Bi Mat Nhung Ke Xuat Chung

B N R O S E T O
3
NHNG K
XUT CHNG
Cch nhn mi v ngun gc thnh cng
Diu Ngc dch
MALCOLM
GLADWELL
Tc gi cc cun bestseller
im bng pht v Trong chp mt
NH XUT BN TH GII
B N R O S E T O
5

Con ng dn n thnh cng?
Bn lun mong mun thnh cng? Bn m

c tr thnh
mt nhn vt xut chng? Nu bn lm trong lnh vc cng
ngh thng tin, nhng yu t no gip bn c th tr thnh
mt ngi nh Bill Gates? Nu hot ng trong lnh vc
ngh thut, bn tng bao gi so snh mnh vi ban nhc The
Beatles hay thin ti Mozart cha? Trong cun sch gin d

ny c nhng ch dn, gi m con ng hng mi ngi
ti thnh cng nh mong c.
Malcolm Gladwell, tc gi cun sch Nhng k xut
chng v hai tc phm ni ting khc l Trong chp mt v
im bng pht, nm 2005 tng c Tp ch Times bu
chn l mt trong 100 ngi nh hng nht th gii.
V sao ng c tm nh hng ln nh vy, tht n gin,
v ng c kh nng xut sc a ra nhng nhn nh v quy
lut x hi tng chng nh rt bnh d m li rt su sc.
Nhng nhn nh ca ng trong cun Nhng k xut chng

gip cc bc lm cha m tin on kh nng: Con ci h c
th tr thnh vn ng vin th thao ni ting? C th thnh
cng rc r trong ngnh cng ngh thng tin? Hoc c th

tr thnh lut s danh ting?
T nhng l gii v thnh cng ca ban nhc lng danh
The Beatles, t ph phn mm Bill Gates, cc lut s ni
ting ph Wall, cng rt nhiu thin ti khc tc gi ch ra
rng cuc i ca nhng ngi thnh cng tun th nhng
im chung th v. ng thi ng cng a ra cch l gii
y thuyt phc cho tht bi ng bun ca nhng thn
N H N G K X U T C H N G
6
ng c ch s IQ rt cao. Pht hin ny lm cun sch c
sc v khc bit v quan im pht huy tim nng con ngi.
Tc gi qu quyt rng cc v nhn khng t dng m c,
cng khng c thc y bi ch c thin ti hay ti nng.
Qu ng nh cha ng ta ni: C cng mi st c ngy nn
kim, v nhn l ngi bit nm bt c hi t mi trng v
hon cnh, v cng vi mit mi kh luyn m h vn ln
nhng nh cao ngi khc khng th t ti. Mi chng ta,
nu c kht vng lm c nhng iu ln lao, tr thnh
ngi xut chng, th hy chm ch rn luyn k nng v
nm bt c hi vn ti nh cao. Chng ta cng c th
hng dn con ci mnh ngay t by gi gip chng c c
nhng li th c bit mt ngy no chng ta c th t
ho. Bit u bn s tr thnh b m ca nhng Bill Gates,
hay ca nhm Beatles tng lai
Vi cun sch nh ny, bn c th tm c nhng gi
n gin nhng v cng hu hiu cho con ci hoc chnh
bn thn bn.
T cch nhn v nhng lp lun trong cun sch, suy ngh
v Vit Nam, chng ta c th thy v sao c nhng th h
vng trong tt c cc lnh vc t th thao n khoa hc hay
trong x hi, ti sao thnh cng ca th h ny rt khc bit
vi thnh cng ca th h khc cng nh c th d on v
thnh cng ca chnh th h mnh
Hin ti l nguyn kh ca quc gia. Hy vng cun sch
nh ny gi m cho mi gia nh, mi c nhn cch thc hun
c nguyn kh Vit Nam!
Thng 7 2009
TRNG GI A B NH
Ch tch Tp on FPT

B N R O S E T O
7
MC LC
LI GII THIU __________________ 9
B n Roseto
NHNG NGI NY QUA I V TUI CAO. C VY THI.
CHNG 1 _____________________ 21
Hiu ng Matthew
V PHM AI C, TH C CHO THM V S C D THA; CN AI
KHNG C, TH NGAY CI ANG C, CNG S B LY I. Matthew 25:29
CHNG 2 ______________________ 46
Quy tc 10.000 gi
HAMBURG, CHNG TI PHI CHI TM TING NG H.
CHNG 3 ______________________ 85
Mi phin phc vi cc thin ti, Phn I
BIT V IQ CA MT CU B CNG CHNG GIP CH G MY
NU BN PHI I MT VI C MT NHM NHNG CU B THNG MINH.
CHNG 4 _____________________ 112
Mi phin phc vi cc thin ti,Phn II
SAU NHNG CUC M PHN KO DI,
NGI TA NG TNH RNG ROBERT S PHI CHU QUN CH.
8
CHNG V ____________________ 141
Ba bi hc ca Joe Flom
CHNG VI ____________________ 195
Harlan, Kentucky
HY CHT NH MT THNG N NG,
NH CCH ANH TRAI MY LM.
CHNG VII ___________________ 214
L thuyt chng tc ca cc v ri my bay
C TRNG, RADAR THI TIT GIP CHNG TA RT NHIU.
CHNG VIII __________________ 268
Nhng rung la v bi kim tra Ton
NGI C KH NNG THC DY TRC BNH MINH
SUT BA TRM SU MI NGY MT NM CHC CHN C TH LM CHO
GIA NH MNH TR NN SUNG TC.
CHNG IX____________________ 298
Tha thun ca Marita
TT C CC BN B CA CHU BY GI U N T KIPP.
PHN KT _____________________ 322
Cu chuyn Jamaica
NU NHNG A TR DA MU C SINH RA,
CHNG S C GII PHNG.

B N R O S E T O
9
L I G I I T H I U
B n Roseto
" N H N G N G I N Y U C H T V T U I C A O .
C V Y T H I . "
1.
Roseto Valfortore nm cch thnh Rome khong mt
trm dm v pha ng nam di chn i Apennine,
thuc tnh Foggia ca Italia. Cng ging nh nhng ngi
lng mang phong cch trung c, th trn ny quy qun
xung quanh mt qung trng trung tm rng ln. i
din vi qung trng l Palazzo Marchesale - lu i ca
dng h Saggese, tng c thi l lnh cha giu c vng
ny. Mt li i c mi vm bt u t mt m hng
thng ra nh th - Madonna del Carmine (Qu b Ni
Carmine - ND). Nhng bc thang hp chy dc ln
sn i, p lin hai bn l nhng cn nh xy bng
lp ngi san st thnh cm vi nhau.
Trong sut nhiu th k, nhng nng dn ca Roseto
lm vic cc m hoa cng trong nhng qu i xung
10
quanh, hay cy cy trng trt trn cc tha rung thung
lng pha di, cuc b bn hay nm dm ng xung
ni mi sm mai v ri li cn mn i ht qung ng di
tr v khu i khi chiu mun. Cuc sng tht gieo neo. C
dn th trn khng h bit ch, ngho t ti v chng c
my hy vng c ci thin v mt kinh t cho n khi
nhng tin tc v mnh t ca vn hi nm pha bn kia b
i dng cht n vi Roseto hi cui th k XIX.
Thng Ging nm 1882, mt nhm 11 ngi Roseto -
mi ngi n ng v mt cu trai - dong bum n
New York. m u tin h ng ngay trn sn qun Little
Italy ng Mulberry, khu Manhattan. Sau h liu
th vn may i v pha ty, cui cng tm c vic lm
trong mt m c-oa ( bng) cch mi chn dm v
pha ty thnh ph New York, gn th trn Bangor, bang
Pennsylvania. Trong nm tip sau , mi lm ngi
Roseto ri Italia n vi nc M, mt vi ngi trong
cng dng chn Bangor, st cnh vi nhng ngi
ng hng trong m c-oa. Nhng ngi nhp c y
bo tin cho qu hng Roseto v ha hn ca vng Tn
Th Gii v rt nhanh chng ht nhm ngi Roseto ny
theo chn nhm ngi khc gi ghm c ti dt thng
tin ti Pennsylvania, cho ti khi lch ngun nhp c ban
u tr thnh mt cn l cun. Ch tnh ring nm 1894,
khong mt nghn hai trm ngi gc Roseto xin h
chiu nhp cnh Hoa K, li tt c li ph ni lng qu
c ca mnh hoang liu.
Ngi Roseto bt u mua li t ai trn sn i ln
nhn ni vi Bangor bng mt con ng xe sc vt

B N R O S E T O
11
ko mn vt v dc thoai thoi. H xy dng nhng cn
nh bng hai tng san st thnh cm vi mi lp c-
oa trn nhng con ng hp chy ngon ngoo ln
xung sn i. H dng ln mt nh th, gi n l Qu
b Ni Carmel v t tn con ph chnh ni nh th ta
lc l i l Garibaldi - tn mt v i anh hng thng
nht nc . Thu ban u, h gi th trn ca mnh l
Tn Italy. Nhng rt nhanh sau h i li thnh Roseto
- ci tn dng nh l thch hp nht biu th rng hu
ht h u n t cng mt ngi lng Italy.
Vo nm 1896, mt mc s tr tui nng ng vi tn
gi Cha Pasquale de Nisco tip qun cng vic ti nh th
Qu b Ni Carmel. Cha De Nisco to dng nhng cng
ng tn gio v t chc cc dp l lt. ng khuyn khch
c dn th trn lm sch t ai, trng hnh ty, u a,
khoai ty, da chut v cc cy hoa qu trong nhng
mnh vn pha sau nh h. ng phn pht ht ging v
hnh c. C th trn bng bng sinh kh. Ngi dn
Roseto bt u nui ln sau vn v trng nho
ru ti gia. Vi trng hc, mt cng vin, mt tu vin v
mt ngha trang c xy dng. Cc ca tim v hng
bnh ngt, nh hng v qun bar m ca dc theo i l
Garibaldi. Hn mt t nh xng bung ra sn xut o
chong cho ngnh may mc. Th trn Bangor lng ging
a phn l ngi x Wales v Anh quc, th trn k bn
ch yu l ngi gc c - da vo mi quan h cng
thng gia ngi Anh vi ngi c cng nh ngi
trong nhng nm thng y - r rng th trn Roseto ch
gm ton c dn Roseto sinh sng m thi. Nu bn do
12
bc ngc xui nhng con ph Roseto - bang
Pennsylvania trong mt vi thp nin sau nm 1900, bn
s ch nghe thy ting , m khng phi l th ting no
khc ngoi loi phng ng min Nam Foggia chun xc
vn c s dng Roseto. Roseto nm trong lng bang
Pennsylvania l mt th gii nh b ring bit t cp t
tc - tt c, nhng li khng h c nhng cng ng
xung quanh bit ti - v c l mi vic s vn duy tr nh
th nu khng xut hin mt ngi n ng c tn
Stewart Wolf.
Wolf vn l mt bc s. ng nghin cu v h tiu ha
v d dy, dy hc ti trng Y thuc i hc Oklahoma.
ng tri qua ma h ti mt nng tri Pennsylvania,
khng xa Roseto l my d c th ng nhin iu
chng c g gh gm, bi Roseto qu m ui trong th
gii bit lp ca ring mnh n mc d ai sng ngay
th trn k bn cng chng hay bit g nhiu v n. "Mt
ln ti v ngh h - c l l hi cui nhng nm 1950 -
Ti c mi n ni chuyn ti mt hi Y t a
phng," nhiu nm sau Wolf k li trong mt cuc
phng vn. "Sau khi cuc ni chuyn kt thc, mt v bc
s a phng mi ti i lm mt chu bia. Trong khi
chng ti ung, anh ta ni, Anh bit y, ti hnh
ngh c mi by nm. Bnh nhn ca ti n t khp
mi ni, th m hu nh ti cha gp mt trng hp
ngi Roseto no di su lm tui mc bnh tim."
Wolf sng st thc s. l vo hi nhng nm 1950,
nhiu nm trc khi xut hin cc loi bit dc lm gim
cholesterol cng nh nhng bin php tch cc hng ngn

B N R O S E T O
13
nga bnh tim mch. Nhng cn au tim l mt th bnh
dch nc M. Chng l nguyn nhn hng u gy t
vong i vi ngi tui di 65. Ni theo cch thng
thng l, khng th c chuyn anh lm bc s m li
cha gp ca bnh tim no ht.
Wolf quyt nh iu tra. ng tranh th s tr gip t
mt s sinh vin v ng nghip Oklahoma. H tp hp
cc giy chng t ca c dn trong th trn, ln ngc tr
li ti a s nm m h c th. H phn tch cc ghi chp
y khoa. H xem xt lch s bnh l v xy dng cc ph h
gia nh. "Chng ti bn ti bi," Wolf ni. "Chng ti
quyt nh tin hnh nghin cu s b. Chng ti bt u
vo nm 1961. V th trng ni, 'Tt c cc ch em gi
ca ti s gip cc anh.' ng ta c bn ch em gi. ng
tip, 'Cc anh c th s dng phng hp ca Hi ng th
trn.' Ti hi li, 'Th cc ng s hp hi ng u?' ng
p li, ' vng, chng ti s hon li mt cht.' Cc b
cc c mang ba tra ti cho chng ti. Chng ti c
nhng cn lu nh ly mu v lm in tm (EKGs).
Sau ti tr chuyn vi nh chc trch. H cho chng
ti s dng trng hc trong ma h. Chng ti mi ton
b dn Roseto ti kim tra.
Kt qu tht ng chong vng. Roseto, r rng
khng c ai di tui 55 b cht do au tim hay c bt
c du hiu no ca bnh tim. Vi nhng ngi trn 65
tui, t l t vong do bnh tim Roseto ch khong bng
mt na so vi t l chung ca nc M. T l t vong do
mi nguyn nhn Roseto, trn thc t cn thp hn 30
n 35% so vi d tnh.
14
Wolf li mi ti mt ngi bn tn l John Bruhn -
mt nh x hi hc Oklahoma, gip ng. "Ti
thu cc sinh vin chuyn ngnh y khoa v cc sinh vin
x hi hc tt nghip n y tin hnh phng vn.
Chng ti n tng nh, tr chuyn vi tt c cc c dn
t 21 tui tr ln," Bruhn nh li. Vic y xy ra hn
nm mi nm v trc, th m trong ging ni ca
Bruhn vn m v kinh ngc khi ng miu t nhng g
h pht hin c. "Khng h c t t, khng nghin ru,
khng nghin ma ty v rt t ti phm. Khng c ai phi
sng da vo phc li. Sau chng ti xem xt n cc
vt lot trong h tiu ha. H cng chng h mc phi
cht no. Nhng ngi ny nu cht u do tui cao. C
vy thi."
Nhng ngi trong gii y khoa ca Wolf c mt ci tn
gi nhng ni nh Roseto - mt ni nm ngoi nhng
tri nghim hng ngy, nm ngoi nhng quy lut thng
thng. Roseto l mt K xut chng.
2.
Suy ngh u tin ca Wolf l ngi Roseto hn phi
tun th nghim ngt nhng thi quen n king theo li
Cu Th Gii khin h khe khon hn hn nhng ngi
M khc. Nhng ng thy ngay rng iu khng c cn
c. Ngi Roseto s dng m ln nu nng thay v
dng loi du -liu lnh mnh hn nhiu m h vn vn
s dng Italy. Pizza Italy l ci bnh mng vi mui,

B N R O S E T O
15
du v c th thm cht c chua, c trng hay hnh ty.
Pizza Pennsylvania l bnh bt m nho cng thm xc
xch, ht tiu, xc xch , tht xng khi v i khi c
trng na. Nhng loi ngt nh bnh biscotti v tarralli
thng c dnh cho dp Ging sinh v l T n; nhng
Roseto h dng chng quanh nm sut thng. Khi Wolf
nh cc chuyn gia v dinh dng phn tch thi quen n
ung in hnh ca ngi Roseto, h pht hin ra con s
gh gm l 41% lng calori ca h c ngun gc t cht
bo. y cng khng phi l mt th trn m ngi dn
thc dy t tinh m tp yoga hay chy b qung ng
su dm lin. Ngi Roseto Pennsylvania nghin thuc
rt nng v nhiu ngi phi vt ln vi bnh bo ph.
Nu ch n king v tp luyn khng gii thch c
cho nhng pht hin v sc khe, vy ngun gc di truyn
th sao? Ngi Roseto l mt nhm gn b khng kht n
t cng mt vng t ca nc , v suy ngh tip theo
ca Wolf l t hi xem liu nhng ngi ny c phi l
thnh vin trong c mt dng tc khe mnh dn dy
khc thng bo v h khi tt bnh hay khng. Ngh vy
nn ng truy du h hng thn thch ca ngi
Roseto sng ri rc nhng vng khc ca nc M
xem liu h c cng chung hng th sc khe trng kin
ng n nh nhng ngi anh em Pennsylvania hay
khng. H khng h.
Tip theo ng nhn vo khu vc m ngi Roseto sinh
sng. Liu c kh nng no l sinh sng vng chn i
pha ng Pennsylvania li c th g tt cho sc khe
ca h khng? Hai th trn gn k Roseto nht l Bangor,
16
ch xui pha di khu i v Nazareth, cch vi dm.
C hai th trn u c quy m c nh Roseto v dn chng
u l ngi chu u nhp c lm lng chm ch tng t
nhau. Wolf sc so tt c ghi chp y khoa ca c hai th
trn. la tui trn 65, t l t vong do bnh tim c
Nazareth v Bangor u cao gp ba ln so vi Roseto. Li
sa vo mt ng ct.
iu Wolf bt u ng ra l b mt ca Roseto khng
nm ch n king hay tp luyn hay di truyn hay a
th. phi l chnh bn thn Roseto. Khi Bruhn v Wolf
do b quanh th trn, h pht hin ra nguyn c ti
sao. H chnh mt trng thy cch ngi Roseto thm hi
nhau, dng li tr chuyn bng ting ngay trn ng
ph, hay nu nng gip nhau ngay trong vn sau nh.
H hiu v h thng i gia nh nng c cu trc
x hi ca th trn. H chng kin cc gia nh vi ba th
h cng chung sng di mt mi nh cng nh cc bc
ng b c tn knh n th no. H n ch m ng
t tp nh th Qu b ni Carmel v cm nhn c
hiu ng ca s thng nht v bnh an ca nh th. H
m c hai mi hai t chc dn s khc nhau tn ti
trong mt th trn ch vn vn hai nghn dn. H mt
ti c tnh bnh qun ch ngha ni bt ca cng ng,
ngn cn nhng k giu c ph trng v gip cho nhng
ngi km thnh cng che giu bt tht bi.
Trong qu trnh di thc vn ha dn c vng nam Italy
n khu i min ng Pennsylvania, ngi Roseto
sng to nn c mt cu trc x hi vng chi v kin c
kh nng c lp h khi nhng p lc n t th gii

B N R O S E T O
17
hin i. Ngi Roseto khe khon bi chnh ni h xut
thn, bi chnh th gii m h sng to nn cho mnh
ngay trong khu th t nh b gia vng i ni.
"Ti vn nh ln u tin t chn ti Roseto, bn s
trng thy ngay nhng ba n ca cc gia nh ba th h
chung sng, nhng tim bnh m, ngi dn do bc
qua li trn ng ph, ngi hng hin tr chuyn vi
nhau, nhng phn xng may mc ni ph n mit mi
lm vic c ngy di, trong khi n ng lm vic trong
nhng m c-oa," Bruhn ni. "Tht k diu."
Khi Bruhn v Wolf ln u tin cng b nhng pht
hin ca mnh trc gii y hc, bn c th tng tng ra
ngay thi hoi nghi m hai ngi bn h phi i mt.
H bc vo nhng phng hi tho ni cc ng s
by sn hng dy dng dc s liu sp vo nhng bng
biu phc tp lin quan n loi gene ny hay quy trnh
sinh l hc khc, v chnh bn thn nhng ngi li
pht ngn thay v c nghe ni v nhng tc dng k l
v thn diu ca vic ngi ta dng bc tr chuyn
vi nhau trn ng ph hay ba th h gia nh cng
chung sng di mt mi nh. c mt cuc sng
trng th, tr tu tp th khi khng nh rng, vic y
xt trn phm vi rng ph thuc vo ci chng ta l ai -
ng th, chnh l m di truyn (gene). N ty thuc vo
nhng quyt nh chng ta a ra - v vic chng ta la
chn n thc g, chng ta la chn tp tnh bao nhiu, v
c vic h thng y t iu tr hiu qu ti mc no. Khng
mt ai quen vi vic suy ngh v sc khe trn kha cnh
cng ng.
18
Wolf v Bruhn phi thuyt phc gii y khoa suy ngh v
sc khe v cc bnh tim mch theo mt phng cch
hon ton mi m: hai ngi buc phi ch cho bn h
thy rng s khng th hiu c ti sao mt ngi no
li khe mnh nu tt c nhng g ngi lm ch l
ngh v nhng la chn hay hnh ng ca mt c nhn
ring r bit lp. H buc phi nhn rng hn, ra ngoi c
th . H buc phi hiu v nn vn ha m anh ta/c ta
l mt phn cu thnh trong , hiu xem b bn v gia
nh ca ngi ra sao, xem ni chn m h xut thn
th no. Ngi trong gii y hc s phi coi trng tng
rng nhng gi tr ca th gii m chng ta ang sinh
sng cng nh nhng ngi vy bc quanh ta c tc ng
su sc n vic nh hnh nn mi chng ta.
Trong cun sch Nhng k xut chng ny, ti mun l
gii v thnh cng ging nh cch Stewart Wolf l gii
cho chng ta v sc khe.
19
B N R O S E T O
P H N I
C HI
H I U N G M A T T H E W
21
C H N G I
Hiu ng Matthew
V P H M A I C , T H C
C HO T H M V S C D T H A ; C N A I K H N G C ,
T H N G A Y C I A N G C , C N G S B L Y I .
M a t t h e w 2 5 : 2 9
1.
Vo mt ngy ma xun m p thng Nm nm 2007,
hai i Medicine Hat Tigers v Vancouver Giants chm
trn nhau trong gii v ch khc cn cu Memorial Cup
Vancouver, bang British Columbia, Canada. Tigers v
Giants l hai i xut sc nht Gii ngoi hng khc cn
cu Canada, cng chnh l gii v ch khc cn cu tr
cht lng nht th gii. y u l nhng ngi sao tng
lai ca mn th thao - nhng tuyn th mi by, mi
tm v mi chn tui, nhng ngi trt bng v
nh bng t hi h mi ch l cc cu b va chp chng
bit i.
Trn u c pht sng trn knh truyn hnh quc
gia Canada. Ngc xui trn nhng con ng khu trung
22
tm bun bn ca Vancouver, cc bng rn v Memorial
Cup treo php phi cc tr n. Sn vn ng cht cng
ngi. Mt di thm tri di trn mt bng v xng
ngn vin gii thiu nhng v tai to mt ln d khn trn
u. u tin l Th hin bang British Columbia - ngi
Gordon Campbell. Tip , gia nhng trng pho tay no
ng, Gordie Howe - mt trong nhng huyn thoi ca
mn th thao ny bc ra. "Tha cc qu b v qu ng,"
xng ngn vin h ln. "y l Ngi Hookey!"
Trong su mi pht tip sau, c hai i cng hin
mt trn khc cn cu hng hc kh th v ging co quyt
lit. Vancouver n bn trc, ngay u hip hai, trong mt
c bt bng ca Mario Bliznak. n cui hip hai, ti lt
Medicine Hat ghi im, khi tay sn bn hng u Darren
Helm chm ngi mt c nh nhanh vt qua th thnh
Vancouver - Tyson Sexsmith. Vancouver p tr vo hip
ba, ghi c bn thng quyt nh ca trn u v ri, khi
Medicine Hat mc th thnh ca mnh chng tuyt
vng, Vancouver ghi bn ln th ba.
Sau trn u, cc tuyn th v gia nh ca h cng
nh phng vin th thao trn khp c nc len li chen
chc vo phng thay ca i thng trn. Bu khng kh
nng nc khi thuc l, hi sm-panh v trang phc u
khc cn cu t m m hi. Trn tng treo mt di
bng rn v tay: "Nm chc cuc chi." chnh gia cn
phng, hun luyn vin ca Giants, ng Don Hay t ra y
xc ng. "Ti qu t ho v nhng chng trai ny," ng
ni. "C nhn quanh phng thay m xem. Tt c bn h
u dc ton tm ton vo trn u."

23
Mn khc cn cu Canada ng l mt h thng
tuyn la nhn ti. Hng nghn cu b Canada bt u
chi mn th thao ny cp "hc ngh" thm ch cn
trc khi chng i nh tr. T thi im tr i, c
cc gii v ch cho mi la tui, v mi cp nh
th, cc tuyn th li c sng lc, phn loi, nh gi v
kt qu l nhng tay chi ti nng nht s c tch ring
v chun b cho cp tip theo. Khi cc tuyn th ny
bc vo tui t 13 n 19, nhng ngi xut sc nht
trong s ny li c thi th trong mt gii u danh gi
c tn l Major Junior A, chnh l nh ca kim t thp.
V nu i bng Major Junior A ca bn c chi
Memorial Cup, iu ng ngha vi vic bn ang
nh chp ca kim t thp.
y chnh l con ng chn la nhng ngi sao tng
lai hu ht cc mn th thao. y l cch thc chn la
ca mn bng chu u v Nam M, cng l cch cc
vn ng vin Olympic c tuyn la. Cch thc ny,
cng khng nhiu khc bit lm so vi cch m ngh
thut m nhc c in la chn nhng ngh s bc thy
trong tng lai, ngh thut v ba l tuyn chn nhng
ngh s ma tng lai, hay cc h thng gio dc tinh hoa
la chn ra cc nh khoa hc v tr thc k tip ca mnh.
Bn khng th no mua c cnh ca vo gii khc
cn cu Major Junior A. Bt k cha m bn l ai, ng bn
gh gm ra sao, hay gia nh bn lm ngnh ngh g. Cng
chng h hn g nu nh bn sng tn ng ngch ho
lnh no ca mt tnh cc nam Canada. Nu bn c ti
nng, mng li rng ln nhng ngi chiu m v pht
24
hin ti nng khc cn cu cng s tm n bn, v nu
bn t nguyn chp nhn pht trin nng lc y, h thng
s tng thng cho bn. Thnh cng trong mn khc
cn cu c da trn cng trng c nhn - v c hai t
u quan trng nh nhau. Cc tuyn th c nh gi
thng qua nhng mn trnh din ca ring h, khng phi
ca ai khc, v da vo nn tng ti nng ca h, ch
khng phi cn c vo nhng lp lun cng nhc no .
Liu c phi nh vy?
2.
y l mt cun sch ni v nhng k xut chng, v
nhng con ngi lm c nhng vic vt ra khi chun
mc thng thng. Theo din tin ca nhng chng tip
sau, ti s ln lt gii thiu n cc bn cc dng "ngoi
hng": thin ti khoa hc, ti phit kinh doanh, ngi sao
ca nhc, cc lp trnh vin phn mm. Chng ta s h l b
mt ca nhng lut s danh ting, tm hiu xem iu g
khc bit gia nhng phi cng c nht vi nhng ngi
lm n my bay, v th pht hin xem ti sao ngi chu
li gii Ton n vy. Trong khi kho st cuc sng ca
nhng ngi ni bt ngay gia chng ta - nhng ngi ti
kho, gii giang, tin phong - ti s khng nh rng c
nhng sai lm su sc trong cch chng ta nhn nhn v
thnh cng.
Cu hi chng ta vn thng t ra khi ni v nhng
ngi thnh cng l g? Chng ta mun xem h ra sao - h

25
s hu tnh cch nh th no, h thng minh n c no,
phong cch ca h c g c bit, hay h vn sinh ra vi
th ti nng thin bm no. V chng ta mt mc cho
rng chnh nhng phm cht c nhn gii thch
cch mt ngi t ti nh cao.
Trong nhng cun t truyn c cc t ph, doanh
nhn, ngi sao ca nhc hay nhng ngi ni ting xut
bn nhan nhn hng nm, cu chuyn lc no cng y
nguyn mt kiu: ngi hng ca chng ta c sinh ra
trong nhng hon cnh gieo neo, nh nhng n lc bn b
v ti nng m tm c con ng i n s v i.
Trong Kinh thnh, Joseph vn b nhng ngi anh em
ui i v bn lm n l, sau vn ln tr thnh
cnh tay phi ca pharaoh l nh vo tr thng minh v t
duy xut sc ca mnh. Trong nhng cun tiu thuyt ni
ting hi th k XIX ca Horatio Alger
1
, nhng chng trai
tr sinh ra trong cnh bn hn vn ln tr thnh nhng
ngi giu c nh vo s kt hp gia lng gan d qu
cm cng vi c sng to. "Ti ngh xt cho cng l
iu bt li," Jeb Bush c ln by t v vic l con trai
ca mt Tng thng M, em trai ca mt i Tng thng
M khc ng thi l chu ca mt thng gia ngn hng
Ph Wall kim ngh s Hoa K c nh hng ra sao ti s
nghip ca ring ca ng. Khi ng tranh c chc thng
c bang Florida, ng nhn i nhn li v bn thn mnh

1
Horatio Alger Jr (1832 - 1899) l nh vn ni ting ca M. Nhng cun
sch ca ng thng cp n tr em ngho v gia c khu chut ca
New York, xem chng nh nhng con ngi khng may mn trong x hi,
ch cn cho chng mt c hi, chng s thot khi s ngho kh .
26
nh mt "ngi t lp," v cng l mt thc o th
hin rng chng ta gn cht thnh cng vi nhng n lc
ca c nhn su sc ti mc chng my ngi cn mt
ti li din t na.
Nhiu nm v trc, trong bui ra mt tng i ngi
anh hng v i ca nn c lp Hoa K - Benjamin
Franklin
2
, Robert Winthrop ni vi m ng cng chng:
"Hy ngng u, hng mt vo hnh nh ca mt ngi
vn ln t tay trng, khng c tha hng cht no t
dng di gia nh hay cc mi bo tr, ngi khng c
hng th nhng li ch t gio dc ban u vn chng
rng m - li hng trm ln rng m - vi tt c cc bn,
ngi m nhn nhng cng vic con i ngi bc
nht ti nhng ni ng lm vic, nhng sng mt cuc
i vinh quang v cht i nhng danh ting ca ng c th
gii s chng bao gi qun lng."
Trong cun Nhng k xut chng, ti mun thuyt
phc cc bn rng nhng kiu gii thch mang tnh c
nhn v thnh cng nh th khng c tc dng g. Con
ngi ta khng vn ln t ch hon ton trng trn.
Chng ta vn tha hng t nhiu g t dng di gia
nh hoc s bo tr. Nhng ngi thnh cng trng c v
t thn lm lng mi iu. Nhng trn thc t, h lun
vn l k th hng nhng li th n giu v nhng c

2
Benjamin Franklin (1706 -1790) l mt trong nhng lnh t Cch mng
M, c cng rt ln xy dng nn nc M. ng l mt chnh tr gia, mt
nh khoa hc, mt tc gi, mt th in, mt trit gia, mt nh pht minh,
nh hot ng x hi, mt nh ngoi giao hng u. Hnh ca ng c
in trn t 100 -la M.

27
may phi thng cng nh nhng di sn vn ha cho php
h hc hnh, lm vic chm ch v nhn nhn v th gii
bng nhng cch thc m k khc khng th. Vic chng
ta sinh trng u v khi no r rng lm nn nhng
iu khc bit. Nn vn ha m chng ta thuc v v
nhng di sn do ng b t tin li nh hnh nhng
khun mu thnh cng bng nhng cch thc m chng
ta khng ti no tng tng ni. Ni cch khc, s khng
y nu chng ta ch bit hi xem nhng ngi thnh
cng c c im nh th no. Ch thng qua vic hi xem
h xut thn t u chng ta mi c th lm sng t
nhng lgic ng sau vic mt s ngi thnh cng cn
ngi khc th khng.
Cc nh sinh vt hc thng vn ni v "sinh thi hc"
ca mt sinh th: cy si cao ln nht trong rng s d cao
ln nht khng phi ch bi n ny ra t qu si cng cp
nht; n l cy cao ln nht bi khng c cy ci no chn
mt nh sng mt tri ca n, t ai xung quanh n va
su va mu m, khng c con th no gm mt v cy
khi n cn non t, v cng khng c tay th rng no n
h khi n cha cng cp. Chng ta u bit nhng k
thnh cng vn ln t nhng ht mm cng ci. Nhng
liu chng ta c hiu bit nhiu v th nh sng mt
tri si m cho nhng ht mm , v th th
nhng m trong chng cm su b r, v c nhng
con th hay tay th rng m chng may mn trnh
thot khng? Nhng y khng phi cun sch ni v
nhng cy i th. y l cun sch ni v nhng khu
rng - v mn khc cn cu ng l mt xut pht im
28
hp l bi cch gii thch xem ai chim lnh nh cao
trong mn khc cn cu thc s th v v phc tp hn rt
nhiu so vi v bn ngoi. Trn thc t, ng l khc bit
r rng.
3.
Di y l danh sch tuyn th ca i Medicine Hat
Tigers nm 2007. Hy c tht k v th xem liu bn c
pht hin ra iu g l lng trong hay khng.
TT Tn V tr
T/
P
Chiu
cao
(feet)
Cn
nng
(pound)
Ngy sinh
Nguyn
qun
9 Brennan
Bosch
Trung
tm
P 58 173 14/02/1988 Martensville,
SK
11 Scott Wasden Trung
tm
P 61 188 04/01/1988 Westbank,
BC
12 Colton Grant Cnh
tri
T 59 177 20/03/1989 Standard,
AB
14 Darren Helm Cnh
tri
T 6 182 21/01/1987 St. Andrews,
MB
15 Derek
Dorsett
Cnh
phi
T 511 178 20/12/1986 Kindersley,
SK
16 Daine Todd Trung
tm
P 510 173 10/01/1987 Red Deer,
AB
17 Tyler
Swystun
Cnh
phi
P 511 185 15/01/1988 Corchrane,
AB
19 Matt Lowry Cnh
phi
P 6 186 02/03/1988 Neepawa,
MB
20 Kevin
Undershute
Cnh
tri
T 6 178 12/04/1987 Medicine
Hat, AB
21 Jerrid Sauer Cnh
phi
P 510 196 12/09/1987 Medicine
Hat, AB

29
TT Tn V tr
T/
P
Chiu
cao
(feet)
Cn
nng
(pound)
Ngy sinh
Nguyn
qun
22 Tyler Ennis Trung
tm
T 59 160 06/10/1989 Edmonton,
AB
23 Jordan
Hickmott
Trung
tm
P 6 183 11/04/1990 Mission, BC
25 Jakub
Rumpel
Cnh
phi
P 58 166 27/01/1987 Hrnciarovce,
SLO
28 Bretton
Cameron
Trung
tm
P 511 168 26/01/1989 Didsbury,
AB
36 Chris Stevens Cnh
tri
T 510 197 20/08/1986 Dawson
Creek, BC
3 Gord
Baldwin
Phng
th
T 65 205 01/03/1987 Winnipeg,
MB
4 David
Schlemko
Phng
th
T 61 195 07/05/1987 Edmonton,
AB
5 Trever Glass Phng
th
T 6 190 22/01/1988 Cochrane,
AB
10 Kris Russell Phng
th
T 510 177 02/05/1987 Caroline, AB
18 Michael
Sauer
Phng
th
P 63 205 07/08/1987 Sartell, MN
24 Mark
Isherwood
Phng
th
P 6 183 31/01/1989 Abbotsford,
BC
27 Shayne
Brown
Phng
th
T 61 198 20/02/1989 Stony Pain,
AB
29 Jordan
Bendfeld
Phng
th
P 63 230 09/02/1988 Leduc, AB
31 Ryan Holfeld Th
gn
T 511 166 29/06/1989 LeRoy, SK
33 Matt Keetley Th
gn
P 62 189 24/04/1986 Medicine
Hat, AB
Bn c nhn ra khng? ng vi chn nn nu bn
khng thy g, bi bit bao nhiu nm trong gii khc cn
cu chng ai pht hin ra c iu g c bit c. Tnh
30
trng c duy tr cho ti tn gia thp nin 1980, khi
mt nh tm l hc ngi Canada tn l Roger Barnsley
ln u tin khin ngi ta ch n nhng hin tng
tng ng vi la tui.
Barnsley n xem mt trn u khc cn cu ca i
Lethbridge Broncos nam Alberta - mt i bng cng
chi gii Major Junior A, ht nh Vancouver Giants hay
Medicine Hats Tigers. ng n cng v l Paula v hai
cu con trai. Ngi v c k danh sch khi c i ngang
qua bng nim yt tuyn th ht nh bng tn bn nhn
thy trn.
"Roger," c gi, "anh c bit nhng cu trai ny sinh
vo khi no khng?"
Barnsley ni c. "Chng u trong la t mi su
n hai mi, th nn phi sinh vo khong cui nhng
nm 1960."
"Khng, khng phi th," Paula tip tc. "Thng no c?"
"Ti ngh l c y ri vic qu," Barnsley nh li.
"Nhng ti ng qua , v ti cht hiu iu m c y thc
mc. Bi mt nguyn c no , xut hin mt s lng
ng kinh ngc ngy sinh thng Mt, Hai v Ba."
Barnsley tr v nh m y v kim tra ngy sinh
thng ca tt c nhng vn ng vin khc cn cu
chuyn nghip m ng c th tm ra. ng nhn ra mu
hnh tng t. Barnsley, v ng v mt ng s - A. H.
Thompson sau cng nhau thu thp s liu ca mi
tuyn th trong gii v ch khc cn cu Ontario Junior.
Cu chuyn vn nh vy. C nhiu cu th sinh vo thng
Ging hn bt c thng no khc, v vi mc chnh lch

31
p o. Th cn thng sinh ph bin th hai th sao?
Chnh l thng Hai. ng th ba? L thng Ba. Barnsley
pht hin ra rng s tuyn th chi gii v ch Ontario
Junior sinh vo thng Ging gp gn nm ln ri so vi
s ngi sinh vo thng Mi Mt. ng xem xt cc i
hnh ngi sao la tui mi mt v mi ba - gm cc
tuyn th tr c la chn vo nhng i du u u t.
Cu chuyn tng t. ng li xem tip n thnh phn
cu thnh ca Gii v ch khc cn cu quc gia. Vn l
nh vy. Cng xem xt, Barnsley cng tin chc rng nhng
g ng thy khng phi l th trng hp ngu nhin, m l
mt quy lut bt bin ca mn khc cn cu Canada:
trong bt c nhm cu th khc cn cu u t no - xut
sc nht trong nhng ngi xut sc - c n 40% tuyn
th ra i trong khong t thng Ging n thng Ba,
30% trong khong thng T n thng Su, v 10% trong
khong thng Mi n thng Mi Hai.
"Bit bao nm thng trong ngh tm l hc, ti cha
bao gi gp phi mt hiu ng rng ln n th ny,"
Barnsley ni. "Bn thm ch khng cn phi thc hin bt
c phn tch s liu no. Ch cn nhn vo n."
Hy quay tr li danh sch ca i Medicine Hat. Gi
bn thy cha? Mi by trong tng s hai mi lm
cu th ca i sinh vo thng Mt, Hai, Ba hoc Bn.
Cn y l on tng thut ti ch hai bn thng
trong trn chung kt Memorial Cup, by gi ti th thay
th ngy sinh thng vo tn ca h. N khng cn v g
ging vi gii v ch khc cn cu tr Canada na. Gi
y n mang hi hng mt th l nghi th thao l i
32
dnh cho nhng cu b tui teen sinh di cc cung
hong o Ma Kt, Bo Bnh v Song Ng.
11 thng 11 bt u quanh qun mt bn li ca Tiger,
chuyn bng cho ng i l mng 4 thng 1, cu ny y
sang cho 22 thng 1, anh chng vt li cho 12 thng 3, cu
th ny vt thng vo khung thnh ca Tiger, 27 thng 4.
27 thng 4 chn c c nh, nhng qu bng b bt li
bi mng 6 thng 3 ca Vancouver. Cu ta vt bng! Cc
hu v mng 9 thng 2 v 14 thng 2 ca Medicine Hat
nhoi ngi chn bng trong khi mng 10 thng Ging
ng nhn bt lc. Mng 6 thng 3 ghi bn!
Gi hy chuyn sang hip hai.
n lt Medicine Hat. Tay ghi bn hng u ca Tigers - 21
thng Ging qun xuyn pha cnh phi sn u. Cu ta dng
li v xoay ngi, lch qua hu v 15 thng 2 ca Vancouver. 21
thng Ging sau kho lo chuyn bng cho ng i 20
thng 12 - ! cu ta lm g vy?! anh chng thot c s
truy cn ca hu v 17 thng 5 ang lao ti v chuyn mt c
tt ngang cm a tr li cho 21 thng Ging. Cu ta vt bng!
Hu v 12 thng 3 ca Vancouver nhoi ra, c gng chn c
nh. Th thnh Vancouver, 19 thng 3 lao ln v vng. 21
thng Ging ghi bn! Cu gi cao tay mng chin thng.
ng i mng 2 thng 5 nhy ln lng cu vui sng.
4.
Ct ngha cho vic ny cc n gin. Chng c g phi
bn n chim tinh hc, v ba thng u nm cng khng

33
c g ng gi l thn diu c. Ch n gin l Canada,
vic ngt on tuyn la cho khc cn cu theo la tui l
ngy mng 1 thng Ging. Mt cu b ln 10 vo ngy 2
thng Ging, theo , s phi chi cng chiu vi nhng
bn kp bc vo tui ln 10 cho n tn cui nm - v
vo la tui y, giai on v thnh nin, khong cch mi
hai thng tui biu hin s khc bit to ln v mc
trng thnh th cht.
Canada, t nc cung m mn khc cn cu bc
nht hnh tinh, cc hun luyn vin bt u la chn
tuyn th cho cc i hnh "tiu biu" du u - nhng
i ton ngi sao - vo la tui chn hoc mi, v c
nhiu kh nng h s coi nhng cu th ln hn, bit
cch phi hp hn, vn c tha hng nhng ch li
t vi thng di d then cht gi dn v th cht - l
nhng tay chi ti nng.
V iu g xy ra khi mt tuyn th c la chn vo
i hnh tiu biu? Cu ta s c hun luyn tt hn, c
nhng ng i tt hn, v cu chi nm mi hay by
mi lm trn u trong mt ma bng thay v hai mi
trn mt ma nh nhng bn ng la b rt li trong
nhng gii u "cy nh l vn", v cu c luyn tp
gp hai ln, thm ch l ba ln so vi vic nu khng
bc chn c vo y. Lc khi u, u th ca cu
khng phi ch cu vn gii giang hn m ch l
ch cu ln hn cht nh. Nhng bc vo tui mi ba
hay mi bn, vi li ch c c t qu trnh hun
luyn tt hn v tt c nhng tp luyn ph tr khng
my chnh ng khc, cu thc s xut sc hn, vy
34
nn cu chnh l ngi c nhiu kh nng s thng tin
ti gii v ch Major Junior A, v t tm ng n
nhng gii u ln.
3

Barnsley lp lun rng nhng kiu phn b la tui
lch lc nh th ny s tn ti khi c ba iu xy ra: la
chn, xp t cc nhm theo nng lc v kinh nghim
khc bit. Nu bn phi a ra mt quyt nh xem ai gii
v ai khng my gii la tui nh; bn tch ring "k ti
nng" ra khi nhng k "km ti"; nu bn mang ti cho
nhng k "ti nng" nhng tri nghim tt, kt qu l bn
s em li li th to ln n cho mt nhm nh nhng
ngi c ngy sinh st nht vi ngy "ngt ngn".
M, cch la chn, phn nhm bng v bng r
khng theo nng lc v khu bit ha khc nghit qu mc
nh Canada. Kt qu l, mt a tr c th ui hn mt
cht v mt th cht trong nhng mn th thao y vn c
tham gia chi nhiu tng ng vi nhng bn ng trang

3
Cch thc ngi Canada tuyn la cu th khc cn cu l mt v d
minh chng cho khi nim rt ni ting m nh x hi hc Robert
Merton a ra: "s tin on t thc hin" (self-fulfilling prophecy) -
mt tnh hung ni "mt nh ngha sai, ngay t lc s khi gi nn
mt hnh vi mi khin cho nhn thc sai lm ban u tr thnh hin
thc." Ngi Canada bt u vi vic xc nh sai lm xem ai mi l
nhng tuyn th la tui chn hay mi xut sc nht. H ch n thun
la ra nhng tuyn th gi dn nht hng nm. Nhng cch m h i x
vi nhng i hnh "ton sao" y rt cc li khin cho nhng nh gi sai
lm ban u mang v ng n. Nh li Merton l: "Nhng hiu qu b
ngoi ca hin tng tin on t thc hin ko di thm s thng tr
ca sai lm. Bi nhng ngi ch trng theo cch ny s ch ra hng
lot s kin thc t nh l chng c th hin rng anh ta ng ngay t
lc ban u.

35
la gi dn hn.
4
Nhng trong mn bng chy th li lm
nh th. Ngy ngt ngn i vi hu ht cc gii v ch
bng chy phi hc ng Hoa K l ngy 31 thng By,
kt qu l s lng tuyn th chi trong nhng gii ch cht
sinh vo thng 8 nhiu hn hn cc thng khc. (Nhng con
s ny r nh ban ngy: nm 2005, trong s cc tuyn th
M chi gii v ch bng chy th c ti 505 ngi sinh
vo thng 8 so vi 313 ngi sinh vo thng 7.)
Mn bng chu u, tng t nh th, li c t
chc ging nh mn khc cn cu v bng chy - v phn
b ngy sinh trong mn th thao cng lch nghim
trng. Anh, mc ngy la chn l mng 1 thng Chn, v
gii ngoi hng ca Lin on bng Anh tnh trong
thi im nhng nm 1990, c ti 288 cu th sinh trong
khong gia thng Chn v thng Mi Mt v ch c 136
cu th sinh gia thng Su v Tm. Tm hiu trong mn
bng quc t, ngy "ngt ngn" thng ri vo mng 1
thng Tm, v trong mt gii v ch tr ton th gii din
ra gn y, ti 135 cu th c ngy sinh ri vo ba thng
ngay sau ngy 1 thng Tm, ch c 22 ngi sinh ra vo
thng Nm, Su v By. n nay, ngy "ngt ngn" ca
bng tr quc t l ngy mng 1 thng Ging. Hy th
nhn vo bng phn cng ca i tr quc gia Czech tham
d vng chung kt Cp bng tr th gii.

4
Chc chn s gi chi bng r ca nhng a tr M thuc hng ln
nht th gii bi c qu nhiu sn bng r v cng c qu nhiu ngi
mun chi. Khc vi mn khc cn cu trn bng, bn phi cn n mt
sn bng. Mn bng r c cu vt chnh bi tnh cht d tip cn v
c mt khp ni khp chn ca n.
36
Chng ta li tip tc:
STT Cu th Ngy sinh V tr
1 Marcel Gecov 01/01/1988 Trung v
2 Ludek Frydrych 03/01/1987 Th mn
3 Petr Janda 05/01/1987 Trung v
4 Jakub Dohnalek 12/01/1988 Hu v
5 Jakub Mares 26/01/1987 Trung v
6 Michal Held 27/01/1987 Hu v
7 Marek Strestik 01/02/1987 Tin o
8 Jiri Valenta 14/02/1988 Trung v
9 Jan Simunek 20/02/1987 Hu v
10 Tomas Oklestek 21/02/1987 Trung v
11 Lubos Kalouda 21/02/1987 Trung v
12 Rades Petr 24/02/1987 Th mn
13 Ondrej Mazuch 15/03/1989 Hu v
14 Ondrej Kudela 26/03/1987 Trung v
15 Marek Suchy 29/03/1988 Hu v
16 Martin Fenin 16/04/1987 Tin o
17 Tomas Pekhart 26/05/1989 Tin o
18 Lukas Kuban 22/06/1987 Hu v
19 Tomas Cihlar 24/06/1987 Hu v
20 Tomas Frystak 18/08/1987 Th mn
21 Tomas Micola 26/09/1988 Trung v

37
Trong nhng t kim tra thnh tch trong i tuyn
quc gia, cc hun luyn vin bng ca Czech rt c th
s bo tt c nhng ai sinh sau thi im gia h rng h
nn gi ghm c ri v nh.
Khc cn cu v bng ch l nhng tr chi, nn tt
nhin, ch lin quan n mt s t ngi c la chn.
Nhng nhng thin lch hon ton tng t cng th hin
trong nhng lnh vc dn n nhiu h qu hn th, nh
gio dc chng hn. Cc bc ph huynh c con ci sinh
vo cui nm dng lch thng ngh tm cch cho con
mnh i hc sm nh tr: v s tht kh khn cho mt
a tr nm tui phi bt kp vi mt a tr sinh trc
n nhiu thng. Hu ht cc bc cha m, d nhin cng c
nhng ngi nghi ngi, li ngh rng bt li m mt a
tr non tui hn phi i mt nh tr ri cng s qua.
Tuy nhin, hon ton khng phi vy. Cng ging nh
mn khc cn cu. Li th ban u nh b ca mt a
tr sinh ra trong khong thi gian u nm vt tri so
vi a tr sinh vo cui nm c th tip din. N kha
cht tr em vo nhng khun mu thnh cng v khng
thnh cng, khuyn khch v ngn tr c ko trin min
ht t nm ny sang nm khc.
Gn y, hai nh kinh t hc - Kelly Bedard v
Elizabeth Dhuey - xem xt mi quan h gia thng sinh
v im s trong chng trnh Nghin cu xu hng
trong mn Ton v Khoa hc Quc t - vit tt l TIMSS
(cc bi kim tra ton v khoa hc c t chc bn nm
mt ln i vi tr em nhiu quc gia trn khp th
gii). H pht hin ra rng gia cc hc sinh lp Bn,
38
nhng em thng tui ln hn c im s cao hn khong
4-12% so vi nhng em nh hn. iu ny, nh li Dhuey
gii thch, l mt "tc ng to ln". N c ngha l nu
bn nht ra hai em hc sinh lp bn tng ng nhau v
tr tu vi ngy sinh hai u ngc nhau ca ngy "ngt
ngn", em ln hn c th t c thnh tch 8/10, trong
khi em nh hn c th ch t c 6,8/10. chnh l s
khc bit gia p ng tiu chun ca mt chng trnh
ti nng v khng.
"Ging ht trong cc mn th thao," Dhuey ni. "Chng
ta thc hin vic phn nhm ti nng ngay trong thi th
u. Chng ta c nhng nhm c nng cao v cc nhm
ton nng cao. Vy nn, ngay t u, nu chng ta nhn
vo cc em nh, nh tr v lp mt, cc gio vin
thng ln ln gia s trng thnh vi nng lc. V h
a nhng a tr ln hn vo cc nhm nng lc nng
cao, ni chng c hc nhng k nng tt hn; v n
nm tip theo, bi chng trong nhng nhm cao hn,
chng cn lm mi th tt hn; v nm tip na, nhng
iu tng t tip tc xy ra, v chng thm ch cn lm
tt hn na. Quc gia duy nht khng thy tnh trng ny
din ra l an Mch. H xy dng mt chnh sch quc
gia m khng h c vic phn nhm ti nng cho n
tui ln mi." an Mch ch i thi im a ra quyt
nh tuyn la cho n khi nhng khc bit v trng
thnh cn c theo la tui hu nh b san phng.
Dhuey v Bedard sau tin hnh nhng phn tch
tng t, c iu ln ny xem xt trng i hc. H
tm thy c g? Ti cc trng i hc h bn nm

39
M - h cao nht ca gio dc cao ng v i hc - cc
sinh vin thuc nhm c v tr nht trong lp chim
khong 11,6%. Khc bit v li th trng thnh ban u
khng mt i theo thi gian. N tip tc tn ti. V i
vi hng nghn sinh vin, bt li ban u chnh l s
khc bit gia vic vo i hc, - c hc qua bc trung
cp - v khng." 5
" ti l, tht nc ci," Dhuey ni. "Tht k quc rng
la chn ty tin cc ngy "ngt ngn" ca chng ta li
gy ra nhng tc ng lu di nh th ny, m dng nh
chng c ai tm v iu ."
5.
Hy th ngh mt cht xem cu chuyn v khc cn
cu v ngy sinh sm hn ni g v thnh cng.
N cho thy cch chng ta thng ngh rng nhng
ngi gii giang v ni bt nht vn ln khng ngng
ngh t ti nh cao tht qu u tr. ng, nhng cu
th khc cn cu chuyn nghip chc chn phi ti nng
hn bn hay ti. Nhng bn h cng c c s khi u
thun li to ln m h khng xng v cng khng phi

5
Thm ch c nhiu hin tng x hi c mi lin h vi tui tc tng
ng. Ly th d, Barnsley v hai ng nghip, c ln pht hin ra rng
cc sinh vin th t st u c xu hng sinh vo na sau ca nm hc.
Gii thch ca h l nhng thnh tch km ci hn trng hc c th
dn ti s chn nn. Mi lin h gia la tui tng ng vi t t, du
sao, cng khng mt thit nh khng nh v tng quan gia ngy sinh
vi thnh tch th thao.
40
ginh ly. V chnh c hi y li ng vai tr then cht
trong thnh cng ca h.
Nh x hi hc Robert Merton tng gi rt hay hin
tng ny l "Hiu ng Matthew" da theo bi Tn c
trong Li dy ca Matthew: "V phm ai c, th c
cho thm v s c d tha; cn ai khng c, th ngay ci
ang c, cng s b ly i". Chnh nhng ngi vn
thnh cng, ni cch khc, nhng ngi c nhiu kh
nng nht s nhn c nhng loi c may c bit nht
dn ti thnh cng hn na. Chnh nhng ngi giu
s nhn c nhng khon ct gim thu kch x nht.
Chnh nhng sinh vin gii giang nht s c c s dy
d tt nht v c ch nhiu nht. V chnh nhng em
nh la tui chn hay mi c nht s c c s hun
luyn, iu kin luyn tp tt nht. Thnh cng chnh l
kt qu ca ci m cc nh x hi hc gi tn l "u th
tch t." Mt tuyn th khc cn cu chuyn nghip khi
u tt hn cht xu so vi nhng bn b ng la. V
khc bit nh nhoi y dn ti mt c hi lm cho khc
bit ln hn mt cht, v mi nhn y quay tr li dn
ti c hi khc, th khin cho khc bit nh b ban u
tip tc ln hn - v c th c th cho ti khi cu th khc
cn cu y tr thnh mt k xut chng thc th. Nhng
anh ta khng h khi u nh mt k xut chng. Anh ta
khi u ch kh hn mt cht.
n d th hai ca th d v khc cn cu l cc h
thng m chng ta xc lp nn xc nh xem ai s tin
ti c bit khng c hiu qu. Chng ta ngh rng bt
u nhng gii u ton sao v cc chng trnh ti nng

41
cng sm cng tt l cch hay nht m bo rng
khng c mt ti nng no b lt li. Nhng th nhn li
i hnh i tuyn bng Cng ha Czech. Khng h c
cu th no sinh vo thng By, Mi, Mi Mt hay
Mi Hai, v ch c mt sinh vo thng Tm v mt vo
thng Chn. Nhng ngi sinh vo na sau ca nm b
tc mt c hi, b b qua hay b y ra khi mn th thao.
Ti nng ca khong mt na s lng vn ng vin
Czech b lng ph.
Vy th bn s lm g nu bn l vn ng vin tr
ngi Czech m li xui xo sinh vo na cui ca nm?
Bn kh lng chi bng. Nhng dn xp nh mnh t
trc c sp t chng li bn. Th nn c l bn c
th chi mt mn th thao khc m ngi Czech cng b
m nh khng km - mn khc cn cu. Nhng gm
hng. (Ti ngh l bn bit iu g ang ti.) y l i
hnh ca i tuyn khc cn cu tr Czech ginh c
v tr th nm gii v ch th gii.
1 David Kveton 03/01/1988 Tin o
2 Jiri Suchy 03/01/1988 Hu v
3 Michael Kolarz 12/01/1987 Hu v
4 Jakub Vojta 08/02/1987 Hu v
5 Jakub Kindl 10/02/1987 Hu v
6 Michael Frolik 17/02/1989 Tin o
7 Martin Hanzal 20/02/1987 Tin o
42
8 Tomas Svoboda 24/02/1987 Tin o
9 Jakub Cerny 05/03/1987 Tin o
10 Tomas Kudelka 10/03/1987 Hu v
11 Jaroslav Barton 26/03/1987 Hu v
12 H. O. Pozivil 22/04/1987 Hu v
13 Daniel Rakos 25/05/1987 Tin o
14 David Kuchejda 12/06/1987 Tin o
15 Vladimir Sobotka 02/06/1987 Tin o
16 Jakub Kovar 19/06/1988 Th gn
17 Lukas Vantuch 20/06/1987 Tin o
18 Jakub Voracek 15/08/1989 Tin o
19 Tomas Pospisil 25/08/1987 Tin o
20 Ondrej Pavelec 31/08/1987 Th gn
21 Tomas Kana 29/11/1987 Tin o
22 Michal Repik 31/12/1988 Tin o
Nhng ngi sinh vo qu cui cng ca nm c l
cng nn t b mn khc cn cu i thi.
Bn thy nhng hu qu ca cch thc chng ta la
chn ngh v thnh cng cha? Bi chng ta thng c
nhn ha thnh cng, chng ta b l cc c hi
nng nhng ngi khc ln nh cao. Chng ta nh ra
nhng lut l chng li chnh thnh tu. Chng ta vi v
xa s ngi ta nh nhng tht bi. Chng ta qu knh s
ngi thnh cng v li qu th bo vi nhng ai sy bc.

