Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad

i
_____________________________________________
_____________________________________________
Peoples Development Institute
Modyul sa
Pagsasanay
sa
HRBA
(Training Module on
Human Rights-Based Approach)
Training Leaders For Community Empowerment
December 2013
_____________________________________________
ii
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
Published by the Peoples Development Institute
91 Madasalin Street, Brgy. Sikatuna Village, 1101
Quezon City, Philippines
Tel. No. (632) 351-7553
Lay-out and Artwork by: Ramon T. Ayco, Sr.
of Peoples Development Institute
Set in Times New Roman Txt LT Std, pt. 12
Published in the Philippines
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
iii
_____________________________________________
_____________________________________________
Pagsasanay sa HRBA
(Training Module on
Human Rights-Based Approach)
_____________________________________________
iv
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
v
_____________________________________________
_____________________________________________
Acknowledgement
This training module is the result of the long years of PDI
experience in development work.
We would like to extend our deepest gratitude to Bread
for the World for their unwavering support to the PDI
program and their deep understanding of the imperatives
for developing the capacities of the peasants, indigenous
people, women and the out-of-school youth.
From the Peoples Development Institute, support was
provided by Ramon Ayco and Analyn Larot for technical
support and Salvador Mirandilla for developing and
translating the training modules in Pilipino.
Most importantly, PDI would like to thank all the
community organizers and workers of PDI who helped in
the conceptualization and design of the training modules.
Aurea Miclat-Teves
President
Peoples Development Institute
_____________________________________________
vi
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
1
_____________________________________________
_____________________________________________
PANGKALAHATANG LAYUNIN:
Sa pagtatapos ng Pagsasanay ang mga kalahok ay matututo sa
paggamit ng HRBA bilang batayan at gabay sa partisipasyon
ng mga mamayan para sa mabuting pamamahala.
LAYUNIN:
1. Maunawaan ang konsepto ng Karapatang pantao
2. Malinawan sa kaibahan ng karapatang pantao sa
pangangailangan.
3. Magkaroon ng kaalaman at pagkaunawa sa mga
sangkap ng bawat karapatang pantao
4. Matukoy ang mga paglabag sa karapatan ayon sa
mga pangunahing sangkap nito.
5. Maipaliwanag ang obligasyon ng estado.
6. Maunawaan ang mga prinsipyong gumagabay sa maayos
na pamamahala sa paggamit ng prinsipyo ng PANTHER.
7. Makagawa ng plano sa mga isyu na may
kinalaman sa kanilang karapatan upang ito ay
kanilang maigiit sa pamahalaan. (Duty Bearer)
PAMAMARAAN:
Palihan (Workshop)
Lektura (Lecture)
Malayang Talakayan (Open Discussion)
Laro (Games)
_____________________________________________
2
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
Brain Storming
Pagsasadula (Role Playing)
Pagbabahagi (Sharing)
Pag-uulat (Reporting)
MGA PAKSA:
Session I. Pagpapakilala/layunin ng Pagsasanay
Session II. Konsepto ng Karapatang Pantao
1. Kahulugan ng Karapatang Pantao
2. Uri ng Karapatang Pantao
3. Pagkakaiba ng Karapatang Pantao sa Pangangailangan
4. Katangian ng Karapatang Pantao
5. Paglabag at Di paglabag sa Karapatang pantao
6. Pagpapaliwanag sa Human Rights Based
Approach (HRBA)
Session III. Mga Sangkap (Normative Content) ng
Karapatang Pantao
1. Karapatan sa Sapat na Pagkain
2. Karapatan sa Tubig
3. Karapatan sa Kalusugan
4. Karapatan sa Paggawa
5. Karapatan sa Edukasyon
6. Karapatan sa Sapat na Pabahay
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
3
_____________________________________________
_____________________________________________
Session IV. Sino ang Estado (Duty Bearer)?
1. Obligasyon ng Estado
a. Obligasyong Igalang (Respect)
b. Obligasyong Protektahan (Protect)
c. Obligasyong Ipatupad (Fulfll)
Session V. Prinsipyo ng Karapatang Pantao
1. Partisipasyon (Participation)
2. Pananagutan (Accountability)
3. Walang pagtatangi (Non-discrimination)
4. Hayag (Transparency)
5. Makataong Dignidad (Human Dignity)
6. Pagsasakapangyarihan (Empowerment)
7. Panuntunan ng Batas (Rule of Law)
Session VI. Paglalagom at Repleksyon
Session I:
PAGPAPAKILALA/LAYUNIN
NG PAGSASANAY
Activity 1: Pagpapakilala ng mga kalahok:
bawat isa ay tatayo at mag-isip ng isang kataga
na nagsisimula sa letra ng kanyang pangalan.
Halimbawa: Ako si Buddy, ako ay may Boldness
magsalita.
_____________________________________________
4
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
Facilitator: Para lalong magkakilanlan ang bawat
kalahok, tayo ay maglalaro.
Activity 2: Ice Breaker/LARO - MINIMUM to
MAXIMUM
Mechanics: Para
magkakilanlan ang mga
kalahok sila ay mag-
grupo ng tig-lima o tig-
pito. Kanilang gagawin
ang hinihingi ng
Tagapagpalaro. Halimbawa: Pumila ayon sa taas
simula pinakamababa hanggang pinakamataas,
Pumila ayon sa edad, pinakabata hanggang
pinakamatanda etc. Narito ang ilang maaring
hingin:
1. Pumila ayon sa birthday (Enero-Disyembre)
2. Pumila ayon sa haba ng buhok (maiksi hanggang
pinakamahaba)
3. Pumila ayon sa dami ng ng naging boyfriend o
girl friend (mula isa -pataas)
4. Pumila ayon sa dami ng magkakapatid (mula isa-
pataas)
5. Pumila ayon sa laki ng beywang (maliit to malaki)
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
5
_____________________________________________
_____________________________________________
Processing: Ano ang natutunan mo sa laro na ginawa?
Nakilala ang bawat isa at medyo nakilala ang bawat
kalahok (getting to know each other). Nagkaroon ng
pagkakaisa na pumila ng tama (unity and cooperation).
Nakipag-usap o nagtanong (malayang komunikasyon).
