385

U.. FEN-EDEBYAT FAKLTES

SOSYAL BLMLER DERGS
Yl: 11, Say: 19, 2010/2





TRK TARH TEZ LE TRK DL TEZNN KAVAINDA
GNE-DL TEORS

Gkhan Yavuz DEMR

ZET
Trkiyenin modernleme srecinde hem adalama hem de ulusal
kimliin inas asndan Trkenin merkez bir nemi vardr. Gen Trkiye
Cumhuriyeti otuzlu yllarda hem ulusal kimliin inas hem de adalama uruna
birok devrimler yapmtr. Cumhuriyet bu uurda Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti ile
Trk Dili Tetkik Cemiyetini kurmu ve kongreler dzenlemitir. Bu kongrelerde
adalama ve ulusal kimliin inas iin Trk tarih tezi ve Trk dil tezi
gelitirilmitir. Bu iki tez anlalmadan Trk modernlemesinin hedefleri
anlalamaz. Trk tarih ve Trk dil tezinin ruhunu en iyi yanstan eyse nc Trk
Dili Kurultaynda gelitirilen Gne-Dil Teorisidir. Bu makalede Trk
modernlemesine temel tekil eden Trk tarih tezi ile Trk dil tezinin ruhunu en iyi
yanstan Gne-Dil Teorisi ele alnmaya allmtr.
Anahtar Kelimeler: Gne-Dil Teorisi, Trk tarih tezi, Trk dil tezi,
monogenesis teoriler, dilin kayna.
ABSTRACT
Sun-Language Theory at the Crossroads of the Turkish History
and Language Thesis
Turkish has a vital importance in Turkeys modernization and nation
building process. To reach that particular aim, Young Turkish Republic radically
changed so many things in the thirties. The republic established Trk Tarihi Tetkik
Cemiyeti and Trk Dili Tetkik Cemiyeti and organized congresses, in which thesis of
Turkish history and language was developed. It is not possible to understand the aim

r.Gr.Dr., Uluda niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm.

386
of Turkish modernization without grasping the meanings of those two particular
thesis. We claim that it was Sun-Language Theory which reflects the spirit of those
two thesis. In this article I will try to show the importance of Sun-Language Theory.
Key Words: Sun-Language Theory, thesis of Turkish history, thesis of
Turkish language, monogenesis theories, origin of language.

Dil, hakknda btn bildiklerimize ramen yine de bilinemezliini
koruyor. Efltunun Kratylos diyaloundan beri dil daima dncenin
gndemini ve insan zihnini megul etmekle beraber, hl bilinemezliklerini
de muhafaza ediyor. Dile dair en bilinemez, en speklatif ve dolaysyla en
zlemez bilmece ise kaynann veya orijinin ne olduu sorusudur. Dilin
kayna problemi skenderi olmayan bir gordion dmdr.
Dilin kayna hakknda yaplan speklasyonlar tarihin her
dneminde scakln korusa da bu tartmalarn en revata olduu dnem,
bilhassa on sekizinci yzyln ortalarndan on dokuzuncu yzyln balarna
kadar olan periyottur. Bu dnemde Rousseaudan Herdere, Vicodan
Condillaca, Grimmden Adam Smithe kadar farkl alanlardan pekok
dnr insan zihnini bir hayli megul eden ve gdklayan dilin kayna
nedir sorusuna cevap aramtr. Fakat on dokuzuncu yzylda pozitivizmin
ve btn bilimleri fizie indirgeyerek bilimi niterletirmeye ynelik
fizikalizmin artan etkisiyle hmaniter disiplinlerin giderek matematize
olmasnn sonucunda, dilin de kesin bir analizini yapabilecek ve dile ilikin
incelemenin snrlarn belirleyecek bir dil bilimi araynn domas, bu
sorunun entelektel gndemden uzunca bir sre dmesine yol amtr
(Demir, 2007b). Bunun neticesinde Paris Linguistik Cemiyeti 1866da
dzenledii kongrede dilin kayna hakknda yazlm bildirilere, bu
speklasyonlarn bir sonu ve bilimsel temelleri olmad gerekesiyle yer
verilmeyeceini aklamtr. Benzer bir yasaklamaya yaklak yarm yzyl
sonra 1911de Londra Filoloji Cemiyeti de gitmitir (Danesi, 1993; Wells,
1987).
Bugne kadar ortaya atlm dilin kayna teorileri kabaca teolojik,
metafizik ve bilimsel olarak tasnif edilebilir. Bu dilin kayna teorilerini
tasnif etmenin baka bir yolu da balang modellerine bakmaktr. Bunlara
gre ilk dil sesli-iitilebilir ifadeler yahut el-kol-jest-mimik gibi grlebilir
iaretler veyahut da btnyle isel zihn kodlardan domutur. En bilinen
balca dilin kayna teorileri ise zetle unlardr: dilin kaynan kutsal
kitaplarda arayan teolojik teori; mutasyon teorisi; mutasyon teorisinin daha
ham versiyonu doutanclk teorisi; sosyal bask ve ihtiya teorisi; kontakt
teorisi; sosyal kontrol ve ibirlii teorisi; konvansiyonalist teori; vokalik
teoriler; nlem, duygu veya Pooh-Pooh teorisi; ses taklidi, yansma,
onomatopeia veya Bow-Wow teorisi; komnal bir ite iilerin ritmik


