1

Chng 2. Th nhim sc ca t bo - t chc

cha ADN

Nguyn Nh Hin
Di truyn t bo. NXB i hc quc gia H Ni 2005.

T kho: Th nhim sc ca t bo, T. Morgan, C. B. Bridges, Kiu nhn, Bng
nhim sc.

Ti liu trong Th vin in t H Khoa hc T nhin c th c s dng cho mc
ch hc tp v nghin cu c nhn. Nghim cm mi hnh thc sao chp, in n phc
v cc mc ch khc nu khng c s chp thun ca nh xut bn v tc gi.

Mc lc


Chng 2 Th nhim sc ca t bo - t chc cha ADN.................................................. 3
2.1 Hnh thi th nhim sc.............................................................................................. 3
2.1.1 Kch thc th nhim sc....................................................................................... 3
2.1.2 S lng th nhim sc .......................................................................................... 4
2.2 Cu trc hin vi ca th nhim sc............................................................................. 6
2.2.1 Th nhim sc thng v th nhim sc gii tnh.................................................. 6
2.2.2 Trung tit (Centromere) ....................................................................................... 10
2.2.3 Th mt (telomere)............................................................................................... 11
2.2.4 Cc bng nhim sc (chromosome bands) ........................................................... 12
2.3 Cu trc siu vi ca th nhim sc ........................................................................... 13
2.4 Hc thuyt th nhim sc ca Di truyn .................................................................. 14
2.4.1 Th nghim ca T. Morgan................................................................................... 14
2
2.4.2 Th nghim ca C. B. Bridges.............................................................................. 16
2.4.3 C s th nhim sc ca cc quy lut Mendel ..................................................... 17
2.5 Kiu nhn - Tin ha ca kiu nhn......................................................................... 18
2.5.1 Kiu nhn (caryotype).......................................................................................... 18
2.5.2 Tin ha kiu nhn t bo nhn chun (Eukaryota).......................................... 23
2.5.3 Nghin cu kiu nhn cn trng truyn bnh .................................................. 28
2.5.4 Phng php nhn bit loi.................................................................................. 30






























3

Chng 2
Th nhim sc ca t bo - t chc cha ADN

Mc tiu: Sau khi hc xong chng ny hc vin c kh nng:
- Trnh by c cu trc hin vi, siu hin vi v phn t ca th nhim sc.
- Phn bit c b n bi, b lng bi, b a bi th nhim sc.
- Phn bit cc cp th nhim sc thng v cp th nhim sc gii tnh v c s th
nhim sc ca xc nh gii tnh.
- Chng minh c c s th nhim sc ca di truyn.
- Nm c k thut lm kiu nhn v k thut nhum ct bng.
2.1 Hnh thi th nhim sc
2.1.1 Kch thc th nhim sc
Th nhim sc ca t bo nhn chun quan st c trung k nguyn phn thng c
dng hnh chm hoc hnh que v thng c kch thc vo khong 0,2 - 3m ng knh v
0,2 - 50m chiu di. V d th nhim sc ngi, ci b nht l th nhim sc s 21 v 22 c
kch thc L = 1,5m; cn chic ln nht l th nhim sc s 1 c L = 10m. V kch thc
ca th nhim sc ni chung mang tnh c trng cho cc t bo v c th ca cng mt loi.
Tuy nhin, c trng hp trong cc m khc nhau ca cng mt c th c s bin i v hnh
dng v kch thc th nhim sc thch nghi vi chc nng ca mt giai on pht trin. V
d, trong t bo ca m tuyn nc bt u trng loi hai cnh nh rui qu (Drosophila)
ngi ta quan st thy cc th nhim sc khng l (cn c gi l th nhim sc a si) c
kch thc t ti L = 300m v D = 20m ngha l ln gp hng chc ln so vi th nhim
sc bnh thng c cc m khc ca c th rui (xem hnh 2.1).
4

Hnh 2.1
S chi tit b th nhim sc khng l tuyn nc bt Drosophilla
2.1.2 S lng th nhim sc
V s lng th nhim sc th l mt ch tiu c trng cho loi v b th nhim sc.
Theo quy lut chung, mi mt c th trong cng mt loi c s lng th nhim sc c trng
cho loi . V d:
Ngi (Homo sapiens) 2n = 46
Vn (Gorilla gorila) 2n = 48
Kh (Macaca rhezus) 2n = 42
B rng (Bos taurus) 2n = 60
Ch (Canis familiaris) 2n = 78
Mo (Felis domesticus) 2n = 38
Nga (Equus calibus) 2n = 64
Chut nht (Mus musculus) 2n = 40
Chut cng (Rattus norvegicus) 2n = 42
Th (Oryctolagus cuniculus) 2n = 44
G (Gallus domesticus) 2n = 78
C su (Alligator mississipiensis) 2n = 32
ch (Rana pipiens) 2n = 26
C chp (Cyprinus carpio) 2n = 104
5
Tm du (Bombyx mori) 2n = 56
Rui nh (Musca domestica) 2n = 12
Rui qu (Drosophila melanogaster) 2n = 8
a phin (Planaria torva) 2n = 16
Thy tc (Hydra vulgaris) 2n = 32
Giun trn (Caenorhabditis elegens) 2n = 11(c), 12(ci).
Thuc l (Nicotiana tabacum) 2n = 48
Khoai ty (Solanum tuberosum) 2n = 48
Hnh (Allium cepa) 2n = 16
C chua (Lycopersicum solanum) 2n = 24
La m mm (Triticum vulgare) 2n = 42
u (Pisum sativum) 2n = 14
Ng (Zea mays) 2n = 20
To lc (Acetabularia mediteranea) 2n = 20
Nm men (Saccharomyces cerevisiae) 2n = 36
Tuy nhin, ta khng th my mc da vo s lng th nhim sc nh gi mc
tin ha ca cc loi, v l rng cc c th mc tin ha cao nht li c s lng th
nhim sc t hn (v d: ngi c 46 th nhim sc, trong khi s lng th nhim sc
vn l 48 v g c n 78 th nhim sc) cng ging nh hm lng ADN, tuy c tnh n
nh loi nhng cha th hin tnh logic ca bc thang tin ha. Vn l cn phi xem xt
mc t chc v hot ng ca h gen trong ADN v trong th nhim sc.
S lng th nhim sc cn c trng cho b th nhim sc. Ngi ta phn bit:
+ B n bi (haploid) k hiu l n c trng cho cc t bo, c th n bi cng nh cc
t bo sinh dc chn (cc giao t) c th sinh sn hu tnh. V d ngi, tinh trng v t
bo trng c n = 23 th nhim sc.
+ B lng bi (diploid) k hiu 2n c trng cho cc t bo v c th lng bi. Trong
c th sinh sn hu tnh cc t bo soma c cha 2n th nhim sc. V d ngi 2n = 46 l
tp hp 23 th nhim sc ca tinh trng v 23 th nhim sc ca t bo trng sau khi th tinh
to thnh hp t c 2n = 46.
Nh vy, trong c th lng bi, th nhim sc tn ti thnh tng cp (mt t b v mt
t m) c gi l cp th nhim sc tng ng, cp c hnh thnh t lc th tinh (2n) v
phn ly lc phn bo gim nhim (n).
+ B a bi (polyploid), c trng cho t bo v c th a bi. S th nhim sc c
tng ln theo bi s ca n. V d, tam bi 3n (triploid), t bi 4n (tetraploid).
Nhiu trng hp cc loi trong cng mt ging (genus) c s th nhim sc to thnh
dy a bi v ngi ta phn bit s n bi khi nguyn l x t hnh thnh cc dng a
bi.
V d: la m (Triticum) c dy a bi l:
6
Triticum monococum 2n = 14 (n = 7)
Triticum dicocum 2n = 28 (n=14)
Triticum vulgare 2n = 42 (n = 21)
Trong s n bi khi nguyn x = 7
Hin tng a bi thng thy thc vt, cn ng vt t c trng hp a bi. ch
ngi ta quan st thy c trng hp bt bi 8n = 104 th nhim sc. ng vt c v trng
hp a bi quan st thy chut ng (Cricetus cricetus). Ni chung, ng vt bc cao t
bo hoc m a bi th hin tnh trng bnh l.
Ngi ta quan st thy chu k xon ca th nhim sc thay i qua chu k t bo. gian
k cc si nhim sc trng thi m xon nhiu mc khc nhau v tn ti dng cht
nhim sc. tin k ca mitos cc si nhim sc tr nn xon hn, do b ng c v co
ngn li, n trung k thy r nht v trng thi xon ti a (so vi u tin k co ngn
gp 2,5 ln) v n mt k s c gin xon bc vo gian k ca t bo con trng thi
cc si cht nhim sc m xon trng thi cht nhim sc. S gin xon hoc xon li ca
th nhim sc l c lin quan n chc nng ca chng.
2.2 Cu trc hin vi ca th nhim sc
2.2.1 Th nhim sc thng v th nhim sc gii tnh
Trong b lng bi, cc th nhim sc tn ti thnh cp tng ng, v d ngi c 23
cp tng ng, trong cp 2 thnh vin (1 th nhim sc t b, 1 t m) ging nhau v hnh
dng, kch thc. Nhng cp nh th c gi l th nhim sc thng (autosome). Ngoi ra
cn c 1 cp trong 2 thnh vin khc nhau v hnh dng, kch thc hoc trng thi hot
ng c gi l th nhim sc gii tnh (sex chromosome). V d, ngi c 22 cp th
nhim sc thng v 1 cp (cp th 23) l th nhim sc gii tnh. nam gii, cp th nhim
sc gii tnh l XY, cn n gii l XX (xem hnh 2.2).

