d o e u

K A R A D E N Z B O L G E S (
Resim 1
KYDE) M MA R
DOU K A R A D E N Z
Orhan zgner
ODT retim yesi
Orta Dou Teknik niversitesi, Mimarlk Blm retim yelerinden
Orhan zgiiner'in hazrlad KYDE MMAR - DOU KARA-
DENZ isimli doentlik tezi yaknda kitap halinde yaymlanacaktr.
Burada eserin ksa bir zetini takdim ediyoruz.
Bir oda, sonra odalar hayatn etrafnda sralanyorlar; evler bahe
veya avlulara alyor, bunlarda sokaklara balanyor; sokaklar yol-
lara, yollarda meydancklarda birleiyor. Mahalle, ky, bucak, le
ve iller meydana geliyor. Buraya kadar olduka kolay bir sralama
yaplabiliniyor. Bundan sonra gelen evre, yani blgenin hudutlarn
izmek ise daha g. Tabiat verilerine dayanarak bir zme gitmek
en emin yol.
Sahillere paralel olarak uzanan dalarn tepe noktalarndan geirilecek
bir hat (R. 1) Dou Karadenizin kabaca hududu olacaktr. Dalar
douya doru daha yksek ve sahile yakn, batya doru gittike ala-
lyor ve evrenin dzenlenmesinde nehirler daha etkili oluyorlar.
Dou Karadenizin, Anadolu platosu ile en kolay ve rasyonel balant
yeri arazinin alald ite bu Samsun taraflardr. Esasen Niksar,
Gmhane, veya Bayburt zerinden aradenize gelinirken blge dei-
iklii gzle grlecek kadar keskin olduu halde, Samsun taraflarn-
da orta Anadoludan Karadenize gei sahile varlncaya kadar his-
sedilmez.
Blgedeki nfus dalm le topografya arasnda byk bir uygunluk
vardr. Dalardan gelen akan sular, vadiler boyunca dere, rmak
ve nehir halinde toplanarak ve oalarak akp denize dklrler. Ay-
n ekilde toplum yerlemesi de yksek yaylalardan sahile (R. 2) do-
ru kyler, bucaklar, ileler ve iller eklinde geliir. Sahillerde fazla
olan nfus younluu gerilere dalara doru gittike azalr, ancak
yazn Haziran, Temmuz ve Austos aylarnda yaylalara doru bir g,
Yerleme ve arazi
b u c a k l a r
I I I r
I I I
Resim 2
y a y I a l a r
m z r a a l a r
y I r
o
o
o
o
s
1 i 1
r i i ;
A. k di
B. k d i
k m
18 20
3
bir geici yerleme balar, nfus haritasnn dokusu deiir. Baz
kylerde yazn sadece bekiler ve prodktif olmyan ihtiyarlar kalr.
Ekonomik ynden hayvanclk bu geici yerlemenin ana sorunudur
fakat yaylaya yalnz kyl deil, ehirli de kar. Sahillerin rutubetli
vo yksek basnl iklimine karlk, yazn dalarn kuru ve alak ba-
snl iklimi insan vcudu zerinde msbet bir deiim yapmaktadr.
Bu bir bakma turizm hareketinin de izahdr.
Dou Karadenizde gurbetilik yaygndr. Samsun hari dier be ildo
kadn nfusu erkek nfusundan fazladr. Para kazanmak iin byk
ehirlere ve imdi de Almanya'ya giden ve oralarda almaya al-
an erkek, kyne dnse bile artk eskisi gibi ky ilerine sarlama-
maktadr. Dou Karadeniz de kadna fazla i ykleyen alma d-
zeninde (R. 8 ve 3) muhakkak ki bu gurbetiliin rol vardr.
