Ve 16. Yüzyıl Divanlarında Edirne, Bursa Ve İstanbul PDF

ESK TRK EDEBYATI TOPLANTILARI
15. VE 16. YZYIL DVANLARINDA

EDRNE, BURSA ve STANBUL
ARALIK 2006
Sunum ve Yayna Hazrlk:
Fatma Meliha en
Reyhan orak
Murat Karaveliolu
Redaksiyon: Betl zel iek
Neslihan Demirci
Seyyid Hseyin Nasrda Gelenek, Tasavvuf ve Din oulculuk 1
Sanat
Aratrmalar
Merkezi
indekiler
15. ve 16. Yzyl Divanlarnda
Edirne, Bursa ve stanbul 3
mer ZLFE
15. ve 16.Yzyl Divanlarnda Bursa 11
Murat KARAVELOLU
15. ve 16.Yzyl Divanlarnda stanbul 29
Fatma Meliha EN
stanbul Semt Tasvirleri 43
Reyhan ORAK

BLM VE SANAT VAKFI
Sanat Aratrmalar Merkezi 3
NOTLAR 11
Eski Trk Edebiyat Toplantlar
15. ve 16. Yzyl Divanlarnda Edirne, Bursa ve stanbul
Kasm 2005-Aralk 2006
Sunu Yazs: mer Zlfe
Temmuz 2008
Vefa Cad. No. 56 34134 Vefa stanbul
Tel 0212. 528 22 22 pbx
Faks 0212. 513 32 20
e-mail bisav@bisav.org.tr
www.bisav.org.tr
Sanat Aratrmalar Merkezi
e-mail sam@bisav.org.tr
bsvsam@gmail.com
2
Notlar 6 | Trkiye Aratrmalar Merkezi
Sunu
Edirne, Bursa ve stanbul
mer ZLFE*
Osmanl edebiyatnn binbir manayla, ince hayallerle ssl iirleri, in-
sanln ortak duyu ve dnlerini, gnlk hayatn btn renklerini
yanstt gibi ayn zamanda Osmanl corafyasnn birbirinden zengin
ehir, semt hatta mahallelerine varncaya kadar birok ayrntsn gele-
cee tar. ou zaman iir ve ehir i ie gemi, kaynam grnr.
Osmanlnn incisi Bursa, Edirne ve stanbul da byle iirleen ehir-
lerdendir. Bilim ve Sanat Vakf Sanat Aratrmalar Merkezi bnyesin-
deki Eski Trk Edebiyat Toplantlarnda, ehirleri eitli ynleriyle ince-
leyen mstakil eserler bir yana braklarak, on beinci ve on altnc asr
airlerinin divanlarnda Bursa ve stanbulun ileni biimi zerinde du-
ruldu. Dr. Murat Ali Karaveliolu Bursay, Dr. Fatma Meliha en ve Rey-
han orak eitli ynleriyle stanbulu deerlendirdiler. Ayrca bu giri
yazs ierisinde ksaca Edirneye de deinildi.
Burada sunulan yayn ana hatlaryla yle takdim edilebilir: Dr. Mu-
rat Ali Karaveliolu, Bursay konu alan almasnda ehrin ksa bir ta-
rihesini sunup mimar deerlerini tanttktan ve kltrel adan tad-
ehemmiyeti belirttikten sonra Bursann iirlerdeki ileni biimi
zerinde durmaktadr. Buradaki bilgilere gre ehrin iirlerde ilk ne
kan zellikleri tabi gzellikleri ve orada yaayan insanlarn saadetle-
3
Yayncnn notu: iirlerin imlsnda yazarlarn tercihleri esas alnmtr.
* Dr., Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Trkiyat Aratrmalar Enstit-
s, Trk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dal, Eski Trk Edebiyat Bilim Dal, 2005, Yak-
n [. 1568]: Dvn: Tenkitli Metin-Tetkik ve Dizin.
ridir. Daha sonra airlerin gzyle Bursa gzelleri kendisini gsterir.
Bu gzeller kendilerini ay gibi gkte tutarlar; Bursa bir cennet, onlar da
hurilerdir. nsan dinlendiren, elendiren, iini aan, aslanaz kurna-
lardan sularn akt, peri gibi gzeller yata kaplcalarla ehrin ehre-
sine tazelik katan rmaklar, on be ve on altnc asr airlerinin dilinde
son derece zengin hayallere konu olmaktadr. Salncaklarn ve dnme
dolaplarn kurulduu, insanlarn yeni elbiselerle donandklar, yoksul-
larn sevindirilip hediyelerin sald, tatllarn sunulduu sevin kay-
na bayramlarn, btn cvlts ve albenisiyle iirde yaad grl-
mektedir. almann son ksmnda ise Bursay konu alan mstakil i-
irlere yer verilmitir.
Bursay bylece tandktan sonra stanbulu mjdeleyen ehir Edirneyi
de bu iki payitahttan ayr tutmayp ksaca anmak istedik.
Edirne, rmaklarn sard saraylar, kubbelerin glgeledii kprleri ve
glleri gibi gsterili gzelleriyle airleri iirin byl dnyasna ek-
mitir. airler Edirneyi anlatrken ilk olarak nehirlerinden bahsederler.
Malkaral lim air Nev [. 1599], Meri, Tunca ve Arday klarna ku-
cak aan Edirne gzellerine benzetir:
Arz ederler k- dil-teneye bs u kinr
Cybru her biri bir dil-rb-y Edrine
(Nev: Dvn: G.399/5)
i yanm a kucak ap pck sunarlar; rmaklarn her biri e-
kici birer Edirne dilberidir.
4
Notlar 11 | Sanat Aratrmalar Merkezi
Edirne. Jose Maria Jounanin, 1840.
Irmaklar gzellikleriyle olduu kadar selleriyle de iire konu olmular-
dr. Zt [. 1546], sevgilinin hasretiyle dkt gzyalarn sel olup
akan, evleri ykp insanlar boan Tunca rmana benzetmektedir:
Tunca sanma yol basup merdmler alan kanlu su
Kh- frkatde bugn yrn adum aladum
(Zt: Dvn: G.962/3)
Yol basp insanlar yutan kanl suyu Tunca sanma; ayrlk lkesinde
bugn dostlar andm aladm.
Bir ehrin suyunun ve havasnn gzellii insann da ekillendirir. Edir-
neyi grenler gzellerini dillerine dolarlar. Evliya elebi de Edirneyi an-
latrken gzellerinden sz etmeden geemez. nci dili, gm bedenli
dilberlerin gzelliklerinin ll, szlerinin ahenkli olduunu syledik-
ten sonra Meri, Arda ve Tunca nehirlerinde deniz malikleri gibi yzdk-
lerini ve bu manzarann klarn akln bandan aldn dile getirir.
(EVLYA ELEB: Seyahatname: III, 261. s.). Trkenin inceliklerini szn
ssyle bezemekte maharetli Osmanl airlerinden Amr [. 1523] usta-
ca bir ifadeyle Edirnenin gzellerini cennet hurileriyle kyaslar gibi g-
rnrken, stnln hangi tarafta olduunu kapal brakmaktadr:
Gzme grinmez old cennet hrleri
ehr meh-manzarlarndan bir gzel sevdim yine
(Amr: Dvn: G.115/4)
Cennetin hurileri gzme grnmez oldu; ehrin ay grnmlle-
rinden bir gzel sevdim yine.
5
Edirnenin gl ve gl suyu mehurdur. eyhlislm Yahy [. 1644] gl
suyunun byle gzel oluuna sevgilinin yanan sebep gsterirken,
Edirnede medfun Hayl Bey [. 1557], bu gzelliin sebebini goncala-
rn stanbulun vasfn iitmesine balamaktadr:
Gl-ruhu byn sabdan ald b- Edrine
Ben de bildim ki olur erzn gl-b- Edrine
(.Yahya: Dvn: G.302/1)
Gl yanann kokusunu Edirne rmaklar sabah melteminden ald;
ben de bildim Edirnenin gl suyu gzel olur.
idp vasfn Sitanbulu emende goncas
Az suyn akdur budur gl-b- Edrine
(Hayl Beg: Dvn: G.362/39/3)
imenlikte stanbulun vasflarn iiten goncas az suyunu aktr,
Edirnenin gl suyu ite budur.
ehirlerin sonsuzlua alan kaps mezarlklar, lm hatrlatan, hz-
n barndran yapsyla ayr bir yere sahiptir. Edirnenin en eski mezar-
lklarndan biri de ehrin batsndaki Bademlik isimli mezarlktr. Hoca-
snn tayini sebebiyle Edirnede bulunan Nevnin u beytinde ince bir
ima ile Bademlik mezarlna iaret ettii dnlebilir.
Zyi olmaz gzelim tohm- emel grmez misin
Gzler ktesin mehedi Bdemlikdr
(Nev: Dvn: G.157/3)
Gzelim, umut tohumu ziyan olmaz; grmyor musun? Gzlerin
urunda lenin gmld yer Bademliktir.
Sevgilinin gzleri uruna can vererek ehitlik mertebesine ulaan k,
bademlie gmlnce o gzlere kavuma arzusunu gerekletirmi
olacaktr. stanbulda da Bademlik adn tayan bir yerin bulunmasnn
beyte ayr bir zenginlik kattn sylemek gerekir.
Tunca rma kysnda, II. Murad Han [. 1451]n yapmna balatt Sa-
ry- Cedd-i mire, yerli ve yabanc kaynaklarda Edirne Sary- Hm-
ynu adyla anlr. Tunca Saray ve Hnkr Bahesi Saray gibi adlar da
alan saray 855/1451 yllarnda ina edilmi olup Edirnenin kuzey y-
nnde, Tunca rmann batsnda, geni bir alan kaplayan sk orman
rts altnda kurulmutur. ki koluyla saray ve bahesini kucaklayan
6
7
E
d
i
r
n
e
.
R
o
b
e
r
t
W
a
l
s
h
,
1
8
3
9
.
8
E
d
i
r
n
e
d
e
n
b
i
r
s
o
k
a
k
.
Tuncann kysnda mermer rhtmlar ve kasrlar bulunur. Dousu Sa-
rayovas da denilen ayrlkla birlikte, Topyolu, ifteemeler, Frnlar-
srt, Ayvaldere adl balarn kaplad yamalar; gney ve gney dou-
su Yldztepe, Muradiye ve Sultan Selim tepelerindeki camiler, mescitler
ve ssl konaklarla evrilidir (RFAT OSMAN: Edirne Saray: 15; 21. s.).
te Nef [. 1635]nin
Edirne ehri mi bu ya glen-i mev mdur
Anda kasr- pdih cennet-i al mdur
(Nef: Dvn: K.1/1)
Bu Edirne ehri midir yoksa Meva cennetinin gleni midir? Onda
sultann kasr cennet-i al mdr?
Cenneti grm bir dem var ise gelsin desin
Tarh anu dahi byle dilke ran mdur
(Nef: Dvn: K.1/6)
Cenneti grm bir kii varsa gelsin sylesin onun baheleri de
byle gzel, byle gnl ekici midir?
diyerek tanmlad bu saraydr.
Aadaki beyitte Nev, yalar dken gzlerinin, sevgilinin yznn
yansmasyla Edirne Saray gibi grndn anlatmaktadr. Benzet-
mede dikkat eken unsurlar rmaa benzetilen gzyalar ve aynal bir
konaa benzetilen gzlerdir. Gerekten de Edirne saraynn rmaklarla
evrili oluu ve zellikle iinde Aynalkk adnda bir kasrn da bulunu-
u bu hayalin nereden kaynakland hakknda ipular vermektedir.
Cybr- ek ile mn-sary- em-i ter
Aks-i ryudan eh old sary- Edrine
(Nev: Dvn: G.399/3)
Ey sultanm, gzya rmaklaryla, yal gzmn aynal kona, se-
nin yznn yansmasndan Edirne Sarayna dnd.
Edirne, Hzr inannn ve Hdrellezin yaad ve yaatld, buna da-
yanan birok inancn eitli biimlerde grnd bir ehirdir. ehrin
batsnda, Tunca, Meri ve Arda vadilerine hkim yaklak doksan met-
re yksekliinde bir tepe zerindeki Hzrlk da bu inann bir sonucu
olarak nemli bir makam olarak bilinir. Edirne fethedilmeden nce de
Hzr makam diye bilinen bu yere fetihten sonra Edirnenin gaza ma-
9
lndan, mtemiltyla birlikte bir tekke ina edilmi ve bu mevki de-
ta rem Baheleri gibi bahelerle donatlmtr. Hzrlk, suyunun, hava-
snn ve manzarasnn gzelliiyle Edirnenin bilginlerinin, sanatlar-
nn ve sekinlerinin urak yeri hline gelmitir. Daha sonralar eke-
meyenlerin kkrtmalaryla 1051/1641 ylnda binalar yklm, balar
bozulmutur (EVLYA ELEB: Seyahatname: III, 251. s.). ehrin bahe-
lerinin ve gezinti yerlerinin zellikle 1591 ylna kadar Hzrlk zaviyesi
yaknlarnda bulunduu ve burann insan hayrete drecek gzellik-
te bir yer olduu bugnlere ulaan bilgiler arasndadr (SELEN: Yaz-
ma Cihannmya Gre Edirne ehri: 309. s.). Nev, Hzrlk yeillii,
gezinti yeri olmas ve Edirneyi izlemeye imkn salamas gibi zellik-
leriyle anlatr:
Sebzezr isterse gl var Hzrlk seyrine
Cn balar mrdeye seyr saf-y Edrine
(Nev: Dvn: G.399/4)
ayr imen isterse gnln Hzrlk seyrine k; Edirneyi uzaktan
izlemek ly bile canlandrr.
Edirnenin mesire yerlerinden Kprba, Eski Kpr (Ekmekiolu Tun-
ca Kprs) yaknndadr. Ancak bu kpr 1016/1607 ylnda Edirneli def-
terdar Ekmekiolu Ahmet Paa tarafndan yaptrlmtr. Bunun yerin-
de nceleri ahap bir kpr olduu bilinmektedir. u beyitte Nev Kp-
rba ile bu blgeyi kastediyorsa szn ettii eski ahap kprdr:
D-t olm kadmle py-ml olm yaum grsn
Gelrse Kprba seyrine agyr ile cnn
(Nev: Dvn: G.342/2)
Sevgili engellerle Kprbanda seyre karsa, iki bklm olmu
boyumla, ayaklara dm gzyalarm grsn.
Edirnenin klar sert geer. Smnin [. 1732], mbalaay gulvv dere-
cesine karmasndan Edirnenin kn yakndan tatt anlalmaktadr:
Verrdi dzahiyna cahmi minnet ile
Bu ehre Mlik eger gelse k kymetde
(Sm: Dvn: K.26/10)
Eer Mlik, kta kyamette bu ehre gelseydi cehennemliklere ce-
hennemi minnetle verirdi.