43
V, trn ht, chng ta tr nn qu th . Chng ta coi
thng vic chnh mnh ng vai tr ln n mc no -
qua t "chng ta" ti c ch c x hi - trong vic xc
nh ai s lm nn chuyn v ai khng.
Nu chng ta chn lm vic , chng ta c th nhn
thc rng nhng ngy "ngt ngn" c vai tr quan trng.
Chng ta c th xy dng hai hay thm ch l ba gii u
khc cn cu, chia ra cn c vo thng sinh. cho cc
tuyn th c pht trin trn nhng ng ua tch
ring nhau v ri mi la ra cc i tuyn ton-sao. Nu
tt c cc vn ng vin ngi Czech v Canada sinh vo
cui nm c c hi cng bng, th cc i tuyn quc gia
ca Czech v Canada hn nhin s c tuyn la t mt
s lng ng o gp i.
Cc trng hc cng c th lm vic tng t. Trng
tiu hc v trung hc c th xp cc hc sinh sinh t thng
Mt n thng T vo mt lp, t thng Nm n thng
Tm vo mt lp, v nhng em sinh vo thng Chn cho
n thng Mi Hai s xp vo lp th ba. Cch lm s
cho php cc hc sinh c hc cng v cnh tranh vi
nhng em khc cng mc trng thnh. N s c thm
i cht phc tp v mt qun l. Nhng khng nht thit
tiu tn thm nhiu tin bc n th, v n s san phng
sn chi cho nhng ngi - vn khng phi do li lm ca
chnh mnh - phi i ph vi mi bt li to ng n t
pha h thng gio dc. Chng ta c th d dng iu
khin c cng c t c thnh tu - khng ch
trong cc mn th thao, m nh chng ta s thy, trong c
nhng lnh vc sn sinh nhiu h qu na. Nhng chng
44
ta khng lm vy. Ti sao? Bi chng ta c bm cht ly
tng rng thnh cng ch n thun l cng trng c
nhn, rng th gii trong tt thy chng ta ln ln v
nhng lut l chng ta chn vit ra vi t cch mt x hi
u chng c g quan trng.
6.
Trc trn chung kt Memorial Cup, Gord Wasden -
cha ca mt cu th i Medicine Hat Tigers - ng bn
l sn bng, ni v cu con trai Scott ca ng. ng i mt
chic m li trai bng chy v mc chic o T-shirt mu
en ng phc ca i Medicine Hat. "Khi Scott mi bn
hay nm tui," Wasden nh li, "cn cu em mi tp i,
n lun gii vo tay cu em chic gy khc cn cu v
chng s chi khc cn cu trn sn bp, t sng bnh ti
ti khuya. Scott lun lun c sn am m dnh cho khc
cn cu. N chi khc cn cu du u cc gii tr. N
lun lun c tham gia cc i bng Triple A. Khi cn l
mt ch nhc b ht tiu nm th nht, n lun lun
chi trong i hng u". Nhn Wasden bn chn thy r:
con trai ng sp chi trn bng quan trng nht cuc i.
"N lun lm vic rt chm ch v bt c th g n t
c. Ti rt t ho v n."
l nhng nguyn liu ca thnh cng cp cao
nht: am m, ti nng v lm vic cn c. Nhng cn c
c yu t khc na. Wasden ln u tin c c cm gic
rng con trai ng rt c bit l vo khi no? "Bn bit y,
45

n lun l mt a tr ln hn so vi la tui ca mnh.
N khe mnh v c s trng ghi bn ngay t khi cn rt
b. Scott lun c mt ci g xut sc hn so vi la
tui, mt i trng thin bm trong i bng ca n..."
a tr ln hn so vi la tui? Tt nhin l th. Scott
Wasden sinh ra vo ngy 4 thng Ging, mt trong ba
ngy thuc nhm ngy sinh tuyt i hon ho to nn
mt cu th khc cn cu u t. Cu l mt trong nhng
ngi may mn. Nu nh ngy tuyn chn mn khc cn
cu Canada vo thi im no mun hn trong nm,
cu c l theo di vng chung kt Memorial Cup t
ngoi ng bin thay v chi trn mt bng.
46
C H N G 2
Quy tc 10.000 gi
" H A MB U R G , C H N G T I
P H I C H I T M T I N G N G H . "

1.
Nm 1971, trng i hc Michigan khai trng Trung
tm My tnh mi trong mt ta nh mi xy dng ti
Beal Avenue Ann Arbor, vi cc bc tng gch bn
ngoi mu be v mt tin p knh ti mu. H thng my
ch to ln ca trng ta lc gia cn phng mu trng
rng ri. Mt thnh vin trong khoa nh li, "Nhn vo
ht nh mt trong nhng cnh cui cng ca b phim
2001: A Space Odyssey (Tm dch: 2001: Cuc du hnh v
tr)." Ngay m bn l hng t cc c my c phiu c l
- th trong nhng thng ngy y lm nhim v nhp d
liu cho nhng thit b u cui my tnh. Vo nm 1971,
l thnh tu tin tin hng nht ca thi i. i hc
Michigan nm trong tay mt trong nhng chng trnh

Q U Y T C 1 0 . 0 0 0 G I
47
khoa hc my tnh tin tin nht trn th gii v trong
sut thi gian tn ti ca Trung tm My tnh, hng ngn
sinh vin bc qua cn phng trng y, v ngi ni
ting nht trong s l mt chng trai tr nht nht
mang ci tn Bill Joy.
Joy nhp hc trng Michigan ng vo nm Trung
tm My tnh khai trng. Cu mi su tui, cao v rt
gy, vi kiu u ng ngc. Trng cp III North
Farmington, ngoi Detroit, ni cu hc, bu chn cu
l "Hc sinh sing nng nht". M theo nh cu gii thch,
c ngha cu chnh l mt "k nghin my tnh v thi
hn." Cu tng ngh mnh s tr thnh mt nh sinh vt
hc hoc nh ton hc. Nhng cui nm th nht, tnh c
sa chn vo Trung tm My tnh - v cu b vng vo ngay.
K t thi im tr i, Trung tm My tnh chnh l
cuc sng ca Joy. Cu lp trnh bt c khi no c th.
Kim c vic lm vi mt gio s khoa hc my tnh
nn cu c th lp trnh sut ma h. Vo nm 1975, Joy
theo hc khoa sau i hc ti trng i hc California
Berkeley. Ti , cu thm ch cn dn su hn vo th
gii phn mm my tnh. Trong bi kim tra vn p cho
k thi Tin s ca mnh, cu xy dng mt thut ton
c bit phc tp v chng bay n ni, nh mt trong
nhng ngi i m cu tng vit, "lm kinh s cc v
gim kho n mc mt trong s h sau v tri
nghim nh l 'Jesus lm b mt cc bc tin bi.'"
Cng tc vi mt nhm nh cc lp trnh vin, Joy m
trch nhim v vit li UNIX, mt h thng phn mm
48
c pht trin bi AT&T cho cc my trung tm. Phin
bn ca Joy rt tt. N tt n mc, trn thc t, n tr
thnh - v hin vn duy tr - vai tr h iu hnh m ng
theo ngha en hng triu my tnh khp th gii vn
hnh nh vo . "Nu m chic my Mac ca bn ch
c th nhn thy phn m ngun," Joy ni, "Ti s nhn
thy nhng th m ti nh mnh vit ra hai mi lm
nm v trc." V, bn c bit ai vit ra hu ht phn
mm cho php bn truy cp vo Internet khng? Bill Joy.
Sau khi tt nghip Berkeley, Joy l ng sng lp hng
Sun Microsystems Thung lng Silicon, mt trong nhng
cng ty d phn then cht nht trong cuc cch mng my
tnh. Ti anh vit li mt ngn ng my tnh khc -
Java - v huyn thoi v anh cng tr nn gh gm hn.
Gia nhng ngi trong ngh Thung lng Silicon, Joy
c nhc ti vi nhiu n trng kiu nh Bill Gates ca
Microsoft vy. Anh i khi cn c goi l Edison ca
Internet. Nh David Gelernter, nh khoa hc my tnh
trng Yale, ni : "Bill Joy l mt trong nhng ngi c
nh hng nht trong lch s hin i ngnh my tnh."
Cu chuyn v ti nng thin bm ca Bill Joy c
k bit bao nhiu ln, v bi hc lun l nh th. Lnh vc
ny l mt th gii thun khit nht trong s cc ch
hin ti. Lp trnh my tnh khng vn hnh nh mt th
hi vui tui gi, ni bn thng tin nh vo tin bc hay
cc mi quan h. N l mt sn chi rng m trong tt
c nhng ngi tham d c nh gi ch da trn ti
nng v thnh tch ca h. l mt th gii ni nhng

Q U Y T C 1 0 . 0 0 0 G I
49
ngi xut sc nht ginh thng li, v Joy r rng l mt
trong nhng ngi nh th.
Mc d vy, s d dng hn nhiu tip nhn phin
bn y ca cc s kin, nu chng ta khng nhn vo cc
cu th khc cn cu v bng . Lnh vc ca h cng
tng c nhim v phi l mt ch ni ti nng l iu
tin quyt. C iu n khng phi hon ton nh vy.
l cu chuyn v Nhng k xut chng trong mt lnh
vc ring bit no vn ti v th cao ngt ca h
thng qua s kt hp gia nng lc, c hi v u th
khng b rng buc ti a.
Liu c kh nng mu hnh tng t ca nhng c hi
c bit cng khai trin trong mt th gii thc hay khng?
Hy cng quay tr li vi cu chuyn ca Bill Joy v th
khm ph.
2.
Trong sut gn mt th h, cc nh tm l hc trn
khp th gii tham gia v mt cuc tranh lun hng say
xung quanh cu hi: phi chng hu ht chng ta c th
coi l c nh hnh t xa xa. Cu hi l th ny: c
tn ti th g kiu nh l ti nng bm sinh khng? Li
p hin nhin l c. Khng phi tt c mi cu th khc
cn cu sinh vo thng Ging rt cc u c th chi
cp chuyn nghip. Ch mt vi trong s , nhng
ngi c ti nng thin bm, lm c. Thnh cng chnh
l ti nng cng vi s chun b. Vn vi loi quan
50
im ny l cc nh tm l hc cng xem xt k lng hn
s nghip ca cc nhn ti thin bm bao nhiu, th vai
tr ca ti nng bm sinh dng nh cng nh b hn v
vai tr ca s chun b dng nh to ln hn by nhiu.
u nhng nm 1990, trong cuc tranh lun v ti
nng, nh tm l hc K. Anders Ericsson v hai ng s
ti Hc vin m nhc danh gi ca Berlin, tin hnh
mt nghin cu mang tn Exhibit A. Vi s tr gip ca
hai gio s Hc vin, h phn nhng ngi chi violin
trong trng ra thnh ba nhm. Nhm u tin bao gm
cc ngi sao, nhng sinh vin c tim nng tr thnh
nhng ngh s solo ng cp th gii. Trong nhm th hai
l cc sinh vin c nh gi thun ty l "tt." Trong
nhm th ba l cc sinh vin c v s khng bao gi chi
nhc chuyn nghip v nhng ngi c nh tr thnh
gio vin m nhc trong h thng trng cng. Tt c
nhng ngi chi violin sau u c hi mt cu ht
nhau: xuyn sut qu trnh rn luyn trong ton b s
nghip ca mnh, k t ln u tin cm ly cy v cm,
bn luyn tp bao nhiu gi ng h?
Tt c mi ngi thuc c ba nhm u bt u
chi vo tui nh nhau, khong nm tui. Trong vi
nm u tin, mi ngi luyn tp vi khi lng tng
t nhau, khong hai hoc ba gi mt tun. Nhng khi cc
hc sinh ln tm tui, nhng khc bit thc s bt u
xut hin. Nhng hc sinh cui cng tr thnh xut sc
nht trong lp bt u luyn tp nhiu hn cc bn khc:
su gi mt tun vo chn tui, tm gi mt tun lc mi

Q U Y T C 1 0 . 0 0 0 G I
51
hai tui, mi su gi mt tun lc mi bn tui, v c
nng cao nng cao thm. n khi bc vo tui hai mi
th h luyn tp - chi th nhc c h yu thch theo
cch c ch nh v y chuyn tm vi mc ch trau di
cho mnh xut sc hn - mit mi hn ba mi gi mt
tun. Trn thc t, bc vo la tui hai mi, mi ti
nng u t c tng cng mi ngn gi luyn tp.
Ngc li, nhng hc sinh chi tt thun ty ch c tng
cng tm ngn gi, cn cc gio vin m nhc tng lai
th ch c hn bn nghn gi.
Ericsson v cc ng s ca ng sau so snh cc
tay chi dng cm nghip d vi cc ngh s dng cm
chuyn nghip. Hnh mu tng t li ni ln. Nhng
ngi chi nghip d khng bao gi luyn tp nhiu hn
ba gi mt tun trong sut thi th u, v cho n khi hai
mi tui, h c tng cng hai nghn gi luyn tp.
pha cn li, thi gian luyn tp ca nhng ngh s chuyn
nghip tng rt nhiu, cho n tui hai mi, h, ging
nh cc ngh s v cm, t ti mi nghn gi.
iu ni bt trong nghin cu ca Ericsson l ng v
cc ng s ca mnh khng th tm ra bt c "ngi c
khiu t nhin," no, tc khng c ngh s no d dng
vn ti nh cao m li luyn tp ch bng mt phn nh
so vi thi gian cc bn ng trang la b ra. Hay h cng
khng th tm ra bt c "k cn c," no - nhng ngi
lm vic chm ch hn tt c k khc, m li khng hi t
nhng g cn thit lt vo tp xut sc nht. Nghin
cu kt lun rng mt ngh s m nhc no c
52
nng lc bc vo mt trng m nhc nh cao, th
th phn bit mt ngh s trnh din vi nhng ngi
khc chnh l anh ta/c ta lm vic chm ch n u. L
vy y. Hn th, nhng ngi ng trn nh cao khng
ch lm vic chm ch hn hay chm ch hn nhiu so vi
nhng ngi khc - H lm vic chm ch hn rt, rt
nhiu, rt nhiu.
tng rng: thc hin hon ho mt nhim v
phc hp i hi mt mc luyn tp ti thiu mang
tnh then cht xut hin tr i tr li trong cc nghin
cu v nhng ti nng chuyn mn. Trn thc t, cc nh
nghin cu c mt nim tin tuyt i v mc thi gian cn
thit t n s tinh thng thc s, l con s k diu:
mi nghn gi ng h.
"Kt qu ca nhng nghin cu chng minh: mi
nghn gi ng h luyn tp l i hi bt buc t
c cp tinh thng v kh nng tr thnh mt chuyn
gia ng cp th gii - trong bt c lnh vc no," bc s
chuyn khoa thn kinh hc Daniel Levitin vit. "Trong
nhng nghin cu khc nhau v cc nh son nhc, cu
th bng r, cc cy bt sng tc tiu thuyt, vn ng
vin trt bng, ngh s dng cm, tuyn th c vua,
nhng tn ti phm lo luyn, hng s ny lun tr i
tr li. Tt nhin, iu ny khng l gii ti sao mt s
ngi li thu hoch c nhiu t nhng bui luyn tp
hn ngi khc. Nhng cho ti nay cha ai tm thy mt
trng hp no trong mt tay lo luyn tm c th gii
li t c mc hon thin trong khong thi gian ngn

Q U Y T C 1 0 . 0 0 0 G I
53
hn. C v nh no b phi mt tng y thi gian hp thu
tt c nhng g n cn t ti s tinh thng thc th."
iu ny l tht ngay c vi nhng ngi chng ta
thng ngh n nh nhng nhn vt phi thng. Th d
nh Mozart, bt u vit nhc rt c t hi ln su.
Nhng, nh tm l hc Michael Howe vit trong cun
sch Genius Explained, (Tm dch: L gii thin ti) :
So vi cc tiu chun dnh cho nhng nh son nhc thun
thc, nhng tc phm ban u ca Mozart khng h xut sc.
Nhng tc phm s khi nht gn nh chc chn u do cha
ng vit, v c l c sa i, nng cp... Rt nhiu trong s
cc tc phm thi th u ca Wolfgang, nh by bn u tin
trong s cc concerto dnh cho piano v dn nhc, phn ln
u l son li t tc phm ca nhng nh son nhc khc. Cn
trong s nhng bn concerto ch bao gm m nhc nguyn bn
ca Mozart, tc phm sm nht gi y c coi l mt kit tc
(No.9, K.271) c sng to nn khi ng hai mt tui: vo thi
im Mozart sng tc concerto c mi nm ri.
Nh ph bnh m nhc Harold Schonberg cn i xa
hn khi cho rng: Mozart, thc ra l "pht trin mun," v
phi sau hn hai mi nm sng tc ng mi c c tc
phm v i nht ca mnh .
tr thnh mt kin tng c vua c v cng phi
mt khong mi nm. (Ch c huyn thoi Bobby Fischer
t ti ng cp tinh hoa trong khong thi gian ngn
hn mt cht: ng mt chn nm.) Cn mi nm l th
g vy? vng, i khi l chuyn mt bao nhiu lu
54
thc hin c mi ngn gi luyn tp nghim chnh.
Mi nghn gi l con s thn k ca s v i.
y chnh l li gii thch cho tm l hoang mang m
nhng bng phn cng i hnh ca cc i tuyn th dc
th thao quc gia Czech hay Canada gy ra. Thc t l
khng c ai trong nhng i tuyn y sinh sau ngy 1
thng Chn, th dng nh chng c ngha g. Bn s
ngh rng c l tn ti mt con s ng k nhng tuyn
th c khi mn khc cn cu hay tc cu Czech sinh
vo khong cui nm, nhng ngi qu ti nng n ni
h cui cng cng n c nh cao nh nhng ngi
trng thnh tr tui, bt k ngy sinh ca h.
Nhng i vi Ericsson v nhng ai lp lun phn li
vai tr u vit ca ti nng, iu chng ng ngc
nhin cht no. Rng tay c khi sinh sau mun khng
c la chn vo i ton-sao nh mt a tr tm tui
l bi v cu ta cn qu b. Vy nn cu khng c c
phn luyn tp ph tri. V thiu mt phn luyn tp ph
tri y, cu khng c c hi no t ti mc mi nghn
gi vo thi im cc i khc cn cu chuyn nghip bt
u tm kim tuyn th. V thiu mt mi nghn gi
kinh nghim, chng c cch no cu ta c th vn dng
thnh thc nhng k nng cn thit chi trnh nh
cao. Thm ch c Mozart - thin ti m nhc v i nht
mi thi i - cng khng th no t ti s tin b ca
mnh cho ti khi ng nm trong tay mi nghn gi ng
h rn ra. Luyn tp khng phi th bn lm khi bn
gii giang. N l th bn lm khin mnh gii giang.

Q U Y T C 1 0 . 0 0 0 G I
55
Mt iu th v khc v mi ngn gi . ng
nhin mi nghn gi l mt khi lng thi gian to ln.
Nhng li bt kh thi t ti con s mt thn mt
mnh cho ti tn khi bn l mt ngi trng thnh tr
tui. Bn buc phi c b m khuyn khch v h tr
bn. Bn khng th ngho tng, bi nu bn phi gi rt
ly mt cng vic bn thi gian bn mnh kim k sinh
nhai, s khng cn thi gian trong ngy luyn tp
cho y . Trn thc t, hu ht mi ngi c th t ti
con s ch khi h tham gia vo loi chng trnh c
bit no - nh l mt i tuyn ton-sao mn khc cn
cu - hoc gi nu h c c mt vn may phi thng
no mang li cho h c hi t c tng ny ting
ng h.
3.
Vy th, quay tr li vi Bill Joy. l vo nm 1971.
Anh cao v ngng nghu v mi su tui. Anh l thn
ng ton hc, nhng loi sinh vin th cc trng kiu
nh MIT v Caltech v i hc Waterloo tuyn vo mi
nm c l c trm. "Khi Bill cn l mt a tr, n
mun bit mi iu v mi th trc c khi n bit l n
mun bit," cha ca anh, William ni. "Chng ti tr li
cho n khi no c th. V khi khng th, chng ti s a
cho n mt cun sch." n lc tham d tuyn sinh vo
i hc, Joy t c im s hon ho trong phn
ton ca bi Kim tra Nng khiu ca trng Trung hc.
56
"Cng chng kh khn gh gm g lm," anh ni thnh
thc. "C c ng thi gian kim tra li ln na."
Anh c ti nng to ln. Nhng khng phi nguyn
c duy nht. Khng bao gi. Cha kha cho s pht trin
ca anh chnh l anh sa bc vo ta nh kh t ta lc
trn i l Beal .
Hi u nhng nm 1970, khi Joy ang hc v lp
trnh, cc c my tnh chim trn kch c nhng cn
phng. Mt my ring l (c l cn c cng sut v b nh
nh hn c l viba ca bn ngy nay) c th tr gi trn
mt triu -la - tnh theo thi gi 1970. My tnh rt
him hoi. Nu bn tm ra mt ci, rt kh c th tip
cn c n; nu bn c c tip cn, thi gian v chi ph
thu mn n cng tiu tn c gia ti.
Hn na, bn thn mn lp trnh cng t nht v cng.
y l thi i khi cc chng trnh my tnh c sng
to s dng cc th dp l bng ba cng. Mi hng code
(m) li c ng du ln chic th bng mt my t l.
Mt chng trnh phc hp c th bao gm hng trm,
nu khng phi l hng nghn nhng chic th xp thnh
chng cao. Khi mt chng trnh sn sng, bn bc
ti bt c my ch no bn c tip cn v a c chng
th cho mt ngi iu khin my. Bi v cc my tnh ch
c th x l mt nhim v trong mt thi im, ngi
iu khin my phi c cuc hn cho chng trnh ca
bn, v ty thuc vo vic c bao nhiu ngi ang xp
hng trc bn, bn c l cha th ly li nhng chic th
ca mnh trong vng vi gi hoc thm ch l c ngy. V

Q U Y T C 1 0 . 0 0 0 G I
57
nu bn nh mc mt li nh - thm ch l li in n -
trong chng trnh ca mnh, bn s phi ly li cc tm
th, truy du sai st, v lm li c quy trnh t u.
Di nhng iu kin nh vy, s l cc k kh khn
cho bt k ai mun tr thnh mt chuyn gia lp trnh.
ng nhin tr thnh mt chuyn gia vo la tui i
mi mng t cng bt kh thi. Khi bn ch c th "lp
trnh" vi pht ngn ngi trong mi gi bn b ra phng
my tnh, lm cch no bn gom cho mi nghn gi
luyn tp? "Lp trnh vi cc tm th dp l," mt nh
khoa hc my tnh thi nh li, "khng dy cho bn
cch lp trnh. N dy bn s kin nhn cng cch c v
sa bn in th."
Tnh hnh ko di nh th tn n gia thp nin 1960,
khi mt gii php dnh cho vn lp trnh mi ni ln.
Cc my tnh cui cng mnh ti mc chng c th
x l hn mt "cuc hn" cng lc. Nu h iu hnh ca
my tnh c vit li, cc nh khoa hc my tnh nhn ra,
thi gian ca c my c th c chia s; my tnh c th
c hun luyn x l hng trm nhim v trong cng
mt khong thi gian. iu , ngc tr li, ngha l cc
lp trnh vin khng cn phi thao tc tay chn a hng
chng th my tnh dp l ca h cho ngi iu khin na.
Hng t thit b u cui c th c xy dng, tt c kt
ni vi mt my ch thng qua ng dy in thoi, v
mi ngi c th lm vic - trc tuyn - cng mt lc.
y l mt on s liu ng thi miu t v s xut
hin ca vic lm vic - trc tuyn - cng mt lc:
58
y khng ch l mt cuc cch mng. N l mt cuc khai
sng. Hy qun i ngi iu khin my, nhng gi cha th,
s ch i. Vi vic s dng ng thi, bn c th ngi ngay
my in bo nh ch ca mnh, nhp vo mt vi lnh, v
nhn cu tr li ngay sau v ti . S dng ng thi chnh
l tng tc: Mt chng trnh c th i hi li hi p, ch
i bn nh cu vo, x l n trong khi bn ch i, v ri
hin th cho bn thy kt qu, tt c trong "thi gian thc."
y chnh l ni m Michigan gp mt, bi Michigan
chnh l mt trong nhng trng i hc u tin trn th
gii chuyn sang hnh thc s dng ng thi. Vo nm
1967, nguyn mu u tin ca h thng c lp t
v vn hnh. n khong u thp nin 1970, Michigan
c trong tay my tnh cng sut mt trm ngi
c th lp trnh ng thi ti Trung tm My tnh. "Vo
cui nhng nm 1960, u nhng nm 1970, ti khng
ngh rng c ni no khc ging c nh Michigan,"
Mike Alexander, mt trong nhng nhn vt tin phong
ca h thng my tnh trng Michigan ni. "C th l
MIT. C th l Carnegie Mellon. C th l Darthmouth.
Ti khng ngh li c ni no khc nh vy."
y chnh l c hi cho n Bill Joy khi anh bc
chn vo khun vin Ann Arbor vo ma thu nm 1971.
Anh khng h la chn Michigan v cc c my tnh y.
Anh cha tng lm vic g vi my tnh trng cp ba.
Anh vn ch hng th vi ton hc v c kh. Nhng con
su lp trnh va trng anh vo nm u tin, anh nhn
thy mnh - bi mt tai nn tt lnh nht - ngay ti

Q U Y T C 1 0 . 0 0 0 G I
59
mt chn him hoi trn th gii, ni mt k mi mi by
tui c th lp trnh tt c nhng g anh ta mun.
"Bn c bit s khc bit gia nhng chic th my tnh
v s dng ng thi l g khng?" Joy ni. "N l s khc
bit gia chi c qua mail v c siu tc." Lp trnh khng
cn l mt bi tp v tht vng v mng na. N l tr vui.
"Ti sng khu khun vin pha bc, v Trung tm
My tnh ta lc chnh ti khun vin pha bc," Joy tip
tc. "Ti dnh bao nhiu thi gian ? , mt khi
lng thi gian phi thng. Ni m ca 24/24. Ti l
c m v ch tr v nh vo sng sm. Tnh trung
bnh mt tun trong nhng nm thng y, ti dnh nhiu
thi gi Trung tm My tnh hn c cho cc bui hc.
Tt c chng ti u thng xuyn gp c mng v
vic qun mt phi c mt lp hc, thm ch l khng
nhn ra rng chng ti c tuyn vo trng."
"Thch thc chnh l ch h cung cp cho tt c sinh
vin mt ti khon vi s tin c nh, vy nn thi gian
ca bn s cn sch. Khi bn ng nhp, bn s dn ht
bao nhiu thi gian bn mun vo chic my tnh. H
dnh cho bn, t d nh, mt gi ng h. l tt c
nhng g bn c. Nhng c ai pht hin ra rng nu
bn nhp vo 'time=" v ri n mt k t, v nh t=k, h
s khng tnh tin bn," anh ni, bt ci v k nim .
"C mt li k thut trong phn mm. Bn c th nhp vo
t=k v ngi l mi lun."
Hy nhn vo c dng chy c hi cun n vi Bill Joy.
Nh vic n hc mt trng xa xi ho lnh nh i
60
hc Michigan, anh c th luyn tp trn mt h thng s
dng ng thi thay v vi nhng th t l; li na, h
thng ca Michigan bng nhin tn ti mt li k thut
anh c th lp trnh bt k th g anh mun; v trng ny
t nguyn chi tr tin bc Trung tm My tnh m ca
24/24, nn anh c th thc trng m ; v v anh c
th dc vo rt nhiu thi gi, nn n thi im anh
t nhin c mi vit li UNIX, anh chc chn sn
sng n nhn nhim v. Bill Joy tht thng minh. Anh
mun hc. Nguyn c ny ng vai tr quan trng. Nhng
trc khi Joy c th tr thnh mt chuyn gia thc th, ai
phi em n cho anh mt c hi hc cch lm th
no tr thnh mt chuyn gia.
"Ti Michigan, ti lp trnh tm hoc mi gi mt
ngy," anh ni tip. "n lc Berkeley ti lm vic c
ngy ln m. Ti c mt b thit b u cui nh. Ti
thc n tn hai hay ba gi sng, xem nhng b phim c
k v lp trnh. i khi ti ng gc ngay trn bn phm" -
anh din t bng iu b u mnh gc trn bn phm -
"v bn c bit l mt phm s nhn i nhn li ra sao cho
n cui cng, ri n bt u ku beep, beep, beep? Sau
khi chuyn xy ra ba ln, n lc bn phi i ng ri.
Ti vn tng i km ngay c khi ti n Berkeley.
Ti bt u thnh tho vo nm th hai. y chnh l thi
im ti vit ra nhng chng trnh vn c s dng n
tn ngy nay, ba mi nm k t khi ." Anh tm dng
i cht lm mt php tnh trong u - th i vi mt
ngi nh Bill Joy khng mt my th gi. Michigan nm

Q U Y T C 1 0 . 0 0 0 G I
61
1971. Lp trnh hn hoi nghim chnh vo nm th hai.
Thm c nhng dp h, v ri nhng bui ban ngy v ban
m trong nm th nht Berkeley. "Th th, th th c l
l... mi nghn gi?" anh ni, cui cng. "Khong chng
nh vy y."
4.
Quy lut mi-nghn-gi chnh l quy lut chung ca
thnh cng? Nu chng ta bi su xung pha di b
ngoi ca tt c nhng ngi thnh cng v i, liu chng
ta c lun tm thy nhng th tng t nh Trung tm
My tnh Michigan hay i tuyn ton-sao mn khc cn
cu tc mt kiu c hi luyn tp c bit no khng?
Hy kim nghim tng ny vi hai v d, v n
gin d hiu, ta s la chn v d cng quen thuc cng tt:
Beatles, mt trong nhng ban nhc rock ni danh nht t
trc ti nay; v Bill Gates, mt trong nhng ngi giu
nht th gii.
Beatles - vi bn thnh vin John Lennon, Paul
McCartney, George Harrison, v Ringo Starr - t chn
ti nc M vo thng Hai nm 1964, bt u ci gi l
Cuc xm lng Anh quc vo sn khu m nhc Hoa K
v cho ra i mt lot nhng bn thu m nh cao bin
i c din mo ca nn m nhc i chng.
iu quan st th v u tin v Beatles phc v cho
nhng mc ch ca chng ta l h st cnh bn nhau
62
c bao lu tnh n thi im h t chn n M.
Lennon v McCartney trc ht bt u chi nhc vi
nhau vo nm 1957, by nm trc khi b vo M.
(Tht trng hp, khong thi gian gia thi im thnh
lp ban nhc ca h cho ti nhng thnh tu ngh thut
c th cho l v i nht ca h - album Sgt. Pepper's
Lonely Hearts Club Band v The Beates (White Album) -
l mi nm.) V nu bn quan st k hn nhng nm
thng chun b dng dc y, bn s nhn thy mt th
kinh nghim l, so snh trong bi cnh nhng tuyn th
khc cn cu v Bill Joy hay c nhng ngh s v cm
ng cp th gii, n c v gn gi khng khip. Vo nm
1960, trong khi h mi l mt ban nhc rock ca trng
trung hc d dm tm ng, h c mi n chi
nhc Hamburg, c.
"Hamburg vo nhng thng ngy y khng h c cc
cu lc b rock-and-roll. N ch c cc cu lc b thot y,"
Phillip Norman, ngi chp bt cun tiu s v Beatles c
tn Shout! cho bit. "C mt ng ch cu lc b khc
ngi tn l Bruno, vn xut thn l ng bu ch phin.
ng ny c sng kin a cc nhm nhc rock vo chi
cc cu lc b khc nhau. Cc cu lc b ng lm theo
cch ny. Hnh dung, l mt bui biu din lin min
khng ngng ngh, vi rt nhiu ngi long chong i
vo v nhng k khc long chong i ra. Cc ban nhc s
chi lin tc li ko s ch ca xe c ngang qua. Ti
mt qun n ca nc M, h gi n l thot y v lin
tc (nonstop teaser).

Q U Y T C 1 0 . 0 0 0 G I
63
"Rt nhiu ban nhc chi Hamburg u n t
Liverpool," Norman ni tip. " l mt s trng hp
ngu nhin. Bruno ti London tm kim cc ban nhc.
ng ta tnh c gp Soho - mt thng gia t Liverpool
ang xui xung London tm kim c hi. V ng dn
xp chn a vi ban nhc ti Hamburg. l cch
nhng mi lin kt c xc lp. V cui cng, The
Beatles to nn mi lin h khng ch vi ring Bruno
m vi c nhng ng ch cu lc b khc na. H tip tc
quay tr li v y ry ung c cn v sex.
C iu g c bit Hamburg ch? c phi l ni
tr cng hu h. Khng h. Hay m thanh tht tuyt.
Cng khng. Hay l khn thnh gi rt am hiu v n
trng ban nhc? Chng mt nguyn nhn no trong s
ng c. Ch l khi lng thi gian tuyt i m ban
nhc b buc phi chi.
Trong mt bui phng vn sau khi Beatles tan r, k v
nhng bui biu din ca ban nhc ti mt cu lc b
thot y Hamburg mang tn Indra, John Lennon ni:
Chng ti chi kh hn v thm t tin. iu l tt yu sau
nhng tri nghim do vic chi nhc sut m di mang li.
Thm ci li na h l ngi nc ngoi. Chng ti phi c
gng thm ch nhiu hn na, trt tt c tri tim v tm hn
vo , vt qua chnh mnh.
Liverpool, chng ti mi ch chi trong nhng sut din di
mt ting ng h, v chng ti thng chi i chi li mt s
ca khc t ca mnh trong mi bui biu din. Hamburg,
chng ti phi chi sut tm ting ng h, nn chng ti thc
s phi tm kim mt cch chi mi.
64
Tm ting ng h?
Cn y l Pete Best, tay trng ca Beatles lc by gi:
"Mi khi c tin tc lan ra v vic chng ti ang thc hin
mt s din, cu lc b bt tay vo dp tt n ngay. Chng
ti chi sut by ti mt tun. Mi u chng ti chi gn
nh mt mch khng ngh ti khi cu lc b ng ca lc
hai mi ba gi. Nhng khi chng ti chi kh hn
m ng khn gi thng li ti tn hai gi sng."
By ngy mt tun?
Beatles rt cc ti Hamburg nm ln trong khong
gia nm 1960 ti cui nm 1962. Trong chuyn i u
tin, h chi 106 ti, nm hay su ting mt ti. Trong
chuyn th hai, h chi 92 sut. Ti chuyn i th ba, h
chi 48 ln, tng cng l 172 gi trn sn khu. Trong hai
hp ng biu din cui cng Hamburg, vo thng 11 v
12 nm 1962, bao gm thm 90 gi ng h biu din na.
Tng cng, h biu din tn 270 m ch trong vn vn
mt nm ri. Tnh n thi im h c c t bng
n thnh cng u tin vo nm 1964, th trn thc t, h
biu din live c chng hng trm lt. Bn c bit
iu phi thng ti c no khng? Hu ht cc ban
nhc ngy nay khng biu din nhiu n mc hng trm
sut tnh trong ton b s nghip. Th thch gt gao
Hamburg l mt trong nhng iu khin Beatles khc bit
hon ton.
"H chng c g xut sc trn sn khu vo thi im
h ti nhng lc quay tr v h rt c", Norman

Q U Y T C 1 0 . 0 0 0 G I
65
tip tc. "H khng ch hc c kh nng chu ng. H
cn phi hc mt khi lng ln cc ca khc - phin bn
bng m nhc ca tt c nhng g bn c th ngh ti,
khng ch rock & roll, thm mt cht jazz na. Trc
h khng h c k lut trn sn khu. Nhng khi quay tr
li, h mang phong thi khng ging vi bt c ai. l
iu lm nn chnh h."
5.
Gi hy cng quay tr li vi lch s ca Bill Gates. Cu
chuyn ca ng cng ni ting tng t nh ca Beatles.
Mt thn ng ton hc thng minh, tr trung khm ph
vic lp trnh my tnh. B hc d chng trng Harvard.
Khi s mt cng ty my tnh c tn Microsoft vi bn b.
Bng tr thng minh v tham vng cng nh lng qu cm
tuyt i, ng xy dng n tr thnh ngi khng l
ca th gii phn mm. ch l ng vin ngoi rng
ln thi. Hy o vo su thm mt cht.
Cha ca Gates l mt lut s giu c Seattle, v m
ng l con gi mt ch nh bng pht t. T khi cn l
mt a tr, Bill sm tinh khn v nhanh chng thy
chn ngn vic hc hnh. Vy nn cha m chuyn ng
ra khi trng cng v, vo u nm lp by, gi ng
n Lakeside, mt trng t dnh ring cho cc gia nh
danh gi Seattle. Vo khong nm hc th hai ca
Gates ti Lakeside, nh trng bt u m mt cu lc
b my tnh.
66
"Cu lc b Cc b m ca trng t chc dp bn
lc xoong hng nm, v lun l lng mt cu hi rng
khon tin y s i v u," Gates nh li. "Mt t vo
chng trnh ma h, ni nhng a tr ni thnh s t
tu tham gia trong khun vin trng hc. Mt t s ri
vo ti cc gio vin. Nm y, h chi ba nghn -la cho
mt b thit b u cui my tnh cn phng nho nh
vui v ny m sau chng ti c kim sot. tht l
mt th hay ho."
l mt "th hay ho," tt nhin ri, bi v hi y l
nm 1968. Vo nhng nm 1960, hu ht cc trng i
hc cn cha c c nhng cu lc b my tnh. iu
ng ch hn na chnh l loi my tnh m Lakeside
mua v. Trng ny khng hc sinh hc lp trnh bng
h thng th my tnh nng n, nh hu ht mi ngi
u lm hi nhng nm 1960. Thay vo , Lakeside ci
t ci c gi l ASR-33 Teletype, mt b thit b u
cui s dng ng thi, kt ni trc tip n mt my tnh
trung tm khu trung tm mua sm Seattle. "Ton b
tng v s dng ng thi ch c pht kin hi nm
1965," Gates tip tc. "Ai thc s bit nhn v tng
lai." Bill Joy c c mt c hi phi thng, sm sa
hc lp trnh trn h thng s dng ng thi khi cn l
sinh vin nm nht trng i hc, nm 1971. Bill Gates
li c lp trnh thi-gian-thc hi l mt cu hc sinh
lp tm vo nm 1968.
T giy pht y tr i, Gates sng trong phng my
tnh. ng v nhng ngi khc bt u t dy cho mnh

Q U Y T C 1 0 . 0 0 0 G I
67
cch s dng thit b mi m l lng ny. Vic mua thi
gian ca my tnh trung tm m ASR ang kt ni vo,
ng nhin, l t - k c i vi mt c s gio dc
giu c nh Lakeside - v chng c bao lu th s tin
3.000 -la c Cu lc b Cc b m ti tr sch
nhn. Cc bc ph huynh li gy thm qu. Hc sinh li
tiu i. V ri mt nhm lp trnh vin ti i hc
Washington lp nn mt hng c tn gi Computer
Center Corporation (C-Cubed) cho cc doanh nghip a
phng thu thi gian s dng my tnh. Tnh c lm sao,
mt trong nhng sng lp vin ca hng - Monique Rona -
li c mt cu con trai hc Lakeside, trc Gates mt
nm. Liu cu lc b my tnh ca Lakeside, Rona t hi,
c mun chy kim tra cc chng trnh phn mm ca
cng ty vo dp cui tun i li bng thi gian lp trnh
min ph khng? Chc chn ri! Sau gi hc, Gates nhy
xe bus n vn phng ca C-Cubed v lp trnh n tn
ti mt.
C-Cubed cui cng b ph sn, nn Gates v cc bn
bt u quanh qun trung tm my tnh ti trng i
hc Washington. Trc , h theo ui mt hng c tn
gi l ISI (Information Sciences Inc.), ni ng dnh
cho h thi gian s dng my tnh min ph i li bng
vic chy mt phn mm t ng ha h thng tr
lng trong cng ty. Trong khong thi gian by thng
hi nm 1971, Gates v nhm bn ca ng s dng my
tnh sut 1.575 gi ng h trn my ch ca ISI, tnh
trung bnh l tm ting mt ngy, by ngy mt tun.
68
" l ni m nh vi ti," Gates ni v nhng nm
u tin trung hc ca ng. "Ti b tit th dc. Ti n
vo ban m. Chng ti lp trnh vo cui tun. Him
hoi lm mi c mt tun m chng ti khng tiu tn vo
hai mi hay ba mi ting ng h. C mt khong
thi gian Paul Allen vi ti vng vo chuyn rc ri v n
cp mt lot password v lm sp h thng. Chng ti b
tng c. Ti khng c s dng my tnh trong sut ma
h. Khi y ti mi mi lm, mi su tui. Sau , ti
pht hin ra l Paul tm c mt my tnh trng i
hc Washington. H t nhng chic my ny trung
tm y t v khu iu tr. Nhng chic my ny c t k
hoch lm vic 24/24, nhng c mt khong thi gian
nhn ri, vy nn trong khong t ba gi n su gi sng
h khng ln k hoch g c." Gates ci. "Ti ri khi
nh vo bui m, sau gi i ng. Ti c th cuc b n
i hc Washington t nh. Hoc ti s bt xe but. l
l do ti sao gi y ti lun ho phng vi i hc
Washington, bi h tng ti n cp qu nhiu thi
gian s dng my tnh." (Nhiu nm sau , m Gates ni,
"Chng ti c thc mc ti sao li thng b li kh s n
th khi phi thc dy vo bui sng.")
Mt trong nhng sng lp vin ca ISI, Bud Pembroke,
sau nhn c mt c in thoi t cng ty cng ngh
TRW, ni va k kt mt hp ng lp t mt h thng
my tnh ti nh my in Bonneville rng ln pha
nam bang Washington State. TRW khn thit cn n
nhng lp trnh vin quen thuc vi loi phn mm c

Q U Y T C 1 0 . 0 0 0 G I
69
bit m nh my in s dng. Trong nhng ngy thng
s khi ca cuc cch mng my tnh, nhng lp trnh
vin vi kinh nghim chuyn mn kiu y rt kh tm.
Nhng Pembroke bit chnh xc ngi ng phi gi:
nhng cu chng trung hc n t Lakeside vn hnh
my tnh hng ngn gi ng h trn my ch ISI. Gates
lc y ang hc nm cui, v bng cch no cu
gng thuyt phc cc gio vin cho php cu bng hc
ti Bonneville di chiu bi mt d n nghin cu c
lp. cu tri qua c ma xun vit code, di s
hng dn ca mt ngi n ng c tn l John Norton,
ngi sau ny Gates ni rng dy mnh v lp trnh
nhiu hn bt c ngi no tng gp.
Nm nm - t lp Tm ti cui trung hc, chnh l
khong thi gian Hamburg ca Bill Gates, v xt theo kha
cnh no , ng cng c ban tng mt lot c hi
thm ch cn phi thng hn c Bill Joy.
C hi th nht l vic Gates c chuyn n
Lakeside. Liu c bao nhiu trng trung hc trn khp
th gii c tip cn vi mt b thit b u cui hi
nm 1968? C hi th hai l vic cc b m trng
Lakeside c tin bc tr cc khon ph my tnh ca
trng. Th ba l, khi s tin cn sch, mt trong s
cc v ph huynh bng nhin li lm vic C-Cubed, ni
bng nhin cn ai kim tra code vo dp cui tun, v
iu cng ngu nhin xy ra l h chng thm bn tm
vic nhng ngy cui tun li tr thnh nhng m cui
tun. Th t l chuyn Gates bng nhin li pht hin ra
70
ISI, v ISI li bng nhin cn n ai lm vic vi phn
mm chm cng tr lng ca h. Th nm l Gates bt
ng thay li sng mt khong cch gn c th i
b ti i hc Washington. Th su l trng i hc ny
bng nhin li c khong thi gian my tnh ri ri t ba
n su gi sng. Th by l TRW bng nhin li gi Bud
Pembroke. Th tm l nhng lp trnh vin m Pembroke
bit l ph hp nht vi vn cn x l bng nhin li l
hai cu choai trung hc. V th chn l vic trng
Lakeside ng cho hai cu b vit code trong c ma
xun mt ni cch nhiu dm.
Vy hu ht tt c nhng c may c im g chung?
Chng mang li cho Bill Gates khong thi gian ph tri
luyn tp. n thi im Gates ra khi trng Harvard
sau nm th hai th bt tay vo cng ty phn mm
ring ca mnh, trn thc t cu lp trnh khng ngng
ngh trong sut by nm lin tip. Cu Gates tr tui khi
y c c con s ln hn mi nghn ting ng h
rt nhiu. Liu c bao nhiu thanh thiu nin trn khp
th gii c c th tri nghim ging nh Bill Gates?
"Ti khng tin l c qu nm mi ngi trn ton th
gii c th c nh vy", ng ni. "Nhng vic chng ti
lm C-Cubed v h thng tnh lng, ri n TRW - tt
c nhng vic gp li. Ti c t vo bi cnh ca
ngnh pht trin phn mm la tui tr hn bt c ai
thi by gi, v tt c l do c lot c hi may mn phi
thng nh th.

Q U Y T C 1 0 . 0 0 0 G I
71
6.
Nu chng ta tp hp nhng cu chuyn ca cc tuyn
th khc cn cu, ban nhc Beatles cng Bill Joy cng
nh Bill Gates li vi nhau, ti ngh chng ta s c c
bc tranh hon thin hn v con ng dn ti thnh
cng. Joy v Gates v ban nhc Beatles u ti gii khng
ci vo u c. Lennon v McCartney s hu ti nng
m nhc c l ch xut hin c nht trong c mt th h,
cn Bill Joy, chng ta ng qun, l ngi c tr no
nhanh nhy n mc c th dng c mt thut ton
phc tp v lch trnh bay khin cc v gio s phi kinh
ngc. Nhiu nh th l r rng.
Nhng iu thc s lm nn lch s khc bit ca h
khng phi ti nng phi phm m l nhng c may phi
thng ca h. Ban nhc Beatles, v nhng nguyn c
ngu nhin nht, c mi ti Hamburg. Nu khng
c khong thi gian Hamburg, Beatles rt c th i
theo mt con ng khc hn. "Ti rt may mn." Bill
Gates ni nh vy ngay t lc bt u cuc phng vn.
iu khng c ngha l ng km xut sc hay khng
phi l mt thng gia phi thng. N ch ni ln rng
ng hiu vic chuyn n Lakeside hi nm 1968 l mt
c may tt p ti chng no.
Tt c nhng nhn vt xut chng m chng ta quan
st cho n by gi u l nhng ngi hng li t mt
vi c hi bt thng no . Nhng c duyn may mn
dng nh khng phi l th g ngoi l i vi cc t ph
72
phn mm v cc ban nhc rock hay cc vn ng vin
ngi sao. Chng dng nh ging mt kiu quy lut.
Hy ti mang ti cho bn thm mt v d cui cng
na chng minh cho nhng c may ngm n m nhng
Nhng k xut chng ca chng ta c hng li. Gi d
chng ta thc hin mt phin bn khc ca vic phn tch
nin lch m chng ta lm trong chng trc vi cc
tuyn th khc cn cu, c iu ln ny l nhn vo nm
sinh, ch khng phi thng sinh. bt u, hy quan st
k bng danh sch by mi lm nhn vt giu c nht
trong lch s nhn loi di y. Ti sn ca mi ngi
trong s c tnh theo gi tr -la ngy nay. Nh bn
c th thy, n bao gm cc v n hong, nh vua,
pharaoh t nhiu th k trc v c nhng t ph ng
thi nh l Warren Buffett v Carlos Slim.
STT H tn Ti sn
tnh theo
t (-la)
Quc tch Cng ty hoc
ngun gc ti sn
1 John D. Rockefeller 318,3 M Tp on du m Standard
2 Andrew Carnegie 298,3 Scotland Tp on thp Carnegie
3 Nga hong Nicholas II 253,5 Nga Triu i Romanov
4 William Henry
Vanderbilt
231,6 M Tp on ng st Chicago,
Burlington & Quincy
5 Vua Osman Ali Khan,
Asaf Jah VII
210,8 Hyderabad Nh nc qun ch
6 Andrew W. Mellon 188,8 M Tp on du m Gulf
7 Henry Ford 188,1 M Tp on t Ford
8 Marcus Licinius
Crassus
169,8 Cng ha
La M
Nguyn lo La M

Q U Y T C 1 0 . 0 0 0 G I
73
STT H tn Ti sn
tnh theo
t (-la)
Quc tch Cng ty hoc
ngun gc ti sn
9 Vua Basil II 169,4 ch
Byzantine
Nh nc qun ch
10 Cornelius Vanderbilt 167,4 M Tp on ng st New York
& Harlem
11 Alanus Rufus 166,9 Anh u t
12 Amenophis III 155,2 Ai Cp c
i
Pharaoh
13 William de Warren, 153,6 Anh B tc x Surrey
14 Vua William II, Anh 151,7 Anh Nh nc qun ch
15 N hong Elizabeth I 142,9 Anh Triu i Tudor
16 John D. Rockefeller Jr. 141,4 M Tp on du m Standard
17 Sam Walton 128,0 M Tp on Wal-Mart
18 John Jacob Astor 115,0 c Tp on lng th M
19 Odo x Bayeux 110,2 Anh Nh nc qun ch
20 Stephen Girard 99,5 Php First Bank of the United States
21 N hong Cleopatra 95,8 Ai Cp c
i
Tha k triu i Ptolemy
22 Stephen Van
Rensselaer III
88,8 M a c Rensselaerswyck
23 Richard B. Mellon 86,3 M Tp on du m Gulf
24 Alexander Turney
Stewart
84,7 Ireland Tp on ng st Long Island
25 William Backhouse
Astor Jr.
84,7 M Tha k
26 Don Simon Iturbi
Patio
81,2 Bolivia M thic Huanuni
27 Quc vng Hassanal
Bokiah
80,7 Brunei Kral
28 Frederick
Weyerhaeuser
80,4 c Tp on Weyerhaeuser
74
STT H tn Ti sn
tnh theo
t (-la)
Quc tch Cng ty hoc
ngun gc ti sn
29 Moses Taylor 79,3 M Tp on Citibank
30 Vincent Astor 73,9 M Tha k
31 Carlos Slim Hel 72,4 Mexico Tp on Telmex
32 T. V. Soong 67,8 Trung
Quc
Ngn hng Trung ng Trung
Quc
33 Jay Gould 67,1 M Union Pacific
34 Marshall Field 66,3 M Marshall Field & Company
35 George F. Baker 63,6 M Tp on ng st trung tm
New Jersey
36 Hetty Green 58,8 M Ngn hng Duyn hi Quc gia
37 Bill Gates 58,0 M Tp on Microsoft
38 Lawrence Joseph
Ellison
58,0 M Tp on Oracle
39 Richard Arkwright 56,2 Anh Nh my Derwent Valley
40 Mukesh Ambani 55,8 n Tp on Reliance Industries
41 Warren Buffett 52,4 M Tp on Berkshire Hathaway
42 Lakshmi Mittal 51,0 n Tp on thp Mittal
43 J. Paul Getty 50,1 M Tp on du m Getty
44 James G. Fair 47,2 M Tp on m hp nht Virginia
45 William Weightman 46,1 M Merck & Company
46 Russell Sage 45,1 M Western Union
47 John Blair 45,1 M Union Pacific
48 Anil Ambani 45,0 n Tp on vin thng Reliance
49 Leland Stanford 44,9 M Tp on ng st Central
Pacific
50 Howard Hughes Jr. 43,4 M Tp on cng c Hughes, Tp
on my bay Hughes, Tp on
Summa, Hng hng khng

Q U Y T C 1 0 . 0 0 0 G I
75
STT H tn Ti sn
tnh theo
t (-la)
Quc tch Cng ty hoc
ngun gc ti sn
TWA
51 Cyrus Curtis 43,2 M Tp on xut bn Curtis
52 John Insley Blair 42,4 M Tp on ng st Delaware,
Lackawanna & Western
53 Edward Henry
Harriman
40,9 M Tp on ng st Union
Pacific
54 Henry H. Rogers 40,9 M Tp on Du m Standard
55 Paul Allen 40,0 M Tp on Microsoft, Cng ty
Vulcan
56 John Kluge 40,0 c Tp on Pht thanh
Metropolitan
57 J. P. Morgan 39,8 M Tp on General Electric, Tp
on Thp Hoa K
58 Oliver H. Payne 38,8 M Tp on du m Standard
59 Yoshiaki Tsutsumi 38,1 Nht Bn Tp on Seibu
60 Henry Clay Frick 37,7 M Tp on Thp Carnegie
61 John Jacob Astor IV 37,0 M Tha k
62 George Pullman 35,6 M Tp on Pullman
63 Collis Potter
Huntington
34,6 M Tp on ng st Central
Pacific
64 Peter Arrell Brown
Widener
33,4 M Tp on Thuc l Hoa K
65 Philip Danforth 33,4 M Armour Refrigerator Line
66 William S. OBrien 33,3 M Tp on M Hp nht Virginia
67 Ingvar Kamprad 33,0 Thy in Tp on IKEA
68 K. P. Singh 32,9 n Tp on DLF Universal
69 James C. Flood 32,5 M Tp on M Hp nht Virginia
70 Li Ka-shing 32,0 Trung
Quc
Tp on Hutchinson Whampoa
76
STT H tn Ti sn
tnh theo
t (-la)
Quc tch Cng ty hoc
ngun gc ti sn
71 Anthony N. Brady 31,7 M Tp on Vn ti Siu tc
Brooklyn
72 Elias Hasket Derby 31,4 M Tu bin
73 Mark Hopkins 30,9 M Tp on ng st Central
Pacific
74 Edward Clark 30,2 M Tp on My may Singer
75 Thi t Al-Waleed bin
Talal
29,5 Rp
Saudi
Cng ty C phn Kingdom
Bn bit iu g th v bng trn khng? Trong s by
mi lm ci tn, c ti mi bn l ngi M sinh vo
chn nm khong gia th k XIX. Th suy ngh v iu
mt cht. Cc nh s hc bt u t Cleopatra v
nhng v pharaoh ri lng sc vo mi ngc ngch ca th
gii tm kim du tch nhng khi ca ci phi thng,
v chim gn 20% tng s nhng ci tn h lc ra u
xut pht t mt th h duy nht mt quc gia duy nht.
Danh sch nhng ngi M v nm sinh ca h:
1. John D. Rockefeller, 1839
2. Andrew Carnegie, 1835
28. Frederick Weyerhaeuser, 1834
33. Jay Gould, 1836
34. Marshall Field, 1834
35. George F. Baker, 1840
36. Hetty Green, 1834
44. James G. Fair, 1831

Q U Y T C 1 0 . 0 0 0 G I
77
54. Henry H. Rogers, 1840
57. J. P. Morgan, 1837
58. Oliver H. Payne, 1839
62. George Pullman, 1831
64. Peter Arrell Brown Widener, 1834
65. Philip Danforth Armour, 1832
iu g ang xy ra y? Cu tr li tr nn hin
nhin nu bn chu suy ngh v n. Vo nhng nm 1860
v 1870, nn kinh t M tri qua mt cuc chuyn i c
l l v i nht trong lch s. y chnh l thi im cc
tuyn ng st c xy dng v th trng Ph Wall
ni ln. l thi im ngnh sn xut cng nghip khi
u. l thi im tt c nhng quy lut chi phi nn
kinh t truyn thng b ph v v c sng to li. iu
m bn danh sch ny ni ln chnh l vic bn bao
nhiu tui khi cuc chuyn i ny xy ra c ngha ht
sc quan trng.
Nu bn sinh ra vo cui thp nin 1840, bn l
c may. Bn cn qu tr tn dng c khonh khc y.
Nu bn sinh ra vo nhng nm 1820, bn li qu gi: u
c ca bn b nh hnh bi m thc tin-Ni chin M.
Nhng li c mt khung ca chn-nm c bit, nh hp
va vn hon ho quan st thy nhng tim nng m
tng lai mang ti. Tt c mi bn ngi n ng v n
b trong danh sch k trn u c tm nhn v ti nng.
Nhng h cng c trao tng mt c hi phi thng, vi
cch thc ging ht nh chuyn cc tuyn th khc cn
78
cu v tc cu sinh ra vo thng Ging, Hai, Ba c trao
tng mt c hi phi thng vy.
6

Gi hy th lm mt phn tch tng t vi nhng
ngi nh Bill Joy v Bill Gates.
Nu bn tr chuyn vi cc cu binh Thung lng
Silicon, h s k bn nghe rng giai on quan trng nht
trong lch s cuc cch mng my tnh c nhn l vo
thng Ging nm 1975. l thi im tp ch Popular
Electronics ng ti trn trang ba cu chuyn v mt loi
my mc phi thng c tn l Altair 8800. My Altair
8800 c gi 397 -la. l mt c my t-thao-tc k
cc m bn c th lp rp ti nh. Bi bo c git tt rt
hp dn: T PH SNG TO! B ngh my tnh
mini u tin trn th gii cnh tranh vi cc kiu mu
trn th trng.
i vi nhng c gi ca t Popular Electronics -
Thnh kinh ca th gii phn mm v my tnh non nt
thi by gi, dng tiu y chnh l mt s ng tnh.