Dou Karadeniz de yerleme (R. 4 ve 18) danktr, bir kyn evleri
arasnda bu evlerle kyn merkezi arasnda birka kilometre mesafe
olabilir. Kyn nerede balad, nerede bittii anlalmaz. Yerle-
me bakmndan Orta Anadolu ky ile Dou Karadeniz ky arasn-
daki en byk fark ite bu noktadadr. Dank yerlemenin bera-
berinde getirdii yaama ve alma dzenleri de farkldr. Merkezle
konutlar arasndaki dorudan doruya fizik balant kopmutur. Mer-
kezin bittii yerden hemen sonra evler balamaz, merkez bir deil
birka kye birden hizmet eder ve organik bir hissedile yeri seil-
mitir. Evlerin merkeze olan bu uzaklndan tr hafta gnleri,
5
4
cami ve kahvehanenin nemi artar. Cami sadece dua edilen, kahve-
hane sadece kumar oynanan, pazar sadece al veri yaplan yer de-
ildir. Buralar her trl sosyal, ekonomik ve kltrel faaliyetlerin
yapld yerlerdir. Cami ve kahvehaneye gidemiyecei iin pazar
yeri bir kyl kadn iin (R. 5 ve 6) daha da fazla nem kazanmaktadr.
lk bakta toplu yerlemenin tabii, normal ve isabetli; ;dank yerle-
menin ise, isabetsiz ve mecburiyet karsnda yaplm bir dzen
olduu hissi uyanmaktadr. Hakikaten dank yerlemenin bilhassa
bayndrlk hizmetleri bakmndan kartaca mali glkler ortada-
dr. Arazinin engebeli olmas dank yerleme iin bir sebeptir, fa-
kat yeterli deildir. Msr, fndk, ay, ttn gibi blgenin balca
rnlerinin korunmas icap eder. Anadolu kyls ayn endieyi
buday iin duymaz, bu ynden ev ile tarla veya baka bir deyimle
oturma ile alma bir aradadr ve bu da dank yerlemeyi gerek-
tiren bir sebeptir, fakat o da yeterli deildir. Su bol ve her taraf
yeil olduu iin, Orta Anadoluda olduu gibi kyn suyu bol olan
bir yerde kurulmas gibi bir kstlama yoktur; kyn evleri her tarafa
yaylabilir; fakat bu da bir sebep olmaktan ok bir neticedir. Gr-
lyor ki yukarda iaret ettiimiz gibi dank yerlemenin bir mec-
buriyet karsnda yapld n hissi doru deildir. Dank yerle-
meyi bir netice olarak deil de, aranlan arzu edilen bir yerleme
tr olarak ele alrsak konu derhal deimekte ve kymet kazanmak-
farkldr. Evlerin henz basit bir plan iken benzer dzeni gsterme-
duu gibi. Ordu'dan Artvin'e kadar btn sahil boyunca evler, seran-
6
derler, camiler, baheler, tarlalar gzden kaybolmaz, tabiatin her ta-
rafna insan eli demitir. Btn evrenin dzenlenmesinde insan
emei gzkr. Tabiat ile insan i iedir. Bu hrmete deer bir
yerleme trdr.
Blgeye has yap malzemesi ahap ve yap tarz atmadr. Ahap
malzemesinin zenginlii ve kullanl sadece yapda deil fakat kp-
rlerde (R. 7), irili ufakl teknelerin yapmnda, i mimaride ve el sa-
natlarnda da gzkmektedir. Ahab tanmak, detaylarn bilmek,
halletmek, zelliine uygun inaat tarz bulmak blgedeki yap bil-
gisini arttrmtr.
Ahap atma biran evvel atnn rtlmesini ve yapnn emniyete
alnmasn salamaktadr. Kyl iin bir seferde evi bitirmek g
olacandan byle ats rtlm bir evin, sonra zamanla i blme-
leri, kaplar, parmaklklar tamamlanabilmektedir. Evlerin ta ak-
sam ile uraan ustalar ayn zamanda blgenin ta kprlerini yap-
maktadrlar. atmada takriben 5x10 kesitindeki dikmeler 15 il 25
santimetre ara ile taban aac yerine oturtulmaktadr. Bu dikme-
ler sonradan ufk veya apraz paralar ile birbirlerine balanmakta-
dr. Ufk balant yapld takdirde ortaya kare eklinde gz gz
bir desen kmaktadr, buna (R.8) gz dolmas tabir ediliyor. Balan-
tlar apraz olduu takdirde gen ekiller ortaya kyor kl, buna
da (R. 9) muskal deniyor. Ayn evde bu iki deiik balama usu-
ln yan yana grmek de mmkndr. Gz dolmasndakl kare bl-
melerin doldurulmas (R. 10) evrede bulunan malzemeye gre dei-
mektedir. Yapdaki tayc elemanlar hep ayn kesitte olmyabilir,
dikme ve balantlar arasndaki mesafeler, muskal sistemdeki gen-
ler de muntazam deildirler; yapda bir kuyumcu titizlii aranmaz.
