TRKYENN YAKIN TARH

lber Ortayl
TMA YAYINLARI | 2392
Tarih nceleme-Aratrma Dizisi | 25
GENEL YAYIN YNETMEN
Emine Erolu
EDTR
Adem Koal
KAPAK TASARIMI
Ravza Kzltu
1. BASKI
Eyll 2010, stanbul
10. BASKI
Ekim 2011, stanbul
ISBN
978-605-114-316-3
TMA YAYINLARI
Caalolu, Alemdar Mahallesi,
Alaykk Caddesi, No:5, Fatih/stanbul
Telefon: (0212) 511 24 24 Faks: (0212) 512 40 00
P.K. 50 Sirkeci / stanbul

timas.com.tr
timas@timas.com.tr
facebook.com/timasyayingrubu
twitter.com/timasyayingrubu
Kltr Bakanl Yaynclk
Sertifika No: 12364
BASKI VE CLT
nar Matbaaclk
Yzyl Mah. Matbaaclar Cad.
Atahan No: 34 Kat 5
Baclar / STANBUL
Tel: (0212) 628 96 00
YAYIN HAKLARI
Eserin her hakk anlamal olarak
Tima Basm Ticaret ve Sanayi Anonim irketine aittir.
zinsiz yaynlanamaz. Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.
TRKYENN YAKIN TARH
lber Ortayl
LBER ORTAYLI
1947 ylnda dodu. Ankara nverstes Syasal Blgler Fakltes (1969)
le Ankara nverstes Dl Tarh Corafya Fakltes Tarh Blmn
btrd. Chcago nverstesnde master almasn Prof. Hall nalck le
yapt. Tanzmat Sonras Mahall dareler adl tez le doktor, Osmanl
mparatorluunda Alman Nfuzu adl almasyla da doent oldu.
Vyana, Berln, Pars, Prnceton, Moskova, Roma, Mnh, Strasbourg,
Yanya, Sofya, Kel, Cambrdge, Oxford ve Tunus nverstelernde msafr
retm yel yapt, semnerler ve konferanslar verd. Yerl ve yabanc
blmsel derglerde Osmanl tarhnn 16. ve 19. yzyl ve Rusya tarhyle
lgl makaleler yaynlad. 19892002 yllar arasnda Syasal Blgler
Fakltesnde dare Tarh Blm Dal Bakan olarak grev yapm, 2002
ylnda Galatasaray nverstesne gemtr. Halen Topkap Saray
Mzeler Mdrl Bakan grevn de yrtmektedr. lber Ortayl,
Uluslararas Osmanl Etdler Komtes Ynetm Kurulu yes ve Avrupa
ranoloj Cemyet yesdr.
Yaynevmzdek Der Eserler
mparatorluun En Uzun Yzyl
Gelenekten Gelecee
Osmanl Bar
Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu
Osmanly Yenden Kefetmek 1
Son mparatorluk Osmanl / Osmanly Yenden Kefetmek 2
Ktada Osmanllar / Osmanly Yenden Kefetmek 3
Tarhmz ve Bz / Osmanly Yenden Kefetmek 4
Tarhn Snrlarna Yolculuk
Osmanl Toplumunda Ale
Osmanl Mras (Taha Akyol le)
5
NDEKLER
NSZ / 7
I. ANAYASA TARHMZ
K ASIRLIK ANAYASA TECRBEMZ / 11
1876-1908: ANAYASA TARHMZN K DNM NOKTASI / 15
23 NSAN 1920: YEN MECLS, ESK ANAYASA / 19
1922-1924: LAKLE GDEN ANAYASAL SRE / 25
1924TEN 1961E ANAYASA SERVENMZ / 31
1961 VE 1982 ANAYASALARI / 35
II. YAKIN TARHMZ ZERNE NOTLAR
1915: ANAKKALE SAVAI VE SONRASI / 43
1914-1918: BRNC DNYA SAVAI / 47
1919: ZMRN GAL / 51
23 NSAN 1920: YEN MECLS, YEN RUH / 55
30 AUSTOS 1922: DOU ANADOLUNUN KADERN
BELRLEYEN SAVA / 63
STANBULUN KURTULU GNLER / 67
3 MART 1924: HLAFET NE OLDU? / 71
HARF DEVRM / 77
BE BN YILDIR DEEN ALFABE / 81
ERMEN OLAYLARI VE ARVMZ / 85
1939-1945: KNC DNYA SAVAINDA TRKYE / 89
1950: TRKYEDE DEMOKRASNN BALANGICI / 93
14 MAYIS 1950: DEMOKRASNN LK GN / 97
1950LER DEEN TRKYE / 101
6-7 EYLL 1955: SANCILI GNLER / 105