Mabilis na Naisagawa ang pila ng tama (team work).
Session Proper:
Session II:
KONSEPTO NG KARAPATANG PANTAO
Layunin: Malaman ang konsepto ng Karapatang pantao,
kahulugan, mga buod ng artikulo, uri ng karapatang pantao,
kaibahan ng karapatan sa pangangailangan.
Panimula:
Pandaigdig na Pagpapahayag ng mga Karapatan ng Tao
(Universal Declaration of Human Rights)
Noong Disyembre 10,
1948, ang Pangkalahatang
Kapulungan ng mga
Bansang Nagkakaisa ay
nagsagawa at nagpahayag
ng Pandai gdi g na
_____________________________________________
6
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
Pagpapahayag ng mga Karapatan ng Tao. Ang mga
nilalaman noon ay mababasa sa mga susunod na
pahina. Kasunod ng makasaysayang gawaing ito, ang
Kapulungan ay nananawagan sa lahat ng mga kagawad
ng bansa upang ilathala ang nilalaman ng Pahayag
upang itoy palaganapin, itanghal, basahin, at talakayin
lalung-lalo na sa mga paaralan at iba pang institusyong
edukasyonal, nang walang pagtatangi batay sa kalagayang
political ng mga bansa o mga territory.
Nasa ibaba ang buod ng bawat artikulo na siyang batayan
sa mga Karapatang pantao.
Artikulo 1: Malaya, pantay sa dignidad at karapatan
Artikulo 2: Lahat ng karapatan ay para sa lahat
Artikulo 3: Buhay, kalayaan at siguridad
Artikulo 4: Walang sinumang alipin
Artikulo 5: Kalayaan sa tortyur
Artikulo 6: Kilalanin ng batas bilang tao kahit saan
Artikulo 7: Pantay na pangangalaga sa batas
Artikulo 8: Mabigyan ng lunas laban sa paglabag sa
karapatan
Artikulo 9: Kalayaan sa di makatwirang pang-
aaresto at pagkulong
Artikulo 10: Makatarungang paglilitis sa hukumang
Malaya
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
7
_____________________________________________
_____________________________________________
Artikulo 11: Ituring na walang sala hanggang di
napapatunayan
Artikulo 12: Kapanatagan sa sarili
Artikulo 13: Malayang pagkilos at paninirahan
Artikulo 14: Magpakupkop sa ibang bansa laban sa
pag-uusig at persekusyon
Artikulo 15: Nasyonalidad
Artikulo 16: Magpakasal at magbuo ng pamilya
Artikulo 17: Pagkakaroon ng pag-aari
Artikulo 18: Sariling isip, budhi at relihiyon
Artikulo 19: Magbuo ng opinyon at magpahayag
Artikulo 20: Mapayapang pagpupulong at pagsasamahan
Artikulo 21: Pakikilahok sa pamahalaan
Artikulo 22: Kapanatagang Panlipunan
Artikulo 23: Hanapbuhay, kabuhayan, pag-unyon
Artikulo 24: Magpahinga at maglibang
Artikulo 25: Pamumuhay na angkop sa tao
Artikulo 26: Lahat ay may karapatan sa edukasyon
Artikulo 27: Lumahok sa pagpapaunlad at
makinabang sa sining at agham
Artikulo 28: Panlipunan at pandaigdigang kaayusan
titiyak sa mga karapatang pantao
Artikulo 29: Tungkulin ng lahat ang pagkilala at
paggalang sa karapatan at kalayaan ng iba.
Artikulo 30: Hindi dapat gamitin ninuman ang mga
karapatang ito upang labagin ang karapatan ng iba.
_____________________________________________
8
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
PRE-TEST: ALAMIN NATIN - Ano ang mga ginagawa
natin na ayon sa ating mga Karapatan?
Activity 3:
Ang unang Grupo ay pumila at bawat isa ay magbanggit
ng isang ginagawa at ang Group B naman ay pipila din at
siyang magsasabi kung saang Karapatan ito nakapaloob.
Group A: Group B:
Kumakain - Right to Food
Nagtatrabaho - Right to Work
Umiinom - Right to Water
Nagpapatingin sa doctor - Right to Health
Pinag-aaral ang anak - Right to Education
INPUT:
Lahat ng ating ginagawa ay nakaugat o nakabatay sa
ating mga karapatan. Halimbawa nagtatrabaho tayo dahil
karapatan nating maghanap-buhay upang kumita ng pera
upang may magamit sa iba pa nating karapatan.Tulad ng
bahay, damit, edukasyon at iba pa.
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
9
_____________________________________________
_____________________________________________
Activity 4:
Bigyang kahulugan ang salitang KARAPATAN sa
isang salita. Magbigay ng isang salita ayon sa iyong
pagkaunawa sa salitang karapatan.
Rights
Dapat
Kalayaan (Freedoms)
Entitlements
Kapangyarihan
Dignidad
I. KAHULUGAN NG KARAPATANG PANTAO
Ano ang Karapatang Pantao? - Lahat ng TAO
ay mayroon nito, mga indibidwal, saan man
(unibersal). Magkakaugnay ang ating mga karapatan
(Pangkabuhayan, Panlipunan, Pangkalinangan,
_____________________________________________
10
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
(ESC) Karapatang Sibil at Pampulitika (CP).
Nakasaad ito sa mga pandaigdigang kasunduan
Nag-aasahan (interdependent) ang ating mga
karapatan.Tumutukoy sa ating mga Kalayaan at karapat-
dapat na matamo (Freedoms and Entitlements).
Ang karapatang pantao ay katipunan ng lahat ng karapatang
hawak ng bawat tao dahil sa kanyang pagkatao.
II. MGA URI NG KARAPATANG PANTAO:
1. Collective Rights - pangkalahatang Karapatan ng
isang bansa, bayan, komunidad. Halimbawa: Civil and
Political Rights, Family Rights, Economic Rights
2. Individual Rights - karapatan ng bawat isang tao.
Halimbawa: Rights to Life and freedom, Rights
to Health, Education, Water, Food, Housing
III. PAGKAKAIBA NG KARAPATANG PANTAO
SA PANGANGAILANGAN
KARAPATANG
PANTAO
PANGANGAILANGAN
NG TAO
Likas na taglay
ng bawat isa
Pangangailangan para
mabuhay
Para sa lahat ng tao
(universal)
Pangangailangan ayon
sa kultura, kalagayan,
kabuhayan
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
11
_____________________________________________
_____________________________________________
Magkakaugnay
(interrelated)
pagkain, damit, tirahan,
malinis na tubig, hangin
at iba pa.
Hindi nagbabago Nagbabago
IV. KATANGIAN NG KARAPATANG PANTAO
Para sa lahat (universal) - anuman ang ating kulay, lahi,
kasarian, kultura, bansa, relihiyon, kalagayan sa lipunan,
babae, lalaki o anumang pagkakaiba, ang karapatang
pantao ay para sa ating lahat , dahil tayo ay tao.
Magkakaugnay (Inter-related) - hindi maaring
paghiwa-hiwalayin dahil ang karapatang pantao ay
magkakaugnay. Pag inalis mo ang isa ay magkakaroon
ng problema. Kailangan pareho itong natatamasa.