10
Keser kl gibi k py- merdm-i emi
ikf- pencereden taraya nezretde
(Sm: Dvn: K.26/14)
Pencere aralndan darya baknca, k gz bebeinin ayan kl
gibi keserdi.
nciler gerdanla dizilirken, irilii ve gzelliiyle brlerine benzeme-
yenine drr-i yetm denir ve tam ortaya yerletirilir. stanbul da ite
byle bir drr-i yetm ya da gevher-i yek-predir. Dr. Fatma Meliha
en, yazsnda stanbulun, airlerin dilindeki manzarasna ayna tut-
maktadr. Ksa bir tarihenin ardndan, stanbulun gzelliini dillendi-
ren beyitler sunulur. Denizin ehri bir bak gibi kesmesi, bir taraftan
da surlarn sevgilinin gzellik unsurlarna benzetilmesi okuyanlar
renkli bir hayal dnyasna gtrr.
airler yalnzca ehrin tabi gzelliklerini anlatmakla kalmazlar, ehre
ruh katan insanlara da yer verirler. stanbulun gzelleri birok beyitte
sz konusu edilmektedir. Bu arada devrin insanna yneltilen ve gnlk
hayatn aksak ynlerini yanstan tenkitler, iirlerdeki zenginlii bir kat
daha artrmaktadr.
Baharn gelii, sultann stanbulu terif edii kutlamalara sahne olur;
stanbul bir gelin gibi sslenir. Byle ifadelerde devrin hayat tarzna ve
elence anlayna dair nemli bilgiler bulmak mmkndr.
airler ehirleri birbiriyle kyaslarlar. Bu almadaki rneklerden an-
laldna gre stanbulla en ok karlatrlan ehir Edirnedir. Bir
nceki payitahtn btn gzelliklerine ramen stanbulun glgesinde
kald grlmektedir.
almann son ksmnda yer alan Yahya Beyin stanbul tasviri ise eh-
re duyulan sevginin airane terennmdr.
stanbulu semtleriyle ele alan Reyhan orak, ilk sray bugn stan-
bulun iinde, o gnlerde yannda ve hatta belki de karsnda bulunan
Galataya vermektedir. Osmanl airlerince bir Hristiyan semti olarak
tanmlanan Galata, ilk olarak Sitanbul h Avnnin szleriyle tanmlan-
maktadr. Galata sevgilinin lkesi, meyhanelerin merkezidir. Osmanl
airlerinin dilinde Galata bir stanbul semti olmaktan ok adeta bal
bana bir ehirdir.
Bugn Sultanahmet Meydan diye bilinen o gnk adyla At Meydan,
eitli atl oyunlarn oynand, yarlarn yapld bir elence sahasdr.
11
klarn, sevgilinin oklaryla dolmu gslerinin timsali Okmeydan,
manevi havasyla bugn de huu hlinde karlanan bir semt olan Eyp,
tasavvuf erbabnn urak yeri Vefa Meydan ve gzelleriyle sekiz cen-
nettin baklarn cezbeden Yedikule, airlerin hayallerindeki ssleriyle
kendisini gstermektedir.
Bu ehre airlerin gzyle bakldnda tabiat, mimar ve insan un-
surlarnn ehirlere hayat veren can damarlar olduu anlalyor. Suyu,
havas ve toprayla tabiat insan, insan da mimari yoluyla ehri ekil-
lendiriyor. Her ehrin bir ruhu, bir kimlii var. Eski Trk Edebiyat Top-
lantlarnda bu ruhu, bu kimlii bir nebze de olsa aa karmaa a-
ltk. Osmanlnnkiler gibi iirleen ehirlere kavumak, yeni alma-
larda bulumak dileiyle...
KAYNAKA
AMR, Dvn. Mehmet AVUOLU, Amr Divan Tenkitli Basm. stanbul: ..
Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1979. No: 2538, VIII+190s.
EVLYA ELEB, Seyahtnme. Evliya elebi Seyahatnamesi Topkap Saray Ba-
dat 307 Yazmasnn Transkripsiyonu Dizini: 3. Kitap, Seyit Ali KAHRAMAN-
Ycel DALI-brahim SEZGN, stanbul: YKY, 1999. XXXVII+372 s.
HAYL Beg, Dvn. Ali Nihat TARLAN, Hayl Bey Divn. stanbul: MEB, 1945.
24+450 s.
NEF, Dvn. [Metin AKKU, Nef Dvn. Ankara: Aka Yay, 1993. 355+38 s.
NEV, Dvn. Haz., Mertol TULUM, M. Ali TANYER. stanbul: .. Edebiyat Fakl-
tesi Yaynlar, 1977.
RFAT OSMAN, Edirne Saray. Yaynlayan: Sheyl NVER, Ankara: Trk Tarih
Kurumu Basmevi, 1989. 162+16 s.
ARPAEMNZDE Mustafa Sm, Dvn: Haz. Fatma S. KUTLAR, Ankara 2004,
633 s.
SELEN, Hmit Sadi, Yazma Cihannmya Gre Edirne ehri. Edirne: Edir-
nenin Fethinin 600. Yl Armaan Kitab, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1965,
303-309. s.
. YAHYA, Dvn. Haz. Hasan KAVRUK, eyhlislm Yahya Divan. Ankara: MEB,
2001, 509 s.
ZT, Dvn. Ali Nihat TARLAN, Zat Divan (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon) Ga-
zeller Ksm: II. C., stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynla-
r No: 1216. 1970, 1-502 s.
12
Onbeinci ve Onaltnc Yzyl
Divanlarnda Bursa
Murat Karaveliolu*
Her yire Bursadan irr behre
Gneneyin bunu gibi ehre
Gend firdevs bana bezer
Cy cennet iindeki nehre
Nect
Giri
ehrin tarihi gemii, neredeyse insanolunun gemii kadar uzundur.
Her ehrin kendisine has zellikleri bulunur. Bu zellikleri sayesinde
ehir ya cazip bir merkez haline gelir yahut kt bir hret sahibi olur.
Bu adan, bir bakma tpk insanlar gibi olan ehirlerin, yine insanlar ta-
rafndan deiik ynleriyle ele alnmalar tabiidir. Sanatkr kendisini,
evresini, iinde yaad cemiyeti, tabiat ve ilikileri gzlemleyen in-
sandr. u halde sanatn ve bilhassa iirin konusu olarak insan, cemiyet,
tabiat ve btn bu lemdeki her trl iliki, sanatkrn/airin tkenmez
malzemesidir. Mesel bir divan airi, yazd beyte ev gzyle bakar. Za-
ten kelime anlam olarak beyit, ev demektir. Genellikle en az be be-
yitten meydana gelen gazel, evlerin oluturduu bir semt veya mahal-
le olarak dnlr. Gazelden daha uzun olan kaside ya da ondan da
uzun mesnevi ise airin ifadesiyle ehir demektir. Trk kltr ve me-
deniyet tarihine alelusul bile olsa bakldnda baz ehirlerin daima n
plnda olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Bunlarn banda kukusuz s-
tanbul gelir. Tarihiyle, doasyla, btn gzellikleriyle, insanlaryla ve
byk medeniyetlerin merkezi olmasyla stanbul, air iin vazgeilmez
bir kent hviyetindedir. te yandan Edirne, Konya, skp, am, Badat,
13
* Dr., Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Eski Trk Edebiyat Bilim
Dal. 2005, XVI. Yzyl airlerinden Prizrenli emnin Divannn Edisyon Kritii ve
ncelenmesi
Kahire gibi ehirler de asrlardr byk nemi haiz ehirler olarak an-
lagelmilerdir. te bu ehirlerden birisi de Bursadr.
Tarihe
Antik alardaki ad Prusa olan Bursa, hkim gre gre Bithinya
krallarndan Prusias tarafndan kurulmutur. Ne zaman kurulduu ke-
sin olarak bilinmemekle birlikte, kimi kaynaklar M. . II. asr sonlarna
doru Prusiasa iltica eden Kartacal Annibaln giriimiyle kurulduu-
nu kaydederler. ehir nce Roma mparatorluunun hkimiyeti altna
girmi, uzun asrlar bu hlde kaldktan sonra Romann blnmesiyle
birlikte Dou Romann bir ehri olmutur. Bursann Trkler tarafndan
ilk fethi, Anadolu fatihi olarak bilinen Sleyman ahn 1080 ylnda z-
niki almasndan hemen sonradr. Bir sre Trkler ile Bizans arasnda
el deitiren Bursann Trkler tarafndan kesin fethi Osmanllar dne-
minde, Orhan Gazinin saltanat srasnda, 1326 ylndadr. Yaklak sek-
sen yl hzl bir gelime gsteren Bursann bu ilerlemesi, Timurun
Anadoluya girip Yldrm yenmesiyle son bulur. Timurun askerleri
birok yer gibi Bursay da igal edip atee verirler. zlerek syleye-
lim ki bu yangn ve talan srasnda ilk Osmanl padiahlarna ait resmi
vesikalar ve ok sayda telif eser yok olup gider. (DA, 6, 445451).
Ksaca Bursa
Bursadan sz ederken kulak vereceimiz kimselerin banda phesiz
Ahmet Hamdi Tanpnar gelir. Tanpnar, Be ehir isimli mehur eseri-
nin Bursada Zaman balkl blmnde Bursadan imdiye kadar
grdm ehirler iinde Bursa kadar muayyen bir devrin mal olan bir
bakasn hatrlamyorum. diye bahseder ve bylece onun, kurulu
asrlarnn hatralarn hl yaattn ima eder. Evliya elebi Bursay
ruhaniyetli bir ehir olarak tanmlarken Sadrazam Keeci Fuad Paa
Osmanl tarihinin dibacesi diyerek yine kurulu asrlarn iaret eder.
(Be ehir, 107)
Btn kaynaklarn hem-fikir olduu nokta udur: Bursa, dayla, ova-
syla ve sularyla gzel ehirdir. Uluda eteklerinde bir kahveye oturan
Tanpnar, nnde uzanp giden Bursa Ovasn anlatrken Bulunduum
yerden ova btn byklyle grnyordu. Bursa Ovasnn en sevdi-
im taraf, Mu veya Erzurum Ovas gibi sonsuz uzamamasdr. Gzn
lezzet alabilmesi iin yetecek derecede byk ve geni, o kadarla kal-
14
yor. Onun iin daha ziyade bir sanat eserine benzer. demektedir. (Be
ehir, 134-135). te yandan 16. asrn mhim simalarndan olan ve zel-
likle Molla Camiden yapt telif tarzndaki tercmelerle Cami-i Rum
lakabn hak eden Bursal Lmii elebi, ovay Tanpnarn aksine -divan
airlerinin mbalaaya olan dknlkleriyle olsa gerek- kyamet ar-
sasndan uzun olarak tanmlar. 1842de Bursaya gelen I. Preiffer, ova-
y kastederek bu kadar gzel manzaralar sadece svirede grdn
yazmaktadr.
Yabanc seyyahlardan Philippson, Bursada tabiata ve insana ait her
ey esiz bir ahenk iinde bir araya gelmitir derken Gehbardt, Bur-
say yeilliklerle kuatlm bir belde ki gerekten arz- mevddur
diye tanmlar. Onun iin Uluda, byk bir bahedir. Bursa methiye-
sinde biraz daha ileri giden Moltke ise Bursay Edirne ile karlatrr ve
Osmanl mparatorluunun iki payitahtndan eskisinin mi yahut yeni-
sinin mi daha gzel bir mevkie sahip olduu sualine cevap vermekte
glk ektiini syler.
tiraf etmeli ki Edirnenin fethi ile Bursa eski nemini yitirmeye bala-
mtr. Edirnenin fethi iin 1361, 1362, 1367 ve 1369 gibi deiik tarihler
verilmektedir. Hangisi doru olursa olsun, deimez gerek udur ki
15
Bursann hkimiyeti krk yl gibi ksa bir sreyi kapsar. stanbulun fet-
hiyle sadece Bursa deil, Edirne de nemini kaybetmitir. Bu nemli fe-
tihler ve payitaht deiiklikleri karsnda Bursay kiiletiren Tanp-
nar, onun hznn ok gzel tasvir eder:
Kurulu asrndan sonra Bursa, sevdii ve byk ilerinde o kadar yar-
dm ettii erkei tarafndan unutulmu, bo saraynn odalarnda tek
bana dolap ilenen, gm kapl kk el aynalarnda salarna
dmeye balayan aklar seyrede ede ihtiyarlayan eski masal sultanla-
rna benzer. lk nce Edirnenin kendisine ortak olmasna, sonra stan-
bulun tercih edilmesine kim bilir ne kadar zlm ve nasl iin iin
alamtr! Her len padiahn ve Cem vakasna kadar her ldrlen
ehzadenin cenazesi ehre getirildike bu gemi zaman gzelinin kal-
bi phesiz bir kere daha burkuluyor, benden uzak yayorlar, ancak
ldkleri zaman bana dnyorlar. Bana bundan sonra sadece onlarn
lmne alamak dyor! diyordu. Evet, Muradiye kk trbeleriyle
geniledike Bursa, hangi vesilelerle ancak hatrlandn anlar. (Be
ehir, 115-116).
Mimari
Camileri, hanlar, hamamlar, imaretleri, emeleri, kpr ve trbeleriy-
le Bursa tam bir Trk kimlii arz eder. Aslna baklrsa Bursa, mimar
geliimini sadece bakent olarak kald yllarda gstermemi, sonraki
asrlarda da sergilemitir; ancak bugn rahatlkla syleyebiliriz ki Bur-
sa, hakiki hviyetine fethin sonrasnda yaplan eserlerle kavumutur.
Orhan Camii, Hdavendigr Camii, Ulu Camii, Yeil Camii -ki Andre Gi-
de, Yeil Camii iin zeknn keml hlinde shhati der-, Muradiye Ca-
mii, Emir Sultan Camii; Osman Gazi, Orhan Gazi, I. Murat, Yldrm Baye-
zit Trbeleri, Yeil Trbe, II. Murat Trbesi, Fatihin olu ehzade Mus-
tafa ile Kanuninin olu ehzade Mustafa Trbeleri; Orhan Gazinin ese-
ri Emir Han, I. Muratn yadigr Kapan Han, elebi Mehmet zamannda
yaplan pek Han, II. Murat devrinden kalma Koza Han; Nilfer Hatun ve
Seluk Hatun Kprleri, Abdal (Acemler) Kprs; Hdavendigr ma-
reti, Yeil maret, II. Murat mareti, Emir Sultan, Demirta Paa ve Eb
shak maretleri bu abidelerin belli ballardr. Yksek bir ruhun tecelli
ve terennmleri olan bu eserler, kuruluun dibacesini gnmzn sa-
trlarna aktarmaktadr. Akas bunun sebebini de yine Tanpnarn Be
ehirinde buluruz. Orada yazar mimari abideleri yle tasvir etmitir:
16
Cetlerimiz ina etmiyorlar, ibadet ediyorlard. Maddeye gemesini s-
rarla istedikleri bir ruh ve imanlar vard. Ta, ellerinde canlanyor, bir
ruh paras kesiliyordu. Duvar, kubbe, kemer, mihrap, ini hepsi Ye-
ilde dua eder, Muradiyede dnr ve Yldrmdan harekete hazr,
gklerin derinliine susam bir kartal hamlesiyle ovann stnde bek-
ler. Hepsinde tek bir ruh terennm eder. (Be ehir, 130).
