalarda her zaman sert davranmtr. Osmanl hukukuna uygun
olarak padiah bir kente hcum etmeden nce her zaman teslim o-
lunmasn nerir. Yalnzca bu frsat reddedildiinde hcum emri
verilirdi. II. Mehmetin stanbulda Constantine zgrl ve
Moraya ekilmesi karlnda kenti terk etmesine izin vereceini
113
nerdiinde yapt ey budur. Derebeyi kabul ederse padiah ona
aman verir,* yani kendisinin ve mallarnn gvenliini salar ve
bazen dorudan derebeylik topraklar zerinden bir tmar (ya da
zeamet) alr. Din deitirme zorunluluu yoktur. Hristiyan tmar
lar her bakmdan Mslman tmarlarla eit haklara sahiptirler. Baz
blgelerde Hristiyan ve Mslmanlara verilen tmarlar say bak
mndan da birbirine eittir. Buna karlk Mslman hkmdarn
nerisi reddedilirse askerlere kenti yamalama izni verilir ve yeni-
lenler ender olarak balanr. Baz koullarda, rnein ihanete u
radn dnd zaman, Sultan Mehmet acmaszdr. Alnan
ehrin halk kltan geirilir, nderlerine ikence yaplr, gzleri
kr edilir, kaza vurulur, derisi canl canl yzlr. Morada Vene
diklilerle entrikalar eviren Arhavutlara, Macarlarla ibirlii yapan
BosnalIlara kar acmasz davranmtr. Hibir bakaldrya frsat
vermeyecek ekilde hareket eder. Kaleler yklr. Yalnzca kendisi
ne yarar olacak kaleleri ykmaz, glendirir. Halklarn kendi dere-
beylerininkinden daha kolaylkla katlanabilecei bir Osmanl sivil
ve asker ynetimi yerletirir. Balkan lkelerinde haftann birka
gn derebeyleri iin alma zorunluluu kural yerine Trk y
netimi en azndan balangta halk asndan daha hafif bir vergi
lendirme getirir. Ama gn gelecektir, askeri harcamalar zellikle
XVI. yzyln ikinci yansnda vergi yk arlaacaktr.
Dou Avrupa ve Moradaki fetihleriyle ulat noktada II.
Mehmet, bir sre durup beklemi olsa gerek. Babo kalm Ana
dolu Beylerini ve kendisini kayglandran Akkoyunlu Hkmdar
Uzun Hasan sindirmek istiyordu* Karaman Beyi brahimin l
mnden bu yana doudaki balca dman Uzun Hasand. Trab
zon imparatoru J ean Comnenenin kz Despinayla evlenmiti.
Kayg verici yaylmac niyetler tayan uzun Haanla J ean
* Metinde Trke, (.n.)
** XIV. yzyln ikinci yarsnda oluan Akkoyunlu Trkmen boylan konfederasyonu,
(sonradan imparatorluk) Orta ve Dou Anadoluda, kuzeyde Trabzon mparatorluu, g
neyde Suriye l, batda Frat, douda Van Gl arasndaki alanlar kaplyordu. Bu devlet
en geni topraklarna Uzun Hasanla ulat ve XVI. yzyl balarnda lranl Safevlere yenil
dikten sonra ortadan kalkt.
114
Comnene arasnda Osmanllara kar bir ittifak yaplmt. Her
eyden ok douda ikinci bir cepheden ekinen II. Mehmetin
duruma el koymas gerekecekti. Bununla birlikte imdilik byk
bir tehlike yoktu. J ean Comnene ksa bir sre nce lm, yerine
kardei David gemiti ve Trabzon bir karklk dnemine girmi
ti. Batda gelien durum daha nemli bir tehlikeydi.
3. SIRBSTANIN FETH
Avrupa, hl stanbulu kaybetmenin aknln yayordu. I-
talyada sanatlar, airler Bizans ve gemiini, Dou Kilisesiyle
birleme kararn ilan eden Floransa bildirgesini, imparator XI.
Konstantinin ansn canl tutuyorlar, yceltiyorlard. Papazlar H
ristiyanl tehdit eden korkun Trk aleyhine vaazlar veriyor, yeni
hal seferlerine aryorlard. zellikle de Romada btn enerji
siyle, ortak dmana kar birlemeye aran byk devlet adam,
hmanist, hatip yeteneklerini ortaya koyan bir papa vard. II. Pie
(Aeneas *Sylvius Piccolomini) 1458 eyllnde III. Calixtein yeri
ne seilmiti. Seilmesini izleyen ilkbaharda Trklere kar bir sa
va rgtlemek zere Mantoueda bir kongre ar yapt. Gen
liinde Morada papazlk yapan ve Mora'nn kaderinin de stan
bulunki gibi olacan sezen kardinal Bessarion ona btn gcy
le yardm ediyordu. Montoueya gitmek iin Romadan ayrlmaz
dan nce Bessarion, Ntre Dame de Bethleem Svarilerinin kuru
lu emrini ilan etti; Lemnosda sleneceklerdi ve Egedeki Hristi
yan varln savunmakla grevlendireceklerdi.
Kongre 26 Eyll 1459da cokusuz bir hava iinde balad. Ka-
tlanlann byk bir ksm uzakta olan Osmanlya kar birlemek
ten ok, kendi aralarndaki ayrlklar dnyorlard. III. Frederik
de Mathias Corvin de kendilerinin Macaristan Kral olduklarn -
ne sryorlard. Polonya Kral da tac zerinde hak iddia ediyordu.
Hohenzollernler, Wittelsbachlar, Habsbourglar tah ve miras kav
gas iindeydiler. Almanya karmakarkt. Fransa Kral VII. Char
les kendi uralarna bylesine yabanc olan bu ilere pek ilgi gs-
115
termiyordu. Burgonyadan Philippe, kendisini temsilen yeenini
gndermiti, yalnzca vaatlerle... Napoliden Ferrante bir eliyle
temsil ediliyordu. Venedik hibir yere varmayacak bir Hal seferi
nin yazgsna ortak olarak, douyla ticaretini tehlikeye atmak niye
tinde deildi. Trk tehdidini yakndan duyan Mora, Bosna, Ragus,
Kbrs, Rodos, Arnavutluk gibi yerlerden gnderilen Hristiyanlar
elbette bambaka bir ruh hali iindeydiler. Batllan hemen mda
hale etmeleri iin sktryorlard; aksi halde ok ge olacakt,
Asya Ejderi her eyi paralayacakt yoksa. II. Pie ve Bessarion
da onlarn yanndaydlar.
Papann ve Avrupal prenslerin bu kkrtmalar, bu sava ha
zrlklarn grlts hi de somut bir deer tamyordu,* ama Bal
kanlardaki Hristiyanlar yreklendirmeye yaryordu; nemli yar
dmlarn yolda olduuna inandrlyorlar, Osmanllara kar d
manca bir tavr almaya itiliyorlard. Srbistanda olan da buydu ite.
1458 banda Srbistan Kral Georges Brankoviin yerine ge
en olu Lazar, erkek varis brakmadan ld. Srbistan sorunu ye
niden ortaya kt ve Srplar da zm konusunda blndler. B
yk bir grup derebeyi, OsmanlIlardan yanayd. Uzun sre dayana
mayacaklarnn bilincinde olduklarndan Osmanl egemenliini is
tiyorlar ve Katolik Macarlarn egemenliinden bylelikle kurtula
bileceklerini dnyorlard. Bu grubun en nemli kiisi, Hristi
yanlktan slam dinine geen ve Osmanl Devletinde Sadrazamla
kadar ykselmi bulunan Mahmutun yakn akrabas Michel Ange-
lovicti. Michel ayn zamanda Srbistan Kral Naibiydi ve lkesi -
zerine yrrse hibir direniin gsterilemeyeceini Sultan Meh
mete bildirdi. Mora iin sefere kmak zere olan padiah, Mah
mutu bin kadar yenieri ve Rumeli kuvvetleriyle Samandraya
gnderdi. Ama bu arada Macar yanls grubun yneticileri Michel
Angelovici iktidardan uzaklatrmlar, tutuklanmlard. Sof
* Mantoueda alman tek karar Moraya yz silahl adam gndermek oldu: Y z tanesi Mi
lano Soforza Dknn karas Bianca Maria Vocantinin deyecei parayla, dierleri de Papa
tarafndan. Bu askerler anconede gemiye bindirildiler, Mora'ya ulatlar, orada Despot Tho
masn hizmetine girdiler, sonra birbirleriyle anlaamayp, iz brakmadan kayboldular,
116
yaya, Mahmuta bir heyet gndererek, kendileriyle bulumaya
Sultann kendisi gelmediinden Srplarn fikir deitirdiklerini
ve kendilerine binlerce dka altnla Tuna zerinde kaleler ve
ren* Macar tekliflerini kabul ettiklerini bildirdiler. Bunun zerine
Mahmut, Srbistan sorununa ve batllarn cesaretlendirdii Macar
tehdidine bir son verme karan ald. Kuvvetleriyle amandraya
yrd ve kenti ald; kale teslim olmad. Say bakmndan az olan
kuvvetlerine kar bir Macar hcumundan ekindiinden kuatma
y kaldrd; daha kuzeydeki birok nemli yeri ald: Belgrada ha
kim Avala, Ostrovic, Rudnik ve o blgedeki gm madenleri.
Birka hafta sonra Osmanl yanls Srplarn da ibirliiyle Belgrad
aasnda, Golubac ald. Bundan sonra Sadrazam, Mora seferin
den dnen Sultan Mehmetin bulunduu skpe dnd. Mathias
Corvinin Belgradda Tunay getiini haber alnca, zor ve uzun
seferden yorgun dm askerlerini yattrarak, hcum iin btn
nlemleri aldlar.
1459 ylnn ilkbaharnda Fatih Sultan Mehmet, bizzat birlikle
rinin bana geti. Birka hafta sonra da Srplar savunmasz brak
lan amandrann anahtarlarn ona veriyorlard. Mathias Corvin
mparator Fredericle geinemiyordu ve kentin ileri gelenleri
Trklerle iyi ilikiler iindeydi. Lazarn kzyla evli olan ve o s
rada Samandray elinde tutan, Bosna hkmdarnn olu Stefan
Tomasevi de kenti, karlnda Srebrenica ve Srbistan ve Bosna
snrlarnda yer alan baz topraklar almak kouluyla brakmay
teklif etmiti. Srbistan bylece bir Osmanl eyaleti oluyordu. Bu
durumunu drt yzyldan fazla bir zaman iin srdrd. Samand-
ray tahmininden daha ksa bir srede alm olan Fatih Sultan
Mehmet, birka ay sonra da bir Ceneviz kolonisi olan Amasra ze
rine yrd, sava ruhu doymak bilmiyordu. Amasra kalesi ku
atld ve sonunda hi savamadan teslim oldu.
* Dursun Bey
117
4. KARALARIN VE DENZLERN HAKM
Fatih Sultan Mehmet, Balkanlarda bulunduu sre iinde H
ristiyan Avrupa zerindeki etkisini grdkten sonra, stanbulda
kendisinden sonra gelecek olan Dou imparatorlarna ve Bizansn
gemiine yakr bir saray yaptrmaya karar verdi.
Darl Amiri, derme atma bir plan dorultusunda alelacele bir
saray yaptrmt, kk ve darackt. Kentin merkezindeydi ve
evresinde evler yapldka onu epeevre kuatmlard. Akko-
yunlu Beyinin olu Mehmet Mirza Uurlu, babasna kar ayakla
np sonra da stanbul a snmt, ona, Arap ve Fars hkmdarla
rnn yceliklerini nasl ve ne biimde yansttklar sorulduunda,
alman yanttan, Fatih onlarn saraylarn kent dnda kalabalktan
uzakta kurdurtmay zorunlu grdklerini, zira kraliyet yksek onu
runun kalabalk iine karmasnn ve onlar tarafndan izlenmesi
nin hi de doru olmad ynnde dndklerini renmi oldu.
Ayrca, Mehmet Mirza, Sultanlarn grkemli saraylarnn halkn
stste ina ettii evlerle yanyana olmas iyi deildir. dedi.
Bu sylei, fetihten yllar sonra, Mehmet Mirzann stanbulda
bulunduu sre iinde ve o byk duvarn yapld sralarda ge
mi olmal; kukusuz d duvarlarn inasyla ilgiliydi. Her neyse,
zaten kalabalktan ka hastalk boyutuna vardran padiahn ak
lndan geenleri dorulam oluyordu bu szlerle: Ta ine kadar
btn Douda yaygn olan bir dnce hkmdarlarn Tanrnn
setii kiiler olduu, yeryznde esiz ve tek olduklar, bundan
dolaydr ki baka insanlarn yaantlarna karlamayacaklar ve i-
kamet yerlerinin, onun yceliine katlamayan teki insanlarn u-
laamaca bir yerde olmas gerektii dorultusundayd.
Milano elisine elik eden Bertrandon de la Broquierein anlat
tna gre, bir keresinde, II. Murat onlar huzuruna kabul etmi,
kadife minder ve yastklarla kapl bir tr krsde' bada kurup
"ta yontucularnn yapt gibi oturmu. evresinde, devlet b
ykleri varm. Uaklar hizmetiler yiyecekler getiriyormu. Bfe
gibi bir yerden isteyen ieceini kendisi alyormu. Halk ozanlar,
118
atalarnn eskiden yaptklar byk ileri alp syleyerek anlat-
yorlarm. Edirnede bir sre kalm olan Ciriacco dAncne mek
tuplarnda, II. Muratn gerek elileri, gerekse teki kiileri halk
huzurunda sk sk kabul edip dinlediini yazyor.
Padiahlk dneminin balarnda, Fatih de halk arasnda gz
kr, adet olduu zere, yenierilerin karsna karm, zira onu
gremeyince ld sanabilirlermi. Uzun yllar boyu, mzka eli
inde sabahlar, onu cokuyla karlayan halkn karsna kmay
srdrecektir; kleler on altn tabak iinde, teki byklere ise g
m tabaklarda yiyecekler sunarm. Halk da yiyecek alrm. Ta,
Osman Bey zamanna dayanan ve zaman iinde yenilenen bu t
ren, padiahn tahta knn alklarla karlanmas bir simge hali
ni almtr. Yiyecek datm cmertliinin gstergesi, bunun ulu-
larca kabul de ballklarnn belirtisi saylrd.
Tren devri, bu trden simgesel hareketler, gaziler zamanndan
kalmadr, imdi bunlar yoktur artk, yararsz saylr. Yalnzca ylda
iki kez, din bayramlar srasnda yaplr, Fatih yalnzca kutsal bir
sava srdren bir komutan deildir. O, ayn zamanda her iki de
nizin ve iki karann (ktann); her eylerini kendisine borlu olan
kleler araclyla ynetilen merkez bir imparatorluun banda
dr. Eskiden bu yana kendi ailesini iktidara getiren eskilerin byk
ailelerine de bir ey borlu deildir. Onlarn alk, halkn alk ar
tk hibir anlam tamaz: Osmanl padiah btn iktidar elleri a-
rasnda tutmaktadr. Birka yl sonra karlacak yeni yasalarla
salanacak olan dzenin, ilk OsmanlIlarn yalnlndan te, eski
Dounun, Sasanilerin ve Badat halifelerinin ve hatta Bizans im
paratorlarnn dzenine daha yakndr. stanbulun alnndan son
raki dnemde padiah halkn karsna gitgide daha az kar. Ken
disi ile saray erkan ve Devlet arasna marur bir mesafe koyar.
Bu kadar ksa srede, bu kadar byk ve bylesi gl bir impa
ratorluu kolayca fethettiinden dolay, Sultan Mehmet ok byk
bir ululuk kazand diyor Chalcocondylas.
Marmara Denizinin, Boazn ve Haliin sularnn birbirine
kart btn dnyada hibir yolcunun bir benzerini bir daha
119
gremeyecei* ki denizin sularnn birbirine kart sken
d e r le benzer ad olan** trnden benzetmelerle nitelenen buru
na hakim tepeden daha uygunu olamazd bu saray kurmak iin. O-
radan bakldnda, Anadolu yaylalarna kadar ve znik yresinin
da silsilesi ile bir yandan Marmara aklarna, kar tarafta da Bo-
az'a kadar uzanan bir grn alanna sahipti. Kentin merkezin
den pek de uzak saylmayp, yine de kent skklndan ayrk, ko
runmas kolay olan bu geni dikdrtgen alann (700.000 m2), bu
nl kentin teki alt tepesi zerinde bir benzeri daha yoktur. Bi
zanslIlar oraya bir akropol kondurmu ve ok sayda binalar yap
mlard, hemen hemen hepsi de yknt halinde olup zeytin aala
r arasnda kalmt, gnmze kadar bozulmadan gelebilmi Ayai-
rini ve Ayasofya kiliselerinin ve Bizans imparatorlarnn Kutsal
Saraynn kalntlarndan pek de uzak olmayan bir yerdi buras.
Yerin tarihi izler tayor olmas Antik dneme ve onlarn byk fe
tihlerine fazlaca ilgi duyan Fatihin gznden kamad. Ayrca bir
asker olarak orann benzersiz stratejik konumu da dikkatini ekti;
oradan, Karadenizden Akdenize gei kolaylkla engellenebilir
di" diyecektir, Venedikli eli Coztantino Barzoni... Bu esiz buru
nun zerinden, kendisine dnyann hakimi havas veren Sultann
grnts yansmaktadr: Hkmdarlar hkmdar, mparator,
yeryzndeki btn insanlar yneten kral, her iki kara zerinde
de Allahn glgesi, Akdeniz ve Karadenizin hakimi, Padiah...
gibi girizgahlardan anlalaca zere, dnyay ynetecek hkm
darn taht yalnzca burada, baka bir yerde deil, burada olmaly
d; skenderin, eski Dounun, Romann ve Bizans mparatorlar
nn onca arzulad ey, dnyann en gzel kentinde en byk sul
tan olmak ona nasib olmutu.
1459 ylnn sonuna doru, imparatorluk saraynn kurulmas
karar alnr alnmaz daha duvarclar, gerek duyulacak her trden
ii, meslek erbab, imparatorluun drtbir yanndan getirtildi. A-
* Cafer elebi
** Bitlisi.
120
yasofya semtinin olduu yere ok byk miktarda malzeme, ara
gere yld, eski Bazil Saraynn ykm bitmiti, ordan kan
malzeme, binalarn ykselecei dz akl tayacak olan devasa
subasmalarnn yaymnda kullanlacaktr.
Saray btnnn planlarn bizzat Fatih izdi. Kendi anlay
na gre yepyeni bir saray yaratt diyor Dursun Bey. Kemalpaaza-
de ise yle ifade ediyor: Kendi dn biiminin mimarisinden
ilham alarak yeni saray kurdu. ada ou Avrupal prens gibi
o da mimariye byk ilgi duymaktayd. Her binay nasl alglad
n tek tek mimarlara anlatt, sonra yapln yakndan izledi. Ba
mimar, Murat Halife adl biriydi, yardmclar ise Arap ve ranlIy
dlar, acaba Avrupal mimarlar da oldu mu? Padiah, nl mhen
dis mimar, Bolognelu Aristotele Fioravetiyi de stanbula davet
etti, ama sarayn yapmna katlp katlmadna dair bir belge yok
elimizde.
5. SON BZANS TOPRAKLARININ ALINII
amandra kalesinin d Hristiyan dnyasnda tam bir fela
ket olarak karland. Macaristan yolu artk Trklere alm ol
du diye yazyordu II. Pierre, papaln Almanya bykelisine.
nlerini kesmek iin ncelikle Hristiyan derebeylerin ve halkn
savamaya hazr olduu yerlerde gc iki katna karmak ve
Trkleri zayf drmek gerekiyordu, zaten bu gibi yerlere yardm
iletmek de kolayd, rnein Mora yarmadasna. Oradan da byk
bir g, nce Mslman Trklere sonra da Tanr izin verirse tabi
Araplara kar saldrya geilebilirlerdi, iki kraldan ki, bunlar
Constantinin kardeleri Dimitrios ve Thomas Paleologuetur;
Thomas daha ateli, hrsl olup savatan yanayd. Dimitrios, Trk
egemenliini kabul etmeye hazrd. Karlnda topraklan zerin
de bar iinde yaamasna izin verilmesini istiyordu. Kardei ise
btn Pelepones yarmadasn ve hatta Dimitriosu ele geirmek
istiyordu. Papaln da btn Batnn da gvenebilecei kimse
Thomast ve hemen onu cesaretlendirmeye, ona yardm yoluna
121
gittiler. Papann ve Bat lkelerinin vaatleri olmasayd, Avrupada
yeni bir hal ordusu karlaca duyurulmasayd, Thomas ayak
lanmaya kalkmazd; papa hemen onaylayacaktr bu ayaklanmay.
1459un ilk aylarnda btn Mora ayaklanmt. Thomas yal
nzca Trklere saldrmad, kardeinin elinde olan, aralarnda Kala-
mata, Karytaina ve yarmadann en u noktasndaki Magne blgesi
de olmak zere birok kale ve kentlere de el koydu. Mora derebey
lerinin ou ve Arnavut kumandanlar hemen ondan yana getiler.
Fatih Sultan Mehmet ayaklanmay ve Batnn Thomasa yardm
vaadlerini haber alnca, Tesalyadaki birliklerini oraya gnderdi. -
ki hkmdar da yaklaan tehlikeyi grnce banma yoluna gittiler
ama arabulucularn gayreti boa kt, o zaman Dimitrios, Trkleri
yardmna ard. Thomas onlarla anlamaya alt ama Bizans
Derebeyleri, Osmanl Paasnn istedii harac kabul etmedi. Kar
gaa sryordu.
O zaman, Fatih bizzat durumu ele almak istedi ve 1460 ylnn
Mays aynda byk bir ordunun banda Korente geldi. Yaplan
anlamaya uyarak, bizzat Dimitrios padiahn karsna kabilirdi.
Bunu yapacana bir eli gnderdi. Fatih Sultan Mehmet, paalar
na hemen Mistra zerine yrmelerini emretti, bakenti orasyd.
Birka gnlk kuatmadan ve yaplan grmelerden sonra, Di
mitrios teslim oldu. ki yzyl boyunca Hellenizmin bakenti olan
ehir yzyllna OsmanlIlarn eline geiyordu. Dimitrios padi
ahn huzuruna kt, Fatih onu grnce ayaa kalkt kabul iin, e-
lini uzatt, onu tutup yanbana oturttu; ona kalabilecei bir yer,
bar ve huzur iinde yaayabilecei bir ev verdirecei konusunda
gvence verdi. Fatih, Enez kentini ona ayrd, nemli bir miktar
gelir balad; lm, tarihi olan 1470e kadar Edirnenin bir manas
trnda yaamn srdrd. Fatih Sultan Mehmet, Mistrada drt
gn kald sonra fetih yryne devam etti. Her zamanki gibi bo
yun een kentler, kyler koruma altna alnd, tekiler cezalandrl
d. Bu ekilde, Krkkale yaknndaki Gardiki sakinleri ve Leonta-
riosta alnamaz dendiinden halk kalenin iine toplanmt, kale-
dekiler katledildi. Karithena, Androusa, Kiparisia halk ve nice
122
bakalar ikamet zorunluluu ile stanbula veya o blgedeki ky
lere gtrld. Thomas btn adamlar terketti, o da Venedike a-
it olan Navarine snd, Fatihin fkesini stne ekmek isteme
yen vali, tezelden kenti terketmesini rica etti, Thomas bu kez nce
Korfuya sonra da Ancnea gitti; daha sonra Romaya geti, ora
da papa onu onurlandracak biimde sevinle kabul etti.* Thomas
orada, 1465 ylnda nerdeyse unutulup gitmi bir halde ld.
Fatih Sultan Mehmet, Morann fethini ky ky, kent kent izle
di. Zaanos Paa, Pelepones valisi olarak, Kalavritay zaptetti,
Patras ile Tripoli arasndaki dada, Arnavut vali arpmadan tes
lim oldu. Ne bir krala ne Sultana ve hatta ne de Tanrya inanr
d . Canl canl derisi yzld. Peleponnesin kuzeyinde kk bir
Yunan kasabas olan Salmonikon kuatmas direnmeyle karlat,
nl direni bir yl srd; vali Paleologos Gaizas hakknda Sadra
zam: Mora 'da karlatm tek adam; gerisi kle! demitir. Va
li teslim olduunda, Trk komutan onurunu iade etti.
1461 temmuzunda, Salmonikonun dyle Mora seferi sona
ermi oldu. Venedike ait olan Modon, Coron, Nauplie ve Argos
dnda kalan btn Peleponnes yarmadas fethedilmiti. Monem-
vasiann konumu ve kalesi onun alnmasn olanaksz klyordu;
nce Papaln sonra da Venedikin korumas altna girdi. zellik
le Dou ile ticaretinde byk nem tayan bu drt ss her eye
ramen elinde tutmak istiyordu, bu yzden Fatih Sultan Mehmet i-
le yaptklar anlamalar yenilemediler. Morada da teki yerlerde
de bar iinde beraberlik onlar iin tek olas zmd. Trklerin
askeri otoritesi sayesinde Peloponese etkin olan Pax ottomani-
cann eskiden Franklarn bir eyaleti saylan Hellenizmin bu son
snanda sregiden atmalara blnmelere yelendii syle
nebilir.
Koskoca Bizans mparatorluu'ndan kala kala yalnzca minik
* Thomas o zaman Papaya, havarilerden Saint-Andrenin bam verdi. Uzun sredir Patras
Katedralinde saklanyordu. Bu konuyla ilgili dncelerini sylemek isteyen Besarion bir
konuma yapt ve Trklerin gidiinden sonra bu kutsal emanetin. Y unanllara geri verilece
ini syledi. Sz tutulmu, 1964te iade edilmitir.
123
Trabzon Rum mparatorluu kalmt. 1461 ilkyaznda, aa
yukar Moradan dnnden birka hafta sonra, Fatih Trabzonu
da fethetmek iin yeniden yola koyuluyordu. Her zamanki gibi, se
fer hazrlklarn byk bir gizlilik iinde yapmt. Yanbanda a-
tn sren kadasker (orduda yarg) nereye gittiklerini sorunca u
karl almt: Bundan, sakalmn tek telinin bile haberi olsa
koparr yakardm onu. Bursadan Ankaraya geti. Orada Kasta
monu Beyinin olu Haan ve Karaman Beyinin olu Kasmm
birlikleriyle birleecekti. Vasal olarak istediinde padiahn yard
mna gitme, asker verme zorundaydlar. Ayrca, Fatihin yannda
birer rehin gibiydiler. Babalar, onlar seferdeyken saldramazd, i
te o zaman Trk ordusu Karadenize doru yneldi. Sinop Beyi s
mail, Isfendiyaroluna bir mektup yazp, gemilerinin Sinop lima
nnda demirlemesi ve askerlerinin gereksinimlerini buradan kar
lamalar iin gerekli izni istemiti. smail Bey, Fatihin Sinopu a-
lacan hemen anlad, zira mkemmel bir limand buras, smail
derhal kalesine ekildi. Yeniden bir mektup ald, ona kaacak ans
olmad, halkn Osmanlya bal olduunu, eer teslim olmazsa
Padiahn askerlerini hibir eyin durduramayaca bildiriliyor
du. nemli bir askeri gce sahip olmasna karn beyz top ve i-
kibin topu smail hemen kaleden kt, Fatihin huzuruna kt,
Fatih onu byk bir eref ve saygyla karlad, sarlp pt.
Zengin bakr yataklar olan bu eyalet de mparatorlua katld. Bir
sancakbeyi ile bir kad tayin edildi. Bursa blgesinden, Yeniehir
ve negl yresi, smaile tmar olarak verildi.
Fatih Sultan Mehmet bundan sonra, Anadolunun i ksmna
yneldi, Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasann topraklarn gezi
yormu havasn verdi, Trabzona kar bir sefer yaptnn anlal
masn istemiyordu. Uzun Haan Trabzon mparatorunun kzyla
evliydi ve ona, eer Osmanllar saldrrsa yardmna gelecei konu
sunda sz vermiti. Fatih bunu biliyordu, Uzun Hasann annesi Sa
ray Hatun* olu adna gelip Fatihle konuarak, bar iinde kalma
* Saray Hatun siyaseti ve diplomasiyi bilmesiyle nldr.
124
y nerdi. Padiah, Trabzona saldrya getiinde, Hasann yard
mna komamas kouluyla kabul etti bu neriyi. Ayrca Saray Ha-
tunun sefer boyunca onlarla birlikte olmasn zorunlu kld. Enge
beli bir da atklar srada Saray Hatun Fatihe yle bir soru y
neltti: Nasl oluyor da, Trabzon iin bu kadar yorgunlua katlana
biliyorsun? Fatih Sultan Mehmet de u yant verdi: slamm kl
c benim elimde. Bunca zahmete katlanmasam gazilik Unvanna la
yk olmam, er ge Tanr nn huzuruna utan iinde karm.
Uzun ve etin bir yolculuktan sonra, Sultan Mehmet, stan
bulun IV. Hal Seferi srasnda ele geiriliinden bu yana Comne-
neslerin hkm srd Trabzon surlarnn eteine vard.
Topraklan azala azala birka kent ve bunlarn evresinde kala
kalan imparatorlukta yine atafatl bir saray yaam srdrlyor
du. Uzun sredir evreleri kendilerinden daha gl komular ta
rafndan sarl gibiydi sanki; birou ile kzlar araclyla iliki
iindeydiler. Gzellikleri dillere destan kzlarn Akkoyunlu ve
Karakoyunlu* Bey oullaryla, Timur ve teki doulu hkmdar
ailelerine gelin vermilerdi. Byk tehlike gelip attnda, btn
bu diplomatik nlemler bir ie yaramad, IV. J eann yerine gelen
Davidin yardm arlarna kimse kulak vermedi. Fatihin oraya
geliinden gnlerce nce sadrazam, kenti deniz tarafndan kuatma
altna almt. Sultann birlikleriyle birka atma sonra David,
ift sra surlara karn karalarn ve denizlerin hakimi"nin saldr
larna kendisini koruyamayacan abucak anlamt; ayrca ona
eer teslim olursa aile efradyla gidebilecei bildirildi.** mpara
tor kabul etti... Hemen akabinde stanbula gitti ve oraya yerleti.
Birka yl sonra Uzun Haan yararna almasyla ihaneti saptan
dndan, ailesinin birok kiisiyle birlikte ldrlecektir, oulla-
* Karakoyunlu Trkmen boylan konfederasyonu, 1380 yllarna doru Van ve Urniye gl
leri yresinde kuruldu sonra Azerbeycan ve Anadolu'ya yayld. Aralarndan bil bey olu
Cihan ah bir zaman, ta I raka kadar topraklarn geniletti, Fars, Kirman ve hatta Un-
mana kadar hakimiyet kurdu. Akkoyunllardan Uzun Hasana yenildi. Karakoyunlu devle
ti 1468den sonra kayboldu.
** M al i ye Bakan Georges A miro tzes aracl yla bil diril di. Bakan OsmanlI l arla iliki ha
li ndeydi.
125
rndan birisi yalnz Mslman olduundan kurtulacaktr. Fethedi
len her yerde yaptklar gibi silah yapmnda usta olan Trabzonlu
genler, Osmanl ordusunun birliklerine gnderildi, en yetenekliler
ise devlet idaresi konularnda eitilmek zere saraya yolland, geri
kalanlar kle olarak satld. En gzel kzlar haremi boylad. Halkn
bir blm de stanbula yerlemek iin gitti.
Bizans imparatorluunun son halkas da yok olmutu. Bi
zanslI Rumlar arasnda kral Unvann tayabilecek tek kimse kal
mamt artk. * Bazillerin sonuncusu padiahn elinde tutsakt.
Dou Roma mparatorluuna ait olan btn topraklarn .fethi iin
Fatih Sultan Mehmete on yl gibi bir zaman yetip de artmt bile.
imdi btn nvanlan Fatihe aitti. Asyadaki, Yunanistandaki ve
Trabzondaki imparatorluklar temsil eden ta nl portresini
evreleyecektir. (zellikle Gentile Bellininin bir madalyona kaz
d portresi) ilk amacna ulamtr. O, artk eski ve yeni Ro-
mann mirassdr.
6. FATH DNNDEN DNDRMEK M?
Trabzon Rum imparatorluunun da sona erdii haberi, Avru
pada bir kez daha heyecan uyandrd. Trk gc acmaszca Hris
tiyan dnyasna doru yryn srdryordu demek, ite bu
kez de, Douda vurmutu. imdi artk gerek Hristiyan Dou Av
rupa lkelerine, gerekse rana ve Batnn, insanln kar kar
ya olduu yeni felakete kar birer mttefik lke gibi grd A-
nadolu beyliklerine yapaca seferlerde kullanlabilecei iki nem
li Karadeniz limann s olarak ele geiriyordu Trkler. Papa II.
Pierre ne yapacan bilemez olmutu. Kimse arna kulak ver
miyor ya da ie yaramaz bo laftan ibaret mektuplar yolluyorlard.
Fatihin Hristiyan doktrinine duyduu ilgiden haberi vard. Bu ilgi
daha da ileri gtrlebilir mi diye dnd m acaba? Avrupada
kimse silaha bavurmak istemiyordu, kendisi de bulup satn alam
* Kemalpaazade.
126
yordu, o halde silah kullanmak yerine, Sultan Hristiyanla dn
drmeyi neden denemesindi ki? Bylece Fatihe bir mektup yazd
ve ona Hristiyan olursa neler kazanacan sayp dkt: ok k
k bir ey, lmllerin en gls, en by, en nls olman i-
in, kck bir ey kfi. Neymi diyeceksin ? Bulmas zor deil, e-
linin altnda: vaftiz olman iin bir damla su, bu ey. Hristiyan Av
rupa'yla sava srdrmen sana felaket getirir getire getire, oysa
Hristiyan olmakla btn Avrupa seninle olacak. Eer bunu yapar
san yeryznde senden daha muzaffer, daha gl kimse olamaz.
Seni Yunanllarn ve Dou nun imparatoru yapacaz., oysa g
kullanarak aldklarn, haksz biimde enindir, bu durumda hakkn
olacak hepsi. Roma Kilisesinin hakk olan eline geirenler, anas
na kafa tutanlar karsnda sana bavuracaz. Kilisenin zor ve a-
cl gnlerinde sana dayanacak ve senden yardm isteyeceiz. air
lerin onca ycelttii o altn a, yeniden yaanacak. Eer bizimle
ortak ama edinirsen, btn Dou dnyas ksa srede saya d
necek. Yalnzca bylesi bir isten yeryzne bar getirebilir...
Dnyada her ey lml ve geicidir. nsanlar lr, krallklar yo-
kolur gider, zafer unutulur, selamet yalnzca sadadr... diyordu
mektubunda.
Rnesans dneminin byk hmanistlerinden biri iin bu bir e-
deb alma rnei mi yoksa Hristiyanl tehdit eden felaketi u-
zaklatrma abas m? Byk bir olaslkla her ikisi de. O tarihte
Trklere Mektuplar az sayda deildi dorusu. Amatr yazarlar
bu modaya skca balydlar. Hatta Osmanllann azndan mek
tuplara Cevaplar da yazlyordu.* Baz Kilise mensuplar da on
lar silah gcyle yenme yanl yerine, Trklerle anlama yoluna
gidilmesinden yanaydlar. Papaya yakn kiiler, J ean de Segovie ve
Nicolas de Cusa zellikle, bu dncesini aka belirtiyordu; Pa
* XV. yzylda Sultan Mehmetin ve olu Beyaztn yazd varsaylan saysz mektup ya
ymland, rnein Lettre del gran Mahumetto... ridotte vtlgar da M. Lodevico dlce More-
me (Venedik, 1954) Ayn ekilde J aspart imzasyla. Byk Trk tarafndan Aziz Peder
Papaya gnderilen mektuplar" ad altnda; yine bir bakas Aziz Peder'in Cevab" ki bu da
Mugnier de Hosse imzasn tayordu (Thuasne anlatyor, Bellini, sayfa: 51)
127
pa byk bir olaslkla bylesi bir teki altnda bu mektubu kaleme
almt. Bundan bir sonu kar beklentisi de yoktu kukusuz,
Montoue din kurulundaki baarszlktan ve Bizans mparatorlu
unun son kalesinin, insanlarn kln kprdatmadan teslimle d
t bir dnemde vicdann rahatlatmak iin yazm olacak. uras
iyice akt ki, Bat dnyas, Akdeniz ve Dou Avrupa lkelerini
kendi kaderlerine terkediyordu; Sultan da tek tek ele geiriyordu.*
Bu mektup Fatihin eline gemedi, nk byk bir olaslkla
gnderilmemiti, ama casuslar vard. Haber alm olacak ki, Hris
tiyanln en byk grevlisinin yazd gzel metini okuyunca
belki de glmsemitir. Fatih dine byk bir ilgi duyard, slama
en yakn din olan Hristiyanl zellikle renmek isterdi. ou
kltrl Mslmanlar gibi o da, din konusunda tartmaya baylr
d. Daha yeniyetme anda Edirnede Huruf adl bir dervile u-
zun uzun tartmaya girimi, onun dncelerini paylar gibi g
zkm ama sonunda, lema takmnn dervii sapknlkla sulay
karsnda onu kendi haline brakmt. Padiahn istei zerine,
Ortodoks patrii Scholarios Genadios Traites Sur le Christianis-
me (Hristiyanla Dair) bal altnda iki adet yapt akleme al
m, bunlar Arapaya evirtmitir, nk Sultan Mehmet Arapa-
y Yunancadan daha iyi bilmektedir. Patrikle iki uzun syleisi ol
mu, Hristiyan diniyle slamiyeti karlatrma yoluna gitmitir.**
Fatihin padiahlnn sonuna doru, Patrik II. Maximos, Onun
istei zerine Credonun bir yorumlamasn kaleme almtr. Fatih
Sultan Mehmetin dinlere duyduu bu ilgi onun dnce yapsnn
ne denli engin olduunu gsterir; ve bu trden bulgular hem doa
st ile ilgilenen, ayn zamanda farkl amalara ynelmi bir ko
* Papa II. Pienin slam hakkndaki dnceleri yle gzkyor ki ok ak deildi. Hristi
yanlk gibi tek Tanrl olan bu dinin, Hristiyanln bir mezhebi, bir sapma veya Hristiyan
ln farkl bir biimi olduunu dnyordu desek do olr, zira I say peygamber olarak
kabullenmekte, Meryemi yceltip, Hz. Muhammedin kz, Alinin kars, Hz. Fatimaya
denk yce bir kadn olduunu (Kuran 19. suresi Meryem adn tar) kabul eden bir din
di slam dini. O halde belki de Papa yoldan km bu Hristiyanlar hak yoluna armay
nu ummaktayd?
Bkz. S: 148
128
mutanda bulacanz ummadnz biimde, kiiliinin bir baka
ynne bambaka gr alar aar.
ki Fransisken papaz, Fra Bernardino da Floigno ve Venedikli
Francesco Surianonun anlattklarna gre, byk ressam Gentile
Bellini, onlara bandan geen yle bir olay aktarm: stanbulda
bulunduu sralarda, bir gn padiah onu bir odaya gtrm, ora
da akllara durgunluk verecek bir aknlk ierisinde, nnde altn
bir ya kandili yanar halde, bir Meryem ikonas grm. Orada
Sultan, giysilerinin altndan, kukusuz hep yannda tad Mer
yemin kk bir ikonasn karm ve ressamdan aynsn yapma
sn istemi. Resim bitince kendininkiyle Bellinin yaptn dei
tirmi ve ona: Onu yaadm srece yanmda tayacam de
mi.
Fatih Sultan Mehmetin, byk bir olaslkla Bizans hzinele
rinden gelen Hristiyanlara ait kutsal emanetler koleksiyonu vard:
sa Peygamberin dikisiz giysisi, Onun gerildii gerek armhtan
bir para, sann bandaki dikenli tacn dikenlerinden,* Aziz J ean
Chrysostomeun, azize Euphemienin cesetleri, Saint-Georgesun
giyitinden bir para vs. toplam yirmi bir adet ki bunun dokuzu sa
Peygambere, ikisi de Azize Meryeme aitti.
Bir gn, en deerli eylerini saklad odada ktphane sorum
lusu Molla Ltfi, st katlardan bir kitap almak iin bir tan stne
kmak zereyken Fatih bard: Hz. sann bu tan zerinde
doduunu bilmiyor musun? Ayrca yle bir olay da anlatlr:
Fatih, sann giysisinin kollarnn birinden sark yapmak istemi,
sark, mucizevi bir biimde bir yn yne dnm. Bylesi bir
emaneti stmde tamaya lyk deilim... demi.
Gzlemlere gre** bu emanetlerden bazlar gerek Fatihin al
d eitimle ve gerekse slm dininin sylenenleri ile badama
maktadr. rnein slm doktrinine gre sa hi ac ekmemitir.
Bir resmin nnde mum veya kandil yakmak, slamda olmayan;
baka bir dinden karizmatik bir kiinin efaatini, aracln istemek
* Bkz. S: 224
** 7. Raby, (El Gran Tuco)
129
anlamna geliyordu: bu da slam dininde yasaktr; gnahn cezas
byktr. Sultan Mehmet sahiden Hristiyan dininden nemli b
yk kiilerin gcne inanyor muydu? Gkyznde, yeryznde o-
lanlardan daha fazla eyin varln dnyor muydu?* Bu sorula
ra yant bulmak zordur. Belki sadece bir gvenme duygusu muydu?
Gizemli bir insan olan Fatihin, herkesinkinden daha karmak bir
yap gsteren kiilii bize pek ipucu vermiyor. Ama onda ruhan
bir eyler, Tannnn bir yansmas vard kukusuz, her canl varlk
ta, o bunun farknda olsun olmasn Tanrnn yansmas vardr.**
7. BOSNANIN FETH SIRASINDA KAZIKLI
VOYVODANIN SALDII KORKU
Tuna boylan gvenlik altna alnnca, son Bizans kalntlar da,
imparatorluktan kopunca, bu kez Fatihi bekleyen tehdit, Hristi
yanlarn yeni bir g toplayarak OsmanlIlar bozguna uratmas ve
savunmann en zayf olduu noktaya yeni bir saldrya kalkmas
olaslyd.
Fatih, hasmlarna toparlanmaya ve kaybettikleri topraklar ye
niden ele geirmeye zaman brakmamalyd. te yandan Hristi-
yanlar da unu iyi biliyordu; stanbul ve anakkale Boazlarn ve
Dou Avrupann byk bir blmyle, Anadoluyu elinde tutan
birinin sonu gelmez bir hrsla her eyi ele geirme isteiyle sken
deri rnek alarak dnya imparatorluu kurmaya kadar vardracak
t. O, Hristiyanl ezip gemeden, atik davranp ibirliine git
mek artt. Fatih Sultan Mehmet ya bozguna uratlacak ya da l
drlecekti. Bozguna uramad, ancak lm alp gtrecekti onu.
Romada Avrupay Osmanl tehtidinden kurtarmak iin btn
Hristiyan hkmdar ve halklann katlaca bir Hal Seferi dzen
leme fikri Papa II. Pienin kafasnda adeta saplant halini almt.
Bu byk projenin karsna kimse kamazd. Tam da papalk
* Shakespeare Hamlet 5. sahne I . Perde
** Tasavvf yaklam, (.n.)
130
tahtna oturduu gn, Milano elisine zgrlk iin mcadele
vakti geldi! diyecekti. 1461 de Civittavechia yaknlarnda Tol-
fada bir Paduval nemli miktarda ap ieren yataklar buldu, bu
da Kutsal Pederi tasarsn gerekletirmesi iin daha bir yrek
lendirdi. O zamanlarda boyann tesbiti iin ok gerekli bir madde
olan deerli slfat yataklar, byk bir blmyle Osmanl mpa
ratorluuna bal lkelerden ithal edilirdi. Bu madenler mcade
lemizin can damar olacak, yani bu zenginlik, bolluk demekti.
Btn Avrupann ap gereksinimini siz salayacaksnz ve Trk
ler bu yolda kazan kaybna urayacak diye yazyordu Castro;
Papaya bu kefini bildiren mektubunda. II. Pie bu gelirlerinin t
mn birden, tam srasnda gkten yamasna kfirlere kar
mcadeleye adamaya karar verdi.
Tolfa ap, Papaya kadrga filosunu bytmek, askerlerin maa
n temin ve silah satmalm olanan salyordu. Byk sefer i-
in Hristiyan gler arasnda oluturulmak istenen ibirliine git
me, sorunu yoluna koymu olmuyordu. Haber, Osmanl sultanna
ulanca, kayg yaratt.
Fatih, batdan, Midilliden gelen silahlarla ilgili sylentileri ha
fife alamazd. Midilli, Cenevizli Gattilusi ailesinin elindeydi ve
vasal durumundaydlar. Nicollo Gattilusi derebeyinin kardei olan
Dominicoyu Osmanllara fazla yardm eden bir Hristiyan olmak
la sulayp bodurtmutu.
Hemen hemen ayn sralarda, imparatorluun bir baka vasali I-
II. Vlad Tepes, Kazkl Vlad, Eflak voyvodas, yani Drakula Sul
tanm Trabzon seferinden yararlanarak Macarlarla ibirliine git
mi ve Tuna boyundaki Osmanl mevzilerine saldrya gemiti.
Fatih hemen duruma el koymaya karar verdi ve Vladm yerine Os
manlI saraynda yaayan Radulu geirdi. Bundan sonra olup bi
tenler en byk barbarlk rnei, en korkun, en kanl soykrmlar
d. Fatih, nce kurnazlkla Vladdan kurtulmay denedi ve ona do
nanma komutan Hamza Bey ile bir baka devlet by olan Yu
nus Beyi gnderdi; Vlad ele geirip yoketmekle grevliydiler.
Kukusuz Vlad, casuslar araclyla bunu haber ald, paalarn
131
yolunu kesti, her ikisini de adamlaryla birlikte kaza oturttu. Da
ha sonra da Osmanl topraklarndan olan Bulgaristan yakp ykt,
insanlar srd, yamalad, kaamayan halk krd. O zaman Fatih,
sefer dzenleyerek askerleriyle Tunay geti. ki ordu kar kar
ya geldi, kesin bir sonu alnmadan atma srd. Vlad geri ekil
di, Osmanllar peine dt. Btn Boyarlar kendisini terketmiti,
korku ve dehet salan bir kymla direndi. Fatih, bir gn bir vadiye
girdiinde nnde kilometrelerce uzayp giden alanda 20.000 Trk
ve Bulgarin kaza vurulmu, armha gerilmi olduunu grd.
Aralarndan krmz ipek giysileri iinde Hamza Beyi tand, te
kilerden daha yksek bir kazktayd. Sonunda Kazkl Voyvoda,
Transilvanyada bulunan Brachova vard. Orada, Mathias Corvin
onu tutuklatt. Radul, Valachie voyvodas ve Osmanllann vasali
oldu. 15 yl sonra kardeinin lmyle, Vlad tekrar ortaya kacak
ve Eflak geri almaya alacak ama katledilerek Osmanllar tara
fndan kellesi, dehete sald kent ve kylerde gezdirilecektir.
Vlad ortadan kaldrlp, Eflak yeniden Osmanllann kontrol
altna alnd. Fatih dnte stanbulda uzunca kalmayp kk bir
yenieri birliiyle Marmaray geerek tam Midillinin karsnda
yer alan Edremit Krfezine yneldi. Padiah Fatih Sultan Meh
metin dnd gibi Hristiyanlar saldrya geerse, Midilli ora
da tam bir destek nokta durumunda olacakt. Gelen haberlere bak
lrsa, o gn yaklamaktayd. Zira, Nicolas Gattilusi talyanlardan
silah ve cephane almt. Ayn zamanda, Anadolu kylarn ya
malayan Katalonyal korsanlara yardm ediyordu. Sultana kar
byk bir dmanlk besliyordu. Zaten Sultana hara vermeyi ka
bul etmemekle vasallik balarn zedelemi oluyordu. Vasallik Os
manlIlarda kural olduu zere, bu adann bamszlna yapay bir
bamszlk son verilmesi demekti. Fatih karadan krfeze doru i-
lerlerken, Sadrazam Mahmut Paa da kalabalk bir donanma ve
gl toplarla denizden yaklayordu.* Fatih, Nicolasdan; kendi
sini bir baka yere yerletirmek sz ile aday teslim etmesini iste
* 60 top ve 7 gemi.
132
di. Nicolas ise, yaadm srece aday terketmeyeceim, yoksa
yaptmn ad ihanet olur dedi. Gl surlarn arkasna snm
5.000 askeriyle uzun kuatmaya dayanacan sanyordu. Gece
gndz aralksz sren youn bombardman balad. Yirmiyedi
gn sonra kalenin bir blm ykld, Katalon korsanlarn Trk ge
milerine saldrlar pskrtld. Nicolasnn adamlar yetersiz kal
d, Midilli hkmdar, yeterli mkafat karlnda aday teslime
yanat. Fatih, hemen kabul etti bunu. Nicolas, huzurunda alaya
rak diz kt. Ada ve halka Osmanl topraklarna katld. Halkn
bir blm, en zengin olanlar stanbula gnderildi. Ganimet pay
olarak padiah 800 delikanlyla 800 gen kz ayrd. OsmanlIlarn
eline den Katalon korsanlarna korkun bir ikence yapld: tes
tereyle ikiye biildiler. Nicolas ve olu Mslman oldular. lm
daha sonraya rastlar. Fatihin sorgulamasnn kurban oldu; zira o-
nun beendii genlerden birini gzde yapmt kendine.
Midilli seferinden dnte, oraya yakn bir yer olan Truva hara
belerine gitti. Kahraman Achilleusn, Ajaxn ve tekilerin me
zarlar nerede? dedi. Ne mutlu onlara ki Homerosun dilinde
destan olmular. Daha sonra; ban iki yana sallayarak diye an
latmay srdryor Kritopulos, Truvallarn btn Dounun Ba
tdan grd hakszln cn aldn syledi. Bununla, o za
manlar Avrupada hayli yaygn olan bir kany ima ediyordu. Ge
nel kan, Trklerin -Les Turci- Franklar gibi, Truvallarn, Teucri-
lerin devam olduu dorultusundayd.
Her zamanki gibi Venedikte heyecan doruktayd, Midillinin
Hristiyan kralnn yardmna gitmemiti. Oysa donanmas Sakz
nlerinde demirliydi. Kumandan, Victor Capello da ateli bir sa
va yanlsyd, ama kar taraf tahrif etmedike ate amamak tali
matn almt. Papa o sralar, Sultann eline atekesi bozacak en u-
fak frsat vermek istemiyordu. Papa zaman kazanmaya, artk ka
nlmaz grd savaa beklerken, bir yandan da teki Hristiyan
gleri toparlamaya alyordu. Bylece Skanderbegi ikna etmi
ve Sultanla olan ilikisini bozmutu ama sonuta OsmanlIlarn
Arnavutluk'a girmesine neden oldu. Skanderbeg ksa srede yeni
133
bir atekes anlamasn imzalayarak igal ettii topraklardan k
mak, zellikle Bosna kralln boaltmak zorunda brakld.
Burada da papann yanl zamanlamas, yersiz giriimi ve ace
leci politikas felakete neden olmutu. II. Pie, ta giyme treni iin
kral Stefana bir elisini yollamt, papann da yreklendirmesiyle
Stefan, kars tarafndan hak iddia ettii Srbistann idaresini ele
geirdi. Kars gerekten de bu lkenin taht varisi oluyordu. Stefan
Fatih Sultan Mehmete bundan byle hara demeyeceini bildir
di. Macaristann payna denden gnderdikleri ise iine yarama
yacak kadar azd. Trklerin Bosnaya girii daha da kolay oldu.
Macarlarn ezdii, fransisken papazlarn mezheplerini deitirme
leri iin yaptklar bask, halkn Trklere sevinle kucak amasna
ve kitleler halinde mslmanl semesine neden oldu. Sadrazam
Mahmut Paa ile birlikte bu sefere Fatih de katlmt. Osmanl or
dusu Stefann peine dt, onu bakent, J ajcede ele geirdi, kral
Sokol ve Klikustaki son arpmalardan sonra teslim oldu. Fatih
yine de, sonradan Mathias Corvinin eline gemi olan J ajceyi a-
lamad. Ama, Bosna topraklarnn byk bir blm Osmanllarn
elinde kalyordu.
Venedikin dzenlerinin, papann dnmeden ayaklandrmala
rnn tek sonucu; Sultann Adriyatik denizi boyunca gcn daha
da salama almas, Ragzamn iyice tehdit altnda kalmas ve te
ki talyan limanlan ve hatta Venedik ve onun ticaret yollan zerin
deki tehditlerin daha da bymesi oldu.
134
IV
Venedik'le Sava ve mparatorluun
Dnsel Ynyle Yeniden Yaplanmas
1. UZUN SREN BR ANLAMAZLIK DNEM
BALIYOR
Papann dolambal yollara bavuran politikas srp gidemez
di. 1456dan beri OsmanlIlarn elinde olan, Enez, mroz, Limni,
Fatihin yeni ele geirdii Midilli ve imdi de Bosnann k i-
le Trk tehditi btn Ege ve Adriyatik denizlerine dek uzanmt.
Dou Akdenizde bulunan son Hristiyan topraklan da tehlike al
tndayd, bunlar: Saint-J ean valyelerinin ynetimindeki Rodos,
Girit ve Eriboz idi... Bizansn btn topraklarn imparatorluuna
kattktan sonra Fatih Sultan Mehmet, imdi de, IV. Hal Seferi s
rasnda, bazillerin imparatorluundan kopardklar yerlerden Vene
dik ve Cenevizlileri atmak istiyordu. Kendisine kar kullanabile
cekleri tek koz brakmamalyd dmana. Venedikte Byk
Trkn Venedik kenti ve onu anakaraya balayan lagnde gz
olduunu biliyordu. O sralar stanbulda kalm olan Floransal
tccar J acopo Tedaldi yle anlatyor: Sultan Mehmet sordu:
Venedik nerede ve nasl bir konuma sahip, karadan uzakl ne ka
135
dar, oraya karadan ve denizden ne ekilde ulalabilir? Sonra da
Margaradan Venedike kadar byk bir kpr yaplabileceini
birliklerin bu kprden geirilebileceini syledi.* lmnden
birka yl nce, Gentile Belliniden Venedikin topograflk krokile
rini isteyecektir.
Venediklilerin ve tm Hristiyanlarn gznde, Fatih Sultan
Mehmet her eyi yapabilecek gteydi. 1462 ylnn kasm aynda,
Saint'Marc proveditoreleri** yirmibe kadrgann yaplmas emri
ni vermi ve Candie, Eriboz ve Modona takviye birlikleri gnde
rilmiti. teki yerler de olanaklar ierisinde savunma durumuna
getirilmilerdi. Ama eer, Sultan kafasna koymusa, onlarnkin
den ok ok byk gleri bir araya getirebilirdi. Peki nereye sal
dracakt acaba? Onu ldrtmeye altlar. Daha 1456da Onlar
Konseyi bu konuyu grt. Modonlu bir Yahudi byk bir m
kafat karlnda onu ldrmeyi nerdi. Konsey kabul etmiti,
Cumhuriyetin Modon temsilcisi Alessandro Marcelloya yazarak
ilerin byk bir gizlilik ierisinde yrtlmesi, yazl bir belge b
raklmamas, szverilen parann ancak Mehmetin lmnden
sonra o kiiye verilmesi bildirildi. Nedeni bilinemedi ama tasar
baarszlkla sonuland. 1463 yl ekiminde, yine bu konuda bir
baka grme vardr. Bu kez bu ii neren bir dominiken rahibi
dir, suikastn karlnda, 10.000 dka altn, yllk ev paras 1.000
dka ve en azndan yllk 2.000 dkalk bir gelir balanmasn iste
mektedir.
Her iki taraf da, sava hazrl iindeydi. stanbula yeni bir
tersane kurdurtan Fatih, donanmasn glendirme yoluna gidiyor
du. Kritobulosa gre, 300 para gemi, Cenevizlilerin yardmyla
yapld, zira o gne kadar Trklerin bilmedii bir gemi ina teknik
leri vard, gemi mimarisinde byk deneyim sahibiydiler. anak
kale Boaznda akntnn en hzl olduu noktada her iki yakaya
da bir kale yaptrd: Asya yakasndaki Sultaniye kalesi ile bugnk
* Pertusi I , s: 187
** Proveditore-. Eski Venedik Cumhuriyetinde devlet mfettii, (.n.)
136
anakkale Trakya kysndaki Kilitbahir; her ikisi birden boaz
top atei altnda tutabiliyordu. Kilitbahir kalesi, Floransaya bal,
Pera Manastr bakanlar konseyinin tavsiyesi zerine yaplm o-
lup blml kalesi, 17 metre ykseklikteydi, duvarlarnn kaln
l ise yedi metreyi buluyordu. Daha bask bir profili olan Sultani
ye kalesi 100x150 m2lik dikdrtgen eklinde surlarla evriliydi,
gl bir topun yerleimine uygun biimde ina edilmiti. Osman
lIlarn izni olmadan hibir gemi anakkale Boaz'n geemezdi.
Ku bile sekmez burdan deniyordu. stanbul Boazndaki Ru
meli Hisaryla anakkaledeki bu iki boaz sayesinde stanbul her
tr denizden saldrya kar korunmu oluyordu. Srbistann Eflak
ve Bosnann igali, imparatorluun snrlarn kuzeyde iyice ileri
lere gtrm te yandan Adriyatike yaklatrm, bu ynden ge
lebilecek tehlikeleri azaltmt. Asya tarafnda ise Uzun Haan,
Karakoyunlularla, Timurun varisleriyle -Timurun soyundan ge
lenler Horasan da hkm sryordu- ve teki Trkmen boylaryla
aras ak olduundan o sralar bir tehlike arzetmiyorlard.
Her zamanki gibi Fatih hibir eyi rastlantya brakmad. Btn
askeri ve diplomatik hazrlklarn yaplmas iin gereken emirleri
bizzat kendisi verdi.
Venedik onun kazanmak istedii zaferlerin doruk noktalarndan
birisiydi. Milano ile uzun sredir devam eden anlamazla son
verdiren Lodi anlamas sayesinde, talyada yeniden skunete ka
vumu olan Venedik, deimez politikas, zengin mali kaynaklan,
vatandalannn rnek yurtseverliiyle, Avrupa devletleri arasnda
en nde gelenlerdendi. Gotik sanatnn grkemliiyle, henz Flo
ransa kadar olamasa bile, Giovanni Bellininin habercisi olduu al
tn ana yaklaan resim sanatyla gzler kamatryordu. Alplerin
dou yamacnda yer alan Venedik, bir yandan Dou ve Uzakdou
ile arasndaki ticaret yolunda, te yandan Almanya, Bohemya,
Hanse kentleriyle ve Polonya yolu zerinde kullanlmas zorunlu
bir geit yeriydi. pekyolu ve baharat yolu, Venedikten geiyordu.
1454te Fatihle yaptklar anlama onlara Osmanl mparatorluu
iinde ticaret serbestisi getirmiti. Altn sikke ve dkalarn, Afrika
137
altnnn, Orta Avrupa gmnn akt bakent, karabiber, baha
rat ve ecza maddelerinin, ipein has yeri; pamuk merkezi hep bu-
rasyd... Dou dnyasna giden yolun efendisi, yani o dnem ulus
lararas ticaretinin bakenti* durumundaki Venedik, ayn zamanda
talya yarmadasnn en gl devleti, Akdenizdeki en nemli de
niz gcdr. Philippe de Comines, Venedik iin "imdiye kadar
grdm en grkemli ehir, elilere fazlaca eref baheden ve b
yk bir bilgelikle ynetilen site demektedir. Devlet, byk ticaret
kadrgalarn (galeo da mercato) bizzat yaptrp byk tccarlarn
emrine vermekteydi, o zamann en gvenilir olanlaryd, seferleri
ok dzenliydi; kara yollar kapanp da tccarlar Kzldeniz, M
sr, Suriye yolunu izlemek zorunda brakt zamanlarda bile As
yaya yaplan ticari seferler krl olurdu. Borsa ilemlerinden (te
cim) ald vergiler, denizar vergisi ve tuz satndan elde edilen
gelir, Cumhuriyetin verimli topraklarndaki kaynaklar ve yeni ko
nan dorudan vergilerle daha da aitmi ekliyle nemli bir miktara
ulayordu. Papann verdii izinle inananlar onda bir, yirmide bir,
otuzda bir gelirlerinden pay verme zorunda brakmas, karlnda
ise gnahlar balanmaktayd nemli miktarda paralar salana
caktr. Smrge tutkusu bir yana, byk Hristiyan gcn olutur
mak isteyen bir devletin gerek duyaca nemli sayda silah, topla
rn dkm, ok sayda kadrga ve her trden deniz arac imali iin
para bulmakta yine de zorluklarla karlaacaktr. Yllar boyunca
tersaneler aralksz alacak ve ara gere retecektir. Onlar ziya
ret eden yabanclar hayretler iinde kalacaktr. Birka yl sonra o-
ralardan geen bir Alman hac olan Amold Von Harff, zerinde ka
drgalarn ina edildii kzaklar, yz kadnn ayn anda rd ha
lat miktarn, elli kiinin yelkenler dikiini, kl kalkan zrh, ok ve
yaylan, 500 kiloluk glleler atabilen uzun namlulu bir topu, Cum
huriyetin dmanlarna, zellikle Signoriann ve Senatonun b
yk hrsn ve sava gcn artk tanm olduklar en korkun
dmana kar kullanlmak zere imal edilen ynla ara gereci u-
1: Braudel.
138
zun uzun anlatr, betimler, sayar dker.
Trk Sultanna kar sava ama konusu 1468 ylnn 28 Tem
muz gn oya sunuldu; az bir farkla kabul edildi. Papa II. Pie, kar
dinal Bessarionu, yaplacak mdahalenin nedenini aklamas iin
Venedike yollad; senatrlerin kar klarn durdurmak iin,
Ordunun en nl subaylarndan olan Victor Capellonun nice dil
dkmesi gerekti; bu arada papaln, Hristiyan olmayan dmana
kar yaplacak savaa, szde kalmamas gereken katklara hi de
inme yapmad, gndermede bulunmad. Serenissimo, ancak Ma
caristann da onlarn yannda savaa katlacandan iyice emin ol
duktan sonra sava yanls olmutu. J ean Hnyadinin olu, Mathi-
as Corvin, Macaristan Kral olarak seilmiti. Covin ok iyi bili
yordu ki Bosnann dnden sonra, kendisi de tehdit altndayd.
1463 eyllnde, Venedikle yllna bir anlama imzalad. An
lama artlarna gre eer kazanan taraf olurlarsa, Venedik Mo
ray, Beotie (Thebai)yi, Attik yarmadasnn bir blmn ve E-
pir Kralln alacakt.