Hnh 2.2
Kiu nhn (Caryotip) ca ngi
7
Cp th nhim sc gii tnh l c s di truyn xc nh gii tnh v xc nh tnh di
truyn lin kt gii tnh a s c th sinh sn hu tnh.
2.2.1.1 C s th nhim sc ca xc nh gii tnh
a s c th a bo sinh sn bng phng thc hu tnh v c phn ha gii tnh c
v gii tnh ci. Gii tnh c biu hin cc tnh trng sinh dc nguyn sinh (c tuyn sinh
dc tinh hon, bung trng) v tnh trng sinh dc th sinh (cc phn ph sinh dc v tnh
trng khc ca c th phn bit c ci). Nhng tnh trng ny c qui nh bi nhn t di
truyn v nhn t mi trng trong c th v mi trng ngoi.
i vi a s c th gii tnh c xc nh bi th nhim sc gii tnh (sex-
chromosome) th hin 3 kiu:
+ Kiu ng giao t (XX) con ci v d giao t (XY) con c (v d a s su b nh
chu chu, rui qu v.v., ng vt c v, ngi, mt s thc vt c hoa) trong con ci c
cp th nhim sc tng ng ging nhau XX, cn con c c cp tng ng khc nhau: mt
chic l X v mt chic l Y. Th nhim sc X c kch thc di hn cha nhiu gen hn th
nhim sc Y (v d ngi th nhim sc X cha 163 triu cp nucleotit vi 1.218 gen, trong
lc th nhim sc Y ch cha c 51 triu cp nucleotit vi 128 gen). Nh vy, trong th
nhim sc X c rt nhiu gen khng c alen tng ng so vi Y v gii tnh ci c xc nh
bi s c mt ca 2 th nhim sc X, cn gii tnh c c xc nh bi s c mt ca th
nhim sc Y. Nghin cu nhiu trng hp sai lch gii tnh ngi cho thy: gii tnh c
xc nh bi s c mt hay khng c th nhim sc Y. V d trng hp hi chng Turner c
kiu gen X0 (mt th nhim sc X v khng c Y) vn l n gii, cn trong trng hp hi
chng Clinfenter c kiu gen XXY tuy c hai XX nhng c Y nn vn l gii tnh nam. R
rng l th nhim sc Y c tc ng tri v quyt nh gii tnh, th hin ch trong qa trnh
pht trin sm ca phi th nhim sc Y iu khin s pht trin ca mm tuyn sinh dc
nguyn thy thnh tinh hon (tnh trng sinh dc nguyn sinh) v tinh hon ch tit
testosteron kch thch hnh thnh cc tnh trng c th sinh. Ngi ta chng minh l nhn
t xc nh tinh hon c m ha bi gen SRY (sex- determining region Y) nh v trong v
ngn ca th nhim sc Y ca ngi. C rt nhiu trng hp sai lch gii tnh th hin ch
nam gii c kiu gen XX v ngc li n gii c kiu gen XY. Trong trng hp nam XX l
do gen SRY c chuyn on sang X do chng iu khin pht trin tinh hon, cn
trong trng hp n XY l do trong Y khng c gen SRY do thiu nhn t pht trin tinh
hon v mm tuyn sinh dc pht trin thnh bung trng. Nhiu nghin cu chng minh
rng gen SRY c c trong th nhim sc Y ca chut v pht hin c ch phn t iu khin
pht trin gii tnh t gen SRY thng qua h hormon testosteron v th quan ca testosteron.
i vi con c XY bnh thng, gen SRY sn sinh ra nhn t xc nh tinh hon (TDF- testis
determining factor) kch thch vng ty mm tuyn sinh dc pht trin thnh tinh hon, tinh
hon ch tit testosteron kch thnh pht trin tnh trng sinh dc th sinh con c. i vi
con ci XX bnh thng v khng c Y (khng c gen SRY) nn khng c nhn t TDF, vng
ty mm tuyn sinh dc khng pht trin thnh tinh hon m vng v ca tuyn pht trin
bung trng, bung trng ch tit hormon estrogen kch thnh pht trin tnh trng sinh dc
th sinh con ci. i vi trng hp sai lch gii: con ci XY (c Y nhng l con ci) th tuy
c Y nhng vn pht trin gii tnh ci l do Y mt gen SRY nn khng c nhn t TDF, vng
ty mm tuyn sinh dc khng pht trin thnh tinh hon, tri li vng v mm sinh dc pht
trin thnh bung trng. Tht ra gen SRY xc nh gii tnh c thng qua s tng tc vi
nhiu gen khc nh v trong cc th nhim sc thng v th nhim sc X. V d cc gen
SOX9, gen SF1, gen AMH...trong th nhim sc thng phi hp vi gen SRY xc nh gii
8
tnh c. Ngi ta pht hin c gen DAX1 nh v trong th nhim sc X c vai tr phi
hp vi gen SRY xc nh gii tnh c. Gen DAX1 m ha cho th quan ca hormon
tesotsteron do testosteron c th c thu nhn v xm nhp vo t bo hot ha cc
gen c vai tr to nn cc tnh trng sinh dc c th sinh. Nhng con c XY c gen DAX1
b t bin s khng sn sinh th quan do testosteron khng c thu nhn vo trong t
bo v c th pht trin theo hng ci ha. i vi con ci XX, th gen DAX1 phi hp vi
gen WNT4 (nh v trong th nhim sc thng) xc nh s pht trin ca bung trng. con
c gen WTN4 b c ch, do gen DAX1 phi hp vi gen SRY xc nh s pht trin tinh
hon.
i vi rui qu, tuy c cp th nhim sc gii tnh l XX (con ci) v XY (con c),
nhng c ch xc nh gii tnh xc nh gii tnh khc vi ng vt c v v trong th nhim
sc Y ca chng khng c gen xc nh gii tnh SRY. S xc nh gii tnh rui qu din ra
theo c ch: t l gia th nhim sc X vi th nhim sc thng. Rui qu c b th nhim
sc 2n = 8 trong c cp gii tnh XX (con ci) v XY (con c) v 3 cp th nhim sc
thng c k hiu l AA. T l X/A s qui nh gii tnh ca rui (xem bng sau)
NSTgii (X)
v NST thng (A)
T l X/A Kiu hnh v gii
1X 2A 0.5 Con c
2X 2A 1.0 Con ci
3X 2A 1.5 Siu ci
4X 3A 1.33 Siu ci
4X 4A 1.0 Con ci t bi
3X 3A 1.0 Con ci tam bi
3X 4A 0.75 Trung gii
2X 3A 0.67 Trung gii
2X 4A 0.5 Con c t bi
1X 3A 0.33 Siu c
Qua bng trn ta thy r l i vi rui k c con c, th nhim sc Y khng gy nh
hng ln kiu hnh gii tnh. Tuy nhin, Y gy nh hng ln tnh hu th ca con c.
Ngy nay ngi ta bit rng gen Sxl c gi l gen gy cht gii (Sex- lethal) nh v trong X
ng vai tr ch yu trong s xc nh gii tnh rui qu theo c ch sau:
- XY/ AA 0.5 gen Sxl khng hot ng con c.
- XX/ AA 1.0 gen Sxl hot ng con ci.
Nu gen Sxl hot ng ngc li (hot ng phi c v khng hot ng phi ci) th
s gy cht cho phi (nn c tn gi l gen gy cht).
9
Trng thi hot ng ca gen Sxl lin kt vi X (nh v trong X) lin quan cht ch vi s
hot ng ca cc gen khc nh v trong th nhim sc thng (AA). V d trn th nhim sc
s 3 ca rui qu c gen ln tra (transformer gene), nu trng thi ng hp s bin rui ci
lng bi thnh rui c bt th: cc c th XX/ tratra c tnh trng ging con nhng con c
bnh thng nhng bt th.
+ Kiu ng giao t l con c (ZZ) v d giao t l con ci (ZW) (quan st thy cc
loi bm, chim v mt s loi b st), trong con c c 2 th nhim sc tng ng ging
nhau, cn con c c cp tng ng khc nhau, th nhim sc W b hn v khng c on
tng ng vi Z.
+ Kiu xc nh gii tnh 2n- n (con ci 2n, con c n) quan st thy mt s su
b sng thnh x hi m in hnh l ong mt. Con c c pht trin t trng n bi
khng th tinh, c b th nhim sc n, cn ong th v ong cha l ong ci c pht trin t
cc trng th tinh, c b th nhim sc 2n. S iu chnh t l gii trong qun th l do ong
cha. Ong cha c th tinh bi ong c v tinh trng c tch tr trong ti cha tinh ca
ong cha. Khi ong cha trng nu trng c th tinh bi tinh trng t ti cha tinh s
pht trin thnh ong ci 2n, cn khi ong cha trng khng c th tinh th trng n bi
s pht trin thnh ong c n. Ong cha iu khin s sinh sn rt nhiu ong ci th tuy c b
th nhim sc 2n nhng bt th (khng trng) ch lm nhim v kim n, xy t, chm sc
nui dng ong cha v ong c v sinh sn t ong c tuy c b th nhim sc n bi
nhng hu th ngha l c kh nng giao cu cung cp tinh trng cho ong cha. Qua qa trnh
gim phn cc non bo ca ong cha phn chia to nn trng n bi. i vi ong c tinh
bo khng gim phn m thng qua qa trnh nguyn phn to nn tinh trng n bi. Ong
cha c pht trin t u trng ci c nui dng bng thc n c bit (sa ong cha)
nn c kch thc ln hn v c kh nng sinh sn. Mi qun th (t ong) thng ch c mt
ong cha v ch khi san n th ong cha mi c to ra t u trng ci.
2.2.1.2 S b liu ca cc gen lin kt X
Cc c th sinh sn hu tnh con c cng nh con ci, mi gen u c 2 bn (gen-
alen) nh v trong 2 th nhim sc tng ng. Nhng i vi th nhim sc gii tnh, con
ci c 2X cn con c ch c 1X ngha l con ci cc gen trong X u c alen tng ng,
cn con c cc gen trong X khng c alen tng ng. b p cho s thiu ht ny c c
ch b liu (dosage compensation) thuc 2 kiu khc nhau: (1) bt hot ca mt th nhim
sc X con ci (quan st thy ng vt c v), (2) tng cng hot ng ca th nhim sc
X con c (quan st thy rui qu).
- Bt hot cc gen lin kt - X con ci ng vt c v. C ch bt hot mt X con ci
ng vt c v c Mary Lyon xut t nm 1961 khi nghin cu trn chut nht. S bt
hot ca mt X xy ra trong qa trnh pht trin phi chut khi phi t c vi nghn t bo.
S la chn bt hot X no trong 2X l ngu nhin, ty thuc vo tng t bo nhng kt qu l
ton b t bo ca c th u cha mt X bt hot (cha gen khng hot ng). Nh vy,
con ci ng vt c v cha hai dng t bo khm di truyn: mt dng cha X bt hot n t
m v mt dng cha X bt hot n t b. C th ci l d hp t v gen lin kt - X s c
kh nng cho ra 2 kiu hnh khc nhau. V d in hnh l kiu hnh khm c quan st thy
mu lng chut v mo. i vi c 2 loi, th nhim sc X cha gen qui nh mu lng.
Con ci l d hp v gen ny c c im khm v mu lng: lng c cc m sng (trng,
vng) xen ln cc m en (v d mo m, chut m, ch m). Mu m trng do mt
alen qui nh, cn mu m en do alen kia qui nh. Tuy c ch ca s bt hot X cn nhiu
10
vn cha c sng t, nhng nhiu nghin cu di truyn chng minh rng s bt hot
xy ra mt vng ca v di ca X c gi l trung tm bt hot X XIC (X- inactivation
center). T vng XIC s bt hot s lan ra c hai v ca X th hin s methyl ha ADN v
s xon li v c c ca si nhim sc (d nhim sc ha - heterochromatine). Th nhim sc
X b d nhim sc ha th hin ra th Barr (c Muray Barr pht hin ln u tin) trong
nhn t bo soma ca con ci (thy r nht trong t bo xoang ming n gii). Th nhim sc
X bt hot tn ti trong tt c t bo soma ca c th, nhng trong dng t bo mm (t bo
sinh dc) th X bt hot c ti hot ha v s cn thit cho qa trnh sinh trng (oogenesis).
ngi trong trng hp sai lch th nhim sc gii tnh, n gii c s lng XXX vn l
bnh thng v 2 trong 3 X ca h l bt hot.
- Tng hot tnh ca cc gen lin kt th nhim sc X rui qu c. i vi rui qu
s b liu gen xy ra theo c ch tng cng hot ng ca gen trong th nhim sc X con
c, trong c vai tr ca gen Sxl (gen gy cht) l gen c tc ng ch o trong s xc
nh gii tnh. con ci gen Sxl hot ng, cn con c gen Sxl khng hot ng. Khi
khng c sn phm ca gen Sxl (gen Sxl khng hot ng con c), mt phc h protein s
tc ng kch thch cc gen trong X tng cng hot ng gp hai ln. Khi gen Sxl hot ng
( con ci), sn phm ca gen Sxl s km hm phc h protein do s tng cng hot ng
gen trong X khng xy ra. Bng c ch b liu nh vy s hot ng ca cc gen lin kt vi
X c cn bng nh nhau.
2.2.2 Trung tit (Centromere)
Trung tit l cu trc nh khu trn chiu dc th nhim sc vng c gi l eo tht
cp 1 (primary constriction). trung k ta d dng quan st thy trung tit v trung tit l ni
hai nhim sc t nh kt vi nhau. trung k sm trung tit phn ha thnh tm ng
(kinetochore) nh vi cc si tm ng ca thoi phn bo c 2 pha i mt vi 2 cc v
c chc nng di chuyn nhim sc t v 2 cc. Nghin cu v sinh hc phn t cho bit vng
trung tit (ca th nhim sc ca Nm men mc chi Saccharomyces cerevisiae) c cu
to gm on ADN khng c cu trc nucleoxom, cha khong 125 cp nucleotit gm 3
on, on I v on III hai u cui v on II gia, trong on II c khong 90 cp
nucleotit v giu A:T (>90%) c kh nng lin kt vi protein ca si tm ng ca thoi phn
bo to thnh tm ng. Trung tit c vai tr vn chuyn nhim sc t v hai cc t bo
(thng qua s to tm ng). Ngoi ra, ngi ta cho rng tm ng cn c chc nng tham gia
vo di truyn ngoi sinh (epigenetic) l bin i di truyn khng do s bin i nucleotit ca
ADN m do s thay i s biu hin ca gen do s methyl ha ADN v do s lin kt ca
ADN vi protein cng nh do cu trc khng gian ca si nhim sc trong th nhim sc. i
vi Nm men phn i (Schizosaccharomyces pombe), rui qu cng nh ngi, trung tit
c cu to phc tp hn nhiu. Trung tit ca S. pombe gm 110.000 cp nucleotit, ca rui
qu gm 420.000 cp nucleotit v ca ngi gm t 300.000 cp (trung tit ca th nhim sc
Y) cho n 5 triu cp nucleotit (trung tit th nhim sc s 7), trong cha nhiu ADN
satellit l ADN cha rt nhiu nucleotit lp.
Trung tit chia th nhim sc thnh hai vai, chiu di ca hai vai ph thuc vo v tr
trung tit. Ngi ta thnh lp ch s trung tit (centromere index Ic) xc nh v tr ca
trung tit v phn loi cc th nhim sc (xem hnh 1.7).
Q P
P
Ic
+
=
11
P: chiu di vai ngn
Q: chiu di vai di
a. Th nhim sc tm mt (acrocentric chromosome) c trung tit u mt ca vai ngn.
b. Th nhim sc cn mt (telocentric chromosome) c trung tit gn u mt ca vai
ngn.
c. Th nhim sc cn tm (tm lch) (submetacentric chromosome) c trung tit gn chnh
gia (vai P ngn hn vai Q).
d. Th nhim sc tm gia (metacentric chromosome) c trung tit chnh gia chia 2 vai
bng nhau.