Kltrel Adan Bursa
Bursa, bilhassa kltrel adan her zaman nemli bir ehir olarak kar-
mza kar. Osmanl Devletinin en nemli eraf ve ayanna merkez
olan bu ehrin Trkler tarafndan fethi ile bilimsel, siyasi, sanatsal ve
kltrel bakmdan her biri kendi sahalarnda zirve ahsiyetler olan pek
ok lim, devlet adam ve sanatkr ya burada doup yetimi yahut ha-
yatnn bir blmn burada geirmitir. Denilebilir ki bu anlamda top-
ra hayli mmbittir.
Kara Timurta oullar Umur, Ali ve Oru Beyler ile dier Timurta, Ha-
c vaz, Hamza Beyzade Mustafa, Cezer Kasm, Fenarzade Ahmet Pa-
alar bu ehirden yetien ve n safta gelen devlet adamlardr. emset-
tin Mehmet el-Fenar, Abdurrahman Bistam, Kadzade Rm, Molla
Husrev, Molla Hayal, Hocazade, Molla Yegn, Molla Zeyrek, Abdllatif
Mukaddes, eyhzade, Hzr ah, Erefolu, Lmi ve ftade bata ol-
mak zere Bursal olan veya bu ehirde tavattun eden byk lim, mu-
tasavvf ve tarikat eyhlerine merkez olan bu belde Sleyman elebi,
Ahmed-i D, Ahmet Paa, shak elebi, Prizrenli em, Rahm, Neca-
t, Lmi ve Niyazi gibi belli bal airleri; Tacettin, mer ifa gibi he-
kimleri; riyaziyeci Cenanyi, Tarihi smail Belii, birok lim ve hattat-
lar yetitirmitir. Knalzade Hasan elebi de Bursada tavattun edip ve-
fat ettii gibi, Karaelebizade Abdlaziz Efendi de buraya srgn edilip
burada lmtr. Tarihi Ner ve Mehmet Tahir de Bursaldr. Bu isim-
lere 17. asrn byk Celvet eyhi, air, yazar ve arihi smail Hakk ile
byk seyyah Evliya elebiyi de eklemeliyiz.
Btn bunlar deerlendirildiinde denilebilir ki Bursann aynas, sa-
natn aynasndan baka bir ey deildir. (Be ehir, 138).
iirlerde Bursa
ehir, tpk bir aile gibi toplumsal hayatn zn oluturan bir cemiyet-
tir, bir medeniyettir. nl Alman yazar Ingeborg Bachmann, Ey ehir!
17
ehir! Btn kkler sendedir. der. nk ehir, yaamn her ynn
adeta bir snger gibi iine eker, gizler. Her ehrin kendisine has eit-
li zellikleri ve gzellikleri vardr. Mesela sfahan, srmesiyle edebiya-
tmzda yer bulan ehirlerdendir. Eskiden bir eyaletimiz olan Msr, Hz.
Yusuf ve onun gzellii meyannda, genellikle gnle tebih edilerek bir
lke anlamnda zikredilir. te yandan Badat, gerek Frat, Dicle ve at;
gerekse ilmin ulemann merkezi ve uzakl gibi zellikleriyle iirde
ska yer bulur. stanbul, Trk milletinin gz bebeidir. Bu sebeple co-
rafyasndan Boaziine, derelerinden emelerine, payitaht olmasn-
dan zenginliine kadar her trl gzellii air iin ilham kayna ol-
mutur. Bu arada belirtilmelidir ki bir ehrin zikredilmesi, mutlaka
onun methedilmesi eklinde olmaz. Oral olan nl birinin ismi sebe-
biyle de zikredildiine ska ahit olunur. Mesel byk ran airi Saib-
i Tebriz veya Kemal-i Hocend gibi Toplumsal yaamn ayrntsn
tekil eden air ve yazar da ehrin bir cz olarak karmza kar. Bir
ehri methederken airin, ill da orada yayor olmas gerekmez. h-
reti yaylm olan bir yeri vmek iin, bulunduu yerin bir nemi yoktur.
Nitekim aada Bursaya olan vglerini okuyacamz airler arasn-
da Bursal olmayan ama hayatnn bir dnemini orada geirenler vardr.
18
Mesel Amr, bilebildiimiz kadaryla Bursada bulunmu bir air deil-
dir. Fakat buna ramen,
Gitdi glm edirne ehrinden ey Amr benm
Bursa ehrin zledi kim dil-sitnumdur giden
Amri, G.81/5
Ey Amr, gnlm Edirne ehrinden gitti. Bursa ehrini zledi ki giden
gnl alan sevgilidir. beytinde Bursay zlediini dile getirmektedir.
Beyitten yle anlalyor ki air Edirnede bulunduu bir srada bir g-
zele gnl vermi, ancak sevgilisi Bursaya gidince gnl de Edirneden
vazgeip Bursay istemitir. Burada yeri gelmiken bir baka hususu
hatrlatmalyz; edebiyat tarihi yazlrken metinden hareket etmenin, en
azndan zaman zaman metinlere mracaat etmenin nemi ve gerekli-
liidir. Kaynaklarda Amrnin Bursada bulunmadn yukarda syle-
mitik. Fakat bu beyti ilk anlamyla, zlemek fiilinin iaret ettii anlam
da dnerek daha nce Bursaya geldii, hatta orada biraz kald ek-
linde anlarsak Amrnin hayatyla ilgili bir ipucu yakalam oluruz.
em, batan sona Bursay anlatt bir gazelinde, bu ehrin erafnn,
hatta ortalama halknn yaad mreffeh hayat bir yana dilencilerinin,
dknlerinin dahi, srf Bursada yaadklar iin btn bir lemin padi-
ah mesabesinde olduunu Sultan Cemin macerasn hatrlayarak an-
latmaktadr. Kim bilir bu macera yaanrken air belki de Bursada idi.
Cm elinde cem gibi gemi mahabbet tahtna
lem sultndur her bir geds Bursanu
G. 104/4
Bursann her bir dilencisi elinde kadeh tutan Cem gibi muhabbet
tahtna gemi, lemin sultandr.
Cem, ran hkmdarlarndan Piddiynn drdncsdr; Cemd
olarak da bilinir. arab icat etmekle mehur olmutur. Baka hibir
meziyeti olmad halde arap mucidi olduu iin edebiyata girmi, na-
mn ibk etmitir. (Onay, s. 89). Beyitteki kadeh, taht, sultan gibi keli-
meler bahsi geen Cemi olduunu iaret etmektedir. Ayrca Hz. Sley-
man iin de Cemin tesmiye edildiini belirtmeliyiz. Ancak beytin ihtiva
ve iaret ettii mana bununla snrl deildir. nk XV. yzyln ikinci
yarsnda Osmanl lkesinde ok nemli bir tarihi olay yaanmtr ki
tarihiler buna Cem Vakas demilerdir. ehzade Cem, Fatih Sultan
19
Mehmetin oullarndan biri olup aabeyi Bayezit ile girdii, uzun yllar
sren saltanat mcadelesini kaybetmi, hayatn kaak ve srgn ola-
rak vatanndan uzakta, stelik gayrimslim lkelerde geirmi, sonun-
da da gurbette lm, Osmanl hanedannn belki de en talihsiz simas-
dr. Son derece duygulu, ince ruhlu bir airdir. Aabeyiyle olan taht m-
cadelesi esnasnda bir ara Bursay ele geirmi, orada padiahln
iln etmi ve on sekiz gn saltanat srmtr. Daha sonra Sultan II. Ba-
yezitin kuvvetlerine yenilerek kamak zorunda kalmtr. emnin
beytinde bu hadiseye dolayl olarak iaret edildii muhakkak gibidir. Bu
rnek bize, klsik iirimizin tarihle ve sosyal realiteyle olan gl ba-
n gsterir.
Klsik iirimizde Bursa, genellikle su ve kaplcalarnn okluuyla, bil-
hassa Pnarba ile, gzelliklerinin ve gzellerinin bolluuyla, bayram
detleriyle yer yer sz konusu edilmi, kimi airlerimizce bu meyanda
methiyelere mazhar olmu, hakknda ehrengizler yazlmtr. XV. ve
XVI. yzyl divanlarna bakldnda Bursann fevkalde gzel bir belde
olduu anlalmaktadr. Bu devir divanlarnda Bursa hakknda
Prizrenli emye, ikisi skpl shak elebiye, birisi de Necatye ait
olmak zere en azndan alt mstakil gazel bulunur. XVI. asr divan a-
irlerinden Prizrenli em bursanun redifli bir gazelinde buray iki ci-
hann zevklerini gsteren bir yer olarak tasvir eder:
ehri glzr- irem yayla firdevs-i bern
Gsterr iki cihn zevkn safas Bursanu
G. 104/2
Bursann merkezi rem bahesi, yaylas da Firdevs cennetidir. By-
lece Bursann safas iki cihan zevkini de gsterir.
rem, Adn olu edddn cennete nazire olarak yaptrd mehur ve
gayet gzel bahe ve kktr ki edebiyatmzda yalanc cennet, mamur,
bdan ve neat-efza yer manasnda kullanlmtr. Firdevs ise cennetin
isimlerinden biridir, bern sfatyla kullanlarak yaylaya olan nispeti
kuvvetlendirilmitir.
Bursann Gzelleri
Bursann gzelleri pek oktur. Bursanun redifli gazelinde em bu-
nu uzun uzun anlatr. Buna gre Bursa, cennetten bir paradr. indeki
gzeller, cennetteki hurilere benzer. Gazelin matla beytinden anlald-
na gre em, gnln bu ehirde bir gzele vermitir:
20
Ald glm dostlar bir dil-rbs bursanu
Ky- cennet kendzi hri liks Bursanu
G. 103/1
Dostlar, bizzat cennetin kendisi, iinde gzelleri ise huri olan Bur-
sann bir gnl kapc gzeli gnlm ald.
Sye-ve kaldum ayakda nie irisn elm
Kendyi gkde tutar her meh-liks Bursanu
G. 103/2
Bursann her bir ay yzl gzeli kendisini gkte tutar. Glge gibi ayak-
ta kaldm, elim ona nasl erisin ki? diye nesir cmlesine evirebilece-
imiz beyitte, gne-glge ilikisi dile getirildii gibi, ehrin gzelleri
vlrken gkyznn eriilmezliinden faydalanlmakta, gzellerin
nazl oluundan sz edilmektedir.
Gne ve ayn ekil itibariyle bir terazinin iki kefesine benzetildii, g-
zellerin, gzelliiyle mehur Yusuf Peygamberle karlatrld, bu-
lunduklar yerin ay gibi gkyz olduunun sylendii u beyitte de
Bursann nasl gzellerle dolu bir belde olduu anlatlmaktadr:
21
Bursa, Ulucamii
Gn gibi mizana gelmi sanki bir yusuf-ceml
suman iigi kend meh-liks Bursanu
G. 103/5
Sanki Yusuf gibi bir gzel gne gibi mizana gelmi; yle ki Bur-
sann bu ay yzl gzellerinin eii gkyzdr.
Suyu ve Kaplcalar
Bursa deyince akla gelen mefhumlardan biri de sudur. Su ile Bursa bir-
birinden ayrlmaz iki sevgili gibidir. Tarihi seyir iinde dnldnde
Bursa havzas sulak bir arazi olarak ne kar. Bata Nilfer ay olmak
zere Bursa Ovasn sulayan ay ve dereler ile bilhassa yeralt sular
ovann verimli ve yeil olmasn salad gibi eme, pnar ve kaplca-
lar bakmndan Bursann ok zengin bir ehir olmasn mmkn kl-
mtr. air Lmii elebi Nilfer ay iin adeta zamann resmidir, lle
katar kylarn krmzyla sslemitir. Divane gibi sarho, k gibi a-
lamakta ifadelerini kullanr. Bursa emeleriyle ilgili ilgin bir anekdot
vardr: 17. yzyl eyhlislmlarndan Karaelebizade Abdlaziz Efendi,
Bursaya eme yaptrmay kendisine adeta elence edinmi bir zattr.
htiya olup olmadn dnmeden, byk bir zevk duyarak eitli za-
manlarda ehre onlarca eme yaptrmtr. yle ki Tanpnar, Bursal-
larn bu emelere hl Mft emeleri dediini yazyor. (Be ehir,
118). Btn bunlarn bir sonucu olarak Bursa Belediyesi 1931 ylnda
Bursay su ve kaplca ehri ilan etmitir. Raif Kaplanolunun verdii
bilgiye gre 1530 ylndan nce ky olarak gsterilen Kaplca mevkii,
1573 ylnda mahalleye dntrlmtr. Bursann eski bir mahallesi
olan bu yer, ekirgedeki kaplcalarn bulunduu blgededir.
Bu durum, Lmii elebinin mehur Mnazara-i Sultan- Bahar Ba eh-
riyr- ita balkl iirinde geen yer adlarndan da anlalmaktadr. i-
irde geen Abhayat Yayla, Ku Oyna, Gkdere Vadisi
1
, amlca Ayaz-
mas
2
, akm Efendi Pnar, Krkpnar
3
, Karagl gibi mevki isimleri bu-
22
1 Lmii elebi, Bursa ehrengizinde Gkdere Vadisinden, suyunun cokun ve g-
rltl ak ayn kulan sar etmi, hcum eder gibi akmas gnein betini-ben-
zini sarartmtr diye bahseder. Suyu klarn gnl gibi saftr.
2 Lmii elebi, Bursa ehrengizinde amlca Ayazmasndan bahsederken buray i-
menliklerini meleklerin ektii, sanavber aalarn yine meleklerin diktii, cenneti
bile mat edebilecek bir yer olarak tanmlar. Burada bulunan aalar, anka kuu-
nun yuva yapt aalardr.
L
nun ak rneklerindendir. Ayn air Bursann hamamlar ve kaplcala-
r iin Hday sfatn kullanr. nk bu doal kaynak sular insan ica-
dyla deil, Allahn ltfu ile var olmulardr. Kaplca suyunun ncelikle
scaklndan bahseden air, bunu anlatrken gnein, havuzun canna
ate vurduunu sylemektedir. aire gre buras can parasnn geti-
i batan baa bir cennet pazardr.
Ey Necat, gnln her an lle yanakl (sevgili) yama eder. Zanneder-
sin ki (gnl), Bursa ehridir, her zaman ate yakar diye nesre evire-
bileceimiz u beyitten anlyoruz ki Bursa, scak sular, hamam ve kap-
lcalaryla mehur bir yerdir:
Nect glini her dem ider bir lle-ruh yam
Sanasn Bursa ehridr ki yakar her zamn te
G.250/7
Burada Necat, n gnl ile Bursa arasnda bir benzerlik kurmu;
gnlnn gzellerin aknn ateiyle yanmasn, Bursada hamamlar
ehri olarak her zaman klhan yaklmasna benzetmitir.