Byle ufak tefek dzensizlikler gze arpmaz, yapnn gzelliine za-
rar getirmez. Muskal rglere daha ok Trabzon'un Yomra ile Of l-
eleri arasnda rastlanmakta ve Rize'ye doru yava yava azalmak-
tadr. Gz dolmasna ise Trabzon ile Sarp hududu arasnda her yer-
de rastlanr.
Karkas sisteminde dikmeler takriben 80 cm aralklarla taban kirii
zerine oturtulmaktadr. Keler daima yan almalar ile pekletirl-
lir. atma ile karkas yap ynnden birbirlerine yakn olmakla bera-
ber tamamen farkl grsel etki yaparlar. atmada tayc, dolgu
ve duvar yz birbirlerine kaynam vaziyettedir, bir kanavie rgs,
bir gz aldanmas var. Karkasda ise binann nasl ina edildii, na-
sl ayakta durduu aka sylenmektedir. Karkas evlere daha ok
Kolay ve Bafra gibi Samsun'un bucak ve ilelerinde rastlanmaktadr.
ki il be santimetre kalnlktaki tahtalarn veya deiik kesitteki
ktklerin kelerde birbirleri zerine kurt boaz geme (R. 11) ile
bindirilmeleri suretiyle yaplan duvar rgsne yma diyoruz. Bu
sistemde ikinci bir tayc eleman yoktur. Tahta hem tayc, hem
de d tesirlere kar koruyucudur. Btn i ve d duvarlarn hep
beraber rtlmesi lzumundan tr olduka g bir yapm tarzdr.
le yaplabilmektedir. Dolma usulndeki evlere Samsun dahil btn
blgede ve bilhassa Artvi n ile Rize kylerinde rastlanr.
Konstrksiyon ister atma veya karkas, ister yma veya dolma olsun
sklmee elverilidir. Esasen Karadenizde ykmak yerine skmek
deyimi kullanlr. Krgir yap iin sylenen yapmak ve ykmak ye-
rine ahap evler iin atmak ve skmek deyimleri ok yerindedir.
Evin planna girmeden evresi ile olan likilerine deinelim. Ky
evinin ehir evinden farkl olarak, yardmc binalar da vardr. Se-
rander, dam, ten, merek, meydan odas, ocak, vagon gibi irili ufakl
eitli yaplar evin etrafnda kullantaki kolayla ve araziye uyarak
sralanr. Ek yaplar arasnda daha ok serander, mimarisi ile dikkati
eker ve daima iki katl olduundan aalar arasndan kurtularak evle
beraber grne katlr. Ev ve serander ikilisinin (R. 15) bir byk-
le bir kn dzen ierisinde araziye yerleii gzkyor. Meyilli
arazide evler birbirlerini kapatmadan aralarnda yeillikler brakarak,
set set gerilere doru yaylrlar; tabiat mimardan yanadr.
Evin ynlendirilmesine manzara ve gneten ok arazinin meyli etki
yapar, bayr aa akla bakan cephe n cephedir. Planlamada
manzara ve gne gibi sabit faktrler esas tutulmaynca, evlerde
birbirine paralel olmaktan kurtulmakta, arazi ile birlikte ynlenmek-
tedir; baka bir deyimle arazi yapya gre zorlanmamakta, fakat yap
araziye uymaktadr. Evler mstakildir (R. 16), drt bir taraf bahe
13
st ste konularak dolma denilen duvar rgs elde edilmektedir.
