DOÐAL SÝSTEMLER

1.
ö lüm TOPOÐRAFYA VE KAYAÇLAR
B

Konular
O KAYAÇLAR
O Püskürük Ka
yaçlar Nasýl Oluþur?
O Tortul Kaya
çlar Nasýl Oluþur? r?
þk al aþ ým (M et am or fik ) Kayaçlarý Nasýl Oluþu
O Ba

Temel Kavramlar
O Mineral
O Kayaç
O Magma
O Tortullaþm
a
 T OPOÐRAFYA VE KAYAÇLAR

KAYAÇLAR

1. Çevrenizdeki yeryüzü þekillerini oluþturan faktörler hakkýnda neler söyleyebilirsiniz?

2. Bugüne kadar aþaðýdaki yer þekillerinden hangilerini gördünüz?

Ýnsanlar, ilk çaðlardan beri yer kabuðunun yapý malzemesi olan ve genellikle minerallerden
oluþan kayaçlardan çeþitli alanlarda yararlanmýþlardýr. Bu kayaçlarla kesici aletler yaparak avlan-
mýþlar, bitki parçalamýþlar; kayaçlarý süs, kap kacak vb. amaçlar için kullanmýþlardýr. Ayrýca kayalarý
oymak suretiyle barýnma ihtiyaçlarýný gidermiþlerdir. Ýnsanlar çok eski dönemlerde kayaçlarýn farklý
sertlikte olduklarýný görmüþler ve bunlarý deðiþik þekillerde kullanmýþlardýr. Bütün bunlar kayaçlarýn
yaþamýmýzda oldukça önemli bir yeri olduðunu göstermektedir. Kayaç türlerini þema 1’den yararla-
narak birlikte inceleyelim.

4
 K AYA Ç L A R

PÜSKÜRÜK
(MAGMATÝK) TORTUL BAÞKALAÞIM
KAYAÇLAR (SEDÝMENTER) (METAMORFÝK)
KAYAÇLAR KAYAÇLARI
Sularýn içerisindeki eriyik
malzemelerin çökelmesi ile olu-
ÝÇ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR þan bu kayaçlarýn baþlýcalarý; ki-
Yerin derinliklerinde oluþan iç püskürük kayaçlarýn KÝMYASAL reç taþý, traverten, jips ve kaya Kayaç türleri, sýcaklýk ve
baþlýcalarý; granit, siyenit, diorit ve gabrodur. Örneðin TORTULLAR tuzudur. Suda kolay çözünebi- basýnç altýnda baþkalaþým
granit, sert ve aþýnmaya karþý dayanýklýdýr. len kayaçlardýr. Jips, kireç taþý- (metamorfizma) geçirerek
na göre daha kolay çözünür. yeni türlere dönüþür.
Metamorfizma geçirmiþ olan
kayaçlarýn sertlikleri ve
Kayaçlarýn parçalan- dayanýklýlýklarý yüksektir.
masý ile oluþan kýrýntýlý mal- Bunlarýn baþlýcalarý; gnays,
KIRINTILI
zemelerin oluþturduðu ka- mermer ve þistlerdir.
TORTULLAR
yaçlardýr. Baþlýcalarý; kong-
lomera, kum taþý ve kil ta-
þýdýr. Kalker mermere
Granit gnaysa
DIÞ PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR Kömür elmasa
ORGANÝK Kil taþý þiste dönüþür.
Magmanýn yeryüzeyine çýkmasýyla oluþan bu ka- Organik tortullar, bitki
yaçlarýn baþlýcalarý; bazalt, andezit, volkan camý (ob- TORTULLAR
ve hayvan kalýntýlarýnýn bi-
sidiyen) ve tüftür. Volkanik tüfler kolay aþýnabilen ka- rikmesi sonucunda oluþur.
yaçlardýr. Bazaltlar ve andezitler ise tüflere göre aþýn- Silisli, karbonatlý ve kar-
maya karþý daha dayanýklý kayaçlardýr. bonlu organik tortul kayaç
türleri vardýr. Petrol ve kö-
mür karbonlu organik tor-
tullara örnektir.
1 Kayaçlarýn sýnýflandýrýlmasý

5
 Yeryüzündeki kayaçlar, dýþ kuvvetler ve yer kabuðu
hareketlerinin etkisiyle sürekli aþýnýp biçimlenir. Genel
olarak aþýnmaya karþý dayanýklý kayaçlar, çevresine göre
yüksek ve belirgin yer þekillerini oluþturur.