387
almalar ve bireylerin hareketlerini koordine etmeye yarayan alma
esnasnda karlan sesleri merkeze alan Marxist, ie-dair veya Ye-Ho-Ho
teorisi; insann baz sesleri baz nesne ve eylemlerle eletirmesine dayanan
Ding-Dong teorisi; elenceyi ve tutkuyu temele alan mzikal teori; ses
oyunu teorisi; bebek sesi teorisi; ark syleme teorisi; nrolojik teori;
anatomi ve fizyolojiye arlk veren ses kanal teorisi; jest ve mimik teorisi;
buraya kadar saydmz modellerin iki veya tanesini birletiren
kombinasyon teorileri (Hewes, 1993; Ahanov, 2008). Konumuz gerei,
btn dillerin tek bir kaynaktan geldiini savunan monogenesis teoriler ile
dilin ok kaynakl olduunu ileri sren poligenesis teoriler arasnda yaplan
ayrm bizi daha ok ilgilendirir. nk monogenesis teoriler dilin ortak ve
tek bir kayna olduunu ileri srerken, zmnen btn insanl kuatan ortak
ve tek bir rk fikrini vurgular. Mesel, bu monogenesis teoriye dayanarak
kltrleri ve dilleri ilkelden uygara lineer bir ilerleme izgisinde sralayan
evrimci antropoloji, ilkel topluluklarn dillerini incelemek suretiyle dil
evriminin ilk safhalarna ilikin bilgi edinilebileceini savunmutur.
On dokuzuncu yzyln sonlar ve yirminci yzyln balarnda
Darwinizmin artan etkisi, smrgecilik yarnn hzlanmas, antropoloji ve
karlatrmal filoloji gibi disiplinlerin smrgeciliin keif kollar olarak
almas, dnyada bir politik stnlk mcadelesinin kzmas,
ulusuluun glenmesi ve ulus-devletin paradigma haline gelmesi ve
Avrupada ulus-devletlerin ptrak gibi yaylmasyla dilin kayna
incelemeleri eski poplaritesine yeniden kavumutur. Bu dnemdeki dilin
kayna incelemeleri, yeni kurulan ulus-devletlerin ilk ulus ve ilk dil olma
iddialarndan dolay ekseriyetle monogenesis teorileri temel alr (Eco, 1995).
Yirminci yzylda bamszln ilan eden gen ulus-devletlerin ilk
yaptklar eylerden biri ulusal tarih ve ulus dili almalarn hzlandrarak
kendi uluslarnn tarihteki roln ve ulusal tarihlerinin baka uluslarn
tarihinden daha eski olduunu gstermeye almak olmutur. Bu gen ulus-
devletlerden bir tanesi de 1923de kurulan Trkiye Cumhuriyetidir.
Trkiyede dil tartmalar Osmanl mparatorluunun modernleme
sreci ve gen Cumhuriyetin uluslama sreciyle hareketlilik kazanr. Bu
anlamda Trke tartmalar bir medeniyet kriziyle balar. Bunun neticesi
olarak da Trkiyede Trke tartmalar byk ekseriyetle linguistik
olmaktan ok politik tartmalar olmutur. Trkeye ilikin tartma
modernlie, modernlemeye ve uluslamaya dair bir tartmadr (Demir,
2007c) .
On dokuzuncu yzylda atrdayan bir mparatorluun kmesini
engellemek arzusundaki elitlerin en acil cevap bulmalar gereken soru nasl
hayatta kalabiliriz sorusuydu. Bu sorunun cevab onlara gre
modernlemeydi ve modernlemek de uluslamayd. Ulus ve ulus-devlet


