YATAY AÇI ÖLÇÜMÜ

Kesişen iki doğrultu arasındaki yön farkına açı denir.

Deniz yüzeyinden farklı yükseklikte olan A, B, C gibi üç
nokta arasında üç çeşit açı vardır.
 YATAY AÇI ÖLÇÜMÜ
1. Yatay açı
2. Düşey açı
3. Pozisyon (Konum) açısı
Yatay açı: AB ve AC doğrularından geçen düşey düzlemlerin
yatay düzlem ile arakesitleri ( A’B’ ve A’C’ arasında kalan )
arasındaki β açısına yatay açı denir. Jeodezik amaçlı açı ölçme
aletlerinde ( teodolitlerde ) yatay düzlem, aletin yatay açı bölüm
dairesinden geçen düzlemdir.
Düşey açı: Düşey açılar, noktalar arasındaki yükseklik farklarının
hesaplanmasında ve eğik uzunlukların yatay uzunluklara
dönüştürülmesinde kullanılır. Düşey açılar iki şekilde ifade
edilebilir ve ölçülür. AB ve AC doğrularından geçen düşey
düzlemler üzerinde A noktasından geçen düşey doğrultu (aynı
zamanda iki düzlemin arakesiti) ile AB ve AC doğruları arasındaki
açılara zenit (başucu) açısı denir.
 YATAY AÇI ÖLÇÜMÜ
AB ve AC noktalarından geçen düşey düzlemlerdeki AB ve AC
doğrultuları ile A noktasından geçen yatay düzlemin bu düşey
düzlemlerle arakesitleri arasındaki açılar ise α eğim açısıdır.
Yataydan yukarıya doğru büyürse pozitif (+), aşağıya doğru
büyürse negatif (-) işaretli olur.

Pozisyon (Konum) Açısı: Uzayda kesişen iki doğru arasındaki

açıdır. Şekilde AB ve AC doğruları arasındaki açı olup ϕ harfi ile
gösterilmiştir. Pozisyon açısı, iki doğrultunun oluşturduğu eğik
düzlem üzerinde oluşur. Pozisyon açısı haritacılıkta kullanılmaz.
 Açı Ölçme Aletleri
Yatay ve düşey açıları ölçmek için arazide kullandığımız
aletlere genel olarak teodolit denilmektedir. Teodolit ile
açılar saniye hassasiyetinde ölçülür.
Açıları daha düşük hassasiyetle ölçen aletlere de
takeometre denilir.
Hem açıları hem de uzunlukları elektronik olarak ölçen
aletlere de total station denilmektedir.
 Teodolitin Önemli Parçaları
• Dürbün : Aleti belli bir noktaya yöneltmeye ve görüntüyü
büyütmeye yarar.
• Yatay eksen : Dürbünün etrafında döndüğü eksendir. Yatay
eksen, dürbünü ve düşey açı bölüm dairesini taşır.
• Taşıyıcılar : Dürbün ve düşey açı bölüm dairesi ile beraber yatay
ekseni taşıyan ayaklardır.
• Düzeçler : Düşey ekseni düşeylemeye yarayan küresel ve
silindirik ( boru ) düzeçlerdir. Küresel düzeç, kaba yataylama için,
silindirik düzeç ise hassas yataylama için kullanılır.
• Yatay açı bölüm dairesi : Dürbünün düşey eksen etrafında
dönmesini ölçmeye yarayan, alt yapıya bağlı, merkezi düşey
eksen üzerinde bulunan ve çevresinde açı bölümleri olan bir
dairedir.
• Düşey açı bölüm dairesi : Dürbünün yatay eksen etrafındaki
dönmesini ölçmeye yarayan, yatay eksene bağlı, merkezi yatay
eksen üzerinde bulunan ve çevresinde açı bölümleri olan bir
dairedir.
• Okuma düzenleri : Yatay ve düşey açı bölüm dairelerindeki açı
değerlerini okumaya yarayan ve taşıyıcılara bağlı göstergelerdir.
TEODOLİT
 TEODOLİTİN EKSENLERİ
Düşey ( asal ) eksen ( VV ) : Aleti
etrafında döndürdüğümüz
eksendir. Alet kurulduğu zaman
düşey eksen tam düşey olmalıdır.
Düzeç ekseni ( DD ) : Silindirik
düzece teğet olan eksendir. Düşey
eksenin düşeyliğini (aletin
yataylığını) sağlamak için
kullanılır.
Yatay ( muylu ) eksen ( YY ) :
Dürbünü etrafında
döndürdüğümüz eksendir. Alet
kurulup, düşey eksen düşey
duruma getirildikten sonra, yatay
eksenin yatay olması gerekir.
Gözlem ( optik, dürbün, nişan )
ekseni ( GG ) : Objektif optik
merkezi ile gözlem çizgilerinin
kesim noktasından geçen
eksendir.
 EKSEN KOŞULLARI
Aletin hatasız olabilmesi için eksenler arasında şu koşulların
gerçekleşmesi gerekir:

