MEKÂNSAL BÝR SENTEZ:

TÜRKIYE

8.
ö l ü m NEREDE VE NASIL YAÞIYORUZ?
B

Konular E Þ M E N ÝN D AÐILIÞINI
ERL
K ÝY E ’D E N Ü FUSUN VE Y
O TÜR
AKTÖRLER
ETKÝLEYEN F LER
T Ü R K ÝY E ’D E YERLEÞME
ri
rleþme Þekille
O
e m iz d e k i Y e
O Ülk

O Kýr Ye
rleþmeleri
n S ýn ýflandýrýlmasý
O Þ e h ir le ri
ir le ri n G e li þ m esine Etkisi
O Hinterl
andýn Þeh

Temel Kavramlar
OYerleþme O Kent
O Ýdari fonksiyon
O Kýr yerleþmeleri

O Ekonomik fonksi
O Köy yonlar
O Köy altý yerleþme
leri
 N EREDE VE NASIL YAÞIYORUZ?

TÜRKÝYE’DE NÜFUSUN VE YERLEÞMENÝN

DAÐILIÞINI ETKÝLEYEN FAKTÖRLER

1. Aþaðýdaki kavram haritasýndan yararlanarak yaþadýðýnýz çevrede yerleþmeyi etkileyen fak-

törleri listeleyiniz.
2. Bu faktörlerin yerleþme üzerindeki olumlu ve olumsuz etkilerini yazýnýz.

Ülkemizde nüfus ve yerleþmenin daðýlýþýný etkileyen faktörleri kavram haritasýndan yola çýkarak
inceleyelim.

140
 AKKÂ
H RÝ

Ýklim koþullarý Yükselti fazla Tarým alaný dar Ürün çeþidi az Ulaþým zor
olumsuz

Ekonomik faaliyetler
geliþmemiþ

Göç verir

Nüfus az

2 akkâ
H ri
1 Adana

ADANA

Verimli tarým Seyhan ve Mersin ve Ulaþým-Ýç bölgelere

Ýklim koþullarý
olumlu arazisi Ceyhan Ýskenderun geçitlerle baðlantý
ýrmaklarý limanlarý

Ekonomik faaliyetler ve
hizmetler geliþmiþ

Göç alýr

Nüfus fazla

Yukarýda Hakkâri ve Adana illerinin nüfusunu olumlu ve olumsuz etkileyen faktörler kavram haritasý
olarak verilmiþtir. Sizler de sayfa 140’ta bulunan kavram haritasýndaki faktörleri kullanarak yaþadýðýnýz
il ve seçtiðiniz bir ilin kavram haritalarýný oluþturunuz.
141
 .
3 Türkiye fiziki haritasý

.
Kuzey
Gümüþhane
Trabzon
Karadeniz

4 Trabzon

* Trabzon-Ýran transit yolunun baþlangýcýnda

yer alan Trabzon, önemli ve büyük bir lima-
mana sahiptir.
* Trabzon-Sarp arasýnda yer alan sahil yolu,
doðu-batý yönünde kýyý boyu yerleþmeleri-
ni birbirine baðlar. Bu yol ayrýca Türkiye-
Gürcistan baðlantýsýný saðlar. Karadeniz
iklimi görülür. Trabzon’da yaðýþ isteði fazla
olan çay ve fýndýk üretimi yaygýndýr.
* Nüfusu 975.137’dir. Ýl genelinde þehir nüfu-
su 478.954 (%49,12), kýr nüfusu ise
496.195’tir (% 50,88 ). (TÜÝK, 2000)
5 * Oldukça engebeli bir yapýya sahip
Gümüþhane olan Gümüþhane çevresinin yeryüzü
þekillerini daðlar, platolar, ovalar, par-
çalanmýþ daðýnýk düzlükler oluþturur.
Karasal iklime sahiptir. Kuru þartlar-
da yapýlan hububat üretimi yaygýndýr.
* Nüfusu 186.953’ tür. Ýl genelindeki
þehir nüfusu 77.570 (%41,5), kýr nü-
fusu ise 109.383’tür (%58,5). (TÜÝK,
2000)

142
 Gayri Safi Yurt Ýçi Hasýla-22004

Pay % Geliþme Hýzý Kiþi Baþýna Yurt Ýçi Ýhracaat Ýthalat

GSMH(milyon $) (milyon $) (milyon $)

Trabzon 1,0 53,6 1,064 347 266

Gümüþhane 0,1 40,3 1,075 - -

(TÜÝK, 0
204)

Trabzon ile Gümüþhane ayný bölgede yer almasýna raðmen nüfus miktarlarý ve geliþmiþlik düzey-
leri farklýdýr. Bu farklýlýklarýn nedenlerini tespit ediniz.

6 Türkiye nüfus yoðunluðu haritasý (TÜÝK, 2004)

Yukarýdaki haritayý inceleyerek;

* Nüfusun en çok hangi illerde yoðunlaþtýðýný belirtiniz.
* Türkiye’deki nüfus yoðunluðunun daðýlýþýný; iklim, yer þekilleri, konum gibi özelliklerle iliþkilendirerek açýkla-
yýnýz.
* Ülkemizde yerleþmenin yükselti sýnýrý, bölgeden bölgeye deðiþiklik göstermektedir. Bunun sebeplerini araþ-
týrýnýz.

