19

TRKYE'DE AYDIN-KTDAR LKS

1. GR
Bu aratrmamda, Trkiye aydnnn tad misyon, dnemin toplumsal yapsnn
deiim ve dnmnde tad rol ve siyasal iktidarla olan ilikisi eletirel bir yaklamla
ele alnacaktr. Bu lkede aydnn genelde toplum tarafndan kurucu (rol), kurtarc
(konumu), ynetici (stats) ve koruyucu (misyonu) ile grld, Trkiye aydnnn da
mazisine uyum salayarak kendisine yklenilen bu konumlamalar dorultusunda hareket
ettii noktas, aratrma konumuzun temel savn oluturacaktr. Ayrca Trkiye aydn bu
almada genel bir aydn tanmlamas iinde ele alnacaktr.
Aratrmamda srasyla aydn, entelektel ve iktidar kavramlarna ksaca bir deini
yapacam. Sz konusu aydn-iktidar ilikisine gemeden nce aydn, entelektel ve iktidar
kavramlarnn bir amlamasnn yaplmas ve bu kavramalara yklenilen anlamlarn
akla kavuturulmas, zmlememizin de ieriini belirleyecek ve konunun
anlalmasn kolaylatracaktr. Trkiye'de aydnn tad kimlik, toplumla kurduu iliki,
kendisinin iktidara kar konumlan, bir noktada hem statko hem toplum tarafndan
kendisine yklenilen beklentisel ilevlerle de ilikili olduu gereine iaret ederek bu snrl
aratrmada Trkiye aydnnn gerekten ne olduuna bir aklk getirmeye alacam.

2. AYDIN
Aydn kelimesi her geen gn Trkede ierii biraz daha deien, dnen ve
boalan bir kavram olarak biimlenmektedir. Kimilerine gre toplumu ynlendiren kii,
kimilerine gre egemen snflarn ideologu, kimine gre eletirmen, fikir iisi... Ancak bu
kavramn, Osmanlda ngilizce enlightened kelimesinin karl olarak "aydnlatlm,
aydnlanm" anlamna gelen, mnevver kavram ile karlanmaya alld grlyor
(Arslan 2002, 201). Aydn kavramn doruyu bulmaya alan ve bilgi edinmekle ykml
kii olarak (Burke 2001, 26) tanmlayanlar olduu gibi; onu, iinde bulunduu dzene
muhalif (Meri 1997, 38) kii olarak da tanmlamak isteyenler olmutur.
Gramsci de aydnlar snf ilikisi erevesinde deerlendirerek, aydn ikiye
ayrmaktadr: Birincisi, nesilden nesile ayn eyi yapmay srdren retmenler, papazlar ve
idareciler gibi geleneksel olanlar, ikincisi ise aydnlar; karlarn rgtlemek, daha fazla
denetim gcn elde tutmak iin kullanlan snflar ya da kurulularla dorudan balantl
20

olarak dnlen organik aydnlardr (Said 1997, 22). Nitekim Gramsci organik aydna
ilikin yle der: "Kapitalist giriimci kendisiyle birlikte sanayi teknisyenini, ekonomi politik
uzmann, yeni bir kltrn, yeni bir hukuk sisteminin oluturucularn yaratr." (Said 1997,
38). Buna gre bir biskvi ya da havayolu irketinin pazardan daha fazla pay kapmasn
salamak iin teknikler gelitiren gnmz reklamcs veya halkla ilikiler uzman,
demokratik bir toplumda mterilerinin rzasn kazanmaya, tketicinin ya da semenin
dncelerini ynlendirmeye alan biri Gramsci' ye gre bir organik aydndr. Gramsci' nin
organik aydn, sadece iinde bulunduu toplumsal konumunun bilincinde hareket eden,
etkin ve aktif biimde sorumluluk alan kii olmann tesinde, iinde bulunduklar toplumsal
snflarn dnme ve rgtlenme iini de stlenen kiilerdir. Bunlar meslekleri iinde ya da
dnda, balandklar snfn dnce ve zlemlerini dile getirir ve bu dorultuda kitlelere
yn verirler.
Gramsci' ye gre her snf kendi organik aydnn yaratr (Gramsci 1985, 15). Bu
aklama erevesinde aydn snfsal bir kar grubu olarak da deerlendirenler olmutur.
Bunlara gre aydn; sz edilen yaklamlarn dnda toplumda sivil olmaktan kp,
tamamen politik toplumun szcln stlenen kiilerdir (Bula 1995, 15). Aydn, siyasal
iktidarla olan ilikisinde, bireysel karlarndan uzak, bilimsel etik anlaya sahip kiiler
olarak da tanmlanmak istenmitir. Bu balamda aydn, her trl iktidarn ve kar grubunun
kontrol veya etkisi yerine, sadece bilim etiine bal kalarak, kendi zihinsel retimine
dayanarak yaayan kiidir (Kentel 2002, 275). Bir ideolog olan Ziya Gkalp ise Trkiye
aydnn iki vasfla nitelendirir: a.Yksek tahsil gren, b.Halktan kopan kii (Meri 1997,
20). Bu tanm Zola'dan Sartrea kadar Batnn hibir aydnnda bulamayacamz bir aydn
tarifidir. Oysa aydna atfedilen en nemli sfat onun eletirici, sorgulayc, hakikati arama
iisi olarak grlmesidir. Aydn tanmna ilikin en geni ve kapsayc yaklam Oya
Bayar'da grmekteyiz;
Aydn, iyi okumu, iyi renmi, okuduunu rendiini derinletirmi,
iselletirmi, onlar aklnn zgrletirici aydnlnda ve yaamn rpntl sularnda
snam: kendi dorularn ararken baka dorularn da olabileceini fark etmi, bilmekte ve
anlamaya almakta kendi dar evresinin, lkesinin snrlarn zorlayp dnyaya bakmay
baarabilmi; bu yzden eitlilikten korkmayan, dorularn mutlaklatrp kaskat
kesilmeyen, dnyay, yaam ve insan, gemii ve kendi an tm renklilii ve eitlilii
iinde anlamaya alan; anlamaya almakla yetinmeyip kendisine dert edinen, dert
21

edindii iin zmler dnen; retebildii zmleri, bulduu , paylamaktan
kanmayan, fikirlerini savunmaktan ekinmeyen kiidir (Bayar 2002, 250).
Yazn hayatnda aydn kavramn entelektel kavramyla e anlaml olarak
kullananlar olduu gibi, sz konusu kavramlarn, ierik ve etimolojik adan farkl anlam
ilikilerini barndrmas dolaysyla farkl kavramlar olduu noktasnda grler ileri sren
yazarlar da bulunmaktadr.