388
insanln evriminde daha ileri ve yeni bir aamayd ve mparatorluktaki
uluslama tartmalar entelektelleri kanlmaz olarak Trkenin
problemlerine yneltti. nk bir ulus ancak kendi z dilinde adalama
srecini gerekletirebilirdi. Bu dil vard ve hi kukusuz Trkeydi. Fakat
Trke, Arapa ve Farsann hegemonyas altnda kaybolmak zereydi.
mparatorluun ilk modern elitleri, bu sebeple alfabeden dilde sadelemeye
Trkenin birok problemini tartmaya mecburdular.
Yeni kurulan Cumhuriyet hi kukusuz mparatorluun bakiyesiydi.
O nedenle, baka birok ey gibi, Trke tartmalar da Cumhuriyete
mparatorluktan miras kalmt. Yeni Cumhuriyetin adalama beraber
halletmesi gereken dier bir konu da ulusal birliin tesis edilmesiydi. Bir
ulus-devlet kurulsa da mparatorluun bakiyesi halklardan bu ulus-devlete
bir ulus ina edilmesi gerekiyordu. Cumhuriyet ada bir ulus-devletti ve bu
ada ulus-devlete de ada bir ulus lzmd.
Bu sebeple Cumhuriyet dneminin dil politikalar, bir yandan
adalamann gerei olan byk apl bir zihniyet deiimini, te yandan
da ulusal birliin tesisi araynn etkisi altndadr. Cumhuriyetin kurucu
nderleri ulusal bir dilin olumasn ulusun inas iin en temel adm olarak
grdler. Bir mparatorluun enkaz zerinde ykselen Cumhuriyetin yeni
bir devlet, yeni bir ulus yaratrken, yeni bir tarih ve yeni bir dil de yaratmaya
almas bir arada dnlmesi gereken temel bir arayn paralardr:
Tarihi sfr noktasndan balatmak!
Yeni kurulan Cumhuriyet milad kendisiyle balatmak, gemiiyle
balarn koparmak istemitir. mparatorluun izlerini silmek isteyen
Cumhuriyet kendisine bir referans noktas aramak zorundayd ve bu referans
noktasn Orta Asyada bulmutu. Keza btn kurumlar ve devrimleriyle
hzla adalaan Cumhuriyet, dilinde de mparatorluun kalntlarn
grmek istemiyordu ve ihtiya duyduu z ve kaynak Trkeyi de yine Orta
Asyada bulmutu. Dnyada bir ei benzeri olmayan Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesinin 9 Ocak 1936daki al, Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti ve Trk
Dili Tetkik Cemiyetinin srdrdkleri Trk tarihi ve Trk dili
incelemelerinin iki ayr kurumla olsa da aslnda tek koldan yrtldn
aka gzler nne serer (Demir, 1999a). Cumhuriyetin uluslama projesine
ve resm ideolojisine bu iki ayr kurumun tek koldan yrtt dil ve tarih
tezleri hayat vermitir.
Cumhuriyetin bu kurgusunun izlerini, Ruen Erefin Reisicumhur
Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin emirleri zerine tercme ettii Leon
Kahnn (Lon Cahun) Fransada Ar Dilleri Takaddm Etmi Olan
Lehenin Turan Menei adl yazsnn sonuna ekledii Afet Hanmn ders
notlarnda bulabiliriz.
389
Yukardanberi hareket ve faaliyetinden bahsettiimiz insan
ktleleri, aldklar vaziyet ve ifa ettikleri vazife ve grndkleri
muhitlerdeki zaman itibarile muhtelif namlarla yadedilmi olan
TRKLERDR.(...) (Helenler ve Ltinleri sinesinden karm
olan) Trklerin beeriyet ve medeniyete ettikleri hizmet nedir? Bu
suallere ksaca u cevab verebiliriz: Trkler muhtelif dnya
muhitlerine giderek, o muhitlerde ya yalnz balarna dnyann ilk
medeniyetlerini tesis etmilerdir ve yahut muhtelif muhitlerdeki
insanlarn arasna girerek, onlarn insanlkta ve medeniyette
ilerlemelerine messir olmulardr. (...) Binaenaleyh, Trkler
insaniyet ve medeniyette mrebbi ve klavuz olmulardr. Bununla
iftihar ederler. Geri bilhare zaman zaman kendi benliini
unutturan sevk ve idareleri yznden ok zararlara ve perianla
maruz kaldlar. Bu vaziyetler yznden beeriyet ve medeniyete
ifa eylemi olduklar byk tesir ve hizmetler kale alnmayarak
onlar yalnz her millette grlm neviden baz edit hareketlerile
tarihte tantmaya almak dmanlar iin iar oldu. (...) Bundan
kolaylkla anlalyor ki btn eski medeniyetleri kuran,
Trklerdir. Bu hakikat, bir emri vakidir. Ananelerin zaten
dnyaya gsterdii bu vaka, Arkeolojik kefiyatla teeyyt
etmitir. (Kahn, 1930; ss. 30-34)
Burada Hobsbawmn (2006) bahsettii anlamda tarihsel sreklilik
fikrinin icadna ahit oluruz: Tarih ncesi alarda btn dnyaya
medeniyeti yayan Trkler. Fakat ayn zamanda mevcut durumun bir
aklamasn da buluruz: Kendi kltrlerine yabanc Arap, Fars ve slam
kltrlerinin etkisinde kalan Trkler, Trk olana yabanclatlar ve Trk
milleti hemen hemen her eyini kaybetti. Bu yzden, yaplmas gereken
Byk ef Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin nderliinde bu felaketin ana
sebeblerinden kurtulmaktr (avkay, 2002). Dil tezini tarih tezine, tarih
tezini de dil tezine balayan ite bu kurgudur.
Mill ve ilm bir vazife olarak grlen tarih incelemelerinin amac
ulusal bilin oluturmakt. Trk Tarih Tezini besleyen ulusuluk fikriydi.
Tarih aratrmalar yoluyla ulusal kimliin kefedilmesi iki
yzyln da izlerini tayordu: Bir yandan Aydnlanma ann ve
Fransz Devriminin etkisi altnda tarihselcilie kar bir zellik
tayordu, yani Osmanl mparatorluunun kn bir karanlk
a geride brakmak olarak deerlendiriyordu; dier yandan ise
tarihi ele geirilemeyecek kadar ok eski kklerde ya da
kaynaklarda arayarak bilimselci ve tarihselci bir sluba
brnyordu.

