ATA 684

OSMANLI TARİHİNİN KAYNAKLARI

Bahar 2007

Nadir Özbek

Çarşamba 10:00-13:00
Ofis saatleri: Pazartesi 14:00-17:00
e-mail: ozbekn@boun.edu.tr

Dersin Amacı:
Bu derste Osmanlı tarihinin kaynakları incelenecektir. Dersin amacı son dönem Osmanlı
tarihi kaynaklarını tanıtmak ve birincil kaynakların kullanımını teşvik etmektir.
Derste Osmanlı tarih yazımına ve kaynaklara ilişkin genel bir tartışma ardından ilk olarak
Osmanlı İmparatorluğu’nun idari yapısı hakkında bilgi verilecektir. Ardından son dönem
vak'anüvîs tarihçileri üzerinde kısaca durulacak ve özellikle ondokuzuncu yüzyılın önemli
devlet adamlarından Ahmed Cevdet Paşa’nın eserleri incelenecektir. Dersin önemli bir kısmı
arşiv kaynaklarının tanıtılmasına ayrılmıştır. Ondokuzuncu yüzyıl öncesine ilişkin arşiv
kaynakları kısaca tanıtıldıktan sonra esas olarak son dönem arşiv kaynakları (hatt-ı
hümayunlar, iradeler, Yıldız Evrakı, Dahiliye Nezareti, Zabtiye Nezareti evrakları) üzerinde
uzun boylu durulacak ve bizzat Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ne gidilip kataloglar taranarak
küçük araştırma projeleri gerçekleştirilecektir. Arşiv kaynaklarının incelenmesi ardından eski
harfli matbu eserler, süreli yayınlar, gazeteler, Tanzimat sonrası kanun ve nizamnameler,
Meclis-i Mebusan Zabıt Cerideleri ve hatıralar üzerinde durulacak ve öğrencilerin yine bu
kaynakları kullanarak küçük projeler/raporlar hazırlamaları istenecektir.

* Aşağıdaki liste öğrencilere Osmanlı kaynakları hakkında fikir vermek üzere

hazırlanmış seçilmiş kaynakça niteliğindedir. Okuma listesi değildir.

I. Giriş:
Faroqhi, Suraiya. Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir? Kaynaklara Giriş. (çeviren:Zeynep Altok).
İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2001.
Toledano, Ehud. "What Ottoman History and Ottomanist Historiography Are--Or, Rather,
Are Not." Middle East Studies 38, no. 2 (2002): 195-207.

II. Ondokuzuncu Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda İdari Yapı:

Davison, Roderic H. Reform in the Ottoman Empire, 1856-1876. New Jersey: Princeton
University Press, 1963.
Seyitdanlıoğlu, Mehmet. "Yenileşme Dönemi Osmanlı Devlet Teşkilatı." In Türkler, 561-76.
Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
Mutaf, Abdülmecit. "Şura-yı Devlet (1868-1922)." Türkler içinde, 599-609. Ankara: Yeni
Türkiye Yayınları, 2002.
Sungur, Muttullah. "XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti'nde Taşra İdaresi ve Vilayet Yönetimi."
Türkler içinde, 750-761. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
Akyıldız, Ali. Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform. İstanbul: Eren
Yayınları, 1993.
Seyitdanlıoğlu, Mehmet. Tanzimat Devrinde Meclis-i Vâlâ (1838-1868). Ankara: Türk Tarih
Kurumu, 1994.
Ortaylı, İlber. Tanzimat'dan Cumhuriyet'e Yerel Yönetim Geleneği. İstanbul: Hil Yayın, 1985.
 2