2. ENTELEKTEL
Aydnla ilikili olarak grlen ve kullanlan dier bir kavram da entelektel
kavramdr. Bu kavram, 19.yzylda Batda kullanlan (intellectual) kavramnn karl
olarak, zihni veya akli yeteneiyle, sorunlara zm arayan kimse anlamna gelmektedir.
Entelektel kavramnn; aydn kavramnn ieriinden farkl olarak (Gnay 1995, 507)
kiisel olana ynelik armlar ar basarken, aydn szc daha toplumsal ve ilevsel bir
gstergeye sahiptir. Bu noktada entelektellerin yaamnn dn boyutu, eylem boyutunun
her zaman nnde yer olagelmitir. Nitekim Cemil Meri, entelekteli, "dnyay her gn
yeni batan kurabileceine inanarak hareket eden kimse (Meri 1996, 7) olarak
tanmlamak ister. Entelektel bu adan aratrc, sorgulayc ve eletirici vasf
yannda, doru olduuna inand deerlerini, ilkelerini toplumsaln nne kartarak ncl
ilevini gren, iktidarlarn her trl yaptrmlarna boyun emeden, ii sonuna kadar
gtrebilen cesur kiilerdir. Antonio Gramsci Hapishane Defterleri adl kitabnda, btn
insanlar entelekteldir ama toplumda herkes entelektel ilevini gremez"
13
diyerek gerek
bir entelektel duruun erevesini izer. Edward Said ise entelekteli toplumda tamas
gereken misyonu asndan tanmlamak ister. Entelekteli, ''belli bir kamu iin ve o kamu
adna bir mesaj, gr, tavr, felsefeyi, ya da kany temsil etme, somutlatrma, ifade etme
yetisine sahip olan birey" olarak grr.
Gerek aydna gerekse entelektele ilikin tanmlamalarn dn boyutu kuramsal
bak alarmzn genilemesine ve gzden geirilmesine yol aarken, aratrlan
kavramlarn pratik yansmas ve boyutu ise eletirel sylem kltrnn retilmesi ve
gelitirilmesini n plana karmakta ve tamamen fonksiyonellii yannda ynlendirici,
deitirici, dntrc ve oluturucu roln de ieren almlar oluturmaktadr.


22

3. KTDAR
Gerekte ne aydnlar ne de entelekteller, iinde bulunduklar toplumdan kopuk
deillerdir. Aydn, toplumu gelitirme, ynlendirme ve etkilemelerde bulunurken, toplum da
aydnna misyon ve sorumluluk ykler. Bu karlkl etkileim, aydnn ayrcalkl konumuyla
dorudan ilikili olmal. Aydnn toplumda sahip olduu bu snfsal konumu, onun
toplumuna olan duruunu da byk lde belirler. Toplumdaki snfsal konumlarn da
mevcut lkenin siyasal/iktidar yapsndan bamsz olmadn biliyoruz. ktidar (power) bir
anlamda insan davranlarn etkileyebilme, ynlendirebilme veya denetleyebilmeyi
gsterirken, dier taraftan toplumu ynetme, ynlendirme gcn, bu gc veya yetkiyi
elinde bulunduran organ, hkmeti ifade eder. Aydn, burada ikili bir tercih iinde karar
vermek zorunda kalmaktadr. Ya iktidarn resmi syleminin szcln stlenip, srtn
devlete dayayarak iktidarla anlaacak, ya da iktidarn her trl dayatmalarna kar gelip,
Bendenin deyiiyle, kaza balanp yaklma, srgne gnderilme, armha gerilme riskini
gze alarak, onurlu bir tavr taknacaktr. nk iktidar kendi meruiyetini salamada,
aydna ilevsel sorumluluklar yklemek isteyecektir. Bu durum her dnemde grlmtr.
Devlet; sz konusu iktidarn idame ettirmek iin kendi szde aydnn oluturacaktr.
Trkiye aydnn yukardaki tanmlamalar nda hangi ereveye
oturtabileceimiz, yani Trkiye aydnnn bir aydn olarak m tanmlanaca yoksa modern
bir entelektel olarak m tanmlanmas gerektii noktasnda karar verebilmek, her eyden
nce teorik dzlemde kuramsal bak amza bal olarak ekillenecei apaktr. Ancak,
yine de Trkiye aydnna ilikin genel bir deerlendirme; dn bugn arasndaki sk
ilikiyi ihmal etmeyen bir ereve btnlnn yakalanmasn gerekli klan sosyolojik bir
tespiti icap ettirir.
zlerek belirtelim ki Cumhuriyet dnemi aydnnn; reddimiras yapmasna ramen,
Osmanl aydnnn zihinsel dnyasndan, kurgusal tahayylnden, edimsel pratiklerinden ve
ilevsel rolnden pek de farkllk arz etmediini, yapsal anlamda Osmanl aydnnn bir
devam olduunu grmekteyiz. Bu duruma en uygun niteleme Gramscinin ayrmlad
ekilde geleneksel aydn kategorisi denk dmektedir. Gramsci, toplumda aydnn ilevini
ikiye ayrrken, nesilden nesile ayn eyi yapmay srdren papazlar ve idarecileri
geleneksel aydn kategorisinde grdne daha evvel iaret edilmiti (Gramsci 73).
Gerekten de Trkiye aydn kendi tarihi bakmndan gelenekselci bir aydn tipi
sergilemitir. Sz konusu gelenekselcilik; muhafazakr kesimlerde gerek sahip olduu
23