(Ersanl, 2003; ss. 185-186)
Maarif Vekleti ile Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin ibirlii
neticesinde 1932 ylnn Temmuz aynda toplanan ve dokuz gn sren
Birinci Trk Tarih Kongresinde, Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti ikinci Reisi


390
ve anakkale mebusu Samih Rifat Beyin sunduu Trke ve Dier
Lisanlar Arasnda rtibatlar adl bildiri, sanki bundan sonra olacaklarn bir
habercisidir:
Tarihten evvel ve sonraki muhtelif devirlerde
Hindavrupa lisanlar Trkenin uzv ve mihaniki tesirleri altnda
kalmtr? Bnyev ihtiltlar son teekkl tabakalarda gzle
grlemiyecek kadar deimitir. Misal olarak Trke say
adlarndan drt kelimesini ele alalm: Hepimizin bildiimiz
Franszca quatre kelimesinin drtten alnd, hatta baka bir tbir
ile, ikisinin bir olduu sylenilse hi kimse itimat etmez. Halbuki,
bu en kat bir hakikattir. talyann iptida sakinleri olan osk
(osque) larn lisannda drt adedinin ad turutumdur. Buradaki
(um) lhikas fazladr. Kelimenin asl turuttur. ark Trkleri de
trut derler. (Birinci Trk Tarih Kongresi, 1932; s.59)
Bu kongreden sonra Trk Dilinin de ayn yntemle ele alnmas
gerektii aktr. Nitekim ilk tarih kongresinin ardndan, 11 Temmuz 1932
akam ankayada aralarnda Afet Hanm, Ruen Eref, Yusuf Akura,
Samih Rifat, Sadri Maksudi gibi isimlerin de bulunduu bir sohbette, Gazi
dmeye basar: Dil ilerini dnecek zaman da gelmitir. Ne dersiniz?
Ardndan devam eder: yle ise Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti gibi bir de ona
karde bir dil cemiyeti kuralm. Ad Trk Dili Tetkik Cemiyeti olsun! O
gece hemen almann erevesi ortaya kmtr:
Cemiyetin iki byk kolu olacakt: Biri filoloji ve
lengistik, biri de Trk dili. Filoloji ve lengistik, hem dorudan
doruya bu bilgilerle, hem de bu bilgiler yollarndan Trk dili ile
uraacakt. Trk dili kolunun bl ise: lgat stlah,
gramer sentaks ve etimoloji bakmndan Trk dilini tetkik ve
tesbit edecekti. (Eref, 1933; s.6)
Bundan sonra, Cemiyet hzla tezin sunulaca kurultay toplamak
zere almaya balam ve Trk dilinin eskilii, Hint-Avrupa ve baka
Avrupa-Asya dilleriyle ilikisi zerine hazrlanan bildiriler 26 Eyll 1932de
Birinci Trk Dili Kurultaynda okunmutur. Kurultayn altnc gnnde
Hseyin Cahit Beyin dilde zorlama yaplamayaca, onu tabi tekmlne
brakmak gerektii yolundaki konumas byk tartmalara yol amtr.
Hseyin Cahit, konumasna ncelikle Trke kelimeler ile yabanc dilerdeki
kelimeler arasnda kurulan benzerliklerin yanltclna dikkat ekerek
balar.
(...) kelimeler arasnda zahiri benzeyilere byk ve kati
bir ehemmiyet verilmektedir hissi hasl oluyor. Kelimeler bir
dilden dier dillere geerken esaslar sabit kanunlara gre deiir.
O derecede ki zahirde biribirlerine zerre kadar benzemiyen szler
ayni kkten km olabilirler. Ayr dillerde hemen hemen
biribirinin ayni gzken baz kelimeler arasnda da hi mnasebet