Bir yapda bazen keler yma, geri kalan blmeler ise dolma usul
Ktklerden yaplan yma inaat ev iin gayet kaba detaylar vermek-
tedir. Maurgan mahallesindeki evde (R. 12) bodrum katn ktkler
ile st katn ise tahtalarla yma olarak yaplmas dikkate deer.
Aynen bodrum duvarlar moloz ta, fakat oturma kat tula ile rl-
m bir krgir yma ev gibi. Tahta yma bir evde i blmelerin
devam dardan gzkr, evin etrafnda dolaarak i dzenini tah-
min etmek kolaydr, baka bir deyimle da aksetmektedir.
Ktk veya tahta olsun bir evin tamamnn yma olmasndaki gl-
e iaret ettik. Ymann bu gln halletmek iin, tahta boy-
larna gre veya blmelerin (R. 14) her iki balarna veya pencere
ve kap kenarlarna birer dikme konulmaktadr. Muhtelif balant
uslleri ile (R. 13) bu dikmeler arasnda 3 il 5 cm. kalnlkta tahtalar
U; konul da r I
l o d I r k
le evrilidir, scak iklimin ve toplu yerlemenin neticesi olan avlu-
lara, bahelere rastlanmaz, bir kmaz sokak zerinde veya bir
avlu etrafnda gruplanmalar Dou Karadenizde yoktur.
Araziye geliigzel serpitirilmi evlerin meydana getirdii evre
gze ho gzkse bile, bir dzeni yoktur. Blgenin tarla teekklne
uygun ve ayrca yol, su, elektrik gibi bayndrlk hizmetlerinin nispe-
ten kolayca zmlendii dzenli iki rnek alalm.
Karaam'da (R. 17) yap malzemesi, konstrksiyon, plan, grn b-
tn evlerde ayndr. Evlerin tek tip oluu ve arazinin engebelii
(R. 18) genel dzene etki yapan iki esas faktrdr. Ana yoldan ayr
an patikalar vastas ile (R. 19) evlerin n veya arka cephelerine eri-
ilir, giriler plan cab daima yandadr, msr tarlalar evin nnde
ve gz altndadr. Meyilden tr (R. 18) kalkan duvar toprakla ayn
hizadadr. Byle bir ev grupuna meylin aasndan ve yukarsndan
bakldnda tamamen farkl iki perspektif gzkr.
Kolonizeni mahallesinde prensip ayn olmakla beraber, ev dizileri ara-
sndaki mesafeyi (R. 20) tarla boylar tayin ediyor. Miras yolu le
tarlalar blnmedii ve her aileye yetecek eit toprak dt tak-
dirde ev dizileri de gayet muntazam olmaktadr. lk rnee karlk
burada evler topraktan kurtulmu vaziyette. Serander ait olduu
evin etrafnda, bazen nde bazen arkada veya yanda yer alyor.
r- - A r s
r i %
k r
20
Serander, serin havadar yer (R. 21) anlamna gelmektedir. Fndk ve
msr gibi rnlerin muhafaza edildii bir ambardr, en gzel rnek-
leri Trabzon, Rize ve Artvin'de grlr. Fonksiyon ynnden basit bir
bina trdr, ayrca tesisat da olmad iin plan, kesit ve konstrk-
siyon son derece sadedir. ou zaman tek veya iki blmelidir. Bu
tek hcreli yapnn deimez kurallar vardr; blgenin ustalar bu
kstlamalar ierisinde gayet deiik nak * rnekleri ortaya koy-
mulardr. lk bakta btn seranderler birbirlerine benzer, aynen
evler gibi, ancak yakndan bir tetkik aralarndaki farklar gsterir.
Ambarn deme ve tavanlar zgara eklindedir ve gene havalandr-
ma maksad ile duvarlarda yer yer hava delikleri braklr. Gayet
21
f ) ( t
(>
4>
!
m >
, rmt ki . n ,
1 , a i l l l ( l l l l | l l ,<111.
I 1
P I > N t i p t e n t
23
geometrik bir dzeni, statik grn olan seranderlerde bu hava
delikleri (R. 22) bir fantazi unsurudur.