tarihsel kltr, toplumsal deerleri olduu gibi sorgulamadan, eletirmeden alp naklederek
gelenekilik yapmas, liberal kesimlerde ise acl dnce anlaylarn benimsemede, bu
anlaylar kendi kltr iinde yourup yeniden retememesi, taklide dayal statik bir
zihinsel tavr sergileyerek dar kalplar iinde skp kalmas eklinde tezahr etmitir.
Trkiye aydnlarnn gelenekselci bir durua sahip olmalarnn altnda mazisinin
tarihi ve kltr yaps olduu ileri srlebilir. rnein gerek Osmanl dnemi aydnlarn
gerekse Cumhuriyet dnemi aydnlarn hakikati anlama, gerei bulma amacndan ziyade,
bilginin siyasal, konumsal ve snfsal varolularnn gerekletirilmesinde bir ara olarak
kullanm ilgilendirmitir.
Oysa aydnn ayrt edici nitelii, onun siyasal iktidardan ve siyasal yapy besleyen
her trl durumlardan kendisini bamsz klmakla kalmayp, muhalif ve eletirel bir
tavr taknmasdr. Batnn bilim-iktidar ilikilerine baktmzda yakn dnemler dnda
iktidar-entelektel birliktelii kesinlikle grlmemi, entelekteller her zaman byk lde
siyasal iktidarla kavga halinde olmutur. nk siyasal erkin elindeki gc idame ettirmesi,
meruiyetini halka kabul ettirmesi, siyasi iktidarlarn dayatmalar, bilgiyi retecek olan
aydnlarla mmkn olmutur (Ilgaz 2002, 112). Nitekim tarih, bize bu tr kar ilikisi
temelinde rgtlenmi aydn- iktidar oluumlarn anlatmaktadr. Bugn Batda bamsz bir
entelektelin, hem devlet memuru olmasna hem de bamszln korumasna imkan
yoktur.
Trkiye aydn, aydn olarak m tanmlanmal yoksa ona entelektel olarak baklmal
sorusuna verilebilecek cevap, aydnn Trkiye'deki fonksiyonelliine gz atlmasnda,
tarihsel ve toplumsal beliriinin siyasal ynlendirimle ekilleniinin aratrlmasnda
yatmaktadr. Bu nedenle nce Osmanl dneminde aydn ve iktidar ilikisi ele alnacak, daha
sonra toplumsal ve kltrel ilikinin kesintisizliini gstermesi asndan Cumhuriyet
dnemi aydn ve aydn- iktidar ilikisine deinilecektir.

4. TRKYE'DE AYDININ LEV
Aydnlar hibir lkede bamsz bir snf olmamlarsa da ideolojik ve kltrel
hegemonyann kurulmasnda baat rol stlenmilerdir. Trk siyasal da kendi organik
aydnn yaratmtr. Gerek Osmanlda gerek Cumhuriyet dneminde aydnlar bizzat devlet
eliyle oluturulmalar sebebiyle, devlete bal memurlar konumundan teye
gidememilerdir.
24

Modern aydnn Batl prototipleri, varolan ideolojik otoriteyle mcadele ederek
kendi kimliini bulurken Osmanl aydnlar ise otoriteyle bu anlamda bir elikiye
dmedikleri gibi, tersine otoritenin emriyle aydnlatlar. Aydn olduktan sonra da devlet
yaps iinde yer aldlar. Bu bakmdan istisnalar dnda mnevver kimlikleri ile brokrat
kimlikleri bir arada var oldu (Belge 1985, 124).
Osmanlda Tanzimat aydnn reten olgu Batllama servenidir. Oysa Batda kendi
aydnn burjuvazi retmitir. Osmanl aydn bylece kendisini toplum karsnda ayrcalkl
ve snflar st olarak addederken; halkn dnda, halk iin, halka ramen zmler
nermitir.
Tanzimat, Osmanl imparatorluu tarihinde, imparatorluun, Bat dnyasnn
tesirlerine resmen ald, bu tesirlerin devlet eliyle ve kanun yoluyla resmen
yerletirilmesine alld bir dnemdir. Bu dnemde yetien aydnlarn grevi de
imparatorluun belirledii yeni amalara uygun bir eilimi, entelektel dzlemde
merulatrmaya almak olmutur. Bu ilev iinde bulunan, Batllamay hararetle
savunan Osmanl aydn balam iinde muhafazakr olmak zorunda kalmtr.
Cumhuriyetle birlikte aydn denen kiiye yklenen bu toplumsal-siyasal rol ve grev
dikkate alndnda, Osmanl modeli ile yeni oluturulmaya allan model arasnda bir
devamlln olduu grlebilir. Cumhuriyet dneminde devlet adna almakla ykml
aydn evrelerden beklenenin, Osmanl dneminde ulemadan beklenenden ok farkl bir
ileve denk dt herhalde sylenemez. Belki sadece u nemli farka deinilebilir:
Osmanlda kapitalizm (modernite) ncesi toplumlarda olduu gibi, devletin ve
toplumun bekas aka duraan bir eyi ifade ederken yeni dnemde ise, yine ayn proje
vardr ama bu bir ilerleme ideolojisine dayanr. Osmanldan Cumhuriyete geite devralnan
ilerleme merkezli ynlendirim Cumhuriyetle olgunlua ular. Artk devletin bekas
Batllamaya, daha ntr ifadesi ile ilerlemeye dayal olacaktr. Yukarda zetlenen aydn
kavram dikkate alnrsa, Osmanldan Cumhuriyete devrolunan modelde aydn denen
kesimin esasen devlete ve veya resmi ideolojiye yakn olan, onlara hizmet eden kimseleri
ifade ettii grlecektir.
Bu ortamda aydn kavram, entelektel kavramndan farkl bir eyi, hatta onun
tersini yani bamsz dnce sahibi insan deil, bir tr devlet memurunu ifade
etmektedir.

25

5. OSMANLI DNEMNDE AYDIN - KTDAR LKS
Trkiye siyasal tarihi iinde iktidar - aydn ilikisinin yerinin yeterince anlalabilmesi
iin Trkiye'nin tarihsel arka plann oluturan Osmanl devletinin siyasal ve toplumsal yapsnn
baz zellikleri zerinde durmak gerekecektir.
Osmanlnn toplum yaps ikili bir yapya dayanmt. Tarada, "esnaf, ayan ve
tarikat karmnn ban ektii iktidar kervan" ; dierinde ise yerine ve zamanna gre
"kaftanl ve krkl; apoletli, kordon ve srma ilemeli ve nihayet redingotlu brokrat
takm". Her iki snf iin ykselme yollar farklyd: Merkezde nfz, gze girme, trl ve
dolayl yntemler, tarada ise asalet ve soy. Bu iki snf arasnda Osmanlda aydnlarn
konumunun Batdakinden tamamen farkl olduu grlyor. Batda aydnlar, aristokrat ile
kyl toplumu arasnda orta bir snf olarak burjuva zerinde ortaya kmken aydnlarmz
bu iki snf arasndan syrlamamtr. Belki de syrlmasn salayacak Batdaki gibi yeni bir
snf, hareket ve dinamizme sahip olamamtr.
Osmanl aydnlar ilevsellii ve toplumda bulunduklar rol asndan ikiye
ayrlabilir: Baml aydnlar ve zgr aydnlar. Devletin bizzat eyaletlere gnderip kadlk
yapmakla grevlendirdii aydnlar; devletin resmi syleminin dna kamayan, halk
arasnda oluan ihtilaflara dini zmler reten, toplumsal ilikileri fkh hkmleriyle
dzenlemeye alanlar baml aydnlar olarak grlebilir. Devlete bal olmayan, kendi
oluturduklar mekansal ortamlarda, genellikle bu (tarikatlar) iinde, bilgiyi aratranlar da
zgr aydnlar saylabilir. Sz konusu bu tarikatlar zaman zaman devlet otoritesine kar
muhalefette bulunduklarndan devlet bu kiileri yakalatarak cezalandrm ve tarikat da
lavetmitir.
Batda aydnlanma dneminin rn olduunu grdmz entelektel, her eyden
nce aydnlanan kimseydi. Yani Batda aydn ncelikle kendisini, doasn ve tabiat
inceleyen, aratran, mevcut kltrel ve toplumsal deerlerini sorgulayarak yeniden eletiri
szgecinden geiren ve bu srelerden sonra karar verebilen kii/kiiler olarak ortaya
karken, Osmanlda bu rol stlenen ulema snf, kendi kltrne ait kavramsal dnyasna
hapsolmu, retemeyen, aldklarn tekrarlayarak, aktaran bir konumda bulunmutur.
Osmanl aydn genelde daha nceki imam veya mtehitlerin tekrarlaycsyd. Oysa
orijinal slami anlaya gre, bilgide derinlemenin dier bir yolu da Kur'an'n yorumuydu.
Ancak itihat kapsnn kapatld dncesiyle bu bilgilenme tr sona erdirilmitir. Dier
bir deyile Batdaki aydn kendisini yetitiren bir renciyken, bizdeki aydn bakasna ait
26