391
bulunmamas pek kabildir. lme hrmet hissi bizi aldatc
benzeyilere, fikir oyunlar kabilinden saylabilecek baz bululara
kar gayet uyank tutmaldr. (Birinci Trk Dili Kurultay, 1933,
s.273)
Kurultaydan kan karar, Cumhuriyetin kurulu yllarnn
jakobenizmiyle rten eydi: tesande dayal, atmasz, snfsz bir ulusa
kendi ruhunu yanstacak yeni bir dil yaratmak. Bu, hi kukusuz, dile
ramen yeni bir dil yaratma abasyd. Kurultaydan kan karar dilin irad
olarak deitirilebilir, dntrlebilir ve yeni batan yaratlabilir olduudur.
Hedef Trkenin ifade imknlarn geniletip, zengin bir dil yaratmaktr. Bu
amala derleme ve tarama szlkleri oluturularak Trkenin kendi
kklerinden yeni kelimeler tretilecektir.
kinci Kurultaydan sonra dilde ok radikal bir arlama balar.
Tarama ve derleme almalar meyvelerini vermi ve bu yolla ok sayda
kelime kazanlmtr. Bu yeni bulunan kelimeleri kullanma sokma grevini
ise ncelikle bu hareketin fikir mimar Atatrk stlenir. kinci Kurultay ile
nc Kurultay aras Atatrkn konumalar bu yeni bulunan kelimelerle
kanavie gibi ilenmitir. nc Trk Dili Kurultay 24 Austos 1936da
toplandnda vaziyet budur.
phesiz nc Trk Dil Kurultayna damgasn vuran, Dr. Phil
H. F. Kvergicin Atatrke gnderdii Trk dilinin baka dillerle ilikisi
konusunda yeni bir teoriye zemin hazrlayan La Psychologie de queques
elements des langues turques (Trk Dillerindeki Baz gelerin Psikolojisi)
adl almasndan ilhamn alan Gne-Dil Teorisidir. Gne-Dil
Teorisinde iddia edildii gibi btn dillerin Trkeden geldiine dair bir tez
ortaya koymayan, daha ziyade Antropoloji ve Freudun psikanaliz
yntemlerinden faydalanarak Trkenin baka baz dillerle akrabal
olabileceini ileri sren Dr. Kvergicin Avrupada bastramad krk yedi
sayfalk bu tezde Atatrk, karde Trk Tarih Tezi ile Trk Dil Tezini
talandracak mkemmel bir mttefik bulmutu. Atatrkn talimatyla
Gne-Dil Teorisi hemen Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinde okutulmaya
baland ve brahim Necmi Dilmen, Hasan Reit Tankut, Saim Ali Dilemre,
Agop Dilar, smail Hami Danimend, Agop Dilaar, Ragp Hulsi zdem
gibi dilciler bu konu zerinde almaya baladlar. Hatta brahim Necmi
Dilmen, kinci Tarih Kurultaynda Gne-Dil Teorisinin Tarih Tezindeki
Yeri balkl bir bildiri sundu. Kvergicin tezinin zamanlamas kusursuzdu
ve artk btn tezler birbirini destekliyordu.
Trk Tarih tezinin at lemsarar geni ufuk, Trk Dil
tezinin lemsararln hazrlad. Eer Trk Dil Bilgisi nurunu
Prehistoryaya kadar vardrabiliyorsa bu Trk Tarih ilminin insan
meneini fethetmesiyle kabil oldu. Buna kar, Trk Dil tezinin
teksif ettii byk k, tarih ilmine karanlk kalm uzak ve derin


