BEÞERÎ SÝSTEMLER

4.
ö lüm NÜFUSUN GELÝÞÝMÝ, DAÐILIÞI
B VE NÝTELÝKLERÝ

Konular
YIMLARI
O NÜFUS VE NÜFUS SA
O Nüfus Sayý
mlarý Neden Yapýlýr?
SU N U N TA R ÝH SE L ARTIÞ VE DEÐÝÞÝMÝ
O DÜNYA NÜ
FU
ý?
O Dünya Nüf
usu Sürekli Artacak m
DAÐILIÞI
O DÜNYADA
NÜFUSUN ALANSAL
O Kýta Nüfus
larý Neden Farklýdýr?
O DÜNYADA
NÜFUS ARTIÞI
ÝKLERÝ
O NÜFUS PÝ
RAMÝTLERÝ VE ÖZELL

Temel Kavramlar
O Nüfus pira Nüfus patlamasý
midi O

O Nüfus sayý O Nüfus yoðu

mý nluðu
O Nüfus de O Aktif nüfu
ðiþimi s
O Nüfus artýþ O Baðýmlý nü
ý fus
 N ÜFUSUN GELÝÞÝMÝ, DAÐILIÞI VE NÝTELÝKLERÝ

NÜFUS VE NÜFUS SAYIMLARI

1. Nüfus sayýmlarýnýn yapýlýþ amaçlarý nelerdir? Araþtýrýnýz.

2. Nüfus, ülkeler için ne ifade eder? Arkadaþlarýnýzla tartýþýnýz.

* Okulunuzun öðrenci sayýsýný öðreniniz.

* Okulunuzdaki sýnýf ve her sýnýftaki sýra sayýsýný öðreniniz.
* Elde ettiðiniz bilgiler ýþýðýnda okulunuzun fiziksel kapasitesini deðerlendiriniz.

Bugüne kadar hepiniz bir ya da birkaç nüfus sayýmýna katýlmýþsýnýzdýr. Bu sayýmlar sonucunda
ülkemizin nüfusuyla ilgili (insan sayýsý, daðýlýþý, cinsiyet yapýsý, yaþ gruplarý, okullaþma oraný, eðitim-
öðretim durumu vb.) birçok özellik belirlenir.

1. Nufüs Kategorilerine Göre Nüfus Miktarý

Nufüs Kategorileri Nüfus Miktarý
Yandaki verilerden yararlanarak sorularý
Erkek nüfusu 22.200.000
cevaplayýnýz.
Kadýn nüfusu 21.800.000 * Okuma yazma bilmeyenlerin sayýsýný
bulunuz.
Kent nüfusu 24.000.000 * Çalýþan ve çalýþmayan nüfusu göz
önünde bulundurarak iþsizlik oranýný
Kýr nüfusu 20.000,000
tespit ediniz.
Çalýþan nüfus 15.000.000 * Kýr ve kent nüfusundan yararlanarak bu
ülkedeki ekonomik etkinlikler hakkýnda
Çalýþmayan nüfus 29.000.000 neler söyleyebilirsiniz?
Okuma yazma bilen nüfus 39.600.000

56
 Tarih boyunca çeþitli amaçlarla birçok nüfus sayýmý yapýlmýþtýr. Bu nüfus sayýmlarýnýn temel
amaçlarý, askere alýnacak ve vergi verecek kiþi sayýsýný belirlemekti. Ancak dünyada nüfus sayým-
larý tüm ülkelerde düzenli olarak yapýlmadýðýndan dünya nüfusu hakkýnda doðru bilgilere ulaþýla-
mamýþtýr. Modern nüfus sayýmlarý, ilk defa Ýskandinav ülkelerinde yapýlmýþtýr.
Osmanlý Devleti'nde ilk kapsamlý nüfus sayýmý II. Mahmut döneminde 1831 yýlýnda yapýlmýþ olup
asker ve vergi yükümlülerini belirlemeye yöneliktir.
Çin'de ilk modern nüfus sayýmý 1953'te yapýlmýþtýr. Bu sayýmla birlikte Dünya nüfusunun beþte
biri resmî kayýtlara geçmiþtir. Çin'de ikinci nüfus sayýmý ise 1982'de gerçekleþtirilmiþtir. Bu sayýmda
1,2 milyar kiþi sayýlmýþ, sayým iþleminde ise 15 milyon kiþi görev almýþtýr.
Bu bilgiler ýþýðýnda belli bir zamanda, bir ülke sýnýrlarý içinde kiþilere yönelik yapýlan demografik,
ekonomik, sosyal verilerin toplanmasý ve bu verilerin deðerlendirilmesi iþlemi nüfus sayýmý olarak
isimlendirilir.

Aþaðýda 20. yüzyýl öncesi nüfus sayýmlarý ile modern nüfus sayýmlarýnýn amaçlarýna örnek veril-
miþtir. Sizler de sýnýfta modern nüfus sayýmlarýnýn diðer amaçlarýný belirleyiniz.

20.yüzyýl öncesi Modern

nüfus sayýmlarýnýn amaçlarý nüfus sayýmlarýnýn amaçlarý

* Asker sayýsýný belirlemek * Okuma yazma bilmeyen nüfusun belirlen-

* Vergi yükümlülerini belirlemek mesi ve buna göre okuma yazma seferber-
liðine baþlanmasý

Yukarýdaki tabloyu defterinize çizerek belirlediðiniz amaçlarý çizdiðiniz tabloya yazýnýz.