27 MAYIS 1960: DARBENN 50. YILI / 111
6
ESK VE YEN DEMOKRAT PART / 117
YAKIN TARHMZDE SEMLER / 121
1960, 1971, 1980: ASKER DARBELER / 125
12 EYLLE NASIL GELDK? / 129
12 EYLL NELER GETRD? / 135
III. TRKYENN DI POLTKASI
AVRUPA YOLUNDA TRKYE / 141
TRKYE VE RUSYA / 147
RUSYADA TRKLER / 153
TRKYE VE TALYA / 157
TRKYE VE ALMANYA / 161
TRKYE VE AVRUPA / 165
TRKYE VE SURYE / 169
TRKYE VE IRAKIN GELECE / 173
NEO-OSMANLILAR / 179
KMENLK TARTIMASI / 181
TRKYE VE VATKAN / 185
GEMTEN GNMZE HARCYE / 191
IV. TARHTEN MRASLAR
TRKYE ARKEOLOJS / 201
ANADOLUDA ESK ESER GEZMEK / 207
TRKYEDE EVRE TAHRBATI / 211
KONSTANTN SURLARI / 215
MZEYE EVRLEN CAMLER / 219
SARAYLARIMIZ / 223
SOKAK SMLER / 227
V. ETM SSTEMMZ
DEERLENDREMEDMZ MRAS / 233
ETM SSTEMMZ VE SINAVLAR / 237
7
NSZ
19. yzylda modernleen ve medenyet zgsn detren
tane mparatorluk vardr; Osmanl, Rusya ve ran. Uzaktak
Japonyay bu coraf evrenn dnda kendne zgn art-
laryla deerlendrmeye almamz doru olmaz. Hem de bu
daln uzman delz. Bunlardan Rusya, Hrstyan dnyann
paras olmasna ramen Bat tarafndan Bzans ve doulu
olarak grlmtr. Rusya 18. yzyldan ber (ve mutlaka ok
daha evvelnden) Bat medenyetn benmsem ve br asr
sonra bu medenyetn ana unsurlarndan br halne gelmtr.
Tm bu gelmelere ramen Rusya le Bat arasndak gerlm
sona ermemtr.
Ayn ey Osmanl Trkyes n de sylemek mmkn-
dr. Osmanl modernlemes asker zaruretn sonucudur.
Hayatn btn kompartmanlardak Batllama bu temel
gereksnmey ve zorunluluu zlemtr. phesz ayn ey ran
n de sylemek mmkndr. Kend geleneksel kltrnn
zengnlne ramen bu arasnda sanayleme ve retm
dzey bakmdan farkllklar vardr ve ran zgn geleneksel
kltrne ramen Bat dnyasnn altyapsal modernlemes
LBER ORTAYLI
8
kadar Rusyann ve hatta Osmanlnn altyapsal modernle-
mesne ge ayak uydurmaktadr.
phesz yen Trkye, Osmanl mparatorluunun deva-
mdr. Cumhuryetn deolojs ve rejm kendne zgn br
dnyada zgn sorunlarla ortaya kmaktadr. Bzm kuak
bu sorunlu hzl dem dnemn yaamtr. Trk adala-
masnn gzlemcler, tanklar olarak baz deerlendrmeler
yapmak hakkmz ve grevmzdr.
adalamamzdak anayasal, d poltk ve kltrel ku-
rumlardak baz sorunlar burada ksa makalelerle ele aldk.
Trkyenn yakn tarh zerne notlardan oluan bu al-
ma h phesz k bu alandak der almalarmn br zet
takdmdr. Ktabn basmnda ve dzenlenmesnde yardmc
olan Tma Yaynlarna ve Adem Koala teekkr ederm.
lber Ortayl
Topkap Saray Mzes
I.
ANAYASA TARHMZ
11
K ASIRLIK ANAYASA TECRBEMZ
Anayasalar syas br kurulu olan devletn ana rgtlenme-
sndek doktrn ve lkelern yansd belgelerdr. Belgelerden
sz ettk ama belge halnde ortaya kmayan anayasal sstemler
de vardr; yeryznn en esk ve mkemmel demokrass Br-
tanya n anayasa belgesnden sz edemeyz fakat mkemmel
leyen br anayasal mekanzmas vardr. Baz bklmez kural
ve kurumlar br parlamento kararna, hatta hkmdarlk le
mecls arasndak br szlemeye ble dayanmaz; tarhn ak
nde oluan adetler ve karlkl kabul edlen davranlardr.