Srbistan, Bosna ve Eflak ile Bulgaristan, Macaristann olacak,
gc bir orduya bedeldir denen Skanderbeg de Makedonyay ala
cakt. Skanderberg kendisine hemen bir miktar para verilmesini ve
emrine harekete hazr bir kadrga verilmesini istedi; baaramad
takdirde Trklerin onu topraklarndan srmesi durumunda eli al
tnda olmalyd. Eer durum bu ynde gelime gsterirse, Skan-
derbegin Venedik topraklarnda yerlemesi garanti ediliyordu. A-
lnan bu nlemler unu gsteriyordu ki Hristiyan tarafn zafer ka
zanacaklarna dair inanlar tam deildi. Daha sonra 19 Ekimde,
Papa ve Burgonya Dk de, ayr ayr uzlamay ortadan kaldran
ittifaka giriyorlard.
XI. Louis ittifaka katlmaya yanamad. Bir sre sonra, Papa
nn ve Burgonya dknn parasyla Venedikin bu iten kendine
byk paylar karmaktan baka bir amac gtmeyen... bir girii
me Philippein katlmayp ekilmesini zorunlu koul olarak ne
srecektir. talyada dengenin Venedikten yana bozulmasn iste
meyen Napoli ve Milano bu iin dnda tuttular kendilerini, Cene-
139
viz de ayn ynde tavr taknd. Dou dnyasyla ticaret balantla
r bozulmaya doru gidiyordu. Balangta Cenevize kar d
manca tavr taknmam olan Fatih Sultan Mehmet, imdi Karade
nizde ondan kurtulmak ve btn mal varlna el koymak istiyor
du. Ceneviz de bu durumda, Avrupann ba belas nm fkesini
kendi zerine ekmemekte yarar gryordu. Ticaretinin byk b
lmn Dou ile yapan Ancne iin de durum aynyd. Bir tek de
rebeyi ittifaka katlyordu: Rimini Naibi (vali) Sigismond Malates-
ta. Bundan iki yl nce Sultan talyay istilaya kkrtmt, afaroz
edilmi biriydi, ama papa onun iyi bir asker olduunu biliyordu.
Ragza ise Fatihi karlamaya hazrd. Oraya kadar gitmeye gerek
yok, talyan kentlerinin byk bir blm tehdit altnda olduklar
halde, papann ittifak arna ardan alarak bir cevap verdiler.
Bolonyada Papa, gnderdii bir bildirimle yeni Hal Seferinin
masrafn karlamak amacyla her Hristiyann gelirinin otuzda bi
rini vermesini istedi; vermeyenlerin afaroz edileceini syledi, bu
na karlk iman edenlerin ou bu paray vermektense, afaroz e-
dilmeyi ve takdis edilmemeyi yelediler. Bresciallar ise ayn teh
dit karsnda kesenin azn birazck gevetmeye karar verdiler.
Hristiyanln dmanlaryla ibirlii iine girenler Floransa-
llar oldu. Benedetto Dei: 1460tan 1472 ylna kadar Floransa,
Byk Trk ile ve Mahmut Paayla her trden ilikiye girdi diye
yazyor. Kendisine Cronoco Fiorentina adl belgesel yapt borlu
olduumuz bu servenci Medicisler tarafndan, ticaret yapma
maskesi altnda Douya gnderilmiti, ama aslnda bu meyanda
bilgi toplayan bir casustu. Venedike kar korkun bir kin duyan
bu kii, Fatih Sultan Mehmetle iliki kurup, Venedik Cumhuriye-
tine kar youn bir etkinlik balatt* Medicisler ne emrediyorsa
* Florentinin saknmadan papaya sylediklerini ou talyan devlet adam ve politikacs
da dnyordu. Venedikin gc o noktadayd ki, Trklerin kendisine saldraca korku
suyla koruma yollarna gitmese btn yarmada hakimiyeti altna alabilirdi. talyadaki dev
letler arasdaki g dengesi iin Osmanl tehditi sanki bir denkletirme arlyd. Kimse
de bu durum bozulsun diye Venedike yardm edeyim demiyordu. Sanki Hal Seferi, Ve
nedikle yanyana deil de Venedike kar yaplyor gibiydi. (R. Lopez, II Princip o...)
140
onu yaptrmaya alyordu, politikalar, Venedikin talyadaki
gcnn bymesine kar kmakt. Ottone Niccolininin, Floran
sa bykelisi olarak papa II. Pieye yle diyecektir: Papa Haz
retleri, talya Venedik hakimiyetine girsin diye mi tutup Trklerle
sava yapmak istiyor? Trklerin eline Yunan topraklarndan neresi
geerse hemen Venedikin oluyor, daha sonra da btn talyaya
hakim olacaklar. talyay nasl bir uuruma srklediinizi gr
myor musunuz?.." Papa biliyordu bunu. Herkes gibi o da Mo
rann yllk gmrk vergisi ve faiz olarak 3.000 dkalk gelir ge
tirdiini bilmekteydi. Commentaires adn verdii yazlarnda,
ok zengin bu eyaleti ele geirmek iin ldryorlard. Para kaza
nacaz diye ynla para akttlar, nk karlar vard, diye kay
da geecektir. Papa Venediklilerden sz ederken Ama o gn eli
ye: Venedikin fetihleri, sann fetihleri saylr. diye yant verdi.*
1461lerde, Sirakzallar, Osmanl topraklarna yerlemi Vene
dikli tacirlerin yolunu kesip, ellerinden aldklar acele mektuplar
Fatihe ulatrdlar; haberler dmancayd; Sultan onlar tutuklatt
ve ticarethanelerini Floransallara devretti. ap ve bakr ticaretinde
o gne kadar tekel Venediklilerin elindeydi, zellikle para basma i-
i; mparatorluk iinde nerede darphane varsa onlarnd. Floransa
konsolosu Mainaldo Ubaldini ve teki birok smrge mensuplan
arasndan Fatih Sultan Mehmet, bu olay kutlamak iin, stan
buldaki Floransallardan ate yakmalarn, fiek gsterileri dzen
lemelerini istedi. Daha sonraki yl iinde de, Floransallar, Osman
lIlarn Bosnada kazand zaferi kutladlar. Bosna, Padiahn Vene
dik yolu zerindeki son engeliydi nk. stanbuldaki Floransa ki
liseleri, deerli kumalarla sslendi, fiek gsterisi yapld. Fatih,
Carla Mantelli adndaki Floransal zengin bir iadamnn masasna
oturdu. Padiahn danmanlar arasnda Floransal, Cenevizli ve
Sirakzal talyanlar vard. Hele sava srasnda yannda hep Flo-
ransallar olurdu, Benedetto Dei, Bosnann bakenti J ajcenin al
nnda, kraln ldrtl srasnda Padiahn yanndayd. te bu
* Birka yl sonra stanbulda Floransaya ait elli kadar ticarethane alacaktr. Floransallar
o zamanlar, Venediklilerin ayan kaydrmaya almaktaydlar.
141
sralarda Hristiyanlar arasnda, Mslman Mslmana krdrma
yoluna gitme tasarlar ba gsterdi. 1460-1461 de gya Uzun Ha
an n gnderdii bir eli ve Dou Anadolu ve Kafkasya Beyle-
rinin bir fransisken papaz olan Bolonyal Ludovicin ynetimin
deki elileri Romaya geldi; Papaya bir neri getiriyorlard. Byk
Trke kar bir Hal seferi dzenlemek. Papa II. Pie onlara Fransa
Kral ve Burgonya dkne verilmek zere tavsiye mektuplar ver
mi, yol masraflarn da karlamt. Sultan Mehmet ile sava yeni
den gndeme gelip karar altna alnnca bu fikir yeniden bu kez da
ha ciddi biimde ele alnmt. Douda yeni bir cephe amak ama
cyla, Uzun Haanla temasa geilmiti. Venedik Senatosu Akko-
yunlu hkmdar ile ittifak anlamas yapma tasarsn onaylad;
Lauro Quirini adl bir eli olarak rana gnderildi. Uzun Hasann
iki elisi de Venedike ulatlar; tartmalar uzun srd. Tekrar tek
rar tartld ama greceimiz gibi; nemsiz sonularla bitti.
1463 yl sonunda, Venedik ve Papann kurduu ittifak a b
tn iinde ele alnacak olursa kat zerinde kald. Gelecek gn
ler bu trden verilmi szlerin nasl szde kaldn ne abuk bo
zulduunu gsterecektir. Ancak Macaristan-Venedik arasndaki
anlama bir sre daha gidecektir, bunun dnda hibirisi gerekte
bir ilerlik kazanamayacaktr. Islama kar dnlen Hal Seferi
hibir zaman yaplmayacakt. Dou Avrupa ve Akdenizdeki s
tnlk yarnda onalt yl boyunca daha, Trk Padiah ile Vene
dik babaa, teketek kalacaklardr.
2. HIRSTYAN BOZGUNU VE BIKKINLIK
Saldry nce Venedikliler balatt. Kara ordusunun banda
gen Bertoldo dEste vard. O da Venedik dou kara kuvvetlerinin
bakomutan olan General Advise Loredann emrindeydi. 5 Aus
tos 1463 te Zaanos Paann ayn yln ilkyaznda igal ettii Ar-
gos hi zorlanmadan ele geirildi.* Peleponnes yarmadasnda bir-
* Latinlerden nefret eden bir Y unanl rahibin ihaneti yznden, diyor Angielelo,
142
ok ky ve kent ayaklanarak Trkleri geri pskrttler. Padiah
hemen Mahmut Paay gl bir orduyla beraber Moraya gn
derdi, kylan koruma altna aldrtt ve stanbulda bulunan ok sa
yda Venedikli zengini, soyluyu ve Venedik yetkilisini tutuklatt.
Saldr plan dorultusunda Bertoldo dEste, belki 40 yldr doku
zuncu kez Korent kstan kapatan Hexamilionu ina ettirdi, son
ra da kk bir Trk garnizonunun elinde tuttuu bu kenti kuat
mak iin yola kt. Acrocorinthee kar taarruz, bozguna uratl
d. Bertoldo dEste de ar yara ald -ksa sre sonra da lecektir-
bylece taarruzu kesmeleri emrini verdi. Gl bir Osmanl ordusu
yaklamaktayd; Bertoldo, Nauplieye doru geri ekildi, orada or
dusundan geriye kalanlar da dzensiz biimde daldlar. Yardm
gelecek diye kapanp beklediyse de olmad. Osmanllar Argosu e-
le geirdiler.
Venediklilerin baars silinip gitmiti. Hristiyan kar saldrs
tam bir felakete dnmt. Bir kez daha, rakiplerinin gcn ge
rektii gibi deerlendirememilerdi.
Generallerinin smsk elinde tuttuklarn grnce, Morann gele
ceine daha bir gvenle bakan Sultan Mehmet, Bosnann bakenti
J ajcei geri alan Macarlara kar, saldrya geti. Kenti kuatt. Ama
bir baar kazanamad. Mathias Corvin, birlikleriyle yaklamaktayd.
Fatih geri ekilmek zorunda kald, Mahmut Paa kumandasnda b
yk bir Trk ordusunun stlerine geldiini grene kadar, J ajce dn
da kalan, Bosnann byk bir blm OsmanlIlarn eline geti. Fa
tih Sultan Mehmet, bir kez daha, ordusunun ok gl olduunu, ku
zeyden gneye her yerde, Tuna boylarnda ve adalarda savaacak ka
dar sayca kalabalk ve stn olduunu gstermi oldu. Loredann
yerine geen Orsato Giustinianinin Midilli nlerinde Osmanl do-
nunmasnn yaklat haberini alnca alelacele kuatmay kaldrma
snda da, Mora birliklerinin bana geen Sigismond Malatestann
Mistra nlerinde bozguna uramasnda da hep byle oldu. Malatesta,
bu bozgundan kendisine ok az adam ve donanm salayan derebey
lii sorumlu tutmutu. ki yl sonra, grevini terkederken Moray
geldii zamankinden daha berbat bir durumda brakacaktr.
143
Venediklilerin Mora seferi, Papann dledii hal seferi de de
ildi dorusu. Seferin smrge ve kr amac gdlerek yapld
gznden kam deildi. Ama papalk yine de bu iten caymam-
t. 23 Eyll 1463te, kardinaller kurulunda konuurken Douya
yaplacak bir seferin bizzat bana geeceini syledi. Trklere
kar bir bama da olsa yrmeye karar verdim: teki Hristiyan
prenslerin bizi izlemesini salarz umarm, dedi. Belki de sann
naibi, Roma ba rahibi, hasta ve gsz bir ihtiyarn gidiini g
rnce utantan yzleri kzarr. Sonra da Venedik dkasna, hazr
lanan hal seferine katlmas iin mektup yazd. Cristoforo Moro,
ilerlemi yan hatrlatarak syrmaya altysa da, Cumhuriyetin
byk subaylarndan biri olan Vittorio Capello, onun tehditle do
nanmaya katlmasn salad. O da, boyun edi.
18 Austosta Papa, hasta, ateli bir halde kvranrken, Ro
madan ayrld. Ancnea geldiinde, teki prens ve talya devlet
leri tarafnda szverilen birliklerden tek bir asker bile yoktu. Vene
dik dknn de gelmesi bekleniyordu. O ise karar verememiti:
Peleponnes sava, kafasn hal seferinden daha ok megul edi
yordu. En sonunda, artk oniki Venedik kadrgasnn ve ona elik
teki gemilerin yolda olduu haberi geldiinde papa II. Pie lmek
zereydi; dk kp geldiinde ise, artk Papa yaamyordu. Hal
seferi daha balamadan bitmiti. Kardinaller yeni Papay semek i-
in toplandlar -Venedikli II. Paul seilecektir- ve hal seferi iin
toplanan paralardan kalan 40.000 dkalk bir servet Venedik arac
lyla Macarlara gnderildi. Venedikten hi de uzak olmayan bir
cephede Venedik adna sava srdren Mathias Corvin, onlarn
gznde, uzaklara, Douya yaplacak hayali bir seferden ok daha
nemliydi. Yeni Papa da bu sava destekleyecek ve Mathiasa pa
ra gnderecektir.* Fatih Sultan Mehmete Ege denizinde veya Mo
rada saldrmakla Trk tehlikesinin azaltlamayacanrbiliyordu.
Hristiyanlk, Orta Avrupa ve talya kentlerine gei yollar aan
Tuna boylarnda koruma altna alnmalyd. Aydn dnceli her
* Y alnzca 1465 yl iin 100.000 altn florine yakn bir miktar.
144
kes, yazgsal bile olsa en ufak aksilikte, dou Hristiyan dnyas
nn son kalntlar, hele ki imdi balarnda bir sa kart kiinin
padiah olduu bir dnemde, Osmanllann eline dmeye mahkm
olduunu bilmekteydi. Bylesi bir dnemde, korunmaya, savun
maya, kanlmaz bozgunu olabildiince geciktirmeye alyordu.
Bu konuda her ey caizdi, hatta Fatihin tehditi altndaki teki
Mslmanlarla ibirliine gitmek bile. Bylece 1464 eyllnde
Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasann elisi Venedike gelmi ve
beyine, Venedik dukalnn, Uzun Haanm Osmanl ile atma
ya hazr olduuna dair bilgileriyle, onlar desteklemeye kani ol
duklarn bildiren bir mektupla yeniden yola kmt. Osmanl,
bykl ve hrsyla btn dnyada var olan krallklar, zellikle
de komularn ortadan kaldrmak istiyor deniyordu.* Uzun Ha-
sann ertesi yl gnderdii ikinci bir eli, ibirlii nerisini yinele
di. Ama fazla gidemezdi, zira Trkmen beyi, en azndan o sralar,
Timur soyundan ailelerle ve Karakoyunlularla etin savalar iin
deydi.
inde bulunulan o gnlerde, herkes byk savalara hazrlan
yordu, ama Venedikte her eyi yiyip tketen savalar bkknlk ya
ratmt, akln alamayaca miktarda para harcanmt. Bu kaynak
lar Venedik ve Papa salyordu, ok zayf yetersiz bir sonu geti
rerek eriyip gidiyordu. Yalnzca 1464 yl iinde Venedik 700.000
dka harcamt. Oysa, ticaret yaparak bundan daha azn kazan
maktayd. Cumhuriyet biraz ara verip soluk almak istiyordu.
te yandan Fatih Sultan Mehmet de zor bir dnem geiriyordu.
Henz otuzbe yanda olmasna karn, yorgundu ve sal pek i-
yi deildi. Bu konuda salam bilgiye sahip olan Philippe Comines
yle demektedir; Hastalklar gen yata sard bedenini... Bacak
lar ylesine iiyor ki, sylenenlere baklrsa, yaz bandan beri
byle. Her baca bir adam kadar, iiyordu, hibir yerinden al
ma** yapmad halde, sonra kendi kendine dalp ilik kaybolu
yordu, hibir hekim, cerrah ne olduunu bilemedi; ama buna se-
* Sen. Secreta Reg. 22 anlatan: K. Setton.
** Dtan mdahale szkonusu (.n.)
145
bep ok yemesi deniyor... Tarihinin tehisi byk bir olaslkla
doruydu. Her eyi bilmek, her eyi grmek, her eyi yapmak iin
byk bir doymazlk gsteren Sultan, kukusuz hayatn btn
zevklerine eksiksiz hepsine -besin, alkol, seks- hrsla atlmaktayd.
Sefer yollarnda yaam da etindi, yorucuydu. Bugn biz XV. yz
ylda bir asker seferin, Balkanlarda olsun Anadoluda olsun geti
recei zorluklar tahmin etmekte glk ekiyoruz: amur, ukur
ve bazen ortada hi olmayan yollar, at stnde ya da yayan ard ar
kas gelmeyen yryler, gne, kar, yamur, en salam insanlar
bile bitkin klan koullar... yle zamanlar olurdu ki, birlik haftalar
sren yry ve savatan yorgun bitkin dp aman dilerdi. Padi
ahn kendisi de savaa alk olmakla birlikte bu ypratc yaama
dayanamad. Vcudundaki ypranmaya kar, hekimler, bata Ya-
kup* olmak zere, hibir ey yapamyorlard. Fetihlerine ara verip
de biraz dinlenmesi iin, yorgun dmesi gerekiyordu!
1464 yl sonunda Fatih, bar grmeleri yapmak, tartmak
amacyla Mathias Corvine, isterse hemen elilerini gndereceini
bildirmek zere haberciler yollar. te yandan, Santa Kaura (Leu-
cade)** hkmdar araclyla Venedike yaklama giriiminde
bulunur. Dmanca tavrlarndan dolay bir zaman hapse atlan Ve
nedikin stanbuldaki bakan Paulo Barbarigo serbest braklr ve
sadrazam Mahmut Paa 1465te onunla bir grme yapar, konu
mas srasnda uzayp giden savatan dolay aknln belirtir.
Yakup Paa araclyla da bu trden almalar olur. Ama bu giri
imlerin hibiri bara gtrmez. Hristiyanlarn da yorgunluu -
nemli boyutlardadr, stste baarsz olmular ama gerek kesin
bir bozguna uratlamamlardr. Parasal kaynaklar -Venedik ve
papadan geliyordu- tkenmeyecek lde deildir ama sava sr
drecek dzeydedir, bir yandan da Hristiyan prenslerin btn Av
rupada, Tuna ve Balkanlardaki kayplar anlayabilecekleri umudu
Ayrca bir Arap, bir ranl, bir Trk ve ikisi de Y ahudi olmak zere drt hekim daha vard.
S:* Yunan denizinde bir ada. Kayalkl yaps olan adann en yksek yerinden, lme mah
kum edilenler aa atlrd. Bugn kara ile birlemi durumdadr, (.n.)
146
beslenmektedir. Venedik, Mora ve Midilliyi, Mathias Corvin de
Bosnann byk bir blmnde kendi hkmdarlnn tannmas
n istemektedir. Fatih Sultan Mehmet iin ise bu istekler kabulleni
lir trden deildir. O sadece biraz soluk almak istiyordu. Venedik
de yle. Her iki taraf da bir sre nemli bir atmadan kanacak
lardr, o kadar. Venedik silahlanmay srdrecektir, Fatih de yle.
Ama o sava alanlarndaki bu savasz geen aylar sren zaman
dan, imparatorluunun gc, pay, taht, dnsel ve sanatsal mer
kezi olan bakentinin imar ve iskann hzlandrmak iin yararlan
ma yoluna gidecektir.
3. BATI KLTRNE HAYRAN BR PADAH
Manisada, renim grd yllarda, ehzade Mehmet bir ay
dn olarak dnsel konulara kar derin ilgi duymutur. Osmanl
tahtna padiah olarak geince ayn kltrel susuzluu sryordu.
Ktphanesinde 800 cilt kitap vard ve bunlarn hepsi dou ve
Mslmanlkla ilgi deildi: Antik a zerinde yazlm eski ki
taplar, dinsel zellikle yaptlar, zellikle Inciller, ama ayn zaman
da tarih, corafya, sava sanat ve mimari ile ilgili olanlar... stan
bul kuatmas srasnda, iki talyan, aralarnda byk bir olaslkla
Yakup Paa da vard, kendisine Antik an tarihinden blmler o-
kuyorlard. Gemiin bu dnemine, zellikle byk fatihlerin ya
amna hayrand. Byk skender ba kahraman ve rnek ald
kiiydi. Kendisi de evresindekiler de bunu saklamyordu; bu du
rum, yabanc lkelere kadar yayld, Venedik senatosunda bile tar
tld. Rodos valyeleri, "MakedonyalI Byk skenderin sefer
leriyle yarmak, ona edeer olmak, hatta onu gemek istediini
sylyorlard. Byk skender konusunda yalnzca sylencelere
dayanan bilgiler deildi edindikleri, o devirde, Douda Firdev-
sinin, Mir Ali irin ve daha sonraki dnemlerden Ahmedinin*
yaptlarndan rendii bilgilerdi. Hemen hemen hergn, Arri-
XV. yy. ba.
147
enin* Anabase adl kitabndan sayfalar dolusu okuturdu evre
sindekilere. Bu kitabn bir, byk bir olaslkla Saray ktipliinin
kaleme ald el yazmas bir rnek, Sultanm ktphanesinde**
teki Yunanca kitaplar arasnda olmal diye dnmektedir. Fa
tihin tahta kndan 1467ye dek olan dnemi anlatan Kritobu-
los. (Fatih Sultan Mehmet Tarihi) Bu tarih kitab Onun istei
dorultusunda: Yce mparator, ahlar ah, Zengin, Gl,
Krallar kral, Muzaffer, yenilmez padiah, Tanr nn rzasyla ka
ralarn ve denizlerin hkmdarna atfen yazlmtr. Byk s
kender gibi, o zaman iin bilinen kadaryla btn dnyay fethe
decek kiidir O. Byk skenderle teki byk kumandanlardan
zellikle Sezar ve Annibal ile arasnda kurulan ilgi, Onun gen
yandan bu yana, Antik dnem tarih ile ne denli ili dl olduu
nu gsterir. Kritobulos, Fatihin hellenofil niteliini anlatr; rne
in stanbulun fethinin ertesinde Atinaya ve Truvaya yapt
gezilerde oralara kar duyduu beeni ve hayranlk kayda deer
dir. te o srada, Achilleus ve Ajaxn mezarlarna ait dncele
rini belirtmesi liaday okumu olduunu gsterir. Topkap k
tphanesindeki onalt adet elyazmas kitap, Fatihin istei zerine
kopya edilmi olan, klasik Antik dnem ya da ona ait yaptlard:
Pindarenin Olympiques'i; Ezopun Masallar, Oppiann Halieu-
tika's; arasnda Thomas Aquinin Somme contre Les Gentils'nin
Yunanca evirisinin de bulunduu tarih ve din kitaplar... Yabanc
lkelerden getirttii veya yamalamalar srasnda ele gemi ki
taplar ok deiik trdendir. Yakup Paann arzusu zerine dar
dan tp kitab istenir.
Sultann hekimi kukusuz daha iyi saaltm yollan aramakta
* M.S. II. yy. Xenophonun Anabase adl yapt rnek alnarak Byk skenderin fetihleri
ni anlatmak iin kaleme alnmtr.
** Sarayda, Y unanca el yazmalar oaltlan bir yazmevi vard. Gerek padiahn istei
dorultusunda gerekse bu dili kullanan bykeli mensuplarnn eitim ve formasyonlar i-
in elyamalan oaltlrd. Bu yazmevinde oaltlm Y unanca 16 kitap bulunmutur. (14
tanesi Topkap Saray ktphanesindedi, bir tanesi Bibliotheque Nationalede bir tanesi de
Vatikanda bulunmaktadr.) Baknz: J ulian Raby, Mehmed the Conquerors Greek Scripto-
ruim, in Dumbarton Oaks Papers, 37, 1983.
148
dr.* stanbuldaki Floransa kolonisinden nemli bir kii ona
Aretinin Commentaires adn tayan kitabnn bir rnei ile Poly-
benin Histoire des Guerres Puniques** adl kitabn armaan ola
rak verdi. 1461 de Sigismond Malatestadan kendisine Roberto
Valturionun De Re Militari adl kitabn gndermesini istemitir.
Rimini hkmdar da bu kitab, byk sanat Matteo Pasti aracl
yla gndermiti; Matteo, Fatihin maiyetindeydi, Fatih onun ya
nnda kalmasn portresini ve heykelini yapmasn istiyordu. Ama
Venedikliler ressam getiren geminin yolunu kestiler: zerinde De
Re Militariden baka talya haritas da bulunca, onu casusluk yap
makla suladlar. Sz geen kitap bugn, Topkap Saraymn pa
diaha ait kitaplar arasnda bulunduuna gre... stanbula ulatrl
mtr.
Corafya da, Fatihin ilgi duyduu konular arasnda nemli bir
yer tutmaktayd. Ktphanesinde, Cristoforo Buondelmontinin
Lider Insularum Archipelagosu ve Ptolemeenin Corafya's var
d ki, bu sonuncusunu evlendii zaman kendisine kars Sitt Hatun
armaan etmi olacak.*** Topkap ktphanesinde bulunan harita
ve ortaadan kalma deniz haritalar koleksiyonunun byk bir
blmnn bizzat, Fatih Sultan Mehmet tarafndan topland sa
nlmaktadr.
Fatihin stanbulda kalp zorunlu olarak dinlenmeye ekildii
srelerde, Hristiyan ve Mslman din adamlaryla yapt konu
ma ve tartmalar da nemli bir yer tutar. Dnsel alanda lalas,
David Comnenein**** maiyetindekilerden Georges Amiroutzes
idi. Trabzonun teslimi srasnda Mahmut Paa ile birlikte araclk
yapan ve Mahmut Paann yakn akrabas olan biriydi. Her ikisi
de Angelovi ailesinden gelmekteydi. Amiroutzes saraya kabul e-
* Hastal sresince (1461-1465) Arap ve Fars tp dnyasndan kitaplarn bir kopyasn
karttrr, zellikle Arapa bir kitapta tam 352 tr hastalk ve saaltm iin gereken ilalar
saylmaktadr.
** Romallarla Kartaca arasndaki savalar anlatan kitap, (.n.)
*** Kitabn i sayfasnda Sitt Hatun ve kardei Malik Arslan gsteren desen ve ssle
meler vardr.
**** Trabzon Rum mparatorkunu son bazili
149
dildi, gerek yay kullanmadaki ustal gerekse aydn fikir ve davra
nlar yznden padiahn beenisini kazanmt, o da Mslman
l kabul etti. Bir sre sonra da, iki olu Mslmanl seti. l
mne kadar (1475) Fatihin yaknnda olacaktr. Fatih ona
Ptolmeenin corafyasn evirme grevini verdi, o da oullarn
dan biriyle bu ie atld, sonunda bu kitaptan esinlenerek bir dnya
haritasn izmesini ve Arapa isimlerle belirlemesini istedi. Trab
zonlu Georges kitaba bir de nsz yazarak onu Sultana ithaf etti.
Bu 1472 ylnda Papa V. Nicolasya yazarak onu Trklere kar sa
vaa kkrtan Georges ile ayn kiiydi. te oniki yl sonra kendisi
stanbuldayd ve bu kez de Fatihi bir Islam-Hristiyan mparator
luu* kurmas iin ikna etmeye alyordu. Bu isimlerin yan sra
padiahla ilikisi olan veya onun maiyetinde bir yn ad bilinme
yen katipler, kltrl kiiler vard. Bazlar, -rnein Imperialis a-
dmdaki gen Venedikli, ayn zamanda Galata sorumlusunun yee
nidir ve stanbulun dnn ertesi gn hemen padiahn hizme
tine girmitir- Slav veya Latin kkenliydi, bir ksm da Bizans uy
rukluydu zira talya devletleriyle veya teki devletlerle diplomatik
ilikiler, yazmalann byk bir blm Rumca yaplmaktayd. Ba
zlar da nemli grevler slenmilerdir, rnein Padiahn ba ka
ds ve emini diye nitelenen, Nicolas sidoros, Fatihin Venedike
gnderdii Dimitri Kyritsis ve zellikle eski Bizans'n byk ailele
rinden olup sonradan mslmanl seerek padiaha balanm o-
lanlar: Has Paa, Mesih Paa gibi vezirler. Yllar getike, Bizansl
katiplerin yerini teki uluslardan gelen kiiler, Islamiyeti semi
Slavlar alacaktr, bunlar da Rumca renecektir, nk padiahlar
Bat lkeleri ile ilikilerini, bu dil araclyla kurmaktaydlar.
mparatorluk topraklarndan, gelip geen ksa sre kalan yaban-
:1: imparatorluk dncesi Batda hep gndemdedir. Dou ile Baty tek bir tac altnda top
lama arzusu, AvrupalIlarm mitsel amalarndan biridir. Emmanuelin Y celii zerine
adn tayan kk yaptnda Trabzonlu Georges, eer II. Mehmetin hkmdarl altnda
evrensel bir imparatorluk gerekleirse, Fatih Sultan Mehmetin ismi, Emmanuel olarak de
iecektir savn desteklemektedir: Dnyay deitirmesi iin Tanrmn bahettii kiidir
Emmanuel. Byk Italyan hmanisti Francesco Fielfo bir iirini Sultan Mehmete yle ses
lenerek bitirmektedir: Sen btn dnyann galibi olacaksn...
150
clar da olmutur: Almanlar, Ingilizler ve Franszlar. Ama asl tal-
yanlar, Cenevizliler, Floransallar, Venedikliler vardr yakn yre
lerde -Ege adalarnda- Fatihin gen yandan bu yana, karlat
yabanclar bunlar arasndan kmtr.
Osmanl Imparatorluu'nun, Batnn byk lkeleriyle iliki
kurmas iin seksen yl daha gemesi, Kanuni Sultan Sleyman
dneminin gelmesi gerekecektir. lk nce Fransa 1535te, Bab- A-
lide bir daimi elilik kurmakla kesinletirecektir. Fatihin karla
m olduu batl byk hmanistler: Giovanni Dario, Giovanni
Languschi -her ikisi de Venedikli- 1454 anlamasn Venedik adna
imzalayan, Marcello Bartolomeo ve onunla birlikte gelen Ciriacco
dAncna.
Kimini kendisi stanbula arr, kimisi gelmitir de huzuruna
kabul eder: Bunlar arasnda nl Floransal gezgin Beneddetto De-
i, Floransal Ubaldini ve nice dierleri; Gian-Maria Angiello, Fa
tihin ve olu Mustafann hizmetinde kalacaktr: Ressamlar, mi
marlar, arasnda kimileri ok nldr, rnein Gentile Bellini ve
Constenza de Ferrara gibi. tekilerin adlar gnmze kadar gele
memitir.
Gelecein Sultan, gen padiah, ok erken yata, bat figratif
sanatyla tanmt. On, ondrt yanda tuttuu defterlerden an
ladmza gre, arabesk izgilerin, yansra, stilize edilmi iek
motifleri, (Trk-slam stilinde) insan balar; yandan, yan dnk,
bazlar sakall, kimisi tral, sa ensesinde toplanm olanlar, b
tn bu resimler belirgin bir Avrupa esintisi tayordu. Ayn defter
de, ku resimleri, bir at ba da grlr, bazs tamamen gereki
resimlerdi bunlarn. Yapt baz insan ba resimleri ise o dnem
talya tablolannda grlen balar dndrmektedir.
lgintir, Fatih i en ok etkileyen sanat, madalyonculuk olmu
tur. Baslan portrenin geree tpatp uygun olmas; ayrca, Mani
sada bydnden, civarda bulunan Lidya, Milet, Halikarnas,
kuzeyde (Tuvann bulunduu yer) Mysie arkeolojik sitelerinin
yaknnda oluu dolaysyla eline geen antik sikkeler, paralar ze
rine basl bilgilerin evresindeki bilge kiilerce kendisine aklan-
151
mas, bu konuya kar derin bir ilgi duymasna neden olmu olabi
lir. Belki de, her iki nedenden dolay... Pisanellonun yapt, VIII.
J ean Paleologueun bstn gsteren nl paray -Fetih ncesi ve
ya o sralarda bu para geerliydi- Bizans saraynda grm olmas
da olasdr. Fatihin kendi adna bastrtt iki madalyon -byk o-
laslkla 1450li yllarda- sanatn bu zel biiminden ald zevkin
gerek kantdr. Fatih, madalyondaki portresinde, yan belli et
meyen, tknaz biri grnmndedir. Bu iki madalyondan biri Pisa-
nello ekolnden tekisi de Tricaudetnin olduu sylenir, yapm
Matteo Pastiye atfedilmektedir.* Sigismond Malatesta, Fatihe bir
mektup yazarak, istedii bu sanaty gnderdiini belirtmitir, bu
Onun, sanata, resime, heykele verdii nemin gstergesidir, ayn
dnemde, talya ve Bat Avrupadaki hkmdarlar -prensler de-
saraylarna sanatlar toplar, onlara kendi portrelerini veya tarihte
ki byklerin resimlerini** smarlarlard. Rimini derebeyi, mektu
bunda Fatih Sultan Mehmeti Byk skenderle kyaslamakta ve
skenderin resmini ya da heykelini, yalnz ve yalnz Apelle veya
Lysippenin yapmasn istediini anlatr. Senin gibi biri, der, an
cak ve ancak byk sanatlar tarafndan resmedilmeli, zira onlarn
eseri, adn lmsz klacaktr." Sigismond mektubunda devaml,
talyadaki prensler ve Fransa kral benden Matteoyu istediler.
Hepsine de hayr dedim. Sana olan saygmdan dolay Matteoyu
sana gnderiyorum diyordu. Daha nce de anlatld zere, Mat
teo Pasti, gelirken Giritte Venedikliler tarafndan tutukland ve s
tanbula asla gelemedi.
Mslman hkmdarlar arasnda, bat sanatnn bir biimine bu
denli ilgi duyan ilk hkmdar Fatih olmutur; ayn zamanda bir
ressam olan madalyoncu, heykeltra gelip maiyetinde almasn
|: Cf. J . Raby Pride and Prejudice
** Bu koleksiyonlarn en nlleri tarihi Paolo Giovio tarafndan XVI. yy. banda toplan
m olandr. Bugn bu koleksiyon, Floransadaki Galerie des Officisdedir, Dou Avru
padaki nl kadn ve erkek portreleri ki arasnda Fatihin, Kanninin ve onun ei Hr-
remin portreleri de bulunmaktayd, tam 240 paradan oluur. Buna benzer bir galeri, biro
u Floransadakilerin birer kopyas olmak zere ok sayda portrenin bulunduu Fransada
Blois yaknlarndaki Beauregard atosunda yer almaktadr.
152
istemitir. Padiahln son yllarnda, Venedikle anlamaya var
dktan sonra, bundan yararlanp dinlenmeye ekilecek, yanma Ital
yan ressamlar davet edecektir, aralarnda dinlenmeye ekilecek,
yanna talyan ressamlar davet edecektir, aralarnda Gentile Belli
ni de vardr, ona da adna bir madalyon smarlayacaktr. Baka sa
natlar da gelmitir; zellikle, nl Floransal mimar Antonio Fli-
rete ve Mchelozzo Michelozzi, 1460 yl ortalarnda, stanbula
Fatihin yanna gelmek istemi ama gelememilerdir. Sanatlar
korumas, nyle birlikte yaylmtr. talyan sanatlar ve hma
nistler, korkun hretine ramen, Onun yanna gelmek, baken
tin yenilenmesi iine katlmak istemilerdir.
4. AYDIN BR VE DOULU BR AR
Bu ilgi yalnzca Bat edebiyatlarna ve sanat yaptlarna kar
duyulan bir ilgi deildi. Fatih Sultan Mehmet, Doulu bir Msl
man hkmdard ve edindii kltr de ncelikle Dou kltr ol
du. Arapa ve Farsa kitaplar oalttrr, satn alr, birileri arma
an eder ona veya O kurtulmalk olarak tutsaklardan zorla alrd,
rnein, Akkoyunlu Beyliinden Yusuf Mirza 1472de tutsak e-
dildiinde byle bir albm kurtulmalk olarak ona vermitir. By
le elli adet el yazmas slami yapt bulunmutur. Aralarnda tek bir
Kuran vard, tekiler; felsefe, hukuk ve tp kitaplaryd. Sarayda
oaltlan kitap ve yazlar genellikle ktipler, hat ustalar ve tezyin
ustalar tarafndan hazrlanrd; bu kiileri, Filistinden Msrdan
Anadolu'dan zellikle Bat ran kentlerinden -iraz, Tebriz, sfa
han- getirtirdi, zira o blgeler de, birer aydn kii olan Trkmen
Beylerin hkmdarl altndayd. Bu trden etkiler de, kitabn
ssleme sanatyla biraraya gelince ortaya gerek sanat yaptlar
kt. Tezyin sanat Osmanl mparatorluunda, nefis iekli ss
lemeleri ortaya kard, daha da yaylarak, inileri, kumalar, aa
ilerini, ciltleri gzelletirecek, XVI. ve XVII. yzyllarda, Kanuni
dneminde ve sonrasnda harikalar yaratacaktr.
slam dinbilimi Fatihin merak sald, ok yakndan ilgilendii
153
bir konuydu, Patrik Genadios ve teki Hristiyan din adamlaryla
olduu gibi Mslman bilginlerle de tartmalara girerdi. Ulemay
evresinde toplar din konularnda tartrlard, rnein El Gaza
li nin at tartma: Felsefe olsun mu, olmasn m, gibi bir konu
yu kapsyordu. Yani XI. yzylda yaam olan din bilimcisine g
re, mistik dnce karsnda felsefe boyun emeliydi ki Ibni Sina
buna katlmyordu. Anadoluda yeni Mslman tarikatlarn ve b
yk bir mistik edebiyatn ortaya kt bir dnemin ardndan gelen
Fatih devri de verimli geti, din kitaplar ve yaynlar, Krmdan
Kazana, Orta Asyaya kadar yayld. Kendisi mistisizme pek d
kn biri olmasa da, dnsel deerler tayan herkesi korumas al
tna alan Fatih Sultan Mehmet bu dinsel ve kltrel atlma bizzat
katlmtr. Yunus Emre ve Mevlndan sonra gelen tasavvuf air
leri, yava yava Arap ve Fars etkisinden kacak olan Trk tasav
vuf edebiyatna yeni bir soluk getireceklerdir. Hele Mevln uzun
sre en byk olarak kalacaktr. Fatih Farsa olarak bir Osmanl
ahnmesi yazdrtacaktr. XV. yzyln sonuna kadar tarih ki
taplar bu dille kaleme alnacaktr, rnein Bitlisli tdrisin Hit Be-
hit adl kitab Farsa yazlmtr.
ou Doulu ehzadeler gibi Sultan Mehmet de iire byk ilgi
duyuyordu. O gnn iiri ince bir lirizmle, yrekten gzyalar i-
inde sevgiliye yazlan iirlerdi, onlarn dikkatlerini ekecek ya
dinsel, ya edeb eretilemelerle bezeniyordu. Bu iir apak Iran ve
hatta Abbasi dnemi iirini artrmaktayd.* Kullanlan dil A-
rapa, Farsa karm, genellikle uydurulan szcklerden oluup
ok sslyd. Fatih de Avni mahlasyla bu trden, tipik gazeller
yazmtr, ite iki tanesi:**
Birincisi, stanbullu gen bir Hristiyan papaz iin yazlmtr.
* Benim, Hann el Reid ve Binbir Gece Masallar Devri, adl kitabma baknz: S; 311, ay
rca G. Wietnin Arap Edebiyat adl yaptna ba vurunuz, s: 851964.
zgn metinde verilen Avni iirlerini Franszcaya Louis Bazin evirmitir, (.n.)
154
GAZEL
Bir gne yzl melek grdm ki lem mhdr
O kara smblleri klarn hdr.
Kareler giymi mehi tbn gibi ol serv- nz
Mlk-i Efrengin meer kim hsn iinde ahdr.
Ukde-i znnnna her kimse kim dil balamaz
Ehl-i iman olmaz ol, klarn gmrhdr.
Gamzesi ldrdne lebleri canlar verir
Var ise ol rh-bahn dni, sa rhdr.
Avnya, klma gman kim sana ram ola nigr
Sen Sitanbul hsn, ol Galata ahdr.
te Sultan Mehmetten yine ak temas ile sevgiliye yazlm
bir gazel daha:
Dili blbl klubdur arizn stndeki gller
Beni sevda ile badan karmdur o kkller1
Eger uaka derd mihnet ise ikdan hasil
Bi-hamdillh ki vafirdr bize ikunda hailler
aba ukd-i seri zlfni hail itmekde acizdr
Beli her kiiye asan degldr hall-i mkiller
Ne nisbet aramzda kim gelr n nu-i leb yarun
Bana zehr-i gam helva rakibe zeh-i katiller
Senn ikun ile divane old nice ferzane
Senn sevda ile mecnun olubdur nice akiller
155
Ne lzm tig-i mjgm seni kati eylesiin dimek
Bilrsz ehl- hal olan olur bu sze kayiller
Eger dey-i mugan tavfin ideydn Avniya bir gn
Grrdn ate-i meyden fruzan em-i mahfiller
Fatih airleri himaye ederdi, ayn ekilde btn aydn ve sanat
lar ihya ederdi. BursalI Ahmet, Kuts, Ktibi onun yakmndayd-
lar ve nemli grevler almlard. Bursal Ahmet, Paa oldu, Saa-
di, nianc, ahidi ve Haydar, defterdarlk grevine getirildiler. s
lam dnyasnda olup biten her eyden, sanat ve dnce etkinlikle
rinden, ta Manisadaki genlik yllarndan bu yana haberdar olan
Fatih, teki Mslman ehzade ve hkmdarlarla iliki halindeydi:
Timurun torunu Baysonkor ve olu Abdllatif Cihanah Karako-
yunlulardan irvan ve Horosan Beyleri, bunlar arasnda saylabilir.
Bu lkelerin airlerini, aydnlarn yanma eker, onlar cmert bi
imde dllendirirdi. Aralarndan otuz kadar, Fatihten dzenli o-
larak aylk olyordu. Byk Hintli yazar Hoca Cami ve Iranl air
Mullah Cami her yl biner dka alyorlard ve Mullah Camiye ay
rca 5.000 dka gndererek sarayna gelip burda kalmasn istedi,
ama aydn bir hkmdar olan, Akkoyunlu Beyi Uzun Haan stan
bula geiini engelleyerek kendisi alkoydu. Trk airler, daha da
byk miktarlarda paralar alyorlard.*
Dnemin en byk airi Ahmet Paa idi. stanbulun fethi sra
snda Fatihin yanndayd ve Padiah ona byk bir sayg besliyor
du. mert, yce gnll ve padiaha vgler yazan bir airdi, nadi
ren tasavvufi deinimlere bavuran air, yzyln banda yaam
olan, Timur saraynn byk airi Mir Ali ir Nevainin etkisi al-
1GJ basmnda bu gazel yoktur.
2 Gamzen onlar ki deldi cieri cana geer
yle dold ki gelen tir ile peykna geer eyhi
3 GJ basmnda bu gazel yoktur.
4 Bu babeytin (=matln) kafiyesiyle br beyitlerin kafiyeleri arasnda bir aykrlk gze
arpmaktadr.
* Devlet bykleri, zellikle vezirler de evrelerinde airleri toplarlard.
156
tnda kalmtr.* Ahmet Paa, daha ok gazel ve kaside trnde
yazmtr. Yeni Topkap saray zerine yazd abartl iiri sk sk
dillerdedir: Merdivenlerin bir tek basama yedi kat yerin atl
mas, sofasnn bir tavan kubbesi, dokuz kat gn kurulmasdr...
Sarayn tepesinde gezinen birine aada dokuz kat g hardal
danesi gibi gzkr... Daha baka airler de, gerek padiah gerek
se vezirler tarafndan kabul edilip dllendirilmilerdir: Melihi,
Ahmet Paadan sonra en byk Osmanl airi** diye nitelenen
Necati, Sanca Kemal, Cemali, bunlardan birka; bu arada padia
hn olu Beyazt ve Cem Sultan unutmamak gerekir ki, Cem ko
nusuna yeniden dneceiz. te bu sralar, 1460 yllarnda stanbul,
Yakn ve Orta Dounun en byk kltr merkezi olma durumuna
girdi; Horasann etkisi altnda herbii ayr ayr etkin birer kltr
yuvas olan Anadolu Beylikleri tek tek ortadan kalktka stan
bulun kazand nem artt. O zamana kadar Horasan XV. yzy
ln, Mslman Parisi" saylmaktadr.*** Buralardan kalkan air
ve yazarlar stanbula geliyorlard. Bu ekilde, padiahn cmertli
i ve salad kolaylklar sayesinde, Osmanl divan edebiyat, ii
ri, abucak geliti ve bol bol rn verdi.****
Anadoluda da, airler, aydnlar, vali, yksek dereceli devlet g
revlileri gibi onlar koruyan ve dllendiren nemli kiilerin evre
sinde toplanyorlard. Uzun sredir kltrel geliimiyle dikkat e
ken Bursada bata nl air Ahmet Paa olmak zere deerli air
ler kt ortaya, Kastamonuda yaayan nl kadn air Zeynep Ha
nm, Fatihe atfen yazd iirde Onu dnyay fethe kmas iin
kkrtyordu. Bu trden topluluklar, Amasya, Ktahya, Krehir ve
Konyada da olumutu. ou, Fatih ellerinden almadan nceki A-
nadolu Trkmen Beylerinin evresinde toplanan kiilerdi.
Arap ve ran etkisindeki bu saray edebiyatnn yansra, yer yer
tasavvufi dncede, tekke kaynakl mistik ve dini konulan ile
* Bombac
** Fuat Kprl
*** Bertel, Bombacn azndan.
**** Hammer.
157
yen ama nostaljik ve duygu ykl dizelerle coku dolu iiri de ile
yen geleneksel halk iiri de ihmal edilmemitir. Bu iirler zaman
zaman kar kl, bakaldr iirleridir ayn zamanda. Halk ozan
larnn bu trden iirleri, saz eliinde aklar tarafndan sylene
sylene kyden kye yaylr gider. II. Murat ve Fatih zamannda
yaam olan Erefolu en nl temsilcilerindendir. Mevln ve -
zellikle Yunus Emrenin izinden gitmektedir. Yunus Emre, XIII. ve
XIV. yzylda yaam en byk tasavvuf airi olup, gnmze ka
dar gelen, hem ulusu, hem kar kan temalarla halk kesimine
yakn bir izgiyi izleyen bir dizi airin mridi olacaktr.
tik nemli tarih kitaplar da Fatih dneminde grlr. Bu kitap
lar yazanlar padiahtan her trl destei grrler; btn byk in
sanlar gibi Fatih de kendisiyle ilgili her bilginin, gerekletirdii
byk ilerin kendinden sonra da bilinmesini istemektedir. Bu ta
rih kitaplarnn bazlan Farsa yazlmtr. Bitlisli Idrisin Hit Be-
hit'inden daha nce szedilmiti. krullahn Dnya Tarihi adl
kitab, Arapa kaleme alnm, ayn ekilde, sadrazam Karamanl
Mehmet Paann Osmanl Tarihi de Arapa yazlmtr. Buna kar
lk, Dursun Beyin byk yapt, Tarihi-Ebul Fath (Fatih Tarihi)
Trke kaleme alnmtr. Yazan, bu kitabn amacnn, Fatih Sultan
Mehmetin byk hkmdarlara has btn zelliklere sahip biri
olduunu gstermek olduunu saklamamaktadr. Divan ktibi ol
mas nedeniyle Dursun Beye anlatlmas gereken her eyi ok iyi
biliyordu. Fatih devrinin olaylann ssl bir dille, abartl biimde
anlatmas konularn doruluu ve ilgileri ynyle bir aksaklk ya
ratyordu. Ak Paazade Tarihi de gnlk konuulan dille yazlm
olup o dnemi anlatan nemli bir kaynaka durumundadr, ayn e
kilde Cafer elebinin Hevesnamesi, Envernin Dsturnamesi,
Midillinin alnn anlatan, air Uzun Firdevsinin Kutbname'si
balca rneklerdendir. air Cafer elebi ise stanbulun fethini an
latr. teki mesnevi airleri arasnda Adn mahlasyla yazan Sadra
zam Mahmut Paa, Nian mahlasyla yazan Nianc Mehmet Pa
ay ve tan olduklar olaylan anlatan nice teki airleri de say
mak gerekir.
158
Bilimin teki dallarnda da, Fatih dneminde nemli atlmlar
yaplmtr. XV. yzyldan nce, bu konularda Trkler, Araplarla
ve ranlIlarla ayn dzeyde deillerdi. Fatihin byk medreseler a-
p buralarda bilime ayrd geni yer, varolanlar gelitirmesi, ye
niliklere ak olmas, eskiden bu yana gelen eksikliin bilincinde
olduunu gsterir. Bizzat kendisi de bilime byk ilgi duyard.
Ktphanesinde onbe kadar el yazmas fizik, matematik, geomet
ri, zooloji kitaplar ve aralarnda Amiroutzenin evirdii Coraf
ya kitab da olmak zere, Christoforo Boudelmontinin Yunanca
Ege Adalar adl yapt bulunuyordu. Bu birbirinden farkl coraf
ya kitaplar Fatihin ne denli merak sahibi biri olduunu, kltr
konusundaki susuzluunu, yabanc lkeleri tanma isteini, oralara
aknlar dzenleme amacn gstermektedir.
Bu ynde davranarak, Fatih Sultan Mehmet sarayna air ve ya
zarlar olduu kadar nn duyduu yabanc bilim adamlarn da
ekmeye alyordu. Timurlenkin torunu, Ulu Beyin kurdurdu
u gzlemevinin bakan olan Ali Kuu matematik ve astronomi
bilginiydi. Uzun Hasann maiyetinde yayordu. Uzun Haan onu
stanbula eli olarak gnderince, Fatih ondan geri dneceine dair
sz ald. Ali Kuu szn tuttu. Fatih onu karlamak amacyla
snra bir grup devlet adamn gnderdi ve bilgini, nemli miktarda
bir maala Ayasofya Medresesine Mderris olarak atad. Ali Kuu
Osmanl mparatorluunun ilk astronomi ve matematik hocasdr.
Ulu Beyin nl astronomi izelgeleri zerine bir yorum kitab
yazd. Ayrca hazrlad matematik ve cebir kitabn Arapaya e
virdi. evresine bilim adam taraftarlarm toplad, aralarnda, Fa
tihin vezirlerinden olan, Astronomi kitaplar yazan Sinan Paa da
vard.
Fatih dneminden kalma birok tp ve cerrahi kitaplar vardr,
zellikle aralarnda, Amasya Hastanesi Bahekimi erafettin el
Muhammetin 1465te kaleme ald kitap da vardr, bu kitapta he
kim yle demektedir: "... Farkedilmek ve bir bilim tutkunu ve ko
ruyucusu olan padiahn gzne girmek iin bilimsel kitaplar yaz
mak yeterli... Hastaneler, medreselere bal olurdu, hekimler na-
159
bza bakmay bilen, anatomi ve tp bilgini konularnda derin bilgi
sahibiydiler.* Hastalar gnde iki kez yoklamak zorundaydlar.
Hastaneler ve hekimler, mparatorluk konseyince kontrol edilirlerdi
bakanlar ise, Fatihin stanbula davet ettii bir ranl hekimdi.
Her tr inantan hekimler, zellikle Yahudi hekmiler, Trk hekim
lerle yanyana ders verirlerdi. Evliya elebi yle anlatyor bunu:
Usta hekimler, kan almada usta, bilgin doktorlar, arya kar ila
lar veriyorlar, insan yeniden dinliyormu gibi abucak iyi oluyor.
5. K KITANIN SULTANI VE GRKEML SARAYI
Uzun sren bu silahsz, savasz dnemde, Fatih, stanbulda
yaptraca yeni sarayn ina almalar iin bir karara varr.
Bugn Topkap** dediimiz binalar btnnden oluan sarayn
d grnm XV. yzylda da hemen hemen aynyd: Nerdeyse
halka ak denen bir blmden balayarak kademe kademe ar
dk avlu zerine kh sralanm kh dank dzende yer alan bi
nalar, bunu izleyen ksmda, ynetim alan denilen bro ve dai
reler, gruplar halinde, imparatorluun ba olan padiahn kalaca
blme kadar uzayp gider. Yatay dzlemde, blgeler halinde ba
zen tek tek bazen blmeler halinde sralanarak uzayp giden bu tip
teki saraylar. Abbasi halifelerinin saraylarn zellikle de Semer-
kanttaki*** saraylar biraz da Akkoyunlu hkmdarnn ve Ti
murun saraylarn andrr; Fatih, byk bir olaslkla bunlardan e-
sinlenmi olacak.
naatn yaplaca yerde geni dzlkler oluturmak ve zeytin
liklerle kapl bu yerden salam bir zemin elde etmek amacyla a
lmalar balatld. atklar bugn bile grnen devasa subasma-
* Adnan Advar
** Topkap adn, XVIII. yzylda III. Ahmet tarafnda deniz kysna ina ettirilen bir ek
binadan alr, gitgide btn saray bu adla anlr oldu.
*** Harun El Reid ve Binbir Gece Masallar Zaman adl kitabmn 335. sayfasna baknz.
Afganistanda hkm sren Gaznelilere ait saraylarn bu tr ina edilen saraylara bir basa
mak tekil ettii dnlebilir. (Gazneli Saray-Laskhari Bazar-Suriye/1951)
160
lar atld, zerine projesini padiahn izdii dev binalarn kurula
ca teraslara alttan dayanak salamak iin antik akropol kalnt
sndan bile yararlanma yoluna gidildi.
Bat sanat ve kltryle yakndan ilgilenen Fatih kukusuz
bilip duyduu, talya ve Orta Avrupa saraylarndan ve atola
rndan en azndan mimari ynleriyle baz noktalarda esinlen
mitir. Sarayn zel blmlerinde (Enderun)* ve askeri ama
l binalarda bat etkisi izleri grlr, sarayn teki ksmlarnda
ki en ufak kstlama bile bu blmlerde yaplmamtr. Osman
lIlardaki geleneksel konaklama dzeninde adr dalm bii
mine benzer biimde, bu geni binalar btnnn yaylma gs
terdii gzlemlenmitir; adrlar iinde kalanlarn grev ve ile
rine bal bir dzende sralanrd. Y ksek dereceli grevlilerin
adrlar, nceden belirlemi ve deitirilemez biimde sapta
nan dzen dorultusunda ilk avluya sralanrd. Padiahn, efra
dnn ve haremaalarnn adrlar, ok sk korunan bir girile
alan ikinci bir alanda kurulurdu. Spanduginoanun gzlemle
diine gre, bir konaklama srasnda, Sultann ve beraberinde
kilerin adrlarnn kurulduu avlu (alan) bir tnelle teki ucun
da mutfaklarn, ahrlarn bulunduu yere balanmtr, sarayda
da ayn byledir.
Sarayn herhangi bir katndan i ksmlara bakldnda b
yklk duygusu vermez. O devirde ve hatta daha sonralar, sara
ya giren yabanclar aradklar grkemi bulamamaktan arrlar.
XVIII. yzyln banda stanbula gelen ngiliz J ohn Richards
Hayret, uzaktan grnen Tanrdan bakasnn gcne inanma
yan Mslman padiahn alakgnll grnmek istemesinden
mi acaba? Kesinlikle hayr! Fatih Sultan Mehmetin kendisi biz
zat grkemlilik yanstmaktadr, tarihin en byk kiileri arasn
da yer almak iin byk bir istek duymaktadr: Onda alakg-
rlllkten eser yoktur, gz ykseklerdedir. Osmanllann ye
dinci Sultannn* gznde imparatorluu btn dnyaya yay
* Has oda, Hane-i Has olarak da bilinir, (.n.)
161
maktan baka hibir ey nemli deildir, saray da bunun yans
mas olmaldr."
Dardan baknca XV. yzylda olduu gibi bugn de denizden
olsun karadan olsun, Sarayburnunda ykselen saray gren yolcu
lar byklk ve grkemlilik duygusuna kaplrlar. Kuleler, bacalar,
kkler, uzaktan gze arpan uzunlamasna bina yzeyi sanki
yerle gk arasna kurulmu gibi , onu yaptran kiinin de istedii
gibi, antsal grnmdedir. Yeni Saray** Fatihin kendisi iin kul
land Unvanlar olan ki denizin ve iki karann hkmdar sfat
larna uyacak biimde iki ktaya da iki denize de hakim bir yerde
dir. Kulelerden ve taraalardan baknca, geni bir ufuk izgisi iin
de, saray, hkmdar yalnz bana da olsa, gznn dnya mesele
leri zerinde olduunu anlatr gibi bir yandan Avrupaya te yan
dan Asya yakasna doru almaktadr. Sarayn her penceresi b
tn dnyay grmek iin alan gzlerdir" der Cafer elebi.***
Birinci avlu, on yl kadar sonra bitirilecekti, evre duvarlarn
yapmndan sonra, dtan grkemli bir kapdan, Bab- Hma-
yundan geerek ieri girilen, geni bir alan oluacaktr. kinci ve
nc avlular padiahn oturaca mekan olacaktr, Fatih btn
zamann ve enerjisini bu ie harcamaktadr. Bu geni btnn bi
tim tarihi iin 20-25 yl ngrlyordu. Fatih ise saraya 1465te,
yani inaatn balamasndan alt yl sonra yerleecektir.
kinci avluya -divan avlusu veya tren avlusu- giri, 160x130
metre boyutlarnda, dikdrtgen eklinde bir alandr. mtiyazl kii
lere has bir giritir. Tek bir kaps vardr, yksek duvarlarla evrili
dir, buraya Bab- Selam, (Selamlk) veya Orta Kap da denir. Bu
blm iki yannda iki sekizgen biimde iki kulesiyle heybetli bii
miyle, mazgal ve mazgal delikleriyle dou slubundan ok, bat
* Yedi rakam iyi. uurlu saydr: 7 kat gk, 7 kat yer. Cehennemin 7 ayr blm, 7ler,
(evliyalar), cennetin 7 kaps vs. Peygamber bir hadisinde yle demektedir: Ku an'n bir
aleni (genel) anlam vardr bir de derun anlam. Bu derin anlamn da bir derun (ierlek) an
lam vardr ki bu yedi kez katlanr. Yedi says Mool Trklerinde de kutsal bir say adde
dilir. (J . Paul Rox, Altay Toplumlarnda Kutsal Kr ve iek Tanrs 1966)
** Metinde Trke kullanlm, (.n.)
*** Anlatan, Necipolu, s: 205
162
etkisindedir. Ama duvarlar ince olup savunma, koruma amacndan
ok trensel amalara uygun dnlmtr. Girite, stunlu yer
de, Yenieri aac grmelerini yapard. Geni i avluda ise, as
ker hakim -kadasker- yarglanacaklar kabul eder, adetten olduu
zere, hkmdar ya da onu temsil eden kii, sarayn kapsnda, hak
hukuk datrd.
Divan avlusu, imparatorluun merkezidir; divan da, simgesi ol
mutur. Burada haftada drt kez -pazartesi, sah, cumartesi, pazar
gnleri- vezirler yksek dereceli memurlar devlet ilerini gr
mek ve adaleti salamak iin toplanrd. Sadrazamn bykelileri
kabul ettii yer de yine burasdr. Fatihten nceki padiahlar ve
hatta padiahlnn banda, Fatih bizzat divan toplantlarna kat
lrd. Fatih bir imparatorluun padiah olarak hkmet yeleriyle
bir toplantda beraber olmann kendisine yakmadna karar ve
rerek, divan salonunun duvarnda bir pencere yaptrd, perdeyle
kapal kafes parmaklk arkasndan grmeleri, bakalar onun or
da olduunda habersizken gizlice izleme yoluna gitti. Stunlu bir
kapyla girilen, dikdrtgen eklindeki bu salon, avlunun sol tara
fnda yer alr, ok hassas lmlerle birbirine eit iki blmeye ay
rlmtr ve her ikisi de kubbe tavanldr. Birinci blm Divana a-
ittir -Kubbealt diye anlr- ikinci ksm ise, kaytlarn yapld
Defterhanedir, burada, Hazine blmnde snflandrlp saklan
madan nce, o yla ait arivler toplanrd. Bitiik, kk bir oda
sadrazamn alma odasdr. Sarayn bu blm birok kereler, -
zellikle Kanun dneminde deiiklie uramtr. Buralardaki ss
leme ve dekorasyon o gnlere dek grlmedik zenginlikte olacak
tr. Kubbe ii ve yer demesi altnla kaplanacaktr ama, Divan b
lm bugn btnyle nasl duruyorsa ylece braklacaktr. Fatih
bu binalarn stne gelecek biimde, bir kule ina ettirmiti oradan
avluda olup biteni gzleyebiliyordu. Ayn zamanda padiah yalnz
lna ekilmi gibi grnse de aslnda gz daima, aralksz ve
hatasz adalet datlmasn istedii halknn stndeydi ve buna
verdii nemi simgeliyordu bu kule.
Kubbealtyla ayn tarafta ve onun uzants zerinde hemen he-
163
men ayn dnemlerde yaplan yaln biemli, ktlesel bir baka b
lm daha vard ki buraya Hazine denirdi: eyaletlerden gelen vergi
lerin, para uvallarnn konduu yerdi, bunlarla Yenierilerin c
retleri denirdi. Yine ayn srada padiahn atlarnn korunduu a-
hrlar bulunuyordu. Kar srada, yani sa tarafta, mutfak blm
yer alyordu.
Bugn de varlm koruyan bu geni alan Fatih emeler, a
drvanlar, baheler yaptrarak gzelletirme ynne gider, buras
ayn zamanda onun istedii trde, dnyaya yanstmak istedii gr
kemlilik ierisinde muhteem trenlerle alp salmaya balar.