57
 Nüfus Sayýmlarý Neden Yapýlýr?
Bir ülkenin kalkýnmasýnda alýnan kararlarýn amaçlanan hedeflere ulaþmasý için mevcut kay-
naklarýn bilinmesi gerekir. Bu kaynaklardan biri de insandýr. Bir ülkedeki nüfusun miktarý, niteliði,
ekonomik faaliyetlere göre daðýlýmý, yaþ grubu ve cinsiyet yapýsý gibi özelliklerin bilinmesi gerekir ki
gerçekçi bir kalkýnma planý yapýlabilsin. Modern nüfus sayýmlarýnýn yapýlmasýnýn nedeni nüfusun
niteliklerini tespit etmektir. Çünkü ülke kaynaklarýnýn doðru kullanýlmasýnda ve kalkýnma öncelik-
lerinin belirlenmesinde nüfusun niteliklerinin bilinmesi önemlidir.
Nüfus sayýmlarýnýn yapýlmasýnda hedeflenen amaçlar þunlardýr:
* Ülkenin nüfus miktarý
* Yaþ gruplarý
* Kent ve kýr nüfusu
* Nüfusun eðitim durumu
* Nüfusun mesleklere göre daðýlýmý
* Nüfusun cinsiyet durumu
* Nüfus hareketleri
Bir ülkedeki toplam insan sayýsý kadar bu nüfusun ekonomik faaliyetlere gerek üretici gerekse
tüketici olarak katýlmasý da önemlidir.
Nüfus bir ülke için hem önemli bir güç hem de kaynaktýr. Ýnsan kaynaðý doðru ve planlý olarak kul-
lanýldýðý zaman ülkelerin kalkýnmasý ve geliþmesi gerçekleþebilir.

Bir nüfus sayýmý formu hazýrlayarak mahallenizde oturanlara uygulayýnýz.

Nüfus sayýmý formunda aþaðýdaki sorularýn cevaplarýný arayýnýz.
* 0-14 yaþ arasý kaç kiþi var?
* 15-65 yaþ arasý kaç kiþi var?
* 65 yaþ üstü kaç kiþi var?
* Okul çaðýnda kaç öðrenci var?
* Çalýþan nüfus hangi sektörlerde faaliyet göstermektedir?
* Mahallenizde ilköðretim ve ortaöðretim okullarý var mý?
Tüm mahalleyi saydýðýnýzý varsayarak çýkan sonuçlara göre mahallenizin nüfus özelliklerini
yorumlayýnýz.

Ýnsanlar çok eski zamanlardan beri nüfus sayýmý yapmaya baþlamýþlardýr. Dünyada ilk modern
sayýmlar, Fransa ve Ýngiltere'nin kolonilerinde yaptýklarý sayýmlardýr. Ýlk periyodik sayýmlar ise Ýskan-
dinavya ülkelerinde uygulanmýþtýr.
Günümüzde dünyanýn nüfusu, nüfus sayýmlarý ve uluslararasý nüfus araþtýrma merkezlerinin
çalýþmalarýyla belirlenir.

58
 DÜNYA NÜFUSUNUN TARÝHSEL ARTIÞI VE DEÐÝÞÝMÝ

1. Dünyada ne kadar insan yaþamaktadýr?

2. Dünya nüfusunun artýþýna neden olan faktörleri araþtýrýnýz.

Dünya Nüfusu Sürekli Artacak mý?

Saniyede 2-3 kiþi dünya Dakikada yaklaþýk bir uçak Günde yaklaþýk 200 bin
nüfusuna katýlýyor. (140 kiþi) dolusu insan kiþilik bir stadýn kapasitesi
dünya nüfusuna katýlýyor. kadar insan dünya
nüfusuna katýlýyor.

Her ay yaklaþýk (6 milyon) kadar Her yýl yaklaþýk Türkiye nüfusu

insan dünya nüfusuna katýlýyor. (73 milyon) kadar insan dünya
nüfusuna katýlýyor.

59
 1 Yýllara göre dünya nüfusu

YILLAR DÜNYA NÜFUSU

1000 310 milyon
1250 400 milyon
Dünya nüfusunu gösteren Tablo 1 ve
1650 500 milyon
Grafik 2’yi dikkate alarak aþaðýdaki soru-
1700 610 milyon
larý cevaplayýnýz.
1750 790 milyon
* Hangi yýldan sonra dünya nüfusunda
1800 980 milyon
belirgin bir artýþ gerçekleþmiþtir?
1850 1.260 milyar
* 1930 - 1950 yýllarý arasýnda dünya nüfus
1900 1.650 milyar
1910 1.750 milyar artýþ hýzýnda yavaþlama görülmektedir.

1920 1.860 milyar Nedenini söyleyiniz?

1930 2.070 milyar * 1960 yýlýndan sonra dünya nüfusu, geç-

1940 2.300 milyar miþ dönemlere göre daha hýzlý bir artýþ

1950 2.520 milyar sürecine girmiþtir. Nedenlerini tartýþýnýz.

1960 3.020 milyar * "Nüfus patlamasý" kavramýný sýnýfta tar-

1970 3.700 milyar týþýnýz.
1980 4.440 milyar
1990 5.270 milyar
2000 6.060 milyar

2 Yýllara göre dünya nüfusu

60

Paleotik ve Neolitik Dö-
nemde insan ömrünün 30
yýl olduðunu biliyor musu-
nuz?
Geçmiþ çaðlardan günümüze dünya nüfusu genel olarak
bir artma eðilimi göstermiþtir. Nüfus bilim uzmanlarý, insanlýk
tarihi boyunca 3 büyük sýçrama döneminin yaþandýðýný
düþünmektedir.
Bu sýçramalardan birincisi yaklaþýk 2 milyon yýl önce
insanlarýn alet yapýmýný keþfetmesiyle yaþanmýþtýr. Bu dö-
nemde, yetersiz beslenme azalmýþ ve vahþi hayvanlara karþý
mücadelede önemli ilerlemeler gösterilmiþtir.

Dünya nüfusundaki ikinci sýçrama yaklaþýk 10.000

yýl önce yaþanmýþtýr. Ýnsanlarýn yerleþik hayata geçe-
rek hayvanlarý evcilleþtirmeleri ve tarýmla uðraþmalarý
dünya nüfusunun (milat dolaylarýnda) 150-300 milyo-
na yükselmesine neden olmuþtur. Milattan sonraki
1000 yýl boyunca da bu sayý yavaþ yavaþ 350 milyona
yükselmiþtir.
Sanayi Devrimi’ne kadar, bazý küçük
alanlar yoðun bir nüfusa sahip olmasýna
raðmen dünyanýn büyük bir bölümü
seyrek nüfusluydu ya da tamamen boþ
hâlde bulunmaktaydý.