Amerkan devrmnn ve Fransz htlalclernn beyanname
ve szlemeler arpc anayasal belgelerdr. Hele Amerkan
anayasas deklklern ancak eklerne konduu, orjnalne
el srlmeyen br belgedr. Fransz anayasas ka defa det;
ruhunun ayn kald dda edlyor. yle m?
Anayasalarn toplumu lerye gtren, nclk eden bel-
geler m, yoksa o toplumun dzeyn yanstan yaplanmalar
m olmas gerekr, bu tartlr. Sovyetler Brl anayasas
komnzm yolunda lerleyen br toplumun, o andak duru-
munu ve yaplanmasn yanstan br belgeyd. Ntekm syas
LBER ORTAYLI
12
ve dar hayatta poltkay belrleyen ynetcler, kde br
Anayasann falanca maddesne gre aktr k... slubuyla
del, Markszmn, Lennzmn lkelerne gre gayet aktr
k... slubuyla konuurlard.
Cezayr anayasas devletn kuruluu srasnda gayet ksa br
belgeyd. Buna karlk 60 yllk Hndstann halen yrrlkte
olan ve ttzlkle taat edlen anayasas se nanlmaz ayrntlar
eren kocaman br ktaptr. Bu muazzam ve renkl ktay br
arada tutan, varln devam ettren akde ve prenspler bu
anayasaya lenmtr.
Dnya devletlernde anayasay dlnden drmed halde
rafta tutanlar vardr. Zaten taat edlse de, br anayasadan
beklenen vermeyecek anayasalar da vardr. Baz anayasalarda
sem mekanzmas le badamayan kurumlar yer alr. Bunlar
br grubun hakkn snrlayanlar olduu gb, aks durum-
lar da szkonusu olmutur. Mesela alacak ey, ran slam
Cumhuryetnn anayasasnda nfusu ok az olan Zerdt,
Yahud ve Ermen cemaatlerne brer veya ker mebusla
meclste temsl hakk verlr. Sovyetler Brlnde de her azn-
ln gazete, ktap karma hakk vard. Bu nedenle Nzm
Hkmetn rlern 75 adet basmakla vnen aznlklar vard;
nfuslar o cvardayd.
Dnyada her anayasa mkemmel ve uygulanyor demek
deldr; baz anayasalarn uygulanablrl tartlrd. Nte-
km yakn gemte karde Pakstann erat nda hazrlanan
anayasalar atma ve anlamazlk yaratan denemelerd; heps
de asker darbe ve rf dare kanunlar le rafa kalkt.
Oysa daha 19. asrda Ahmet Cevdet Paa slam devletnn
anayasas kelamdr demt. Bu hkm hemen br banazlk
TRKYENN YAKIN TARH
13
dye deerlendrmeyelm. 19. yzyl dnyasnn bol grltl
ama kof anayasa metnlerne bakp nglz parlamentarzmne
ve sstemne takdr ak olan br dnrn slm dnyas
n zled anayasal sstem fade etmekteyd. Trkyede
Brtanya tp br parlamentarzm mmkn olablr myd?
Cevab tarh verd: Hayr... k asrlk anayasal tecrbelerm-
z kmsemeye kmsenn hakk yoktur ama herkesn yolu
kendne gredr.
1839 Tanzmat Ferman br anayasal gelmedr. nk
mparatorluk tebaasnn dnn kamusal hzmetlere ve katlma
yanstma konusunda etlk getryordu. Asl nemls verg
meselesnde kanuna dayanlyor, ceza ve muhakemata nsan
hayat asndan temnat getrlyordu. Bu kurumlar 1856
Islahat Ferman le daha da geltrld.
Kmse bu k belgenn kt zernde kaldn dda et-
mesn; mparatorluun dar ve hukuk corafyas demeye
balamt. Kukusuz hemen ngltere ve Fransa klna gr-
medk ama mllyetler anda mparatorluun her kesnde
br yangn vard ve gene de tebaa- ahane gerek tebaa olma
yolunda lerlyordu.
Gerek u k anayasa olsun veya olmasn dyenler arasnda
1848 Avrupasnn her yernde kan dklyordu. Rusya ve
Avusturya bu fkre en tahammlsz olanlar, hatta mllyet
ve lberal ayaklanmalar brlkte bastrdlar. Osmanl onlarn
karsndak nsanlar bu lkeye kabul edp grev ve rtbe
vermekte hbr mahzur grmed.