• Düzeç ekseni düşey eksene dik olmalıdır (DD ⊥ VV).

• Gözlem ekseni yatay eksene dik olmalıdır (GG ⊥ YY).
• Yatay eksen düşey eksene dik olmalıdır (YY ⊥ VV).

Teodolitlerde, açı bölümlerinin üzerine çizildiği daireye açı

bölüm dairesi denilir. Yatay açıların üzerine çizildiği daireye
yatay açı bölüm dairesi ya da kısaca yatay daire; düşey
açıların üzerine çizildiği daireye de düşey açı bölüm dairesi
ya da kısaca düşey daire denir.
 Açı Okuma Düzenleri
Açılar klasik aletlerde çeşitli açı okuma düzenleri
yardımıyla okunur. Elektronik teodolitlerde ise, açılar
elektronik olarak okunur ve sonuçlar bir tuşa
basılmak suretiyle ekranda görünür. Klasik ölçme
aletlerindeki açı okuma düzenlerini 5 grupta ele
alabiliriz:
• Çizgili açı okuma düzenleri
• Skalalı açı okuma düzenleri
• Optik mikrometreli çizgili açı okuma düzenleri
• Optik mikrometreli çakıştırmalı açı okuma düzenleri
• Sayısal açı okuma düzenleridir.
 Çizgili Açı Okuma Düzenleri
En basit açı okuma
düzeni olup, açı
penceresindeki sabit
düşey bir gösterge
çizginin bölümlendirmeyi
kestiği yer okunur. Alet
döndürüldükçe açı
penceresinde görünen
bölüm çizgileri hareket
eder. Gösterge çizgisi iki
bölüm çizgisi arasında
kaldığı zaman, ara değer
tahmin edilir.
 Skalalı Açı Okuma Düzenleri
Açı bölüm dairesinin en
küçük bölümünün çizgileri
arasındaki uzunluğa eşit
boyda ve skala adı verilen
bir bölümlendirme, bölüm
dairesi ile birlikte açı
penceresine yansıtılır. Skala
açı penceresinde sabittir.
Alet döndürüldükçe, bölüm
çizgileri hareket eder. Açıyı
okumak için önce
bölümlendirmenin en küçük
bölümünün değeri belirlenir.
Açı, skala içinde kalan
bölümlendirme çizgisinin
değerine, skala değeri
eklenerek bulunur.
Optik Mikrometreli Çizgili Açı Okuma Düzenleri
Açı penceresine yansıtılmış olan
bölümlendirmenin, gösterge çizgisi ile
bölüm çizgileri arasında kalan kısmı
tahmin ile değil, bir mikrometre düzeni
yardımıyla okunur. Açının okunması
için mikrometre tamburası
döndürülerek en yakın bölüm çizgisi,
gösterge çizgisi ile çakıştırılır.
Çakıştırılmış olan bölüm çizgisinin
değerine mikrometrede okunan değer
eklenir, ( Şekil-2.06b ).
Genel olarak bir aletle açı okumaya
başlamadan önce, açı bölüm
dairesinin en küçük bölümünün değeri
ve bu bölüm değerine eşdeğer olarak
düzenlenmiş olan mikrometre
bölümlendirmesinin kaça
bölündüğünü ve bir mikrometre
bölümünün neye eşit olduğunu
belirlemek gerekir.
Optik Mikrometreli Çakıştırmalı Açı Okuma Düzenleri
• Açı bölüm dairesinin 200 gon farklı iki kısmı
açı penceresine karşılıklı olarak
yansıtılırlar. Bu şekilde yansıtılmış olan
bölüm çizgileri birbirleri ile çakışmamış