Hnh 2.3
Phn loi cc th nhim sc theo v tr ca trung tit
A. NST tm mt; B. NST tm cn mt; C. NST tm lch; D. NST tm gia
2.2.3 Th mt (telomere)
Mi th nhim sc cha mt phn t ADN lin kt vi protein to thnh cc si nhim
sc xon, gp khc chy sut th nhim sc. u tn cng ca phn t ADN u tn cng
ca th nhim sc c gi l th mt. T nm 1938, Herman J. Muller gi u tn cng th
nhim sc l th mt (telomere) v chng minh rng cc th nhim sc b tc ng tia X lm
t gy th mt s khng cn kh nng truyn cho th h sau. Khi nghin cu trn th nhim
sc ca ng Barbara McKlintock chng minh l cc th nhim sc b t gy th mt c xu
th dnh kt vi cc on th nhim sc khc b mt th mt v nh vy th mt c vai tr gi
cho cc th nhim sc trong b khng dnh kt vi nhau. Do , th mt c cu trc c bit.
Nhng dn liu v cu trc phn t chng minh l th mt c ba chc nng quan trng: (1)
ngn cn khng cho enzym deoxiribonucleaza phn gii u tn cng ca phn t ADN, (2)
ngn cn khng cho cc th nhim sc trong b dnh kt vi nhau v (3) to thun li cho s
ti bn ADN phn u cui ca phn t. Th mt c cu trc v thnh phn nucleotit c
th gm nhng on lp nucleotit, tuy cc loi khc nhau th khc nhau nhng thng th
hin theo phng thc 5 T
1-4
A
0-1
G
1-8
3. V d ngi cng nh cc ng vt c xng
sng on lp l TTAGGG, bn n bo Tetrahymena thermophila c on lp l
TTGGGG, thc vt Arabidopsis thaliana c on lp l TTTAGGG. i vi ng vt c
xng sng th on lp TTAGGG mang tnh n nh cao v c pht hin thy trn 100
12
loi khc nhau bao gm ng vt c v, chim, b st, ch nhi v c. S lng on lp thay
i ty loi, ty th nhim sc trong b ca loi, hoc ngay trong mt th nhim sc nhng
cc t bo bit ha khc nhau. ngi trong cc t bo soma lnh (khng b ung th) th mt
thng cha ti 500 3.000 on lp TTAGGG v chng b bt ngn dn theo tui th. Tri
li trong cc t bo dng sinh dc v t bo ung th th s lng on lp ca th mt khng
b bt i theo tui. Nhiu nghin cu v thnh phn nucleotit v cu trc phn t ca th mt
chng minh rng cc trnh t lp nucleotit ca th mt c to nn vi s tham gia ca
enzym telomeraza (nu thiu enzym telomeraza cc im mt s b ngn dn dn ti lm mt
cc gen quan trng) v c cc protein c th lin kt vi tit mt to nn tnh bn vng ca
th mt (khng cho cc th nhim sc dnh nhau). Nh vy, th mt c vai tr khng ch l
ngn cn khng cho cc th nhim sc trong b dnh kt li vi nhau nhng ng thi cn
tham gia vo s iu chnh tn s phn bo. Nhiu dn liu cn cho rng th mt cn c vai
tr to iu kin cho cc th nhim sc tng ng nhn bit nhau v bt cp tin k gim
phn I.
a s cc t bo soma ca ngi thiu hot tnh ca enzym telomeraza v khi cc t bo
soma c em nui cy invitro chng c c s lng ln phn bo hn ch (ch khong 20-
70 ln), sau i vo thoi ha v cht. Ngi ta quan st thy t l chiu di ca th mt
vi s ln phn bo. T bo c th mt di hn c s ln phn bo nhiu hn, tc l sng lu
hn. Cc t bo ung th c coi l bt t trong nui cy invitro, chng lun phn bo v
cc t bo con lun c hot tnh telomeraza nh t bo m (th mt khng b ngn i qua mi
ln phn bo). Cng c ngi ngh s dng enzym telomeraza nh l tc nhn chng ung
th v hot tnh phn bo ca chng s b c ch v gim dn. Khi nghin cu nhng ngi b
bnh gi trc tui (progeria) c biu hin s gi tui 8 - 10 (ging cc c gi 70 - 80)
ngi ta thy rng th mt ca cc t bo soma ca h rt ngn do kh nng tng sinh t
bo invitro b gim hn. Chc chn l c s tng quan gia chc nng ca th mt vi s
gi.
2.2.4 Cc bng nhim sc (chromosome bands)
Bng k thut nhum ct bng nhum bng cc cht hunh quang hoc nhum mu kt
hp vi x l bng enzym hoc bng nhit s lm xut hin cc bng trn th nhim sc (xem
phn 2.5). Ngi ta phn bit cc bng Q, C, G, hoc R. S phn b ca cc bng th hin c
tnh ca tng th nhim sc trong b, cng nh gia cc loi khc nhau.
13