Ülkemizde sýcaklýk ve yaðýþ þartlarý uygun olmasýna raðmen nüfusu az olan alanlarýmýz da vardýr.
Güney Ege kýyýlarýnda yer alan Menteþe Yöresi bu duruma en iyi örneklerden biridir. Yükseltinin ve
eðimin fazla olmasý tarým alanlarýný azaltmýþ, ulaþýmý güçleþtirmiþtir. Buna baðlý olarak geçim kay-
naklarý azalmýþ ve yerleþim alanlarý sýnýrlanmýþtýr.

143
7 Türkiye'de sýcaklýk daðýlýþý haritasý

8 Türkiye kuraklýk haritasý (Devlet Meteoroloji Ýþleri Genel Müdürlüðü)

* Sýcaklýk ve kuraklýk daðýlýþýný gösteren haritalar ile nüfus yoðunluklarýný gösteren haritayý karþý-
laþtýrýnýz.
* Ýklim faktörlerinin nüfus ve yerleþmenin daðýlýþý üzerinde nasýl bir etkiye sahip olduðunu araþtýrýnýz.

144
9 Manisa ve Afyonkarah
isar’ýn coð
rafi özellikleri

Manisa Afyonkarahisar
Nüfus 1.260.169 812.416
Ýklim Akdeniz-Karasal geçiþ Karasal
Sýcaklýk Ortalamasý 0C 16,8 11,2
Yýllýk Yaðýþ Miktarý (mm) 726,5 455
En Soðuk Ay Ortalamasý 0C 6,7 0,3
En Sýcak Ay Ortalamasý 0C 27,8 22,1
Donlu Gün Sayýsý 30 94
Ürün Çeþidi çok az
Ortalama Yükselti (m) 43-750 1000-1500
Nadas Alaný (hektar) 16.590 119.644
(TÜÝK, 2
004)
Yukarýda özelliklerini verdiðimiz iki il, ayný bölgede yer almasýna raðmen iklim bakýmýndan fark-
lýlýk göstermektedir. Tabloyu inceleyerek bu farklýlýklarý tespit ediniz.
* Bu farklýlýðýn nüfus üzerindeki etkisini araþtýrýnýz.
* Bu durumun sonuçlarý þehirlerin ekonomilerini nasýl etkilemiþtir? Açýklayýnýz.
10 Çanakkale ve Bursa illerinin g
eliþmiþlik düzeyi

Çanakkale Bursa
Nüfus 464.975 2.125.140
Çalýþan Nüfus 390.216 1.375.886
Geliþme Hýzý 30,7 42,1
Ýhracat (Milyon$) 387 5.206
Ýthalat (Milyon$) 337 6.646
Sanayideki Elektrik Tüketimi 826.053 5.729.634
(Mwh)
(TÜÝK, 0
204)
* Çanakkale ve Bursa’nýn tabloda verilen özelliklerini karþýlaþtýrýnýz. Sanayileþme hýzý hangisin-
de daha fazladýr? Açýklayýnýz.
* Bunun nedenleri nelerdir? Araþtýrýnýz.
* Bu durum kentlerin nüfuslarýný nasýl etkilemiþtir? Sýnýf içinde tartýþýnýz.
* Sizce bu illerden hangisi daha fazla göç almaktadýr?

* Yaþadýðýnýz çevredeki iþ imkânlarý yeterli mi? Yetersiz olduðunu düþünüyorsanýz sebeplerini

söyleyiniz.
* Ülkemizde ekonomik nedenlerle çok fazla iç göç yaþanmaktadýr. Göç alan ve göç veren belli
baþlý illerimizi tespit ediniz. Bu illeri nüfus yoðunluðu haritasýnda inceleyiniz.
* Bu illerin neden göç aldýklarýný ya da verdiklerini bulmaya çalýþýnýz.
* Ekonomik sebepler ve göçler, ülkemizde nüfusun ve yerleþmenin daðýlýþýný nasýl etkilemiþtir?
Konuyla ilgili düþüncelerinizi sýnýfta tartýþýnýz.

145
 TÜRKÝYE’DE YERLEÞMELER

1. Bulunduðunuz yerde hangi ekonomik, sosyal ve kültürel aktiviteler yapýlmaktadýr?

2. Çevrenizde aktif yaþ grubu içinde hangi ekonomik faaliyet türleri yoðunluk kazanmýþtýr?

Ülkemizdeki Yerleþme Þekilleri

Türkiye, dünyanýn en eski yerleþim

alanlarýndan biridir. Anadolu’nun coð-
rafi konumu, iklimi, su kaynaklarý, ve-
rimli tarým alanlarý, jeolojik ve jeomor-
folojik özellikleri tarih öncesi devirler-
den günümüze çeþitli kültür ve mede-
niyetlerin kurulmasýný saðlamýþtýr.

Zaman içinde artan nüfus ve geliþ-

melere baðlý olarak yerleþme birimleri
11 Ýstanbul’dan bir görünüm
büyümüþ, geliþmiþ ve hýzla yayýlmýþtýr.

Bu yerleþmelerin görünümü, fonk-

siyonlarý, geniþlikleri ve nüfuslarý bir-
birinden farklýdýr. Bu farklý özelliklerden
yola çýkarak ülkemizdeki yerleþmeleri
kýr ve kent yerleþmeleri olarak iki grup
altýnda toplayabiliriz.

Kent ve kýr yerleþmelerini birbirin-

den ayýrmak için çeþitli ölçütler kulla-
nýlmaktadýr.