392
keleri aydnlatmya balad. Eer Trk Tarih ilmi ilk insan
tanmlamaya muvaffak olabiliyorsa bu, Trk Dil ilminin kelime
fosillerini konuturabilmesindendir. nk Trk Jenisinin amaz
eseri, Gne-Dil Teorisi, ilk insann ilk ses parasn ve ilk manal
szn bulup meydana karmtr. (Tankut, 1938b; s. 3)
Hem tarih hem de dil kongrelerinde resm ideolojiyi destekleyen
btn bildiriler ayn mant sergiliyordu: Madem ki Trkler uygarlklarn
Asya, Avrupa ve hatta Amerikaya (burada Gne-Dil Teorisine en esasl ve
en abartl katklar salayan Meksika Bykelisi Tahsin Mayateki
hatrlayabiliriz) kadar yaymlard, o vakit Trk dili de insanlk tarihinde
arzettii nem asndan byk bir ciddiyetle incelenmeliydi. Buna gre
Trk dili, ta ve maden anda kltr kavramlarn g yoluyla btn
dnyadaki dillere yayan ok eski ve ok byk bir kltr dilidir. Esasnda bu
teori, tarih tezinin iki ynl hedefini gsteriyordu: Birincileyin, Trk dili ve
rknn srekliliini ispatlamak; ikincileyin, Gnein ilkel toplumlardaki
tanr tanmaz gcn esas alarak dil problemini sekler bir dzleme tamak.
nk Trk Dil Devriminin balca motivasyonu Trkeyi Arapa ve
Farsann hegemonyasndan kurtarmak gibi grnse de aslnda daima Laik
Cumhuriyetin dilini, Arapa ve Farsayla zdeletirilmi slmn
etkisinden kurtarmak olmutur. Cumhuriyet, alfabe deiiminden dilde
sadelemeye varana kadar topyekn Dil Devriminde esasen iki eyi
hedeflemiti: Trklemek ve seklerlemek. imdi Gne-Dil Teorisiyle
Trke slmn boyunduruundan kurtarlacakt.
Gne-Dil Teorisinin ortaya koyduu bu sekler keif, Gnein ilk
insanlar iin her eyden stn bir obje olduu ve dilin zuhrunda da ilk
amilin gne bulunduudur (nan, 1936; s. 3). Bu sebeple dilin kaynana
ynelik incelemelerde aklda tutulmas gereken ilk obje gnetir. Dilin
kaynanda ilk insann gnee bakp Aa demesi yatar. Bu Aa veya
Trke yazmyla a, Trkenin birinci dereceden kkyd. lk insan
balca mefhumlarn gneten almt.
1. Gnein kendisi; esas, sahip, allah, efendi, ykseklik,
byklk, okluk, kuvvet, kudret.
2. Gnein sat k, aydnlk, parlaklk.
3. Gnein verdii scaklk, ate.
4. Hareket, imtidat, zaman, mesafe, yer, kara, toprak, gda,
hayat, byme, oalma.
5. Renk, su.
6. ses, sz. (nan, 1936; s.3)
Bu teoriye gre, ilk insanlar btn bu madd ve fikr varlklar,
gnee verdikleri isimle birbirlerine anlatrlard. Bu o kadar ak bir eydi ki,
herhangi bir kelimenin etimolojik analiziyle, o kelimede gnele ilgili