Hnh 2.4
Kiu nhn ca ngi (nhum ct bng)
S hin din v phn b ca cc bng th nhim sc trung k c th l s phn nh
kiu t chc thnh nhm n v ca s hot ha gen. V d bng C l tng ng vi vng
cha cht d nhim sc n nh cha ADN lp lin kt rt cht vi cc protein axit. Bng
C thng phn b vng quanh trung tit (xem hnh 2.4).
2.3 Cu trc siu vi ca th nhim sc
Trong th nhim sc, ADN lin kt vi protein to nn cu trc si xon nhiu cp c
gi l si nhim sc (chromonema). Si nhim sc c bn c ng knh 11nm l chui ht
cm c gi l si nucleoxom (nucleosome fiber).
Mi ht cm l mt nucleoxom c kch thc 11nm dng khc gi gm li c cu to
bi 8 phn t histon (2H
2
A, 2H
2
B, 2H
3
v 2H
4
); si xon kp ADN cun xung quanh li
histon vi mt 3/4 vng (cha khong 146 i nucleotit). Cc nucleoxom ni vi nhau qua
si xon kp ADN di khong 60 nucleotit. Cc si nucleoxom 11nm gp khc, cun li nh
cc histon H
1
to thnh cc si nhim sc ln hn c ng knh 30nm c gi l si
solenoid (solenoid fiber), chc rng trong nhn gian k cc si nhim sc tn ti trng thi
cc si solenoid.
Si nhim sc 30nm s gp khc to nn si c cp ng knh ln hn (khong
300nm) cha cc vng bn (looped domains). Mi vng bn cha khong 20.000 - 80.000
cp nucleotit. Cc si 300nm s cun li to nn cc si nhim sc cp ln hn t 700 -
1400nm tc l cc nhim sc t v th nhim sc thy r trung k ca phn bo (xem hnh
2.5).
Nhiu tc gi cho rng cu trc vng bn l n v hot ng ca gen v th hin r nht
cc cu trc vng bn ca th nhim sc khng l (giant chromosome) hoc th nhim sc
chi bng n (lampbush chromosome). Ngoi protein histon, lin kt vi th nhim sc cn
14
c cc protein axit, chng rt a dng v thnh phn v chc nng nhng ch yu l ng vai
tr tham gia iu ha hot ng ca gen.

Hnh 2.5
Cu trc siu vi v phn t ca th nhim sc
Nh vy, Eucaryota, cu trc th nhim sc khng ch l gi th cha ADN m l t chc
trong gen v h gen hot ng mt cch c hiu qu cao nht p ng s tn ti v pht trin
ca c th.
Trong cc t bo soma v t bo sinh dc nguyn thy, th nhim sc tn ti thnh cp 2n
(v d ngi 2n = 46) gm mt chic t b v mt chic t m (n=23) do dn n cc locut
gen nh v trn th nhim sc u to thnh cp gen alen, chng phn ly qua phn bo gim
nhim v ti t hp qua th tinh. Trong t bo soma, gen - alen phi hp hot ng theo quy
lut nht nh to nn cc tnh trng ca c th (Xem phn sau).
Trong mi th nhim sc c phn ha thnh cc cu trc c vai tr nht nh nh vng
cht nhim sc thc (eurochromatine), vng cht d nhim sc (heterochromatine), vng trung
tit hay tm ng (centromere), vng tn cng hay th mt (telomere).
Trong b th nhim sc cng c phn ha thnh cc cp th nhim sc thng
(autosome) v cp th nhim sc gii tnh (gonosome), cc th nhim sc c th km v cha
vng NOR ni nh khu cc gen rARN.
2.4 Hc thuyt th nhim sc ca Di truyn
2.4.1 Th nghim ca T. Morgan
15
T nm 1910, cc nh di truyn hc gi thit rng cc nhn t di truyn Mendel l gen.
Gen nh khu trong th nhim sc bi v tp tnh ca th nhim sc qua phn bo nguyn
nhim, phn bo gim nhim, th tinh th hin tp tnh ca gen, tc l ca nhn t di truyn
Mendel qua cc th h. Nhng cc nh di truyn t bo cn chng minh bng thc nghim l
cc gen nh khu v lin kt vi th nhim sc.
Nm 1909, Thomas H.Morgan tin hnh nghin cu vi i tng rui qu
(Drosophila melanogaster). Rui qu l i tng th nghim l tng v di truyn hc do
chng d nui trong phng th nghim, sinh sn nhanh v trong thi gian ngn c th quan st
c nhiu th h con chu. Hn na, t bo ca chng ch cha 4 i th nhim sc (2n=8)
trong c 3 i th nhim sc thng v 1 i th nhim sc gii, i vi rui c l XY v
i vi rui ci l XX, do d dng phn tch kiu nhn (caryotip) ca chng. Mt trong cc
c tnh rt qu ca rui l qua cc th h con chu rt d quan st thy th t bin v mu
mt, dng cnh v.v.. Bng nhiu th nghim rt t m, Morgan chng minh rng t bin
v mu mt rui qu l c lin quan n th th nhim sc X v gi thit l gen qui nh mu
mt l nh v trong th nhim sc X.
Khi quan st cc qun th rui qu, Morgan nhn thy c nhiu rui c mang mt trng
trong lc rui dng di mang mt . Rui c mt trng l dng t bin : khi em lai
rui c mt trng vi rui ci mt (dng di) th cho F
1
ton rui mt . Nh vy, mt
trng l tnh trng ln so vi tnh trng mt . Khi em lai cc rui mt F
1
vi nhau
Morgan quan st thy s phn tnh c bit F
2
: tt c cc rui ci u mang mt , trong
lc rui c c 1/2 l mt v 1/2 l mt trng. Morgan gi nh l rui qu tnh di
truyn ca mu mt l c lin quan n th nhim sc gii tnh c th l gen qui nh mu mt
nh v trong th nhim sc X. Nh vy, gen qui nh mu mt c 2 alen: alen W l alen t
bin (ln) v alen di W
+
(tri).
Rui ci (kiu gen XX) nu mang 2 alen W
+
W s l rui ci mt (v alen W
+
tri qui nh
mt ). Nu chng mang 2 alen WW s l rui ci mt trng (v alen W l ln qui nh mt
trng).
i vi rui c XY, v X khng c alen tng ng (thng c gi l bn hp t -
hemizygote) cho nn rui c ch cn mang mt alen W
+
s c mt v khi mang mt
alen W s c mt trng.
Ta hy xem xt cc cng thc lai m Morgan th nghim di y s thy r gi thit
ca Morgan:
16

Di truyn cc tnh trng do cc gen nh v trong th nhim sc gii tnh c gi l di
truyn lin kt gii tnh. i vi ngi di truyn cc tnh trng bnh m mu, bnh mu kh
ng v.v. u lin kt gii tnh, tc l cc gen qui nh cc bnh u nh v trong th
nhim sc X.
2.4.2 Th nghim ca C. B. Bridges
Hc tr ca Morgan l Bridges, ng tin hnh nhiu th nghim vi rui qu mt v
mt trng pht hin ra hin tng khng phn ly ca th nhim sc X qua gim phn.
Trng hp bnh thng khi gim phn 2 th nhim sc X s phn ly vo t bo trng n bi
ngha l mi t bo trng cha mt th nhim sc X, cn cc th nhim sc XY s phn ly vo
tinh trng (cha X) v tinh trng (cha Y) v khi th tinh s cho ra rui ci XX v rui c XY.
Nhng khi gim phn bt bnh thng th c 2 th nhim sc XX s khng phn ly v s cho
ra mt loi t bo trng c 2 th nhim sc XX v 1 loi t bo trng khng c th nhim sc
X v nh vy khi th tinh s cho ra loi hp t c kiu gen XXY v loi hp t c kiu gen XO
hoc vi hp t c kiu gen XXX v hp t vi kiu gen Y