Buna tank olan yabanclar, arp kalrlar.Venedikte de debdebe
ye alk olan bykeli Alvise Gritti yle diyecektir bu konuda:
"ylesine harika bir ey ki, bizzat kendi gznzle grmeseniz
katiyen inanmazsnz. Saysz kabul treni arasnda yabanc dip
lomatlar, balarnda yksek rtbeli subaylar olduu halde, ok g
zel giysiler iinde hi kprdamadan duran yenierileri anlatrlar.
Daha ilerde, avlunun sol tarafnda kapkulu askerleri bl, sipa-
hioullar ulufeciler, silahtarlar, balarnda kumandanlaryla sra
lanm olurlard; bazlar altn srma dokuma kumatan kimileri
rengrenk ipekten giysiler iindedir, balarnda tylerle ssl yk
sek balklar, sarklar vardr; altn ve gm dokuma giysileri iin
de vezir ve yksek dereceli memurlar, elilere, yabanc delegelere
sadrazamn bulunduu salona gidene kadar elik ederdi. Sadrazam
padiahtan sonra gelen birinci kii saylrd. Grmelerden sonra,
konuklara et, pilav ve gl suyu erbetlerinden oluan yemekler ik
ram edilir ve daha sonra da elilere, gm ve altn srma ilemeli
eref kaftanlar (tiraz)* daha sonraki yelere ise daha az grkemde
olanlar verilirdi. Eli gelirken grd trenle uurlanr, kprtsz
ift sra askerin, ellerinde fillerin aslanlarn, vaaklann teki evcil
letirilmi yabani hayvanlarn tasmalar olduu halde sralanan u-
aklarn oluturduu insan itinin arasndan geerek saray terke-
derlerdi.
* Padiah onurlandrmak istediklerine, tpk madalya takar gibi bu kaftanlar verirdi, Abbasi
halifeleri de ounlukla bu yola bavururdu.
164
Fatihin koyduu kurallara uyularak haftada drt kez yinelenen
trenler ve dekorlar, ok az farkllk gsterir; dzen, grkem, ses
sizlik ve bu blmn mkemmel yap dzeni iinde herkes kendi
ne den roln stesinden gelir. Her davrann, her jestin bir anla
m vardr ve nceden tasarlanmtr. Ty ve altn karmaas iinde
geen yan dinsel grnml bu tren, eer elileri kabul eden kii
padiahsa daha da bir debdebe kazanr; hkmdar yceltmek, fet
hetmek istedii yerler, insanlar ve her ey zerindeki mutlak ikti
darn ululamak iin bir gsteri mahiyetindedir. Bu tiyatronun
kurallar, bir devlet bakanmn protokol kurallarnn ok tesinde
bir eydir. Abbasi halifelerinin ve ran mparatorlarnn uyguladk
larn andran dinsel ayin grnmndedir. Hatta Bizansnkine
benzer, onlarda da sarayla kilisenin tren kurallar hemen hemen
birok noktada birbirinin ayndr. Ama burada yceltilen, "ki de
nizin ve her iki karann hkmdar dr, dnyann hakimi, her eyin
ve herkesin efendisi, yan gizemli bir kiidir. Zaten kendisi de an
na bu grnty vermek istemitir. in Gklerinin Olu gibi deil,
de bir Batl Kral gibi grnr.
Tren avlusunun tesinde, ondan Bab- Saadet ile ayrlan i alan
balar, Enderun, Dar- Saadet; burasn da Fatih ikinci avluyla ayn
zamanda bitecek ekilde ayn hzl tempoda yaptrmtr. Dar- Saa
det, Sultann zel ikametghdr. Dar- Saadetin iinde kapnn az
uzanda. Arz Odas bulunur; buras padiahn, leopar postlaryla*
kapl tahtnda oturup vezirleri, devlet byklerini, ulularn ve eli
lerini huzuruna kabul ettii yerdir. Bu binadan itibaren onun tesi
ne hi kimse geemez, yalnzca, hasanolanlar, padiahn emrinde
ki harem aalar, belirli grevlerle snrl ok az sayda kii; he
kim, mzisyen, bilge kiiler ve bu gibi grevleri olanlar. Ancak
Sultann isteiyle orada ileri olan kiinin emrinde bir muhafz bir
lii vardr. Hiyerarik olarak harem aalarnn en yksek mertebe
sindeki kii onlarn efendisidir ve birka dzine kadar haremaas
da onlarn gvenliini salar. Enderunda dolamasna izin verilen
* teki Dou lkelerinde olduu gibi hkmdarnn gcn simgelemektedir.
165
yirmiiki yan stndeki tek erkek ba-bahvan* olup sorumluluk
lar saray iinde nemli boyutlardadr. Yine Arz Odasnn yaknn
da, avlunun sol kesine den yerde bir gvercinlik vard. Boyun
larna inciler takl gvercinler, padiahn slk almas zerine ak
robasi gsterileri yapacak ekilde terbiye edilmilerdir. Bir sonraki
yzylda Tavernier yine burada, boynunda deerli talardan, el
maslardan yaplma kolyeler olan ahinler grdn syleyecek.
ncilerle bezeli ku bal... deyimini kullanacaktr. Gvercinli
in yannda byk geni hamamlar vard, buraya hassa hamam
denirdi, padiaha zeldi, ayn anda ikiyz kiiyi iine alabilecek
kapsamda olup cuma gnleri padiaha ayrlrd, onun ardndan da
iolanlar girerlerdi. Hamamn zemini yeil beyaz mermer deli,
duvarlar yaldzl mermerle kapl olup gnlk kaplarnda sandal a-
ac ttslenirdi. Her ey padiah ve yaknlar iin gece gndz
hazr ve nazr tutulurdu.** air elebi hamam, kurna ve fskiye
yalaklarn ayla gnele kyaslar, bir iirinde tie kubbeler gk-
kubbeyle yarr... demektir.
Hamamn srasnda hemen yaknna Fatih, toplad deerli e
yalar saklanmas amacyla kubbeli byk bir yeralt odas yapt
rrd; burada, Kuranm deerli eski yazmalar, corafya haritalar,
kllar, buhurdanlklar, kitaplar, Hristiyanla ait kutsal emanet
ler, sarayna ard yabanc ressamlara yaptrd resimler, de
senler bulunuyordu... rnein Bellini, Costanza da Ferrara ve te
ki ressamlarn yaptlarn burada saklyor olmalyd.
Kubbelerle ssl olan padiaha ait daireler ise tam bunun kar
sna den kede, avlunun kuzey dousunda yer alyordu. Bu b
yk, ktlesel, ar yap, localar, kemeraltlar arasndan, Halie ve
Galataya doru uzanan bir manzaraya alyordu. Uzaktan bu dai-
* Bostanc ba: Osmanl hiyerarisi iinde ok yksek bir mertebeye ular. Y alnzca ba
bahe ve parklarn bakmyla deil Marmara kylar, Boazii kylarnn. anakkale Boa
z bakmnn da sorumlusudur. Ayn zamanda Cellatbadr. Padiahn elence filosundan
da sorumludur.
if* Sonraki yzylda padiah II. Selim ikili olarak girdii banyoda kayarak decek ve le
cektir. Yabanc gezginler bu hamamlarn aaasn ve ve bitiremeyecekler. (Tavermier,
Bobovi.)
166
re, btn sarayn stnde kalacak biimde btn grkemiyle gze
arpyordu. Bir teras zerine padiah, mermer bir havuz yaptrd, i-
inde nadide balklar dolard. air Cafer elebi yaldzl tavanlar,
renkli mermer demeleri betimleyerek cennet gibi l l parla
yan, gkkubbemsi kubbelerle talanm demektedir. Deerli mer
merlerden yapl duvarlar, ou figratif olmak zee eitli resim
lerle sslenmitir. Belliniye atfedilen ve ilerde yeniden ele alaca
mz, erotik resimler de byk bir olaslkla bu duvarlara ya
plm olacak. Padiah Yce Oda (oda ba) denen yerde taht -
zerine kurulu yksek bir karyolada yatard. Krmz kadil'e dek
ler ran ipeinden kumalar ve leopar postlaryla kaplyd. Yatan
drt kesinde, byk gm amdanlklarda beyaz mumlar mea
le gibi yanar, geceleri oday aydnlatrd. Kald daireden, padi
ah, etraf mazgall ve yer yer kuleleri olan bir duvaia evrili k
k bir baheye kabiliyordu. Kukusuz oradan bir cihanniimadan
bakar gibi nnde uzanan manzaray seyre dalp, padiahlnn
bykl ve grkemi konusunda ilhamlar ediniyordu.
6. ENDERUN MEKTEB
Dar- Saadetin giriinde kapnn her iki yannda dikkati pek
ekmeyen orta boy binalar, sarayn yapmna balanlan ilk yllar
dan biri olan Enderun Mektebi (Iolan Mektebi)ni barndrr. Bu
okulu kendisi kurmasa bile onu gelimi dzeye getiren Fatihtir.
Buray devletin en emin ve en etkili aralarndan biri ekline getir
mitir. ite burada, sarayn ta i ksmlarnda yer alan avluda her
kesten uzakta ama teki lmller iin neredeyse bir efsane
zellii tayan padiahn ok yaknnda kamu sektrnn en st
dzeylerindeki yksek dereceli memurlar yetitirmektedir. O za
manlar burada okuyanlarn hepsi, hatta daha sonraki dnemlerde
de sregelecei zere Mslman olmu Hristiyanladr; bu ocuk
lar, ya sava srasnda tutsak alnm, ya satn alnm ya da padia
ha armaan olarak verilmi, ama en ok devirme yoluyla topar
lanmlard. Devirme, imparatorluun Hristiyanlarn oturduu
167
blgelerinden yetenekli ve ok salkl ocuklarn karlmasyla
elde edilirdi. Dnsel kapasitelerinin ok iyi olduu kansna va
rlan ocuklar, iolan Enderun mektebine yneltilir, tekiler ya
yenieri birliklerine ya da kapkulu askerleri arasna katlrd.
Glmanlar,* padiahn hizmeti iin yetitirilen gen klelerdir,
gemileri Arap-lslam tarihinin derinliklerine kadar dayanr, IX.
yzylda halifelerin evresinde glmanlar grlr. Harun Reitin
oullarndan biri olan Mutasm tahta ktnda -830 ylna doru-
Transoxanedan 3.000 Trk kle satn alm, bununla muhafz bir
liinin ekirdeini oluturmutu. Osmanllar bu sistemi ran ve As-
ya Seluklularndan almlard. I. Beyaztn glmanlar vard, II.
Murat zamannda ise bu say 5.000e ulayordu. Glmanlar Edir
nede Sp, Rum, Bulgar ve Arnavut aristokratlarndan oluan, or
duda yksek grevlere getirilecek olan kiilerle ayn zamanda ei
tilmilerdi. nemli sivil grevler, doutan Mslman olan kiile
re ayrlmt.
mparatorluu geniletmek ve mutlak merkeziyetilii sala
mak amac gden Fatih Sultan Mehmet, bu kurumu nemli dei
ikliklerle gelitirdi ve yaygnlatrd; padiahlnn son dnemin
de yrrle koyaca Kanuni Esasiyeye girecektir. Kamu grev
lileri sra dzeninde en st makamlarn hemen hepsi, adalet ma
kamlar dnda kalanlar, sonradan mslman olmu ve Enderun
Mektebinde yetimi, gen Mslmanlara verilirdi. Yenieriler ii-
zerindeki yetki dnda tm yetkileri elinde tutan sadrazam bile,
padiahn klesidir. Padiah her eyin stndeydi, her trl akraba
lk ve ilikinin dnda kalrd. Oullan yani ehzadelerin, eitim
leri boyunca d dnya ile ilikileri kesikti, padiahn kesin buyru
u altndaydlar.
Bakenti stanbula tar tamaz Fatihin yeniden rgtledii
Enderun Mektebi** be daireden olumaktayd: Kapclar ve Do
* Bu konuda, Muhteem Sleyman adl kitabnn 265 sayfasna bakmz.
** Osmanl imparatorluk saraynn i tekilatna ve buradaki niversite derecesindeki yksek
okula Enderun denirdi. Enderun, oda ad verilen yedi daireye ayrlrd: 1- Kk oda 2- B
yk oda 3- Doanc odas 4- Seferli odas 5- Kiler odas 6- Hazine odas 7- Has oda. (.n.)
168
anclar, bunlar daha sonra Kk oda ve Byk odaya geecek o-
lan raklard, sonra Kiler odas, Hazine odas ve nihayet en deer
lisi Hasoda; Hasodann mensuplarnn, gece gndz padiaha ya
kn olmak gibi bir ayrcalklar vard. lk iki odann rencileri (i-
olanlar) srekli beyaz haremaalarnn gzetimi altndaydlar,
ancak bu kiiler araclyla d dnya ile balant kurabilirlerdi,
zira genlerin daryla tm balantlar, sarayda kalacaklar sre i-
inde kesikti. nc kapnn sa ve sol yannda sralanan binalar
da kalrlard. Yatakhanelerin pencereleri i avluya alm durum
dayd, zira hibir ey manastr yaantsna benzer bu kapal dnya
y bozmamalyd. olanlarn aralarnda ancak gnde bir kez ko
numalarna izin verilirdi o da akam namazndan sonra. Ayrca bir
odann rencileri teki odann rencileriyle konuamazd. Her
grup, bir beyaz haremaac emrine verilmi olup ayrca birok yar
dmc aa da bulunurdu. teki odalarn rencileri padiaha hiz
met verirken, Kk ve Byk oda rencileri btn zamanlarn
yalnzca derslere ayrmak zorundaydlar. Yatakhaneler avlu evre
sinde belli bir sraya gre yeralrd. Gitgide ilerleyen odalar by
dke Padiaha daha yakn yere gelirdi, rtbelerine gre en uygun
bulunan drt iolan, padiahn odasna bitiik odada kalr, ikier
ikier, btn gece nbet tutarlard. Her odann rencileri deiik
renkte giysiler kuanrd, numaralar da farkl olurdu.
ki ylda bir, ciddi bir seim sonucu, padiahn nezdinde trenle
bir st odaya geerlerdi. Uzun ve etin saray stajn baaryla biti
renler, kendilerine verilen grevlere giderlerdi. Cahil, bakmsz ve
ok kk yata Hristiyan olarak buraya gelenler; saray terkeder-
ken renim grm, Mslmanla gemi, eitilmi, anslar ya
ver gider ve padiah da uygun grrse en yce makamlara dek va
ran bir yazgy yklenmi gen insanlardr artk. Bu ekilde eitil
mi olan, yllar sren bir disiplin altnda kalba sokularak, eitim
den geirilerek yaamlarnn sonuna kadar padiaha kle yaplan
bu insanlarn Hristiyan dmanlarn tir tir titretmelerine ama
mak elde deil.
Padiahlnn son dneminde Fatih, Enderunu daha da geliti-
169
recek, iolanlarn eitimini daha yetkinletirecek, yeni birtakm
kurallar koyacak, ama sonraki yzylda da, Douda ve Batda bir
ei daha olmayan bu kltr merkezi zelliini koruyacaktr; nk
Enderun u anlayla kurulmutu: Devlete hizmet szkonusu olun
ca akan sular durur, insanlarn en iyi yetimi olanlar, ne olursa,
nasl ve nereden gelirse gelsinler, devlete hizmet amacyla seilir
lerdi. Bu Ulusal Mlkiye Mektebine padiah ok nem veriyor
du, programlarm bizzat kendisi yapmt, zaten okulun mdr de
kendisi olmuyor mu? retmenleri o seerdi, rencilerdeki ilerle
meyi izler, dllendirir veya cezalandrrd. Cmert olduu kadar
sert ve ciddiydi.
Onun yepyeni ada eitim anlay kadnlarn da okumasna
yer vermektedir.* Hepsi de Hristiyan ve kle kkenli olan Haremin
deki kadnlara bir program dorultusunda, yalnzca konuulan yazlan
Trke deil ayn zamanda Snnilik retilirdi, te yandan mzik:
ark ve arp almak gibi bilgilere yer verilirdi, diyor, Angiolello. Yi
ne, saraydaki, bu renim grm kadnlardan birini -Fatihin olu
padiah Mustafann kz prenses Herzizdatt- anlatrken prensesin
babasnn cenaze treninde yapt, bir saatten fazla sren konumas
srasnda, bir saray kadn olarak edindii bilgiler, Arap edebiyat ko
nusundaki derin bilgisi ile herkesi kendine hayran braktndan s-
zetmektedir. Genlerin Topkap Sarayndaki Enderun Mektebinde
yaayp almalarna karlk, harem kadnlarnn, Fatih zamannda
hemen hepsi kent merkezindeki eski sarayda kalrd. ehzadeler de;
bazlar Topkapda okumak zere, tekiler de Anadoluya ynetici o-
larak gnderilmelerinden nceki ocukluk dnemlerini annelerinin
yannda bu sarayda geirirlerdi. Topkap Saraynn, Fatih saken de,
harem blm vard, ama, ok dar ve kstlyd. Zaten kadnlarn Pa
diahn hayatnda ok az yerleri vardr. Onun zerinde etkisi olabile
cek bir kadn ad sayabilmek zordur. Haremin etkisi daha ok Kanuni
zamannda, Hrremle evlenmesinden sonra ortaya kacaktr. ou
valide sultan, iktidarn yakasn bir trl brakmayacaktr.
* Osmanl d nda kalanlar
170
7. AYASOFYAYA RAKP
Osmanl mparatorluu da, teki Dou ve Bat devletlerinin o
unda olduu gibi din ve devlet ikilemini yaamaktadr. lk padi
ahlar dneminde olduu gibi lema snfnn artk bir etki gc
yoktur. Fatih, bu kurumu Trk beyliklerinde de ortadan kaldrm
tr. imdi artk devletin ileri mslmanlatrlm Hristiyan kle
lerin elleri arasndadr. Devlet ileriyle din ileri arasndaki ba pa
diahn kendisidir.
Kukucu biri, hatta kukucudan da te, merakl biri olarak, Fa
tih, slam kltrn derinlemesine biliyor ve Osmanl mslman-
larnn ba olma grevini hem byk bir disiplin, hem de yetenek
li bir elle yerine getiriyordu. Her frsatta bunu vurgulamay ihmal
etmezdi. Gazilerin ba stanbulu almak iin saldrya gemeden
nce bir mcahid gibi konuacaktr. Kent ele geer gemez de,
kentin bir ucunda 1453te yeri mucizevi ekilde renilerek bulun
mu olan Hz. Muhammedin subaylarndan kentin kuatmas sra
snda surlar nnde 670 ylnda ehit den Eyp Sultann meza
rnn* olduu yere bir cami yaptrr. stanbul iinde, cami yapmla
r, kiliselerin camiye dntrlmesi ileri de kervansaraylarn pa
zar yerlerinin ve her tr binann yapmyla ayn zamanda balatl
mtr. Padiah, devlet byklerinden herbirine kentin bir mahalle
sini semesini, oray imar etmesini ve bir camiyle imaretinin yapl
masn buyurur. stanbul iinde yaplan ilk cami 1463 ylnda yap
lan Sadrazam Mahmut Paa Camidir -Mahmut Paa Hristiyan a-1
slldr- Fatih, bir yandan Topkap Saraynn inaatn hzlandrr
ken, bir yandan da J ustinienin Ayasofyasyla yaracak boyutlar
da ona rakip bir cami ve geni klliyesinin** yaplmas buyruunu
verir, byk bir medrese evresinde oluturulacak klliyenin Os-
v Eyp Ensarinin mezarnn bulunduu bu yer, Mslman Tkler iin gnmzde de. en
kutsal yerlerden biri saylmaktadr.
** Bu tip klliyeler Osmanl I mparatorluunun balangcndan bu yana vard, rnein II.
Padiah Orhan Bey, byk bir olaslkla Orta Asya'daki klliyeleden esinlenerek Brsada
bir klliye kurdurmutu. Sanrz Buda tapnaklarndan etkilenerek yaplm bir klliye de
Balkhda vard.
171
manii Imparatorluunun nemli bir Yksek renim kurumu, bir
kltr oca olmasn istemektedir.
Gerekli ara gere abucak toplanr ve inaat 1463 yl ubat a-
ynda drdnc tepenin, eski adyla Saint-Apotres tepesinin, Bizans
mparatorlarnn ldklerinde gmldkleri ant mezarn yerinde
balatlr. Fetih srasnda alt stne gelen bu yer, Dou Hristiyan
larnn bu kral mezar, yce yer, harabe halindeydi; ksa srede
hektarlarca alan temizlendi dzeltildi, stne caminin yardmc bi
nalarn, medrese ve klliyenin yaplaca arsyla pazaryla (Sul-
tanpazar), ok saydaki kervansaray, dkkanlar, atlyeleri ve bir
hamamdan oluan koca bir mahallenin kondurulaca alan hazrlan
d. Bu ikincil amal binalarn geliriyle cami ve byk klliyenin
masraflar karlanacaktr. Bitirildiinde, klliye, stanbulda bun
dan sonra yaplacak btn klliyelerin en genii olacaktr. Evliya
elebi yle anlatr bunu: kurun kubbelerle kapl koca bir ehir.
Gerekten de ksa srede burann ahalisi kk bir kent nfusuna
ulaacaktr. 1490da 496 memur grev yapmaktadr burada, aevi
her gn 1.200 kap yemek datmakta ve 250 rencinin herbiri
Medresede bir odaya sahip olacak ekilde renim grmektedir.
Arsann dzletilmesi ve salamlatrlmas ok byk bir al
ma dzenini zorunlu kld; grkemli kubbelerin inas da yle. Ay
n Topkapda olduu gibi yzlerce ii ve zanaatkar imparatorlu
un drtbir yayndan arld; en iyi malzeme toparland. Bunun i-
inde aln tablasn tayacak olan destek iki kzl somaki stun da
vard. naat yedi yl srecek ve k paraya mal olacaktr, byk
bir olaslkla Topkap Sarayna o gn iin harcanandan daha fazla
bir miktard bu. O zamanlar camisini yaptrmak iin Fatih, impa
ratorluun kanm emdi denecektir. Padiah, mimar olarak, byk
olaslkla Mslmanlatrlm bir Hristiyan* olan Sinan el Din
Yusuf bin Abdullah seti. Kanuni'nin mimar Mimar Sinan'dan a-
yrmak iin daha sonralar bu kii Sinanelatik (eski) diye anla
caktr. Hakknda pek bir ey bilinmez yalnzca Mimar el Amin
* Sinan ad dnmelere verilirdi, adnn yanndaki soyad da yle din deitirenlerin ald i-
simlerdendi.
172
mektebinde yetimitir. Mimar el Amin Padiahn Mimar sayl
yordu. ok sayda mlk vard. Aralarnda almalarndan dolay
kendisine armaan olarak verilen bir kilise de vardr, bu zat birka
yl sonra mthi bir cezaya arptrlacaktr.
Byk Fatihin camii ve evresindeki binalarn en azndan bir
blm, Italyan mimarisi etkisinde midir?* Tarihilere baklrsa,
Fatih klliyesinin plannn, Milanoda hemen hemen ayn tarihte
ina edilen byk mimar Antonio Filartenin eseri olan Ospedale
Maggiore ile ilgin benzerlikler tamaktayd. Bu gnmze dek
pek aydnlatlmam bir konudur. Daha da garibi, klliyenin inas
srasnda, Osmanl uzunluk birimi arn deil de talyan birimi
bracciadan yararlanlmtr. Acaba o gnlerde talyan mimarlar s
tanbulda mydlar? Sinan, Filortenin Trattato dArchittetura adl
kitabndan m esinlenmiti?
ok tartlr bir baka konu da Ayasofyamn, Osmanl dinsel
mimarisi ve Fatih Camiinin slbu zerine etkisi sorunudur. s
tanbulun alnnn hemen ertesi gn, Fatihin ilk kez bu kiliseye
giriini Dursun Beyin kaleminden aktarmtk daha nce. Bundan
yzyl sonra bir air yle haykracaktr:
Cenneti aryorsan ey sofi (sufi)
Tanrlarn Tanrs Ayasofyadr.
17. yzylda ise Evliya elebi yle diyecektir:
Bu byk yapnn temellerinin salaml karsnda btn mi
marlar aknla derler, buray anlatmaya dil, yazmaya kalem
yetmez. Dnyann teki camilerini de grdk, hibiri bununki gibi
deil.
Fatih Sultan Mehmet, bu kilise karsnda bylenmiti sanki.
Ad geen btn kitaplar Trkeye evirttirdi, btn papazlar ko
nuturdu, kilisenin gemii ve yaps zerinde bir eyler bilen her
kesi dinledi. Onun emriyle Tarihi Ayasofya adn tayan bir kitap
* J . Raby: Byiik Trk" S. 260
173
hazrland ve hemen Farsaya evrildi. Trk mimarlar, dokuz yz
yl nce bu ahaseri ina etmi olan Rum mimarlarla* yarma is
teine kap l d l ar. Taklit etmek deil, onunla yarmak isteiydi
bu.** Fatih Canni, Rum kiliselerinin ve ondan ncekilerin mimari
sinden hibir ey almamt. Merkez kubbesi 26 metre apndayd.
Oysa Ayasofyannki 31 metredir. Bir yarm kubbe, kble tarafnda
yer almt ve her iki yanda er kubbe tavan bulunuyordu. Bizans
etkisi yalnzca tek bir noktada grlyordu: Yarm kubbe tavanla
rnda. te bunlar, fetihten nceki zamanlarda grlmemi bir yeni
likti. Fatih Camii, 1470e doru, inaatn balayndan yedi yl
sonra bitirilecektir, bylesi boyutlarda, zengin ssleme ve i d
zenleme iin bu sre ok az saylrd. Ama yazgs ok acdr. Mi
marnn aceleci hesaplan m yoksa yapm srasndaki kusurlar m?
Ksa srede binann pek salam olmad, iyi oturmad grld.
Kzl somaki stunlar, sylendiine gre, stlerinde tayacaklar
arla kyasla daha iyi kesilmiti. Padiah daha grkemli ve daha
etkileyici bir ant m umuyordu? Ayasofyadan daha m gzelini
bekliyordu? ok kzd. Sonutan, memnun kalmad. Sinan tutuk
latt, iilerin cretini drd. Bir sre sonra zavall mimar lme
gidecektir. ldrlmeden nce Evliya elebinin dedii gibi ger
ekten elleri kesildi mi? Hayalci bir tarihi anlatm diyebiliriz. Fa
tihten iki yz yl sonra yaamtr- zalimlikleriyle n yapm baz
hkmdarlar anlatmak iin bulunmu sylencelerdir bunlar.***
Mimann cezalandrlmas gerekten ok abartl ama, padiahn
honutsuzluu nedensiz de deil dorusu. Ksa srede kubbe ta
vanda atlaklar grlr, 1766 depreminde kubbe caminin bir bl
myle birlikte yklacaktr.
* Milletli I sdore ve Trallesli Anthemius.
:| * Ayasofya, Osmanl mimarisinin yapda i ve d zemin arasnda denge kurma sonna
zm getirmi deildi, bu zaten zlm bir sorundu, zellikle 1448de Edirnedeki ii
erefeli Camii'nin inasndan sonra. Bu camide payandalara dayal byk merkez kubbe
ortaya kar ve 16. yzyln ilk yllarnda yaplan Beyazt Camiinin 18 metre apnda b
yk bir kubbesi ile iki yarm kubbesi vardr.
*** Tarihi Cantemire gre de 17. yzyl Fatih, yine tarihiye baklrsa Christodulos adl
mimar, kendisinden sonra gelecek ve bu mabedden daha grkemlisini yapacak olan mi
marlar kmasn diye kaza vurdurulur, b sylenti de btnyle d rndr.
174
Y\k\\vmdarv birka yvl sonra ilk biiminden epeyce ayrlan yem
yapv tasarmyla ortaya kan, Fatih in kendi dneminde o yllarn
aheseri olsun olmasn bugn gerekten gzel olmaktan te, ok
grkemlidi\ Camiyi ziyarete gelen Mslman Trkler iin heye
can uyandrc yan, daha ok kapnn sa yannda yer alan, Pey
gamberin bir Hadisidir: stanbulu alacak olana ne mutlu! Bu
fethi yapan sultana ve ordusuna ne mutlu!
Daha heyecan verici bir konu da u: Fatih Sultan Mehmetin
yatt trbe; katafalkn baucunda grlen kocaman sark. Biraz
tede, bir baka yapda, Fatihin hanmlarndan biri, Beyaztn an
nesi, Glbahar Sultann trbesi vardr.
Yine, oralardan pek uzak olmayan bir yerde mezar talan, Fa
tihin yaknna gmlme ayrcaln elde edebilmi nemli devlet
byklerinin yatt yerleri belirlemektedir.
Nereden gelirse gelsin, her trl dnce biimine ilgi duyan,
her eyi merak eden, kendisini de, imparatorluunu da zenginleti
recek her trl etkiye ak olan Fatih, evresindeki herkes gibi, s
lam kltrnden gelmekteydi. Bu kltr gelitirmek, hkmdarl
sresince en byk isteklerinden biri olacaktr.
stanbulun alnndan sonra, Hristiyanln en byk merke
zinin yaylm gc ve saygnlnn, onu yenenler zerinde etkili
olacan dnenler olabilir, tarihte de sk sk bu tr dnenler
grlmtr. Hayr, byle olmamtr, ya da ok zayf oranlarda
szedilebilir bu olaslktan. Her trden etkinliklerini gstermede,
dnsel etkinliklerde bile, btnyle zgr braklan Rumlar, ye
niden iskn srasnda halkn bir blmn oluturmakla birlikte,
kent, ksa srede hellenizmin oca olma zelliini abucak yitirdi.
Osmanllar Rumlardan ok az etkilendiler, biraz denizcilerin dilini
aldlar, biraz ticaret ve pratik sanatlar konusunda izler grebiliriz,
o kadar. Osmanl Devleti de Bizanstan fazlaca etkilenmemitir.
Bizans'ta ve Osmanllarda birbirine benzer ynetim biimleri ve
protokol usullerinin var olmas ortak kkenden kaynaklanmakta
dr. Yani, eski Dou imparatorluklarndan, -Sasaniler ve Abbasiler
gibi- yoksa Trklerin Rumlar taklit etmelerinden dolay deil. Pa-
175
diahlarn ynetiminde imparatorluk, fethedilen yerlerin uyarl
nn hi ayrdna varlmakszn, gelimesini srdrmtr. Gerek
anlamda hi etkilenmediler, ya da daha dorusu, snrl oranlarda
etkilendiler diyebiliriz, belki. mparatorluk iindeki, dahas, devlet
katlarndaki varlklaryla, Mslmanlatrlm Hristiyanlar, Os-
manl uygarl zerinde ok clz izler brakmtr o kadar. Ende
run Mektebinden getikten, beyin ykandktan sonra hepsi de
nerden geldiklerini, asllann unutup, iinden geldikleri, yaadkla
r kltrleri hatrlamakszn Mslman Trkler oluveriyorlard.
rnein aralarnda hibirinden Rumca ya da Srpa bir yapt, bir
iir kalnts, veya bu insanlarn kltr kkenlerine duyduklar ilgi
yi belirtecek en ufak bir ifucu aramak bounadr. Osmanl mpara
torluu ve onun Trk Dnyasnda kltrn itici, ynlendirici
merkezi durumundaki bakenti, iine den her eyi sindiren, eri
ten bir ukur gibidir.* Osmanl uygarlnn Altn a Fatihle
balamtr ve 150 yl kadar sonra Kanuni Sultan Sleymandan
sonra gelen bir, iki padiahla son bulacaktr. Bu uygarlk, Doulu
Mslman Trklerin zaferi saylr; iirde, dinsel ierikli sanatta,
Arap ve Fars iirinde, sanatyla Douda olduu gibi parlak d
nemler yaamtr. Avrupa ok az ey vermitir ona, sadece Fatih
zamannda mimarlkta ve XVI. yzylda da resim sanatnda zel
likle portre konusunda, bir ey katabilmitir.**
8. SLAM DNYASININ EN NL NVERSTES
Fatih tahta ktnda, Osmanl Imparatorluu'ndaki dnce
hareketleri, o dnemdeki baka Mslman devletlerinin ounlu
uyla ayn dzeyde deildi, ikinci Padiah Osman Bey, 1331 yln
da znikte bir medrese kurdurmutu; ondan sonra gelen padiahlar
da Bursada, Edirnede ve baka yerlerde de, medreseler yaptrd
* Bombac
Buna karn, XVIII. yzylda Osmanllar rokoko slbunu alacaklar, saraylarda ve ko
naklarda Avrupay taklitle, zellikle XV. yzyl R6gece Dnemi Fransasna zenerek,
dekorlarda sevimlilii, yumuak izgiyi arayacaklardr.
176
lar. Buralara Anadolu'dan, zellikle Kayseri ve Konyadan ve s
lm dnyasnn, ulemasyla nl teki kltr merkezlerinden bile,
en usta bilginleri, hocalk yapmalar iin armlard. Suriye, M
sr, Trkistan ve ran niversiteleri, henz Osmanl niversite
sinde olmayan bir stnlk ve saygnlk dnemi iindeydi. Dou
dnyasnda allm olduu biimde, bilgilerini geniletmek iste
yen ulema ve renciler, en nl hocalarn bulunduu yabanc ni
versitelere gidip orada eitim grrlerdi. Horasan, iraz, Kahire,
Kuran ve hukuk bilimleri ynnden; Semerkant niversitesi ise
hukuk ve matematik dersleriyle nlyd.
Molla Grani, Molla Hsrev ve zellikle Hocazade gibi byk
ler bir yana, Osmanl padiahlar her zaman bu istisnalar gibi b
yk bilginleri mahiyetlerinde bulundurmak onuruna eriemezlerdi;
stanbul kalabalklamaya balar balamaz, Fatih, Ayasofya yanna
bir medrese yaplmasn buyurdu, sonra da en nl sekiz bilgin i-
in eski Hristiyan kilisesi iinde sekiz medrese atrd. Ama Aya
sofya medresesi yeterli genilie sahip deildi ve eski blmelere
yerletirilmeye allan ksm ise ok daha skk bir alana s
mak zorundayd. Ayrca Fatih, kendi adn tayacak olan ve dn
yann en nl niversitesi olmaya aday bir niversite kurmak isti
yordu.
Medrese inaat, hemen hemen cami inatyla ayn zamanda
balatld: Biri douda, biri batda olmak zere iki byk bina, kl-
liyenin geni dikdrtgen alan iinde yer alyordu. Avlu evresinde
bulunan yarm dehlizler gibi bir kemaraltnn (revak) drt kesinin
her birinin zerine 19 hcre-oda kondurulmutu. renciler drtl-
beli gruplar halinde buralarda kalrlard. Bu sekiz medresenin t
m birden ksa srede nlenecek daha yksek dzeyde bir eitimin
verildii Semaniyeyi oluturacaktr. Bu okula girmeden nce bir
hazrlk okulunda yllarca renim grmek gerekiyordu, hazrlk o-
kullarnn da says sekizdi, Semaniyeye bitiikti. Her medresenin
kendi ktphanesi vardr, ama ayrca btn hocalarn, rencilerin,
bilginlerin emrinde olan byk bir ktphane daha vardr. Yine o-
ralarda bir ilkokul, tp hocalarnn evrelerinde toplandklar ren-
177
ilerin, hastalar tedavi ettikleri bir hastane bulunuyordu. Her med
rese bir mderrisin ynetimi altndadr; mderris, kendi dalnda uz
man hoca anlamna geliyordu. Mderris medresesini, zel gelir
kaynandan yararlanarak, zerk biimde ynetir, bu geliri Vakflar
salar, bu kurumlar genellikle zel kiiler, Osmanl aile yeleri ya
da devlet bykleri tarafndan kurulmutur. renciler medresede
ki hcre-odalarnda yaamlarn srdrrler. Kendilerine cretsiz
verilen yemein yan sra gnde iki ake alrlar.
Fatih, kendisi de bir bilgin olan Sadrazam Mahmut Paa ile bir
likte, tam ilk byk medreseyi kurdurduu sralarda, Semaniyeyi
teki medreseleri ve eitim kurumlarn bir dzene kavuturmaya
alyordu. Fatihin ok nem verdii bu yksek renim dzeni
reformlar, baz noktalaryla, sonradan Kanun ve teki padiahlar
tarafndan deitirilecek eitli blmlerine karn, XIX. yzyln
ortalarna kadar sapasalam ileyecektir.
Medreseler iki blme ayrlr, en kk snftan en byk dere
celiye kadar giden bir basamaklanma dzenine gre: d medrese
ve i medrese vardr. Bunlar da kendi ilerinde verilen eitime gre
snflara ayrlrlar.* Bir snftan tekine, veya bir medreseden baka
birine gei, stanbulda yaplan snavlarla belirlenir; padiah bazen
bu snavlarda dorudan kendisi bulunur. Enderun Mektebinde oldu
u gibi, medreseye de gider, rencilerin durumlarn izler, dller
datr ya da knama cezas verir. Yksek devlet kurumlarna dek
gelmek isteyenler iin renim sresi ok uzundur -bazen otuz yl,
bazen daha fazla- ve byk niversitelerde salar aarm renci
ler ska grlr. XV. yzylda medrese renimi grmek, din g
revlisi, yarg grevlisi, dahas defterdar, nianc... vb. olmak iin
zorunluydu. Bu kiiler Divanda kalrlard. Sonraki yzylda, med
rese kl din grevlileriyle yarglar ve Enderundan yetime ka
pkullar arasndaki ayrm ok daha belirginleecektir. Medrese
kllar kad ya da mft olacak, Enderunlular da Bab- linin
yksek katlarna geleceklerdir.
* Semaniye
178
Medresenin amac, ulema snfna (bilginlere, limlere) belli bir
eitim vermektir; ulema, tek ve blnmez bir btn olan ve Pey
gamber araclyla Tanrnn insanlara verdii ilmi elde etmi ci
lan kiilerdir. Grevleri bu bilginleri kendi aralarnda yaymak ve
bozulmasn, sapmalara uramasn diye gzetmek ve slm toplu-
munun temel ilkelerini bilen ve aktarmay beceren bilginler yeti
tirmektir. Ayn kaynaktan doan, Dinbilim ve hukuk birbirine ka
rmtr. nk din yasalarna aklama getirenlerle yasa yapanlar
ve onlar uygulayanlar ayn eitimi edinmilerdir. slm yasasnn
incelenip renilmesi derinlemesine ele alnarak yaplmalyd, VI-
II. yzyldan Ebu Hanife* (eski Trk hukuk sistemi onundur) mez
hebinin hukukular tarafndan yasalar getirilmise de, bunlar ya
sadan ok bir retidir ve buna gre doru olann belirlenmesi
hem sert, hem amaz biimde olmaldr. Zamanla ou slm l
kesinde uygulama alanna sokulmutur. Osmanl imparatorlu
unda hem iyi ynetim, hem haka bir adalet datm kaygsyla
det ve geleneklerle, ilerlikte olan ya da kesinlemi ynetim, im
paratorlukta uygulanabilecek yasalardr. Merkezi hkmet rgt,
saray rgt gibi. Bazlar da yalnzca baz konularda, u ya da bu
vilayette uygulanabilecek olanlardr; rnein, vergiler, mlk hakk
gibi. XIV. yzylda kendisinden nceki padiahlar tarafndan ba
latlm olan bu gibi yasal dzenlemeler Fatih dneminde ok ileri
bir dzeye eriecektir. Sonra gelen Padiahlar da, zellikle Kanun
Sultan Sleyman, yasal dzenlemeler konusunda Fatihin balatt
almalar tamamlayc etkinlikleri srdrecekler, ama genel
boyutlaryla yasama, 1839 Tanzimat Dnemine kadar ayn kala
caktr.
Her alanda -kamuya ilikin, zel, ceza hukuku gibi- ve kamu
kesiminin her biriminde, en alt katmandaki bedevden en byk
rtbeli paalara kadar yasalar, kadlar uygular ve her zaman ule
* slamiyette yasal drt mezhep ardr: Hanefiler (Trkiye. Olla Asya, Hindistann bir bl
m); af Kolu (Arap-lran Krfezi, Endonezya, Orta Afrika), Malik Mezhebi (Maip ve
Orta Afrika); Hanbeliler (Orta Arabistan). Bu sonuncular, yarmadann ilerinde Vahabiler-
le karm durumdadrlar.
179
madan saylrlar. Bu, en azndan Fatih zamannda byledir; daha
sonraki dnemlerde asker ve memur kesimlerinde ktye kullan
ma yznden bozulacaktr. Oysa Fatih dneminde kadnn uzman
l bu konuda tamdr ve tartlamaz. Kiiler arasndaki zel an
lamazlklar, su oluturan eylemlerini yarglar, noterlik yapar,
aktlara mhr basar... vb. Yasa alanna giren her ey ona baldr;
kad, sorunlar naibinin yardmlaryla zer; naibini genellikle ye
rel hukukular arasndan kendisi seer. Birinin kad olarak atanma
sndaki tek lt yasalar zerinde sahip olduu bilgi dzeyidir; ya
ni snavlar sonucu gsterdii baarya gre ulaabildii basamak
belirler bunu. Mderrisler ve D Medrese'yi bitirmi olanlar k
k yerlere kad olarak atanabilmektedirler. Yksek renim dip
lomas olanlar (D Medrese) Molla nvamn alrlar ve stanbul
Kads ya da byk kentlerden birine kad asker, defterdar olarak
atanabilirler. En yksek dereceye ulam olanlarn nnde ise, ve
zirlie kadar her tr kamu grevinin kaps aktr. Bilim, Osmanl
mparatorluunda bu kapy aan bir anahtardr. Peygamber ne
demitir? Bilimi araynz, inde de olsa bulunuz! Ayrca, Ka
lem, kltan keskindir! diyen de o deil midir?
Mftler de, medreselerde renim grrler. Grevleri yasalar
uygulamaktr, yarglamak deil. Soru konusu olan durumlar ya bir
yarg ya da zel kiiler tarafndan, genellikle bir varsaym bii
minde yazlr; u ya da bu durumda, yle ya da byle davranmak
ve bylece sorunu zmek. eriata uygun mudur, deil midir? di
ye sorulur. Mft, sorunu Hanef Yasalarnn altnda inceler
ve onaylay ya da reddedi nedenleri belirtilmeden ksa ve zl
bir fetva ile karlk verir. Genelde basit ve evet ya da hayr i-
le. Hem her zaman fetva, sorunu kesin biimde zme ulatrlr.
stanbul Mfts nemli bir ahsiyet'tk. Padiah ziyarete gelen
yabanclar onu Papayla kyaslayacaklardr. Fatih stanbul Mft
sne Reisiil Ulema; daha sonralar eyhlislam adn verecektir;
protokoldaki yeri Hocadan (Padiah din konusunda yetitiren ki
i) nce gelir. Grevi, Devleti ilgilendiren her konuda Kutsal Yasa
y, eriat iletmektir. Padiahn koyduu yasalarn eriata uygun
180
olup olmadna o karar verir. Fatih bu grev iin her zaman bir
bilgin, genellikle medreseden bir hocay, dnsel ve ahlk dze
yi ok yksek bir kiiyi seer; rnein Molla Hsrev bunlar arasn
dadr. Molla Hsrev, Fatihin koyduu yasalar resm yayma ha
zrlayanlarn en nemlisidir.
Fatihten sonra gelen padiahlar dneminde yetkileri ok arta
cak olan eyhlislam da nemli bir yere sahiptir, herhangi bir sa
va ilan eriata uygun mu, deil mi; yce kiilerden bazlarnn
katli vacip mi, deil mi... vb, btn bunlara o karar verir.*
mparatorluun, dokunulmazl olan tek byk devlet adam
saylan eyhlislm (baz padiahlar bu kural bozma yolunu ara
yacaklardr) vezire edeerdir. Trenlerde protokole gre onun ya
nnda yrr. Bir padiah, tek fetvasyla caiz deildir diye tahtn
dan edebilecek snrsz bir ayrcal vardr. Siyasal yetkiden yok
sun olan eyhlislmn rol, sonraki yzylda daha da artacak, da
has btn hukuk dzeni onun emrine verilecek ve zellikle fana
tizmin stn gelmesiyle ulemann etkisi ar basacaktr.
Medrese eitimi iinde, basamaklanan ulema sradzeni byle-
ce kle devletlerinkinden ok byk olanaklar salamaktadr. En
derun Mektebinden kan bykler, bir hi olarak baladklar gibi,
yine hilie dnerler, nk servetlerinin hemen tmne ldkle
rinde padiah tarafndan el konur. Oysa, kadlar servetlerini ailele
rine miras olarak brakabilmektedirler. Ayrca kadlar vergiden de
muaftrlar. Vakf araclyla ok nemli miktarlarda bir geliri din
sel amalarla -ou dinsel olmamtr- kullanmaktaydlar. Sonraki
yzylda, imparatorluk hzinesinin byk bir blmn ellerinde
tutacaklardr. Fatih zamannda, imparatorluk yeniden yaplanrken,
eitim ve ynetim alanlarnda dzenlemeler yaplrken kadlarn
durumu byle deildi. Padiahn uzakm gibi grnen -ama ok
5XVI. yzyl, Y avuz Selim, (Batdaki lkab Korkun Y avuz!) imparatorluk iindeki H-
ristiyanla, Mslman olmazlarsa lm cezasna arptrma kararn ald. Ama eyhlislm.
eriatn hara deyen Hristiyanlarn ya da iziye verenlerin, dinlerini zgrce uygulama
hakkn onlara tandn hatrlatt. Padiah da b fetvaya boyun edi.
Bir tarihi A.H. Leybyer eylislam n grevi, stlendii rol, ABD'deki yksek nalke-
meninkine benzemektedir.
181
dikkatli ve titiz- idaresi altnda, kadlar, vakflar yakndan izleye
cek, kaldrlmasn isteyeceklerdir, kamu kesiminin bir blmnde
bu durum bir honutsuzlua neden olacaktr ki bu kesim tahtn de
vam srecinde kargaaya izin vermeyecek, her eyi grmezden
gelemeyecek bir kesimdir.
182
V
eitli lkelerin Birbiri Ardna Fethi
1. ADRYATK LKELERNN BYK KORKUSU
1466 ylnn ilkbaharnda, sal tamamen yerine gelmemi ol
masna karn, Fatih Sultan Mehmet, bu kez de Arnavutluka kar
bir sefer dzenleyerek ordusunun bana yemden geiyordu. Arna
vutlukta Skanderbeg, Mslman olduktan sonra yenieri ocana
giren Balaban Paay, sonra da bir Osmanl generali olan Yakup
Paay ar bozguna uratmt.
Fatih iin Arnavutluku almak birinci derecede nem tayan
bir konu idi. Aksi halde, Adriyatikin giriinde yer alan stratejik -
nemi byk olan bu lke, elde edilmeden ve talya ile Dalma-
yaya doru deniz projelerinin hibirisi gerekleemezdi. Gney
bat Balkanlarn karayolu da buradan geiyordu. Hristiyanln
babelasnn, byk bir ordunun bana geerek -200.000 asker de
niyordu- Kroyaya doru ilerlediini renince btn talya yeni
den korkuya kapld. Trkler oktan* Valonay alm, orada bir
tersane kurmulard. Ayrca lkenin gneyi ve Ragza, sultann
vasaliydi. Hristiyanln byk merkezlerinin yolu zerinde nere
de durdurulabilirdi? Papa II. Paul dehet iindeydi. Arnavut sa
* Kroya Trke adyla Aka Hisar.
183
valar, kltan geirildi. imdiye kadar direnen ehirler dt.
Adriyatik halklar yaklaan tehlike karsnda tir tir titriyorlar. Her
tarafta korku var, yas var, l var, klelik var. Muzaffer gururlu,
canavar Trk, imdiye kadar grlmemi kuvvetlerle ardarda b
tn lkelerin fethine kouyor" diye yazyordu Pierre de Medicis,
Philippe de Bourgognea* ve Venedike kar bu yeni tehdit kar
snda gzyalarna bouluyordu.
Skanderbeg canla bala savaarak kar koydu. Bakent Kro-
yay subaylarndan birine teslim ederek kendisi bizzat kent dna
karak Trklere ar kayplar verdirerek haftalar boyu savat. Fa
tihin birlikleri blgeyi krp dkerek, katlederek, yamalayarak
sprp geti. Sonra padiah, sylentiye gre tam yirmibe gnde,
lkenin orta yerine bir kale yaptrd -buras Elbasan kentidir- k
gelince Bulgaristana ekildi. Zira stanbulda byk bir veba sal
gn bagstermiti. Balaban Bey, Kroya kuatmasn srdrme g
reviyle orda kald. Padiahn yaknda tekrar dneceini kimse d
nmyordu bile.
Skanderbeg bu sakin dnemden yararlanarak, yardm aramaya
kt. Asker giysileri iinde ve ok kk bir birliin eliinde
papann huzuruna kt. Ama, o, kendisine ok az bir katkda bu
lundu, Napoli kral Ferrante biraz daha cmert davrand. talyada
durum belirsizliini koruyordu. Venedikle ve Milano dk arasn
daki ilikiler ylesine ktyd ki, bir gn Milano dk Venedik el
isine yle dedi: Bar istiyorsanz bar, sava istiyorsanz, onu
da yapacaksnz, tarihinizde grmediiniz kadar tehlikeli bir sava
olacak. Ve siz yalnzsnz, herkes size kar tavr alm durumda,
yalnzca talya 'da deil, dalarn da tesinde (Orta ve Dou Avru
p a da bile). yi dnn, zira Tanrnn da istei byle, dnmeye
ihtiyacnz var... Ne dediimi biliyorum ben. Papa, Napoli kral
nn bir saldrsndan korkuyordu. Herkes parasn ufukta grnen
zor gnlere saklyordu. Skanderbeg, az bir para toplayabilmiti a-
ma cesaretinden bir ey yitirmemiti. Balabanla yeniden savaa
* Pius II. Commentari-K. Setton.
184
tututu, Trkler aleyhine dnyordu sava. Balaban ldrld, as
kerler birbirini krp geirdi. Osmanllar bir kez daha geri ekildi
ler, bu kez Makedonyaya gittiler. 1467 yl yaznda, Fatih Sultan
Mehmet ikinci kez Amavutlara kar harekatn ynetimini eline al
d. Her zamanki gibi Onun yaklat daha duyulur duyulmaz her
kesi korku sard. Adriyatik kylarnn halklar areyi kamakta
buldular, Druzzo kenti boaltld. Fatihin amac bu kenti ve btn
Arnavut limanlarn ele geirmekti. Ama alamad. Birlikleri, Bos
nadaki slerinden aknlar dzenlemekle yetindiler. Sirakza bile
tehdit altndayd, Venedik byk korku iindeydi ve ancak denizde
kk bir baar elde etmilerdi. nl generalleri, Vittorio Capello;
mroz, Taoz ve Semadirek adalarn eline geirdi ama yine de Ati
na nlerinde yenildi. Venedik iin Atina, Bizansn geri alnmas
abasnda bir sembold. Ayn ekilde, J acopo Barbarigo, Morada
Patras almak iin bouna abalamaktayd. atma srasnda l
d, Capello alelacele oraya kotu ama stste saldrlar karsnda
geri ekilmek zorunda kald. 1468 ylnn banda iki kt haber
Venediklilerin ve Hristiyanlarn karamsarla kaplmasna neden
oldu: Vittorio Capellonun lm ve Skanderbegin sonu. Skan-
derbegin Alessiodaki sonu Hristiyanlar iin ok daha byk bir
felaketti. Fatih, haberi duyunca sevinmekten te ne yapabilirdi,
yle haykrm olmal: Nihayet Asya da Avrupa da benim! Kah
rolsun Hristiyanlk! Klcn ve kalkann yitirdi! Dnya bylesi
bir aslan grmemitir!*
Bu yllar boyunca hibir kesin asker harekt OsmanlIlarla H-
ristiyanlar arasndaki atmann sonunu belirleyememitir, ancak
Hristiyanlar hep savunmada kalmak durumundaydlar. Venedike
varan acele zafer umutlan, zellikle Romadaki Trk meselele
ri uzmanlarnn uyandrdklan umutlar gerekleememiti. Bir
kez daha Osmanl gc ve padiahlannn asker kuvvetleri konu
sunda yanlm, konuyu hafife almlard. Aralarnda egdm ek
siklii, ordu komutanlar arasndaki rekabet, anlamazlklar, yanl
Gegaj, s: 147.
185
anlamalar ve tartmalar yznden bu yeni giriim de Yakn-Dou
sorununu halledememi bir kez daha kanlmaz biimde baarsz
la uramlard. Papa ve Venedik arasndaki ittifaka katlan Ma-
carlar szlerini tutmam oluyorlard. 1467 yl banda Venedik,
Anconelu tccarlar Trklere silah ve cephane salamaya devam
ettikleri takdirde gemilerine el konulaca konusunda uyard ve
tehdit etti. Herkes kendi karn dnyordu. Skanderbegin de
ortadan kaldrlmasyla Hristiyan koalisyonunun gelecei tehlike
altna girdi.
Fatih de, kesin ve byk bir baar kazanamamt ama, biraz
daha ileri, Hristiyan Avrupa ilerine doru gitmiti. Bosnadaki
slerinden istedii zaman Adriatik kylarna akna kalkyor, Her-
seki yakp ykyor, belki de Ragzay almak istiyordu. Ve bir gn
Venedik elisi papaya: ite, O, Amavutluku ald zaman, istedi
i an talyaya geebilir ve Hristiyanl ortadan kaldrabilir di
yordu. Padiah, sonunu kimsenin bilmedii bir savata, Papay ve
Venediki byk miktarlarda para kaybedip ke zorluyordu, ra
kiplerinin zayfladn gren Floransa ve Cenevizin iine geliyor
du bu durum, frsattan yararlanarak Byk Sultann imparatorlu
u ile ticaretini gelitiriyordu.
Savan yeniden balamasn bekledikleri srada buna bal olarak
her iki taraf da, silah ve ara gerecini tamamlamak zere ekildi. Ve
nedik tersanesini bytt kapasitesini iki katna kard* ve masraf
lar karlamak amacyla bin dkalk istikraz tahvilini zorunlu kld
lar. Verimli topraklar olan Paduva ve Brescia katkda bulunmaya
arld. Venedik papaya bir eli gnderdi, ama merhamet ve duadan
baka, pek bir ey koparamad. Hristiyan gleri bir kez daha iin i-
inden syrldlar. Ne yaplrsa yaplsn, halklar ve hkmetler ne
denli korkutulursa korkutulsun, Osmanllann uzakta da olsalar, Ba
tnn kylerine, kentlerine dek uzanacaklanm dndrtmeyi bece-
remiyorlard onlara. Venedik bu konuyla dorudan ilgili olduundan
Byk Trkn lkesinde neler olup bittiini herkesten iyi biliyordu.
* Harff (Von). The Pilgrimage.
186
Venedik bylece, Fatihin Asya ile megul olduunu bilmek
teydi.*
Msr Memlk Sultannn desteini alan Karaman Beyi Pir Ah
met, Anadolunun bir blmn elinde tutuyordu, bu arada Fatih ile
yapt vasallik anlamasn bozmakla tehdit ediyor, Osmanl mpa-
ratorluundan toprak istiyordu. O sralarda Fatih Sultan Mehmetin
Bat ile ilgili kayglar azald, bu frsattan yararlanmak ve Bursa ve
Ankara gibi ticaret merkezleriyle olan balant yollan zerinde bu
beylerin yaratt kankla ve tehdite bir son vermek istiyordu. As
yadaki siyasasnn amac sava ve yamac Trkmen boylarn bo
yunduruu altna almak, orta ve dou Anadoluyu igal etmi olan
bu boylan sindirmek, imparatorluk snrlarn, Bizans mparatorlu-
u'nun da uzun sre doal snrn oluturmu olan Toroslara kadar
geniletmekti. Frsat hazrd ite. Fatih bu frsat karmak istemedi.
1468 ylnn banda, Osmanl ordusu, stanbul Boazndan geip
Afyona doru yneldi, Fatih, vasali Pir Ahmeti oraya artt. Ah
met gelmedi, bu bakaldr demekti. Padiah birlikleri Karaman Bey-
liinin bakenti olan Konyay ve beyliin topraklarnn byk bir
blmn kendi topraklarna katt. Oullarndan Mustafay oraya
vali olarak atad, her zamanki gibi stanbula yerletirecei birok
insan, ii, esnaf, zanaatkn yanma alarak stanbula dnd. Saray
na dnmeden nce, herkesi artan bir kararla Mahmut Paay sad
razamlktan azlederek yerine Ishak Paay getirdi. Mahmut Paa o-
niki yldr yetkin bir biimde hizmetindeydi, yle gzkyor ki, Pir
Ahmetin sadakatine olan gvencesiyle padiaha kar bir kusur ile
mi olacak. Acaba Fatihin, Suriye ve Msr fethetme tasarsyla bir
ilikisi var myd, Sadrazam bunlara m kar kmt?** Her neyse,
sadrazam grevinden almak iin bavurduu yol hi ho deildi:
sadrazamn kald adrn iplerinin hepsini ayn anda kestirip adr
bana ykt. Ama Mahmutun gzden d geiciydi, Geliboluya
vali olarak atand, donanma komutam oldu. Daha sonralar, bu g
revde kendini, yeteneklerini gstermek zorundayd.
* 1468-1469
** Dursun Bey
187
2. VENEDKIN BAINA GELEN BYK FELAKET
Padiahn bakente ani dnnn bir nedeni vard. Onun yok
luundan yararlanan Hristiyanlar, gemite de birok kereler ol
duu gibi, Ege Denizi kylarndaki Osmanl deniz slerine saldr
dlar: Trakya kysnda bulunan ve nemli ticaret merkezi olan E-
nez, yaklp ykld, Foa yamaland, Morada Vostista Venedikli
lerin eline geti, buraya g ydlar, Fatih Venediklilere bir ders
vermeye kararlyd. OsmanlIlarn elinde bulunan blge ve slere
saldrmakla ne gibi bir tehlike yarattklarn anlamalar gerekiyor
du, kimse OsmanlIlarla tartamazd.
Bilindii zere denizler Trklerin pek tercih alan deildi. Orta
Asya yaylalarndan gelmi olan Trkler, XIV. yzyla kadar deniz
ler konusunda bilgilerini zenginletirmeye gereksinim duymadlar.
Anadolu'ya doru yaylmalar, kylar boyunca ve adalar arasnda
deniz yolunu kullanmalarn zorunlu klyordu. Hristiyan kadrga
laryla karlanca da kendilerini savunmak, gerektiinde saldr
may, hem karada hem denizde savamay renmeleri gerekiyor
du. stelik, imdi Osmanl topraklar her iki ktaya da yaylnca,
ilk zorunluluk, boazlarn savunulmas oluyordu. stanbulu fethe
gelenlerin hibiri bu iki ktaya, eer iki denize de hakim olama
mlarsa, tam anlamyla hakim olmay baaramazd.
stanbulu alr almaz, Fatih Sultan Mehmet byk bir donanma
kurmak iin ara gere ve usta iiler getirtti, ayn ekilde ekono
minin gelimesi de olmazd. Bu i, imparatorluk iinde, ok sayda
Rumun varlyla kolaylayordu bir anlamda, nk Rumlar u-
zun sreden beri bu konuda deneyim kazanmt; son yzyllar i-
inde Italyanlar tarafndan gelitirilen teknik sonucu daha da zen
ginleen gemi yapmndan, denizle ilgili hereyden anlyorlard.
Gemi inasnda uzmanlam olan ada halkndan iilerin beceri
sinden geni biimde yararland. Ayrca bu gibi ustalar btn im
paratorlukta, komu lkelerde, zellikle Cenevizde aratrlmasn
istedi. mparatorluktan elde edilen materyel, tersanelerin gereksini
mini yeterince karlamaktayd, oysa Venedik, aacndan, bezine,
188
metal akamna kadar her eyi ithal etmek zorundayd. Osmanl
donanma tezgahlarnn en nemlisi Marmara denizinin knda,
Geliboludayd, I. Beyazt, XIV. yzyln sonunda deniz ssn o-
raya kurdurmutu. Fatih bunu gelitirdi ve her iki kyya iki kale
yaptrtarak, (Kilit Bahir ve Sultaniye kaleleri) boaz ve ss koru
ma altna ald. stanbulun fethinden hemen sonra, Galatada da bir
deniz ss yaptrd ki buras, Kanuni zamannda, nemi gitgide a-
zalan Gelibolu ssnn yerini alacaktr.
Fatih, uzun sredir Eribozu* almak istiyordu, Hellade kyla
rnda talyanlarn sahip olduklar en deerli yer, Venedikin Do-
unun kapsn aan anahtar.** Ege adalarna olan yaknl,
Yunanistann kta blmnn en u noktasnda bulunup ktadan
dar bir deniz kolu ile ayrlm olan bu yere Venedikliler, Dou ile
ticaretin hukuk ve sivil ynetim merkezini kurmu, ordu ve do
nanma kumandanlklarn yerletirmiti. Fatih, Peloponnes seferin
den dnerken, 1458 ylnda orada ksa sre kalm, kentin konu
munu dikkatle incelemi, korunmasnn ok iyi olduunu grm
t. Ktaya yalnzca 60 metre uzunluundaki Euripe*** zerinden
bir kpryle bal olup nerdeyse karaya bitiik gibidir. Kukusuz
kenti ve aday btnyle almay tasarlam, buradan ne ekilde ya
rarlanacan dnmtr. Byk olaslkla 1459da bu karara
vard ve hemen hazrlklara balanmasn buyurdu.
Yaklaan yeni frtnann haberi Venedike varnca hemen kor
kuya kapld herkes. Trklerle aralarnda srp giden bu uzun an
lamazlktan bkm olan Venedikte, Macar kral Mathias Cor-
vinin tutumunun neden olduu d krkl duruma daha da ciddi
bir grnm kazandryordu. Zira kral Trklere kar kullanmak -
zere Venedikten ald para yardmn eklerle arasnda kan an
lamazl gidermede kullanmaktayd. Venedik Fatihle, o zaman
* Y zlm 3.580 km^, o zamanki nfusu ise 2.500 kiiydi.
** Schwoebel.
*** Denizin kol gibi uzanan blmne verilen ad. Ordaki ok hzl akntlaryla nl, yle
ki gnde oniki kez yn deitirmektedir. Sylenceye gre, bunun nedenini bulamayan Aris
to, kendini Euripee atarak intihar etmi.