Dünya nüfusundaki üçüncü sýçrama Sanayi Devrimi ile

Avrupa ve Kuzey Amerika’da
1800’lerde baþlayan ölüm hýzýndaki
düþüþ, geliþmekte olan ülkelerde an-
cak bu yüzyýlda olmuþ ve þaþýrtýcý bir
hýzla gerçekleþmiþtir. Örneðin Mý-
sýr’da 1940-1960 arasýnda ölüm hý-
zýndaki düþüþ ortalama ömür beklen-
tisini 20 yýl arttýrmýþtýr.
gerçekleþti. Bu dönemde Avrupa’da yaþam düzeyi yükseldi.
Týp alanýnda ilerlemeler oldu. Beslenme ve saðlýk koþullarý
düzeldi. Ýletiþim ve taþýmacýlýkta önemli geliþmeler yaþandý.
Bütün bu geliþmeler ölüm hýzýnda düþüþü saðladý. (Ölüm
hýzýndaki düþüþe karþýn doðum hýzýnda herhangi bir
deðiþiklik olmayýnca dünya nüfusu 1800’lerin ortasýnda 1
milyara ulaþtý.)
Özellikle 1750-1850 yýllarý arasýnda gerçekleþen Sanayi
Devrimi, nüfus artýþý kadar nüfusun daðýlýþýný ve demografik
özeliklerini de deðiþtirdi. Sanayi Devrimi’yle birlikte en
önemli nüfus artýþý ve deðiþimi Avrupa Kýtasý’nda yaþandý.
.

61
 1950-2000 yýllarý arasýnda dünyada önemli bir nü-
fus artýþý meydana gelmiþ, âdeta nüfus patlamasý ya-
þanmýþtýr. Fakat dünya nüfusu artmasýna raðmen artýþ
hýzý, 1970 yýlýndan günümüze kadar giderek azalmaya
baþlamýþtýr. Hýzlý nüfus artýþý, genellikle az geliþmiþ
veya geliþmekte olan ülkelerde gerçekleþmiþtir. Geliþ-
miþ ülkelerde nüfus artýþ hýzý oldukça düþüktür. Bunun
en önemli nedeni ekonomik kalkýnmanýn gerçekleþti-
rilmesi, þehirleþme oranlarýnýn yüksek olmasý, nüfus
planlamasýnýn yapýlmasý ve kadýnlarýn çalýþma hayatý-
na girmesidir.
Sanayi Devrimi’nden bu güne
dünya nüfusu 7,5 kat artarak 800
milyondan 6 milyara çýkmýþtýr.
Birleþmiþ Milletler Nüfus Vakfý
(UNEPA)na göre 2050’de dünya
nüfusu 8,9 milyara ulaþacaktýr.

Nüfus artýþý nereye kadar sürecek; dünya nüfusu sürekli artacak mý, yoksa bu artýþ bir gün dura-
cak mý? Hatta durduktan bir süre sonra azalmaya baþlayacak mý? Bu konuda birçok ülkede yapýlan
araþtýrmalarýn uzlaþtýðý nokta, nüfus artýþýnýn 50-100 yýl kadar süreceði sonra duracaðý yolundadýr.
Dünya nüfusunun 10-15 milyara ulaþtýðýnda sabitleneceði tahmin edilmektedir.

Yapýlan tahminlere göre dünya nüfusu 2010 yýlýnda 6,8; 2020'de 7,5; 2030'da 8,1; 2040'ta 8,6;
2050'de 8,9 ve 2150'de 9-10 milyara ulaþacaktýr. 2150’li yýllarda ise dünya nüfusunun artýþ eðilimin-
den çýkýp duraðan bir seyir izleyeceði tahmin edilmektedir.
*Dünya nüfusuyla ilgili verilen tahmini bilgiler gerçekleþebilir mi?
*Sizce dünya nüfusu gelecekte nasýl bir artýþ seyri izleyecektir?
*Gelecekte dünya nüfus artýþýný en çok etkileyecek olan ülkeler hangi geliþme düzeyindedir?
Sýnýfýnýzda tartýþýnýz.

Nüfus ülkeler için güç kaynaðý mýdýr? Sýnýfýnýzda tartýþýnýz.

62
 DÜNYADA NÜFUSUN ALANSAL DAÐILIÞI

1. Dünya üzerinde nüfusun en yoðun ve en seyrek olduðu yerleri bulup nedenlerini araþtýrýnýz.

Dünya nüfusunda geçmiþten bugüne kadar sürekli deðiþim yaþanmýþtýr. Bu deðiþimlerden biri de
nüfusun alansal daðýlýþýdýr.
Dünya nüfusu yeryüzüne eþit ve dengeli daðýlmamýþtýr, kýtalara ve ülkelere göre farklýlýk göster-
miþtýr. Kýta nüfuslarý, dünya nüfus artýþýna baðlý olarak geçmiþten günümüze sürekli artmýþ ve
deðiþmiþtir. Ancak kýta nüfuslarý, tarihsel süreçte her zaman ayný oranda artýþ göstermemiþtir.

Nüfusun daðýlýþýný etkileyen etmenleri araþtýrarak aþaðýda yer alan kavram haritasýný tamamlayýnýz.

Nüfusun Daðýlýþýný Etkileyen Etmenler

Doðal Etmenler Beþerî Etmenler

Ýklim Sanayi

.................................... ....................................

..................................... ....................................

................................... ....................................

.................................... ....................................

.................................... 63
 BATI AVRUPA

RI
AMAZON ORMANLA Sýcaklýk ve yaðýþ fazladýr.
Sýk ormanlar bulunur. Ya-
þam, iletiþim ve ulaþým güç-
tür. Yerleþmeye uygun de-
ðildir. Bu nedenlerden dola-
yý seyrek nüfusludur.