6
Nh x hi hc C. Wright Mills quan st v nhm ngi c bit trong
nhng nm 1830 . ng nhn vo l lch c nhn nhng tinh hoa ca gii
doanh nhn M t Thi k Thuc a ti tn th k XX. Trong hu ht
trng hp, chng c g ng ngc nhin, ng nhn thy nhng v lnh o
doanh nghip u c xu hng bc ra t cc hon cnh c u. Mt bit
l? Chnh l nhm ca thp nin 1830. iu y th hin rng li th ca
vic c sinh ra trong thp nin y to ln n chng no. l thi im
duy nht trong lch s Hoa K nhng ngi vn sinh ra trong hon cnh
gieo neo li c c th vn may thc t tr thnh nhng ngi giu c
thc th. ng vit: "Khong thi gian tt nht trong lch s Hoa K
nhng cu trai ngho nui dng tham vng vn ti thnh cng kinh
doanh nh cao c sinh ra chnh l xung quanh nm 1835.

Q U Y T C 1 0 . 0 0 0 G I
79
Tnh n thi im my tnh vn ch l nhng cm
my trung tm cng knh, t ging nh th my
chm ch gia c ngi trng tot ca Trung tm My tnh
Michigan. Sut bao nhiu nm rng, tt c mi tin tc
cng nh nhng ti nng tr ca lnh vc in t u c
ao n ngy no s xut hin mt chic my tnh
nh gn v t t hn mt ngi bnh thng c th
s hu v s dng. Ngy y cui cng n.
Nu thng Ging nm 1975 chnh l bui bnh minh
ca k nguyn my tnh c nhn, vy th ai vo tnh th
tt nht c th tn dng c hi ny? Nhng quy lut
tng t p dng y cng c vin ti trong k
nguyn ca nhng John Rockefeller v Andrew Carnegie.
"Nm 1975, bn l mt ngi ng tui, vy th chc
chn bn c sn cng vic hng IBM sau khi ri
trng i hc, v mt khi ngi ta khi s IBM, th
thc s s phi tri qua mt khong thi gian cam go
thc hin cuc qu sang mt th gii mi," Nathan
Myhrvold nhiu nm m nhim v tr iu hnh ti
Microsoft ni nh vy. "Tp on nhiu-t--la ny vn
ch to ra cc my trung tm, v nu anh l mt phn
trong , anh s ngh ti sao phi ph phm th gi vi
nhng ci my tnh b t thm hi ny ch? i vi h
mi l ngnh cng nghip my tnh, v h chng bn tm
g n cuc cch mng mi m ny c. H b che mt bi
cch nhn nhn mt chiu v ngnh my tnh. H kim
sng tt. V chng c c hi no m ra khin h c th tr
thnh mt k giu kch s v c nh hng ton th gii."
80
Nu tnh n nm 1975 bn ra trng c vi nm,
vy th bn thuc v th m thc c k. Bn mua
c mt cn nh. Bn kt hn. Mt a con sp ra i.
Bn khng c v g s t b cng vic v khon ph cp
ngon lnh ch theo ui mt b lp rp my tnh tr gi
397 -la vin vng huyn tng. Vy hy loi tr tt c
nhng ngi sinh trc nm 1952, v d th.
Cng thi im , du sao, bn cng khng c tr
qu. Bn mun tham gia vo vch xut pht ca cuc th
vn may ri, ng vo nm 1975, bn s khng th lm
vy nu vn cn ang hc cp III. Vy th loi tr tip bt
c ai sinh khong sau nm 1958. Ni cch khc, la tui l
tng c c hi c th thi vn nm 1975 l phi
gi dn tr thnh mt phn ca cuc cch mng sp ti
nhng li khng c cng tui ti mc b l cuc chi.
L tng l, bn phi hai mi hoc hai mt tui, tc l
sinh nm 1954 hoc 1955.
C mt cch n gin kim nghim l thuyt ny.
Bill Gates sinh nm no?
Bill Gates: 28 thng Mi nm 1955.
l mt ngy sinh hon ho! Gates chnh l kiu vn
ng vin khc cn cu sinh ng vo mng 1 thng
Ging. Bn thn nht ca Gates trng Lakeside l Paul
Allen. Paul cng thng xuyn lui ti phng my tnh vi
Gates v tri qua nhng bui ti ng ng cng Gates ti
ISI v C-Cubed. Allen sau tip tc cng Bill Gates sng
lp nn Microsoft. Vy Paul Allen sinh nm no?

Q U Y T C 1 0 . 0 0 0 G I
81
Paul Allen: 21 thng Ging nm 1953
Nhn vt giu c th ba Microsoft l ngi iu hnh
mi hot ng ca cng ty k t nm 2000, mt trong
nhng nh lnh o c knh n nht trong th gii
phn mm - Steve Ballmer. Ngy sinh ca Ballmer th sao?
Steve Ballmer: 24 thng Ba nm 1956
V cng ng qun mt ngi ni ting khng thua
km cht no so vi Gates: Steve Jobs, ng sng lp
hng My tnh Apple. Khng ging nh Gates, Jobs khng
xut thn t mt gia nh giu c v ng cng khng t
chn ti trng Michigan nh Joy. Nhng cng chng cn
phi iu tra nhiu v qu trnh sinh trng ca Jobs
nhn ra rng ng cng c mt qu trnh Hamburg ca
ring mnh. Jobs ln ln vng Mountain View - v tr
tuyt i trung tm ca Thung lng Silicon. Lng ging
quanh ng ton l cc k s ca hng Hewlett-Packard,
cho n ngy nay vn l mt trong nhng hng in t
quan trng bc nht trn th gii. Khi cn l mt cu
thiu nin, Jobs ln vng vng quanh cc khu ch
tri Mountain View, ni nhng k yu thch v thnh
tho thit b in t mua i bn li cc linh kin ri. Jobs
khi y ln ht th bu khng kh ca chnh lnh
vc lm n m sau ny ng s thng tr.
on vn di y c trch t cun Accidental
Millionaire (Tm dch: Nh triu ph tnh c), mt cun
tiu s v Jobs, s khin c gi cm nhn c nhng
tri nghim thi th u ca Jobs phi thng n c no.
82
Tham d cc cuc ni chuyn bui ti ca nhng nh khoa hc
hng Hewlett-Packard. Cc bui chuyn tr y ni v nhng
thnh tu tin tin nht trong lnh vc in t cn Jobs th th
hin mt kiu vn l c im khc bit trong tnh cch ca
mnh, bm rit ly cc k s Hewlett-Packard v moi mc
thng tin t h. C ln cu thm ch cn gi c Bill Hewlett -
mt trong nhng nh sng lp ca hng vi vnh linh kin.
Jobs khng ch nhn c nhng linh kin cu cn m cn
thnh cng trong vic xin c mt vic lm thm ma h.
Jobs lm vic trn mt dy chuyn lp rp dng cc my
tnh, cu ho hng ti mc cn c gng thit k kiu my tnh
ca ring mnh...
Gm hng. Bill Hewlett a cho Jobs cc linh kin ri?
iu c tm vc tng ng vi vic Bill Gates c
tip cn v thi hn vo h thng u cui thao tc ng
thi hi mi ba tui. N cng ging nh vic gi s bn
yu thch thi trang m ngi lng ging trong nhng
nm thng bn trng thnh tnh c lm sao li chnh l
ng hong thi trang Giorgio Armani. M Jobs sinh vo
thi gian no nh?
Steve Jobs: 24 thng Hai nm 1955
Mt nhn vt tin phong khc trong cuc cch mng
phn mm l Eric Schmidt. ng iu hnh Novell - mt
trong nhng hng phn mm quan trng nht Thung
lng Silicon, v vo nm 2001, ng tr thnh gim c
iu hnh ca Google. Ngy sinh ca Eric?

Q U Y T C 1 0 . 0 0 0 G I
83
Eric Schmidt: 27 thng T nm 1955
D nhin, ti khng c gi ra rng mi ng trm phn
mm Thung lng Silicon u sinh nm 1955. Vi ngi
khng nh th, cng ging nh khng phi tt c nhng
doanh nhn v i nc M u sinh ra vo gia thp
nin 1830. Nhng c nhng hnh mu rt r rng y,
v iu ng ch l vic dng nh chng ta t mun
tha nhn chng. Chng ta v rng thnh cng ch ring
r l chuyn ca cng trng c nhn. Nhng chng c g
trong s nhng on tiu s chng ta theo di t u ti
gi li ni ln rng mi th ch n gin c vy. Thay vo
, u l cu chuyn v nhng con ngi c trao tng
mt c hi vng lm vic chm ch thc s v nm cht
ly n, v cng l nhng ngi tnh c trng thnh
vo thi im m n lc phi thng y c ton b x
hi tng thng. Thnh cng ca h khng ch l kt qu
t vic t mnh gy dng. N l sn phm ca c th gii
trong h sinh ra v ln ln.
Tin y, cng ng qun mt Bill Joy. Nu nh ng
cng tui hn mt cht v nu nh ng phi i mt vi s
vt v cc nhc ca vic lp trnh vi nhng th my tnh,
nh li ng ni, th ng chuyn sang nghin cu khoa
hc. Bill Joy - huyn thoi my tnh c th tr thnh Bill
Joy - nh sinh hc. V nu Bill Joy trng thnh mun mt
vi nm, cnh ca nh hp vn mang li cho ng c hi vit
m h tr cho Internet ng sp mt ri. Xin nhc li,
huyn thoi my tnh Bill Joy c th phi l nh sinh
hc Bill Joy. Vy Bill Joy ra i khi no?
84
Bill Joy: 8 thng Mi Mt nm 1954
Sau cng vic Berkeley, Joy s tip tc tr thnh mt
trong bn ngi sng lp hng Sun Microsystems, mt
trong nhng tp on phn mm k cu v quan trng
bc nht Thung lng Silicon. V nu bn vn khng khng
ngh rng s tnh c v thi im, ni chn v nm sinh
khng quan trng n th, th y l ngy sinh ca ba
sng lp vin cn li hng Sun Microsystems:
Scott McNealy: 13 thng Mi Mt nm 1954
Vinod Khosla: 28 thng Ging nm 1955
Andy Bechtolsheim: 30 thng Chn nm 1955

M I P H I N P H C V I C C T H I N T I , P H N I
85
C H N G 3
Mi phin phc vi
cc thin ti, Phn I
B I T V C H S I Q C A M T C U B C N G C H N G
G I P C H G M Y N U B N P H I I M T V I C
M T N H M N H N G C U B T H N G MI N H .
1.
S th Nm ca lot chng trnh tr chi truyn hnh
M mang tn u trng 100 (1 vs. 100) nm 2008 n
cho v khch c bit ca mnh - mt ngi n ng c
tn Christopher Langan.
u trng 100 l mt trong rt nhiu chng trnh
truyn hnh bung n theo gt thnh cng mang tnh hin
tng ca game show Ai l triu ph (Who Wants to Be a
Millionaire). Trong chng trnh c mt l c nh gm
mt trm khn gi bnh thng ng vai "m ng"
(mob). Mi tun, h tr thng minh vi mt khch mi
c bit. Tin thng ln ti mt triu -la. Khch mi
86
cn phi thng thi tr li chnh xc nhiu cu hi
hn mt trm i th ca anh ta/c ta - v vi tiu chun
y, c v chng my ngi c iu kin xut sc nh
Christopher Langan.
"m nay m ng khn gi s phi i mt vi cuc
u cam go nht t trc ti nay," li ngi dn chng
trnh bt u vang ln. "ng Chris Langan - c
nhiu ngi mnh danh l nhn vt thng minh nht nc
M." My quay qut chm qua mt ngi n ng b b,
vm v la tui ng tun. "Mt ngi bnh thng c ch
s IQ khong 100," ging thuyt minh tip tc. "Einstein l
mt trm nm mi. Chris c ch s IQ mc mt trm
chn mi lm. Hin gi anh ang tp trung b no c b
ca mnh vo mt l thuyt v v tr. Nhng liu hp s
ngoi c ca anh c h gc m ng khn gi ginh
c mt triu -la hay khng? Hy tm cu tr li ngay
by gi trong chng trnh u trng 100.
Langan bc ln khn i trong ting v tay c v
nng nhit.
"Anh khng ngh l anh cn phi c trnh hc vn
cao chi tt trong chng trnh u trng 100 sao?"
ngi dn chng trnh Bob Saget hi Chris. Saget nhn
vo Langan y t m, nh th Chris ging mt kiu vt
mu trong phng th nghim vy.
"Thc lng m ni, ti ngh c th l mt tr ngi,"
Langan p li. Anh c mt ging ni thm trm, thn
nhin. "S hu ch s IQ cao, bn c xu hng chuyn bit
ha, t duy su. Bn b qua nhng chi tit lt vt. Nhng
gi y ti phi i mt vi nhng khn gi ny" - anh lic

87
nhn m ng, v hi hc le ln trong mt h l rng
anh cm thy tt c nhng g ang din ra nc ci ti
mc no - "Ti ngh l ti s chi tt."
Sut trong thp k trc , Chris Langan gt hi
c th danh ting k l. Anh tr thnh gng mt thin
ti ca cng chng trong i sng M, mt trong Nhng
k xut chng. Anh nhn c li mi t cc chng trnh
tin tc v c a tiu s trn cc t tp ch, anh tr
thnh ch trong mt phim ti liu thc hin bi nh
lm phim Errol Morris, tt c ch bi mt no b bt ng
thch thc mi m t thng thng.
Chng trnh tin tc truyn hnh 20/20 c ln mi
mt chuyn gia tm l hc thn kinh a ra cho Langan
mt bi trc nhim IQ ring bit bi im s ca Langan
thc s vt khi mi bng biu nh gi - qu cao c
th o c chnh xc. Mt ln khc, Langan thc hin mt
bi kim tra IQ c thit k ring cho nhng ngi qu
thng minh trong nhng bi kim tra IQ thng thng.
Anh tr li ng tt c ch tr mt cu hi.
7
Bit ni hi
mi su thng tui. Khi ln ba, Langan nghe radio vo cc
ngy Ch nht khi pht thanh vin c to nhng cu
chuyn r tin, th cu c th c theo mt mnh cho n
lc t dy mnh bit c. Lc nm tui, Langan bt u
hi ng mnh v s tn ti ca Cha tri - v rt tht
vng vi nhng cu tr li nhn c.

7
Bi kim tra siu IQ c sng to bi Ronald K. Hoeflin - bn thn
ng cng l mt ngi vi ch s IQ cao bt thng. Di y l mt
cu hi mu, trch t phn T vng tng t. "Teeth is to Hen as Nest
is to...?"
88
trng, Langan c th bc vo mt gi kim tra ca
lp ngoi ng m khng cn phi hc hnh g trc , v
nu c c hai hay ba pht trc khi gio vin vo lp,
anh c th lt qua sch gio khoa v hon thnh xut sc
bi kim tra. Vo tui thiu nin, trong khi lm vic nh
mt cng nhn nng trng, anh bt u m rng vic
tm hiu cc khi nim ca lnh vc vt l l thuyt. n
tui mi su, anh t mnh nghin ngm mt kit tc
uyn thm ni ting ca Bertrand Russell v Alfred North
Whitehead - Nguyn l Ton hc (Principia
Mathematica). Anh t c kt qu hon ho trong k
thi SAT
8
d anh ng qun mt lc trong gi thi.
"Chris lm ton sut mt ting ng h," cu em trai
tn Mark ni v thi quen ma h ca Langan hi trung
hc. "Ri anh y hc ting Php mt ting. Ri hc ting
Nga mt ting. Ri anh y c trit hc. Chris c lm th
u n, hng ngy."
Mt ngi anh em khc ca Langan, Jeff th k "Bn
bit khng, khi Christopher mi bn, mi lm tui, anh
y v vi mi th cho vui, v tc phm th trng c nh
mt bc nh vy. Mi lm tui, anh y c th khp vi
ngi sao nhc Rock Jimi Hendrix tng nhp mt trn cy
guitar. Boom. Boom. Boom. Mt na thi gian
Christopher khng h n trng. Anh ch c mt vo cc
gi kim tra v h chng th bt b g v vic c. i
vi chng ti, iu tht vui nhn. Chris c th tm lc

8
SAT (Vit tt ca Scholastic Aptitute Test) l mt trong nhng k thi
chun ha cho vic ng k vo mt s trng i hc ti Hoa K.

89
ng gio trnh ngang vi c mt hc k ch trong hai
ngy, tp trung vo bt c th g anh y phi n, ri
sau quay tr li vi nhng cng vic anh y ang lm
d trc ."
9

Trong cuc chi u trng 100, Langan tht nh c
v t tin. Ging anh trm su. i mt nh v sng. Anh
khng lng vng v cc ch , tm ra ngay cm t ng.

9
hiu r hn v qu trnh trng thnh ca Chris Langan, hy th
xem xt miu t di y v mt a tr c tn l "L." ngi s hu IQ
mc 200 ht nh Chris Langan vy. Thng tin c dn ra t mt
cng trnh ca Leta Stetter Hollingworth - mt trong nhng nh tm l
hc u tin nghin cu v nhng tr em ti nng xut chng. Nh miu
t th hin rt r rng, mc IQ trn 200 l rt rt cao. "S uyn bc
ca cu L. tr tui rt ng ngc nhin. am m ca em i vi tnh
chnh xc hc thut v s trit nh ra mt tiu chun rt cao i
vi vic hon thnh mt nhim v no . Cu b tng i cao ln,
khe mnh v gy n tng, cu c t bit danh mt cch tru mn l
"Gio s". Thi v nng lc ca cu b c tt c bn hc v gio
vin trn trng. Cu thng c php ln ging bi (ko di khong
mt ting ng h) v mt ch c bit no v nh lch s ca ng
h, cc l thuyt c xa v cu trc ng c, ton hc v lch s. Cu lp
dng nn t nhng mu u tha ui tho (v nh cc li cun ca my
nh ch) mt thit b kiu con lc minh ha cho mt s nguyn l v
php o thi gian, v chic ng h ny c lp rp ngay trc lp
trong gi bi c thm v "Thi gian v lu gi thi gian" nhm gii
thch mt s nguyn l v php o thi gian. Nhng cun v ghi ca cu
b cha y nhng lun gii khoa hc tuyt diu.
"Bt bnh vi ci m cu coi l th i x khng thch ng vi ch di
chuyn trn mt t trong mt bi hc trn lp mang tn 'Vn chuyn,'
cu b ng rng thi gian qu eo hp c th miu t mi th mt
cch thu o. Nhng cu khng khng rng 'ch t th h cng phi bn
n c lch s c i na ch.' Nh mt bi tp b tr t nguyn, 'cu
trng ra nhng bn v v c liu t m v nhng l thuyt c i xung
quanh cc ng c, cc u my.v.v...' Cu lm tt c nhng vic khi
mi mi tui."
90
Tng t nh th, Langan khng ni m hay hay s
dng bt c li xoa du i thoi no ht: cc cu ni ca
anh c th tht ra, cu sau tip cu trc, lch s v qu
quyt, ht nh cc anh lnh v tr duyt binh. Mi cu
hi Saget t ra vi anh, Langan u dp sang mt bn,
nh th n ch l th g vt vnh tm pho. Khi s tin
thng cuc ln ti 250.000 -la, Langan t nhin thc
hin mt tnh ton trong u rng mi nguy c thua trng
thi im to ln hn nhng li ch tim nng ca
vic li. Bt ng, Langan dng cuc chi. "Ti s ly
tin," anh ni. Anh bt tay Saget tht cht v kt thc - ra
khi sn khu khi nh cao ht nh cch cc thin ti
lun vn lm - chng ta thng ngh vy.
2.
Sau Th Chin, Lewis Terman - mt ging vin tm l
hc ti i hc Stanford gp c mt cu b rt ng
ch c tn Henry Cowell. Cowell vn c nui dy
trong cnh ngho kh v hn lon. Cu b khng theo kp
nhng a tr khc, v nm ln by tui cu khng c
n trng na. Cu nhn vic trng nh cho mt lp hc
ring l khng xa khun vin trng Stanford, v sut c
ngy, Cowell lun tm cch ln vo chi cy n dng
cm ca trng. Nhng giai iu m cu chi tuyt p.
Chuyn mn ca Terman vn l trc nghim tr thng
minh. Bn kim tra IQ tiu chun m hng triu ngi
trn khp th gii thc hin trong nm mi nm tip sau
- c tn Stanford Binet - chnh l sng to ca Terman.

91
Vy nn ng quyt nh trc nghim IQ ca Cowell. ng
suy lun: thng b t phi thng minh lm, v ng tin
chc v iu . Cowell c ch s IQ trn 140. Terman b
m hoc. ng t hi: Cn bao nhiu vin kim cng th
cha c khm ph nh th na?
ng bt u kim tm nhng ngi khc. ng tm
thy mt c b thuc ch ci t hi chn thng tui, mt
b khc c Dickens v Shakespeare lc mi ln bn.
ng cn gp c mt chng trai b ui khi trng
lut bi gio vin ca cu khng tin trn i c chuyn
mt con ngi bng xng bng tht li sao chp chnh
xc cc on di dng dc nhng phn quyt ca ta n
ch da vo tr nh.
n nm 1921, Terman quyt nh bin nghin cu v
thin ti tr thnh s nghip c cuc i ng. c nhn
mt khon tr cp ln t Qu Thnh vng chung
(Commonwealth Foundation), ng tp hp mt i
chuyn vin nghin cu in d v c h v cc trng
tiu hc ti California. Gio vin ti cc trng c
yu cu tin c nhng em hc sinh xut sc nht trong lp.
Nhng hc sinh y nhn c mt bi kim tra tr tu.
Cc em nm trong nhm 10% t im s cao nht s
nhn c mt bi trc nghim IQ, ri nhng em t
im s trn 130 trong bi kim tra y s li c mt bi
trc nghim IQ th ba, t mt b kt qu y Terman chn
ra nhng em xut sc v thng minh nht. n thi im
Terman kt thc iu tra, ng xp loi khong 250.000
hc sinh tiu hc v trung hc, t nhn din c
1.470 tr em c IQ trung bnh hn 140 v cao dn ti mc
92
200. Nhm thn ng y dn c bit ti vi tn gi
"Nhm Mi" (Termites) v cc em chnh l i tng ca
mt cng trnh v sau tr thnh nghin cu tm l hc
quan trng bc nht trong lch s.
Trong sut phn i cn li, Terman trng coi nhng
ti nng ca mnh ht nh g m vy. Cc em c theo
di v kim tra, o lng v phn tch. Cc thnh tch
gio dc c ghi li, tnh hnh hn nhn c theo st,
m bnh c lp bng k, sc khe tm l hc c
dng biu v mi ng thi thng tin hay thay i
cng n vic lm u c ghi chp li y cn trng.
Terman vit cho h cc th tin c cng vic v n ng
k chng trnh sau i hc. ng ho phng ban pht
khng ngng ngh nhng khuyn rn, dy bo, lin tc
ghi chp pht hin ca mnh vo nhng tp h s dy
mu c ta Genetic Studies of Genius (Tm dch:
Nghin cu di truyn v thin ti.)
"Khng c iu g thuc v mt c nhn quan trng
bng IQ ca anh ta, c l ch ngoi tr nhn cch ca anh
ta m thi," Terman c ln ni vy. V i vi nhng
ngi s hu mc IQ rt cao, Terman tin rng "Chng ta
buc phi kim tm phng cch sn xut ra cc nhn
vt lnh o thc y tin b khoa hc, ngh thut, nh
nc, gio dc v phc li x hi ni chung." Khi nhng
i tng nghin cu cng tui hn, Terman cng b
nhng thng tin cp nht v qu trnh ca h, ghi chp
nhng thnh cng phi thng. Terman vit y bng
hong "Gn nh tt c cc bi bo tng thut bt k s
kin thi u hoc hot ng no California c tr em

93
tham gia u xut hin cc thnh vin trong nhm ti
nng ca chng ti trong danh sch cc qun qun...."
ng ly cc mu bi vit ca mt vi i tng c u c
ngh s nht v a cho cc nh ph bnh vn chng
em ra so snh vi nhng chp bt u tin ca cc tc
gia ni ting. H khng th tm ra iu g khc bit. ng
ni: Tt c cc du hiu u ch ra mt nhm ngi vi
tim nng tr thnh "tng i anh hng." Terman tin
tng rng Nhm Mi ca ng c nh ot tr
thnh tng lp tinh hoa tng lai ca nc M.
Ngy nay, rt nhiu tng ca Terman vn duy tr
vai tr trng tm trong cch chng ta suy ngh v thnh
cng. Cc trng hc c ring chng trnh dnh cho
"thn ng." Nhng trng i hc danh gi thng i
hi sinh vin phi tri qua bi kim tra tr tu (v nh bi
thi SAT) trong k tuyn sinh. Nhng tp on cng ngh
cao nh Google hay Microsoft cn cn thn o lng cc
nng lc c lin quan n nhn thc ca nhn vin tng
lai xut pht t nim tin tng t: h b thuyt phc rng
nhng ngi nh cao nht ca thang IQ s c tim
nng ln nht. (Hng Microsoft vn nc ting vi truyn
thng cc ng vin b hi mt l lc cu hi vn thit k
ring nhm kim tra tr thng minh ca h, bao gm c
nhng cu kinh in kiu nh: "Ti sao np cng li
trn?" Nu bn khng bit cu tr li l g, bn khng
thng minh lm vic Microsoft u.
10

10
Cu tr li l np cng trn khng th ri vo ng cng c, bt k
bn xoay ngang xoay dc ra sao. Mt np cng vung thnh sc cnh li
c th ri: Tt c nhng g bn c th lm l nghing n sang mt bn.
94
Nu ti c trong tay quyn nng thn diu v gi s
tng IQ ca bn ln 30 im, bn s ni ng - phi
khng no? Bn cho l iu s gip bn tin xa hn
trong th gii ny. V khi chng ta nghe v ai nh
Chris Langan, phn ng trong tim thc ca chng ta
cng ging phn ng trong tim thc ca Terman khi ng
gp Henry Cowell gn mt th k trc y. Chng ta thy
knh s. Cc thin ti chnh l nhng Nhng k xut
chng tt cng. t hn chng c th g c th km chn
nhng ngi nh vy.
Nhng c tht th khng?
Tnh n lc ny trong cun Nhng k xut chng,
chng ta thy rng thnh cng phi thng dnh dng
n ti nng t hn l c hi. Trong chng ny, ti
mun th o su hn vo gii thch ti sao li nh vy
thng qua vic quan st mt mu hnh K xut chng
trong dng hnh thun khit v tinh ty nht ca n -
thin ti. Bit bao lu nay, chng ta vn hnh x theo li
nhng ngi nh Terman gi khi ng ti vn thu
hiu v tm quan trng ca mc tr tu siu vit. Nhng
nh chng ta s thy, Terman mc sai lm. ng sai
lm v Nhm Mi ca mnh, v nu nh ng gp phi
trng hp chng trai tr Chris Langan t tm hiu v
Nguyn l Ton hc hi mi mi su tui, ng cng s
sai lm v Langan vi nguyn do tng t. Terman
khng hiu mt K xut chng thc s l nh th no, v
cng l sai lm m chng ta vn tip tc mc phi ti
tn ngy nay.

95
3.
Mt trong nhng bi trc nghim tr tu c s dng
rng ri nht c tn l Raven's Progressive Matrices
(Tm dch: Ma trn tng tin Raven). N khng i hi
k nng ngn ng hoc dng c th no ca nhng kin
thc tch ly c. N l mt th thc o cc k nng
suy lun tru tng. Mt bi trc nghim Raven in hnh
bao gm bn mi tm cu, mi cu li kh hn cu trc
, v IQ c tnh ton da trn s cu tr li chnh xc.
Di y l mt cu hi, in hnh cho loi c s
dng trong bi trc nghim Raven.
96
Bn nhn ra khng? Ti on l hu ht cc bn u
lm c. Cu tr li ng l C. Nhng gi th hy th cu
ny. N l mt dng cu hi thc s kh nhn xut hin
phn cui bi trc nghim Raven.
Cu tr li ng l A. Ti phi th thc l ti cng
khng ti no pht hin ra, v ti on l hu ht cc bn
cng khng lm c. D sao th, gn nh chc chn
Chris Langan lm tt. Khi chng ta ni nhng ngi nh
Langan tht l thng minh, chng ta c rng h s hu
th tr no c th gii c nhng cu kiu nh cu hi
cui cng va ri.

Bao nhiu nm qua, mt khi lng ln cc nghin cu
c thc hin vi n lc xc nh lm th no s th
hin ca ngi no trong mt trc nghim IQ kiu nh

97
bi test Raven li c th chuyn thnh thnh cng trong
i thc. Nhng ngi nm mc y - vi IQ di 70 -
b coi l thiu nng tr tu. Mc im 100 l bnh thng;
chc chn bn cn phi t trn mc c th x tr
vi chng trnh i hc. lt vo v thnh cng vi
chng trnh sau i hc vi mc cnh tranh va phi
ng ngha vi vic bn chc chn cn phi t IQ 115 l t
nht. Ni chung, cng t mc cao, bn s cng c th
hng gio dc cao hn, bn c kh nng kim c
nhiu tin hn, v - d tin hay khng - bn cng s trng
th hn.
Nhng c mt ci by y. Mi quan h gia thnh
cng v IQ ch c tc dng n mt ngng no m
thi. Khi ngi no t mc IQ vo khong 120
im, th c thm vi im IQ ph tri na dng nh
cng chng chuyn ha thnh bt c u th no o m
c trong cuc sng thc t.
11

11
Arthur Jensen - mt "ngi theo tro lu chnh thng IQ" din t
nh sau trang 113, cun sch Bias in Mental Testing (Tm dch: Khuynh
hng trong kim tra tr no) hi nm 1980 ca mnh: "Bn khong
ngng quan trng bc nht xt v mt x hi v c nhn trn thang bc
IQ chnh l nhng ngng phn nh vi xc sut cao gia nhng ngi -
v mc nng lc tr no tng th ca mnh m c th hoc khng th hc
ti mt trng bnh thng (IQ vo khong 50), c th hoc khng th
nm vng nhng ch mn hc truyn thng trng tiu hc (IQ vo
khong 75), c th hoc khng th thnh cng vi chng trnh d b i
hc/cao ng sau trung hc (IQ vo khong 105), c th hoc khng th
tt nghip t mt trng i hc vi chng trnh bn nm c cng
nhn, nh tiu chun c tuyn la vo mt chuyn ngnh hoc
mt chng trnh sau i hc (IQ mc 115). Qua khi ngng ny, mc
IQ tr nn khng my quan trng na xt v kha cnh nguyn vng ngh
nghip thng thng hay tiu ch nh gi thnh cng. Ni nh vy khng
98
"Vic ai c ch s thng minh l 170 im c kh
nng t duy tt hn ngi ch c IQ 70 c minh
chng y ," nh tm l hc ngi Anh Liam Hudson
vit, "v iu ny vn chnh xc khi mc so snh
gn hn - gia hai mc IQ 100 v 130. Nhng mi lin
quan ny dng nh gy khi ai so snh hai ngi
u c mc IQ tng i cao... Mt nh khoa hc vi mc
IQ 130 c nhiu kh nng ginh gii Nobel tng ng
mt ngi c IQ l 180."
iu Hudson ni chnh l IQ c rt nhiu im ging
vi mn bng r. Liu mt ngi c chiu cao khong mt
mt su tm c c hi no thc t chi bng r nh
ngh khng? Khng chc. Bn cn phi cao t nht l mt
tm hoc mt tm ba chi bng r trnh , v, tt
c mi th u rt sng phng, chc chn l mt mt tm
su hay hn l mt mt tm ba, v mt mt tm chn li
tt hn mt mt tm su. Nhng vt qua mt im nht
nh no , chiu cao khng cn ng vai tr quan trng
n th. Mt tuyn th vi chiu cao hn hai mt li
khng chc gii hn ai thp hn anh ta nm phn.
(Michael Jordan - tuyn th bng r v i nht trong lch
s cng ch cao c mt mt chn tm m thi.) Mt cu

h c rng khng tn ti khc bit thc s no gia nng lc tr no c
th hin thng qua mc IQ 115 v 150, hay thm ch l gia mc 150 im
vi 180 im. Nhng s khc bit v IQ phn cao hn trn thang bc ch
s tr tu khng em li nhiu gi v c nhn nh nhng ngng miu t
pha trn, v nhn chung, s khc bit (IQ) y ng vai tr t quan
trng hn khi tin bo v thnh cng ca con ngi nu so vi cc nt c
tnh v nhn phm."

99
th bng r ch cn cao - v iu cng chnh xc vi
tr thng minh. Tr thng minh c mt ci ngng.
Phn gii thiu ca chng trnh u trng 100
ch ra rng Einstein c IQ l 150 im cn Langan l 195.
IQ ca Langan cao hn 30% so vi Einstein. Nhng iu
khng c ngha l Langan thng minh hn Einstein
30%. Tht nc ci. Tt c nhng g chng ta c th ni l
khi phi t duy v nhng lnh vc thc s phc tp nh
mn vt l, th r rng c hai ngi u thng minh.
Ti nhn ra l: tng cho rng IQ c mt ngng
nht nh i ngc li trc gic ca chng ta. V nh,
chng ta vn ngh l nhng ngi ginh gii Nobel trong
cc mn khoa hc s phi s hu mc IQ cao nht c th;
rng h t hn l kiu ngi t im s hon ho trong
k thi tuyn sinh vo i hc, ginh c tt c cc loi
hc bng sn c, v chc phi c bng thnh tch siu sao
bc trung hc ti mc h c cc trng i hc hng
u trong nc bng ln bng c.
Nhng hy xem hai mi lm ngi M ginh c
gii Nobel Y Dc gn y nht, bt u t nm 2007
tt nghip t nhng trng i hc no
Trng Antioch
i hc Brown
Trng Berkeley
i hc Washington
i hc Columbia
Hc vin Cng ngh Case
100
Hc vin Cng ngh Massachusettes
Caltech
i hc Harvard
Trng Hamilton
i hc Columbia
i hc Bc Carolina
i hc DePauw
i hc Pennsylvania
i hc Minnesota
i hc Notre Dame
i hc Johns Hopkins
i hc Yale
Trng Union, Kentucky
i hc Illinois
i hc Texas
Holy Cross
Trng Amherst
Trng Gettysburg
Trng Hunter
Khng ai ni rng bn danh sch ny tiu biu cho
nhng la chn trng i hc, cao ng ca nhng hc
sinh trung hc gii nht nc M. Yale, Columbia v MIT
u c trong danh sch, nhng DePauw, Holy Cross v
trng Gettysburg cng gp mt. y ch l danh sch
nhng trng tt m thi.
101
Vn cng mch , di y l trng i hc ca hai
mi lm ngi M ginh gii Nobel Ha hc gn
y nht
i hc New York
i hc New York
i hc Stanford
i hc Dayton, Ohio
i hc Rollins, Florida
MIT
i hc Grinnell
MIT
i hc McGill
Hc vin cng ngh Georgia
i hc Ohio Wesleyan
i hc Rice
Trng Hope
i hc Brigham Young
i hc Toronto
i hc Nebraska
Trng Dartmouth
i hc Harvard
i hc Berea
i hc Augsburg
i hc Masachusettes
i hc Washington State
102
i hc Florida
i hc California, Riverside
i hc Harvard
tr thnh mt ngi ot gii Nobel, ng nhin,
bn buc phi thng minh bc chn vo mt
trng i hc ch t cng phi n nh Notre Dame hay
i hc Illinois. Vy y.
12

y phi chng l mt kin cc oan? Gi s a con
gi b bng ca bn pht hin ra rng chu c nhn
vo hai trng - i hc Harvard v i hc Georgetown,
Washington DC. Bn mun con b vo u? Ti on l
Harvard, bi Harvard l trng "tt hn". Hc sinh ca
trng t im cao hn 10-15% trong k thi tuyn sinh.
Nhng vi nhng g chng ta c bit v tr thng
minh, tng rng cc trng cng c th c phn
hng, nh cc tay ua trn ng chy - chng c ngha
g ht. Sinh vin ca trng Georgetown c th khng
thng minh mc p o nh sinh vin ca Harvard.
Nhng r rng l tt c cc em u thng minh, v
nhng ngi thng gii Nobel tng lai n t nhng
trng nh Georgetown ht nh t trng Harvard thi.

12
lm r: Vn l chuyn Harvard sn sinh ra nhiu ngi ot gii
Nobel hn bt c trng no khc. C nhn vo nhng danh sch trn.
Harvard xut hin trong c hai bng, tng cng l ba ln. Mt trng
nh Holy Cross ch xut hin c mt ln. Nhng chng phi bn mong
i nhng trng nh Harvard ginh c nhiu gii Nobel hn nhng
trng khc hay sao? Suy cho cng, Harvard vn l trng giu c, danh
ting nht trong lch s v c trong tay nhng sinh vin xut sc nht xt
trn ton th gii.

103
Nh tm l hc Barry Schwartz gn y xut rng
nhng trng u t nn t b quy trnh tuyn sinh phc
tp ca mnh i v ch n gin t chc mt cuc x s
cho tt c nhng ai t trn mc ngng. "Sp xp mi
ngi vo hai nhm," Schwartz ni. " gii v khng
gii. Nhng ngi gii i chung mt m. Nhng ai
khng gii th b t chi." Schwartz tha nhn rng
tng ca ng chc chn khng c chp nhn. Nhng
ng hon ton ng. Nh Hudson vit (hy nh rng
Hudson thc hin nghin cu ca mnh nhng
trng ni tr dnh cho nam sinh hng u ca Anh quc
hi nhng nm 1950 v 1960), "Bit v IQ ca mt cu b
cng chng gip ch g my nu bn phi i mt vi c
mt nhm nhng cu b thng minh."
13
ti a cho bn mt v d v hiu ng ca ngng
i vi hnh ng. Trng lut thuc i hc Michigan
- ging nh nhiu c s o to danh ting khc ca

13
cm nhn r xem quy trnh la chn ti nhng trng thuc nhm
Ivy League danh gi (gm 8 c s gio dc bc cao u t nht vng ng
nam Hoa K, trong c: i hc Brown, Columbia, Cornell, Yale,
Harvard, Princeton, Pennsylvania, Dartmouth) nc ci n mc no,
hy xem xt nhng s liu di y. Vo nm 2008, 27.462 hc sinh
trung hc t thnh tch cao nht ton th gii ng tuyn vo i hc
Harvard. Trong s nhng hc sinh ny, c 2.500 em t tuyt i 800
im phn c hiu v 3.300 em t im tuyt i phn thi ton ca
bi kim tra SAT. Hn 3.300 em ng u lp cp trung hc. Bao
nhiu trong s c Harvard nhn vo? Ch khong 1.600, ng
ngha vi vic h t chi 93 trong s 100 em ng tuyn. Liu c th thc
s ni rng mt sinh vin c t cht Harvard cn nhng ngi khc th
khng, trong khi c hai c thnh tch hc tp hon ho y ht nhau? Tt
nhin l khng? Harvard khng trung thc. Schwartz ng. Trng
nn m mt cuc x s th hn.
104
Hoa K, s dng chnh sch hnh ng tch cc
14
i
vi nhng th sinh xut thn t hon cnh thit thi.
Khong 10% tng s sinh vin trng Michigan tuyn
vo mi ma thu l thnh vin ca cc sc tc thiu s,
v nu trng lut khng ni lng r rt nhng yu cu
tuyn sinh i vi cc sinh vin y - chp nhn h vi
thnh tch bc i hc cng nh im s ca cc bi
kim tra tiu chun thp hn nhng ngi khc - th t
l c tnh ch t di 3% m thi. Hn na, nu
chng ta so snh thnh tch hc tp m cc sinh vin
thuc nhm sc tc thiu s v nhm bnh thng t
c trong trng lut, chng ta thy rng cc sinh vin
da trng nhnh hn. Chng c g ngc nhin: nu mt
nhm no c c thnh tch bc i hc v im s
cc bi kim tra cao hn, gn nh chc chn cng s c
c thnh tch tt hn trng lut. y l mt l do
gii thch v sao chng trnh hnh ng tch cc li gy
tranh ci n th. Thc ra, gn y mt co buc v
chng trnh hnh ng tch cc ca i hc Michigan
c chuyn ln Ta n ti cao Hoa K. Vi rt
nhiu ngi, vic mt c s o to tinh hoa li n vo
nhng sinh vin km tiu chun hn cc bn ng la
tht ng phin lng.

14
Chnh sch hnh ng tch cc (Affirmative Action): l mt ch
trng ca chnh quyn M, do Tng thng Kennedy khi xng nm
1961, c mc ch thng qua vic p dng nhng bin php u i hay
dnh u tin trong vic tuyn dng v thng thng gip cho nhng
nhm ngi thiu s, c bit ngi da mu, c c hi trn thc t t
ti v th bnh ng vi nhng ngi da trng

105
Vi nm trc, i hc Michigan quyt nh quan
st k cng xem cc sinh vin thuc nhm thiu s ca
trng lut sinh sng ra sao sau khi tt nghip. H kim
c bao nhiu tin? H tin xa n u trong cng vic?
H hi lng ti mc no vi s nghip ca mnh? H c
nhng ng gp g cho x hi v vi cng ng? H
ginh c nhng thnh tu g? i hc Michigan xem
xt tt c nhng g c th l tiu ch cho thnh cng
trong cuc i thc. V nhng g pht hin ra khin
h ngc nhin.
"Chng ti tm hiu v ri bit rng cc sinh vin
thiu s ca mnh, rt nhiu trong s , sng rt n,"
Richard Lempert, mt trong s cc tc gi tin hnh ti
nghin cu ca trng Michigan ni. "D tnh ca
chng ti ch l s tm ra mt na hoc hai phn ba cc
nc y, v cho rng cc sinh vin thiu s hn s khng
n bng nhng bn b da trng, th m rt nhiu ngi
thc s thnh cng. Kt qu tht ng kinh ngc. Chng
ti pht hin ra rng h chng km cnh g. Chng ti
khng nhn ra bt k s tn ti khc bit gh gm no."
iu Lempert ang ni chnh l ch qua mt thc o
duy nht m trng lut thc s quan tm - cc sinh vin
tt nghip ra sao trong cuc sng thc - th sinh vin thiu s
khng h b thua km. H cng thnh cng ht nh nhng
sinh vin da trng vy. V ti sao? Bi v cho d nhng
chng ch hc tp ca cc sinh vin thiu s ti trng
Michigan khng tt bng cc bn b da trng, cht lng
ca sinh vin trng lut ni chung vn cao tt c
h u ng mc trn ngng. H thng minh. Bit
106
v im s kim tra ca mt sinh vin lut chng c my
tc dng nu bn ang i mt vi c mt lp hc gm
ton nhng sinh vin lut thng minh.
4.
Hy cng y tng v ngng xa thm mt bc na.
Nu tr thng minh ch gi vai tr quan trng n mt
im nt no , vy th vt qua im nt y, nhng th
khc - nhng th khng lin quan g n tr thng minh -
s phi bt u th hin vai tr nhiu hn. Li ging nh
mn bng r: mt khi ai cao, th tip theo chng
ta s bt u quan tm n tc v cm gic trn u, s
lanh l, k nng cm bng v nhy cm ghi bn.
Vy th, nhng yu t khc y c th l g y? Th ny
nh, gi s thay bng vic o ch s IQ ca bn, ti s a
cho bn mt loi bi trc nghim hon ton khc.
Hy vit ra tt c cc cng dng m bn c th ngh ti
cho nhng vt th di y:
1. Mt vin gch
2. Mt ci chn
y l mt v d cho ci gi l "trc nghim phn k" (
i lp vi mt bi trc nghim kiu Raven, i hi bn la
chn qua mt danh sch cc kh nng v ng quy v ng
cu tr li chnh xc). N i hi bn phi s dng tr
tng tng ca mnh v a tr c mnh i theo cng
nhiu phng hng cng tt. Vi mt bi trc nghim

107
phn k, hin nhin l khng ch c mt cu tr li chnh
xc duy nht. iu m ngi ra tm kim chnh l s
lng v tnh c o trong cc cu hi p ca bn. V th
m bi trc nghim ny o lng khng phi l tr thng
minh phn tch, phi l iu g khc bit su sc - iu g
gn gi hn vi sc sng to. Cc bi kim tra phn k
cng thch thc chng km g so vi trc nghim ng quy,
v nu bn khng tin nh vy, ti khuyn khch bn nn
dng li th cu hi gch-v-chn ngay by gi.
Di y l nhng cu tr li cho trc nghim "cng
dng ca cc vt th" c Liam Hudson thu thp c t
sinh vin tn Poole ti mt trng trung hc hng u
Anh quc". Theo Poole:
(Gch). Dng cp ph ca hiu. Gip c cn nh khng b
p. S dng trong mt tr chi c quay ca Nga nu bn
mun c c sc mnh ngay lp tc (gch i mi bc, quay
li v nm - khng hnh ng ln trnh no c php). c
nh mt ci chn lng v trn ging bng cch t mi gc
mt cc gch. p v nhng ci chai Coca-Cola ht sch.
(Chn). s dng trn ging. che y cuc my ma ln
lt trong rng. Nh mt ci lu. to ra m hiu bng khi.
Lm thnh bum cho mt con tu, xe y hai bnh hoc xe
trt tuyt. Nh mt cch thay th cho khn bng. Nh mt ci
bia tp nm cho ngi cn th. Nh mt th ngi nhy
ra t nhng ta nh chc tri ang chy.
Khng kh c nhng cu tr li ca Poole v cm
nhn xem tr no ca cu hot ng ra sao. Cu vui nhn.
Cu hi ni lon v dm ng. cu c s thnh nhy vi
108
nhng th kch thch cm gic mnh m. Tr c ca cu
nhy t hnh nh bo lc sang tnh dc, t nhng ngi
nhy ra t cc ta nh chc tri ang chy sang nhng
vn rt thc t, v nh lm th no gi cht mt ci
chn lng v trn ging. Cu mang li cho chng ta n
tng rng nu cho cu thm mi pht na, cu s a
ra thm hai chc cng dng khc na.
15

By gi, nhm mc ch so snh, hy xem xt cc cu
tr li t mt sinh vin khc trong mu ca Hudson. Tn
ca cu l Florence. Hudson cho bit Florence l mt
nhn vt phi thng vi mc IQ vo loi cao nht trng.
(Gch). Xy dng cc th, nm.
(Chn). Gi m, dp la, buc vo cy v ng trong (nh
mt ci vng), cng dng tm.
c tng tng ca Florence u? Cu ch nhn din
nhng cng dng thng thng v ph bin nht ca gch
v chn ri n gin l dng li. IQ ca Florence cao hn
Poole. Nhng iu chng c ngha g nhiu, bi c hai
hc sinh u mc trn ngng. iu th v hn l tr c
ca Poole c th nhy t hnh nh bo lc sang tnh dc

15
y l cc cu tr li ca mt hc sinh khc. Phn tr li ny c l cn
tt hn c ca Poole: "(Gch). Ph ca s trm , xc nh su
ca ging khi, s dng nh v kh, nh con lc, thc hnh o gt,
xy tng, chng minh nh lut Archimedes, mt phn ca cng trnh
iu khc tru tng, dn trn tu b, buc nng nm xung
sng, v.v... nh mt ci ba, dng gi ca m rng, c chn, s
dng gch vn tn ng, vt chm, qu cn, chng bn cp knh,
chn giy, si, bt hang th.