189
iin anlama yoluna gitmeyi ok istemi olmal. Zira Giritli Yahu-
dilerden, Venedik tabiyetinden, David Mavroganatoyu stanbula
eli olarak gndermiti, Davidin, Fatihin hekimi olan Yakup Paa
ile iyi ilikileri vard, anlama konusunda n bilgi toplayabilir, bir
sondaj yapabilirdi. Ama, Fatih dinlemek istemedi. O, Venedikin
yalnzla itildiini ve teki Italyan devletleri ile ilikilerinin bo
zuk olduunu, Venedikten nefretle szedildiini biliyordu. Belki
de uzun sredir, atma d kalsn, zayflasn diye beklemeye b
rakm, elinin altnda tutmutu, imdiyse elinden karmak istemi
yordu. Venedikin ald haberler de bunu dorulamaktayd.
Bu kez Venedikte gerek bir panik yaand. Fatihin sava ha
zrlklar nemli boyutlardayd. Kara ve deniz kuvvetleri arasnda
kurduu egdmle balatt harekt ok bykt, stanbulun
fetih hazrlklarn andryordu. Tmar birlikleri oktan biraraya
toplanma emrini almt. ok miktarda ara gere, byk kalibre
li toplar, kuatma makineleri, Edirnede, stanbulda ve askeri de
niz slerinde toplanmt. Venedikli casuslar, Geliboluda gemi
direklerinden geilmediini bildiriyordu. Byk Trkn bylesi
bir donanmay kurdurup da manevra yaptracana kimseler inan
mazd.
3 Haziranda padiahn armadas anakkale Boazndan
Mahmut Paanm komutasnda kyordu: 400 para gemi, bunun
100 kadar kadrgalar, 80 adet tama gemisi, 150 para deiik
tonajda gemiler. Bir Venedik kadrgasnn komutan Geronimo
Longo, ailesine yazd mektupta hem hayran olduu hem de
korktuu bu manzaray yle anlatmakta: "Denizin st orman
gibi olmutu. Duymakla inanlmaz, ama grseniz korkarsnz.
Harika krekiler var, kadrgalar bizimkiler kadar iyi deil, ama
yelkenler ve baka noktalarda onlar daha stn, tayfalar daha
kalabalk. lk gemiden sonuncusuna kadar btn donanma 10 ki
lometre kadar uzayp gidiyor. Bunlarla karlamak iin bize en
az 100 kadrga gerekiyor. Bylesi bir savatan nasl karz bile
mem. Eer lkemiz bize byk kuvvet yollamazsa Eriboz ciddi
bir tehlikenin iine dalacak ve eer derse, dou ile ticaretimiz
190
ve smrgelerimiz de der. Gelecek yl Byk Trk, daha da
gl olacak.*
Venedikli denizci iyimser deildi. Geliecek olaylar onu hakl
karacaktr.
ssn terkettikten iki gn sonra Mahmut Paa ve donanmas
mroz Adasm ald, ama Limni dayand. Ayn ekilde, ertesi gn
de Skyros Kalesi direndi. O da dmeni gneye, buruna evirdi ve
Douro ve Mandhili burunlarn dnd (Eribozun en gney ucu),
deniz koluna (boaza) Attik ile ada arasndan dalmay denedi. 15
Haziranda padiahn gemileri Aulis limanna Eribozun birka
mil ana demirledi.** Kadrga ve kalyonlardaki birlikler kk
karma kayklaryla kente yakn bir koya ktlar. Mkemmel bir
egdm ve haberlemeyle, onbinlerce kiiden oluan tabur bala
rnda Fatih olmak zere kta tarafndan gelerek ky boyunca po
zisyon ald. Y erleimleri alt gnde bitmiti ve kuatma balad.
Kent muazzam surlarla evriliydi ve iyi silahlandrlm kalabalk
bir garnizon tarafndan korunuyordu.
Eer Venedik hemen saldrm olsayd, Fatihin zor durumda
kalmas mmknd. Ama Venedik gemileri Niccolo Canale tara
fndan kumanda edilmekteydi, ok kltrl birisi olan, niversite
de doktorluk, sonra da elilik yapm olan bu adam ne yazk ki sa
va deildi. Gemilerinin sayca yetersiz kalmasndan korktu ve
takviye aramak amacyla Girite dnd. Bana yz adet bykl
kkl kadrga gerekli diye yazyordu Venedik cumhurbakan
na ite o zaman Trk donanmasna saldracam. Giritten ok
ge dnecek ve hata stne hata ileyecektir.
25 Haziranda kentin kuatma altna alnmas tamamlanmt,
Fatih, vali Paolo Erizzoya teslim olmas nerisi sundu. Karsnda
halk on yl boyu vergiden muaf klacak, valinin kendisi ve dan
manlar Eribozda kalabilecek veya stanbula geebilecekti.
(nk aday teslimden sonra Venedike gidemezdi.) Erizzo cevap
* Malipiero, in Alberi, 1. Seri
** Agamemnon kumandasndaki Y unan gleri de orada demirlemi, kendilerini Truvalla-
ra gtrecek olan uygun rzgrlar beklemilerdi.
191
olarak Eribozun Venedike ait olduunu, asla teslim olmayacak
larm, kimin kazanacan ise on veya oniki gnde greceklerini
bildirdi. Korkun bir kfrle bitiriyordu bildirisini: Gidin efendi
nize syleyin, nce domuz eti yesin sonra bizimle boy lmeye
gelsin!
Koca Trkn toplan surlan dvmeye balad. 2.000 svari de
krsal blgede at koturuyordu; bir yandan ldryor, bir yandan
da yamalyordu, ilk saldn verimsiz oldu. Osmanllara 14.000 l
verdirdi. kincisi ise 30 Haziranda 16.000 lyle, ncs 5
Temmuzda 15.000 ehitle son buldu* Bombardmanlar halk deh
ete salyor ama sur zerinde sonu alnamyordu. Kent iinde yi
yecek ve cephane sknts balamt. Vali, donanma komutanna
yardma yetimeleri iin, yalvaran mesajlar yollad. gn sonra,
da Canale; 52 kadrga, 18 deiik byklkte gemiyle adann bur
nunu dnd, deniz kolunun gneyinde demirli gemilerden uzak
kalmak iin bu yolu semekle iki gn sonra daha kaybedilmi ol
du. Vezirler korku iinde kuatmay kaldrmak iin padiaha ba
vurdular.
Mahmut Paa kabul etmedi. Haklyd; zira Venedikli general
her zamanki gibi ardan ald, hi ara vermeden bastracana,
Trk saldms altnda boulan kentin yardmna koacana takviye
birliklerinin gelmesini beklemeyi yeledi. Trkler son saldnday-
d. Bir gece nce hendekleri topulann at en byk gediin ol
duu yerde ii ceset dolu flarla dolmutu. afak vakti azaplar
ve yenieriler saldnya getiler. Yeniden adm adm, sokak sokak
ilerlediler... Sonra hepsi orada ehit oldu. Venedik 6.000, Trkler i-
se 27.000 kayp vermiti.** Ertesi gn Niccola da Canale, Trkler
tarafndan kurulan bu kprye kar lmcl bir saldnya geti, a-
ma, geri ekilmek zorunda kald. Trklerin uzun menzilli toplan
gzn korkutmutu. Tek bir atlan gemilerinden birinin batmas
na yeterdi. Deniz tecrbesi de olmadndan, birlike stn olduu
halde bundan yararlanmay bilemedi. Gemileri hem ard, hem de
* Venedikli tarihi Malipiero, Trk tarafnn kayplarm ok fazla abartm.
** Y ine Malipierodan abartl bilgi.
192
iyi silahlandrlmt. Trk gemileriyse sayca daha kalabalk ama
daha hafiftiler. Kumanday kendinden sonra gelen Pietro Maceni-
goya vermeden birka gn nce yeni bir taarruza kalkacak, ama
Trk svarileri tarafndan darmadan edilecektir. Macenigo Nico-
loyu* zincire vurup geri getirmesi emrini ald. Venedike getirilin
ce hapse atlacak, yarglandktan sonra srgn cezasna arptrala-
rak Portogruaroda oturmak zorunda braklacaktr. Cezas hafif bi
le olmutur. Zira dier baarsz kiiler daha kk hatalar yzn
den lm cezasna arptrlmlard. Ama yarglar, gerek sulula
rn onu uzman olmad o greve atayanlar olduunu biliyorlard.
Fatih Sultan Mehmet, 14 Temmuzda Eriboza girdi.Valinin
ve birok yksek dereceli grevlinin idam edilmesi buyruunu
verdi. Birlikleri ok sayda tutsak ald, nemli bir ganimet elde et
tiler.** Sonra Atinada, Tebde ve Selanikte duraklayarak yola
koyuldu. Bu srada mer Bey, Peloponnes birlikleriyle adann b
yk blmn igal altna alyordu. 5 Eyll gn Fatih, stanbula,
Trk donanmas da anakkaledeki slerine dndler. Mocenigo,
ona saldracak frsat bulamamt. Sultann kadrgalar hi isabet
almadan bir baka sefere kadar sapasalam kalacaklardr.
Eribozun kaybedilmesi Venedik iin bir felaket oldu. stan
bulun fethi ve dourduu sonularla kyaslamalar yapld. Vene
dik, Giritten sonra, Akdenizdeki en nemli ssn, en iyilerinden
olan bir liman, Ege adalar arasnda merkez durumundaki bu yeri
kaybetmiti. OsmanlIlarn mthi donanmas, bir ay iinde, bu ka
dar iyi korunmu, iyi savunulmu byk bir aday ele geirmiti.
teki adalarn gitmesi iin bir iki fiske yeterdi. Msr ve Suriye ile
yaplan alverite en nemli durak ve depo grevi gren Girit bile
ksa zamanda elden kabilirdi. Bozguna uradklar haberini aln
ca btn Venedik yasa bouldu. Paraca byk kayp vard ama u-
tan ve gurur krkl ok daha byk boyuttayd. Venedikin
ve saygnl yokoldu, gururumuz incindi diye yazyordu Mali-
piero. Milono elisi de: Venedik korku iinde. Venedikliler ise
* Venedik Cumhurbakan olacakt r.
** Aralarnda, Giovanni Maria Angiolello da vard. Baknz kaynaka.
193
orkudan yar yarya l gibiler, bunun yannda, btn smrgele-
i kaybetseydik bile bundan iyiydi, diyorlar diyecekti. teki kt
1aberlerin ard arkas kesilmedi: Vostista (Aigyon) teslim oldu.
^amata OsmanlIlara brakld, daha az korumas olan teki yer
ler tek tek gitti. Btn Dou Akdenizde daha da beteri bekleni-
y 'rdu. Rodos valyelerinin ba, Giovanni Batista Orsini, Papay
y rdma ard, zira kalenin durumu berbatt.
talyada da, birbiriyle elien, en dehet verici trden sylenti-
:1er dolayordu ortalkta. Gneyde, Sicilya kentleri savunma duru
mu almaya baladlar. Papa II. Pie Venedikliydi, Eribozun kayb
nn Cumhuriyet ve Hristiyanlk iin ne demek olduunu herkesten
iyi bilirdi. ylesine korkmutu ki, Romay terkedip, Aviginona
gitmeyi dnmeye balad. talyadaki belli bal devletlere yaza
rak, (Napoli, Mantoue dk, Este dk, zellikle Savoie dk) on
lar birlemeye ard. Zira Trklerin, barbarlklaryla Hristiyan
l mahvetmek ve komu lkeleri sonra da talyay tek tek ele ge
irmekten baka amalan yoktur diyordu mektubunda. Ve bir itti
fak oluturmak amacyla bu lkelerin Romaya eli gndermeleri
ni istedi. Aynca Avrupa hkmdarlann, krallan yardma ard.
Tours bapiskoposu, Elias de Bourdeilles, Frans kral XI. Char-
lesin huzuruna karak ona Hal seferinin amacn aklad, size
yeryznn en byk zaferini ve lmszlk vaadeden... bir hal
seferi... diyordu. Fransa kral ta kesildi karsnda; tek yant yok
tu. Ne Papa II. Pie, ne de ondan sonra gelen, IV. Sixte (1471 aus
tosunda seilmiti) Avrupa krallann silaha sarlmaya ve kesenin
azn amaya raz edebileceklerdir. Venediklilerin dediine bak
lrsa, Papa II. Pie de servetini 1.000.000 dkaya karm olduu
halde kesesinin azn gevetmeye pek niyetli grnmez. Yine de
1470 ylnn sonlannda 1454te yaplan Lodi Anlamasn yenile
meyi ve istedii birlii, kendisi dnda Napoli ve Venedik kral a-
rasnda salamay becermiti. Birlie giren Floransallar hemen
geri ktlar, nk ne olursa olsun, stanbul ile ilikilerini bozmak
istemiyorlard.
Yine de her eyi halledecek olan bir are vard: Sultan ldrt-
194
inek. Ayn konu birka yl nce yine gndemdeydi. Yeni bir frsat
daha kmt, tereddt etmeksizin bu areye sarldlar. Onlar kon
seyi stanbula srgn edilmi bir Floransal olan Lanedo degli Al-
lizzi adl birini kabul etti, dediine baklrsa, J acopo da Gaetadan
(Yakup Paa) bir neri getiriyordu. 10.000 dka altn karlnda
ve aynca 25.000 dka kadar kendi kayplan iin para isteyerek -zi
ra stanbuldan, iini bitirince kamas gerekmekteydi- Sultan l
drmeyi neriyordu padiahn hekimi. Konsey kabul etti, Venedik
Cumhurbakan istenen izni verdi ama bu proje hibir zaman y
rrle konmad. Floransal, sanrz, Yakup Paann aklna bile
gelmeyen bir projeyi ona malederek yola km veya Sultann iz
niyle byle bir senaryo hazrlanmtr, zira o gnlerde terr ve sui
kast hazrlklar duyulmadk eyler deildi (Antonella adl bir Si
cilyalI, 1472 ylnda Gelibolu tersanesini yakmaya kalkt; yakala
np ldrld.) Yakup Paann tasarsna gelince eer byle bir
ey gerekten olduysa kukusuz baka suikastlar da nlesin, rnek
olsun diye daraacna gnderilmitir.*
3. OSMANLILARIN ASYADAK BYK BAARISI
1471 ylnn balarnda, Akdenizden Hristiyan Avrupaya ula
an haberler o kadar kt deildi. Fatihin oralarda yeni glkler
le kar karya olduu haberi geldi; bu haber, II. Muratn dul ka
rs Mara Sultan ve kzkardei Comtesse de Cillynin (her ikisi de
Georges Brankoviin kzlaryd) Venedike resmi yoldan gnder-
* Birka yl sonra, 1477de Venedikli Y ahudilerden bir bankac, Salomon de Piove buna
benzer bir neriyle ortaya kt. Venedik ve Hristiyanla hizmet... amacyla Sultan l
drmeyi planlayan bu kii Valco adl biriyle balant kurdu, Valco kendisi veya ocuklar
yoluyla papadan gelen bir yiyecei Ona verecekti. Ksa sre iinde kendisi lmtr.
Karlnda vergiden muaf be banka ama izni, Venedik blgesinden mal ve mlk edinme
olana (25.000 dka deerinde) ayrca her saygn adam gibi Venedikte ticaret yapma iz
ni istiyordu. Onlar konseyi nce tereddt ettiyse de sonra kabul etti. Valconun bu tasar
sndan niye vazgetiini kimse bilmiyor. Ayn tarihlerde (1477) Paolo adl bir Lbnanl ber
ber, Sultan ldrmek iin ortaya kmtr. Bu giriim de teki birou gibi ksa srm
tr. Venedikliler toplam, oniki kez bu nl Byk Trkten kurtulma hayallerine kaplm
lardr.
195
dikleri zel grevli kurul tarafndan da dorulanmt. Aslnda Sul
tan Mehmet onlar, ban grmeleri yapma amacyla yollamt.
Birazck soluk alabilmekten ok memnun kalan Venedikliler bu
grmeyi kabul ettiler. ki eli, Nicolo Coco ve Francesco Capel-
lo, Padiaha Venedik Cumhuriyeti'nin ban grmelerine bala
maya hazr olduuliu, koullannn her iki tarafn da, hatta adalar
daki derebeyler de dahil olmak zere herkesin u anda elinde bu
lundurduu topraklar zerinde haklanmn korunmasyd. Fatih ne
isterse kabule hazrdlar, yeter ki ticaretleri bozulmasnd: Her eye
ramen bana gereksinimi vard, yeniden toparlanmak, pek yakn
zamanda kacak olan ve tek bana gtrecei savaa hazrlanmak
iin gerekliydi, bunu da biliyordu Venedikliler. Ama gereksindii
bar dnemine kavuamayacaktr, en azndan o sralarda, Fatih
Sultan Mehmetin de bana gereksinim duyduu kesindi, ama ba
n iin artlan vard. Mora, Arnavutluk ve Ege adalan zerindeki
toprak istemleri kabul edilir cinsten deildi. Kald ki sultann mec
bur kld yllk hara bedeli, eer Venedik bunu derse bu du
rumda Osmanllann vasal olduunu da kabul etmi olacakt ki,
her ynyle berbatt. Venedik yine de grmelere devam etti. A-
ma Francesco Capello stanbulda lecek, Coco geri anlacak ve
bir baka eli gnderilecektir. Ama bu eli Korfudan teye gee
mez. Grevi gcnn ok stndedir. Fatih ile Akkoyunlu hkm-
dannm aras alm; dmanlk balamt. kinci bir cephe" a-
lmt. Venedik, Akkoyunlulara yardma alacak, Byk Trk
en korkun hasmlanndan biriyle kaprken onu arkadan vurmak
iin yeniden silah, ara gere teminine gidecektir.
XV. yzyln ortalannda, iki Trkmen boyu konfederasyonu o-
lan Akkoyunlular ile Karakoyunlular, btn Dou Anadoluyu, A-
zerbaycan sonra, yukar Mezapotamya'y aralannda paylam
lard. Orta Asyadan Seluklularla birlikte veya Cengiz Hann pe
inden gelen boylar iinde, gl olan tekilere kendini kabul et
tirdi veya gsz beylerin emrindekiler zerinde hakimiyet kuru
yorlard. Akkoyunlular, Diyarbakr blgesinde Karakoyunlular ise
yukan Mezopotamya ile Tebrize kadar olan kuzey blgelere hk-
196
mediyordu. Balarnda Uzun Haan vard. Karakoyunlular ise Ci-
hanah emrindeydi. Her iki devlet de, Fatih politikas gtmekteydi.
kisinden biri ou durumlarda grld zere ortadan kalkma
lyd. Bu kez ilk saldran Cihanah oldu, kn ortasnda Dou A-
nadoluya vard. Yenilmekle kalmad sava srasnda ehit oldu.
Bir sre sonra olu Haan Alinin ordular dald, Karakoyunlular
tarih sahnesinden ekildiler. Uzun Hasann talihi urdan ileri geli
yordu; Horasanda hkm sren Timur soyundan Abu Said, ona
kar sefer dzenleyip yenilmiti. Timurlenkin oullarna ait top
raklarn byk bir blm, Uzun Haanm devletinin bakenti
Tebriz olup 1470te Azerbeycan blgesinden Hrmz boazna,
Hazar denizinden Kirmana dek uzanyordu. Yepyeni ve gl bir
fatih daha belirmiti douda.
Yedi dervi bir halya sm da iki padiah bir dnyaya s
mam der, bir ran atasz. Fatih ve Uzun Haan gibi birbirinden
hrsl iki gl kii arasnda uzlamazlk kmas kanlmazd.
Anlamazla dtkleri konu ok eskiye dayanr. Uzun Haanla
Venedikin ibirliine giderek ikinci cepheyi amaya kalkmas,
Fatih Sultan Mehmetin byle tehlikeli bir rakipten kurtulmak iste
mesi iin bir neden olmu oldu. Ayrca Uzun Haanm OsmanlIla
ra dmanlk besleyen Anadolu Beyliklerine yardm konusu var
d. Douda olduu gibi Avrupada da Sultana dmanlk besleyen
herkes gzn Akkoyunlu hkmdarna evirmi, ondan yardm
ve destek bekliyordu. stelik Trkmen hkmdarn hakaretleri de
dayanlmaz olmutu. Byk Sultan gibi bir hkmdara gln bir
nvan takarak Mehmet Bey diyor ve Ona beylerden biri aracl
yla tehditlerini bildiriyor; eer Anadolu beyliklerinden ald
topraklan hemen geri vermezse sonunun dedesi Y ldnm Beyazt
gibi olacan duyurtuyordu. Fatih ise, Uzun Hasann Trabzon h-
kmdan Comnenein srtn svazlayp koruyuunu unutmuyordu.
Zaten kzlarndan birisiyle Katarina ile evliydi Uzun Haan. Ama
asl olan uydu ki, Osmanl padiah ncelikle Akkoyunlu sultann
ezmeden -Venediki yenmeden nce- batdaki tasanlann asla ger
ekletiremeyeceini biliyordu.
197
Venedikle Uzun Haan arasndaki ibirliiardan gidiyordu a-
ma temaslar aralkszd ve Trkler iin birden tehlike yaratabilir
lerdi. Venedik donanmasyla, Akkoyunlu ordusu arasnda ibirlii
ne gitme konusunda bir sonuca varlmt, ama Eriboz ve ondan
sonraki grmeler dnemi gelmiti. Venedik kendilerine ters d
en hibir eyi yapmak istemiyordu, ama 1472 nisannda, Caterino
Zeno adl Venedik elisi (Katarinann kzkardeiyle evli olan) Teb
rize geldi ve OsmanlIlarla sava srasnda, Venedik Cumhuriye-
tinin Uzun Hasann yannda olaca konusunu balayan anlama
y yenilediler. Uzun Haana byk, orta, kk apta toplar, ha
van topu ve arkebzler, byk miktarda barut ve topular iin ne
gerekiyorsa; yeni top dkm ve olanlar kullanmak iin adamlar,
mhendisler, ksacas dman topraklardan atmak iin gereken her
ey"\ vereceklerdi. Venedik Gney Anadolu kylarna karma bir
likleri gndermeyi de kabul ediyordu. Fatih bozguna uratldn
da, Cumhuriyet, Uzun Hasann boazlar silahszlandrmak ve Ve
nedikin ticaret zgrlne sayg gstermek kouluyla, btn A-
nadolu topraklan zerindeki hkmranln tanyacakt, anlamada
bu da vurgulanyordu. Venedik ise, Mora, Midilli, Eribozu alacak
ve bylece ryasn gerekletirecekti: stanbul zerindeki egemen
lik ryasyd bu. Uzun Haan, Rodos valyeleri, Kbns kral ve A-
lanya beyi ile de ilikiye geti, OsmanlIlara kar mcadelede bu
blgeye yardm amacyla, 30.000 kii gndermeye sz verdi.*
Uzun Haan ile Fatih arasndaki anlamazlk 1471 ylnda, Fa
tih Karaman Beyliinin son topraklan olan Toros Alanya ve el
* Bat Hristiyan dnyas iin en nemli ey kukusuz Osmanl tehlikesine kar durabil
mektir. Bununla birlikte, eer Fatih yenilirse, bu kez Avrupa Y akndounun byk bir bl
mnn hkmdan olarak Uzun Hasanla yzyze gelmeyecek miydi? Bu da dnlebilir.
Byle bir ey hibir zaman gereklememitir, ama, bata papa olmak zere Hristiyan g
lerin, Anadolu ve dou Akdenizdeki egemenliini daha batan tamyacaklan bir hkmdar
la ittifaka girmi olmak bir tr rahatszlk da vermiyor deildi. Sonraki yzylda, Hristiyan
dnyas I. Franoisya, Kanuni Sultan Sleymanla yapt ittifaka iddetle kar kacaktr.
Y ine de XVI. ve XVII. yzyllarda Habsburglann ran ahlaryla, ittifak araylanna engel
olunamayacaktr. Charles-Quint birok kereler ahtasmaspla, yine kardei ve daha sonrala
r II. Rodolpheda dou ile ittifak giriimlerinde bulunacaklardr. PolonyalI lar ve Papa VIII.
Clnent da, ranla ibirlii yolunu deneyecektir. (Vaughan. S: 205)
198
blgelerini kendi topraklarna katmak isteyince patlak vermiti. A-
na ama Uzun Haan Venedikten gelebilecek bir deniz ssnden
yoksun brakmakt. Akllca alnm bir nlem olacaktr bu; zira
Venedikliler Osmanl ky kalelerini srekli top ateine tutacak a-
ma bir trl Hasann birlikleriyle birleemeyecektir. Uzun Ha
ana silah getirmekle grevli olan Venedikli kaptan, yannda Ve
nedik donanmas birlikleri olduu halde kylara kamayacaktr.
Fatihin kuvvetleri saldrya geer gemez, Pir Ahmet, Uzun
Hasan yardma armt. Osmanllarn korkusuyla sinmi olan
Anadolu Beyleri de onunla birletiler. Bu srada son imparator
Comnenosun yeenlerinden biri Trabzona saldrd, Osmanllann
elindeki birok yer dt, bunlarn arasnda Tokat da vard. Asya ti
caret yolu zerinde bulunan bu nemli ticaret merkezinin kaybedil
dii haberi stanbulda imek gibi patlad. Fatih, o srada sadrazam
olan Rum Mehmet Paay yeniden oraya gnderdi ve yaklamakta
olan ciddi bunalm daha iyi zebileceinden emin olduu Meh
met Paay ard. Sonra Fatih, olu Mustafaya ve Anadolu bey
lerbeyine, Uzun Hasana saldrya gemeleri buyruunu verdi. Kar
lama Konya blgesinde Beyehir gl yaknnda oldu. Akkoyun-
lu birlikleri bozguna uratld, ordusu dald, ou aralarnda Ana
dolu beyleri de olmak zere Osmanllar tarafndan tutsak alnd.
Tehlike, en azndan bir sre iin savuturulmutu, ama Uzun
Haan daha bir sava kaybetmiti sadece. Fatih, onun hazrlklarn
tamamlar tamamlamaz yeniden saldracan, belki de iki sultan
dan birinin ezilmesiyle son bulacan biliyordu. Sultan Mehmet
de hazrlklara balad. Hibir ey rastlantya braklmad. Her eyi
gren, her eyin dorusunu bilen, en son teknik gelimelerden ha
beri olan -bazsn da kendi yaratyordu- Fatih Sultan Mehmet du
ruma hakimdi. Btn k silah toplad, zellikle ateli silahlar, cep
hane ve cephane yapmnda kullanlan malzemeleri biraraya getir
di. Her zamankinden ok daha bir dikkat ve zenli lojistik alma-
lan yapt; bu onun zamannda yeni bir konuydu, Fatih lojistii sa
va hazrlnn btnleyici bir blm gibi grmekteydi. Buluna
bilen her yerden para temini yoluna gidildi. lkbahar geldiinde
199
100.000 kii toplamt. Akdenizde korku saan* Hristiyan do
nanmasnn anakkaleden geerek bakente saldrmas olasl
dnlerek stanbulun savunmas glendirildi.
Bu arada Fatih Sultan Mehmetin diplomasi ata da sryordu.
Uzun Haan birliklerini, Suriyeye Bireciki kuatma altna almaya
gndermiti. Birecik Memlklarn elindeydi. Halepi de tehdit e-
diyorlard. Msr Sultam Seyfettin Kutbay kzgnd, Fatih ona bir
eli gnderip belgeler araclyla Uzun Hasanm Osmanlya sal
drmak iin Hristiyan glerle bir arada entrika evirdiini kant
lad. Btn yakn Douyu eline geirmek isteyen yeni bir Timur-
lenk korkusuyla Fatihin ittifak nerisini kabul etti.
lkbaharn ilk gnlerinde her ey hazrd. Sultan otan sk
dara kurdurdu. Adet olduu zere, Asyaya sefere kmadan nce
adr buraya kurulurdu.** nce dmanna, boyun emesini iste
yen bir mektup gnderdi: mparatorluumuz, slam'n yuvas
d r dedi Uzun Hasana. Babadan oula imparatorluu tan
lamba, kafirlerin yreinin yayla srekli yank tutuldu. Sen de
mslmanlara kar zalimlik edersen, din dmanlarnn su orta
olursun. Bu dmanlar yoketmek iin atmz eerlemi, klc
mz ekmiiz. 'Bilmiyordum, veya, gzmden kam' dememelisin.
Bizim devletlerimize kar sakn ilerleme. evval aynda ordumla
senin kalelerine her eye kadir Allahn izniyle ben yryeceim;
Taal Allah senden cn almam iin beni seti ve benim elimle a-
dm yeryznden silecek senin sonra stanbulu iki deneyimli
devlet byne*** emanet ederek Rumeliyi shak Paanm g
zetimine, Edirneyi 14 yandaki olu Ceme brakarak bakenti
:|! Bi yldan fazla bir sredir, Mocenigo kumandasnda 47 para gemi, 19 kadrga (kardinal
Craffa'nn emrinde), Napoli kralnn verdii 17 kadrga ile Rodos valyelerinden gelen iki
kadrgadan oluan filo, zmir, Midilli ve Delosu yamalad, yakp ykt, sonra, Pamphylie
(Antalya) Lycie (Gneybat Anadolu) ve Klikya (el) kylarn yamalayarak ok byk
ganimet toplad, ok sayda tutsak alnp, kle olarak satld.
** Eer Avrupaya sefere kacaksa ota Davutpaada kurulurdu
Kartran ve Nasuh Beyler. Fatih dnnde ikisini de lm cezasna arptracaktr.
Fatihten 40 gn haber alamaynca ldn sanarak Cem Sltana tahta kmasn salk
vermi olmakla sular onlar.
200
terketti. Birka hafta sonra, 70.000 kiilik byk bir ordu Sivas O-
vasnda toplanmt; Fatih Sultan Mehmet taburlarn tefti etti.
Rumeli Beylerbeyi Has Murat Paa (Paleolog sllesinden) sa
kanat, 40 tmar bl ve 1.000 kiilik piyadesiyle Fatihin byk
olu Beyaztn sanca altndayd. Merkez ksm "Buras Fatihin
kutsal glgesi altnda ereflenmi olup, * svari birlikleriyle, sa
tarafta sipahiler, solda silahtarlar, ulufeciler ve gurebalar** olmak
zere batanbaa dolmutu. Ordunun en nnde ise mzraklar,
arbekzleri ve yaylaryla deerli yenieriler vard.
Byle mkemmel bir biimde rgtlenmi, dzenlenmi, devrin
en modern silahlaryla donatlm ok sk disiplinli bir ordunun kar
snda, Uzun Hasann ordusu, eskiden bu yana Asyada grlen
bildik oymak ynlaryd. Ana ksm btnyle kendilerine padi
ahlarna adam klelerden oluan, Osmanl ordusuyla tam bir kar
tlk oluturan Akkoyunlu ordusu, ou Trk devletleri ve teki
blgelerden gelmek zere; kendi beylerine itaat eden boylardan o-
lumaktayd. imparatorluunda devlet idaresinde dzenlemeler yap
may baarm olan Uzun Haan, ordusunu hibir zaman yeni bir r
gtlemeyle ele alamad. Askerlerinin % 10u svarilerdi. Geleneksel
ift kanat taktiini uygularlard, buna gre dman iki kanattan ha
reketle embere almak, silahsz brakmak ya da zerine ok yadr
mak, onu kamaya zorlamak ve dzenli sralarn bozmaya almak
gerekiyordu. Akkoyunlu hkmdarnn ok az topu vard. Venedi-
k'in sz verdii toplar hibir zaman gelmeyecektir. Kendi ordusuna
benzer bir dzene sahip oldular karsnda Haan byk baarlar el
de etmitir. Ama, Osmanl Ordusuyla ok farkl olacaktr.
* Spandugi nonun tarifi.
** Sipahiler durumu iyi olan ailelerden geliyorlard. Saylar 600 kiiydi, padiahn muhafz
birliklerini oluturuyordu. Silahtarlar da 600 kiiydiler, bunlar hasbirlikleini iinden seil
meydi. Padiahn silahlarn tar, habercilik grevini yaparlard. 700 ulufeci, sipahi ve si
lahtarlarn arkasnda yer alrd. Sava nizamnda, hzineyi korumak, alanda gvenlii niza
m salamakla grevliydiler. 400 kiilik gtrebaya gelince, zellikle silah altna alnm ya
banc kkenliler zellikle Arap ve ranlIlardan oluurdu. atma srasnda padiahn evre
sinde sipahi ve silahtarlarn arkasna yerleirlerdi. Bu kez 4 svari birlii btnyle 2.400
kii ederdi.
201
Fatih iin sava bir terslikle balad. Uzun Haan, Frat yaknla
rnda Erzurum blgesinde siper almt. Ordusu srtm bir daa
vermiti. Akkoyunlulann bir dizi sava oyun dzeni, artmacalar
ve OsmanlIlarn vahim hatalar sonucu, Has Ahmet Paa, Uzun
Haanm tuzana dt. ldrld, askerleri ya kat ya tutsak a-
lnd. iler ktye gidebilirdi, zira Osmanl birliklerinin morali bo
zulmutu. Fatih durumu dzeltmek amacyla dller datt, vaat
lerde bulundu, kimilerini cezalandrd, sonuta dman yenme fr
sat dodu.
Kesin arpma 11 Austos 1473te Erzincann kuzeyinde Ba
kent denen yerde oldu.* Uzun Haan birliklerini be kola ayrarak
Osmanl kampna hakim olacak bir geni yay eklinde dzene sok
mutu. Byk olaslkla ablukaya alarak ve Mehmeti birliklerini
moral bozukluu iinde kra dke bu kskatan kmaya zorlamay
dnyordu. Fatih Sultan Mehmet de yle yapt zaten, ama, ha
ininin anlayamayaca trden ileriye dnk hesaplan vard. Geri
planda toplanyla, arabalann birbirine zincirle balanp dizilmesiy
le oluturulan set hattnn arkasnda byk toplar ve akrebzcler
ayn anda hep birden mthi bir ate atlar. Kar taraf svarileri
korku iinde geri pskrtld. Yarattklar aknlk, kargaa ve
panik halinden yararlanan ehzade Mustafa, Asya birliklerinin ve
azaplann banda Uzun Haann oullanndan biri olan Zeynelin
tuttuu sa kanada kar, taarruza geti. Zeynel ldrld, hemen
sonra kafas kesilerek Fatihin ayaklar dibine atld. Akkoyunlu
svarileri bu kez Hasann yeeninin komutasnda ne atldlar.
Saldry Yenieriler ve Beyaztm emrindeki Avrupa birlikleri kar
lad. Uzun sren bir karklk oldu. Bu srada Uzun Hasann
sanca ele geti, kendisi de tehdit altndayd, tutsak decekti. a
tma sekiz saat srd. Paralanan, bitkin den Akkoyunlu birlik
leri kargaalk iinde katlar. Osmanllar pelerine dt. Uzun
Hasann kayplar ok byk oldu: 10.000 tutsaktan, 3.000i s
tanbula gnderilip gerisi ldrld. lenlerin says bilinmiyor.
* Otlukbeli Meydan Sava, adyla bilinir; Otlukbeli denen alanda iki byk ordu kar kar
ya gelmitir. Kitapta bu ad kullanlmyor, (.n.)
202
Fatih Sultan Mehmet yeni bir takibi zorunlu, kanlmaz grm
yordu, kukusuz en tehlikeli hasmmn ordularn datmak, krmak
onu kendi genel karargahndan ok uzaklara gtrm olacakt,
yaz scann ardndan bastracak olan k, etin Dou Anadolu
koullarnda 100.000 adamn teslim alabilirdi, orada durmaya ka
rar verdi. Dn yolunda Uzun Haandan alnan ganimet paylal
d, dller datld. Zafer Mektuplar, ehzade Ceme, Memluk
Sultanna, Timur mparatoru Hseyin Baykaraya gnderildi. m
paratorluun btn eyaletlerine Osmanl ordusunun byk gazas
n kutlamak amacyla lenler vermeleri emredildi. stanbula dn
meden nce 1473 ekiminde, Sultan Mehmet, Uzun Haan tarafn
dan gnderilen bar nerilerini getiren zel bir grevliyi kabul et
ti. Padiah bir daha asla Osmanl topraklarna tecavz etmemesi
kouluyla neriyi kabul etti. Yeilrmak zerindeki nemli bir as
keri blge olan, ebinkarahisar kentini ve gl kalesini Uzun Ha-
sana brakt.
Osmanl Sultan byk bir zafer kazanmt.* imparatorluk s
nrlarn Frata kadar gtrmt. imdi artk Anadolunun en b
yk blm zerinde egemendi. En nemlisi de en tehlikeli d
mann ortadan kaldrmtr. Uzun Haan hl Akkoyunlularn h
kmdaryd, mlk olan topraklarn hemen yarsna dokunulma
mt, ama yle byk prestij kaybna urad ki, gelecekte evresi
ne Douda Sultan Mehmete kar olanlar toplamaya gc yet
meyecektir. Tanr artk onunla deildir. Byk bir mslman h
kmdarn geleceini haber veren Kuran alnan kehanetlere gre
IX. Yzylda gnderilen kii (XV. yzyl) Uzun Haana uymaz
da, onu yenen kiiye tam tamamna uygun der. Anadoluda Os
manlIlara kar halk ayaklandrma giriimleri sonusuz kalacaktr.
Fatih iin daha da nemlisi bat dnyasn, Akdenizdeki mttefi
kinden yoksun brakyordu. Haber Avrupaya ulatnda herkes
donup kald. Osmanl Sultan, Hristiyanln feraha ulamas iin
* En byk dmann yendii iin rahatlayan Fatihin sevinci, olu Mustafann, sefer d
n Y akup Paann gsterdii btn ihtimama ramen lmesiyle yarm kald. Fatihin iki
olu daha vard. Beyazt (1448) ve Cem (1459).
203
nemi olan bir kiiyi yenmiti. kinci cephe yoktu artk. Yakn bir
srede Venediklilerin Uzun Hasana yapacaklar ibirlii nerileri,
Fatihin Horasan hkmdar Hseyin Baykaraya ittifak nererek
Uzun Hasan' kskaca alp kesin bir sonula berteraf etmesinden
baka bir sonu getirmeyecektir. Osmanllar ile Timurun soyun
dan gelenler arasndaki bu ibirlii gereklemeyecektir, zira bir
sonraki yl Mahmut Paann yerine sadrazamla getirilen Gedik
Ahmet Paanm, Karaman Beyliini ve Akdeniz kylarn ele ge
irmesiyle Venediklilerle Akkoyunlu hkmdar arasdaki balant
yollarn kesecek, Haan bir daha Batllardan yardm istemeye
kalkmayacaktr. Uzun Hasanm Polonya Kral, Casimir J agellona
kzn e olarak vermekle kurgulad tasarlar da boa kacaktr.
. Fatihin Akkoyunlular zerindeki yengisi, Anadolu topraklan
zerindeki deiikliklerle, Asyada Osmanl egemenliinin kurul
masyla sonuland. Orta ve Dou Anadolunun ran hakimiyeti al
tnda olduu dorultusundaki geleneksel anlay yklm oldu. O
zamana kadar, bu blgeye ve Anadoludaki u beyliklerin vasallii
zerine egemen olmu olan hkmdarn bozguna uratlmasyla,
Osmanl mparatoru artk Msr Memluk Sultanyla dorudan te
mas haline gemi oldu, Sultan Mehmet Msra doru yle bir
Fetih bak atmad deil!
4. ZAFERN AIR BEDEL
Akdenizde, Hristiyanlara verilen bozgun, Asyadaki en byk
rakibine yaatt bozgun: btn bunlardan sonra, yeryzndeki
btn imparatorluk bakentlerinin en gzeli, en by olan bir
bakentte, Sultan Mehmet kendisini -Allahn izniyle- her iki kta
nn -belki de btn zamanlarn- en byk imparatoru yapan, yce
fetih amalannda en ufak bir azalma olmakszn, yoluna devam et
ti. Snr tanmayan bir hrsla, karlnda pek iyi olmayan sal
na yklenerek, kendisine hizmet eden adamlannm o snrsz giri
imleri iin gereken kaynaklan ona salayan halklann zverisiyle
tasanlann yldan yla gerekletiriyordu.
204
stanbulun miman, yeni ehresi, eski ve yeni saraylarn yap
m, adn tayan bedestenin, caminin, medresenin yapm, stanbul
ve anakkale Boazlarna yaptrtt hisarlar, kaleler, Yedikule ve
sonra Arnavutlukta olsun, Anadoluda olsun kurulan teki inaat
lar bu savunma ve saygnlk siyasas iinde da gibi para yiyip
yutmutur. Bu binalara, ayrca, kprleri, sanat yaptlarn, kervan
saraylar, ordu iin ina edilen her tr kla ve binay, deniz filosu
nun ticaretini de eklemek gerekir. Ama bu nemli masraflar bile,
padiahn yllar getike, deniz kuvvetlerine harcadnn yannda
az kalr. Siyasasnn merkezi olan fetihler, hkmdarlnn ta ba
ndan bu yana asker amal harcamalarda byk bir art zorunlu
klmaktadr.
O yllarda, hristiyan lkelerde olup bitenlerin tersine -Venedik
bunun dnda kalr- padiahn lkesinde sefer hazrlklar yabanc
lar aknla drten byk bir zen ve titizlikle yaplrd. Mes
lekler arasnda alveri, ok nceden beri vard. Top dkmhane
leri, silah ve cephane atlyeleri, naldan tutun da baltalara, kazma,
ivi ve zifte kadar her eyin imal edildii yerler, tesbit edilen mik
tarda malzemeyi, daha nceden belirlenen tarihte teslim etmek zo
rundaydlar. Su yollarn amada kullanlan prefabrik gemiler, ka
yklar, paralar halinde imal edilmi ekliyle getirilir, yerinde ku
rulurdu. Hibir ey rastlantya braklmazd, azk ileri bile. Trk
askeri ok fazla kanatkrd. ... sefer srasnda gnde bir veya iki
kez, iine yalnzca iki kak un ve biraz teraya ile tahl doneleri
nin bulunduu bir sulu yemek ile bir iki para kuru tayn ekmek o
da varsa... * diye yazyor Ghislain de Busbecq, Osmanl askerle
rinin beslenme konusunu anlatrken; Batllarla kyaslayarak onlar
iin: ... kibar yemekler isterler, (ard kuu, inci kuu gibi) stelik
piirilmi yemekler ararlar... demektedir... Ayrca bu az buuk
besinin, o muazzam miktardaki ara gerele birlikte yzlerce kilo
metre uzakla nceden hesab kitab yaplp tanmas gerekiyor
du. Fatihin ordusunda hibir masraf ar saylmazd, yeter ki O-
* Habsbourglardan kral Ferdinandjn elisinin Mektuplar adn verdii kitabndan, Paris,
1748.
205
nun gcne g katsn, galip gelmesini salasn. Fatih, yabanc l
kelerden, fiyat ne olursa olsun, her alandan silah uzman getirti
yordu. Btn bunlar onu rakiplerinden stn klabilir, ona fazladan
olanak salayabilirdi* 1453te otuz kadar kadrgadan oluan do
nanmann yapm bedelini dnn bir; stelik Eriboz seferine bu
nun katyla almt. Uzun Haana kar dzenlenen sefer bir
para yutan ukur gibiydi. Moldavya seferi ise 5.000 dka altna
patlamt. A gidermek iin, Mehmet, her hkmetin yaptn
yaparak, klasik yntemlere bavurur, mali kaynak peine der.
Byk tasarlar iin bu yntem ona para bulur ama o da, zn
arttrmaz, bunun peinde deildir zaten.
Bir hkmet iin para bulmann ilk yolu, en kolay, parann de
erini drmektir. Tahta ktnda, yeni bir para bastrmt, eski
paray deerinin 6/5i ile piyasadan ekmiti. Bu ilem 1462de,
sonra 1477de ve 1479da yinelenecektir. Padiahlk dneminin
banda, 1,052 gram** gelen gm paralar, otuz yl sonra yalnz
ca 0,75 gram gelmektedir. Altn paralar ise 1462de devalasyon
sonucu 40 ake olacak. Bu, 1479da 45,5 akeye varacaktr. Os-
manl mparatorluu'nda da baka yerlerde olduu gibi, stste ya
plan deiimler meydana gelince, genel kan, beraberinde takas -
sulnn kabuldr; yani, aklanmayan paray yakalayabilmek iin
kervansaraylarda, ticarethanelerde para elden ele deitirilecektir.
Bu ilemler her seferinde 6/1 lik fazladan bir vergi oran yksel-
* stanbul kuatmas srasnda Sultan Mehmete parayla hizmet veren top dkmcsn ha
trlayalm.
** O ada yaam olan tarihi Chalcocondylasn verdii bilgilere gre, Fatih Sultan
Mehmet dneminde, padiahn btesi yllk 4.000.000 dka altndr, ordunun masraftan,
deniz kuvvetlerinin, sarayn merkezi idarenin masraflar buna katlr. Y ksek dereceli me
murlarn, ordunun ve tara eyaletleri idarelerinin maalar dorudan vergi ve tmardan kar
lanyordu. Birinci bte rakamnn iki kat kadard, toplam 10.000.000 dkadan fazla eder.
(Tarihiye gre 13 veya 14 milyon kadar) Vergi dalm yleydi: iziye, yani kafa vergi
si, mslman olmayanlardan alnr, toprak vergisi (resmi ift) mslman kiiden alnr, is-
pence ise gayrimslmden, avariz, bu sava zaman denen istismai bir vergidir, aynca ot
laklar, madenlerden vergi alnrd, buna alnan lkelerin dedii hara da ekleyelim, birde
sava tutsaklarnn bete biri devletindi. Y ksek rtbeli memurlar dolgun maalar alrlard-.
Sancakbeyi, 8.000-18.000 dka aras; basit bir suba ise I .500den balayarak 3.000 veya
4.000 duka altn alrd.
206
meini beraberinde getirmektedir. Bu durum da yabanc tccarlar
da dahil herkesi rahatsz etmektedir, yabanclar kendilerini zarara
uram sayarlar. Yeniden para basmann uyandrd bu tepki, y
le fazladr ki, II. Beyazt tahta ktnda, yalnzca bir kez para
basmaya zorlanr. Ama bu szn tutamayacaktr.
Devlet hzinesine daha ok para gelmesi iin, evresinde bulu
nan talyanlarn kendi lkelerinde de, bu yola bavurulduunu be
lirtmeleriyle tavsiyelerine uyarak baz tketim maddeleri zerine,
rnein tuz, sabun, mum gibi, tekel koyma yoluna gitti. Daha ziya
de; bu yataklar ya da iletmeleri Rumlara kiralad. Bu sistemle k
sa srede hazine ok nemli miktarda gelir elde etti, yle ki, buna
kar kanlar ar cezalara, hatta lm cezasna dek varan cezalara
arptrldlar, ipee vergi konmas gibi yeni vergiler de kt ortaya
veya olanlar arttrld, ift kzleri zerine konan vergi gibi. Bu
zorlamalar, kiralamalar, beraberinde suistimalleri de getirdiinden
pek istenen sevilen bir uygulama olarak karlanmad. Fetih ve da
ha da byme amalarndan baka bir ey dnmeyen Sultan
Mehmetin bu konular pek dert ettii sylenemez.
Fatih yine baka nedenlerle olduu gibi mali nedenlerle de,*
1476dan itibaren byk mlk sahiplerinin blnmeye gitmesini,
vakf ve mlklerin ortadan kaldrlmasn buyurdu.
slam hukukuna gre tm topraklar hkmdara aittir, o istedii
ekilde topra iler veya iletir. Daha sonraki yllarda vakflarn
yaygnlk gstermesi, toprak btnlnn paralanmas sonucunu
douran mlkiyetin art sonucu, imparatorlua ait byk toprak
paralar ya vakflarn ya da zel kiilerin, zellikle byk Trk ve
Rum ailelerinin eline geti. 1476da sadrazamla gelen Nianc
Karaman Mehmet Paann etkisiyle alnan bu topraklarn tekrar
devlete katlmas karan toprak dzenini ve imparatorluun sosyal
yapsn deitirdi. 20.000den fazla mezra veya ky, sahiplerinin
elinden alnd. Dkknlann, ticarethanelerin, kervansaraylann, ta-
nma uygun topraklarn iletilmesi ve mlk edinilmesi sorun haline
* zellikle eriat yasalarna dnme istei, vakflar buna pek dikkat etmiyordu.
207
geldi ve beraberinde ekonomik ve mal dzensizlik getirdi. Top
lumda, baz evreler bundan zellikle etkilendiler; rnein dervi
ler, tarikatlar, ok sayda zengin. Padiahn gznde bu kiilerin e-
konomik gc ileri boyutlara varmt. Bu durum gelecekte devlet
iin zararl olabilirdi. Fatih, genelde ulemann ve eski Trk ailele
rinin etkisini aza indirgemek istiyordu; bu kiiler toprak reformu
nun kurban oldular. Msadere edilen topraklarn byk bir bl
m, Osmanl ordusunun en iyi ve en kalabalk birliklerini olutu
ran taral svarilerin yetitirildii tmar sahiplerine verildi. Padi
ah bu yolla yatrmlarn saysn glendiriyordu. Ayn ekilde -
teki kaynaklarn da; rnein yenierilerin says, padiahln ba
nda 5.000 iken birka yl iinde mli girilerin artmas sonucu
saylan 10.000e varmt.
Ancak Fatih gibi gl ve otoriter bir padiah, bu kadar yarar
salayan reformlan gerekletirebilirdi. Bu nlemlerin uyandrd
hibir tepkiyi dikkate almad. Ama din evrelerine ve Mslman
Trklere ve hatta imparatorluk iinde fetihten ok bana susuzluk
duyanlara yakm olan ehzade Beyaztn evresinde belli bir mu
halefet olumaya balad.*
5. BR TRK GL: KARADENZ
Uzun Haan tehditini bertaraf edince Fatih Sultan Mehmet, ba
tda kendi iinde kavga halindeki talya ile ban byk derde
sokmadan, fetih tasanlann bu kez Karadenizin Avrupa kylann-
da srdrd. eitli yollann bir kavak noktas olutuu, deiim
ve etkileimlerin birbiriyle karlat bu yreyi zel bir blge
yapmakla, Osmanllar, yeni fetih ve ticaret yollarna alabilecek
* Bu ynde alnan bir baka nlem stanbul halknn fkelenmesine neden oldu. Fetihten
sonra padiah kente getirttii kiilere ev ve bahe vermi onlar vergiden muaf tutmutu. Bu
kentin iskan iin imrendirici iyi bir yntemdi. Birka yl sonra bunlara vergi koymak iste
mi tepki ile karlamt. O da kararndan vazgemek zorunda kalmt. Ama 1471 ve
I 472de kimseyi dinlemeyecektir. Uzun Hasanla yapaca savan arifesindedir ve Hzine
nin paraya gereksinimi vardr. HaUc, bundan sadrazam Rum Mehmet Paay sorumlu tutar
gerek iman baltalayan kfir sadrazam... derler. (Akpaazade)
208
lerdi. stanbul ve anakkale boazlar zerinde kesin hakimiyet
kurduktan hemen sonra siyasasnn ana amac bu yne kaymt.
Anadolunun kuzey kylar, daha nce ele alnd zere, uzun
sredir Fatihin egemenlii altndayd: Cenevizlilerden alnan A-
masra, (1459) iki yl sonra Kastamonu Beyinin hi savamadan
teslim ettii Sinop ve ayn yl Bizans mparatorluunun son kalesi
olan Trabzon alnmt. Batda ise, Eflak uzun sredir vasallik har
c dyordu. Yaylma politikasnn nndeki engel ve hatta tehli
keler Moldavyadan (Bodan) gelebilirdi. Tuna ve Dinyester ne
hirleri arasnda yer alan bu beylik, uzun sredir iyi ve zeki bir h
kmdar olan Etienne Le Grand (Stefan Cel Mare) tarafndan yne
tiliyordu; gc hafife alnamazd. Ordusu, saylar 50.000 ile
70.000 arasnda deien kyllerden olumaktayd, silah, ara, ge
re ynnden zayf donanml olsalar da prensin birliklerindekiler
iyi askerlerdi. J ean Hunyadi lnce, yerine geen olu Mathias
Corvini yenmiti, zira, Corvin 1471de hkmdarln zorla Bo-
dana kabul ettirmek istemiti. Eflak prensini tahtndan indirip ye
rine Radul Cel Frumosu geirdi; Radul Osmanllara yaknd, bu
nedenle daha sonra onun yerine Basarap Laistay geirdi. Basarap
OsmanlIlarla savatan yanayd. Fatih, Uzun Hasan yenince za
man yitirmeden Bodan prensine yle bir haber gndererek onu
stanbula artt: Harac bizzat kendin getir, bizden yana ol, bi
zimle nasl geindiini biliyoruz " Beklenenin tersine, Etienne s
tanbula gelmedi. Sultan, Rumeli beylerbeyi Haydin Sleyman Pa-
aya, kfirin lkesine gitmesini emretti.
K ortasyd ve Sleyman Paa hazrlklarm bitirmeden, on-
binlerce adamyla yola koyuldu. Osmanllar iin tam bir felaket ol
du bu. Etienne 50.000 kiilik ordusunu 5.000 kiilik Macar ordusu
eliinde ayn anda harekete geirdi. Trkleri, nceden btnyle
boaltm sava alanna ekti, 10 Ocak 1475te Galatz yaknlarnda
Rahovada kar karya geldiler. nce Trkler saldrya geti.
Balangta, Rumenler zayf durumdayd, ama Etienne karkln
arasna dalarak birlikler arasnda balanty salad. Alktan ve
souktan bitap dm Osmanl askeri sralar arasna daldlar. Sa-
209
adettin ok sayda Mslman yakaland diyor ve Sleyman Pa
ann savan gidiatna ok zldn ve lmden klpay kur
tulduunu ekliyor. Etienne, cesetleri sava alannda atee verdir
di, tutsaklan kaza vurdu ve llerin kemiklerini stste ydara-
rak zafer taklan kurdurdu. Yzden fazla Osmanl bayran ele ge
irdiler, Rumenlerin ganimeti ok byk oldu.
Ama kazananlarn kayb da yenilenlerinki kadar byk ol
mutu.* Hunyadi ve Skanderbeg gibi, Etienne de Hristiyanln
kutsal kahramanlanndan sayld. Papa ona yle yazyordu: "...
Yaptklarnla yle nlendin ki, herkesin aznda... Etiennein is
tedii para yardm ise daha az hararetle karland. Zaten, bu se
vin hali de uzun srmedi. Bylesi bir baanszl Sultann ho-
grmeyecei ortadayd. Birka ay sonra Venedik cumhurbakan,
papaya yazd mektupta, stanbulda ve Gelibolu'da byk bir
donanmann toplanmakta olduu, aynca Sultan Mehmetin kara
kuvvetlerini hazr duruma geirdii haberini verdi. Acaba Trk
donanmas bu kez hangi yne gidecekti? Hristiyanlar hemen kor
kuya kapldlar. Dolaan sylentiler Onun Girite yneldii, or
dusunun ise kuzeye dnecei Moldavyada saldraca dorultu
sundayd. Eer Fatihin gittike arlaan hastal onu engelleme
mi, Etiennee kar dzenledii seferi ertelemek durumunda b
rakmam olsayd, her ey Hristiyanlann dnd gibi seyrede
cekti. Karadenizin kuzeyindeki baz gelimeler Onu ncelikle bu
tarafta harekete gemek konusunda ikna etmiti. Bodan sorunu
bekleyebilirdi.
Son yzyllarda Dou Avrupada yeni bir durum ortaya km
t. Litvanya ve Polonyadaki J agellonlar.** Hkmdarlar, IV. Ca-
simir asker ve siyasal arln arttrm; Karadeniz, Moldavya ve
Knm tarafna uzanmaya alyordu. Ekonomisi gelime yolun
dayd, ortaya byk pazarlar kyordu, belki de Sultan Mehmet i-
in bir rakip! Bu sralarda, Rusyada da, ykselme dnemiydi. III.
* kpaazade.
** Polonya. Bohemya ve Macaristana krallar vermi olan bir Litvanya ailesi, (.n.)
210
van* Novagrad Cumhuriyetini ykacak, etkisini Kazana Krma
kadar yayacaktr. Zayflam durumdaki Altn Ordu devletinin top
raklarn yava yava kendine geirmektedir.** Papalk da ona yol
gstermektedir. IV. Sixte son Mora kral, Thomas Paleologueun
kzlarndan birini e olarak vermeye raz olur. Papann kafasndaki
dnceye gre, bu nikah, Ruslarla Roma kilisesinin barmasna
yardm etmeliydi.*** Byle bir ey asla olmayacaktr, tam tersine,
kendini Bizansn mirass addeden ar, yava yava Moskova (-
nc Roma diyordu) ile Bat Hristiyan dnyas arasna mesafe
koyacaktr. Buna karn Zoe ile evlenmesi Rusyaya Rumlarn ve
yenice fikirler getiren I talyanlarn dolumasn salad; bunlar
hem sanatsal dnceler hem de OsmanlIlara duyulan kin ve Fa
tihten c alma duygularyd. Bu dnceleri yayarak ann fikrini
elmeye alyorlard. Asla beceremeyeceklerdir; ama stanbulun
fatihi karsnda orada glenen bir tehlike vard ve Fatih bunu
dikkate almak zorundayd. Krmda evrilen entrikalar -burada
anlatlamayacak denli karmaktr- ona egemenliini kuzey toprak
larn kaplayan ve kendi snrna basamak bir blgede Karade
nizdeki son bat kalntlarn yoketme frsat salayacaktr.
Kefe Tatarlar -buras 1265ten beri Cenevizlilere aitti- o za
manlar Menli Giray Han temsil eden Eminek Mirzann idaresi
altndayd. Cenevizlilerin basksyla, Menli Giray, Eminek Mir-
zann yerini ald. Osmanlya yakn olan Eminek geri dnd ve
Giray Han da, Cenevizlilere snmak zorunda kald. Tatar beyleri
nin ounun desteini alan Eminek, Osmanllan Kefeye ard.
Bu tr entrikalarn yabancs deildi Fatih; bu durum Ona ie m
dahale frsat veriyordu. Sadrazam Gedik Ahmet Paa, byk bir
donanmayla (100 kadar gemi) 31 Mays 1475te Kefeye geldi, ku
* 1462-1505, Rus topraklarnn birliine alan ilk byklerden.
** Uzun sre Trk sempatizan olan lkelerin Ruslatnlmasnn, Slavlatrlmasnn ba
langc.
*** IV. Sixte, Zoeye yola kmadan nce 6.000 dka altnla grkemli armaanlar verecek
tir. Zo6 Moskovaya gelir gelmez Ortodoks olacaktr ve kilise birlii projesi asla tartlma
mtr.
211
atma balad. ounluu Tatar olan halk, hemen Trklerle birle
ti. Bylece gn iinde surlar dt. 6 Haziranda kent alnm,
haraca balanmt.
Yenen kii, her zaman olduu gibi yenilen karsnda yumuak
davranmad. Rus, Eflak, Grc, erkez ve teki btn yabanclar
tutsak alnarak kle olarak satld. tekiler yani Rum, Latin, Yahu-
diler ganimet pay olarak ve gen kzlarla gen erkekler stanbula
satlmak zere gnderildiler. talyan smrgeciler ise stanbulun
bo mahallelerini iskan iin bakente gittiler. Cenevizlilerin hapise
att Menli Giray kurtarld ve Osmanl egemenliini tanmak
kouluyla Krm Tatarlarnn han olarak tannd.* Kendisi de on
dan sonra gelen hanlar, yzyl boyunca en iyi askerleri ile Sul
tann sadk mttefiki olacaklardr. Krm Hanl Ruslara kar bir
tampon devlet grevi stlenecek ve Osmanllann yardmyla, Mos
kovann kendilerini yutmamas iin direneceklerdir, oysa teki
Tatar hanlklan tek tek yitip gidecektir.
Kefe alnnca, Osmanllar seferlerini, Krmn gney kylan
boyunca srdrdler. Ceneviz kolonileri tek tek igal edildi. Ker
boaznn te yakasndaki Anapa 1479da alnacaktr, yine bir do
nanma Kopay ve Taman blgesini ele geirecektir. Kalesinin ok
gl ve alnamaz olduu sylenen Mengp uzun sre direnecek
tir. Nihayet Osmanl donanmas Don Nehrinin sol kysnda Azak
denizinin en i tarafndaki Tana (Azak) kentini igal altna alacak
tr. Buras, Osmanl mlknn en kuzey u noktas olarak, bu bl
gede nemli bir nbet noktas olacak ve zellikle geni koyunun
ticarete uygun oluu, kle ticaret trafii bakmndan nem tama
s, balklk merkezi oluuyla da gzlem yeri durumunu koruya
caktr.
Krmn bu ky kentleri ksa srede Osmanl imparatorlu
unun gerek stratejik gerekse ekonomik alardan (bu ikisi Meh
metin siyasas iinde birbirine skca baldr) en nemli snr bl
gelerinden biri olacaktr. Baka yerlerde olduu gibi, burada da,
* Menli Girayn kz. Kanuni Sultan Sleymann annesidir.
212
pazar kentler, salam garnizon grevi slenen kaleler evresinde
geliip yaylacaklardr. Kefe merkez sancak olmak zere ynetimi
alt kazaya ve aa yukar yediyz kye ayrlarak salanacaktr.
Ker ve Taman kaleleri Azak denizi ve boazn tutar. Kefe kalesi
ve bat yakasnda bulunan teki kaleler inie gemi olan Altnor-
du devletine bitiik snrlarda ok gl bir engel* olutururlar.
te yandan Polonyada J agellon slalesi ykseliinin arifesindedir.
Fetihten birka yl sonra, yeni katlan topraklarn gvenlii salan
mtr, Osmanl mparatorluunun gelimesine katkda bulunacak
ekonomik merkezler haline getirilmilerdir, Venedikliler ve Cene
vizliler ise yzyllardr ellerinde tuttuklar ky ve limanlardan ko
yulacaklardr. Venedik Kefenin dne ok yanmt! Yeni bir
sayfa almt artk. Karadeniz "Bir Trk Glu'dr.