Kaplcann ate ve yanmak mefhumlaryla ve yakclyla ilgili benzet-
me ve kurgulara Prizrenli emde de rastlarz. air bir baka bursa-
nun redifli gazelinin matla beytinde Bursal bir gzel tarafndan, gn-
lnn yakldndan pek memnundur. nk -bir kaplcalar ehri olma-
s sebebiyle- Bursada yaamann gerektirdii ey yahut bu ehrin de-
ti yanmaktr. air, ehrin gzellerini de vmektedir:
Yakd glm dostlar bir meh-liks Bursanu
Yanalum yanmak-durur n muktezs Bursanu
G. 104/1
Bursann kaplcalar hakknda mstakil ve on bir beyit uzunluunda bir
gazel yazan Necatye gre kaplcalar, peri gibi gzellerin bir araya ge-
lip ykandklar, su ile oynatklar, yiyip iip gzel vakit geirdikleri yer-
lerdir. Sz konusu gazelin ilk beytinde kaplcann, peri gibi gzelleri
kendisine nasl ektii biraz da zentiyle anlatlr:
23
3 Lmii elebi, Bursa ehrengizinde Krkpnarlar, Hzr Peygamberin ayak bast,
suyu b- hayat olan bir yer olarak anlatr. yle ki suyundan bir kez ienler Kevser
rmandan vazgeerlermi. Her kayann dibinden su fkrdn yine Lmii syl-
yor.
Cennete dnmidrr elkssa yrn kapluca
Ol periler mecm ser-eme-i cn kapluca
Ayana varur ola bi peri gn bana
Var ise bulmdurur mhr-i sleymn kapluca
Her halde Kaplca Hz. Sleymann mhrn bulmu olmal ki binlerce
peri ayana varr, gne ise bana
Beyitte kaplcann, binlerce peri yzl gzeli gnein bana vurmas
gibi ayana getirmesinden bahsedilirken bu ii nasl baardnn ze-
rinde durulmu ve herhlde Hz. Sleymann mhrn bulmu ek-
linde yorumlanmtr. Burada dikkatlerden kamamas gereken husus
ise ok eski zamanlardan beri halk arasnda perilerin sulak yerlerde ve
zellikle byle hamam, kaplca veya pnarlarda yaadklar inancdr.
nc beyitte ise aynann iine alc ve effaf zellii -nk su da ber-
rak ve effaftr- vurgulanarak kaplcaya gpta edilmektedir:
yine gibi per-peyker semen-smlar
Ho saflarla eker barna uryn kapluca
G. 473/1-3
24
Bursa, Nilfer ay. Thomas Allom, 1838.
Kaplca, tpk bir ayna gibi peri yzl, yasemin suretli gzelleri ur-
yan olarak ho safalarla barna eker:
Ol per kim suv yakasnda per-tek olturur
Gyet-i nzikligindin suv bile yutsa bolur
Bunlara benzer bir beyit de Lminin Kaplca iirinde bulunur. O lk su
(kaplca) her an perilerin topland bir yer olduu iin insann akln al-
sa, aresiz klsa buna almaz diye nesir cmlesine aktarlabilecek
olan beyitte su-peri ilikisinden ve perilerin insan zerindeki etkilerin-
den sz edilmektedir:
n periler mecmdur ol l su her nefes
Ademi itse ne tan b-hu u muztarr kapluca
Kaplca, shak elebinin ifadesiyle sim-ten sevgililerin kayna, gnl has-
ta klarn canlarn dinlendirdikleri yerdir:
Sm-tenler madeni mabub kn kapluca
k- dil-hasteler aram- cn kapluca
G. 263/1
shak elebinin ayn gazelinde yer alan bir beyte gre kaplca, insan yoldan
karan bir yerdir. nk orada ehrin gzel delikanllar, ho sohbet ve
25
nktedanlar bir arada bulunurlar. Zevk ve sefaya dkn olanlar, kaplca-
nn kymetini bilirler. Aadaki beyit, kaplcalarn, devrin sosyal yaamn-
daki yeri hakknda nemli bilgiler ierirken k-zahit ztlamasn da dile
getirmektedir:
Cbbe v destar ehlin mflis uryan ider
Hace-i ehre untdurur dkn kapluca
G. 263/3
Kaplca, cppe giyip destar takan sofuyu mflis ve uryan eder. ehrin
hocasna dkknn unutturur.
Ayn dnceler Prizrenli emnin Bursay anlatt gazelinde de sy-
lenmektedir. aire gre kaplca, iindeki havuzu tuzak olarak kullanp
gzelleri para-pul vermeden elde etmektedir. Gerekten insanlar ha-
mam ya da kaplca gibi mahallere st-balarn, para-pullarn brakp
girdiklerinden air kaplcay ok ansl biri olarak tehis etmektedir.
Beyitteki havuzun tuzaa tebihi ise orijinal bir bulu olarak karmza
kmaktadr:
Akesz pulsuz kuar uryan idp dilberleri
Dam idp gavzn ho olur kaplucas Bursanu
G. 104/6
Bursann kaplcas pek ho olur. Havuzunu tuzak ederek para pul ver-
meden gzelleri soyup koynuna alr.
Ayn hayalin dile getirildii beyitlerden birisi de yine shak elebiye ait-
tir. Bu kaplca yle apkn bir kiidir ki (tehis), yine gnl gtren sev-
giliyi sinesine ekmitir:
Bursa ehri kime yana yakla derdin aceb
Sneye ekmi yine ol dilsitn kapluca
G. 263/5
Bursa ehri derdini kime yansn, anlatsn acaba? Kaplca yine o gnl
alan sevgiliyi sineye ekmi.
Bursa kaplcalar ile ilgili en orijinal beyitlerden birini skpl shak
elebi yazmtr. Beyit yledir:
Bir meh-i n-mihribna dil virpdr var ise
Ddeden turmaz dker ek-i revn kapluca
G. 263/6
26
Kaplca, durmadan gznden yalar aktr. Herhalde vefasz ay yzl bir
sevgiliye gnl vermi olmal.
Beyitte, kaplcann kurnalarndan akan sular gzyana benzetilmi, a-
lamasnn sebebi olarak da merhametsiz ve zalim bir sevgiliye gnl
vermi olmas gsterilmitir. Yukardaki beyitlerin aksine burada kap-
lca asndan mazlum bir k portresi izilmitir.
Bugn birok yerde grld gibi kaplca veya tabii ve umumi ha-
mamlarda havuzu dolduran su genellikle arslan ba eklindeki byk
bir kurnadan akar. Hatta bu arslan figr kaplca iin alem olmutur.
te arslan az tabir edilen bu kurnalardan su akmasnn aslann g-
zelleri grdke aznn suyu akmas eklinde ifade edildii Lminin
aadaki beytinde gzel bir lfz oyunu yaplmaktadr:
Her yaa az suy arslanlarn durmaz akar
Ol gzi ahular itdkce derber kapluca
Kaplcann, insan dinlendiren, arndran, elendiren, gnln aan k-
sacas cazibe merkezi bir yer olduuna yukarda temas edilmiti. Neca-
t, kapluca redifli uzun gazelinin son beytinde kaplcay uzun uzun an-
lattktan sonra onun bu zelliklerini her zorluk sende kolaylar veya
her zorluu sen kolaylatrverirsin diyerek zetler. Necat kaplcay
adeta bir hacet kaps gibi grmektedir:
Vuslat- cann ile ad it Necati mflisi
Dahi mkiller sen katuda sn kapluca
G. 473/11
Ey Kaplca, u her eyini kaybetmi Necatiyi sevgiliye kavuturmakla
ad et. nk senin katnda btn glkler kolaylar, hallolur.
Pnarba
Eski Bursann en eski ve en nemli suyu Pnarba suyudur. Pnarba
suyu nce araf ad verilen byk bir haznede toplanr, oradan ehre
datm salanr. Bursann esas suyu olan bu su birka mevkiden -
kar. Genel olarak sert bir su saylabilir. Pnarba suyunun bir ksm Yl-
drm Bayezit tarafndan I. Muratn kz Nilfer Hatuna verilmi idi. Bu
suyun nnde tarih bir eme bulunmaktayd. Su, bir koldan I. Muratn
sarayna aktld iin buraya sultan suyu da denirmi. te yandan P-
27
narba, Bursann gzel kelerinden ve mesire yerlerinden biri idi.
Dolaysyla, yzyllar nce de insanlar iin bir ekim merkeziydi. Raif
Kaplanolunun verdii bilgiye gre alan, Bursann fethinden itibaren
tm Bursallarn tasarrufunda bir alan olarak kabul grmtr. Hatta
gemi yllarda burasnn sat, byle bir gereke ile geri evrilmitir.
(..) Yksek narlarn altndaki Pnarba kahvehaneleri de ok nl-
dr. Bursadaki esnaf rgtleri, raklktan ustala ykselme trenle-
rini de burada yapmaktayd. Bu trenler srasnda kazanlar kaynatlp
yemekler yenirdi. Blgede ayn adla bir de mahalle vardr. Bursal L-
mii elebi, Pnarba iin suyu kalenin nnden akmaya balar, e-
mesi Nil nehrine benzer, suyu souk k mevsiminde tertemiz ve lk,
yazn scak gnlerinde ise kar suyu gibidir der. Bir beytinde yine em,
Pnarba suyunu ab- hayatla e tutmaktadr:
Geh buarban geh b- haytn gsterr
Gzlerm yayla ekser mcers Bursanu
Gzlerimden akan yalarla Bursann akarsular bazen Pnarba-
na, bazen b- hayata benzer.
Bu beyitten de anlaldna gre Bursann suyu boldur. Bilindii gibi
macera, cereyan etmek demek olup su yata demek olan mecra keli-
mesiyle ayn kktendir. air, gzyalarn, Bursann cokun akan sula-
rna benzetmektedir. Beytin btnne bakldndan bir leff ner g-
rlr. Buna gre n gzyalar Pnarbana benzetilirken, Bur-
sann sular da lmszlk suyuna tebih edilmektedir.
Pnarban anlatan beyitlerden biri de shak elebiye aittir:
Var barbana seyr eyle periler mecman
Ay u iretle ger zevk u saf eyymn
Pnarbanda perileri seyret de zevk ve safa gnlerini ay ve iret-
le geir!
eklinde nesre evrilebilecek olan beyitte, kaplca bahsinde olduu gibi
bu tr yerlerin peri yata olduu gereine iaret edilmektedir. Bu tr
yerler, zevk ehlinin gece gndz urak yerleridir. Genellikle ikili mec-
lisler zellikle bahar ve yaz mevsimlerinde buralarda kurulur. Ekser
halk da byle yerlere piknie giderler.
28
Bursada Bayram
Bursann nemli merkezlerinden biri olan Emir Sultan Trbesi ve Mes-
cidini Evliya elebi anlata anlata bitiremez. Her sene bahar mevsimin-
de burada kalabalk bir halk kitlesinin toplanp erguvan bayram yaptk-
larn ondan renmekteyiz.
Bursann bayramn birer mstakil gazelle anlatan airler Prizrenli
em ve skpl shak elebidir. Bu gazellerde bayramn Bursada na-
sl geirildii hakknda yakn gemite kutlanan bayramlar hatrlatan
ayrntlar buluruz. em, divannda yer alan bir gazelin matla beytinde,
Rz- hicrna degidi yd- vasl eyymn
Bursanu her kim bu gn seyr itmedi bayrmn
G. 178/1
Her kim ki Bursann bayramn seyretmedi; bayram vaktine ben-
zeyen kavuma gnlerini ayrlk orucuna (gnlerine) deimi oldu
demektedir.
Dikkat edilecek olursa beyitte kastedilen bayram, Ramazan bayramdr.
Ramazan ay boyunca tutulan oru, beraberinde baz alkanlk ve dav-
ranlardan uzak durmay getirdiinden bu zaman dilimi ayrlk gnle-
rine benzetilir, bayramla ise kavuma kastedilir. aire gre Bursada
bayram yle gzel gemekteymi ki bunu karan, ayrl vuslata ter-
cih etmi olmaktadr.
Ayn durum, skpl shak elebinin gazelinin matla beytinde de kar-
mza kar. air yle demektedir:
Yirine harcand nakd-i kise-i eyymn
Bursa ehrin tem eyleyen bayrmn
G. 283/1
Bursa ehrinin bayramn temaa eyleyen kimse, mr kesesinin
akelerini yerinde harcam demektir.
Beyitte mr, bir para kesesine benzetilmitir. Geen her gn ise bir
ake gibidir. Keseden karlr ve bir daha keseye koyma imkn yoktur.
nemli olan paray doru yerde, yani doru ey iin harcamaktr. te
aire gre bunun yolu veya en azndan yollarndan birisi Bursann bay-
ramn temaa etmektir. Bayram sresini burada geiren kii mrnn
bu birka gnn yerinde tketmi demektir.
Ayn gazelin ikinci beytinde air,
29
yle tezyn eylemidr kendyi her bir gzel
Ama y imden gir hr- cinnu nmn
G. 283/2
Her bir gzel kendisini yle bir sslemi ki artk cennet hurilerinin
adlarn sanlarn anma! derken bayramda insanlarn gzel elbise-
lerini giydiklerini anlatmaktadr. Bilindii gibi Ramazan bayram ol-
sun, Kurban bayram olsun, bayram namaz ile birlikte bayram ba-
lar ve insanlar o saatten itibaren en gzel ve en temiz elbiselerini gi-
yerler. Bu teden beri cari bir det halini almtr. aire gre gzel-
ler, en gzel elbise ve ssleriyle cennet hurilerini bile kskandracak
hldedirler.
Aadaki beyitten, eskiden bayramlarda, bugn Anadoluda hl cari
olan dnlerde sa samaa benzer bir detin olduunu reniyoruz.
te yandan bu, tam olarak dnlerde eker, para vs. samak deil de
bunun gibi hediyelerle ocuklar ve yoksullar sevindirmek eklindedir.
Bugn bile baz salon dnlerinde sahneye ilk klarnda damadn,
gelinin ayaklar altna n sra gl yapraklar serptiine ahit oluyoruz.
Beyit yledir:
Sm zer sasun ayana gl-i nesrn gibi
Glen-i hsn seven bir serv-i sm-endmn
G. 178/3
Gzellik bahesinin gm tenli servi boylusunu seven kimse aya-
na gl-i nesrin gibi altn ve gm sasn.
Bilhassa Ramazan ay bitip de perhiz gnleri sona erdiinde, yani Ra-
mazan bayramna eriildiinde alkol alkanl olanlarn kendileri a-
sndan bayrama ok daha byk ve zel bir nem verdiklerini evre-
mizden biliriz. te bayramn gelmesiyle k da kendini araba vermi,
hatta arab sevgilinin elinden imitir. Bayram gn gzellerin kendi-
sine olan ilgi ve ikram zahidi kskandracak dzeydedir. Aadaki be-
yitte air, zahide taklarak eer gzellerin bana olan ikramn grsey-
din deil arap, zehir bile imeye raz olurdun. demektedir:
N iderd zehr-ise zhid degl kim cm- mey
emye dilberler grse eger ibrmn
G. 178/6
30
Bayramlarn bir baka zellii de ikramn, zellikle de tatl ikramnn ol-
masdr. Gc yeten her aile yzyllardan beri bayram baklavas yap-
maktadr. Esasen bayram hazrlklar evlerde gnler nce balar, hele
son birka gn hummal bir hazrla giriilirdi. Yal-gen, kadn-erkek
herkes kendisine uygun bir i tutar, bayram byk bir heyecanla kar-
larlard. Ev, avlu, kap nne kadar temizlenir, bayram elbiseleri ha-
zrlanr, ocuklarn bayram hediyeleri alnr, baklavalar alp erbetle-
ri kaynatlr, zellikle arefe gn mezarlk ziyaretinde bulunulurdu. Ge-
len kurban bayram ise kurbann kesilecei kuyunun almasna kadar
tm hazrlklar yaplrd. te bayram tatlsnn hazrlanmasnn bu ha-
zrlklar iinde mhim yeri vard. Kk yalarda yaz aylarna denk ge-
len bir Ramazan aynn son gnn iki arkada erik aacnn altnda oy-
nayarak geirdiimizi, her ey yolunda iken evden gelen erbet koku-
sunun, sonrasnda ise baklava dkld haberinin bize nasl da akam
zor ettirdiini hl hatrlarm.