17

Bridges quan st thy rui ci XXX m trong c 1 X
w+
s l rui ci mt , rui ci
vi X
w
X
w+
Y hoc X
w+
X
w+
Y s l rui ci mt . Rui vi kiu gen X
w+
O s l rui c mt
v hu th. Cn cc rui c kiu gen YO tuy l rui c nhng khng c sc sng v cht
sm.
Bridges gi hin tng khng phn ly ca th nhim sc qua gim phn l c lin quan
n cc tnh trng do cc gen nh khu trong th nhim sc tng ng, tuy ng cha nghin
cu c nguyn nhn ca hin tng.
V sau cc nh nghin cu di truyn t bo ngi chng minh rng ngi cng
xy ra hin tng khng phn ly th nhim sc qua gim phn v do to ra cc dng
lch bi (aneuploide) khng ch i vi cc th th nhim sc gii tnh (XO v XXY) m
cn i vi cc th nhim sc thng (v d th ba nhim sc 21- gy hi chng Down
xem phn sau) v mt trong nhng nguyn nhn l tui i ngi m qa cao (trn 35
tui).
2.4.3 C s th nhim sc ca cc quy lut Mendel
Nm 1865, Mendel trnh by cc th nghim v cc quy lut di truyn nhng phi n 35
nm sau, nm 1900 th nghim c ti pht hin bi H.de Vries, C. Correns v E. Tschermak
mi c cng nhn rng ri, bi v ch sau nhng nm 1880 cc nh nghin cu mi pht hin
ra th nhim sc v tp tnh ca th nhim sc c to thnh cp tng ng b m (2n) v
phn ly vo giao t (n) ri c kt hp li hp t (2n) khi th tinh.
Nhn t di truyn m Mendel gi nh l thnh cp b m, chng cng tn ti v quy
nh nn cc tnh trng nhng khng ha ln vo nhau m phn ly v li c t hp li th
h sau. Cc nhn t di truyn c Mendel gi nh v sau ny c gi l gen (Johannsen -
1909). V d mt cp th nhim sc tng ng, trong mt chic (b) mang alen A v
chic kia (m) mang alen a (hoc ngc li). C th b m 2n c th l AA (ng hp tri), aa
(ng hp ln) v Aa (d hp) v khi phn ly s cho ra A v a, v khi t hp s li cho ra AA,
aa hoc Aa. l qui lut phn ly ca Mendel khi nghin cu vi 1 cp gen - alen.
Nu hai cp gen alen nh khu trong hai cp th nhim sc tng ng khc nhau th
chng s phn ly c lp v t hp t do theo qui lut 2 ca Mendel. V d, cp gen - alen
Aa trong mt cp th nhim sc tng ng v cp gen - alen Bb trong mt cp th
nhim sc tng ng khc th chng s phn ly c lp v t hp t do (ngha l khng
ph thuc vo nhau) khi to giao t v hnh thnh hp t, ngha l s to nn bn loi giao
t khc nhau l AB, ab, Ab, aB v khi t hp t do s to nn 16 loi hp t khc nhau.
18
Mt iu kin cn cho qui lut 2 l hai cp gen - alen (A-a v B-b) phi trong hai cp
th nhim sc tng ng khc nhau.
Hin tng di truyn lin kt ngha l di truyn cc tnh trng c qui nh bi cc gen
cng nh khu trong mt th nhim sc c W. Bateson v R. Punnet nghin cu t u
th k XX trn i tng cy u ngt. H chng minh c rng, gen qui nh mu hoa
v gen qui nh di ht phn c di truyn khng c lp tc khng tun theo nh lut
phn ly c lp ca Mendel. V sau, T. Morgan v hc tr ca ng l H. Sturtevant chng
minh rng hin tng di truyn lin kt cng nh di truyn do hon v gen u c lin quan
n th nhim sc. Di truyn lin kt l do cc gen cng nh khu trong cng mt th nhim
sc cho nn qua gim phn s cng nhau phn ly v giao t, cn di truyn do hon v gen (hay
di truyn lin kt khng hon ton) l do c s hon v gen gia hai th nhim sc tng ng
tin k ca gim phn I.
Da trn cc nghin cu v di truyn lin kt v di truyn hon v, ngi ta chng
minh rng trong t bo s th nhim sc th t (v d rui qu 2n=8) trong lc s lng
gen th rt nhiu (v d rui qu c khong 13.000 gen). V vy, trong mt th nhim sc
cha rt nhiu gen. Cc gen nh khu trong cng mt th nhim sc c sp xp theo dy
dc lin tip nhau to thnh mt nhm lin kt (v d rui qu c n = 4 tc c 4 nhm lin
kt) v da vo hin tng di truyn lin kt v di truyn hon v, ngi ta thnh lp c
bn th hin v tr cc gen nh v trong mt th nhim sc theo cc dy dc.
Ngy nay, di truyn hc phn t chng minh rng mi mt th nhim sc cha mt
phn t ADN rt di trong cc gen sp xp theo dy dc lin tc, tc l theo trnh t sp
xp ca cc nucleotit trong phn t ADN. Vi k thut gii trnh t nucleotit h gen, ngi ta
xy dng c bn gen (gen map) ca rt nhiu c th sinh vt k c ngi.
2.5 Kiu nhn - Tin ha ca kiu nhn
2.5.1 Kiu nhn (caryotype)
Tp hp tt c cc th nhim sc trung k phn chia ca mt t bo gi l kiu nhn.
hu ht cc sinh vt, cc t bo c cng mt kiu nhn. Tuy nhin, th nhim sc mang
tnh c th cho loi v s lng, hnh dng v kch thc trong trung k ca nguyn phn.
Thm ch nhng sinh vt c quan h gn gi cng c kiu nhn kh khc nhau. V d nh b
th nhim sc lng bi ca ngi l 46, trong khi ca tinh tinh l 48, ca th l 44, chut
nh l 40, u vn l 14; b th nhim sc ca lc to l 16, nm men bnh m l 17, nm
mc xanh bnh m l 8 v.v..
Kiu nhn ca ngi gm 46 th nhim sc, to nn 22 cp th nhim sc thng
(autoxom) v 1 cp th nhim sc gii tnh. 22 cp th nhim sc thng c chia thnh by
nhm k hiu t A-G, da vo kch thc v v tr trn th nhim sc. Nh vy, cp th nhim
sc s mt l ln nht sau n cp s 2 v c tip tc nh vy, tuy nhin cp th nhim sc
s 21 li nh hn cp th nhim sc s 22 do mang tnh lch s. Cp th nhim sc s 23 quy
nh gii tnh, nam gm 1 th nhim sc X v 1 th nhim sc Y. X c kch thc ln hn Y
v n l XX.
Nhng hiu bit v kch thc, hnh thi, cc kiu nhum bng th nhim sc cho php
xc nh mt s t bin ca chng. V d nh th nhim sc him khi thay i hnh dng nh
l mt hoc thm vo mt phn trong mt th nhim sc hoc thay i mt s on vi mt
th nhim sc khng tng ng khc. Mt khc s lng th nhim sc c th thay i trong
19
kiu nhn do cc sai st trong qa trnh phn chia t bo, v d th nhim sc khng phn
chia, t bin th nhim sc.
2.5.1.1 Nghin cu kiu nhn ngi
Cc cht nh gim sa, orcein l cc cht nhum ng hnh, do vy kh c th phn bit
c cc th nhim sc c kch thc v hnh dng ging nhau. Tuy nhin, c mt s phng
php nhum c th to ra cc th nhim sc bt mu m, nht khc nhau, cho cc bng
nhum rt c trng. Nh cc bng nhum ngi ta c th d dng phn bit cc th
nhim sc c hnh dng v kch thc ging nhau.
t bo nhn chun, th nhim sc c s phn ha cao v cu trc v chc nng. S
phn ha v t chc cng nh vt cht di truyn t bo nhn chun th hin qua s phn ha
th nhim sc c chiu ngang v ln chiu dc. Bng nhng phng php nhum c bit gi
l nhum ct bng (banding techniques) c th thy r vng d nhim sc (heterochromatin)
c phn b ring v c trng cho tng th nhim sc mi loi.
Nhiu nghin cu v sinh ha t bo cho thy min d nhim sc ch cha mt s
lng gen rt nh, si nhim sc trong vng ny lun lun trng thi xon vi hm
lng ADN cao. Chc nng ca cht d nhim sc, nh cc tc gi cho thy, c ngha
i vi qa trnh tip hp v phn ly ca cc th nhim th tng ng, c bit l i vi
qa trnh tin ha, thng qua ti cu trc ca th nhim sc v iu ha hot ng ca gen.
C th pht hin cc vng d nhim sc (heterochromatin region) trn th nhim sc bng
cc phng php nhum bng. Rooney tng kt trn 20 phng php nhum bng in
hnh, l cc bng Gimsa (G - banding), bng Quinacrin (Q - banding), bng C (C - banding)
v bng hunh quang (Hoechest - 33258: H - 33258 banding) v cn rt nhiu cc phng
php nhum bng khc. K thut nhum bng gimsa c ng dng rng ri nht i vi
cc nghin cu th nhim sc c bit cn trng.
Chi tit ca phng php nhum bng c trnh by di y:
a) Phng php nui cy ty xng
Phng php nui cy mu v ty xng 24 gi trong mi trng nhn to tm nhng
th nhim sc bt thng. Nguyn l ca k thut ny da trn s phn bo t nhin ca cc
t bo non trong mu v ty m khng cn s dng cht kch thch phn bo P.H.A
(Phytohaemaglutinin).
* Tin hnh nui cy
Nui cy ty xng trong 24 gi (da theo k thut ca B. Durtillaux v J. Coutuier,
1981; C. Harison, 1987).
+ Bc 1: Chun b dng c
Cc dng c nh kim chc ty, bm tim, l nui cy v.v. u phi c sy v trng
trc khi s dng, cc thao tc phi c m bo t khu ly bnh phm (ly ty hoc ly
mu) cho n khi kt thc nui cy.
+ Bc 2: Thao tc ly bnh phm
t bnh nhn nm sp, chn dui thng, tay pha trn u. St trng vng mo chu
nh chc ty bng cn iot v cn 70
o
. Gy t im chc ty thng ly ty. Bm tim v
20
trng c trng 0,1ml heparin 5000UI/ml chng ng mu. Ht ly khong 0,5-1ml dch
ty xng, lc nh cho ty ha u vi heparin khng b ng.
+ Bc 3: m bch cu
Dng mt phn nh dch ty ly c v tin hnh m bch cu
+ Bc 4: Nui cy dch ty
Mi trng nui cy cho mi l:
Mi trng Parker 199: 6ml
Huyt thanh AB: 2ml
Ty chng ng c s dng nui cy ty thuc vo s lng bch cu vi t l thch
hp l 5.10
5
bch cu/1ml mi trng, tc l mi l cy khong 40. 10
5
bch cu.
Cc l nui cy c y bng nt cao su v trng, lc nh tay cho u sau t
m 37
o
C trong 24 gi.
b) Nui cy mu ngoi vi
Theo k thut ca B. Dutrillaux v J. Couturier, 1981
+ Bc 1: Chun b dng c
Ging nh nui cy ty xng.
+ Bc 2: Thao tc ly bnh phm
Bm kim tim v trng, trng 0,1 heparin 5000UI/ml. Ly 1-2ml mu tnh mch ca
ngi bnh, lc nh cho mu ha u Heparin khng b ng.
+ Bc 3: m bch cu
+ Bc 4: Nui cy
Mi trng nui cy ca mi l cng ging nh nui cy ty xng 24 gi. L cy cng
c t m 37
o
C trong 24 gi.
* Thu hoch dch cy lm tiu bn
Tin trnh thu hoch dch cy ty v mu ging nhau da theo cc nh nghin cu trn.
+ Bc 5: c ch phn bo bng Colchicine
Sau khi nui cy 37
o
C trong 22 gi 30 pht, s dng Colchicine lm t thoi v sc, c
ch phn bo giai on Metaphase, giai on ny, cc nh nghin cu thy rng th nhim
sc c kch thc ln v hnh dng r nht. Cho vo mi l nui cy 0,05ml Colchicine nng
4mg/ml. Lc nh, gi trong t m 37
o
C tip trong 1 gi 30 pht.
+ Bc 6: Nhc trng t bo
Dung dch nhc trng c nng tng ng nh sau:
Nc ct m: 5ml
Huyt thanh AB: 1ml
KCl 0,07M: 3ml
EDTA: 0.1ml
21
Chuyn ton b dch cy sang ng ly tm nhn y, em ly tm 1000 vng/pht, ht b
phn trn, cho vo mi ng 7ml dung dch nhc trng ( c m 37
o
C), trn nh bng
pipet Pasteur. ng trong t m 37
o
C cho t bo thm thu dung dch nhc trng trong
12 pht. Sau cho thm vo mi ng 0,1ml dung dch Carnoy II trn nh, li ly tm 1000
vng/pht. Ht b phn trn.
+ Bc 7: C nh th nhim sc
gi hnh dng th nhim sc metaphase cn nh hnh bng hai dung dch Carnoy c
thnh phn nh sau:
Dung dch Carnoy I:
+ Cn 96
o
: 3 th tch
+ Axit axetic: 1 th tch
Dung dch Carnoy II:
+ Cn 96
o
: 6 th tch
+Clorofooc: 3 th tch
+ Axit axetic: 1 th tch
Bc nh hnh u tin l: Cho 6ml dung dch Carnoy I vo mi ly tm nhn y, trn
nh, 5 pht nhit phng, ly tm trong 1000vng/pht trong 5 pht, ht b phn trn
Bc nh hnh tip theo bng dung dch Carnoy II, cho vo mi ng ly tm nhn y
6ml, trn nh, 5 pht nhit phng, ly tm 1000vng /pht trong 5 pht, ht b phn
trn, ly dch y ng ly tm lm tiu bn.
+ Bc 8: Lm tiu bn.
S dng lam knh sch, vo ngn ca t lnh cho ph mt lp bng trn mt
lam. Nh mt git dch t bo mi ng ly tm ln lam knh sao cho hn dch lan theo mt
bng v tan u trn mt lam. Khi cc th nhim sc hin din trn lam knh thnh tng
cm.
c) Cc k thut nhum tiu bn th nhim sc
1) Nhum Gim sa nguyn cht
Dung dch Gim sa:
Bt Gim sa nguyn cht: 1g
Methanol: 66ml
Glyxerin: 66ml
Pha long dung dch trn 4%, nhum tiu bn trong 20 pht. Ra tiu bn bng nc
thng hoc nc ct, kh v a ln soi trn knh hin vi. Bng phng php nhum ny,
cc th nhim sc bt mu nh nhau nn kh quan st c nhng tn thng cu trc ca th
nhim sc.
khc phc nhc im trn c th p dng mt s k thut nhum bng th nhim
sc. Nguyn l ca cc k thut ny da trn tnh cht c trng v s phn b on ADN
giu A - T hoc G - C ko theo s phn b cc loi gen m ha cho cc protein c trng trn
th nhim sc . Di tc dng ca nhit cao, trong mi trng mui cc cp th nhim
22
sc do tnh cht trn s b phn hy nhng v tr c hiu, v sau khi nhum gim sa thng
thng s to nn nhng bng ngang m, nht xen k nhau c tnh cht c trng ring cho
tng th nhim sc. Do vy, c th nhn nh chnh xc tng cp th nhim sc v tng phn
ca n gip chng ta pht hin ra nhng khc bit hoc ri lon cu trc ca th nhim sc.
2) Nhum bng R ( Reverse-banding technique)
Theo k thut ca B. Dutrillaux v Lurwune (1971), Sehested (1974), v Vowjma v
Lubs (1975).
Phng php nhum ny nhn dng th nhim sc Philadelphia trong bnh Leukemia
mn tnh v pht hin tn thng cu trc ca th nhim sc cc nhm Leukemia khc
Phng php tin hnh nh sau:
Tiu bn trc khi nhum c sy kh trong t m 37
o
C trong 3 ngy cho cc th
nhim sc bm cht trn mt lam.
X l tiu bn trong dung dch m Earle pH = 6,5 87
o
C trong b men 100ml khong
15 - 45 pht.
Ra nc, kh, nhum Gim sa 2% trong dung dch m.
Quan st th nhim sc vi cc bng sng v ti xen k nhau di knh hin vi quang hc
vi phng i 1.000 ln.
3) K thut nhum bng Giemsa (G-banding technique):
Theo k thut ca Sun, N.C; Chu, E.H.Y v Chang, C.C (1973)
+ Bc 1: Chun b cc dung dch
Dung dch Gim sa chun (m c).
Bt Gim sa nguyn cht: 1g
Methanol: 66ml
Glyxerin: 66ml
Sau khi pha dung dch c hai ngy nhit phng trong l mu ti v trong t
lnh trc khi dng t nht hai tun.
Dung dch nhum bng ( ch s dng trong 1 ngy)
Dung dch m pH 6,8: 26ml
Methanol: 7ml
Trypsin1/250 ( DIFCO5g/l)+ EDTA: 2g/l
Gim sa chun: 0.8ml
+ Bc 2: Trnh t nhum
tiu bn trong dung dch m phosphat pH 6,8 56
0
C trong 8 pht.
Nhum tiu bn ngp trong dung dch nhum 8 pht nhit phng.
Ra tiu bn trong nc ct, kh.
Soi knh khng cn y lamen.
23
d) K thut nhum bng Q
K thut c tin hnh vi mt cht nhum c bit l Qinacrin vi quy trnh thc
hin phc tp, kt qu cht nhum c gn vo vng giu A - T ca ADN v ta c th
quan st c di knh hin vi hunh quang. Mu hng ca cc bng rt c trng cho
tng cp th nhim sc. y l nhng c im c ch i vi phn tch di truyn v thng
tin v cc phn cha gen c th.
Sp xp cng thc th nhim sc
c tiu bn di knh hin vi vi phng i 1.000 ln, quan st nhng bt thng