Krm sorunu halledilince, imdi sra Etienne le Granda gel
miti; onu acilen yenmeliydi. Bodann bu hrsl prensi de, Kara
denizde kazandklar zaferlerin OsmanlIlarn nnde yeni ufaklar
aacan grebiliyordu, bu nedenle Etienne, Mathias Corvin ve
Polonya hkmdar Casimire yanat. Venedike ve Papaya da
arda bulundu ama bu konuda baar salayamad.** Onu karar
llndan kimse dndremiyordu. 1476 ylnda Fatih, gl bir or
duyla*** Tuna nehrini ayordu. Karlama bir ay sonra Razboie-
nide (Alba Valea, Akavadi) 26 Temmuz gn, ormanlk bir bl
gede oldu. Yenieriler, her zamanki alkanlklaryla elde kl,
ormanda gizlenmi bataryalar zerine atldlar, her yandan birden
alan ate sonucu balarndaki generalin onlar yreklendirmesine
aldrmadan yerlere kapandlar. O zaman Fatih bu komutana yle
seslendi: Bu insanlarn, abucak yenilmesi mi istediiniz! Ne de
eri var yle olursa? Sonra bir kalkan kaparak, atn ormana do
ru srd. Bu rnek davran askerleri ayaa kaldrd, aalarn a-
rasndan gn maya balad. Bu blgede sava gnein douun
* Evliya elebi
** OsmanlI larla Krm Han arasndaki koalisyon planlarnn ayns Venedikle Etienne le
Grand ve Altnordu devleti arasnda tasarlanm olp Tatar Projesi adyla anlr.
*** Dursun Bey 100.000 kii diyor, ancak bu abartl bir say.
213
dan leye kadar srd. Atndan den Etienne cann zor kurtard.
Trkler llerin kafalarn st ste yarak piramitler oluturdular.
Ganimet paylald: Fatihe sadk vasallar olarak arpan Eflakli-
lere saysz domuz srleri brakld. lke kl ve ate altnda
dmdz edilip boaltld.*
Etienne yenilmiti ama, tutsak alnamamt. OsmanlIlara kar
saldrlara devam edecektir ama; prestij kaybna uradndan, d
zenli bir savaa girmeyecektir. te yandan, Fatih de Moldavyada
kalabalk ordularla atmann peinde deildir.**
6. TOPYEKN SAVA
Hastalna karn, yorulmak nedir bilmeyen Fatih Sultan Meh
met, her zamankinden daha byk bir hrsla fetih atelerine kaplr,
ayrca kendisini yenmeyi kafasna koymu olan dmanlarna kar
kazand zaferle yapt fetihler sonras biraz tutuk davranan Sul
tan Mehmet, Bodan seferinden hemen sonra kn ortasnda Sr
bistana, kral Mathias Corvine kar bir sefer dzenler. Macaristan
kral, padiahn Moldavyaya gitmeden nce yapt bar nerisini
geri evirmi ve Save nehri zerinde Brdeleni (Sabac) ele ge
irip bir yenieri garnizonunu tutsak almt. Ayrca Semendire ka
lesi karsna bu nemli Osmanl stratejik noktasn ele geirmek
amacyla gl bir istihkam mevkii kurdurmutu. Amac, Tuna -
zerindeki btn savunma hatlarn skp atmakt. Mehmet gc o-
lann gcn ykt ve geni bir basamak dzeni zerinde tartakla
ma, darbe indirme taktiini uygulad ki buna gre rakiplerinin g
cn paralyor, geni bir yreye datyor halklar korkutuyordu.
Kraln dikkatini baka yne ekmek iin aknclar araclyla
Dalmaya ve Kroyay Mathiasm nianls Napolili Beatrixin ge
ecei btn yollar datt; kiliselerden, yaklan manastrlardan,
* Hammer
** Moldavya sorunu Fatih iti lmnden birka yl soma, I I . Beyazt tarafndan zlecek
tir. Beyazt, Akeman ve K iliay alacaktr.
214
harabedilmi otlaklardan insanlar, hayvan srleri karmaa iinde
kovuldular, srlp karldlar. Papazlar boazland, Dalmaya
yolunda prensese hazrlanm gsteri buydu.* Mathias Corvin Se-
mendireyi terketti.
Aknclarn bu tr davranp Avrupadaki ky ve kentlere baskn
dzenlemeleri ilk kez olmuyordu. Osmanl imparatorluunun her
yerinde Yunan adalarnda, Adriyatik kylarnda her yerde vard;
onlu gruplar veya birka bin atl korsanlar bazen habersiz baskn
dzenler, yakp ykar, yamalar ve geri ekilirken de tutsak gt
rr, kle pazarlarnda satarlard. Srplar, Macarlar, Giritliler, Yu
nanlar ve snrlara yakn oturan halklar her gece toz duman iinde
bu korkun atllar denizden gelen bu korkun korsanlan beklerler
di; ou da Hristiyan asllyd bu korsanlann.
Y llar birbirini kovalarken Hristiyan topraklan Ege adalarn
dan Suriyeye, Korente, Slovanya, Kroya, Dalmayaya kadar
topyekn bir sava altnda ykma urad; Hristiyan hkmdarlar,
imparator III. Frederic, Macar kral ve teki krallarn elinden sz
lanmaktan, korunmaktan te bir ey gelmedi. Halk ise elinden gel
diince kent surlannn ardna kapanr veya ormanlara saklanrd.
1472 yl, zellikle ok etin gemitir. Onbinlerce aknc ve d
zensiz askerler Slovenya, Kroya ve komu eyaletleri korku ve deh
et salarak bir utan tekine gemilerdir. Yine bu yllar talyann
kuzeyi byk Trk aknlanyla kar karya kald. Frioulden U-
dine kadar olan yerler istila edildi. Buralarda yamalama ve yakp
ykma daha az oldu, zira bu aknlar Sultan iin Venedik evresinde
bir aratrma almas saylrd; o blgede Venedikin direnme g
cn anlamaya alyordu. Halk korku iindeydi. talyada Trk-
leri grdm, Italyan olacama lsem daha iyiydi diye yazmakta
dr bir Italyan, dostuna gnderdii mektupta. Ne talyada ne de
Slav ve Cermen lkelerinde aknclann bu saldrlarna son vermek
iin tek bir are bulunamyordu. Gl garnizonlarla kalelerle I-
zonsonun denize dkld yerden Goriziaya kadar bir savunma
* Hammer
215
hatt kuruldu, merkezde Gradica kenti olup surlarla evriliydi.* Si
perleriyle birlikte sanki sava alann andryordu. Elden gelen her
yerde bu savunma sistemi kuruluyordu. Ama yine de, 1477de
Trklerin, Castro tepelerinin yamalarndan Frioulaa, Pordeno-
neye, San Danieleye ve hatta Venedike 75 km. uzaklktaki Saci-
lee szmalarn nleyemediler. Tarihi Sabelliconun anlatmasna
gre Udin atosundan bakldnda: atolar, ambarlar, kentler a-
te denizi iinde yitip gitmiti diye anlatlaca bir manzaradr bu.
San-Marco Kilisesinin (Venedik) an kulesinden civar krsal alan
daki kylerin ate iinde yand grlmekteydi.
Venedik topraklarndaki bu byk ve uzun sren aknlar o yln
sonunda en st noktasna vard, Bosna Beyi skender Paa nn ku
mandasnda tekilerden daha nemli basit bir aknd. Etienne Le
Grand karsnda kazand zaferden sonra Venedikin savunma
planlarn renme amacyla Fatihin yaplmasna karar verdii a-
knlard bunlar.
Venedik ile Fatih Sultan Mehmet arasndaki atekes dnemi so
na ermi, yokolrrutu. Karlkl grmeciler yolland. Ama padi
ah sadece zaman kazanmak istiyordu. Asl istei Venedikin iini
bitirmekti ama bunun olanaksz olduunu biliyordu. Anlama im
zalamak Ona gre daha yararl olacakt. Korent krfezinin giriin
de yer alan nebahtda taarruzu balatt. 40.000 kii ile birlikte
Mehmet Paa kenti kuatt, ama Antonio Loredan denizden yard
ma yetiti. Trkler, Venedikin deniz ar yerdeki savunmas en
gl askeri noktasn almaktan vazgetiler. O zaman seferin y
nn Arnavutluka evirdiler. Mathias Corvin, imparator III.
Frederic ile uzun bir savaa girdiinden ortalarda yok gibiydi ve
Arnavutlara yalnzca Venedik yardm edebilirdi, ama bunu yapa
madlar. Menletin gnderdii bir Yahudi araclyla, yeniden ba
r grmeleri balad. Baar salanamad, teki giriimler de so
nusuz kald. uras gerekti ki, Hristiyan dnyasnda herkes sa
vatan bkm usanmt. ilk olarak Napoli kral Ferrante Byk
* Bugn bile ayaktadr bu surlar.
216
Trk ile anlama imzalad. Damad olan Macaristan Kral Mathias
Corvin tereddt etti, sonra da imdilik kaydyla imzalamay red
detti. Nihayet 1478 ilkbaharnda, Fatih bizzat kendisi Arnavut
lukta Santari* nlerindeki seferin ynetimini ele ald.
Kent kuatmasnda saylar mthiti. nce 15.000 asker geldi,
ksa sre sonra 20.000 svari ile Arnavut asll Rumeli Beylerbeyi
Davut Paa ynetiminde 5.000 yenieri geldi. Baka birlikler de a-
kn akn gelmeyi srdrdler. Sadece padiahn karargah 9 millik
bir alana yaylmt. Santari evresindeki btn tepeler ve dalar
40 mil ykseklie kadar olan her yer beyaz adrlarla kaplyd.
Top says ok fazlayd ve byk kalibreli toplard. Tarihte daha
nce, tek bir yere bu kadar byk kalibreli toplarn hepsi birden
toplanmamtr. O dnem metinlerinden yararlanarak Hammer
yle betimliyor... "Kuatmaya gelenler, iki koca topun birini Dri-
na nehrinin sulad dan eteine, tekini de Paa dana yerle
tirdiler. Paa dandaki top stanbul kuatmasndaki nl topla ay
n byklkteydi; onun gibi 600 kilogramlk glleler atyordu.
Gnlerdir kent Trk toplarnn tehdidi altndayd, bu toplarn d
km iin Valide Sultan gelirinin bir blmn balamt. Top
ular, Santari zerine, iinde yaa bandrlm yn paralan, k
krtle kantnlm balmumuna batrlm kuma krpntlar bulu
nan glleler atyorlard. Bunlarn dt dokunduu her yer ate
iinde kalyordu. Mermiler sar edici korkun bir grltyle ha
vay yanyor, patlyor ve arkalannda kuyruklu yldzlar gibi uzun -
k huzmeleri brakarak dnyorlard. 7 Temmuz gn eskileriy
le ayn kalibrede 12 kentallik yedinci top da geldi. Top deil lm
makinesiydi. Tam Paa dann tepesine yerletirildi. Bu topun
glleleri ta ktlelerinden oluuyordu, dtkleri yerde 12 kanlk
ukurlar alyordu. Ayn gn Trkler 350 kilogramlk bir baka
topu Bojana nehrinin kar yakasna yerletirdiler. Ertesi gn de
buna iki yeni top daha eklendi. Birisi topu tarihinde grlmedik
kalibrede idi. 13 kentallik glleler frlatyorlard. Btn bu olaa-
Trkesi skenderiye, Amavutas Shkder.
217
nst byk kalibreleri olan toplar hemen orada dkld, daha so
ur soumaz kentin zerine ate kusmaya baladlar. 11 Temmuz
gn son byk para olan 11 kentallik onbirinci top yerletirildi.
11 Temmuzda, bu onbir adet dev top tam 178 defa atelendi, bir
gn iinde bu kadarlk bir at duyulmu ey deildi, frlattklar
toplam 83 kentallik glle de miktar olarak olaanstyd. Bylece
atlan glle says da 30 gn iinde 2500e ykseldi.
Bombardman bir ay srd, sonunda Fatih genel taarruz emrini
verdi. Y ksek bir yere krmz adrn kurdurdu. Oradan, kanl
manzaray iyice grrd... Ertesi gn, gne doarken 4 top at
taarruz iaretini vermi oldu. Bir anda 150.000 Trk kentin stne
kara bir kasrga gibi kt."* Gs gse arpmalar btn gn
srd, her iki taraf da stnlk salayamad, akam olmu, kale a-
lnamamt daha. Be gn geti bylece. Mehmet bir ara btn
toplan bir anda ateletti. Korkun bir grlt oldu ama sonu yine
yoktu. O zaman Fatih sava konseyini toplad. Vanlan karara gre:
kuvvetlerin bir blm kuatmay srdrrken, bir blm farkl
yerlere alarak oralan alacakt. Santarinin denizle ilikisini kes
mek amacyla iki kale ina edildi, nk dmana yardm o yn
den gelebilirdi; sonra birliklerin bir blm Zabiak, Drivasto ve
Alessioyu** almak iin harekete geti. Santari birka ay sonra, Ve
nedikle imzalanan anlamann ertesinde teslim olacaktr. Kroya
kalesi alktan, bulac hastalklardan knlp gemiti, 16 Haziran
gn, Venedik ve Arnavutluk ordulanna ait bir alayn baanszla
uramasnn ardndan teslim olmutu. Btn Arnavutluk imdi Os-
manllann eline gemiti.***
* Bu say da abartl.
** Lesh
*** Trkler, aldklar her lkede olduu gibi ok uzun sreden beri yre derebeylerinin ba
vurduu zorunlu alma ve angaryay kaldrdlar, halk byk bir rahatla kavutu. Arna
vutluk XVI. ve XVII. yzyllarda byk bir gerileme dnemi balad. ok sayda yksek
dereceli devlet memuru ve Arnavut asll otuz kadar vezir kmtr burdan. Y enieriler ve
Kapkullar arasnda da ok sayda Arnavut vard.
218
7. GURURU NCNEN VENEDK
Fatih Sultan Mehmetin taktii Venediki iyice yormak, para
lamak, adadan adaya donanma gnderme zorunda brakmak, bir
liklerini datmakt. Gemi yapmlar, silah imalat, paral asker te
mini, bunlarn hepsi de para yutan olaylard ve ou kez de bou
na harcanm oluyordu. Hepsi iin demesek bile, paral askerlerin
cesareti savalarn birounda yetersiz kalyordu. Osmanl padia
hna kar savamak, her yl Venedike 1.250.000 duka altna patl
yordu. Onlar, padiah gibi, kolayca kaynak bulamyorlard. Sultan
Mehmet, buyruu altndaki lkeleri vergi arlm kabule zorlaya
biliyordu. Bu durumda Venedik, memurlarnn maanda indirim
yapma yoluna gitti, gelir vergisini % 20 arttrd, yine de her yl if
lasn eiine geliyordu.* Kara ve deniz yollan zerindeki trafiin
nemli noktalarda tkanmas, ticaret hacminin azalmas, ticaret ge
milerini sava gereksinimi iin kullanlmas zel kesimin gelirin
de, mali girdilerde ok byk dlere neden olmutu, sonuta,
Trk donanma ve silahlarna denk duruma gelmek hepten olanak
szlayordu. Btn zveriye ve balara karn, Venedikliler bu
uzun sava sresince, yeterince gemi ve sava ara gereci retmeyi
baaramam, ok uzun bir zamandr, stn olduu donanma ala
nnda geri kalmt. Padiahnki ile kyaslannca kaynaklar para ve
insan asndan onunki gibi bitmez tkenmez deildi. Toplan da
Trklerin koca toplaryla kyas kabul etmezdi, Fatih uzun yollar
boyunca tamamak iin toplan hemen sava yerinde dktrr ve
cepheye srerdi.
Venedikliler garip bir dnce biiminin tutsa olmu gibiydi
ler. Bu, Avrupa tarihinde daha nce de ska grlmtr, bu gr
sonucu dmanlar hafife alnr, bizlerle ayn uygarl paylama-
* Venedik Cumhuriyetinin mali durumu, byk Condottiere Bartolomeo Celleoninin mi
rasn balamasyla yeniden rahatlad: 210.000 dka altn ve btn mali mlk. Ama bir
koul ne sryordu; San-Marco meydanna heykelinin dikilmesi zorunluluu. Tabi olanak
szd bu ama, Verocchionun bir eseri, zamannn en gzel yontularndan biri, San-Marco
meydannda Scuolamn karsna, San Giovanni e Paulo kilisesinin yanbana yerletirildi,
hl oradadr.
219
m olan hasm kmsenir, asla, hangi alanda olursa olsun, bizim
yirmi yzyllk Latin ve Hristiyan damgal dnemde oluan insa
nmzn dzeyine ulaamayacak kiiler olarak alglanr. Birka ileri
grl aydn hari, Venedikte ve Avrupann teki yerlerinde,
Trklerin de iyi askerleri, Hristiyanlannkinden stn silahlan o-
labilecei, en glsnden bir top dkm teknii gelitirebilecek
leri, Byk Adriyatik donanmasndan daha gl bir donanma ku
rabilecekleri, btn bu glerin ok zeki ve asker dehas byk
fatihlerinkiyle kyaslanacak dzeyde bir bakomutan tarafndan
ynetilecei kimsenin aklna gelmiyordu. stanbul kuatmasnn
verdii ac ders ok abuk unutulmutu.
Ekonomik ve mali ynden zayf dm olan Venediki mtte
fikleri de terketmiti. Yllar getike hz kesilmi, yalnz kalmt.
Korkun dmana kar birleeceklerine srekli aralannda tart
yorlard. Eriboz adasnn dnn ertesi gn Papa, Napoli ile
Floransa arasnda birlik kurma yoluna gitmi ama sonu alama
mt. Venedikliler pek sevilmiyordu, yardmlanna gelmek isteyen
de yoktu.
Venedik'ten nefret ediliyordu ve bu nefret gitgide artyordu. *
Italyanlar, Fatihin kazanaca zaferler kadar, Venedikin kazana
caklarndan da korkuyorlard.** Bat Avrupal prensler, Osmanllar
tarafndan gerekten tehdit edilme durumunda olmadklann d
nyorlard, onlara baklrsa, Osmanlmn gz Venedikin sahip
olduu g ve zenginlikteydi. Gsterdii bencil tutum, kendine pa
zar arad zamanlar veya bir rakibini bertaraf edecei durumlarda
taknd kaba tavr ve yntemler nedeniyle, Venedike yzyllara
* J . J . Norvvich.
** Fatih Sultan Mehmetin Venedikle sava sresince, Floransann OsmanlI larla ilikile
ri, Floransa yararna daima olumlu olmutur. Dostluk ilikileri srmtr. 1478de, bunun
daha da pekitirilmesi iin bir frsat dodu: Bemardo Bandini Baroncelli, J ulien de Mcdi-
cisyi ldrd, sonra da stanbula snd, yakn akrabalarndan biri burada konsolostu. Pa
diah, Floransa akyla! Baroncelliyi tutuklatt ve Antonio de Medcisye talyaya gtr
mesi iin teslim etti. Baroncelli, Floransada Bargellonun bir penceresine aslarak ldrl
d. Floransallar, Byk muzaffer Prenslerine en derin teekkrlerini bildirerek, elilerine
Floransallar, padiahn "ok saygl ve yrekten bal oullan olarak takdimle bildirmesi
ni istediler.
220
dayal bir krgnlk duyuyorlard. imdi de Venedik tutmu, batk
lara gre, ilgiyi baka yne ekmeye alyordu. Hi kimse Vene
dikin Moray ele geirmesini -savan banda amac buydu- ve
Douya almasn istemiyordu. Sultan, Akdenizin bu Kraliesi-
ne bir tokat m savunmutu? Kimin umurundayd bu?
Venedik iinde de durum gitgide ktye gidiyordu. Veba salgn
bagstermiti ve halk gitgide aknclardan daha ok korkar ol
mutu. 1478de, 30.000 aknc, sonzo nehrini geti. Topraklar si
lip sprdler, beraberlerinde 8.000 tutsak ve 10.000 kkba
hayvan gtrdler.* Kimse kar kmad. Kentler evrelerine sur
lar ekiyordu, ama kyleri ne yapmal? Venedik, artk ne pahasna
olursa olsun, bar anlamasn kabule hazrd.
Bir Osmanl toplum uzman saylan Venedik Senato Sekreteri
Giovanni Daria bakanlnda stanbula bir grup arabulucu gn
derildi. Signoria, Giovanni Darioya her trl yetkiyi vermiti. Hi
tartma kmadan 25 Aralk 1479da anlama imzaland. Venedik
iin artlar birka ay nce kabul etmesi istenilen artlardan daha a-
rd. Venedik Cumhuriyeti, Eribozu, Limniyi, Scutariyi, Kro-
ya ve Magneyi** Osmanllara brakyordu. Fatih ise Arnavutluk,
Dalmaya ve Morada ele geirdii baz yerleri brakyordu. Bu
gerekten beklenmedik bir eydi. Ayrca, Naxos dkne de, adas
n brakmt. Osmanl mparatorluu topraklan zerinde serbest
ticaret yapabilme iznine karlk, Venedik, her yl Fatihe 10.000
dka altn demeyi kabul ediyordu. Ayrca iki yl iinde, Trk ap
madenlerini devlet adna iletenlerin savan balangcnda hk
mete olan borcunu da deyecekti (1.000 dka). Onalt yl sren bu
savalarn sonunda Fatihin kazanlar ok bykt: Arnavut
luk'tn byk bir blm, Mora yanmadasnm hemen tm, Ku
zey Egedeki adalar eline gemiti. Trklere her yl bin dka de
mek de tam haraca karlkt. Baka bir deyile Mslman olma-
yanlann demek zorunda olduu iziye vergisine bedeldi.
Venedik Cumhuriyetini stanbulda temsil etmek zere kendi
* Annali Veneti, sayfa 120.
** Morann gney blgesi.
221
uyruundan olan kiiler zerinde yarg yetkisiyle donatlm yeni
bir cemaat bakamnn tayinine izin veriliyordu. Btn bunlar Ve
nedik iin gurur kinciydi.* 25 Nisan gn San-Marco meydannda
kutlanan bayram gn anlama yaynland. Ancak rahatlamadan
ok, zntyle karland. Giovanni Dario, Sultann elinden a-
det eref kaftan ald, yksek rtbeli bir devlet adam olan Ltf
Bey de Fatihin gven mektubunu Venedik devlet bakan Giovan
ni Mocenigoya sunmak zere Venedike hareket etti, mektupta
Dario ile vanlan anlamann kabul edilmesi isteniyordu, Senato da
kabul etti zaten.
Gemite birok kez grld gibi kendini yeniden toparla
makta baarl olan Venedikten ok, Hristiyan Bat yenilmiti.
Geen son onbe ylda ne ok ey olmutu! Avrupada ve Asyada,
Azak denizinde, Toroslarda ki ktann ve iki denizin Sultan i-
lerlemi, her gn biraz daha yaylarak bymt. Tuna boylann-
dan Dalmayaya, Arnavutlukta, Bosna, Hersek, Mora ve Anado
luda btn topraklar Osmanl egemenliine gemi ve var olan e-
yaletlere yeni eyaletler eklenmiti. Belgraddaki yenilgisi imdilik
Fatih Sultan Mehmete Avrupaya giden yollar kapatmt ama
Bosna ve Karpat vadilerinden sarkarak hi zorlanmadan, oralara u-
laabilirdi. Sultana hara deyerek Cenevizli Mahonenin elinde
tuttuu ve anakkale ve stanbul boazlannm tek kalesi durumun
daki Sakz adas dnda Fatih kuzey Ege denizine btnyle ha
kim olmutu. Ayn ekilde nerdeyse btn Karadenizin de efendi-
siydi. Aknclan istedikleri zaman, Alplerden Tunaya kadar olan
topraklar zerindeki lkelerin ky ve kentlerine korku salyor; do
nanmas, Kalabriyadan dou Akdenizde skenderun krfezine
kadar kylara baskn yapp yamalyordu. Byk rakibi, Akko
yunlu hkmdan Uzun Haana Hristiyanlar ikinci bir cephe ko-
* Bu deme biimi ile para birka yl sonra II. Beyazt tarafndan kaldrlacaktr. Anlama
da her iki tarafn zararlar ve sulular cezalandrlmas ve her iki lkede ticaret yapanlarn
gvenlii ile ilgili blmler de vard, ayrca sava gemileriyle ticaret gemilerinin birbirinin
yedeinde gitme zorunluluu, kaak esirlerin iadesi, deniz kazalar srasnda alnacak karar
ve izlenecek tutum, verasetsiz miras, Venedik temsilcisinin ve ailesinin stanbulda ikameti
gibi konular da maddeler halinde ele alnmt.
222
nusunda ok gvenmi ama umutlar boa km, Uzun Haan sa
va d braklmt.
Btn papalarn tek istei olan yeni bir Hal Seferi dzenleme
fikri, stanbulun dnden bu yana bir trl gerekletirileme
miti. Hristiyanlk bu din dmanlarn Avrupadan kovalayarak
gerisin geri Asyaya pskrtmek istemiti. Ama tam tersi olmutu.
Mslman Trkler yalnzca Bizansa ait topraklar ele geirmekle
kalmam, Latin lkelerini boyun emek zorunda brakm, imdi
de Hristiyanln byk yerleim merkezlerini tehdit etmekteydi
ler. Byk Trkn imdi artk nereye fetih seferi hazrl yapaca
m soruyorlard birbirlerine.
Eski ktann bir blmn elinde tutan bu barbar, imdiden
talya yarmadasndaki devletlerin evirdii entrikalara katlyor
du, yaknda ise Avrupa siyasal ve diplomasi oyunlarnn ba kiile
rinden biri olacakt.*
8. BELLN, CONSTANZO DA FERRARA VE TEK
SANATILAR
Venedik, Sultanla srdrd uzun savatan kmt, yenen
Fatihti, ama Venedik iin her yenilgi sonrasnda olduu gibi -
nemli olan tek konu Dou dnyas ile i trafii ve ticaretinin geli-
tirilmesiydi. San-Marco meydannda Trklerle varlan anlamann
duyurulmasndan bir hafta sonra, Byk Meclis, Battista Grittinin
ahsnda, stanbula gnderilecek yeni cemaat temsilcisini semi
oluyordu. Birka gn sonra da, Bernardo Trevisano, Byk Trke
orator -olaanst eli- olarak gnderildi. Alnan kararlara gre
grevi padiaha ve byk paalara, Giovanni Darioya verilen kaf
tanlardan ok daha grkemli ve deerli armaanlar gtrmekti. A-
ma, Venedikle Bab- Ali arasnda dostluk ilikileri gelitirmekti,
biri Mslman teki Hristiyan da olsa en azndan normal ilikiler
* Alt ay sonra yani ayn yln 23 Austos gn, o zamanlar Valona kazas kumandan olan
Gedik Paa, Papaya ve Napoli krallna kar beraberce saldrya gemek zere Venedike
birleme teklifinde bulunacaktr.
223
dzeyinde bu olanakszd, ama Floransallarn Osmanllar nezdin-
de edindikleri yeri, oyun veya ustaca giriimlerle de olsa ele geir
mek iin gerekiyordu bu. Trevisano, stanbul hkmetiyle, bar
anlamasnda ngrlen snrlandrma konularn tartmakla g
revlendirilmiti. Bu i kolay deildi. 1479 yaznda 1481 ylnn so
nuna kadar delege stne delege gidecektir. Tartmalar etin geip
uzun srecektir. nk gerek Arnavutluk gerekse Dalmaya, Ege
adalar ve Morada olmak zere o kadar byk bir alanda toprak
ve bakaca sorunlar vard ki onalt yl boyunca kyler kentler dur
madan el deitirmi, kazanlm tekrar kaybedilmi sonra yeniden
fethedilmiti, her iki tarafn da yarar zaran hem sayca ok hem de
stste birikmiti. Venedik baka zamanlarda aklndan bile geir
meyecei zverileri gstermi; birok yerden vazgemiti.*
te yandan Fatihin gz baka yne evrilmiti. Her zamanki
gibi kimseye bir ey sylemeksizin kafasnda yeni Fetih planlar
yapyor ve askeri hazrlklara giriiyordu. Bu kez nereye vuracakt
acaba? Bat bakentlerinde, zellikle talyada herkes bunu soru
yordu. Orta Avrupaya m, yoksa byk olaslkla Dou Akdeniz
tarafna m? Rodos valyeleri gitgide daha huzursuzdu. Hristi
yanlarn fazla telalanmamalar iin bir neden vard. Evet; Mehmet
hastayd, batl casuslar bu dorultuda haberler veriyorlard. Daha
nce de, birok kez Fatihin ld sylentileri Venedikte veya -
teki talya kentlerinde dolap durmutu. stanbulda yaygn olan
lm haberini yalanlamak amacyla sarayn bir balkonundan ken
dini gsterdii anlatlyordu. Btn bu sylentiler yalan deildi.
Sultann sal gitgide bozuluyordu. 1470li yllarn banda ya
plm olan portreleri onun nasl zayflam, solup sararm oldu
unu gstermektedir, yanaklar km, hastalk gzle grlr be
lirtiler brakmtr, kesinlikle gut hastal olduu bilinir ama baka
hastalklar da olabilir kukusuz. ok gl vcut yapsnn saye
sinde, arlara dayanabiliyor, bu yolda ok byk bir g sarfedi-
* Bu grmeler konusunda, Aldo Galottann "25 Ocak 1479dan II. Mehmetin 1481 y
lnda lmne kadar Osmanl imparatorluu ve Venedik adl yazsna baknz. (Mslman
Bat ve Akdeniz Dergisi say: 39, yl: 1985)
224
yor, fiziksel grnnde herhangi bir bozulma, eksilme olmama
sna gayret ediyordu. Bu az grlm bir eydi, sarayna ekili
yor ve tedavi ediliyor, o ekilde ortalarda gzkp acnlmasn is
temiyordu... diyor Comines. evresinde ok sayda Arap, Rum, -
talyan ve Yahudi hekimler vard, ama en ok onu uzun sredir te
davi eden Yakup Paaya gveniyordu. Koullardan yararlanp ba
zen de stanbuldan gemekte olan doktorlara, rnein Solomon da
Piovenin suikast iin gnderdii ve Yakup Paann da Mehmetin
yanna soktuu, Yahudi hekim Maestro Valeo var; Ona arlarn
kesecek ilalar yazm ve sultan ylesine abucak rahatlam ki
doktora 5.000 akelik dl vermi ve en ksa zamanda yeniden
gelmesini emretmiti.
Pek tabii, o yllarn tababetinde Byk Trk iyiletirecek ila
bilinmiyordu ve padiah sarayna kapanm iyileip yeniden gc
ne kavumay, ordusunun bana geip planlad seferlere kabil
meyi bekliyordu. Yine her askeri etkinlik sonras ortaya kan dur
gunluk dneminin kendisine salad olanaktan yararlanarak, a-
malan arasnda en nemlilerden biri olan konuya dnyordu: Ba
t sanatna, yani talya sanatna. talyadan daha nce de sanatlar
getirtmiti. O sralarda sanatn teki dallarndan daha ok resme
kar byk ilgi duyuyordu. slamiyetin insanolunun resimle an
latm zerindeki yasan hi dikkate almazd.
1479 ylnn daha banda anlamann zerinden henz ay
gemitir. Sultann Venedik devlet bakann oullarndan birinin
snnet dn iin davet amacyla gnderdii Simone adl bir Ya
hudi yola kmt.Venedikten bir heykalra ve bronz dkmc
s gndermelerini istemiti. Kukusuz Simone hararetle, padia
hn bir de ressam istediini sylemi olacak, zira mesajn geliin
den birka hafta sonra, Gentile Bellini, Byk Trkn yanna git
mek zere seilmiti. Fatih, talyan ressamlarnn nn duymusa
da, eserlerini Peral talyan tccarlarn evlerinde grm olsa da
bir isim bildirerek istemesi kuku gtrr. Byk olaslkla bu fikri
ona, Giovanni Dario vermi olacak. tekiler arasndan, nl bir
portre ustas olan Giovanni Bellininin gnderilii ise, padiahn
225
bu tr resme kar duyduu beeniden kaynaklanm olabilir. Bir
de, uzun sre stanbulda Byk Trkn yannda kalmay kabul
edecek tek byk sanatnn o olmas da olasdr. Gentilenin bu
servenden bekledii yarara gelince, ufkunu geniletmek arzusu a-
r basm olmal. Zira, o gnlerde Venedikte, n planda biri, s
rekli gndemde ve ok iyi bir durumdayd. Venedik devlet bakan-
lannn portre ustas, San-Marco ve Saint-J ean-IEvangeliste okul
larndan gemi bir stad olarak, mparator III. Frederikin beeni
sini kazanm, Dogelar saraynn Byk Meclis Salonunun resto
rasyonuyla grevlendirilmitir. Belki de Venedik bykleri, byle-
sine birinin, teki ustalardan daha iyi diplomat niteliklerine sahip
olabilecei sonucuna varmlard. Sonunda Bellininin kardei Gi-
ovanninin Konsey Sarayndaki restorasyonu srdrmesine, Belli
ninin dnnde, bu ii yeniden devralmasna karar verildi.*
XV. yzyl Osmanl resim sanat, Timur mparatorluundan
olan Horasan ve Tebrizli ressamlarn eserleriyle ayn dzeyde de
ildi. Resimli kitaplar resim sehpasnda yaplan resimler o zaman
bilinmezdi ok ender grlr: Fatih zamannda tek bir resimli ki
tap vardr: 1416 tarihli Amasyada bulunan Iskendername, Ah
met El Nizaminin bir iirini dgcnden yoksun, olduka ilkel
yapmda ssleyen minyatrlerdi bunlar. Fatih dneminden krk
yl sonras bu alandaki ilerlemeler hl ar tempodadr: byk o-
laslkla Iranl sanatlarn ve iraz ekolnn etkisi altnda yazl
m olan Cinizilnamede olduu gibi. stanbula gelen Iranl sa
natlarn XV. yzyln ikinci yarsnda Trk resim sanatnn ge
limesinde nemli rol oynadklar kesin. Onlar Fatih davet et
memitir, Dou sanat Onun gznde Bat sanatyla ayn izgide
deildi. Bizans resmine de dikkat sarfetmemiti; Bizans ekolnn
Trk resmi zerinde ok az etkisi vardr, o, daha ok Bat resim
sanatna ilgi duyuyordu; kukusuz gereki yorumlay, insan
bedeninin ehresinin olduu gibi yanstl, yaama daha yakn
* Bellini ailesi sanatdr; baba J acobo byk bir ressam olup gnmze ok az eseri gele
bilmitir; amca Leonardo Bellini bir minyatr ustasyd. Gentilenin aabeyi Giovanni ile
ressam olan kaynbirader Andrea Mantegna da nldrler.
226
bir resim oluu nedeniyle byle oldu. te Fatihin Bellinide g
rp ok beendii yanlar da, bunlard.
Ressam ve iki yardmcsn tayan gemi 1479 ylnda, eyll a-
ynn ilk gnlerinde Venedik limanndan ayrld. Gemi, ayn so
nunda stanbula ulamt. Ressam, burada on sekiz ay boyunca
kald. Sultan ile ok samimi olduu sylenemezse de ona ok ya
kn olduu, onun istekleri dorultusunda alt bilinmektedir.
Bellininin Trkiyede brakt yaptlarn nemli bir blm
kayboldu, zamann ve insanlarn verdii zarara dayanamad, ardn
da iz brakmadan yok olup gitti. Koyu bir Mslman olan II. Be
yazt -veli (sofu) Beyazt diye anlr- resimlerden refret ederdi; ba
basnn lmnden sonra sarayda bulduu, sehpada yaplm tm
resimleri toplatp pazarda sata kard. Freskler bir ortaya kt
bir yok oldu. Erotik" bulunanlar hemen yokedildi. Topkapdaki
resimler arasndan az sayda tablo ve desen gnmze kadar gel
mitir, yine de o zamanlar Fatihin sanat zevki konusunda bir d
nce edilebilmemizi salayacak yeterince yapt ve dneme dam
gasn basm anlatlar vardr.
Bellini, stanbulda ok sayda portre yapt. Angiolellonun de
diklerine baklrsa, padiah yakkll ile n yapm bir erkei
grmek isteyince Belliniye resmini yaptrtr, ona bakard Belli
ninin elinden km, stanbulda yaplm olup da gnmze ka
dar gelebilmi tek nemli yapt Fatihin nl portresidir, bugn bu
tablo Londrada National Galleryde bulunuyor. Tablo 1480 ylnn
sonunda -bu tarih bizzat ressam tarafndan atlmtr: 25 Kasm
gsterir- bitirilmi olup Sultan banda sar; sakal altnda donuk
tenli yz ile 3/4Tk profiliyle gsterir, bu kemerli burnu, kk el
mack kemikleriyle kukusuz, hasta bir insann resmidir. An i
manlyla bilinen Sultann yerini zayf biri almtr, yllardr ekti
i hastaln, arlatnn belirtisidir bu. Bellininin bir tablosun
dan esinlenilerek yaplm bir desen;* Sultan yine hasta adam ek
linde vermektedir. Bu desende Sultann yannda tannmam bir
gen adam da vardr; kukusuz onun sevdiklerinden, gzdelerin-
* Viyana, Ulusal Ktphanesinde.
227
den biridir. Bir baka iftli portre* yine bununla benzer noktalar
tamaktadr, ama Sultann zayf hastalkl hali daha da belirgin o-
lup, stne ok bol gelen giysiler iindedir.
Bellini bir gn kendi portresini de yapar, bu padiah ok ar
tr yle ki ressama dnp bir ruh gibi der. Fatih, Bellininin by
le ok sayda rn vermesine, yaamndan kesitler sunmasna ok
armaktadr: saray erkanndan kiilerin, sokaktan geenlerin, der
vilerin, gelip onun frasnda yeniden can bulmasn grdke co
ard. Bu konuda Ridolfi unlar anlatr. Bir gn Bellini, Ermi J e-
an-Baptistein ge ykseliini gsteren bir tablo yapyormu, pa
diah tablodaki bir hataya ressamn dikkatini ekmi; zira boynu
vurulan birinin boyun kk iine germi, oysa, tabloda bu uzun
ca gsteriliyormu. Belliniyi buna inandrmak iin bir klenin ba
onun nnde uurulmu. Geni yaygnlk kazanan bu anekdot
byk olaslkla uydurmadr. Ayrca, bunu ne Spandugino ne de
Angiolello ele alr; oysa onlar da sarayda yayorlard. Yalnzca
Ridolfinin bunu yazm olmas olay dorulamaz. Byk sanat
lara bu trden yaktrmalar her zaman yaplagelmitir. Senekada,
Byk skenderin ressam konusunda Michel-Ange iin bylesi
rivayetler vardr saylan bunlara inanlmayacak kadar oktur Vol-
taire** ve Gibbon*** bunlara kar kar, yalanlarlar.
Bellini, saraya freskler yapmak iin de sipari almt. Rivayete
gre bu fresklerin aralannda erotik sahneler de varm, ama pa
diahn yorulan duyulanna bir canllk kazandrmakm. Sz ko
nusu erotik sahneler miydi? Erotizm nerede balar nerede biter?
Venedikli ressam bu konuda fazla yetkili biriymi gibi sahneler i-
zemez; sarayda, imparatorluun her yerinde, dlerine giren trden
gzel kzlar ve olanlar elinin altndayken, duyularna canllk
kazandrmak iin hi de duvarlarda kendini ona teslim eden kadn
ve erkeklere gereksinimi yoktu, in vivo**** olarak, bizzat ken-
* svirede bir zel koleksiyon
** Voltaire Gelenek ve Grenekler zerine adl yapt.
*** Roma imparatorluunun k.
**** Canl olarak.
228
disi istediini yapabiliyordu. Bu resimler byk olaslkla, Rne
sans dneminde, kiliseler dahil, her yerde grlen plak kadn ve
erkek resimlerini andran tablolard. Hepsi o kadar.
Fatih, Belliniye bir de ikona* yaptrmt, her zaman stnde
tad sylenir. Bu ikona kaybolmutur, ama, stanbul niversite
si ktphanesinde trandan geldii sanlan bir albm vardr, iinde
Meryem Anay gsteren bir de minyatr bulunur. Olsa olsa Belli-
niye aittir bu. Meryem sol kolunda ocuk Isay tutuyor, yzn
ona doru emi. ocuk sa eliyle ha iareti yapyor. Bu Mer
yemin biemi, Berlinde bulunan ve Belliniye ait olan bir Mer
yem ikonasna ok benzemektedir, kimin yapt konusunda en u-
fak kukuya yer yoktur.** stanbul niversitesi kitaplndaki de
Bellini nin byk bir Trk ressamnn kopya etmi olduu ve g
nmze kadar ulaabilmi ender yaptlarndan birisidir.
Haritalara ve yabanc lke resimlerine de ok byk ilgi duyan
Fatih Sultan Mehmet kukusuz, Belliniye Venedik kentinin plan
larn da yapmasn buyurdu. Bu konuda hibir iz yoktur, ama izi
len grntler, dou ve bat Hristiyan dnyasndaki byk kentle-
rinkinden farkl olmasa gerek; Avrupal kral ve prenslerin sarayla
rnn duvarlarna veya katlar zerine izdirdiklerine benziyor ol
mal. Ama aralarnda bir fark vard: Bu manzaralarn ou dekora
tif amalyd, oysa, Sultan Mehmet her yerde olduu gibi, bu ko
nuda da, onlarn geree ve aslna uygun olmasn istemitir. Aca
ba asker amalarla m? Byk olaslkla, nk fetihler, onun d
nceleri arasnda her an iin en nemli yeri tutmaktadr. Aynca
savap durduu o batl Hristiyan lkelerini bilmek, tanmak iste
i de vard. nk bu konuda da ok merakl biriydi.
Trkiyede kald sre iinde Bellini bir de Fatihin bstn
madalyon olarak bast. Bunu padiah istemi olsa gerek. nk,
Bellini bu konuda amatr biriydi. Uzmanlarn belirttiine gre, o
ada yaplm olanlar arasnda pek iyi saylmazd. Bizim iin asl
nemlisi Fatihi yaamnn son yllarna doru, byk bir olaslkla
* Bkz: s: 129
** Bu konuda bkz: J ean Baby, El Gran Turco, s: 100
229
1480 ylnn ilk aylarnda madalyonun kazlm olmasdr. Onun
son defa hastalanmasndan nceki durumunu gstermektedir.
Gentile Bellini 1481 ylnda stanbulu terketti. Venedike dn
meyi kendisi istemiti, orada Dogelar saraynda nemli ilerin
kendisini beklediini sylyordu. O sralarda, Fatih bir sefer hazr-
lmdayd. Akl sanatsal uralardan daha farkl konularla megul
d. Belki de, tamamen baka nedenlerle byle davranyordu, por
trelerle fazlaca uramas dinsel evreleri gitgide daha ok fke
lendirmekteydi.
Ressamn hareketinden nce, padiah onu Comes palatinus
yani saray erkanndan sayd. Kukusuz kutsal Roma Cermen m
paratorluunda olduu ekliyle Kontluk gibi bir nvan deildi,
byle bir nvan ancak bir hristiyan imparator verebilirdi. Saraya
yakn biri olarak kabul edildi, Hristiyanlarn Altn Klna denk
bir madalya ve nvan ile onurlandrld. Ona bir madalya ve altn
zincirle zel armaanlar verdi. Bunlann arasnda, Drdnc Ha
l Seferinin komutan olup stanbulda ldkten sonra Ayasofya
kilisesine gmlm olan Venedik devlet bakam Dandolonun
zrh da vard. Fatihin Bellininin, saraynda onunla birlikte ol
masndan ok honut kalm olduu aka belliydi. Byk sanat
Venedik Cumhuriyetinin ona olan gvenini mkemmel biim
de haketmiti. Fatihin Venedik devlet bakanma yazd mektup
taki vgler bunun bir kantyd. Arlanmasndan dolay Belli
ninin padiaha sunduu armaan da Onu mutlu etmi olmal:
Bu armaan, babas ressam J acoponun krokilerinin bulunduu
bir defter idi.
Olaysz bir yolculuktan sonra Gentile Bellini drt hafta iin
de Venedike ulat, btn kent onu alklar iinde karlad. Ayn
gn, bakana ve Yce Meclise rapor vermek amacyla saraya gitti.
Kendisini kutlamalarla karladlar ve 200 dka altn yllk gelir
balandm bildiren karan imzaladlar. Genlere rnek kii olarak
tantld. Trk padiahnn yannda geirdii gnler ve yolculuu
ona byk gurur kayna oldu. Fatih Sultan Mehmetin liberal tu
tumunu ve ve bitiremiyordu ve bundan szetmekten holanyor-
230
du. 1507 ylnda lmnden nce bu anlar yaymlad.* Yce
Meclisin salonunu iin yapt bir tablosunun altna equus nva-
nyla imzasn att ve bu nvan ona Fatih vermiti.
Bellininin stanbuldaki dillere destan gnleri, bir baka tal
yan sanat olan Contanzo Ferraranm nne glge drmt.
Ferrara her ne kadar, Fatihin yannda ondan ok daha uzun bir
sre kalmsa da byle nlenmemiti. Contanzonun Sultanla o-
lan ilikileri konusunda ok az ey biliyoruz. Elimizde tek bir
yapt var, o da bir bronz madalya.** Aile soyad olan Moysis,
gerekte Yahudi asll olduunun gstergesidir, Ferrara, karsnn
memleketiydi. Orada uzun sre almt ama kendisi Venedik
liydi. Ferrante sarayyla ve Napoli kral ile yakn iliki iindeydi,
Napoli kral ise Osmanllar ile Hristiyan prensler arasnda usta
ca bir denge politikas izliyordu; Fatih ondan bir ressam gnder
mesini istediinde, Contanzoyu stanbula gndermiti. Sanat
1478den 1481 ylna kadar stanbulda uzunca kalmt. Fatihin
lmnden sonra gitmi ama bu konuda kesin bir bilgi yok.
Yonttuu Fatih madalyonu*** bize, padiahn enerjik, canl,
Bellinininkinden kesinlikle daha salkl halini gsterir. Yapm
tarihi aa yukar 1478dir. Madalyonun bir yznde, banda
sar, srtnda kaftanyla, Fatih bst vardr. Arkasnda ise, bir
kaideye tutunmu gibi, atnn stnde olup iki yanda iki aa, ar
ka planda tepeler ve bir hisar grnmektedir. Sanatsal ynyle
harika bir paradr, antsal zellikten ok, gereki slupta, Pisa-
nellonunkine yakn bir stil, Fatih Sultan Mehmetin bykl
n vurgular biimde ele alnmtr. kinci bir mei, madalyon
evresi dnda geri kalan ksmyla birincinin tpatp ayndr.
1481 ylnda basld. Byk olaslkla padiahn lmnden son-
* Guiet, Fatih Sultan Mehmet Tarihi, Paris, 1681.
** Pap;a II. Alexandre ve Venedik devlet bakann, Frederic Barberoussea bir eli gnbu
gnderirken gstermektedir.
*** Sanat bize gerek resim sanat gerekse madalyon yapm teknii konusunda yle usta
biri gibi geldi ki, yalnzca madalyoncu olarak atanm olmad, bir kez stanbula ulanca,
teki eserlerde de baarsnn tannacana kanaat getirdik." Maria Andoloro, Constanz da
Ferrare. (Glianni a Constantinopoli alla corte di Maometto II. sayfa: 194)
231
rayd. te, bu madalyondan Hristiyan dnyas Mehmetin yz
izgilerini tanm oldu.
Contanzonun yapt sanlan yaptlar arasnda bir minyatr da
ha vardr. Ama bu, baz uzmanlara gre ressam Sinana da ait ola
bilir. Sultan Mehmeti profilden gstermektedir; ar haval, gl,
henz ileri bir yanda deil. Bir de, Fatihi gen bir adamla birlik
te gsteren iftli portre (belki de oullarndan birisiyle) var. Bu-
Contanzonun elinden kmtr. Yine gzel bir suluboya resim var.
Bu resmi, Contanzo stanbuldayken yapm olmal. Bada kurup
oturmu bir ktibi* gstermekte, Ktip, geni kollu ssl bir kaftan
giymi, banda kocaman bir sark, bir kulanda altn kpesi, sa
eliyle yaz yazyor sol eli kadn bulunduu tepsinin zerine da
yanm. Bazlar bu deseni Bellininin yaptn syleseler de Cos-
tanzonun stiline daha yakndr.**
Padiahn lmn izleyen yllarda, baka sanatlar da, stan
bulda almalarn srdrmlerdi. Fatih, yalnzca bat estetiine
yani Italyan estetik anlayna tutkundu, zaten Trklerin tandklar
tek batl estetik kayna da buydu. talya yarmadasnda bulunan
ve kendisinin iliki kurduu btn devletlerden sanat gnderme
lerini isterdi. Venedik, Fatihle bu konuda ibirliine yanam, s
tanbula ressamla birlikte bir heykeltra, bir bronz dkmcs
sonra da cam ustas ve nihayet saat imalats gndermitir. Padi
ah tarafndan gnderilen bir eli Laurent de Medicisye grkemli
armaanlarla birlikte getirdii mektupta, ta ve aa yontucular,
ince aa ilemecileri, oymac, kakmaclar, aa ve ta iileri, bir
duvarc ustas ve bir bronz dkm ustas istendiini belirten bir lis
te sunmutu. Acaba saraynn salonlarn m sslettirecekti, yoksa,
yeni Avrupai bir salon mu yaptrtacakt? O sralar Peleponnezin
gneybatsnda bir Venedik smrgesi olan Corondan kl kn i-
malats da istemiti, Fatih bu ile amatrce urayordu. Evet,
bizzat kendisi yapard, ayrca kemer tokalan, yaylar... byk olas-
* Bostonda Gardner koleksiyonu
** Bu konu iin bkz. J . Raby, op, cit. ve Mana Andoloro, op. cit.
232
lkla Avrupah zenaatkarlarm yeni yntemlerini de renmek isti
yordu. stanbula giden sanat ve zanaatkarlar konusunda elimiz
de pek bir bilgi yok ama, Bartolomeo Bellano adl Venedikli bir
bronz ustasnn stanbulda birka yl kald biliniyor. Kukusuz,
Sultan Mehmet, ondan pek honut kalmam olacak ki daha sonra
Venedikten daha bakalarn gndermelerini isteyecektir. zellik
le de, Floransadan istetecei kiilerle bu dala ne denli ilgi duydu
u anlalmaktadr.
Trk resim sanat, Fatihin btn abalarna karn uzun sre
Avrupa sanatnn etkisi altnda kalamayacaktr. Son yllarnda, Sul
tan Mehmet, kendine yakn olsun diye, bat tarz bir resim atlyesi
kurulmas almalarna atlmt. Bellini ve Costanzo stabulda,
ok derin izler brakacak kadar uzun kalmadlar, hatta bu yolda ka
lc bir eitim de vermediler. Eer Fatihin lm Osmanl mpara
torluunu her alanda baka bir aka sokmasayd, bir baka res
sam Osmanl resim sanatna Fatihin arzu ettii biimde belli bir
yn verebilirdi. O zamanlar, Fatihin maiyetinde Trk asll Ms
lman veya Hristiyan kkenli Sinan Bey adl bir ressam vard. Sa
ray atlyesinde, aralarnda Venedikli Maestro Paolonun da bulun
duu talyan sanatlarnn verdii formasyondan da gemiti. Si
nan Beyin yaptlar konusunda ok az bilgi var. Contanzonun,
Oturan Ktip adl resminin bir kopyas ile, Bellininin dervi
adl resminin bir kopyasn onun yapt sylenir. Onun elinden
veya atlyesinden kma bir Meryem, Gen Yenieri ve Yal
Rum* resimleri de saylabilir. Onun yapt sanlan veya onun b
rakm olduu btn resimler portre almalardr. Onun elinden
kt sanlan nl Gl koklayan Fatih bstnn bugn artk I-
ranl sanat iblizadeye ait olduu syleniyor.** Bu gl yap
tn yaratcs kim olursa olsun tam bir dou-bat sentezi*** rne
idir ve batnn etkisi aka bellidir, bu etkilenmeyi Dou sarayla
rnda, Timur mparatorluunun bakenti Horasanda yaymaya a-
* Fatih albmnde
** Raby, El Gran Turco. s: 141
*** Etinghausen. Trkiye Hzineleri, s: 109
233
lanlarn banda Sinan gelmektedir. O devirde, Osmanl padiah
lar Horasan ve teki saraylara kendi atlyelerinden kma resimler
yolluyorlard.*
Sinan padiahn nezdinde pek kabul gryordu, bundan da ya
rarlanyordu, Venedike ait bir kadrgada bulunup el konulan ve
Sultann byk ressamna ait olan mallarn bedelinin demesi i-
in yaplan bask da bunun kantdr. Kendi ressamnn zellikle de
saray resim atlyesi bakan bir sanatnn haklarn, karlarn sa
vunmak amacyla daha da ileri gidebilen biriydi Sultan.
* Burada, dnyann en nemli albmlerinden, dnya resminin hzinelerinden birisi olan n
l Fatih Albm'nden ksaca szederek geeceim. Bu yapt daha iyi tannmaya deer bir
yapttr. inde kk formalar halinde resimler vardr. Garip biimlerde savap dnp du
ran garip yaratklar sergileyen desenler diziler halinde sunulmaktadr. Bu canllarn kimi
tller, earplar dndrmekte evrelerinde, kimi canavarlarla savamakta, kimileri karlkl
dans etmekte. Bu geleneksel bir tren, belki de dervi tarikatlarndan baz halk hikayelerini
resimlemek iin yaplm. (Esin Emele gre-Turcica, 1985) Bunlar Uygur Trklerinden
ressam Siyah Kaleme atfedilmekte, in resminin etkisinde olduu belirgin biimde anla
lyor, (birka yl nce gezip grdm anghay mzesinde bunlardan var) Bu resimler daha
nce Fatih Albmnde yer almyordu, stanbula daha sonralar getirildii dnlyor. Ya
II. Beyazta ya da 1. Selime, Akkoyunlu veya Karakoyunlu belki de Timur imparatorluu
beyleri armaan olarak verdi ya da herhangi bir ekilde kurtulmalk olarak ele geirildi.
234
VI
Trk Bar Dnemi
Fatihin savalar btn blgeleri sarsyor, ykmlara neden
oluyor ve haklar yerinden, yurdundan ediyordu. O zor gnleri
anlatan ok renkli blmleriyle nice tarihi metinler var. Btn
savalar beraberinde g ve yas getirir; hele bir de, ortada top-
yekn sava varsa durum daha da beterdir. Dorusu o alarda
savalarn ou byleydi, yakp ykma taktii dmanlardan
ok, halka zarar verdi. Her iki tarafta da acma yoktu. Fatih,
korku sald ama Hristiyanlar da yle.* Dman ordusunun kt
etkilerini aza indirgemenin en iyi yolu, tutsak edilenleri katlet
mek, verimli topraklar le evirmek, halkn yok etmektir.
Fransz kyllerini ezip geen J acgues Callot, Dou Avrupa ve
ya Anadoluya gitse, onun da yapacaklar bu trden vahet ola
cakt.
Tarih metinlerinden, tanklk edenlerin yazdklar ve anlattkla
rndan rendiimize gre Fatih Sultan Mehmetin padiahl s
rasnda ve hatta daha sonra da uzun bir gelime dnemi yaand,
* Kazkl Voyvoda en iinl rnektir. Ama yalnz o deil. Rouillard, Transilvaya'da Ohtp
Bitenler adl kitabnda (1595) yle anlatr: Tatarlar ve Trkler o yl yenilgiye uradlar;
bu kez Transilvanyal kazaklar, Tatar kadnlara zorla ocuklarn kzarttrp yedirdiler. By
lece korkutarak Macaristandan karmak yoluna gittiler, ayrca bu yaptklarn yeni gelen
lere anlatarak, etrafta yayarak bir daha gelmelerini nlemek istediler."
235
etin ve zorlayc iktidarlk dneminde hazrlanm bir ykselme
dnemidir bu, bir dzen, bir Pax Turcica dnemi.*
1. YARALARIN SARILMASI
Osmanl mparatorluunun kuruluundan bu yana siyasas,
devletin ihyas, yani ekonomik durumun gelitirilmesi yoluyla
padiahn gcnn artmas olmutur. Bu siyasa, eski Orta Dou
mparatorluklarnn toplum yaps temelinde yatan anlaytan
kaynaklanyordu, buna gre Devletin ana amalarndan biri lkeyi
yneten iktidar elinde tutan insann gcn, bu kiiye gl mali
olanaklar salayarak diri tutmak ve yaymaktr. Abbasi halifelerinin
Devlete toprak salamada yeni tekniklerin deerlendirilii ve tica
retine salad harikulade gelime olanaklar sayesinde zamannn
en zengin, en gelimi devleti oldu. Gelime olmazsa, Devlet de
olmaz, ekonomik hayatta, alveri olmaynca da gelime olmaz.
Harun Reit de, Memun da, Badat ve Kahiredeki byk halife
ler de Devleti byle idare ediyorlard. OsmanlIlarn ikinci padiah
Orhan Beyin kendisi de, devletin kuruluundan yirmi-otuz yl ka
dar sonra Dounun en zengin, hkmdarlarndan biri nvanm e-
dinmiti. 1326da bakenti Bursaya tamt; on yl sonra Arap
gezgin, Ibni Batuta Bursa iin: Pazar yerleri, geni sokaklaryla
byk ve nemli bir kent diyecektir. OsmanlIlarn yerletii her
yerde bu byleydi. Pazarlar kurulur, zanaatkarlar desteklenir, koru
nurdu. Bu kentlerin ou, Seluklu, Bizans ve hatta antik kentlerin
devamdr. Osmanllar bu kentlere yeni bir atlm getirmi, geli
melerini hzlandrmtr. Fatihin Yunanistan ve Dou Avrupada
fethettii kentler ve kyler iin de ayn ey szkonusudur.
Balkan lkelerinde, fetih yntemleri ve OsmanlIlarn yaylmas,
kentlerde ve krsal kesimde yaam koullarn da deitirmitir.
Srbistanda, Morada, Arnavutluk, Bosna ve baka yerlerde olsun,
hangi blge alnmsa, kaleler ve atolar yklr, derebeylerine,
* F. Braudel
236
manastrlara ve askeri evrelere ait olan topraklar slam yasalarna
uygun biimde Osmanl devletine geerdi. Btn bu lkelerde de
rebeylik rejimi kyly bask altna alm, birok Vergi yk dere
beyleri yararna zorunlu alma koullar altnda ezilmiti. rne
in, Stephan Douchan Yasasna gre kyl, haftann iki gn de-
rebeyine alr; oysa, OsmanlIlarda genelde hristiyan olan sipahi
(tmar sahibi) yararna, ylda yalnzca gn alma zorunluluu
na indirgenmitir. Bir lke alndnda Padiah nce bir toprak sa
ym yaptrr,* tapu defterleri tutturur, (defteri Hkani). Bu ktk
lerde vergi miktarlar kaytldr, bu bir kereliine yaplr. Her kyl
demek durumunda olup derebeylerinin koyduu zorunlu alma
biiminin her tr tmyle kaldrlmtr.
Fatih, ald lkelerde oluan yaralarn, abucak sarlmasna
ok byk bir nem verirdi. Gereken her yerde halkn iskanna ve
savan yakp ykt yerlerin onarmna balanmasn buyururdu.
Her ey, imparatorluun geliimini salamak, kendisine fetih siya
sas ve prestiji iin gerekli olan gelir kaynaklan yaratmak iin ya
plmalyd. Ban olmadan gelime salanamazd: Katolik Histi-
yanlar arasndaki tartmalara ve Bosnada Bogomillere uygulanan
katliama bir son verdi. Bu yzden ilk Bogomillein ou kitleler
halinde Mslman oldu, ama dinlerini deitirmeleri iin onlara
fazla bask yaplmad. Padiah iin halklarn bar iinde olmas ve
vergilerini demeleri nemliydi. Savamadan teslim olan beyler ve
askerler aman dilemi oluyor, tekiler ise ldrlyordu, aman di
leyenler ilerinde doru ve stlerine tam bal olmalar kouluyla
Osmanl askeri sistemi iine kabul ediliyorlard. zellikle sosyal
ayrcalklar iinde varlklarn srdrmelerine izin veriliyor, askeri
dzenlemelerinde sipahi snfn oluturuyor, topraklarn ileyebi
liyorlard ama artk bu topraklar onlann deildi; Mslman olabil
dikleri gibi, isterlerse Hristiyan kalabilirlerdi. 1468de Srbis
tandaki Braniceva eyaletinde toplam 125 sipahinin 62si, 1455te
* Her fetihlen sonra yaplmas buyurulan toprak saymndan sz ediliyor. Ayrca padiahl
srasnda, Fatih, imparatorluunda u genel saym yaptrmtr: 1454-1455'de 1464-1465te
ve biri de I 476da Moldavya (Bodan) seferinden sonra.
237
Tesalyada 182 sipahinin 46s Mslmanl seer. teki birok
blgede (Bosna, Hersek) amandra ve Vidinde rnein halkn %
50si Mslmandr. Mslman olunca, Bey nvann alr ve ok
yksek grevlere kadar gelirlerdi. Bosnada byle olmutur, eski
soylular yava yava islamiyete geip, topraklarn nerdeyse gn
mze kadar ellerinde tuttular. Anadoluda aristokrat snfn byk
bir blm eer imparatorluun baka blgelerine gnderilmemi
lerse* kendi mlkleri olan topraklar stnde kalmlardr. 20.000 i-
le 100.000 ake arasnda deien bir gelirden zeamet olarak en -
nemli tmarlar almlardr. Ayn ekilde boyunduruk altna giren
her boy efi de tmar olarak oymaklarndan ald vergiler kadarn
hakkederdi. Bu yntem, OsmanlIlarn halkn beylerine, yresel e-
fendilerine smsk bal olduu blgelere hakimiyetini kolaylatr
mtr, bu efler ise her an merkezi hkmetten kopmay arzu et
mektedirler.
2. KENTSEL VE KIRSAL KESM ARKI
Kendinden nceki padiahlarn yaptklar fetihlerin ardndan
Fatih Sultan Mehmetin fetihleri, Anadoludan ziyade zellikle
Dou Avrupada, ok sayda yerleim blgesinde gerek etnik, ge
rek kentsel, gerekse krsal alanlarda nemli deiiklikleri de bera
berinde getirdi. steyerek ya da zorla dalga dalga gmen topluluk
lar gelip yaam biimleri ve gelenek grenekleriyle birlikte yeni
yerlere yerleiyorlard. Bu Trkler o blgenin halkna nasl gzk
mekteydi acaba, grnmleri nasld? Fransz gezgini Bertrandon
de la Broquiere gnmze dek ulaan ender betimlemelerden bi
rinde yle anlatyor: Orta halli insanlar, gleri de orta halli, ol
duka gzel insanlar. Hepsi de sakall, gnlk dilde de sylendii
gibi; Trk gibi kuvvetliler. Kyaslarsak onlardan daha gl Hris-
tiyanlar grdm ben; ok merhametliler ve sabahlar erken kalksa-
T' Kastamonu Beyi smail Beye Filibe yaknlarnda toprak verildi. Alanya Beyi. Kl Ars-
lan Makedonyada Gmiilcine Sancakbeyi oldu. Karaman Beyi, irmen'i ald (Maritza va
disinde Seymen yresi).