Bunlardan bazýlarýný birlikte incele-

yelim.

12 Kýr yerleþmelerinden bir görünüm

146
 Türkiye’de Yerleþmeler

Kýr Yerleþmeleri Kent Yerleþmeleri

Köy
Çiftlik Büyüklüklerine Küçük kent (kasaba)
Devamlý
Mahalle Göre Orta büyüklükte kent
Yerleþmeler
Mezra Büyük kent
Divan

Tarým
Ekonomik Sanayi ve Madencilik
Yayla Fonksiyonlarýna Turizm
Geçici Aðýl Göre
Yerleþmeler Ticaret ve Liman
Kom Ulaþým
Dam
Oba
Kültürel
Fonksiyonlarýna Üniversite kentleri
Göre

Ýdari
Dokularýna Göre Kýr Fonksiyonlarýna Baþkent
Yerleþmeleri Göre

Toplu Daðýnýk
Yerleþmeler Yerleþmeler
Askeri þehirler Askeri birlikler

Ekonomik fonksiyonlar, idari ve hizmet fonksiyonlarý, kültürel fonksiyonlar, tarýmsal fonksiyonlar.

* Yukarýdaki fonksiyonlarýn, yerleþmelerin farklýlaþmasý üzerine etkilerini araþtýrýnýz. Bu fonksi-
yonlarý karþýlaþtýrarak ayýrýmýn sebeplerini sýnýf içinde tartýþýnýz.
* Bulduðunuz farklýlýklardan yola çýkarak þehir ve kýr yerleþmesi kavramlarýný tanýmlayýnýz.
* Þehir ve kýr yerleþmelerinin özelliklerini gösteren bir kavram haritasý oluþturunuz.
* Sadece tarýmla uðraþan yerleþmeler hangi gruba girer? Bunun gibi belirli özellikleri ön plana
çýkan yerleþme sýnýflandýrmalarý yapýnýz.

147
 Türkiye’nin Ýdari Coðrafyasý Bakýmýndan Köy, Bucak, Ýl, Ýlçe ve Belde
Kavramlarý Üzerine Düþünceler
Türkiye'nin idari bölünü-
þüyle ilgili kavramlar (köy,
bucak, ilçe, il) yerleþim merkez-
lerinin fonksiyonel bakýmdan
belirli bir süreç içerisinde ya-
pýsal olarak kazandýklarý un-
vanlar (devamlý ve geçici kýr
yerleþmeleri ile kasaba, þehir
yerleþmeleri) yaygýn olarak bir-
biriyle karýþtýrýlmaktadýr.
Köy "Belirli bir idari sýnýrý bu-
lunan ve bu sýnýr içerisinde yer
alan devamlý ve geçici kýr yer-
leþmeleriyle ekonomik faaliyet
sahalarýndan oluþan, nüfusu
2000'den az veya 2000’den
fazla, tarýmsal faaliyetlerin ege-
men olduðu ve seçimle iþ baþý-
na gelen muhtarýn ve ihtiyar
13 Temsilî bir il haritasý ve idari bölümleri
heyetinin yönettiði tüzel kiþilik
kazanmýþ en küçük idari ünite-
dir."
Bucak "Belirli bir coðrafi ünitedeki köyler ve kasabalardan oluþan idari bölümdür."
Resmen olmasa da bucaklar, idari bölünüþ içerisindeki yerlerini kaybetmiþlerdir. Bucaklara baðlý
olan köyler doðrudan ilçelere baðlanmýþtýr. Fonksiyonlarý sona erdirilen bucak merkezlerinden
geliþememiþ olanlar, tekrar tüzel kiþiliðe (muhtarlýða) dönüþmüþlerdir. Ýdari konumlarý itibariyle elve-
riþli özelliðe sahip bucaklarýmýz ilçe merkezi ilan edilmiþlerdir.Ýlçe "Bir veya birkaç bucaktan oluþan
idari ünitelerdir." Bir ilçenin bucak merkezi olan yerleþmeye "ilçe merkezi" adý verilmektedir.
Ýdari bakýmdan il merkezi olan büyük þehirlerimizden bazýlarý daðýnýk semtlerden oluþmakta ve
idari hizmetlerin tek bir merkezden yani valilik makamýnca yürütülmesi mümkün olmamaktadýr. Bu
nedenle kent içindeki semtler ilçe hâline getirilmekte ve buralarda ilçe kaymakamlýklarý kurulmak-
tadýr. Semt ilçeleri bu tip illerin "merkez ilçelerini" oluþturmaktadýr. Birden fazla merkez ilçeye sahip
il merkezleri olan büyük þehirlerde her ilçede ayrý ayrý belediye örgütleri kurulmaktadýr. Ýl merkezinde
öteden beri var olan belediye teþkilatý ise "Büyükþehir (Anakent) Belediyesi” adýný almaktadýr.
Ýl "Birden fazla sayýdaki ilçelerin bir araya gelmesiyle oluþan idari alandýr." Bir ilde merkezi kon-
umdaki ilçeye "merkez ilçe", diðerlerine ise "taþra ilçeleri" denmektedir. Merkez ilçenin idari merkezi
olan yerleþme (kasaba, þehir) ayný zamanda bütün ilin merkezidir. 81 ilimizden 78'inde il merkez-
lerinin adý ayný zamanda il sýnýrlarý içinde kalan idari sahanýn bütününe de verilmiþtir. Sadece
Kocaeli, Sakarya ve Hatay illerimizde durum farklýdýr.
Yerleþmelerin kasaba ve þehir özelliði kazanabilmeleri için yapýsal olarak belirli bir geliþim süre-
ci geçirmeleri gerekir. Yerleþmeleri idari unvanlarýyla deðil gerçekteki fonksiyonel özellikleri ile ele
almak gereklidir.
Prof. Dr. Ali ÖZÇAÐLAR
AÜ, DTCF Coðrafya Araþtýrma Dergisi, Sayý:12 Ankara
(Kýsaltýlmýþ)