109
ti nhng ngi nhy ra t cc ta nh chc tri ang
chy m khng h vp vp g, nhng tr c ca Florence
khng th lm th. Gi th bn ngh ai trong s hai sinh
vin ny ph hp hn thc hin loi cng vic thng
minh, giu c tng tng ot gii thng Nobel?
l nguyn do th hai gii thch vic nhng ngi
ot gii thng Nobel cng n t trng Holy Cross
nh Harvard vy, bi Harvard khng tuyn la sinh vin
ca mnh da trn nn tng h thc hin bi kim tra "cc
cng dng ca vin gch" tt n mc no - v c l trc
nghim "cc cng dng ca vin gch" li l th tin bo
hay hn cho kh nng ot gii Nobel. cng l l do
th hai m Trng Lut Michigan khng th tm ra s
khc bit gia cc em trong chng trnh hnh ng tch
cc vi nhng cu sinh vin khc ca trng. Tr thnh
mt lut s thnh t ph thuc vo nhiu iu hn l IQ
n thun. N i hi phi c tr no phong ph nh
Poole vy. V cc sinh vin thiu s ca trng Michigan
t thnh tch thp hn trong cc bi trc nghim ng
quy khng c ngha l h khng di do nhng c im
then cht khc.
5.
y l sai lm ca Terman. ng qu yu chung mt
thc t rng Nhm Mi ca mnh chim lnh nhng nh
cao tuyt i trn thang bc hc thc - nh ca nh
(99% ca 99%) - m khng h nhn ra rng s thc dng
110
nh phi thng y li chng c ngha g my.
Khi Nhm Mi n tui trng thnh, sai lm ca
Terman s l ra r rng. Mt vi thn ng ca ng ln
ln v xut bn sch, cng b cc bi vit mang tnh hc
thut hay pht t trong cng vic kinh doanh. Mt s th
iu hnh cc cng s, c hai ngi tr thnh thm phn
ta n ti cao bang, mt thm phn ta n thnh ph, hai
ngh s bang California, mt quan chc lin bang c
trng vng. Nhng chng my trong s cc thin ti ca
Terman tr thnh cc nhn vt nc ting ton quc. H c
xu hng kim sng tt - nhng khng c bit tt. Phn
ln s hu mt s nghip ch c th coi l bnh thng, v
mt phn ng ngc nhin trong cui cng ch t
c th s nghip m Terman coi l tht bi. Cng
khng c bt c ai ot gii Nobel trong nhm thin ti
m Terman tuyn la thu o y. Nhng chuyn vin
nghin cu in d ca Terman thc ra tng kim tra
hai hc sinh s hc m sau ny ginh c gii Nobel -
William Shockley v Luis Alvarez - v loi b c hai
ngi ny. Ch bi IQ ca h khng cao.
Trong mt bi bo vi ging iu ch trch gay gt, nh
x hi hc Pitirim Sorokin ch ra rng nu Terman ch
n gin gom vo mt nhm tr em c la chn ngu
nhin t nhng hon cnh gia nh tng t nh Nhm
Mi - v b qua chuyn kim tra ch s IQ - chc ng rt
cc cng s c trong tay mt nhm lm c hu ht
nhng vic n tng nh nhm thin ti m ng dng
cng chn la. "Khng suy rng nhng tng tng hay
cc tiu chun v thin ti," Sorokin kt lun, "th y n

111
thun l nhm ti nng gm ton nhng ngi ti nng,
vy thi. Cho n lc Terman cng b tp th t ca
Nghin cu di truyn v thin ti, t "thin ti" hon
ton bin mt. "Chng ti nhn thy," Terman kt lun,
vi thi cn hn c tht vng, "rng tr tu v thnh
cng khng h tng ng vi nhau."
Ni cch khc, iu ti ni vi bn ngay t u chng
ny v tr thng minh siu phm ca Chris Langan chng
c my tc dng nu chng ta mun hiu v nhng c hi
thnh cng trong cuc i thc. ng th, Chris Langan
l mt ngi vi tr no c mt khng hai cng kh nng
t tm hiu v Nguyn l Ton hc hi mi mi su tui.
V cng ng, cc cu tr li ca anh c th tht ra, cu
sau tip cu trc, lch s v qu quyt, ht nh cc anh
lnh v tr duyt binh. Nh th th sao ch? Nu
chng ta mun hiu v kh nng tr thnh mt K xut
chng thc s ca Chris Langan, chng ta phi bit nhiu
hn th v anh.
112
C H N G 4
Mi phin phc vi
cc thin ti, Phn II
" S A U N H N G C U C M P H N K O D I ,
N G I T A N G T N H R N G R O B E R T
S P H I C H U Q U N C H . "

1.
M ca Chris Langan xut thn t San Francisco v
vn b gia nh gh lnh. B sinh ra bn a con, mi a
c mt ng b khc nhau. Chris l con c. Cha anh mt
tch trc khi Chris cho i v c tin n rng ng
cht Mexico. Ngi chng th hai ca b b st hi.
Ngi chng th ba t vn. Ngi chng th t l mt
anh k gi tht th tn Jack Langan.
"Ti tn gi ti cng cha tng gp mt ai m hi th
u gia nh li ngho kh ti ni nh nh chng ti,"
Chris Langan ni. "Chng ti khng c ni hai ci tt lnh
cng mt i. Giy nham nh. Qun o thng l ch.
Chng ti ch c c mt b qun o. Ti vn nh ti vi

M I P H I N P H C V I T H I N T I , P H N I I
113
cc em vo nh tm git b qun o duy nht. Lc y
bn ti trn nng nng bi chng c ci g khc mc."
Jack Langan sau trin min kht kh ru ch v
ri mt tch. ng ta vn thng kha cht t chn my
a b khng th ly trm thc n. ng ta dng roi da
trn p v sai khin l tr. ng ta kim c vic ri li
tht nghip, ri chuyn c nh n th trn khc. C ma
h c nh trong mt cn lu rch ti vng dnh ring cho
ngi Da , gng gng qua ngy bng b lc vi bt ng
chnh ph tr cp. C thi gian, h sng th trn Virginia,
bang Nevada. "Ch c mi mt tay cnh st trong c th trn,
v khi bn u trm ui cp trn n, ng ta trn bit
pha sau vn phng," Mark Langan nh li. "Ti vn nh c
mt qun bar tn l Bucket of Blood Saloon."
Khi bn tr ang tui i hc, c nh li chuyn ti
Bozeman, bang Montana. Mt cu em ca Chris li
gia nh u cn nhng a tr khc n trng
gio dng.
"Ti khng ngh l trng hc c lc no bit
c Christopher c ti nng thin bm," cu em Jeff ni.
"Chc nh inh ng ct l anh y khng th hin ra cht
g. y l Bozeman. N chng ging by gi cht no
ht. Khi chng ti ln ln , n vn ch l mt th trn
b xu v qu ma. chng ti khng c i x t t
my. H coi c nh ti ch l mt l n bm." bo v
bn thn mnh v cc em, Chris bt u tp nng t. Mt
hm, lc y Chris 14 tui, Jack Langan li gy g v nh
p bn nh. ng ta vn thng nh th. Chris h gc
ng ta ngay lp tc. Jack b i v khng bao gi tr li
114
na. Sau khi tt nghip trung hc, Chris nhn c hai
hc bng ton phn, ca i hc Reed Oregon v ca
i hc Chicago. Anh chn Reed.
" l mt sai lm ln," Chris nh li. "Ti ri vo tnh
trng sc vn ha thc s. Ti ch l mt thng b u hi
cua vn lm vic chn nui gia sc trong ma h
Montana, th m ti li , gia c mt m tr thnh
ph tc di v hu ht chng n t New York. L tr ny
c phong cch khc hn vi li ti vn quen. Ti khng
th xen vo li no trong gi hc. Chng n rt tc mch.
Lc no cng hi han lia la. Ti b nhi vo mt phng
ng tp th. C bn a tt c, ba a kia li sng hon
ton khc vi ti. Chng n ht canabis (mt lot thuc
phin-ND). Chng n cn dn c bn gi v phng. Ti
cha tng ht canabis bao gi c. Nn v c bn, ti bt
u trn bit trong th vin."
Anh k tip: "Th ri ti l mt hc bng... ng ra
m ti phi in vo bn khai tnh trng ti chnh xin
gia hn hc bng nhng b li l l vic y. M ti rt lng
tng vi cc yu cu kiu nh vy. n khi pht hin ra
hc bng khng c gia hn, ti n vn phng trng
hi l do. H ni vi ti l, , chng c ai gi cho h
bn khai tnh trng ti chnh ht nn h cp pht xong
tin hc bng ri, ht sch ri, ti khng cn hc bng
y na. Ci kiu l vy. n gin l h khng thm
. H khng thm m xa g n sinh vin ca h c.
Khng c khuyn rn, khng c t vn, chng g ht."
Chris ri khi Reed trc t thi cui k, mang theo
mnh mt bng ton im ch F (im km). Trong hc

115
k u tin, cu t ton im A. Cu tr li Bozeman v
lm vic trong ngnh xy dng, ri lm vic nh mt lnh
cu ha bo v rng trong sut mt nm ri. Tip cu
vo hc trng ca bang Montana.
"Ti theo hc lp ton v trit hc," anh nhc chuyn
c. "V ri trong k hc ma ng, khi ti li xe cch th
trn ti mi ba dm, trn ng Beach Hill, hp truyn
ng ca xe b long ra. Lc ti i vng hi ma h, my
a em s dng xe. Chng n lm vic cng ty ng
st v li xe trn ng ray. Ti khng c tin sa xe.
Ti tm n gio vin hng dn v c ch nhim khoa
na trnh by v vic rc ri mnh ang vng phi.
Em c tit hc vo by ri sng v tm ri sng, nhng
hp truyn ng ca chic xe b long ra. V th, nu thy
c th lm n chuyn em xung bui hc chiu ca cc
lp y, em s rt cm kch. C mt ngi hng xm l ch
tri gia sc s gh qua n em vo mi mt gi hng
ngy. Thy gio hng dn ca ti l ngi n ng ngoi
hnh cao bi vi b ru gng, vn chic o vt vi tut
trong nh ny y. ng ta ni, "Ny con trai, sau khi xem
bng im ca cu Trng Reed, ti cho rng gi hn
cu ng ra vic mi ngi buc phi chp nhn hi sinh
c c t nhiu kin thc. ngh ca cu khng th
chp nhn c.' Ti n gp ch nhim khoa. Kt qu
vn vy."
Ging anh anh li. Anh ang k li nhng chuyn
xy ra hn ba mi nm trc, nhng k c vn khin
anh gin d. "Lc y ti nhn ra rng, ti y, gia ma
ng Montana, qung mnh bn chi kim tin hng tm
116
mi cch quay li trng. Ti tnh nguyn i nh xe vo
th trn hng ngy, lm bt c th g c th, ch n
c trng. Vy m h chng bng lng lm iu g v ti
ht. Tht in tit. n lc y ti quyt nh rng ti c
th xoay xa m khng cn n h thng gio dc bc cao.
Thm ch nu ti khng th lm g c, th c ci h
thng tn t qu sc vi ti n mc ti s khng
gng gng thm cht no na. Th l ti b hc, n
gin vy thi."
Nhng tri nghim ca Langan i hc Reed v
Montana ng vai tr bc ngot trong cuc i anh. Khi
cn l mt a tr, anh lun c m tr thnh mt
vin s. ng l ra anh c c hc v Tin s; cc
trng i hc chnh l nhng c s gio dc ch yu
c xy dng nn dnh cho nhng ngi c nim
hng th v lng ham hiu bit su sc vi tri thc nh
anh vy. "Khi anh y vo c i hc, ti ngh ri anh
y s thnh cng, ti thc lng ngh th," cu em Mark ni.
"Ti ngh bng cch no y anh y s tm ra c mt
ngch hp. V th, lc anh y ri khi trng ti hon
ton khng hiu ni."
Khng mt mnh bng trong tay, Langan khng bit
nn lm g. Anh lm vic cng trng xy dng. Mt
ma ng gi lnh anh lm vic trn con thuyn m trai
s Long Island. Anh nhn vic vt trong nh my ri
lm nhn vin qun trong ngnh dn chnh, cui cng cn
tr thnh mt tay bo k mt qun bar Long Island.
l cng vic ch yu trong hu ht nhng nm thng
trng thnh ca anh. D vy, anh vn tip tc c su v

117
trit hc, ton hc v anh mit mi vit mt chuyn lun
m anh gi l CTMU - Cognitive Theoretic Model of the
Universe. (Tm dch: M hnh l thuyt lin quan n
nhn thc v v tr). Nhng do khng c bng cp chng
ch i hc, anh khng c cht hi vng g cng b cng
trnh ca mnh trn mt tp ch chuyn ngnh.
"Ti ch l mt g tay m mi tri qua mt nm ri
trng i hc," anh ni, vi mt ci nhn vai. "V lc
no khi chuyn lun ny lt vo tm ch ca tng
bin tp, khi ng ta ly bi vit v gi cho nhng ngi
thm nh, h s c gng tm kim v tra cu v ti nhng
chc chn s chng tm thy ti u. Ri h s ni rng,
tay ny ch c nm ri hc i hc. Lm sao anh ta bit
anh ta ang vit v ci g ch?"
l mt cu chuyn au lng. Ti hi Langan, gi
nh i hc Harvard a ra ngh mt cng vic vi
anh, liu rng anh c nhn. ", mt cu hi kh y," anh
tr li. "ng nhin, l mt ging vin Harvard th ti
s c gi tr. Nhng kin ca ti s c trng lng, ti c
th s dng v th v t cch ca mnh Harvard
truyn b tng. Mt c s o to nh th chnh l mt
ngun nng lng tri thc di do, v nu ti mt ni
nh vy, ti c th hp th mi rung ng tinh t nht ca
bu khng kh hc thut ." Ti bng nhin cm nhn r
rt rng Chris c c bit bao. Anh y, mt con ngi
vi kht khao hc hnh v tn, th m trong hu ht phn
i trng thnh li b p buc sng trong cnh c lp v
tri thc. "Trong mt nm ri hc i hc, ti thm ch
cn cm nhn c th nng lng tri thc y," anh ni,
118
gn nh l tic nui bun b. "Nhng tng c sn trong
bu khng kh. l mt ni chn y kch thch."
"Nhng mt khc," anh tip tc, "Harvard v c bn l
mt th tp on c t son trt phn, vn hnh vi
ng c li nhun. l th thc y n. Trng c
cp vn hng t la. Nhng ngi iu hnh ngi
trng khng nht thit phi kim tm chn l v tri thc.
H ch mun tr thnh nhng nhn vt nh m, v khi
bn n nhn mt chi phiu lng t tay nhng ngi ny,
mi s s l ging co gia iu bn mun lm, iu bn
cm thy ng nhng mu thun vi nhng ci h bo
bn c th lm ri nhn c mt chi phiu lng khc.
Khi bn , h s c quyn khng ch bn. H gng
sc m bo rng bn khng bc ra khi vng."
2.
Cu chuyn ca Chris Langan ni ln iu g vi chng
ta? Nhng li gii thch au lng ca anh, ging nh
chnh cu chuyn, cng c i phn l lng. M anh qun
in vo n xin tr cp ti chnh - v nh th - khng c
hc bng. Anh gng sc chuyn gi hc bui sng sang
bui chiu, mt vic m mi sinh vin vn lm hng ngy,
nhng b t chi. V ti sao cc gio vin ca Langan
Reed v Montana li c x kht khe nh th vi cnh ng
khn kh ca anh? Gio vin thng thng rt hng th
vi nhng b no thng minh xut sc nh anh. Langan
ni v vic phi i mt vi trng Reed v Montana nh
th cc trng l kiu b my quan liu chnh ph cng

119
knh v cng nhc. Nhng cc trng cao ng, c bit
l trng cao ng ngh thut c lp nh Reed, th
thng khng c khuynh hng tr thnh nhng b my
quan liu cng nhc. Thm ch cc gio vin cn
thng gy dng cc khon tr cp di danh ngha gip
ai li trng hc.
Ngay trong cch lun bn v Harvard, dng nh
Langan cng khng h c khi nim g v vn ha v
nhng nt ring bit ca c s gio dc m anh ang ni
n. Khi bn n nhn mt chi phiu lng t tay
nhng ngi ny, mi s s l ging co gia iu bn
mun lm, iu bn cm thy ng nhng mu thun
vi nhng ci h bo bn c th lm ri nhn c
mt chi phiu lng khc. G th ny? Mt trong nhng
l do chnh m cc ging vin i hc chp nhn mc
lng thp hn mc h c th nhn c t cc trng t
l bi mi trng i hc em li cho h s t do lm
bt c iu g h mun v h cm thy ng n. Langan
hiu lm v Harvard.
Khi Langan k ti nghe cu chuyn cuc i anh, ti
khng th trnh khi vic ngh v cuc i ca Robert
Oppenheimer
16
, nh vt l tr danh i u trong n lc
ca nc M nhm pht trin bom ht nhn thi k Th
chin th hai. Theo nhng thng tin thu thp c,
Oppenheimer vn l mt a tr c tr no rt ging vi
Chris Langan. Cha m ng coi cu con trai l thin ti.

16
J. Robert Oppenheimer (1904 1967): nh vt l l thuyt ngi M,
c bit n nh l "cha ca bom ht nhn bom A".
120
Mt gio vin ca ng nh li "Cu b n nhn tt c mi
tng mi theo cch p v hon ho." Robert
lm cc th nghim khoa hc t hi lp ba, hc vt l v
ha hc hi lp nm. Lc ln chn, c ln cu yu cu
my ngi anh em h: Hi em mt cu bng ting Latinh
i ri em s tr li bng ting Hy Lp.
Oppenheimer vo hc Harvard v tip n l i hc
Cambridge theo ui hc v tin s ngnh vt l. ,
Oppenheimer - vn phi tranh u vi ni tuyt vng
m nh sut c cuc i, ngy cng nn ch. Ti nng
ca ng vn dnh cho vt l l thuyt, v ngi hng dn
ca ng - gio s Patrick Blackett (ngi sau ny ginh
c gii Nobel vo nm 1948), p Robert phi lm
nhng cng vic vt l thc nghim vn vt, th Robert
rt cm ght. Robert ngy cng tr nn bt n nh v
cm xc, v sau , trong mt ng thi k quc n mc
ti tn ngy nay cng cha c ai hiu thu o,
Oppenheimer ly mt t ha cht phng th nghim
ri tm cch u c thy gio hng dn.
Rt may mn l Blankett pht hin ra iu g bt
thng nn thng bo cho trng. Oppenheimer b gi
ln qu trch. V iu xy ra sau cng hoang ng
chng km g so vi bn thn m mu ti c. Di y l
nhng tnh tit lin quan c miu t trong cun sch
American Prometheus (tm dch: Prmt ca nc M) -
cun tiu s Oppenheimer ca hai tc gi Kai Bird v
Martin Sherwin: Sau nhng cuc m phn ko di, ngi
ta ng tnh rng Robert s phi chu qun ch v c
nhng cuc tip xc thng xuyn vi theo mt liu trnh

121
iu tr tm l vi mt chuyn gia tm thn hc tr danh
Ph Harley London.
B qun ch?
y chng ta c hai sinh vin tr tui cc k thng
minh, mi ngi u vng vo mt rc ri no khin
cho s nghip hc hnh ca h gin on. M ca Langan
th qun np n xin h tr ti chnh cho anh. Cn
Oppenheimer th tm cch u c thy gio hng dn.
c th hc tip, h b yu cu phi gii thch trc
nhng ngi c thm quyn. Nhng iu g xy ra?
Langan b tc mt hc bng, cn Oppenheimer b gi
n bc s tm l. Oppenheimer v Langan c th u l
thin ti, nhng xt v nhng kha cnh cn li, h khc
xa nhau.
Cu chuyn Oppenheimer c b nhim lm gim
c khoa hc ca D n Manhattan hai mi nm sau
c l l mt th d tt p nht cho nhng khc bit ny.
V tng ph trch D n Manhattan l Leslie Groves
lng sc khp nc M, c gng tm cho ra mt ngi ph
hp ch o n lc ch to bom nguyn t. Thng thn
m ni, Oppenheimer chng c my c may. Khi y ng
mi ba mi tm tui, ch l n em so vi rt nhiu
ngi m ng s phi lnh o. Robert ch l mt nh l
thuyt, m y li l cng vic i hi nhng nh thc
nghim v k s. Lai lch chnh tr y vt en: tng thn
thit vi loi bn b. Nhng iu ng k nht l ng
cha tng c cht kinh nghim iu hnh d n no c.
"Anh ta l mt g thiu thc tin lm," mt trong s
nhng ngi bn ca Oppenheimer v sau ni vy.
122
"Anh ta c i long qung vi i giy mn qut v ci m
nc ci, v, quan trng hn, anh ta chng bit g v my
mc thit b c." Nh li mt nh khoa hc Berkeley
tm li rt sc tch ngn gn l: "Anh ta cn chng iu
hnh ni mt quy bn do hamburger."
, m trong lc ang hc tin s, ng cn c gng kh
gio vin hng dn ca mnh. y chnh l bn l lch
ca ngi n ng ang c nm bt mt cng vic - c th
ni khng cht khoa trng l - mt trong nhng cng
vic quan trng bc nht ca th k XX. V iu g xy
ra? Mt th tng t vi iu tng xy ra trng
Cambridge hai mi nm v trc: Robert Oppenheimer
bt phn cn li ca th gii phi nhn nhn mi th theo
cch ca ring ng.
Li dn li ca Bird v Sherwin: "Oppenheimer hiu
rng Groves canh gi cnh ca dn vo D n Manhattan,
v bi th anh vn dng mi ti php v tr thng minh
ca mnh. l mt mn biu din khng th chi t."
Groves chong vng. Sau ny Groves tm s vi mt k gi.
"'Anh ta l mt thin ti. Mt thin ti thc s.'" Groves l
mt k s qua o to bi bn vi mt tm bng cao hc
ti MIT v Oppenheimer suy ngh cc k khn ngoan
khi quyt nh phi li cun phn con ngi ca
Groves. Bird v Sherwin tip tc: "Oppenheimer chnh l
nh khoa hc u tin m Groves gp mt trong s nhng
ng vin tim nng s nm trong tay vic nghin cu ch
to qu bom ht nhn, mt cng vic i hi tm kim
nhng gii php thc tin cho mt lot nhng vn phc
tp chng cho... Groves nhn ra mnh gt u ng

123
khi Oppenheimer say sa quan st phng th nghim
trung tm c dnh cho mc ch ny, ni m sau
ng nhn xt l, 'chng ta c th bt u n lc nghin
cu cc vn ha cht, luyn kim, c kh v qun nhu -
nhng th cho ti lc vn khng c coi trng my."
Liu Oppenheimer c nh mt hc bng ca mnh
Reed khng? Liu ng c ri vo cnh lc bt tng tm
khi mun thuyt phc gio vin cho chuyn xung lp hc
bui chiu khng? ng nhin l khng v khng
phi bi Robert Oppenheimer thng minh hn Chris
Langan. Ch bi Robert nm trong tay mt th hiu bit
cho php c c iu ng mun t cuc sng.
"H bt tt c mi ngi phi hc nhp mn tch
phn," Langan ni v qung thi gian ngn ngi
Montana State. V ti tnh c gp phi mt ng thy dy
rt kh khan, vn vt. Ti chng hiu ti sao ng y li
dy nh vy. Th nn ti t cu hi ngc cho ng y.
Thc ra ti phi chy theo ti tn vn phng ca ng y.
Ti hi, 'Ti sao thy li dy nh th? Ti sao thy li ngh
l phng php ny ph hp vi mn tch phn c ch?'
V ngi gio vin ny, mt ngi cao lu u, lng bn
tay lun rn m hi, quay li nhn ti v ni, 'Cu bit y,
c mt s iu cu chc chn phi thng thn i mt
rng: Mt s ngi khng c c th n by tr
thnh cc nh ton hc.'"
H , mt gio vin v mt thin ti, v iu thin
ti mong mi r rng l c gn b, sau bit bao sng gi
tr ngi, vi mt u c yu chung ton hc nhiu nh
124
mnh vy. Nhng Langan tht bi. Thc t - v y
cng l kha cnh au lng nht - Chris c gng c
mt cuc i thoi trn vn vi gio vin mn tch phn
nhng li khng h ng n mt yu t no c nhiu
kh nng thu ht nht vi mt gio vin tch phn. Ngi
gio vin y khng bao gi nhn ra c rng Chris
Langan gii mn tch phn.
3.
Th k nng chuyn bit cho php bn c th bin h
cho mnh thot khi ti st nhn, hoc thuyt phc gio
vin chuyn bn t lp hc bui sng xung bui chiu
chnh l th m nh tm l hc Robert Sternberg
17
gi l
"tr thng minh thc tin" (practical intelligence). i vi
Sternberg, tr thng minh thc tin bao gm cc th nh
"bit ni iu g vi ai, bit khi no th ni, v ni ra sao
t c hiu qu ti a." N mang tnh quy trnh: t
bit lm mt iu g nh th no m khng cn thit
phi hiu xem ti sao bn li bit hoc kh nng gii
thch iu . khng phi l s hiu bit v mc ch
kin thc m l nm c bn cht s vic. S hiu bit
khin bn c th nm bt c chnh xc yu cu tnh
hung v cch thc t c th mnh mun. Tm li
l th tr thng minh tch ri khi nng lc phn tch

17
Robert Jeffrey Sternberg (sinh thng 8/1949): nh tm l hc ni ting
ca M, tng l gio s tm l gio dc ca i hc Yale, nguyn ch tch
Hip hi tm l hc Hoa K.

125
c o lng bng ch s IQ. Ni theo thut ng k thut
th, tr thng minh ni chung v tr thng minh thc tin
"trc giao" vi nhau: s tn ti ca ci ny khng bao gm
ci cn li. Bn c th s hu tr thng minh phn tch di
do nhng li c rt t tr thng minh thc tin, hoc rt
nhiu tr thng minh thc tin nhng li chng c my tr
thng minh phn tch - hoc, trong nhng trng hp
may mn nh ai kiu Robert Oppenheimer - bn tha
thi c hai loi tr thng minh.
Vy nhng th kiu nh tr thng minh thc tin c
ngun gc t u? Chng ta bit tr thng minh phn tch
c t ni no. Ch t th phn no n cng bt ngun t
m di truyn (gene). Chris Langan bt u bit ni t khi
mi su thng tui. Langan t dy mnh c khi ln ba.
Anh l ngi thng minh bm sinh. mc no , IQ
chnh l th thc o nng lc thin ph.
18
Nhng thi
khn ngoan trong ng x vi x hi li l mt loi kin
thc. l mt b k nng buc ngi ta phi hc. N
phi bt ngun t u , v gia nh dng nh l ni
chng ta hc c nhng thi v k nng nh th.
C l cch gii thch tt nht m chng ta c c v
qu trnh ny n t nh x hi hc Annette Lareau, gio
s x hi hc trng Temple, bang Pennsylvania, ngi
vi nm trc c nghin cu th v v mt nhm hc
sinh lp 3. C la ra nhm tr em da trng, da en, nhm
t cc gia nh giu c v c ngho kh, tp trung nghin

18
Hu ht cc s liu c tnh mc tha hng di truyn IQ l vo
khong 50%. (TG)
126
cu vo khong hai mi gia nh. Lareau v cng s
n thm mi gia nh t nht hai mi lt, mi ln ko
di hng ting ng h trong sut mt thi gian tin hnh
nghin cu. Lareau v cc tr t ca mnh yu cu cc i
tng nghin cu khng phi quan tm n h, ch cn
coi h nh "ch nui ca gia nh". C nhm theo chn
cc thnh vin gia nh n nh th, n cc trn bng
v cc cuc hn vi bc s, mt tay th sn my ghi m v
tay kia cm s ghi chp.
C th bn s mong ch rng b ra c mt khong
thi gian di nh th vo hai mi gia nh, th bn thu
lm li c s phi l hai mi kin khc nhau v
cch nui dy con ci: s c nhng bc cha m nghim
khc v nhng ngi d di, nhng bc ph huynh can
thip thi qu v nhng ngi du dng mm mng, vn
vn v vn vn. Vy m, iu Lareau pht hin ra li rt
khc bit. Ch c ng hai "trit l" lm cha m, v chng
phn tch gn nh hon ton theo ng giai tng x hi.
Cc bc cha m giu c nui dy con mt kiu, v nhng
ngi ngho tng dy con theo mt cch khc.
Nhng v ph huynh giu c can thip mnh m vo
thi gian rnh ri ca con tr, h a con mnh qua li
nh thoi t hot ng ny sang hot ng khc, cn vn
con v gio vin, cc hun luyn vin v bn b ng i.
Mt trong nhng a tr nh giu m Lareau theo di
chi trong mt i bng chy, hai i bng , mt i
bi v c mt i bng r vo ma h, cng thm c chi
trong mt dn nhc v d lp dng cm.

127
Kiu sp xp lch trnh cht ch nh th hu nh vng
bng hon ton trong i sng nhng a tr nh ngho.
Vui chi vi cc em ny khng phi l tp bng hai ln
mt tun. ch l by tr chi bn ngoi vi cc anh ch
em cng m tr con lng ging. Nhng th bn tr lm b
cha m chng coi l iu g v vn v chng c my gi
tr. Mt em gi xut thn t gia nh lao ng - Katie
Brindle c ht trong dn ng ca sau gi hc trng.
Nhng em t mnh n ng k v cng t i n ch
luyn tp ng ca. Lareau vit:
iu m b Brindle khng lm - mt chuyn vn thng tnh
vi cc b m tng lp trung lu, - l coi s thch ht h ca
con gi nh mt du hiu tm kim nhng cch thc khc
gip em pht trin th vui y tr thnh ti nng chnh thc.
Tng t nh th, b Brindle cng khng bn lun v s thch
din kch ca Katie hay by t nui tic rng b khng c
iu kin chm bm cho ti nng ca c con gi. Thay vo
, b chp ni nhng k nng v s thch ca Katie nh th
nhng nt c trng ca mt nhn vt - ht h v din kch l
mt phn khin Katie "ng l Katie." B ch thy nhng v
din m con gi sm vai l "d thng" v nh mt cch
Katie "thu ht s ch ."
Cc bc cha m trung lu tr chuyn n ni n chn
vi con ci, lp lun v phn tch vi chng. H khng
n thun ra mnh lnh. H mong i con ci tr chuyn
vi h, m phn, t cu hi vi nhng ngi ln
vai tr ca ngi c thm quyn. Nu bn tr t kt
qu km ci trng, cc bc cha m giu c s cht vn
128
gio vin. H thay mt con ci can thip vo mi chuyn.
Mt a tr m Lareau theo di va b loi khi mt
chng trnh thi hc sinh gii th m ca em ny dn
xp em c thi li ring, kin ngh vi nh trng v
lm cho con gi mnh trng tuyn. Cn cc bc cha m
ngho th ngc li. B quyn hnh da dm v s hi nh
trng, h phn ng th ng v ch rt r ng np pha
sau. Lareau vit v mt bc ph huynh c thu nhp thp:
Ly th d, trong mt cuc hp ca ph huynh v gio vin, b
McAllister (mt ngi tt nghip cp ba) t v th . Bn
tnh ham thch giao du v thn mt sung s m b th hin
nh c giu kn trong khung cnh ny. B ngi thu ngi
trn gh v ko kha o khoc ln kn c, ngi rt lng l. Khi
gio vin thng bo Harold - cu con trai b - khng np bi
tp, b McAllister lng i v kinh ngc, nhng tt c nhng g b
ni ch l "Thng b lm bi nh ri m." B khng h theo
st gio vin hay th thay mt Harold xem li iu gio vin ni.
Trong suy ngh ca b, qun l vic hc hnh ca con trai hon
ton ty thuc vo cc gio vin. l vic ca h, khng phi
ca b.
Lareau gi phong cch nui nng con ci ca tng lp
trung lu l "nui dy c tnh ton." (converted
cultivation). l n lc ch ng "bi dng v c
nh ti nng, quan im v k nng ca mt a tr". Cc
bc cha m tng bn th ngc li - c xu hng thun
theo mt chin lc "thc hin trng thnh t nhin."
H ngh mnh c trch nhim quan tm n con ci
nhng chng t trng thnh v pht trin.

129
Lareau nhn mnh rng phong cch ny khng h u
vit hn v o c so vi phong cch khc. Trong suy
ngh ca b, nhng a tr ngho thng c x tt hn,
t nhng nho, sng to hn trong vic s dng thi gian
rt hiu qu, v s hu mt thc c lp c pht
trin lnh mnh. Nhng xt v kha cnh thc t, vic
nui dy c tnh ton li c nhng u th rt ln. Mt
a tr trung lu vi lch trnh c sp xp cht ch
c t vo mt lot nhng tri nghim bin i lin
tc. a tr s hc c cch lm vic theo nhm, hc
cch ha nhp trong nhng hon cnh c b tr cht
ch. N c dy cch giao tip mm mng vi ngi
ln, v c cch ln ting khi cn. Trong ngn ng ca
Lareau, tr em tng lp trung lu hc c th thc v
"quyn c lm." (entitlement)
D nhin, t y cng c ngha tiu cc xt trong bi
cnh ngy nay. Nhng Lereau mun cp n nhng
ngha tt p nht ca thut ng ny: "Cc em c x nh
th chng c quyn theo ui s thch c nhn v ch
ng kim sot nhng mi tng tc trong cc bi cnh
trng s ; chng sn sng chia s thng tin v i hi
s ch ... Mt k nng thng thng cc tr em tng
lp trung lu l bin i cc mi tng tc sao cho ph
hp vi s thch ca chng." Chng bit r quy lut.
"Thm ch ngay c lp 4, cc em nh trung lu c v
hnh ng trn danh ngha ca chnh mnh ginh u
th. Chng a ra nhng yu cu c bit cc gio vin
v bc s iu chnh th tc sao cho ph hp vi nhng
mong mun ca mnh."
130
Ngc li, nhng tr em thuc tng lp lao ng hoc
nh ngho li c m t c im l "mt cm gic xa
cch, ng vc v b kim thc cht." Cc em khng bit
phi lm th no theo mnh, hoc lm th no "ty
bin" (customize) - ni theo mt thut ng tuyt ho m
Lareau sng to ra - t c nhng mc ch ca
mnh, bt k cc em ang trong mi trng no.
Lareau miu t chuyn i khm bc s c bit n
tng ca Alex Williams, mt cu b chn tui cng vi
m em, Christina. Gia nh Williams l mt nh giu c.
Trn ng n phng khm bc s, Christina ni vi
con: "Alex, con phi ngh xem con mun hi bc s vn
g. Con c th hi bc s bt c th g con mun. Con c
th hi bt c iu g."
Alex suy ngh mt pht, ri ni, "Con c my ch ni
cc di cnh tay v ci ln kh mi." Christina: "Tht ?
con l ti ci ln kh mi mi h?" Alex: "Vng."
Christina: ", th th con nn hi bc s."
Lareau vit, m ca Alex "dy cu b rng cu c quyn
ln ting" - rng cho d cu sp c mt trong mt cn
phng vi mt ngi ln tui hn v l mt nhn vt c
quyn nng, th vn hon ton n tha nu cu b mun
i hi quyn li cho mnh. H gp bc s, mt ngi n
ng trc t tun hin hu. ng bo Alex rng cu b nm
trong nhm 95% v chiu cao. Alex lin ngt li:
Alex: Chu thuc nhm g c?
Bc s: Th ngha l trong s mt trm cu b mi tui th
chu cao hn chn mi lm a.

131
Alex: Chu khng phi mi tui.
Bc s: , h minh ha chu tui ln mi. Chu chn
tui v mi thng. H thng ly nm gn st nht a vo
th.
Hy xem Alex ngt li bc s d dng ra sao - Chu
khng phi mi tui. chnh l quyn c lm: m cu
b cho php thi bt knh bnh thng nh th bi c
mun con trai mnh hc cch i hi quyn li cho bn
thn n trc nhng ngi v th c thm quyn.
Bc s quay v pha Alex: No, gi s n cu hi quan trng nht.
Chu c iu g mun hi trc khi bc khm cho chu khng?
Alex: m... ch mt thi . Chu b ni cc my ch di cnh
tay, ngay ch ny (ch phn di cnh tay).
Bc s: Pha di phi khng?
Alex: Vng .
Bc s: c ri. Bc s th xem ch trc khi khm k hn
kt lun. Bc s xem vt th no v c th lm g. C au
hay nga khng chu?
Alex: Khng, ch th thi .
Bc s: , bc s xem my vt y cho chu.
Vi nhng a tr tng lp di, kiu tng tc ny
n gin l khng xy ra, Lareau ni. Chng s lng im,
ngi ngoan ngon, mt hng ra ch khc. Alex kim sot
c thi im y. "Bng cch nh vic a ra cu hi
chun b t trc, cu b thu ht c s ch ca bc
s v xoy vo mt vn m n la chn," Lareau vit.
132
Bng cch , cu b chuyn dch thnh cng cn
cn quyn lc xa khi nhng ngi ln v hng v pha
mnh. S chuyn i y din ra m ru. Alex quen vi
vic c i x vi thi tn trng. Cu c coi l c
bit v xng ng nhn c s ch v nim vui thch t
pha ngi ln. y chnh l nhng c im mu cht
ca chin lc nui nng c tnh ton. Alex khng h khoe
m trong bui khm. Cu b c x ging nh i vi cha
m - cu lp lun, m phn v c tru a vi s thoi
mi tng t.
Vic hiu xem kh nng kim sot tnh hung c bit
y c ngun gc t u l rt quan trng. khng phi l
di truyn. Alex Williams khng h c di truyn nhng k
nng giao tip vi cc nhn vt uy quyn t cha m v ng
b ging nh cch cu tha hng mu mt. Cng khng
phi vn chng tc: y khng phi l phng php
ring bit ca ngi da en hay da trng. Thc t, Alex
Williams l ngi da en cn Katie Brindle da trng. y
chnh l li th vn ha. Alex c c nhng k nng y bi
trong sut qung thi gian th u ca cu, cha m cu - vi
n np ca nhng gia nh c gio dc - dy bo cu b
cn thn, thc y, khch l v ch cho cu thy nhng quy
tc ca tr chi, n c l cuc tp dt ngay trong xe hi
trn ng n phng khm bc s.
Khi ni v u th thuc v tng lp x hi, Lareau lp
lun, chng ta ch yu m ch iu ni trn. Alex Williams
tri hn Katie Brindle bi cu b giu c hn v bi cu
c hc trng tt hn, nhng cng v mt l do - c l
cn ng vai tr then cht hn - thc v quyn c lm

133
m cu b c dy d chnh l th thi ph hp hon
ho cho vic ginh c thnh cng trong th gii hin i.
4.
y chnh l li th m Oppenheimer s hu cn Chris
li thiu ht. Oppenheimer c nui nng mt trong
nhng khu vc ngoi giu c nht ca Manhattan, l con
trai ca mt ha s thit k v nh sn xut may mc
thnh cng. Tui th ca Oppenheimer chnh l hin thn
ca phng php dy c tnh ton. Vo dp cui tun, c
gia nh Oppenheimer s do quanh vng nng thn trn
mt chic xe Packard c ti x li. n ma h, cu b
Oppenheimer c a n chu u thm ng ni. Cu
hc ti trng Vn ha Lun l Central Park West, c l
l mt trong nhng c s gio dc tin tin nht c nc,
m theo li nhng ngi chp bt tiu s cho
Oppenheimer th l ni cc hc sinh "thm nhun
nim rng h c chun b ci cch c x hi." Khi
gio vin mn ton ca Robert nhn thy cu t ra bun
chn, c chuyn cu hc tr sang lm bi tp c lp.
Khi cn l mt a tr, Oppenheimer am m su
tp cc loi . Ln mi hai tui, cu bt u trao i th
t vi cc nh a cht hc a phng v cc h m
cu nhn thy Central Park, v cu gy n tng mnh
ti mc h mi cu n din thuyt ti Cu lc b Khong
vt hc New York. Nh li Sherwin v Bird vit, cha m
Oppenheimer phn ng vi s thch ca cu con trai bng
134
mt cch thc gn nh l v d chun mc cho sch gio
khoa v chin lc nui dy c tnh ton:
Khip m vi suy ngh phi ni chuyn trc thnh gi ngi
ln, Robert van ni cha cu gii thch gip Cu lc b hiu
rng h mi mt cu b mi mi hai tui. V cng thch
th, Julius khch l con trai mnh n nhn vinh d ny. Vo
bui ti c hn, Robert xut hin ti cu lc b vi cha m
mnh, nhng ngi t ho gii thiu con trai mnh l J. Robert
Oppenheimer. Thnh gi gm cc nh a cht hc v nhng
ngi su tp nghip d git mnh ngc nhin v ln ci
khi Robert bc ln khn i: ngi ta phi tm mt chic
thng g cho cu ng ln, nh th m thnh gi c th trng
thy nhiu hn m tc th xon b x nhoi ln pha trn bc
din thuyt. Ngng ngng v lng tng, nhng Robert cui
cng vn c ht nhng ghi chp chun b v c tng cho
c trng pho tay nng nhit.
Liu c phi l k tch khi Oppenheimer xut sc
vt qua nhng th thch trong cuc i mnh? Nu bn
c sn mt ngi cha thnh cng trong th gii kinh doanh,
n lt bn s bit phi m phn th no thot ra
khi mt tnh hung kh khn. Nu bn c gi n hc
ti Trng Vn ha Lun l, vy th bn s khng s hi
trc mt dy cc v tai to mt ln trng Cambridge dn
hng cht vn bn. Nu bn hc vt l ti i hc Harvard,
vy th bn s bit phi lm th no tr chuyn vi mt
v tng tng hc ngnh c kh ngay ti trng MIT.
Chris Langan th hon ton tri ngc, ch bit ti s m
m Bozeman, mt mi nh c on v gia trng di

135
tay mt ngi cha dng gin d v say kht. "(Jack)
Langan c on v hnh h tt c chng ti," Mark ni.
"Mi chng ti u nui lng on gin s c on ."
chnh l bi hc m Langan c c t tui th: nghi ng
quyn lc v t ra c lp. Langan chng bao gi c c
ngi cha ngi m dy anh trn ng ti phng mch
bc s xem phi t ln ting ra sao hay lp lun th no,
m phn vi nhng ngi c chc, c quyn. Langan
khng h c c hi hc v quyn c lm. Anh ch hc
c s kim thc. c v l mt iu nh nht, nhng
li l mt bt li mo m cn tr vic xc nh phng
hng gia mt th gii rng ln bn ngoi Bozeman.
"Ti cng khng th tm c bt c khon tr cp ti
chnh no," Mark ni tip. "Chng ti khng c cht kin
thc no, thm ch m tt v quy trnh. Lm th no
np n, cc biu mu giy t... u phi mi trng
ca chng ti."
"Nu Christopher c sinh ra trong mt gia nh giu
c, nu anh l con trai ca mt bc s uy tn v c v tr
ch cht, ti m bo vi bn rng anh tr thnh mt
trong s nhng nhn vt m bn vn c thy - mt ngi
nhn tm bng Tin s tui mi by," cu em tn Jeff
ca Chris ni. "Chnh mi trng m bn nhn thy mnh
tn ti trong quyt nh iu y. Kh khn vi Chris l
anh lun cm thy qu bun chn khi phi ngi yn v
lng nghe gio vin ging dy. Nu ai nhn ra tr thng
minh ca anh v nu anh xut thn t mt gia nh coi
trng gio dc, h t s gip anh khng thy chn ngn."
136
5.
Khi Nhm Mi bc vo tui trng thnh, Terman
xem xt cc ghi chp v 730 ngi v chia h thnh ba
nhm. Trong 150 ngi - chim 20% ri vo mt nhm
m Terman gi l Nhm A. H u l nhng ngi thnh
cng thc s - lut gia, nh vt l, k s v vin s. 90%
nhm A tt nghip i hc v h ginh c 98 tm bng
bc sau i hc. 60% gia thuc vo Nhm B, nhng
ngi t mc "hi lng." 150 ngi di cng l
Nhm C, nhng ngi Terman nh gi l pht huy c
t nht nng lc tr tu siu vit ca mnh. H ch l cc
cng nhn bc vc hoc nhng nhn vin k ton lng
nhng v c nhng ngi nm cho queo trn gh bnh
ti nh m chng c ngh ngng g.
Mt phn ba ca Nhm C b d i hc hay cao
ng. Mt phn t ch c bng trung hc, v tt c 150
ngi Nhm C - nhng ngi tng c lc c gn cho
ci mc thin ti - tng cng li ch c tm tm bng bc
sau i hc.
Vy im khc bit gia nhng ngi Nhm A v
Nhm C l g? Terman phn tch tt c nhng cch l
gii c th hiu c. ng xem xt sc khe th cht v
tinh thn, "cc ch s nam tnh/n tnh" v c nhng s
thch cng nh hng th ngh nghip ca h. ng so
snh tui h bt u tp i v tp ni cng nh mc
IQ chnh xc h t c tiu hc v trung hc. Cui
cng, ni ln mt th ng vai tr quan trng: hon cnh
gia nh.
137
a s p o ca Nhm A xut thn t tng lp trung
v thng lu. Nh ca h y cht sch v. Mt na s
ngi cha ca Nhm A c trong tay tm bng i hc hoc
trn i hc v iu xy ra vo thi im m gio dc
i hc vn l him hoi. pha bn kia, Nhm C li xut
thn t mt hon cnh khc hn. Gn mt phn ba nhm
ny c cha hoc m b hc trc lp tm.
n mt thi im, Terman cho cc chuyn vin ca
mnh n thm tt c cc em trong nhm A v C, xp loi
tnh cch v hnh vi ca chng. iu h pht hin ra cng
chnh l tt c nhng g bn c th mong i nu em so
snh con tr c nui dng trong bu khng kh nui
dy c tnh ton vi tr em nui dy theo cch cho pht
trin t nhin. Cc em nhm A c nh gi l hot bt,
t ch, li cun v c n mc p hn. S thc l im s
trn c bn chiu kch ny cch bit n ni khin bn
ngh l bn ang nhn vo hai loi ngi khc hn nhau.
Tt nhin l khng phi th. n gin l bn ang nhn
thy s khc bit gia nhng em c gia nh gio dc
th hin mt tt p nht trc cuc i v mt bn l
nhng em b chi t tri nghim y.
Nhng kt qu nghin cu ca Terman tht ng au
bun. ng qun rng cc i tng nhm C tng ti
nng gh gm n mc no. Nu bn gp cc em tui
ln nm hay su, bn t b p o bi s hiu k, u c
lanh li v v lp lnh tr thng minh ca chng. Cc em
l nhng k xut chng thc th. S tht hin hin trong
nghin cu ca Terman l, hu nh khng c thn ng
no xut thn t tng lp di li t c thnh cng to
ln trong cuc i sau ny.
138
Vy th cc i tng nhm C thiu ht iu g? Chng
phi th g t hoc v phng tm kim; khng phi
th g c m ha trong DNA hoc ni cng vo cc
vi mch ca no b. Cc em thiu i mt th m nu bit
chng cn, ta hon ton c th mang ti cho chng: mt
cng ng xung quanh gip chng chun b tht thch
hp vi th gii. Nhm C b lng ph ti nng. iu m
chng khng khng ng b nh th.
6.
By gi, Chris Langan sng trong mt nng tri nui
nga vng nng thn Missouri. Anh chuyn v y vi
nm trc, sau khi kt hn. Anh gi vo tui
ng tun, nhng trng tr hn rt nhiu so vi tui thc.
Anh c tm vc to khe, ngc vng n nang vi bp tay
to b, tc chi ngc t trn ra pha sau. Anh c mt b
ria gn gng mu xm v eo knh kiu phi cng. Nu
nhn vo mt anh, bn c th thy v thng minh rng
rc trong .
"Mt ngy in hnh ca ti l th ny: thc dy v pha
c ph, ri i vo phng, ngi trc my tnh v bt u
vi bt c th g ti ang lm d hi m trc," anh k
ti nghe khng lu trc y. "Ti nghim ra l nu ti i
ng vi mt cu hi treo sn trong u, th tt c nhng g
ti phi lm l tp trung vo cu hi trc khi ln
ging v chc chn l ti lun c c cu tr li vo
bui sng. i khi ti tm ra cu tr li bi ti m thy
v ti c th nh c n. Nhng ln khc th ti ch cn
139
cm gic c cu tr li, ti bt u g bn phm v cu
tr li hin ln trn mt giy."
Anh bt u c cc tc phm ca gio s ngn ng
hc Noam Chomsky. C hng chng sch cht ngt trong
phng lm vic ca anh. Anh lin tc mn sch th
vin. "Ti lun cm thy l cng tip cn gn hn vi
nhng ngun thng tin ln, bn s cng c iu kin tt
hn," anh ni.
Langan c v mn nguyn. Anh c trong tay l nga
trong trang tri chm nom, nhng cun sch c v
c ngi v m anh yu thng. l mt cuc sng tt
p hn nhiu so vi vic lm mt anh bo k.
"Ti khng ngh l ngoi kia c ai thng minh hn
ti," anh tip tc. "Ti cha tng gp mt ai nh ti hay
cha tng nhn ra mt du hiu no cho thy c ai
thc s s hu nng lc nhn thc cao siu hn. Cha bao
gi gp v ti khng ngh ti s gp c. Ti c th - u
c ti hon ton ci m trc mi kh nng. Nu ai
thch thc ti - 'Ny, ti ngh rng ti thng minh hn
anh y' - ti ngh l ti c th nh bi ngi ."
Nhng g anh ni c v khoe m, nhng khng hn vy.
M l iu ngc li - mt cht tm thi phng ng. Sut
my chc nm nay anh thc hin mt d n vi mc
tinh vi gh gm - nhng hu nh cha c phn no
trong cng trnh nghin cu ca anh tng c cng b,
cc nh vt l, cc nh trit hc v ton hc - nhng ngi
c kh nng kim nh gi tr ca nhng nghin cu -
cng cha bao gi c. Langan y, mt ngi s hu tr
no c mt khng hai, nhng n gi vn cha h c bt
140
c nh hng no ln th gii. Anh cha tng din thuyt
mt bui hi tho chuyn ngnh, cha tng ch tr mt
bui bo co tt nghip ti mt trng i hc danh ting
no. Anh vn sng trong mt trang tri nui nga kh ti
tn pha bc Missouri, mc qun jeans v o ba l ngi
trong chic gh ta. Hn ai ht anh hiu r: y chnh l
tnh cnh tr tru gh gm ca thin ti Chris Langan.
"Ti cha tng eo ui mt nh xut bn dang ting
no, iu m ng ra ti nn lm," anh tha nhn. "Vo ve
xung quanh, t vn vi cc nh xut bn, c gng tm
ra mt i din gip ti xut bn. Ti cha tng lm th,
v ti cng chng hng th g vi vic ."
l mt li th nhn v tht bi. Mi tri nghim anh
tng c bn ngoi tr c ca mnh rt cc u nhum
v bun thm. Anh hiu mnh cn phi ho nhp vi th
gii tt hn na, nhng anh khng bit phi lm th no.
Anh thm ch chng thit lp ni mt cuc tr chuyn vi
gio vin dy mn tch phn. C nhng iu m ngi
khc - vi tr tu km hn li gii quyt d dng. Nhng
l bi h nhn c s gip trong sut qu trnh,
cn Langan th cha bao gi. khng phi mt ci c,
m l hin thc. Anh phi t xoay xa mt mnh. V
khng ai - khng mt ngi sao ca nhc, khng mt vn
ng vin chuyn nghip, khng mt t ph phn mm,
thm ch khng c thin ti no - n thng c m li
c th thnh cng.

B A B I H C C A H O E F L O M
141
C H N G V
Ba bi hc ca Joe Flom
1.
Joe Flom chnh l sng lp vin cn sng cui cng
"gp tn" trong hng lut Skadden, Arps, Slate, Meagher
v Flom
19
. ng c mt gc lm vic trn tng chp ca
ta nh Cond Nast Manhattan. ng thp v hi g.
u to, tai ln vi di tai di, i mt nh mu xanh n
sau mt knh kiu phi cng to qu kh. Gi th ng kh
gy, nhng trong nhng thng ngy huy hong, ng rt b
v. ng lt tt khi bc i. ng ng sng khi suy ngh.
ng lm bm khi tr chuyn, v khi ng bc xung khu
snh ca Skadden, Arps, nhng cuc i thoi ch cn l
lo pho im lng.

19
Skadden, Arps, Slate, Meagher & Flom LLP and Affiliates l mt
hng lut danh ting New York, thnh lp nm 1948. Vi trn 2.000
lut s, y l mt trong nhng hng lut ln nht v pht trin nhanh
nht th gii. Tp ch Forbes gi Skadden l hng lut hng mnh nht
ph Wall.
142
Flom sinh trng ti vng ph cn Borough Park ca
Brooklyn, ng trong thi k i khng hong
20
. Cha m
ng l dn nhp c Do Thi n t ng u. Cha ng -
Isadore vn l ngi t chc nghip on trong ngnh
may mc, sau chuyn sang cng vic may m vai cho
trang phc n. M ng th nhn trang tr th cng v
lm thm ti nh. H ngho tng thm thng. Khi Joe
ln, hu nh nm no gia nh ng cng chuyn nh, v
thi by gi, theo thng l ch nh s cho ngi thu mi
min ph mt thng tin nh, iu rt quan trng i vi
gia nh Flom.
Ln ln, Flom d tuyn vo trng trung hc cng lp
Townsend Harris danh gi, mt trng m trong bn mi
nm tn ti sn sinh ra ba ngi ginh gii Nobel, su
ngi ot gii Pulitzer, mt thm phn Ta n Ti cao
Hoa K, cha k n George Gershwin21 v c Jonas Salk,
nh sng ch vaccine bi lit. Flom c tuyn vo trng.
M Flom cho cu mi xu n im tm mi sng - ba
chic bnh rn, nc cam v c ph ti ca hiu Nedick's.
Sau gi hc, Flom lm thm vic y xe ct kt ti khu may
mc. ng tri qua hai nm hc ca m ti Trng City
khu thng Manhattan, lm vic qun qut c ngy

20
Ch thi k khng hong kinh t bt u t nm 1929 v kt thc cui
thp nin 1930. Cc s gia thng ly mc nh du khi u giai on
ny vo ngy 29/10/1929 - ngy th trng chng khon sp .
21
George Gershwin (1898-1937) - nhc s v ngh s piano v i ngi
M. Gershwin sng tc nhc cho c sn khu kch Broadway v cc dn
giao hng c in cng nh ca khc Pop. V s ngh s danh ting
tng ghi m cc tc phm ca Gershwin. Mt s tc phm ph bin: v
opera Porgy and Bess, giao hng Rhapsody in Blue...

143
trang tri cuc sng, ng k gia nhp qun i, hon
thnh ngha v ri ng tuyn vo Trng Lut Harvard.
"Ti c m c vo ngnh lut t hi mi su
tui," Flom ni. Cha c mt tm bng no trong bng
thnh tch nhng trng Harvard vn ng nhn ng.
"Ti sao ? Ti vit cho h mt bc th thuyt phc h
rng ti chnh l cu tr li tuyt ho
22
". Cch Flom gii
thch s vic, vi li ni vn tt c trng thuyt phc
c Harvard nhn ng vo hc, l thi im cui
nhng nm 1940. Hc ti trng, ng chng bao gi ghi
chp. "Nm th nht, chng ti thng p dng mt
phng php hc bng cch ghi chp cn thn v tnh
hung trn lp, tm tt li, ri ghi ln na vo mu giy,
dn ln trn u mi h s ", Charles Harr - mt bn cng
lp vi Flom nh li. " l cch chng ti hc v cc
v x n. Nhng Joe th khng. Anh y chng lm g c.
anh y c mt phm cht m chng ti lun ngh v xp
vo nhm "t duy nh lut s.' Anh y c nng lc phn
x tuyt vi."
Flom c vinh danh trong tp ch Law Review - mt
vinh d dnh cho sinh vin ng u lp. Trong dp ngh
l Ging sinh hi nm th hai, sut "ma tuyn dng", ,
Flom n New York d phng vn vi nhng hng lut
ln thi . "Ti l mt thng b bo bu lng ngng,
vng v. Ti khng thy thoi mi lm," Flom nh li.

22
Cu ni nguyn bn ca Flom l "I wrote them a letter on why I was
the answer to sliced bread." y Flom c s dng mt thnh ng rt
ph bin "The best/great things since sliced bread" - mang ngha l
"tuyt vi, hon ho".
144
"n cui ma tuyn dng, ti l mt trong hai a cn
li ca lp khng kim ni mt cng vic. Th ri mt
ngy kia, mt trong s cc ging vin ni rng c my
ngi ang khi s mt hng lut. Ti gp h v trong
sut bui gp, h ni cho ti nghe v nhng mo him ca
vic chung tay gp sc vi mt hng lut v danh, cha c
ly ni mt khch hng. H cng ni, ti cng thch h
hn. Th nn ti bo ngay: th sao ch, ti mun nhn c
hi ny. Tt c gom gp li vi nhau c ba nghn su
trm -la mt nm, cng l mc lng khi im."
Ban u, ch c Marshall Skadden v Leslie Arps - c hai
u b mt hng lut quan trng ti Ph Wall t chi v
John Slate, vn lm vic hng hng khng Pan Am.
Flom l cng s ca h. H c mt vn phng nh xu trn
tng chp ca ta nh Lehman Brothers Ph Wall.
"Chng ta chuyn v lnh vc lut no?" Flom ni ri ci
vang. "Bt c v no n tay!
n nm 1954, Flom m nhn v tr qun l cho
Skadden, v hng lut ca h bt u pht trin mnh.
Rt nhanh chng, cng ty c mt trm lut s. Ri hai
trm. Khi t ti con s ba trm, mt trong s cc cng s
ca Flom - Morris Kramer n gp Flom v by t rng
ng cm thy rt ti li v tuyn vo nhng ngi tr
tui mi tt nghip t trng lut. Hng Skadden pht
trin qu mnh, Kramer ni, n mc kh lng tng
tng ni cng ty s pht trin hn nh th c th
bt bt c ai trong s nhng nhn vin y. Flom ni vi
Kramer, "C sao u, chng ta s tng ln thnh mt
nghn nhn vin." Flom chng bao gi thi tham vng.