Halimbawa, hindi pwedeng pagkain lang, kailangan
din ng tubig. Hindi pwedeng pabahay lang kung wala
namang trabaho o pagkakakitaan.
_____________________________________________
12
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
Nagkakatulungan (inter-dependence) -
Nagkakatulungan sa isat-isa dahil hindi ka maaring
mabuhay na nag-iisa. Ang karapatan ay kailangan
ang isat-isa. Halimbawa ang karapatang mabuhay
ay kailangang kumain, uminom, maging malusog at
mapayapa at magkaroon ng marangal na trabaho.
V. PAGLABAG AT DI PAGLABAG SA
KARAPATANG PANTAO
Activity: Laro Bumoto Ka! - Bumoto ayon sa
mga babasahing sitwasyon:
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
13
_____________________________________________
_____________________________________________
SITWASYON PAGLABAG
DI
PAGLABAG
1. Nagkaroon ng
blacksand mining
sa Zambales na
proyekto bilang
Livelihood ni
Governor.
2. Binigyan ng
relief at supply
ng pagkain
ang mga nasa
Evacuation center
na naapektuhan ng
bagyong Yolanda.
3. Nagkaroon ng food
blockade sa Palawan.
4. Namigay ng
kulambo sa Rizal
dahil sa pagdami ng
sakit na Malaria.
5. Gumamit ng
dinamita sa
panghuhuli ng isda
sa lawa ng Taal ang
ilang mangingisda.
6. Dinimolish ang
kabahayan ng mga
naninirahan sa
tabing riles nang
walang relokasyon,
_____________________________________________
14
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
7. Pinutol ang mga
puno at ginawaang
uling ng mga taga
Benguet.
8. Namigay ng
trabaho ang bagong
Mayor ng Bacoor.
9. Pinaganda ang mga
paaralan na nasira
ng bagyo.
VI. PAGPAPALIWANAG PATUNGKOL SA
HUMAN RIGHTS-BASED APPROACH:
Ang Human Rights Based Approach o HRBA ay
isang framework o pamamaraan sa pagpapatupad
ng mga programa, serbisyo na nakabatay sa mga
karapatang pantao. Sa madaling salita, TAO ang
siyang sentro ng pag-unlad. Ito ay prinsipyong
gumagabay upang maayos na isakatuparan at walang
nalalabag na anumang karapatan.
Ang HRBA ay nakasentro sa mataas na pag-unlad ng
TAO sa pamamagitan ng pagtamasa ng mga Sangkap
(Normative Content) at ubod ng mga karapatan
(Core Content) na may prinsipyong batayan.
Pag pinag-usapan ang HRBA, dapat malinaw ang
papel na ginagampanan ng mga TAO bilang CLAIM
HOLDER at ng pamahalaan bilang DUTY BEARER.
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
15
_____________________________________________
_____________________________________________
Session III:
MGA KARAPATANG PANTAO
at ANG SANGKAP
Layunin: Malaman ang mga Sangkap ng ilang piling
karapatan upang makamit at maabot ang pinakamataas
na antas ng mga karapatan.
Hindi ka maaring mag-enjoy sa ating mga karapatan kung ang
sangkap nito ay wala, kulang o hindi natin natatamasa. Alamin
natin ang mga sangkap ng ilang mga karapatang pantao.
1. KARAPATAN SA SAPAT NA PAGKAIN
Kahulugan: Ang sapat na pagkain ay natutupad kung
ang bawat tao ay may pisikal at pang-ekonomiyang
kakayahan na makamit ito ano mang oras.
_____________________________________________
16
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
Mga Pangunahing Nilalaman o Sangkap sa
Karapatan sa Sapat na Pagkain:
PAGKAKAROON - sapat ,dami at kalidad ng
pagkain ayon sa pangangailangan ng bawat isa,
ligtas sa mga mapinsalang substansiya at tanggap
sa kultura ng kumakain.
ABOT-KAYA - makamit ang kailangang
pagkain sa mga sustinable o likas kayang
pamamaraan at hindi nagiging sagabal sa
pagtamasa ng iba pang karapatang pantao.
SAPAT NA NUTRISYON (dietary needs) -
ang isang buong diyeta ay naglalaman ng mga
nutrisyon para sa pisikal at mental na paglago,
pag-unlad at pagpapanatili nito.Para rin sa pisikal
na gawain sa pagtugon sa mga physiological
needs o pagkamit sa lahat ng pangangailangan
upang matiyak ang mahusay na pangangatawan
sa lahat ng yugto ng buhay at ayon sa kasarian
at trabaho.
LIGTAS (free from adverse substances)
- nagtatakda ng mga pangangailangan
para sa kaligtasan ng pagkain at mga
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
17
_____________________________________________
_____________________________________________
pampubliko at pribadong pamamaraang
nagbibigay proteksiyon para maiwasan
ang kontaminasyon ng pagkain dulot ng
hindi malinis na kapaligiran o hindi tamang
pagdadala nito sa buong yugto ng food chain.
Kailangan din na malaman at maiwasan o
alisin ang mga natural na toksin.
KATANGGAP-TANGGAP sa kultura
o sa kakain (cultural or consumer
acceptability) - Pagsasaalang-alang sa mga
pinahahalagahang paniniwala sa pagkain
kahit hindi batay sa nutrisyon ngunit
nakakabit sa pagkain, pagkonsumo nito at
may kaalaman sa katangian ng mga naabot
na mga pagkain.
_____________________________________________
18
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
PAGKAKAROON NG PAGKAIN -
tumutukoy sa mga pamaraan para sa
pagpapakain sa sarili direkta mula sa
produktibong lupa o iba pang mga likas na
yaman, o para sa gumaganang sistema sa
pamamahagi, pagproseso at pamilihan na
maaring maglipat ng pagkain mula sa lugar
ng produksiyon papunta sa kung saan ito
may pangangailangan.
PAGKA-ABOT KAYA (Accessibility) -
sumasaklaw sa parehong pangekonomiya at
pisikal na pagka-abot:
Abot Kayang bilhin - ang mga personal o
sambahayang pananalaping gastos kaugnay
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
19
_____________________________________________
_____________________________________________
sa pagkuha ng pagkain para sa sapat na
dyeta ay hindi dapat makompromiso. Ang
economic accessibility ay naangkop sa
anumang pamamaraan ng mga tao sa pagkuha
ng kanilang pagkain at para matamasa ang
karapatan sa sapat na pagkain. Ang mga
vulnerable groups sa lipunan tulad ng mga
taong walang lupain at iba pang kabilang sa
bahagdan ng populasyon na naghihirap ay
dapat bigyang pansin sa pamamagitan ng mga
espesyal na programa.
Kayang puntahan - ang sapat na pagkain ay
dapat na napupuntahan ng lahat, kabilang ang