148
 Kýr Yerleþmeleri

Kýr yerleþmeleri, ekonomik fonksiyonu ekim-dikim ve hayvancýlýk olan yerleþmelerdir. Köy ve köy
altý yerleþmeleri olarak iki gruba ayrýlmaktadýr.
Köy: 1924 yýlýnda çýkarýlan 442 sayýlý Köy Kanunu’na göre; cami, okul, yaylak, baltalýk, orman
gibi mallarý bulunan ve toplu veya daðýnýk oturan insanlarýn bað, bahçe ve tarlalarý ile birlikte oluþ-
turduklarý yerleþmelerdir.
Köy altý yerleþmeler: Ýdari açýdan köye baðlý, köyden daha küçük, tek ev ve eklentileri yer-
leþme gruplarý ve mahalleler þeklinde sýnýflandýrýlan toplu veya daðýnýk yerleþmelerdir.

Aþaðýdaki tabloda ülkemizdeki kýrsal yerleþmelerin toplu ya da daðýnýk olmasýný etkileyen doðal
özellikler verilmiþtir.

Yaðýþ Arazinin Þekli ve Yerleþme

Bulunduðu Yer Su Kaynaklarý Yükselti
Rejimi Tarým Alaný Þekli

Konya Ovasý Düz arazi

Düzensiz Yetersiz 800-900 m Toplu
tarým alaný geniþ

Faylanmaya baðlý
olarak meydana gelen
Kýyý Ege Düzensiz Yeterli çöküntü alanlarý, daðlýk 0-50 m Toplu
alanlar ve tarým alaný
geniþ

Doðu Karadeniz
kýyý kesimin Engebeli arazi,
250 m ve
gerisindeki Düzenli Yeterli küçük ve parçalý tarým Daðýnýk
üzeri
daðlýk alanlar alaný

Yukarýdaki tabyoyu inceleyerek aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz.

* Kýr yerleþmelerinin toplu ya da daðýnýk olmasýný etkileyen faktörleri söyleyiniz.
* Yaþadýðýnýz çevredeki köyleri tablodaki ölçütlerle karþýlaþtýrýnýz.
* Konya Ovasý’nda toplu yerleþmelerin yaygýn olmasýnýn nedenlerini söyleyiniz.
* Doðu Karadeniz’de daðýnýk yerleþmelerin yaygýn olmasýnýn nedenlerini söyleyiniz.
* Kýyý Ege’de yerleþmelerin toplu olmasýnýn nedenlerini söyleyiniz.
* Yerleþmelerin toplu ya da daðýnýk olmasýnýn olumlu ya da olumsuz yanlarýný tartýþýnýz.

149
 Köy Yerleþmeleri

15 Toplu yerleþme (Anzaf, Van)

14 Daðýnýk yerleþme (Çamlýhemþin, Rize)

Daðýnýk yerleþmelerde evler tek ya da Toplu yerleþmede evler bir merkezde toplan-
birkaç ev þeklinde arazi üzerine daðýlmýþtýr. mýþtýr.

Ülkemizde toplu köy yerleþmeleri vadi

tabanlarýnda, dað yamaç ve etekleri ile
düz araziler üzerinde kurulmuþtur.
Yollarýn akarsu vadilerini takip etmesi,
sulama sorununun olmamasý, tarým ala-
nýnýn varlýðý, vadi içi köylerinin kurulmasý-
na sebep olmuþtur.
Dað eteði köylerindeyse tarým alan-
larýndan daha fazla yararlanýlýrken hay-
vancýlýk için de daðlýk alanlar kullanýlmak-
tadýr.
Son yýllarda ovalarda kurulmuþ olan
köylerde yerleþme dokusu toplu olma
özelliðinden uzaklaþmýþtýr. Bu deðiþimin
sebepleri neler olabilir? Söyleyiniz.

Yamaçlarda kurulan köy yerleþmesi (Maçka,

16 Trabzon)

Köy Altý Yerleþmeleri

Kýrsal yerleþmeler sadece köylerden oluþmaz.
Köy altý yerleþmeleri de vardýr (Bakýnýz, sayfa
147’deki kavram haritasý).

Mahalle ve mezralar bir köyden ayrýlmýþ, fakat

idari fonksiyonu olmadýðý için ayrý bir köy sayýla-
mayan yerleþme üniteleridir. Bunlar devamlý yer-
leþmelerdir, geliþerek büyüyebilirler. Mahalleler;
Batý Karadeniz, Batý Anadolu, Akdeniz ve Mar-
mara’da yaygýndýr.