Sevgilinin gzleri bademe, dier bir gzelin saf teninin ekerli pelte tat-
lsna -ki effaf grnts ve tiril tiril titremesiyle gzel bir tatldr- ben-
zetilmektedir. Tatlnn bademlisinin yapldn biz de buradan ren-
mekteyiz:
Yar bir nazk-beden dildra gz dikmi yine
Skkeri pldeye sarf eylemi bdmn
G. 283/8
Sevgili, gzn nazik bedenli bir dildra dikmi. Gzleri bademini
ekerli bir pelteye sarf etmi.
shak elebinin anlatt bayram yeri salncaklarn ve dnme dolapla-
rn kurulduu, kesif bir kalabaln topland, adeta panayr andrr bir
yermi. Aadaki beyitte, bayram yerine kurulan salncak, ipleriyle
birlikte, ahu gzl sevgiliyi avlamak iin etrafa tuzak kuran biri olarak
tehis edilmitir. Bend kelimesi tutmak anlamnn yan sra; ba, buka-
, boum, dm manalarna gelir. Beyitte bir av-avc sahnesi izlen-
mektedir:
Sen gzi hy sayd itmek diler bir bend ile
Turmaz etrafa salar her bir salncak dmn
G. 283/4
31
Her bir salncak, durmayp etrafa tuzak kurarak sen gzleri ahuyu
bir bend ile avlamak ister.
Bir baka beyitte de dnme dolaptan bahsedilmektedir:
Bindi dolba nigrum gitdi sandum dimege
d bezmin melekler gna peymn
G. 283/5
Sevdiim dolaba binip gidince bayram bezminin haberini meleklerin
kulana demeye (meleklere sylemeye) gittiini sandm.
Bayram alan kalabalk olur. Bayram gnleri herkes iini gcn bra-
kp oluk-ocuk bayram yaamaya giderler. Aadaki beyitte air bay-
ram yerinin ne kadar kalabalk ve cokulu olduunu mbalaa yoluyla
anlatmaktadr. Her bir melek, felekte bayram yerini seyretmek iin
gelmi. ok kalabalk olmu, aman gn damn ykmasnlar eklin-
de nesir cmlesine aktarabileceimiz beyit yledir:
dghu seyrine gelmi felekde her melek
Ykmasunlar hayli kesret var sipihr tmn
G. 283/7
Kalabaln bu cokusuna melekler de ortak olmak isteyince felek da-
mnda bir hayli kesret meydana gelmi. Burada felek, bir bina gibi d-
nlm veya dnya evinin ats gibi tasavvur edilmitir. Bayram ye-
rini seyre kan melekler o kadar okmu ki gkyz atsnn kme-
sinden endie edilir. Tahmin edilir ki eskiden yaplar genellikle kerpi-
tendi; atlar da o nispetteydi. Fazla arlk bindiinde ise kmesi ka-
nlmaz olurdu. Hatta Anadolunun birok yerinde her k ok evin ve-
ya ahrn dam, fazlaca yaan karn etkisiyle kmektedir. Burada bey-
tin anlatt ise bayram sevincinin yksek dzeyde oluudur.
Bursa hakkndaki son sz, Lmii elebiye syletmek isteriz. Mne-
atn XX. Mektubunda yle der: lsi Bursanu yigdr dirisinden
kalan ehr.
Metinler
Prizrenli em / G. 103
Ald glm dostlar bir dil-rbs Bursanu
Kuy- cennet kendzi hr liks Bursanu
32
Sye-ve kaldum ayakda nie irisn elm
Kendyi gkde tutar her meh-liks Bursanu
Geh Buarban geh b- haytn gsterr
Gzlerm yayla ekser mcers Bursanu
Lalden mve getrmi serv-i simnler biter
Hki cevher ru-perverdr hevs Bursanu
Gn gibi mzana gelmi sanki bir Yusf-ceml
sumn iigi kend meh-liks Bursanu
Akesz pulsuz kuar uryn idp dilberleri
Dm idp gavzn ho olur kaplucas Bursanu
Bir iim suyndan odlu olmaduk em anu
Gn gibi yakd vel her b-vefs Bursanu
Prizrenli em / G. 104
Yakd glm dostlar bir meh-liks Bursanu
Yanalum yanmak-durur n muktezs Bursanu
ehri glzr- rem yayla Firdevs-i bern
Gsterr iki cihan zevkn safs Bursanu
Yr didrn grpdr ol safdan germ olup
Cenneti aynuna almaz kaplucas Bursanu
Cm elinde Cem gibi gemi mahabbet tahtna
lem sultndur her bir geds Bursanu
Baua odlar yakar mihr suyar meh-preler
emiy ah itme gtrmez hevs Bursanu
Prizrenli em /G. 178
Rz- hicrna degidi yd- vasl eyymn
Bursanu her kim bu gn seyr itmedi bayrmn
Birbiriyle merhabdan elleri degmez gl
Sen bu gn umma gzellerden mahabbet cmn
Sm zer sasun ayana gl-i nesrn gibi
Glen-i hsn seven bir serv-i sm-endmn
33
Hle v encm degl yksek uanlar saydna
Mh kurm dane-i sm-ile zerrn damn
Glen-i b- ceml sevdi glm blbli
Bir lebi gonca yzi gl gzleri bdmn
N iderd zehr-ise zhid degl kim cm- mey
emiye dilberler grse eger ibrmn
skpl shak elebi / G. 263
Sm-tenler madeni mabub kn kapluca
k- dil-hasteler aram- cn kapluca
Sohbetinde germ olup cn u gller nerm olur
mrdeye virr hayt- cvidn kapluca
Cbbe v destar ehlin mflis uryan ider
Hace-i ehre untdurur dkn kapluca
Kendye sndurupdur kucmaduk dilber mi var
Ay u iret gnin rind-i cihn kapluca
Bursa ehri kime yana yakla derdin aceb
Sneye ekmi yine ol dilsitn kapluca
Bir meh-i n-mihribna dil virpdr var ise
Ddeden durmaz dker ek-i revn kapluca
Gli miratnda levh-i smgun- gavzda
Nak idpdr suret-i hr- cinan kapluca
Havz gy dadur smn-bedenler penbedr
Lle-ve saklar dern- dilde an kapluca
Soynup uryn olayn yolna nem var ise
kucdurursa baa ishak ol flan kapluca
skpl shak elebi / G. 283
Yirine harcand nakd-i kse-i eyymn
Bursa ehrin tem eyleyen bayramn
yle tezyn eylemidr kendyi her bir gzel
Ama ya imden gir hr- cinnu nmn
34
Merhb ey serv-kad diy elin sunm nar
Gzle ya ol ham-destn dilbere ikdamn
Sen gzi ahuy sayd itmek diler bir bend ile
Surmaz esrafa salar her bir salncak damn
Bindi dulaba nigrum gitdi sandum dimege
d bezmin melekler gna peymn
Var barbana seyr eyle perler mecman
Ay u iretle ger zevk u saf eyymn
d-ghu seyrine gelmi felekde her melek
Ykmasunlar hayl kesret var sipihr tmn
Yr bir nzk-beden dildra gz dikmi yine
Skker pldeye sarf eylemi bdmn
Devletde begligi vardur salnsun dostum
Nu iden mey-gn leb cm- srr-encmn
Soralum ayb olmasun bir lahza rm it begm
Grmed mi kanda gitdi glm rmn
sumndan bir nid gelmi dimi dilberler
Cmlesi ishaka virsn busesi inamn
Necat / G. 473
Cennete dnmidrr elkssa yrn kapluca
Ol periler mecma ser-eme-i cn kapluca
Ayana varur ola bi per gn bana
Var ise bulmdurur mhr-i sleymn kapluca
yine gibi per-peyker semen-smlar
Ho saflarla eker barna uryn kapluca
Ak- didar olub grdgi mahbube akar
Germ olub gn yzllerle srdi devrn kapluca
kr kim sakalluya cennetde yir yokdur dimez
Dopdoludur ba- rdvn gibi lmn kapluca
Kendyi vakf eyleyb yollar gzetmezdi mdm
Ger hallullah gibi sevmese mihmn kapluca
35
Anadan doma olur her kim gelirse katua
Brekallh ey bu gn her derde dermn kapluca
nki sen Bursada oldu leme defl-mell
Dim bdn olasn d handn kapluca
Eski yei saa hdmet-kr olmaz geri kim
Pr ile pr oldu olan ile olan kapluca
Kaint iinde bursack gibi bir dnesen
Dm ider geri seni erbb- irfn kapluca
Vuslat- cnn ile d it Nect mflisi
Dahi mkiller sen katuda asan kapluca
36
Sunu
Onbeinci ve Onaltnc Yzyl
Divanlarnda stanbul
Fatma Meliha EN
*
nemli kara ve deniz yollarnn zerinde bulunan stanbul, dnyann en
nemli ehirlerinden birisidir. Kuruluu ile ilgili tespit edilen ilk tarih M.
. 659 yldr. M. S. 73te Roma hkimiyetine giren ehrin Bat Roma ile
balants 325teki znik Konsilinden sonra kopma noktasna gelmitir.
Fatih Sultan Mehmet tarafndan fethedilmesi ile stanbul iin yeni bir
dnem balar. Bu tarihten itibaren Osmanl Devletinin merkezi olmas
siyasi neminin artmasna yol amtr. Fatih ile balayan imar faaliyet-
leri, ina edilen camiler ve dier yaplar ehrin grnn tamamen
deitirmitir. Osmanl padiahlar ve devlet adamlarnn sanata ve
zellikle iire verdikleri nem, ehrin sanat merkezi hline gelmesine
yol amtr.
XV. ve XVI. yzylda yaayan airlerin divanlarn incelediimizde stanbul
adnn zikredildii baz beyitlere rastlamaktayz. Bu beyitlerde ehir ile il-
gili deiik zelliklere dikkat ekilmektedir. iirlerin yazlma amac ge-
nellikle ehri tasvir etmek deildir. airlerin baka bir vesile ile yazdk-
lar beyitlerde stanbul daha ok benzetme unsuru olarak anlmaktadr:
Zahm- snem gz olup dde-i bnya bakar
Revzen-i kasr- Sitanbul gibi deryya bakar
Bl
Gnlmn yaras gz haline gelmi, stanbul saraynn pencereleri
gibi gzlerime bakar.
37
* Dr., stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Eski Trk Edebiyat Anabilim Da-
l, 2002. Tacizade Cafer elebi Divannda XV. ve XVI asr Osmanl Toplum Hayat
Eski iirimizde airlerin (klarn) gnlleri yaraldr. Bu beyitte Bl,
gnl yarasnn gz hline geldiini, bu ac yznden gzlerinden yalar
aktn sylemektedir. Ksacas, airin durmadan alayan gzleri ile s-
tanbul boaz, yaral gnl ise boaza bakan binalarn camlar arasnda
ilgi kurulmutur.
Bahr-i ekmdr viren hsn-i Sitanbulua fer
B
is-i bd- Bagdd old l-bdd nehr-i at

Bl
Gzellik stanbuluna gzellik veren benim durmadan akan gz-
yalarmdr. phesiz Dicle nehri Badatn mamur olmasna vesi-
le olmutur.
Bu beyit de Blye aittir. air yine akan gzyalarndan bahsederek
bunlar boaza benzetmitir. Hatta stanbul ehrine gzellik verenin
Badat mamur eden Dicle gibi- bu yalar olduunu ifade etmitir.
insndan Stanbulun kesild Nevy
Tg-i brrn old bu dery-y ummn arada
Nev
38
Eyp srtlarndan Hali.
Ey Nev, stanbuldaki tandklarndan ayr dtn. Bu byk deniz
arada keskin bir kl oldu.
Eski iirimizde su ile kl genellikle birlikte zikredilir. Bunun en nem-
li sebebi kllarn demire su verilerek elik hline getirilmesidir. Ayr-
ca parlatlm klcn grn, keskin klcn hzl hareketleri de nem-
lidir. Nev yukardaki beyitte stanbuldaki dostlarndan ayr dtn,
boaz keskin bir klca benzeterek ifade etmektedir.
Br-y hatt ki bahr-i melhat kenresi
San h- ehr-i hsne Sitanbul hisrdur
Bl
Senin kale duvarna benzeyen sakallarn gzellik denizinin kena-
rndadr. Bu grnt gzellik lkesinin padiah iin yaplm stan-
bul surlarn hatrlatr.
Beyitte gzel bir yz tasvir edilmektedir. Yzn yanak ksmlar deniz,
etrafndaki sakallar ise deniz kenarna yaplm surlardr. Bu surlarn
yaplma sebebi gzellik lkesinin padiahn tehlikelerden korumaktr.
stanbulu evreleyen surlarn da ina edilme sebebi ayn deil midir?
airler stanbulun sadece d grnnden deil, insanlarndan da
bahsetmitir. Bk bunlarn banda gelir:
39
Serv-kmetler iki yann alurlar yolu
Rh- gl-zre dner yollar stanbulu
Bk
Servi boylu gzeller yolun iki tarafna dizilmiler, stanbulun yolla-
r gl bahesinin yoluna dnmektedir.
Eski bahelerde yollarn kenarlar aa dikilerek belirlenirdi. Bunun
iin daha ok servi aalarnn tercih edildiini biliyoruz. Bk, stanbul
sokaklarnn gzeller ile dolduunu ifade etmek iin yollarn kenarla-
rnda biriken insanlar servi aalarna benzetmekte, muhtemelen ba-
harn gelmesiyle meydana gelen kalabala dikkat ekmektedir.
Dil-rblarla aceb kesreti var her yolu
Geemez hblarndan gl stanbulu
Bk
Her yol gnl kendisine eken gzeller ile dolmutur, gnln stan-
bulun gzellerinden vazgemesi mmkn deildir.
Bk bu beyitte de stanbulun her tarafnn insann akln bandan ala-
cak kadar gzel insanlarla dolduunu aknlkla ifade ediyor. Ayrca,
gnlnn bunlara taklp kaldn da sylemektedir. Ayrca geemez
kelimesinin kalabalk yznden yrmekte zorluk eken bir insan da
tasvir ettiini tahmin edebiliriz.
Klmaz vef ulfeleri pre meclise
stanbulunsa ahdi ykan b-vefs bol
l
Meclisimizde vefa maalar (ulufeleri) para etmemekte (geme-
mektedir), stanbulun ise nce vaad edip sonra sznde durma-
yanlar oktur.