mga taong may pisikal na kahinaan tulad ng bata,
matatanda, may pisikal na kapansanan at may
malubhang sakit at problemang medical kabilang
ang mga maysakit sa pag-iisip. Ang mga biktima
ng natural na kalamidad, mga taong naninirahan
sa mga lugar na malamang makaranas ng
sakuna at iba pang espesyal na mga grupo na
may disbentahe ay dapat bigyang pansin at
prayoridad sa pagkaabot sa pagkain. Ang isang
may kahinaan na grupo ay ang katutubo dahil ang
kanilang pagka-abot sa mga minanang lupain ay
maaring nanganganib.
_____________________________________________
20
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
2. KARAPATAN SA TUBIG
Kahulugan: Karapatan ng
lahat sa sapat, ligtas, katanggap-
tanggap, pisikal na maabot
at abot-kayang tubig para sa
personal at pambahay na gamit.
MGA SANGKAP:
PAGKAKAROON o AVAILABILITY - ang
tubig para sa bawat tao ay dapat na sapat at tuloy-
tuloy para sa mga personal at domestic na gamit.
Ang mga kalimitang gamit nito ay para sa inumin,
pangpersonal na kalinisan, paglaba ng mga damit,
paghahanda ng pagkain, pangpersonal at pangbahay
na kalinisan. Ang dami ng tubig para sa bawat tao ay
dapat tumutugma sa pamantayan ng World Health
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
21
_____________________________________________
_____________________________________________
Organization (WHO). Ang ilang mga tao at grupo ay
maaari ring mangailangan ng karagdagang tubig dahil
sa kalusugan, klima at mga kondisyon sa trabaho.
KALIDAD o QUALITY - ang tubig na kailangan
para sa personal o domestic na gamit ay dapat
maging ligtas laban sa mga mapinsalang micro-
organism, kemikal na sangkap at radiological
hazards na maaring maging banta sa kalusugan
ng tao. Ang tubig ay dapat ding may katanggap-
tanggap na kulay, amoy, at lasa.
PAGKA-ABOT o ACCESSIBILITY - ang
tubig at ang mga pasilidad at serbisyo kaugnay
nito ay dapat na maaring makamit ng lahat nang
walang pagtatangi at nasa loob ng pamamahala
ng estado. Ang accessibility ay may apat na
magkakasanib na aspeto:
Kayang Puntahan / Physical accessibility - ang
tubig, sapat na mga pasilidad at serbisyo ng tubig
ay dapat nakapaloob sa isang ligtas na lugar na
maaabot ng lahat ng mga seksyon ng populasyon.
Ang sapat , ligtas at katanggap-tanggap na tubig ay
dapat na makukuha sa loob o sa agarang paligid ng
bawat sambahayan, institusyong pang-edukasyon
_____________________________________________
22
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
at lugar ng trabaho. Lahat ng mga pasilidad at
serbisyo ng tubig ay dapat na may sapat na kalidad,
angkop sa kultura at sensitibo sa kasarian, life-
cycle at pribadong pangangailangan. Ang pisikal na
kaligtasan ay hindi dapat nanganganib sa panahon
ng pag-abot sa mga pasilidad at serbisyo ng tubig.
Abot-kayang bilhin / Economic accessibility
- ang tubig at mga pasilidad at serbisyo ng tubig
ay dapat na abot-kaya para sa lahat. Ang direkta
at hindi direktang gastos at singilin kaugnay sa
pagkakaroon ng tubig ay dapat na abot-kaya at hindi
dapat na malagay sa kompromiso o pagbabanta sa
pagkakaroon ng iba pang mga karapatan.
Walang tinatangi / Non-discrimination - ang tubig
at serbisyo ng tubig ay dapat na maaring makamtan
ng lahat, kabilang ang mga pinaka-mahina o
mga taong isinantabi ng lipunan (vulnerable o
marginalized), naisaad sa batas at sa aktwal na mga
pangyayari, nang walang pagtatangi.
Abot-kayang makakuha ng impormasyon
(Information accessibility) - Kasama rito ang
karapatang humanap, tumanggap at magbigay ng
impormasyon tungkol sa mga isyu sa tubig.
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
23
_____________________________________________
_____________________________________________
3. KARAPATAN SA KALUSUGAN:
Kahulugan: Karapatan sa pagtatamasa ng
pinakamataas na antas na pamantayan ng kalusugan
na kaaya-aya para mabuhay ng marangal
SANGKAP NG KARAPATAN SA KALUSUGAN:
PAGKAKAROON (Availability) - ang
mga pampublikong kalusugan at pasilidad
sa pangangalaga ng kalusugan, mga kalakal,
serbisyo, at programa ay kailangang may sapat
na dami. Kasama rito ang ligtas at naiinom na
tubig, sapat na mga pasilidad sa kalinisan, mga
ospital, klinika at iba pang kaugnay sa kalusugan
_____________________________________________
24
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
na mga gusali, sanay na medical at propesyonal
na mga tauhan na may kompetitibong sweldo at
mga mahahalagang gamot.
ACCESSIBILITY - ang mga pasilidad, kalakal
at serbisyo sa kalusugan ay dapat naabot ng lahat.
May apat na magkakasanib na mga panukat:
a. Walang Pagtatangi (Non-discrimination)
- ang mga pasilidad, kalakal at serbisyo sa
kalusugan ay dapat naabot ng lahat, lalo
na ng mga nabibilang sa pinakamahina o
marginalized na bahagi ng populasyon.
b. Phyisical accessibility - ang mga pasilidad,
kalakal at serbisyo sa kalusugan ay dapat na
ligtas at pisikal na maabot para sa lahat
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
25
_____________________________________________
_____________________________________________
4. KARAPATAN SA PAGGAWA:
Kahulugan: Ang
karapatan sa paggawa
ay mahalaga para sa
katuparan ng iba pang
mga karapatang pantao at
ito ay hindi mahihiwalay
na likas na bahagi ng dignidad ng tao. Bawat
tao ay may karapatang makapagtrabaho na
magpapapahintulot sa kanya na mabuhay ng
may dignidad. Ang karapatan sa paggawa ay
tumutulong na buhayin ng isang tao ang kanyang
sarili at pamilya, hanggat malaya niyang pinili
o tinanggap ang trabaho para sa kanyang pag-
unlad at pagkilala sa komunidad. Nakapaloob
din dito ang hindi sapilitang pagtrabaho at
pagkakaroon ng pantay na pagkakataon na
makapagtrabaho.
Mga Sangkap ng Karapatan sa Paggawa:
Pagkakaroon ng Trabaho - ang estado ay
dapat maglaan ng mga espesyal na serbisyo para
tulungan at suportahan ang mga manggagawa na
alamin kung saan makakahanap ng trabaho.
_____________________________________________
26