olan bildiklerini aktaran retmen konumunda olmutur. Dolaysyla Batda aydn, ncelikle
aydmlananken bizde aydnlar hep aydnlatan olmutur.
Osmanl ynetimi batan beri dini, kendi merkezi ynetimi altnda tutmaya
almtr. Bu durum Batdakinden farkl, bamsz bir laikleme srecinin yaanmasna ve
laik aydnlarn ortaya kmasna engel tekil etmitir. Osmanlda ayrca aydn- iktidar
ilikisinde ilgin bir durum sz konusudur: Osmanl her ne kadar dini rgtlemeyi kendi
iktidar snrlar iinde tutmaya almsa da ulema snf, snf olarak her zaman iktidarn
bir dier oda olan seyfiye snf ile kar ilikisi iinde olmutur. lmiyye snf kendisine
daima bir yardmc g olarak yenieri ocan bulmutur.
ktidar mcadelesinde seyfiye- ulema snf srekli bir ibirlii iinde bulundu. Ulema
programlar hazrlamada, ordu ise bu programlar uygulama ilevini stlendi. Ulema snf
nerdeyse yenierilerin tm bakaldrlarnda baat rol oynad. Aslnda her iki snf da
mevcut geleneksel yapnn srmesi taraftarydlar. nk o gnn koullar bu iki snfn
karnn devamn salayan konumsal ve snfsal durumlara sahipti. Ancak bu ittifaka, kar
gelebilecek yeni bir snf olarak Tanzimat aydnlarn gryoruz. Deiik Avrupa
mekteplerinde eitim gren ve kendilerini Jn Trk olarak tanmlayan bu snf; Osmanlnn
iinde bulunduu siyasal ve sosyal dzeninin deimesi talebini, Avrupa yasalarna sahip
Batllam bir devlet syleminin ncln stlendiler. Ancak bu yeni snfn taleplerine
kulak verecek ne halk ne de idareciler sz konusuydu. Bu sert sylemler bir sre sonra
kendiliinden snmeye mahkum oldu. Ancak Tanzimat fermanyla beraber Batda eitim
alan aydnlar daha ok sz syleme, eletirme ve hak talep etme olanana sahip oldular.
Aslnda ttihat ve Terakki partisinin esas fikir babalar olarak grdmz Jn Trklerin
Osmanl dzeninin deimesi ynndeki taleplerinin arasal olduu, esas deitirilmesi
gereken dzenden ziyade iktidara talip olduklarn gryoruz. Bu adan
deerlendirildiinde Tanzimat aydnlarnn teorik sln almas ynnde kkl bir ama
iinde bulunmadklar tespiti yaplabilir.
Osmanl toplum dzeninde Batl anlamda snflarn gelimemi olmas brokrat
aydnlarn konumlarn ve ilevlerini n plana karmtr. Toplumu dntrmenin ancak
yukardan aaya doru olacana inanlyordu. F. Keyman'a gre, Osmanl toplumsal
yaps, Bat tipi bir feodal sisteme, irsi bir aristokrasiye, bamsz bir dini hiyerariye, gl
bir tccar snfna, kendini yneten kentlere sahip olamad ve ynetim organlar ve
ordusunun kul statsndeki kiilerle doldurmu bulunduu iin Batdaki gibi sivil bir aydn
27

ruhunu oluturamamtr. Tanzimatlar kendi dayanaklarn glendirmek iin
brokratlarn (memurlarn) oaltmaya alt. Bu amala, Osmanl devleti kendi aydnn
darya renci gndererek yaratmaya alt. Yeniliki Osmanl kadrosunu yetitirmek iin
Batdan uzman getirmek kadar Batya insan gndermek de aydnn karakterini belirledi.
Dolaysyla Tanzimat brokrat aydnlarn yetitirecek okullar at. Bylece aydn iktidarda
dodu ve geliti. lkenin iinde bulunduu siyasal istikrarszl, ekonomik yetersizlii ve
sosyal adaletsizlii gidermek amacyla yurt dna gnderilen szde aydnlarmz orada
edebiyat la, iirle ve romanla ilgilendiler. Edebi bir hareket gelitirdi. Ancak bu, bir
aydnlanma hareketi olarak beliremedi. nk yurtdna gidenlerin ou (inasi hari)
paazade idiler. Yurt dna kp tahsil gren aydnlarmz; lkeye geldikleri zaman mevcut
siyasal iktidarla muhalif olduklarnda bile aslnda devletin srtndan geiniyorlard. Namk
Kemal ve Ziya Paa, en keskin ihtilalc olduklar zaman bile devlet memurlarydlar. Bunda
bir eliki grmediler. Dahas, Yeni Osmanllar ihtilal planlarn konaklarda tarttlar.
Veliaht Murat Efendi ile yaplan grmelerin bazsna Abdlhamit de katlmtr" (Yldz
1995, 351-376).
z olarak, Osmanl aydnnn belirgin zellikleri ve toplumdaki ilevi, konumu ve
rolne ilikin u sonular karabiliriz:
a. Osmanl aydn iktidarda dodu, iktidarda byd ve iktidarda kalmak iin
dayanak arad. Dolaysyla Osmanl aydn hibir zaman iktidarla atmad tam tersine
iktidarla kol kola oldu ve birlikte yrd. Osmanl aydnnn dayanak araylar mttefik
aramasna yol at. Seyfiye ile giriilen her ittifak denemesi verilen dnlerle sonuland.
Oysa Batda aydn, iktidardan domad, yeni gelimekte olan burjuvazi temeli zerinde
ykseldi. ktidarla ibirlii iinde bulunmad, her zaman iktidar odaklaryla
(kilise/aristokrasi) savat. Dolaysyla Batda iktidarlar hibir zaman entelektellerden
holanmamtr. Buna en tipik rnek Napolyon' un ann en byk dnce adamlarn
ideolog ad altnda kmsemesidir. nk Bat aydnnn iktidarla bir kar ilikisi yoktu.
Bu durum Bat aydnnn bir dayanak aramasna, kendisinden dnler vermesine neden
olmad.
b. Osmanl aydn; varolusal sorununu iktidarla ilikilendirerek pratik amalar iin
eylemde bulunmutur. Onun amac; Osmanlnn iinde bulunduu sosyal, siyasal ve
ekonomik durumun dzeltilmesi deil, iktidara gelip mevcut dzenin srdrlmesi olmutur.
Batllama bu erevede Batnn bilimsel ve dnsel gelimelerinden ilham alp, lkenin
28