Bir seranderi kabaca ambar ve ardak diye iki ksma ayrrsak, bun-
larn birbirleri ile olan ilikileri bize tipleri (R. 23) verecektir. Me-
kn olarak ambar kapal, ardak ise ak ksmlardr, ilk tipte (R. 23)
ardak ambarn nnde, ikinci tipte n ve yanda, nc tipte am-
barn drt bir yan ardak ile evrilidir. Bu drt tipin esas muha-
faza edilerek, kk deiiklikler de yaplmaktadr. Bir seranderln
gzellii plandaki dzen kadar ahabn ustalkla kullanlmasna ve de-
taylarn mkemmeliyetine bakmaktadr.
Serander, ahap yaps, geme detaylar alaturka kiremidi ve arda
le eve has nitelikler gsterir, fakat inde insan barnmad, tten
bir bacas, alan bir penceresi olmad iin etkisi (R. 24) tamamen
farkl olmaktadr.
Dou Karadenizde bir ev yapan usta yeni deiik bir plan izmeyi
dnmez, i dzen asrlardr denenmi ve mkemmelletirilml bir
ema zerine kurulur. Kylnn yaaynda bir deiiklik olmadka
bu plan da deimez. Karakter itibariyle muhafazakr olan kylnn
hayat ise ok yava deimektedir. Her bir odann belirli bir fonksi-
yonu vardr ve belirli kimselere hizmet eder, fakat muhtelif ihtiya-
lara cevap veren ve btn bir ev halknn bir araya geldii byk bir
mekn vardr ki btn plan tiplerinde gzkr. Bu mekna muhtelif
blgelerde hayat, ardak, sofa veya salon gibi deiik isimler veril-
mektedir. Blgenin dousuna doru hayat, batsna doru ise salon
deyimi halk tarafndan daha ok kullanld iin, genel sralamada
bunlar kullanlmtr. Dou Karadenizde btn ky evleri birinde ha-
yat (R. 25) dierinde ise salon (R. 26) esas olmak zere iki ana ema
zerine dzenlenmektedir. Ailenin az veya ok kalabalk olmas ya-
ay dzenini deitirmedii iin ayn ema kymetini muhafaza et-
mekte ve fakat aile kompozisyonuna gre oda adedi azalp oal-
maktadr.
En basit kk bir kyl evinde dahi, biri mterek olmak zere
ayr mahal vardr. Hayatl ve salonlu tiplerin bu en basit, ekirdek
planlar (R. 25 ve 26 A) ayn dzeni gsterirler, yalnz mutfan yeri
farkldr. Evlerin henz basit bir plan iken benzer dzeni gsterme-
lerine ramen bydke ayr ayr ynlerde gelimeleri tabiat kural-
larna da paralel bir durum gstermektedir. Her iki ekirdek planda
topran zelliine ve evresindeki etkenlere gre byyp geli-
mektedir. Hayatl ve salonlu ev tiplerini gsteren levhalardaki plan-
larn yukardan aaya ve ayrca soldan saa, hem dikine hem ufk
tetkik edilmeleri bunlarn gelimelerini daha iyi ortaya koyar.
Tonya'daki ev (R. 25 AJ hayatl ti pi n ekirdei saylabilir. Mterek
mekna her iki ynden girilebilir, iki odann hayata almalarndan
tr yaama ile yatma aktiviteleri birbirine karmtr. kinci evde
(R. 26 BJ bu mahzur ortadan kalkt gibi konstrksiyon da daha ol-
gundur. Yatak odalar hayata deil, fakat bunun devam olan ve i
hayat denen ikinci bir mekna almaktadr. Yaama ile yatma ara-
snda belirli bir ayrm vardr. Odalarn yanlara doru itilmesinden
tr, iki tarafl giriler st kapal birer d avlu iindedirler. Oda
adedi Tonya'daki ilk evin ayn olmakla beraber, plan rgtlemesi da-
ha olgun, fonksiyonlar daha belirli, meknlar daha zengindir. Bun-
dan sonra evin bymesi iki farkl ynde oluyor. hayat boyunca
(R.27B2) iki yerine drt oda dzenlenmitir. Meknlar birbirlerinden
knt yaparak yerleir, atnn esas ekli gene omuzdur, fakat
yumuatlm keleri ile saak plana uygun olarak ekillenir
i dzen buutlu olarak tamamen da aksetmitir. hayata a-
lan odalar genellikle drd gemez, bundan sonra yeni odalar ilvesi
ancak C serisinde olduu gibi hayatn yanlarna veya D1'de olduu
gibi hayatn arkasna yaplr. Dier evler, baca, kma, ardak gibi
elemanlar veya malzeme ve konstrksiyondan tr farkl grnte
olduklar halde plan dzeni hepsinde birdir.