Aþaðýdaki sorularý “Dünya iklim”,

“Dünya fiziki” ve “Dünya nüfus
daðýlýþ haritalarý”ndan yararlanarak
cevaplayýnýz.
* Yandaki haritada nüfusun en yoðun ve
en seyrek olduðu yerlerden bazýlarý
oklarla gösterilmiþtir. Amazon orman-
larýnýn seyrek, Batý Avrupa’nýn yoðun
nüfuslu olmasýnýn nedenleri açýklan-
mýþtýr.
* Diðer dört alandaki nüfus daðýlýmýný in-
celeyerek, yoðun ya da seyrek nüfus-
lu olmalarýnýn nedenlerini söyleyiniz.
* Nüfus daðýlýþýnda doðal etmenler ne-
relerde etkili olmuþtur?
* Dünya nüfusunun genellikle kýta ke-
narlarýnda yoðun, iç kýsýmlarda ise sey-
rek oluþunun nedenlerini açýklayýnýz.
* Okyanusya Kýtasý, diðer kýtalara göre
çok az nüfusa sahiptir. Nedenlerini tar-
Ü
týþýnýz. SAHRA ÇÖL
* Amazon ve Nil, dünyanýn en büyük ve
önemli nehirlerindendir. Amazon Hav-
zasý’nda nüfus seyrek, Nil Havzasý’n-
daysa yoðundur. Bunun nedenlerini
sýnýfýnýzda tartýþýnýz.

64
 Bu bölge yerleþmeye uygun-
HÝMALAYA DAÐLARI
dur. Çünkü;
* Yükselti azdýr.
* Ilýman iklim görülür.
* Topraklar tarýma uygundur.
* Sanayi geliþmiþtir.

GÜNEYDOÐU ASYA

3 Dünya nüfus
daðýlýþ haritasý
Kaynak: Dünya
Bankasý 2002 KUTUP BÖLGESÝ, ANTARKTÝKA

65
 Kýta Nüfuslarý Neden Farklýdýr?

4 1750-2005 yýllarý arasýnda kýtalara göre nüfus daðýlýþ miktarlarý (milyon kiþi)

Yýllar Kýta Adý

Dünya
Afrika Asya Avrupa Amerika Okyanusya
(Toplam)
1750 106 502 163 18 2 791
1800 107 635 203 31 2 978
1850 111 809 276 64 2 1262
1900 133 947 408 156 6 1650
1950 221 1402 547 339 13 2522
1960 276 1628 661 439 16 3020
1970 377 2050 720 532 19 3698
1980 492 2518 778 628 23 4439
1990 657 3018 798 769 27 5269
2000 811 3554 809 853 31 6059
2005 897 3800 805 875 33 6410
(Dünya Bankasý)
Tablo 4'teki verilerden yararlanarak aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz.
* 1750-1950 yýllarý arasýnda nüfusu en çok artan kýtalar hangileridir?
* Amerika Kýtasý’nýn nüfusu hangi yýllar arasýnda önemli deðiþimler göstermiþtir?
* 1750-1900 yýllarý arasýnda Avrupa Kýtasý’nda nüfusun önemli deðiþimler göstermesinin nedenleri
neler olabilir?
* 1960 yýlýndan sonra genel olarak tüm kýtalarda nüfus artýþýnýn hýzlanma nedenlerini tespit ediniz.

Yukarýdaki tablo incelendiðinde, nüfusun kýta-

lara dengeli daðýlmadýðý ve 1750-1950 yýllarý
arasýnda en önemli nüfus artýþlarýnýn Asya ve
Avrupa kýtalarýnda gerçekleþtiði görülmektedir. Bu
dönemde Asya Kýtasý’ndaki hýzlý nüfus artýþýnýn
nedeni, yüksek doðum oranýdýr. Avrupa Kýtasý’n-
daki artýþ ise Sanayi Devrimi’nden sonra insan-
larýn yaþam düzeylerinin yükselmesi sonucu
gerçekleþmiþtýr.

5 Dünyada en fazla nüfus Asya

Kýtasý’nda yaþamaktadýr.

66
 Dünya nüfusu, son elli yýlda gerek sayý gerekse alansal daðýlýþ bakýmýndan çok önemli deðiþim-
ler göstermiþtir.
Bu dönemde en fazla nüfus Asya ve Avrupa kýtala-
rýnda toplanmýþtýr. 1950-2000 yýllarý arasýnda tüm kýta-
lardaki hýzlý nüfus artýþýnýn temel nedeni, insanlarýn
yaþam düzeylerinin yükselmesidir.
Asya Kýtasý’nýn nüfusu son 50 yýl içinde iki katýna
çýkmýþtýr. Asya 3,8 milyar ile dünya nüfusunun
% 50’sinden fazlasýna sahiptir. Avrupa’daki nüfus artýþ
hýzý Asya’daki kadar deðildir. Bunun nedeni doðum
oranlarýndaki hýzlý azalmadýr.
Afrika Kýtasý’nda da hýzlý bir nüfus artýþý gerçek-
leþmiþtir. Bu kýtadaki nüfus artýþýnýn nedeni yüksek
doðum oranýdýr. Afrika’nýn nüfusu doðurganlýðýn yük-
sek olmasý nedeniyle 2000 yýlýnda Avrupa nüfusunu
geçmiþtir.
Amerika Kýtasý’ndaki nüfus artýþýnýn nedeni ise
Güney Amerika ülkelerinde doðum oranýnýn fazla
olmasý ve kýta geneline yapýlan göçlerdir.
6 Dünyanýn en fazla nüfusuna sahip olan
ülkesi Çin’den bir görünüm

7 2005 yýlýnda kýta nüfuslarýnýn dünya nüfusuna 8 2005 yýlý kýtalarýn nüfus miktarlarý
oranlarý (Dünya Bankasý) (Dünya Bankasý)

* Yukarýdaki grafikte de gördüðünüz gibi dünya nüfusu kýtalara göre farklý daðýlýþ göstermektedir.
Bunun nedenleri nelerdir?
* Dünya siyasi haritasýndan yararlanarak harita 3’teki yoðun nüfuslu alanlardaki ülkeleri söyleyiniz.
* Nüfus artýþýnýn olumlu ve olumsuz sonuçlarýný bir metin hâlinde yazýnýz.