19. yzyln Rusyasnda lberal br anayasa stemek ble
ho grlmez br zndklkt. Aslnda Bolevklern kart ve
muhafazakr br part olan KADET (yan anayasac demok-
LBER ORTAYLI
14
rat) parts ktdar yarm yamalak elde edene kadar 1905 ve
1917 htlal yaand.
Osmanl mparatorluunda se anayasa sanldnn aksne
dehet uyandran br metn deld. 1876da stanbulda Tersa-
ne Bykeller Konferans topland ve kaynayan Rumelnn
sorunlarn tartrken, Sz despotsunuz, slahat yapn, yoksa
Balkanlardak halklara zerklk vern dyorlard. Harcye
Nazr Savfet Paa bunalml anda, br sabah u duyduunuz
top sesler Osmanl Devletnn artk anayasal br monar
olduunu lan edyor, her ey dzelecek ded.
Toplant dald ama kmse pek oral deld. Grelm
bakalm nasl br mecls kuracaklar, zgrlkler nasl uy-
gulayacaklar? dyorlard. Rusya sefr se Sz ne yaptnz
sanyorsunuz, yan bu konferansn almasn bu yolla nle-
yeceksnz. Rusya mparatorluunu Avrupada anayasasz ve
parlamentosuz tek lke olarak brakma aybna teceksnz.
Bu teebbsnz sze pahalya mal olacaktr ded. ok ge-
meden 1877 Trk-Rus Sava patlad. Merutyetlermz
anayasalarna (Kanun-u Esas) ve ngltereye ok gvenp
bu harbe grmekte fazla tereddt etmedler. 1877 Osmanl
Mecls- Mebusan da bu sava nedenyle tarhte kald.
15
1876-1908
ANAYASA TARHMZN K DNM NOKTASI
1876 Anayasasnn yan Kanun-u Esasnn toplanmasn
emrett Mecls- Mebusan 19 Mart 1877de topland. m-
paratorluun yed klm drt bucandan gelen mebuslarn
bazlar bu kadar renkl br kalabal lk defa gryordu, bu
br mparatorluktu. Res Ahmet Vefk Paa vallklernden
ednd hoyrat br slupla mecls ynetyordu. Syledk ya,
bu byle olacak gb cevaplarla sz kesyordu, hatta br Rum
mlletvekln Otur yerne eek herf dye halad.
Vall zamanna has bu tavr; mparatorlukta yaygn se-
m yaplamadan, her vlayetn selm saylan vlayet dare
mecls yelernden bazlarnn mebus dye bakent stanbula
yollanmalarndan ler gelyordu. Bu mebuslar acaba nasl
toplanacaklar? dye kmseyerek soran dplomatlardan
bazlar; Pekl meclsn oturumlarnda br mzakere al-
kanl olduu grld. Mebuslar oturduklar yerlerden soru
soruyor veya mdahalede bulunuyorlar dyordu. Anlalan
vlayet dare meclslernn toplant gelenen hem mebuslar,
hem de Res Ahmet Vefk Paa srdrmekteyd.
LBER ORTAYLI
16
1876 Anayasas syas partler, dernekler gb kurulular
zernde hkm beyan etmyordu. uras br gerek k, m-
paratorluk o tarhe kadar bu gb kurulular da tanmyordu.
Osmanl mparatorluunda syas grup, Balkanlarda ayakla-
nan gzl htlal eteler demekt. urada burada br araya gelen
syas aydn kmelernn ble ne derecede br kulp olduunu
bugn tarhler tartyor.
O gn toplanan mlletvekllernn nde Trke blme-
yenler ble vard. Gelecek n sem kanunu tartlrken,
mlletvekllernn Trke blme mecburyet hkmne Arap
mebuslar traz etm, Ahmet Vefk Paa da Aklnz varsa drt
yla kadar renrsnz demt. Bugn bzm n aka gb
grnen bu manzaralar aslnda br esk mecls gelenene
dayanan, br adalamann balangcn tekl eden ve adeta
yen br gelenek douran davran bmlerdr.