17 Mahalle yerleþmesine bir örnek

150 (Pýnarbaþý, Kastamonu)
 Mezra; Doðu Anadolu, Güneydoðu Anadolu, Ýç Anadolu ile
Doðu Karadeniz’de yaygýndýr. Mezralarda ekonomik fonksiyon
çoðunlukla tarýmdýr. Yüksek yerlerde hayvancýlýk faaliyetleri
yoðunluk kazanýr.
Divan, birkaç mahallenin tek muhtarlýk olarak birleþtiði kýr
yerleþmeleridir. Özellikle Batý Karadeniz’de yaygýndýr.
Çiftlik, bir veya birkaç ev, ambar ve tarým arazisinden olu-
þan yerleþmelerdir. Bunlarýn bazýlarýnda hayvancýlýk, bazýla-
rýnda tarým, bazýlarýnda ise her iki faaliyet birlikte yapýlýr. Trak-
ya, Ege, Akdeniz ve Ýç Anadolu’de yaygýndýr.
Kom ve aðýl, hayvancýlýk için otlak alanlarýna baðlý olarak
çoðunlukla yazýn kullanýlan, köye baðlý yerleþmelerdir. Komlara
özellikle Doðu Anadolu baþta olmak üzere Güneydoðu
Anadolu’da da rastlanýr. Aðýl yerleþmelerine ise Türkiye’de hay-
tman)
vancýlýk yapýlan bütün yerlerde rastlanýr.
bir örnek (Arzivik, Ba
18 Mezra yerleþmesine

Köye baðlý yerleþme birimleri içinde en yay-

gýn olaný yayla yerleþmeleridir. Yaylalar yaz dö-
neminde halkýn hayvanlarýný otlatmak için çýk-
týklarý alanlardýr. Geleneksel yaylacýlýk anlayýþý
günümüzde deðiþmeye baþlamýþtýr. Kuzey
Anadolu dað sýralarýnda denize bakan ya-
maçlardaki yaylalar turizme açýlmýþtýr. Yayla
turizminin geliþmesiyle birlikte buralarda lüks
konutlar ve oteller çoðalmýþtýr. Benzer deðiþim
Toroslar ve Ege Daðlarý üzerindeki yaylalarda
da görülür. Güney Anadolu sýradaðlarýnda 19 Yayla yerleþ
mesi (Hamsiköy, Trabzon)
klasik anlamda yaylacýlýk yüksek kesimlerde
yapýlýr. Göçebe yörüklerin sürdürdüðü bu tip
yaylacýlýk, hayvancýlýða dayalý bir faaliyet
olarak devam eder. Ayný faaliyete ülkemizin
doðu ve güneydoðu kesimlerinde de rastlanýr.
Toros Daðlarýndaki yayla yerleþmeleri sýcaklar-
dan korunmak amacýyla sayfiye olarak kullanýl-
maktadýr.
Oba, göçebe çobanlarýn çadýrlarýndan olu-
þan yerleþmelerdir. Batý ve Güneydoðu Toros-
lar ile Doðu Anadolu ve Güneydoðu Anado-
lu’da yaygýndýr.
20 Oba yerleþmesi

* Doðal ve beþerî faktörler, ekonomik kaynaklarý etkileyerek köy altý yerleþmelerinin ortaya
çýkmasýna sebep olmuþtur.
* Köy altý yerleþmelerini oluþturan sebepleri araþtýrýnýz.
* Yaylalar, baðlý bulunduklarý yerleþmelere hangi ekonomik ve sosyal faydalar saðlar?

151
 A

* Doðal faktörleri dikkate alarak A-B noktalarýnda dokularýna göre hangi tip kýr yerleþmeleri kurulabilir?
* Bu kýrsal yerleþmelerin kurulma sebepleri neler olabilir?
* Sýnýf içinde tartýþarak bulduðunuz sonuçlarý aþaðýdaki tabloya yazýnýz.
* A ve B noktalarýndaki kýr yerleþmelerinde hangi doðal faktörler etkilidir?
* Siz olsaydýnýz A ve B noktalarýndaki kýr yerleþmelerinin hangisinde yaþamak isterdiniz? Neden?

Kýr Yerleþme Dokularýna Göre (toplu, daðýnýk) Nedenleri

Birimleri

A
B

152
 Þehirlerin Sýnýflandýrýlmasý
Þehirler nüfuslarýna ve fonksiyonlarýna göre sýnýflandýrýlýr. Þehirlerin fonksiyonlarýna göre
sýnýflandýrýlmasýnda ekonomik, idari, askerî, kültürel özellikleri dikkate alýnýr. Þehirlerin bazýlarýnda
yalnýzca bir fonksiyon geliþmiþken bazýlarýnda ise birden fazla hâkim fonksiyon etkilidir.
Kara yoluyla deniz yolunun kesiþtiði yerler olan limanlar, ticaret þehirlerinin can damarlarýdýr.
Liman þehirleriyle ticaret þehirlerini ayrý tutmak güçtür. Ülkemizdeki birçok liman þehri ayný zaman-
da ticaret þehridir.
21 Fonksiyonlarýna göre þehirlerin sýnýflandýrýlmasý

Fonksiyonlarýna Göre Özellikleri

Þehirler
Ýdari Þehirler Geliþmesinde yönetim merkezi olmasý ön plandadýr.
Kültürel Þehirler Üniversite ile yüksek okullarýn bulunduðu, çeþitli bilim, sanat ve
kongre etkinliklerinin düzenlendiði, festivallerin yapýldýðý, tarihî
zenginliklerin bulunduðu þehirlerdir.

Askerî Þehirler Geliþmesinde askerî birliklerin varlýðýnýn etkisi büyüktür.

Ekonomik Fonksiyonlarýna Geliþmesinde tarým, sanayi (imalat sanayi, madencilik), hizmet
Göre Þehirler (ulaþým, ticaret, turizm vb.) sektörlerinin biri veya birden fazlasý
etkilidir.

* Bu sýnýflandýrmada hangi özellikler ön plana çýkmaktadýr?

* Bu özelliklerin ön plana çýktýðý þehirlerden örnekler veriniz. Bu örnekleri defterinize yazýnýz.
* Yaþadýðýnýz þehir, yukarýdaki sýnýflandýrmada hangi gruba girmektedir?
* Siz hangi fonksiyona sahip þehirde yaþamak isterdiniz? Neden ?

22
Eskiþehir

23 Antalya Serbest Bölgesi

Eskiþehir
* Ulaþým yollarýnýn üzerinde olmasý.
* Ýki üniversiteye sahip olmasý.
* Tarým alanlarýnýn varlýðý.
Antalya
* Dört mevsim devam eden turizm faaliyetleri.
* Kýþ sýcaklýklarýnýn yüksek olmasý nedeniyle
seracýlýðýn geliþmesi.
* Antalya havaalanýnýn ve yat limanýnýn varlýðý.

* Denize kýyýsý olan bir þehir ile iç kesimdeki bir þehrin fonksiyonlarý ayný olabilir mi?
* Tablo 21’den da yararlanarak Antalya ile Eskiþehir’in fonksiyonel özelliklerini inceleyiniz. Bu iki
þehirde hangi fonksiyonlar geliþmiþtir?
* Her iki þehirde de geliþen fonksiyonlar içinde hâkim fonksiyon hangisidir? Neden?

153
24 Ekonomik fonksiyonlarýna göre þehirlerin sýnýflandýrýlmasý

FONKSÝYONLARI ÖN PLANA ÇIKAN GENEL ÖZELLÝKLERÝ ÜLKEMÝZDEN

EKONOMÝK ÖRNEKLER
FAALÝYETLER

Tarým alanlarýnýn merkezinde, kavþak

Asýl fonksiyon tarým ve hay-
TARIM ÞEHRÝ vancýlýktýr. Hizmet sektörü
nüfus ve ticaretin artmasý-
na baðlý olarak deðiþir.
noktada yer alýr. Tarým ürünlerini iþleye-
cek küçük sanayi tesisleri vardýr. Çevre Tarsus
ihtiyaçlarýnýn karþýlandýðý pazar ile kü- Söke
çük alýþveriþ merkezleri bulunmaktadýr. Ýnegöl
Ürünleri pazarlayacak ticaret kapasite-
sine sahiptir.

Geniþ bir hinterlanda sahip iþlek ula-

þým yollarýnýn kavþak noktasýndadýr. Li-
TÝCARET ÞEHRÝ man þehri olarak geliþmiþ korunaklý bir Mersin
(Liman-Asýl Ticaret Asýl fonksiyon ticarettir. limana sahiptir. Þehrin geliþmesine Ýstanbul
Sanayi ve hizmet sektörü baðlý olarak deðiþen orta ya da büyük Ýzmir
Þehri)
geliþmiþtir. ölçekli sanayi tesisleri, ticaret mallarýnýn Gaziantep
alýnýp satýldýðý, üretildiði, depolandýðý
çok sayýda iþ yeri, pazar, panayýr ve fu-
arlar, büyük küçük alýþveriþ merkezleri
vardýr. Ýthalat ve ihracat yoðundur.

SANAYÝ ÞEHRÝ Kavþak noktasýnda ya da bütün Bursa

(Maden-Asýl Sanayi Asýl fonksiyon sanayidir. ulaþým yollarýna yakýn bir konumda bu- Ýzmit
Þehri) Ticaret ve hizmet sektörü lunmaktadýr. Maden, enerji kaynaðý ve Manisa
geliþmiþtir. ham maddeye yakýndýr ya da kolay ula- Ýstanbul
þýlabilecek konumdadýr. Bir ya da bir- Zonguldak
den fazla geliþmiþ sanayi kolu vardýr.
Ticaret geliþmiþtir. Ýthalat ya da ihracat
yoðundur.

Doðal güzelliklere veya tarihî zengin-

TURÝZM ÞEHRÝ
Turizm, ticaret, hizmet
faaliyetleri geliþmiþtir.
liklere sahiptir. Geliþmiþ ulaþým aðý var- Antalya
dýr. Sanayi tesisleri þehrin geliþmesine Van
baðlý olarak deðiþir. Geliþmiþ ticari fuar-
Ýstanbul
lar, pazarlar ve alýþveriþ merkezlerine
sahiptir. El sanatlarý yaygýndýr. Nevþehir

ULAÞIM ÞEHRÝ Ulaþým, ticaret, hizmet ve Büyümesinde ulaþým hizmetleri etki- Eskiþehir
sanayi sektörleri geliþmiþ. lidir. Kavþak noktalarý ve iþlek yollarýn Konya
üzerinde yer alýr. Ankara
Ýstanbul

* Tarým þehirleriyle sanayi þehirlerini ekonomik fonksiyonlarýna göre karþýlaþtýrýnýz.

* Zonguldak ile Nevþehir’i ekonomik fonksiyonlarýna göre karþýlaþtýrýnýz.
* Turizm þehirlerinde ön plana çýkan doðal özellikleri söyleyiniz.

154
 26 Haydarpaþa Limaný

25 Kapalý Çarþý

* Ýstanbul’un þehirleþmesinde hangi fonksiyonlar etkili olmuþtur? Açýklayýnýz.

* Ýstanbul’un ulaþým bakýmýndan geliþmiþ olmasý hangi fonksiyonlarý kazanmasýný saðlamýþtýr?
Açýklayýnýz.

* Ýzmir, Gaziantep, Manisa, Bursa þehirlerinden birini seçerek hangi fonksiyonlara sahip olduðunu
araþtýrýnýz.
* Yaþadýðýnýz þehrin ön plana çýkan fonksiyonlarýný ve bunun nedenlerini belirtiniz.

Hinterlandýn Þehirlerin Geliþmesine Etkisi

Hinterland: Art bölge, ekonomik olarak limaný besleyen, limanla etkileþen alandýr. Bir limanýn art
bölgesindeki sanayi tesisleri, ticari fonksiyonlarý, tarým alanlarý, enerji kaynaklarýnýn yayýldýðý alaný
ne kadar geniþse liman da o oranda geliþir.
Trabzon Limaný’nýn hinterlandý Doðu Karadeniz, Ýstanbul Limaný’nýn hinterlandý bütün Türkiye'dir.

27 Samsun 28 Sinop

Sinop, doðal liman olmasýna raðmen Samsun Limaný kadar geliþmemiþtir. Karadeniz sahilinde
yer alan bu iki liman þehrimizi, geliþmiþlik düzeyi bakýmýndan nedenleriyle birlikte karþýlaþtýrýnýz. Bu
çalýþmayý yaparken “Türkiye fiziki haritasý”ndan da yararlanýnýz.

155
 29 Amasya

30 Ýskenderun

Yukarýdaki þemada suyun etkisine baðlý olarak geliþen üç farklý þehrin özellikleri verilmiþtir.
Bu kavram haritasýndan yararlanarak farklý fonksiyonlarý olan þehirleri belirleyiniz, siz de bir
kavram haritasý hazýrlayýnýz.
Hazýrladýðýnýz kavram haritasýný arkadaþlarýnýzýn kavram haritalarýyla karþýlaþtýrýnýz. Ayný
fonksiyona sahip þehirlerin kavram haritalarýný birleþtirerek tek kavram haritasý oluþturunuz. Sýnýf
panonuzda sergileyiniz.

156
Yaþadýðýnýz ya da baðlý bulunduðunuz þehrin;
* Tarýmda çalýþan kiþi sayýsýný
* Sanayide çalýþan kiþi sayýsýný
* Ticaretle uðraþan kiþi sayýsýný
* Turizmde çalýþan kiþi sayýsýný
* Üniversite ve öðrenci sayýsýný tespit ediniz.
Elde ettiðiniz verilerden bir tablo oluþturunuz ve þehrinizin fonksiyonlarýný yazýnýz.
Hakim olan fonksiyonu ve bunun nedenlerini belirleyiniz.
Bu çalýþmayý yaparken valiliðin resmî sitesinden, belediyenizden, Türkiye Ýstatistik Kurumunun site-
si ve yayýnlarýndan yararlanabilirsiniz.

Aþaðýdaki sorularý “Türkiye fiziki ve Türkiye idari” haritalarýndan yararlanarak cevaplayýnýz.

1. Numaralandýrýlmýþ yerlerde hangi þehirlerimiz bulunmaktadýr. Yukarýdaki dilsiz haritaya yazýnýz.
2. Numaralandýrýlmýþ yerlerden hangisinde nüfus yoðunluðu en fazladýr?
3. Hinterlandý en geniþ olan þehir hangisidir? Nedenleri ile açýklayýnýz.
4. Yukarýdaki þehirlerden hangilerinin geliþmesinde ulaþým faktörü etkili olmuþtur?
5. Yukarýda verilen þehir yerleþmelerinden hangisinin yükseltisi 1000 metrenin üzerindedir?
6. Hangi þehirlerimizde turizm fonksiyonu ön plandadýr?
7. Yukarýda verilen þehirlerimizin hangisinde madencilik geliþmiþtýr?

157
Aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz.
1. Yaþadýðýnýz yer ile, il veya ilçe merkezi olan þehirlerin söz konusu olan bu özelliði kazanmasýn-
da etkili olan faktörler nelerdir?
2. Gaziantep'in ülkemizin güneydoðusundaki diðer þehirlere oranla daha fazla geliþmesinin se-
bepleri nelerdir?
3. Vadi tabanlarýnda toplu yerleþmeler kurulmasýnýn sebepleri nelerdir?
4. Ülkemizin denize kýyýsý olmasaydý nüfus daðýlýþýnda nasýl bir deðiþiklik olabilirdi? Neden?
5. Ülkemizdeki fay hatlarýnýn depremsellik açýsýndan tehlikeli olduðunun bilinmesine raðmen nü-
fusun buralarda yoðunluk kazanmasýnýn nedeni nedir?
6. Geçici yerleþmelerin meydana gelmesinin temel nedenini söyleyiniz.
7. Size göre nüfusun ve yerleþmelerin dengeli daðýlmamasýnda en fazla etkili olan faktörlerden
birini söyleyiniz. Nedenini açýklayýnýz.

Aþaðýdaki cümlelerde boþ býrakýlan yerleri uygun kelimelerle doldurunuz.

1. Ankara'nýn Niðde'ye göre daha fazla geliþmesinde ............. fonksiyonunun etkisi büyüktür.
2. Daðýnýk yerleþmelerin oluþmasýnda ................ ve ............... nýn etkisi vardýr.
3. Tarým arazisinin geniþ, su kaynaðýnýn sýnýrlý olduðu yerlerde ................ yerleþmeler yaygýndýr.
4. Nüfusun Akdeniz ve Karadeniz kýyýlarýndan iç kesimlere doðru azalmasýnda daðlarýn ..............
............................... uzanmasýnýn etkisi büyüktür.
5. Yerleþmenin yükselti sýnýrýnýn Akdeniz kýyýlarýnda fazla olmasýnýn nedeni ...............
6. Kýyý kesimlerimizdeki nüfusun iç kesimlere oranla fazla olmasýnýn nedeni ..............

Aþaðýdaki ifadelerin doðru veya yanlýþlýðýný yanlarýndaki kutucuklarý iþaretleyerek (x)

belirtiniz.
D Y
1. Anadolu’nun ilk yerleþme alanlarýndan biri olmasýnda coðrafi konumunun etkisi fazladýr.
2. Nüfusun ve yerleþmenin daðýlýþýnda doðal ve beþerî faktörler birlikte etkili olmuþtur.
3. Nüfusumuzun dengeli daðýlmamasýnda 26o-45o doðu boylamlarýnda yer almýþ olmamýzýn
etkisi büyüktür.
4. Hayvancýlýk faaliyetleri, köye baðlý yerleþme birimlerinin ortaya çýkmasýnda etkili deðildir.
5. Maden kaynaklarýnýn bulunduðu alanlarda, madenler iþletmeye açýlsa bile kentleþme
görülmez.
6. Ýskenderun'un geliþmesinde bu þehrin bir liman þehri olmasýnýn önemi büyüktür.
7. Son yýllarda düz araziler üzerindeki toplu köylerde daðýlma eðilimi görülmektedir.

158
Aþaðýdaki çoktan seçmeli sorularý cevaplayýnýz.
1. Yaðýþýn olduðu yerlerde nüfus yoðundur. Bu özellik aþaðýdaki yerlerden hangisi için geçerli
deðildir?
A) Menteþe Yöresi B) Doðu Karadeniz kýyýlarý C) Antalya D) Ege kýyýlarý E) Zonguldak
2. Þehirlerin geliþmesinde tarým, ticaret, sanayi gibi faktörler etkilidir. Buna göre aþaðýdaki þehir-
lerden hangisinin geliþmesinde bu faktörler daha az etkili olmuþtur?
A) Bursa B) Ýzmir C) Adana D) Muðla E) Denizli
3. Aþaðýdakilerden hangisi nüfus yoðunluðunun seyrek olduðu yerlerin özelliklerinden biri deðil-
dir?
A) Ýþ olanaklarýnýn az olmasý
B) Arazinin aþýrý engebeli olmasý
C) Yaðýþlarýn yeterli olmasý
D) Olumsuz iklim koþullarý
E) Ulaþým yollarýndan uzak olmasý
4. Doðu Karadeniz’in kýyý kesiminde kýrsal alanlarda daðýnýk yerleþmeler görülür. Bu alanda
daðýnýk yerleþme görülmesinde aþaðýdakilerden hangisi etkilidir?
A) Tarým arazilerinin parçalý ve küçük olmasý
B) Balýkçýlýðýn geliþmiþ olmasý
C) Killi (geçirgen olmayan) arazi yapýsý
D) Heyelan olayýnýn çok sýk yaþanmasý
E) Daðlarýn uzanýþ doðrultusu
5. Yurdumuzda bir yerleþim alanýnýn nüfusunun artmasýnda aþaðýdakilerden hangisi en fazla
etkilidir?
A) Tarým-turizm B) Maden-turizm C) Ticaret-sanayi D) Turizm-hayvancýlýk E) Tarým-hayvancýlýk
6. Köyaltý yerleþme türlerinden olan divan tipi yerleþme aþaðýdaki illerimizin hangisinde daha
yaygýn olarak görülür.
A) Sivas,Kayseri, Nevþehir B) Antalya, Mersin, Adana
C) Bolu, Karabuk, Kastamonu D) Muðla, Denizli, Burdur E) Van, Bitlis, Siirt
7. Türkiye’nin bazý yerlerinde nüfusun seyrek olmasýnda hangisinin etkisi yoktur?
A) Arazi eðiminin fazla olmasý
B) Ekonomik faaliyetlerin sýnýrlý olmasý
C) Yaðýþ miktarýnýn az ve yaðýþ rejiminin düzensiz olmasý
D) Geçirgen (su tutamayan) arazi yapýsý
E) Akarsu havzasýnýn açýk olmasý
8. Aþaðýdaki þehirlerden hangisi akarsu kenarýnda ve daðlar arasýndaki oluklarda kurulmuþtur?
A) Rize B) Þanlýurfa C) Amasya D) Ankara E) Edirne
9. Aþaðýdakilerden hangisi komlarýn oluþumunda etkili faktördür?
A) Tarým B) Aileden ayrý yaþam isteði C) Ýklim
D) Hayvancýlýk E) Aileler arasýndaki toprak bölüþümü

159