67
 DÜNYADA NÜFUS ARTIÞI

1. Dünyanýn her tarafýnda nüfus artýþ hýzý ayný mýdýr? Araþtýrýnýz.

2. Nüfus artýþ hýzýný etkileyen etmenleri araþtýrýnýz.

Dünya nüfusu sürekli bir hareketlilik ve deðiþim içindedir. Bu deðiþim; hem sayý ve artýþ hýzý hem
de alansal olarak daima farklýlýk göstermektedir. Dünya nüfusundaki bu deðiþimin nedeni yaþam
koþullarýnýn sürekli olarak geliþmesidir.

9 1950-2005 yýllarý arasýnda dünya

nüfus artýþ oranlarý

Yýllar Artýþ Oraný

1950 1,47
1955 1,89
1960 1,33
1965 2,07
1970 2,07
1975 1,73
1980 1,69
1985 1,70
1990 1,58
1995 1,38
2000 1,22
10 Dünya nüfus artýþ oraný grafiði
2005 1,15

(Dünya Bankasý)

Aþaðýdaki sorularý yukarýda verilen tablo 9 ve grafik 10’a göre sýnýfta tartýþýp cevaplayýnýz.
* Nüfus artýþ oraný hangi yýllar arasýnda daha yüksektir?
* Nüfus artýþ oraný hangi yýllardan itibaren düþmeye baþlamýþtýr?
* En düþük nüfus artýþ oraný hangi yýllar arasýnda gerçekleþmiþtir?

68
 Nüfustaki deðiþimleri, doðum ve ölüm arasýndaki oranlar belirler. Bazý yerlerde göçler, çok sayý-
da insan ölümüne neden olan salgýn hastalýklar ve doðal afetler ile ülke sýnýrlarýnýn deðiþmesi
nüfusun deðiþiminde etkin rol oynamaktadýr.

Doðumlar, ölümlerden
Doðum ve ölüm oranlarý Ölümler, doðumlardan çok ise
fazla ise nüfus artar. Buna
ayný ise nüfus artýþý sabittir. nüfus azalýr.
doðal artýþ denir.

Ülke Doðum Oraný %o Ölüm Oraný %o Doðal Artýþ %o

Çin 21 7 14
Hindistan 31 10
Fransa 13 10
Japonya 12 8
Kenya 47 10
Meksika 17 6
Ýngiltere 14 12
ABD 14 9

Yukarýdaki tabloda, bazý ülkelerin doðum ve ölüm oranlarý verilmiþtir.

* Tabloda boþ býrakýlan yerlere doðal artýþ oranlarýný yazýnýz. Sorularý tabloya göre cevaplandýrýnýz.
* Doðal artýþ oraný en yüksek olan ülke hangisidir?
* Doðal artýþ oraný en az olan ülke hangisidir?
* En dengeli nüfus hangi ülkeye aittir?

69
 Dünya genelinde kadýn baþýna düþen bebek sayýsý giderek azalmaktadýr. Dünyada kadýn baþýna
düþen doðurganlýk oraný 1995-2000 yýllarý arasýnda 2,8’dir. Doðurganlýk oraný geliþmiþ ülkelerde
1970’te 2,6 iken 1995-2000 yýllarý arasýnda 1,59’a düþmüþtür.
Geliþmekte olan ülkelerde doðum oranlarýnda önemli bir düþüþ görülmektedir. Örneðin,
Meksika’da doðum oraný, 1970’te 6,7 iken 1995-2000 yýllarý arasýnda 2,5’e düþmüþtür.

* Yukarýdaki bilgilere göre doðurganlýk oranlarýndaki bu düþüþün nedenlerini söyleyiniz.

* Nüfusun deðiþiminde etkin olan faktörler nelerdir?
* Hayat standartlarýnýn yükselmesi ülkelerin doðum ve ölüm oranlarýný nasýl etkiler? Açýklaynýz.

Ülkeler açýsýndan nüfus artýþý sadece doðum ve ölümlere bakýlarak açýklanamaz.

Jamaika Hong-Kong
Doðum %o 27 Doðum %o 18
Ölüm %o 6 Ölüm %o 5
Doðal artýþ %o 21 Doðal artýþ %o 13
Gerçek yýllýk artýþ %o 12 Gerçek yýllýk artýþ %o 33

Jamaika ve Hong Kong’daki doðal nüfus artýþý ile göç ve ülke sýnýrlarýndaki deðiþiklik gibi neden-
lerle gerçek nüfus artýþý arasýnda fark bulunmaktadýr. Bu fark neden kaynaklanmaktadýr?

70
 Günümüzde nüfusun en az artýþ gösterdiði ülkeler, geliþmiþ ülkelerdir. Bu ülkelerde nüfus artýþ
hýzý % 0-1 arasýndadýr. Genç nüfusun çok az olduðu bu ülkelerde yaþlý nüfus önemli bir sorun oluþ-
turmaktadýr. Geliþmiþ ülkelerde 65 yaþ ve üzerindeki nüfus yaklaþýk 150 milyon civarýndadýr. Bu mik-
tar önümüzdeki dönemlerde giderek artacaktýr. Gelecekte ortalama yaþam süresinin uzamasý
nedeniyle geliþmekte olan ülkelerde de yaþlýlýk sorunu ortaya çýkacaktýr.

11 Ülkelere göre nüfus artýþ oranlarý

Kaynak: Dünya Bankasý, 2002

Aþaðýdaki sorularý harita 11’den ve “Dünya Siyasi Haritasý”ndan yararlanarak sýnýfta cevap-
layýnýz.
* Nüfus artýþ hýzýnýn fazla olduðu ülkeler ve alanlar hangileridir? Artýþýn nedenlerini tartýþýnýz.
* Nüfus artýþ oranlarýnýn düþük olduðu ülkeler ve alanlar hangileridir? Nedenlerini tartýþýnýz.
* Bu nüfus artýþ oranlarý gelecekte nasýl bir deðiþim gösterebilir? Tartýþýnýz.
* Geliþmiþlik düzeyi ile nüfus arasýnda nasýl bir iliþki vardýr?
* Saðlýk koþullarý dünya nüfus artýþ oranlarýný nasýl etkilemiþtir?
* Her kýtadan beþ ülke seçerek bunlarýn nüfus artýþ oraný tablosunu oluþturunuz.