393
yukarda zikredilen mefhumlardan biri bulunabilirdi. Bu teori esasnda,
dnyadaki mevcut btn dillerin bir asldan gelmi olduunu varsayan
monogenesist bir teoridir. Buna gre btn dillerin kaynanda genel bir
dilin varl sz konusudur. Bu dil, hi kukusuz, Trkedir (Tankut, 1936a).
Dilin kaynana ynelik monogenesist teorinin o dnem nde gelen
taraftarlarndan ve nc Trk Dili Kurultaynn katlmclarndan deilse
de davetlilerinden Sovyet linguist Nikolai Marrn Kemalist dilciler
zerindeki etkisi aktr. O kadar ki, Gne-Dil Teorisinin neredeyse,
Marrn dilin kaynana ynelik gelitirdii fikirlerin tmyle Orta Asyaya
adaptasyonu olduunu sylemek abart olmaz. Marrn teorisindeki kurucu
drt ana unsur sal, ber, yon, ro a fonemi ile deitirilmi
ve buna bir de Orta Asyann gnei ilave edilmitir (avkay, 2002).
Btn dillerin Trkeden domu olmasnn mantksal sonucu,
yeryznde kk Trke olmayan hibir kelimenin bulunamayacadr. Bu
yzden, dilde zletirme hareketinin arlklarndan yaknanlar, Gne-Dil
Teorisini bizzat Atatrk tarafndan balatlan dil tasfiyeciliinin yine bizzat
Atatrk tarafndan durdurulmas olarak yorumlamlardr. Bu tezi
savunanlarn banda Falih Rfk Atay gelir.
Bir akam Atatrk, sofra bittikten sonra, benim,
yanbandaki iskemleye oturmam emretti: Dili bir kmaza
saplamzdr dedi. Sonra: Brakrlar m dili bu kmazda? Hayr.
Ama ben de ii bakalarna brakamam. kmazdan biz
kurtaracaz dedi. (...) stiyordu ki, Trkede mmkn olduu
kadar ok kelime brakalm, ancak bu kelimelerin Trke
olduunu da izah edebilelim. (Korkmaz, 1992; ss. 298-299)
Gerekten Gne-Dil Teorisi dildeki zletirmeyi tedricen
durdurmutur (Heid, 2001). Fakat hem z Trkeciliin hem de Gne-Dil
Teorisinin Atatrkn onayn ald unutulmamaldr. Mesel, Atatrkn
konumalar ve yazlarna bakldnda nc Kurultaydan sonra Trke
karlklar bulunduuna inand kelimeleri hl kullandn, fakat artk bu
Kurultaydan nce kulland yeni, ar ve uyduruk kelimelerden uzak
durduu sylenebilir. Dil Devriminin bir takm arlklarndan vazgese de
Devrimin ana fikrinden asla taviz vermemitir. Trk modernlemesini genel
bir uluslama projesi olarak deerlendirdiimizde, Gne-Dil Teorisinin ve
z Trke araylarnn, kendi ilerinde kart olduunu kabul etmekle
birlikte, yine de birbirleriyle tutarl olduklarn sylemeliyiz. Nitekim
Atatrkn vefatndan sonra 1942de dzenlenen Drdnc Trk Dili
Kurultaynda Trkenin sadeletirilmesine ve Arapa-Farsa kelimelerin
dilden atlmasna hz verildii de meydandadr.
Bu konuda ok kesin belgeler elimizde bulunmasa da, Atatrkn
sz konusu teoriyi dnya linguistik literatrne byk bir Trk katks olarak

394
grd aktr. Dneme ilikin btn hatrat, Atatrkn bu teoriye ciddi
biimde eildiini gsterir. Bu youn entelektel ilgi sadece dilde
tasfiyeciliin arlna ynelik gelitirilmi olmasa gerektir. nc Trk
Dili Kurultaynn Gne-Dil Teorisi ve Dil Karlatrmalar
Komisyonunun raporuna gz atmak bile bunu anlamamza kfidir.
1. Gne-Dil Teorisi, lengistik leminde esasl bir
devrim yapacak mahiyette tamamiyle orijinal, enteresan ve derin
bir teoridir.
2. Bu teori, yalnz lisaniyat meseleleriyle deil, ayn
zamanda en geni ve en etin antropoloji, arkeoloji, istuvar,
preistuvar ve biyo-psikoloji meselelerinin halliyle de ilgilidir.
3. imdiye kadar klsik lisaniyat ilmi, gnein beer dilinin
menei zerindeki derin tesirlerini gerei gibi hesaba katmay
dnmemi ve bu mhim amili ihmal etmitir.
4. Gne-Dil Teorisinin tevsiki hususunda Trk
limlerinin mesaisi ok byk ve mhimdir. Bilhassa Trk ve
ndo-ropeen dil gruplar arasnda bu teoriyi ilm metotlara uygun
bol misallerle izah yolunda yaplmakta olan ve muayyen kanunlara
mncer olmak kabiliyeti gsteren ettlerin devam temenni olur.
Ayn zamanda bu metoda gre Trk ve Hamito-Semitik dil
gruplarnn mukayasesi yolundaki almalar da ileri
gtrlmelidir. Bu sayede bugnk lengistik yeni bir istikamet
alm olacaktr. (nc Trk Dil Kurultay, 1937; s.342)
Sonu olarak Gne-Dil Teorisi dilde tasfiyecilii durdurmu olsa da
Cumhuriyetin ina etmek istedii yeni ulusal kimliin ana unsuruna
laik, ada, ve Trk katk salyordu (Sadolu, 2003). Gne-Dil
Teorisi aka linguistik bir deer veya zgnlk tamyordu. Ama bata
Atatrk olmak zere btn Gne-Dil Teorisyenlerinin bu teoride dnya
linguistiinde devrim yaratacak ve dnya linguistiine yeni bir istikamet
verecek bir parlt grmeleri bile, Gne-Dil Teorisine yklenen misyonun
gen Cumhuriyetin kendine koyduu muassr medeniyetler seviyesine
ulama hedefinden bamsz dnlemeyeceinin ak ispatdr.
Trk dil tezi, Trk tarih tezi; Trk tarih tezi de Trk dil tezi
anlalmadan anlalamaz. Trk modernlemesinin temel amazlar,
problemleri, elikileri ve dinamikleri ise bu karde tezler anlalmadan
anlalamaz. Cumhuriyetin balca hedefi asla sadece Batllamak
olmamtr. Yeni Cumhuriyetin zmesi gereken en acil sorun laik ve
ada bir ulus ina etmek olmutu. Yaplan btn devrimler, dzenlenen
btn kurultaylar ve ne srlen btn tezler, hep bu laik ve ada
ulusun inasna ynelik teebbslerdir. Tad arzular, iyi niyetler,
amazlar ve elikileriyle btn bu teebbslerin ruhunu en iyi yanstan