Anadolu mebuslar stanbuldan gelenlere, Bz Tanzmat
balangcndan ber sem denen adet y blrz, sz daha lk
defa grdnz dyorlard k, doruydu. Anadolu eraf dare,
beledye meclslerne, etl alma kurullarna sem yapma
alkanln ednmt. uras br gerek, temslclk alkanl
ve sres bakmndan bu adamlar, her yasama dnemnde
yelern te ksnn det bugnk meclslermzden
ok daha tecrbelyd.
Br konu daha var; Trk-Rus Sava srerken ble bu mec-
lste d poltka tartld. Oysa bundan sonra 1965 dnemne
kadar d poltka bzm meclslermzde pek tartlmayan ko-
nulardandr. 1877 Mebuslar Meclsnn te br gayrmslm
yelerden oluuyordu. Bu 19. yzyl n br devrmdr. Hbr
lkede hakm dnn dndaklere bu kadar yksek br temsl
hakk verlmemt. Hatta sonrak Rus Duma meclslernde
brka Mslman mebus olduysa da, Yahud mebus yoktu.
TRKYENN YAKIN TARH
17
II. Abdlhamt bu yapsndan dolay sava zamanndak
olumsuz roln bahane ederek mecls datt. Ayan Mecls,
yan Senatonun yeler de Mebuslar Mecls kadar Hrst-
yan ve Trk olmayan yeler eryordu fakat Ayan Mecls
datlmad. Kayd hayat artyla tayn edlen Ayan yeler,
II. Merutyet yllarnda ble Rum Patrkhanesnn logott
nl Logofet Bey gb grevn srdrd.
Hekm Marko Paa da Ayan azasndand. II. Abdlhamt
her ey yasak edyordu, matbuat da blnd gb sansr
altndayd ama anayasaya gre Matbuat kanun daresnde
serbesttr. Yne bu anayasann acayp saylablecek nl 112.
maddesne gre, padah ammenn selamet n gerekl gr-
dn yargsz srgne yollayablrd.
Anayasann babas dye lan edlen, fakat anayasa teknk-
lernden ve hukuk metnler hazrlamaktan pek haberdar
olmad anlalan, aslnda sadece bzm mparatorluumu-
zun del, btn Avrupann en byk vals Mthat Paa,
sadrazamlna baklmadan ve daha mecls toplanamadan,
Glcemal vapuruyla yurtdna srld.
II. Abdlhamt metnn zayf bnyesnden yararlanarak,
mecls toplanmadan anayasal rejme lk oyununu oynamt.
Anayasa tab k kaldrlmad, kaldrlmasnn lzumu yoktu.
Kanun-u Esas devlet yllklarnda devaml olarak bakede
yer ald.
Bu saydmz nedenlerden dolay 1908 Temmuzunda
Makedonyada ayaklanan askerler Kanun-u Esasnn lann
del, baz maddelernn yenden yrrle konmasn ste-
mlerdr; daha dorusu Mecls- Mebusann toplanmasn.
Anayasada yaplan yen deklkler, hkmet denen ku-
rumu ortaya kard; nk 1876 (Hcr 1293) Anayasasna
LBER ORTAYLI
18
gre hkmet; mecls seemez, sadrazam ve nazrlar padah
tayn ederd. Bu Prusya modelyd ve bzm esk Osmanl
ananesne de uygundu. Burada br noktay nemle belrtelm;
herkes 1293 (1876) Anayasasnn rne olarak Belkay
veya rahmetl Cokun ok Hoca gb Prusyay gsterd.
Oysa hepsdr. Komsyon btn anayasalar evrtp nne
koymutu. Osmanl, tfaye nzamnames n dah ayn yolu
zlerd. Ananeyle alakas olmayan br yenlk; toplanan Heyet-
Vkelann hyerarsnde sadrazamdan sonra eyhlslamn
yer almasyd. Oysa esk mparatorlukta eyhlslam efend,
yan br baka deyle bakent stanbulun mfts, Dvan-
Hmayun yes deld. 1908 tadlatnda da eyhlslamn
yerne kmse el sremed.
1908 deklkleryle basn hrryet getrld. Matbuat
hrd ama br mddet sonra Galata Kprs zernde gaze-
tecler tthatlarn fedaler tarafndan vurulmaya baland.
Syas partler yan frkalar ve kulpler, hatta amele cemyetler
mantar gb tred ama gerek anlamda br tek syas part
vard k Balkanlarn komtac gelenenden gelyordu: tthat
ve Terakk Cemyet.