71
 NÜFUS PÝRAMÝTLERÝ VE ÖZELLÝKLERÝ

1. Ülkelerin nüfus özelliklerini gösteren araçlar neler olabilir?

2. Her kýtadan nüfusu en az ve en fazla artan birer ülke seçerek nüfus piramitlerinin özellikleri-
ni karþýlaþtýrýnýz.

Herhangi bir yerin nüfus özelliklerini göstermede temel araçlardan biri de nüfusun yaþ ve cin-
siyet yapýsýný gösteren piramitlerdir. Ayrýca bir ülkenin veya bir bölgenin nüfus piramitlerine baký-
larak o alandaki nüfus hareketleri, nüfus özellikleri, yaþ gruplarý, cinsiyet durumu ve ekonomik ala-
nýn özellikleri hakkýnda bilgi sahibi olunabilir.
Ülkelerin nüfuslarý, nüfus özelliklerine ve piramidin þekline baðlý olarak; geliþen, duraðan, gerile-
yen ve orta tip olmak üzere dörde ayrýlmaktadýr. Bu piramitler sayesinde zamana ve ülkelere göre
nüfus hareketleri ve özelliklerinin deðiþimi gözlenebilmektedir.
Aþaðýdaki nüfus piramitlerini inceleyerek farklý geliþmiþlik düzeylerine sahip ülkelerin nüfus özel-
liklerini birlikte öðrenelim.

Düzgün bir üçgene benzeyen

bu piramit, yüksek doðum ve
ölüm oranlarýna sahip ülkelere
aittir. Sanayi Devrimi öncesi top-
lumlarýn çoðu bu piramit örneðini
yaþamýþtýr. Ýngiltere'nin 1881,
Hindistan'ýn ise 1961’deki pira-
mitleri bu þekildedir. Günümüzde
ise Bangladeþ gibi yüksek do-
ðum ve ölüm oranlarýnýn yaþan-
milyon dýðý ülkelerde görülmektedir.

Bu piramit, düzgün üçgen pira-

midine göre kenarlarý içe çökük bir
özellik gösterir. 0-5 yaþ grubundaki
ölüm oranlarýnýn azalmaya baþla-
dýðý; ancak doðum oranlarýnýn yük-
sek olduðu ülkelerin piramididir. Bu
tür piramitler, Ýran ve Nijerya gibi
geliþmekte olan ülkelerde görül-
mektedir.
milyon

72
 Bu piramit; arý kovaný þek-
lindedir. Düþük doðum ve ölüm
oranlarýnýn görüldüðü ülkelerin
nüfus piramididir. Düþük do-
ðum oranlarý nedeniyle pirami-
din tabaný dardýr. Ýngiltere ve
Ýsveç gibi kalkýnmýþ ülkeler bu-
na örnektir.
milyon

Çan þeklindeki bu piramit,

uzun bir zaman sürecinde dü-
þük doðum ve ölüm oranlarýn-
dan sonra doðum oranlarýnýn
arttýðýný göstermektedir. ABD
ve Kanada gibi ülkelere özgü
bir piramittir.

milyon

Asimetrik þekilli bu piramit,

doðum oranýnda hýzlý bir düþüþ
görüldüðü, ölüm oranýnýn da düþük
olduðu piramit tipidir. Japonya gibi
büyük nüfus problemi yaþadýktan
sonra hýzla geliþen ülkelere özgü
bir piramittir.

milyon

Yukarýda açýklanan nüfus piramitlerine sahip ülkelerin nüfus yapýlarýnda herhangi bir deðiþiklik
olmasý hâlinde piramitlerin tipi de deðiþecektir. Örneðin; ekonomi, eðitim ve saðlýk koþullarýnda
iyileþmenin olduðu ülkelerde nüfus piramidi, geliþmemiþ ülke piramidinden geliþmekte olan ülke
piramidine geçiþ yapabilir.

73
12 Geliþmekte olan bir ülkenin nüfus verileri 13 Geliþmiþ bir ülkenin nüfus verileri

Yaþ Grubu Erkek Nüfus Kadýn Nüfus Yaþ Grubu Erkek Nüfus Kadýn Nüfus
0-4 3.396.690 3.188.132 0-4 2.017.912 1.914.023
5-9 3.485.746 3.270.871 5-9 2.139.525 2.029.996
10-14 3.570.657 3.307.999 10-14 2.423.633 2.297.594
15-19 3.691.218 3.518.257 15-19 2.363.968 2.245.855
20-24 3.426.714 3.263.432 20-24 2.320.183 2.205.839
25-29 2.976.430 2.918.825 25-29 2.591.090 2.455.278
30-34 2.552.370 2.457.808 30-34 3.538.485 3.323.956
35-39 2.453.579 2.400.808 35-39 3.721.845 3.491.953
40-44 2.083.531 1.985.225 40-44 3.235.895 3.081.802
45-49 1.710.757 1.658.012 45-49 2.866.916 2.818.848
50-54 1.356.391 1.360.958 50-54 2.427.481 2.384.465
55-59 1.016.254 1.042.168 55-59 2.578.764 2.584.227
60-64 864.299 964.989 60-64 2.748.227 2.865.388
65-69 794.881 850.636 65-69 1.930.520 2.165.780
70-74 517.870 654.773 70-74 1.513.843 2.053.121
75-79 254.443 323.154 75-79 940.942 1.902.152
80-84 98.797 147.895 80-84 790.549 2.217.852
85 + 83.572 132.928 85 + 690.258 869.458

Tablo 12 ve 13'te iki ülkeye ait nüfus bilgileri verilmiþtir.

* Bu bilgileri kullanarak iki ülkeye ait nüfus piramitlerini defterinize çiziniz.
* Oluþturduðunuz piramitleri ve tablodaki verileri inceledikten sonra bu ülkelere ait hangi nüfus
özelliklerini belirleyebilirsiniz?
* Belirlediðiniz nüfus özelliklerinden yararlanarak bu ülkelerin geliþmiþlik düzeyi hakkýnda
çýkarýmlarda bulununuz.
* Bu tür piramitlere sahip olabilecek ülke isimlerini belirleyiniz.