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
Abot-kamay na Trabaho - ang merkado para sa
trabaho ay dapat maging bukas para sa lahat at
ayon sa tatlong panukat:
1. Ipinagbabawal ang pagtatangi sa pagkakaroon
at pagpapanatili sa trabaho batay sa lahi,
kulay, kasarian, wika, relihiyon, kuro-kurong
pampulitika o iba pa, bansa o lipunang
pinagmulan, ari-arian, kapanganakan,
pisikal o mental na kapansanan, katayuan
ng kalusugan(kasama ang HIV/AIDS)
sekswal na oryentasyon, o sibil, pampulitika,
panlipunang katayuan, ipinagbabawal ang
anumang pagtangi na may layunin o epekto
ng pagwawalang saysay sa pagsakatuparan
ng karapatan sa paggawa.
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
27
_____________________________________________
_____________________________________________
2. Madaling marating o maabot na
pagtatrabahuan ang dapat isalang-alang sa
mga may kapansanan.
Kabilang din sa sinasabing abot-kamay
na trabaho ang karapatang humanap,
makakuha at magbigay ng impormasyon
ukol sa pagkakaroon ng trabaho sa
pamamagitan ng pagtatatag ng imbakan ng
mga datos ukol sa pagkakataon ng empleyo
sa merkadong lokal, pangrelihiyon,
pambansa at sa ibang bansa.
3. Trabahong katanggap-tanggap upang
maitaas ang uri ng manggagawa sa
makatarungan at mainam na mga kalagayan
sa trabaho, lalo
na sa ligtas na
kondisyon sa
pagtatrabaho;
ang karapatan na
bumuo ng union
at karapatan na
malayang piliin
at tanggapin
ang trabaho.
_____________________________________________
28
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
5. KARAPATAN SA EDUKASYON
Kahulugan: Ang Edukasyon ay karapatang
nagbibigay ng kapangyarihan sa tao. Magagamit
niya ito para:
- Makaahon mula sa kahirapan
- Ganap na lumahok sa komunidad
- Bigyan ng kapangyarihan ang kababaihan
(women empowerment)
- Mabantayan ang mga bata laban sa sekswal na
pagsasamantala at mapanganib na trabaho;
- Itaguyod ang karapatang pantao at demokrasya;
- Pangalagaan ang kapaligiran; at
- Mapigilan ang lumalaking populasyon
Lahat ng edukasyon, ito man ay pampubliko o pribado,
pormal o di pormal, ay dapat na naayon sa pagkilala na:
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
29
_____________________________________________
_____________________________________________
- Ang edukasyon ay patungkol sa damdamin
ng pagpapahalaga sa dignidad ng tao (sense
of dignity);
- Ang edukasyon ay nagbibigay kakayahan sa
tao para sa kanilang epektibong pakikilahok sa
malayang pamayanan.
- Ang edukasyon ay nagsusulong ng pag-
uunawaan sa lahat ng mga grupong-etniko,
mga bansa, mga lahi at mga grupong-
relihiyoso.
SANGKAP NG KARAPATAN SA EDUKASYON:
Pagkakaroon o Availability - kinakailangan
na ang mga institusyon at programang pang-
edukasyon para sa lahat at sapat ang dami. May
mga pangangailangan at kondisyon na dapat
isaalang-alang para sa lubusang pagpapatakbo ng
mga ito. Lahat ng mga institusyon at programa
ay kinakailangan ng gusali, sanidad, kalinisan
para sa lahat ng kasarian, ligtas na inuming tubig
at mga gurong may tamang sahod, gamit sa
pagtuturo at iba pa. Samantala, ang iba naman
ay kailangan ang karagdagang pasilidad tulad
ng aklatan, computer at teknolohiya para sa
impormasyon.
_____________________________________________
30
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
Pagka-abot-kaya o Accessibility - Ang mga
institusyon at programang pang-edukasyon ay
dapat na madaling abutin ng lahat at walang
itinatangi. Ang accessibility ay may magkasanib
na panukat:
1. Walang pagtatangi o Non-discrimination -
ang edukasyon ay dapat na maaring makamit
ng lahat, lalo na ng mga pinaka-mahinang
grupo (vulnerable groups)
2. Pisikal na maabot at mapuntahan o
physical accessibility - ang edukasyon
ay dapat na ligtas at madaling maaabot,
alinman sa paraang pisikal na pagpunta sa
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
31
_____________________________________________
_____________________________________________
lugar nito (hal. paaralan sa komunidad)
o sa pamamagitan ng makabagong
teknolohiya (hal. programang distance
learning)
3. Abot-kayang halaga o economic
accessibility - ang edukasyon ay dapat
abot-kaya ng lahat
4. Katanggap-tanggap o acceptability
- ang porma at nilalaman ng edukasyon
kabilang na ang curricula at pamamaraan
sa pagtuturo ay dapat katanggap-tanggap
(hal. ayon sa kahalagahan, kultura at
mabuting kalidad) sa mga mag-aaral
at sa mga magulang sa angkop na mga
pagkakataon.
5. Pang-angkop o adaptability - ang
edukasyon ay dapat na bumabagay sa
pangangailangan ng mga nagbabagong
lipunan at komunidad at dapat ring
tumutugon sa mga pangangailangan
ng mga mag-aaral sa loob ng kanilang
malawak na lipunan at kulturang
kinapapalooban.
_____________________________________________
32
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
6. KARAPATAN SA SAPAT NA PABAHAY
Kahulugan: Ang karapatan sa sapat na pabahay ay di
nangangahulugan ng pagkakaroon lamang ng isang
tirahan na may bubong. Kasama dito ang karapatang
mamuhay sa isang lugar na ligtas, mapayapa at may
dignidad.
Ubod na Nilalaman ng Karapatan sa Sapat na
Pabahay:
1. Legal na Kasiguruhan sa pananatili - may titulo
ang lupang kinatitirikan, kung alisin man ay
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
33
_____________________________________________
_____________________________________________
may magandang paglilipatan na inilaan ang
gobyerno
2. Pagkakaroon ng mga serbisyo materyales, at
imptrastraktura - may sapat na proteksyon sa
lamig, hamog, init, ulan o iba pang banta sa
kalusugan.
3. Abot-Kaya (Affordable) - abot kaya ang
buwanang hulog sa bahay
4. Angkop na tirahan (habitability) - kompleto ang
pabahay
5. Kayang makuha (accessibility) - malapit sa
mga batayang serbisyo ng pamahalaan ang
bahay
6. Lokasyon - ang bahay ay malapit sa hospital,
palengke, paaralan at iba pa.
7. Pangkulturang kasapatan - ang materyales ay
angkop sa kultura