Ortaylı, İlber. Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880). Ankara: Türk
Tarih Kurumu, 2000.
Çadırcı, Musa. Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri'nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları.
Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevı, 1991.
III. Osmanlı Tarihi Yazarları I: Ahmet Cevdet Paşa:
Halaçoğlu, Yusuf ve M. Akif Aydın. "Cevdet Paşa." Türkiye Diyanet Vakfı İslam
Ansiklopedisi içinde, 443-450. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993.
Chambers, Richard L. "The Education of a Nineteenth-Century Ottoman Alim, Ahmed
Cevdet Pasa." International Journal of Middle East Studies 4, no. 4 (1973): 440-
64.
Neumann, Christoph K. Araç Tarih Amaç Tanzimat: Tarih-i Cevdet'in Siyasi Anlamı.
(çeviren:Meltem Arun). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000.
Ahmed-Cevdet-Paşa. Ma'rûzât. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1980.
Ahmed Cevdet Paşa Semineri, 27-28 Mayıs 1985: Bildiriler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi, 1986.
Ahmed-Cevdet-Paşa. Tezâkir. 4 cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991.
Babinger, Franz. Osmanlı Tarihi Yazarları ve Eserleri. (çeviren:Coşkun Üçok). Ankara:
Kültür Bakanlığı, 1992.

IV. Osmanlı Tarihi Yazarları II: Ahmed-Lûtfî-Efendi:

Ahmed-Lûtfî-Efendi. Vak'anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi. c.1-8. İstanbul: Türkiye
Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1999.
Ahmed-Lûtfî-Efendi. Vak'anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi. c. 9. İstanbul: İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1984.
Ahmed-Lûtfî-Efendi. Vak'anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi. c. 10-15. İstanbul: Türk Tarih
Kurumu, 1988.

V. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri: Ondokuzuncu Yüzyıl Öncesi Osmanlı Tarihi Arşiv

Kaynakları:

a. Tahrir Defterleri:
Afyoncu, Erhan. "Osmanlı Devleti'nde Tahrir Sistemi." Osmanlı içinde, 311-314. Ankara:
Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
Gümüşçü, Osman. "Osmanlı Mufassal Tahrir Defterlerinin Türkiye'nin Tarihi Coğrafyası
Bakımından Önemi." XIII. Türk Tarih Kongresi Bildiriler içinde, 1321-1338.
Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
Beldiceanu-Steinherr, Irène. "Osmanlı Devleti'nin Kuruluşunun İncelenmesinde Tahrir
Defterlerinin Önemi." XIII. Türk Tarih Kongresi Bildiriler içinde, 1315-1320.
Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
İlhan, M. Mehdi. "Erbil Vilayeti Mufassal ve Mücmel Tahrir Defteri (H.949/M.1542)."
Belgeler XVI, no. 20 (1994-1995): 1-150.
Lowry, Heath W. "The Ottoman "Tahrir Defters" as a Source for Urban Demographic
History: The Case Study of Trabzon (Ca. 1486-1583)." Ph.D., University Of
California, Los Angeles, 1977.

b. Ahkâm Defterleri:
Öztürk, Said. "Sosyo-Ekonomik Tarih Kaynağı Olarak Ahkam Defterleri." Kemal Çiçek
(der.) Pax Ottomana içinde, 611-639. Ankara: Sota-Yeni Türkiye, 2001.
Kal'a, Ahmet, der. İstanbul Ahkâm Defterleri: İstanbul'da Sosyal Hayat. c. 1. İstanbul:
İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1997.
Kal'a, Ahmet, der. İstanbul Ahkâm Defterleri: İstanbul'da Sosyal Hayat. c. 2. İstanbul:
İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1998.
 3

Kal'a, Ahmet, der. İstanbul Ahkâm Defterleri: İstanbul Esnaf Tarihi. c. 1. İstanbul: İstanbul
Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1997.
Kal'a, Ahmet, der. İstanbul Ahkâm Defterleri: İstanbul Esnaf Tarihi. c. 2. İstanbul: İstanbul
Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1998.

c. Muhasebe Defterleri:
Barkan, Ömer. "İstanbul Saraylarına Aid Muhasebe Defterleri." Belgeler IX, no. 13 (1979): 1-
380.
Kütükoğlu, Mübahat S. "Bursa Gümrük Defterleri." Belgeler XXIII, no. 27 (2002): 1-115.
Pamuk, Şevket. İstanbul ve Diğer Kentlerde 500 Yıllık Fiyatlar ve Ücretler, 1469-1998. 500
Years of Prices and Wages in Istanbul and Other Cities. Ankara: Devlet İstatistik
Enstitüsü Yayınları, 2001.
İnalcık, Halil ve Şevket Pamuk, der. Osmanlı Devleti'nde Bilgi ve İstatistik-Data and
Statistics in the Ottoman Empire. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik
Enstitüsü, 2000.