iseler, bunlar mikrometre tamburu
döndürülerek birbirleri ile çakıştırılırlar.
Açının okunmasına geçilmeden önce, açı
bölüm dairesinin en küçük bölümünün
değeri belirlenir.
• Bu tür okuma düzenlerinde gösterge
çizgisini kullanmadan da açı okunabilir.
Bunun için gösterge çizgisinin solunda ve
düz olarak yazılmış bulunan gon
çizgisinden, gösterge çizgisinin sağında,
ters olarak yazılmış ve gösterge çizgisinin
solundaki rakamdan 200 gon farklı olan
gon çizgisine kadar aralıklar 10’ar 10’ar
sayılır. Bulunan sayı 10 cgon miktarını
verir. Gösterge çizgisinin solundaki gon’a,
sayılan bu 10 cgonlar ve mikrometreden
okunan cgon ve mgon’lar eklenerek açı
bulunur.
 Sayısal Açı Okuma Düzeni
Açının okunması için önce
mikrometre tamburu
döndürülerek açı penceresinde
görünen çizgiler karşılaştırılır.
Açı bölüm penceresindeki
görünen açı değeri sabit cgon
göstergesindeki hangi değerin
üzerinde ise bu iki değer
doğrudan okunurlar. Bu
durumda doğrultu değeri 10
cgon ‘luk kısmına kadarı
okunmuş olur. Mikrometreden
ise 1 cgon değeri ile birlikte
okunan mgon ’lar eklenerek
doğrultu değeri bulunur
 Teodolitin Nokta Üzerine Kurulması
Teodolitin nokta üzerine kurulması demek, düşey hale getirilmiş
teodolit asal ekseninin zemindeki noktanın merkezinden
geçecek şekilde teodolitin nokta üzerine yerleştirilmesidir. Yani
aletin optik çekülünden bakıldığı zaman zemindeki noktanın
merkezi ile optik çekül göstergesinin merkezinin çakışması ve
teodolitin düzeçlerinin yataylanmış olması gerekir.
Teodolitin Nokta Üzerine Kurulması
 Açı Ölçme Yöntemleri
Yatay açılar, duyarlıklı sonuç istenen çalışmalarda
genellikle ışığın kırılması (refraksiyonun) etkisinin en az
olduğu sabah ve akşam saatlerinde ölçülür. Yatay açı ölçme
yöntemleri şöyle sıralanabilir:

• Basit açı ölçümü,

• İki yarım silsile ( iki yarım dizi ) yöntemi,
• Silsile ( dizi ) yöntemi,
• Yineleme ( repetisyon ) yöntemi,
• Kombinasyon yöntemi,
• Sektör yöntemi,
• Reiterasyon yöntemi’dir.
 Basit Açı Ölçümü
Basit açı ölçümünde açı, yalnızca bir
dürbün durumunda ölçülmektedir.
Şekilde, A noktasındaki β açısının
ölçümü için teodolit A noktasına
kurulur ve B noktasına bakılarak r1
doğrultu değeri okunur. Daha sonra
alet C noktasına yöneltilerek r2
doğrultu değeri okunur. α açısı, bu
iki doğrultunun farkı alınarak elde β = r2 − r1
edilir yani, β =r2-r1 olur. Bu yöntem,
2 2 2
fazla incelik aranmayan nirengi
istikşafı gibi işlerde uygulanır.
sβ = sr 2 + s r1
Duyarlığı artırmak için açı birkaç kere
aynı şekilde ölçülür ve tüm ölçülerin s r 1 = s r 2 = s r ise
aritmetik ortalaması alınarak kesin
değer bulunur.
s 2β = s r2 + s r2 = 2 ⋅ s r2