Bodrum kat, at aras ve d avlular hesaba katlmadan, yalnz ya-
anan ksm ele alnrsa muhtelif byklkteki odalar ile drt il be
gzl hayatl ti pteki bir ky evi ortalama 100 m
2
dir. Duvarlardan
tr fazla bir yer kayb olmad dnlrse bu rakkam olduka
rahat bir yaay gsterir ve ekonomik bir plan dzenlemesi ile 80
m
2
ye inebilir.
Dedeli'deki ev (R. 26 AJ salonlu tipin ekirdei saylabilir. Burada
orta mekn st kapal yanlar ak salondur, her iki odaya da bu-
radan geilir. klim darda oturma ve i grme (R. 27) imknn
verir. Salonun kenarlarnn kapatlmas ve bir oda ilvesi ile (R. 26 B,)
ikinci ti p ortaya kyor. oda bir salon Giresun, Ordu ve
Samsun kylerinde daima rastlanan bir plandr ve hemen daima bir
kare ekil zerine gelitiklerinden atlar drt omuzdur. Salonun
bir kesine merdiven ilvesi ile ayn ema iki kat zerinden do
tatbik edilebilir. Salon kede olduu iin esasen iki cepheden k
ve hava almaktadr, buna ramen C serisinde grld gibi ikinci bir
giri saland takdirde, gerek kullan, gerekse havalandrma ba-
kmndan ev iki ynl olmaktadr. Keyi igal eden salonun yerine
bir oda konmas ile (R. 26 D
t
) drt odal ve orta salonlu ti pi elde
ediyoruz.
Burada orta mekn bir koridor olmayp, kfi genilii ve iki ucundaki
oturma keleri ile yaanabilen bir mekndr. Son ti pte ise kuzeye
dnk ve geni bir yazlk ilvesi ile ynden havalandrma salan-
mtr. Meknlar bylterek veya klterek ayn plan deiik l-
lerde ina etmek mmkndr, ortalama 65 m
2
kfi gelmektedir.
Bir ky evinin iki katl oluu biraz da kylnn gnlk hayatnn ta-
mamen topraa bal olmad anlamna gelmektedir. Bu ynden
salonlu iki katl evler kentlemenin balad bucak, ile ve nihayet
illerde grlmektedir.
Kyde mimari almasnn esas konusunu ky evi tekil etmekte-
dir. Bununla beraber yapnn eleman olmamakla beraber yap ie-
risinde kymet ve anlam kazanan el sanatlarna (R. 28) ve evleri ya-
pan ustalar tarafndan ve benzer malzeme ve detaylar ile ina edi-
len kprlere de (R. 7) kitabn sonunda bir yer ayrlmtr.
* Nak kelimesi, ingilizcedeki design karl olarak kullanlmtr.
Nakka designer ve ana nak basic design anlamna gelmek-
tedir.
A
G
D B h- ' i m t r
i r

H
1 \ UJ 1=1
\
1
!
/
\
/
/ I
/
-' ' M . . M ..
m
C zf
id
r L
r
o 3 S A L O N L U P L A N T P L E R
t t r r n
n t I
w
1
l i f j
S
/ !
7 > \
L_ f i
O I *
E
D D
j
(tlik, tn
I 1
s
T T ~
]
F - -
4 - ) t m -
\ ! f t' <
m ,
C ^ f
I " . ' M
cs
( I t<IL, lt)1U<
26