Cemyet ksa zamanda her eye hkm oldu, knc semler
sopal sem dye anld, br mddet sonra h tahamml
edemedkler n mecls tatl ettler. mparatorluk yllarca
kanun kuvvetnde kararnameler le ynetld. Tab dktatr
ynetmlern kendne gre avantaj da vardr; brokras, ordu
ve etm II. Merutyet yllarnda modernlet. tthatlar
vatanseverd, bu onlarn hem gcyd, hem de hatalarnn
br neden...
19
23 NSAN 1920
YEN MECLS, ESK ANAYASA
tthat ve Terakk Frkas 1918n sonunda kaybedlen sa-
van ardndan kendn feshetse ve nderler yurtdna ltca
etse de, Trk syas hayatndan eklm deldr. tthatlk
br ar yan msyondur ve tthat demek hayatlar pahasna
dayanma nde olan yoldalar topluluu demektr.
Yollar ayrlm olsa dah, yoldalarn sorumluluklar br
lde devam ederd. 1926da dam edlen nl Malye Na-
zrmz Mehmet Cavd Beyn olu, hepmzn tand ar
Yaln, Hseyn Caht (Yaln) Bey bytmtr. Ayn zat,
evvelce beraber olduklar fakat sonra yollar ayrlp muhalf
cepheye geen ve zmttek fec hadsede ln edlen Dahlye
Nazr Al Kemal Beyn kendsne snan en ve olunu
hmaye etm ve yurtdna gndermtr. Bu ocuk nl b-
ykelmz Zekdr (Kuneralp).
tthatlar nerede olursa olsun brbrleryle lkler olan,
belrl zamanlarda ortak hareket edeblen br zmreyd. stan-
buldak Fransz gal komutan Franchet Desperey her eye
LBER ORTAYLI
20
ramen btn dnamzmn mskn ve rk htyar Trklerde
del, bu gen Trklerde olduunu hakl olarak belrtmtr.
Cumhurbakanmz Celal Bayar, Demokrat Partnn ba ku-
rucusudur ama Benm partm dye sz ett Demokrat Part
del, tthat ve Terakk d ve o Yassadada dah tthatyd.
H kukusuz nde gelen tthatlar dardak Enver
Paann yannda olsalar da, gen ye zmres her yerde An-
karadak hkmetn etrafnda topland. Partnn asl unsur-
lar Enver ve Talat Paann adamlaryd. Ankaraya Enver
getrmek n her trl syas manevray denedler ama esk
tthatlar Mll Mcadeleye katld. Mtareke stanbulunda
devlet ve cemyet hayat acaba nasld?
Osmanl mparatorluk topraklar yan Memalk- Mahrusa
mtareke annda tespt edlen snrlara ramen, daha gen l-
de gal edld. Yakndak bar anlamas akas klm
br Osmanl le yaplmak stenyordu. Asl nemls bakent
gal altndayd, padah ve hkmet oradayd fakat kentn
statsnn ne olaca tartlyordu.
gale ramen devletn hkmranl devam edyordu.
phesz her bakanlk (nezaret) ve her devlet ofs galclern
denetleme ve mdahalesne akt. Mesela Osmanl arvlerne
ble bakld ve o zaman Ermen tehcr le lgl neml delller
karamadlar. Osmanl bakentnde sefaretler ve sefrler vard.
rnen paralanan Rusyann bnyesnden kan Ukrayna
ve Azerbaycan sefrler stanbuldayd. Sonradan Sovyetleen
Azerbaycann sefr Ablof Yolda se Ankaraya gnderld.
Osmanl Devletnn sefaretler de d dnyada temsle
devam ett; yenlm ordumuz datlm deld ama slahlara
el konmutu ve gzetm altndayd, btn nezaretler de y-
TRKYENN YAKIN TARH
21
leyd. Ama devlet ve brokras 1920den tbaren Ankarann
emrne grecek unsurlar derhal kard.
Asl nemls Mara, Antep, Urfa ve ukurovadak yenl-
gsnden sonra Fransa, gal pek yrtemeyecen anlamt.
Brtanyal mttefklernn tavr Fransay Anadolu tarafna
tt. talya se harbn btt anda mttefkler ngltere ve
Fransann agzl ve nankr(!) tutumlarnn ne olduunu
grdnden ve blhassa Bat Anadoluda Yunanstann kend
karlarna kar bu k devlet tarafndan kullanlmasndan
dolay oktan Ankaradak Mll Mcadeley desteklemeye
hazrd.
Bakentmzde sadece Brtanya ve yerl desteklernn ya-
ratt terr esyordu. Sur ndek stanbul Franszlarnd ve
burada Anadolucu gruplar daha rahat hareket edeblyordu.
