lk blmde Orta Asya mimarisinin baz unsurlarnn Anadoluyu etkilediinden sz etmitik. Bu etkileim ran zerinden Erzurum-Sivas hattndan Anadolunun batsna doru yaylr. (Bir de Gney-dou Anadoluda Diyarbakr-Gaziantep yresinde Suriye zerinden gelen Zeng mimarisinin etkilerine rastlanr.)
Anadoluda ortaya kan Trk mimarisi farkl karakteristik zellikler gelitirmitir. Bunlarn en nemlisi kukusuz mukarnastr. Mukarnas zellikle kap ve mihrap st boluklarn doldurmak zere tromptan gelitirilmi bir mimari elemandr. Erzurum Ulu Camii ve Yakutiye Medresesi gibi yaplarda kubbe iinin tamam mukarnas dolgu olarak yaplmtr.
Erzurum Ulu Camii- Kubbe ii
Orta Asya mimarisindeki baz unsurlar Anadolu Seluklu dneminde de devam eder. Antsal nitelikli ta kaplar, ilevsel olmayan minareler gibi mimari elemanlara Anadolu Seluklu mimarisinde de rastlanr.
Yukarda da sz edildii zere ta kaplar Seluklu mimarisinin en karakteristik zelliidir. Yapdan daha yksektirler. Ta bloklar halinde ina edildikten sonra zerindeki sslemeler yaplr. Bu nedenle ustalarn hata yapma anslar yoktur. Diyebiliriz ki Seluklu yaplarnda en iyi planlanan unsur ta kaplardr. Ta kaplarn eni ile ykseklii arasnda 2/3 gibi bir altn oran bulunur.
Ta iiliinin en abartl rneini Divrii Ulu Cami ve Medresesinin ta kaplarnda grebiliriz. Buralardaki ta iilii adeta oyma deil yaptrma izlenimi verecek derecede zengindir. (Bu nedenle yap UNESCO tarafndan insanln ortak kltr miras listesine Trkiyeden ilk giren eser olmutur.)
Divrii-Ulu Cami Ta kaps Erzurum ifte Minareli Medrese
Erzurum ifte Minareli Medrese gibi daha baka yaplarda da ilevi olmayan minarelere rastlanr. Sivas Gk Medrese ve ifte Minarede en muhteem dzeyine ulaan bu minareler dekoratif olmaktan ileri gitmez. Seluklu yaplarnda ssl n cephelere karn genellikle sslemesiz ve dz i mekan eilimi vardr. Sivas zzettin Keykavus ifaiyesinde Sultann trbesinin n cephesi gibi istisna olan i mekan sslerine rastlanr.
Sivas- zzettin Keykavus ifaiyesi-Trbe n cephe Konya-Karatay kubbe ii
Keykavus ifaiyesi i mekannda st srlanm tula teknii kullanlmtr. Tercih edilen renkler turkuaz, patlcan moru gibi Seluklu inilerinde arlkl olarak kullanlan renklerdir. Konya Karatay Medresesinin kubbe ii tamamen ini kaplanm olup gemeleriyle bir gkyz atmosferi oluturmaktadr.
Seluklu camileri dz ve oransal olarak devasa saylmayacak insani boyutlardadr. Bu durum Seluklu sultanlnn azamet iddiasnda olmayan niteliinin mimariye yansmas olarak dnlebilir. Seluklu camiinde genellikle kubbe yoktur. Olanlarda ise merkezi kubbe tarznda olmayp
CEZM KARASU- TRK SANATI TARH NOTLARI-ANADOLU SELUKLU MMARS mihrabn st ksmnda yer alan kk lekli bir yapdadr. Malatya Ulu Cami, Kayseri Hunat (Huand Hatun) Cami bunun gzel rnekleridir.