kurtuluunu kendi i dinamikleri ve kltrel birikimiyle salamak olmayp, bireysel kar
peinde koarak iktidara gelip Osmanl mlkiyetini korumak ve dzenin idame etmesini
salamak olmutur.
c. Osmanl aydn birey olarak ortaya kmamtr. Prens Sabahattin' in deyiiyle
"Trk aydn kollektivist bir yapnn ocuu idi, kollektivist felsefeyle yetiti ve ylecene
kald". Hibir zaman kendi ayaklar zerine duramad. Hep srtn dayad devlete bal
kald. Dolaysyla Osmanl aydn her eyleminde birey olarak ortaya kmad. Btn tarihi
boyunca kendini Devlet- i Aliye' nin kurtuluunun bir paras olarak ortaya koymutur ve bu
nedenle de Osmanl aydnnn tarihi Klbay' n deyiiyle, bir dnce-eylem tarihi olmak
yerine, yalnzca bir eylem tarihi olarak ortaya kmaktadr. Oysa Batda aydn, arkasna
yaslad, arkasn dayad ne siyasi ne de ekonomik bir g bulmutur. O, gcn kendi
dnda aramamtr. nandn her tr dayatmaya karn sonuna kadar bireysel inancndan
kaynaklanan gle savunagelmi ve baarl olmutur.
d. Osmanl aydn, devletin ideologudur. Bat aydn, bireysel inancnn ideologudur.
Osmanl aydn brokrattr, memurdur. Bat aydn zgr bir bireydir, burjuvazi deildir,
aristokrat deildir. Batl aydn Gramsci' nin terimleriyle organik aydn olarak belirirken,
Osmanl mnevveri bu noktaya gelememitir. Osmanl aydn geleneksel aydn olarak
kalmtr. Cemil Meriin deyiiyle, Bablinin Avrupallamas'dr.
e. Osmanl aydn, iktidarn kendisine tand ilmi ayrcaln, bir stnlk vasf
olarak grerek halktan kopuk yaamtr. Halkla btnlemeyi kklk psikolojisi iinde
alglayan aydnlarmz, bundan dolay hibir zaman halktan da destek bulamamtr. Hatta
halkn nezdinde aydn, gavur olarak alglanmtr. Bu noktada Cumhuriyet aydnlarmzn da
pek farkl bir tutum iinde bulunmadklarn ileriki sayfalarda greceiz. Onlar iinde
"gitmesek de gelmesek de o ky bizim kymzdr" edebiyat hakim olmutur. Oysa Bat
aydn halktan kopuk olmamtr. Her zaman halka zulmeden iktidar gleriyle savamtr.
f. Osmanl aydnnn dier bir zellii, yine Klbay' n deyiiyle, her eyi devletten
beklemesi ve devletin koruyucu kanatlar altnda kalmaya abalamasdr. Devlet de aydnn
iyi korumutur. Kendi okulunda yetitirmi, kendi ideolojisini dayatm, ekonomik olarak da
kendisine bal klarak dzeninin salanmasnda ayrcalkl rol bahetmitir. Bu karlkl
iliki, Cumhuriyet dnemi iin de geerlidir. Btn hak ve hukukun kaynann, devlet
erkannn inisiyatifinde olduunu dnen aydnlarmz, Avrupa'daki gelimelere karlk
sert tutumlar taknmlardr. rnein 1789 Fransz devrimi Reisulkuttab Atf Efendi
29

tarafndan bir dinsizlik olarak grlmekte ve haklarn padiah tarafndan verilecei
bildirilmektedir (Klbay 1988, 59).
g. Trkiye aydnnn belirgin iki ayr zellii, Klbay' n deyiiyle misyonerlik ve
fonksiyonellik olmutur. Yani Trk aydn (entelekteli), fonksiyonel (memur, yani devlet
iin ve devlet iinde) ve misyoner (yani sylemi dinsel) olarak domutur.
Entelektellerimizin Doum koullar iinde kendine bir misyonerlik vehmetmesi ve bunu
fonksiyon terimleri iinde alglamas, onun kendini ve eylemini kutsal ve dinsel grmesine
yol amtr (Klbay 1988,60).
Batya duyulan eksiksiz hayranlk, Trkiye aydnnn misyoner yann
glendirmitir. Batnn kendi dndaki lkelerdeki smrgeciliini mazur gstermek zere,
sahip olduunu ileri srd uygarlatrma grevini Tanzimat aydn kendiliinden ve
hevesle stlenmi, bu yzden, gelenekselliklerin taycs olan halk kitlelerini de travmaya
sokmu ve ayn zamanda aydn-halk atmas ve ztlamasnn tohumlarn atmtr.
Ksacas, Osmanl aydnnn iktidar kurucu misyonu, onun eletirel gcnn
gelimesini nledi, onu devletin memuru haline getirdi. Toplumun stnde ayrcalkl
konumunu pekitirdi. nclk grevi onu, iktidar iinde olmaya zorlad, sonuta ideolojik
ve siyasal alanda devletten bamsz muhalif hareketlerin bamsz gelimelerini engelledi.