Kadky blgesnde se talyanlar vard. Karmama ve y
genme lkesn lan ettklernden, nglz gal komutanl
skdar ve demryol boyuna el atmt.
stanbulda se grlmem br fakrln yan sra sefahat,
sanat hayat, dek syas partler ve sendkalama hareket de
grlyordu. Syas tarhlmzde bunu merhum Profesr
Tark Zafer Tunaya yeternce tasvr etmtr.*
19 Mays 1919da Samsundan balayan hareket, Erzurum
ve Svas kongreler bzm syas hayatmzda yeternce ncelen-
m deldr. Merhum mlletvekl Mahmut Gololunun III.
Merutyet dye bahsett bu dnem; stanbuldak hkmete
kar padah ve halfenn hukukunu korumak adna yaplm
* Bkz. Tark Zafer Tunaya, Trkyede Syasal Gelmeler 2 (1876-1938),
Mtareke, Cumhuryet ve Atatrk Dnem, Blg nverstes Yaynlar,
2009.
LBER ORTAYLI
22
br darbeyd ve parlamento kurumu le meruyet esaslarna
ar dkkat gsteryordu.
1876 Kanun-u Esass anayasal br monarnn belgesyd.
Bu hkmet se mecls stnlne dayanan, anayasaclarn
konvansyonel dedkler br sstemn hkmetyd. unu be-
lrtmek gerekr; Damat Fert Paann ksa sren hkmetler
dnda stanbulda kurulan hkmetlern zaman zaman br
lde Ankara le uzlamaya, h delse ztlamamaya gayret
ettkler aktr. Mesela Ankara Antlamasndan sonra Parste
Ankara hkmet de br ellk at. stanbul hkmetnn
temsl edld mparatorluk sefaret de oradayd. Mft (Tek)
Bey le stanbulun temslcs Muhtar Bey h de yle Federal
Alman ve Demokratk Alman sefrler gb davranmyormu.
Hatta br resm yemek verldnde, mknlar olmayan Fert
Beyn Muhtar Beyden yemek takmlarn ve moblyay dn
ald da olurmu. mparatorluk brokrass Trkyenn ge-
lecen neml lde Ankarann kurduunu gryordu.
1920 yl 23 Nsan gn toplanan TBMMy oluturan
mebuslar, tm yetk ve dokunulmazl Brtanya gal gler
tarafndan yerle br edlm, srlm ya da Ankaraya snm
klern yan sra; Anadoludak kongrelern ve yerel glern
yollad temslclerd. Anadoludan yen gelen mebuslarla
brlkte stanbuldak meclsn her yes Ankaradak meclsn
de tab yesyd.
1876 Kanun-u Esass yrrlkteyd ama temel hbr
kurum ve lkenn uygulanablr olmad akt. Makam-
saltanat ve hlafetn kurtarlmas n Ankarada mllet adna
mecls toplanmt. Mecls bakan yrtmenn de bakany-
TRKYENN YAKIN TARH
23
d. Mustafa Kemal Paa stanbulda datlan son Mecls-
Mebusana Ankara mebusu selm fakat gtmemt.
Yen meclse stanbuldan gelen yelerden ve son Mebusan
Mecls Bakan Celalettn Arf Bey de TBMMnn bakan
veklyd. Ankaradak mecls toplantsnn al trennde o da
br konuma yapm, oturumlar da sk sk ynetmt. Galba
yakn gelecekte Trkyenn Anadolu merkezl br cumhuryet
olaca hssedlyordu ve stanbul hkmetlernn bazlar bu
nedenle uyum havas ndeyd.
25
1922-1924
LAKLE GDEN ANAYASAL SRE
Meclsn alndan dokuz ay sonra 20 Ocak 1921de,
TBMM hkmet knc br anayasay kabul ett. Bu knc
anayasa brncsn yan saltanat dnemnn 1876 Kanun-u
Esassn ortadan kaldrmyordu. Makam- saltanat ve hlafe-
tn kurtulmas n Ankarada kurulan hkmetn meruyyet
kayna neyd?
Cevap; vlayetlerden selerek gelen ve hkmyetn tek
kayna olan mlletn vekllernden oluan bu Trkye
Byk Mllet Mecls yrtme kuvvetn de nden semel
ve mecls yrtme ve yargya da hkmetmelyd. Yan mecls
res yrtmenn, dolaysyla hkmetn ba olacakt; en
yksek temyz merc d. Bu res Mustafa Kemal Paadr.