238
lar, az para harcarlar, tarlada alrken ok az eyle yetinirler: yi
pimemi bir ekmek, i bir et gnete kurutulmu gibi, yourt,
bal veya peynir, zm, meyveler veya otlar, 6 veya 8 kii iin bir
avu undan bir sulu yavan yemek yaparlar.
Eer atlarndan veya develerinden biri biraz hastalanr da iyi
letirmezlerse onun boazn kesip yerler. Yerde yatarlar; stste i-
ki veya kat pamuklu giysi giyerler, etekleri ayaklarna deecek
kadar uzundur. Keeden yaplma manto gibi bir giysileri daha var
dr ki adna aba derler. Hafiftir ve yamura dayankldr. Ayrca
ok ince ve ok gzel bir tlbentleri de var ki masa rts gibi,
dizlerine kadar kan izmeler giyerler kollan uzundur; kadife de
ildir hibiri, tekiler ya pamuklu fistan ya da baka kumalardan
olup giysilerinin altlanna sararlar. Bunlar savata olsun yolculukta
olsun hareketlerini kstlamayan giysiler; ok iyi giyinirler.*
Trkler, zellikle Balkanlarn dousundaki ak ovalarda, yol
boylannda, OsmanlIlarn kuzeye doru yaylmalarnda kalk nok
tas gibi kullanlan balca yol boylarnda ve konaklama yerlerine
yerleirler. XV. yzylda, Selanik blgesi, Teselya, Vardar vadisi,
Norava vadisi Struma ve ona yakn ovalar, Trakya, Maritsa ve da
ha sonraki fetihlerle kar karya kalr. Bylece, Asyadan Avru
paya geenler, yama ve ganimetin oralara ektii kiiler ya da
topraksz kyller ya da, daha iyi koullar arayan boylar ve ger
lerdir. Ya, tmyle kralatrlm, boaltlm topraklarla karla
rlar ya da bataklk alanlar deerlendirip, aalandrarak, ok da
ha sonra buralarda oluacak zel iftliklerin temellerini atarlar. Yo
un tarm iin alanlar ve hayvanclk yaplan yerler kazanrlar.
Yerli halk ise Slav kkenlidir, bu g blgelerinin kalabalk halkla
r arasna karr giderler.**
Trkler Rumeli'yi ele geirdikten sonra, oraya yalnzca dinleri
ni deil, dillerini, yeni adet gelenek ve greneklerle uzun yllar o-
rada yerleik biim alacak olan dou yaam biimini de getirdiler.
* Sayfa 217,218, 219
** Bu da dillerini, geleneklerini, dinlerini korumalarn salayacaktr. Bylece XIX. yzyl
da ulusu akmlarn belirlemesiyle, bu toplumlar bamszlklarn yeniden kazanacaklardr.
239
Fatih Sultan Mehmet zamannda birok yrede, pirin tarm -
nemli yaygnlk gsterdi, bu konuda Osmanl hkmeti tarm kon
trol altnda tutuyor ve destekliyordu; sulama kanallar, tarlalar ve
hatta iftiler zel bir yaplama dzenine bamlyd.* O gne
dek, bilinmeyen at ve deve yetitirme ile manda retimi geliti ve
yerleti, ipek bcekilii de yle. Ayn ekilde sebzecilik ve bostan
ekimi daha sonralar da pamuk, susam, ttn, haha, daha da son
ra msr ortaya kt. O gne kadar bunlarn kimisi hi bilinmiyor
kimisi de az miktarlarda ekiliyordu. Bylece ortaya yepyeni bir
manzara kt. Tarm rnleri ve teknikleriyle, asl tmar kurumu
ve toprak datm konularnda nemli deiiklikler oldu.
Bara yeniden kavuulunca kentlerin de, grnmleri deiti,
gelimeye baladlar. slam uygarl bir kent uygarldr. Eskiden
Araplarn fethettikleri yerlerde yaptklar gibi, Osmanllar tarafnda
alnan blgelerde de hzla yeni yerleim birimleri ortaya kt. lke
yi yneten siviller ve askerler iin kentler odak noktasyd. Bylece
Balkan kentleri yava yava Mslman Trk kentleri haline geldi:
Her kent, bir cami evresinde yaylm gsteren evler, arlar, ker
vansaraylar, ticaret ve zanaatla uraanlarn evleriyle, hamamlarla
byd geliti. Kale veya asker amal binalar, sipahi veya sancak-
beyinin kald binalar bulunduu yerin nemine gre gelitiler. Za
naatkarlar ve tccarlar loncalarda toplanmlard esnaf loncalar usta
kalfa ve rak gibi aamalar vard. En azndan, baz meslek dalla
rnda Mslman olmayanlara da ak olup her meslein i dzenini,
rn tiplerini, fiyatlarn, niteliklerini, ayrca raklktan kalfala o-
radan ustala geileri belirlerdi. Esnaf loncalar, esnaf topluluklar
arasnda karlkl yardmlamay da salamaktayd.**
* Y alnzca Maritza vadisinde, devlete giden yllk gelir 20.000 dka idi.
** Esnaflarn nemi, tarihsel dnemlere gre deikenlik gsterir. Bu nem, Arap-lslam
mparatorluklarndan, Seluklulardan gelmektedir. Belki de Bizans I mparatorluu'ndaki es
naf derneklerinin etkisinde kalmtr. yle gzkyor ki kendinden baka yetkili makama i-
zin vermeyen Fatih, loncalarn zerkliini kstlama yoluna gitmitir. Loncalar konusunda
daha geni bilgi edinmek iin benim Muhteem Sleyman adl kitabma ve zellikle de R.
Mantrann XIII. yzyln ikinci yarsnda stanbul adl yaptyla, Claude Cohenin Os
manl I ncesi Trkiye ve Halil nalckm Osmanl mparatorluu adl kitaplarna bak
nz.
240
Mslman mahalleleriyle Hristiyan ve Yahudi mahalleleri ayr
ayrdr. Bu topluluklarn birbirlerini rahatsz etmemeleri iin byle
dnlmt. Hristiyan zanaatkar, mallarn Mslman ve Yahu-
dilere de satabilmekteydi. Mslmanlarla Hristiyanlarn evlenme
si olmadk ey deildi, zellikle Mslman erkekler Rum kadnlar
almlard. Osmanl padiahlar ve ehzadeleri de, uzun sreden bu
yana bu alanda rnek oluturmulardr. 1. Beyazt Kral Lazarn
kzkardeiyle, II. Murat Georges Brankoviin kzyla, Orhan Bey
ise bir Rum kz olan Nilfer Hatunla evlenmiti. Mslmanla ev
lenen Hristiyan kadn isterse kendi dininde kalabiliyor, ibadetini
yapabiliyordu. Hristiyanlktan Islamiyete gei ok daha yaygn
d, gerek inanarak gerekse maddi nedenlerden kaynaklanabiliyor
du; ama Trkler zellikle bu konuda kesinlikle bask yapmazlard.
Tabii, devlete zarar vermedikleri srece; zira Osmanl imparatorlu
unda aznlklar hara verir, vergi derlerdi, oysa Mslmanlar
haraca balanmazd. Osmanllarn amac, insanlarn dinini dei
tirmek deil, lkeler fethetmek, islamiyetin yaylmas iin toprak
lan bytmekti.* Trklerin geliinden ncekine farkla, dzen, di
siplinli birimlerce salanyordu. Balarnda sorumlu efleri, beyle
ri olurdu. Onlar da kendi serine kar sorumluydular: kylerde
tmar dzeninden gelir salayan, bu yolla varln srdren sipa-
, hiler vard; kazalarda, kad beraberliinde subalar bulunmaktay
d. Kukusuz suistimaller yok deildi, sipahiler de, subalar da
her zaman her eyden haberdar olmadklar gibi, bizzat kendileri
de drst ve namus konularnda rnek kiiler olmayabiliyorlard.
Uzun yllar sren sava dnemlerinin ardndan, Trklerin yerleik
hale getirdii bazen zor kullanarak bar, tarihte her zaman olduu
* Alnan yrelerin yerel halkyla Trkler arasnda kurulan ilikiler sonucu Balkan dillerine
Osmanl Tkesinden birok szck girmitir. Srp ve Hrvat dillerine yaklak 3.300 sz
ck, Bulgarcaya 1.000den fazla szck girmitir. (Knezevie gre) Y unanca da bir o ka
dar szckten etkilenmitir. Bu dilde de Tiirkeden alnan szckler ilk azda, alet eda-
vat isimleri, bitki adlar, mimari terimler, madenler, ynetim ve corafya terimleridir. Ku
zey Y unanistanda olduu gibi Trkleme orannn ok youn olduu yrelerde daha ok
etkisi grlr dilin. XIX. yzyllarda yaplan aratrma almalarna karn bu diller iinde
bugn bile Trke kkenli birok szck vardr.
241
gibi ya iddet ya alk yznden len insanlarn saysnda azalma
ya ve doum orannn artmasna neden olmutur.
ou Balkan kentleri atlmlarn, birou ise ortaya klarn
Osmanllara borludur. Eyalet valileri, bizzat kendi giriimleriyle
kent kylerin kurulmasna, imarna, yollarn, kanallarn, blgeye
insan ekmek iin ne gerekiyorsa onlarn inas iin giriimde bu
lunmulardr. Bir kervansaray, bir pazar, bir imaret, bir bedesten
derken kentler abucak nemli merkezler halini alrlar. Sivil ve as
ker idare temsilcilerinin varl ile kentlerin youn olduu blge
lerde yer almas, ulam yollarnn buralarda birbirine balanyor
olmas gelimeleri iin nemli etkenlerden olmutur. Memur ve as
ker herkesin oluk ocuk pazar yerlerine gelmeleri, yresel el sa
natlarnn ve yresel ticaretin de bu noktalarda toplanmasna, by
lece hammadde ve tanm rnlerini oralara getiren kyllerle iliki
kurulmasna olanak salamtr. te yandan kyller de, kentle o-
lan ilikilerini gelitirerek kendilerinin retemedikleri tketim
mallarn ve retim aletlerini salama yoluna gidiyorlard. Herkes
rettiini, paras karlnda satmaya balad. Kentten kente al
veri bylece younlat. Elbet tm bunlar iin XV. yzyl ve
Trk Barm beklemediler. Ancak gelimeleri, ilerleme kaydetme
leri, i engellerin ortadan kalkmas, tek bir hkmdarn emrinde
geni bir imparatorlukta ortak pazar olumas bu devire rastlar.
Bosna ve Hersekde baz blgelerde, Fatihten nceki dnem
lerde olsun, Osmanllara getikten sonra olsun, bir yzyl nce or
tada olmayan kentler yerden fkrr gibi ktlar, var olanlarn n
fusu e drde katland. 1430da kurulan Sarayevo (Saraybosna)
Fatihin padiahlk dneminin sonlarna doru 70.000 kiilik bir
nfusa ulat. Ayn dnemde, Mostar, sancakbeylii olarak ok -
nemli bir merkez oldu. Drina zerindeki Zvornik, Dubrovnik, Sr
bistan ve Macaristan kavanda yer almas nedeniyle Ortaadan
bu yana biliniyordu, ama Osmanllann oraya byk bir asker s
kurmasyla byd geliti. Smederevo da yle, ama Kanuni Sultan
Sleymann Belgrad almasyla, Belgrad bu kenti geecektir. Fa
tihin 1466da kurduu Elbasan, binlerce hanelik bir kent olacak-
242
tr, birka yl sonra da Arnavutlukun balca ticaret merkezlerin
den biri olarak kendini gsterecektir. Elli yl iinde, nfusu iki ka
tma kacaktr. Bu da gelime iinde olduunun gstergesidir. Ma
kedonyada skp ile, ayn ekilde Bitoloji de nfuslarn ikiye
katladlar. Bulgaristanda Vidin Dubrovnikle birlikte ticaret mer
kezi durumundadr Rusuk ve zellikle Varna bir liman kenti ola
rak km yapacaktr. Atinann da nfusu artr, ama bu kent zel
likle, bir sonraki yzylda geliecektir. Selanik oktan ticaret mer
kezi durumuna gelmi, nemli bir liman kenti olup Ispanyadan
kovulan Yahudilerin, yzyln son on yl iinde buraya geliiyle
daha da geliecektir.
3. GELMEY SALAYAN BALICA YOLLAR VE
KOULLAR
XV. yzyln son eyreinde, o gne dein yaptklar fetihler
OsmanlIlara yeni kaynaklar ve zellikle de ticaretleri iin yeni yol
lar salam oldu. Tarihin her dneminde olduu gibi, en gelimi
lke, en iyi konumda olan eitli balant noktalaryla en fazla yo
lu elinde tutan ve buralarn gvenliini salayan, denetleyebilen
lkedir. Bu konuda, Fatih amalarndan birisine ulamtr ki, bu
durum talyanlarn aleyhine olmutur.
Cenevizliler bundan daha da fazla etkilenmilerdir. Dou Ak
denizde yalnzca Sakz adas kalmtr. Mahonneun idaresinde o-
lan adada nemli maddi geliri o toplamaktadr. Karadenizdeki, s
mrge sistemlerinin k Dou ile olan ticaretlerine nemli bir
darbe indirmiti. Yabanc gemilere kapal tutulan boazlardan
Trk makamlarnn izniyle ancak padiaha bal lke gemileri ge
ebilmektedir. (Mslman Trkler ve aznlklara ait gemiler) Bu
rann tekelini hemen hemen ellerinde tutmaktadrlar. 1490da drt
ay iinde, 75 gemi Kefeye uramtr. 59unun kaptan Msl
man, geriye kalanlar ise Italyan, 3 Yahudi, 2 Ermeni, 1Bodanl, 1
Rus ve 130 da Mslman* tccar tamaktadr. Kefe, Akkirman
* tnalcka ge
243
Kilia ve Tana-Azakn Osmanllarn eline gemesi ekonomik et
kinlikte bir azalma, bir d getireceine tam tersine ekonomiyi
harekete geiren bir krba etkisi yapmtr. Bunu, Osmanl mpa-
ratorluu'nun snrsz pazar imkanlaryla, denetimi altnda tuttuu
limanlarla ve tara eyaletlerindeki gelimelerle aklayabiliriz.
Karadeniz limanlarnn, gmrk kaytlar trafiin ne denli yo
un olduunu gstermektedir. Bu limanlann ele geirilmesiyle Po
lonya ile ticaret younlat, ayn zamanda civan blgelerdeki kent
lerde zellikle Moldavya (Bodan) da gelime hznda byme
kaydedildi. Rus ve PolonyalI tccarlar stanbula, Bursaya gerek
deniz, gerekse kara yoluyla teki Anadolu limanlarna dek uzanr
lar. XV. yzyln son eyreinde, daha nce var olan ticaret trafii
ok alt dzeylerdeyken XV. yzyln sonlarnda birdenbire gelime
gsterip, hareketlendi. Baharat, zellikle karabiber, kuma, pirin,
moher, yn giysiler, seramik, Trkiyeden Avrupa'ya, Doudan, ta
Almanya ve Baltk lkelerine bu youn trafik iinde tanr. Buna
karlk, Dou Avrupa lkelerinden krkler, madenler, silah, keten,
hammadde ve kle alnr. Osmanllann doudaki en u noktas o-
lan TanaAzak nemli bir kle pazardr. Bu pazar zellikle de tal
yan smrgecilii srasnda da olduu gibi tatar kleler asndan
nem kazanr. Yine bu limanlardan balk rnleri tuzlu balk ve
hayvar stanbula gnderilir; Bozkrdaki hanlklardan derlenen de
riler, atlar karlnda Orta ve Bat Anadolunun ok az miktarda
da Avrupann kumalarn alrlar. XV. yzyln sonunda ve XVI.
yzylda Osmanl imparatorluunun kuzeydeki komularyla tica
reti salam temeller zerinde geliir ve sonuta padiaha ve vasal
lkelere para ve deerli madenler aktr. Bu durumun o yrelerin
gelimesine byk katk olacaktr.*
Osmanllarla yapt uzun sava dneminin etkilerini youn bi
imde yaayan Venedikin Dou Akdeniz ticareti, yerini impara
torluk iinde ve zellikle stanbulda Floransallar arasna brakt.
Avrupa ile ticaretini srdrmek isteyen Sultan Mehmet, Floransal-
* Baltk lkelerine, Moskovaya ve Polonya'ya Moldavya yoluyla Orta Avrupa ve Al
manya ynne Eflak ve Transilvanya zerinden Tuna yoluyla.
244
lara nemli ayrcalklar tanmt. Onlar, yalnzca bakente koksal -
mazlar, Bursada Toskana kumalarnn Anadolu ve rana gidii
yolunda nemli bir merkezdir. Karlnda yine Bursada ran ve
Anadolu ynlerini, ipeini alrlar. Osmanl kentleri arasndaki tica
ret yollan, Gelibolu zerinden olsun Edime yolundan olsun o yl
larda gcnn doruunda olan Sirakzaya doru, zellikle Bosna
ve Hersekin Trk egemenliine gemesinden sonra buralardan
gemektedir. Sirakzal tccarlar stanbula ve teki nemli kent
lere yerleirler. rettikleri yn buralarda satp karlnda bu
day, ipek, ipekli kuma alrlar. Uzun sren sava srasnda Vene
dikle padiah arasnda arabuluculuk yapmasndan nemli yararlar
salamlard. Avrupa ile Dou arasndaki ticaret trafii imdi Bal
kanlar zerinden geer, bu durum Venediklilerin aleyhine ama ker
vanlarn yol gzerghndaki kentlerin yararna olmutur. Btn bu
blgeleraras ve uluslararas ticaret iinde Mslman Trk tccar
lar, Rum, Ermeni ve Yahudi tccarlar yava yava talyanlarn ye
rini kapmtr.
Anadoluda, Fatihin, Uzun Haana kar dzenledii Otlukbe-
li seferinden sonra gelien ban dnemi retim ve ticaret asndan
verimli dnem oldu. Rumelide olduu gibi, tarm geliir, sanayi
trleri -Ankara ve Kastamonu'da- yn dokumacl ortaya, kar
veya varolanlar gelime gsterir, yaylr, Bursada sanayi ve ipek
pazar olmas, ran kervan yolu zerinde son durak oluu, stan
bula, Saraya ve zengin snfa yakn yerde olmas nedeniyle yeni
bir atlm iine girer. Hammadde Anadoluda az miktarda retil
mektedir, daha ok randan -Mazanderan, Gilan- ve irvan'dan
Tebrizli kervanlarla Sultaniye ve Erzurum zerinden getirjlmekte-
dir. Kervan konaklama yerleri olan kentler, rnein Amasya ve To
kat zamanla ekonomi ve dnsel etkinlikler merkezleri durumuna
gelir. Her yl Bursaya ok sayda kervan varr, herbirinde yz
drtyz deve ve at vardr. 20.000-30.000 kilo ipek tarlar. Sk bir
denetim, balyalarn bedestene tek tek;,indirilmesini, tartlp denet
lenmesini zorunlu klar. Vergi resmi denince alclar mal arala
rnda paylar ve herkese taban fiyatndan teslim edilir, sat fiyat-
245
lan da ayndr. 1478de bir kervan yk ipek, 200.000 dka aln
deerindedir. Kervanlar Mslman Trklerin elindedir, Iranl tc
carlar Bursada srekli ikamet ederler, ayn ekilde, Venedikli, Flo-
ransal ve teki alclan temsilen talyanlar da vardr. Hepsi de -
nemli kazanlar elde eder ve byk servet sahibi olurlar. pek tica
reti, baka Dou kentlerinde de yrtlr, rnein Halepte, ama
Bursa en nemlilerinden birisidir. Kolay ulalabilirlii, iyi rgt
lenmi olmas, Anadoluda barn yerleik hal almas nemli et
kenlerdir. Tm bunlar, kervanlann gvenlii ve dzenliliini sa
lar. Ykte hafif pahada ar bakaca mallar da kervanlarla gelir:
baharatlar, kumalar, boya maddeleri, misk, ravent. Orta Asya yo
luyla inden getirilen porselenler bunlarn balcalardr.
Fatihin Dou mparatorluu'nu biraraya getirip toplamasyla,
eski uluslararas ticaret yollar yeniden kullanma alm olur ve
nem kazanrlar. Hindistann gneyinde yer alan Bahman krall
nn gl veziri, Mahmut Gilani 1408de Osmanl mparatorluu
ile iliki kurar ve bir sonraki yl adamlar Bursaya yerleir, sonra
Rumeliye de temsilciler gnderir, Hint kumalar ve ticari rnleri
iin mteri aramak amacmdadrlar. 1470 yllannda Karaman Bey-
liinin Fatih tarafndan alnmasndan sonra, Halep-Bursa-stanbul
yolu yeniden alr, ayn ekilde Halep-Antalya deniz balantl yol
da trafie aktr. Antalya, Anadolunun "en byk baharat paza
r dr. Malipieroya gre eski canlln yeniden kazanmtr. Suri
ye ve Msra olan yaknl ile en pahal mallarn ulamna ola
nak salamaktadr. Osmanllar da Msr Memlklularyla iyi iliki
kurmaktan yanadr, bu iki lkede de Rodoslu Hristiyan korsanlara
kar kendilerine savunmak durumundadr. nk o zamanlarda
Msr ile Osmanllar arasndaki ticaret nemli dzeydedir. Trkler,
onlara kumalar, yn, zift, afyon, hal ve kereste satmakta, karl
nda eker, baharat, indigo boya ve teki boya maddelerini al
maktadr. ok sayda esir ticareti de yaplr, beyazlar, Msra do
ru, Sudanllar, zenciler de Trkiyeye doru Antalya zerinden
gnderilirler. Bir kle, otuz ile yz dka altn arasnda deien fi
yata gider ve bu fiyat yksektir. Dolaysyla kle ticareti de ok
246
para getirmektedir. rn al veriinde izlenilen yol en iyi ilikiler
iindedir. Kapitalizm, XV. yzylda, Avrupa lkeleriyle hi benzer
lii olmayan baka trl bir gelime iindedir. Emeviler ve Abba-
siler dneminde ortaya konan ekonomik kurallara, slamiyetin ge
tirdii anlay ve kurallara uymaktadr, zaten XV. yzylda, douda
uygulamada olan kurallardan temelde ok farkl deildir. retim
ve datm, yani ne retilecei ve nerede nasl datlp kullanla
ca devletin sk denetimi altndadr. eriat yasalarna gre devle
tin ilk grevi, haka bir bedel karlnda halkn iaesini sala
mak, halk tccarlarn speklasyonuna ve hilelerine kar koru
maktr. Avrupadaki ticaret sisteminin tersine, ithalat desteklen
mektedir. thalatla ihracat arasnda hibir balant yoktur, ihracat
kontrol altndadr. Devlet darya para, deerli madenler karl
masn yasaklar. Birincil neme sahip zaruri maddelerin de ihraca
tn yasaklamaktadr: Tahl rnleri, kereste gibi. Bylece ticari a-
lveri, slamiyetin ilk yllarndan bu yana kredilerle finanse edi
lir. te bu da bir baka zenginlik kaynadr. Faiz oran genelde %
25tir ve yaygn biimde bu ynteme bavurulur. Sermaye hibir
zaman bo durmaz ve salanan kr ok nemli miktardadr.
Byk servet bylece mal retenlerin elinde deil onu satanla
rn, ticaret iin gerekli paray dn verenlerin ellerindedir. XV.
yzylda Bursada en byk servet, para alverii yapanlarn ve
kuyumcularn elinde bulunmaktadr. Bunlardan sonra, ipek ve i-
pekli kuma tccarlar, dokuma tezgahlarn elinde bulunduranlar
gelir. Dokumaclar, rnlerini satacak olan kiilere bamldrlar
ve kazanlar tekiler kadar ok byk deildir. Edirnede de du
rum ayndr. Buras Avrupadan ithal edilen mallarn -zellikle -
talyan kumalarnn- ayrca imparatorluun ihraca hatrlad mal
larn birarada bulunduu nemli bir ticaret merkezidir. Edirnede
ele byk sermayeyi elinde tutanlar para ve deerli madenlerin a-
lveriini yapanlardr. Sonra dokuma tccarlar gelirdi. Ayrca deri
ve baharat alp satanlar vard. Bu eski Trk yerleim blgesinde,
toprak sahipleri nc sray almaktayd. Edirnenin zenginli i-
daha ok burasnn eski bakent oluu, byk bir saray ve evresi-
247
nin varl ile Sultanlarn sk sk buraya gelmeleriyle buraya ka
zandrdklar canllktan ve ayrca, kuzeye doru sefere kan veya
hazrlanan padiah ve kuvvetlerinin donanm merkezlerinden biri
olarak Balkanlara giden yolun zerinde olmasndan kaynaklanr.
stanbulda da byk sermaye birikimi (kapitalizm) olumaya ba
lamtr. ok yakn bir zamanda byk oranlarda gelime gstere
cektir. Transit yolu zerinde ve bir ihra merkezi oluu, Anado
ludan Karadenizdeki lkelerden, Akdenizden ve Balkanlardan
gelen mallarn aknda en nemli dm noktas olmas, Saray ve
erknyla devlet byklerinin bulunuu bu kente hem retim hem
de tketim asndan lks mallarn akt ve her tr speklasyonun
yapld bir yer grnm kazandrmtr' Kaakl ve yasad
para kazanma yollarm engellemek amacyla durmadan kurallar
koyar. Fatih zamannda bu i biraz baarlm gibidir. Ayn zaman
da bu dnem iinde sanayi zellikle dokuma bakentte boy gste
rir, oysa ayn dnemde yeni kurulan byk bir ticaret filosu, her yl
daha kalabalk bir halk kitlesi tarafndan tketimi yaplan her tr
mal ok byk miktarlarda, deniz yoluyla buraya aktarmaktadr.
imparatorluun ekonomik alanda yapt bu atlma, Rumlar,
Yahudiler -Ermeniler daha sonra- katlmlardr.Trkler en az iki
yzyl boyunda etkinlikleriyle ticaret ve finansmana her sektrde
egemen olacaklardr. Aralarndan bazlarnn parasal gc ok b
yktr. rnein* be kiilik bir Rum grubu 1476da gmrk kese
nei (iltizam) olarak 11 milyon ake (245.000 dka eder) vermiti.
Bir baka drt kiilik Trk Mslman grubu ise stanbul gmr
ne bundan 2.000.000 ake daha fazlasn demitir. Byk iler ve
ihaleler (artrma ve eksiltme yoluyla) tmar sahiplerine ve yllk
gelirleri ok byk miktarlara varan yksek dereceli memurlara
verilirdi.
Olduka byk sayda nemli kiinin ve iktidara yakn kadnla
rn gerekletirdii bu yatrmlar ve gelirlerinin, o yllarda Avru
pada olduu gibi byk ailelerin ortaya kmasn salamam ol
* nalck, Sermaye Oluumu, sayfa: 124
248
mas sizlere garip gelebilir. Bunun da aklamas eriatta ve h
kmdarn her eyi kapsayan gcnde yatar. Bir mirasn btnnn
% 10u veraset ilam olarak alnrd. Bundan sonra, len kiinin
vakflara geirmi olduu paralar ve eler ile, nikahsz elee cari
ye ve klelere vasiyetle yaplan balardan pay alnrd. Geriye
kalan ksm ise eriat yasalarna gre miraslar arasnda paylalr
d. Yasal mirasnn olmamas durumunda, btn her ey Devlete
kalrd. Bazen yksek bir memurun btn mallarnn padiah tara
fndan msadere edilmesi de grlmtr. Hele bu grevli, grev
den alnm veya ldrlmse; ya da hkmdarn ltfundan, ya
rarlanp dedikodu karacak byk servetler edindii durumlarda
bu yola ska bavurulmutur. Kolayca edinilen byk servetler,
ender olarak birka kuak tesine geebiliyordu. Kan ve miras
balar zerine kurulu Bat toplumlarmda, dnlmesi, hayal e-
dilmesi bile ok zor bir tr sosyal adalet biimi yerleiyordu.
4. STANBUL, BYK BAKENT
Fethedilen btn kentler iskan edildikten sonra, byk bir ge
lime dnemine girdiler: ok ksa bir sre sonunda kentsel doku
Fatih Sultan Mehmetin kazandrd yeni ehresiyle deiti. Ama
bu konuda en ok stanbulda baarl olundu; gen padiahn ele
geirdii kent, hemen ertesi gnden itibaren baarl bir imar siya
sas ile ksa srede, sonu alnacak ekilde gelime iine girdi.
stanbulun alnndan sonraki ilk yllar etin yllard. Hatrla
naca zere, padiahn zorla uygulad srgn tepkilerle kar
lanyordu. Yeni gelenlerin byk bir blm geri kayordu, kimi
leri, kentteki yaam koullarnn berbat olduundan, kimileri de o-
turacaklar evlerin kira bedeli olan mukatay demeyecekleri ko
nusunda vard karar padiahn geri almas yznden burada ba-
namyorlard. Bu kez, yeniden bakalar zorla getirildiler, bunlar
ise, yeni ele geirilen kylerin kentlerin halkyd, bakentte nakle
diliyorlard. zellikle ok sayda Rum, gelmiti. Bu da Rumlarn
uzun sre stanbul nfusu iinde fazlaca olacann daha o zaman-
249
dan belirtisiydi. Edirneden Filibeden, Geliboludan zanaatkrlar,
Mora ve mrozdan Limni ve Taozdan kyller ve vasfsz ii
ler, Eriboz adasnn alnndan sonra bu ada halkndan 1470 y
lnda ve 1475te Kefeden insanlar getirildi. Bunlar genellikle s
tanbulda oturduklan mahallelere, geldikleri yeri veya kkenlerini
belirten adlar verdiler. Merkez yer Haliteki Fener mahallesidir.
XVII. yzyln banda ortodoks patrikhanesi de buraya yerlee
cektir, (hl buradadr). Aristokrat aileler iin evler hatta saraylar
yapacaklardr. Topkap, Samatya, Kumkap, Cibalide ve stanbul
Boaz kylan boyunca ok sayda Rum topluluklar grlr. Bu
topluluklar ksa srede, zellikle, buday ticaretiyle, deniz ticareti
iinde nemli bir yer tutacaklardr. Rumlar aznlklar arasnda
(cimm)* nitelikleri ile zellikle gmrk olarak bilgi, grg sa
hibi olmalan ve d lkelerdeki alveri yerlerini tanmalar ve d
arda zel ilikileri nedeniyle tutundular. Bylece Akdenizde I-
talyanlara rakip ktlar. Vergi iltizam ve madenler zerindeki im
tiyazlaryla byk servetler edindiler. Rumlar ksa srede son yz
yllarda Bizans imparatorluunda sahip olduklanndan ok daha i-
yi bir yaam dzeyine ulaacaklardr.
Rumlar, hkmetten olduu gibi idari makamlarn hepsinde de,
her yerde grev alabiliyorlard. Fetihin ertesi gn, Sultan Meh
met, Bizans aristokrasisinden ok sayda genci saraya getirmi, on
lar devlet hizmetinde alacaklar ekilde eitime tabi tutmutu.
Bunlardan biri olan Mesih Paa, II. Beyazt zamannda sadrazaml
a getirilecektir. Enez ve Trabzonun alnndan sonra da, Rum
soylularndan genler ve ocuklar Enderun Mektebinde okumak -
zere stanbula getirilmiti. Paleolog ailesinden olan Has Murat
Paa ise 1471de Rumeli Beylerbeyi olarak atanmt. Eski Bizans
lIlarn, byle yksek makamlara getirilii, derhal bakentte Trkle-
rin fkesini ve tepkisini ekmiti. Trk kkenliler padiah, ne
yapsalar iten ie Hz. Muhammedin dinine kar duracak olan bu
kiilere hkmeti emanet etmekle suluyorlard; aslnda genel is
* Mslman hkmdarn, Mslman olmayan tebasna verilen ad.
250
tek stanbulun btnyle Mslman kenti olmas dorultusunday
d. Sultan Mehmet herkese, byle yapmakla Mslman hukukunun
rflerine uyduunu bildirdi, buna gre, Tanr hkmdara tebaas -
zerinde kesin hakimiyet kurmasn buyurmu, eriat yolundan ay
rlmamak kaydyla istediince idare etme hakkn Ona bahetmi-
tir. Devlet yararna kfirlerden yararlanmann, Mslman olma
yanlar bakentte yerletirmenin, kenti gelitirmek iin olduunu,
bunda da kendisinin mutlak hakk olduunu aklad, ayrca her
zaman olduu gibi padiah kar tepkileri dikkate almad.
Fetihten sonra Sultan, Orta Anadoludan -Tokat, Ankara ve Si
vastan- ve Dou Anadoludan, Adana ve Patrikhanenin bulundu
u Bursadan ok sayda Ermeniyi de bakente getirtti. 1461de
Ermeni patrikhanesi stanbula tand ve Ermenilerin ok olduu
Sulumanastra yerletirildi. Samatyada, Galata ve Balatda Erme-
nilere ev verildi. Ayn ekilde kar kyda ve boazda ve ran ve
Anadolu kervanlarnn geldii skdara yerletirildiler. Bu ii ve
giriimci insanlara Padiah kolaylklar salam, onlar da ipek,
yn, ttn ticaretinde, finans ilerinde banker, tefeci vergi iltiza
mnda, devlet hizmetinde gitgide daha nemli yerler kapmlardr.
talyan ve ran tccarlar arasnda araclk yaparlar. Hem Douda
hem Batda i ve aile balantlar vardr, imparatorluk iinde iyice
kskanlacak duruma gelmilerdir, baz sultanlar hzlarn kesmek
zorunda kalacaktr. O gnlerde yine de hepsi byk tccar veya
banker deildi. ok byk bir blm kk ilerde almlardr.
Yahudiler ksa sre iinde Ermenilere rakip kacaktr. Zaten
bir blm fetihten nce de oradayd, orada kalacaklardr. teki
Yahudilerse Edirneden ve Anadolu kentlerinden getirilirler. Erme-
niler gibi Yahudiler de, i nitelikleri ve giriimci zellikleri ile Os-
manl ynetimince takdir edilirler. Byk bir blm d lkeler
den buraya toplanr. 1470e doru Bavyeradan gelmilerdir. En
byk akn, spanya ve Portekizden yzyln sonunda kovulanlar,
(Marannesler) Orta Avrupa ve talyadan gelenlerden oluur.*
* 20 yl sonra Y ahudi says 36.000e ulaacaktr. Osmanl Padiahlar aknlar destekleye
cek, MendesIer Fuggerler, aralarnda J oseph Nasi Naksos dk olacaktr (II. Selim zaman)
251
Geleneklerine ve ibadet biimlerine gre sinagoglar evresinde
toplu yerleimi yelerler. Kendine zg yaam biimlerini ve dille
rini koruyacaklardr.* Fatih zamannda stanbulda onyedi Yahudi
mahallesi vard, ou Hali tarafndayd.
Aznlk denilen bu Rumlar, Yahudiler, Ermeniler, szckten de
anlalaca gibi, genel nfusun en az kalabalk topluluklardr. Yi
ne de nfusun % 60, kendi istekleriyle veya zorla srgn edilerek
buralara getirilen Mslman Trklerden oluur ki, Fatihin de iste
dii gibi bu bakent her eyden nce Islamm bakentidir.
Fetihten ksa sre sonra, daha nce de akladmz gibi devlet
byklerine, byk imaretler, camiler, arlar yaptrmalarn bu
yurmutu. Kentin nfusunun artmas, iskan iin bu artt, zira
kentte varolan Bizanstan kalma binalarn tm kullanlamaz hal
deydi. Elbette bu emre uyuldu ve Divanyolu ile Hali arasnda ka
lan yerler, yol gzergahlar, zellikle Ayasofya evresi binalarla
doldu. Sorumluluu sadrazam Mahmut Paaya verilmi olan b
tn o blge, Bedesten'le Hali arasnda kalan blm de dahil ol
mak zere arlarla, atlye ve dkkanlarla doldu, kentin en ok a-
lveri yaplan yeri oldu. Hanlar ina edildi: Bodrum Kervansara
y pamuk ticartine ayrld; ayn yrede yer alan teki Divan
yolu ile liman arasnda ina edildi. Padiahn emrettii gibi, paa
lar yksek devlet memurlar, zengin tccarlar tek bir sokaktan, tek
bir imaretten, birka dkkandan yola karak koskoca bir kentin i-
marn yklenip ksa srede hallettiler. Hali vakti yerinde olan her
kes kentin imarna katlmak zorundayd, inaat masraflar ve de
vam ettirilmesi vakflar araclyla karlanyordu, vakflar toplum
yararna ilerin, kurucusunun sermayesini de koruyacak ekilde
yaplmasna olanak salamaktadr. Kentin bu ekilde, imarna kat-
lanlar arasnda yksek rtbeli yenieri subaylar, topu subaylar,
devlet ulularndan Molla Grani, eyhlislam, Fatihin eski lalas,
stanbul kads, bir mehtesip, bilginler, bir kasap, bir semerci ve
hatta, bir de pehlivan vardr.
* spanyol Y ahdicesi gnmzde de stanbul Y ahudilerince konuulmaktadr.
252
Haliin en arkada kalan ksmnda Eyp Ensarinin camii ve
mezarnn evresine yaplmasn emrettii mahelle, ksa srede ge
liecek ve kentin Mslmanlamasnda nemli etmenlerden biri o-
lacaktr. Eyp Sultan'n mezar bir hac yeri gibi srekli ziyaret edi
lir; tahta kan padiahlar ta giyme treni gibi imparatorluun ku
rucusu Osmann klcn trenle burada kuanrlar.
Camileri ve imaretleri evresinde gelien bu mahalleler ya g
nll gelenler ya zorla buraya srgn edilen Mslmanlarla iskan
edilir. Btn imparatorluktan mesleklerine, gereksinimlere ve kent
te bo olan yerlere gre, Asya ve Avrupadaki fetihleri izleyerek
Konyadan Aksaray, Ereliden akn akn gelirler. Karadenizden
Lazlar, Ege blgesinden ve yaylaklardan Trkmenler balca ma
halleleri yava yava doldurarak kurduklar yeni semtlere -Rum
mahallelerinde olduu gibi- geldikleri yrelerin kkenlerini belir
ten adlarn koyarlar; stanbul Mslman kenti zelliini gnmze
kadar kaybetmemek zere kazanm olan; tek katl kk kerpi
evlerle bezenir. Bu evlere en fazla bir kat klmtr, oturanlarn
sosyal durumu dzeldike geniletilir. Sokaklar dar ve dolambal
dr. Byk Trkn bakentini gezen yabanclar basit grnm
karsnda arrlar. rnein Ingiliz Richard Knolles yzyl sora
stanbulu yle anlatacaktr: Bu ok nemli, ok byk kentteki
Trk evleri alak ve ahap, bazlar ta bina, bazlar kerpiten, a-
ralar kil veya amurla svanm; yle ki, abucak dalabiliyorlar.
Her zaman grkemsiz yalnzca gereksinim gidermek iin ev yap
ma alkanlklar olduundan dolay azla, kk evlerle yetinirler.
Bu basit yerlerin dnya zerindeki misafirlikleri iin yeterli oldu
unu sylerler. Ama, toplum iin yaplan genel yaplarda hibir
eyden kanmaz, grkem isterler, hele camiler iin..." Venedikli
bir gezgin C. Garzoni de ayn dnemde unlar yazar: ... insan
mrnden, daha uzun mrl ev yapmay, gnah sayarlar. Elen
ce iin genel yerler rnein hipodrom, BizanslIlarda nemli yer tu
tan tiyatro gibi meydan yerleri yoktur. Trkler tavla ve satran oy
narlar; ay oynatclarn seyrederler, halk hikayeleri dinlerler. ok
eski bir gemie dayanan' bu elence trleri mekan olarak az yer
253
gereksinmektedir, ayn ekilde Karagz oyunu da yle. Fetihten
on, onbe yl sonra stanbulda yaam Trklerin Anadolu ve Avru
paya yerletirdiklerinden beri oturduklar ky ve kentlerdeki ya
am biminin ayns olur. nsan artacak kadar ksa bir zamanda,
Bizans gemii silinip gitmitir. Baka amalarla kullanlan binala
rn, antlarn ou harap olur gider, bir baka din her eyiyle gelir:
Bal olduu kutsal kitap, adetler, gelenekler, grenekler, kkten
farkl alkanlklar... Ksa sre iinde bin yllk Bizanstan bir ey
kalmaz.
Srgn yolu ile ikamet ve yabanclarn stanbula yerlemeleri
ni tevik; zanaatn, ticaretin, kltrn gelimesi iin yaplan her
ey ksa srede yararsz kalr. Gnde 600 kiinin lmne yol aan
veba salgnna karn, 1466 ylnda kent adeta bombo kalmt
diyor Kritobulos; 1477 saym ise, fetihten sonra stanbulun nfu
sunun aa yukar 100.000 kii olduunu gstermektedir; ancak
teki Akdeniz kentlerinin nfusu kadar bir saydr bu. Mslman-
lar ounluktayd. Nfusun % 60n oluturuyorlard; Ortodoks
Rumlar % 23, Rumeliden srlen veya Cermen lkelerinden gelen
Yahudiler ise genel nfusun % 10unu oluturuyordu. Btn impa
ratorluktan ve yabanc lkelerden, kentin nn duyan geliyordu,
yaam burada daha da kolayd. maretler, gnde binlerce kap ye
mek datyordu. stanbulda kimse alktan lmez deniyordu,
kentin bymesi iin bu da bir neden saylabilir. Nfus 1550de
500.000e ykselecek ve yzyln sonunda tahminen 700.000 kii
lik nfusuyla Dounun ve Batnn en byk kozmopolit kenti o-
lacaktr. En byk ticaret merkezi ve gezmeye grmeye deer gr
kemli bir kent olarak nlenecektir.
5. DNYA VE BR SARAY
Fatihin, Venedikle uzun bir zamandr sren atmay sona er
dirdii yl, imparatorluun son zamanna kadar Osmanl Devle
tinin eritii durumu ve biimi koruyaca bir dnemin de balan
gc olacaktr. Topkap Saray bugn bile olduu gibi ayaktadr.
254
Btn saray evreleyen uzun, duvar Kalaat el Sultaniye1' o yl
bitirilmitir. Sava dndren d grn ve mazgal delikleriy
le asker bir hava tamaktadr. Sur, savunma amacyla ok sayda
askeri iine almas dnlmediinden, fazla kaln yaplmamtr.
Kemalpaazadenin, 12 Burlu Kalenin yaplndan bu yana ina
edilen en salam ve en gl diye nitelemesi bu sur iin pek ye
rinde saylmaz. Krkbei kare prizma biiminde, biri oniki keli,
geri kalan ikisi sekizgen olan toplam yirmisekiz kulesi vardr.
Bunlar surlar, olduundan daha kalnm gibi gsterir. Sekizgen
prizma biiminde olan, iki kuleden biri Mehter Bandosu iin ayrl
mtr; oniki keli olan tek kule egemen bir yere kurulmutur ve i-
inde bir cihannma (tren kk) vardr. Fatih ve ondan sonra ge
len padiahlar buradan trenleri ve gsterileri izlerlerdi. Baz padi
ahlar da burada halkn ikyetlerini dinleyeceklerdir.** Saraya gi
ri kaps olan Bab- Hmayunun zerinde kubbeli bir blme yer
alyordu ve buradaki kubbenin tm i yzeyi yaldzlyd; Fatih bu
blmeden "denizi ve kentin gney mahallelerini seyre dururdu.
Giriin zerinde, hattat tarafndan yazlan ve burann, padiahn
buyruuyla yapldn anlatan yaz, saraya grkemli bir grnm
kazandrr: Allahn yardm ve izniyle bu saray, her iki ktann
Sultan, Denizler mparatoru: hem bu dnyada, hem br dnyada
Allahn glgesi; her iki ufuk da*** Allahn sevgili kulu; karala
rn ve denizlerin mutlak hakimi, Konstantiniyyenin fatihi, Fa
tihlerin babas, Murat Hann olu Mehmet Hann imparatorlu
unu, Allah daim klsn; 883 ylnn u mbarek Ramazan Aynda,
gkkubbedeki parlak yldzlara kadar yceltsin.**** Bu yaztn ;
zerinde, Kurandan alnm bir ayet yer alyor ve sarayn bahe
leri ve adrvanlaryla Cennetinkiler kyaslanyor, bu kapnn,
Yeryzne giri kaps olduu belirtiliyor. Birok nl yazar ve
* 2,5 km.
** 19. yzylda, yenileme abalaryla tannan Padiah II. Mahmut, halkn dilek ve ikyet
lerini daha iyi dinleyebilmek iin bu kulenin yksekliini azalttracaktr.
*** Dou ve Bat.
**** Kasm/1478
255
air, uzun surlaryla, fetihleri, zaferleri ve ok byk bir gc yan
stan kuleleriyle gkyzne kurulu bir atoyu andran bu grkem
li saray, birbirleriyle yarrcasna anlatmlardr.* Buras ululu
un, grkemin, zaferin en yceliin saraydr! **
Divan zerindeki yksek kule padiahn adaletinin simgesi gi
bidir; nc avlunun elden ayaktan uzak, grkemli yalnzlnn
simgesi, Yeni Saray, Asya ve Avrupann snr oluturduu yerde
ktaya yaylan hkmdarlk alanna dncesinin ald yerdir
sanki. naatnda hibir ey rastlant sonucu ortaya kmamtr. A-
na yapnn blmnden biri Karamanda yaplanlara benzer, -
br Trk biemine gre, ncs ise Yunan tarzndadr.***
Bu kkten yalnzca inili Kk gnmze kadar varln
srdrebilmitir; Halie bakan meyil zerine kurulmutu; 1472ye
dein byk olaslkla Karamandan ve Konyadan gelen zanaat-
kr ve ustalarca yaplm olup, Osmanl sanatnn izlerini tamaz.
Ha biimindeki plan ile Timurun mparatorluk saraylarna ben
zer; Horasan ve Semerkant saray sanatlarnn devam gibi gelien
Orta Anadolu ini ustalar tarafndan sslenmitir: ii ve d sekiz
gen ve gen biiminde mavi, trkuaz, beyaz, yeil mozaik ve i
nilerle kapldr, baz ini karolarn kenarlar, gezgin Clavijonun
Semerkantta Timurlenkin saraynda grdn syledii inilere
benzer biimde altn yldzla evrilidir.
Son yllarda urad ykmlara karn gnmzdeki grn
myle inili Kk, n cepheden tek katl grnrse de, meyil ze
rine kurulduundan arka ksm iki katldr. lk yapldnda ats
ran ve Orta Asyadakiler gibi dz damlyd; ancak stanbul ya
murlan nedeniyle stne maden kaplanm bir at eklenmitir. Or
ta holn evresi bir kubbe ile kapatlmtr, kubbeler drt simetrik
para biiminde konmutur. Sa ve soldaki ini panolar, mavi yeil
renkleriyle Bursadaki 1. Mehmetin trbesi ve camiinden oluan
nl klliyenin btn iindeki inileri andrr; bunlar doudan
* Hamidi
** Karamanl Mehmet Paa.
*** Angiolello.
256
gelen ustalar arasnda yaplan bir yarma sonucu belirlenen kiiler
tarafndan elli yl nce yaptrlmt. inilerdeki iekler, selviler
ya da duvar zerine boya ile yaplm olanlar sarayn bu blmesine
Cennet Bahesi grnm verirlerdi ve buras dinlenme ve e
lenme yeri gibi kullanlrd, padiah yaz akamlar haremindeki ka
dnlarla veya en yakn arkadalaryla buraya gelirdi. Bugn artk
varolmayan bir havuzun banda, elinde arap kadehi ile ya gre
ileri izlerdi, ya da arslan terbiyecilerinin gsterilerini... Giri b
lmnn zerinden balayan, eitli iek motifleriyle ssl bir
panoya, mavi zemin zerine san ve beyaz renklerle yazlm olan
szler buraya deiik bir ycelik boyutu ekler: ba yldzlara ve
burlara deen konuttur buras! ranl bir air buray Mekkedeki
Kaaba ile kyaslar. Ahmet Paa da, Gkkubbe bu kkle yana
maz, gne biiminde iri kabartmalaryla gnei bile kskandrr
demektedir. Bu doulu airlerin abartmal olduklarn dikkate ala
rak, bu yapnn bizi sevimliliiyle etkilediini kesinlikle syleye
biliriz; Fatihin dneminde ise harika bir yermi.
inili Kk'ten ayn, Fatih, Trk ve Rum kkleri de yaptrd.
Bu iki kk yapdan gnmze hibir ey kalmamtr. Birinci
kk iin Agiolello, dneminin harikalarndan b i r i demektedir.
Anlaldna gre buras tek katlyd ve duvarlar eskiden bir Bi
zans manastnnn duvarlanym. ats, ya da atnn bir blm
onbinlerce beyaz cam kareciklerinden oluuyordu, zerinden s
rekli aktlan atdan inerek yaz gnleri padiah uykuya aran
su akrtsnn keyfyle bahelere yaylyordu. Bu ilgin mimari
yapy Fatihin, almalan iin stanbula davet ettii Venedikli
cam ustalarna m borluyuz?* Bu iki kkn yanna yaplan
Rum Kk" nen ise bugne hibir bilgi kalmamtr. Belki de,
ok sayda salonlann evreledii o gnlerin ncesi dnemlerden
kalma minyatrlerde grlen, ama kesinlikle Antik Yunan taklidi
* Ama XIII. yzylda Mardin'de Trk Beyliklerinden biri olan Artkoullar hkmdar ta
rafndan yaptrlm ve rerinden sular aktlan bir "sra kk"n varl biliniyor. Abbasi-
ler de IX. ve X. yzyllarda kklerin zerinden sular artr, saray duvarlarndan su akta
rak, yazn korkun scaklm azaltmaya alrlard.
257
olmayan bir kkt bu. Burada bizim ilgilendiimiz konu, Fatih
Sultan Mehmetin zevki, merak, ufkunu geniletme istei, zellik
le iki Ktann ve iki Denizin Efendisine yakacak bu sfat belir
gin klacak her eyin zenle altn izmekteki yapsdr.
stanbulda ve Topkap Saraynda, Dou-Bat sentezinin varl
n grdk desek, bu geree pek uymazd. Bu kente slambol
adn veren imann savunucusu, Islmn klc Fatihin ta kendisi
dir; kent uzun sre bu adla anld, belgelere bu adla geti ve XVIII.
yzylda bir ferman karlarak paralarn zerine o gne kadar
Konstantiniyye adyla anlan stanbulu belirtmek iin bu adn
baslmas buyuruldu: Yeni Saray (Topkap)melez bir saray da de
ildir -yapl srasnda da deildi- stanbul hem bir Dou kenti
dir, hem de Avrupaldr. Bu kenti yaratan Fatih, bakentinin byk
bir Islm kenti olmasn istedi: XIX. yzylda geirdii grntsel
deiiklikler yine de Fatihin bu kentin Avrupann en iyi bakenti
olmasn arzuladn unutturamaz.* Btn Dou Dnyas iin s
tanbulun fethi ve gelitirilmesi, kalc duruma gelii, en byk
Mslman imparatorluunun kurulmas, her eyden nce cihad
anlay iinde, Islmn da zaferi saylr. Fetihler sonucu, Bizans
imparatorluunun topraklarnn da mirass olduu halde, Meh
met, kendisini hibir zaman bazillerin bir devam gibi grmemitir.
Yalnzca Konstantin ve ondan sonrakilerin hkmdarl, altndaki
btn lkeleri kendi buyruu altnda toplamay istemitir. Baken
tini yeniden yaplatrma ve biimlendirme almalar Islm kent
anlay dorultusundadr -Islmn yayld ilk yllardaki Arap fa-
tihlerininki gibiydi- Belki de saraynn ve byk camiinin mimari
sinde, batl mimarlarn almalarn, Italyan sanatlara yaptlar
smarlamasn** istemekle, onlardan yalnzca bu alanlarda esinlen
miti. Topkap yalnzca doulu hkmdarlarn saray anlayyla or
taya karlmtr.
Topkap Saraynn doulu olan bu grn, Saraybumundan
* Y erel ynetimlerin stanbul'a olduu kadar teki Trk kentlerine de bilinsizce
uyguladklar harcamalar iyi bir sonu vermez.
^ J . Rabye gre.
258
Hali kylarna ve Marmaraya kadar -saray da iinde olmak ze
re- geni alann tepe yamalarnn, kullanl biiminde de grlr.
Buraya, slmn ilk yllarndaki Emevi ve Abbasi halifelerinin sa
raylarnn uzanp gittii geni cennet bahelerini andran byk bir
park yaplmt. imler, aalarn altnda ylan iek kmeleri;
adrvanlar, bunlardan akan sular, emeler, havuzlar, zarif kk
yaplar, kkler, yukarda uzunca anlatld gibi ve Angiolet-
tonun deyimiyle ok sayda meyve aalar, eit eit zmle
riyle asmalar, zambaklar, safran iekleri, her trden iek ve her
yerde nefis sular, kaynaklar, kuyular. Biraz tede, eitli hayvanlar,
karacalar, geyikler, keiler, tilkiler, tavanlar, koyunlar ve daha ni
celeri... Bu bahede bir de ok sayda ku var, ilkbaharda onlarn
tn dinlemek ne zevk; rdeklerin yzd bir gl, Fatih in av
lamaktan holand yaban kazlar. Kritobulos, bu parktaki ssle
melere ve teki gzelliklere de baylr, zevk, mutluluk, gzellik ve
nee samak iin yaplm der. Dursun Bey bu baheyi rmakla
rn akt Cennet Bahelerine benzetir. Cafer elebi, parkn sel-
vileri iin Padiahn emriden kmayan kleler deyimini kulla
nr; Bitlislinin gznde fetihe hazr askerdir bunlar. Hamidi,
meyveleri, insan batan karan yakutlara benzetir; yapraklar
sa elmastr, yerlerdeki imler de brokar kuma gibi grnr onun
gznde. Bu baheleri o zamanlar gezmi olanlar, ilkadan kalma
kurban yerleri grrler; Fatih Camii yaplrken; bunlar emeye
evrilmitir. Bizans mparatorluklarnn kutsal mezarlarn Saint-
Apotres Kilisesinin bulunduu yerden buraya getirmilerdir.
Btn Trkler gibi bir doa a olan Fatih de, sk sk bu parka
gelir, sebze ve meyve yetitirerek dinlenirdi. OsmanlIlarda gelenek
yleydi: Sultan da olsun, ehzade de, her insan, hayatn kendi el
leriyle alarak kazanmaldr. XV. yzyl banda, yaylara ip geren
I. Mehmet (elebi)den, damak zevkine dkn II. Abdlhamite
kadar, btn padiahlarn bir meslei vardr. Fatih Sultan Mehmet,
yaylara halka, kemer tokalar, kl knlar yapar, bahesinde al
rd. zellikle, ss amacyla yaplm olan Avrupa bahelerinin
tersine, Osmanl baheleri dinlenme ve topra ekip bime yerleri
259
olarak dnlmtr. Padiahn baheleri ksa srede ynla
meyve, sebze retimi salayacak, bunlar darda satlacak ve her
bayram padiaha sebze ve meyve bahelerinin gelirini sunmak a-
det halini alacaktr.
6. YASA KOYUCU PADAH
ok byk lde yaylan ve merkez ynetimle idare edilen
Fatihin imparatorluu, stanbulun alnndan birka yl sonra, o
gne dek byk Trk ailelerinin idaresinde ataerkil biimde, (II.
Murat ve ondan sonra gelenlerin padiahl srasnda) ynetilen
imparatorlua hi benzememektedir. Devletin ve ordunun banda
ki Trk kkenlilerin yerini sonradan Mslman olmu Hristiyan-
lar alm; Kle devleti yaps kazanmtr. Kurumlarn ele aln
masn, genelde yeniden yaplanmasn, bilgili ve aralarnda gr
birlii olan bir kadronun devletin hizmetine verilmesini gerekli g
rld. Molla Gran, Molla Hsrev ve teki hukukulara, ilham
padiahtan almak kaydyla, onun ynlendirmesi altnda bir kanun
name hazrlanmas emri verildi; bununla, yeni yaplanan Osmanl
imparatorluunda onun belirleyecei geni bir lekte kurumlar
yasas oluturulacakt.
Her trl yetkiyle donatlm olan sadrazam, devletin en yksek
grevlisiydi. Kanunnamede sadrazam yle anlatlr: Her eyden
nce sadrazam, vezirlerin ve emir verme yetkisi olan herkesin ba
dr, herkesten daha yksektir. Her alanda padiahn tek temsilci
sidir. Defterdar, mali ilerde onun yardmcs olup, sadrazam tara
fndan denetlenir. Btn toplant ve trenlerde sadrazam herkesten
bir adm nde durur.
Devletin drt temel direinin birincisi, hkmdarn temsil
cis i* olan sadrazam, padiahn mhrn alr, Soylu mhrm
sadrazamn muhafazasnda bulunsun. Hazine alacak veya kapa
tlacaksa, sadrazamn nnde defterdarmla birlikte yaplsn de
mektedir Kanun. Btn atamalar sadrazam tarafndan tasdik edil-
* Hammer
260
meli ve btn kararlar ona bal olmaldr. Onun onay olmadan
hibir nemli ie giriilemez. Sefer srasnda eer padiah ordula
rnn banda deilse bakumandan odur ve ok daha fazla yetki
lerle donatlmtr. Byle zamanlarda padiaha sormadan kim o-
lursa olsun bir devlet byn azledebilir, baka yere atayabilir.
Yetkilerindeki tek kstlama mal konulardadr, bu konuda mutlak
sorumlu defterdarlardr. Defterdarmn emri olmadan hzinem
den tek bir ake kamaz Bunun dndaki btn yetki ve eref,
sadrazamndr. Divan kendi saraynda toplayabilir, dzenli olarak
kadaskeri, defterdar, yenieri aasn, sancakbeylerini ve yksek
hakimleri huzuruna kabul edip dinler. Cumalar, sarayn avuu ve
mteferrika ile birlikte, byk trenle camiye gider. Her iki bay
ram srasnda teki vezirlerin, devlet byklerinin, yksek hakim
ler kurulunun, yksek dereceli subaylarn kutlamalarn kabul e-
der. Grevleri arasnda her hafta kentin sokaklarn ve ar paza
rn denetlemek de vardr. Devletin en ar yk onun omuzlarn-
dadr.*
teki vezirler -Fatih zamannda saylar t- devletin bu -
nemli grevi yrten kiisinin sorumluluklarn ve sfatlarn pay-
laamazalar. Padiahn danmanln yapmaktadrlar ama belirli
bir ileri ve etkinlikleri yoktur. Divann teki yeleriyle birlikte i
grrler kendilerine verilen emirleri yerine getirirler. Paalar da
byk rtbelere sahip olup, nemli gelirleri vardr, ayrca Has**
gelirleri daha da yksek miktardadr.
Badefterdar btn mallarmn denetleyicisidir diye yazyor
Fatih. Bu kii, yapt iin neminden dolay sadrazamdan sonra
* Fatih'in sadrazamlar srasyla unlardr:
Halil andarl: ubat 1451-Mays 1453
Zaanos Paa: 1453-Austos ya da Eyll 1456
Mahmut Paa: 1456-Temmuz 1468
tshak Paa: 1468-1471
Rum Mehmet Paa: 1471-1472 yaz
Mahmut Paa (ikinci kez) 1472-Kasm 1473
Gedik Ahmet Paa: 1473 k-1474 aras ve 1476 k-1477 aras
Karamanl II. Mehmet Paa: 1476, 1477den Mays 1481e
** En yksek gelirlilerden alnan Tmar.
261
gelen en nemli devletbydr. Devletin temel direklerinden bi
ridir.* Gerek yetkileri, makam, gerekse imtiyazlar ve geliri ile
defterdarn konumu ok nemli bir yerdedir. Btn imparatorlu
un mali ilerinin sorumlusu padiahn hzinesi bunun dndadr;
onun sorumluluu haznedarbaya aittir -defterdardr ve stan
bulda yalnz yirmi kadar daire vardr, bunlarn en nemlisi bkk
rusnameh kalemi dir, imparatorluk muhasebesini Rumeli ve Ana
dolu garnizonlarnn masraflarnn, akitlerin birer nshasn toplar.
Bir baka daire Muhafz birliinin, yenieri ocann, kalelerin de
defterlerini tutar. Bu trde bir muhasebe denetim sistemi Fatihten
nce de vard ama, o, bunu yeniden dzenlemi ve eksik yanlarn
gidermitir. Tarada alt daireler kurulur, mfettiler ve grevlendi
rilir, belli bir sisteme gre hem zerk hem merkez bir muhasebe
yaplr, bu sistemle, yresel makamlar sk kontrol altnda belirli
bir cezai sistemle birlikte, hem de bir anlamda serbest braklm
olurlar. Defterdarn bu sekin konumu, tekilerle kyaslannca, bir
baka ayrcalk daha tanr ona, o da vezirler gibi Vasal devletlerin
dedii haratan belirli bir katlm pay alma hakkna sahiptir. Bu
grevde yllarca altktan sonra, defterdar ok yksek grevlere
rnein vezirlie getirilebilir. Kadaskerin grevi, yarg sorumlulu
u ve imparatorluk ierisinde eitim hizmetlerine dayanr. Adna
yarg (kad) denmesinin kkeninde ordu iinde hukuk ilerini y
rtmesi ve sava zamannda da bu ii srdrmesi yatar. Devletin
temel direklerinden birisi olmas nedeniyle, Divan toplantlarna
katlr. Orada vezirlerin hemen arkasnda yer alr. Denetleme alan
btn yarg gcne kapsar. Kadlarn ve din grevlilerinin atama
larn yapar, gerekirse grevden alr. Durum gerektirdiinde yk
sek hakim gibi davranr, padiahn huzuruna vezirlerden ve yenie
ri aasnn ardndan alnr, ok eskilerden bu yana teki Mslman
devletlerde yarg merciinde bulunanlarn kazanlar gibi, kadas-
kerlerin gelirleri de nemli llerdedir.
Devletin drdnc temel direi olan nianc, kanunnameye
*** Fatih zamannda Rumelide tek bir defterdar vardr. kinci defterdar Anadoluya ait
muhasebeyi ynetmekle ykmldr.