145
Ngy nay hng Skadden, Arps tr thnh mt
trong nhng hng lut ln v quyn lc nht th gii, c
gn hai nghn lut s ti hai mi ba vn phng trn khp
th gii, v thu v hn 1 t la mi nm. Trong vn
phng ca mnh, Flom trng nh ng chp vi tng thng
George Bush (cha) v Bill Clinton. ng sng trong cn h
rng thnh thang thuc mt ta nh xa hoa khu thng
Manhattan. Trong sut gn ba mi nm, nu mt cng
ty no nm trong danh sch Fortune 500 sp b thn
tnh hay ang nh thn tnh ai , hoc n gin l mt
nhn vt tai to mt ln trong lnh vc no gp rc ri,
Joseph Flom t hn phi l lut s cn Skadden, Arps l
hng lut i din cho h - nu khng phi th, cng ty
chc hn phi c gi m c Skadden, Arps bo v.
2.
Ti hi vng by gi bn ang hoi nghi v kiu cu
chuyn th ny. Mt a tr ngun gc nhp c thng
minh vt qua i ngho v i khng hong, khng th
tm ni mt cng vic ti nhng hng lut c h hp hi
ni thnh th, t lm nn nghip ln da vo cnh tranh
v nng lc thc s. l mt cu chuyn t khn kh i
ln giu sang, v tt c nhng g chng ta hc c cho
n lc ny t cc tuyn th khc cn cu, cc t ph
phn mm cho ti Nhm Mi u gi ra mt iu: thnh
cng khng din ra theo cch . Nhng ngi thnh t
khng lm nn mi th mt mnh. Vic h xut thn t
146
u l rt quan trng. H khng phi l sn phm ca
nhng ni chn v mi trng ring bit no .
Cng ging nh cch chng ta tm hiu v Bill Joy v
Chris Langan, hy bt u vi Joseph Flom, ln ny vn
dng tt c nhng g chng ta thu nhn c t bn
chng u tin ca cun sch ny. Khng ni thm g
na v tr thng minh, tnh cch hay tham vng ca Joe
Flom, mc d hin nhin l ng c tha ba yu t ny.
Khng cn thm bt c li khen ngi no t cc khch
hng v ti nng thin bm ca Flom. Khng thm bt c
cu chuyn mu m no v ci s ni nh cn ca hng
Skadden, Arps, Slate, Meagher & Flom.
Thay vo , ti s k mt lot cu chuyn gp nht t
th gii dn nhp c New York - ni Joe Flom ln ln -
theo li ca mt bn hc trng lut, mt cp cha con tn
gi Maurice v Mort Janklow, cp v chng c bit Louis
v Regina Borgenicht - vi hi vng gii p c mt cu
hi then cht: Nhng c hi ca Joe Flom l g? Bi
chng ta bit rng Nhng k xut chng lun nhn c
s gip trn con ng lp thn lp nghip, liu chng
ta c th r sot trong h sinh thi bao quanh Joe Flom v
nhn din nhng iu kin gp phn nh hnh nn
chnh anh?
Chng ta c k nhng cu chuyn t khn kh tr
thnh giu c bi chng ta cm thy iu g tht cun
ht trong tng v mt ngi anh hng n thng c
m chin u ngoan cng trc nghch cnh p o.
Nhng cu chuyn tht v cuc i Joe Flom ha ra li
hp dn hn nhiu so vi phin bn m tnh thn thoi

147
bi tt c nhng iu c v l bt li trong cuc i - rng
ng l a tr ngho kh sinh trng trong gii cng
nhn may; rng ng l ngi Do Thi gia thi bui dn
Do Thi b phn bit i x nng n; rng ng ln ln
trong giai on i khng hong - th tri vi d tnh, li
tr thnh nhng li th ca ng. Joe Flom l mt k xut
chng. Nhng ng khng phi mt k xut chng bi
nhng l do nh bn thng ngh, v cu chuyn v s
qut khi ca Joe l mt hnh mu thu hiu s thnh
cng trong ngnh lut. Thc ra, n cui chng ny,
chng ta s thy rng hon ton c th ly bi hc ca Joe
Flom p dng cho th gii lut gia New York, v d
on hon cnh gia nh, tui tc v ngun gc ca nhng
lut s quyn lc nht trong thnh ph, m khng cn
bit n bt c mt chi tit ph tr no v h. Nhng
trc ht chng ta i tip .
Bi hc s Mt: Tm quan trng
ca vic l mt ngi Do Thi
Alexander Bickel l mt trong nhng bn hc ca Joe
Flom ti Trng Lut Harvard. Cng nh Flom, Bickel l
con trai mt gia nh Do Thi nhp c t ng u v sng
Brooklyn. Ging nh Flom, Bickel tng hc ti trng
cng New York v tip n l Trng City (CCNY mt
trong nhng c s ging dy sau i hc thuc i hc
New York). Ging nh Flom, Bickel cng l ngi sao sng
trong lp hc trng lut. Thc ra, nu s nghip khng
b ct ngang bi cn bnh ung th, Bickel c l tr thnh
148
chuyn gia v hin php xut sc nht trong th h ca ng.
Cng ging nh Flom v cc bn hc cng lp cn li
trng lut, Bickel n Manhattan trong sut "ma
tuyn dng" dp l Ging sinh hi nm 1947 tm vic.
im dng chn u tin ca Bickel l hng lut
Mudge Rose ca Ph Wall, mt ni cng truyn thng v
c k nh bt c hng lut no thi by gi. Mudge Rose
c thnh lp t nm 1869. chnh l ni Richard
Nixon hnh ngh nhiu nm trc khi c c tng thng
M vo nm 1968. "Chng ti ging nh mt qu b ch
mun tn mnh xut hin trn mt bo hai ln - khi ra i
v lc cht i," mt trong nhng thnh vin ch cht ca
Mudge Rose v von y chun xc v phng chm
hot ng ca hng. Bickel c dn i vng quanh cng
ty v b ht ngi ny n ngi kia phng vn, cho n
khi ng c a n th vin trnh din trc mt
trong nhng lut s ch cht ca hng. Bn c th tng
tng ra khung cnh : mt cn phng tng p ti mu,
tm thm Ba T tinh xo sn, nhng tuyn tp lut ba
da cht chng lp lp, nhng bc tranh mu du ha
chn dung qu ng Mudge v qu ng Rose trn tng
(tc l hai ngi sng lp nn hng lut ny - ND).
Nhiu nm sau Bickel k li, "Sau khi h dn ti qua c
bui phng vn v mi th khc, ti c a n (ch
lut s thnh vin chnh), ngi lnh trch nhim ni vi
ti rng vi mt ngi c lai lch nh ti", - bn c th
tng tng c Bickel t hn phi ngng li trc khi
nhc li cm uyn ng ch thn phn nhp c ca ng, -
"ng nhin s tin xa. Nhng ti buc phi hiu rng

149
kh nng tuyn dng mt k c lai lch nh ti vo mt
hng lut nh th l t i ti c no. V trong khi ng ta
chc mng nhng tin b ca ti, ti nn hiu l ng
nhin ng ta khng th nhn ti vo lm. Tt c bn h
u rt vui mng c gp ti v ch th m thi."
C th thy r rng t bn sao nhng hi tng qu
kh ca Bickel rng ngi phng vn ng thc s chng
bit phi x tr ra sao vi thng tin y. Tnh n thi im
bui phng vn, Bickel nh cao thanh danh. ng
tham gia tranh tng cho v n ti Ta n Ti cao. ng
chp bt cho nhng cun sch ni ting nht. Vic Mudge
Rose ni khng vi Bickel bi "lai lch" ca ng ging ht
vic Chicago Bulls t chi Michael Jordan bi h chng
ly lm thch th vi nhng anh chng da en n t khu
Bc Carolina. iu tht v ngha.
"Nhng vi nhng siu sao th th no?" ngi
phng vn hi li, rng: Liu h c dnh ngoi l no
cho anh khng?
Bickel: "Siu sao, nhng vn l ngi nhp c thi ..."
Vo thp k 1940 v 1950, nhng hng lut lu i ca
New York hot ng nh mt cu lc b t vy. H u
t tr s ti nhng ta nh sang trng, mt tin p
granite trung tm Manhattan, ngay Ph Wall. Cc thnh
vin nhng hng lut hng u u tt nghip t nhng
trng thuc nhm Ivy League, lui ti nhng nh th
ging nhau, v cng ngh h ti nhng th trn ven bin
Long Island. H vn nhng b vest xm mu th cu. Mi
hip ng cng tc gia h c bit ti nh l nhng
150
hng "giy trng"
23
- r rng l m ch nhng k vn
trng bnh tn cc cu lc b in d hoc tic coctail,
v h rt kht khe vi nhng ngi h tuyn vo. Nh
trong nghin cu v gii lm cng vic php l thi by
gi, Erwin Smigel vit trong tc phm The Wall Street
Lawyer (tm dch: Lut gia Ph Wall): Bn h tm kim:
nhng lut s gc Bc u, c tnh tnh d chu v v b ngoi
"sch s a nhn", l sinh vin tt nghip t "nhng trng tt,"
c lai lch x hi v nhng kinh nghim trong cc s v ca th
gii thng lu, v c ph cho sc chu ng to ln. Mt v
cu trng khoa trng lut trong khi tho lun v nhng phm
cht m cc sinh vin cn c ginh c mt cng vic, a
ra mt bc tranh c l cn thc t hn: " c c mt cng
vic (cc sinh vin) cn phi c nhng quan h gia nh ng k,
c nng lc ng k v c nhn cch ng k, hoc l s kt hp
ca nhng yu t ny. Ci gi l kh nng c tip nhn c
to ra t tng ho cc yu t ny. Nu mt ngi c bt c yu t
no trong s nhng iu ny, anh ta c th kim c mt cng
vic. Nu anh ta c c hai, anh ta c la chn cng vic; nu
anh ta c c ba, anh ta c th i bt c u."
Tc Bickel khng chi bng mt. Mt anh cng khng
c mu xanh dng. Anh ni ting Anh vi mt ging kh

23
Trong nguyn tc, Mancolm Gladwell s dng cm white-shoe firms,
y l t lng ch nhng cng ty mi gii kinh doanh cc lc phn i
nhng phng thc mua li, st nhp th bo. T white-shoe (giy-trng)
trong cm ny bt ngun t thc t trong nhng nm 1950, i giy trng l
mt trong nhng tiu ch bt buc v trang phc i vi nhng ngi
thuc gii tinh hoa x hi. m bo tnh hnh tng v v chm bim
ca thut ng ny, chng ti dch l cc hng giy-trng, ND.
t: Flom ln, lng
ng mi
tng
a mt k
u bn
i tt v
, bn s
ng hai,
i gh
i t gy
no n
n php l no m nhng
a n.
ng nh
t chng, vic
chnh l mt
m rt r
p thnh lin
n v danh ting
151
cng, cc mi quan h gia nh th ch yu ch l con trai
ca ng b Solomon v Yetta Bickel Bucharest, Romania,
v gn y nht, th mt khu ho lnh Brooklyn. Thn
th ca Flom cng chng kh khm g hn. ng ni rng
cm thy "khng thoi mi" khi n phng vn khu
trung tm, v ng nhin l th tht: Flom ln, lng
ngng, l ngi Do Thi v tr chuyn vi cht ging mi
u u mang gc gc Brooklyn, v bn c th tng
tng ra Flom b nh gi ra sao qua con mt ca mt k
tc bch kim vn con nh trm anh th phit. Nu bn
khng c c gc gc, tn gio v tng lp x hi tt v
bn li tt nghip t trng lut vo thi by gi, bn s
phi xin vo mt hng lut nh hn, mt hng hng hai,
kiu mi pht ln cn xa mi snh kp nhng tn tui gh
gm khu trung tm, hoc n gin l bn phi t gy
dng vic lm n cho mnh v nhn "bt c v no n
tay" - bt c s v dnh dng n php l no m nhng
hng nh m khu trung tm khng thm m xa n.
iu c v bt cng khng khip. Nhng ging nh
trng hp rt hay xy ra vi nhng k xut chng, vic
nm bt ly mt khong li tm thi nh th chnh l mt
c hi bng vng.
4.
Nhng cng ty lut k cu Ph Wall c nim rt r
rng v vai tr ca h. H l cc lut s hp thnh lin
on. H i din cho nhng tp on ln v danh ting
152
nht nc M, v "i din" ng ngha vi vic h gii
quyt cc cng vic lin quan n thu m v php l ng
sau vic pht hnh c phiu v tri phiu, m bo rng
cc khch hng ca mnh khng m b vo cc c quan
lin bang. H khng tin hnh cc v kin tng, tranh
chp; ng th, rt t hng lut c ring mt b phn
chuyn trch tranh tng v trnh cc v kin co, t
tng. Nh li ca Paul Cravanth - mt trong nhng sng
lp vin ca hng Cravath, Swaine & Moore - hng lut
thun kiu "giy-trng" - c ln din t nh th ny,
cng vic ca lut s l dn xp cc tranh chp trong
phng hi ngh ch khng phi phng x n. "Trong s
cc bn hc ca ti Harvard, cng vic m nhng ngi
tr trung sng sa nht lm l lin quan n chng khon
hoc thu ," mt hi vin thuc mt hng giy-trng khc
nh li. " l nhng lnh vc sang trng, danh gi nht.
Kin tng ch l th dnh cho hng vai u tht bp, khng
dnh cho nhng ngi nghim tc. Thi by gi cc tp
on khng kin co ln nhau."
Lnh vc m cc hng lut k cu cng khng ng n
chnh l vic tham gia vo nhng v thn tnh cng ty th
bo. Vic tht kh m tng tng trong thi bui
ngy nay, khi m nhng k sn tm cng ty v nhng
doanh nghip c phn t nhn mi mit nut chng ht
cng ty ny n cng ty khc. Nhng cho ti trc thp
nin 1970, s l tri o l nu mt tp on mua li mt
tp on khc trong khi i tng khng mong mun.
Nhng ni nh Mudge Rose hay cc cng ty lut khc
Ph Wall s khng nhn nhng v lm n kiu vy.

153
"Vn vi cc v thn tnh th bo chnh l ch
chng th bo," Steven Brill - ngi sng lp ra t tp ch
thng mi American Lawyer ni. "Nh th l khng
nam nhi i trng phu. Nu ngi bn thn nht
trng Princeton ca bn ang l CEO ca Cng ty X, anh
ta b tut dc sut mt thi gian di, mt k sn cng
ty no xut hin v ni rng cng ty ny chn qu, n
lm anh thy thp thm khng vui. Bn s ngh l, nu
anh y ra i, th th c l ti cng ra i. chnh l ton
b nim v vic khng lm xo trn s yn tnh c bn
v trt t n nh ca mi th."
24

Th cng vic "n tay" i vi th h lut s ngi Do

24
Lut s v tiu thuyt gia Louis Auchincloss - mt ngi thuc v gii
lut s giy-trng dng di Anglo-Saxon da trng theo o Tin Lnh
New York, trong cun sch The Scarlet Letters ca mnh c mt cnh
nm bt trn vn mi c cm m cc hng lut trung tm New York
dnh cho cc v thn tnh cng ty. "Hy i mt vi chuyn i, bn
thn mn, ti v chng ch ang iu hnh mt cng ty gm ton nhng
k v lng tm," mt lut s chuyn trch cc v mua li gii thch vi
hn th ca ngi cng s.
ng ni tip: "Ngy nay khi mt ai c mun chim ly mt cng ty
khng h t nguyn b mua li, nh t vn ca ngi s by ra
hnh thc kin tng phin nhiu xui khin cng ty kia phi thay i
quyt nh. Chng ti tha kin v vic iu hnh km ca ban gim c,
v cc khon li c tc cha c thanh ton, v vic vi phm ni quy, v
pht hnh c phiu sai lm. Chng ti ly dn chng l vic qun l km
gy hu qu; chng ti go ln v chng c quyn; chng ti t co
nhng khon n lu cu v khng minh bch. V nh t vn ca i th
chng ti s p li bng nhng yu cu qu qut i vi nhng trnh
t pha chng ti, tm kim nhng cht vn lin min khng dt nhm
y khch hng ca ti vo ci by giy t quan liu ri bng bong tuyt
vng... n thun l cuc chin, v bn bit c trng ca n ra sao
v yu qu n.
154
Thi n t Bronx v Brooklyn hi nhng nm 1950 v
1960, chnh l nhng s v m cc hng lut giy-trng
coi r: cc v kin tng tranh chp v quan trng hn, l
"nhng cuc tranh u bng y quyn" (proxy fights) -
nhng th on php l trung tm ca cc cuc u
thu mua li th bo. Mt nh u t c hng th vi mt
cng ty no ; anh ta s t co ban qun l l bt ti v
dng v gi th n cc c ng, c gng li ko h trao
cho anh ta "s y quyn" anh ta c th b phiu nh
bt ban lnh o cng ty. V thc hin cuc tranh u
bng y quyn nh th, lut s duy nht m nh u t c
th trng cy c l mt nhn vt kiu nh Joe Flom.
Trong cun Skadden, nh s hc php l Lincoln
Caplan miu t th gii nhng cuc thao tng cng ty
thu s khi:
Ngi chin thng trong mt cuc tranh u bng y quyn
c quyt nh ti hang rn (Cch gi chnh thc phi l
phng ti v.) Lut s ca mi bn gp g cc thanh tra vin,
cng vic chnh l chp nhn hoc bc b nhng y nhim c vn
. S v ny thng din ra kh sung s, d sinh s v rt si
ni. Cc i th i khi vn T-shirt, n da hu hoc chia s vi
nhau mt chai ru scotch. C nhng v him hoi, kt qu ca
vng u hang rn li thay i c kt cc cui cng ca phi v
v dn ti phi phn x bng mt l thm duy nht.
Cc lut s thng c gng nh ot mt bui tranh u nh
th bng cch sp xp triu tp nhng thanh tra vin vn chu
n h; cc thanh tra vin thng thng ht nhng iu x g
m hai bn mi. Lut s ca ban qun tr cng ty phn i vic
y quyn ca pha i th (Ti thch thc vic ny!) v ngc

155
li Cc lut s ginh th thng phong trong vng hang rn
ny thng vt qua c li phn i . C nhng lut s
nm r cc quy tc ca cuc tranh u y quyn, nhng khng
ai c th c khi hn Joe Flom trong mi cuc chin
Flom bo (pht ph ti hn mt trm cn Anh, mt lut s tng
k li), dng v km hp dn (trong mt mt cng s, Flom
ging nh con ch vy) v bng quan vi li ng x x hi t
nh (ng ta s trung tin ngay chn cng cng hoc ph khi
x g vo mt ngi i thoi m khng thm xin li). Nhng
theo nh gi ca cc bn hc v mt vi i th, ch chin
thng ca Flom l khng th vt qua v ng lun rt xut sc.
Cc hng lut giy-trng cng s vi n Flom bt c khi
no c mt k sn tm cng ty tin hnh tn cng mt trong
nhng khch hng ca h. H s khng ng chm g vo
s v ht. Nhng h rt vui lng c chuyn v vic sang
cho hng Skadden, Arps. "Chuyn mn ban u ca Flom
chnh l cc v tranh u bng y quyn, v khng phi
th chng ti lm, cng ging nh l chng ti khng tip
nhn nhng s v lin quan n hn nhn vy," Robert
Rifkind, mt lut s thnh vin lu nm ca hng Cravath,
Swaine & Moore ni. "V th l chng ti khng c
mong mun bit thm g v vic . Ti vn nh mt ln
chng ti gp s v lin quan n tranh chp bng y
quyn, mt trong nhng cng s cao cp ca hng ti ni
rng, c ri, li Joe vo. Anh ta bc vo mt phng hi
ngh, chng ti ngi xung quanh trnh by vn , anh ta
by cho chng ti cch phi lm g v bc ra. Ti ni,
'Chng ta cng c th lm nh th m, anh bit ch.' V
ngi cng s ca chng ti ni ngay, 'Khng, khng,
156
khng, khng c. Chng ta khng lm vic u.' Ch
n gin bi chng ti khng lm nhng vic ."
V ri n thp nin 1970. Mi c cm dai dng i vi
cc v kin tng phi chp nhn tht bi. Vic vay mn
tin bc d dng hn, lut l lin bang c ni lng, th
trng tr nn quc t ha. Cc nh u t quyt lit hn
v kt qu l mt t bng n c v s lng v quy m cc
cuc thn tnh cng ty. "Nhng nm 1980, nu anh n d
Bn trn Doanh nghip (hip hi cc lnh o tp on
chnh yu ca Hoa K) v ly kin thm d xem liu cc
cuc thn tnh th bo c nn c cho php hay khng,
hai phn ba s ni Khng," Flom k. "Gi y, cuc b
phiu s gn nh ng lng nht tr rng C." Cc cng ty
cn phi c bo v trong cc cuc kin tng chng li
ch th ca mnh. Nhng k kin tng th bo cn phi b
tr n. Nhng nh u t mun n ti nut sng nhng
i th t khng va lng cng cn n s gip cho
chin lc php l ca mnh, v cc c ng th cn n
ngi i din chnh thc. S tin tr cho cc s v ny
ngy cng ln. T gia thp nin 1970 cho n cui nhng
nm 1980, khon tin vo cc v sp nhp v mua li
cng ty hng nm Ph Wall tng ln 2.000%, t nh
im l xp x mt phn t nghn t -la.
Vy l nhng s v m cc hng lut k cu khng
mun ng tay vo - nhng v thn tnh cng ty v kin
tng th bo - gi y tr thnh cng vic m mi hng
lut u mun lm. V chuyn gia trong hai lnh vc php
l tr nn cm cn nh vy l ai? Chnh l nhng cng ty
lut c thi ch chu ra v xp v tr th cp, c khi

157
dng bi nhng ngi khng th kim c cng vic no
ti cc hng lut khu trung tm thnh ph hi mi hay
mi lm nm trc .
"(Cc hng giy-trng) vn khng quan tm ti cc v
thn tnh, sp nhp khi cuc chi vo hi kh rm r.
Ti lc h quyt nh rng c l nn tham gia vo vic lm
n , th chng ti tung honh lu lu ri," Flom ni.
"V mt khi bn gy dng c ting tm trong vic
thc hin nhng s v kiu y, cng vic s tm n bn
u tin."
Th ngh xem iu ny gn gi ra sao vi nhng cu
chuyn ca Bill Joy v Bill Gates. C hai ngi bn h u
lm vic cc nhc trong mt lnh vc kh v danh tiu
tt m chng my hi vng to tt t c thnh cng thc
t. Nhng ri - BM! - cuc cch mng my tnh c nhn
n ra, v hai ngi h c sn mi nghn gi tch ly
trong tay. H sn sng. Flom cng c tri nghim
tng t. Sut hai mi nm ng mi gia hon thin
ngh nghip ca mnh ti Skadden, Arps. Ri th cuc i
thay v ng sn sng. ng khng h chin thng
nghch cnh. Thay vo , th ban u vn l nghch cnh
cui cng li tr thnh mt c may.
"Khng phi my ngi l nhng lut s thng
minh xut chng g," Rifkind ni. "Ch l bi h c mt k
nng vn c trui rn sut bao nhiu nm - t nhin li
tr nn rt c gi tr."
25

25
Eli Wald, mt nh lut hc, thc hin mt phn tch hiu r cch
thc no khin mt vn ri li tr thnh c may cho cc lut s ngi Do
158
Bi hc th Hai:
May mn v mt nhn khu hc
5.
Maurice Janklow trng tuyn vo Trng Lut
Brooklyn nm 1919. ng l con trai c trong mt gia nh
Do Thi nhp c t Romania. ng c tt c by anh ch
em. Ngi em t kinh doanh mt tim bch ha nh
Brooklyn. Hai ngi khc lm n trong lnh vc may
mc dnh cho nam gii, mt ngi c studio thit k
ha, mt ngi khc lm m lng, v mt ngi na lm
trong lnh vc ti chnh tp on xy dng Tishman
Realty.
Mc d vy, Maurice l ngi duy nht hc i hc,
hc cao hiu rng nht trong gia nh. ng nhn c
bng lut v gy dng ngh nghip ti Ph Court khu
trung tm Brooklyn. Maurice l mt ngi n ng dng

Thi. Wald rt cn nhc i n kt lun, rng bt k hon cnh th
no, Flom v nhng ngi cng cnh ng nh ng khng ch may mn
mt cch thun ty. Kiu nh l may mn trng s c c. H c
trao vo tay mt c hi v h nm bt n. Nh Wald ni: "Cc lut s
ngi Do Thi may mn v h t nng bn thn, l cch ng
nht ct ngha vic ny. H tn dng c nhng hon cnh xy
n vi mnh. Phn may mn chnh l thi nguy nguy khc t
ca cc cng ty lut ngi Anglo-Saxon da trng sng o Tin Lnh
(WASP) i vi vic tham gia vo cc s v thn tnh doanh nghip. T
"may mn" khng din t ht c kh nng nm bt cng vic, nhng
n lc c nhn, tr tng tng v cch x tr trc nhng c hi - nhng
iu c l n i khng l ra r rt lm.

159
v lch lm vn hiu Brooks Brothers v m mm. Ma
h, ng i mt chic m rm ca ngi cho thuyn.
ng kt hn vi Lilian Levantin - c con gi xinh p ca
mt nhn vt c thanh th ng h truyn thng v gio l
Do Thi. ng i trn mt chic xe hi ln. ng cng gia
nh chuyn n sng Queens, mt trong nhng khu
ng c sm ut nht thnh ph New York. V sau ng
cng mt cng s na tip qun mt doanh nghip sn
xut giy vit c nhng du hiu ha hn s to nn c
to ln.
Tt c nhng du hiu , xt trn bt c kha cnh
no cng ch ra rng ng l kiu ngi s c th pht t
vai tr mt lut s ca New York. ng thng minh v
c hc hnh cn thn. ng xut thn t mt gia nh
c nui dy t t ph hp vi nhng quy tc ca h
thng ng thi. ng sng ti mt khu vc kinh t pht
t. Nhng c mt iu k l: thnh cng khng bao
gi xy n. S nghip ca Maurice Janklow khng h ct
cnh nh ng hi vng. Lun lun trong suy ngh ca mnh,
ng thc s cha bao gi vt ln khi Ph Court
Brooklyn. ng cht vt v long chong c tin ln.
Tuy vy, Maurice Janklow c mt ngi con trai tn
Mort v sau cng tr thnh mt lut s, v cu chuyn ca
cu con trai th khc nhiu so vi ngi cha. Mort
Janklow gy dng mt cng ty lut t ng nt hi
nhng nm 1960, sau kin to nn mt trong nhng h
thng nhng quyn thng hiu truyn hnh cp sm
nht ri bn li vi ci gi cao ngt ngng cho Cox
Broadcasting. Mort khi s mt i din xut bn hi
160
nhng nm 1970 v gi y l mt trong nhng i
din xut bn c uy tn nht th gii. Mort s hu mt
chic phi c. Tt c nhng gic m tng chi b ngi
cha gi y c ngi con thc hin trn vn.
V u Mort Janklow thnh cng trong khi Maurice
Janklow th khng? D nhin c hng trm li p tim
nng cho cu hi y. Nhng hy cng gi li trang sch c
phn tch v cc nh ti phit kinh doanh sinh hi nhng
nm 1830 v cc lp trnh vin phn mm sinh vo nm
1955 v nhn vo s khc bit v th h gia hai cha con
nh Janklow. C tn ti mt thi im hon ho cho cc
lut s gc Do Thi New York ra i khng? Ho ra l
c, v y cng l mt thc t tng t gip gii thch mt
iu: thnh cng ca Mort Janklow chnh l chic cha
kha th hai lm nn thnh cng ca Joe Flom.
6.
Nghin cu ca Lewis Terman v thin ti - c gi hn
vn nh trong chng vit v Chris Langan - l cng trnh
iu tra xem mt s tr em sinh trong khong 1904 n
1917 vi mc IQ cao s th hin ra sao khi trng thnh.
V nghin cu ny pht hin ra rng c mt nhm gm
nhng ngi thnh cng thc th v cng c mt nhm
gm ton nhng ngi tht bi, v rng nhng ngi
thnh cng c nhiu kh nng xut thn t cc gia nh
giu c. Xt v kha cnh y, nghin cu Terman cng
nhn mnh thm lp lun m Annette Lareau a ra, rng

161
nhng g cha m bn lm duy tr cuc sng, nhng c
im i km vi giai tng m cha m bn vn thuc v -
gi vai tr quan trng.
C mt cch khc ph b nhng kt qu ca
Terman, l thi im cc i tng trong Nhm Mi
ra i. Nu bn chia Nhm Mi ra thnh hai cm,
nhng ngi sinh trong khong 1903 n 1911 sang mt
bn, nhng ngi sinh t 1912 n 1917 sang mt bn,
kt qu l nhng k tht bi trong Nhm Mi ch yu
sinh ra trong cm u tin.
Li gii thch c lin quan n hai bin ng to ln ca
th k XX: Cuc i khng hong kinh t v Th chin
th hai. Nu bn sinh vo nm 1912 n khong nm 1915
- bn tt nghip i hc sau khi thi im ti t nht ca
Khng hong qua, v khi y bn li b gi vo qun
dch vo tui tr trung va vn n mc vic xa nh
chinh chin ba hoc bn nm l mt c hi ng thi
cng chnh l mt s gin on (tt nhin l phi gi thit
l bn khng b cht trong chin cuc.)
Nhm Mi sinh vo trc nm 1911, tt nghip i hc
chnh vo thi k cao im ca Khng hong, khi c hi
vic lm tht khan him, v h bc vo na cui la
tui ba mi khi Th chin th hai n ra, ng ngha vi
vic b bt vo qun dch h buc phi b ngang s nghip,
gia nh, cuc sng ca mt ngi trng thnh vn
u vo y. Sinh ra trc nm 1911 chnh l gp bt hnh
v mt nhn khu hc. Nhng s kin khc lit nht ca
th k XX va trng bn ng vo thi im khng
thch hp.
162
Logic nhn khu hc tng t cng p dng vi cc
lut s ngi Do Thi New York nh Maurice Janklow.
Cnh ca vo cc hng lut nh m khu trung tm
ng sp trc mt h. Vy nn h ch yu l nhng
ngi hnh ngh ring l, gii quyt cc vn lin quan
n di chc, ly hn, son tho hp ng v nhng tranh
chp nh l khc. n thi k Khng hong cng vic
dnh cho ngi hnh ngh t do bin mt. "Gn mt
na s thnh vin ca gii lut s thnh th ch kim c
di mc sng ti thiu ca cc gia nh M," Jerold
Auerbach vit v nhng nm thng Khng hong New
York. "Mt nm sau 1.500 lut s phi a ra li tuyn
th xc nhn mnh l ngi ngho theo lut nh
tiu chun nhn tr cp vic lm. Cc lut s Do Thi
(c tnh chim mt na gii lut s thnh th) pht hin
ra rng vic hnh ngh ca h tr thnh "con ng
ng hong dn n cht i.'" Bt k h bn chi
hnh ngh bao nhiu nm i na, thu nhp ca h "thp
hn r rt" so vi cc ng nghip Thin cha gio.
Maurice Janklow sinh nm 1902. Khi thi k Khng
hong bt u, ng mi ci v, mi mua chic xe hi b,
mi chuyn n khu Queens v nh mt canh bc ln
vi vic kinh doanh giy vit. S sp t thi gian ca ng
khng th t hi hn.
"ng sp gy dng nn c mt gia sn," Mort
Janklow ni v cha mnh. "Nhng cuc i Khng hong
bp cht ng v mt kinh t. ng khng c bt c khon
d tr no, cng khng h da dm c g vo gia nh.
V t v sau, ng tr thnh mt lut s kiu cng chng

163
vin. ng khng cn cht qu cm no chp nhn ri ro
na. qu vi ng. Cha ti thng m nhn cc loi
th tc mua bn bt ng sn vi gi hai mi lm -la.
ng c mt ngi bn lm Ngn hng Tit kim Jamaica,
ngi vn qung cho ng t cng vic. i ly hai mi lm
-la, ng sn sng lm tt c cc khu th tc mua bn bt
ng sn. Ch hai mi lm -la!
"Ti vn nh cnh b m ti mi bui sng," Janklow
ni tip. "B s ni vi m, 'Anh c mt -la by mi lm
xu. Anh cn mi xu i xe bus, mi xu i tu in ngm,
hai mi lm xu mua mt ci sandwich,' v b s a cho
m ch cn li. H lao ao khn kh n vy y."
7.
Gi hy i lp tri nghim y vi tri nghim ca mt
ngi khc - v nh Mort Janklow, cho i hi nhng
nm 1930.
Hy th quan st bng di y, trong th hin t l
sinh ca nc M t nm 1910 n nm 1950. Vo nm
1915, c xp x ba triu b s sinh ra i. n nm 1935,
con s gim bt khong su trm nghn, v trong vng
mt thp nin ri tip theo, con s li tr v trn mc ba
triu. Th hin n bng con s chnh xc hn, th c mt
nghn ngi M, c 29,5 tr sinh ra vo nm 1915; 18,7 tr
sinh vo nm 1935; 24,1 tr sinh vo nm 1950. Thp nin
1930 c gi l "vng trng nhn khu hc." i ph
vi tnh hnh kinh t kh khn ca cuc Khng hong, cc
164
gia nh thng ngng vic sinh con, v kt qu l, th h
ra i trong thp nin t ng k so vi th h trc
cng nh th h tip ngay sau.
Nm Tng s ca sinh S ca sinh / 1000 ngi
1910 2.777.000 30,1
1915 2.965.000 29,5
1920 2.950.000 27,7
1925 2.909.000 25,1
1930 2.618.000 21,3
1935 2.377.000 18,7
1940 2.559.000 19,4
1945 2.858.000 20,4
1950 3.632.000 24,1
Di y l ghi chp ca nh kinh t hc H. Scott Gordon
v nhng li ch ring c ca vic l mt trong s nhng ngi
ra i gia mt th h t i:
Khi anh m mt cho i, l mt bnh vin rng thnh
thang, trang thit b y sn sng phc v c mt ln
sng (sinh ) trc anh. i ng y bc s ho phng rng ri
vi th gi ca mnh, bi h chng c my vic phi lm trong
khi tri qua mt khong thi gian yn n tm thi cho ti khi
ln sng (sinh ) tip theo trn ti. Khi anh n tui ti
trng, nhng ta nh b th sn sng n nhn; i ng
gio vin ng o cho anh vi cnh tay dang rng. trng
trung hc, i bng r khng c c nh trc y nhng

165
mun s dng sn tp phng th cht bao lu cng chng vn
g. Trng i hc l mt ni chn th v, c bit bao nhiu
phng hc v phng , khng cnh chen chc cht chi tim
cafe, cc ging vin quan tm tn tnh. Ri n lc anh bc
chn vo th trng vic lm. Ngun cung lao ng mi th
thp trong khi mc cu li cao, bi c mt t sng rng ln
cun ti ngay sau lng anh, mang ti mc cu mnh m i vi
hng ha v dch v t pha nhng ngi s dng lao ng tim
nng ca anh.
Ti New York, th h sinh vo u thp nin 1930 t i
ti mc quy m lp hc chc ch bng mt na so vi hai
mi lm nm trc . Cc trng svn c xy
dng dnh cho c mt th h ng c trc , vn cn
mi, v ngh gio vin hi thi k i Khng hong c
coi l mt ngh danh gi.
"Cc trng cng thnh ph New York hi nhng
nm 1940 c nh gi l nhng trng tt nht c
nc," Diane Ravitch, mt ging vin ca i hc New
York - mt ngi vit rt nhiu v lch s gio dc ca
thnh ph, ni. "C mt la cc nh s phm tui
ba mi v bn mi, nhng ngi nu vo thi bui
khc ng l phi l ging vin i hc. H rt xut sc,
nhng h khng th c c cng vic mnh mong mun,
nn vic ging dy ti trng cng chnh l vic h lm,
bi cng vic an ton, c tin tr cp hu tr v chng
bao gi b sa thi c."
Th ng lc tng t cng mang li li ch cho nhng
thnh vin thuc th h khi h bc ra khi trng i
hc. Di y l cu chuyn ca Ted Friedman - mt
166
trong nhng lut s tranh tng hng u New York hi
nhng nm 1970 v 1980. Cng ging nh Flom,
Friedman ln ln trong cnh i ngho, con ca mt gia
nh Do Thi nhp c gieo neo cht vt.
"Nguyn vng ca ti l Trng City v i hc
Michigan," Friedman ni. Trng City th min ph cn
Michigan - hi , cng nh by gi, l mt trong nhng
i hc hng u M, phi ng 450 -la mt nm.
"Ci hay l sau nm u tin, bn c th ginh c hc
bng nu im s cao," Friedman ni. "Vy nn ch c
nm u tin l ti phi ng tin thi, nu ti hc n
ni n chn." Friedman lc u ng v kh nng li
New York. "Vng, ti n hc trng City ng mt
ngy, ti khng thch ch y. Ti ngh bng, li thm bn
nm na kiu trng Khoa hc Bronx (trng trung hc
m Friedman va tri qua), th l ti v nh gi ghm t
trang, vy xe i nh n Ann Arbor." ng k tip:
Ti c my trm -la dn ti t hi ma h. Ti lm vic
Catskills
26
kim tin tr bn trm nm mi hc ph m
vn cn mt t dn ti. Th ri ti kim c chn chy bn ti
mt nh hng sang trng Ann Arbor. Ti cn lm thm ban
m River Rouge, nh my rt ln ca Ford. y l tin thc
th. Ti chng kh khn my kim c vic lm. Cc nh
my tm kim nhn cng. Ti cn c mt vic khc na, vic ny
em li thu nhp tt nht m ti tng c trc khi tr thnh lut

26
Catskills: Mt khu vc ni non - phong cnh t nhin pha Ty Bc
thnh ph New York. Ni y c rt nhiu khu ngh dng, nh hng
khch sn c xy dng phc v khch du lch. C l Ted Friedman
lm mt trong s cc loi cng vic phc v khu vc ny.

167
s, l lm cng trng. Sut c ma h Ann Arbor, chng
ti xy dng bi th nghim Chrysler. Ti lm my ma h
trong sut thi gian hc trng lut. My vic c tr hu h
lm, t hn bi v bn lm thm gi qu nhiu.
Hy ngh v cu chuyn ny mt lt. Nguyn nhn th
nht chnh l Friedman t nguyn lm vic chm ch, t
chu trch nhim v bn thn, t nui mnh n hc.
Nhng nguyn c th hai, c l mi l bi hc quan trng
hn - ng tnh c xut hin vo mt thi im nc M
m nu bn t nguyn lm vic chm ch, bn c th chu
trch nhim v bn thn v t nui mnh n hc.
Friedman khi - nh cch chng ta gi by gi, l "gp
bt li v kinh t." Friedman vn l mt a tr ni thnh
khu Bronx, c b ln m ng u cha tng qua i hc.
Nhng c th nhn xem ng c c vic hc hnh t
t d dng n th no. Friedman tt nghip t trng
trung hc cng New York vo thi im m cc trng
cng ca thnh ph New York chnh l ni ghen t ca
ton th gii. Nguyn vng u tin ca ng - Trng City,
li min ph, cn nguyn vng th hai - i hc Michigan
li ch i hi c 450 -la - nhn bn ngoi th quy trnh
tuyn sinh tht thng thong, d di, th nn anh chng
Friedman khi mi c th hm nay chn trng ny
ngy mai trng khc.
V lm cch no Friedman n ni? Vi s tin kim
hi ma h trong ti, ng bt xe i nh. Khi n ni,
Friedman lp tc c c mt lot cng vic n chi
tr cho cuc sng, v cc nh my ang "tm ngi." V
ng nhin l h phi lm vy: h buc phi tha mn
168
nhu cu ca c mt th h ngay trc nhng ngi sinh ra
vo "vng trng nhn khu hc" ca thp nin 1930 v c
cn bng n dn s s trn ti ngay sau . Tnh kh thi
cn thit c c thnh cng khng ch n t bn
trong mi ngi hay t cha m chng ta. N cn c ngun
gc t thi i ca chng ta: t nhng c may c bit m
mt ni chn c bit no trong lch s trao tng cho
chng ta. Vi mt chng trai tr s tr thnh lut gia
tng lai, ra i hi u nhng nm 1930 chnh l thi
im thn diu, cng ht nh vic ra i vo nm 1955 l
mn qu dnh cho mt lp trnh vin phn mm, hoc ra
i vo nm 1835 l c hi cho mt nh thu khon.
Ngy nay, Mort Janklow c mt vn phng vng
thng Park Avenue cht y nhng tc phm ngh thut
hin i lng ly - ca Dubuffet, ca Anselm Kiefer. Anh
k nhng cu chuyn vui nhn. ("M ti c hai ngi ch
em gi. Mt ngi sng ti 99 tui cn ngi kia th qua
i tui 90. B d 99 tui l mt ngi ph n khn
ngoan. B kt hn vi ng ch Al ca ti, ngi tng l
gim c bn hng ca hng ni y ph n Maidenform.
Mt ln ti ni vi ng, "Phn cn li ca t nc ra sao
h ch Al?" V ng tr li, "Nhc con. Khi chu ra khi
New York, mi ni u l Bridgeport
27
'"). Janklow mang

27
Bridgeport: Thnh ph ng dn nht ca bang Connecticut, c coi
l mt phn th trng lao ng ca thnh ph New York. Hi nhng
nm 1930, Bridgeport l mt trung tm cng nghip thnh vng vi
hn 500 nh my. T hi cui th k XIX, cc cng vic trong ngnh
cng nghip ca thnh ph thu ht rt nhiu ngi lao ng nhp c:
t Ireland, Italy v ng u.

169
li cm gic rng c th gii u c sng to ra dnh
ring cho ng. "Ti lun l mt ngi dn thn mo
him," Mort ni. "Thu s khi, khi ti gy dng cng ty
sn xut cp, ti k kt cc thng v m nu khng c
gng thc hin thnh cng, ti c th ph sn. Ti lun
tm nim rng mnh c th khin n tin trin c.
Mort Janklow i hc khi cc trng cng thnh ph
New York ang vo thi k phong nh cao. Thi
Maurice Janklow i hc nhng trng ny vo giai on
ng c qu mc. Mort Janklow n hc ti Trng Lut
- i hc Columbia, bi nhng a tr sinh vo thi im
"vng trng nhn khu hc" c quyn kn chn trng
lp cn thn. Maurice Janklow n hc Trng Lut
Brooklyn ging nh nhng g mt a tr ngun gc nhp
c c th lm hi nm 1919. Mort Janklow nhng li c
ngi sn xut cp ca mnh ly hng chc triu -la.
Maurice Janklow x l cc loi th tc giy t mua bn bt
ng sn ly hai mi lm -la tin cng. Cu chuyn ca
nh Janklow ni vi chng ta rng thnh cng nhanh
chng ca Joe Flom khng phi chuyn thi no cng c.
K c nhng lut s ti nng nht, c trang b y
nhng bi gio dc lun l ca gia nh cng khng th no
thot ly khi nhng hn ch ca th h anh ta.
"M ti vn minh mn cho n tn nm, su thng cui
i," Mort Janklow k. "V trong giai on m sng b
ni v nhng iu b cha tng k bao gi. B ri nc
mt trc ci cht ca bn b hi dch cm nm 1918. Th
h y - th h ca ba m ti - tri qua qu nhiu bin c.
H sng qua trn dch y, trn dch cp i mt phn
170
mi dn s ton th gii. Khip s lan trn cc ng
ph. Chng kin bn b cht. V ri n Th chin th
Nht, ri i khng hong, tip n Th chin th Hai.
H chng c my c hi. l mt giai on tht khc
nghit. B ti ng l ra thnh cng hn rt nhiu nu
vo mt thi i khc."
Bi hc s Ba: Ngnh cng nghip may mc
v nhng cng vic c ngha
8.
Nm 1889, Louis v Regina Borgenicht ln tu thy
Hamburg khi hnh n M. Louis xut thn t
Galacia, ni sau ny thuc v Ba Lan. Regina n t mt
th trn nh b Hungary. H kt hn c my nm,
c mt a con nh v ang sp c a th hai. Trong
sut chuyn i ko di mi ba ngy, h ng trn nhng
m rm t di mt sn ngay trn khoang my, bm
cht vo bt c th g mi khi tu tri ln hp xung. H
c mt ngi thn New York: ngi ch em ca
Borgenicht - Sallie - nhp c vo M c mi nm.
H ch c tin cm c gii lm l vi tun. Cng
ging nh rt nhiu ngi nhp c vo M khc thi by
gi, chuyn i ca nh Borgenicht ng l mt bc bin
i v lng tin.
Louis v Regina tm thu c mt cn h b xu ti
ng Eldridg, vng h khu ng Manhattan vi gi 8

y xe bn do. ng
p nhiu may
i, ri tt di
i xe y khng?
thc p dn
i lo cho bn
171
-la mt thng. Sau Louis bt u ln ph kim vic
lm. ng nhn thy l ng ken cht cc xe bn do, hng
rong v nhng ngi bn hoa qu. Ting n, hot ng v
sc sng ni y khin nhng g ng tng bit Cu
Th gii tr nn b nh thm hi. Cm gic u tin l
chong ngp, sau li thy dng nh c tip thm
sinh lc. ng n ca hng c ca ngi ch em trn ng
Ludlow v thuyt phc b cho ly c trch bn tr chm.
ng dng quy hng ngay trn l ng vi hai thng c,
do qua do li gia hai thng v rao bng ting c:
Dng rn
Dng lm bnh
Dng nu nng
n vo u ngon
C trch lm ra mi ba n
V dnh cho mi tng lp
n cui tun, ng li c 8 -la. n tun th
hai l 13 -la. l nhng mn ng k. Nhng Louis v
Regina khng bit c phi lm th no vic bn c
trch trn ng ph tr thnh vic lm n c t chc. Sau
Louis quyt nh th lm mt anh y xe bn do. ng
bn khn tm, khn tri bn m chng gp nhiu may
mn lm. ng chuyn sang s sch, ri chui, ri tt di
tt ngn. Liu c tng lai thc s no vi xe y khng?
Regina sinh a th hai, mt c con gi v s thc p dn
ln Louis cng tng ln. Gi y ng phi lo cho bn
ming n.
172
Cu tr li n vi ng sau nm ngy ng ng do
ln do xung nhng con ph ca vng h khu ng,
ngay vo thi khc ng sp t b mi hi vng. ng ngi
trn mt ci thng p ngc, tru tro ba tra mun l
my ci bnh sandwich m Regina lm cho ng. Cu tr
li l qun o. Mi ni xung quanh ng cc ca hng m
rng - b , vy vc, qun ym, o s mi, vy ngn, o
chong, qun, tt c may hon chnh v sn sng
mc. Vn n t mt th gii m qun o c may v
bng tay ti nh hoc t may theo s o, y ng l mt
s gic ng.
Nhiu nm v sau, khi tr thnh mt ng ch sn
xut y phc ph n v tr em pht t, Borgenicht vit:
"i vi ti iu ngc nhin ln nht khng n thun l
s lng phong ph cc loi may mc sn, - mc d
bn thn iu thi cng l mt php nhim mu ri, -,
m thc t rng ti nc M thm ch nhng ngi
ngho kh cng c th tit kim cng sc lao ng, thi
gian b vo vic may v qun o bun t ch bng mt vic
n gin l i vo mt ca hng v ri bc ra vi mn
h cn. C mt lnh vc anh dn thn vo, mt lnh vc
khin anh phi thy rng mnh xc ng."
Borgenicht li cun s ghi chp nh ra. i ti ni no,
ng cng u ghi li xem ngi ta mc g v c th g by
bn - qun o nam gii, qun o ph n, qun o tr em.
ng mun tm ra mt mn g "mi l", th g m
ngi ta mc nhng li cha c by bn trong cc ca
hng. ng do bc khp no ph phng hn bn ngy
na. Cui cng, vo mt bui ti khi trn ng v nh,

173
ng trng thy na t cc b gi ang chi nhy l c. Mt
em trong s mc mt chic tp d b xinh bn ngoi
vy, ct thp ng trc vi mt nt buc pha lng,
n khin ng bt thn kinh ngc, bi trong nhng ngy
xem xt khng ngng ngh cc ca hng may mc vng h
khu ng trc , ng cha tng trng thy ca hng
no by bn tp d c.
ng v nh v k vi Regina. B c mt chic my khu
c k m h mua hi mi n nc M. Sng hm sau,
ng n tim vi v ph tng qun o mua mt trm
thc vi bng k v nm mi thc vi sc trng. ng
quay tr v cn h nh b ca h v by ng ra bn
n. Regina bt tay vo ct vi bng - c nh cho tr chp
chng bit i, ln hn cho bn tr nh nh - cho n khi
c bn mi chic tp d. B bt u may. n na
m, b i ng v Louis tip tc cng vic b lm d. Sm
tinh m, b tr dy tha khuyt v m khuy. Mi
gi sng, ch tp d hon tt. Louis gom chng ln tay
v thng tin n ng Hester th vn may.
"Tp d tr em! Tp d b gi y! Tp d mu mi xu!
Tp d trng, mi lm xu! Tp d b gi y!"
n mt gi chiu, c bn mi chic tp d ht veo.
"Mnh i, chng ta c vic lm n ri y," ng ht ln
vi Regina sau khi chy mt mch t ng Hester v nh.
ng m ly eo b v bt u xoay vng vng.
"Em phi gip anh mi c," ng tht ln. "Chng ta
s lm vic cng nhau! Mnh i, y l cng chuyn lm
n ca chng ta!"
174
9.
Ngi Do Thi nhp c nh nh Floms v Borgenicht
hay Janklow khng ging nh nhng nhm ngi nhp c
t chn ti nc M hi th k XIX v u th k XX
khc. Ngi Ireland v Italy vn l dn ngho, t in lm
thu t nhng vng nng thn cng kh ca chu u.
Ngi Do Thi th khng th. Trong sut nhiu th k
chu u, ngi Do Thi b cm s hu t ai, vy nn h
t hp thnh cc nhm thnh ph v th trn, bt tay
vo bun bn v lm ngh th cng. By mi phn trm
dn Do Thi ng u x n Ellis Island trong sut ba
mi nm hoc tng t nh th hi trc Th chin th
Nht c sn trong tay t nhiu k nng ngh nghip no
. H s hu nhng ca hng tp ha hoc tim trang
sc nho nh. H vn l th ng sch hoc th lm
ng h. Chim phn p o trong , kinh nghim ca
h ch yu t vo ngh kinh doanh may mc. H vn l
th may, th lm qun o cho ph n, th lm m, ngi
bun bn da lng th v th thuc da.
in hnh nh Louis Bogenicht ri b gia nh ngho
kh ca cha m t hi mi mi hai tui lm vic v tr
thu ngn cho mt ca hng tp ha trong th trn Brzesko
ca Ba Lan. Khi c c hi lm vic trong ngh
Schnittwaren Handlung (ngha en: cng vic mua bn
cc loi vi vc hoc "tm hng dt", nh h vn c bit
n), ng khng b l. "Thi , nhng anh hng xn
chnh l ngi mang may mc n vi ton th gii,"
ng vit, "v trong ba yu t cn ct thit yu vi i sng
trong x hi gin n , n thc ung v ni tr ng

175
ch l chuyn xong xnh tm thng. Vic n vn mi l
qu tc. Nhng ngi lm ngh may mc, nhng ngi
bun bn cc loi vi vc tuyt vi t mi ng ngch chu
u, nhng thng gia thm th cc khu trung tm ngnh
trong cc chuyn tun du mi nm - tt c u l nhng
ng hong li bun thi tui tr ca ti. Li ni ca h
c lng nghe, sc nng ca h c th cm nhn c.
Borgenicht lm trong ngh li vi ny cho mt ngi
n ng tn Epstein, sau chuyn n mt ca hng
mang tn Brandstatter khu Jaslow ln cn. Chnh ni
Borgenicht hc c nhng c tnh phc tp ca
hng t cht liu vi vc khc nhau, n mc m ng c
th vut tay ln mt tm vi v ni cho bn bit mt
si vi, tn nh sn xut cng nh ngun gc xut x ca
vi. Vi nm sau , Borgenicht chuyn n Hungary v
gp Regina. C Regina vn kinh doanh tim may o
qun o ph n t hi mi su tui. H cng nhau m ra
mt lot ca hiu dt may, cn thn hc hi tng chi tit
ca thut kinh doanh doanh nghip nh.
tng bt ng v i ca Borgenicht vo ngy y, khi
ang ngi trn chic thng p ngc ng Hester cng
khng phi th t trn tri ri xung. ng vn l mt cu
binh ca Schnittwaren Handlung, v ng l mt th may
qun o n theo ma. y chnh l s trng ca h. Vo
thi im gia nh Borgenicht gy dng ca tim nh
ngay trong cn h b xu ca mnh, hng ngn ngi nhp
c Do Thi khc cng ang lm cng vic tng t, pht
huy ht nhng k nng khu v, may ra s dng,
n khong nm 1900, quyn kim sot ngnh may mc
chuyn giao hu nh ton b vo tay nhng ngi mi
176
n t khu vc ng u. Nh li Borgenicht din gii,
"m su bm r vo mnh t mi ang mi gi v gng
sc nh nhng k mt tr lm mi th mnh bit."
Ngy nay, vo thi bui m New York tr thnh
trung tm ca mt khu vc thnh th rng ln mun
mu mun v, s d dng qun bng mt tm quan trng
ca mt lot k nng m nhng ngi nhp c nh gia
nh Borgenicht mang n Tn Th Gii. T cui th k
XIX cho ti th k XX, may mc chnh l ngnh ngh
kinh t si ni nht trong thnh ph. C nhiu ngi
may qun o hn bt c cng vic no khc, v c nhiu
sn phm may mc c sn xut New York hn bt c
thnh ph no khc trn th gii. Nhng to nh chuyn
bit n gi vn ta lc vng h khu Broadway ca
Manhattan - t nhng dy nh kho s ti hai mi
phn khu xui di qung trng Thi i cho n
nhng cm gc xp kin c ca SoHo v Tribeca - hu
nh tt c u c xy dng quy kn cc th may o
chong, th lm m v nhng ngi may lt n,
nhng cn phng rng ln ken cht n ng v n b g
lng bn nhng chic my khu. Bc chn n thnh
ph New York hi nhng nm 1890, c kinh nghim may
qun o n, thu tha hay Schnittwaren Handlung
chnh l mt bc i dn ti c c nghip tt lnh phi
thng. N cng ging nh vic trnh din Thung lng
Silicon vo nm 1986 khi trong tay c sn mi nghn
gi ng h kinh nghim lp trnh.
Khng c g nghi ng rng nhng ngi nhp c Do
Thi y n New York vo mt thi im hon ho,