Gelibolulu l mderris olmak istedii hlde ktip olarak deiik yerler-
de bulunmu, hayatnn son dnemlerinde ise sancak beylii yapmtr.
stanbuldan uzakta geirdii yllar boyunca onun bu ehirde yaamak
istedii malmdur. Yukardaki beyitte stanbulda yaayan baz insanla-
r eletirdii aktr.
Var geri pri her yolu dns ok Sitanbulu
Amm sen l kulu shib-eddur sevdgm
l
40
Her ne kadar her yolun bir pri, stanbulun bilgili insan oksa da,
sevdigim, senin l ismindeki kulunun edas bakadr.
l bu beyitte her iin bir bileni olduunu sylemekte, stanbul ehrinde
bunlarn saysnn hi de az olmadna dikkat ekmektedir. Bir greve
gelmek istedii anlalan airin btn bunlara ramen kendisinin ba-
ka bir tarz olduunu, bunun da tercih edilme sebebi olmas gerektii
konusunda srarcl aka ifade edilmektedir.
ehr-i stanbol u Bursada og itdk cst c
Bulmaduk asl-y-ile olm mrebb
Mel
stanbul ve Bursa ehirlerinde ok aradk sorduk ama gerekten
eitimli birini bulamadk.
air Mel alayl slubu ile tannan bir airimizdir. Yukardaki beyitte de bu
zelliini gzler nne sermekte ve stanbul, Bursa gibi ehirlerde ok ara-
masna ramen, hakikatten eitimli bir insan bulamadn sylemektedir.
Ol efdal-i fuzal kdi old buld tamm
Fesddan yine emn emn stanbul
Kadri Efendi kd-i taht- eh-i cihn
Emr-i cnd-i ahli emn-i er-i Resl
Zt
Ol faziletlilerin en faziletlisi kad oldu, stanbul yine fesattan kurtul-
du ve emniyet hkim oldu. Cihan ahnn taht ehrinin kads Kadri
Efendi, Allahn resulnn eriatnn emini, askerlerin emiri.
Zati bu kasidesini Kazasker Kadri Efendi iin yazmtr. airin ifadesin-
den Kadri Efendinin vazifeye balamas ile stanbula gvenlik mesele-
sinin ortadan kalkt anlalmaktadr.
Hsn ile mecmu- lemde karmdur alem
Taht ol ah- cemal behcet stanbuldur
Zt
O gzellik padiahnn taht ehri gzellik stanbuludur, o bu gzellik-
le btn lemde bayran karm, hkimiyetini ilan etmitir.
Bayrak hkimiyet semboldr. Topraklar zerinde dalgalanan bayrak,
devletin bamszln ifade eder. Zt gzelliinden bahsettii kiinin,
btn gzellerin sultan olduunu, bunun da btn lemde onun bayra-
41
nn dalgalanmas nedeniyle kabul edildiini aklar. Ayrca bu kii s-
tanbul gibi gzellik lkesinin taht ehrinde yaamaktadr.
Sitanbul py-tahtnda durur hne dvn
Dahi nev-restedr amm ki malm- ekbirdr
l
Her ne kadar yeni yetimi olsa da btn byklerin bildii gibi
onun stanbul payitahtnda padiahlara yakr bir divan (meclisi)
vardr.
Bu beyitte de stanbulun padiahn ikamet ettii ehir yani payitaht ol-
masndan sz edilmektedir. Ayrca devlet kararlarnn alnd divan da
buradadr.
Olal sen pdih- taht- stanbl- hsn
Taht-gh- h- dildr server Tebrz-i k
Zt
Ey server, (komutan), sen gzellik stanbulunun tahtnn padiah ol-
duundan beri ak Tebrizi gnl padiahnn bakenti olmutur.
Yapld lutfu ile cmle kulb- harb
Niteki devlet-i ah ile ehr-i stanbul
Zt
stanbulu padiahn terif etmesi gibi, senin ltfun ile btn harap
olmu gnller onarld.
Herhangi bir nedenle ehir dnda bulunan padiah stanbula gelince,
bazen gnlerce sren kutlamalar yaplarak karlanrd. Gndz yap-
lan enlikler, geceleri ehrin aydnlatlmasyla devam ederdi. Yukarda-
ki beyitten ehrin grnnn gzellemesi iin, bakma muhta yer-
lerin de tamir edildii, buradan da sevgilinin bir ltufta bulunduu an-
lalmaktadr. Bunun kendisi yznden perian olan insanlara dnp
bir kere bakmas olduunu tahmin edebiliriz. nk padiahn geece-
i yollarn bakmnn yaplmas, onun oradan sadece bir kere gemesi
ve ihtimal ki buralara dikkatle bakmas iindir. Sevgili de ehre gelen
sultan gibi, etrafta yle bir grnm, kendisi yznden perian ol-
mu gnlleri mutlu etmitir.
Makdeminden sahn- stanbul buld zb--ferr
Nitekim lem bulur hsn--bah gelse bahr
Cfer elebi
42
Baharn gelmesiyle dnyann gzellemesi gibi, senin terifinle s-
tanbul gzellik buldu.
lkbahar ile gne daha fazla grnr, dnya aydnlanr, iekler aar.
Cfer elebi padiahn stanbula gelmesiyle dzenlenen enliklere dik-
kat ekmekte ve bu durumu baharn gelmesine benzetmektedir.
Mbrek ide Stanbula makdem Mevl
Salh u sulha mbeddel ola fesd- enm
Nev
Allah senin stanbula gelmeni mbarek etsin nk insanlar ara-
sndaki fesat yerini bar ve emniyete brakt.
III. Mehmedin Eri seferini tebrik iin yazlan bir kasidede bulunan be-
yitten, padiahn seferde bulunduu esnada stanbulda baz karklk-
larn kt anlalmaktadr. nk airin de ifade ettii gibi sultann
ehre gelmesiyle syi yeniden temin edilmi ve halk huzura kavu-
mutur. Bunun iin air kretmektedir.
Sitanbul ol eh-i Ysuf-liksz
Hemn st ak zindna benzer
Hayl
stanbul, o Yusuf yzl padiahn bulunmad zamanlarda st
ak zindana benziyor.
Bu beyit, Haylnin Kanuni Sultan Sleyman iin yazd bir kasidede
bulunmaktadr. Kastedilen Yusuf Peygamber kadar gzel yz olan
padiah Kanuni Sultan Sleymandr. stanbulun surlarla evrili ol-
mas onun zindana benzetilmesine yol amtr. Fakat bu ehrin zin-
dandan fark stnn ak, yani aydnlk olmasdr. nk zindanlar
karanlktr.
airlerin bazlar da bulunduklar baka ehirler ile stanbulu karla-
trmlardr:
Gzlerm giryn iden cnn adum aladum
ehr-i sabr seyle virdm an adum aladum
Grdi yaum tola geldi gzleri kpriler
Ebr-ve ol fet-i devrn adum aladum
Tunca sanma yol basup merdmler alan kanlu su
Kh- frkatde bugn yrn adum aladum
43
Seyle virdm Edrine gibi karrum ehrini
Ol Sitanbuldaki sultn adum aladum
Zt
Gzlerimi yalar iinde brakan sevgiliyi anp aladm. Sabr ehri-
ni sele verdiimi hatrladm aladm.
Kprlerin gzleri gzyalarmn tatn grd, bulut gibi o zama-
nn fetini andm aladm.
Yollar basp insanlar ldren kanl suyun Tunca nehri olduunu
zannetmeyin, ayrlk danda sevgiliyi andm aladm.
Arballk ehrini Edirne gibi sele verip stanbuldaki sultan (sev-
giliyi) anp aladm.
Yukardaki beyitlerde Ztnin Edirnede bulunduu anlalmaktadr.
Edirne iirlerimizde daha ok yamurlar ve etrafnda bulunan nehirle-
rin tamasyla meydana gelen seller ile birlikte anlr. air, stanbuldan
ayr kald iin srekli gzya dkmekte olduunu, bu durumun Edir-
nenin sellerine benzediini belirtmektedir. nsanlar ise bu durumu bil-
mediklerinden, grdklerinin yamurun sonucu olduunu dnmek-
tedir. airin hasretiyle gzya dkt kii padiah ya da onun kadar
sevdii biri olabilir.
air Bahtde stanbul ile Edirneyi karlatrmaktadr:
Edirne ehri gibi geri ehr-i b-bedel olmaz
Yine amm bu dnyda Stanbula bedel olmaz
Egeri hb olur yetle ayvas anu amm
Stanbulu sul eftls gibi gzel olmaz
Anu berg-i enrn basd berg-i tn-i stanbul
Kimesne dimesn kim dnyede el zre el olmaz
Mahalsz varmuzdur dime ol ehre sakn iy dil
Zamnnda iridk hak bu kim byle mahall olmaz
O ehr-i dil-gnu vasfna dendi gazeller ok
Vel Baht sen nazmu gibi rengn gazel olmaz
Baht
Her ne kadar Edirne ehrinin benzeri yoksa da dnyada stanbula
benzer olamaz.
Onun her ne kadar ayvas gzel olsa da stanbulun sulu eftalisi gi-
bi gzel olmaz.
44
Dnyada kimse el stne el olmaz demesin nk stanbulun na-
rnn tozu (bal) Edirnenin nar yapran kaplad
Ey gnl sakn bu ehre zamansz varmz deme, gerek u ki za-
mannda gelmiiz ve buna benzer yer olmaz.
O gnl aan ehrin vasfna ok gazeller sylendi fakat Baht senin
gzel nazmn gibi gazel olmaz.
Amr de Edirnede bir gzele baland iin stanbula dnemediini
aadaki beyitlerle anlatmaktadr:
Edirne dilberlerinden bir gzel sevdm yine
Hsn ili serverlerinden bir gzel sevdm yine
Greyin bu ehri dilberlerle bdan ola
Kim per peykerlerinden bir gzel sevdm yine
Bu glistnu ki klar temghdur
Serv-i smn-berlerinden bir gzel sevdm yine
Gzme grinmez old cennetti hrleri
ehr meh-manzarlarndan bir gzel sevdm yine
Amriy Kostantniyye azmine tkat kan
Edrine dilberlerinden bir gzel sevdm yine
Amr
Ey Amr, yine Edirne gzellerinden birini sevdim, Kostantiniye eh-
rine gitmeye takat kalmad.
Gelibolulu Sunnin sevdii ise stanbuldadr. Bu yzden memleketi
Geliboludan ayrlmak gerektiini ifade ediyor:
Sun bir hb sever ehr-i Sitanbul ire
Geliboldan aa imdi fergat ddi
Sun
Gelibolulu Sun ise Amrnin aksine stanbula gitmek istemektedir.
Gemi ki hayf Mihr Amasiyyede mrn
Kostantinede kilisen gitme kal imde
Mihr
Ey Mihr, yazklar olsun mrn Amasyada gemi, akllysan bun-
dan sonra stanbula gitme.
mr Amasyada geen Mihr bundan pimanlk duymaktadr ama ar-
tk ge kalmtr, stanbula gitmesi mmkn deildir.
Deiik iirlerden yaptmz alntlarda Bk dnda dorudan stan-
46
buldan bahsedilmemektedir. Fakat Yahya Beyin stanbul ehrengi-
zinden aldmz aadaki parada stanbul tasvir edilmektedir:
ridi htif-i kudretden vz
Didi ihml klma vaktidr yaz
Gaybdan bir ses duyuldu ve hmal etme, (imdi) zamandr, yaz.
dedi.
Huss ubu ehr-i iret-bd
Olupdur ehr-i stanbul ana ad
zellikle ad stanbul ehri olan bu iret dolu ehri (yaz).
Ne ehr ol kim ann her beyti ma
mr
Kusrn bildi cennetden grp hr
O nasl bir ehirdir ki her evi bakmldr, onu cennetten gren huri-
ler kendi kusurlarnn farkna vardlar.
Bahr b- cennetden nmne
Alur glsitn gne gne
Onun bahar mevsimi cennet balarn hatrlatr, eit eit glbah-
esi alr.
Seh-kmetler ile zeyn olupdur
Kenr mecmal-bahreyn olupdur
Onun ii servi boylu gzeller ile ssldr, kenar ise iki denizin ka-
vutuu yerdir.
Alm bahra anun nice bb
Kanad am sanursn murg- b
Onun pek ok kaps kanat am su kular gibi denize alr.
Ne hsn-i hulk var y Rab bu ehrn
Gricek an akd gnli bahrn
Y Rab bu ehrin ne kadar gzel tabiat var; onu grr grmez de-
nizin gnl ona akt.
Olup hsn ile bir mahbb- zb
Gmi halhldur pynda dery
O gzellii ile ssl bir mahbuptur ve deniz onun ayandaki g-
m halkadr.
Vcd htem-i mhr-i Sleymn
Aa bir halka-i sm old ummn
Onun grn Hz. Sleymann mhr gibidir ve deniz onun g-
m halkasdr.
47
Sadet mhdur bu ehr-i mehr
eref gkinde aa hledr sr
Bu mehur ehir mutluluk aydr, onun bulunduu eref gky-
znde sur ayn evresindeki hle gibidir.
denler sr- memddn manzar
Didi smn kemerl hba bezer
Onun uzun hisarn grenler Buras gm kemerli gzele benzi-
yor. dediler.
ekp bir dayire teshr klm
Per-peykerleri nahcr klm
O (byclerin yapt gibi) bir daire izip peri kadar gzel yzlle-
ri yaban keisi gibi onun iine hapsetmi.
Leb-i dery ruh- cnana bezer
Bedenler cmle-i dendna benzer
Denizin kenar sevgilinin yanana, surlarn bedenleri ise sra h-
lindeki dilere benzer.
Ruh- cnndan mihr ola sanm
Hevya uyuban suya tayanm
(O) sevgilinin yanandan merhamet (=sevgi) beklemi, bo arzuya
kaplp sudan destek aram.
Nola cennet dir isem aa her br
Grr k ehli anda nki ddr
Her seferinde ona cennet desem ne olur? nk ak ehli orada
her an sevgilinin yzn grr.
Ne hsyyet virpdr aa gerdn
Olur her serv-kadd tab mevzn
Acaba felek buraya nasl bir zellik veriyor? (nk) btn servi
boylularn mtenasip vcudu vardr.
Okur mey sohbetinde her per-ve
Bir aya stine bi i
r-i dikle
Mey sohbetlerinde her peri yzl gzel bir ayak zerinde durarak,
gnl peinden srkleyecek kadar gzel bin tane iir okur.
Bu demlerde derilp her semen-ten
Komazlar dmen-i deryay elden
Yasemin kadar beyaz tenli btn gzeller, bu zamanlarda bir ara-
ya gelip denizin eteini ellerinden brakmazlar.
48
Soyunup suya girrler ser--ser
Alr gonca-lebler sm-tenler
Onlar zerlerindekileri karp suya girerler ve denizin zeri ba-
tan baa gonca dudaklar ile gm bedenlerle kaplanr.
Grrsin anlar suda soyunm
Sanasn taze gller suya konm
Onlarn soyunup suya girdiini grdnde, taze gllerin suya
konduunu sanrsn.
Harmler gibi dery-y ummn
Soyup her hb anda eyler uryn
Deniz yol kesen haramiler gibi, her gzeli soyarak rlplak brakr.