Nüfus, bir ülkenin kalkýnmasýnda en önemli etmenlerden biridir. Ancak ülkelerin kalkýnmasýnda
nüfus miktarýndan çok nüfusun eðitim durumu, iþ kollarýna göre daðýlýmý, þehir ve kýr nüfus oranlarý,
yaþ gruplarý ve üretici nüfus oraný gibi özellikler daha önemlidir. Ülkeler, planlý kalkýnmalarýný gerçek-
leþtirebilmek ve kaynaklarýný doðru kullanabilmek için bu tür nüfus bilgilerine ihtiyaç duyarlar.

74
 Aþaðýda herhangi bir ülkenin 1950 ve 2000 yýllarýna ait iki nüfus piramidi verilmiþtir. Bu iki
piramide göre, ülkedeki nüfusun özelliklerinde ve yapýsýnda ne gibi deðiþiklikler meydana gelmiþtir?
Tartýþýnýz.

1950 2000
Yaþ Gruplarý

Yaþ Gruplarý

milyon milyon

Nüfus piramitlerinden faydalanýlarak elde edilen bilgilerden biri de nüfusun yaþ gruplarýna göre
daðýlýmýdýr.
Nüfus piramitlerinde yaþ gruplarý genel olarak 0-14 yaþ arasý çocuk, 15-64 yaþ arasý yetiþkin (ça-
lýþan veya üretici), 65 yaþ ve daha yukarýsý ise yaþlý nüfus olarak kabul edilmektedir.
Nüfusun yaþ gruplarýna göre sayýsýnýn bilinmesi, insanlarýn ihtiyaçlarýný ve sosyal durumlarýný
belirlemek bakýmýndan önemlidir. Çünkü nüfus, yaþ itibariyle çalýþan ve çalýþmayanlardan (baðýmlý)
oluþur. Çalýþan nüfus, hem kendi hem de çalýþmayanlarýn ihtiyaçlarýný karþýlamak ve onlara bakmak-
la yükümlüdür.

75
 Doðum oraný yüksek olan ülkelerde çocuk ve genç nüfus oraný fazla, yaþlý nüfus oraný ise azdýr.
Bu durumda; baðýmlý nüfus oraný da yüksek olmaktadýr. 15-64 yaþ arasýndaki nüfus, çocuk ve yaþlý
nüfusa bakmak zorundadýr. Bu durum, genellikle az geliþmiþ veya ekonomik kalkýnmasýný henüz
gerçekleþtirememiþ ülkelerde görülmektedir.
Çocuk yaþtaki nüfusun fazlalýðý, hem aile geçimi hem de ülke kalkýnmasýnda olumsuz bir etkiye
sahiptir. Çocuk nüfusu fazla olan ülkeler, kaynaklarýnýn önemli bir kýsmýný eðitim faaliyetlerine ayýr-
mak zorunda kalýr. Okul çaðýnda olan bu nüfus, tüketici durumunda olup üretici nüfusa önemli bir
yük oluþturmaktadýr.
Doðum oranýnýn az olduðu ülkelerde çocuk nüfus oraný çok düþük, orta yaþ ve yaþlý nüfus oraný
oldukça yüksektir. Bu tür ülkelerde üretici, yani çalýþan nüfus oraný fazla olduðu için baðýmlý nüfus
oraný düþüktür. Nüfusun yaþ yapýsýný belirleyen en önemli etmen doðum oranýdýr. Bunun dýþýnda
göçler, savaþlar ve salgýn hastalýklarýn da bir ülkenin yaþ yapýsý üzerinde etkisi bulunmaktadýr.

14 Dünya’da ortalama yaþam süresinin daðýlýþ haritasý Kaynak: Dünya Bankasý, 2002

Aþaðýdaki sorularý harita 14'ü inceleyerek cevaplayýnýz.

* Ortalama yaþam süresinin en fazla olduðu kýtalarý ve ülkeleri bularak nedenlerini belirtiniz.
* Ortalama yaþam süresinin düþük olduðu kýtalarý ve ülkeleri bularak nedenlerini belirtiniz.
* HaritadanTürkiye'yi bulup Türkiye’nin ortalama yaþam süresini diðer ülkelerle karþýlaþtýrýnýz.

76
 Nüfus piramitlerine göre belirlenen nüfusun bir diðer özelliði de cinsiyet durumudur. Cinsiyet
oranlarý, ülkeden ülkeye deðiþiklik gösterdiði gibi ülke içinde de farklý olabilmektedir. Dünya
genelinde kadýn ve erkek oranlarýna bakýldýðýnda, geliþmiþ ülkelerin yaþlý nüfus içinde kadýn nüfus
oranýnýn erkek nüfus oranýndan fazla olduðu görülür. Geri kalmýþ ve geliþmekte olan ülkelerde ise
erkek nüfus oraný kadýn nüfus oranýndan daha fazladýr.
Herhangi bir yerdeki kadýn ve erkek nüfus oranýný doðal süreç belirler. Bunun dýþýnda iç ve dýþ
göçler de etkili olmaktadýr. Göç veren ülkelerde veya bölgelerde kadýn nüfusun, göç alan ülke veya
bölgelerde ise erkek nüfusun fazla olduðu görülür. Ayrýca savaþlar da nüfusun cinsiyet yapýsý
üzerinde etkili olabilmektedir.
Nüfus piramitlerinden çýkarýlan sonuçlardan biri de ülkelerin geliþmiþlik düzeyidir. Genel olarak
geliþmekte olan veya az geliþmiþ ülkelerde nüfus artýþý hýzlý ve doðum oraný yüksektir. Ekonomik kal-
kýnma henüz tam olarak gerçekleþtirilememiþtir. Geliþmiþ ülkelerde nüfus artýþý yavaþ, doðum oraný
düþük ve çocuk yaþtaki nüfus da çok azdýr.