2
Kayaç özellik-
leri farklý
yüzey þekilleri
oluþumuna
neden olmak-
tadýr.
(Van Doðusu
Kolay aþýnan ve parçalanan kayaçlar ise alçak ve belirgin olmayan yer þekillerini mey- Daðlarý)
dana getirir.

Yukarýdaki resimde görülen andezit, kil, kum, marn ve alüvyonlar hangi fiziki özellikleri ile birbir-
lerinden ayrýlýr? Araþtýrýnýz.

Yeryüzündeki kayaçlar farklý þekillerde oluþmaktadýr. Bu kayaçlarýn oluþum þekillerini birlikte inceleyelim.

Püskürük Kayaçlar Nasýl Oluþur?

Magmanýn
volkanik faaliyetler sonucu
yeryüzüne çýkmasýyla dýþ
püskürük kayaçlar
oluþur.

Lavlar
havayla temas edince hýzlý
soðuduklarýndan ince kristalli Dýþ püskürük
veya camsý bir özellik
gösterir.

Soðuma yavaþ
olduðu için iç püskürük
kayaçlar iri unsurlu olur.

Ýç püskürük

Magma
Magmanýn; yer kabuðunun farklý derinliklerindeki
taþlar, tabakalar arasýna sokularak yavaþ yavaþ soðu-
masýyla “iç püskürük” kayaçlar oluþur. 3 Püskürük kayaçlarýn oluþumu

6
 Bir iç püskürük taþý olan granit, kendine özgü yüzey þekillerini oluþturmasý ile diðer kayaç tür-
lerinden ayrýlýr. Granitin bu özelliði onu oluþturan elementlerin özellikleri, kayacýn çatlaklý olup
olmadýðý ya da ne derece çatlaklý olduðu ile ilgilidir. Çatlaklý olmasý granitin ayrýþma þiddetini artýrýr.

Granit

4 Granit bloklarý

Kütle hâlindeki granitler, fiziksel ve kimyasal ayrýþmaya uðradýklarýnda deðiþik boyut ve þekillerde blok-
lara dönüþür. Granitlerin ayrýþmasý sonucu yer yer birbiri üzerinde yer alan irili ufaklý ve köþeleri yuvar-
laklaþtýrýlmýþ bloklardan oluþan bir topoðrafya þekli meydana gelir. Buna tor topoðrafyasý denir.

5 Kuzey Ýskoçya’da granit bloklarýndan oluþan tor topoðrafyasýndan görünüm

Tor topoðrafya þekillerinde, kayacýn özelliklerinin yaný sýra iklim þartlarý da etkilidir. Sýcak ve
nemli iklim bölgelerinde kimyasal ayrýþma ve çatlak yoðunluðunun etkilerine baðlý olarak onu oluþ-
turan kuvars, feldspat ve mikaya ayrýþýr. Bu bölgelerde dik yamaçlarda granit kütleleri dik duvar-
lar ya da kütleleþmiþ bloklar hâlinde bulunur. Günlük sýcaklýk farklarýnýn fazla olduðu, fiziksel
parçalanmanýn ön plana çýktýðý yüksek daðlýk sahalarda ise yüzey þekilleri keskin kenarlý, köþeli
dikliklerden oluþan sarp bir görünüm alýr. Burada oluþan ayrýþma ürünleri irili ufaklý granit
parçalarýdýr.

Yukarýdaki resimlerde bulunan yüzey þekillerinin oluþmasýnda granitin hangi özelliðinin etkili
olduðunu söyleyiniz.

7
 Tüfler, volkanlardan çýkan ince boyutlu
malzemelerin (özellikle küllerin) oluþtur-
duðu kayaçlardýr. Açýk renklidir ve çok ko-
lay aþýnýr. Volkanik tüfler, yurdumuzda
Nevþehir-Ürgüp-Göreme yöresinde ka-
rakteristik yüzey þekillerinin geliþmesine
neden olmaktadýr.