_____________________________________________
34
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
Session IV: OBLIGASYON NG ESTADO
Layunin: Matukoy ang mga obligasyon ng Estado o
pamahalaan sa pagkakamit o paggiit ng ating mga karapatan.
A. Sino ba ang Duty Bearer? Ayon sa HRBA, ang mga
Duty Bearer o tagapagpatupad ng ating mga karapatan
at nagtitiyak na itoy ginagalang, pinoprotektahan, at
ipinagkakaloob ay ang bumubuo ng ating Estado.
Sino ang Duty Bearer? The Philippine
Government is the duty bearer.
A. EXECUTIVE
President (1)
Vice President (1)
Autonomous Region: Regional Governor (1)
Province: Governor (1), Vice Governor (1)
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
35
_____________________________________________
_____________________________________________
Municipality: Mayor (1), Vice Mayor (1)
Barangay: Barangay Captain
B. LEGISLATIVE
Congress (2 houses): Senate (24), House of
Representatives (270)
Regional Legislative Assembly (24)
Provincial Assembly (voters)
Municipal Assembly (Voters)
Barangay Assembly (8)
Youth Assembly (7)
C. JUDICIARY:
Supreme Court (15)
Court of Appeals (60)
Sandiganbayan (15)
Court of Tax Appeals (9)
Regional Trial court (12 courts)
_____________________________________________
36
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
District courts (5 courts)
Metropolitan Trial court
Municipal trial courts in cities
Municipal trial courts
Municipal circuit trial courts
Share Circuit courts
D. AT IBAT-IBANG AHENSIYANG ITINALAGA
NG GOBYERNO PARA MAGSERBISYO SA
MGA TAO (CLAIM HOLDER)
Halimbawa:
Karapatan AHENSIYA NG GOBYERNO
1. Food NFA, D.A, BFAR, BFAD,
2. Health WHO,
3. Education Dep Ed, CHED,
4. Work DOLE, OWWA, POEA,
5. Housing NHA, HUDCC, UDHA, LRA,
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
37
_____________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________
38
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
INPUT: Bukod sa tatlong ito (Executive, Legislative
at Judiciary) na bumubuo ng ating estado ang pang-
apat ay ang MEDIA na neutral at tagapagpadaloy
ng malayang komunikasyon at ugnayan ng tao sa
Gobyerno.
Workshop: Pagtatala ng Pagtupad sa Obligasyon
ng Estado
Gabay na Tanong:
1. Anu-ano ang mga nagawa na ng pamahalaan sa
inyong komunidad ayon sa mga nabanggit na
karapatan?
2. Anu-ano naman ang di pa nagagawa na kailangan
sa inyong komunidad ayon sa mga Karapatang
nabanggit?
KARAPATANG
PANTAO
NAGAWA NG
PAMAHALAAN
HINDI PA NAGAWA
NG PAMAHALAAN
1. Pagkain
2. Tubig
3. Pabahay
4. Paggawa
5. Kalusugan
6. Edukasyon
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
39
_____________________________________________
_____________________________________________
TATLONG PANGUNAHING OBLIGASYON
NG ESTADO:
1. Obligasyon na Igalang (Respect) - dapat igalang
ng pamahalaan ang ating mga karapatan.
a. Hinihikayat ang estado na huwag gumawa ng
anumang lalabag sa integridad ng individual
sa kalayaan ng bawat isa.
b. Pinagbabawalan ang estado na gumalaw sa
anumang paraan na manghimasok sa mga
kinikilalang karapatan at kalayaan
k. Hiningi sa estado na tanggapin ang kaukulang
tungkulin na gumawa at iayos ang mga
kondisyon para sa pagtamasa at pagkamit ng
mga karapatang pantao.
Mga Halimbawa:
a. Gumawa ng epektibong legal remedy para sa
karapatan sa:
- Pagkain
- Tubig
- Kalusugan
- Paggawa
- Edukasyon
- Pabahay
_____________________________________________
40
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
b. Iwasan ang:
- Food blockade
- Polusyon ng tubig
k. Ipagbawal ang corporal punishment sa paaralan
d. Iwasan ang pagpigil sa tradisyunal na praktis
sa kalusugan
e. Buwagin ang Child labor
g. No to forced eviction
2. OBLIGASYON NA PROTEKTAHAN
(Protect) - dapat ipagtanggol ng pamahalaan
ang ating mga karapatan
Mga Dapat ginagawa ng Gobyerno:
a. Tinutulak ng estado na pagbawalan ang iba sa
paglabag ng mga kinikilalang mga karapatan
at kalayaan.
b. Kailangan ng estado na iwasan ang paglabag
sa karapatang pantao ng mga ikatlong partido.
k. Ang estado ay hindi dapat makipagsabwatan
sa ikatlong partido na sisira sa pagtamasa ng
karapatang pantao.
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
41
_____________________________________________
_____________________________________________
Mga Halimbawa:
a. Gumawa, ipatupad ang mga patakaran sa:
- Price ceiling ng pagkain
- Pagpresyo ng tubig
- Pagkuha ng mahusay na guro
- Akmang serbisyo sa kalusugan
- Labor standards
- Building/housing codes (rental laws)
b,. Imonitor ang kalidad ng:
- Sanitasyon sa paggawa ng pagkain
- Tubig na ligtas sa kontaminasyon
- Edukasyon
- Kalagayan sa paggawa
- Pabahay
- Health goods
3. OBLIGASYON IPATUPAD (Fulfll) - dapat
ipinapatupad o ipinagkakaloob ng pamahalaan
ang ating mga karapatan.
_____________________________________________
42
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
a. Itaguyod (Promote) Gumawa ng kondisyon
na nakatutok sa pagtamasa at pagkamit ng
karapatang pantao
Siguraduhin na ang mga individual ay may
oportunidad na makamit ang mga entitlements
o karapat-dapat na karapatang pantao na hindi
matugunan ng individual lamang.
b. Magbigay (Provide) - tinatawagan ang estado
na maging ultimate provider o natatanging
tagabigay ng mga produktibong rekurso o
serbisyo sa pangangailangan.
Mga Halimbawa:
a. I-monitor ang abot-kayang presyo ng pagkain,
tubig, edukasyon, medisina (Generic law), gamit sa