, v
177
vi nhng k nng hon ho, nh x hi hc Stephen
Steinberg ni. tn dng ti a c hi, anh phi c
nhng c tnh nht nh, v nhng ngi nhp c y
lm vic tht cn mn. H hi sinh. H cht bp, tit kim
v u t khn ngoan. Nhng bn cng phi nh rng
ngnh may mc thi by gi pht trin tht nhanh tht
mnh. C nn kinh t khao kht c c nhng k nng
m h s hu.
Louis v Regina Borgenicht, cng nh hng nghn
ngi t chn n vng t ny trn nhng con tu
ging nh h, c trao tng mt c hi bng vng.
Con ci v chu cht h cng vy, bi nhng bi hc m
cc cng nhn may mc y mang theo mnh v nh vo
mi bui ti li tr thnh iu ct yu c th tin ti
nhng bc tng mi trong x hi.
10.
Mt ngy sau hm v chng Louis v Regina Borgenicht
bn ht lot bn mi chic tp d u tin, Louis thn
chinh n Cng ty H. B. Claflin, ging ht nh Brandstatter
Ba Lan vy. n , Borgenicht yu cu tm mt i din
bn hng ni ting c, bi ting Anh ca Louis gn nh
bng khng. ng cm trong tay ton b s tin tit kim c
i ca c hai v chng - 125 -la, v vi khon tin y,
ng mua vi lm tip mt chc t tp d na. Sut
ngy m, ng v Regina ct v may. ng bn ht sch c
mi t trong hai ngy. Quay v ng li n Claflin lm
lt na. H cng bn cho ng. Rt nhanh sau , v
178
chng Borgenicht thu mt ngi nhp c cng mi va
xung tu, gip h coi sc bn tr Regina c th dnh
ton b thi gian may v, tip n l mt ngi na lm
th hc vic. Louis th vn may khu ni xa xa nh
Harlem, bn cho cc b ni tr trong khu chung c. ng
thu mt tin ca hng Ph Sheriff vi mt khu sinh hot
pha sau. ng mn thm ba c gi na, v trang b my
khu cho tt c h. ng bt u c bit n nh mt
"ngi bn tp d." ng v Regina bn tp d cng chng
vnh nh tc h lm ra vy.
Khng lu sau, gia nh Borgenicht quyt nh vn
rng ra. H bt u may c tp d cho ngi ln, vy lt
di, ri n trang phc ph n. n thng Ging nm
1892, nh Borgenicht c tt thy hai mi ngi lm
cng, hu ht l ngi nhp c Do Thi ging nh h. H
c xng sn xut ring vng h ca ng Manhattan
cng mt danh sch khch hng ngy cng di ra, bao
gm c mt ca hiu khu ni thuc s hu ca mt gia
nh ngi nhp c Do Thi khc - anh em nh
Bloomingdale. Hy nh rng v chng con ci nh
Borgenicht tnh n thi im mi t chn n t
M c c ba nm. H him khi ni ting Anh. H chng
d dt giu c g d bn c tng tng phong ph ra sao.
Bt k khon li no kim c h cng ti u t vo
cng vic lm n ht v Borgenicht ni rng ng ch c
vn vn 200 -la trong ti khon ngn hng. Nhng ng
t nh ot c s mnh ca mnh.
y chnh l li th to ln th hai ca ngnh may mc.
Khng ch bi n pht trin nhanh thn tc, n cn l mt

179
ngnh kinh doanh r rng. Qun o khng c sn xut
ra t mt nh my c quy m ln duy nht. Thay vo ,
mt lot nhng doanh nghip c thnh lp tham gia
vo thit k mu m v chun b vi vc, tip n cng
on thu, bm, nh khuy phc tp u c chuyn
sang cc nh thu nh l. V nu mt nh thu no
phnh ra ln, hoc tham vng, anh ta s bt u
thit k mu m ca ring mnh v chun b cht liu vi
vc ring. n nm 1913, ng chng c khong mi
su nghn cng ty ring l trong ngnh may mc ca
thnh ph New York, rt nhiu trong s ging ht nh
ca tim nh Borgenicht trn Ph Sheriff.
"Mc ban u bc vo vic lm n l rt thp. V c
bn ch l mt doanh nghip gy dng nn t my ci my
khu, m my khu th chng tn km lm," Daniel Soyer,
mt s gia vit rt nhiu v ngnh dt may ni. "Th nn
anh chng cn ln lng nhiu vn lm. Giai on chuyn
sang th k XX, chc ch mt nm mi -la sm mt
hay hai ci my khu. Tt c nhng g bn cn lm tr
thnh mt nh thu l c trong tay my ci my khu, my
ci bn l, vi ba cng nhn. Chnh lch li nhun rt thp
nhng bn c th kim c cht nh."
Hy nghe xem Borgenicht miu t ra sao v quyt nh
vn rng ra ngoi mt hng tp d ca ng:
T nhng nghin cu v th trng, ti bit l ch c ba nh sn
xut may mc tr em vo nm 1890. Mt l tay th may
ngay gn ti, vn ch may theo s o t hng, trong khi hai
ngi kia th lm ra th sn phm t tin m ti chng ham h
cnh tranh lm g. Ti mun lm ra nhng th gi c bnh
180
dn - trang phc, t tm, len d. Mc tiu ca ti l sn
xut ra may mc qung i qun chng c th chp nhn
c, nhng th qun o - t gc kinh doanh m ni - c th
tiu th ngang nhau cc ca hng ln nh, c thnh ph v
vng nng thn. Vi s gip ca Regina - c y lun c
khiu thm m v kh nng thm nh tuyt ho - ti to ra
mt lot sn phm mu. Trng chng ra cho cc khch hng
thn thit cng bn b, ti nh trng nhu cu cc gia
nh xt v mi kha cnh - may mc ca ti s tit kim
cng vic cho cc b ni tr, cht liu v ng kim mi ch tt
ngang nga, thm ch chc chn tt hn bt c th g c lm
th cng ti nh, gi c cng rt thch hp mua may bn t.
n mt dp, Borgenicht nhn ra rng c hi duy nht
bn hng gi r hn cc hng sn xut ln khc chnh
l b i khu trung gian, thuyt phc cc nh bun bn
vi trc tip cho ng. Louis n gp ng Bingham no
Cng ty Lawrence, mt "ngi n ng Yankee cao, v
d tn, ru trng vi i mt mu lam nh thp." Hai
ngi bn h - mt ngi nhp c n t vng nng
thn Ba Lan vi th ting Anh ngc ng i mt vi mt
g Yankee hng hch. Borgenicht ni rng ng mun mua
bn mi kin vi cashmere. Bingham cha bao gi bn
hng cho mt cng ty ring l, ng ni l mt ca hng
lo to vn nh trn Ph Sheriff.
"Anh mt dy my dn m n y v hi xin ti lm
n lm phc!" u tin Bingham ln ting nt n.
Nhng cui cng ng ta ni ng .
iu Borgenicht gt hi c trong nhng ngy di
bn ba mi tm ting ng h chnh l mt bi hc v

181
nn kinh t hin i. ng hc c cch nghin cu th
trng. ng hc c v t chc sn xut. ng hc
c cch lm th no m phn vi mt ngi
Yankee knh kiu. ng hc c cch lm th no ho
mnh su vo nn vn ha i chng nm bt c
nhng xu hng thi trang mi.
Nhng ngi nhp c Ireland v Italy n New York
vo cng thi im y khng c c li th . H
khng c ni mt k nng c bit ph hp vi nn kinh
t thnh th. H lm lao ng cng nht, ngi gip vic
v cng nhn xy dng - nhng cng vic m h c lm
trong sut ba mi nm tri m khng bao gi hc c
cht no v nghin cu th trng, sn xut hay cch no
iu hng cho nn vn ha i chng, cch no
m phn vi nhng ngi Yankee vn ang thng tr
th trng.
Hay th nhn vo s phn ca nhng ngi Mexico
nhp c vo California t nm 1900 n cui thp nin
1920 lm vic nhng va rau qu ln. n gin ch l h
chuyn t kip sng bn nng phong kin Mexico sang
i dn ngho California. "Nhng iu kin trong ngh
may mc cng ti t chng khc cht no," Soyer ni tip.
"Nhng l mt cng nhn dt may, bn s gn vi trung
tm cng nghip hn. Nu bn lm vic trn mt cnh
ng California, bn chng c cht manh mi no
xem iu g xy ra vi sn phm khi n b chuyn ln xe
ti. Nu bn lm vic trong mt tim may mc nh, lng
lu th thp cn cc iu kin th khng khip, thi gian
lm ng ng, nhng bn c th quan st chnh xc xem
182
nhng ngi thnh cng ang lm g, v bn c th nhn
xem cch gy dng cng vic ca ring mnh ra sao."
28

Khi Borgenicht tr v nh vo bui m vi cc con, c
th ng mt mi, ngho nn v ngp ln v cng vic,
nhng ng vn sng. ng l ngi ch ca chnh mnh.
ng chu trch nhim v nhng quyt nh v phng
hng ca chnh mnh. Cng vic ca ng phc tp: n li
cun c tm c v tr tng tng ca ng. V trong cng
vic ca ng, c tn ti mt mi lin h gia n lc v
tng thng: Louis v Regina cng thc may tp d
mun bao nhiu, ngy hm sau h cng kim c nhiu
tin hn by nhiu.
Ba yu t - s c lp, phc tp v mi lin h gia
n lc v tng thng - nh nhiu ngi ng tnh,
chnh l ba phm cht phi hi mt cng vic tr
nn ng hi lng. Khng phi n gin l chuyn lm ra
bao nhiu tin trong khong t chn gi sng n nm gi
chiu khin chng ta hon ton hnh phc.

28
Ti nhn ra rng c v k l khi ni nhng ngi nhp c Do Thi
vo M l may mn khi gia nh v h hng rut tht m h b li
chu u phi cn k vi nguy c b tiu dit trong tay c quc x.
Trn thc t, Borgenicht khng c th hin ni thng tm ny trong
cun hi k xut bn nm 1942 ca mnh. ng t tn n l The
Happiest Man (Tm dch: Ngi n ng hnh phc nht.) Sau hng
lot chng sch ngp trn nim lc quan hng khi, cun sch kt li
bng vic khc than hin thc chu u di ch thng tr ca c quc
x. Nu nh cun The Happiest Man c xut bn vo nm 1945, khi
ton b cu chuyn v v thm st Holocaust (c quc x - di s
ch o ca Adolf Hitler, tin hnh st hi su triu ngi Do Thi
chu u hi Th chin th hai) c bit ti, ta c th tng tng
c cun sch s phi c mt ta rt khc.

183
l chuyn liu cng vic c tha mn chng ta hay
khng. Nu ti ngh bn la chn gia mt bn l cng
vic kin trc s vi mc lng 75 nghn -la mt nm
v mt bn l lm vic ti nh giam hng ngy trong sut
phn i cn li ca bn vi th lao 100 nghn -la mt
nm, bn s chn ci no? Ti on l la chn u tin,
bi c c phc tp, s c lp v mi lin h gia n lc
v tng thng trong vic thc hin nhng cng vic
mang tnh sng to, v l iu ng gi hn c tin bc
i vi hu ht chng ta.
Cng vic tha mn c c ba tiu ch ni trn c
coi l c ngha. Lm mt gio vin c ngha. Lm mt
nh vt l hc c ngha. Lm mt nh kinh doanh cng
vy, v s nhim mu ca ngnh dt may - vi bi cnh
tn khc v u m - ng thi cng l th cho php nhng
ngi nh gia nh Borgenicht, va mi bc chn xung
tu, tm c th g c ngha lm.
29
Khi Louis

29
Hy xc nh r: ni rng cng vic dt may c ngha khng h c
lng mn ha n ln. l loi lao ng cc nhc v cng v thng rt
ti tn khn kh. Cc iu kin th rt phi nhn o. Mt cuc kho st
hi nhng nm 1890 kt lun thi gian lm vic hng tun l tm
mi t gi ng h, tc l mi hai ting mt ngy. C nhiu khi cn
cao hn. David Von Drehle vit trong cun Triangle: The Fire That
Changed America (Tm dch: Hnh tam gic: Ngn la bin i nc
M), "Trong nhng ma hng bn rn, chng h bt thng khi bt gp
cnh cc cng nhn ngi trn gh u hay chic gh hng hc no ,
rp mnh trn my khu hay bn l nng bng, t nm gi sng n chn
gi m, sut mt trm ting ng h hoc hn th na. Hn na, ngi
ta ni rng trong sut nhng ma hng bn rn, ting my khu xonh
xoch ro ro khng bao gi hon ton tt lng vng h khu ng, d
ngy hay m.
184
Borgenicht tr v nh sau khi nhn thy chic tp d tr
em ln u tin, ng nhy chn so. ng cha h bn
c th g. ng vn khn cng, khng mt xu dnh ti v
ng bit rng lm ra th g t tng ca mnh s
i hi hng nm tri lao ng ct lc. Nhng ng ngy
ngt phn chn, bi vin cnh nhng nm thng lao ng
cc nhc lin min khng c v g l gnh nng vi ng.
Bill Gates cng c cm gic tng t khi anh ngi vo g
bn phm my tnh ln u tin Lakeside. V nhm
Beatles khng chn bc trong khip hi khi h c
thng bo rng h phi chi tm ting mt m, by ngy
mt tun. H chp ly c hi. Lm vic vt v s l li
tuyn n ch khi n chng c cht ngha g. Mt khi
mang ngha, n tr thnh mt th khin bn m gh ly
eo v mnh v vui phi phi.
Kt qu quan trng bc nht t php l ca ngnh dt
may chnh l iu xy n vi nhng a tr trng thnh
trong nhng gia nh ni cc cng vic c ngha c
thc hin. Th tng tng xem mi th ra sao khi chng
kin thnh cng nhanh chng ca Regina v Louis
Borgenicht qua i mt con ci ca h. Chng s c c
bi hc m cu nh Alex Williams nhn c gn mt th
k sau - bi hc ng vai tr then cht vi nhng ai
mun ng u vi nhng tm cao ngh nghip nh lut
hay y dc: nu bn lm vic chm ch v bit i hi
cho bn thn mnh, bit vn dng u c v tr tng
tng ca mnh, bn c th nh hnh th gii theo nhng
ham mun ca ring mnh.

i Nga v cc
n o nam cung cp cho
nn giu c
thnh nhng chuyn

185
11.
Vo nm 1982, mt sinh vin chuyn ngnh x hi hc
tn l Louise Farkas n ving thm mt lot nh iu
dng v khu cn h thnh ph New York v Miami
Beach. C tm kim nhng ngi nh gia nh Borgenicht
hay chnh xc hn l nhng a tr ca cc gia nh nh
nh Borgenicht, nhng ngi ti New York trong ln
sng t ngi nhp c Do Thi thi k chuyn ngot th
k trc. V vi mi ngi phng vn, c u xy dng
cy ph h gia nh th hin xem mt dng di gm cha
m, con ci, chu v, trong mt s trng hp l c cht
na - lm g kim sng.
y l phn miu t ca "i tng s 18":
Mt th may ngi Nga t chn n M, bc vo ngh kim
ch, lm vic trong mt tim len vi ng lng t i. Sau
nhn may mc lm nh vi s gip ca v v
a con ln. gia tng thu nhp, ng lm vic thu m
sut sng. Sau ng sng to ra mt mn v bn trn
ng ph New York. ng tch ly c cht vn ling v
bc vo mt v u t lm n vi my a con trai. H m
mt ca tim may y phc nam. Bc th may ngi Nga v cc
cu con trai tr thnh nh sn xut qun o nam cung cp cho
vi hiu nam... Cc con trai v ngi cha tr nn giu c
pht t... Con ca my cu con trai tr thnh nhng chuyn
gia c gio dc cn thn:
186

Di y l mt v d na. l mt th thuc da di
c t Ba Lan hi cui th k XIX:

Cc cy ph h ca nhng gia nh Do Thi m Farkas
dng ln ko di sut nhiu trang, mi trang li ng nht
r rt vi trang trc , cho ti khi kt lun tr nn
khng th no chi b: cc bc s v lut s ngi Do Thi
khng tr thnh nhng ngi chuyn nghip bt chp
xut thn thp hn. H tr thnh nhng ngi chuyn
nghip chnh nh xut thn hn km y.
Ted Friedman - v lut s tranh tng li lc hi nhng
nm 1970 v 1980, vn nh hi cn l mt a tr i xem
ha nhc vi m Nh ht Carnegie. H ngho rt v
sng nhng x xnh khut no nht ca khu Bronx. Lm
Ngi ch y phc...............Ngi ch y phc
Lut s Lut s
Th may / Ngi ch y phc
Nh sn xut ti xch Nh sn xut ti xch
Bc s
Th thuc da
Lut s Lut s
Bc s

187
th no h lo c v? "Mary ly gi 25 xu," Friedman ni.
"C mt c Mary vn l ngi sot v, v nu bn a cho
Mary hai mi lm xu, c y s cho bn ng ban cng
tng hai m khng cn v. Nh ht Carnegie chng bit g
v vic . Ch l b mt gia bn v Mary thi. Cng phi
i c mt qung ng y, nhng chng ti lun quay li
mt hai ln mi thng."
30

M ca Friedman vn l mt ngi Nga nhp c. B
khng ni c my ting Anh. Nhng b i lm th
may t hi mi lm tui v tr thnh mt ngi t chc
nghip on dt may xut sc, v iu bn hc c t
cng vic l thng qua sc mnh thuyt phc v khuyn
khch, bn c th a cc con mnh ti Nh ht Carnegie.
Khng c bi hc no dnh cho mt lut s ang tim
tng ny n tt hn th. Ngnh dt may chnh l doanh tri
hun luyn tn binh cho cc ngnh ngh.
Vy cha ca Joe Flom lm g? ng may mt m vai
cho y phc n. Cha ca Robert Oppenheimer lm g? ng
l mt nh sn xut dt may, ging nh Louis
Borgenicht. T gc lm vic ca Flom ti hng Skadden,
Arps xui xung mt t cu thang chnh l vn phng

30
Cch gii thch thng dng cho thnh cng ca nhng ngi Do Thi,
d nhin, rng ngi Do Thi bc ra t mt nn vn ha tri thc, y tr
tu. H vn ni danh l "nhng ngi ca sch v." Chc chn c nhng
yu t xut pht t . Nhng khng ch nhng a con nh gio s Do
Thi mi n hc trng lut. Cn c nhng a tr con nh cng nhn
dt may na. V li th then cht ca chng trong vic leo ln nhng nc
thang ngh nghip khng phi l s nghim cn tri thc m bn thu
c t vic nghin cu gio l Do Thi. phi l tr thng minh thc
t v s khn ngoan m bn hc c t vic quan st cha mnh bn tp
d trn Ph Hester.
188
ca Barry Garfinkel - ngi c mt Skadden, Arps lu
xp x Flom, ngi sut nhiu nm ng u b phn
tranh tng ca hng. M ca Garfinkel lm g? B l th
lm m. B khu m ti nh. Hai cu con trai ca Louis v
Regina lm g? H i hc trng lut v c chnh nhng
a chu ca h - khng km ly mt ngi - cui cng
u tr thnh bc s v lut s.
Di y l cy ph h gia nh ng ch nht ca
Farkas. N thuc v mt gia nh ngi Do Thi xut thn
t Romania, vn s hu mt tim tp ha nh c quc v
ri n New York m mt ca hng khc, ngay vng h
khu ng Manhattan. y chnh l cu tr li tinh t nht
cho cu hi xem tt c nhng Joe Flom c ngun gc t u?

12.
Cch tr s Skadden, Arps mi dy nh v pha bc,
vng trung Manhattan chnh l vn phng ch th ng
gm ca Joe Flom, mt hng lut ni chung c coi l
tt nht th gii.
BS BS BS
CH TIM TP HO NH
BS Nh tm l hc
BS BS LS
LS LS BS
Ch ST Ch ST Ch ST Ch ST Ch ST

t hai
i
a khc.
a
c
New
ng v
p
ng chng
? Thnh cng khng
t
ng, v
a Bill
189
Hng ny t tr s bn trong mt ta cao c vn
phng danh gi c bit vi ci tn Black Rock. Vic
c tuyn dng vo y i hi mt cht php thn.
Khng ging nh nhng hng lut chnh yu khc New
York, nhng hng c trong tay hng trm lut s ri rc
khp cc th quan trng trn th gii, cng ty ny ch
trin khai hot ng ra bn ngoi ta cao c Manhattan
n nht thi. N khc t cc thng v nhiu hn
so vi tip nhn. Khng ging nh tt c cc i th, n
khng tnh ph theo gi. N ch n thun t ra mt ci
gi. C ln, khi bo v hng Kmart khi mt v thn tnh,
cng ty a gi 20 triu -la cho hai tun lm vic.
Kmart tr tin - rt vui v. Nu cc lut s ca hng ny
khng khn ngoan hn bn, h s gii quyt cng vic gii
hn bn, v nu h khng th lm vic c hn bn, h s
chin thng hon ton thng qua da dm. Trong sut hai
thp k va qua, khng mt hng lut no trn th gii
lm ra nhiu tin hn th, ht la lut s ny n la khc.
Trn tng vn phng Joe Flom, ngay k bc nh ca
Flom cng George Bush Sr. v Bill Clinton, c mt bc
ng chp chung vi lut s thnh vin hng i th.
Khng c ai vn n nh cao ca ngh lut New
York tr phi anh ta hay c ta thng minh, tham vng v
lm vic cn mn, r rng l bn ngi n ng sng lp
ra hng Black Rock ph hp vi miu t y. Nhng chng
ta bit hn th rt nhiu, phi vy ch? Thnh cng khng
phi th hnh ng ngu nhin. N ny sinh t mt lot
hon cnh v c hi c th d on v y quyn nng, v
tnh n thi im ny, sau khi xem xt cuc i ca Bill
190
Joy v Bill Gates, nhng tuyn th khc cn cu nh ngh
v nhng thin ti, Joe Flom, gia nh Janklows, gia nh
Borgenicht, s chng kh khn g pht hin ra xem mt
lut s hon ho c gc gc t u.
Ngi ny s phi ra i chnh vo vng trng nhn
khu hc, nh vy m c hng nhng iu tt p
nht cc trng cng thnh ph New York v c thi k
d dng nht ti th trng vic lm. Anh ta s phi l
ngi Do Thi, ng nhin, v v th, b chn chn ngoi
ca nhng hng lut k cu khu trung tm bi nguyn do
"lai lch" ca anh ta. Cha m ca ngi ny t hn cng
lm mt cng vic no c ngha trong ngnh dt may,
truyn li cho con ci mnh tinh thn t gic, tnh kin tr
v mi lin h gia n lc v tng thng. V mt trng
hc tt - mc d n khng nht thit phi l mt trng
gh gm - s l ni l tr ca gia nh n hc. Cu chng
cng khng nht thit phi l ngi thng minh nht lp,
ch cn thng minh l c.
Thc ra, chng ta cn c th chi li chnh xc hn th.
Cng ht nh vic c mt ngy sinh hon ho cho mt v
ti phit kinh doanh th k XIX, mt ngy sinh hon ho
cho mt ng trm phn mm, cng s c ngy sinh hon
ho cho mt lut s Do Thi New York na. l vo
nm 1930, bi iu s em li cho v lut s li th
ca mt th h t i may mn. N cng khin anh ta c
thm 40 tui i tnh n nm 1970, khi cuc cch mng
trong ngnh lut bt u, khong thi gian y s chuyn
thnh giai on Hamburg gm mi lm nm y lnh
mnh trong nghip v st nhp, mua li trong khi nhng

191
lut s giy-trng b chm tr v m tt v nhng ba
tra thn mt kiu lai rai i m. Nu bn mun tr
thnh mt lut s New York v i, lm k chu ra li l
mt li th, v cha m bn lm nhng cng vic c
ngha li l mt li th na, v, cn na, s l li th nu
c ra i vo nhng nm u thp nin 1930. Nhng
nu bn hi c ba li th ny - bao trm ln trn mt
liu lng va ca ti nng v n lc - th chnh l
mt s kt hp khng g ngn chn ni. iu ging
ht vic l mt tuyn th khc cn cu sinh vo ng
mng 1 thng Ging.
Hng lut Black Rock chnh l Wachtell, Lipton,
Rosen & Katz. Lut s thnh vin u tin ca hng l
Herbert Wachtell. ng sinh nm 1931. ng ln ln trong
khu nh nghip on Cng nhn May Hp nht ngang
qua Cng vin Van Corlandt Bronx. Cha m ng l
ngi Do Thi nhp c t Ukraine. Cha ca ng lm
trong mt doanh nghip sn xut lt n cng vi cc
anh em, trn tng su ca mt ta nh gi y l mt
l sang trng ng Broadway & Spring, khu SoHo.
ng i hc trng cng thnh ph New York hi nhng
nm 1940, sau l Trng City khu thng Manhattan,
ri n Trng Lut thuc i hc New York.
Lut s thnh vin th hai l Martin Lipton. ng sinh
nm 1931. Cha ng l gim c mt nh my. ng l hu
du ca gia nh Do Thi nhp c. ng hc ti trng
cng thnh ph Jersey, tip n l i hc Pennsylvania,
sau l Trng Lut thuc i hc New York.
192
Thnh vin th ba l Leonard Rosen. ng sinh nm
1930. ng ln ln trong cnh ngho kh khu Bronx, gn
sn vn ng Yankee. Cha m ng l ngi Do Thi nhp
c t Ukraine. Cha ng lm cng vic mt th t dp ti
khu dt may Manhattan. ng vo hc trng cng
thnh ph New York hi nhng nm 1940, sau l
Trng City khu thng Manhattan, tip n l Trng
Lut thuc i hc New York.
Thnh vin th t l George Katz. ng sinh nm 1931.
ng ln ln trong mt cn h tng trt mt phng ng
khu Bronx. B m ng l con ci ca nhng ngi Do Thi
nhp c t ng u. Cha ng bn bo him. Cn ngi ng
- sng cch vi dy nh, l mt th may trong mt doanh
nghip may mc, lm vic khon ngay ti nh mnh. George
Kratz i hc trng cng thnh ph New York hi nhng
nm 1940, sau l Trng City khu thng Manhattan,
tip n l Trng Lut thuc i hc New York.
Th tng tng rng chng ta gp ai trong s
bn thanh nin mi tt nghip t trng lut ny, ngi
trong phng ch thanh nh ti hng Mudge & Rose ngay
k bn mt ngi Bc u mt xanh xut thn t mt
"hon cnh" thch hp. Chng ta chc s t cc cho
ngi Bc u kia. V c th chng ta sai, bi nhng
ngi nh Katz, nh Rosen, nh Lipton v nh Wachtell
s hu mt s th m mu ngi Bc u kia khng c
c. Th gii ca h - nn vn ha, th h v lch s gia
nh h em li cho h nhng c hi to ln nht.
193
P H N H A I
DI SN
H A R L A N , K E N T U C K Y
195
C H N G V I
Harlan, Kentucky
" H Y C H T N H M T T H N G N N G ,
N H C C H A N H T R A I M Y L M. "

1.
mm ng nam ca Kentucky, phn ko di ca dy
ni Appalachia, vn c bit ti vi ci tn cao nguyn
Cumberland - ta lc th trn Harlan nh b.
Cao nguyn Cumberland l mt vng hoang d, trp
trng vi khu nh phng, nhng vch ni cao t nm
trm n mt nghn b, cc thung lng hp, c ni ch

rng cho con ng mt ln men theo mt nhnh sng.
Khi vng ny c khai ph ln u tin, cao nguyn vn
cn c bao ph bng c mt khu rng nguyn sinh rm
rp. Nhng cy bch dng tulip vn cao nhng ni
kn o v pha chn i, mt s thn cy c ng knh
rng ti by hay tm b. K bn chng l nhng cy si
trng, cy d, cy phong, cy c ch, cy tiu huyn, cy
bul, liu, tuyt tng, thng v c

c cn, tt c mc cun
196
vo mt tm li dt nn bi nhng thn nho di, cha
ng mt trong nhng qun th thc vt to ln nht
trn khp bn cu Bc. Trn mt t l gu, s t ni v
rn chung; trn ngn cy, c mt by sc dn hng
ngang tht l lng; di lng t, nhng va than dy xp
lp lp ln nhau.
Ht Harlan c thnh lp nm 1819 nh tm gia
nh nhp c t vng pha Bc nc Anh. H n
Virginia th k XVIII v ri chuyn v pha ty ti dy
Appalachia tm kim t ai. Ht ny cha bao gi
giu c. Trong sut mt trm nm u tin, dn c y
rt t i, chng my khi vt qua con s mi nghn
ngi. Nhng ngi nh c u tin y nui ln v
chn th cu cc vng i, kim k sinh nhai trn
nhng trang tri nh b gia vng thung lng. H v
chng ct ru whiskey vn sau nh, n h cy, th
chng xui theo dng sng Cumberland vo ma xun,
khi con nc ln cao. Cho ti tn th k XX, i n trm
xe la gn nht cng phi mt hai ngy xe sc vt ko.
Li duy nht ra khi th trn l i ngc ln ni Pine,
vn l sn dc di ti chn dm trn mt con ng thi
thong vn ly li v lng chng . Harlan l mt ni
khut no v l lng, chng h c cng ng rng ln
xung quanh n bit ti, v c l n vn s tip tc nh
vy nu khng tn ti mt thc t l hai trong s cc gia
nh sng lp th trn - nh Howard v nh Turner cm
chng lnh, canh chng ngt vi nhau.
V trng tc ca dng h Howard l Samuel Howard.
ng xy dng ta n v nh t ca th trn. Ngi

197
ng nhim vi ng l William Turner, vn s hu mt
qun tr v hai ca hng tp ha. Mt ln trn bo ko
sp hng ro bao quanh t ai nh Turner, mt con b
nh hng xm long qung trn t ca h. Chu trai ca
William Turner c tn l Jim Qu s (Devil Jim) bn
cht con b. Nh hng xm qu khip hi khiu ni v
b trn khi ht. Ln khc, c ngi th m mt ca
hng cnh tranh vi tim nh Turner. Gia nh Turner
ln ting nt n ti ni ng ny phi ng ca hng v
chuyn n Indiana. Nhng ngi ny tht chng d
chu g.
Mt m Wix Howard v "Little Bob" Turner - chu
trai ca Samuel v William, ginh nhau phn thng lc
chi bi x ph. Ngi n t co k kia gian ln. H nh
ln. Ngy hm sau h ng trn ng v sau mt cn
ma sng n, Little Bob Turner gc ng vi mt pht
n xuyn vo ngc. Mt tp ngi nh Turner ko n
ca hng nh Howard lng m b Howard. B s nhc, b
lin k li cho con trai Wilse Howard, tun sau anh ta
u sng vi mt chu trai khc nh Turner - Will Turner
tr tui - ngay trn ng dn ti Hagan, Virginia. m
, mt ngi nh Turner cng a bn tn cng nh
Howard. Hai gia nh sau ng ngay bn ngoi ta
n Harlan. Trong trn u sng, Will Turner b bn cht.
Rt ng ngi gia nh Howard sau n gp b
Turner - m ca Will Turner v Little Bob ngh
ngng bn. B c tuyt: "Chng my khng th no ra
sch ch mu c," b ni, ch ngay ra ch vt mu
ni con trai cht.
198
Mi th nhanh chng chuyn t ti t sang kinh
hong. Wilse Howard lao n ch "Little George" Turner
v bn cht anh ta gn th trn Sulphur Springs. Ngi
nh Howard phc kch ba ngi bn nh Turner - thuc
gia nh Cawood v git sch c ba. Mt i v trang
c c n kim tm ngi h Howard. Trong trn
u sng chung cuc, thm su ngi na b git hoc b
thng. Wilse Howard bit tin nh Turner ang truy
ui anh ta, anh ta cng mt ngi bn dong n Harlan
v tn cng nh Turner. Quay tr li, ngi nh Howard
li b phc kch. Trong trn chin, li thm mt ngi
na b cht. Wilse Howard chy n nh "Little George"
Turner v bn anh ta nhng trt, li git cht mt
ngi khc. Mt i cnh st bao vy nh Howard. Li
mt trn u sng na. Li thm ngi cht. C ht ri
vo mt cn no ng. Ti ngh l bn nhn thy bc
tranh. Th k XIX, trn t Hoa K, c nhng ni chn
con ngi sng ha thun. Nhng Harlan, Kentucky
khng phi l mt ni nh th.
"Thi i!" b m ca Will Turner ngt li ngay khi
anh ta lt v nh, r ln au n sau khi b bn trng
trong cuc u sng ta n vi nh Howard. "Hy cht
nh mt thng n ng, nh cch anh trai my lm!"
B thuc v mt th gii vn qu quen thuc vi sng
n tn khc n mc b c sn d tnh v vic phi
chu ng ra sao vi nhng s tnh kiu . Will bn vo
ming mnh, v anh ta cht.

199
2.
Gi s bn c c ti Harlan hi cui th k XIX
iu tra nguyn nhn ca mi cu hn Howard-Turner.
Bn tra hi tt c nhng ngi d phn cn sng st cn
thn ht mc c th. Bn i cung cp mi t liu, ly li
khai v nghin ngm cc bin bn phin ta cho ti khi
thu c nhng gii thch cn k v chnh xc nht v
tng giai on trong cuc tranh chp y cht chc ny.
Bn s bit c bao nhiu y? Cu tr li l, chng
c my. Bn s ch bit rng c hai gia nh Harlan
khng a g nhau lm, bn s xc nhn rng Wilse
Howard - k phi chu trch nhim cho bit bao nhiu
hnh ng bo lc, chc chn phi ng sau vnh mng
nga. Nhng vic xy ra Harlan s vn cha tr nn r
rng cho ti khi bn quan st tnh trng bo lc y mt
phm vi rng ln hn.
Mt hin thc ng vai tr then cht trc ht
Harlan l cng thi gian hai nh Howard v Turner nh
git ln nhau, th nhng cuc ng gn nh vy cng
xy ra nhng th t nh b ri rc trn di dy
Appalachia. Mi hn th kht ting gia hai nh Hatfield -
McCoy vng gip ranh gia Ty Virginia, Kentucky khng
xa Harlan khin hng chc ngi b git hi trong c
mt chui hnh ng bo lc ko di sut hai mi nm
tri. Cn mi cu hn French - Eversole ht Perry,
Kentucky th khin hai mi ngi cht, su trong s
b git hi di tay "Bad Tom" Smith (Tom Xu xa -
trong cun Days of Darkness - Nhng ngy en ti, John
199
2.
Gi s bn c c ti Harlan hi cui th k XIX
iu tra nguyn nhn ca mi cu hn Howard-Turner.
Bn tra hi tt c nhng ngi d phn cn sng st cn
thn ht mc c th. Bn i cung cp mi t liu, ly li
khai v nghin ngm cc bin bn phin ta cho ti khi
thu c nhng gii thch cn k v chnh xc nht v
tng giai on trong cuc tranh chp y cht chc ny.
Bn s bit c bao nhiu y? Cu tr li l, chng
c my. Bn s ch bit rng c hai gia nh Harlan
khng a g nhau lm, bn s xc nhn rng Wilse
Howard - k phi chu trch nhim cho bit bao nhiu
hnh ng bo lc, chc chn phi ng sau vnh mng
nga. Nhng vic xy ra Harlan s vn cha tr nn r
rng cho ti khi bn quan st tnh trng bo lc y mt
phm vi rng ln hn.
Mt hin thc ng vai tr then cht trc ht
Harlan l cng thi gian hai nh Howard v Turner nh
git ln nhau, th nhng cuc ng gn nh vy cng
xy ra nhng th t nh b ri rc trn di dy
Appalachia. Mi hn th kht ting gia hai nh Hatfield -
McCoy vng gip ranh gia Ty Virginia, Kentucky khng
xa Harlan khin hng chc ngi b git hi trong c
mt chui hnh ng bo lc ko di sut hai mi nm
tri. Cn mi cu hn French - Eversole ht Perry,
Kentucky th khin hai mi ngi cht, su trong s
b git hi di tay "Bad Tom" Smith (Tom Xu xa -
trong cun Days of Darkness - Nhng ngy en ti, John
200
Ed Pearce vit l mt g, " ngu n khng bit
s l g, thng minh tr nn nguy him v l mt
tay thin x c khi"). Mi cu hn Martin - Tolliver ht
Rowan, Kentucky hi gia thp nin 1880 dn ti ba
cuc u sng, ba cuc phc kch, hai ln tn cng vo
nh v kt thc vi mt cuc u sng sut hai ting ng
h c s tham gia ca mt trm ngi n ng c v
trang. Mi th Baker - Howard ht Clay, Kentucky bt
u t nm 1806, vi vic mt cuc sn nai sng tm t
nhin tr nn ti t, v khng chm dt cho ti tn nhng
nm 1930, khi vi ngi nh Howard git cht ba ngi
Baker trong mt cuc t kch.
V y ch mi l nhng mi hn th c bit ti
nhiu. Ngh s bang Kentucky l Harry Caudill c ln
xem xt phng lm vic ca mt th k phin ta lu ng
ti mt th trn vng cao nguyn Cumberland, ng tm ra
n mt nghn co trng st nhn tri di t hi cui Ni
Chin, thp nin 1860 cho ti tn u th k XX - v y
ch l i vi mt khu vc cha bao gi t ti con s hn
mi lm nghn dn, ni rt nhiu hnh vi bo lc thm
ch cha cu thnh ti st nhn. Caudill vit v mt phin
ta xt x ti git ngi ht Breathitt - hay "Breathitt
m mu," ci tn n dn c bit ti - cui cng kt
thc t ngt khi ngi cha ca b co, "mt ngi n
ng vi ln ru gng to b v hai khu sng lc t chng,"
bc ln ch quan ta v chp ly cy ba.
Con ngi thu hiu thi th g vo bn quan ta v tuyn
b, Phin ta kt thc v mi ngi c th v. Chng ta s

201
khng c bt c phin ta no y ht, b con . V quan ta
mt ta tai vi vng ng thun li tuyn b phi thng y v
ngay lp tc ri khi th trn. Khi phin ta c triu tp ln
sau , bi thm on v cnh st trng c bo v bi su
mi lnh, nhng b co khng th c mt ti bui xt x. Hn
b git trong mt cuc tp kch.
Khi gia nh ny gy ln vi gia nh khc, l mt
mi th hn. Khi nhiu gia nh nhng th t nh b
nh nhau trn cng mt rng ni gy chin ln nhau, th
l mt hnh mu.
Vy u l nguyn c sn sinh ra hnh mu Appalachia?
Trong sut nhiu nm tri, nhiu cch l gii tim nng
c kim nghim v tranh ci, ri s ng thun l
din rng khu vc ny b gy phin nhiu bi mt khuynh
hng c bit c hi m cc nh x hi hc gi tn l
"nn vn ha danh d" (Culture of Honor).
Nn vn ha danh d c xu hng n su bt r cao
nguyn cng nh cc vng t mu m kh trng trt khc,
nh Sicily hay x Basque trp trng i ni Ty Ban
Nha. Nu bn sinh sng trn mt khu i ni ln nhn
si no , th t hn, bn khng th trng trt. Bn chc
phi nui d hoc cu, v th vn ha ny n khi bn l
mt anh chn cu s rt khc vi th vn ha ny sinh
xung quanh vic cy cy trng trt. S sng cn ca mt
ngi nng dn ty thuc vo s cng tc ca nhng
ngi khc nhau trong cng mt cng ng. Nhng mt
ngi chn gia sc th t mnh xoay xa. Ngi nng dn
cng khng phi lo lng rng sinh k ca mnh s b n
cp vo bui m, bi v cy trng khng th d dng b
202
cum mt, tr phi, ng nhin - c chuyn mt tn trm
mun chuc phin phc vo thn bng vic t mnh gt
sch c tha rung. Nhng mt ngi chn gia sc th c
nhiu iu phi lo lng. Anh lun b t di mi e da
tn gia bi sn trin min do mt mt gia sc. Vy nn
anh ta phi quyt lit: anh ta phi t ra rnh mch, thng
qua li ni v hnh ng - rng anh ta khng yu t. Anh
s phi bng lng chin u p tr vi thch thc d
l nh nht i vi thanh danh ca mnh - v "nn vn
ha danh d" mang ngha . l mt th gii ni danh
d mt ngi n ng v tr trng tm gia k sinh nhai
v lng t trng ca anh ta.
"Thi im then cht i vi s pht trin ca thanh
danh ngi chn gia sc tr tui chnh l cuc gy hn
u tin ca anh ta," nh dn tc hc J. K. Campbell
vit v mt nn vn ha mc sc Hy Lp. "Cc cuc ci
c tt yu xy ra ni cng cng. N c th din ra ti qun
c ph, qung trng lng hay thng xuyn nht l
vng vnh ai chn th ni mt cu chi th hoc hn
m mt mc ng khc nm vo con cu l ng i lc ca
anh chnh l mt s s nhc nht thit i hi cch p tr
bng v lc.
Vy ti sao Appalachia li nh th? l bi ni chn
m nhng c dn ban u ca khu vc ny vn xut thn.
Nhng ni c gi l cc bang nng nghip tha ngi
ca nc M - min nam v ty bin gii Pennsylvania
cho ti Virginia v Ty Virginia, Kentucky v Tennesse,
Bc Carolina v Nam Carolina, v vng cc bc ca
Alabama v Georgia - c nh c a phn bi nhng

203
ngi nhp c n t mt trong nhng nn vn ha danh
d d di nht th gii. H l nhng ngi "Scotland-
Ireland" - xut thn t nhng vng t thp x Scotland,
cc ht pha bc nc Anh v tnh Ulster Bc Ireland.
Nhng vng bin gii - nh cch ngi ta vn gi
nhng khu vc ny - l nhng lnh a xa xi v v trt t
vn giao chin lin min hng trm nm rng. Ngi
dn ca khu vc ny m chm trong bo lc. H l nhng
ngi chn gia sc, kim k sinh nhai trn t ai si
v t mu. H nng tnh th tc, p tr vi s khc nghit
v tnh trng ln xn ca mi trng mnh sinh sng bng
cch xy dng nhng mi c kt gia nh bn cht v t
s trung thnh huyt thng ln v tr thng tn. V khi
h nhp c vo Bc M, h di chuyn vo su trong ni
a M, n nhng vng ho lnh, khng lut php, si
ln nhn v t mu m nh Harlan cho php h c ti
sn sinh ngay ti Tn Th Gii mt nn vn ha danh d
m h gy dng nn Cu Th Gii.
"i vi nhng ngi nh c trc nht, vng nng
thn tha ngi ca nc M l mt mi trng nguy
him, ging ht vng bin nc Anh," nh s hc David
Hackett Fischer vit trong cun Albion's Seed (Tm dch:
Ht mm thi ca).
Phn ln vng cao nguyn pha nam u l t ai c th
tranh chp v kha cnh ng bin ca nhng lnh a
trong tnh trng tranh ot m khng h c s can thip ca
chnh quyn chnh thc hay bt c quy nh php lut no.
Nhng ngi dn vng bin quen thuc hn hn nhng k
204
khc vi mi trng hn lon ni y, vn rt ph hp vi h
thng gia nh ca h, tinh thn chin binh ca h, nn kinh t
trng trt v chn th ca h, thi ca h i vi t ai v
ca ci cng nh tng v cng vic v quyn lc. Nn vn
ha vng bin thch nghi vi mi trng ny n mc nhng
tc ngi khc c khuynh hng sao chp li n. Nhng c
tnh ca vng bin gii nam Anh dn dn thng tr mnh t
tm ti v mu me ny, mt phn bi sc mnh to ra t s
lng ng c, nhng ch yu bi n l mt cch thc sinh
tn gia th gii nguyn s v nguy him ny.
31

Chin thng ca nn vn ha danh d gip gii thch
ti sao kiu phm ti min nam nc M li lun khc
bit n th. T l st nhn cao hn so vi ton b phn
cn li ca t nc. Nhng trm cp ti sn v kiu ti

31
Cun sch ca David Hackett Fischer Albion's Seed: Four British
Folkways (Tm dch: Ht mm thi ca: Bn li sng theo tp tc truyn
thng Anh nc M) chnh l cch l gii dt khot v thuyt phc
nht v tng rng nhng di sn vn ha ph mt chic bng lch s
di lu. (Nu bn c c cun sch u tin ca ti The Tipping Point
(im bng pht Alpha Books xut bn nm 2007), bn s nh ra rng
nhng tho lun v Paul Revere c rt ra t cun Paul Revere's Ride.)
Trong cun Albion's Seed, Fischer lp lun rng c bn on ngi di tr
khc nhau t Anh ti M trong vng 150 nm u tin: trc nht l
nhng ngi Thanh gio hi nhng nm 1630, di c t ng nc Anh
sang Massachusettes; tip theo l cc K s v k hu ngi h c k giao
ko, t min nam nc Anh sang Virginia hi gia th k XVII; sau
n cc tn phi gio hu t vng trung du pha Bc ti thung lng
Delaware trong khong cui th k XVII n u th k XVIII; v cui
cng, nhng ngi vng bin gii chuyn vo su ni a Appalachia
hi th k XVIII. Fischer lp lun y thng minh rng bn nn vn
ha y - khc nhau v cn bn - nh r c im bn khu vc y ca
nc M thm ch cho ti tn ngy nay.

205
phm "ngi l" - v nh bp c t ng sau cp ca -
li thp hn. Nh nh x hi hc John Shelton Reed
tng vit, "Min Nam nc M c v chuyn vi kiu
hnh ng git ngi m trong mt k xu s b git
bi tay mt ngi no m anh ta (hoc thng l c ta)
bit, v nhng nguyn c m c k git ngi v nn nhn
u hiu." Reed ni thm: "S liu cho thy rng nhng
ngi min Nam no c th n khi nhng v tranh ci
hoc ti ngoi tnh th cng an ton nh mi ngi dn
M khc, thm ch hu nh chc chn l an ton hn th."
nhng vng nng thn tha ngi, bo lc khng phi
nhm kim chc v kinh t. N l chuyn c nhn. Anh
chin u v danh d ca mnh.
Nhiu nm v trc, mt ch bt t bo min nam
Hodding Carter k cu chuyn v vic mt anh chng
tr tui c i x ra sao trc ban bi thm. Nh Reed
miu t th:
V x n t trc mt bi thm on c lin quan n mt tay
nng ny sng ngay cnh mt trm bm. Trong sut vi thng
tri anh ta l ci bia cho bit bao tr tru ct by v bi
nhng ngi phc v cng nh thnh phn v cng ri ngh
tp nham ln l quanh trm bm, bt chp nhng li cnh
bo v c nhng cn gin thong qua nhng r rt ca anh ta.
Mt bui sng, anh ta x sch n ca khu sng ngn hai nng
vo nhng k chm chc phin nhiu, git cht mt, gy thng
tt vnh vin cho mt k khc v lm b thng k th ba... Khi
ban bi thm c trng cu kin do yu cu ca v quan ta
vn cn hoi nghi, Carter l bi thm vin duy nht b phiu
kt ti. Nh li ca mt trong s nhng ngi cn li kt lun,
206
Anh ta s chng phi thng n ng cho lm nu khng x
sng vo my anh chng kia.
Ch c trong mt nn vn ha danh d th mi khin mt
anh chng nng tnh chc mm trong u rng bn vo ai
l cch p tr tng xng vi mt tr xc phm c nhn.
V cng ch c trong mt nn vn ha danh d th mi
khin bi thm on ngh rng mt tn st nhn - trong
nhng iu kin hon cnh - khng phi l ti phm.
Ti nhn ra rng chng ta thng vn cnh gic vi
vic a ra nhng khi qut ha rng ri nh th v
nhng nhm vn ha khc nhau - v vi nguyn do hp l.
y l l li m cc khun mu sc tc, chng tc la
chn. Chng ta mun tin rng chng ta khng phi l
nhng k b cm t bi lch s chng tc mnh.
Nhng s thc gin n l nu bn mun hiu xem
iu g xy ra nhng th trn nh b bang Kentucky
hi th k XIX, bn buc phi ngc tr li qu kh - v
khng ch l mt hay hai th h. Bn phi quay tr li hai,
ba hay bn trm nm, ti mt t nc bn kia b i
dng, quan st tht gn xem chnh xc l nhng c dn
mt khu vc a l c th y kim k sinh nhai ra sao.
Gi thuyt v "nn vn ha danh d" ni rng vic bn
n t u rt quan trng, khng ch lin quan n vic
bn sinh trng u hay cha m bn sinh trng u,
m cn lin quan n vic c, k bn sinh trng u,
thm ch l c t tm i dng tc bn sinh trng u
na. l mt thc t k l v y sc mnh. Du vy,
cng ch mi l khi u, bi v qua nhng kim nghim

207
st sao hn, nhng di sn vn ha cn l lng v quyn
nng hn th.
3.
Hi u nhng nm 1990, hai nh tm l hc i hc
Michigan - Dov Cohen v Richard Nisbett - quyt nh
ch tr mt cuc thc nghim v vn ha danh d. H bit
rng nhng g xy ra cc ni nh Harlan hi th k XIX,
xt trn mi kh nng, u l sn phm ca nhng hnh
mu vn ngm n nhng vng bin vin nc Anh hng
nhiu th k v trc. Nhng mi quan tm ca h li l
thi hin ti. Liu c kh nng tm ra nhng tn d ca
nn vn ha danh d trong thi hin i? Vy nn h
quyt nh tp trung mt nhm nhng ngi tr tui v s
nhc h. "Chng ti ngi xung v c tm ra xem tr xc
xim no s i thng vo tim c mt ngi mi-tm-
n-hai-mi-tui," Cohen ni. "Chng mt thi gian lm
a ra c t ' khn.'"
Cuc thc nghim din tin nh th ny. Khu ging
ng ngnh khoa hc x hi ca i hc Michigan c
mt hnh lang di, hp di tng hm vi nhng t
ng ti liu sp hng la lit. Nhng sinh vin tr c gi
vo mt phng hc, tng ngi tng ngi mt, v c
yu cu in vo mt bng hi. Sau h b bt phi t
bn cu hi cui hnh lang v quay tr li phng hc -
mt bi tp gin n v dng nh trong sng.
i vi mt na s sinh vin tr tui th ng l vy.
H l nhm c khng ch. i vi na cn li, c mt
208
ci by. Khi h bc dc xung hnh lang vi bng hi,
mt ngi n ng - k ng mu vi nhng ngi thc
hin thc nghim - bc vt ln h v li mt ngn ko
trong t ti liu ra. Hnh lang vn cht hp gi cng
tr nn cht hp hn. Khi nhng ngi tr tui gng sc
chen qua, ngi ng mu kia nhn mt ln, chc tc.
ng ta y ci ngn ko t ti liu vo, dng vai x nhng
ngi kia, v, bng mt ging h thp nhng nghe r,
vng ra t kha: " khn."
Cohen v Nisbett mun o lng, cng chnh xc cng
tt xem b gi bng t " khn" l nh th no. H quan
st khun mt ca cc i tng v c tnh xem h thy
cn gin n c no. H bt tay nhng sinh vin kia
xem liu ci xit tay c cht hn bnh thng khng. H
ly cc mu nc bt t sinh vin, c trc v sau khi b
xc phm, xem vic b gi l " khn" c khin cho
mc testosterone v cortisol - nhng hormone quyt
nh s tnh thc v hung hng gy hn - tng ln khng
Cui cng h yu cu cc sinh vin c cu chuyn di
y v a ra kt lun:
Lc Jill ko Steve ra ngoi, h mi c mt ti ba tic c
khong hai mi pht, r rng l c b phin phc v mt vic g .
"Sao th em?" Steve hi.
"L Larry. em l, anh ta bit mnh nh hn, nhng anh ta
c c tnh st qua em hai ln bui ti nay y."
Jill bc tr li vo m ng, cn Steve quyt nh s mt
n Larry. Tt nhin, ch trong vng nm pht, anh thy
Larry sp li v c hn Jill.