6 Tüf

A B C
Tüflerle kaplý bir arazi Dýþ güçlerle aþýnmanýn baþlamasý Peri bacalarýnýn ortaya çýkmasý
7 Peri bacalarýnýn oluþumu

8 Ürgüp - Göreme’deki peri bacalarý

* Farklý yer þekillerinin oluþmasýnda kayaçlarýn hangi özelliklerinin etkili olduðunu araþtýrýnýz.
Araþtýrma bulgularýnýzý sýnýfýnýzda arkadaþlarýnýzla paylaþarak ürün dosyanýza yerleþtiriniz.

8
 Tortul Kayaçlar Nasýl Oluþur?
Taþýnan malzemeler akarsu, göl, deniz ve
okyanus tabanlarý ile çukur alanlarda
tabakalar hâlinde biriktirilir. Bu tabakalar
zaman içinde sýkýþarak tortul kayaçlara
dönüþür.
Yeryüzünü oluþturan kayaçlar
dýþ kuvvetler (akarsular, rüzgârlar,
buzullar, dalga ve akýntýlar gibi)
tarafýndan ufalanýr ve taþýnýr.

r
tortulla
sýkýþan
B irikerek

10 Tortul kayaçlarýn oluþumu

Tortul kayaçlarýn en önemli özelliði, oluþtuklarý dönemlere

9 Tortullar ve tortul tabakalar ait bitki ve hayvan kalýntýlarý olan fosillere sahip olmasýdýr.

12 Kömür ocaðý

Bitki parçalarý kalýn ve geçirimsiz tortullar arasýnda veya

su içinde kalýr. Bu parçacýklar zaman içerisinde bakterilerin
Kýrýntýlý tortullar de etkisiyle karbon bakýmýndan zenginleþir. Böylece organik
tortullarýn en tipik örneði olan kömür oluþur.
Karbonlu organik tortullarýn sývý olanlarý ise petrolü oluþtu-
rur. Oluþumu kömür ile benzerlik gösteren petrol, jeolojik
11 Kýrýntýlý tortul tabakalar geçmiþte yaþamýþ bitki ve hayvan kalýntýlarýnýn oksijensiz
denizel bir ortamda sýcaklýk, basýnç ve organizmalarýn etkisi
ile deðiþime uðramasý sonucu meydana gelir.

9
 Aþaðýda verilen Güver Kanyonu’na ait fotoðrafý inceleyerek kanyonun oluþumunda kayaç özellik-
lerinin etkisini defterinize yazýnýz.

Kimyasal Tortullar

13 Kireç taþý

15 Güver Kanyonu (Antalya)

Kireç taþý maðaralarý karstik þekillerden biridir.

Bu maðaralar, kalkerli arazi içinde sularýn eritme
ve aþýndýrmasý sonucu meydana gelen yer altý
boþluklarýnda oluþur.
14 Karaca Maðarasý (Gümüþhane)

* Güver Kanyonu’na benzeyen, Dünya’daki tipik kanyon örneklerini sergileyen bir pano çalýþmasý
yapýnýz.
* Maðaralarýn oluþumunu araþtýrýp bulduðunuz resim ve yazýlarý sýnýf ortamýna getirerek arkadaþlarý-
nýzla paylaþýnýz.
* Çalýþmanýzý yapacaðýnýz süreyi, uygulama ve araþtýrma basamaklarýný ve deðerlendirme kriterleri
ni öðretmeninizle birlikte belirleyiniz.

10
 Kireç taþý

Kayaköy Polyesi (Fethiye-Muðla) kireç

taþýnýn erimesi sonucu geliþmiþ bir karstik yüzey þek-
lidir. Yukarýdaki harita, “Coðrafi Bilgi Sistemleri” ile hazýrlan-
mýþ “Sayýsal Yükselti Modeli” olup Kayaköy Polyesi'nin yüzey
þekli özelliklerini göstermektedir. Yeþil renk, polye tabaný
olup verimli tarým arazilerini; diðer renkler ise yük-
seltileri belirtmektedir.

Yukarýdaki harita Kayaköy

Polyesi’nin kayaç özelliklerini göstermektedir.
Mavi renk kireç taþýný, açýk gri renk alüvyonu tem-
sil etmektedir. Düz ve kesik çizgiler dikliklere
iþaret etmektedir.

11
 Baþkalaþým (Metamorfik) Kayaçlarý Nasýl Oluþur?

Metamorfik kayaçlar,
bir kayacýn sýcaklýk ve
basýncýn etkisi ile bir
baþka kayaca
dönüþmüþ hâlidir.