pabahay (presyo ng semento, bakal, kahoy at iba pa.)
b. Magbigay ng subsidy sa pagkain, tubig,
edukasyon, kalusugan, trabaho at pabahay.
c. Magbigay at maglaan:
i. food aid sa mga refugees
ii. ligtas at sapat na tubig sa mga taong may
kapansanan, biktima ng peligro/sakuna
iii. classroom (mesa, guro, silya, gamit sa
pag-aaral)
iv. libreng serbisyo (halimbawa para sa
vocational training)
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
43
_____________________________________________
_____________________________________________
TEST: Tingnan natin kung may natutunan tayo sa
tatlong Obligasyon ng Gobyerno:
Sabihin kung
A. RESPECT,
B. PROTECT o
C. FULFILL ang mga sitwasyon para maunawan
ang tatlong Obligasyon na ito.
SITWASYON OBLIGASYON
1. Inaprubahan ni Mayor ang City
Ordinance na nagbabawal o
nagpapatigil ng demolisyon sa
buong Navotas.
RESPECT
2. Nagbigay ng kagyat na
tulong ang barangay sa mga
naapektuhan ng baha.
FULFILL
(PROVIDE)
_____________________________________________
44
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
3. Naglabas ang Barangay ng isang
Ordinansa na nag-uutos sa mga
negosyo sa lugar na sumunod sa
mga labor standards kaugnay ng
pagbibigay ng tamang pasahod
at benepisyo.
PROTECT
4. Naglaan ng sapat na pondo ang
Barangay para sa pagpapatayo ng
mga bagong classroom at mga
bagong facilities sa health center
FACILITATE
Session V:
PRINSIPYO NG KARAPATANG PANTAO
Layunin: Malaman
ang mga prinsipyong
gumagabay sa
pagsusulong ng Human
Rights-Based Approach
upang mat i yak at
mamonitor ang mga
programa ng Gobyerno
at mga ahensiyang
nagsusulong ng karapatang
pantao.
Ito ay may acronym na
PANTHER. Alamin natin ang ibig sabihin o kahulugan
ng bawat letra.
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
45
_____________________________________________
_____________________________________________
PARTISIPASYON (Participation) - pakikilahok
ng mamamayan sa pamamahala. Paglahok ng
mamayan sa lahat ng desisyon na nakaka-apekto
ng buhay at karapatan
PANANAGUTAN (Accountability) - pananagutan
ng pamahalaan na irespeto, ipagtanggol at
ipatupad ang bawat Karapatan ng indibidwal at
ipatupad ang mga batas nang walang pagtatangi.
Pananagutan ng mga namamahala ang kanilang
obligasyon at pagsagawa ng mga mamamayan ng
kanilang responsibilidad
WALANG PAGTATANGI (Non-discrimination)
- para sa lahat. Kahit sino ay kasali,anuman ang
kulay, lahi, kultura, etnikong kinabibilangan,
kasarian, relihiyon, panlipunan at
pampulitikang kalagayan, pati ang mga
bulnerableng mamamayan at mahihirap na
sektor ng lipunan. Walang tinatangi, lahat may
kabahagi at pantay-pantay.
Hayag (Transparency) - lahat ng pampublikong
pagkilos at desisyon ay hayag at walang itinatago.
May access sa mga impormasyon at mga
babasahin. Walang inililihim, lahat ipinapaalam.
_____________________________________________
46
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
Makataong Dignidad - pundasyon sa
pagpapahalaga sa tao bilang sentro ng pag-
unlad. Ang dignidad ng tao ay hindi negotiable,
at hindi nagbabago. Kabilang ang mga
kabataan, kababaihan, may kapansanan, at mga
bulnerableng mamamayan sa pagtataguyod ng
dignidad, ang mga batayang pangangailangan
na dapat isaalang-alang:
Pagsasakapangyarihan (Empowerment) -
tumutukoy sa pagsasakapangyarihan ng mga
kapasidad, kaalaman, kakayahan ng bawat
indibidwal sa pagtugon sa kanilang mga problema at
isyung kinakaharap. Kakayahan ng mamamayan
na mapaunlad; desisyon ng mamamayan
pinapatupad,
Panuntunan ng Batas (Rule of law) -
pagsakatuparan sa mga itinakdang
alituntunin ng batas ng pamahalaan
na gabay sa mapayapang pamumuhay
at pag-unlad ng bawat isa. Katarungan
ng bawat indibidwal. Pagpapanatili ng
kaayusan. Pagtugon sa mga karapatan
ng mamamayan. Pagkamit ng katarungan
dapat kamtin
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
47
_____________________________________________
_____________________________________________
Workshop: PANTHER PRINCIPLES
May mga nalalabag bang karapatan sa di paggamit ng
prinsipyong PANTHER? Ating alamin.
Sagutin ang tatlong (3) Gabay na tanong:
1. Ano ang mga kasalukuyang karanasan batay sa
bawat prinsipyo?
2. Sa inyong palagay, ano ang 3 pamantayan
sa mabuting pamamahala batay sa
PANTHER?
3. Paano natin mapapalaganap ang mga pamantayan
na ito?
Tanong #1 Tanong #2 Tanong #3
1.
2.
3.
Session 6:
Panghuling Gawain: Paglalagom at Repleksyon
(SYNTHESIS AND REFLECTION)
Layunin: Malaman ang mga natutunan sa pagsasanay
/pag-aaral ng HRBA.
_____________________________________________
48
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
Gabay na tanong:
Sagutin o isulat sa meta card ang inyong sagot:
1. Kumusta ako pagkatapos ng pagsasanay na
ito?
2. Ano ang pagbabago sa aking pamantayan sa
pagpili sa mga namamahala o Lider ng aming
komunidad o samahan?
REFERENCES:
1. Selected International Human Rights Instruments -
Isinalin sa Pilipino ng EED Luzon Governance
Group December 2011
2. The Rights-Based Approach to Good Governance
Edited by Aurea G. Miclat-Teves
GABAY SA PAGSASANAY NG MGA LIDER SA
KARAPATANG PANTAO
Pangkalahatang Layunin:
Gamitin ang HRBA bilang pamantayan sa isang
mabuting pamamahala ng gobyerno sa pakikilahok ng
mamamayan sa mabuting pamamahala.
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
49
_____________________________________________
_____________________________________________
O
R
A
S
S
E
S
Y
O
N
P
A
R
T
I
K
U
L
A
R