209
Nu bn b s nhc, liu bn c xu hng tng tng
Steve s ra hnh ng v lc no vi Larry khng?
Kt qu khng c g phi bn ci. C nhng khc bit
r rng trong cch thc nhng sinh vin tr p tr li
vic b h nhc bng mt t xu. i vi mt vi ngi,
cu s nhc thay i hnh vi ca h. i vi mt s
ngi th khng. Nhn t quyt nh trong cch h
phn ng khng phi l ch h vng vng v cm xc
ra sao, h l ngi lm vic tr c hay vn ng vin th
thao, hoc chuyn v th cht h c cao to ng b hay
khng. Th ng vai tr quan trng - v ti ngh l bn
c th on c th ny bt ngun t u - chnh l
vic h xut thn t ni no. Hu ht nhng ngi tr
tui n t min bc nc M u ng x trc tai nn
y bng thi vui v. H ci ph ln. Ci xit tay ca
h khng thay i. Mc cortisol thc s gim xung,
c nh th l h v thc gng sc lm du cn gin
d ca mnh. Ch mt vi trong s h cho Steve gy
hn bo lc vi Larry.
Nhng cn nhng ngi min nam? i, tri. H gin
d. Mc cortisol v testosterone tng vt. Ci xit tay ca
h cht li. Steve s x p Larry.
"Chng ti cn by tr chi k nht gan (game of
chicken)," Cohen ni. "Chng ti bo cc sinh vin quay
xung hnh lang v u kia c mt k ng mu khc
bc ti. Hnh lang b kha cht, vy nn ch ch
trng cho mt ngi i qua. Ngi n ng m chng ti
s dng cao mt mt tm chn, nng trn 100 kg. Anh ta
tng chi trong i tuyn bng ca trng i hc. Gi
210
y anh ta l nhn vin bo v ca qun bar trong trng.
Anh ta bc dc hnh lang vi dng iu ang thc thi
nhim v - kiu si bc khi anh c gng dp tan mt
cuc nh ln trong qun bar. Cu hi l: h s ti gn tay
bo v kia ti mc no trc khi trnh ng? V hy tin
ti, h s lun lun nhng ng."
i vi nhng ngi min bc, hu nh chng c tc
ng g ht. H trnh ng trc nm hay su b, bt
k h c b xc xim hay khng. Nhng ngi min nam
th ngc li, th hin s tn trng r rt trong nhng tnh
hung thng thng, bc sang mt bn trong khong
hn chn b. Nhng nu h va mi b xc phm xong?
Di hai b. C th gi mt ngi min nam l " khn"
m xem, chc chn anh ta s nga ngy nh ln ngay.
iu m Cohen v Nisbett quan st thy trong hnh lang
di y chnh l nn vn ha danh d th hin ra bng
hnh ng: nhng ngi min nam phn ng ht nh
cch Wix Howard hnh x khi Little Bob Turner buc ti
anh ta gian di trong tr x ph.
4.
Nghin cu y tht k l, phi khng no? D dng
kt lun rng nhng nhm ngi sng trong cc hon
cnh ging vi t tin mnh cng hnh x rt ging t tin
h. Nhng nhng sinh vin min nam trong nghin cu
thc hin ti dy hnh lang khng h sng trong cc
iu kin tng t nh t tin ngi Anh ca h. Thm

211
ch khng chc rng h c t tin l ngi Anh. H ch
tnh c sinh trng min Nam. Khng c ai trong s h
tng lm ngh chn gia sc. Cha m ca h cng chng
phi ngi chn gia sc. H sng vo cui th k XX ch
khng phi cui th k XIX. H l sinh vin ca i hc
Michigan, ta lc mt trong nhng bang vng cc bc
nc M, iu ng ngha vi vic xut pht t min
nam h lang bt vt qua hng trm dm ng ti
trng i hc. Khng iu no trong s ng vai tr
quan trng. H vn c hnh x ging nh h sng ti Harlan,
Kentucky hi th k XIX vy.
"Sinh vin trong nhng nghin cu ca bn xut
thn t mt gia nh kim c mt trm ngn -la mi
nm, m l thu nhp vo nm 1999," Cohen ni.
"Nhng chng sinh vin min nam m chng ti thy xut
hin hiu ng ny khng phi nhng a tr n t vng
i ni Appalachia. H c nhiu kh nng l con ci ca
nhng lnh o iu hnh trung-cao cp ca hng Coca-
Cola ti Atlanta. V l mt cu hi ln. Ti sao chng
ta li thy nhng hiu ng h? Ti sao mt ngi no
li c nhng hiu ng kiu vy sau hng trm nm? Ti
sao nhng a tr vng ngoi Atlanta li biu hin ra li
hnh x vn thuc v vng bin gii?
32

32
Cohen tin hnh mt thc nghim khc tm kim li mt ln na
vt tch ca "v min nam," v mi ln nh th ng li tm ra iu tng
t. "Mt ln, chng ti gy mi phin phc trin min vi cc sinh vin,"
ng k. "H i vo xng v ca trng v sp v cc bc tranh v tui
th ca mnh. H lm vic y bn cnh mt k ng mu ca chng ti,
v anh ta ng vai mt g ng ngn. Anh ta lm mi th quy ph lin
min cc i tng. Anh ta v bn v ca mnh, qung vo st rc v
212
***
Cc di sn vn ha l nhng ngun lc y quyn nng.
Chng n su bm r v trng tn. Chng tn ti, t th
h ny qua th h khc, c th thy chng suy suyn g
my, thm ch ngay c khi cc iu kin kinh t, x hi v
nhn khu hc vn sinh ra chng bin mt, v chng
ng vai tr ng k trong nh hng thi v hnh vi
n mc con ngi s khng th no hiu c th gii
ca mnh nu thiu vng chng.
33

nm trng i tng. Anh ta ly bt mu ca i tng v khng thm
tr li. Anh ta lin tc gi i tng l 'Bng ln' v anh ta ni, 'Ti s
vit tn cu ln ci tranh,' ri vit l 'bng ln.' iu bn pht hin ra
chnh l nhng ngi min bc c xu hng pht ra nhng biu hin tc
gin, tng ti mt mc nht nh, ti im h s bnh n tr li.
Nhng ngi min nam li khng c v g tc gin lc ban u. Nhng
n mt im no h bt kp nhng ngi min bc v vt qua h
lun. H c nhiu kh nng s bng n, h km n nh v d bng n.
33
Lm cch no nhng kiu thi ny li truyn i t th h ny sang
th h khc? Thng qua di sn x hi. Hy th ngh v cch cc trng m
tn ti qua thi gian. David Hackett Fischer ch ra rng nhng ngi
nh c u tin ca Appalachia ni "whar thay cho where, thar thay
cho there, hard thay cho hired, criter thay cho creature, sartin thay cho
certain, a-goin thay cho going, hit thay cho it, he-it thay cho hit, far thay
cho fire, deef thay cho deaf, pizen thay cho poison, nekkid thay cho
naked, eetch thay cho itch, boosh thay cho bush, wrassle thay cho
wrestle, chaw thay cho chew, poosh thay cho push, shet thay cho shut,
ba-it thay cho bat, be-it thay cho be, narrer thay cho narrow, winder
thay cho window, widder thay cho widow, cn young-uns thay cho
young one." Bn nhn ra ch? cng l cch m rt nhiu ngi dn
vng nng thn Appalachia ni ngy nay. Bt c c ch no truyn i
qua li ni nng th hu nh chc chn cng truyn i thng qua li
hnh x v tnh cm.

i thnh
t
213
Tnh n gi, trong cun Nhng k xut chng ny,
chng ta thy thnh cng ny sinh t s tch ly vng
chc cc u th: thi im v ni chn bn ra i, th
cng vic cha m bn lm kim sng, nhng hon cnh
trong qu trnh nui nng trng thnh ca bn l tt c
nhng g to nn s khc bit r rt xem bn s sng n
ti mc no trong x hi. Cu hi dnh cho phn th hai
ca cun Nhng k xut chng l liu cc truyn thng v
thi m chng ta tha hng t cc bc t tin tin bi
c ng vai tr tng t khng. Liu chng ta c th,
thng qua vic nhn nhn cc di sn vn ha tht s
nghim tc, hiu thm c ti sao mt ngi li thnh
cng v cch thc no khin ngi t c kt qu tt
hn trong nhng vic h lm? Ti ngh l chng ta c th.
214
C H N G V I I
L thuyt chng tc
ca cc v ri my bay
" C T R N G , R A D A R T H I T I T
G I P C H N G T A R T N HI U . "

1.
Bui sng ngy 5 thng Tm nm 1997, c trng
chuyn bay mang s hiu 801 ca hng Hng khng Hn
Quc (Korean Air) thc dy lc su gi. Sau ny, gia nh
ca anh k li vi cc nhn vin iu tra rng anh n
phng tp th hnh khong mt ting, sau tr v nh
v c bn k hoch cho chuyn bay ti Guam ngay bui
ti hm . Anh chp mt v dng ba tra. n ba gi
chiu, anh ri nh ti Seoul, khi hnh va sm, v anh
ni, tip tc chun b ti Cng hng khng Quc t
Kimpo. Anh l phi cng cho Korean Air c gn bn
nm k t khi chuyn sang t Khng lc Hn Quc. Anh

L T H U Y T C H N G T C . . .
215
c tm nghn chn trm gi bay, trong c ba nghn
hai trm gi ng h kinh nghim vi my bay chuyn
ch hnh khch. Vi thng trc , anh c tng
gii thng an ton chuyn bay ca hng do x tr
thnh cng mt v hng hc ng c my bay ch khch
tm thp. Anh bn mi hai tui v c sc khe hon
ho, ngoi tr mt cn bnh vim ph qun c chn
on mi ngy trc.
By gi ti, c trng, c ph v hoa tiu gp nhau v
tp hp cc giy t v chuyn bay. H s bay trn mt
chic Boeing 747 loi my bay vn c cho l "kinh
in" trong gii hng khng. My bay vo tnh trng vn
hnh hon ho. N tng c thi l chuyn c ca tng
thng Hn Quc. Chuyn bay 801 ri ng bng vo
mi gi ba mi ti v ct cnh hai mi pht sau .
Vic ct cnh khng h c trc trc. Gn mt gi ba mi
pht sng, my bay xuyn qua mn my v phi hnh on
thp thong thy c nh sng pha xa xa.
"L Guam phi khng?" hoa tiu hi. Ri, sau mt cht
ngng, anh ni, "L Guam, Guam y."
C trng phn chn. "Tt!"
C ph bo co vi Trm Kim sot Khng lu (ATC)
rng my bay "khng vng phi Charlie Bravo (my
tch ma)" v yu cu "cho php h cnh xung ng
bng s su."
My bay bt u h thp cao hng v sn bay
Guam. H s thc hin tip t trc quan, v c trng
ni. Anh bay n Guam t sn bay Kimpo tm ln
216
trc , gn nht l cch y mt thng, anh thng
thuc sn bay v a hnh xung quanh . Cng my bay
th xung. Cnh t sau m rng mi . Vo lc 1h41 v
18 giy, c trng ni, "M cn gt," hoa tiu m chng
ln. Tri ang ma. C ph sau ni, "Khng nhn
thy?" Anh ang tm kim ng bng. Anh khng h
nhn thy. Mt giy sau, H thng Cnh bo Mt t
(Ground Proximity Warning System GPWS) thng bo
qua ging in t: "Nm trm (b)." My bay cch mt
t nm trm b. Nhng lm sao nh th c khi m h
khng th trng thy ng bng? Hai giy tri qua. Hoa
tiu tht ln: "?" vi mt tng ging kinh ngc.
Vo 1:42 pht 19 giy, c ph ni, "Tip t bt thnh
(missed approach)," ngha l, hy nng cao v bay mt
vng rng, c gng h cnh li.
Mt giy sau, hoa tiu ni, "Khng nhn thy." C ph
ni thm, "Khng nhn thy, tip t bt thnh."
Vo lc 1:42 pht 22 giy, hoa tiu nhc li, "Ln vng."
Vo 1:42 pht 23 giy, c trng nhc li, "Ln
vng," nhng anh chm a my bay ln khi nhp
h thp cao.
Vo 1:42 pht 26 giy, my bay m vo m i Nimitz,
mt khu i ni cy ci rm rp cch ba dm v pha ty
nam sn bay - 60 triu -la v 212 nghn kilogam thp
trt di trn nn ln nhn vi vn tc 100 dm/gi.
My bay trt mt qung hai trm b, nghin t mt
ng ng dn du v n gy nhng cy thng trc khi
ri xung mt hm ni v chy bng ln. n thi im

217
cc nhn vin cu h n c khu vc chy n, 228
trong tng s 254 ngi trn my bay t nn.
2.
Hai mi nm trc v n my bay KAL 801, mt phi
c Boeing 707 ca hng Hng khng Hn Quc i lc
vo khng phn Nga v b my bay qun s X Vit bn h
trn vng bin Barents. l mt tai nn, ngha l mt s
v him hoi v mang tnh thm ha nh th, di bn tay
sp t ca Cha, c th xy n vi bt c hng hng
khng no. V tai nn c iu tra v phn tch.
Nhng bi hc c rt ra. Cc bo co c trnh.
V ri, hai nm sau , mt chic Boeing 747 ca
Korean Air li n tung Seoul. Hai v tai nn trong vng
hai nm khng phi du hiu tt p g. Ba nm sau ,
hng ny li tn tht mt chic 747 na ngay gn o
Sakhalin ca Nga, tip sau l mt chic Boeing 707 b
ri trn bin Andaman vo nm 1987, hai v n khc vo
nm 1989 Tripoli v Seoul v ri mt v na vo nm
1994 o Cheju, Hn Quc.
34

hiu c r hn, c th so snh t l "tn tht" ca
mt hng hng khng nh hng hng khng Hoa K
United Airlines trong giai on 1988 n 1998 l 0,27/1
triu ln ct cnh, iu c ngha l h b tn tht my

34
Korean Air vn c tn gi l Korean Airlines, sau v tai nn Guam
hng i thnh tn mi ny. V v tai nn trn bin Barents thc ra l
tip ni hai v n trc , vo nm 1971 v 1976.
218
bay do tai nn khong 1 ln trong s bn triu chuyn bay.
T l tn tht ca Korean Air trong cng giai on l
4,79/1 triu ln ct cnh - cao gp mi by ln.
My bay ca Korean Air b ri nhiu ti mc U ban
Quc gia v An ton Giao thng (NTSB) - mt c quan ca
M chuyn trch iu tra cc v n my bay trong phm
vi lin quan ti Hoa K - thc hin bn bo co v v
n Guam, c quan ny cn b buc phi thm vo mt
bn ph lc lit k tt c cc tai nn ca hng Korean Air
mi xy ra t khi cuc iu tra bt u: my bay Korean
Air 747 n khi h cnh sn bay Kimpo ti Seoul, ch gn
mt nm sau s kin Guam; mt chic my bay chy
chch khi ng bng ti phi thng Ulsan Hn Quc
tm tun sau ; chic McDonnell Douglas 83 ca Korean
Air hc vo nn tng ti sn bay Pohang vo thng Ba
tip; v mt thng sau, mt chic my bay ch khch ca
Korean Air b n ti mt khu dn sinh ca Thng Hi.
Nu NTSB ch thm vi thng na, n c th b sung
thm vo danh sch ca mnh: my bay ch hng Korean
Air b n ngay sau khi ct cnh t sn bay Stansted
London, bt chp vic chung cnh bo vang ln trong
bung li khng di mi bn ln.
Vo thng T nm 1999, Delta Air Lines v Air France
tm ngng vic hp tc chuyn bay vi Korean Air.
Bng mt mnh lnh ngn gn, Qun i Hoa K, vn duy
tr qun i ti Hn Quc, cm nhn vin ca mnh bay
bng hng hng khng ny. Xp hng an ton ca Hn
Quc b C quan Hng khng Lin bang Hoa K (US
Federal Aviation Authority) h cp cn cc quan chc

219
Canada th thng bo vi ban lnh o Korean Air rng
h ang cn nhc vic thu hi cc c quyn bay vo v h
cnh trong khng phn Canada.
Ngay gia cao tro cuc tranh ci, mt bn nh gi t
bn ngoi v hot ng ca Korean Air b r r ra cng
chng. Bn bo co di bn mi trang nhanh chng b
cc quan chc Korean Air ch trch l d kch ng v
khng mang tnh i din, nhng n thi im , l
qu mun cu vn danh d ca cng ty. Bn nh gi
miu t t m cc v d v vic phi hnh on ht thuc
trn mt ng bng trong qu trnh tip nhin liu v
trong khoang hng ha; c khi my bay ang trn khng
trung; "Thnh vin phi hnh on c bo trong chuyn
bay," bn bo co ch r, "thng xuyn vi t bo dng
ln theo cch m nu nh n cnh bo sng ln, s
khng th nhn thy." Bo co cng miu t chi tit biu
hin tinh thn b rc, hng lot sai phm quy trnh v c
kt lun bo ng rng cht lng hun luyn phi cng li
chic 747 "c in" qu yu n ni "quan ngi rng cc
C ph trn phi c Kinh in ny liu c kh nng h
cnh c khng nu C trng hon ton mt kh nng
iu khin."
n thi im xy ra v n Thng Hi, Kim Dae-
jung - Tng thng ng nhim ca Hn Quc buc phi
ln ting. "Vn ca Korean Air khng cn l chuyn ca
mt cng ty ring l na m l vn ca c t nc Hn
Quc," ng ni. "Uy tn ca t nc chng ta ang b e
da." Dea-jung sau i chuyn c tng thng t my bay
ca Korean Air sang i th mi ca hng, Asiana.
220
Nhng sau xy ra mt s thay i thn k. Korean
Air nhanh chng t nng cp bn thn. Ngy nay, hng
ny l thnh vin cao cp ca lin minh SkyTeam danh gi.
H s an ton ca hng t nm 1999 lun sch s tinh
tm. Vo nm 2006, Korean Air c tng Gii
thng Phoenix ca Air Transport World trong vic ghi
nhn s bin chuyn ca hng. Cc chuyn gia hng khng
s ni vi bn rng Korean Air gi y cng an ton nh
bt c hng hng khng no trn th gii.
Trong chng ny, chng ta s ch tr mt cuc iu tra
cc v ri my bay: lng nghe "hp en" - my ghi m trong
khoang li, kim tra cc bin bn chuyn bay; nhn vo thi
tit, a hnh v cc iu kin phi trng; v so snh v n
Guam vi nhng v n my bay rt tng ng khc, tt c
vi mt n lc nhm hiu chnh xc xem lm th no cng ty
bin i chnh bn thn mnh t mt hng vi an ton
thp nht tr thnh mt trong nhng hng hng khng hng
u th gii. l mt cu chuyn phc tp v i lc l
thng. Nhng n ty thuc vo mt thc t tng t xuyn
sut lch s ln xn ca Harlan v cc sinh vin trng
Michigan. Korean Air khng thnh cng - n khng
tin hnh chnh n bn thn - cho n khi nhn thc r v
tm quan trng ca nn tng vn ha.
3.
Cc v ri my bay trong thc t khng ging nh trn
phim nh. ng c khng n tung gia bng bng tia la.
Cnh ui li khng t ngt gy tch do phn lc ca c

221
ct cnh. C trng khng h hc ming kinh ngc "i
Cha lng lnh," lc ng vt lng ra gh ngi. Mt my
bay thng mi in hnh - trnh pht trin nh hin
nay - ng tin cy gn nh mt chic my nng bnh vy.
Phn ln cc v n my bay xy ra l kt qu ca s tch
t nhng tr ngi nho nh v nhng s c c v lt vt
35

35
iu ny khng ch ng vi cc v n my bay. N cn chnh xc i
vi hu nh tt c cc v tai nn cng nghip. Ly th d, mt trong nhng
v tai nn ni ting nht trong lch s l s kin li l phn ng ht nhn
gn nh tan chy ti nh my ht nhn Three Miles Island bang
Pennsylvania vo nm 1979. Three Miles Island lm tn thng cng
chng M ti mc n y nn cng nghip nng lng ht nhn ca nc
M vo vng xoy trn c m t tr i v th ca ngnh ny cha khi
no phc hi hon ton c. Nhng iu thc s xy ra l phn ng
ht nhn li bt u bng nhng s kin cn xa mi l thm ha. Nh
nh x hi hc Charles Perrow ch ra trong cun sch kinh in Normal
Accidents (Tm dch: Nhng tai nn bnh thng), c mt v tr tc nghn
tng i thng xuyn ch c gi l "my nh bng" ca nh my -
kiu thit b lc nc khng l. im tc nghn ny khin cho cht lng
trn vo h thng iu ha khng kh ca nh my, v tnh lm sp hai van
v ng dng cp nc lnh dn vo l sinh hi nc ca nh my. Cng
ging nh mi l phn ng ht nhn khc, Three Miles Island c mt h
thng lm mt d phng s dng chnh xc trong tnh cnh ny. Nhng
trong ngy c bit y, bi nhng nguyn do m khng ai thc s hiu ni,
cc van ca h thng d phng khng m ra. Ai ng chng li, v
thit b cnh bo trong phng iu khin vn th hin rng cc van ny
ng, li b chn mt bi mt th ghi sa cha treo lng lng t mt cng
tc pha trn n. iu khin cho l phn ng phi ph thuc vo mt h
thng d phng khc, mt loi van x c bit. Nhng, tht ngu nhin
lm sao, chnh xc vo ngy hm , chic van x ny cng ngng vn
hnh. N b kt v m toang hoc trong khi ng ra phi ng li, v,
cho mi s thm ti t, mt my o trong phng iu khin ng l phi
thng bo rng van x khng hot ng th chnh n cng hng. n lc
cc k s ca Three Mile Island nhn thc c iu g ang din ra, l
phn ng ri vo tnh trng nguy him cn k im tan chy.
222
Ly th d, trong mt v ri my bay in hnh, thi
tit t - khng nht thit phi khng khip lm, nhng
ti lm cho phi cng cm thy hi cng thng hn bnh
thng. Trong a s cc v tai nn, my bay b chm so
vi lch trnh, nn cc phi cng vi v. Trong 52% tng s
v ri my bay, tnh n thi im xy ra tai nn, phi
cng thc sut mi hai ting ng h hoc hn th,
ngha l anh ta mt mi v khng cn suy ngh tnh to
na. Trong 44% s v, hai vin phi cng cha tng bay
cng nhau bao gi, th nn h chng ly g lm thoi mi
bn nhau. Th ri khi nhng trc trc bt u - m khng
ch vi mt sai lm. Mt v tai nn in hnh c lin quan
ti by sai lm lin tip do con ngi to ra. Mt trong s
cc phi cng lm vic g sai th bn thn n cha phi
l vn nghim trng. Thm mt sai lm khc, kt hp
vi sai lm u tin th vn cha gy ra tai ng.
Nhng ri h gy ra sai lm th ba chng ln nhng sai
lm c, ri thm mt sai lm, thm mt ln na v thm
sai lm khc, chnh s kt hp ca tt c nhng sai lm ni
trn dn ti thm ha.
Hn na, nhng sai lm ny him khi ny sinh t kin
thc hay k nng bay. khng phi l vic cc phi cng
khng tm c ting ni chung khi thao tc k thut then
cht no . Nhng loi sai lm gy ra cc v ri my bay

Khng c mt sai lm trm trng no trong thm ho Three Miles Island.
ng hn l, nm s kin hon ton khng lin quan xy ra cng lc,
mi s c trong s nu ch xy ra ring r th s ch gy ra mt trc
trc no i vi qu trnh vn hnh thng thng ca nh my - ch
khng th gy ra mt tan nn nghim trng.

223
lun vn l vng mc trong lm vic nhm v i thoi.
Mt phi cng bit c iu g quan trng v v c g
khng ni vi phi cng kia. Mt phi cng lm vic g sai
lm, v ngi cn li khng nhn ra li. Mt tnh th rc
ri i hi c gii quyt thng qua mt lot cc bc
phc tp - v v l do no cc phi cng khng th phi
hp vi nhau, v th h b qua mt trong s cc bc y.
"Thit k ca ton b khoang iu khin vn nhm
mc ch cho hai ngi cng iu khin my bay, v vic
vn hnh t hiu qu tt nht khi bn c mt ngi
kim tra ngi kia, hay c hai ngi t nguyn tham gia,"
Earl Weener, mt ngi tng v tr k s trng v an
ton ca hng Boeing ni. "Khng c c hi sa li
nu bn khng lm mi vic ng n. V tri qua thi
gian di, r rng l nu hai ngi cng hp tc vn hnh
my bay, s c c qu trnh hot ng an ton hn l
ch c mt phi cng n c li my bay cn ngi kia
n gin l c mt tip qun trong trng hp
vin phi cng kia mt kh nng li."
Hy th xem xt th d, v ri my bay mang s hiu
052 - Hng khng Avianca, Colombia vo thng Ging
nm 1990 ni ting trong gii hng khng. V tai nn ca
Avianca minh ha hon ho cho nhng du hiu in
hnh ca mt tnh hung ri my bay "hin i" vn c
hc trong cc trng dy bay. Trn thc t, nhng g xy
ra vi chuyn bay y tng t iu s xy ti vo by nm
sau Guam n ni n l mt im thch hp bt
u cuc iu tra ca chng ta v nhng v ri my bay
y b him ca hng Korean Air.
224
C trng ca my bay l Laureano Caviedes, c ph l
Mauricio Klotz. H ang trn ng t Medellin,
Colombia ti phi trng Kennedy, thnh ph New York.
Thi tit m rt xu. Gi ng bc thi mnh vng
b bin pha ng, mang theo sng m dy c. Hai
trm linh ba chuyn bay b hon phi trng Newark.
Hai trm chuyn bay khc b hon phi trng
LaGuardia, 161 chuyn Philadelphia, 53 chuyn phi
trng Logan - thnh ph Boston v 99 chuyn sn bay
Kennedy. V l do thi tit, Avianca b Trm Kim sot
Khng lu cnh bo ti ba ln trn ng bay ti New
York. Chic my bay ln vng trn bu tri Norfolk,
Virginia trong mi chn pht ng h, trn bu tri
thnh ph Atlanta trong hai mi chn pht v thm hai
mi chn pht na khu vc cch phi trng Kennedy
bn mi dm v pha nam.
Sau mt ting mi lm pht tr hon, Avianca c
php h cnh. Khi my bay chun b tip t, cc phi cng
thnh lnh ng phi cn gi nghch chiu khc lit. C lc
h bay vo vng gi ngc mnh, buc phi gia tng
tc duy tr ln xung. Ngay sau , khng h
bo trc, cn gi nghch gim t ngt, trong khi my
bay vn ang bay vi vn tc qu ln. Trong tnh hung
c th ny, my bay s c chuyn sang trng thi li t
ng, i ph ngay lp tc v tng ng vi trn gi
nghch hng. Nhng ch li t ng trn my bay
trc trc v b tt i. Vo khonh khc cui cng, vin
phi cng nng cao v thc hin c "ln-vng." My
bay ln mt vng rng bn trn Long Island v tip t

225
ln na xung phi trng Kennedy. t nhin, mt trong
s cc ng c ca my bay b hng. Vi giy sau, ng c
th hai hng tip. "Ch cho ti ng bng vi!" vin phi
cng go ln, mong ngng tuyt vng rng anh tip cn
gn vi sn bay Kennedy bng cch no ln
chic my bay qu qut xung cho mt c h cnh an ton.
Nhng phi trng Kennedy cch tn mi su dm.
Chic 707 trt xung c ngi thuc s hu ca ngi
cha mt nh v ch tennis - John McEnroe, ti th trn
Long Island sang trng bn vnh Oyster. By mi ba
ngi trong tng s 158 hnh khch trn my bay t
nn. Khng cn mt n mt ngy xc nh nguyn
nhn v n: "cn kit nhin liu." My bay khng hng
hc. Sn bay khng mc sai lm g trong vic iu hnh
bay. Cc phi cng khng say xn. Ch v ht sch xng.
4.
" l mt ca kinh in," Suren Ratwatte, mt phi cng
k cu, ni. ng tham gia nhiu nm vo chng trnh
nghin cu "cc nhn t con ngi" - chnh l vic phn
tch v cch con ngi tng tc vi nhng h thng phc
hp nh nh my nng lng nguyn t v my bay.
Ratwatte l mt ngi Sri Lanka hot bt t tun,
li my bay thng mi trong sut qung i trng
thnh ca mnh. Chng ti cng ngi snh khch sn
Sheraton, Manhattan. Chic my bay ch khch Ratwatte
li va h cnh xung phi trng Kennedy sau mt
chuyn bay di t Dubai. Ratwatte bit r v v tai nn
226
Avianca. ng bt u tch ra nhng iu kin c trc
in hnh ca v n. Gi ng bc. Chuyn bay b tr hon.
Trc trc k thut nh vi thit b li t ng. Ba qung
bay di ch h cnh - ng ngha vi vic khng ch ba
mi pht thi gian bay ph tri m cn l bay ph tri
tm thp, s tiu tn nhin liu hn nhiu so vi khi bay
trong vng khng kh long pha trn cc m my.
"H bay trn mt chic By-Khng-By, mt chic
my bay c hn v rt kh khn vn hnh," Ratwatte
ni. "Ci i hi nhiu vic lm. H thng iu khin
bay khng c cp nng lng bng hi nc. Chng
c kt ni bi hng lot puli truyn ng v thanh ni
vi b mt kim loi bn ngoi ca my bay. Anh phi thc
s khe khon thao tc c vi chic my bay . Anh
nhc bng n quanh bu tri. Vic cng l n lc th
cht ngang vi cho mt ci thuyn. Vi chic my bay
hin ti th ti ch vn hnh bng cc ngn tay thi. Ti
dng mt cn iu khin. Cc thit b ca ti to ng.
Thit b ca h ch to c my ci cc c ph. Thit b li t
ng li hng ri. Vy nn c trng buc phi lin tc
quan st c chn thit b ny, mi th ch bng ci cc
ung c ph, trong khi tay phi ang khng ch tc , tay
tri ang li. Anh ta b y n cc im. Anh ta khng
cn phng cch lm bt c th g khc. iu xy ra
khi bn mt mi l nhng k nng ra quyt nh ca
bn b chui i. Bn bt u qun n st kia - nhng th
m ngy hm trc bn thuc vanh vch.
Trong hp en c tm thy ti khu vc my bay ri,
ngi ta nghe thy C trng Caviedes trong sut gi

227
ng h cui cng ca chuyn bay hi i hi li vic dch
sang ting Ty Ban Nha nhng ch dn phng hng t
ATC, c nh th rng ng khng cn sc dng ting
Anh ca mnh na. Chn ln, ng yu cu nhc li ch dn
phng hng. "Ch dn cho ti to hn na," ng ni
ngay gn thi im cui cng. "Ti khng nghe thy g."
Khi chic my bay ln vng c bn mi pht
ng h ngay pha ng nam phi trng Kennedy - lc
mi ngi trong khoang li u bit r rng h ang cn
kit nhin liu - vin phi cng ng l c th d dng yu
cu c h cnh Philadelphia, cch vn vn su
mi lm dm. Nhng ng khng lm th: c nh th
rng ng b kha cng vi New York. Trong ln tip t
bt thnh, H thng Cnh bo Mt t ca my bay
thng bo khng di mi lm ln cho c trng rng
ng ta h my bay xung qu thp. ng dng nh qu
m qung. Khi h cnh tht bi, ng ra ng phi ln
vng ln ngay lp tc, vy m ng khng h lm vy. ng
kit sc.
Trong sut qu trnh , khoang li trn ngp s im lng
nng n. Ngi ngay cnh c trng Caviedes l c ph ca
ng - Mauricio Klotz, v trong bng ghi m chuyn bay, c
nhng qung ko di ca m thanh rt rt v ting n ng
c. Chnh l trch nhim ca Klotz trong vic ch tr mi
lin lc vi ATC, c ngha rng vai tr ca anh ta m hm
l tuyt i then cht. Nhng cch hnh x ca anh ta
th ng mt cch k quc. Phi n ln ln vng th ba
pha ty nam phi trng Kennedy th Klotz mi thng
bo vi ATC rng anh ta khng ngh rng my bay c
228
nhin liu n c sn bay khc. Ch dn m phi hnh
on nghe thy t ATC l "Ch " v, tip theo l, "c
php h cnh xung sn bay Kennedy." Cc nhn vin iu
tra sau ny phng on rng cc phi cng ca Avianca t
hn lm tng ATC c cch cho h ln xp u hng,
u tin trc hng t my bay khc ang ln vng pha
trn Kennedy. Thc t, khng h c chuyn . Avianca ch
c thm vo cui hng. l mt hiu lm nghim trng,
m vn mnh ca chic my bay li hon ton ty thuc
vo iu . Nhng cc phi cng c nhc li vn , tm
kim s cho php khng? Khng h. H cng chng h
cp thm mt ln no na n vn nhin liu cho ba
mi tm pht tip sau .
5.
i vi Ratwatte, s im lng trong khoang li l khng
th hiu ni. V nh mt cch gii thch nguyn do ti sao,
Ratwatte bt u k v vic xy ra vi ng vo bui
sng trn ng bay xut pht t Dubai. "Chng ti c
mt hnh khch n," ng ni. "Chng ti cho rng b ta b
t qu. Co git. Nn ma. vo tnh trng ht sc ti t.
B ta l mt ph n n c con gi sng M. Chng
b khng ni c ting Anh, ting Hindi, m ch dng
phng ng Punjab. Khng ai c th i thoi vi ng ta.
Nhn dng v nh th ng ta va bc ra khi mt khu
lng vng Punjab v h tuyt nhin khng c tin. Thc ra
khi s vic xy ra ti ang trn ng ti Moscow, nhng
ti bit l chng ti khng th ti Moscow c. Ti

ng my bay
c my bay
229
khng bit l iu g s xy n vi nhng con ngi ny
nu chng ti bay n . Ti ni vi c ph, "Anh cm
li i. Chng ta phi n Helsinki."
Vn st sn m Ratwatte phi i mt ngay lp
tc l h mi i cha c na qung ng ca c mt
chuyn bay di, iu ngh l h cn d qu nhiu
nhin liu trong cc thng cha so vi bnh thng khi
n thi im phi h cnh. "Chng ti b vt qu su
mi tn so vi khi lng h cnh ti a." ng ni. "Vy
nn gi ti phi a ra la chn. Ti c th tho bt
nhin liu. Nhng cc nc rt ght vic my bay tho
nhin liu trn khng v vn mi trng. V th, h s
nh v cho ti bay ra mt ni no trn vng bin
Baltic, v vic s tiu tn ca ti bn mi pht ng
h cn ngi ph na kia hu nh chc chn s cht. Th
nn ti quyt nh s h cnh d th no i chng na.
l la chn ca ti."
iu c ngha l chic my bay "h cnh nng." H
khng th s dng h thng h cnh t ng c bi n
khng c b tr vn hnh mt chic my bay nng
n mc .
"Trong tnh cnh y, ti phi tip qun vic iu
khin," ng ni tip. "Ti phi chc chn rng my bay
tip t an ton; nu khng, s c nguy c h hi v kt
cu. N c th tr thnh mt ng nt thc s. Cng c
c nhng vn v c im bay vi mt chic my bay
nng. Nu bn ri khi ng bay v phi ln vng, c
th bn s khng lc y ln cao li na.
230
"Nhiu vic lm. Bn ang tung hng vi bao nhiu l
bng. Bn phi lm cho ng. Bi v l mt chuyn bay
ng trng, c hai phi cng na. Nn ti nh thc h
dy, v h cng tham gia vo lm mi vic. Chng ti c
bn ngi , iu y thc s c tc dng trong iu
phi mi vic. Ti cha tng bao gi ti Helsinki. Ti
khng h bit phi trng ra sao, khng bit liu cc ng
bng c di khng. Ti buc phi tm mt phng cch
cn tin, tm ra xem liu chng ti c th h cnh
khng, tm ra cc tham s chuyn bay v thng bo vi
cng ty xem chng ti ang lm g. Cng mt thi im
ti ni chuyn vi ba ni khc nhau - ni chuyn vi
Dubai, ni chuyn vi Medlink, mt trm dch v
Arizona ni ngi ta sp xp mt bc s nghe my v
ti cn ni chuyn vi hai bc s ang chm sc ngi
ph n khoang sau. C lin tc khng ngng ngh sut
bn mi pht ng h.
"Chng ti gp may l thi tit Helsinki rt tt," ng
ni. "Gng sc thc hin mt c tip t trong thi tit
xu, cng thm mt ci my bay nng n, cng thm mt
phi trng chng quen thuc, khng tt cht no. Bi v
l Phn Lan, mt quc gia hng u th gii, mi vic
u c b tr tt, rt linh hot. Ti ni vi h, 'My
bay ca ti ang qu ti. Ti mun h cnh ngc chiu
gi.' Anh mun lm mnh chm li trong tnh hung .
H ni, khng vn g. H cho php chng ti h cnh
theo hng ngc li so vi cch thng thng. Chng
ti bay vo khu vc thnh ph, ni h lun trnh bi l
do ting n."

231
Th ngh v nhng g i hi phi c Ratwatte. ng
buc phi l mt phi cng c. iu ny cng khng phi
bn ci nhiu: ng phi c k nng thc hin k thut
h cnh nng. Nhng hu nh tt c nhng vic khc m
Ratwatte lm khin cho c h cnh khn cp thnh
cng vt ra ngoi mi nh ngha kht khe ca k nng
li my bay.
ng buc phi t ln bn cn mt bn l nguy c gy
h hi cho my bay ca mnh vi mt bn l ri ro cho
mng sng ca ngi ph n, v ri, mt khi la chn
c xc nh, ng li phi thng sut v mi quan h
mt thit gia Helsinki vi Moscow v hng khch au m
gh sau. ng phi t trang b cho mnh, tht nhanh
chng, cc tham s ca mt phi trng m ng cha tng
dng chn trc : liu n c th tip nhn mt trong
nhng my bay ln nht trn bu tri, vi tn su mi tn
vt qu khi lng h cnh thng thng? Nhng trn
ht, ng phi tr chuyn - vi cc hnh khch, vi cc bc
s, vi ngi li ph, vi hai thnh vin m ng nh
thc khi h ang chp mt, vi thng cp tng hnh
dinh Dubai, vi ATC ti Helsinki. C th chc chn khng
nh rng trong bn mi pht t lc cn t qu ca
hnh khch bt u cho n khi h cnh Helsinki,
khoang li ch im lng trong t giy ng h. iu i hi
Ratwatte chnh l i thoi, v i thoi khng ch vi
mc ch a ra mnh lnh m cn vi ngha khuyn
khch, d dnh, trn an, m phn v chia s thng tin
bng cch thc r rng v minh bch nht c th.
232
6.
Cn y, ngc li, l bn ghi t my bay Avianca 052,
khi chic my bay ang bc vo c tip t bt thnh ca
mnh. Vn l thi tit. Mn sng qu dy n ni Klotz
v Caviedes khng th nhn ra h ang u. Hy k,
khng phi vo ni dung, m l hnh thc cuc i thoi
gia h. Hy lu n di ca khong im lng gia li
ni tht ra vi tng ging trong li bnh lun ca Klotz:
CAVIEDES: ng bng, u ri? Ti khng thy n, ti khng
trng thy n.
H thu cng h cnh ln. C trng bo Klotz yu cu mt ch
dn khng lu khc. Mi giy tri qua.
CAVIEDES (dng nh ni vi chnh mnh): Chng ta khng
c nhin liu...
Mi by giy tri qua khi cc phi cng trao i cc ch dn k
thut vi nhau.
CAVIEDES: Ti khng bit chuyn g xy ra vi ng bng.
Ti khng h nhn thy n.
KLOTZ: Ti khng trng thy n.
Trm Kim sot Khng lu xen vo v bo h r tri.
CAVIEDES: Ni vi h l chng ta ang nguy cp!
KLOTZ (ni vi ATC): ang ch hng 180 v pha tay phi,
, chng ti s th li ln na. Chng ti sp ht nhin liu.
Hy th tng tng khung cnh trong khoang li.
My bay ang b cn dn nhin liu rt nguy him. H va
mi b l c hi h cnh u tin. H khng bit chic

233
phi c cn c th bay c bao lu na. C trng tuyt
vng: "Ni vi h l chng ta ang trong tnh trng khn
cp!" V Klotz th ni g ch? ang ch hng 180 v
pha tay phi, , chng ti s th li ln na. Chng ti
sp ht nhin liu.
bt u, cm t "ht nhin liu" khng c ngha g
trong h thng thut ng ca Trm Kim sot Khng lu.
V c bn, tt c my bay khi tip t ti a im h cnh,
u cn nhin liu. Hay Klotz l chic 052 khng cn
nhin liu bay tip n mt ni khc, mt phi trng
thay th? Hay ca anh ta l h bt u lo ngi v nhin
liu ca mnh? Tip theo, hy xem xt cu trc ca cu ni
then cht. Klotz bt u vi mt bo nhn thng thng
i vi ch dn t ATC v khng h cp n ni quan
ngi v nhin liu tn n na sau ca cu. C nh th l
anh ta n ni trong mt nh hng vy, "Vng, ti dng
thm t c ph na, v, , ti ang b hc mt ci xng
g." Ngi phc v s coi li ni ca anh ta nghim tc
n mc no? Nhn vin kim sot khng lu m Klotz
i thoi cng v sau xc nhn rng anh ta "ch coi
l mt li bnh lun thong qua m thi." Trong nhng
m ma bo, cc nhn vin kim sot khng lu lc no
chng nghe thy cc phi cng ni v chuyn cn nhin liu.
T "" m Klotz chm vo gia hai na cu ng l thch
hp vi vic gim bt tm quan trng ca nhng g anh ta
ang ni. Theo nh mt nhn vin kim sot khc cng
ch dn chic 052 vo m th, Klotz ni "vi thi
rt th lnh m... Khng h c cht cp bch no trong
ging ni."
234
7.
Thut ng c cc nh ngn ng hc s dng miu
t cch m Klotz thc hin trong thi khc l "li ni
gim nh," m ch n bt c n lc no nhm gim nh
hoc "bc ng" cho thc s c ni ti. Chng ta
gim nh khi chng ta t ra lch s, hoc khi chng ta xu
h hay ngi ngn, hoc khi chng ta t ra tn knh trc uy
quyn. Nu bn mun ng sp ca mnh gip mt iu
g , bn s khng ni "Ti s cn ci ny vo th Hai." M
bn s ni gim. Bn bo, "Khng cn tm nu th ny
phin phc qu, nhng nu ng bt cht thi gian ng qua
n vo t cui tun th tht tuyt vi!" Trong mt tnh
hung nh th, li ni gim hon ton ph hp. Tuy nhin,
trong nhng hon cnh khc - v nh gia khoang li trong
mt m ma bo - th l c vn .
Cc nh ngn ng hc Ute Fischer v Judith Orasanu
c ln a ra mt kch bn gi nh nh th ny vi
mt nhm cc c trng v c ph, hi xem h s phn
ng ra sao:
Anh thy trn radar thi tit mt vng ma nng ht cch
25 dm v pha trc. (Phi cng) ang duy tr tc Mach .73,
cho d cn ma ging c thng bo trong phm vi ca
anh v radar bt u gp nhng nhiu lon va phi. Anh
mun chc chn rng my bay ca mnh s khng b lt vo
khu vc ma ging .
Cu hi: Anh s ni g vi phi cng?

235
Theo tng tng ca Fischer v Orasanu, c t nht
su cch th thuyt phc vin phi cng thay i hng
i v trnh thi tit xu, mi phng n vi mt mc
gim nh khc nhau.
1. Mnh lnh: Sang phi ba mi . l cch trc tip v
dt khot nht khin cho vn tr nn d tng tng.
Mc gim nh bng Khng (0).
2. Tuyn b chc trch nhm cng tc: Ti ngh chng ta
phi chuyn hng sang phi ngay by gi. Hy lu v
vic s dng t chng ta v thc t l li ngh gi y
bt c th. N mm mng i mt cht.
3. Gi nhm cng tc: Hy trnh khu vc thi tit ra.
ngm n trong li ni ny l chng ta chung vai st cnh
trong s v ny.
4. Cht vn: Anh mun chuyn sang hng no vy? Cch
ny thm ch cn mm mng hn li gi nhm cng tc,
bi v ngi pht ngn tha nhn rng anh ta khng phi l
trng nhm.
5. u tin: Ti ngh s l khn ngoan nu r tri hoc phi.
6. Bng gi m ch: Tn hiu phn hi cch y hai mi
lm dm c v ti t.
y chnh l li ni gim nh nht trong tt c.
Fischer v Orasanu pht hin ra l cc c trng phn
ln u ni rng h s ban hnh mnh lnh trong tnh
hung . "Sang phi ba mi ." H ang ni vi ngi
di quyn. H chng c g phi ngi t ra thng thng.
236
pha kia, cc c ph li ang ni chuyn vi sp ca mnh,
vy nn h ch yu chn cch thay th mm mng nht.
H bng gi m ch.
Tht kh c bn nghin cu ca Fischer v
Orasanu m khng cm thy mt cht bo ng, bi mt
li bng gi l cch ngh kh nht gii m m li d
nht t chi. Trong v my bay Air Florida n ngay bn
ngoi Washington, DC, nm 1982 c ph c ni vi c
trng ti ba ln rng c mt ng bng tuyt rt nguy
him trn mt cnh my bay. Nhng th nghe xem anh ta
ni vic nh th no. u ch l bng gi:
C PH: Nhn xem bng tuyt mc trn n, , ngay ng sau,
ch kia ka, thy khng?
Tip :
C PH: Trng thy nhng ct bng ngay pha sau kia v cc
th ch?
V ri:
C PH: Tri, y l mt trn chc chn tht bi vi vic lm
tan chy my th bng tuyt , n (mang li) cho anh mt
cm gic an ton t hi, tt c ch th thi.
Cui cng, khi h nhn c lnh ct cnh, c ph nng ln hai
mc a ra li gi nhm cng tc:
C PH: Hy kim tra mt trn (cnh) ln na, bi v chng ta
dng li y mt cht.
C TRNG: Ti ngh l chng ta s phi ri khi y trong
vng mt pht na.

237
iu cui cng m c ph ni vi c trng, ngay
trc khi chic my bay lao xung sng Potomac khng
cn l mt li m ch bng gi na, m l mt li xut,
hoc mt mnh lnh. l mt li nhn nh hin thc
n gin - v ln ny th c trng ng vi anh ta.
C PH: Larry, chng ta ang lao xung, Larry.
C TRNG: Ti bit ri.
Li ni gim ni trnh gii thch mt trong nhng iu
bt thng to ln trong cc v n my bay. Trong cc
hng hng khng thng mi, c trng v c ph phn
chia nhim v li ngang bng nhau. Nhng trong lch s,
cc v ri my bay c nhiu kh nng xy ra hn khi c
trng ang ngi "gh li." Thot tin iu l khng
th l gii, bi c trng hu nh lun l phi cng giu
kinh nghim nht. Nhng hy th ngh v v tai nn ca
Air Florida. Nu c ph vo vai tr c trng, liu anh
ta c m ch n ba ln khng? Khng, anh ta s ra lnh -
v my bay hn khng b ri. My bay an ton hn khi
phi cng t kinh nghim nht cm li, bi iu ng
ngha vi vic phi cng th hai s khng e ngi g khi phi
ln ting.
Tranh u chng li li ni gim ni trnh tr thnh
mt trong nhng cuc thnh chin v i nht trong
ngnh hng khng thng mi sut mi lm nm va
qua. Mi hng hng khng ln gi y u c phn o
to gi l "Crew Resource Management," (Tm dch:
Qun l phi hnh on) c thit k dy cho cc
238
thnh vin phi hnh on cp di cch i thoi r rng
v cng quyt. Ly v d, nhiu hng hng khng
ging dy mt quy trnh tiu chun ha dnh cho phi cng
cng li (co-pilot) yu cu c trng trong trng hp
anh ta/c ta ngh rng c vic g ri vo tnh trng
ti t. ("C trng, ti lo ngi v..." Sau , "C trng,
ti khng thoi mi vi..." V nu c trng vn khng
phn ng, "C trng, ti tin l tnh th khng an ton."
V nu vn tht bi, c ph c i hi s phi tip qun
my bay.) Cc chuyn gia hng khng s ni vi bn rng
thnh cng ca cuc chin chng li li ni gim ni trnh
cng ng vai tr to ln nh bt c yu t no khc gii
thch cho s gim st phi thng cc v tai nn my bay
trong nhng nm gn y.
" mt mc rt gin n, mt trong nhng iu
chng ti nhn mnh hng hng khng ny l c ph v
c trng gi nhau bng tn," Ratwatte ni. "Chng ti
ngh iu c tc dng. S kh khn hn nu phi ni,
'C trng, anh ang lm vic g sai y,' so vi vic
dng thng tn. Ratwatte coi vn ni gim ni trnh
rt nghim trng. Bn khng th no l mt ngi nghin
cu v v n Avianca m li khng cm thy nh th. ng
ni tip: "Mt th m ring bn thn ti c gng lm l,
ti c h mnh xung thp cht. Ti ni vi phi cng cng
li, 'Ti khng bay thng xuyn lm. Ba hay bn ln mt
thng. Anh bay hn th nhiu. Nu anh thy ti lm ci g
y ngu ngc, l bi ti khng bay thng xuyn lm.
Th nn ni vi ti nh. Hy gip ti." Hi vng l, iu
s gip h ln ting."

239
8.
Tr li vi khoang li ca Avianca 052. Chic my bay
gi y ang quay ngc li t pha phi trng Kennedy,
sau n lc h cnh tht bi u tin. Klotz va mi lin lc
trn sng radio vi ATC, c gng tm ra xem h c th th
h cnh ln na u. Caviedes quay v pha anh ta.
CAVIEDES: Anh ta ni g?
KLOTZ: Ti thng bo cho anh ta bit l chng ta sp th
ln na bi v va ri chng ta khng th...
Bn giy im lng tri qua.
CAVIEDES: Ni cho anh ta bit l chng ta ang trong tnh
trng khn cp.
Bn giy im lng na tri qua. Vin c trng th ln na.
CAVIEDES: Anh bo anh ta cha?
KLOTZ: , tha sp. Ti ni vi anh ta.
Klotz bt u ni chuyn vi ATC - nhc li cc chi tit thng
thng.
KLOTZ: Mt-nm-khng duy tr hai nghn, Avianca khng-
nm-hai.
C trng r rng ang hong lon cc .
CAVIEDES: Ni vi anh ta l chng ta khng cn nhin liu.
Klotz tr li m thoi radio vi ATC.
KLOTZ: Nng cao v duy tr ba nghn v, , chng ti ang
ht nhin liu, tha ngi.
240
Li th na ri. Khng h cp n t ng thn k
"khn cp," th m cc nhn vin kim sot khng lu
vn c hun luyn nghe. on cui cu, c mo
trc bng t gim nh "" ch l "ht nhin liu, tha
ngi." Nu bn ang m cc sai lm, th phi hnh on
ca Avianca t n mc hai con s.
CAVIEDES: Anh bo l chng ta ht nhin liu cha?
KLOTZ: , tha ngi. Ti bo cho anh ta...
CAVIEDES: Bueno (Ting Ty Ban Nha: Tt!)
Nu khng phi l khc do u ca c mt bi
kch th cch ti lui lui ti ca h s ging vi mt mn
trnh din hi kch ca Abbott v Costello.
36

Mt pht hn cht xu tri qua.
ATC: Avianca khng-nm-hai, , ti s chuyn cc anh sang
khong mi lm dm v pha ng bc v ri a anh tr li
cn tin. Nh th c n vi cc anh v nhin liu khng?
KLOTZ: Chc l th. Cm n rt nhiu.
Chc l th. Cm n rt nhiu. H sp ri bm xung!
Mt trong nhng thnh vin phi hnh on bc vo
khoang li xem tnh hnh nghim trng n mc no.
Vin hoa tiu ch vo ng h nhin liu cn sch v lm
ng tc a bn tay ct ngang c.
37
Nhng anh ta khng

36
: William (Bud) Abbott v Lou Costello: Cp i din vin hi ngi M
thc hin chung cc chng trnh trn i pht thanh, truyn hnh v
phim. L cp din vin hi c yuthch nht hi nhng nm 1940-1950.
37
Chng ta bit iu ny bi thnh vin phi hnh on sng st sau
v n v xc nhn trong cuc iu tra.

u New York vn
t. Nhng
ng giao thng phi
t cu chuyn ni
n trong
dng b
n JFK. l
m sot khng
ng c lm
n khi ti ni vi
i cng vin phi cng
ng ly
241
ni g. Cng khng ai ni g trong nm pht tip sau .
Ch c ting trao i lin tc v cc cng vic thng
thng trn radio, v ri hoa tiu tht ln, "Bt la ng
c s bn!"
Caviedes ni, "Ch cho ti ng bng," nhng ng
bng cch ti mi su dm.
Hai mi su giy im lng tri qua. Nhn vin iu
khin khng lu gi mt ln cui cng.
ATC: Cc anh, , cc anh c nhin liu n c sn bay
khng?
Bn ghi chm ht.
9.
"Bn buc phi hiu mt iu v v n," Ratwatte ni,
" l cc nhn vin kim sot khng lu New York vn
ni ting bi thi cc cn, quyt lit v hay bt nt. Nhng
h cng rt c. H iu khin lu lng giao thng phi
thng trong mi trng b g p. C mt cu chuyn ni
ting k v mt vin phi cng b lc khi di chuyn trong
JFK. Bn s khng tng tng c nguy c d dng b
lc n th no nu cha t mnh t chn n JFK. l
mt m cung. V th, mt n nhn vin kim sot khng
lu ni a ln vi anh ta, v ni 'Thi ngay. ng c lm
g ht. ng m ming ni vi ti cho n khi ti ni vi
anh.' V c mc anh ta y. Cui cng vin phi cng
nhc b m ln v ni, 'Qu c. C phi l ti tng ly
c lm v hi kip trc khng y?'
242
"Bn h l khng ti no tng tng ni tnh hung
. Cch m h nhn nhn mi vic l th ny 'Ti ang
nm quyn iu khin. Cm ngay v lm theo iu ti
ni.' H s ngt li anh. V nu anh khng thch nhng g
h bo anh lm, anh buc phi ngt li li. Khi h s
ni, 'Thi c ri.' Nhng nu anh khng lm th, h s
bt p anh. Ti vn nh mt chuyn bay ca British
Airways n New York. H b nhi y tai mnh lnh ca
Trm Kim sot Khng lu New York. My vin phi cng
ngi Anh ni, 'Cc ngi nn n sn bay Heathrow
(London) m hc xem phi iu khin mt chic my bay
ra sao.' y u l vn v tinh thn c. Nu anh khng
quen vi kiu n ming tr ming nh th, ATC New York
c th rt, rt hm da. V my ngi Avianca ch l b
hm da v c tng tng qu mau l ca chnh mnh.
Chng th no tng tng l Ratwatte li khng bo
v mnh thnh cng trc Kennedy ATC - khng phi bi
ng kh chu, hunh hoang t cao hay c ci ti ln, m
v ng nhn nhn th gii khc hn. Nu ng cn n s
gip trong khoang li, ng s nh thc li ph dy.
Nu ng ngh rng Moscow khng n, th c ri, ng
s n Helsinki, v nu Helsinki thng iu khin cho
my bay xui chiu gi, th, ng s bo vi h cho ng
p xung ngc chiu. Sng hm , khi h ri khi
Helsinki, ng a my bay vo nhm ng bng - v
li ph ca ng nhanh chng ch ra li. K nim y khin
ng bt ci. "Masa l ngi Thy S. Anh ta rt ly lm
vui lng c chnh n ti. Anh ta mt n ti sut
c qung ng v."