262
gre mhrdardr. Grevi; gerekli resmi belgelere padiahn m-
hrn basmak (tura) ve belgeleri dzene koymak, resmiletir
mektir. dare mekanizmasnn ba gibidir. Fatih zamannda ayn
zamanda yasama konusunda padiaha danmanlk etmitir. Fatih
Kanunnamesi bylece nianc Leyszade Mustafann katlmyla
yazlm oldu, zaten giri blmnde Fatihten nceki btn sul
tanlar tarafndan konan yasalar biraraya toplamtr. Bylece, yeni
kaleme alnanlarla saylar kabarmtr. mparatorluun bu ok -
nemli grev katma gelebilmek iin, nianc stanbuldaki medrese
lerden birinde ok iyi bir eitim grmek ve en yksek makama gi
den yoldaki btn daireleri amak, en az bir eitim kuumunda -
nemli bir grev stlenmek zorundadr. Nianc ok yksek ma
kamlarda grev isteyebilir, rnein sadrazam olmak gibi. Abbasi-
ler zamannda olduu gibi Osmanllar dneminde de idari meka
nizma iindeki yazmanlarn hepsi de ok kltrl insanlardan o-
lumaktayd. Aralarndan bazlar ok nemli edebi, felsefi ve tari
hi eserler brakmtr. stanbulda olsun tarada olsun ynetimin
bandakilerin emrinde nemli ve kark bir yazman ve memur hi
yerarisi vardr. Osmanl devletinde memur says daima ok yk
sek tutulmutur. Milyonlarca belge ve ynla kayt ve ktkler,
gerek stanbulda gerek Ankarada ve teki tara kentlerinde impa
ratorluk yneticilerinin her dnem iin dzen kaygsn gstermek
tedir. Bugn bakanlklar (nezaret) dediimiz her birim medrese e-
itimi grm belli saylarda memurdan yararlanma yoluna gider
di. Devlet memurluu basamaklarn trmanmaya balamadan n
ce, deneyimli memurlar yannda, daire bakanlarnn gzetimi al
tnda uzun yllar sren bir raklk dnemi geirirlerdi. Ykselme
nin belirli kurallar vardr. ok iyi bir eitim grm olmak, nem
li saylrd. Daha nce devlet kademelerinde grev yapm olanla
rn olu veya yakn olanlar tercih edilirdi. Ama en nemlisi, yine
de kesinlikle ok yetenekli olmakt. Atamalar sadrazam tarafndan,
eer yarg kademelerine yaplacaksa, kadasker veya nianc tara
fndan onaylanmak sonra da bu atamalarn padiahn nne getiril
mesi gerekmekteydi. Gmrk, darphane, tersane, ordu, maden o-
263
caklar gibi idari alanlara yaplan atamalarla memurlar ya stan
bulda ya da imparatorluun baka yerlerinde grevlendirilir, ama
hepsi de genel valilerin (beylerbeyi) ve valilerin (sancakbeyi) emri
ve denetimi altnda alrd. Beylerbeyi ve sancak beylerinin kendi
divanlar vard. Devlet brokrasisine ok nem verilirdi, bu gele
nek onlara Dou devletlerinden, Orta Asyadan miras kalmtr.
Fatih Sultan Mehmetin Kanunnamesinde bazen erbince ayrn
tlar zerinde bile durulur: trenler, saray ve devlet protokol kural
lar gibi. Her hareket nceden dnlm, herkesin yeri tek tek
padiahnkine gre belirlenmitir. Nevruz bayram kaldrlm (I-
ran kkenliydi), teki iki bayram (Ramazan ve Kurban Bayramla
r) daha parlak trenlerle, merkezinde padiah bulunmak zere,
ktlanlmas yoluna gidilmitir. Padiahnz olarak her iki bay
ramda da Divan nne taht kurulmasn ve el pme trenlerinin
orda yaplmasn buyuruyorum. Vezirlerim, kadaskerim ve defter
darm, hemen benim arkamda ayakta duracaklar, Hocam vezirle
rin nnde ayakta, olacak. Kadasker, defterdar, saray avular,
ayn ekilde sancakbeyleri ve mtejferika elimi peceklerdir..." Pa
diahn yemeklerini yalnz yiyecei de kanunnamede belirtilmitir.
Karde katlinin vacip olduunu bildirir madde de yine kanunna
mede kmtr. Bir baka maddede, bir arz odas kurulsun, ben
padiahn olarak bir perde arkasnda duraym, haftada drt gn
tahtmn nnde kadaskerim, defterdarm huzuruma varp bilgi
versinler. Bir baka madde de padiah seferdeyken devlet byk
lerinin de kendisiyle birlikte gelmelerini zorunlu klmaktadr, ku
kusuz grkemine grkem katmak amacyla byle dnm ola
cak. Devlet byklerinin her kademe iin belirlenmi durumlar,
grevleri, maalar, emekli haklan tek tek kanunda gsterilmitir.
Gelecek yzyllarda sregidecek ufak baz deiiklikler geirecek
ama btnnde Fatihin yeniden yaplad, dnp biimlendir
dii bu byk devlet iinde hibir ey rastlantya braklmayacak
tr. Bu dzenleme ierisinde ordusu, sivil idare mekanizmas tama
men kle kkenlilerin ellerine teslim edilmi olup bunlarla mutlak
hkmdar olan padiah arasna hibir ara snf giremeyecektir.
264
Kurumlar zerine hazrlanan bu kanunda stanbulun alnndan
hemen sonraki yllarda halkiarn (reaya) statsn ve tmar sahiple
rinin vergi ve faiz durumlarn, ceza hukukunu konu alan dzenle
meler vard. Fatih btn bunlar, kendisinden nce yaplm karar
nameleri, baz blgelerde OsmanlIlardan nceki dnemlerden kal
m olup geerliliini srdren kararlar, tek bir kitapta toplad.
slamm ilk yllarndan bu yana eriatn btn hukuk sorunlar
n zmedii gibi bir genel kan vard. Kanunnamelerin kkeninde
eriat var olsa bile, ite bu yeterli gzkmeyen ynler iin laik an
laya sahip bir ynetici fermanlar (kararnameler) ile bu durumu
gidermekten baka ne yapabilirdi ki? Osmanl mparatorluunda
karlan fermanlar, yalnzca u veya bu anlamazlk, u veya bu
ekilde ilenmi sular iin deil, yalnzca belirli bir blgede yal
nzca orada; veya kiiyse, o kii iin karlm olup ylece uygu
lanr, bakalar veya baka durumlar iin geerli olmazlar. Srbis
tanda Eflak iin, rnein yalnzca ingeneler iin, yrkler iin
hazrlanm fermanlar vardr. zellikle cinayet davalarnda impa
ratorluun her yerinde yasalar uygulanr. Padiah ender olarak
kendi inisiyatifini kullanarak kararname karma yoluna bavurur
ki bu ancak, var olan hukuk dzenlemesi iinde bir yargcn veya
devleti temsil eden birinin zemeyip padiaha sorduu durumlar
da olabilir.
Bylece yasalar bir deil, ok eitli kaynaklardan gelmektedir.
Osmanllar bir yreyi ele geirince kendilerinden nce yrrlkte
olan yasalar ve adetleri btnyle incelemeye alrlard. En azn
dan ilk dnemlerde halktan ok byk bir tepki ve memnun olma
ma belirtisi gelmezse, eskiden bu yana yrrlkte olanlar Trk
Devletine zarar vermemesi halinde geerliliini korurdu, rnein
derebeyliklerde zorunlu alma sreleri gibi. Bosnada Srbis
tanda Eflakda* Osmanllar varolan yasalar onayladlar, hatta ye
niden kaleme aldrtrken kararnamelerinde o yre terimlerini kul
landlar. Fatih, gmrk, madenleri ve vergiler konusunda ok say
* Bak: N. Beldiceanu. Fatihin Drt Eylemi. Balkanlar'da Osmanl Dnyas cilt II.
265
da kararname kartt, yresel geleneklere dorudan bal olup bir
blm pirin ve maden iilerini kapsamaktayd. Bylece hukuki
durum ve yaplanma eyaletlere gre geni bir yaylmla deiken
lik gsteriyordu. Yasalar btn iinde, vergi sistemi nemli bir
yer kaplyordu, zellikle de tmar sahiplerinin padiahn ordusuna
verdikleri hizmet karlnda elde ettikleri gelir. Fatihin bir nu
maral kanunnamesi ar sulan ve btn halklara uygulanabilir
yasalar kapsyordu. Ama daha da ok faizleri belirliyordu. Aar
vergisi tmar sahiplerinin yapmaya zorunlu olduklar eyleri ilgi
lendiren konular zerinde younlamaktayd ki bunlar ordusu iin
birincil nemde gereksinimlerdir.
Fatihin kanunnamesinin ar ceza (cinayetler gibi) kanunu her
eit halka, hangi inantan yana olursa olsun imparatorluk snrlar
iinde yaayan herkese uygulanrd. Para cezas olsun, bedensel
cezalar olsun her su iin kadn erkek iin farkl, zengin-yoksul,
gece ve gndz ileni biimlerine gre ayr ayr uygulan biim
lerini kapsamaktayd, asker snftan olanlar ayr bir statde, zel
mahkemelerce yarglanrd. ngrlen cezalar uzuv kesmelerden
lme kadar giden cezalard. Suistimal ileyen memurlarn ve r
vet alanlarn boynu vurulurdu, bu ok yaygn biimde bavurulan
cezalardand, ama padiah ve onun soyundan ve ailesinden gelen
lerin asla boynu vurulmaz kanlan aktlamazd, onlar bodurularak
ldrlrd.
Fatih kanunnamesi ilerde Kanuni Sultan Sleyman tarafndan
yeniden gzden geirilmitir, zellikle yeni eyaletler kurulduka
ve yeni vasal devletler imparatorlua ekledike, bu zorunlu olmu
tur. Vergileme sistemi de baz noktalarda deiiklie urayacaktr,
rnein tmar vergileri iin baz maddeler yeniden kaleme alna
caktr: Fatih Sultan Mehmetin kanunlar imparatorluun esasn
tekil edecek, Kanun-i-Osmani ad altnda XIX. yzyln ortalar
na, Tanzimat dnemine kadar varln srdrecektir.
266
VII
Bir Terslik ve lm
1. SONUSUZ KALAN RODOS KUATMASI
Gittike arlaan hastalna karn, Fatih nne hikimsenin
geemedii her eye hakim olma isteiyle, Venedik ile vard an
lamadan sonra stanbulda geirdii uzun dinlenme dneminden
yeni fetih planlan hazrlamak iin yararland. Bir yandan sanatsal
ve dnsel uralar, te yanda askeri sefer planlamalar derken,
Dou Avrupada ve Uzak Douda Hristiyanlarn baarszla
uramasndan, Anadoludaki Mslman beyliklerle sorununu hal
letmesinin ardndan onu Allahn izniyle talyaya belki de Ro
maya (neden olmasn?) gtrecek olan yeni atlmlar yapma vak
ti gelmiti. Hatta, Suriyeye ve Akkoyunlular birka yl nce yen
mesinin ve zayf drmesinin ardndan en byk rakibi kabul etti
i Memlkllerin hkm srd, Msra, gitmeyi dnyordu.
Kahiredeki Sultan, OsmanlIlarn mthi ordusu karsnda d
nlrse, byk bir tehlike oluturmazd, bylece her zaman olduu
gibi byk bir giz iinde, bu ii biraz daha sonraya brakarak 1479
yl sonlarnda karadan ve denizden Rodosa doru byk bir sefer
hazrlanmasna balanmas iin emir verdi, Rodos valyaleri do
uya giden yol zerinde gl ve tehlikeli bir engel oluturmak
tayd.
267
Fatihin Rodos valyeleriyle aras hi iyi olmamt.* Daha tahta
kt dnemlerde Onun zorunlu kld harac demeyi reddetmi
lerdi. Birka yl sonra da Trkler bir sefer dzenleyip Kos adasn ve
Rodos kylarn yakp ykmlard. Peinden baka dmanlklar da
ha kt ortaya. Yalnz, 1471de suskun geen o dnemde, Fatih,
Trabzon seferi hazrl iindeyken bu atekes ile arkasn salama
almt. valyeler Onun baka yerlerde nemli ileri kovalarken
onlarn peini brakacan biliyorlard. Fatih, Dou Akdenizi fethe
kmaya karar verinceye dek srd bu durum. Fatihin o yredeki
korsanlarn etkinliklerine bir son vermek istediini biliyorlard; kor
sanlar bu blgede tarikat iin almak, Mslman ve Hristiyan kle
trafiinin yolunu kesip yamalamakla kalmyor, OsmanlIlarn dou
ile sren ticaretine zarar veriyorlard. Bu valyelerin Rodostaki ha
kimiyetine son vermek iin Fatihin birok hakl nedeni vard.
Ortaya frsat kt. Venedikle yaplan savan sonunda, her iki
taraf da bir sre karsndakine saldrmayacan ve ordu ve do
nanmalarnn baka yerlerde savaacan biliyordu. Rodos da, bu
nun farkndayd ve Sultann Venedikle anlatn renir ren
mez alarma geti. 1476da seimle baa getikten sonra valye
Pierre dAubusson adann ve kentin evresindeki surlarn onanm-
n balatt. 1478 yl ekim aynda bir genel kararname ile nemli
para yardm salam ve cephane ve btn valyelerini Tarikat
makamm savunmaya artmt. Papaya ve Avrupadaki prens
liklere de gelip Hristiyanln ba dmanyla savaa katlmalar i-
in anda bulundu.** Bir eli, Kahire Sultanlna gitti ve hazr-
* Rodos, Saint-J ean de J erusalem valyelerinin elindeydi, zellikle Kos ve Leros, ayr ca
k y larda birok yer, Halikamas (Bodrum) da bunlar aras ndayd , 1307de Bizans n elinden
alm lard buray .
** Rodosa sald r haberi ve valyelerin yard m a r Romaya Temmuz ba nda ula r
ve byk heyecan uyand r r. Papa IV Sixte acilen yard mlar na koma karar al r. 8 ula m
amal gemi ve 4 kad rga gereklidir; btn bu sefer iin gereken masraf da 64.000 dka alt
n d r. Ayr ca bu yaln zca ay yetecektir ama Trkleri bozguna uratabiliriz der. Venedik
ise, Fatih ile aralar nda vard klar anlamay hat rlat r. O halde, Papa Venedike gvenmeme
durumundad r. Ceneviz ise, Sak z adas n kaybetme korkusuyla ekimser kal r. Bunlar olup
biterken. Papa ile Napoli krall ikier kad rga yollasalar da; sava bittikten sonra orayla
varacaklard r.
268
lanan byk sefer iin hi olmazsa tarafsz kalp kalamayacaklarn
sordu. Kaitbay can gnlden raz oldu, Osmanllann Rodosa yer
leip daha sonra da kendisine kar bir saldrya gemelerini doru
su hi istemiyordu. Rodos ayn balanty Tunusta hkm sren
Ebu-Amr Utmanla da kurdu. Oysa ne Sultan Mehmet ne de val
yeler karlamaya hazr bile deillerdi. Fatih, olu Cem ile Eri-
bozlu bir Rum olan Dimitros Sofianas araclyla atekesi uzat
may nerdi. valye DAubusson da zamana gereksinimi olduu
iin bunu kabul etti.
1479 yl sonunda Fatih ordusunun bir blmyle Transilvan-
yada, Etienne Bathony tarafndan bozguna uratlmt* ama yine
de padiah o taraftan pek kayg duymuyordu; bylece sefer hazr-
lklannn da sonuna gelmiti. Birliklerini Bursa, Bergama ve Ma
nisa ile Marmarise doru ilerleyen blgelerde yd, oralarda k
lamay dnyordu. te yandan, Amiral Mesih Paa da birka
gemiyle Rodos savunmas konusunda bir keif gezisine geti; keif
kolunun banda bizzat kendisi vard. Ama bu giriimi bir sonu
vermeyecek valyelerin ok gl bir kale ile donattklar kk
Telos adasn bile ele geiremeyecektir. K mevsimi bylece geip
gitti, her iki taraf da takviye gleri beklemekteydiler, Mesih Paa
stanbul donanma ssnden, Pierre dAubosson ise Avrupa val
yelerinden destek bekliyorlard. Krallar da prensler de tek bir kii
gndermedi. Her eyin yararsz olacan, stanbulu fetheden biri
nin Rodosu bir lokmada yutacann bilincindeydiler. DAubus
son yine de birka yz kadar paral asker toparlam ve bir de ta- 1
rihte J ohann Bergen adyla bilinen Nordlingen asll deneyimli bir
topu bulmutu. Toplam valye says ise yz gemiyordu, si
lahl paral askerleri ve yredeki milisleri de katarsak 1.500 kii e-
der ki 30-40 kadar valye ve silahl adam da Pierre dAubus- '
* Bu Macar zaferi, H ristiyanlar n mthi bir sevin duymas na yaram t . TemevarI Paul
Kinizsi, Hammerin anlatmas na gre, len masas n ldrlen Trklerin cesetleri zerine
kurdurur. Akan araplar yerdeki kan s z nt lar na kar maktad r; yenen taraf vahi bir ekil
de oyun elence iindedir ceset paralar aras nda. Hatta Knizsi dileriyle bir cesedi az na
al p ylece oynam t r.
(Osmanl Tarihi-Hammer cilt I)
269
sonun yeeni Kont Antoine de Monteil gndermiti, kendisi kut
sal topraklara yapt ha ziyaretinden dnmekteydi. Pierre dA-
busson yetkin bir askerdi, onu kente Genel Kurmay bakan olarak
atad.
te yandan, Osmanl ordusu, nisan ay sonunda Marmaris kr
fezinin kuzey batsnda toplama ilemini bitirmiti. Aa yukar
70.000 kii ile her zamanki gibi, muazzam kuatma ara gereci ve
toplarla ok sayda donanm malzemesi toparlanmt. Fatih, sefe
rin komutan olarak Mesih Paay grevlendirmiti. Sal daha
iyi olsayd, kendisi on yl nce Eriboz seferinde olduu gibi ordu
sunun bana geerdi. Hastal ilerliyordu. Yolculuk srasnda al
mas gereken uzun mesafeler onu engelliyordu.
23 Mays 1480de harekat balad. Hristiyan gzc kentin bat
snda yer alan San Stefano tepesinin en yksek noktasnda yer al
mt. O sabah uzaktan donanmann gzktn haber verdi de
nizin st uzaktan bile farkedilecek ekilde yelken bezleriyle ba
tanbaa kaplanmt.* Fatihin gemileri, 150den fazlayd ve de
nizde hilal biiminde yaylm olarak ilerliyorlard; merkezde ve
geri planda ar hzda tama gemileri, her iki yan kanatta kadrga
lar herbiri krmz zerine beyaz hilalli flama ekmi, rzgarda dal
galanyordu. Kentte davullar dvld anlar alnd, herkes savaa
arld, grev yerlerini aldlar. Pierre dAubusson stanbulda
1453te olduu gibi limann azn kapatacak zinciri germelerini
emretti. atmaya katlmayacak olan kadnlar kiliseye duaya ko
tular, kentin koruyucusu Ermi Philoremosla Meryeme yakard
lar. Kent surlar 8 blme ayrlm, her blm 8 ayr ulustan veya
8 ayr dilden Tarikat yesi valyelere verilmiti: Fransa-Al-
manya-Auvergne-lspanya (Aragon)lngiltere-Provance-ltalya ve
Kastilya.
Trk kuvvetleri, adann kuzey kylarna kolayca ktlar ve Sa-
int-Etienne tepesini aldlar. Orada eski bir Akropol vard, karar
gahlarn oraya kurdular. Hristiyan glerinin durumunu anlamak
* G.de Curli, La Citta di Rodi assediata da i Turchi... Venedik 1480 (Trk Kuatmas alt n
da Rodos)
270
amacyla bir iki kez saldrya getiler. Sonra, Mesih Paa, top at
larnn kentin kuzeyindeki lagn kysnda kurulu olan Saint Nico
las kalesine yneltilmesini buyurdu. Bu kale, karsndaki Saint-
Ange kalesiyle birlikte, limann giriine egemendi. Yirmi yl kadar
nce, yine byle nemli bir saldrya kar hazrlk amacyla kurul
mutu. Bu gl kale, ok nemli bir stratejik noktayd. Eer,
Trklerin eline geerse liman top ateine tutar ve kentle deniz ara
sndaki balanty hepten keserek, gelecek her tr takviye gcn
engellemi olurdu.* Toprak zeminin salam olduu bir yere yer
letirilmi olan top limann tam karsna dyordu, aralksz
ta glleler frlattlar. Kale hasar grd ama gece olunca valyeler
yeni batan onaryorlard, hendek kazyor, tuzaklar kuruyor, toprak
dolu uvallarla gllelerin arp hznn etkisini azaltmaya al
yorlard. Kentin kuzey yakasndaki surlar zerine bile top yerleti
rerek Osmanl bataryalarn atee tuttular. Bir sabah, Osmanllar
Saint-Nicolas kalesi yaknlarndan karaya kmaya kalktlar ama
ksa srede geri pskrtldler. Arkalarnda ok sayda l ve ya
ral brakarak geri ekilmek zorunda kaldlar. Mesih Paa, o zaman
kaleye doru uzanan gemilerden oluan bir kpr kurdurtma yolu
na gitti. 19 Haziran gnnn gecesi, otuz kadar kadrga ve gemi ile
gelen askerleri taarruza geirdi. valyeler canla bala kar koy
dular. Drt lke kadrgas ve birok gemi batrld. Gemilerden ya
plan kpr bozuldu. Harekt baarsz oldu. Trkler ok sayda
* Hammcr kuatma dnemindeki Rodosu betimlenmektedir. Adan n en kuzey ucunda a-
dayla ayn ad ta yan kent kurulmutur. Denize doru ilerleyen iki (lagn)kara uzant s n n
ikisinin de ucu birbirine dnk ekilde k vr k olup doal bir liman oluturmaktad r, geni,
rahat ve gvenli bir s nak durumundad r. Soldaki lagn zerinde kent surlar n n d nda
kalacak biimde Saint-Ange kulesi bulunmaktad r. Kar daki lagnde ise Ange kulesine
doru k vr lm bir toprak zeminde liman giriini oluturacak ekilde Rodos kalelerinin en
nemlisi say lan Araplar taraf ndan ina edilen kale vard r. Sonradan Rodos valyeleri bu
ray Ermi Nicolas'ya adam t r... Bu iki dil uzant s liman kapat r, d a doru toprak par
as tekrar a l r; sol yandaki kumsal bir koy oluur, ama sa yandaki tekrar a l r, sol yan
daki kumsal bir kol olumas n salar, sa yandaki uzar gider ve ikinci bir dzenli liman o-
lumas n salar. Kad rga liman ad verilir., liman n e i k sm nda denizin tam bittii yer
den itibaren ift s ra sular ykselir.
(Osmanl Tarihi-Hammercilt II)
271
yksek rtbeli subayn ve 2.500 askerini kaybetti. Geri ekildiler,
o srada Pierre dAubusson anlar aldrtarak kran ayinlerini
balatm oluyordu.
uras kesindi ki, Saint-Nicolas kalesine kar dzenlenen her
tr saldn yararszd, kenti bombardman altna almak daha doru
bir yol izlemek demekti ki, Mesih Paa sekiz topu gece gndz a-
ralksz ateleyerek Provance ve talyadan gelen valyelerin tut
tuu Yahudi mahallesini vurdu. Patlamalar ta Kos adasndan ve A-
nadolu kylarndan duyulmaktayd. Yzlerce mermi, glle, ok ve
tututurulmu alev saan, atlara, deli lmlara, surlara isabet
edip orada patlyor ateli mermiler uuuyordu. Kuatma altnda
kiler vargleriyle direniyordu. Dorusu Osmanllar bunu hi um
mamlard. Koskoca kayalar frlatan mancnklar kurdular. te
yandan, kar tarafta da, Mslmanla semi olan bir Yahudinin
salk vermesi zerine, Osmanllann boaltt blme, yeni bir tr
mancnk yaplp yerletirildi, gya harikalar yaratacakt, att
mermiler dibine dp surlarda kalakald. Yakalanp ikence edi
len Yahudinin bir hain olduu anlald, Aubusson onu astrd. Sur
lardaki hasar bykt. zellikle talyanlarn tuttuu taraf yklm
t. Artk ie yaramaz hale gelen hendeklerin yerine yeni siperler
kazld. Bitmek tkenmek bilmeyen bir enerjiyle, Aubusson her
eyi ynetiyor, emirler yadryordu. Trklerin ska bavurduu
psikolojik savala da savayordu: Trkler kentin Rum ve Latin
ailelerine haberler gndererek onlara can ve mal gvenlikleri ko
nusunda gvence veriyorlard. Aksi durumda ldrlecekleri sy
leniyordu. Mesih Paa, Tarikatn bakan Aubussona teslim olma
s iin haber gnderdi. D Aubusson 3zlerle neriyi geri evir
di: Ne vaatleriniz ne de tehditlerinizle bizi erefsiz davranmaya i-
temeyeceksiniz. Sizin Muhammedinizle elele vermek yerine sa yo
luna arparak leceiz. Ordularnz aln ve geldiiniz yere d
nn ve bize eli gnderin o zaman konuuruz.
Top ateleri be haftadr sryordu. Yahudi mahallesi tarafnda
surlar toprak yn haline gelmiti. 27 Temmuz akam, Trkler
tarafndan davul, ks, kaval ve zil sesleri duyulmaya balaynca,
272
Hristiyanlarn borazanlar buna karlk verdi. Grlt ve karmaa
btn gece srd, gne domadan bir saat nce, bir havan topu a-
teiyle savan balay ilan edildi. 2.500 Osmanl askeri, Yahudi
mahallesiin nndeki surlarda alan gediklerden girdiler, hemen
oraya sancaklar diktiler (talyanlarn tuttuu kalenin burcuna). Ar
kalarndaki kumsalda, kent evresindeki hendeklerde 40.000 kii
de, taarruza gemek iin hazr bekliyordu. Cephanenin ilk hatt n-
dakiler kente girmek amacyla surlarn i tarafndan aa merdi
venlere saldlar. Pierre Dubusson ve Antoine de Monteil bir grup
valye ile OsmanlIlarn zerine atld. Alarm anlar alnca b
tn Hristiyanlar surlara kotu ve gs gse arpmalar oldu,
Trkler zincirden boanm aslanlar gibi"* atlyordu, Din ve
vatan uruna savaan Makabeler gibiydiler.** DAubusson bu
karkln tam ortasnda arpyordu. Trk tarihesi Ktip ele-
biye gre, Trk askerlerinin hz, Mesih Pann, yamalamann
yasak olduunu ve ganimetin padiaha ait olduunu duyurmasyla
kesildi. Sur dnda kalanlar yerlerinden kprdamad, atmadan
ekilmi oldular diyor. Savunmadakilerin sava konumu taarruz
da olanlardakinden ok daha iyi gzkyordu. Ayrca bu kadar ok
sayda askerin geebilmesi iin var olan gedikler yetersiz kalyor
du. yle ki, gedikler nnde yenieriler ve sipahiler skp kal
mlard. lerleyemiyorlar, bu halleriyle de yukardan ok yadran
lara iyi bir hedef tekil etmi oluyorlard.
atma iki saat srd. valyeler bir kez daha pskrtme hare
katna giritiler. Trk sancaklarn surlar zerinden skerek yerine
sann ve Tarikatn koruyucusu Ermi J ean Bastistein armasn
astlar. Mesih Paa atma d kalanlarn yerini yenilerini yollad,
yine de baarl olamadlar. Trklerin, i tarafa indirmek istedikleri
merdivenlerin hepsi de devre d brakld, askerler ldrld ve
ya yara aldlar. Kente ayak atamadan gerisin geri pskrtldler,
zerlerine kzgn ya ve zift dkld, mzrak ve kltan geirilen-
\
* Saadeddin
** Breydedbach in Peregrationes in terram sanctam, Schwoebel.
273
lerin yn halini almas zerine Osmanl askerleri panik iinde
kamaya baladlar, Mesih Paann emirleri ve zorlayc nlemler
almas bir ie yaramad.
Sava kaybedilmiti. Antoine de Moteuil ve valyeleri Trkle-
rin yeniden toparlanp taarruza gemelerini nlemek amacyla,
kent dna kadar izlediler. Fatih Sultan Mehmetin 3.500 askeri o
gn ldrlm oldu. lerinden 300 kadar yenieri Yahudi mahal
lesine kadar szabilmi ve orada boazlanmlard. Kafalar surla
rn zerinde sergilendi. O gn orada bulunan G.de Curti deniz
kan kanlardan kpkrmz oldu diyor. Bu asker sefer Fatihe top
lam 9.000 kiiye malolmutu. 15.000 kadar da yaral vard. Saint
J ean-Bastiste tarikat ise, 251 valye kaybetti. Buna ok saydaki
silahl kiiyi, denizcileri ve milis kuvvetlerini de katmak gerekir.
Her iki tarafn hastalk nedeniyle de kayplar oldu.
Son Trk askerleri Rodosu 18 Austosa terkederek Marma
rise oradan da birka gn iinde stanbula hareket ettiler, Fatih,
Mesih Paaya umulduu kadar sert kmad. Vezirlik ve bakomu
tanlk grevlerinden azlederek Gelibolu sancak beyliine getirdi.
O gl ordusuyla zamannn en stn olan Fatih birka yz
valye, paral askerler ve sradan insanlarn savunmas karsnda
Rodosu alamam oldu. Yakn gelecekte bambaka planlarla yeni
den gelir miydi? Evet, Rodos valyeleri en ok bundan korkarak
Papaya ve Ferrante kralna yardm istemek zere haberci gnderdi
ler: zira dman, sanrz yeniden vurmaya hazrlanyor diyorlar
d. Fatihin lm onun Rodosu almasna izin vermeyecektir. Bu
eref Kanuni Sultan Sleymann olacaktr. (1522)*
Rodosun kurtulduu haberi Avrupaya, hacdan dnenler tara
fndan ulatrld. Mthi bir sevin yaand. Uzun sredir ilk defa,
hal zihniyeti iinde simgesel anlam tayan kalelerden birinde,
nihayet Hristiyanlk, korkun Osmanl gcn karsnda direnme
gsterebilmiti. Bat kentleri bayramlar, lenler, kutlama trenleri
ile alkaland. Douya ar bir ilgi duymayan, ama bu tarikat
* Benim, Muhteem Sleyman kitab ma bak n z.
274
mensuplarna byk sayg duymakta olan Fransa Kral XI. Louis
bile bu zaferin grkemli bir biimde kutlanmasn buyurmutu.
anlar alnsn, sevin ateleri yaklsn, Tanrya vgler, dualar
yaplsn, bu mucizevi haber ylesine byk ki! demitir.
2. ROMAYA DORU MU?
Hristiyan dnyasnn sevinmeye pek zaman olmad. Rodosa
saldrd haberinin ardndan birka hafta henz gememiti ki,
Gedik Ahmet Paa komutasnda 130 gemiden oluan bir Osmanl
donanmasnn, talyann gney kylarnda gzkt reniliyor
du; 28 Temmuz, yani Trklerin Rodos kalelerine kar byk taar
ruza getikleri gn oluyordu. Fatihin 18.000 askeri Torente yakn
larnda bulunan Apuliede karaya kmt.* Btn talyada kor
kun bir panik bagsterdi. yle bir Ceneviz ya da Venedik s
mrgesine kalesine deil de dosdoru talya yarmadasna, belki
de Hristiyanln bakentine doru yola klyor gibiydi. Eh e-
er dman gelip de adrlarn kent surlarnn dibine dikmi olsa,
ancak bu kadar korkulurdu, Roma da panik vard. ** Papa, belki
snmas gerekir dncesiyle Avignon saraynn hazrlanmasn
buyurdu. Herkes bir kez daha birbirine sorup duruyordu: Bu kez
nereye yolu eytann? Yoksa Rodosa yardm gitmesin diye Hris
tiyan glerini blmeyi mi amalyordu? Ya da talyaya bir hare
kta gemeden nce Ferranteye mi bir darbe vuracakt? Daha akla
yatkn, olaan denebilecek ey uydu: Fatih Sultan Mehmet, Apu-
lie kylarna kmakla, tarihilerin yorumuna gre, bir bakma ce-
* Fatih Sultan Mehmet dneminin, nemli simalarndan Gedik Ahmet Paa Hristiyan Slav
kkenliydi. Byk olaslkla, devirme olup Mslmanlatrlmt, cretkr ve ok zeki biri
olarak nemli grevlerde bulundu. 1474de sadrazamla getirildi, bir yl sonra da Kefeyi
ald. Pek iyi bilinmeyen nedenlerle I 477de tutuklanp hapse atld. Sonra padiahn ltfuna
mazhar olarak baland, Fatih onu Valonaya sancak beyi olarak atad, ama imparatorluk
iinde ok da nemli bir yer deildi. Ancak o, bulunduu durumdan yararlanmay bildi. Ad-
riatike giri noktasnda ve talya kylarnn yaknndaki bu yerde, Gedik Paa gibi bir kii
ye nice olanaklar vard. talyaya kartma yapma denemesi onun fikridir. Fatihin lmn
den sonra taht kavgasna da kart, Beyazt onu vezir yapmtr.
** Sigismond de Conti.
275
sur ve hrsl biri olan Gedik Ahmet Paa tarafndan bu ie zorlan
mt. Padiahn evresinden birilerinin etkisinde kalarak asker se
ferlere kalkt o gne dein grlm ey deildi. Ama Fatihin
byk bir askeri harekta giriecei, bu yolda gerek askeri slerde
gerekse tersanelerde byk hazrlklar iinde olduu Venedike ge
len haberler arasndayd.
En kt durumda olan, Ferrante kralyd, durumu acil olarak
yardm gerektiriyordu. Zira Apulie krallnn tara blmnde yer
alyordu. Napoliden yazarak Papa IV. Sixtei ve Urbino dkn
ve daha bakalarn yardma ard. Papa yaz sonunda yaymlad
bir bildiri ile talyadaki devletleri aralarndaki ekimeye bir
son vermeye, kendilerini tehdit eden tehlike karsnda birleme
yoluna gitmeye and iti. Emri altndaki devletlerden alnan fazla
dan vergileri kaldrd ve ngiltere ile Almanyaya tehdit altnda o-
lan Hristiyanlk merkezinin yardmna gelmeleri iin mektuplar
yazd. Btn bu arlar her zamanki gibi boa kt. Almanlar yi
ne her zaman olduu gibi ayr ayr tellerden alyorlard, Ingiltere
kral VI. Edward, krall iinde durumun belirsiz olduunu ve
byle bir durumda elinden bir ey gelemeyeceini bildirdi. Fransa
kral XI. Louis de yle koullar ne srd ki bu davete gelmemek
demekti.* Italyan devletlere gelince, aralarndaki ilikiler her za
mankinden daha ktyd.** Hepsi de yksekten atarak Trklerin
talyaya gelemeyeceini, gelirlerse onlar kovmaya yanaacaklar
n bildirdiler. Herkes tek tek, bakalar da kesenin azm aarsa
kendisinin de aacan sylyordu. Birleme iin, barbarca bir
* Fransa kral bir sr mali koul ne sryordu, rnein, Fransz ruhban snf yelerine is
tedii harc koyabilmek iin bask yapyordu. Bir baka istei ise ngiltere, spanya, Alman
ya ve talya'nn kendisiyle ayn zamanda ve ayn miktarlarda para demesiydi. Bir de Fatih
ile srecek sava boyunca ngilterenin kendisine saldrmayaca konusunda gvence isti
yordu.
** Ferrantenin hegemonya kurma istekleri bilinmeyen ey deildi. Venedikin Roma elisi
Zacario Barbero talyann Trklere kran borcu olduunu zira, Napoli kraln baka kim
senin durduramayacan sylyordu. Siennay da alp, talya kral olmak istiyordu. Papa
IV. Sixte Medicisleri Flaronsadan atmak istiyordu ve Muhteem Laurent ile aka yetki
atmas iindeydi. (Toscana sava). Papaya ve Venedike kar Floransa, Napoli ve Mi
lano arasnda l bir ittifak vard.
276
savata, kan dkc Trk yenmek iin her ey yaplmal diye
yazyordu Milano dk Romadaki elisine. Ama kimseler istenen
paralan vermeye yanamyordu.
Venedik ise daha ak bir grnmdeydi. Fatihe kar uzakya-
km hibir asker harekta ne olursa olsun kanmak istemiyordu.
1480 yl Ekim aynda Ferrantenin gnderdii eli talya devletle
rinin elilerinden bir toplant srasnda: lkemizi ve topramz
savunmak iin silah ve cephane istiyoruz" dediklerinde Venedik
Cumhuriyet Senatosu tartmalara bile katlmayacan syleyerek
onlan geri evirmiti.Venedik elisine, Trklere kar bir sava
karacak olan her tr toplant ve pazarlktan kanmas bildirilmiti.
Venedik daha da ileriye gitti mi? Baz koullarda tarafsz kal,
Fatihle ibirliine yakn olmasndan m kaynaklanyordu? Evet,
bu trden bir ibirliini Fatih de istiyordu. 1479 Ocak antlamasn
izleyen ay iinde, bunu elde etmek hi de olanaksz deildi. rne
in 1479 yaznda, bir Osmanl filosu Santa Maura de Sefalonya ve
Zante Adalarn basp yamalamt, buralar III. Leonard Toc-
conun idaresi altndayd, Arta derebeyi olup Ferrante Kralnn ak
rabasdr. Deniz Kuvvetleri Komutannn emrindeki Venedik Ka-
drgalan Fatihin gemilerine rastlam ve onu selamlamtr. Bu s
rada Fatihin gemileri, Ferranteden ok Leonarda kar dzenlen
mi bir sefere kmlard. Venedikin seferden haberi vard ama
hikimseyi uyarmamt. Az bir zaman nce Gedik Ahmet Paa,
Venediklilere, Napoli Kralna kar birlikte savamay nermiti,
sonunda, Venedik olsa da olmasa da savaacaklarn sylemilerdi.
Venedik bu durum karsnda kesin bir ey sylemeden, neriyi ki
barca geri evirdi, kabul etseydi teki devletleri (belki Fransa ha
ri) karsna alm, Hristiyanl kk drm olacakt. ste
lik, verdikleri yant hepten kar taraf yreklendirmiyor da deil
dir ki. Bizzat Fatih, Venedik Bakanna yazarak, Venedikin talya
Seferi srasnda tarafsz kalacanda emin olmak istemiti. 17 u
bat 1480* tarihli bir ferman ile Fatih Sultan Mehmet, hizmetkr
* Alessio tarafndan basm yaplan Rivista Slorica taliana. Say: 661954
277
Gedik Ahmet Paay denizde, bilinmeyen herhangi bir yne
gndereceini duyuruyordu ve bu balamda, aralarndaki anlama
gereince Venedik Cumhuriyetinden, Gedik Ahmet Paann bir
eye gereksinimi olduunda, aradaki mhrl, samimi ve kalc
anlamaya dayanarak, yardm, iyi arlanma ve zor durumda des
tek istiyordu. Bylece Ahmet Paa, hem madd bir gereksinmey
le karlatnda, hem de bir danma gerei duyduunda, tavsi
yelerinizden yararlansn, ben de ayn koullar iinde byle yapar
dm diyecektir Sultan.
Senatonun can skld. Varlan anlama yalnzca bartan ve iyi
komuluk ilikilerinden szediyordu. Oysa Sultan ise Hristiyan
glere kar dzenlenmi bir asker seferde etkin yardm isteinde
bulunuyordu ki bu durum, Cumhuriyeti onurlu kimsenin yapma
yaca eyleri yapmak durumunda da brakm olacakt.* Verilen
yantta, Venedikliler, iyi dostluktan, yardm ve imtiyazdan, her iki
tarafn gemileri arasndaki yartan szeden anlamann maddele
rine uyacaklarn, yani gzetilen bir tarafszlk izleyeceklerini bil
dirdiler. Acaba Venedikin taknd bu tavr, Trklerin Ferran-
teye saldrmalar iin bir yreklendirme miydi? Venedik Ferran-
teden hi holanmazd ama, ultann onu yenmesine yardm et
mek, dorusu atlmamas gereken bir admd. Kukusuz, stanbul
ile Venedik arasnda karlkl grmeler yapld, Venedik, Sulta
nn birliklerinin gereksindii zamanlarda onlara yiyecek, cephane
satt. Ama sanrz bu kadar. Daha ileri gitmedi. Venedikin kesin
siyasas kendisi iin tehdit oluturabileceklere kar taktiklere ba
vurmakt. Sultan Mehmet ve Ferranteye ayr ayr uygulanmtr.
Bylece tehdit konusu uzuyor, ypranyor ve biri tekine stn ge
lemeyecek biimde, tarafsz bir durum alyordu.
Hristiyan glerin tartp durduklar, Trklerle savaa girme
mek iin bahaneler aradklar srada, Trkler Tarenteye bir gzel
* Venedik ve Fatih arasnda yazlan mektuplarn ayrntl olarak incelenmesi konuyu ok
datacakt. Bu konuda zellikle Bombacnn yazlarna baknz. Ayrca La Sorsann La
Sbarzo de Turchi in Puglia e le guerre; Roma, 1945 ve K. Setton, The Papacy and the Le
vam, cilt 11. s. 340
278
yerlemilerdi. 11 Austos 1480de top ateleriyle surlarda adan
bir gedikten kente girmi, kolayca duruma hakim olmulard. Tu
tum ve davranlar yarmadada daha nce abucak yaylan sylen
tilere uygun biimde sertlik yanls olmutu. Halkn ou kltan
geirildi; kafas kesildi ve kaza oturtuldu. Yal kardinal ve ku
mandana yakaladklar anda ikence yaptlar, sa kalanlar ise, esir
olarak satlmak zere Varnaya gnderildi. Brindizi, Tarente ve
Lerce kentleri de ayn biimde boaltld. Otorantoda ve blgede
yaplan bu harektla Napoli Kralnn iyi bir ordusunun olmad
anlalmt. talya devletleri durumun ciddiyetini ve kendilerini
tehdit eden tehlikeyi anlamlard. Kadrgalar toplayarak byk bir
donanma kurmaya karar verdiler. Papa 25, Ferrante 40 ve Cenova
5 kadrga verdiler. Ayrca baka bir ynden glerini blmek ama
cyla Trklere saldrmas iin Mathias Corvine para yardm yap
may kararlatrdlar. Hristiyan donanmas Osmanl birliklerine
baarl bir saldr dzenledi. Sylentilere baklrsa, Sultan, bizzat
ordunun bana gemek iin gelecek olmu. Bu gerek deildi, a-
ma Gedik Ahmet Paa takviye gc aramak amacyla Valonaya
gitti, bu da OsmanlIlarn talyaya karma yapmalar, bir blme
harektndan baka bir ey olmadn gsteriyordu. Hristiyanlar
bunun bilincindeydi ve IV. Sixtein istedii genel birlik anlamas
kuruldu. Papa, btn Avrupa prenslerine Cogimur jubente altissi-
me adl bildiride, aralarndaki atma ve savalar bitirmeleri ve
acmasz Trke kar silaha sarlmalar konusunda and imeye
aryordu. Daha sonra Hal Seferi dzenlemesini de istedi; Fa
tih, bunu izleyen 10 Eyll tarihinde lmt. Gedik Ahmet Pa
a nn getirecei takviye birliklerini beklemeksizin Osmanl birlik
leri talyay terkettiler.*
OsmanlIlarn, talyann gneyine karma giriimleri pratik so-
* Trklerin ilerine bir dzen vermelerine zaman brakmalar: Hristiyanlarn savunma
nlemleri almalar iin uygun olanak domutu. Byle yapyordu Papa Floransa'llara. Ama
Fatih lr lmez, tehdit de, tehlike de ortadan kalkm oldu; I talyanlarn birleme hz za
yflad ve blnmeler donanma iinde bile kendini gsterdi, oysa Valonaya saldrp baar
kazanabilirlerdi. Ayrca o srada yaygn olan veba, Hristiyan donanmasndaki denizcileri de
vurmutu.
279
nu getirmedi ama, stanbul saraynn Venedik ile alverii Sul
tana Bat Avrupa ile diplomatik ilikilerin almas olanam -bu
birincil nem tayan bir konuydu- salam oldu. Hemen sonra,
tahta kimin geecei konusunda, Fatihin olu Beyazt ile Cem a-
rasnda kan bunalm abucak imparatorluk snrlarn aacak ve
uluslararas bir diplomatik sorun nitelii kazanacaktr.* Beyaztn
amac, rakibi olan kardeini imparatorluktan uzak tutmak ve geri
dnmemesini gzetmekti; bu amatan Avrupa hkmetleri en st
dzeyde kar salamay becereceklerdir. Cemi elinde tutmak de
mek, Sultan zerinde bask olana demektir. Cem Sultan 1482de,
Rodostan, hareketle stanbula doru yola kar; bir sonraki yl
XI. Louisin elisi Hseyin adl biri, stanbulla dostane ilikiler
sorununu ve karlkl eli gnderme konularm zmek amacyla
gnderilir;** bir sre sonra Padiah tarafndan gnderilen bir eli
de VIII. Charlesn huzuruna kacak ve Fransa Kralnn Cem Sul-
tan yannda tutmas iin ikna yolunu deneyecektir... talya Sava
lar srasnda diplomatik ilikiler yolunu kazanacaktr. Papa Ale-
xandre VI. Borgia ve Napoli Kral Beyazta eli gnderecek ve
Fransa kralyla savata kendilerine yardm etmesini isteyecektir.
Cumhuriyeti, VIII. Charles ile ittifaknda sadk kalmas iin ikna
etmek amacyla Venedike gnderilen Philippe de Comines, orada
Papann istei zerine Sultan tarafndan gnderilmi olan elileri
grdn, Signoriay teki tarafla deil kendisiyle ibirliine i-
nandrmaya altn anlatr.*** Byk Trk her zamanki gibi
eytanla birliktedir ama Avrupa Orkestrasna girmitir.
3. LMNDEN SONRASI
lm Fatihi 3 Mays 1481 gn Maltepe-Pendik arasnda yer
alan yedi yz gn nce ordusunun bana geip sefere kalkt s
kdardan, yalnzca 20 km. uzaktaki Hnkar ayrnda yakalad.
* Bkz: Infra, s. 290
j;::' N. Vatin Karlmaz Frsat
*** Anlar, cilt II, s. 412
280
Padiahn, birliklerini alp Anadolu ynne doru sefere karken
konaklad ikinci durak burasyd.
Osmanl sultanlarnn en by saylan Fatihin 49 yanda
kaybedilmesi zerine ok ey sylendi. Onun nl Yahudi hekimi
Yakup Paanm, Venediklilerin bastrd paraya dayanamayp ze
hirleyerek ldrm olduu bir varsaymdr. Belki de aralarndan
en dramatik olan budur. Geri hasmlar zehirleyerek ortadan kal
drmann ska grlen bir durum olduu bir ada bu olanaksz
deildi. Ama bu varsayma ok ciddi bir dikkatle einildiine gre
peki, Fatihin sal ok mu iyiydi ki? Bir hafta nce Topkapda-
ki sarayn terkeden bu kii zaten uzun sredir hastalk ekmektey
di. Vcudunun alt blmleri, bacak ve ayaklar mthi ilik iin
deydi. Son aylarda an zayflamt, sonu olarak halkn karsna
o haliyle kmak istemiyordu, askerleri Ktalarn ve Denizlerin
Hkmdarm biimsiz grmesin diye dar kmyordu. Hatta
hatrlanacaktr, Avrupa saraylarnda ld haberleri dolamaya
balamt. Yakn sre iinde lmesi iin zehire gerek kalmamt
ki. Hastasnn durumunu ok iyi izlemi olan Yakup Paa, zaman
nn en iyi hekimlerinden olup bunu herkesten daha iyi biliyordu.
Bu durumda padiah zehirlemekle kendi durumunu niye tehlike
altna atsn ki? Kald ki onun lmyle durumu daha iyi hale gir
mi olmazd ki: Fatihin ona tand snrsz imkanlar, ayncalk-
lan da dnmek gerekir. Yapaca tek ey, ii doal akna bra
kp beklemekti. Daha salnda Fatihin gut hastalna yakalan
m olduu syleniyordu. Kendini ar besin ve ikiye vermiti.
Aynca XV. yzylda henz bilinmeyen bir hastalktan da lm
olabilir.* *
Douya yapaca seferin bana hasta haliyle kendisi gelerek
ya hastal bir ara hafifledi veya kendisi halkna ve dmanlarna
ordularnn banda olduunu gstermek istedi. Amac neydi? Her
zamanki gibi bir giz perdesine brnm kimseye bir ey syleme-
* Padiahn hastalk belirtileri onun siroz ve beraberinde karacier kanseri olduu dnce
sini akla getirebilir. Bu durum ska grlmektedir. (Profesr J ean-Paul Clot ve Prof. Phi-
lippe Clot'nun bu konuda dncelerini aldk.)
281
miti. Ordunun ve donanmann hazrlanmasna baklrsa belki, Ro
dosa doru, belki de oradan Msra uzanacakt. O sralar, Osman
lIlarla Memlkllerin aras iyi deildi. Her ikisi de, Anadolunun
gneyde yaayan Dulkadiroullar zerinde etki alanlarn yaymak
istiyordu. Eski Bizans mparatorluunun tamamn Fatih Sultan
Mehmet ele geirmiti: Ayrca Karadenizdeki ve Balkanlardaki
topraklar da, imdi ise fetihler dnemi iindeki yeni hedefi talya
ve Yakn Dou idi. talya yarmadasn ise, oray baaryla ynete
ceinden emin olduu Gedik Ahmet Paaya brakmt. Kendisi i-
se, Msra Memlk sultan Kaitbeye kar gidiyordu. Msrdaki
siyasi durumu, Rodos meselesi srasnda grmtk. O zamanlar
da, Dou Akdenizde Osmanllann en byk rakibiydi. Memlklu-
lann gerek ekonomik, gerekse askeri alanda gerileme dnemi ba
lamt. Trklerin imparatorluu ile kyaslandnda o denli korku
salmyordu ve Sultan Mehmet bu ii abucak ve kolayca bitirmeyi
dnyordu. Ama, kader ona baka bir yol izmiti. lm haberi
Kahireye geni bir soluk aldrd.
Avrupada da, herkes bu habere ok sevindi. Yeni Romay yk
m olan ve Katolik dininin merkezine atlmaya hazrlanan, Hristi
yanln en byk dman artk ortadan yok olmutu. yilii bol
Tanr ktlkten yana bir varln hayatna son vermiti. Uzun s
redir tehlikeye ak nice lkeyi titreten korku yerini, mthi bir se
vin gsterisine brakmt. Papa haberi Romada Venedik elisin
den rendi, hemen anlar almaya balad, kentte fener alaylar
dzenlendi. Papa IV. Sixte Santa-Maria kilisesine gitti. Peinden
papaz okulu alay ve eliler gelmekteydi. talyadaki btn kilise
lerde kran ayinleri dzenlenmesini buyurdu, btn Avrupa kral
larna mjdeyi veren acele haberler gnderdi. Bu frsattan yararla
narak Trklere kar kesin bir taarruzun zamannn geldiini belir
tiyordu, ama sonu olarak ancak Hal seferi ateini sndrm ol-
du.Zira imdi kimse buna kalkmak istemiyordu.
imparatorluk iinde bile, padiahn lm ok byk znt
yaratmad. Byk bir ordunun ve koca bir donanmann yuttuu pa
ralar, halkn zerindeki gelir vergisi yknde art da peinden ge-
282
tirmiti. Bu durumda dayanlmaz boyutlara varmt, padiah fetih
lerden muzaffer dndke halkn yaam koullan arlamaktayd.
Tanm alannda ve ticaretteki gelimeler henz meyvelerini verme
miti, gelime yalnzca tccarlar ve ayrcala sahip az saydaki
yatnmcya yaryordu. Halk, gelirlerin artmasndan, fetihler sonra
s elde edilen gelirden ve yeni ortaya kan ekonomik durumdan
yarar salamyordu. Ama Fatih dneminde ok uzun srm olan
savalann bitmesini kesinlikle istemekteydi. Her ilkbaharda bala
yan ve hatta ktan hazrlanan bitmek tkenmek bilmeyen seferler
den ordu da yorgun bitap dmt. Taradan gelen ve topraa ba
ml tmar askerleri sultann her armasnda hazr olmak zorun
daydlar, yenieriler de yle, dman topraklarndan seferler sonu
cu edinecekleri kazanlar ne olursa olsun, dinlenmek istiyorlard.
Fatih Sultan Mehmetin ardndan patlak veren taht savalarnda or
dunun yapaca seimde bu yorgunluun byk pay olacaktr.
Sekin snf da blnmt ve honut deildi. Fatihin ve Kara
manl Mehmet Paann, sarayn gelirlerini artrmak amacyla hazrla
dklar mali reformlar da kar tepkiye neden olmu ve ou vakf ve
mlk sahibi bunun kurban olmutu. Saylar kabark, etki sahalarn
geni dervi tarikatlar mallarnn bir blmnn ellerinden gidiini
grerek mthi krgnlk duymulard. Tmar gelirlerini bytmek a-
macyla ekilebilir topraklar ellerinden zorla alnan mlk sahipleri ay
n trden duygular iindeydi. Uzun sren savalar sonucu snrlarn i-
yice genileten, halklar ve snflar birbirine katarak eritip yeniden
yaplad imparatorlukta, Fatihin yetkileri Mslman Trk ailelerin
elinden alp, sonradan Mslman olmu Hristiyanlara vermesi, her
kesi kzdrmaktayd. Padiahn yakn evresinde bile Trklerin aley
hine bozulan bir denge iinde Mslman olmayanlarn varlna da
pek iyi baklmyordu. Sarayda hoa gitmek istiyorsanz ya Rum ya
Ermeni veya Yahudi olun ama sakn Mslman olmayn deniyordu.
lema da yava yava yerleen bu yabanc etkiye iyi gzle bakmyor
du. Da sofu ve inanan biri grnm de verse, Padiahn dini konu
sunda sylentiler vard. Ortadan kalk, halkn byk bir blmnde
ferahlama yaratt. Bar istemi, zaferin nne gemiti.
283
Tabii zamanla barn yerini, yine zaferler alacaktr. Fatih de
nince fetihlerinden, stanbulu Trklere miras brakndan, ben
zersiz yeteneinden, bahisle ilerde Kanuni Sultan Sleyman y
ce mi yce bir kata karmaya hazrlanan bir imparatorluun ger
ek yaratcs olarak belleklerde yer edecektir. Trk tarihi iindeki
yeri tartmasz ok byktr. Trk hkmdarlar arasndan, Ti-
murlenk, Gazneli Mahmut, Babr Han ve Orta Asyadan Akde
nize birok imparatorluk kurmu teki hkmdarlar iinde en b
yk imparatorluu, en uzun mrl, en gl olann Fatih Sultan
Mehmet kurmutur. Fatihten nceki hkmdarlar olduka gl,
zengin, komularn korkutacak denli disiplinli bir devletin baka
n durumundaydlar, Hristiyanlar bir gn mutlak tm bu devletle
ri ezeceini umard. Ama Fatihten sonra, bu baz sylevlerin d
nda konu bile edilmemitir, kimsenin inanmayaca bir tasar ol
maktan teye geemez. Fatihin kurduu devlet ise Avrupann az
saydaki byk uluslar arasna girecek, ok gl, iyi bir yapya
sahip, zamannda pek iyi bilinmeyen bir biimde ynetilen bir
devlet oluu salam temeller zerine kuruluu ile Batl Devletler
arasndaki yerini alacaktr.
Batl Devletleri geebilir miydi? Bu yararsz bir soru. Ama yi
ne de yantlamak gerek. Aydn dnce, adalk, Avrupaya
byk bir ilgi ile bak gibi zellikler. Ondan sonrakilerce de sr-
drlebilseydi -daha sonraki yzyllarda teki padiahlarca da- bir
ok ey daha farkl olurdu. Fatih Sultan Mehmetin istei, hem Ba
t ile savamak hem ayn zamanda imparatorluun gelimesine
hangi biimde olursa olsun katks olabilecek her eyi almak iin
Bat ile iliki iinde kalmakt. Her konuda bir fatih olan Fatih Sul
tan Mehmet devletini bir dnya imparatorluu yapmay istiyor
du, bir zamanlarn Atinasna, skenderiyesine, Romasna denk
ve onlann devam olan bir kltr ve sanat merkezi gibi dnyor
ve o eski filozof ve yazarlarn yaptlarn okumaktan usanmyordu
hi. Tarih ve felsefe ilgi alandr. Kendisinden sonra gelenlerin
* Gerek askeri gerekse teki alanlarda. ok sayda sanatkr ve mhendis zellikle XVI.
yzyldan sonra Osmanl mparatorluuna geleceklerdir.
284
oka ilgilenecei gibi Bat dnyasn teknik adan deil,* bu tek
nii douran dnce sistemini renmek, ondan ncekilerin, b
yk kiilerin temelinde varolan eyleri bilmek istiyordu. Yunan ve
Latin filozoflar, tarihiler, gerek gemiin gerekse o gnn sanat
ve mimarlar, dinbilimciler, ister Hristiyan olsun, ister Mslman
mezhep sapknlklarn, her eyi bilmek istiyordu.
Onu yalnzca durmadan lkeler fethetmek ve halklar boyundu
ruk altna almaktan usanmayan; teknik denince yalnzca sava tek
nolojisine ilgi duyan biri gibi ele almak doru olmaz. Onda var o-
lan Rnesans dnemi sultanm da grmek gerek. Rnesans, Av
rupa rnesans yani Yunan-Latin kaynaklara dn dncesi. Orta
Asya ve Arap dnyas uygarl ile har neir onlarn kalt bir
Mslman hkmdara hepten yabanc konulard. Antik dnem in
sanlarn ve yaptlarn tanma susuzluu, Fransa veya talyada ya
ayan hmanistlerin ve prenslerin susuzluu ile ayn deildi. Sul
tan Mehmetin amac Osmanl ve Bat kltrlerinin bir karmn
yaratmak deildi; Bat kltrlerinden esinlenerek, kurmay dle
dii dnya imparatorluu yararna sonular karmakt. Farkl d
nce akmlar arasnda ba kurmada snrsz bir yetenee sahipti.
Tutkular da yleydi, bilgiyi her yana yayma istei de... Medrese
lerin kurulmasnda gsterdii zen ve aydn dzeyi ile Devlet hiz
metindeki, insanlarn eitimine verdii nem bunun kantdr. Baz
koullarda baskc ve zdlim olan Fatihin liberal dnceleri, din
konusundaki phecilii ile edeerdir. Hibir eye inanmazd
diyor olu Beyazt. Onun gibi insanlarn ynetimi altnda, Os
manlI mparatorluu, gelecek yzyllarda baka bir yn alacaktr.
Fatih Sultan Mehmet dnyaya ve gelecee bakard. Beyazt ise
kendine dnecek ve slam geleneklerine eilecektir. Vakflar ge
litirecek, dini tarikat ve tekkelere mal ve mlkn geri verecek,
bylece onlar da eski glerine yeniden kavuacaktr. Babasnn
tablolann pazarda sattracak, Bellininin yapt freskleri ve duvar
resimlerini ya karttracak da rttrecektir. Fatihin ktphenecisi,
Molla Ltf, sapkn olduu gerekesi ile aslacaktr. Dnsel, bi
285
limsel ve sanatsal alardan Fatihin, mparatorlua kazandrmak
istedii yeni ufuklara atlm abas krlacaktr. 1517de Msrn
fethinden sonra, Osmanl padiah, Abbasi halifelerinin kalts o-
lacak, halifelii stanbula getirecektir. slamn ve kutsal yerlerin
halifesi, Trk-Islam anlayn katlatracak ve ulemnn gerici
gcn daha da glendirecektir. lk Osmanl matbaasna ancak
1727de izin verilecektir. O da yalnzca din ve hukuk kitaplarnn
yeniden dzenlenmesi kouluyla.* Fatihin at yola tekrardan
dnmek iin uzun sre beklemek gerekecektir, bunu XX. yzylda
Trk aydnlar baaracaktr.
* Matbaa kurulmas izni tslam semi bir Macar olan brahim Mliteferrikaya verilmitir.
Bundan nce yalnzca lbranice, Ermenice ve Rumca kitaplar baslmaktayd. Ulema, Kuran
harflerinin kutsiyei nedeniyle mekanik biimde yazlmasna Gvur icad bir makineyle
kar kmaktayd.
286
VIII
Cem Sultan'n Katledilmesi
Fatihin ardndan kan taht kavgalar etin oldu. Bu durum Os
manlIlarda ilk kez grlmyordu, hemen hemen btn bozkr bey
likleri ve imparatorluklarnda veliaht sistemi olmadndan, taht
kavgalar hep bu ekilde geiyordu. len hkmdarn iki ya da
olu iktidar iin aday olur aralarnda savar, en gl olan ve ba
kente en abuk varan olu, hzinenin ve byk nem tayan ordu
nun desteini salam olurdu. XV. yzyln balarnda I. Beyazt
(Yldrm Beyazt)n oullar arasnda sregiden taht kavgalarn
dan dolay imparatorluk zayf dmt. Ama Fatihin ardndan
kan kavga o kadar uzun srmedi. Yine de iki olu arasndaki geli
me Osmanllan ikiye bld ve bu uzun sren mcadele Avrupa ve
Dou dnyasnn btn gleri arasnda bile karklklara neden
oldu.
Fatihin son soluunu verdii sralarda, otuz be ya dolaynda
olan byk olu Beyazt, Amasya vahiydi, bu OsmanlIlarda bir
gelenek olup padiahn oullan, ynetmeye alsnlar diye emirle
rine tara kentlerinde eyaletler verilirdi, ikinci oul Cem, aabe
yinden oniki ya kkt. Karaman ynetmekteydi ve Konyada
otururdu. Sadrazam Karamani Mehmet Paa padiahn lm habe
rini saklad ve bir arabann perdeleri arasna gizleyerek nan s
tanbula getirdi. Beyazta ve Ceme babalarnn ld haberini
287
gnderdi. Ama Ceme giden haberciler Sinan tarafndan Ktah
yada durduruldu. Sinan, Beyaztn yakn akrabas olup Anadolu
beylerbeyi grevini yrtyordu.
Bu srada Fatihin lm haberini duyan yenieriler kenti ya-
malayairak Karamani Mehmet Paay ldrdler, ya padiahn -
lmnden onu sorumlu tutmu veya yeni mali reformlar siyasas i-
le ona mthi kin besleyen ve bu yzden durumlar bozulmu olan
dervi tekkelerinin tarikatlarnn kkrtmas sonucu ayaklanmlar
d. Bu ikinci neden daha byk olaslk tamaktayd. Vezir shak
Paa, Beyaztm oullarndan biri olan Korkutu babas gelinceye
kadar tahta kartarak dzeni ksa srede salad. Beyazt 21 Ma-
ysta iktidar devrald, o srada Cem, Bursay igal etmi hutbesi
ni okutmu ve kendi adna para bastrmt, onbe yl srecek'lan
bir mcadele iki karde arasnda balam bulunuyordu. Padiah
Beyazt dzenli ordusu, yenieriler ve Fatihin siyasasndan ika
yet eden herkes desteklemekteydi. Amasyada bulunduu srada
kart tutumlular Beyaztm evresinde toplanmt. Babas Fatih i-
le ilikileri iyi deildi, padiah olunun sarayn ve saray evresini
srekli kolaan ediyor ama onun evresinde zellikle dervilerin,
honutsuzluk duyanlarn toplanmasn engelleyemiyordu: Beya
ztm siyasasn kendi karlar dorultusunda ekebilirlerdi.