s β = 2 ⋅ sr
 İki Yarım Silsile ( Dizi ) Açı Ölçümü

1
β = (β1 + β 2 )
2

Alet, P noktasına kurulur ve 1. Dürbün durumunda A noktasına

yöneltilerek a1 okuması yapılır. Alet, daha sonra saat ibresi yönünde
döndürülerek dürbün B noktasına yöneltilerek b1 okuması yapılır. Bu
iki doğrultu arasındaki açı, β1 = b1-a1 dir.
Buraya kadar yapılan işlem bir yarım silsiledir. İkinci yarım silsileye
başlamadan önce dürbüne takla attırılarak alet ikinci duruma getirilir
ve yatay açı bölüm dairesi bir miktar kaydırılır. Dürbün yine A
noktasına yöneltilerek a2 doğrultu değeri okunur. Alet, daha sonra
saat ibresi yönünde döndürülerek B noktasına bakılır ve b2 doğrultu
değeri okunur. Bu iki doğrultu arasındaki açı, β2=b2-a2 dir. Bu şekilde
iki yarım silsile açı ölçümü tamamlanmış olur.
İki Yarım Silsile ( Dizi ) Açı Ölçümü
 Silsile ( Dizi ) Yöntemiyle Açı Ölçümü
Teodolit, ölçmenin yapılacağı N noktasına kurulur.
Dürbünün birinci durumunda en iyi görülebilen
noktaya (N1) yöneltilerek doğrultu değeri okunur.
Sonra, saat ibresinin hareketi yönünde bütün
noktalara (N2, N3, N4) bakılarak doğrultular okunur.
Kontrol için ilk noktaya tekrar bakılır ve okunan değer
parantez içinde yazılır. BÖHYY ne göre parantez
içinde yazılan bu değer hesaba katılmaz ve iki okuma
değeri arasındaki fark 1 mgon u geçemez. Aksi
durumda o yarım silsile yinelenir. Dürbün ikinci
duruma getirilir ve ilk noktadan (N1) başlamak üzere
saat ibresinin ters yönünde tüm noktalara bakılarak
doğrultular okunur. Kontrol için ilk noktaya yine bakılır.
İki okuma arasındaki farkın, BÖHYY ne göre 1 mgon
dan küçük kalması gerekir. Bu şekilde bir silsile açı
ölçümü tamamlanmış olur.
Bir noktada n silsile ölçüm yapılacaksa, yatay açı
bölüm dairesi, her silsile başlangıcında 200/n kadar
kaydırılır. Örneğin, n=4 ise, silsile başlangıçları 0, 50,
100 ve 150 gon olacaktır. Silsile yöntemiyle açı
ölçümünde sonuçlar, gözlem ekseni ve yatay eksen
hataları ile sürüklenme hatasının etkilerinden arınmış
olur.
 Silsile ( Dizi ) Yöntemiyle Açı Ölçümü

BÖHYY' ne göre bir noktadaki ölçülecek doğrultular toplamı 10 dan fazla

ise, doğrultular, gruplara ayrılır. Bu şekilde parça silsileler düzenlenmesi
durumunda parçalar arasında birisi başlangıç olmak üzere en az iki ortak
doğrultu bulunur. Ölçme sırasında teodolitin yeniden yataylanmasından
kaçınılmalıdır. Eğer aletin düzeci kaymışsa, düzeç ayarlanır ve o yarım
silsile tekrarlanır. Bir noktada durulup k tane noktaya n silsile gözlem
yapılmışsa bir doğrultunun bir silsiledeki standart sapması s ve bir
doğrultunun n silsileden elde edilen kesin değerinin standart sapması sr
ise,
[vv] s
s = sr =
(n − 1)(k − 1) n