Der b stine her sm-sm
Semdan nr iner deryya gy
Her gm kadar beyaz ve parlak yzl gzel, su yzeyine dn-
ce, sanki denize gkten nur iner.
Talallh zih nakk- kudret
Yazar bu vech ile b zre sret
Taalallah! O ne gzel Kudret Nakkadr, bu ekilde su zerine re-
sim yapar.
Binp ketye dahi nice dilber
Kalatada ayak seyrnn eyler
ok sayda dilber, gemiye binip Galatada ayak seyran yapar.
Sadef olur o ket-i inver
inde dilrblar ll-y ter
O yzen gemiler sedef, ilerindeki gnl kendisine eken gzeller
slak incilerdir.
Yahya Bey stanbul tasvirine ehri cennetle karlatrarak balar. Da-
ha sonra denize alan kaplarn deniz kularna benzetir, Boaz sular
ile ilgili eitli tebihler yapar. ehrin etrafn eviren surlar drt beyit-
te anlr. ehirde yaayan insanlarn zelliklerinden bahseden ksm
denizde yzenlerin anlatm takip eder. Bunlarn denizden sonra gemi-
lere binmesi ve Haliin karsndaki Galataya elenmek amacyla git-
meleri ile ehirden bahseden ksm sona erer. Yahya Beyin beyitlerinin
en nemli zellii, stanbulu anlatmak amacyla sylenmi olmalardr.
Sonu olarak XV. ve XVI. yzyl divanlarnda tespit ettiimiz beyitlerden
hareketle stanbulun d grn ile ilgili baz unsurlarn divanlarda
49
yer aldn syleyebiliriz. Ayrca insanlarnn gzellii de nemlidir. Fa-
kat air-padiah ilikilerini dikkate aldmzda, Topkap Saraynn s-
tanbulda bulunmas, padiahn bu ehirde yaamas iirlerde en ok
ifade edilen zelliklerden birisidir. Bk ve Yahya Beyin eserlerinde s-
tanbul, insanlarn yaad, canl bir ehir olarak karmza kar.
KAYNAKA
ALTUN, Kudret. Gelibolulu Mustafa l ve Dvn: Vridtl-enka. Nide: zlem
Kitabevi, 1999.
AMBROSS, Edith. Candid Penstrokes: The Lyrics of Mel an Ottoman Poet of the
16
th
Century. Berlin, 1982.
BK. Dvn. Hazrlayan: Sabahattin KK. Ankara: Atatrk Kltr Dil ve Tarih
Yksek Kurumu, 1994.
SNAN, Betl. Bl elebi Divan (2b-35a) nceleme-Metin, Yaynlanmam Yk-
sek Lisans Tezi. Boazii niversitesi, 2004.
APAN, Pervin. Tezkirelerde stanbulun Ele Aln, stanbul niversite-
si Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi. 31, 2004. s. 25-52.
ERNSAL, smail. The Life and Works of Tacizade Cafer elebi With a Cri-
tical Edition of His Divan. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, s-
tanbul, 1983.
GKYAY, Orhan aik. Divan Edebiyatnda ehirler-stanbul, Glk Ne-
rede, Seme Makaleler. III. stanbul, 2002. s. 231-242.
-, Divan Edebiyatnda ehirler-stanbul, Edirne, Glk Ne-
rede, III. stanbul, 2002. s. 243-253.
HAYL, Divan, Hazrlayan Ali Nihat TARLAN. stanbul: Mill Eitim Bakan-
l, 1945.
NEV, Yahya. Divan. Hazrlayan: Mertol TULUM, M. Ali TANYER. stanbul:
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, stanbul, 1977.
TOSKA, Zehra. airlerin stanbulu, Gnmzden Gemie Bir Bak, Jo-
urnal of Turkish Studies Trklk Bilgisi Aratrmalar, Hasibe Mazo-
lu Armaan, II, 22, 1998. s. 195-221.
YAKAR, Halil brahim. Gelibolulu Sun Dvn ve Tahlili Yaynlanmam Dokto-
ra Tezi. stanbul niversitesi, 2002.
YAHYA BEY, Divan. Hazrlayan: Mehmed AVUOLU. Ankara: stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi, 1983.
ZT, Divan. c. I, Hazrlayan: Ali Nihat TARLAN. stanbul: stanbul niversi-
tesi Edebiyat Fakltesi, 1968.
, Divan, c. II, Hazrlayan: Ali Nihat TARLAN, stanbul: stanbul ni-
versitesi Edebiyat Fakltesi, stanbul, 1970.
, Divan, c. III, Hazrlayanlar: Mertol TULUM, M. Ali TANYER, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi, 1987.
50
stanbul Semt Tasvirleri
Reyhan ORAK
Klsik iirin genel yaps iinde ehir, daha ziyade gzellikleriyle deil
gzelleriyle ele alnr ve ehir telkkisi ana temann glgesinde kalr.
air, iinde bulunduu muhiti, iirin imaj dnyas erevesinde, sevgi-
liyle ilikisi nisbetinde deiik cepheleriyle iler. Meknn iire tesiri,
airin amac deil, kulland bir aracdr. Bu konudaki en mhim ve
malzemesi en bol ehir stanbuldur.
stanbul kelimesini divan iirinde ilk kullanan air, Avni (Fatih Sultan
Mehmet)dir. Fatih kendi ald ehre:
Feth-i stanbula frsat bulamadlar evveln
Sultan Muhammed didi tarihini: herun
diyerek H.857 / M.1453 tarihini der.
4
ehir, iirde Kostantiniyye, ehr-i Kostantin, stanbul veya Stanbul
isimleriyle yer alr.
5
stanbul, klasik iirde pek ok ynyle ele alnmtr. ehrin semtleri de
bunlardan biridir. Semtleri birbirinden ayran belirgin zellikler, ayn
zamanda iirin konusunu da tekil eder. Bu meyanda ilk semtimiz Ga-
latadr.
51
* Dr. rencisi, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, Onbeinci
Yzyl airlerinden Mnirnin Manzum Siyer-i Nebisi (cilt 2-3)
4 elebi, A. H., Btn Yazlar, stanbul, 1998, s. 201.
5 elebi, a.g.e., s. 201.
Galata
Galata sahillerine ilk ada Sykai (ncirlik) ad verilmitir. Bizans d-
neminde Galatann, ehrin 13. blgesi olduu belirtilmektedir. Blge
eski Grek diliyle, kardaki Sykaida anlamna gelen peran en Syka-
is adyla anlmtr. Buradaki peran kelimesi nce Cenevizliler tara-
fndan Galatay, sonra da Levantenler tarafndan Beyolunu kastede-
rek Pera eklinde kullanlmtr. Galata adnn nereden geldii konu-
sunda ise eitli grler mevcuttur. Bunlardan biri, talyanca iskele-
ye inen merdivenli veya yokulu yol manasndaki Calata kelimesin-
den gelmesidir. Bir baka gr ise Galatann, galaktos yani st ke-
limesinden tremesi ynndedir. 1583 tarihli bir fermanda da Galata
52
ahrlarnda hala inek beslendiinden bahsedilir.Daha yaygn bir gr
de Galatialnn mahallesi manasna gelen tou Galatoudan geldii
eklindedir.
6
Blgeye Cenevizliler 13. asrdan itibaren yerlemeye balarlar. Fatihin
fethine kadar da bu unsur burada meskndur. Fetihten sonra 1 Haziran
1453 tarihinde Cenevizlilerle bir ahidname imzalanr ve onlara Osman-
l tebaas stats verilir. Bylece canlar, mallar ve ticari serbestlikleri
gvence altna alnr.
7
53
6 Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, c. 3, s. 348-349.
7 A.g.e., c.3, s. 349-350.
Fethinden sonra stanbulun ehresini kademe kademe kendi izgile-
riyle deitiren Mslman Trkler, ehrin bu tarafna fazla dokunma-
mlardr. Galata ancak 15. asrn sonlarna doru, byyen ekonomi ve
artan nfusla birlikte bir miktar Trk nfusa sahip oldu. 19. asrn sonu-
na kadar da bu kozmopolit yapsn korudu.
Divan airi, Galata semtini Hristiyan yapsyla iire konu etmitir.
Divan iiri gelenei ierisinde telakki edilen gzel ve gzellik anlay
genellikle soyuttur. air hayal eder. ayet gzel somuta indirgenecek
olursa daha ziyade gayrimslim bir gzel tercih edilir. airin Hristiyan
bir gzeli semesi, byk mutasavvf air Feridttin Attarn Mantkut-
Tayr adl eserinde iledii eyh Sanan hikyesinin gelenekselleerek
iirde kullanlmasndan ibarettir.
Asl ad Abdrrezzak olan eyh, 400 derviiyle birlikte diyar- Rumda
gezerken bir Hristiyan kzn grr ve ona ak olur. Kz ister. Kzn
art eyhin Hristiyan olmasdr. eyh kabul eder ve znnar kuanr.
Kz ardndan domuz obanl yapmas teklifinde bulunur. eyh bunu da
kabul eder. Mritlerin engel olma abalar da sonu vermez. Sonunda
Hristiyan kz ryasnda Hz.Muhammedi grerek tvbe eder ve Msl-
man olur. eyh de slama geri dner. Bu hadise de Divan airleri tara-
fndan bir gelenek haline getirilir.
8
Avniya klma gmn kim sana rm ola nigr
Sen Sitanbul hsun ol da Kalata hdur
Avni
Ey Avni gnl verdiin o Hristiyan gzelin sana ram olacan, itaat
edeceeni asla umma. nk sen nihayetinde stanbulun padiahsn
o ise gzellik lkesinin bakenti olan Galatann ahdr.
stanbulun padiah olmak o dnem iin cihana da hkmetmek de-
mektir. Fatih gibi bir hkmran bile bir Galata gzelinin kendisine ram
olmayacan dnmektedir. nk her zaman bu iirde k ulal-
maz, mauk da aresizdir. Buradaki ak, vuslat olmayan, idealize edil-
mi bir aktr. Gzelin Hristiyan olmas da vuslat imknszlatrr. By-
lece air ulalamaz bir ideal olmas gereken vuslatsz akn Hristiyan
gzelle somutlatrr.
54
8 entrk, A. A., Osmanl iiri Antolojisi, stanbul, 1999, s. 46.
Balamaz firdevse gnlini Galatay gren
Servi anmaz anda ol serv-i dilry gren
Avni
Galatay gren Firdevs cennetine gnl balamaz. Servi boylu sev-
giliyi gren insan da artk bir daha servi aacnn adn bile anmaz.
aire gre iinde dolaan huri gibi gzellerle Galatay grenler Firdevs
cennetini istemezler. Orada nazla salnan servi boylu sevgiliyi grenler
de artk servi aacn hatrlarna bile getirmezler. air mbalaal bir
biimde Galatay ve gzellerini vmektedir.
Ayn konuda bir baka beyit de 16. yzyl airlerinden Hayalye aittir:
Adn anmaz idin sofi dahi firdevs-i alnn
Eer ranlarn grsen Stanbul u Kalatann
Ey sufi eer stanbul ve Galatann gzelliklerini grseydin cen-
netin adn sen dahi azna almazdn.
Burada da air stanbul ve Galataya ayn nemi vermi ve onlar cen-
netle mukayese etmitir.
Klsik iirde iki mptellar, akamdan itikleri ikinin etkisinden sa-
bah da kurtulamazlar. Bu durum mptel olan kiide mthi bir ba
ars yapar. Ar ancak biraz daha iki ierek giderilir. Akam iilen i-
kiye abuh sabah iilene de subh denir. Bu, dilimize yerleen abuk
subuk konumak deyiminin kaynan oluturur. air Ahi bu konuda u
beyiti syler:
Cigerm mey gibi hn etti benm zaf- humr
Kalataya varalum def-i humr eyleyelm
Humar yani iki dknlm, cierimi kan etti. yle ki: hem ok iki
itiim iin cierlerim kanl ve hasta, hem de ikiye olan zaafm saye-
sinde cierlerim mey (iki) gibi kanl, ikiyle dolu vaziyette ve iki ren-
ginde. Galataya gidelim de bu mahmurluu yani sarholuu def ede-
lim. Bunu da biraz daha ierek yapalm.
ki mptell, insann iradesinin zorland ve kurtulmann kolay ol-
mad bir durumdur. Belki mptel kurtulmak da istemez. nk o i-
meyenlerin anlayamayaca bir tat alr. Bazen de bu tad ibadet lezzeti
ile bir tutar.16. yy airlerinden Zati de buna istinaden yle der:
55
Bir ayak bin erbainn hletin virmez mi gr
Ge ayak seyrine ey sofi Kalatadan yana.
Bir kadeh iki bin defa ilehaneye girip krk gnlk ibadet dnemi
ve bundan alnan lezzeti vermez mi, sen de bir tat.
air sonrasnda sufiye seslenerek Hadi Galataya ayak seyrine gidelim
de bunu sen de gr der.
stanbulun fethiyle birlikte Galatada yaanan hayat, Mslmanlar ta-
rafndan daima merak konusu olmutur. Aznlklarn youn olarak bu
blgede yaamas ve stanbulda yasak olan iki ve meyhane gelene-
inin burada serbest oluu halkn bir blmn buraya doru ek-
mitir. 15. yzyldan itibaren burada yaygn hale gelen ikili elence-
ler ve gezintiler Galatada ayak seyri tabiri ile nitelendirilmitir.
Ayak Trke bir kelimedir ve bilinen manas dnda Divan iirinde
iki kadehi anlamna gelmektedir. Seyretmek ise bilindii gibi ge-
zip dolama demeye gelir. Bylece Galatada ayak seyri tabiri hem
Galatada gezip dolama hem de Galatada kadeh dolatrma, iki i-
me manalarn tar.
9
Dnem dnem stanbulda iki yasaklar da meydana gelir. Bunlardan
biri de Kanuni devrinde, Ebussuud Efendinin eyhlislml zamanna
rastlar. 1562 ylnn Austos ay sonlarnda, Kanuni arap getiren gemi-
leri stanbulda Galata nnde yaktrr. air Baki de -o zamanlar Ebus-
suud Efendinin danimendi idi
10
- u beyiti syler:
Reh-i meyhaneyi kat itdi tig-i kahr sultnn
Su gibi arasn kesdi Stanbul u Kalatanun
Sultann kahr klc meyhanenin yolunu kesti. Tpk stanbul ile Ga-
latann arasn suyun kestii gibi.
airin burada ikiyi savunmas tamamen iir geleneinin bir rndr.
Germezler boazdan katreca ab- Mesihay
Yasag dem ldrmez mi hey sufi Kalatanun
Neviye ait olan bu beyit de ayn biimde iki yasandan bahsetmektedir.
Bir damlack ikiyi bile Boazdan (yutak anlamnda boaz-stanbul
Boaz) geirmezler. Galataya gitme yasa ya da Galatada iki i-
me yasa adam ldrmez mi?
56
9 avuolu, M., Divanlar Arasnda, Ankara, 1998, s. 49.
10 avuolu, a.g.e., s. 55.