Cemin tarafnda ise Anadolu yenierileri ve Karamanllar ile, teki
Trkmen boylar vard. Bu kiiler genelde Fatihin siyasasnn sr
drlmesinin daha uygun olaca dncesinde olanlard: Kar
tepkilere kar bir hareketti. Ald destekle kendini ok gl
hisseden Cem bir anlama yolu bulmay da denedi: Teyzeleri Sel
uk Hatunu kardeine yollayarak bir bakma imparatorluun ikiye
blnmesi isteini iletti: Kendisi Anadoluyu alacak, geri kalan
her yer Beyaztm olacakt. Beyazt teklifi geri evirdi. Geriye sila
ha bavurmak kalyordu. 20 Haziran gn, Yeniehirde kar kar
ya geldiler. Cem yenildi, kk ordusu paraland dald. Cem
Konyaya kat sonra annesi, haremi ve ocuklaryla Suriyeye git
meyi baard. Bylece gen ehzade iin uzun sren bir dolama
dnemi balad ki, bu onbe yl kadar srecek ve yabanc toprak-
288 \
larda lecektir. Gerek kiilii gerekse varl geer ake gibi kulla
nlacak, ilerinde Papa da olmak zere, Trk padiah ve Avrupa
hkmdarlar arasnda alveri konusu olacaktr.
1482de Kahireye geldi, Cem burada isiz gsz bir mlteci
olmak istemiyordu. Hemen kardeine kar tavr taknd. Fatihin
ellerinden alm olduu topraklan geri alabilmek amacyla, Kara
manllar zerinde hak iddia edenlerin ve Ankara sancakbeyi Trab
zonlu Mehmet Beyin basks karsnda Memlkllerin de gizli
yardmyla, Cem Sultan 1481 ilkbahannda Anadoluya bir sefer
dzenledi. Mekke'de hac grevini yerine getirip dnerken yolunu
evirip Konyay kuatmaya kalkacakt. Trabzonlu, Ankara yakn
larnda ldrld, Beyaztn gl bir orduyla stlerine geldii
haber alnd. Sava kaybedilmiti, Cem bir kez daha kardeiyle an
lamaya varmak istedi. Beyazt bu kez de, reddederek her tr b
lnmeye kar olduunu syledi. Kudste oturmas ve asla yerin-,
den kprdamamas kouluyla kardeine yllk gelir balamay -
nerdi. Osmanl ehzadesi Cem o zaman yurt arama ve belki de yar
dm isteme amacyla gidip slamn en byk dmanlanndan olan
Rodos valyelerine snmak gibi artc bir karar ald. Sava s
rasnda Pierre DAubussonla bilgi alveriinde bulunmutu. Ona
gveni vard. Pek tabii Rodostaki tarikat yeleri ellerine bir rehine
geirmi olmaktan pek honuttular, bylece Osmanl mparator
luunu ykmalarna yardmc olabilir..." diye yazyordu Tarikat
bakam, Papaya. Rodosta byk bir trenle karland, ahane bir
atn zerinde, altn ilemeli giysiler iinde ilerliyordu. Salt bu ko
nuk iin hazrlanan Fransa Hamnda kald, ama Fatih Sultan Meh
metin olu nerden baklsa bir tutsakt. Beyazt ile Pierre DAu-
busson arasnda varlan anlamaya gre Osmanl Sultannn can
n skmayacak ekilde ellerinde kalabilecekti. Buna karlk Be
yazt da Rodosa saldrmama gvencesi veriyordu, ayrca her yl
Cemin masraflan iin 40.000 dka gnderilecekti.
Rodosta devaml olarak kalmak Cemin aklndan bile gemi
yordu, kardeine kar yeni bir mcadele balatmak iin destek ar
yordu. Fransa kral XI. Louis Avrupann en byk hkmdarlarn-
289
dan birisiydi. Franszlarn Yakn Dou ile askeri bir siyaset gelene
i vard, imdi bu siyasa Ceme yneliyordu. Amac, Kral XI. Lo-
uis araclyla Macaristan kral Mathias Corvine ulamak ve onu
Beyazta saldrmaya ikna etmekti. Fransaya doru yola kt, be
raberinde Rodos valyeleri de vard, gemide, yan hapis gibiydi,
Beyaztla varlan anlama gerei onu yalnz brakmayp izliyor
lard. Denizde giderken, Venedikliler gemisine el koymaya kalk
tlar, ama 17 Ekimde Villefranchea sa salim geldi, vali tarafn
dan karland. K mevsiminin bir blmn Nicete geirecektir.
Biyografisini yazan Saadeddine gre Nicete ok gzel kadnlar
ve gzel baheler vard. Henz yanda olan olu Ouzun l
drln, Gedik Ahmet Paann ve padiahn Cem yanls var
sayd birok yksek dereceli memurun katlini burada iken haber
ald.
Cem, Cte dAzur ubat ay banda terketti, Montelimar ya
knlarndaki Poet-Lavale gitti. Kamasndan korkarak onun kale
den kaleye nakledip durdular. Beyaztm Fransaya gizlice gnder
dii Cemi ldrmekle grevli casuslar onu adm adm izlediler.
Bunlardan biri Chambery de yakalanp ldrld. Rochechinard
derebeyi Alleman onu Vercorsda Ponten-Royans yaknndaki a
tosuna gtrd. Cem oradayken. XI. Louisnin ldn yerine o-
n yandaki VIII. Charlesn getirildiini rendi, (30 Austos
1483). Fransa tahtna on yanda birinin oturmas onun duru
munda bir deiiklie neden olur. O gne kadar sk denetim ve
gzetim altnda tutulan ve Fransa kralnn desteini arayan bir Os-
manl prensi gibi grlen Cem birden zerinde tartlan, geer ak
e gibi kullanlan, siyaset arac yaplan biri olur kar. Yirmi dokuz
Osmanl yardmcs elinden alnr. Yapayalnzdr. Dauphineli g
zel bir kz olan Philippine Helene de Sassenage ile birlikte kzn
babasna ait atoda yaamaktadr. ato Grenoble yaknlanndadr,
1484 ylnn ilk aylann burada geirir, sonra, Bourganeufe getiri
lir, Limousine blgesinde ona byk ve salam bir kule yaplr.
Ordan srasyla, MonteilauVivomtea, Morterollese, Creusede,
Bois-Lamye gtrlecektir. Orta Fransada Dauphinede olduun-
290
dan daha gvenlidir, zira orada kendisini ele geirmek isteyen
prenslerin eli altnda gibidir. Bu ekilde davranarak, Lorraine dk
II. Rene bir giriimde bulunmu ancak baaramamtr. Birlii
Fransa kralnn askerleri tarafndan yakalanm bandaki Bassom-
pierre, Angersde hapsedilmitir. Cem Bourganeufte yllarca kala
caktr. valyelerin sk gzetimi altnda tutulmaktadr. Mathias
Corvinle ilikiye gemeye kalkr, zira Macar kral da Cemi ya
nna almak istemektedir. Yannda o olunca Rumeliyi ele geirebi
leceini umuyordu, Osmanl prensi Sultann ordusunda karkla
neden olacak ve Hristiyanlarn askeri harektlarnda kolaylk sa
layacaktr. Ama bunu isteyen yalnz Mathias Corvin deildi ki:
Msr Sultan da, Ferrante kral da, Papa VIII Innocent da (IV. Six-
tein yerine geen papa) hepsi de onu istemektedir. Sonunda Cem *
Sultan, Papanm elinde kalr. Yeni bir hal seferi hazrlndadr
ve Cemin onun yannda oluu byk propaganda yapmasna yar
dmc olacaktr. Rodos valyeleri Papaya hayr diyemezler. VIII.
Charles, Cemi Papaya verir, yalnz Papann onu nc bir kii
ye veya gce teslim etmesi halinde Fransaya 1.000 altn vermek
durumunda kalacaktr bu konuda garanti verir. 13 Mart 1489da
Cem, Romaya girer. Ertesi gn Papa tarafndan kabul edilir, Cem
onun elini pmeyi reddeder ban hafife emekle yetinir.
Cemin Papann yannda tutsak gibi kal tam yedi yl srer.
Bu sre hemen hemen Fransa kralnn yannda kald sreye eit
tir. evrilen entrikalarn; ismi ve kiilii zerindeki pazarlklarn
ard arkas gelmeyecektir. Ayrntlaryla anlatsak bu kitabn sayfa
lar yetmez.* Herkes bu alverite bir pay kapmak ister, bu varl
nsa bitecei yoktur: Msr sultan, Kaitbey, Napoli kral, Rodos
valyeleri, Macaristan kral -Mathias Corvin 1490da lecektir- ,
Venedik, Papa VIII Innocent, daha sonra onun yerine geecek olan
VI. Borgia ve Hristiyan bakentlerinde bu verimli avn evresinde
dnen teki niceleri... Papa tek tek herkesle pazarla oturur, ona
bir eli gnderen Beyaztla bile... Diplomatik grevli gruplar Is-
* Cem Sultan adl kitap Milliyet Y aynlar arasnda yaymland, (.n.)
291
tanbul-Roma arasnda mekik dokurlar. Kaptan- Derya Mustafa,
Cemin iyi korunduuna Fransadaki gibi iyi gzetlendiinden e-
min olmak amacyla Vatikana inceleme yapmaya gelir. Beraberin
de byk miktarda para da getirmitir. ki yl sonra, bir baka eli
grubu tsa Peygamberin brne saplanan demir mzra armaan
olarak Romaya getirir. Bu kutsal emanetin teki kalntlarnn Pa
ris ve Nurembergde de korunma altnda bulunmasna karn Papa
byk bir sevin gsterisinde bulunur. Ondan sonraki yl da Beya
zt, Kasm Bey adl bir aracy VI. Alexandrea gnderir, yolda
mstakbel Papa II. J ulesn kardei Giovanni della Rovere tarafn
dan yolu kesilir. zerinde Papaya yazl bir mektup bulunur, padi
ah Cemi ldrtmesini istemektedir. Cemin cesedi teslim edildi
inde, papaya 300.000 dka altn verilecektir. Ekselanslar bu
nunla evlatlarna mal mlk satn alabilecektir...
Ama, pek ksa bir sre sonra, talyada her eyi deitirecek o-
lan nemli bir olay geliir: 31 Aralk 1494te VIII. Charles, otuz-
bin kiilik ordusuyla Napoli krallm fethetmek amacyla Ro
maya girer. Fransa kral Papadan elindeki Cem Sultan kendisi
ne vermek, Saint-Ange atosunun anahtarlarm teslim etmek, olu
Cesare Borgiay Napoliye kadar yanma rehin olarak vermek zo
runda brakr. VI. Alexandre atoyu elinde tutacak, Cesare Borgia
kaacaktr, ama Cem, kraln ardndan Napoliye doru yola .kar
lacaktr. 16 ubat gn yolda hastalanr ve sekiz gn sonra da Na
poli'de hayata gzlerini yumar. Acaba koullar neydi? Dizanteri
den ld sylenir, ama ge tesir eden bir zehirle lme hazrlan
m olduu da sylenenler arasndadr. Elinden byle deerli bir
rehinenin alndn grp ok kzan VI. Alexandre, Cemin yar
dmyla Beyazt yendikten sonra, ei daha duyulmadk ahlaksz
lklar sonucu kt duruma den kiliseye bir dzen vermek ama
cyla, Fransa kralnn tekrar Romaya dnmesinden korkarak,
Cemi ona brakmamak iin zehirlemi olabilir. Bu ayklama ope
rasyonunun ilk kurbanlar Borgia ailesinin bireyleri olacaktr.
Cemin ls bile bir meta deeri tayordu. VIII Charlesin
Napoliden ayrlmasnn ardndan cesedi, Gaeteye getirildi, sonra
292
da, Napoli yeniden Aragonlann eline getiinden bu kente getiril
di. te ondan sonra Papa ile Beyazt ve Ferrante, bir de Fransa
kral arasnda sonu gelmez grmeler ve pazarlk balad -valiler
ve generaller bunun dnda kalr- herkes bir eyler kazanmak, -
zellikle para koparmak istiyordu. Sonunda Beyazt istediini elde
etti. Cemin lsn Bursaya getirtti. Osmanllann ilk padiahlan
orada yatmaktayd. Byk Fatihin olu Cem de aabeyinin ve -
zellikle Hristiyan prenslerin ve papalannn agzllnn kur
ban oldu.
Beyazt daha onalt hkm srecektir, yeni ciddi bir bunalm
dneminin ardndan, olu Yavuz Sultan Selim -Korkun Selim-
babasn tahttan feragata zorlayacaktr. te o tarihten sonra, Fatih
Sultan Mehmetin byk katklanyla geni biimde hazrlad
XVI. yzyln parlak Osmanl dnemi balam olacaktr.
293
EKLER
295
1
Kiliselerin Birlemesi
XI. yzyldan beri Hristiyanlk dnyasn blen dinsel ayrlk
hem retisel hem de politik nedenlere dayanyordu.
Kutsal Ruhun kaynakland kken zerindeki tartma, Latin-
leri ve BizanslIlar uzun sreden beri ayrmaktayd. Latinlere gre
Kutsal Ruh hem Babadan hem de Ouldan -Tanr ve sa- kaynak
lanmaktayd; buna karlk Yunanllara gre yalnzca Bahadan,
sonra da Babadan Oula getii iin Ouldan kaynaklanyordu.
Bu tartmaya mayasz ekmek sorunu da ekleniyordu: Doulular,
Latinleri takdis treninden mayal ekmek kullanyorlard. Ruhlarn
arnmas (araf ve ile) sorununda da uyumazlklar vard.
Bu tartmalara, belki de ok daha nemli, siyasal sorunlar da
ekleniyordu: Bu inan anda (Ortaa) halklar, zellikle de Do
u Bizans halklar siyasal sorunlara kaytsz deillerdi. XV. yzyl
da stanbul Patrikhanesi dinsel ve dnyevi zaferlerle etki alann
byk lde geniletmi, Hristiyan dnyasnn yars zerinde
sz sahibi olmutu. Papa da, te yandan, gney talyada kendi et
ki alann geniletiyordu. Gney talyadaki piskoposluklar stan
bul piskoposluuna balydlar, Bizans mparatoru kendisini Roma
mparatorlarnn devam gibi gryor ve ayrlmay istemiyordu.
Dou patrii Michel Cerulaire 1054 yl Temmuzunda ayrlmay
salad.
297
iki kilisenin ayrlmas, Dou kilisesinin gelecei zerinde ar
sonular verecektir. Osmanllar anakkale Boazm geip stan
bulu tehdit etmeye balaynca, Bat Hristiyanlarnn yardm ol
makszn Trklerin durdurulmayacam anladlar. Bat Hristiyan-
lar ise Dou Kilisesi yanllarn kabul edip Roma Katolik Toplu
luuna dnmedii srece Bizans ile ibirliini reddediyordu.
1330a doru imparator III. Andronic Kiliseyi ve kamuoyunu bir
lemeye ikna etmek iin bouna aba gsterdi. Yanm yzyl kadar
sonra V. J ean da yeni bir giriimde bulundu ama sonu deimedi.
II. Muratn ilerlemesi karsnda, Papa ve Imparatorun uzun sre
den beri aralarnda alan uurumu kapatmak zere, ciddi bir e
kilde grmeleri iin bir sonraki yzyln ban beklemek gere
kecektir. 1438de Floransada toplanan bir Din Kurulu (Konsil) so
nu olarak bir forml zerinde uzlat; ne var ki bu forml Bizans
kamuoyu ve kiliselerin ounluu tarafndan reddedildi. yle ki,
imparator VIII. J ean toplant sonu bildirgesini Ayasofyada oku
maya cesaret edemedi. Ancak 1452 yl Aralk aynda, yani II.
Mehmetin stanbul kuatmasnn arifesinde XI. Constantin sorunu
zd, Byk kiliseyi eytann yuvas olmu gibi sszlatran*
ayrlklarn inadn krd. Ne var ki ok ge kalnmt. stan
bulun yazgs tamamlanyordu.
* Brehier
298
2
Son Bizans mparatorunun lm
(Dursun Bey)
Kfirlerin Prensi cann gemilere atp bir kurtulu yolu bul
mak amacyla yanndakilerle birlikte karmak yollardan lima
na* ulamaya alt. De kalka kaarken kaderin gc garip bir
ekilde kendini gsterdi. Olay yle oldu: Birok Azab nifor
malarn deitirip yenierilerin arasna karm, onlarla birlikte
ehre hcum ediyorlard. ehre girildikten sonra, yenierilerden
ayrlmak iin ehrin ssz bir yerinde toplandlar. Bylelikle de i-
inde klmas g sokaklarn arasnda yollarn kaybettiler...
Saa sola kouurken yle bir yere geldiler ki, dmann eline
dmelerine ramak kald. Geliigzel dolarken karanlk k
m, arkalarndan grltler iitmilerdi. Bir grup kfir balk,
sel misali, stlerine geliyordu ve bylece... bu kfirler zerine a-
tldlar: Zavalllar hayatlarn kurtarma umudunu yitirdiler. Sak
lanacak yer ararlarken bu dinsizlerden biri yaralanm bir azabn
zerine atld ama at dt ve zerine devrildi. Azab yar l ol
masna ramen bu adamlardan ilkinin kafasn kesti. Azablar im
paratorluk maiyetinden birka kiiyi esir aldlar; geri kalann ce
henneme gnderdiler ve bunlar prensin sarayna ait olduklarn
dan atlarnn, yk hayvanlarnn, silahlarnn zerinde inanlmaz
* Saadettin, Hali ynnde diye belirtir.
299
derecede deerli talar, mcevherler, gm paralar, altn florin
ler buldular.
Kemalpaazadenin anlattklar da, buna yakndr: imparator sa
va terkettikten sonra, Yedikuleye ynelir ve orada bir grup azab-
la karlar. Azablar kim olduunu bilmeksizin altndan drp
kafasn keserler.
300
3
Hkmdarln Byk Kiisi
Yakup Paa
Yakup, asl adyla J acopo da Ga6te, 1425-1430 yllarna doru
gney talyada Gaete ehrinde dodu. Yahudi kkenlidir. reni
mini, Ortaan ilk yllarndan beri tp retiminde Avrupann en
tannm merkezlerinden biri olan Salemede yapt. Bolonya ya da
Paduvada da renim grm olabilir. Papann Yahudilere ve
Mslmanlara Hekimlik yapmay yasaklamas zerine gen~yata
Edirneye gitti.Osmanl imparatorluunun bakentinde II. Mu
ratn ilgisini ekmeyi bildi. II. Muratn lmnden sonra da II.
Mehmetle stanbula geldi. Kuatma srasnda da onun yannda
olmas ve hem zel doktoru hem de en itibarl danman olmas o-
lasdr. Padiah ondan bir tr mali danman olarak yararlanyordu
ama II. Mehmetin yakn evresine girmesini salayan hekimlii
dir. II. Mehmetin lmne kadar ona en yakn kiilerden biri ola
rak kald. Sultan Mehmet zellikle talyanlarla ve Venediklilerle
politik ve diplomatik ilikilerde de ona danyordu; Venediklilerle
ilikilerde Yakup Paa birok kez araclk yapmtr.
Sultann yanna rahata girip kmas Yakup Paaya onu ldr
mek ya da ldrtmek olanan da salyordu. Sultanm dmanla
r arasnda bunu bilmeyen yoktu, kukusuz dierleri gibi Venedik
tarafndan da kendisine bu konuda birok kez teklif gelmitir. B-
301
yk maddi karlar karlnda -kendisinin iinde olmad- Hris
tiyanlk dnyasnn byk dmannn hayatna son vermeyi dene
meye kalkm mdr? Kabul etmesi iin bir neden yoktur. zellik
le de Yahudi olmas nedeniyle, nk dindalar Hristiyan lkeler
de maruz kaldklar davranlar nedeniyle genel olarak byle bir gi
riimini alklamazlard, tam tersine, Osmanl mparatorluunda
grdkleri kabulden honuttular. Dahas, Yakup, Sultann saraynda
baka hibir yerde bulamayaca bir konuma sahipti: nvan -paa
rtbesi verilmiti- her eyi vard. slam dinini kabul etmiti, oulla
rnn isimleri Ali, Mahmut, Ahmet ve shakt, kendisi ve soyundan
gelenler iin konulan ve ilerde konulacak tm vergilerden muaf ol
ma ayrcaln elde etmiti.
Yakup, II. Mehmetin son gnne kadar padiahn en gvendii
kii belki de saltanatnn sonuna kadar kesintisiz bunu srdrebilen
tek kii olarak kald. O gnlerin lsyle byk hekimlik yetene
inin yannda o zamanlarn en sekin kiilerinden birisi olmasn
salayan ender bir zekya ve kukusuz psikolog niteliine de sa
hipti.
Skanderbeg
Skanderbeg -Georges Castriota- 1404-1405 yllar arasnda
domutu. Byk bir olaslkla geni topraklara sahip Slav kkenli
eski bir Arnavut derebey ailesinden geliyordu. Babas J ean, II.
Muratla yapt bir savata yenilince egemefliini kabul ettiinin
gvencesi olarak olunu rehine olarak Edirneye gnderdi.
Skanderbeg, yani skender adn ald, Mslmanl kabul etti ve
Sultann saraynda yetitirilerek onun gvenini kazand. Parlak ze
kas, her trl spora yatkn fizii ve asker olarak gzpeklii ile
ksa srede ykseldi. Sancakbeyi rtbesine ykseltildi ve nl b
tn imparatorlua abucak yayld. mparatorluk dndaysa Hris
tiyanlk iin en tehlikeli Osmanl generali olarak grlyordu. Orta
Arnavutlukta Debre blgesini sultan adna ynetirken Venedikliler
ve Macarlarla ilikiye girdi ve Nite onlarla yapt bir savata bi-
302
linmeyen sebeplerden OsmanlIlardan ayrld ve Hristiyanlarn ta
rafna geti. Kroyay ele geirdi ve orada Arnavut kabile eflerini
toplad. Bundan sonra, Trklere kar savaa etkin bir ekilde katl
d. Napoli Kralyla anlaarak ve Papayla Venedik'e dayanarak II.
Mehmet ve ordularna kar baarl savalar verdi. Bu ona Hristi
yanlk dnyasnda byk bir n salad; Hristiyanl Fatihin teh
didinden kurtaracak bir kahraman olarak grlyordu. 1477de l
d. Islamdan dnm olmasna ramen cesareti ve sava nitelii
ne duyulan sayg sebebiyle Trkler tarafndan onurlandrld.
Mahmut Paa
Osmanl tarihinin nl isimlerinden biri, II. Mehmetin vezirle
ri iinde en yeteneklisi, en tannm olan Mahmut Paa Hristiyan
kkenlidir. Babas Michel Angelos, Teselyal soylu bir ailedendir,
bir Srp ile evlidir. Trkler tarafndan esir edilerek Edirneye gt
rld. Olu Mslman oldu ve II. Muratn saraynda yetitirildi,
ehzade Mehmetle orada karlat. stanbul kuatmasna katld,
birok grevlerde bulundu, 1456da bavezir (vezir-i azam) oldu
1468e yneticilik ve kaptan- deryalk grevi verildi. 1472de ye
niden ba vezirlie getirildiyse de, bir yl sonra Fatih Sultan Meh
metin gvenini yitirdi. Kukusuz yabancs olmad saray entri
kalar Sultan Mehmetin kararn etkiledi ve ksa bir sre sonra i-
dam edildi. Padiah sonradan piman oldu.
Yazar ve bilginlerin koruyucusu olan cami, imaret, medrese ve
kervansaraylar yaptran paa, bilim ve sanat konularnda ok du
yarl bir kii olarak n yapt. Hammer, onun, her perembe gn
bilginleri sofrasna ardn ve bu sofrada bir tepsi bezelyeli pi
lav sunulduunu anlatr; bu bezelyelerin byk bir ksm altndan
dr ve kimin kana gelirse onun olur. Mahmut Paa, beendii
air ve yazarlarn azlarn incilerle dolduran halifelerin ve Arap-
slam dnemi byklerinin geleneini srdrmektedir.
Kritobulos, Mahmut Paaya vgler yadrr: O yalnz a
dalarn deil kendisinden nce yaam olanlar da, erdemi ve di-
303
er btn parlak yetenekleriyle olduu kadar zekas ve cesaretiyle
de glgede brakrd. Gereken eyi kefetmekte, bakas syledi
inde anlamakta stne yoktu; semekte ve uygulamakta sratli,
giriimci, soylu, herkesten daha yiitti.
304
Osmanl Padiahlar Soy Kt
I. Osman (1299-1326)
Orhan (1326-1362)
I. Murat (Hdavendigar) (1362-1389)
I. Beyazt (Yldrm) (1389-1402)
(Kargaa dnemi)
I. Mehmet (elebi) (1413-1421)
II. Murat (1421-1444, 1446-1451)
II. Mehmet (Fatih) (1444-1446, 1451-1481)
II. Beyazt (1481-1512)
I. Selim (Yavuz) (1512-1520)
I. Sleyman (Kanuni) (1520-1566)
II. Selim (Sar) (1566-1574)
III. Murat (1574-1595)
III. Mehmet (1595-1603)
305
I. Ahmet (1603-1617) I. Mustafa (1617-1618, 1622-1623)
II. Osman (Gen) (1618-1622) IV. Murat (1623-1640) I. brahim (1640-1648)
IV. Mehmet (1648-1687) II. Sleyman (1687-1691) II. Ahmet (1691-1695)
II. Mustafa (1695-1703) III. Ahmet (1703-1730)
I. Mahmut (1730-1754) III. Osman (1754-1757)
III. Mustafa (1757-1774) I. Abdlhamit (1774-1789)
III. Selim (1789-1807)
IV. Mustafa (1807-1808) II. Mahmut (1808-1839)
I. Abdlmecit (1839-1861) Abdlaziz (1861-1876)
V. Murat (1876) II. Abdlhamit V. Mehmet VI. Mehmet
(1876-1909) (1909-1918) (1918-1922)
II. Abdlmecit (yalnzca halife) (1922-1924)
306
KRONOLOJK
OSMANLI MPARATORLUUNDA
KARILATIRMA
DI LKELERDE
1421 I. Mehmetin lm
II. Muratn tahta k
1422 stanbul kuatmas.
1425
1427
1429
1430 Selanik OsmanlIlara geiyor
1431
1432 (30 Mart) Mehmetin dnyaya
1934 gelii
1439 Osmanllar Samandra'y alyorlar
Bosna Osmanl mparatorluuna
balanyor.
1443 Skanderbeg Fatihe bakaldryor.
1444 II. Murat taht Mehmet'e brakarak
feragat ediyor; tekrar dnp Varna
zaferini kazanyor. Manisa'ya
dnyor. Mehmet tahta kyor.
(1444 sonu-Austos 1446)
1446 Murat yeniden tahtta. Mehmet
Manisa'ya dnyor.
1447 Mehmet Manisa Valisi
1448 Mehmet 1451'e kadar Manisa'da
1451 II. Murat lm (3 ubat) II. Meh
met'in tahta k. Karamana sefer,
Venedik'le Macaristan'la yaplan
bar antlamas yenileniyor.
1452 Rumeli Hisarnn inas
(Boazkesen)
Fransa kral VII. Charlesn ve ngil
tere kral VI. Henrynin tahta k
lar
Bizans mparatoru VIII. J eann tahta
k
Georges Brankovi Srbistan derebeyi
J eanne dArc Orleans kurtaryor
V. Martin papa seiliyor, birinci Bale
Dinsel Kurulu
Cosme de M&Iicis Floransada iktida
r ele alyor.
Akkoyunlu Devletinde Cihan-ahn
tahta k.
Katolik ve Ortodoks Kiliseler Birlii
Floransa Dinsel Kurulu.
J ean Hunyadi Macaristan kral.
V. Nicolas papa seiliyor. Semerkand'
da Ulu Bey tahta kyor.
XI. Constantin Dragezen Bizans
mparatoru.
III. Frederic Alman imparatoru.
307
KRONOLOJK
o s m a n l i m pa r a t o r l u u n d a
KARILATIRMA
DI LKELERDE
Bizansa kar sava hazrlklar
1453 stanbul'un kuatlmas ve 29
Mays gn aln
1454 Venedikle bar. Srbistan seferi.
1455 Srbistan'a ikinci bir sefer.
1456 Belgrad kuatmas baarszlkla
sona eriyor
1457 Y edikule'nin inas
1458 Mahmut Paa'mn Srbistan ve
Fatih'in Mora Seferi. Dariil
Amir'iye yerleiyor.
1459 Amasra'nn fethi. Topkap
Saraynn yapmna balanmas.
1460 Mora'nn fethi.
1461 Sinop ve Trabzonun fethi
Matteo de Pasti stanbul'a
davet ediliyor.
1462 Mehmet'in Eflak' istilas
1463 Venedik'le savan balangc
Mehmet Bosna'da Fatih Camii,
medresesi ve klliyesinin inas.
1464 Osmanllar Mora'y yeniden alyor.
1465 Topkap'nn ikinci ve nc
binalar bitiriliyor.
1466 Fatih, Skanderbeg'e kar sefere
kyor
1467
1468 Karaman Beylii almyor
Skanderberg'in lm
1469 Venedik, Enez'e ve Foa'ya
saldaryor.
1470 Eriboz'un fethedilii
1471 IV. Sixte papa seiliyor.
1472 inili kkn yapl
308
Castilloda Franszlarn lngilizler
karsnda zaferi. Y zyl savalarnn
sonu.
Uzun Hasan'n tahta k.
Lodi Bar Anlamas
III. Calixte papa oluyor.
III. Vlad'n tahta k. (Kazkl
Voyvoda)
Etienne le Grand, Bodan (Moldavya)
kral.
Mathiasn Corvin Macar kralt oluyor.
II. Pie papala seiliyor. Ferrante
Napoli kral oluyor.
Mantoue Kongresi (1459)
XI. Louis, Fransa Kral.
III. Ivan Rus ar.
III. Paul papa oluyor.
Pir Ahmet, Karaman Beyi.
Uzun Haan tahtta.
Charlesle Temeraire. Bourgonya
dk.
Kaitbay Msr Sultan.
Karakoyunlu Devleti sona eriyor.
Lorent de Medicis tahtta.
Timur imparatorluunda Hseyin
Baykara tahta kyor.
KRONOLOJK
OSMANLI MPARATORLUUNDA
KARILATIRMA
DI LKELERDE
1473 Bakent sava Uzunhasan'm
bozguna uray
1474 Arnavutluk seferi skdar'a
1475 Y afa'nn aln. Karadeniz'deki
Ceneviz kolonilerinin ve Krm'n
fethi.
Krm Han, Sultan'n vasali oluyor.
1476 Fatihin Bodan seferi
1477 Venecie aknlar yaplyor.
1478 Arnavutluk seferi Kraya alnyor.
1479 Venedik'le ban antlamas Tran-
silvanya'da sava. G. Bellini'nin
stanbul'a doru yola k.
Topkap Saraynn yapmnn
tamamlan.
1480 Rodos kuatmas. Otrante'ye k.
1481 Bellinin Venedik'e dn. Fatih
Sultan Mehmet'in lm (3 Mays)
II. Beyazt'n tahta k (20 Mays).
Osmanl ordusunun Otrante'den
ekilii. Beyazt ve kardei Cem
Sultan arasnda kan anlamazln
balangc
1482 Cem Sultan'n Msr'a ka.
1483
1484 Kilia ve Akkirman'n II. Beyazt
tarafndan kuatlmas.
(Moldavya seferi)
1492
1494
1495 Cem Sultan'n lm.
1499 Lepante'nin fethi.
Nacyde Charles le Temeraire'in
lm.
VIII. Charles Fransa Kral
oluyor.
VIII. Innocent Papa oluyor.
VI. Alekandre Borgia'nn papala
gelii. Amerika'nn kefi.
Ispanya'da Arap egemenliinin sonu.
VIII. Charles'n Napoli seferi.
talya savalarnn balang
tarihi.
309
Belli Bal Kaynaka Yazarlar
Giovanni Mari Angiolello, 1451e doru Vicenzada dnyaya
geldi, kardeiyle birlikte Eriboz kuatmasna katld, Vendik or
dusunda yzbayd. Tutsak dp kle oldu, ehzade Mustafaya
verildi, onunla birlikte Uzun Haan seferine katld (1472-1473).
ehzadenin lmnden sonra Fatihin emrine verildi. Stefan Cel
Maree kar (Etienne le Grand) ile savata ve Mathius Corvine
kar ve Venedike kar savarken de sultann yanndayd. 1483-
1484te kat, Vicenzaya dnd. Balca eseri Trk Tarihidir.
(Historia Turchescha) Bir de Uzun Haan biyografisi brakmtr.
Barbaro, Venedik asll bir doktordu. Bu grevle, bir kadrgada
stanbul kuatmasna katld. 2 Mart 1451den 29 Mays 1453e
kadar geen olaylar gn gnne kaydetti. Venedike dndkten
sonra bir daha kendisinden haber alnamad.
Bertrandon de la Broquiere, Burgonya Dknn danman
ve ba seyisi, 1430lara doru, douya seyahate kt, kutsal yerle
ri, Rodos, Girit ve Kbrs gezdi. Bir Trk kervanna katlp Ana
doluya geldi. Milano dknn II. Murata gnderdii eli grubu
na katld, bu, ona Osmanl sarayn ve oradaki yaam gzleme o-
lanan salad, padiahla tantrld. XV. yzyln ilk yarsnda
Osmanl mparatorluundan aktard betimlemeler ok canl ve
ayrntldr.
Cafer elebi, Tarihi olmaktan ok bir air saylr, ulema sn
fndan nemli biri olup saraya yaknlyla tannr. Osmanllann e-
310
line den ah smailin eski karsyla evlendi. stanbulun fethini
iirsel biimle anlatan ama ilgin ayrntlar sergileyen kk bir
kitap brakmtr.
Chalcocondylas, Atinal hmanist ve politikac bir aileden gel
mektedir. Mistral Paleoglarla ve Konstantinopolis saraylarnda
bizzat bulunmutur. stanbulun alnyla nce Atinaya, sonra I-
talyaya geti. Thucydide ve Herodotu rnek alarak yazd His-
toriarum Demonstrationes, Osmanl imparatorluunun balang
cndan 1463 ylna dek olan bir dnemi kapsar.
Ducas, Anadoluda dodu, Paleolog Slalesiyle yaad, nemli
grevlerde bulundu, sonra Midilli Hkmdar Gattilusinin emrine
girdi, Midilli elisi olarak Fatihin huzuruna kt. Kitabnn ad Is-
toria Turco Byzantinada dnya tarihini kronolojik sra ile ele al
may amalar ama ada ya da tan olduu olaylar uzun ayrn
tlarla verir.
Bitlisli dris, XV. yzylda stanbula yerlemitir, Hit Behit
(Sekiz Cennet)'in yazar, II. Beyaztn emriyle; Fatih zamannda
Osmanl imparatorluunun rgtleni biimi zerine ilgin ayrn
tl bilgi vermitir.
skender, Byk olaslkla Slav kkenli olup, Rusa Konstanti
nopolisin yazardr, belki de bir baka yazar kaleme almtr. Ver
dii bilgiler, stanbulun fethi srasnda geen olaylara k tutuyor,
zellikle kent iinde olup bitenleri aydnlatyor.
Kemalpaazade, (1534te lmtr.) ok nl bir bilgin, ule
madan, Tarihi Osmann yazar. Dili Farsann etkisi altnda olup,
bilgi ve grnt ykl bir anlatm vardr. 15.16. yzyl aydn ve
yksek snfnn kulland bir anlatm biimidir bu.
Kritobulos, (mrozlu) mroz Adasnn soylu ailelerinden gelir.
XV. yzyl balarnda domu olup, zamannda yaam olan Yu
nan ve Italyan hmanistleriyle iliki iindedir. Fatihin hizmetine
girdi, doduu yer olan mroza vali olarak atand, Athos Tepesi
yaknlarndaki bir Manastrda ld. Tarih adl kitab II. Mehmet
adna ithaf edilmi olup kiisel anlarna dayanmaktadr. Kritobu
los, Fatihe hayrand.
311
Sakzl Chio, Cenevize ait olan Sakz Adasnda dodu. tal
yada renim grd, Dominiken tarikatn seti. Midilli bapisko
posu olarak Kardinal Isidore de Kiev ile stanbula grevli olarak
gnderildi. Kuatmada oradayd, Sakza kaabildi, oradan Papa V.
Nicolasya kuatma ile ilgili bir mektup gnderdi. 1459da tal
yada ld.
Mehmet Neri, Anadolu kkenli olup, ulemadandr. Yaamnn
byk bir blmn Bursada geirmi olmal. Dnya Tarihini o-
rada yazd; alt blmden oluuyordu. II. Beyazt ve ondan nceki
padiahlarn dnemini, zellikle stanbul kuatmasn anlatr.
Georges Phrantzes, stanbulda domutur. Bizans mparator-
luunun politik ve idari tm kademelerinde alt. 1453te maliye
bakanyd. stanbulun dnden sonra Moradaki paleolog sl
lesinin hizmetine girdi. Sonra talyaya gitti, oradan Korfuya ge
ti. Bir manastra ekilerek anlarn yazd.
Saadeddin, 1536ya doru stanbulda Iran asll bir ailenin o
cuu olarak dnyaya geldi. Ulemadandr. Daha sonra III. Muratn
lalas olacaktr (1574-1595). Saraydaki durumu yazmas iin ok
nemli kaynaklan eli altna seriyordu; yan iir biimiyle, yan ta
rihi gibi kaleme alarak Tac el Tevarihi yazd. Osmanl impara
torluunun tarihini anlatr.
Tedaldi, Floransal bir tccard ve kuatma srasnda stan
bulda bulunuyordu, kentin savunmasna katld. Sonunda Eri
boza kamay baard. Oradayken, J ean Blanchin adl bir Fran
sza kuatma gnlerini anlatmtr, bu kii anlatlanlar talyan
caya evirmi olacak. Kentin kuatlmasn bandan sonuna izle
yen Tedaldinin anlattklan tank deeri tamaktadr.
Dursun Bey, Eski bir Osmanl ailesinden gelmektedir, Osmanl
mparatorluu idari mekanizmas ierisinde, zellikle sadrazamn
nezdinde grev yapmtr, en son defterdar olarak atanmt. Fatih
Sultan Mehmet dneminin en nemli olaylannn bizzat tan ol
mutur, birok askeri sefere katlmtr.Verdii bilgiler genelde ke
sin doruluktadr.
312
Kaynaka
TEMEL KAYNAKLAR
Angiolello (G.M.), Historia Turchescha (Trk Tarihi), Bucarest,
1909.
Barbaro (N.), Diary of the Siege of Constantinople, 1453 (stan
bulun Fetih Gnl, 1453)
Broquiere (B.), le Voyage d outre-mer (Denizar Yolculuk), Pa
ris, 1892.
elebi (Evliya), Seyahatname.
Chalcocondylas (L.)n kitaplarndan Bizans mparatorluunun
k ve Trk mparatorluunun kuruluu, Paris, 1537
Comines (Ph.de), Memories, Societe de l Histoire de France (A-
nlar, Fransa Toplum Tarihi), Paris 1852.
Ducas (M.), storia Turca-bizantina (Trk-Bizans Tarihi), Buca
rest, 1958.
Kemalpaazade, Tarih-i Osman.
Kritobulos dImbros, History o f Mehmed the Congueror (Fatih
Sultan Mehmet Tarihi), Princeton, 1964.
Mihailovic (C.), Memoirs o f a Janissary (Bir Yenierinin Anlar),
Ann Arbor, 1975.
Ordo Portae, Budapete, 1947.
Pertusi (A.), stanbulun kuatlmas ve dnyada uyandrd yan
klar konusunda pekok belgeyi talyancaya evirip tarihile-
313
rin hizmetine sunmutur: I. La caduta di Constantinopoli, le
testimonianze dei contemporanei, II. LEco nel Mondo, Mila
no,, 1976; III. Testi inediti e poco noti sulla caduta di Constan
tinopoli, Bolonya, 1983.
Phrantzes, Memorii (Anlar), Bucarest, 1966.
Saadeddin, Tac al Tevarih, 1863.
Tedaldi (G.), Leonard de Chio, Chalcocondylas (L.), Ducas
(M.), Riccherio (Cr.), Dolfin (Z.), Lomellino (A.G.), The Sie-
ge of Constantinople 1453 by seven contemporary accounts
(Yedi ada yorumla stanbulun Fethi 1453), Amsterdam,
1972.
Dursun Bey, Fatih Sultan Mehmet Tarihi.
YARARLANILAN GENEL YAPITLAR
slam Atlas.
Bombac (A.), Historie de la litterature turque (Trk Edebiyat Ta
rihi), Paris, 1968.
Brehier (L.), /. Vie et Mort de Byzance (Bizansn Yaam ve l
m); 71. (Les Instituions de LEmpire Byzantin (Bizans mpara
torluunun kurumlan); III. La Civilisation byzantine (Bizans
Uygarl), Paris, 1948-1950.
Encyclopedie de 1slam (slam Ansiklopedisi), I. 18131938; II.
1960.
Hammer-Purgstall (J. von), Histoire de l Empire ottoman (Os
manlI mparatorluu Tarihi), Paris, 1835-1843, 18 cilt. Asl Al
manca.
slam Ansiklopedisi, stanbul, 1940-1986.
nalck (H.), The Ottoman Empire (Osmanl mparatorluu), Lon
dra, 1973.
Jorga (N.), Geschichte des osmanischen Reiches (Osmanl mpa
ratorluu Tarihi), Gotha, 1908-1913.
Lane (F.), Venise, une republique maritime (Venedik, Bir Denizci
lik Cumhuriyeti), Paris, 1985.
314
Kuran- Kerim. R. Blacherenin evirisi, Paris, 1977.
Miquel (A.), LIslam et sa Civilisation (slam ve Uygarl), Paris,
1977.
Norwich (J.J.), Histoire de Verise (Venedik Tarihi), Paris, 1986.
Pastor (L.), Histoire des papes (Papalar Tarihi), Paris, 1911.
Peuples et Civilisations (Halklar ve Uygarlklar), L. Halphen ve
Ph. Sagnac ynetiminde, Paris.
Reclus (E.), Geographie niverselle (Dnya Corafyas), 1876-
1885.
Shaw (St. ve E.K.), History o f the Ottoman Empire and Modern
Turkey (Osmanl imparatorluu Tarihi ve ada Trkiye),
Cambridge University Press, 1976-1977.
The Cambridge History o f slam (Cambridge slam Tarihi), 1970-
1978.
Vasiliev (A.), Histoire de Vempire byzantin (Bizans mparatorluu
Tarihi), Paris, 1932. Asl Rusa.
Venezia e i Turchi (Venedik ve Trkiye), Milano, 1985.
YARARLANILAN ARATIRMA-lNCELEME YAPITLARI
Advar (Ad.), la Science chez les Turcs ottomans (Osmanl Trk
lerinde Bilim), Paris, 1939.
Alderson (A.D.), The Structure of the Ottoman Dynaties (Osmanl
Hanedanlarnn Yaps), Oxford, 1956.
Ailen (W.E.D.), Problems o f Turkish Powers in the 16 th Century
(16. yzylda Trk ktidarlarnn Sorunlar), Londra, 1963.
Allom (Th.), Constantinople ancienne et moderne (Eski ve Yeni
stanbul), Paris, 1838.
Andoloro (Maria), Costanzo de Ferrara, Gli anni a Costantino-
poli alla Corte di Maomete II, Storia dellArte 38/40, 1980.
Angelov (D.), Certain aspects de la conquete des peuples balkani-
ques par les Turcs, ByzantinoSlavica, cilt XVII, 1959.
Aslanapa (O.), Turkish Art and Architecture (Trk Sanat ve Mi
marisi), Londra, 1971.
315
Atiya (A.S.), The Crusade in the Later Middle Ages (Ortaa Son
larnda Hal Seferi), Londra, 1939.
Attil (E.), Ottoman Miniature Paintings under Mehmed II (II.
Mehmet Dnemi Minyatrleri), Ars orientalis IX, 1973.
Babinger (F.), Mohomet II le Conquerant et son temps (II. Meh
met ve Zaman), Paris, 1954.
Babinger (F.), Mehmed II Heirat mit Sitt Hatun (II. Mehmetin
Sitt Hatunla Evlilii), Der slam, 29.1949.
Babinger (F.), Yakub Pacha (Yakup Paa), Rivista degli studi ori-
entali, XXVI, Roma, 1951.
Babinger (F.), Maometto II il Conquistatore e lItalia, Rivista
Storica Italiana, 63, 1951.
Babinger (F.), Le Vicende venezian contre i Turchi durante il se-
colo XV, La Civilta Veneziana del Quattrocento, Floransa,
1957.
Babinger (F.), Lorenzo de Medici e la Corte Ottomana, Archivio
Stato Italiano, 1963.
Bebinger (F.), Relazioni visconto, sforzensche con la corte otto-
mane durante il sc. XV, Atti del couvengno di stude su la
Lombardia e l Oriente, Milano, 1963.
Babinger (F.), Maometto II e gli umanisti dItalia, Atti del Quin-
to Corso Internationale di Alto Cultura, Floransa, 1966.
Bacque-Grammont (J.O.) ve Dumont (P.), Contribution a l his-
toire economique et sociale de la Turuie, 11. 1453-1559 (Trk
iktisat ve Toplum Tarihine Bir Katk, 1453-1559), stanbul,
1974.
Bain (N.), The Siege of Belgrad by Muhammed II (Belgradn I-
I. Mehmet tarafndan Fethi), English Historical Review, VII,
1892.
Barkan (O.L.), Osmanl mparatorluu Kurulu Dnemi Mali
Sorunlar Toplum Tarihi Yll, I, 1939.
Barkan (O.L) stanbulun Iskan Yntemleri Arasnda Srgn
ler, ktisadi limler Fakltesi Dergisi, XI, stanbul niversite
si, 1949-50.
316
Barkan (O.L.), 15. ve 16. yzyllarda Osmanl mparatorlu-
unda Yaplan Nfus Saymlar ve statistikler zerine Bir
Deneme, ark timai ve ktisadi Tarihi, 1.1.1953.
Barnette-Miller, Beyond the Sublime Porte (Bb- linin tesin
de), NevvHaven, 1931.
Barnette-Miller, The Palace School of Muhammed the Conqueror
(Fatih Sultan Mehmetin Saray Okulu, Endern), New York,
1941.
Bazin (L.), La vie intellectuele et culturelle dans lempire otto-
man (Osmanl Imparatorluunda kltrel ve dnsel ya
am), Histoire de l Empire ottoman, Paris, 1989.
Beldiceanu (N.)>Code de lois contunieres de Mehmed II (Fatih
Sultan Mehmet Kanunnmesi), Wiesbaden, 1967.
Beldiceanu (N.), Recherches sur la ville ottomane au XVe siecle
(15. yy. Osmanl kenti zerine aratrmalar), Paris, 1973.
Beldiceanu (N.), le Monde ottoman dans les Balkans. Institutions,
Societe, Economie 1402-1566 (Balkanlardaki Osmanl Dnya
s, Kurumlar, Toplum, ktisat 1402-1566), Variorum Reprints,
Londra, 1976.
Beldiceanu (N.), le Tmar dans l Etat ottoman, Osmanl Devletin
de Tmar (15. yy.-16.yy), Wiesbaden, 1980.
Berindei (M.) ve Veinstein (G.), La presence ottomane au sud de
la Crimee et en mer dAzou dans la premiere moitie du XVe
siecle (16. yym ilk yarsnda, Knmn Gneyinde ve Azak
Denizinde Osmanl varl), Cahiers du morde russe et sovie-
tique, XX, 1979.
Berindei (M.), LEmpire ottoman et la route moldave avant la
conquete de Chilia et de Cetatea-Alba (1984) (Osmanl mpa
ratorluu ve Moldavya Yolu), Journal of Turkish Studies, 9.
1986.
Bombaci (A.), Histoire de la litterature italienne (talyan Edebiyat
Tarihi), Paris, 1968.
Bombaci (A.), Venezia e limpresa turca il Otranto, Rivista Sto-
rica Italiana, 66, 1954.
317
Boratav (P.), Kzl Elma, slam Ansiklopedisi, III, s. 243-244.
F. Braudel, la Mediterranee et le Monde mediterraneen l epoqu-
e de Philippe II (2. Philippe Dneminde Akdeniz ve Akdeniz
Dnyas), Paris, 1966,
Boudard (R.), le Sultan Zizm vu travers les temoignages de
quelques ecrivains et artites italiens de la Renaissance (Rne
sans Dnemi Italyan yazar ve sanatlarnn azndan Cicim
Sultan), Turcica, VII, 1975.
Brockman (E.), The Two Sieges ofRhades (iki Rodos Kuatmas)
1480-1522, Londra, 1969.
Busbecq (A.G.de), Lettres (Mektuplar), Paris, 1978.
Cahen (C.), Le regime de la terre et loccupation turque en Ana-
tolie (Anadolunun Trkler tarafndan igali ve mlk dzeni),
Cahiers d histoire mondiale II. 1955.
Cahen (C.), Pre-Ottoman Turkey (Osmanl ncesi Trkiye),
Londra, 1968.
Conard (M.), Les expddetions ds Arabes contre Coustantinople
(Araplarn stanbul seferleri), Journal asiatique, 1926.
Cantemir (D.), Histoire de l Empire ottoman. (Osmanl mpara
torluu Tarihi), Paris, 1743.
Chevalier (B.), L Occident de 1280 d 1492 (1280-1492de Garp),
Paris, 1969.
Coles (P.), La Lutte contre les Turcs (Trklere kar savamlar),
Paris, 1969.
Cook (M.A.), Popolation Pressure in Rural Anatolia (Anadolu
Krsal Kesiminde Nfus Basks) 1450-1600, Londra, 1972.
Cvetkova (B.A.), la Vie economique dans les villes et le pays
balkaniques aux XVeet XVIesiecles (15. ve 16. yyda Balkan
lkelerinde ve kentlerinde iktisadi yaam), Revue des etudes
islamiques, XXXVIII, 1970.
Cvetkova (B.A.)> Sur certaines reformes du regime foncier au
tems de Mehmed II (Fatih devrinde mali dzenlemeler ve ma
li reformlar zerine), Journal ofthe Economic and Social His-
tory o f Orient, 1963.
318
Danismend (I.H.), Fatihin Hayat ve Fatih Takvimi, Ankara,
1953.
Dino (G.), Litterature turque (Trk Edebiyat), Encydopedia u-
tiversalis, Paris, 1973.
Dumont (P.) ve Bazin (L.), la Litterature turque, Histoire des lit-
teratures (Trk Edebiyat, Edebiyat Tarihi), Encyelopedie de
la Pleiade.
Gabriel (A.), Chateaux turcs du Bosphore (Boazii yallar),
1943.
Gegaj (A.), ( l Albanie et l invasion turque an XVc siecle (Arnavut
luk ve 15.yy. Trk igali), Paris, 1937.
Gibb (H.A.R.) ve Bowen (H.), slamic Society and the West (s
lam Toplumu ve Bat), Oxford, 1950-1957.
Harff (A. von), The Pilgrimage of... (... Hacl), Londra, 1946.
Hess (A.), The Evolution of the Ottoman Seaborne Empire in the
Age of the Oceanic Discoveries (Okyanus Keifleri anda
Denizlerde ilerleyen Osmanl Imparatorluunun Evrimi), A-
merican Historical Review, 1970.
Heyd (W.), Histoire du commerce du Levaut, (Dou Ticaret Tari
hi), Leipzig (1936).
nalck (H.), II. Mehmet, slam Ansiklopedisi, C. VII, s. 506-535.
nalck (H.), Mehmed the Conqueror (1432-1481) and his time
(Fatih Sultan Mehmet (1432-1481) ve Dnemi), Speculum,
1960.
nalck (H.), The policy of Mehmed II toward the Greek Popula-
tion (2. Mehmetin Rum Nfusu hakkndaki Siyasas), Dum-
barton Oaks Papers, 23, 1970.
nalck (H.), The Ottoman Empire, The Classical Age 1300-1600 (Os
manlI mparatorluu, Klasik Dnem 1300-1600), Londra 1973.
nalck (H.), The Ottoman Empire, Conquest Organisation and E-
conomy (Osmanl imparatorluu Fetihler, rgtlenme ve kti
sat), Variorum Repriuts, Londra, 1978.
Iorga (N.), Histoire des Etats balkaniques (Balkan Devletleri Tari
hi), Paris, 1925.
319
Iorga (N.), Notes et Extraits pour servir l histoire des croisades
au XVe siecle (15. yy. hal seferleri tarihi zerine notlar ve
belgeler), Paris, 1899.
Kalus (L.), Collection des armes et armures islamiques du musee
militaire dstanbul (stanbul Askeri Mzesindeki silah ve is-
lami zrhlar toplamas), Etudes medievales et Patrimaine turc,
Paris, 1983.
Kprl (F.), Litterature turque (Trk Edebiyat), Encyclopedie
de Vslam, I.
Lewis (B.), stanbul and the Civilisation of the Ottoman empire
(stanbul ve Osmanl imparatorluu Uygarl), Oklahoma,
1963.
Lewis (R.), Every Day Life in Ottoman Turkey (Osmanl Trkiye-
sinde Gnlk Yaam), New York, 1971.
Luchaire (A.), Innocen III, Paris, 1907.
Lybyer (A.), Constantinople as Capital of the Ottoman Empire
(Osmanl imparatorluunun Bakenti Olarak stanbul), Annu-
al Report of the American Historical Association, 1916.
Mantran (R.), stanbul dans la deuxieme moitie du XVIIe siecle
(17. yyn ikinci yansnda stanbul), Paris, 1962.
Mantran (R.), le Ve puotidienne Constantinople au temps de
Soliman le Magnifque et de ses successeurs (XVIe et XVII
siecles) (Kanuni Sultan Sleyman ve 16.-17. yy. Hkmdarlar
dneminde stanbulda Gnlk Yaam), Paris, 1965.
Massignon (L.), Textes relatifs la prise de Constantinople (s
tanbulun Fethi zerine Metinler), Oriens, 6, 1953.
Mehmet (M.A.), De certains aspects de la societe ottomane la
lumiere de la legislation du Sultan Mehmet II (Fatih Sultan
Mehmet Kanunnmesinin I Altnda Osmanl Toplumundan
Grntler), Studia et Ata orientalia (2), 1959.
Minorsky (V.), la Perse au XVe siecle entre la Turquie et Venise
(15. yyda Trkiye ve Venedik Arasnda Kalan Persler), Paris,
1933.
Necibolu-Kafadar (G.), The Formation o f an Imperial Traditi-
320
on: the Topkap Palace in the 15th and 16 th centuries (Bir m
paratorluk Geleneinin Oluumu: 15. ve 16. yyda Topkap Sa
ray), Ann Arbor, 1986. Tez almas.
Oman (Ch.), History o f the Art o f War in the Middle Ages (Orta
ada Sava Sanat Tarihi), Londra, 1924.
OttoDorn (K.), I'Art de l slam (slam Sanat), Paris, 1967.
z (T.), Trk inileri, Ankara.
Papadakis (A.), Gennadios II and Mehmed the Conqueror (II
Genadiog ve Fatih Sultan Mehmet), Byzantion, XLII, 1972.
Penzer (N.M.), The Harem, Londra, 1936.
Preto (P.), Cyriacus of Ancona and the Sultan Mehmed II (An-
conal Sirakza ve Fatih Sultan Mehmet), Journal of the War-
burg and Courtauld Institute, 43, 1980.
Raby (J.), El Gran Turco Mehmed the Conqueror as a Patron of
the Arts o f Christendom. (Byk Trk Fatih Sultan Mehmet,
Hristiyanlk Sanatlarnn Koruyucusu), Oxford, 1980. Tez a
lmas.
Raby (J.), Mehmed the Conquerors Greek Scriptorium (Fatih
Sultan Mehmetin Rum Yazmevleri), Dumbarton Oaks Pa-
pers, 37, 1983.
Raby (J.), East and West in the Conquerors Library (Fatihin
Kitaplnda Dou ve Bat), Bulletin du Bibliophile, 3, 1987.
Raby (J.), Pride and Prejudice: Mehmet the Conqueror and the Itali-
an Portrait Medals (Gurur ve nyarg: Fatih Sultan Mehmet ve -
talyan Portre Madalyonlar), Italian Medals, Studies of the History
of Art, C. 21, National Gallery of Art, Washington D.C., 1987.
Rouillard (C.d.), The Turc in French History, Thaught and Litera
tre (1520-1660) (Fransz Tarih, Dnce ve Edebiyatnda
Trk Olgusu, 1520, 1660), Paris.
Roux (J.P.), Histoire des Turcs (Trklerin Tarihi), Paris, 1984.
Runciman (S.), The Fail o f Constantinople (stanbulun D),
Cambridge University Press, 1953.
Runciman (S.), The Great Church in Captivity (Byk Kilise Tut
saklkta), Cambridge, 1968.
321
Schwoebe\ (R.), The Shadow of the Crescent: the Renaissance I-
mage of the Turk (Hilalin Glgesi: Trkn Rnesans mgesi),
1453-1517, New York, 1969.
Setton (K.), The Papacy and the Levant (Papalk ve ark), c. II,
Philadelphie, 1978.
Spandugino (T.), Petit Traicte de l origine de s Turcs (Trklerin
Kkeni), Paris, 1986.
Stchoukine (I.), la Peinture turque d apres les manuscrits illustres
(Resimli Elyazmalanndan Trk Resmi), Paris, 1966.
Tekirda (.), Fatihin lm meselesi, Tarih Dergisi, 1966.
Todorov (V.), la Ville balkanique XVe XIXe siecles (15.-16. yy
Balkan Kenti), Sofya, 1969.
lgen (Ali Saim), Fatih Sultan Mehmet Dneminde stanbul, An
kara, 1939.
Uzunarl (I.H.), Fatih Sultan Mehmedin lm, Belleten 14,
1970.
Yaughan (D.M.), Europe and Th Turk (Avrupa ve Trk), Liverpo-
ol, 1954.
Valensi (L.), Venise et la Sublime Porte, La naissance d un despo-
te (Venedik ve Bb li. Bir Zorbann Douu), Fribourg,
1965.
Vokt-Gknil (U ), Architecture niverselle. La Turquie ottomane
(Dnya Mimarisi. Osmanl Dnemi), Fribourg, 1987.
Woods (J .E.), The Aqquyunlu. Clan, Confederation, Empire (Ak-
koyunlular. Airet, Konfederasyon, imparatorluk), Chicago,
1976.
Yetkin (K.), I Ancienne Peinture turque (Eski Trk Resim Sanat),
Paris, 1970.
Zakythinos (D.A.), le Despotat grec de More (Moradaki Rum
Zorba), Paris, 1932.
322
indekiler
I. GEN BR VELAHTIN K KEZ TAHTA I K I I .........17
1. Oniki Yanda Bir Padiah.....................................................20
2. Eitici Bir Srgn Dnemi....................................................24
II. STANBULUN FETH ..........................................................29
1. Boazlarn Efendisi................................................................ 33
2. Kuatma.................................................................................. 41
3. Sava Oyunlar ve arpmalar.............................................51
4. Son Taarruz.............................................................................60
5. Zafer.........................................................................................64
6. Hristiyan Dnyasnn Umutsuzluu ve Sultann Zaferi.....71
7. Byk Bir Ac.........................................................................76
8. Fatihin Edindii Byk Saygnlk.......................................82
9. Dou Dnyasnn Bakentini Yeniden Canlandrma
almalar..............................................................................85
10. Halkn Bakente \erleimi ve Srgn............................... 91
11. Cemaatler (Milletler)............................................................94
12. Bir Mslman K enti............................................................96
III. YENMEK VE EGEMEN OLMAK....................................99
1. Belgrad Yenilgisi.................................................................. 101
2. Morada Zafer...................................................................... 108
3. Srbistann Fethi.................................................................. 115
4. Karalarn ve Denizlerin Hakimi..........................................118
5. Son Bizans Topraklarnn Aln........................................121
323
6. Fatihin Dininden Dndrmek mi.......................................126
7. Bosnann Fethi Srasnda Kazkl Vyvodann
Sald Korku........................................................................130
IV. VENEDKLE SAVA VE MPARATORLUUN
DNSEL YNYLE YENDEN YAPILANMASI
1. Uzun Sren Bir Anlamazlk Dnemi................................135
2. Hristiyan Bozgunu ve Bkknlk........................................142
MEHMET II
3. Bat Kltrne Hayran Bir Padiah....................................147
4. Aydn Biri ve Doulu Bir air............................................ 153
5. ki Ktann Sultan ve Grkemli Saray..............................160
6. Enderun Mektebi...................................................................167
7. Ayasofyaya Rakip................................................................171
8. slam Dnyasnn En nl niversitesi.............................176
V. ETL LKELERN BRBR ARDINA FETH
1. Adriyatik lkelerinin Byk Korkusu................................183
2. Venedikin Bana Gelen Byk Felaket............................188
3. Osmanllann Asyadaki Byk Baans............................ 195
4. Zaferin Ar Bedeli.............................................................. 204
5. Bir Trk Gl: Karadeniz....................................................208
6. Topyekn Sava....................................................................214
7. Gururu incinen Venedik.......................................................219
8. Bellim, Contanzo Da Ferrara ve teki Sanatlar.............223
VI. TRK BARI DNEM.....................................................235
1. Yaralann Sanlmas............................................................... 236
2. Kentsel ve Krsal Kesim ark........................................... 238
3. Gelimeyi Salayan Balca Yollar ve Koullar................243
4. stanbul, Byk Bakent......................................................249
5. Dnya ve Bir Saray........................................................254
6. Yasa Koyucu Padiah...........................................................260
VII. BR TERSLK VE LM
1. Sonusuz Kalan Rodos Kuatmas......................................267
2. Romaya Doru mu.............................................................. 275
3. lmnden Sonras.............................................................. 280
324
VIII. CEM SULTANIN KATLEDLMES .......................... 287
EKLER
1. Kiliselerin Birlemesi...........................................................297
2. Son Bizans mparatorunun lm......................................299
3. Hkmdarln Byk Kiisi........................................301
Osmanl Padiahlar Soy Kt.................................................305
Kronolojik Karlatrma.............................................................. 307
Belli Bal Kaynaka Yazarlar....................................................310
Kaynaka........................................................................................313
325