Baz yaplarda bu mihrap zerindeki kubbe yuvarlak deil de sivri klah eklinde olabilir. rnein Divrii Ulu Cami mihrap st kubbesi byle sivri klah kubbe tarznda yaplmtr. Bu sivri klah kubbeler daha ok Seluklu kmbetinden esinlenmi gibi durmaktadrlar.
Divrii-Ulu Camii ii Sivas Ulu Camii ii Konya Alaattin Camii ii
Merkezi kubbe olmadndan tavan genellikle ok sayda stun tarafndan tanr. Bu halleriyle Seluklu camilerinin i mekanlar stun denizi gibidir. Divrii gibi ok ssl i mekanlara rastladmz gibi, Sivrihisar ve Afyon Ulu Camilerinde olduu gibi stunlar aatan yaplm camiler de grlr. Aa stunlarn yzyllar boyu dayanabilmeleri iin bu stunlar sedir aacndan yaplrlar.
Szn burasnda ulu cami mimarisinden de sz etmek gerekmektedir. Bir gelenek olarak Cuma namaz bir kentte sadece bir camide klndndan kentlerde Ulu Cami, Cuma Mescidi, Cuma Camii, Cami-i Kabir gibi isimlerle bir merkezi cami bulunurdu. Seluklular devrinde bu cami tipi sadece kentin en byk camii olmakla kalmayp ayn zamanda bir mimari tarzn ifade etmekteydi. Cami kbleye cepheli bir dikdrtgen eklinde idi. Mihrap ile ayn hizadaki giriten mihraba doru bir hol uzanrd. Eer mihrap st kubbe varsa bu kubbenin sonunda mihrabn zerinde bulunurdu. Yanlarda ise bu orta hole dik olacak ekilde ayr hol bulunurdu. Bu holler duvarlar deil stunlar ile birbirinden ayrlrd. Bu Ulu Cami modelinin Anadoludaki ilk rnei Sultan Melikah tarafndan kiliseden camiye evrilerek eklentilerle byk bir yaplar topluluu haline getirilen Diyarbakr Ulu Camiidir. Son rnek ise zmir Selukta bir beylikler devri yaps olan Aydnolu sa Bey Camiidir.
Seluklu mimarisinde kubbe iilii gibi minare iilii de henz gelime aamasndadr ve belli bir ekil kalbna oturmamtr. rnein Osmanllarda minare sadece camilerde bulunur tek minare ise caminin arka sanda, ift ise arka sa ve solunda bulunur. Seluklularda minare medreselerde de bulunabilir. n cephede, kapnn stnde yannda, her yerde bulunabilir. Henz bina ile orantl bir lye sahip olmad gibi, erefe kaps da her minarede kbleye bakmaz.
Seluklu medreseleri de camilerden aa kalmayan hatta daha ustalkl mimarileriyle gz dolduran yaplardr. ster kapal avlulu ve nisbeten daha kk boyutlu olsun ister ak avlulu ve daha byk boyutlu olsunlar Seluklu medreselerinin n cepheleri ve ta kap iilikleri muhteemdir. lk rnekler olan Tokat ve Niksardaki Yabasan medreseleri her ne kadar moloz tatan yaplar ise de medrese mimarisi ksa zamanda Kayserideki Gevher Nesibe Klliyesi ile olgunlamaya balamtr.
Szn burasnda unu belirtelim ki Trklerin Anadoluyu bir vatan olarak benimsemeleri 1176 Myryakefalon Savandan sonra gerekleti denilir. Bunun en nemli kant byk lekli kltr yaplarnn ancak bu tarihten sonra yaplmaya balanmasdr. 1176dan nce yaplan byk lekli binalar yukarda sz edilen Yabasan Medreseleridir. Onlarda da mimari ustalk eseri grlmez.
XIII. yzyl Anadolu Seluklu mimarisinin altn adr. Bugne kadar ulaan ve hemen hepsi bulunduklar yerin simgesi haline gelen yaplar bu yzyldan kalmadr.