N
A

L
A
Y
U
N
I
N
P
A
K
S
A

/

N
I
L
A
L
A
M
A
N
P
A
M
A
M
A
R
A
A
N
3
0

m
i
n
u
t
o
1
M
a
k
i
l
a
l
a

a
n
g

b
a
w
a
t

k
a
l
a
h
o
k

a
t

m
a
l
a
m
a
n

a
n
g

l
a
y
u
n
i
n

s
a

p
a
g
s
a
s
a
n
a
y
.
P
a
g
p
a
p
a
k
i
l
a
l
a
L
A
Y
U
N
I
N

N
G

P
a
g
s
a
s
a
n
a
y
P
a
g
p
a
p
a
k
i
l
a
l
a
1

o
r
a
s
2
M
a
l
a
m
a
n

a
n
g

k
o
n
s
e
p
t
o
,

k
a
h
u
l
u
g
a
n

n
g

k
a
r
a
p
a
t
a
n
,

u
r
i
,
K
a
t
a
n
g
i
a
n

n
g

k
a
r
a
p
a
t
a
n
,

k
a
i
b
a
h
a
n

n
i
t
o

s
a

P
a
n
g
a
n
g
a
i
l
a
n
g
a
n
,

p
a
g
l
a
b
a
g

a
t

d
i

p
a
g
l
a
b
a
g
.

K
o
n
s
e
p
t
o

n
g

K
a
r
a
p
a
t
a
n
g

P
a
n
t
a
o

K
a
h
u
l
u
g
a
n

U
r
i
,

k
a
t
a
n
g
i
a
n

K
a
i
b
a
h
a
n

n
g

K
P

s
a

P
a
n
g
a
n
g
a
i
l
a
n
g
a
n

P
a
g
l
a
b
a
g

a
t

d
i

p
a
g
l
a
b
a
g

s
a

K
P

P
a
g
p
a
p
a
l
i
w
a
n
a
g

s
a

H
R
B
A
I
n
p
u
t
,
R
o
l
e

p
l
a
y
L
e
c
t
u
r
e
D
i
s
c
u
s
s
i
o
n
L
a
r
o
1

o
r
a
s
3
M
a
t
u
k
o
y

a
n
g

m
g
a

S
a
n
g
k
a
p

a
t

u
b
o
d

n
g

m
g
a

K
a
r
a
p
a
t
a
n
S
a
n
g
k
a
p

n
g

K
a
r
a
p
a
t
a
n
g

p
a
n
t
a
o
(
N
O
R
M
A
T
I
V
E

C
O
N
T
E
N
T
)
L
e
c
t
u
r
e
P
a
g
p
a
p
a
l
i
w
a
n
a
g
1

o
r
a
s
4
M
a
t
a
l
a
k
a
y

a
n
g


m
g
a

n
a
i
t
u
l
o
n
g

n
g

L
G
U

a
t

i
b
a

p
a
n
g


a
c
t
o
r

a
t

H
R

n
a

t
i
n
u
t
u
g
u
n
a
n

n
g

k
a
n
i
l
a
n
g

o
r
g
a
n
i
s
a
s
y
o
n
O
B
L
I
G
A
S
Y
O
N

N
G

E
S
T
A
D
O
L
e
c
t
u
r
e
D
i
s
c
u
s
s
i
o
n
T
a
n
o
n
g

a
t

s
a
g
o
t
_____________________________________________
50
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA
1

o
r
a
s
5
M
a
u
n
a
w
a
a
n

a
n
g

m
g
a

p
a
m
a
n
t
a
y
a
n

n
g

m
a
b
u
t
i
n
g

p
a
m
a
m
a
h
a
l
a

a
y
o
n

s
a

H
R
B
A
P
R
I
N
S
I
P
Y
O

N
G

K
P

(
s
a

p
a
g
g
a
m
i
t

n
g

P
A
N
T
H
E
R
)
P
a
g
p
a
p
a
l
i
w
a
n
a
g
3
0

m
i
n
u
t
o
6
P
a
g
l
a
l
a
g
o
m

a
t

R
e
p
l
e
k
s
y
o
n
S
Y
N
T
H
E
S
I
S

a
n
d

R
e
f
e
c
t
i
o
n
P
a
g
b
a
b
a
h
a
g
i
Aralin sa Paghuhubog ng mga Lider Pang-Komunidad
51
_____________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________
52
_____________________________________________
MODYUL SA PAGSASANAY SA HRBA