nu c v xp b th nhim sc theo cng thc quy nh v danh php th nhim sc c
thng qua hi ngh Di truyn t bo hc nm 1960 Denver - M.
2.5.2 Tin ha kiu nhn t bo nhn chun (Eukaryota)
Qa trnh phn ha di truyn c th biu hin cc mc khc nhau trong qa trnh
tin ha. a hnh di truyn biu hin a hnh th nhim sc ph bin trong cc qun th t
nhin. Baimai cho rng s thay i di truyn lun lun pht hin mc th nhim sc bao
gm ti cu trc th nhim sc (chromosomal rearrangement) v s phn ha ca vng d
nhim sc c lin quan n hm lng ADN thng qua s thay i v trt t phn b cng
nh s lng ca cc khi d nhim sc nm trn th nhim sc . S tin ha kiu nhn ca
cc c th sinh sn hu tnh theo phng thc ny thu ht s ch ca nhiu chuyn gia
trong lnh vc di truyn hc tin ha. Cc nghin cu cho thy s khc bit kiu nhn cng
c tm thy trong b cn trng hai cnh m i tng l Drosophila v cc loi mui
Anopheles. Hn 500 loi v phn loi (subspecies) thuc chi Drosophila c nghin cu
v th nhim sc nguyn phn (mitotic chromosome) v th nhim sc khng l (polytene
chromosome) cho thy nhng bc tranh tht phong ph v s a hnh th nhim sc, dn
n vic khm ph ra nhiu loi ng hnh tn ti trong qun th t nhin ca hn 100 loi
mui trong tng s 200 loi mui c nghin cu k kiu nhn. Cc tc gi m t hng
lot cc a hnh th nhim sc bn trong loi (intraspecific polymorphism) v s khc bit
kiu nhn gia cc loi (interpecific karyotypic differences). S d cc loi Anopheles c
c bit ch do nhiu nguyn nhn m mt trong nhng nguyn nhn phi k n l tm
quan trng ca chng i vi y t cng ng v tnh kh thi ca vn nghin cu c cc
tc gi nu r:
- S lng th nhim sc lng bi cc loi mui t (2n=6) l mt thun li d thu
tm c cc c im trong qa trnh phn loi.
- S lng 2n=6 lun lun c nh. Trn thc t nhn chung ngi ta cha pht hin ra
hin tng a bi th cc loi thuc chi Anopheles, tuy nhin nh Belcheva v Baimai cho
bit c mt vi trng hp ngoi l v hin tng th nhim sc b sung c tm thy loi
An. maculipennis v An. messae hay loi An. indefinitus ng Nam .
- Cc th nhim sc thng (autosomal chromosome) cc loi Anopheles c nhiu c
im ging nhau v thng bt i soma to thnh 2 cp th nhim sc loi tm gia
(metacentric) v tm cn gia (submetacentric). Hai th nhim sc gii tnh ng hnh (XX)
con ci (homomorphism) v d hnh (XY) con c (heteromorphism).
- Nt c trng kh ni bt kiu nhn ca cc loi mui Anopheles l khi lng cng
nh v tr phn b ring bit ca cc vng d nhim sc c xc nh r trn th nhim sc
24
nguyn phn v cc bng d nhim sc c th trn th nhim sc khng l l cc du hiu
ng lu s dng cho nghin cu v di truyn v phn loi.
Vic pht hin ra nhng c im khc nhau v kiu nhn thng qua ti cu trc th
nhim sc v cc bin d v s lng ca cc khi d nhim sc cng nh s phn b ca
chng gip ch cho vic nghin cu v phn loi v mi quan h tin ha ca nhiu nhm
cn trng v c bit l cc loi thuc chi Anopheles.
2.5.2.1 S khc bit kiu nhn gia cc loi
Khi phn tch s khc bit kiu nhn (interpecific karyotypic differences) pht hin ra
nhiu s khc nhau gia cc loi c quan h gn nhau trong qun th t nhin. cc loi
thuc chi Drosophila ngi ta sm nhn thy s khc nhau v kiu nhn in hnh cp
rui qu c nghin cu k l D. pseudobscura (loi A) v D. persimilis (loi B) mc d
hai loi ny y ht nhau v hnh thi. Th nhim sc Y loi A c dng ch J, trong khi
loi B th nhim sc ny li c dng hnh ch V. Vic pht hin ny lm tin cho nhng
nghin cu kiu nhn cc loi thuc chi Anopheles m mt s trng hp in hnh c
cp n nhiu trong cc ti liu nghin cu.
Nu nh cc th nhim sc thng ca cc loi Anopheles ging nhau v hnh thi cng
nh kch thc th th nhim sc gii tnh li khc nhau nhiu kha cnh. Ba loi ng hnh
thuc phc hp loi An. culicifacies l trung gian truyn bnh st rt n c phn bit
trn c s ca s khc bit th nhim sc Y. Th nhim sc Y loi C l tm cn mt
(acrocentric), cn loi A v B l tm lch (submetacentric).
Mt trng hp ng lu An. leucosphyrus vng ng Nam c biu hin s khc
bit kiu nhn c Baimai v cng s m t chi tit. Loi An. leucosphyrus Thi Lan v
vng Kalimanta ca Indonesia (loi A) vi loi An. leucosphyrus vng Summatra ca
Indonesia (loi B) thc cht l hai loi m s khc bit biu hin th nhim sc gii tnh.
Loi A th nhim sc gii tnh l tm mt (telocentric), trong khi loi B li l tm lch
(submetacentric). Theo quan im ca Baimai kiu nhn ca loi B c hnh thnh trong
qa trnh tin ha nh nhn thm khi d nhim sc th nhim sc gii tnh ti vng tm
ng.
Phc hp An. dirus l mt trng hp in hnh v s khc bit kiu nhn m Baimai
da vo c im ny nhn bit cc thnh vin thuc phc hp An. dirus ti Thi Lan.
Khi s dng phng php nhum bng Gim sa (bng G) Baimai m t c im th
nhim sc gii tnh (XY) ca cc thnh vin thuc phc loi An. dirus l: loi A c th
nhim sc X v Y u l tm mt (telocentric) cn loi B cc th nhim sc ny thuc tm
cn mt (acrocentric).
Mt s khc bit kh c o th hin An. dirus loi F m Baimai v cng s pht
hin l mt khi d nhim sc ln nm v tr tm ng ca th nhim sc s III, du hiu
c bit ny tch c loi F ra khi tt c cc thnh vin khc trong phc hp An. dirus.
Vic nhn bit loi F l mt loi ring bit c ngha ln i vi cc nghin cu v dch t
cng nh cc nghin cu v sinh thi v tp tnh m Colless cp t trc, mt khc n
cn l bng chng b sung y hn v thnh phn loi An. dirus (A, B, C, D, F) c mt
Thi Lan.
i vi cc loi khc (loi C v An. takasagoensis) trong phc hp c tc gi ch ra s
khc bit da trn c s ca bn mc pht sng bng phng php nhum hunh quang
(H-33258). Vi c im cu trc v kiu nhn trn Baimai ch r mc phn ha ca
25
chng trong qa trnh tin ha: Loi B v loi F u c chung ngun gc pht sinh. Loi F
hnh thnh nh nhn thm khi d nhim sc v tr tm ng ca th nhim sc s III. ng
thi tc gi ch ra quan h gia loi A v loi C l gn nhau, loi B v loi D cch xa nhau v
mt di truyn. R rng phng php di truyn t bo da trn phn tch kiu nhn chng
nhng phc v tt cho phn loi m cn lm sng t mi quan h tin ha gia cc loi.
Quan im ng n v hng tin ha kiu nhn cc loi Anopheles bc b quan
nim cho rng cc loi mui hnh thnh l do qa trnh lai to tn ti rt lu trong u th
k XIX. Cc tc gi khc cn nu r hn: trn 90% thm ch 98% cc s kin dn n hnh
thnh loi c lin quan n kiu nhn.
Tin ha kiu nhn cc loi Anopheles nu trn khng theo c ch tng v s lng th
nhim sc m thng qua con ng ti cu trc th nhim sc m c s l nhn thm cc khi
d nhim sc. S khc bit v kiu nhn cn c biu hin nhiu loi khc nh: An.
maculatus v An. balabacensis.
Ngoi cch nhn thm khi d nhim sc, hin tng ti cu trc th nhim sc cn biu
hin thng qua cc a hnh v o on cng kh ph bin cc loi thuc chi Anopheles.
Kt qu nghin cu v th nhim sc khng l ca 30 loi Anopheles cc tc gi u c chung
nhn nh v tnh c th ca cc trt t bng trn th nhim sc khng l. i vi cc loi
ng hnh c im ca cc bng phn ln l ging nhau, v vy ngi ta cng d dng nhn
bit ra cc du hiu khc bit nu c trong so snh phn loi. Trn thc t cc tc gi cho bit
vic s dng th nhim sc khng l thng qua cc o on thu nhn c kt qu vi
chnh xc cao, Coluzzi ch ra mi cp loi ng hnh khc nhau t nht mt o on, cc
nghin cu khc cho bit trung bnh c t nht 9 o on i vi mt c th. Theo White, An.
gambiae l mt phc hp loi m s biu hin phong ph nht v a hnh ca o on, in
hnh hai loi An. gambiae (17 o on) v An. arabiensis (18 o on). Cc tc gi cho
thy 11 o on phn bit c cc loi ng hnh trong phc hp trong cc o on
trn th nhim sc X ng vai tr ch o trong phn loi. Nu ly th nhim sc X loi An.
quadrianulatus lm chun th An. gambiae c th phn bit bi 2 o on v An.
balabacensis phn bit bi 3 o on trn th nhim sc X. i vi An. melas, An. merus v
cc loi cn li cc tc gi phn bit bi cc o on c nh trn th nhim sc 2R.
Phc hp An. dirus in hnh ng Nam chu song v a hnh cc o on c
Baimai m t li c nhiu c im khc hn. Trong bn loi An. dirus A, B, C, D c mt ti
Thi Lan th ba loi A, B, C c c im chung l n hnh v th nhim sc khng l. Ring
th nhim sc 3L c bn loi c cu trc nh nhau (Baimai v cng s). Loi D khc bit
vi ba loi A, B, C bi cc a hnh v o on. Nu cho th nhim sc loi A l chun th
gia hai loi A v D c s tng phn v hin tng o on. S khc nhau th hin r c
th nhim sc X v th nhim sc thng: Th nhim sc X thu tm ton b cc o on xy
ra loi A tuy nhin tn s o on rt thp (7 trong 18 qun th nghin cu) th loi D
cc tc gi khng h pht hin mt trng hp o on no trn th nhim sc ny. Ngc
li ton b cc th nhim sc thng loi D c trng bi a hnh o on thm ch cc
th nhim sc 2L m theo kin ca Baimai y l trng hp rt t gp, cn loi A chng
li l n hnh v trt t bng d nhim.
Nu 6 loi ng hnh trong phc hp An.gambiae u tn ti cc o on th phc hp
An. Dirus, Baimai cho thy trong tng s 287 c th thuc loi B thu thp t 10 a im khc
nhau Thi Lan khng pht hin bt k mt o on no. Tng t nh vy th nhim sc
khng l loi C hon ton c trng bi cc bng chun qua phn tch 367 c th nui t
cc gia nh. V vy, khi nhn bit cc loi ny tc gi khng da trn c s ca cc o on
26
m l cc bng d nhim c th ring bit ca tng thnh vin trong phc hp. Phn tch kiu
nhn tc gi cn cho bit loi A v C c nhiu im ging nhau v trt t bng trn th nhim
sc khng l, ring loi D hon ton khc vi loi A v cc thnh vin khc trong phc hp
An. dirus mc d v hnh thi hai loi A v C c bit nh nhau.
Hin tng ti cu trc th nhim sc khng l thng qua cc o on cn ph bin
nhiu loi khc thuc chi Anopheles. Ba loi ng hnh c pht hin trong phc hp An.
culicifacies (A, B, C) cng c tch bit nhau bi cc o on nm trn th nhim sc X v
th nhim sc s II tr bo trng. Phc hp An. maculipennis vi 6 loi ng hnh cng
c nhn bit qua cc o on v loi th 7 (An. beklemishevi), c pht hin bi phng
php di truyn t bo m vic phn tch kiu nhn lm c s. Phc hp An. maculatus cng
c trng bi s a hnh cc o on ni bt nht loi B.
Nhn chung, qua phn tch v tn s o on cc tc gi cho thy phn ln cc o on
l xa tm (paracentric) v c nh (fixed inversion) chng ch tn ti trng thi ng hp t.
Dng ny ph bin An. gambiae, An. dirus, An. culicifacies v An. maculatus. Dng o
on quanh tm (pericentric inversion) xy ra An. quadrianulatus vi tn s rt thp. Mt
dng o on khc xy ra mt s loi ca Anopheles l o on mng (floating inversion)
c trng thi ng hp t v d hp t. Loi ny thng gp loi An. supictus Grassi v
An. stephensi. Colluzzi cn cho bit thm th nhim sc l X v th nhim sc 2R rt nhy cm
vi cc o on, mt s loi th nhim sc khc li rt bo th trong vic gi nguyn trng
thi v cu trc.
Mi tn s o on, nh cc tc gi cho thy, thng c s lin quan n tp tnh
cng nh kh nng truyn bnh ca mui. Tn s o on trn th nhim sc 2R An.
gambiae v An.arabiensis c lin quan n tp tnh cng nh iu kin kh hu v c im
hnh thi. Cc o on ny c xu hng tng min Nam Chu Phi trong ma m, i vi
mu thu thp c ngoi nh, cn min Ty trong ma kh tn s o on li cao hn
i vi mu thu thp trong nh.
Tm li, mi khu vc, iu kin sinh sng to ra mt sc p chn lc lin tc ln cc
qun th ca tt c cc loi v buc chng phi thch ng. V vy, cc loi trong qun th t
nhin khc bit nhau khng nhng ch v cc c im hnh thi m cn v cc c im sinh
hc khc, t hay nhiu c chi phi v phng din di truyn.
a hnh o on chi phi n tp tnh ca cn trng truyn bnh trong qa trnh thch
nghi c cc tc gi cp n nhiu trong cc ti liu nghin cu. Qa trnh tng cng
thch nghi ca loi vi mi trng trn c s chn lc chnh l vn tin ha. Nghin cu a
hnh o on khng ch c ngha i vi vic nghin cu cc loi ng hnh, m n cn
lm sng t v mi quan h tin ha gia cc loi. Mt ln na li ti khng nh li quan
im ng n ca White cho rng trong s phn ha kiu gen hnh thnh loi mi, cc
thay i v th nhim sc gi vai tr ch o, c nhiu cc chuyn gia cng lnh vc tn
ng. Ngoi ra, nghin cu ng dng ti cu trc th nhim sc m c s l o on kt hp
vi chuyn on li c mt ngha thc tin v cng to ln trong vic s dng cc bin php
di truyn cho mc ch phng chng cc vect truyn st rt.
2.5.2.2 a hnh th nhim sc v cc bin d trong loi
Tnh bin d trong loi th hin s thay i v v tr phn b cng nh s lng ca
cc vng d nhim sc ph bin t bo nhn chun. c tnh ny gip ch rt nhiu
27
cho vic nghin cu cc loi c quan h gn nhau c ng vt v thc vt. Hin tng
ny cng khng phi t gp cc loi thuc chi Drosophila.
Rt nhiu cng trnh nghin cu v cc bin d trong loi m t s a hnh ca cc
vng d nhim sc (heterochromatin polymorphism) cc loi mui Anopheles gip ch rt
nhiu trong vic nghin cu cc loi ng hnh. Anopheles dirus Peyton v Harrison (dirus A)
c Baimai v cng s pht hin c s a hnh v th nhim sc gii tnh. Ba dng (X1,
X2, X3) v hai dng (Y1, Y2) c tc gi phn bit da trn mc khc nhau v kch
thc v s phn b ca cc vng d nhim sc cng nh s lng ca chng trn th nhim
sc.
Mt trng hp ni bt v a hnh cc bin d th nhim sc gii tnh trong loi th hin
An. dirus (loi B), Baimai v cng s pht hin c 9 dng bin d th nhim sc gii
tnh, trong 5 dng bin d thuc th nhim sc X (X1-X5) v 4 dng bin d khc thuc th
nhim sc Y (Y1-Y4). Phn tch a hnh ca th nhim sc X tc gi ch ra du hiu khc
nhau v v tr tm ng phn bit i vi th nhim sc X1 l tm mt (telocentric), X2, X3,
X4 l tm cn mt (acrocentric) v X5 l tm lch (submetacentric). Ba th nhim sc X2, X3,
X4 c th phn bit da trn mc khc nhau v kch thc cng nh c im vng d
nhim sc. Ngoi ra Baimai cn cho thy dng d hp t X1X2 t ph bin trong qun th t
nhin khc vi dng d hp t X3X4 li xut hin hu ht cc gia nh mui c nghin
cu.