Burada ab- Mesiha (sa suyu) iki anlamnda kullanlr. Hristiyanlarn
arap-ekmek ayininde (Holy Communion, ya da bizdeki ad ile Aa-y
Rabbani) arap, sann kann temsil eder ve kutsal addedilir. Rahip
Bu (sann) beden(i)dir (hoc est corpus
11
) deyip ekmei, ardndan da
Bu kandr deyip arab uzatr. Bylece sann etini yiyip kann itikle-
rine yani sembolik olarak onun kendilerinde enkarne olduuna, bir di-
er deyile de ruhaniyetini devirdiklerine inanrlar.
12
Kanuni devrinin zarif airlerinden biri de mam Mahmuddur. O da Ga-
latallarn alkn olduu simalardan biridir. Helk mahlasn kullanr.
Genken ilim tahsil etmek zere Karamandan stanbula gelir. Tahsil
hayatndan sonra birka yl mderrislik yapar ve daha sonra da btn
bunlarn geici olduunu dnerek imamlk yapmaya balar. Bir sre
sonra da stanbuldan Yarhisara ger.
13
Burada, mtekerrir murabba
tabir edilen, drtlklerden oluan bir iir yazar:
Keml-i vech ile seyrin grenler dr- dnyanun
Saf-y kalb ile zevkin srenler her temnun
Nzirin grmedi hergiz bu iki ehr-i zibnun
lhi ykma bnydn Sitanbulun Kalatanun
Bu dnyay bir utan bir uca seyredenler, her trl temaann zev-
kini gnl enliiyle srenler, hibir yerde asla bu iki gzel ehrin
bir benzerini grmedi. Allahm srf bu sebeple de olsa stanbul ve
Galatann bnyadn bozma.
Bnyad asl, esas, bina, yap manalarndadr. air, ehre zarar gelme-
mesi ve gzelliini kaybetmemesi iin byle der.
Birinde emeler aynen tesemm Selsebl olmu
Birinde hamr rma akar her su sebl olmu
Hev v b- cennetten saf bah u ceml olmu
lhi ykma bnydn Sitanbulun Kalatanun
Birinde yani stanbulda emeler ad ile msemma olup Selsebil
(cennette bir emenin ad) olmu, Cennet rma gibi akmakta. Di-
57
11 Bu sz alay yollu olarak bir ritele, gizemli bir by ayinine iaret eden hokus-po-
kus szn retmitir. Bizdeki elemterefi kelimesinin retili tarzyla benzer-
lik gsterir.
12 Catholic Encyclopedia, http://www.newadvent.org/cathen/05573a.htm
13 Pala, ., airlerin Dilinden, stanbul, 1997), s. 161-162.
erinde yani Galatada ise iki, rmak gibi sebil olmu, parasz da-
tlmakta. Bu hliyle oralar cennetin havasndan ve suyundan safa-
lar kesbedip gzellemitir. Allahm stanbul ve Galatann bnya-
dn bozma.
Helk bir dahi grsem Sitanbul u Kalatay
Ebed anmaz idim Msr u Semerkand Buhary
Diri olduka dnyada iderdm bu temenny
lhi ykma bnyadn Stanbulun Kalatanun
Ey Helk! stanbul ve Galatay bir defa daha grsem, Msr, Semer-
kand ve Buharann ebediyen adn anmazdm. Ve dnyada yaadk-
a unu temenni ederdim: Allahm stanbul ve Galatann bnyad-
n bozma.
airin bu bendde Semerkant ve Buharay anmas akla Fatihin ve Ha-
fz- irazinin u beyitlerini getirir:
Eger an gebr-i efrenci be-dest ared dil-i ma-ra
Be hl-i Hinduye bahem Stanbul u Galata ra
Avni
Eer o firenk gzeli gnlm fethederse, onun Hintli gibi kara beni-
ne stanbul ve Galatay balarm.
Eger an Trk-i irazi be-dest ared dil-i ma-ra
Be hl-i Hinduye bahem Semerkand u Buhara ra
Hafz
Burada da Hafz Trk gzellerinin bir benine Semerkand ve Buharay
balar. Bu iki ehir de stanbul gibi, gzellikleri, zenginlii ve geli-
miliiyle klasik iirde byk nem tamaktadr.
Rivayete gre Timur bu beyiti duyunca airi huzura getirmeleri iin fer-
man buyurur. Hafz, sultan huzuruna kacak kyafeti bile giyemeden
alelacele huzura getirilir.
Timur fkeyle sorar:
Bre koca air! Biz Semerkand ve Buharay alrken bunca kan dk-
tk. Sen ise o gzelim ehirleri sevgilinin bir tek benine balay-
vermisin. Bu ne cmertlik?
Hafz her hlkrda iin ktye gideceini anlamtr. zerindeki kya-
fetleri gstererek:
te o cmertlik yznden bu hldeyiz ya Sultanm! der.
Timur onu cezalandrmak yerine mkfatlandrmaya karar verir ve:
58
u eli ak aire on kese altn verin, der.
14
Galata ile ilgili son beyit, Behitiye aittir ve u ekildedir:
lle biz meyi miyandan gtrp el ekelm
retn mevsimi geti Kalatadan geelm
Biz artk (ill ki) ikiyi ortadan gtrp el ekmek istiyoruz. nk
iretin mevsimi geti, Galatadan da geelim. Artk k geldi. Gezip
elenmenin tad kalmad.
At Meydan
Yunanca hipodrom kelimesinin Trkesidir. stanbulun fethinden
(1453) Yenieri ocann kapatlmasna (1826) kadar bu adla anlr. At
Meydanna Ahmediye Meydan veya Sultanahmet Meydan da denir.
15
stanbulda bu tr meydanlar genellikle zel zamanlarda halkn bir
arada olup ortak paylamlarda bulunduu sosyal alanlardr. Mesela
saray ahalisinin dn trenleri, snnet trenleri, bayramlama t-
renleri buralarda yaplr. At meydan da bu eit nemli merkezlerden
biridir.
Baz airler kastedilen bu nemli gnler iin kasideler yazar. Kanuni
devri airlerinden Hayal de Veziriazam brahim Paann dn vesi-
lesiyle bir kaside yazar. lk beyiti yledir:
Gzm t old eylerken seher vaktinde seyrn,
Semend-i nza binmilerle dolmu At Meydan
Dn vesilesi ile meydanda baz elenceler tertip edilmitir. At
Meydann da cirit oynayan ya da ata binilerek bir baka oyun ei-
dini oynayan genler doldurmutur. air bu manzaray seyretmek-
tedir.
Ayn konuda bir baka beyit de Dukaginzade Yahya Beye aittir:
Semend-i nz ile yrk civanlar seyre ksunlar
Pr olsun hblarla At Meydan Stanbulun
evik ve gzel atlar ile genler hzla seyre ksnlar. Bylece At
Meydan bu gzellerle dolsun.
59
14 Pala, a.g.e., s. 167.
15 Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, c. 1, s. 414.
Yine At Meydanndaki binicilik oyunlar, belki at yarlar ya da cirit
oyunlar kasdedilmektedir.
Dukaginzade Yahya Beyin (1582) ah u Geda isimli bir de mesnevisi
vardr. Burada At Meydan ok gzel tasvir edilmitir. Gnmz Trke-
siyle ifadesi u ekildedir:
Oraya her sokaktan insanlar kk byk denize akan nehirler gibi
akp durur. Oradan baklnca Adalar grnr. Denizi ssleyen bu adalar
gzellerin yzndeki benler gibidir. At Meydannda Tuba aalar gibi
pek ok yksek aalar vardr. stlerinde kular dinlenir, altlar insan-
lara adr olur. Burada bir tlsmla birbirine sarlm ejderha heykelleri
vardr. Aralarnda berrak sular aktan emeler, ta stunlar bulunur.
Bu, byk stanbul ehrine revnak veren At meydandr.
16
60
16 elebi, A. H., Btn Yazlar, stanbul, 1998, s. 206.
Okmeydanndan stanbul.
Okmeydan
Osmanllar fethettikleri her blgede talim amacyla birer ok meydan kur-
mulardr. stanbulun Okmeydan bugn de ayn isimle anlan blgedir.
klasik iirde Okmeydan, n (airin) sinesine benzetilmitir. Sevgili-
nin de en belirgin zellii a nazlanmasdr. Nazlanmann dozunu ve
mahiyetini sevgilinin baklar belirler. Bu gz szerek yan bak gam-
ze olarak isimlendirilir. Sevgilinin a gamzesiyle hafife bakmas
a ok mutlu eder. nk bu durum sevgilinin kla ilgilenmesi an-
lamna gelir. Bakn mahiyeti, sitemli, kzgn hatta umursamaz olabilir.
Bunlarn hepsi k iin mhimdir. Fakat kesinlikle, iir gelenei iin-
de, sevgili a ilgiyle, arzuyla bakmaz. Eer sevgili aa hi bakmaz
ve onunla ilgilenmezse ite o zaman k perian olur. Bu sebeple sev-
gilinin sitemli ya da kzgn ilgisi bile hi ilgilenmemesinden yedir ve
k bunu tercih eder.
61
Sevgili a gamzesi ile baktnda kirpikler ya da bakn kendisi ok,
kalar da yay grevi grerek n sinesini deler.
imdiki beyitlerde de bu manzara mevcuttur:
Grdler had yok hadeng-i gamzenin peyknna
Sinemi benzettiler uk Ok Meydanna
Hayal
Gamze okunun hedefi n sinesidir. Sine bu oklarla yle dolmu-
tur ki grenler bu sineyi okmeydan zanneder.
Keza dier beyitte de:
Tir-i dilberler ki var sinemde sa u solda
Ey dil Okmeydandur gya ki stanbulda
Meal
Gzellerin ok gibi baklar sinemin san ve solunu doldurmutur.
Buras gya stanbulda Okmeydandr.
Eyp
Eyp ad, Eyb el-Ensariden bu semte miras kalmtr. Eyb el-Ensri,
stanbul muhasaralarndan birine katlp burada ehit dmtr.
Bu semte ilikin beyit air Sunye aittir:
Seyr-i Eyyba kan ensr ihvnum gelmedi
Yoluna kurbnlar olduum nigrum gelmedi
air beyitte Eyp gezmeye km olan sevgilinin bir trl gelmedii-
ni syler. Bu sevgili ensar (yardmc) ve ihvan (candan dost) sfatlaryla
nitelenir.
Ensarn ilk manas yardmc demektir. Fakat Hz. Peygamber Mekkeli-
lerle birlikte Medineye hicret ettiinde onlar karlayan Medine ahali-
sine de ensar denmitir. Kelimeyi ev sahibi manasnda dnrsek
beyiti yle de yorumlayabiliriz:
Eyb gezmeye kan gnlmn sahibi, ihvanm gelmedi. Yoluna -
Eyp Hazretlerine kurban adayanlar gibi- kendimi kurban etmeye
raz ve hazr bulunduum nigrm gelmedi.
62
Vefa Meydan
Adn eyh Vefa Klliyesinden alr. Fetihten sonraki ilk yerleim yerle-
rinden biridir. lim ve tasavvuf erbabnn blgeye ilgisi buray canland-
rr. Ticari merkezlere olan yaknl da semtin nemini artrr. At Mey-
dan gibi buras da esnaf ve sanatkrlar iin nemli bir sosyal evre ko-
numundadr. Bayramlama alandr. Gezinti yeridir.
17
air Yahya da Vefa Meydannn klar veya sanat erbaplar iin bir
merhabalama ya da toplanma yeri olduunu u ekilde ifade eder:
Safalar kesb idp uaka olsun merhba yer yer
Vef Meydanna gelsn civnn Stanbulun
Yedikule
Fetihten sonra II. Mehmet, kuatmada tahrip olan surlar tamir ettirdii
gibi Altn Kap denilen blgeye de yedi kuleye sahip bir hisar yaptrr. Bu
hisar semte adn verir. Evliya elebi, buray gzel bahe ve bostanla-
ryla stanbulun rabet gren mesire yerlerinden biri olarak anlatr.
Fetihten sonra Yedikule, Anadoludan getirilen aznlklarn youn olarak
yaad bir blge hline gelir.
18
Melek-sim gzellerle verelden kendiye zinet
Sekiz cennet temsn eyler Yedikulenin
Hayal
Melek yzl gzelleri kendine ziynet edinen Yedikule adeta sekiz
cennete benzer. Melek ve sekiz cennet tabirleri kullanlarak Yediku-
lenin gzellikleri ve gzellerinin dereceleri tayin edilir.
Son sz Fatih devri airlerinden Karamanl Aynye brakalm:
ehr-i azam kim bins geri ma tyndadur
Ya anun stndedr cennet yhud altndadur
Bu haber kim sylenr hem zhir btndadur
Revnk bu kinatn ehr-i Konstantinyedir
63
17 Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, c. 7, s. 372.
18 Sadun, A., stanbulun Semtleri-Yedikule, stanbul, 2003, s. 4.
Kaynaka:
AYDEMR, Yaar. Behiti Divan. Ankara: M.E.B. Yay., 2000.
AVUOLU, Mehmet. Divanlar Arasnda. stanbul: Aka Yay., 1999.
-, A.Tanyeri. Zati Divan-Gazeller Ksm. c.III. stanbul, 1987.
-, Yahya Bey Divan. stanbul, 1977.
-, Helaki Divan. stanbul, 1982.
ELEB, Asaf Halet. Btn Yazlar. Haz: Hakan Sazyek. stanbul: Yap Kredi Yay.,
1998.
DANMEND, smail Hami. Destan ve Divan Edebiyatlarnda stanbul Sevgisi,
Fatih ve stanbul Dergisi, s. I, c. I, stanbul, 1953.
DOAN, Muhammed Nur. Fatih Divan ve erhi. stanbul: Eminn Belediyesi
Yay., 2004.
Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi. stanbul: Kltr Bakanl ve Tarih Vak-
f ortak yayn. c.I., 1993; c.III., 1994; c. VI., 1994; c. VII., 1994.
KURNAZ, Cemal. Hayali Bey Divannn Tahlili. stanbul: M.E.B. Yay., 1996.
KK, Sabahattin. Baki Divan-Tenkitli Basm. Ankara: T.D.K. Yay., 1994.
PALA, skender. airlerin Dilinden. stanbul: tken Yay., 1997.
SADUN, Abdullah. stanbulun Semtleri-Yedikule. stanbul: .B.B. Kltr A..
Yay., 2003.
SUNGUR, Necati. Ahi Divan. Ankara, 1994.
ENTRK, Ahmet Atilla. Osmanl iiri Antolojisi. stanbul: Yap Kredi Yay., 1999.
TARLAN, Ali Nihat. Hayali Divan. Ankara: Aka Yay., 1992.
, Zati Divan. c. I. stanbul, 1968.
, Zati Divan-Gazeller Ksm. c. II. stanbul, 1970.
TULUM, Mertol, A. Tanyeri. Nevi Divan-Tenkitli Basm. stanbul, 1977.
64

Ve 16. Yüzyıl Divanlarında Edirne, Bursa Ve İstanbul PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ve 16. Yüzyıl Divanlarında Edirne, Bursa Ve İstanbul PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ESK TRK EDEBYATI TOPLANTILARI

15. VE 16. YZYIL DVANLARINDA

is-i bd- Bagdd old l-bdd nehr-i at

You might also like