d. Tereke Defterleri:
Establet, Colette ve Jean-Paul Pascual. "Damascene Probate Inventories of the 17th and 18th
Centuries: Some Preliminary Approaches and Results." International Journal of
Middle East Studies 24, no. 3 (1992): 373-393.
Bizbirlik, Alpay. "Osmanlı Devleti'nde Ticaret ve Üretime Dair Değerlendirilebilir Bir
Kaynak: "Tereke Defterleri" ve Edirne Tereke Defterleri Üzerine Bir Deneme."
Türkler içinde, 731-735. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
Barkan, Ömer. "Edirne Askerî Kassamı'na Âit Tereke Defterleri (1545-1659)." Belgeler III,
no. 5-6 (1966): 1-479.
Çadırcı, Musa. "Hüseyin Avni Paşa'nın Terekesi." Belgeler XI, no. 15 (1986): 145-164.
Öztürk, Said, der. Askerî Kassama Ait Onyedinci Asır Istanbul Tereke Defterleri (Sosyo-
Ekonomik Tahlil). İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 1995.

e. Temettu Defterleri:
Demir, İsmet. "Temettu Defterlerinin Önemi ve Hazırlanış Sebepleri." Osmanlı içinde, 315-
326. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
Güran, Tevfik. "Ondokuzuncu Yüzyıl Temettüat Tahrirleri." Şevket Pamuk ve Halil Inalcık
(der.) Osmanlı Devleti'nde Bilgi ve Istatistik-Data and Statistics in the Ottoman
Empire içinde, 73-94. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Istatistik Enstitüsü, 2000.

f. Nasihatnameler:
Abou-El-Haj, Rifa'at 'Ali. "The Nasihatname as a Discourse over Morality." A. Temimi (der.).
Tunis, 1988.
Abou-El-Haj, Rifa'at 'Ali. "The Expression of Ottoman Political Culture in the Literature of
Advice to Princes (Nasihatnameler) Sixteenth to Twentieth Century." R.K.
Bhattacharya ve Asok K. Gosh (der.) Sociology in the Rubric of Social Science.
Calcuta, 1995.
Douglas, Howard. "Ottoman Political Literature and the Concept of Decline in the Sixteenth
and Seventeenth Centuries." Journal of Asian Studies (1988).

g.Kanunnameler:
Abou-El-Haj, Rifa'at 'Ali. "Power and Social Order: The Uses of the Kanun." Rifa'at 'Ali
Abou-El-Haj ve Donald Preziosi (der.) Urban Structure and the Social Order:
The Ottoman City and Its Parts. New Rochelle, 1992.
Abou-El-Haj, Rifa'at 'Ali. "The Ottoman Kanun as an Instrument of Domination." Paper
presented at the CIEPO, Pecs, Hungary Fall 1986.

h. Müteferrik Defterler:
 4

Aydın, Mahir. "Ahmed Ârif Hikmet Beyefendi'nin Rumeli Tanzimat Müfettişliği ve Teftiş
Defteri." 69-165.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. "Osmanlı Sarayı'nda Ehl-i Hıref (Sanatkârlar) Defteri." Belgeler
XI, no. 15 (1986): 23-76.
Emecen, Feridun M. ve İlhan Şahin. "Osmanlı Taşra Teşkilâtının Kaynaklarından 957 - 958
(1550 - 1551 ) Tarihli Sancak Tevcîh Defteri I." Belgeler XIX, no. 23 (1998): 53-
123.
Kadiroğlu, Abdülkerim , İ. Hakkı Aksoyak ve Necip Fazı Duru, der. Kastamonu Jurnal
Defteri (1252-1253/1836-1837). Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri
Genel Müdürlüğü Dökümantasyon Daire Başkanlığı, 1998.