6. CUMHURYET DNEM AYDINI
Cumhuriyet dnemi aydnn toplumdaki konumu, ilevi ve tad misyon byk
lde Osmanl dneminin aydnndan pek farkllk gstermemektedir. Her ne kadar
Cumhuriyet aydn kendisini Osmanlnn bir devam olduu noktasnda reddimirasta bulunsa
da tarihsel ve kltrel koullarn belirleyicileri tarafndan organik balantsn
koparamamakta, bu psikoloji ierisinde hareket etmeye almaktadr. nk Cumhuriyet
aydnlarnn ou; Osmanlnn dald son dnemde yetimi, o gnn koullarn grm,
Osmanlca eitim alm ahsiyetlerdir. Ancak, Cumhuriyet aydn gerek Kurtulu Sava
akabinde Cumhuriyet dneminin resmi ideolojisinin toplumda meru klnmas, gerek
modernleme ve adalama yolunda yaplan inklplarn halka benimsetilmesi
noktalarnda Osmanl aydnndan ileride deineceim bir farkllk gstermektedir. nk
yeni brokrasi Osmanl dzeninden farkl bir snfsal nitelik tamaktadr.
Cumhuriyet aydnn teorik sln aamamasn, kendi iine kapank dar grler
iinde hapsolmasn, srtn dayad siyasal erkle olan siyasi ilikisinde aramak lazm.
30

Cumhuriyet aydn tpk Osmanl aydn gibi devlet iinde yetimi, devlet kendi aydnn
yaratmaya almtr. Siyasal ve ekonomik adan baml bir aydn tipolojisinin hakikatleri
syleme cesaretini gstermesi beklenmemelidir. Batl anlamda temel snflarn gelimemi
olmas ve rgtlenmelerini gerekletirememi olmas, Cumhuriyetin kuruluunda brokrat
aydnlarn oynadklar rol n plana karm, bu durum yani kapitalizmin Trkiye'de ge
yaanmas hem aydn devletten beslenmeye iterek baml klmasn hem de aydnn
devletin sylemi dnda kendine zg, toplumsal sorunlarnn bilincinde hareket eden,
topluma n ayak olup gelimeyi savunan, toplumsal ilerlemenin nn ama yolunda gayret
gsteren ilerici aydn ilevinden alkoymu, aydnl aydn etiketi tesine geememitir.
Dolaysyla Cumhuriyet aydn sekinci brokrat tipler olarak kalmlardr. Ayrca
Cumhuriyetin erken dnemlerinde de Trkiye'de okur-yazar insanlarn byk ounluu
ancak devletin eitli kurum/kurulularnda grev alabiliyor, istihdam ediliyordu.
Kapitalizmin erken dneminde zel sektrn olmay, ekonomik ilikilerin bizzat
devlet eliyle dzenlenerek, retimi, datm ve tketiminin salanmasna, sz konusu bu
ilikileri yaratmada aydna ilev verilerek, bir nevi devlet iinde istihdamna ynelinmitir.
Dolaysyla bu durum, aydnlar brokratik aygtlar iinde barndrmakta, onlarn entelektel
etkinliklerini de brokratik kayglarn ncelii altnda srdrmelerine yol amtr (Belge
1985, 127). Devlet tarafndan alnan veya kaplan aydnlar, Ali Akayn ifadesiyle,
kurumsallatlar yahut da kurumsallaarak devlet tarafndan kendilerini kaptrlmaya
braktlar (Akay 1995, 423). Oysa aydnn ayrt edici zellii onun siyasal iktidar
odaklarndan ve siyasal iktidarn gerisindeki egemen snflardan bamsz olmasdr (zcan
2000, 21). Ama aydnlarmzn ounun devlet sekini konumunda olmalar veya kendilerini
bu konumda grmeleri, devlet dnda yer alan dnya grlerine de kapal kalmalarna yol
amtr (nsel 1995, 56).
Trkiye'de aydnlar, devlet srtndan geinmekteler. Devlete ekonomik adan
baml yaadklar iin, devletin resmi syleminin szcln yapmaktan, egemen
ideolojiyi savunmaktan baka bir ile de uramamaktalar (Mahupyan 1998, 218). Bu
durum aydnlarn, kendi dar paradigmalarnda skp kalmalarna, entelektel geliimi
salayamamalarna, s belli kalplarda donup kalmalarna ve dolaysyla dnce
retemeyerek, geliememelerine neden olmutur.
Aydnn dolduramayarak bo brakt dnce retimini devletin bizzat kendisi
retmeye alacaktr. Dolaysyla devlet bizzat kendisi dnceyi reten, yayan ve
31

uygulayan bir konuma gelmektedir. Bir devlet adammzn deiiyle, "Bu lkeye komnizm
gelecekse onu da devlet getirecektir "(nsel 1995, 54). Bu durum; Trkiye'de dncenin
olduu yerde devletin varln veya devletin olmad yerde dnce boluunu
yaratmaktadr.
Bu blmde sylenenleri z olarak toparlayacak olursak;
Cumhuriyet dnemi, Tanzimat ile balayan ve 1.Merutiyet ile devam eden tarihsel
dnm srecinin tamamlanmas asndan sreklilik gsterir. Bu srete aydnn toplusal
rol, ilevi ve tad misyon asndan pek farkllk olmamtr. Aydnn toplumdaki
misyonerlii ve fonksiyonellii (Klbayn Trkiye aydnnn toplumsal rolne ilikin
kulland iki kavramdr) devam etmi, aydnn toplumdaki ilevsellii dnemin tarihsel
koullar gerei adalatrma, laikletirme, seklerletirme ve Batllatrma ile snrl
kalmtr.

7. CUMHURYET DNEMNDE AYDIN - KTDAR LKS
Her tarihsel dnemde iktidardakiler ve iktidarn besledikleri ayrcalkl bir konumda
bulunmulardr. Ortaan Bat Avrupa'snda iktidar (Aristokratlar- Senyrler) ve Kilise
ayrcalklyd. Osmanlda Padiah ve ilmiyye snf ayrcaln korumutur. Cumhuriyet
dneminde de iktidar ve iktidar odaklar bu ayrcalklarn devam ettirmitir.
Cumhuriyet dnemi aydn prototipini, ayrcaln siyasal iktidardan ve iktidarla
birlikte olmasndan almaktadr. Bu ayrcal kendisine devlet bizzat bahetmitir.
Toplumdan kopuk bir aydnn ilk zellii, mevcut egemenlerle olan yakn ibirlii
gstermesidir.
Cumhuriyet aydn halk iinde domad iin, halk iinde de bymemitir, halktan
kopuk bir aydnn halkla ilikileri tabi ki dikey dzlemde gerekleecektir. Trkiye aydn;
halk yenilik dman olarak alglad iin her eyi kendisinin bildiini iddia edip, halk
kmsedi, kendisini snflar st bir konumda grd. Bu konuma gre sorumluluklar
stlendi. Bu sorumluluklarn misyonerlik ve fonksiyonel olarak icra etti. Bu snflar st
misyonu; sorumluluklarn artrd, nclk grevini terk edemedi. Bu konum onu dorudan
iktidar ilikileri iine itti. ktidarda kalmaya ve iktidarla iliki iinde bulunmaya koyuldu.
ktidar ile bylesi bir i ielik onu kurtarc, kurucu, ynetici misyonuna ilave olarak,
koruyuculuk misyonunu da ekledi. stlendii misyon onun dnce iklimini de belirledi.
rnein pozitivizm, Trkiye aydnnn stlendii iktidar/kurucu misyonuna denk
32