Vekl adn alan nazrlar meclsn tek tek oylayaca kmseler
olacakt. Hatta Mll Mdafaa Vekl Fevz Paa ve Erkan-
Harbye Vekl Mralay smet de asker ve mebustu. Bu, 1924
Anayasasndan (daha dorusu cumhuryetn lanndan) sonra
det. O zaman Fevz Paa (akmak) komutanl mebuslua
terch edecek ve mlletvekllnden stfa edecektr.
LBER ORTAYLI
26
1921 Ocaknda kabul edlen yen anayasann ad Teklat-
Esasye d; yan Trkye Byk Mllet Mecls ve ona bal
organlarn alma ve rgtlenme esaslarn tespt edyordu.
Bu anayasann Trkye tarhnde bundan sonra da grlme-
yecek bmde, vlayetlerde yerel ynetm uralar kurulmasn
ngrdn belrtelm.
phesz bu hkm tatbk edlmed, edlemed. Sal-
tanat ve hlafetn kurtarlmas arna ramen, artk yen
Trkyenn gelece bellyd. Ordu Trkye Byk Mllet
Mecls ordusuydu, hkmet Trkye Byk Mllet Mecls
hkmetyd, btn dar organlar yan devlet kurulular
meclse balyd.
Savaan Trkyenn Byk Mllet Meclsnde muha-
lefet de vard; hem de yle sanld gb saltanat taraftar,
muhafazakrlardan oluan br zmre deld bu. knc gru-
bun nde her trl sol fkr sahb, hatta Sovyetlere sempat
duyanlar da mevcuttu. Bakomutan ve karargh bu meclsle
brlkte sava yrtyordu. Fransz htlalnden ber g-
rlmeyen ve grlemeyecek br konvansyonel sstemd bu;
nk konvansyonel sstemde meclsler lder grubunu zler,
hele ortada br harp ve darp var se farkl sese pek tahamml
gsterlemez.
Zaferler yen yaplanmalar getrr. zmre grld, Padah
VI. Mehmed Vahdettn saltanatn sonunun geldn anlad.
30 Ekm 1922 tarhl mecls karar, Osmanl saltanatnn n-
kraz ve Trkye Byk Mllet Mecls hkmetnn teekkl
ettne dar, Heyet- Umumye karar bal le get. Son
padah bu karardan sonra 10 gn nde lkey terk ett;
onun asndan sabetl ve htyatl br karard.
Artk Kurtulu Savandak mecls stnl yern h-
TRKYENN YAKIN TARH
27
kmete terk etmektedr. stanbuldak saltanat ve hkmet
de sona ermtr.
1 Kasm geces alnan genel kurul karar fl durumu ke-
snletrd. Ger Osmanoullar hanedan daha 1,5 yl hlafet
kurumu etrafnda stanbulda var olacakt.
Hlafet syas ktdar olmadan var olablr m? slam ta-
rhnde kukla hlafet; Seluk hanedan ve Abbasler, sonra
lhanllar ve Abbasler ve nhayet Memluklar ve Abbasler
klem gb rneklerle yaamtr. Ama bn yllk hlafet bu
rneklere uygun br kurum deldr.
Devlet ve devlet res olan yerde halfe vardr. slam tarhn-
de tek hlafet devr de olmutur; Drt Halfe devr, Emevler
devr ve 16. yzyldan sonra br sre Osmanllarda olduu
gb... Bunun dnda halfe unvann tayan hkmdar
ve hlafet ddal brka devlet her zaman vard, dorusu da
buydu. nk hlafet ruhan br kurum deldr.
1922 Trkyesndek zgn olay, 1300 yllk slam tar-
hnde lk defa olarak mmet adna br organn yan Trkye
Byk Mllet Meclsnn halfey semesdr. Bu halfe as-
lnda velaht- saltanat olan Abdlmecd Efendnn saltanat
hakkndan vazgeerek yalnzca halfe olmay kabul etmes ve
unvan olarak sultan veya han del, ehzadeler gb efend
olarak anlmasdr.
Ayn eklde 1,5 yl sonra 3 Mart 1924te mecls karar le
hlafetn kaldrlmas da aslnda nazaryeye uygun ama pra-
tkte grlmeyen br uygulamadr. Br Mllet Mecls karar
le halfenn hal edlmes, 1909 Mart sonunda Yelkyde
toplanan Mecls- Umumnn II. Abdlhamd tahtndan
ndrmes gbyd.