395
rnek Gne-Dil Teorisidir. Her ne kadar bugn hibir akademik ve
entelektel deer tamasa da Gne-Dil Teorisi hl anlalmay bekliyor.
KAYNAKLAR
AHANOV, Kaken. (2008) Dil Biliminin Esaslar, Aktaran: Murat Ceritolu,
Ankara: TDK Yaynlar.
Birinci Trk Dili Kurultay: Tezler, Mzakere Zabtlar. (1933) stanbul:
TDTC.
Birinci Trk Tarih Kongresi/Konferanslar, Mnakaalar, Mzakere
Zabtlar. (1932) stanbul: T.C. Maarif Vekleti.
DANESI, Marcel. (1993) Vico, Metaphor, and the Origin of Language,
Indianapolis: Indiana University Press.
DEMR, Gkhan Yavuz. (1999a) Trkiyede Yabanc Dille niversite
Eitimi, Bursa: Yaynlanmam yksek lisans tezi.
DEMR, Gkhan Yavuz. (2007b) Sosyal Bir Fenomen Olarak Dilin
Belirsizlii, stanbul: Paradigma Yaynclk.
DEMR, Gkhan Yavuz. (2007c) Trkenin Pirus Zaferi, Trajik
Baar/Trk Dil Reformu, Geoffrey Lewis, eviren: Mehmet Fatih
Uslu, stanbul: Paradigma Yaynclk.
ECO, Umberto. (1995) The Search for the Perfect Language, trans. James
Fentress, Oxford: Blackwell Publishers.
ERSANLI, Bra. (2003) ktidar ve Tarih/Trkiyede Resm Tarih Tezinin
Oluumu (1929-1937), stanbul: letiim Yaynlar.
EREF, Ruen. (1933) Trk Dili Tetkik Cemiyeti Kurulduundan lk
Kurultaya Kadar Hatralar, Ankara: Hakimiyeti Milliye Matbaas.
HEID, Uriel. (2001) Trkiyede Dil Devrimi, eviren: Nejlet ztrk,
stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk.
HEWES, Gordon Winant. (1993) Dilin Douuna likin Kuramlar, eviren:
Hasan Boynukara-Blent C. Tanrtanr, Van: Yznc Yl
niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar.
HOBSBAWM, Eric. (2006) Giri: Gelenekleri cat Etmek, Gelenei cat
Etmek, der. Eric Hobsbawm-Terence Ranger, eviren: Mehmet
Murat ahin, stanbul: Agorakitapl.
NAN, Abdlkadir. (1936) Gne-Dil Teorisi zerine Ders Notlar,
stanbul: stanbul Devlet Basmevi.
KAHN, Leon. (1930) Fransada Ar Dillere Takaddm Etmi Olan
Lehenin Turan Menei, eviren: Ruen Eref, stanbul: Cumhuriyet
Matbaas.


396
KORKMAZ, Zeynep. (1992) Atatrk ve Trk Dili/ Belgeler, Ankara: TDK.
SADOLU, Hseyin. (2003) Trkiyede Ulusuluk ve Dil Politikalar,
stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar.
AVKAY, Turul. (2002) Dil Devrimi, stanbul: Gelenek Yaynlar.
nc Trk Dil Kurultay: Mzakere Zabtlar, Tezler, (1937) stanbul:
TDK.
TANKUT, Hasan Reit. (1936a) Gne-Dil Teorisine Gre Dil
Tetkikleri/Birinci Kitap: Trk Dil Bilgisine Giri, stanbul: stanbul
Devlet Basmevi.
TANKUT, Hasan Reit. (1938b) Alp Kelimesi ve Alpin Irkn Yurdu,
stanbul: stanbul Devlet Basmevi.
WELLS, G.A. (1987) The Origin of Language/ Aspects of the Discussion
from Condillac to Wundt, Illinois: Open Court Publishing Company.