Ak avlulu medrese tipinin en muhteem rnekleri Erzurum ifte Minare, Sivas ifte Minare, Sivas Gk Medrese, Kayseri Sahibiye ve Gevher Nesibe Medreseleri, Tokat ukur Medrese gibi yaplar hep bu asra aittir.
Sivas ifte Minareli Medrese
Bu yaplar hem n cephe dzenleri hem de i mekanlarnn ihtiam bakmndan son derecede nemli sembol yaplardr.
Kapal avlulu medreseler de kendi llerinde olduka iddial yaplar olarak tasarlanmlardr. Erzurum Yakutiye, Konya nce Minareli ve Karatay Medreseleri, Krehir Cacabey, Afyon ay Medresesi gibi yaplar nemli kapal avlulu medrese rnekleridir.
Erzurum Yakutiye Medresesi ve kmbeti Konya Karatay Medresesi
Krehir Cacabey Medresesi Konya nce Minareli Medrese
Seluklu dnemi mimari denilince zerinde durulmas gereken bir baka yap tr de kmbetlerdir. Seluklular dneminde henz standart bir trbe mimarisi olumamtr. En yaygn olarak kabul edebileceimiz mimari unsur kmbet olarak adlandrlr. Kmbet tek bana ayr olarak ina edilebildii gibi, her hangi bir yapya bitiik olarak da yaplabilmektedir.
Bamsz kmbet yaplarnn en tannm rnei Kayseri Dner Kmbettir. Erzurumdaki kmbetler, Erzincan-Tercandaki Mama Hatun Trbesi, Amasya Torumtay Trbesi bu trn en bilinen rneklerindendir.
Kmbetler genellikle iki katl olarak yaplrlar. Hazire denilen mezar alt katn zemininde yer alr. st kat ise sohbet ve ibadete uygun ekilde yaplm bo bir mekandr.
Trbe olarak kabul edilecek mekanlar bakmndan Seluklu devri eitlilik arzeder. Bamsz kmbetler dnda belli binalara bitiik yaplan trbe odalarna da sklkla rastlanr. Erzurum Yakutiye ve ifte Minareli Medrese, Kayseri Gevher Nesibe, Kayseri Hunat, Sivas Keykavus ifaiyesi, Divrii Ulu Cami, Konya Alaattin Camii Sultanlar Trbesi gibi yaplara bitiik olarak yaplm kmbetler karmza kar. Eskiehir Battalgazi mmhan Hatun Trbesi ak n cephesiyle bir istisna oluturur.
Klliye tarzndaki kmbet yaplarnn en nls kukusuz Konya Mevlana Trbesidir. Pek ok mezarn yer ald byk bir hazire mekan iinde, kmbetin altna rastlayan yerde Mevlana, babas ile birlikte yatmaktadr.
Trbe konusundaki dier bir gelenek de binalarn iindeki trbe odalardr. Cami, medrese, mescit gibi yaplarn banileri bina iinde kendilerine bir trbe odas ayrrlar, lmlerinden sonra da buraya gmlrlerdi. Bu tip trbelerde ayr bir mimari zellik yoktur. Konya Karatay, Konya-Sahip Ata, Sivas Buruciye, Krehir Cacabey bu trbe tipinin tannm rnekleridir.
Krehir Cacabey Trbesi Konya Sahip Ata Fahreddin Ali Trbesi
CEZM KARASU- TRK SANATI TARH NOTLARI-ANADOLU SELUKLU MMARS Seluklu kervansaraylar en byk planl yaplar olarak karmza karlar. Birisi insanlarn barnmas iin ak avlulu dieri hayvanlarn barnmas iin kapal olan i ie iki mekandan oluurlar. Ta kaplar yine esasl ta iilii ile ina edilmitir. Genellikle krsal kesimde bulunurlar. Bazlarnn ortasnda sohbet ve ibadet amal olarak kk mescit bulunur.
Sultanhan Konya-Aksaray Yolu
Kk mescit Kervansaray plan-Bnyan Tuzhisar Sultanhan