Aþaðýdaki sorularý açýklayarak defterinize yazýnýz

* Bir ülkenin kalkýnmasýnda nüfus, nasýl bir etkiye sahiptir ?
* Nüfus ile ülke kaynaklarýnýn kullanýmý arasýnda nasýl bir iliþki vardýr?
* Savaþlar, ülkelerin nüfusunu ve cinsiyet oranýný nasýl etkiler?
Aþaðýdaki tabloda boþ olan kutucuklara uygun bilgileri yazýnýz.

Ekonomik Geliþmiþlik Nüfus Artýþ Oraný Artýþ Nedeni Kalkýnma Durumu

Düzeyi (o/oo)
Geliþmekte olan
ülkeler
Geliþmiþ
ülkeler

77
Aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz.
1. Nüfus artýþýnýn olumlu ve olumsuz sonuçlarý nelerdir?
2. Coðrafi konum ve iklim koþullarýnýn nüfus daðýlýþý üzerinde nasýl bir etkisi vardýr?

3. Nüfus sayýmlarýnda hangi bilgileri öðrenebiliriz?

4. Küzey Yarým Küre'de nüfusun Güney Yarým Küre'ye göre fazla olmasýnýn nedenlerini açýklayýnýz.
5. Nüfus artýþ hýzýný düþüren nedenler hangileridir?

6. Baðýmlý nüfus oranýný belirleyen temel etmen nedir?

7. Geliþmiþ bir ülkenin nüfus yapýsýný açýklayýnýz.

Aþaðýdaki cümlelerde boþ býrakýlan yerleri uygun kelimelerle doldurunuz.

1. Ýngiltere, Ýsveç, Norveç gibi ülkelerde nüfus artýþ oraný ....................................

2. Nüfus yoðunluðu en az olan kýta .....................................

3. 1750-1950 yýllarý arasýnda nüfusu en çok artan kýtalar …………. ve ………….........

4. Geliþmiþ ülkelerde nüfus daha çok ................................. yaþar.

5. Düzgün bir üçgene benzeyen piramide sahip ülkelerde yüksek …………….. ve ………….. oranlarý
vardýr.

6. Doðum oraný yüksek olan ülkelerde çocuk ve genç nüfus oraný fazla, …………. nüfus oran ise azdýr.
7. Piramit tabaný dar olan ülkelerde …………… nüfus oraný azdýr.

Aþaðýdaki ifadelerin doðru veya yanlýþlýðýný yanlarýndaki kutucuklarý iþaretleyerek (x) belirtiniz. D Y
1. Ýlk modern nüfus sayýmlarý Avrupa Kýtasý’nda yapýlmaya baþlanmýþtýr.
2. Nüfus sayýmlarý sonucunda, bir ülkedeki çalýþan ve iþsiz nüfus belirlenebilir.
3. Sanayi Devrimi’nden sonra nüfusun en çok arttýðý kýta Avrupa'dýr.

4. Nüfusu en çok olan kýta Asya'dýr.

5. Geliþmekte olan ülkelerde nüfus artýþ hýzý yüksektir.

6. Piramit tabaný geniþ olan ülkelerde doðum oraný azdýr.

7. Çalýþan nüfus oraný, geliþmiþ ülkelerde fazladýr.
8. Çalýþan nüfusun yaþ ortalamasýnýn düþük olduðu ülkeler geliþmiþ ülkelerdir.

9. Dünya nüfusunun % 58’i Afrika Kýtasý’nda yer almaktadýr.

78
 Aþaðýdaki çoktan seçmeli sorularý cevap-
layýnýz.
1. Aþaðýdakilerden hangisi bir ülkenin genç
nüfuslu olduðunu gösterir?
A) Sanayi ürünleri üretiminin fazla olmasý
B) Çalýþan nüfusun yaþ ortalamasýnýn düþük
olmasý
C) Tarýmla uðraþan nüfusun azalmasý
D) Nitelikli iþçi sayýsýnýn fazla olmasý
E) Ortalama yaþam süresinin uzun olmasý
2. Aþaðýdaki yaþ piramitlerinden hangisi do-
ðum oranýnýn hýzla düþtüðü bir ülkeye ait
olabilir?
(Grafiklerde dikey eksen yaþý göstermekte-
dir.)
A) B)
D)
C)
E)
3. Bir ülkeye ait nüfus piramidinden aþaðýda-
ki bilgilerin hangisi çýkarýlamaz?
A) Yaþ gruplarý B) Cinsiyet yapýsý
C) Doðurganlýk oraný D) Þehir ve kýr nüfusu
E) Ülkenin geliþmiþlik durumu
4. Aþaðýdakilerden hangisi doðum oranýný
etkileyen etmenlerden biri deðildir?
A) Ailenin eðitim durumu
B) Savaþlar
C) Ailenin ekonomik durumu
D) Evlenme yaþý
E) Nüfusun cinsiyet yapýsý
5. Bir ülkede nüfus daðýlýþý ile yýllýk yaðýþ da-
ðýlýþý arasýnda benzerlik olmasý bu ülkeyle
ilgili aþaðýdaki yargýlardan hangisini doðru-
lar?
A) Tarýmda verim yüksektir.
B) Ýklimi insan yaþamýna elveriþlidir.
C) Yaþam büyük ölçüde doðal koþullara
baðlýdýr.
D) Nüfus yoðunluðu fazladýr.
E) Hayvancýlýk geliþmiþtir.
6. Nüfus artýþ hýzý dünyanýn her yerinde ayný
deðildir. Aþaðýda verilen alanlarýn hangisinde
nüfus artýþ hýzý diðerlerine oranla düþüktür?
A) Latin Amerika B) Güney Asya
C) Kuzey Amerika D) Batý Avrupa
E) Okyanusya
7. Aþaðýdakilerden hangisi nüfus daðýlýþýnda
etkili olan doðal etmenlerden biri deðildir?
A) Yer þekilleri B) Madenler
C) Toprak verimliliði D) Bitki örtüsü
E) Ýklim
8. Aþaðýdakilerden hangisi, insanlýk tarihi bo-
yunca nüfus artýþýnda sýçramaya neden
olan olaylardan biridir?
A) Doðal afetler
B) Turizmin geliþmesi
C) Tarýma geçiþ
D) Göç hareketleri
E) Su kalitesinin yükselmesi
79