Hnh 2.6
S khc bit kiu nhn gia loi Anopheles minimus (A & C) v a hnh th nhim sc trong loi
Bn dng th nhim sc Y cng c nhn bit trn c s cc c tnh tng t nh i
vi th nhim sc X. Dng d hp t X3Y4, X4Y2 l dng ph bin nht cn dng X3Y3 v
X4Y4 li rt him tc gi ch pht hin 2 trng hp trong tng s 126 gia nh c phn
tch.
Nhn chung cc bin d th nhim sc gii tnh kiu nhn ca hai loi An. dirus A v B
biu hin quy m rng. Cc bin d ny theo xu hng nhn thm khi d nhim sc (trng
hp X2, X3, Y2 An. dirus A v X5, Y3, Y4 An. dirus B) hoc mt khi d nhim (trng
hp X1, X3, Y1 An. dirus B). Thc t cho thy tin ha kiu nhn thng qua ti cu trc
28
nhn thm hoc mt i khi d nhim sc l ph bin cho cc loi mui Phng ng. Kiu
bin d trong loi m biu hin a hnh ca d nhim sc cn thy cc i tng khc c
cc tc gi m t rt chi tit.
Phc hp loi An. gambiae li c s c trng v cc a hnh d nhim sc th nhim
sc gii tnh. im ni bt v s a hnh th nhim sc X cc tc gi ch tm thy cc qun
th t nhin cn phng th nghim th th nhim sc X li l n hnh i vi c hai loi An.
gambiae v An. arabiensis. Vi phng php nhum bng hunh quang H-33258 cc tc gi
m t cc dng th nhim sc X v Y khc nhau c hai loi An. gambiae v An.
arabiensis. Hn na Gatti v cng s ch ra kt qu nh tnh hunh quang phn nh s
ph hp ca s khc nhau v ha t bo v di truyn t bo c hai loi trong phc hp.
R rng cc bin d trong loi gi vai tr quan trng trong tin ha, tuy nhin vn s
c sng t hn khi vai tr sinh l cu cc cht d nhim sc c nghin cu y . Mc
d vy, gi thit v vai tr ca cc d nhim sc trong mi quan h gia vect v k sinh trng
truyn cho ngi thng qua vect c nhiu cc tc gi c bit quan tm.
2.5.3 Nghin cu kiu nhn cn trng truyn bnh
p dng phng php lm tiu bn th nhim sc trung k (metaphase chromosome)
nguyn phn ca Baimai, tin hnh m ly t bo no b gy (tui IV). Cc bc c th c
tin hnh nh sau:
X l b gy trong dung dch Colchicine (catologue number: Colchicine Sigma cat N0 C.
9754) vi nng 0,1% (trong 3 - 4 gi) nhit phng. Sau khi x l, b gy c vt ra,
chuyn vo dung dch Citrat - Natri 1%, qa trnh m ly no c thc hin bng hai kim
nhn, nh, cc thao tc c thc hin di knh hin vi.
29