16 Baþkalaþým kayaçlarýnýn oluþumu

Metamorfizmaya Uðrayan Kayaç Örnekleri

Granit Kömür
Kalker

Yüksek Yüksek Yüksek

Sýcaklýk Sýcaklýk Sýcaklýk
ve ve ve
Basýnç Basýnç Basýnç

Gnays Mermer Elmas

12
17 Kayaç döngüsü

* Yukarýdaki þekilde boþ býrakýlan kutucuklara erime, sýcaklýk ve basýnç kelimelerini yerleþtiriniz.
* Þekil 17’yi inceleyerek kayaç döngüsünün nasýl oluþtuðunu açýklayýnýz.
* Kayaçlarýn dönüþümünde sýcaklýk ve basýncýn etkisini açýklayýnýz.

Metamorfik kayaçlar, tortul ya da püskürük kayaçlarýn deðiþikliðe uðramasý sonucunda meydana

gelir. Bu deðiþiklikler, kayaçlarýn yüksek basýnç ve sýcaklýk altýnda kalmasý sonucunda oluþur.

13
18 Bakýrçay Vadisi ve yakýn çevresinin yüzey þekillerinin uydu görüntüsü

19 Bakýrçay Vadisi ve yakýn çevresinin kayaç türlerini gösteren jeoloji haritasý

Ýþaretler: a: Magmatik kayaçlar, P: Metamorfik kayaçlar, K: Yeni tortullar, N: Eski tortullar.

Yukarýda verilen Bakýrçay Vadisi ve yakýn çevresinin yüzey þekillerini gösteren uydu görüntüsü
ile kayaç türlerini gösteren jeoloji haritasýný karþýlaþtýrýnýz. Dirençli ve dirençsiz kayaçlar üzerinde
hangi tür yer þekillerinin bulunduðunu söyleyiniz.

14
Aþaðýdaki cümlelerde boþ býrakýlan yerleri uygun kelimelerle doldurunuz.
1. Tor topoðrafyasý ............................. bloklarýndan oluþur.
2. Tortul kayaçlar ………............… ve ....................... etkisi ile metamorfik kayaçlarýna dönüþür.
3. Magma .................................. ve ................................. sonucu püskürük kayaçlara dönüþür.
4. Sýcaklýk ve basýnç altýnda formasyona uðrayarak oluþan kayaçlara ....................... adý verilir.
5. Pamukkale travertenleri oluþum bakýmýndan ...................................... kayaçlar grubuna girer.

Aþaðýdaki ifadelerin doðru veya yanlýþlýðýný yanlarýndaki kutucuklarý iþaretleyerek (x) belirtiniz. D Y
1. Kalkerli arazide peri bacalarý oluþur.
2. Kireç taþlarýnýn çözülmesi ile karstik maðaralar oluþmuþtur.
3. Kömürün metamorfizmaya uðramasý sonucu elmas oluþur.
4. Kolay aþýnan ve parçalanan kayaçlar alçak ve belirgin olmayan yer þekillerini meyda-
na getirir.

Aþaðýdaki çoktan seçmeli sorularý cevaplayýnýz.

1. Maðaralarda oluþan sütunlar aþaðýdaki kayaç gruplarýndan hangisine örnektir?
A) Püskürük B) Baþkalaþým C) Kimyasal tortul D) Kýrýntýlý tortul E) Organik tortul
2. Ürgüp-Göreme çevresindeki peri bacalarýnýn oluþumunda aþaðýdaki kayaçlardan hangisi etkili ol-
muþtur?
A) Kalker B) Bazalt C) Granit D) Tüf E) Obsidiyen
3. Resimdeki yüzey þeklinin oluþmasýnda aþaðýdaki faaliyetlerden hangisi etkili deðildir?

A) Erime B) Tortullanma C) Baþkalaþým D) Aþýnma E) Ayrýþma

4. Granit ve bazalt gibi kayaçlarýn yaygýn olarak bulunduðu bir ülke için aþaðýdakilerden hangisi kesin
olarak söylenebilir?
A) Volkanizma olayý çok olmuþtur. B) Eski bir kara parçasýdýr. C) Buzullar etkilidir.
D) Taþ kömürü yataklarý yaygýndýr. E) Yeryüzü þekilleri peneplen hâline gelmiþtir.

15