dmekteydi. nk kuruculuk hepsinden nce paralar bir araya getirmeyi gerektiriyordu.
Pozitivist dnce, olgular derinliksiz bir biimde bir araya getirmeyi, bilim yntemi
sayd gibi, kuruculuk da Trkiye aydn iin olgularn derinliini dnmeden
yaptrlmas ilemine dnt. Bu yzeysellie yol at (Kk 1985, 183) ve onun
dnsel gelimesini engelledi.
Pozitivizmin Cumhuriyet aydnlarnca savunulup, lkeye ihra edilmesinde, yeni
kurulan gen Trkiye' nin tarihini -ki Osmanl dnemini yadsmalar ve ortaya kan
boluu- doldurma arzularndan kaynaklanmtr. Ayn zamanda pozitivizm, salt bir
dnsel akm olmaktan ziyade, toplumsal dnmn gerekletirilmesinde,
Batllatrmann ve adalama yolunda laik ve sekler bir dzenin kurulmasnda alt bir
formasyon zemini salyordu. Aydnlarmz Osmanl dneminin kltr birikimini bir anda
zerine bir izgi ekip yadsynca, ortalkta sadece Eski Trk tarihine ilikin szl kltr
geleneinden halk edebiyat kald. Dolaysyla ortaya kan kltr boluu da Batya daha
ok yaslanarak ve oradan daha ok ithalat yaplarak doldurulmaya alld. thal edilen de
pozitivizm ve burjuva kltryd. Cumhuriyet aydnlar gemii bir anda silip yeni bir
dnya gr, yeni bir yaam biimi oluturmaya alrken pozitivizmi bir k yolu olarak
grmlerdir.
Her dzen deiiklii dnce yaplarnn deiimini zorunlu klar. Osmanlda ulema
snf iktidarn nceliini amasa da iktidar gc kadar bir etkinlie sahipti. Cumhuriyet
dneminde aydnn iktidarla ilikisi noktasnda daha nce iaret edeceimizi duyurduumuz
bir farkllk grmekteyiz. nk Cumhuriyet dneminde aydn dinsel tekeli elinde
barndrmyordu. Aydn, laik ve Batl deerleri savunan kii tipolojileriyle tanmlanyordu.
Oysa Cumhuriyet sekinleri, dinin toplumsal ve siyasal alanda mevcut iktidar ilikilerini
yeniden retmesi ilevinden vazgemedi ve din bir anlamda devletletirildi. ktidar arac
haline getirildi. Batda olduu gibi din tekeli, siyasal gten kopmad, tam aksine din siyasal
gcn tekeline girdi.
Trkiye aydnn bir kmaz da kendisini srekli olarak Dou-Bat ikileminde
bulmas ve bu anlamda kendisini kategorik bir yere yerletirememe ve tanmlayamama
duygusunu hep iinde tamasdr. Bu ikilem onun aydn kimliini belirler hale gelmitir.
Kimi zaman kendisini Batda konumlandrp Douya ait tarihsel, kltrel yapy bir Batl
gzyle deerlendirmeye alm, kimi zaman da kendisinin Doulu kimliini n plana
karmay Batnn yaam kltrn tarihsel gemiini bir Doulu dnrn
33

paradigmasndan bakmay denemitir. Dolaysyla kltrel ikilem iinde kendisini
konumlandrmada karar veremeyen aydnmzn; salkl bir dnsel retimi, toplumsal
yaplar anlamas, deerlendirip nesnel sonular ortaya koymas ve kendi halkyla bark
olmas zorlamtr.

SONU
Trkiye'de iktidar-aydn ilikisini ele aldmz bu almada, Trkiye aydnnn
tarihsel ve kltrel gemii iinde gerek bireysel gerek toplumsal rol, ilevi ve tad
misyon asndan iktidarla dorudan ilikili bir yap sergilediini syleyebiliriz. Sz konusu
Trkiye aydnna ilikin bu durum, mirass olduu Osmanl devletinin toplumsal ve
tarihsel konumundan, ekonomik ve siyasi bamszlndan ayr olarak ele alnamaz.
Trkiye aydnnn dnyasn anlamak bir noktada bu sreleri yeniden gzden geirmemizi
gerektirecektir.
Trkiye aydnnn dn bugn ve iktidarla olan ilikisine ait u sonular ileri
srlebilir:
a. Trkiye aydnnn tarihsel ve kltrel mirass olduu Osmanl aydnndan tam
kopuu sergileyemediini, onunla iktidarla olan iliki noktasnda paralel bir misyon
tadn syleyebiliriz. Sz konusu misyon, mevcut iktidarla iliki iinde bulunarak, siyasal
gcn egemenliini merulatrmada aktif rol almas olmutur. Osmanlda olduu gibi
Cumhuriyet aydn da resmi sylemin dna kamam, zgr bir dnce ortamn
yaratacak ilikileri gerekletirememi, aydnlanmadan ziyade aydnlatma misyonunu
tamtr.
b. Trkiye aydn Bat Avrupa' daki gibi bir aydnlanma dnemini yaamamtr
(idem 1993, 27). nk Trkiye aydnnn aydnlanma tarihi yoktur. Tarihi olmayan bir
aydnn, teorik sl amas mmkn deildir. Dolaysyla Trkiye aydnnn eylemleri
pratik ihtiyalardan dolay hep belirleyici oldu ve aydn, toplumsal-siyasal alandaki konumu
ile ilevine bal olarak tanmland ve ilev grd.
c. Trkiye aydn; iinde Doup bymedii, tanyp grmedii halk kesimiyle hep
dikey bir iliki kurdu ve kendisini snf kkszl etkisiyle de stten grd, stten bakt ve
stten tanmlad. Bu st bak, halk ile atmasn yaratt. Ne halk aydnn sevdi ne de
aydn halkn sevebildi.
34