i. Şer’iyye Sicilleri:
Jennings, Ronald Carlton Jr. "The Judicial Registers ('Ser'i Mahkeme Sicilleri') of Kayseri
(1590-1630) as a Source for Ottoman History." Ph.D., University Of California,
Los Angeles, 1972.
Jennings, Ronald Carlton Jr. "Women in Early 17th Century Ottoman Judicial Records-The
Sharia Court of Anatolian Kayseri." Journal of the Economic and Social History
of the Orient 28, no. 1: 53-114.
Doumani, Beshara. "Adjudicating Family: The Islamic Court and Dispositions between Kin in
Greater Syria, 1700-1860." Beshara Doumani (der.) Family History in the Middle
East: Household, Property, and Gender içinde, 173-200. Albany: State Univerity
of New York Press, 2003.
Doumani, Beshara. "Introduction." Beshara Doumani (der.) Family History in the Middle
East: Household, Property, and Gender içinde, 1-19. Albany: State University of
New York Press, 2003.
Ergene, Boğaç. "On Ottoman Justice: Interpretations in Conflict (1600-1800)." Islamic Law
and Society 8, no. 1 (2001): 52-87.
Al-Qattan, Najwa. "Dhimmis in the Muslim Court: Legal Autonomy and Religious
Discrimination." International Journal of Middle East Studies 31, no. 3 (1999):
429-444.
Özdemir, Rifat. "Şer'iyye Sicillerinin Toplu Kataloğuna Doğru." Fırat Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi 1, no. 1 (1987): 191-98.
Yılmazçelik, İbrahim, ed. Diyarbakır Şer'iye Sicilleri (Katalog ve Fihristler). Ankara: Neyir
Matbaacılık, 2001.
Şer'iye Sicilleri. c. 1. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1988.
Şer'iye Sicilleri. c. 2. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1989.
Ongan, Halit. Ankara'nın İki Numaralı Şer'iye Sicili. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi,
1974.
Sak, İzzet. 10 Numaralı Konya Şer'iye Sicili (1070-1071/1659-1661). Konya: Selçuk
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2003.
İnalcık, Halil. "Osmanlı İdare, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle İlgili Belgeler : Bursa Kadı
Sicillerinden Seçmeler: III. Köy Sicil ve Terekeleri." Belgeler XV, no. 19 (1993):
23-168.

VI: Başbakanlık Osmanlı Arşivleri: Ondokuzuncu Yüzyıl Osmanlı Tarihi Arşiv Kaynakları:
Başbakanlık Osmanlı Arşivi Katalogları Rehberi. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri
Genel Müdürlüğü Dökümantasyon Daire Başkanlığı, 1995.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel
Müdürlüğü Dökümantasyon Daire Başkanlığı, 2000.
Kütükoğlu, Mübahat. Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik). İstanbul: Kubbealtı Neşriyat,
1994.
Karal, Enver Ziya. Selim III'ün Hat-tı Hümayunları - Nizam-ı Cedit, 1789-1807. Ankara: Türk
Tarih Kurumu, 1988.
 5

[Hat-tı Hümayunlar, İradeler, Yıldız Evrakı, Zabtiye Nezareti Evrakı, Dahiliye Nezareti
Evrakı]

VII: Nizamnameler :
Ziya, Ahmet, der. Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Yasalarımız (1839-1923). Ankara: Danıştay
Matbaası, 1990.
Düstur, 1. ve 2. tertibler.

VIII: Gazeteler, Süreli Yayınlar, Salnameler:

Duman, Hasan. Başlangıcından Harf Devrimine Kadar Osmanlı-Türk Süreli Yayınlar ve
Gazeteler Bibliyografyası ve Toplu Kataloğu, 1828-1928. 3 cilt. Ankara:
Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, 2000.
Duman, Hasan. Osmanlı Salnameleri ve Nevsalleri Bibliyografyası ve Toplu Kataloğu. 2 cilt.
Ankara: Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, 2000.
Okay, Cüneyd. Osmanlıca Süreli Yayınlar Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi. Ankara:
Gezgin Kitabevi, 2000.
İskit, Servet. Türkiye'de Neşriyat Hareketleri Tarihine Bir Bakış. Ankara: Milli Eğitim
Basımevi, 2000.
Yazıcı, Nesimi. Takvim-i Vekayi: Belgeler. Ankara: Gazi Üniversitesi, 1983.
Ertuğ, Hasan Refik. Basın ve Yayın Hareketleri Tarihi. İstanbul: Yenilik Basımevi, 1970.
Gerçek, Selim Nüzhet. Türk Matbuatı. Edited by Ali Birinci. Ankara: Gezgin Kitabevi, 2002.