Olur. Silsileler ortalaması olan kesin doğrultu değerlerinden indirgenmiş

ortalamalar çıkarılarak d farkları bulunur. Her silsiledeki doğrultu sayısı k
olmak üzere
vi = di −
[d] [v ] = 0
k
Silsile ( Dizi ) Yöntemiyle Açı Ölçümü
Bir doğrultunun standart sapması üçgen kapanmaları
yardımıyla da hesaplanabilir. Bir üçgenin ortalama kapanma
hatası
[ww ]
wo =
n
dır. Burada w, üçgen kapanmalarını n de kapanma hataları
hesaplanan üçgen sayısını göstermektedir. Bir nirengi ağında
wo [ ww ]
Bir üçgen açısının standart sapması
sβ = =
3 3n

Bir doğrultunun standart sapması sβ [ ww ]

sr = =
2 6n
 Silsile ( Dizi ) Yöntemiyle Açı Ölçümü

[vv] = 0.82 + 0.37 + 0.13 + 1.13 = 2.45 mgon2

Her bir doğrultu ölçüsünün standart sapması,

s=
[vv] =
2.45
= 0.64
( n − 1)(k − 1) ( 4 − 1)(3 − 1)
Silsileler ortalamasından hesaplanan kesin doğrultuların
standart sapması
s 0.64
sr = = = 0.32
n 4
Yineleme (Repetisyon) Yöntemiyle Açı Ölçümü
Teodolitlerde dürbün büyütmesi oldukça büyük olduğundan
dürbünü, bir noktaya hedefleme duyarlığı, bölüm dairesinden
açıyı okuma duyarlığından daha fazladır. Bunun için bir açının,
bölüm dairesinin verebileceğinden daha yüksek bir duyarlıkla
okunması gerektiğinde yineleme yöntemiyle açı ölçümü
kullanılır. Bu yöntem yalnızca çift eksenli, yani istediğimiz
zaman açı bölüm dairesini sabit bırakıp yalnızca dürbünü,
istediğimiz zaman da açı bölüm dairesinin dürbünle birlikte
döndürebileceğimiz teodolitlerle uygulanabilir.
Açının hassas okunamadığı aletlerle bir açının ölçümü n kez
yinelenir. Bu nedenle bu yönteme yineleme yöntemi
denilmektedir. Bu yöntemde son okumayla ilk okumanın farkı
açının n katını verdiğinden bu fark, n tekrarlama sayısına
bölünerek açının kesin değeri elde edilir. Ölçü sonucu n ile
bölündüğünden okuma hatası da n kez küçültülmüş olur. Açı
ölçümü aşağıdaki şekilde yapılır.
Yineleme (Repetisyon) Yöntemiyle Açı Ölçümü
Alet P noktasına kurulup, P1 e yöneltilir. Bir okuma yapılır. Sonra
P2 ye yöneltilerek kaba bir okuma yapılır. Yatay açı bölüm dairesi
bağlanır. Yalnızca dürbün P1 e yöneltilir. Sonra dürbün açı okuma
bölüm dairesi ile birlikte P2 ye yöneltilir. Aynı işlemler n kez
yinelenir. Dürbün ikinci duruma alınır ve P2 noktasına çevrilir. Bu
kez ölçüm sağdan sola doğru ve birinci dürbün durumunda
yapıldığı kadar yinelenerek açı ölçümü sürdürülür.
Yineleme (Repetisyon) Yöntemiyle Açı Ölçümü
Kombinasyon ( Schreiber ) Yöntemiyle Açı Ölçümü