d. Misyon ykleyici olmann getirdii ayrcal her zeminde kullanan Trkiye
aydn, kendisine biilen rol ve tad sorumluluu yerine getirmede baarl olmutur,
diyebiliriz. Ayrcalkl konum ise, ona entelektel geliimini geriletici sorumluluklar
ykledi. Bu sorumluluklarnn bilincinde hareket eden aydnmz, kendisini bir aydn
kimliinden ziyade bir devlet brokrat, bir devlet sekini olarak grd. Bu onun hibir
zaman gerek anlamda bir entelektel kimliine sahip olmasna yardmc olmad. Amac
devlete dzen vermekle snrl kalan aydnmz, kendisine kurucu, kurtarc, ynetici ve
koruyucu misyonu yklendii iin, entelektel geliimini bu misyonlarn gerekletirmeyle
salayaca vehmine kapld. Trkiye aydn bununla kalmayarak yklendii misyonu yerine
getirmede nc roln devam ettirmede hep bir dayanak arama abas iinde bulundu.
Dayanan da dorudan iktidar ve iktidar odaklarndan ald.
e. ktidar odaklar kendi aydnn yaratt. Trkiye aydn da bu sreci yaad iin
baml szde aydn olarak devlet aydnnn tesine gidemedi. Devletin kendi memur
aydnlarn yetitirmesi bu aydnlarn entelektel geliimini olumsuz ynde etkilemitir.
Batya olan bilimsel bamllk, ideolojik ve kltrel bamll da beraberinde getirerek
Trkiye aydnlarnn orijinal eserler vermelerini engellemitir (Bakaya 1997, 37). stelik
bir nevi toplumdan soyutlanm, yabanclam ve kendi toplumunu tanmaz hale gelmitir.
Oysa gerek entelektel; iinde bulunduu toplumsal ykmllklerinin farknda olarak
hareket eden, topluma yn veren, kendi tarihsel ve kltrel deerlerini gnn acl
dnceleriyle yeniden reten, sorumlu olduu kadar ne yapmas gerektiini de bilen kii
olmaldr.
Aratrmann ortaya kard bir gerek de, siyasal ortamn gelien lke
aydnlarnda olduu gibi, lkemizde de nemli bir balam oluturmasdr. Trkiye aydn;
oynamas gereken kltrel rolle, gerekte oynad siyasal rol arasndaki ciddi elikiyi
(Alkan 1977, 30) dn olduu gibi bugn de yaamaktadr. Toplumsal olgularn geliimini
tarihi kkenlerinden soyutlamann ne kadar zor olduu bir kez daha bu aratrmamzla
gzler nne serilmi bulunmaktadr.

Zeki DUMAN




35

KAYNAKA
Akay, Ali, "Aydnlar zerine Bir Bak", Trk Aydn ve Kimlik Sorunu iinde, Balam Yay. stanbul,1995, s.
423-438.
Alkan, Trker Aydnlar ve Siyaset , ODT dari Bilimler Fak.Yay. , Ankara,1997.
Arslan, Ahmet, "Aydnlar, Entelekteller ve Mminler", Cogito, 31 (2002), Yap Kredi Yay. stanbul, s.201-214.
Bakaya, Fikret, Paradigmann flas, Doz Yay. stanbul, 1997.
Baydar, Oya, "Bat clkla Tutuculuk Arasnda Sol Aydnlar", Cogito, 31 (2002), Yap Kredi Yay. s. 250-258.
Belge, Murat, "Aydnlar" Tanzimat'tan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi iinde.
letiim Yay. stanbul, 1985, s. 124-129.
Bula, Ali, Bir Aydn Sapmas, z Yay. stanbul, 1995.
Burke, Peter, Bilginin Toplumsal Tarihi, Tarih Vakf Yay. stanbul, 2001.
idem, Ahmet, Aydnlanma Dncesi, letiim Yay. stanbul, 1993.
Gkalp, Haldun, 'Entelekteller, Modernite ve Postmodernite", Cogito, 31 (2002), Yap Kredi Yay.,
stanbul, s. 216-226.
Gramsci, Antonio, Aydnlar ve Toplum, ( ev.: Vedat Gnyol vd.), Alan Yay. stanbul, 1985.
----------------, Hapishane Defterleri, (ev.:Kenan Somer), Sol Yay., 1986.
Gnay, Erturul, "Aydnlar, Devlet ve Demokrasi", Trk Aydn ve Kimlik Sorunu iinde, Balam Yay., stanbul,
1995, s.507-514.
lgaz, Turhan, "Heidegger Entelektel miydi?", Cogito, 31( 2002 ), Yap Kredi Yay., stanbul, s. 108-119.
nsel, Ahmet, Trkiye Toplumunun Bunalm, Birikim Yay., stanbul, 1995.
Kentel, Ferhat, 90'larTrkiye'sinde Kamusal Yzleriyle Aydnlar", Cogito, 31(2002),YapKredi Yay., s.275-291.
Keyman, Fuat, Kreselleme Sivil Toplum ve slam, Vadi Yay., Ankara, 1997.
Klbay, M. Ali, "Trk Aydnnn Dnyasn Anlamak" Trk Aydn ve Kimlik Sorunu iinde, Balam Yay.,
stanbul, 1995, s. 175-187.
----------------
,
"Os manl Aydn", Tanzimat'tan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi
iinde, let iim Yay., stanbul, C.l, 1985, s. 57-59.
----------------
,
Biz Zaten Avrupalyz, Kesit Yay., stanbul, 1997.
Kk, Yaln, Aydn zerine Tezler-I, Tekin Yay., stanbul, 1985.
---------------, Aydn zerine Tezler-II, Tekin Yaynlar, stanbul, 1985.
Mahupyan, Etyen, Ynetemeyen Cumhuriyet Radikal Yazlar -III, Yol Yay., stanbul, 1998.
Meri, Cemil, Maaradakiler, let iim Yay., stanbul, 1997.
---------------
,
Saint Simon lk Sosyolog lk Sosyalist, letiim Yay., stanbul, 1996.
Said, Edward, Entelektel, Ayrnt Yay., stanbul, 1995.
----------------
,
Haberlerin Anda slam, (ev. Alev Alatl), Pnar Yay., stanbul, 1984.
Sakall, Bayram, "Trkiye'de Sivil Toplum", Trkiye Gnl, 43(1994), stanbul, 1994, s.179-184.
zcan, Ahmet, Derin Devlet ve Muhalefet Gelenei, Bak Yay., stanbul, 2000.
Sabri F. lgener, Zihniyet Aydnlar ve zmler, Maya Yay., Ankara, 1983.
Yavuz G.Yldz, "Trk Aydn ve ktidar Sorunu, Trk Aydn ve Kimlik Sorunu iinde. Balam Yay., stanbul
1995.