IX: Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler:

Özege, M. Seyfettin. Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu. 5 cilt. İstanbul: Fatih
Yayınevi, 1971.
Huyugüzel, Faruk. 1928'e Kadar Izmir'de Çıkmış Türkçe Kitap ve Süreli Yayınlar Kataloğu.
Izmir: Ege Üniversitesi Basımevi, 1996.

X: Hatıralar:
Moltke, Helmut von. Moltke'nin Türkiye Mektupları. Translated by Hayrullah Örs. 3 ed.
İstanbul: Remzi Kitabevi, 1999.
Mithat Paşa'nın Hatıraları: Yıldız Mahkemesi ve Taif Zindanı. İstanbul: Temel Yayınları,
1997.
Kâmil Paşanın Anıları. İstanbul: Arba Yayınları, 1991.
Tahsin Paşanın Yıldız Hatıraları: Sultan Abdülhamid. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1990.
Cemil-Topuzlu-Paşa. İstibdat-Meşrutiyet-Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yıllık Hatıralarım.
İstanbul: Arma Yayınları, 1994.
Hülagü, M.Metin. Sultan II. Abdülhamid'in Sürgün Günleri: Hususi Doktoru Atıf Hüseyin
Bey'in Hatıratı. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2003.
Ahmet-Şerif. Anadolu'da Tanîn. Edited by Mehmed Çetin Börekçi. Ankara: Türk Tarih
Kurumu, 1999.
Ahmet-Şerif. Arnavudluk'da, Suriye'de, Trablusgarb'de Tanîn. Edited by Mehmed Çetin
Börekçi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
Sıradışı Bir Jön Türk Ubeydullah Efendinin Amerika Hatıraları. (haz. Alkan, Ahmet Turan.)
Istanbul: Iletişim Yayınları, 1997.
Ahmet-Rasim. Şehir Mektupları. Yayına Hazırlayan: Nuri Akbayar. İstanbul: Oğlak
Yayınları, 2005.
Sadri-Sema. Eski İstanbul Hatıraları. Edited by Ali Şükrü Çoruk. İstanbul: Kitabevi, 2002.
Balıkhane-Nazırı-Ali-Rıza-Bey. Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı. (çeviren:Ali Ţükrü
Çoruk). İstanbul: Kitabevi, 2001.
 6

Basiretçi-Ali-Efendi. İstanbul Mektupları. İstanbul: Kitabevi, 2001.

XI: Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameler:

Unat, Faik Reşit. Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1992.
Ebubekir Ratib Efendi'nin Nemçe Sefaretnamesi. İstanbul: Kitabevi, 1999.
Aktepe, Münir. Mehmed Emni Beyefendi (Paşa)'nin Rusya Sefareti ve Sefaretnamesi. Ankara:
Türk Tarih Kurumu, 1989.
Erünsal, İsmail E. "Seyfullah Ağa'nın Viyana Elçiliği ve Sefaretnamesi." In XIII. Türk Tarih
Kongresi Bildiriler, 331-43. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.

XII: Sözlükler-Ansiklopediler:
Mehmed-Süreyya. Sicil-i Osmani: Osmanlı Ünlüleri. 6 cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt
Yayınları, 1996.
Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 cilt. Istanbul: Milli
Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993.
Sarıyıldız, Gülden. Sicill-i Ahval Komisyonu'nun Kuruluşu ve İşleyişi (1879-1909). İstanbul:
Der Yayınevi, 2004.

XIII: Seyahatnameler:

XIV: Meclis-i Meb’usan Zabıt Cerideleri:

XV: Yabancı Arşivler: