MEKÂNSAL BÝR SENTEZ :

TÜRKÝYE
7.
ö l ü m TÜRKÝYE’NÝN TOPRAK, SU VE
B BÝTKÝ VARLIÐI

Konular RÝ VE TOPRAK KULL

ANIMI
D E T O PRAK T ÝPLE
O TÜRKÝYE'

O Türkiye’de
Baþlýca Toprak Tipleri
a
O Türkiye’de
Topraklardan Yararlanm
N SU RL ARIN GÖ ST ERGESÝ: BÝTKÝLER
O DOÐAL U

em iz de G ör ül en Ba þl ýca Bitki Topluluklarý

O Ülk

O TÜRKÝYE’
NÝN SU VARLIÐI
O GAP: Su ile
Gelen Deðiþim
O Sularýmýzda
ki Zenginlik
O Sularýmýzda
n Gelen Zenginlik
aklar
O Türkiye’nin
Yer Altý Sularý ve Kayn

Temel Kavramlar
O Orman O Çayýr
O Mera O Endemik

O Kültür ba O Jeotermal
lýkçýlýðý enerji
O Terra-ross O Hidroelek
a trik
O Maki O Seramik

O Bozkýr
 T ÜRKÝYE’NÝN TOPRAK, SU VE BÝTKÝ VARLIÐI

TÜRKÝYE’DE TOPRAK TÝPLERÝ VE TOPRAK KULLANIMI

1. Çevrenizdeki topraklar hangi amaçla kullanýlýyor? Bu kullanýmda neler etkili olmuþtur?

2. Evinizdeki eþyalardan hangilerinin ham maddesi topraktýr? Listeleyiniz.

1 Türkiye toprak haritasý

Yukarýdaki “Türkiye toprak haritasý”ný inceleyerek aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz.

* Kahverengi orman topraklarýnýn genellikle Karadeniz kýyýlarýnda yaygýn olmasýnýn nedenlerini
açýklayýnýz
* Terra-rossa topraklarýn Akdeniz ve Ege kýyýlarýnda yaygýn olmasýnýn nedenini belirtiniz.
* Kahverengi ve kestane renkli orman topraklarýnýn genellikle iç kesimlerde yaygýn olmasýnýn
nedenini söyleyiniz.
* Kolüvyal ve litosol topraklarýn iç kesimlerde yaygýn olmasýnýn nedenini belirtiniz.
* Alüvyal topraklarýn daðýlýþýnda belirleyici faktör nedir?
* Ülkemizdeki toprak tiplerinin coðrafi daðýlýþlarýný, yaðýþ ve bitki örtüsünün daðýlýþý ile
karþýlaþtýrýnýz; elde ettiðiniz sonuçlarý defterinize yazýnýz.
* Yaþadýðýnýz ilde hangi topraklar yaygýndýr? Tespit ediniz.

110
 Türkiye’de Baþlýca Toprak Tipleri
1. Zonal Topraklar
Kahverengi Orman Topraklarý: Orman örtüsü
altýnda oluþan bu topraklar organik madde baký-
mýndan zengin olduklarýndan renkleri koyudur. Yý-
kanmanýn fazla olduðu yerlerde asitli ve kireçsiz
orman topraklarý oluþmaktadýr. Ülkemizde bu tip
topraklar, Kuzey Anadolu Daðlarýnýn denize ba-
kan yamaçlarýnda yaygýndýr. Ýyi yýkanmýþ bu
topraklar çay ve kivi yetiþtirmek için oldukça elve-
riþlidir.

Kýrmýzý Akdeniz Topraklarý (Terra-Rossa):

Organik madde bakýmýndan fazla zengin olmayan bu
topraklarda genellikle turunçgil, baðcýlýk ve zeytin
tarýmý yapýlmaktadýr. Bu topraklar ülkemizde Marmara
Bölgesinin güney kesimi ile Ege ve Akdeniz böl-
gelerinde yaygýn olarak görülmektedir.

Kahverengi Bozkýr Topraklarý: Bozkýr sahalarýnda, yýllýk yaðýþ miktarýnýn 400 mm'nin altýnda
olduðu yerlerde oluþan bu topraklar, organik madde bakýmýndan fazla zengin deðildir. Ülkemizin iç
kesimlerinde yaygýn olan bu topraklarda genellikle tahýl tarýmý ve küçükbaþ hayvancýlýk yapýlmak-
tadýr.
Kestane Renkli Bozkýr Topraklarý: Bozkýr alanlarýnda yýllýk yaðýþ miktarýnýn 400-600 mm
olduðu yerlerde oluþan bu topraklar, organik madde bakýmýndan zengindir. Ülkemizin iç kesim-
lerinde görülen bu topraklarýn bulunduðu alanlarda genellikle tahýl tarýmý ve küçükbaþ hayvancýlýk
yapýlmaktadýr.
Çernezyom (Kara Topraklar): Karasal iklimde çayýr bitki örtüsü altýnda oluþan bu topraklara
Erzurum-Kars çevresinde ve Doðu Karadeniz Daðlarýnda rastlanýr. Üzerinde gür otlaklarýn bulun-
duðu bu alanlarda genellikle büyükbaþ hayvancýlýk yapýlmaktadýr.

2. Ýntrazonal Topraklar
Vertisoller: Vertisollerin yüksek tarýmsal potansiyel özelliði vardýr. Bu
topraklarda her ne kadar düþük yaðýþ nedeni ile nem eksikliði görülse de sula-
ma ile vertisoller çok verimli tarým topraklarýna dönüþebilir. Örneðin Trakya’da
karakepir topraðý olarak tanýmlanan vertisoller üzerinde buðday ve ayçiçeði
tarýmý yapýlýr. Bu topraklara Anadolu'da ise taþ doðuran toprak denir. Kil oraný
fazla olan bu topraklarýn iþlenmesi zordur.
Tuzlu Topraklar: Kapalý havza veya eski göl tabanlarýnda oluþan toprak-
lardýr. Bu topraklarda tuz oraný fazla olduðundan tarým yapýlamaz. Bu tip
topraklara Tuz Gölü çevresinde ve Konya Ovasý’nda rastlanmaktadýr. Vertisol
topraklarý

111
 3. Azonal Topraklar
Alüvyal Topraklar: Akarsularýn taþýyýp biriktirdiði malzemelerden oluþan alüvyal topraklar; vadi
tabanlarýndaki düzlüklerde, akarsu birikinti ovalarýnda, delta ovalarýnda ve eski göl tabanlarýnda
yaygýndýr.
Ülkemizde alüvyal topraklarýn görüldüðü baþlýca alanlar:
Karadeniz kýyýlarýnda; Bafra, Çarþamba ve Adapazarý ovalarý.
Ege kýyýlarýnda; Bakýrçay, Gediz, Küçük ve Büyük Menderes ovalarý.
Akdeniz kýyýlarýnda; Çukurova, Amik Ovasý, Silifke ve Antalya ovalarý.
Ýç kesimlerde; Erzurum, Erzincan, Muþ, Erbaa, Niksar ve Konya ovalarý alüvyal topraklarýn geniþ
yer kapladýðý alanlardýr.
Bu topraklar, taþýnan materyalin özelliklerine baðlý olarak killi, kalkerli veya kumlu olabilir.
Alüvyal topraklarýn horizonlarý geliþmemiþtir. Toprak yüzeyi, akarsularýn taþýyýp getirdiði malzeme
ile sürekli yenilenmektedir.
Ýþlenmesi kolay olan alüvyal topraklar, mineral ve organik madde bakýmýndan zengin olduklarýn-
dan verimleri oldukça yüksektir. Bu nedenle alüvyal topraklarýn bulunduðu yerler ülkemizin önemli
tarým alanlarýdýr.
Kolüvyal Topraklar: Kolüvyal topraklarýn bulunduðu alanlar aðaç tarýmýnýn yapýldýðý alanlar ile
ormanlýk sahalar olarak karþýmýza çýkar.Su tutma kapasitesi düþük olan bu topraklarda genellikle
baðcýlýk ve bahçe tarýmý yapýlmaktadýr.
Regosoller: Regoseller kumlu topraklar olduðundan yaðýþ sularý kýsa zamanda topraða sýzar.
Bundan dolayý ayrýþma fazla olmadýðýndan topraklar son derece geç geliþir. Aðrý ve Van’da bu
topraklara rastlanmaktadýr.

Aþaðýdaki toprak tiplerinin oluþumunda etkili olan faktörleri ve oluþum koþullarýný karþýlarýna ya-
zýnýz.

Toprak Tipi Etkili Olan Faktörler

Kolüvyal topraklar

Litosol topraklar

Regosol topraklar

Alüvyal topraklar

Terra-rossa topraklar

Kahverengi orman topraklarý

Kireçli orman topraklarý

Kahverengi ve kestane renkli bozkýr
topraklarý

Çernezyomlar
Tuzlu topraklar

112
 Türkiye’de Topraklardan Yararlanma

“Çiftçilerimizin gayretiyle memleketimizin verimli topraklarý birer bayýndýrlýk kaynaðý

olacaktýr.” M.KEMAL ATATÜRK
Aþaðýdaki resimlerde ülkemizdeki toprak kullaným alanlarýndan bazýlarý verilmiþtir.
* Çevrenizdeki topraklarda aþaðýdaki ekonomik faliyetlerden hangileri yürütülmektedir? Bu ekono-
mik faaliyetlerin yürütülmesinde nelerin etkili olduðunu söyleyiniz.
* Aþaðýdaki resimlerde görülen faaliyetler dýþýnda ülkemiz topraklarýndan nasýl yararlanýlýyor?
Araþtýrýnýz.

TOPRAK
KULLANIMI

113
113
 Topraðýn Tarýmda Kullanýlmasý
Toprak, ekonomide ham madde olarak ve tarým açýsýndan deðerlendirilir. Ham madde olarak
seramik, fayans, kiremit, tuðla, çimento gibi alanlarda kullanýlýr. Tarým açýsýndan ormancýlýk, hay-
vancýlýk ve bitki yetiþtirme açýsýndan faydalanýlýr.

2 Türkiye topraklarýndan yararlanma haritasý

Yukarýdaki haritayý inceleyerek aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz.

* Haritada yaþadýðýnýz yeri bularak buradaki topraklarýn hangi amaçla kullanýldýðýný söyleyiniz.
* Kuzeydoðu Anadolu'da toprak daha çok hangi amaçla kullanýlmaktadýr? Nedenini söyleyiniz
* Ýç kesimlerde toprak en çok hangi amaçla kullanýlýr? Neden?
* Toprak kullanýmýnda kýyý ile iç kesimler arasýnda ne gibi farklýlýklar vardýr?
* Tarým alanlarý nerelerde yoðunlaþmýþtýr? Nedenini söyleyiniz.

3 Türkiye’de arazi kullanýmý 4 Türkiye’de iþlenen tarla alanlarýnýn

bazý ürünlere göre bölünüþü
Arazi %
Ürünler %
Tarla arazisi 22,78
Nadas 5,60 Tahýllar 78,0
Sebze ve çiçek bahçeleri 0,88
Meyve ve diðer uzun Baklagiller 8,8
ömürlü bitkiler 3,87 Þeker pancarý, çay,
pamuk vb. 7,6
Orman arazisi 27,64
Çayýr ve mera arazisi 21,85 Yaðlý tohumlar 3,8

Tarýma elveriþli olduðu hâlde Yumrulu bitkiler 1,8

kullanýlmayan arazi 2,91 (TÜÝK, 2003)
Tarýma elveriþsiz arazi 14,47
(TÜÝK, 2001)
114
 Türkiye arazisinin % 36'sýnda tarým yapýlmakta olup iklim ve toprak farklýlýðýndan dolayý yetiþ-
tirilen ürün çeþidi oldukça fazladýr.
Tablolarda görüldüðü gibi tarla alanlarýnýn büyük bir kýsmýnda tahýl yetiþtirilmektedir. Tahýllar
içinde en çok ekimi yapýlan ürün buðdaydýr.

Bazý bitki türleri, bazý toprak türlerinde daha kaliteli ve daha

verimli yetiþir. Örneðin; çay fazla yýkanmýþ kireçsiz topraklarda,
Antep fýstýðý kurak bölgelerin kireçli topraklarýnda, yumrulu bitki-
ler (patates, soðan, kereviz, pancar) kumlu yani hafif bünyeli
topraklarda, üzüm baðlarý kumlu, çakýllý topraklarla kumul sýrtlarý
üzerinde daha iyi yetiþmekte ve daha fazla verim alýnmaktadýr.

Hayvancýlýk
Maki ve çalýlýklarýn yaygýn olduðu yerlerde kýl keçisi; bozkýr
alanlarýnda koyun, çayýrlarýn yaygýn olduðu yerlerde sýðýr; dut
aðaçlarýnýn yaygýn olduðu yerlerde ipek böcekçiliði; çiçekli bitki-
ler, çam ormanlarý meyve bahçelerinin yaygýn olduðu yerlerde
ise arý yetiþtiriciliði yaygýn olarak yapýlmaktadýr.
Çevrenizde ya da yaþadýðýnýz bölgede hayvancýlýða dayalý
tesisler var mýdýr? Varsa bu tesislerde üretilen ürünler nelerdir?

Ormancýlýk

115
 * Ülkemizde ormanlarýn kýyý bölgelerinde yoðunlaþmasýnýn nedenlerini araþtýrýnýz.
* Ormanlarýmýzdan elde edilen asýl ve yan ürünler nelerdir?
* Ülkemizde orman ürünleri sanayisi nerelerde geliþmiþtir? Hangi orman ürünleri elde edilmektedir?
Bu ürünlerin ülkemiz ekonomisine katkýsýný araþtýrarak bir rapor hazýrlayýnýz ve sýnýfýnýzda sunum
yapýnýz.

Topraðýn Sanayide Kullanýlmasý

Seramik, porselen, çömlek, tuðla ve kiremit üretiminde kullanýlan ana ham madde kildir.
Geçmiþte geleneksel el sanatlarý þeklinde yapýlan seramik ve çömlek üretimi, günümüzde büyük
ölçüde fabrikalarda yapýlmaktadýr. Özellikle 1984'ten sonra kentleþme ile birlikte inþaat sektöründe-
ki geliþmeye paralel olarak artan talebi karþýlamak için tuðla, kiremit, seramik, fayans vb. gereçler
üreten çok sayýda tesis kurulmuþtur.
Tuðla ve kiremit üreten tesislerin
yoðunlaþtýðý baþlýca alanlar; Manisa,
Ýzmir, Uþak, Kütahya, Eskiþehir, Ço-
rum, Tokat, Kastamonu ve Bartýn'dýr.
Seramik sanayisinin geliþtiði baþlý-
ca alanlar ise Kütahya, Ýzmir, Bozüyük,
Söðüt (Bilecik), Çan (Çanakkale), Ýs-
tanbul ve Kocaeli'dir. Hâlen ülkemizin
birçok yöresinde küçük atölyelerde se-
ramik ve çömlek üretimi yapýlmaktadýr.
Ayrýca ülkemizden bazý Avrupa
ülkelerine önemli miktarda kil ihraç
edilmektedir.

Avonos’ta çömlekçi heykeli

* Türkiye’de çimento fabrikalarýnýn nerelerde kurulduðunu, bu fabrikalarýn ham maddelerinin

nasýl elde edildiðini araþtýrýnýz. Araþtýrma sonuçlarýný ürün dosyanýzda saklayýnýz.
Çalýþmanýzý yapacaðýnýz süreyi, uygulama ve araþtýrma basamaklarýný ve deðerlendirme kriter-
lerini öðretmeninizle birlikte belirleyiniz.

Kýlýç kullanan kol yorulur, nihayet kýlýcý kýnýna koyar ve belki kýlýç o kýnda küflenmeye, paslan-
maya mahkûm olur. Fakat saban kullanan kol gün geçtikçe daha ziyade kuvvetlenir. Ve daha
çok kuvvetlendikçe daha çok topraða sahip ve malik olur.
Mustafa Kemal ATATÜRK

116
 DOÐAL UNSURLARIN GÖSTERGESÝ: BÝTKÝLER

1. Çevrenizdeki bitki türlerinin adlarýný yazýnýz.

2. Bu bitkiler hangi özellikleriyle birbirinden ayrýlýr?
3. Doðal bitki örtüsü ile iklim arasýndaki iliþkiyi araþtýrýnýz.

Türkiye, bitki tür ve çeþitleri bakýmýndan dünyanýn en zengin ülkelerinden biridir. Avrupa Kýtasý,
Türkiye'nin yaklaþýk 15 katý büyüklüðüne sahip olmasýna raðmen, tüm Avrupa Kýtasý’nda yaklaþýk
12.000 bitki türü yer alýrken Türkiye'de 12.000’den fazla bitki türü bulunmaktadýr.

ÜLKELER
Yandaki tabloda ülkemizle birlikte bazý
ülkelerin bitki ve endemik bitki tür sayýlarý ve-
rilmiþtir. Rakamlarý karþýlaþtýrýnýz, farklýlýðýn
nedenlerini haritadan yararlanarak belirtiniz.

117
 Ülkemizde III ve IV. jeolojik zamanlarda oluþmuþ, günümüzdeki iklim þartlarýnda yetiþmesi
mümkün olmayan ve relikt (kalýntý) diye adlandýrýlan bazý bitki türleri mevcuttur. Ülkemizdeki bitki-
lerin yaklaþýk üçte biri dünyanýn hiçbir yerinde görülmeyen (endemik) bitkilerdir. Ülkemizde endemik
bitki-ler en çok Toros Daðlarý kuþaðýnda bulunur. Köyceðiz Gölü çevresindeki Sýðla ve Göller
Yöresi'ndeki kasnak meþesi, Yenice (Zonguldak) civarýndaki Istranca meþesi, Datça ve Teke
Yarýmadalarýndaki Datça hurmasý, Kazdaðý’ndaki Kazdaðý köknarý, Kastamonu ve Yozgat çevresin-
deki Ýspir meþesi endemik bitkilere örnektir.
Türkiye, hâlâ yeni bitki türlerinin ortaya çýkarýldýðý bir alandýr. Ülkemizde son yýllarda yapýlan
çalýþmalarda bugüne kadar bilinmeyen 130'dan fazla bitki türü tespit edilmiþtir. Aþaðýda bunlardan
bazý örnekler görüyorsunuz.

Çýplak turnagagasý

Nemrut soðaný

Deve dikeni

Anzerçayý 6
5 Sýðla aðacý-günlük aðacý Bazý endemik bitki türleri

Çevrenizde relikt veya endemik bitki türleri var mý? Bunlarý ilgili yayýnlar ve çevrenizdeki ilgili
kurumlardan araþtýrarak ve fotoðraflarýný çekerek sýnýf ortamýna getiriniz. Bu bitki türlerinin korun-
masý için ne tür çalýþmalar yapýldýðýný öðreniniz. Çalýþmanýzý yapacaðýnýz süreyi, uygulama ve
araþtýrma basamaklarýný ve deðerlendirme kriterlerini öðretmeninizle birlikte belirleyiniz.

118
 GENÝÞ YAPRAKLILAR
Meþe Akçakesme
ÝÐNE YAPRAKLILAR Çýnar Günlük
Kýzýlçam Kavak Dut
Fýstýk çamý Söðüt Kestane
Karaçam Karaselvi Ihlamur
Ardýç Keçiboynuzu Karaaðaç
Sedir

MUÐLA

ÇALI TÜRLERÝ
Pýrnal meþesi Erguvan
Mersin Menengiç
Defne Sandal
Zakkum Kocayemiþ
Sumak Karaçalý

ORMAN ALTI BÝTKÝ TÜRLERÝ

VE DÝÐERLERÝ
OTSU BÝTKÝLER
Böðürtlen Sarmaþýk
Ada çayý Kuþburnu Çýntar
Lavanta çiçeði Kuzugöbeði Dolaman
Kekik Deve dikeni Ayrýk
Narpýz Semizotu
Süpürge çalýsý
Isýrgan Labada
Biberiye

Yukarýdaki þemada Muðla ilinin bitki türleri gösterilmiþtir.

Siz de yaþadýðýnýz yerdeki bitki topluluklarýndan yukarýdaki gibi bir þema oluþturarak defterinize çiziniz.

119
 Tipik bir Akdeniz aðacý olan fýstýk çamý,
özellikle Batý ve Güney Anadolu'da yaygýn
olarak görülür. 15-20 m boyundadýr. Genç-
lik döneminde yuvarlak, yaþlýlýk döneminde
ise þemsiye gibi tepesiyle diðer çamlardan
ilk bakýþta ayýrt edilebilir. Tohumlarý oldukça
büyüktür. Halk arasýnda "çam fýstýðý" diye
adlandýrýlan tohumlarý Batý Anadolu köylü-
leri için önemli bir gelir kaynaðýdýr.

Ihlamur Kestane

Fýstýk çamý

Karaçam

Kýzýlçamýn dünyadaki en geniþ

yayýlýþ alaný Türkiye'dedir. Akde-
niz ve Ege bölgelerinde geniþ
alanlar kaplamakla birlikte, Batý ve
Orta Karadeniz bölümlerinde de
lokal yayýlýþ gösterir. Deniz sevi-
yesinden 1000-1200 m yüksekliðe
kadar ulaþan kýzýlçam, ýþýðý seven
hýzlý büyüyen bir çam türüdür.

Kýzýlçam
120 Köknar
 Daha çok kuzey böl-
gelerimizde doðal yayýlýþ
göstermekle birlikte kayýn
aðacý, güneydeki Amanos- Sarýçam, Kuzey Anadolu'nun
lar'da yayýlýþ gösterir. Saf yüksek daðlýk kesimlerinde saf ya
ya da göknar, ladin, çam da karýþýk ormanlar kurmakla bir-
ve meþelerle karýþýk geniþ likte küçük adacýklar hâlinde iç ve
ormanlar kurar. Yaðlý mey- güney bölgelerimize kadar ulaþýr.
veleri doðada yaban hay- Ülkemizde bulunan sarýçam or-
vanlarý için önemli bir be- manlarýnýn kapladýðý alan 757.426
Kayýn sin kaynaðýdýr. hektardýr.
Ladin

Sarýçam

Kýzýlaðaç

Meþe, ülkemizin hemen her

bölgesinde türlerine baðlý olarak
yayýlýþ gösterir. 25 m boya ve 2 m
çapa eriþebilen geniþ tepeli aðaç-
lardan 3-5 m boya sahip çalýlara
kadar deðiþen türleri vardýr.

Meþe

Yukarýdaki resim ve metinlerde çeþitli aðaç türlerinin Türkiye’deki

yayýlýþ alanlarý ve özellikleri verilmiþtir. Diðerlerini siz tamamlayýnýz.
Ardýç 121
7 Türkiye iklim haritasý

8 Türkiye doðal bitki örtüsü haritasý

Yukarýdaki haritalardan yararlanarak sorularý defterinize cevaplandýrýnýz.

* Türkiye'de hangi bitki topluluklarý görülmektedir?
* Ormanlar daha çok nerelerde yaygýndýr?
* Ormanlarýn daðýlýþýnda belirleyici olan iklim elemanýný açýklayýnýz.
* Yaðýþýn az olduðu yerlerde hangi bitki topluluklarý yaygýndýr?
* Ýç kesimlerde makilere rastlanmamaktadýr. Neden?

122
 Ülkemizde Görülen Baþlýca Bitki Topluluklarý

Orman

9 Fýstýk çamý ormaný (Kozak Yaylasý-Ýzmir)

Ülkemizin yaklaþýk % 27,64'ü ormanlarla kaplý olup bu orman-

larýn büyük çoðunluðu kýyý kesimlerinde yer almaktadýr.

Ormanlar, aðaçlarýn bir örtü oluþturduðu alanlar-

dýr. Aðaçlar, yapraklarýnýn özelliklerine göre iðne ve
geniþ yapraklý olmak üzere iki gruba ayrýlýr. Bazý ke-
simlerde geniþ ve iðne yapraklý aðaçlar bir arada
bulunarak karýþýk ormanlarý oluþturur.
Ýðne yapraklý aðaçlar yýl boyunca yeþilliklerini ko-
rur. Bu gruba kýzýlçam, karaçam, sarýçam, göknar,
sedir, ladin ve servi gibi aðaçlar girmektedir. Kýþýn
yapraðýný döken geniþ yapraklý aðaçlarýn en yaygýn
türleriyse; meþe, kayýn, gürgen, kestane, kýzýlaðaç,
kavak, ýhlamur, akçaaðaç ve diþbudaktýr.

* Çevrenizde hangi tür aðaçlar bulunmaktadýr?

* Bu aðaç türlerinin iklimle olan iliþkisini açýklayýnýz.

123
 11 Bozkýr, orman, çayýr

Ülkemizdeki 12.000 civarýnda bitki türünün yarýsý Kuzey Anadolu Daðlarýnda yer almaktadýr.
Buradaki zenginliðin nedenlerini açýklayýnýz.

Ormanlarýmýzda az da olsa büyük ve yaþlý aðaçlar görülmektedir. Anýt aðaç olarak adlandýrýlan
bu aðaçlar koruma altýna alýnmýþtýr. Mersin-Çamlýyayla'da bulunan Türkiye'nin 1100 yaþýndaki en
yaþlý ardýcý, Elmalý-Çýklýkkara sedir ormanýndaki 1000 yaþýnda olan ambar katraný, Çanakkale-
Behramkale'deki palamut meþesi bunlara örnektir.
Maki

12 Maki

124
 Maki; Akdeniz ikliminin görüldüðü yerlerde, kýzýlçamlarýn tahrip edildiði kýyý kuþaðýnda geniþ alan-
lar kaplayan, daima yeþil kalan, bodur aðaç ve çalýlardan oluþan bitki örtüsüdür. Genellikle 1-3 m
boyunda olan bu aðaç ve aðaççýklarýn yapraklarý kalýn, sert, cilalý veya keçe gibi tüylüdür. Makiyi
oluþturan baþlýca bitkiler; yabani zeytin, mersin, keçiboynuzu, kermez meþesi, sandal, koca yemiþ,
defne, sakýz, menengiç, zakkum, tesbih ve akçakesmedir.
Akdeniz ve Ege kýyýlarýnda makilerin tahrip edildiði, topraðýn inceldiði alanlarda genelde diz boyu
yüksekliðinde dikenli çalýlardan oluþan bitki topluluklarý görülür. Garig adý verilen bu bitkilerin baþlý-
calarý; lavanta çiçeði, diken çalýsý, süpürge çalýsý, laden, yasemin ve fundadýr.
Karadeniz kýyýlarýnda da ormanlarýn tahrip edildiði yerlerde çalýlara rastlanýr. Bunlara “yalancý
maki (psödomaki) ” denir.

Makiler; Marmara kýyýlarýnda 300-400 m, Ege kýyýlarýnda 500-600m, Akdeniz kýyýlarýnda 700-
800m yükseltiye kadar çýkabilmektedir.
* Makilerin çýkabildiði üst sýnýrýn bölgelere göre deðiþiklik göstermesinin nedenini belirtiniz.
* Maki bitki topluluðunun, yazlarý sýcak ve kurak geçen Akdeniz iklimine uyum saðladýðýný göste-
ren özellikleri nelerdir?
Bozkýr

13 Bozkýr

Kurak ve yarý kurak bölgelerde, ilkbahar yaðýþlarýyla yeþeren ve yaz kuraklýðýnýn etkisiyle sararan
ot topluluklarýdýr. Bozkýrlarda görülen yaygýn ot türleri; geven, koyun yumaðý, üzerlik, çakýrdikeni,
yavþan otu, gelincik, sýðýr kuyruðu, kýlýçotu, çayýr üçgülü, peygamber çiçeðidir.
Ülkemizin önemli bir bölümünde bozkýrlar yer almaktadýr. Fakat bu alanlarýn hepsi doðal bozkýr
deðildir. Ýç kesimlerde insanlar tarafýndan ormanlarýn tahrip edilmesiyle oluþan bozkýr alanlarý da
vardýr. Bunlara antropojen bozkýr adý verilir.

125
 Tarihçiler, 1402’de Timur ile Yýldýrým Bayezit’in Çubuk Ovasý’nda yaptýklarý Ankara Savaþý’nda
Timur’un fillerini ormana gizlediðini ve savaþýn en kýzgýn anýnda bunlarý ortaya çýkararak savaþta
üstünlük saðladýðýný anlatmaktadýrlar. Bu olay gösteriyor ki 1402’de Ankara ve çevresinde, fillerin giz-
lenebileceði kadar büyük orman alanlarý bulunmaktaydý. Bugün ayný yerde çalý dahi bulmak zordur.
Bu durumun nedenlerini ve sonuçlarýný tartýþýnýz.

Çayýr

Ýlkbaharda yeþerip yaz boyu

yeþil kalan, bozkýrlardan daha gür
ot topluluklarý çayýr, dað çayýrý
veya alpin çayýr olarak adlandýrý-
lýr. Bunlar, Erzurum-Kars çevre-
sindeki yüksek plato alanlarýnda,
Kuzey Anadolu Daðlarýnda, To-
roslarda ve ülkemizin doðusunda
yer alan yüksek daðlarda görül-
mektedir.
Yaz aylarýnda yeþil olan çayýr-
lar, kýþ aylarýnda kar altýnda kalýr.
Dað çayýrlarýný oluþturan baþlýca
ot türleri; geven, yumak, tarla sar-
maþýðý, düðün çiçeði, sarý çiçekli
orman gülü, mine, kar çiçekleri,
kardelen, taþkýran, yýldýz ve ça-
yýrdýr.

14 Çayýr

Metin ve resimlerden yararlanarak çayýr ile bozkýrýn yetiþme þartlarýný karþýlaþtýrýnýz.

Bozkýr 15

126
 16 Giresun -Mersin kesiti arasýnda görülen bitki türleri

17 Türkiye haritasý

18 Ayancýk-Antalya arasý kesit

* Giresun-Mersin kesiti arasýnda görülen bitki örtüsü daðýlýþý üzerinde etkili olan faktörleri açýklayýnýz.
* Harita üzerine Ayancýk (Sinop)-Antalya arasýna örnekteki gibi bir hat çiziniz. “Türkiye bitki örtüsü
haritasý”ndan da yararlanarak bu hatta görülen bitki örtüsünü profil üzerine yerleþtiriniz.

*Yukarýdaki haritada, renklendirilerek verilen illerin bitki örtüsünü (orman, maki, bozkýr, çayýr gibi)
yazýnýz.

127
 TÜRKÝYE’NÝN SU VARLIÐI

1. Barajlardan elektrik enerjisi nasýl üretilmektedir?

2. Ülkemizde elektrik enerjisi üretilen önemli barajlardan birkaç tanesini araþtýrarak öðreniniz.
3. Su kaynaklarýndan yoksun bir Türkiye nasýl olurdu?
4. Çevrenizdeki sulardan nasýl yararlanýlýyor? Araþtýrýnýz.

Su, yeryüzünde canlý hayatý için vazgeçilmez bir unsurdur. Geçmiþte büyük medeniyetlerin
Fýrat, Dicle, Ganj ve Ýndüs havzalarýnda kurulmalarý tesadüf deðildir.
Çeþitli su kaynaklarýna sahip olan Türkiye, Orta Doðu'daki komþularý arasýnda su potansiyeli en
zengin ülkedir.
Türkiye deniz ulaþýmý bakýmýndan ol- Türkiye, ortalama yükseltisi oldukça fazla olan bir
dukça elveriþli þartlara sahiptir. Üç tarafý ülkedir (1132 m). Engebeli bir yapýya sahip olup yük-
denizlerle çevrili olan ülkemizin kýyý uzun- selti, batýdan doðuya doðru gidildikçe artar. Akarsu-
luðu 8333 km’dir. Ýstanbul ve Çanakkale larýmýzýn yatak eðimleri ve akýþ hýzlarý fazladýr. Bu ne-
Boðazlarý deniz ulaþýmý açýsýndan ülke- denle taþýmacýlýða elveriþli deðillerdir. Hidroelektrik
miz için oldukça avantajlý bir durum saðla- enerji potansiyelleri yüksektir.
maktadýr.

19 Türkiye hidrografya haritasý

Türkiye, sýcak su kaynaklarý açýsýndan dünya sýrala-
masýnda ilk yediye girmektedir. Bu zenginliðin nedeni,
Anadolu'nun aktif bir tektonik yapýya sahip olmasýdýr.
Türkiye'deki sýcak su kaynaklarýnýn daðýlýþý, fay hat-
larý ve volkanik alanlar ile paralellik gösterir. Batý Ana-
dolu, Kuzey Anadolu ve Doðu Anadolu fay hatlarý boyun-
ca birçok sýcak su kaynaðý mevcuttur.
Ülkemizde çok sayýda göl vardýr. Dýþa akýþlý
göllerýn sularý tatlý (Beyþehir Gölü), dýþa akýþý olmayan
göllerin ise sularý tuzludur (Tuz Gölü ve Acýgöl).
Türkiye'de yazýn kuraklýða baðlý olarak göllerin su
seviyelerinde azalmalar görülür. Göl sularýnýn kimya-
sal özellikleri ise gölü besleyen kaynaklarýn kimyasal
özelliðine, iklime ve göl çanaðýndaki kayaçlarýn özel-
liklerine göre deðiþir.

128
 Harita 19 ve kitabýn sonunda bulunan “Türkiye fiziki haritasý”ný inceleyerek ve çeþitli kay-
naklardan yararlanarak aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz.
* Bazý akarsularýmýzýn akýþ hýzýnýn fazla olmasýnýn nedenini belirtiniz.
* Hangi bölgedeki akarsularýmýzýn hidroelektrik enerji potansiyeli daha fazladýr?
* Akarsu aðý ile yer þekilleri arasýndaki iliþkiyi açýklayýnýz.
* Burdur Gölü’nün sularý acý iken Beyþehir Gölü’nün sularý tatlýdýr. Neden?
* Tuz Gölü’nde farklý mevsimlerde meydana gelen seviye deðiþikliklerinin nedenleri nelerdir?
* Türkiye akarsularýnda taþýmacýlýk yapýlamamasýnýn nedenini belirtiniz.
* Antalya’da kýyý turizmi geliþmiþken Rize’de kýyý turizmi geliþmemiþtir. Neden?
* Akdeniz’de tuzluluk oraný % 3,9 iken Karadeniz’de % 1,8’dir. Neden?
* Bazý göllerimizden sulama amaçlý yararlanýlmasýnýn nedenleri nelerdir?
* Van Gölü ile Tuz Gölü’nü kullaným alanlarý açýsýndan karþýlaþtýrýnýz.
* Ülkemizde yer altý su kaynaklarý daha çok hangi amaçlar için kullanýlmaktadýr?

Türkiye su sporlarý (rafting, kano ve su Türkiye’de akarsular üzerinde kurulu olan

kayaðý) bakýmýndan önemli bir potansiyele
sahiptir. Yeryüzünün en hýzlý akan nehirle-
rinden biri olan Çoruh Nehri dünyaca tanýn-
maktadýr.
barajlar sayesinde önemli ölçüde hidroelektrik
enerji üretilmektedir. Türkiye hidroelektrik enerji
potansiyeli bakýmýndan Avrupa’da, Rusya
Federasyonu ve Norveç’ten sonra üçüncü sýrada
yer alýr.

Amaç: Türkiye’de su gücünün meydana getirdiði deðiþimlerin ekonomik, sosyal ve kültürel etkilerini
öðrenmek.
Hazýrlama süresi : Ýki hafta
Ödevi yaparken;
1. Türkiye’de deniz, akarsu, göl ve yer altý sularýnýn ekonomik, sosyal ve kültürel etkilerini gösteren
fotoðraflar bulunuz.
2. Her fotoðraf karesindeki faaliyeti inceleyiniz.
3. Fotoðraflardaki faaliyetlerin olumlu ve olumsuz yanlarýný belirtiniz.
4. Bu çalýþmayý bir albüm hâline getirerek arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz.
Deðerlendirme kriterleri
1. Görsel materyalleri amacýna uygun kullanma
2. Fotoðraflardaki zenginlik
3. Fotoðraflarýn Türkiye’nin su gücünü yeterince yansýtýp yansýtmadýðý
4. Çalýþmanýn zamanýnda teslim edilmesi

129
 GAP: Su ile Gelen Deðiþim

Fotoðraflardaki deðiþimi birer cümle ile boþ kutulara yazýnýz.

* Yukarýdaki fotoðraflardan hangileri GAP’a baþlanmadan önceki dönemi göstermektedir?

* Fotoðraflarda görülen deðiþim, bölgenin ve ülkenin ekonomik yapýsýný nasýl etkilemiþtir?
Güneydoðu Anadolu

Geliþmeler

* Sulu tarýma geçiþ

* Tarýmsal üretim ve verimin artmasý
* Tarýma dayalý sanayinin geliþmesi
* Þehirleþme oranýn artmasý
* Ýstihdam alanlarýnýn artmasý

GAP ile meydana gelen yukarýdaki geliþmeleri sýnýfýnýzda tartýþarak sorgulayýnýz.

GAP, Türkiye’nin en büyük, dünyanýn da önde gelen bölge kalkýnma projelerinden biridir. Fýrat ve
Dicle Nehirleri üzerinde yapýmý süren baraj, hidroelektrik enerji santralleri, sulama tesisleriyle kentsel
ve kýrsal alt yapý (ulaþtýrma, sanayi, eðitim, saðlýk, konut, turizm, tarým vb.) yatýrýmlarýný da kapsayan
sürdürülebilir bir kalkýnma projesidir.

130
 Sularýmýzdaki Zenginlik

Yukarýdaki fotoðraflarý inceleyerek;

* Fotoðraflardaki faaliyetleri açýklayýnýz.
* Fotoðraflardaki faaliyetlerin dýþýnda ülkemizde su kaynaklarýndan nasýl yararlanýlmaktadýr?
Araþtýrýnýz ve bunlarla ilgili fotoðraflar toplayarak sýnýfta sergileyiniz.

Sularýmýzdan sürekli olarak yararlanabilmek için neler yapýlmalýdýr? Bu konuda gruplar oluþturarak
bir proje çalýþmasý yapýnýz.
Süre: 2 hafta
Çalýþmanýzý sayfa 238’deki örnek proje çalýþmasýna göre hazýrlayýnýz.

131
 Ülkemizde, daðlarda bulunan küçük göllerle birlikte 120’den fazla doðal göl, 555 kadar baraj gölü
bulunmaktadýr. Türkiye'de göllerin toplandýðý baþlýca dört bölge vardýr: Göller Yöresi (Eðirdir, Burdur,
Beyþehir ve Acýgöl), Güney Marmara (Sapanca, Ýznik, Ulubat, Kuþ Gölleri), Van Gölü ve çevresi, Tuz
Gölü ve çevresi.

Türkiye’nin Gölleri

Doðal Göller Yapay Göller

Keban Baraj Gölü

Hirfanlý Baraj Gölü
Atatürk Baraj Gölü
Altýnkaya Baraj Gölü
Adýgüzel Baraj Gölü

Tektonik Karstik Buzul gölleri Volkanik **Karma oluþumlu

göller göller Set gölleri
göller göller

Tuz Gölü Salda Gölü Aynalý Göl Nemrut Gölü

Sapanca Gölü Van Gölü
Kestel Gölü Kilimli Göl Acýgöl
Ýznik Gölü Karagöl Gölü Karagöl Meke Tuzlasý Eðirdir Gölü
Manyas Gölü Kýzören Gölü Gölcük Kovada Gölü
Burdur Gölü Timraþ Gölü
Eber Gölü Akgöl
Akþehir Gölü
Hazar Gölü

Heyelan Kýyý Volkanik Alüvyal

set gölleri set gölleri set gölleri set gölleri

Tortum Gölü Büyük Çekmece Gölü Erçek Gölü Mogan Gölü

Sera Gölü Küçük Çekmece Gölü Nazik Gölü Eymir Gölü
Abant Gölü Haçlý Gölü Bafa(Çamiçi) Gölü
Yedigöller Çýldýr Gölü Köyceðiz Gölü
Balýk Gölü

** Karma oluþumlu göller, oluþumunda birden fazla faktörün etkili olduðu göllerdir.

" En güzel coðrafi vaziyette ve üç tarafý denizlerle çevrili olan Türkiye; endüstrisi, ticareti ve sporu
ile en ileri denizci millet yetiþtirmek kabiliyetindedir. Bu kabiliyetten istifadeyi bilmeliyiz; denizciliði,
Türk’ün büyük millî ülküsü olarak düþünmeli ve onu az zamanda baþarmalýyýz. "
M. Kemal ATATÜRK
* Atatürk’ün bu sözüyle anlatmak istediklerini açýklayan bir kompozisyon yazýnýz.
132
 Sularýmýzdan Gelen Zenginlik
Ýstanbul-Çanakkale Boðazlarý; Asya
ile Avrupa'yý birleþtiren geçit konu-
mundadýr. Karadeniz’e kýyýsý olan ülkelerin
Akdeniz'e ve dünyaya açýlan kapýsýdýr.
Boðazlardan bir yýlda, büyük kýsmý tanker
olmak üzere tehlikeli yük taþýyan,
50.000’den fazla gemi geçmektedir
Ege Bölgesi’nde daðlar kýyýya dik uzan-
dýðýndan koy, körfez, ada ve yarýmada
sayýsý fazladýr.
Akdeniz'de;
* Yýlda 3000 saat güneþlenme süresi vardýr.
* Denize girme süresi uzundur.
* Deniz suyunun sýcaklýðý 24-28 ºC’tur.
* Kýyý turizmi geliþmiþtir.
Karadeniz'de;
* Yýlda 2000 saat güneþlenme süresi vardýr.
* Denize girme süresi kýsadýr.
* Deniz suyu sýcaklýði 20 ºC’tur.
* Kýyý turizmi geliþmemiþtir.

20 Türkiye balýkçýlýk haritasý

Ülkemiz gerek kýyýlarý gerekse akar- Beslenme kaynaklarýnýn fazla,

su boylarý ve gölleri ile kültür ba-
lýkçýlýðý için büyük bir potansiyele sa-
hiptýr. Japonya, Yunanistan gibi ülke-
lerde önemli bir sektör olan kültür ba-
lýkçýlýðý, ülkemizde 1980’den sonra
önemli bir yer tutmaya baþlamýþtýr.
buharlaþmanýn az olduðu denizlerde
tuzluluk oraný düþüktür. Bu nedenle
Karadeniz tuzluluk oraný en düþük
olan denizimizdir. Karadeniz'de 200
metrenin altýndaki derinliklerde kü-
kürtlü hidrojen gazýndan dolayý canlý
yaþayamaz.

Türkiye; deniz, göl, gölet ve akarsularý ile büyük bir su ürünleri potansiyeline sahiptir. Su ürün-
lerinin yaklaþýk %90’ý denizlerden; % 10’u iç sulardan saðlanýr. Denizlerde avlanan balýklarýn büyük
bir kýsmý Karadeniz’den elde edilir. Bu denizi Marmara, Ege ve Akdeniz izler. Ülkemizde hamsi,
uskumru ve palamut en fazla Karadeniz’den, sardalye ve kefal ise Ege ve Akdeniz’den elde edilir.
Ýstanbul ve Çanakkale boðazlarýnda ise Karadeniz’le Akdeniz arasýnda göç eden balýklar avlanýr.
Türkiye doðal tatlý su gölleri, barajlar ve akarsular yönünden önemli bir tatlý su balýkçýlýðý potan-
siyeline sahiptir. Eðirdir ve Beyþehir göllerinden yakalanan kerevitin, büyük bir bölümü ihraç edilir.
Ulubat, Çýldýr, Ýznik gölleriyle Keban, Karakaya ve Seyhan gibi baraj göllerinde balýkçýlýk yaygýndýr.
Kültür balýkçýlýðýnýn yapýldýðý akarsu boylarýnda ve havuzlarda daha çok alabalýk yetiþtirilmektedir.
Akdeniz ve Ege kýyýlarýndaki dalyanlarda, çipura ve kefal üretilmektedir.

133
* Yukarýdaki faaliyetleri tanýmlayýnýz.
* Ege ve Karadeniz kýyýlarýný yukarýdaki faaliyetler açýsýn-
dan karþýlaþtýrýnýz.
* Yukarýdaki faaliyetlerin yaygýn olduðu bölgeler ekono-
mik yönden nasýl etkilenmektedir?

En iþlek limanýmýz, Orta Doðu ve Avrupa’nýn önemli ticaret merkezlerinden biri olan Ýstanbul’dur.
Çok geniþ hinterlandý olan Ýstanbul Limaný, demir yoluyla Anadolu ve Trakya’ya baðlantý saðlamak-
tadýr. Ýthal edilen mallarýn büyük bir kýsmý Ýstanbul Limaný’na indirilmekte, oradan yurdumuzun diðer
bölgelerine taþýnmaktadýr. Ýzmir Körfezi’nde yer alan Ýzmir Limaný’nýn demir ve kara yollarý ile Batý
Anadolu’ya baðlantýsý bulunmaktadýr. Akdeniz kýyýsýnda yer alan Mersin ve Ýskenderun limanlarýnda
yaþ meyve ve sebze ihraç edilmektedir. Karadeniz kýyýsýndaki limanlar; Zonguldak, Trabzon ve
Samsun’dadýr. Antalya, Bodrum, Kuþadasý, Kemer yat limanlarý turistik amaçlara yönelik kurulmuþ
limanlarýmýzdandýr.

Samsun’dan 10.000 ton

fýndýðý Ýzmir Limaný’na
taþýmayý planlýyorsunuz:
* Harita üzerinde görülen
Samsun ulaþým araçlarýndan hangi-
sini tercih edersiniz?
* Tercih ettiðiniz yolun
avantaj ve dezavantajlarý
Ýzmir nelerdir?

134
 Türkiye’nin Yer Altý Sularý ve Kaynaklar

Türkiye, arazinin jeolojik yapýsýna ve

yeryüzü þekillerine baðlý olarak oluþmuþ
yer altý sularý ve kaynaklarý bakýmýndan
zengindir. Yurdumuzda vadi, yamaç ve
artezyen kaynaklarý yaygýn þekilde bu-
lunmaktadýr. Batý Toroslarda karstik kay-
naklar, tektonik hareketlerin yaygýn oldu-
ðu sahalarda ise fay kaynaklarý bulunur.
Dünya enerji tüketimi her on yýlda iki
kat artmaktadýr. Türkiye'de enerji açýðýna
bakýldýðýnda her yýl bir önceki yýla göre
% 8 daha fazla yatýrým yapýlmasý gerek-
mektedir. Doðaya saygýlý, yenilenebilir al-
ternatif enerji kaynaklarýndan biri jeoter-
21 Sarayköy-Denizli
mal enerjidýr. Önemli bir jeotermal kuþak
üzerinde yer alan Türkiye'de sýcaklýklarý 20-110ºC, debileri ise 2-500 m3/ sn arasýnda deðiþen 1000'in
üzerinde kaynak bulunmaktadýr.
Türkiye'de jeotermal enerji özellikle ýsýtma ve saðlýk alanlarýnda kullanýlmaktadýr. Ülkemizde jeoter-
mal kökenli elektrik enerjisi üretimi Denizli-Sarayköy ve Aydýn Germencik’te yapýlmaktadýr. Türkiye'nin
diðer yüksek jeotermal enerji potansiyel bölgeleri Çanakkale, Afyonkarahisar-Sandýklý, Kýzýlcahamam,
Gönen, Simav, Kozaklý’dýr. Hâlen Kýrþehir, Gönen, Simav, Kýzýlcahamam ve Ýzmir-Balçova'da sýcak
kaplýca sularý, merkezi konut ýsýtmasýnda kullanýlmaktadýr. Türkiye 5 milyon konutu ýsýtacak jeotermal
potansiyele sahiptýr.
Bazý yörelerde seralarýn ýsýtýlmasýnda da jeotermal kay-
naklardan faydalanýlmaktadýr. Dünya genelinde jeotermal
enerji; yüzme havuzlarýnda, havaalanlarýndaki pistlerin ýsýtýl-
masýnda, organik maddelerin kurutulmasýnda ve sanayide
kullanýlmaktadýr.

22 Karahayit-Denizli

23 Pamukkale travertenlerinden bir görünüm - Denizli

135
 Aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz.
1. Türkiye'de toprak tiplerinin daðýlýþýnda hangi faktörlerin etkisi daha belirgindir?
2. Alüvyal topraklarýn tarým açýsýndan önemini belirtiniz.
3. Çernezyomlar verimli olmalarýna raðmen bu topraklarda fazla tarým yapýlamaz. Neden?
4. Sanayide kullanýlan topraktan neler üretilmektedir?
5. Ülkemizde bitkilerin çeþitlenmesinde etkili olan faktörleri açýklayýnýz.
6. Bitki örtüsü üzerinde etkili olan iklim elemanlarýný yazýnýz.
7. Kuzey Anadolu Daðlarýnýn kuzeye bakan yamaçlarýyla güneye bakan yamaçlarý arasýndaki bitki
örtüsü farklýlýklarýný yazýnýz. Bu farklýlýklara yol açan faktörleri açýklayýnýz.
8. Karadeniz kýyýlarý hariç, ülkemizin diðer yerlerinde genellikle tahrip edilen ormanlarýn kendini
yenilemesi zordur. Neden?
9. Karadeniz kýyýlarýnda deniz seviyesinde baþlayan orman, güney kýyýlarýmýzda daha üst seviyeler-
de baþlamaktadýr. Bu durumun nedeni açýklayýnýz.

Aþaðýdaki cümlelerde boþ býrakýlan yerleri uygun kelimelerle tamamlayýnýz.

1. Delta ovalarýmýz genellikle …………………… topraklarla kaplýdýr.
2. ………………. topraðýn rengini koyulaþtýrýr.
3. Topraktaki organik madde miktarý öncelikle ………………………………. baðlýdýr.
4. ……………………. denilen çalý topluluðu, makilerin tahrip edildiði yerlerde oluþmuþtur.
5. Belli bir yükseltiden sonra aðaç türü bitkilerin yetiþememesi, ………………… düþmesi ile ilgilidir.
6. Kuzey Anadolu Daðlarý’nýn Karadeniz’e bakan yamaçlarýndaki ormanlarý, ................. istekleri faz-
la olan aðaç türleri oluþturur.
7. ……………………. ilkbahar yaðýþlarýyla yeþeren, yaz kuraklýðý ile sararan cýlýz bitki topluluðudur.
8. Ülkemizin ............. kesimlerinde bozkýrlar geniþ yer tutar.
9. Çoruh Nehri’nde …………………………. sporu yapýlmaktadýr.
10. Denizli Sarayköy'de ………………………………………….. santrali bulunmaktadýr.
11. Türkiye’deki denizlerden …………………………………… alanlarýnda faydalanýlmaktadýr.
12. Van Gölü sularýnýn sodalý olmasýnýn nedeni ………………………………………..

D Y
Aþaðýdaki ifadelerin doðru veya yanlýþlýðýný yanlarýndaki kutucuklarý iþaretleyerek (x) belirtiniz.
1. Alüvyal topraklarda genellikle tarým yapýlmaktadýr.
2. Kahverengi orman topraklarý ülkemizin her tarafýnda yaygýndýr.
3. Konya Ovasý bütünüyle alüvyal topraklarla kaplýdýr.
4. Litosol topraklar, iç bölgelerdeki daðlarýn yamaçlarýnda yaygýndýr.
5. Delta ovalarýnda genellikle alüvyal topraklar bulunur.

136
6. Karadeniz kýyýlarýnda makiler geniþ yer kaplamaktadýr.
7. Türkiye, bitki türleri bakýmýndan zengin bir ülkedir.
8. Ülkemizin iç kesimlerinde bozkýrlarýn geniþ yer kaplamasý, sadece iklimle ilgilidir.
9. Türkiye'de bitki örtüsünün çeþitlenmesinde yer þekillerinin önemli etkisi vardýr.
10. Türkiye'de doðudan batýya gidildikçe akarsularýn hidroelektrik potansiyeli artar.
11. Türkiye'de fay kuþaklarý ile sýcak su kaynaklarý arasýnda paralellik vardýr.
12. Türkiye'nin bütün baraj göllerinde kültür balýkçýlýðý yapýlýr.
13. Tuz Gölü havzasý sýcak su kaynaklarý bakýmýndan zengindir.
14. Türkiye akarsularý denge profiline ulaþmýþtýr.

Aþaðýdaki çoktan seçmeli sorularý cevaplayýnýz.

1. Türkiye'deki toprak tipleri ve daðýlýþý üzerinde aþaðýdakilerden hangisi etkili deðildir?
A) Heyelanlar B) Bitki örtüsü C) Ýklim D) Yer þekilleri E) Ana kaya
2. Yurdumuzda makiler Akdeniz'de 800 m'ye, Ege Bölgesi'nde 500-600 m'ye, Marmara'da ise
300-400 m'ye kadar görülür. Bu farklýlýðýn sebebi aþaðýdakilerden hangisidir?
A) Toprak B) Yaðýþ miktarý C) Sýcaklýk D) Yer þekilleri E) Eðim
3. Aþaðýdakilerden hangisi, Türkiye'nin birbirinden farklý iklim özelliklerinin görüldüðüne kanýt olamaz?
A) Çeþitli tarým ürünlerinin yetiþtirilebilmesi
B) Doðal bitki örtüsünün farklýlýklar göstermesi
C) Turizm mevsiminin güneyde daha erken baþlamasý
D) Çeþitli akarsu rejimlerinin görülmesi
E) Daðýnýk ve toplu yerleþmelerin görülmesi
4. Türkiye'de göllerden yararlanma þekilleri aþaðýda verilmiþtýr. Bunlardan hangisi için gölün derin ve
büyük olmasý gereklidir?
A) Tuz elde etme B) Ýçme suyu üretme C) Taþýmacýlýk D) Enerji üretme E) Balýkçýlýk
5. Maki, Akdeniz ikliminde yetiþen bir bitki topluluðudur. Aþaðýdakilerden hangisi maki türü deðildir?
A) Mersin B) Kocayemiþi C) Defne D) Söðut E) Yabani zeytin
6. Aþaðýdaki göllerden hangisi ülkemizde görülmez?
A) Tektonik göller B) Moren set gölleri C) Volkanik gölleri
D) Heyelan set gölleri E) Alüvyal set gölleri
7. Ege Bölgesinde makilerin kýyýdan iç kýsýmlara doðru geniþlemesinde aþaðýdakilerden hangisinin
payý fazladýr?
A) Daðlarýn uzanýþ yönünün B) Enlemin
C) Boylamýn D) Yükseltinin E) Yýllýk sýcaklýk farkýnýn
8. Yer þekillerinin engebeli, eðimin fazla olduðu yerlerde hidroelektrik enerji potansiyeli yüksek olur.
Bu bilgiye göre aþaðýdaki akarsularýmýzdan hangisinin hidroelektrik enerji potansiyeli daha yüksektir?
A) Susurluk B) Fýrat C) Gediz D) Aksu E) Sakarya

137