Durulan nokta ile bakılan noktalar arasındaki uzaklıklar çok

fazla ise genellikle hava koşulları nedeniyle hedef noktalarının
hepsi aynı anda görülemez. Örneğin güneş tarafındaki
noktalar iyi görünmeyebilir. Böyle durumlarda görülebilen
noktalar arasındaki açılar ölçülür.
Bir istasyonda k kadar doğrultu varsa, bu doğrultular arasında,
sayıda ikili ilişki kurulabilir. Eğer doğrultu sayısı çok ise ölçme
yükü, gereğinden çok artar. Fazla ölçü sayısı,
k( k − 1) ( k − 1)(k − 2 )
− ( k − 1) =
2 2
bağıntısıyla verilir. Örneğin 20 doğrultunun ölçümü söz konusu
ise, bu durumda fazla ölçü sayısı 171 olur ki bu da gerekli
sayının dokuz katıdır
Kombinasyon ( Schreiber ) Yöntemiyle Açı Ölçümü

Şekilden de görüleceği üzere her açı bir kere doğrudan, birkaç

kere de iki açının farkından elde edilir. Bulunan değerler
arasında farklar olacaktır. Kesin açı, doğrudan ölçerek bulunan
açının 2 katı ile iki açının farkı ya da toplamından bulunan
değerlerin toplanarak ortalaması alınmak suretiyle bulunur.
1
(12) = [2 × 12 + 1 × (13 − 23) + 1 × (14 − 24) + 1 × (15 − 25 )]
5
1
(13) = [2 × 13 + 1 × (14 − 34) + 1 × (15 − 35 ) + 1 × (12 + 23)]
5
1
(14) = [2 × 14 + 1 × (15 − 45 ) + 1 × (12 + 24) + 1 × (13 + 34)]
5
1
(15 ) = [2 × 15 + 1 × (12 + 25 ) + 1 × (13 + 35 ) + 1 × (14 + 45 )]
5
 Sektör Yöntemi İle Açı Ölçümü
Bir noktada ölçülecek doğrultu
sayısı çoksa, ufka eşit olarak
dağılmış, 2 veya en çok 4 ana
doğrultu ( sektör ) belirlenir.
Diğer doğrultuların oluşturduğu
açılar bu sektörlere bağlanır.
Ara doğrultular sektör açısının
kesin değerine göre dengelenir.
Dengelemede önce her bir
sektörün tek tek ortalamaları
hesaplanır. Sonra da bu
ortalama değerlerin toplamı 400
gon olacak şekilde dengelenir.
Buradan dengeli açılar
hesaplanabilir ve hata hesabı
yapılabilir.
 Reiterasyon Yöntemi İle Açı Ölçümü
Bu yöntemde açılar aynen yineleme ( repetisyon )
yönteminde olduğu gibi ölçülür. Ancak teodolitin
hedefe her tatbik edilişinde doğrultu açısı okunur.
Ayrıca her doğrultuda mikrometre biraz bozulmak
suretiyle yeniden tatbik yapılır ve böylece her
doğrultuda iki okuma yapılır. Bu yöntemde kullanılan
teodolitin çift eksenli olmasına gerek yoktur. Her dizide
başlangıç kaydırılması iki doğrultu arasındaki açı
kadardır. Her okunan açının, önce okunan açılarla
ortalaması alınır. Bir önceki ortalama değeri ile halen
ölçtüğümüz açının dahil olduğu ortalama arasındaki
farkın bizim isteğimiz sınırda olmasına kadar ortalama
alınarak ölçmeye devam edilir. Ayrıca açı, dürbünün
ikinci durumunda da ölçülür.
 Reiterasyon Yöntemi İle Açı Ölçümü
Uygulama: Bir istasyon noktasındaki kırılma açısı reiterasyon yöntemi ile
0.5 mgon doğrulukla belirlenmek isteniyor. İstenen doğruluğu sağlayacak
şekilde açı ölçümü 3 kez yinelenerek aşağıdaki tablonun 5. sütunundaki
değerler elde ediliyor. Kesin açı değerini hesaplayınız.