Hnh 2.7
Th nhim sc k gia nguyn phn ca b gy mui
1. Con c; 2. Con ci - thuc Anopheles barbumbrosus; 3,4. con c; 5. Con ci - thuc
Anopheles umbrosus; 6,7. Con c; 8,9. Con ci thuc Anopheles letifer
Chuyn no (bao gm hai khi nh, mu trng) sang dung dch nhc trng (thi gian
nhc trng tu thuc vo i tng).
nh hnh no trong dung dch Carnoy ( mt lam knh khc nh vo ng tc chuyn
no rt kho lo t dung dch nhc trng sang dung dch nh hnh).
Dng pipet Pasteur bm ht t bo no (cn dng hai khi nh mu trng) nhiu ln
cho n khi huyn dch t bo tr nn ng nht.
Cng dng nhng pipet trn nh huyn dch t bo ln lam knh sch, h nng my sy
vi nhit 45
o
C (5 - 10 pht). Vi thi gian nh vy t bo bm dnh vo lam knh
cn axt axetic d tha s t bay hi. Nh vy, qa trnh lm tiu bn th nhim sc c
hon thnh. C th p dng phng php nhum tiu bn th nhim sc ca mui nh ca
ngi.
30

Hnh 2.8
S ha kiu nhn ca mt s loi Anopheles
2.5.4 Phng php nhn bit loi
Vic nhn bit loi ng hnh bng bin php di truyn t bo m c s l th nhim sc
c th hin rt r trong nhiu cng trnh 10 nm nghin cu v phc hp An. dirus
Thi Lan. Phn tch a hnh th nhim sc m c s l a hnh cc d nhim sc
(heterochromatic polymorphism), tc gi pht hin c nhiu dng th nhim sc gii
tnh khc nhau. Da vo dng kt hp ca cc giao t (cc hp t) c tm thy trong qun
th t nhin, tc gi ch ra cc bin d bn trong loi hay l s khc bit loi.
Quan im loi sinh hc v nh ngha loi ca Mayr m c ch cch ly sinh sn c
xem nh mt tiu chun xc nh cc c th thuc cng mt loi hay thuc v hai loi
c cc tc gi qun trit trong sut qa trnh phn loi. Tuy nhin, tc gi ch ra rng
vic p dng tiu chun mt cch c lp hay dng kt hp (vi cc ch tiu sinh hc
khc) phi ph thuc vo tng trng hp c th. Trng hp ph bin c th tm tt v c
trnh by di y.
Cc c th mui (cng vng phn b) c cc dng th nhim sc khc nhau X1 v X2 lun
lun ch tn ti dng ng hp t (X1X1) (X2X2) m khng bt gp cc c th dng d hp
t (X1X2) (qa trnh giao phi khng xy ra) v vy chng thuc v hai loi khc nhau. V
phng din di truyn hc, hai loi ny cng tn ti trong t nhin rt ging nhau v hnh thi
nhng cch ly sinh sn vi nhau bi c ch tin giao phi.
Nhng, cng cc dng ng hp t trn (X1X1) (X2X2) c tm thy khc vng phn
b (qa trnh giao phi khng th thc hin c) nhng nh vy khng c ngha l chng
thuc v hai loi. Trong trng hp ny phi kt hp vi cc ch tiu khc kim tra kt
qu. Mc ha hp di truyn th hin kt qu ca php lai phng th nghim s cho ra
31
kt qu v s tn ti v c ch cch ly hu giao phi em li chnh xc cao hn trong
phn loi.
Cn trong trng hp ngoi cc dng ng hp t (X1X1) (X2X2) cn tm thy c dng d
hp t (X1X2) trong cng vng phn b th chng thuc cng mt loi. S c mt ca d hp
t chng t qa trnh giao phi gia hai loi xy ra. C ch giao phi ngu nhin quyt
nh s kt hp ngu nhin ca cc giao t. V vy, tn s cc hp t cc ng hp t (X1X1)
(X2X2) v d hp t (X1X2) phi ph hp vi nh lut Castle - Hardy - Weinberg (1908) C -
H - W:
p2X1X1 + 2pq X1X2 + q2X2X2
Ngoi cc trng hp c tc gi khi qut v nu r trn, trong thc t cc trng
hp ngoi l cng cn lu nh vic tm thy dng d hp vi t l khng ng k hoc
nhng kh khn v k thut trong vic thc hin php lai phng th nghim khng phn
nh c mc chnh xc ca kt qu phn loi. Trong nhng trng hp nh vy, phi kt
hp vi nhiu cc ch tiu khc.
Vn tho lun chng 2:
1. V s v trnh by cu trc phn t ca NST.
2. Gii thch mi tng quan gia b n bi, b lng bi v b a bi.
3. Phn bit NST thng v NST gii tnh. Trnh by c s NST ca xc nh gii tnh.
4. Trnh by c im v vai tr ca trung tit v tit mt.
5. Nu v gii thch cc th nghim chng minh c s NST ca di truyn.
6. Thc hnh: lm kiu nhn ca mui Anopheles v ca ngi (Homo sapiens).
7. Phn tch tin ha ca cc loi mui thuc chi Anopheles trn c s phn tch kiu
nhn.