243
Ratwatte ni tip: "Tt c nhng g mi ngi phi lm
l ni vi nhn vin iu khin, 'Chng ti khng c
nhin liu chiu theo nhng g anh nh lm.' V tt c
nhng g h (my bay Avianca) phi lm l ni, 'Chng ti
khng th lm th. Chng ti buc phi h cnh trong
vng mi pht ti.' H khng th trnh by r rng
t ca mnh vi nhn vin khng lu."
T thi im ny tr i, Ratwatte bt u ni nng
thn trng, bi ng s a ra kiu khi qut v vn ha
vn thng khin chng ta khng thoi mi cho lm.
Nhng nhng g xy ra vi Avianca th l lng qu i -
dng nh khng th l gii ni - n ni n i hi cch
gii thch phc tp hn l kt lun n gin rng Klotz bt
ti v nng v vin c trng th mt mi qu. C iu g
su sc hn - thuc v cu trc hn - din ra trong
khoang li y. S ra sao nu vic phi cng l ngi
Colombia lin quan n v tai nn? "Nhn xem, khng
mt vin phi cng ngi M no li nghin rng chu
ng nh th. Vn l y," Ratwatte ni. "H s ni
ngay, 'Nghe ny, bn thn mn. Ti phi h cnh.'"
10.
Trong nhng nm ca thp nin 1960 v 1970, nh tm
l hc ngi H Lan Geert Hofstede lm vic cho b phn
nhn s ca tng s IBM chu u. Cng vic ca Hofstede
l i li khp ton cu v phng vn cc nhn vin, hi h
th nh mi ngi gii quyt vn ra sao, h lm vic
cng nhau ra sao v thi ca h vi uy quyn nh th
244
no. Cc bn cu hi di dng v phc tp, v theo thi
gian, Hofstede c th pht trin c mt c s d liu
s phn tch cc cch thc m qua cc nn vn ha
khc bit vi nhau. Ngy nay "thc o Hofstede" l mt
trong nhng mu hnh c s dng nhiu nht trong
ngnh tm l hc so snh vn ha.
V d, Hofstede lp lun rng cc nn vn ha c th
c phn bit mt cch hiu qu cn c vo vic nhng nn
vn ha y mong i cc c nhn t chm sc mnh n mc
no. Hofstede gi thc o l "thang o ch ngha c
nhn - ch ngha tp th." Quc gia mc u mt "c nhn
ch ngha" trong thang o y chnh l Hp chng quc Hoa
K. Khng c g ngc nhin, nc M cng chnh l quc gia
cng nghip ha duy nht trn th gii khng cung cp cho
cc cng dn ca mnh ch chm sc sc khe ph cp.
u mt bn kia ca thang o l Guatemala.
Mt chiu kch khc trong h thng Hofstede a ra l
"n trnh ri ro" (uncertainty avoidance) Mt nn vn ha
dung th tnh trng nhp nhng khng r rt c n
mc no? Di y l nhm 5 quc gia "n trnh ri ro"
hng u, cn c vo c s d liu ca Hofstede - l
nhng quc gia trng cy nhiu nht vo cc quy tc v k
hoch, c nhiu kh nng gn cht vo cc th tc bt k
hon cnh no:
1. Hy Lp
2. B o Nha
3. Guatemala
4. Uruguay

245
5. B
Nm quc gia di cng - l nhng nn vn ha c kh
nng dung th tnh trng nhp nhng tt nht - bao gm:
49. Hng Kng
50. Thy in
51. an Mch
52. Jamaica
53. Singapore
Cng rt cn thit phi lu rng Hofstede khng h
gi rng c chuyn ni ny ng n ni kia sai lm
bt c im no trn h thng thang bc m ng a ra.
ng cng khng ni rng v tr ca mt nn vn ha no
trn mt trong s nhng chiu kch ng phc ra l cng
c d bo cng nhc v vic mt ngi no n t mt
quc gia s hnh x ra sao: ly v d, mt ngi n t t
nc Guatemala hon ton c kh nng li theo li c
nhn ch ngha mc cao.
Thay vo , iu m Hofstede a ra l th rt ging
vi nhng g Nisbett v Cohen khng nh sau nhng
nghin cu thc hin trong hnh lang trng i hc
Michigan. Mi ngi trong chng ta u c tnh cch
ring bit. Nhng bao trm trn tt c li l nhng
khuynh hng, cch thc v nhng phn chiu c
truyn li cho chng ta bi lch s ca cng ng m
chng ta vn ha mnh sinh trng, v nhng khc bit y
r rng v cng.
Ly th d, B v an Mch ch cch nhau mt gi ng
h my bay. Ngi an Mch nhn rt ging ngi B, v
246
nu bn b th xung mt gc ph no Copenhagen
(th an Mch), bn cng s chng nhn ra iu g
khc bit vi mt gc ph Brussels (th B). Nhng
khi xt n tiu ch "n trnh ri ro" th hai quc gia ny
khng th khc nhau nhiu hn th. Trn thc t, ngi
an Mch c nhiu im chung vi ngi Jamaica trong
tiu ch chp nhn s nhp nhng hn khi n trong
tng quan vi nhng bn b u chu khc. an Mch v
B c th chia s th truyn thng t do - dn ch kiu
chu u rng khp. Nhng t hng trm, hng trm nm
v trc, hai quc gia ny c lch s khc nhau, cu
trc chnh tr khc nhau, truyn thng tn gio khc nhau,
ngn ng khc nhau, n thc ung, kin trc v vn
hc rt khc nhau. V tng ca tt c nhng khc bit y
l trong nhng kiu tnh hung ngu nhin no i hi
phi ng x trc nhng nguy c v ri ro, ngi an
Mch c xu hng phn ng theo li rt khc vi ngi B.
Trong s tt c nhng Chiu kch ca Hofstede, c l
chiu th v nht chnh l ci m ng gi l "Ch s khong
cch quyn lc" (Power Distance Index - PDI). Khong
cch quyn lc c lin quan ti thi i vi tn ti trn
di, c th l mt nn vn ha no coi trng v tn
knh uy quyn n mc no. nh lng n, Hofstede
hi nhng cu nh "Trong s nhng tri nghim ca
bn, vn di y xut hin thng xuyn n mc
no: cc nhn vin s phi th hin thi bt ng vi
nhng ngi qun l ca mnh?" "Nhng thnh vin km
quyn lc hn trong cc t chc v th ch chp nhn v
d liu rng quyn lc c phn b bt bnh ng" trong

247
chng mc no? Nhng ngi gi c knh n v e s ti
mc no? Nhng ngi nm quyn lc trong tay c c
trao cho nhng u i c bit khng?
"Ti nhng quc gia c ch s khong cch quyn lc
thp," Hofstede vit trong chuyn lun kinh in Culture's
Consequences (Tm dch: Nhng h qu ca vn ha):
Quyn lc chnh l th m nhng ngi nm gi quyn lc
trong tay hu nh u cm thy xu h v h s c gng th
hin t hn vn c. C ln ti nghe thy mt quan chc i
hc ca Thy in (quc gia c ch s PDI thp) by t rng
thc thi quyn lc, ng ta s c gng trng khng c v
quyn nng. Cc nh lnh o c th cao v th khng chnh
thc ca mnh bng cch t chi tha nhn nhng biu tng
chnh thc. Ti o (PDI thp), Th tng Bruno Kreisky vn
ni ting v vic i lc bt xe in n nhim s. Vo nm
1974, ti cn tn mt trng thy th tng H Lan (PDI thp) -
Joop den Uyl i ngh bng cn nh di ng (motor-home)
mt khu cm tri ti B o Nha. Hnh x ca nhng ngi c
quyn lc nh th rt t kh nng xy ra nhng quc gia c
PDI cao nh B hay Php.
38

38
Tng t nh th, Hofstede c nhc ti mt nghin cu c thc hin vi
nm trc , so snh cc nh my sn xut ca c v Php trong cng
mt ngnh cng nghip v c quy m tng t nhau. Cc nh my Php
tnh trung bnh c 26% nhn cng m nhn vai tr qun l hoc nhng v
tr chuyn vin; c l 16%. Hn na, v cn bn th ngi Php tr lng
cho nhng qun l cp cao nht ca mnh nhiu hn mc ngi c chi tr.
iu chng ta nhn thy trong v d so snh ny, nh Hofstede lp lun, l
mt nt khc bit trong thi vn ha i vi tn ti. Ngi Php c ch s
khong cch quyn lc gp i ngi c. H mong mun v h tr cho h
thng tn ti theo cch m ngi c n gin khng lm.
248
Bn c th tng tng c hiu ng m nhng pht
hin ca Hofstede gy ra i vi nhng ngi trong ngnh
hng khng. Cuc u tranh v i ca h vi li ni nng
gim nh v lm vic theo nhm xt cho cng nhm mc
ch g? Chnh l n lc gim thiu khong cch quyn lc
trong khoang li. Cu hi ca Hofstede a ra v khong
cch quyn lc - "Trong s nhng tri nghim ca bn, vn
di y xut hin thng xuyn n mc no: cc nhn
vin s phi th hin thi bt ng vi nhng ngi
qun l ca mnh?" - cng chnh l cu hi m cc chuyn
gia hng khng t ra vi cc c ph trong cch x tr ca
h trc cc c trng. V nghin cu ca Hofstede gi
mt iu g cha tng ny ra trong u ca ai trong gii
hng khng: nhim v thuyt phc cc c ph bit t khng
nh bn thn mnh s ph thuc rt ln vo xp hng
khong cch quyn lc ca nn vn ha m h thuc v.
cng l iu m Ratwatte ng khi ng ni rng
chng c phi cng ngi M no li chp nhn b hm da
bi cc nhn vin iu khin khng lu phi trng
Kennedy. M l mt nn vn ha c khong cch quyn
lc thp truyn thng. Khi phi i mt vi tnh th cp
bch, ngi M da vo tnh cch M, v th tnh cch M
y ngha l mt nhn vin iu khin khng lu ch c
coi l mt ngi bng vai phi la m thi. Vy quc gia
no u mt bn kia trn bng xp loi ch s khong
cch quyn lc? Chnh l Colombia.
Ngay sau v n my bay Avianca, nh tm l hc
Robert Helmreich, ngi lm nhiu vic hn bt c ai
khng nh v vai tr ca vn ha trong vic l gii
hnh vi ca phi cng, vit mt bn phn tch xut sc
v v tai nn, trong ng lp lun rng bn s khng th

249
hiu c cch c x ca Klotz nu khng tnh n quc
tch ca anh ta, rng tnh hung kh khn anh ta gp phi
hm cng l th tnh hung kh x ch c th xy ra
vi nhng ai vn c sn lng tn knh su sc v bt bin
i vi uy quyn. Helmreich vit:
Khong cch quyn lc cao vi ca ngi Columbia c th
to nn tnh trng mt phng hng c ph v c trng
tht bi trong vic th hin li a ra quyt nh rnh rt (nu
khng mun ni l chuyn quyn c on) vn c mong i
trong nhng nn vn ha c khong cch quyn lc cao. C ph
th nht v th hai c th ch i c trng ra quyt nh,
nhng cng vn c th khng tnh nguyn a ra nhng
phng n thay th.
Klotz t coi mnh l mt k di quyn. Gii quyt tnh
th khng hong khng phi vic ca anh ta. l vic ca
c trng - m c trng li ang kit sc v chng ni
nng g. Th ri n nhng nhn vin iu khin khng lu
hng hch ngo ngc ca phi trng Kennedy ra lnh cho
my bay ln vng. Klotz ang c gng ni vi h rng anh
ang gp rc ri. Nhng anh ta li s dng c trng vn
ha ca ring mnh, ni nng nh mt k di quyn vi
thng cp. Nhng nhn vin iu khin u phi ngi
Colombia. H l nhng ngi New York vi khong cch
quyn lc thp. H khng thy c khong trng no lin
quan n tn ti trn di gia h vi cc phi cng trn bu
tri, v i vi h, li ni gim nh xut pht t mt phi
cng khng c rng ngi pht ngn ang t ra tn knh
mt cch thch hp trc thng cp. N c ngha rng
vin phi cng y chng gp vn g c.
250
C mt im trong bn ghi ni s bt ng i thoi
vn ha gia cc nhn vin iu khin v Klotz tr nn
qu r rng n mc c ln tht au lng. l ln trao
i cui cng gia Avianca v trm iu khin, ch vi
pht trc khi ri. Klotz ch ni "Chc th. Cm n rt
nhiu." tr li cho cu hi ca nhn vin iu khin v
tnh trng nhin liu ca h. C trng Caviedes sau
quay sang Klotz:
CAVIEDES: Anh ta ni g?
KLOTZ: Anh ta gin d.
Gin d! Cm xc ca Klotz ang b tn thng! My
bay ca anh ta th cn k thm ha. Nhng anh ta khng
th no thot ra khi th ng lc chi phi ln mnh bt
ngun t nn vn ha trong nhng ngi di quyn
buc phi tun th mnh lnh ca thng cp. Trong tm
tr mnh, anh c gng v tht bi trong vic thng bo
tnh cnh him ngho ca mnh, v kt lun duy nht l t
hn bng cch no anh ta xc phm n nhng v
thng cp ng trn ta thp iu khin kia ri.
Sau v ri my bay sn bay Kennedy, ban lnh o ca
hng khng Avianca thc hin mt thao tc k tip. Avianca
c n bn tai nn trong mt thi gian ngn - v
Barranquilla, Cucuta, Madrid v New York - v trong c bn
s v, hng hng khng kt lun "c lin quan n nhng
chic my bay trong iu kin vn hnh hon ho, phi hnh
on khng h c hn ch no v th lc v c nh gi l
c nng lc bay mc trung bnh hoc trn trung bnh, vy
m cc v tai nn vn xy ra." (ch in nghing l ca ti).

251
Trong v ri my bay Madrid ca tp on, bn bo
co tip tc, vin phi cng cng li c gng cnh bo cho
c trng rng tnh th khi nguy him n mc no:
Phi cng cng li ng. Nhng h t nn v nguyn do...
khi vin phi cng cng li a ra cu hi, nhng ngh ngm
n ca anh ta li rt yu t. Phn ng ca c trng ch l pht
l anh ta hon ton. C l vin phi cng cng li khng mun t
ra chng i, nghi ng nh gi ca c trng, hoc anh ta
khng mun lm tr ngc nghch bi anh ta bit rng c
trng c c m kinh nghim bay trong khu vc . Vin phi
cng cng li t hn t bo cha cho nhng suy ngh ca
mnh bng mt cch mnh m hn...
Kh nng thnh cng trong nhng vic chng ta lm
gn b cht ch vi vic chng ta n t u. V vic l
mt phi cng tt vi vic xut thn t mt nn vn ha c
ch s khong cch quyn lc cao qu thc l mt s ha
trn kh khn. Tin y cng phi ni lun, Colombia
cng cha phi quc gia c PDI cao nht. Helmreich v
mt ng nghip ca ng - Ashleigh Merritt - c ln
tnh ton PDI ca cc phi cng trn khp th gii. S mt
l Brazil. S hai l Hn Quc.
39

39
Di y l 5 nhm phi cng c ch s PDI cao nht tnh theo quc gia.
Nu bn so snh danh sch ny vi xp hng t l cc v ri my bay
theo quc gia, s thy chng trng kht vi nhau: 1. Brazil; 2. Hn Quc;
3. Morocco; 4. Mexico; 5. Philippines. Cn 5 nhm phi cng c ch s
PDI thp nht tnh theo quc gia: 15. Hp chng quc Hoa K; 16.
Ireland; 17. Nam Phi; 18. Australia; 19. New Zealand
252
11.
U ban Quc gia v An ton Giao thng ca M chu
trch nhim v vic iu tra cc v ri my bay, t tr s
ti mt khu nh vn phng thp tng xy theo kiu thp
nin 70 ngay dc b sng Potomac Washington, DC.
Nhng dy hnh lang di bn ngoi tr s y ban l cc
phng th nghim cht kn cc mnh xc my bay: mt
mnh st so nham nh ca tuc bin ng c, mt mnh
vt th c v l cnh qut ca trc thng. Trn mt gi
ca phng th nghim l my ghi d liu v ging ni
trong khoang li - th c gi l "hp en" - ly t v n
my bay tan tc ValuJet Florida hi nm 1996 lm 110
ngi thit mng. My ghi c bc trong mt chic v c
bng hp ng giy lm t thp ti cng dy cp, v
y ca chic hp l mt ci l lm chm, c nh th ai
- hay, ng hn l th g - ng mt ci di vo
vi lc cc ln. Mt s iu tra vin ca NTSB l k s,
nhng ngi dng li cc v ri my bay t nhng chng
c vt cht. Nhng ngi khc l phi cng. Mt con s ln
n ng ngc nhin trong , li chnh l cc nh tm l
hc, cng vic ca h l lng nghe bn ghi trong khoang
li v ti hin li nhng g m phi hnh on ni v lm
trong nhng giy pht cui cng trc khi my bay ri.
Mt trong nhng chuyn gia hp en hng u ca NTSB
l tin s tm l hc Malcolm Brenner vo tui ng tun
cao gy, Brenner l mt trong nhng iu tra vin i su
vo v ri my bay Korean Air Guam.
"Thng thng c tip t nh th vo Guam khng
kh khn g," Brenner bt u. Sn bay Guam c ci gi l

c. "Thng
t
t
ng
a
ng dng
ng
a ti chnh xc l g?
t
n toi.
n
,
m, vin
y nn anh ta
t
253
n ri (glide scope), th ging nh mt tia sng khng l
chiu ln bu tri t sn bay, v phi cng ch n gin l
i theo tia sng y cho ti khi p xung ng bng.
Nhng trong ci m l thng y, n ri b hng. "N
khng hot ng," Brenner ni. "N c chuyn sang
mt hn o khc sa cha. Vy nn c mt thng bo
gi ti cc phi cng rng n ri khng lm vic."
Nhn chung vi tnh hnh nh vy, vic ny ng ra
chng phi vn g. Thi gian mt thng trong qu trnh
sa cha n ri, c khong mt nghn nm trm lt
h cnh an ton sn bay Guam. ch l mt th nh
nht - mt iu bt tin, hn nhin - khin cho nhim v
h cnh mt chic my bay thm kh khn cht xu.
"Rc ri th hai l thi tit," Brenner tip tc. "Thng
thng vng Nam Thi Bnh Dng ny, bn s gp mt
s tnh hung thi tit thong qua. Chng i qua rt
nhanh. Bn khng gp phi bo. l mt thin ng
nhit i. Nhng m y, c mt t lc xoy, v n ch va
mi xy ra hi ti, h s bay vo mt trong nhng dng
hon lu y, cch phi trng vi dm. Vy nn c trng
phi quyt nh: quy trnh h cnh ca ti chnh xc l g?
H c cho php h cnh theo cch tip t
VOR/DME. N rt phc tp. ng l mt th phin toi.
N i hi rt nhiu s phi hp n c th sp t n
tho. Bn s phi h xung theo tng bc. Nhng sau ,
khi vic din ra, th t cch phi trng nhiu dm, vin
c trng nhn thy nh sng t Guam. Vy nn anh ta
th lng. V anh ta ni, 'Chng ta s thc hin tip t
trc quan.'"
254
VOR l mt thit b bo hiu pht ra tn hiu cho php
cc phi cng tnh ton cao ca mnh khi h tip t vo
mt sn bay. l th m cc phi cng phi trng cy vo
trc khi c pht minh n ri. Chin lc ca c trng l
s dng VOR a my bay v gn v sau , khi anh ta
c th nhn thy nh sng pht ra t ng bng, th s h
cnh my bay mt cch trc quan. iu ny c v hp l.
Cc phi cng vn thc hin h cnh trc quan. Nhng mi
ln mt phi cng la chn k hoch no , anh ta cng
lun phi chun b mt phng n d phng trong trng
hp mi vic t i. C trng ny khng lm th.
"ng ra h phi phi hp vi nhau. Anh ta ng ra
phi tm tt cc bc h xung (kiu DME) ch," Brenner
ni tip. "Nhng anh ta khng h ni v chuyn . Lc
xoy vy quanh h, v nhng g c trng c v ang lm
ch l cho rng n thi im no anh ta s xuyn thng
mn my v trng thy phi trng, v nu trong khong
cch nm trm su mi b anh ta khng trng thy n,
anh ta s ch ln vng m thi. Lc ny, vic s c tc
dng, tr mt iu. Thit b VOR m da trn anh ta
xy dng chin lc h cnh ca mnh li khng nm sn
bay. N trn i Nimitz cch phi trng hai phy nm
dm. Bit bao nhiu sn bay trn th gii cng c tnh
trng ny. i khi bn c th i theo VOR h xung v
n dn bn thng ti sn bay. Cn y nu bn h xung
theo VOR, n s dn bn thng xung i Nimitz."
Vin phi cng bit v VOR. N c ch r trong
bn ch dn sn bay. Anh ta tng bay n Guam ti tm
ln v thc t l, anh ta cp v n mt cch chi tit

255
c th trong bn ch dn phi cng m anh ta a ra trc
khi ct cnh. Nhng phi nhc n chuyn, khi y l mt
gi m, v anh ta thc dy t lc su gi sng ca
ngy hm trc.
"Chng ti tin l s mt mi c lin quan y,"
Brenner ni tip. " l chuyn bay ngc-chiu-kim-
ng-h. Bn bay v n ni vo mt gi sng, theo gi
Hn Quc. Ri bn tri qua vi ting ng h trn mt t,
v bay tr v khi mt tri va mi ln. C trng va mi
bay nh th mt thng v trc. Nhng ln y, anh ta
thip ng trn gh khoang hng nht. Ln ny anh ta
ang phi cm li v thc s mt mi."
L vy y, ba tin kinh in dn ti mt v ri my
bay dn dng tnh cnh ca Avianca 052: mt trc trc
k thut nho nh; thi tit xu v mt vin phi cng mt
mi. Nu xt ring l th khng yu t no trong s
gy ra mt v tai nn. Nhng c ba kt hp li s i hi
nhng n lc tng hp ca tt c mi ngi trong khoang
li. V chnh l ch m Korean Air 801 gp rc ri.
12.
Di y l bn tng thut ghi m ca ba mi pht
cui cng ca chuyn bay KAL 801: N bt u bng li
than th kit sc ca c trng
0120:01. C TRNG: Nu chuyn kh hi ny l mt chuyn
bay di hn chn gi, chng ta c th kim c cht g . Vi
256
tm ting ng h, chng ta chng c g. Tm gi ng h
chng gip c g cho chng ta... H khin chng ta lm vic
n mc cc im, n cc im. Hu nh chc chn theo cch
ny... cc chi ph khch sn s c tit kim cho cc thnh
vin trong cabin li, v tng ti a thi gian chuyn bay. Bt k
th no, h khin chng ta... lm vic n mc cc im.
C ting ng mt ngi ri khi ch ngi. Mt pht
tri qua.
0121:13. C TRNG: i... thc tnh... bun ng qu. (nhng
t kh hiu)
C PH: Tt nhin ri.
Th ri n nhng khonh khc mu cht ca chuyn bay. C
ph quyt nh ln ting:
C PH: Anh c ngh l ma nng ht hn khng? Trong khu
vc ny, ch ny ny?
C ph t hn suy ngh rt lu v kh khn trc
khi a ra bnh lun y. Anh ta khng c bay cng mt
i d ng x nh trong khoang li ca Suren Ratwatte.
Trong cc phi hnh on ca hng khng Hn Quc, kh
nng c th xy ra trong nhng khong thi gian ngh dc
ng thng l nhng thnh vin t thm nin s cc
cung phc v c trng n mc chun b ba ti hoc
mua qu cho anh ta. Nh mt cu phi cng Korean Air
tng by t, cm gic ng tr trong rt nhiu bung li ca
hng hng khng ny l "c trng nm quyn ch o v
lm nhng g anh ta mun, khi anh ta thch v theo cch
anh ta mun lm, cn tt c nhng ngi khc ngi im

257
lng v chng lm g ht." Trong bn bo co v Korean
Air ca Delta c mt ngi nc danh cng b trn
Internet, mt trong nhng ngi chng kin k chuyn
v vic c mt trong mt chuyn bay ca Korean Air khi
c ph s sut trong lc nghe lnh ca Trm iu khin
Khng lu v a my bay vo nhm hng vn dnh cho
my bay khc. "Hoa tiu pht hin ra c iu g sai
st nhng khng ni g c. Hoa tiu chng vui v nhng
khng ni g... Cho d cc iu kin trc quan (tt), phi
hnh on khng h nhn ra bn ngoi v nhn ra rng
hng bay hin thi s khng th a h xung sn bay.
Cui cng radar ca my bay pht hin ra sai lm, v
tip n l mt cu then cht: "C trng tt C ph bng
mu bn tay v gy ra li."
Tt anh ta bng mu bn tay?
Khi ba vin phi cng gp nhau vo bui ti hm y ti
phi trng Kimpo chun b trc chuyn bay, c ph v
hoa tiu t hn u gp mnh ci cho long trng trc c
trng. Tt c h chc u bt tay nhau. "Cheo eom boeb
seom ni da," (Ln u tin gp anh) phi cng cng li chc
ni th, y knh trng. Ting Hn Quc c khng di
su cp khc nhau trong xng h khi i thoi, ty
thuc vo mi quan h gia ngi nghe v ngi ni: tn
knh theo nghi thc, tn knh khng theo nghi thc, thng
thng khng gi t, gn gi, thn mt, mc mc. C ph
s khng dm s dng mt trong nhng cch thc thn
mt hay gn gi xng h vi c trng. y l mt nn
vn ha trong c s ch to ln t vo vai v tng
quan gia bt c hai ngi no trong mt cuc i thoi.
258
Nh ngn ng hc Hn Quc Ho-min Sohn vit:
Trong mt bn n ti, mt ngi vai v thp hn buc phi ch
cho ti khi mt ngi vai v cao hn ngi xung v bt u
dng ba trong khi iu ngc li khng bao gi xy ra; mt
ngi s khng c ht thuc trc mt mt ngi c v tr
cao trong x hi; khi ung vi mt ngi c v tr cao, ngi
di phi che ly ca anh ta v quay mt khi ngi b trn kia...
khi cho hi mt ngi c v th trong x hi (mc d khng
phi l cp di ca anh ta) mt ngi Hn Quc s phi gp
mnh; mt ngi Hn Quc phi ng dy khi mt nhn vt c
vai v r rng xut hin ti a im , v anh ta khng th i
bng qua mt ca mt nhn vt r rng l b trn. Tt c cc c
x v hnh vi x hi u c iu khin bi trt t theo thm
nin v cp bc; l thng l, chanmul to wi alay ka ita, c c
tn ti trn di, trc sau thm ch trong khi ung nc lc.
Vy nn, khi c ph ni, "Anh c ngh l ma nng ht
hn khng? Trong khu vc ny, ch ny ny?" chng ta
bit rng anh ta c rng: C trng. Anh m bo vi
chng ti s tip t trc quan, m khng h c phng
n d phng, v thi tit bn ngoi th t hi. Anh ngh
rng chng ta s chc thng mn my kp lc nhn
thy ng bng. Nhng s th no nu chng ta khng
lm c nh vy? Bn ngoi tri ti en nh mc v
ma xi x cn n ri th hng ri.
Nhng anh ta khng th ni nh vy. Anh ta bng gi
m ch, v trong suy ngh ca mnh th anh ta ni nhiu
ht mc c th vi mt ngi v tr thng cp. C ph
s khng cp n thi tit mt ln na.

a
i l
n
ng chnh
m ch trong
ph
259
Ch ngay sau khonh khc y thi, th i khi, my bay
x toang mn my v i vo phm vi m cc phi cng c th
nhn thy nh sng.
"L Guam phi khng nh?" hoa tiu hi. Ri, sau mt cht
ngng, anh ni, "L Guam, Guam y."
C trng phn chn. "Tt!"
Nhng chng tt cht no. ch l o tng. H va
mi xuyn thng mn my mt lt. Nhng h vn cn
cch phi trng ti hai mi dm, v vn cn c chng
thi tit ti t ch i h pha trc. Hoa tiu bit iu
ny, bi trch nhim ca anh ta l theo di thi tit, nn
gi y anh ta quyt nh ln ting.
"C trng, radar thi tit gip chng ta rt nhiu,"
anh ta ni.
Radar thi tit gip chng ta rt nhiu? Li bng
gi m ch th hai pht ra t khoang li. iu hoa tiu
mun ni cng l th m c ph m ch. y khng phi
l mt m m chng ta c th ch da vo i mt ca
mnh h cnh my bay. Hy nhn xem radar thi tit
ni ln iu g vi chng ta: pha trc c vn .
i vi nhng i tai Ty phng, c v l lng khi hoa
tiu ch cp ti ch ny c mt ln. Giao tip ca
phng Ty c mt iu m cc nh ngn ng hc gi l
"nh hng ngi truyn tin" - c ngha rng, vic din
t cc kin mt cch r rng, khng nhp nhng chnh
l trch nhim ca ngi pht ngn. Thm ch trong
trng hp bi thm ca v n my bay Air Florida, c ph
260
cng khng h lm g hn ngoi m ch v mi him
nguy m m bng gy ra, anh ta vn c bng gi n bn
lt, din t nhng nh gi ca anh ta bng bn cch
khc nhau, trong mt n lc lm cho t ca mnh c
sng r. C th anh ta b kim thc bi khong cch quyn
lc gia anh ta vi vin c trng, nhng anh ta vn vn
dng li y trong mt bi cnh vn ha Ty phng, ni
ngi ta quyt nh rng nu nh c s nhm ln, th
l li ca ngi ni.
Nhng Hn Quc, ging nh rt nhiu quc gia chu
khc, li nh hng theo ngi nghe. Hon ton ty
thuc vo vic ngi nghe hiu nh th no v nhng g
c ni ra. Trong suy ngh ca vin hoa tiu, anh ta
ni rt nhiu.
Sohn cn a ra nhng i thoi di y lm v d
minh ha, mt cuc trao i gia nhn vin (anh Kim) v
sp, mt trng phng (kwacang).
KWACANG: Lnh qu, vi li ti hi i.
( ngha: Sao anh khng mua cht ung hay ci g y n?)
ANH KIM: Lm mt chn ru th sao nh?
( ngha: Ti s mua ung cho anh.)
KWACANG: n thi m. ng .
( ngha: Ti s chp nhn li ngh ca anh nu anh nhc li n.)
ANH KIM: Anh chc l i lm ri. i ra ngoi th sao?
( ngha: Ti khng nh s tht i anh.)
KWACANG: Lm th i nh?
( ngha: Ti nhn li.)

t

l
a cc
c
on trong
khc
t
o
i
on
261
C iu g tht p trong s tinh t ca cuc trao
i, trong s m mi bn dnh cho mc ch v mong
mun ca ngi kia. l lch s, theo ngha thnh thc
nht ca t ny: n khng cho php thiu vng cm xc v
c m mt la.
Nhng li giao tip kiu khong cch quyn lc cao ch
c tc dng khi ngi nghe kh nng dnh s ch k
cng, v n ch c tc dng khi c hai bn trong cuc i
thoi d d thi gian hng bc tch c cc t ca
nhau. N khng c tc dng trong bung li my bay gia
mt m ma gi bo bng vi mt vin phi cng kit sc
c gng h cnh xung mt phi trng c chic n iu
hng b hng.
13.
Cui cng, n nm 2003, Korean Air cng bt u
hnh ng ci t bng vic mi David Greenberg - mt
chuyn gia nc ngoi ca Delta Air Lines - sang ph
trch iu hnh bay.
Bc u tin ca Greenberg l lm mt vic m s l
v ngha nu bn khng hiu cn nguyn thc s ca cc
vn tn ti trong Korean Air. ng nh gi nng lc
Anh ng ca tt c cc thnh vin phi hnh on trong
hng. "Mt s ngi trong s h th n cn mt s khc
th khng," ng nh li. "Vy nn chng ti b tr mt
chng trnh nhm h tr v nng cao mc thnh tho
Anh ng hng khng ca h." Bc th hai ca ng l mi
Alteon - mt cng ty Ty phng, chi nhnh ca Tp on
262
Boeing - m nhn cc chng trnh hun luyn v ging
dy ca cng ty. "Alteon t chc vic o to ca mnh
bng ting Anh," Greenberg ni. "H khng ni ting
Hn." Quy tc ca Greenberg rt n gin. Ngn ng mi
ca Korean Air l ting Anh, v nu anh mun gi c
ci gh phi cng trong cng ty, anh buc phi tri chy
th ngn ng . "y khng phi mt cuc thanh trng,"
ng ni. "Mi ngi u c c hi nh nhau, v nhng ai
cm thy vn ngn ng qu kh khn hon ton c
php i ra bn ngoi v t hc bng chi ph ca ring
mnh. Nhng y ngn ng l b lc. Ti khng th
triu hi bt k ai b thi vic v nhng hn ch trong
nng lc bay."
L do cn bn cho hnh ng ca Greenberg l ting
Anh chnh l ngn ng ca gii hng khng. Khi cc phi
cng ngi trong khoang li v thc hin tng bc trong
bng lit k cc mc cn kim tra m cc phi hnh on
theo st tng im quan trng trong c chui hnh ng,
th bng lit k y vit bng ting Anh. Khi h ni chuyn
vi Trm iu khin Khng lu bt c ni no trn th
gii, nhng cuc i thoi y s l bng ting Anh.
"Nu anh c gng h cnh xung JFK vo gi cao im,
s khng c trao i no bng vn bn ht," Greenberg
ni. " l ngi ni chuyn vi ngi, vy nn anh phi
cc k chc chn rng anh hiu vic g ang din ra. Anh
c th ni rng hai ngi Hn Quc ngi bn nhau th cn
g phi ni ting Anh. Nhng nu h ang tranh ci v
nhng iu m my ngi bn ngoi ang ni bng
ting Anh, hin nhin ngn ng l rt quan trng."

c: tn
c, thng
c. Thay
n ha v
i cch ca
lm. ng khng
cc phi
ng phi cng
n lc
ng vai tr quan
a su xa v duy tr
u ca
ng di sn
i ngi
c thnh
n vi
p vi
a ra cho cc
n th
ng lut
ng trn
263
Greenberg mun em n cho nhng phi cng ca
mnh mt c tnh thay th. Vn l h b mc kt trong
nhng vai tr vn c iu khin bi gnh nng t di
sn vn ha ca t nc h. H cn c mt c hi
bc ra khi nhng vai tr y khi ngi trong khoang li,
v ngn ng chnh l chic cha kha cho s chuyn i y.
Trong ting Anh, h s c gii thot khi cch phn
nh th bc trn di rch ri theo kiu Hn Quc: tn
knh theo nghi thc, tn knh khng theo nghi thc, thng
thng khng gi t, gn gi, thn mt, mc mc. Thay
vo , cc phi cng s tham d vo mt nn vn ha v
ngn ng vi mt di sn hon ton khc bit.
Tuy th, phn then cht trong cuc ci cch ca
Greenberg li chnh l vic ng khng h lm. ng khng
bung xui tuyt vng. ng khng sa thi tt c cc phi
cng ngi Hn Quc ri bt u li vi nhng phi cng
n t mt nn vn ha c ch s khong cch quyn lc
thp. ng bit rng nhng di sn vn ha ng vai tr quan
trng - rng chng y sc mnh, lan ta su xa v duy tr
bn b, rt lu k c sau khi nhng tc dng ban u ca
chng mt i. Nhng ng khng cho rng nhng di sn
y l mt phn khng th gt ra ni lm nn mi ngi
chng ta. ng tin rng nu nhng ngi Hn Quc thnh
thc v vic h xut thn t u v t nguyn i din vi
nhng kha cnh di sn vn ha vn khng ph hp vi
gii hng khng, h c th thay i. ng a ra cho cc
phi cng mt th m tt c mi ngi - t cc tuyn th
khc cn cu, cc ng trm phn mm cho ti nhng lut
s trong lnh vc thn tnh tp on c trao tng trn
264
con ng dn ti thnh cng: mt c hi bin i mi
quan h ca h vi cng vic.
Sau khi ri khi Korean Air, Greenberg gip gy
dng mt hng vn ti hng khng mang tn Cargo 360,
v ng dn mt s cc phi cng ngi Hn Quc theo
mnh. H u l cc k s hng khng, ngi ng th ba,
sau c trng v c ph trong h thng tn ti nghim ngt
ca Korean Air thu ban u. "Nhng ngi ny thc
hin cng vic trong mi trng c ti Korean Air khong
t mi lm ti mi tm nm," ng ni. "H chp
nhn th vai tr ph thuc y. H tng bc thang
di cng. Chng ti ti o to h v a h vo vi cc
phi i phng Ty. H to nn mt thnh cng rc r.
H u thay i phong cch ca mnh. H ginh th ch
ng. H nng cao phn gnh vc trng trch. H khng
ch i ngi khc ch th cho h. H u l nhng ngi
c thm nin, vo tui ng tun, giu kinh nghim,
h c o to li v gi y thc hin thnh cng
cng vic ca mnh trong mt khoang li ca phng Ty.
Chng ti a h ra khi nn vn ha ca mnh v ti tiu
chun ha h.
l mt th d v s gii phng phi thng. Khi
chng ta hiu rng mt phi cng c khi phi l nh th
no - khi chng ta hiu r nn vn ha, lch s v th gii
bn ngoi mt c nhn ng vai tr quan trng ti
nhng no vi thnh cng ngh nghip - th chng ta s
khng phi b tay tuyt vng trong mt hng hng khng
ni cc phi cng m my bay vo sn ni. Chng ta c
cch to nn thnh cng t chnh nhng tht bi.

265
Nhng trc ht chng ta phi thnh thc v mt ch
m chng ta vn qu thng xuyn tng l. Vo nm
1994, khi hng Boeing ln u tin cng b cc d liu an
ton th hin mt mi tng lin r rt gia cc v ri
my bay ca mt quc gia vi im s ca quc gia
trong h thng Thc o Hofstede, cc chuyn gia nghin
cu ca tp on trn thc t t lm mnh ri beng bi
vic c gng khng gy xc phm. "Chng ti khng h
ni rng c iu g y, nhng chng ti ngh c vn
g y" chnh l cch m k s trng v an ton
bay din t. Ti sao chng ta phi cu n n th? Ti
sao thc t rng mi chng ta u xut thn t mt nn
vn ha vi s pha trn c bit gia sc mnh v yu
im, gia nhng thin hng v t cht bm sinh - li
kh khn tha nhn n th? Chng ta l ai khng th
tch ri khi chng ta xut thn t u - v khi chng ta
n trnh hin thc, th my bay ri.
14.
Quay tr li khoang li.
"C trng, radar thi tit gip chng ta rt
nhiu." By gi s chng c phi cng no ni nh th.
Nhng l nm 1997, trc khi Korean Air xem xt
vn khong cch quyn lc mt cch nghim tc.
Vin c trng mt mi, v t thc s trong li ni
ca hoa tiu ch lt qua tm tr c trng m chng h
ng li.
266
"," c trng p li. "Chng rt hu ch." ng ta
khng nghe.
Phi c bay thng v hng thit b VOR cn VOR th
sn ni. Thi tit xu vn khng tan i. Vy nn cc phi
cng khng th trng thy g. C trng h cng my bay
xung v m rng cnh t sau.
Vo 1:41:48, phi cng ni, "M cn gt," v hoa tiu m
chng ln. Tri ang ma.
Vo 1:41:59, c ph hi, "Khng nhn thy g?" Anh ta
ang tm ng bng. Anh ta khng nhn thy n. Rut
gan anh ta cng thng thp thm lm ri. Mt giy sau,
ging in t ca Thit b Cnh bo Mt t pht ra u
u, "Nm trm (b)." My bay cn cch mt t nm
trm b. Mt t trong trng hp ny l sn i Nimitz.
Nhng phi hnh on b nhm ln bi h ngh rng mt
t y ngha l ng bng, m lm sao th c khi
h khng th nhn thy ng bng? Hoa tiu ni, "?"
vi tng ging kinh ngc. Bn c th tng tng ra l h
u suy ngh d di, c gng iu chnh nhng nhn nh
ca mnh v ni my bay ang sp p xung vi nhng
g cc thit b in t ang thng bo vi h.
Vo 1:42:19, c ph ni, "Thc hin mt ln tip t
bt thnh." Anh ta cui cng cng nng cp mt li
bng gi m ch ln thnh ngh theo chc trch ca
thnh vin phi hnh on: anh ta mun hy b c h cnh.
V sau, trong cuc iu tra v tai nn, ngi ta xc
nh c rng nu anh ta nm quyn iu khin chic
my bay ngay trong khonh khc y th thi gian

267
nng cao my bay v n khi i Nimitz. chnh l
vic m c ph c o to thc hin khi h tin
rng vin c trng r rng sai lm. Nhng ch l
th l thuyt hc trong lp m thi, v n thc s rt khc
vi vic thc hnh trn khng cng ngi rt c th s tt
anh bng mu bn tay nu anh phm sai lm.
1:42:20. HOA TIU: Khng nhn thy.
Vi nguy c tai ha s s trc mt, c c ph v k
s phi hnh cui cng u ln ting. H mun c
trng bay vng, nng cao v bt u h cnh li ln
na. Nhng qu mun.
1:42:21. C PH: Khng nhn thy, tip t bt thnh.
1:42:22. HOA TIU: Ln vng.
1:42:23. C TRNG: Ln vng.
1:42:24:05. THIT B CNH BO MT T (GPWS): Mt trm.
1:42:24:84. GPWS: Nm mi.
1:42:25:19. GPWS: Bn mi.
1:42:25:50. GPWS: Ba mi.
1:42:25:78. GPWS: Hai mi.
1:42:28:78. (Nhng ting ng va chm u tin.)
1:42:28:65. (Ting ni)
1:42:28:91. (Ting rn r)
1:42:30:54. (Ting ni)
KT THC BN GHI
268
C H N G V I I I
Nhng rung la v
bi kim tra Ton
" N G I C K H N N G T H C D Y T R C B N H
MI N H S U T B A T R M S U M I N G Y M T N M
C H C C H N C T H L M C H O G I A N H M N H
T R N N S U N G T C . "

1.
Con ng dn vo khu trung tm cng nghip ca
min Nam Trung Quc tri di ngt ngt qua nhng trng
c rng mnh mng, xanh ngn ngt ca ng bng Chu
Giang. Khu t c che ph di ln sng khi dy m
mt. Cc xa l chen kn xe vn ti ko hng. Nhng ng
dy ti in ngang dc ct cho khung cnh. Cc nh my
sn xut my nh, my vi tnh, ng h, che ma nng
v o phng chen vai thch cnh vi cc khi cn h ken
dy gia cc cnh ng trng chui, trng xoi, ma
ng, u v da dnh cho th trng xut khu. C
mt s ni trn th gii bin i chng vnh ch trong

N H N G R U N G L A V B I K I M T R A T O N
269
mt khong thi gian ngn. Mi mt th h trc, khng
gian t hn trong lnh hn v nhng con ng c l ch
mi l hai ln. V mt th h trc na, tt c nhng g
bn c th nhn thy y chc chn ch l nhng cnh
ng la m thi.
Mt hai gi i ng, s ti u ngun Chu Giang ni
thnh ph Qung Chu ta lc, v ti Qung Chu -
nhng tn tch ca t nc Trung Hoa xa c c th tm
thy d dng hn. Chn thn d tr nn xinh p, nhng
di i nhp nh c im xuyt bi nhng tng vi
l l trn bc nn l dy ni Lnh Nam. y ri rc
nhng cn lu p bng t bn mu xm xanh truyn
thng ca nng dn Trung Quc. Trong cc th t nh b,
c nhng khu ch sm ut: g v ngng nht trong nhng
nm tre an vt t mn, rau c by la lit trn nn t,
nhng tng tht ln trn bn, thuc l c bn thnh
nhng kin ln. V khp mi ni l la, nhng cnh ng
tri di ht dm ny sang dm khc. Vo tit ng, ng
rung kh cong, ni ln nhng gc r tr li t v ma
nm ngoi. Sau khi ma mng c cy trng vo tit u
xun, khi nhng con gi nm m bt u thi ti, cnh
ng chuyn mnh thnh mt thm xanh k diu, cho n
thi im t thu hoch u tin, khi ht thc my
my tru u cnh, c khng gian tr thnh mt bin vng
tri ra v tn.
La go c canh tc Trung Quc t hng trm
nm nay. Cng chnh khi ngun t Trung Quc, cc k
thut trng la nc lan rng khp vng ng Nam
- Nht Bn, Hn Quc, Singapore v i Loan. Nhng
270
ghi chp lch s cho thy, ht nm ny qua nm khc,
ngi nng dn khp chu tip tc nhng mu hnh
canh tc nng nghip khng ngi ngh v y phc tp
ging nh th.
Nhng cnh ng la c "xy dng nn" ch khng
n thun l "m ra" nh cch ca nhng cnh ng la
m. Bn khng ch n sch cy, ry cc bi rm v si
ri cy xi ln. Nhng tha rung bc thang bm theo
sn ni, i hay c khai khn trn cc vng m ly
v nhng nhnh sng. Nhng tha rung cn c ti
tm, vy nn mt h thng ti tiu phc tp cng c
xy dng chung quanh. Cc knh rch phi c o t
ni u ngun nc gn nht, v ngi ta xy dng cc
ca cng cc rnh nc dng nc c th cung cp
mt lng va cho cy la sinh trng.
Canh tc la nc cn c nhng iu kin th ngi
nht nh. Rung la phi c lp nn t cng bn di
bi nu khng nc s nhanh chng thm xung t.
Nhng, tt nhin, cy la nc khng th sinh trng
c trn nn t kh cng, vy nn pha trn ca lp t
nn cng buc phi c mt lp bn dy, xp. V nn t
rn - nh tn gi ca n, phi c x l k thut cn thn
c th chng ngp ng ng thi gi cho cy trng
ngp nc mc thch hp. Trong qu trnh sinh trng,
cy la cn c bn phn nhiu ln, cng on ny
mang tnh k thut cao. Theo truyn thng, ngi nng
dn s dng "phn xanh" (cht thi ca ngi) v mt
hn hp ca phn trn, ph sa sng, thn cy u , thn
cy gai du t ln - v h phi ht sc cn trng, bi bn

gia nh, bi
gieo ht ging
ng. Sau vi
ng, cy thnh

271
qu nhiu phn, hoc mt lng va nhng bn sai
thi im cng t hi nh qu t phn gio vy.
n thi im cy trng, mt ngi nng dn Trung
Quc s c ti hng trm ging la khc nhau la chn.
Mi ging la trong s li c nhng u v nhc im
khc nhau, v nh, sn lng v thi gian sinh trng, hay
kh nng chng chu ra sao trong iu kin kh hn, hay
c th sinh trng th no trn t bc mu. Ngi nng
dn c th cng mt lc trng c t ging la hoc hn th,
iu chnh s kt hp y theo tng ma ng ph vi
nguy c ma mng tht bt.
ng ta hay b ta (hay, chnh xc hn, l c gia nh, bi
trng la l cng vic ca c gia nh) s gieo ht ging
trong mt khonh rung c chun b k lng. Sau vi
tun, cy m non s c di thc ra cnh ng, cy thnh
hng cch nhau su inch mt cch chnh xc cn thn, v
ri c chm cht t mn.
Vic lm c c thc hin thng xuyn bi cy m
non d dng b cc loi cy c khc ln t v n ht mu.
Trong sut c qung thi gian cy la ln ln, ngi nng
dn phi thng xuyn kim tra v ti kim tra mc nc
m bo rng nc khng b nng qu di nh nng h
chi chang. Khi la chn, ngi nng dn li ko tt c bn
b v b con h hng trong mt n lc hip ng chung,
thu hoch ma mng cng nhanh cng tt kp gieo trng
v th hai trc khi ma ng kh hanh bt u.
Mt ba sng min Nam Trung Quc, t nht i vi
nhng ai c th m bo c, bao gm cho - tc cho go
trng, vi rau dip, c v mng. Ba tra th tng lng
272
cho hn. Cn ba ti l cm go t vi thc n mn. Go
l th bn mang bn ch mua v nhng th nhu yu
phm khc ca cuc sng. chnh l cch m s giu c
v a v x hi c o lng. N chi phi hu ht mi
khonh khc lm vic hng ngy. "La go l cuc sng,"
nh nhn chng hc Goncalo Santos, ngi nghin cu v
cc lng mc truyn thng min Nam Trung Quc, ni.
"Khng c la go, anh khng th tn ti. Nu anh mun
tr thnh mt ai min Nam Trung Quc, anh s phi
c la go. N khin cho qu t quay trn."
2.
Hy nhn vo dy s sau y: 4, 8, 5, 3, 9, 7, 6. c to
chng ln. Gi bn hy quay i v dng hai mi giy ghi
nh th t trc khi c to chng mt ln na.
Nu bn ni ting Anh, bn s c khong 59% c may
nh c th t mt cch hon ho. Nu bn ni ting
Trung Quc th, bn gn nh chc chn ghi nh chnh xc
trong mi lt th. Ti sao li th? Bi chng ta dung np
con s vo mt mch tr nh ko di khong hai giy ng
h. Chng ta ghi nh bt c th g chng ta c th ni
hoc c mt cch d dng nht trong qung hai giy
ng h y. V nhng ngi ni ting Trung Quc nh
c dy s 4, 8, 5, 3, 9, 7, 6 chnh xc hu nh trong mi
lt th bi khng ging nh ting Anh, ngn ng ca h
cho php h t va vn by con s y trong khong hai
giy ng h.

273
V d ny c trch ra t cun sch The Number Sense
(Tm dch: Tri gic con s) ca tc gi Stanislas Dehaene.
Nh Dahaene gii thch th:
Cc s m trong ting Trung ngn gn mt cch ng ch .
Hu ht chng u c pht m trong khong thi gian ngn
hn mt phn t giy ng h (v d, 4 l si- t, 7 l qi-
tht). Nhng t tng ng vi chng trong ting Anh l four,
seven - di dng hn: pht m nhng t ny mt khong mt
phn ba giy ng h. Khc bit v tr nh gia ngi Anh quc
vi ngi Trung Hoa nhn bn ngoi th hon ton c nguyn
c t s sai khc v di ny. Trong cc loi ngn ng a
dng nh ting Wales, ting Rp, ting Trung Quc, ting
Anh v ting Do Thi, c tn ti mi tng lin sn sinh t thi
gian i hi pht m cc con s trong mt ngn ng no
vi qung tr nh (memory span) ca ngi pht ngn. Trong
lnh a ny, phn thng dnh cho tnh hiu qu thuc v
phng ng Qung ng (Cantonese) ca ngi Trung Quc,
th ting ny ban tng cho nhng c dn Hng Kng mt
qung tr nh ln ti khong mi con s.
Kt qu l cng tn ti s khc bit ln trong vic xy
dng h thng gi tn s gia ngn ng phng Ty v
chu. Trong ting Anh, chng ta ni fourteen (14), sixteen
(16), seventeen (17), eighteen (18) v nineteen (19), vy th
ng l ra chng ta cng s ni oneteen ( ch 11), twoteen
(12), threeteen (13) v fiveteen (15). Nhng khng phi
th. Chng ta s dng mt hnh thc khc: eleven (11),
twelve (12), thirteen (13) v fifteen (15). Tng t nh th,
chng ta c forty (40) v sixty (60), c v ging vi nhng
t ch con s m chng c lin quan (four-4 v six-6).
274
Nhng chng ta cng ni fifty (50) v thirty (30) v
twenty (20), cng c v ging vi five (5) v three (3) v
two (2), nhng khng hon ton. Thm na, vi cc con
s trn 20, chng ta t s "hng chc" ln trc v s
hng n v sau, v d: twenty-one (21), twenty-two
(22), trong khi vi cc s "mi my" (teen), chng ta lm
ngc li, v d: fourteen (14), seventeen (17), eighteen
(18). H thng s m trong ting Anh l bt quy tc cao
. Nhng Trung Quc, Nht Bn v Hn Quc th
khng nh vy. H c mt h thng s m rt logic.
Eleven (11) l mi-mt. Twelve (12) l mi-hai.
Twenty-four (24) l hai-mi-t, v.v...
Khc bit y ng ngha vi vic tr em chu hc
m nhanh hn nhiu so vi tr em M. Nhng em b
Trung Quc ln bn tui, tnh trung bnh c th m ti
40. Tr em M vo la tui y ch c th m ti s 15, v
hu ht u khng th m n 40 cho ti khi cc em ln
nm tui. Tnh n lc nm tui, th ni cch khc, tr em
M b chm mt mt nm so vi cc bn ng trang
la chu xt v k nng ton hc cn bn nht.
Tnh quy tc trong h thng s m chu cng ng
ngha vi vic tr em chu thc hin cc php tnh c
bn - v d nh php cng, d dng hn nhiu ln. Th
yu cu mt a tr ni ting Anh ln by tui lm php
tnh nhm trong u: thirty-seven (37) cng vi twenty-
two (22), v em b s phi chuyn i t ng sang ch s
(37 + 22). Ch sau em mi bt u lm php tnh c:
2 cng 7 l 9, 30 cng 20 l 50, kt qu ra 59. Yu cu mt
em nh chu lm php tnh ba-mi-by cng vi hai-

275
mi-hai, v ri tng s cn thit ngay , in ngay
trong cu ni. Khng cn phi c s chuyn i ch s
no ht: l nm-mi-chn.
"H thng ca chu rt sng r," Karen Fuson, nh
tm l hc ca i hc Northwestern, mt ngi nghin
cu rt t m v nhng nt d bit chu v phng Ty,
pht biu. "Ti ngh n lm cho ton b thi i vi
Ton hc tr nn khc bit. Thay v ch l mt th hc vt
bnh thng, s phi c hn mt hnh mu m ti c th
tm ra. C l do mong i rng ti c th lm c vic
ny. C l do mong i rng l mt iu c th nhn
bit c. V d nh phn s, chng ta s ni l three-
fifths (3/5). Ting Trung Quc ch n gin l 'trong nm
phn, ly ra ba phn.' N ni cho bn bit v mt nhn
thc rng mt phn s l g. N khu bit gia mu thc v
t thc."
Cn ng tnh ng k hn nhiu v mn Ton vi tr
em phng Ty bt u t nm hc lp Ba v lp Bn,
Fuson lp lun rng c l mt phn ca s v mng ny
c nguyn do t vic mn Ton c v khng th hiu ni;
cu trc ngn ng qu ln xn; nhng quy tc c bn ca
ngn ng c v ty tin v phc tp.
Ngc li, tr em chu gn nh khng cm thy
nhng tr ngi tng t. Chng c th nh c nhiu
con s trong u v lm php tnh nhanh hn, v cch
thc din t cc t s trong ngn ng chu tng ng
mt cch chnh xc vi bn cht ca mt t s - v c l
chnh iu khin cho cc em hc sinh chu c xu
hng thch th mn Ton, chng c gng thm mt cht,
276
hc nhiu gi Ton hn v t nguyn lm bi tp hn, c
th v c th, l mt kiu vng trn khp kn hon ho.
Khi cp n mn Ton, th ni mt cch khc,
ngi chu s hu mt li th thit thn. Nhng l
mt kiu li th bt bnh thng. Sut bao nhiu nm
tri, cc sinh vin n t Trung Quc, Hn Quc v Nht
Bn - v c con ci ca nhng ngi nhp c gn y vo
M vn xut thn t cc quc gia ny - thc s vt
tri v mn Ton so vi b bn phng Ty ng trang
la, v nhn nh kh in hnh l thc t ny c lin
quan ti thin hng Ton hc chu bm sinh.
40
Nh
tm l hc Richard Lynn cn i xa hn ti mc xut
mt hc thuyt tin ha tinh vi c lin quan n dy
Himalaya, kh hu lnh cng, cc k nng sn bn tin
hin i, kch c no b v h thng nguyn m chuyn
bit ha - tt c nhm l gii nguyn do ti sao ngi
chu li s hu mc IQ cao hn.
41
l cch chng ta

40
Trong nhng bi kim tra so snh quc t, cc sinh vin n t Nht
Bn, Hn Quc, Hng Kng v Singapore, i Loan u t kt qu mn
ton ngang nga vi nhau, vo khong chn mi tm phn trm (98%).
Sinh vin n t Hoa K, Php, Anh, c v cc quc gia cng nghip
phng Ty khc thuc v tp hp qung t hai mi su (26%) n
ba mi su phn trm (36%). l mt sai bit rt ln.
41
Li khng nh rng ngi chu c mc IQ cao hn m Lynn a ra
b rt nhiu chuyn gia khc phn bc mt cch y thuyt phc, h
ch ra rng lp lun ca Lynn da trn nhng mu IQ vn ch c rt ra
t nhng gia nh ni thnh, c thu nhp cao. James Flynn - c l l
chuyn gia hng u th gii v IQ sau a ra mt phn bc th v.
ng ni: IQ ca ngi chu xt v lch s li thp hn mt cht so vi
IQ ca ngi da trng, ng ngha vi vic v th thng tr trong mn
Ton ca ngi chu ngc li vi mc IQ vn c, ch khng phi l
nh vo IQ. Lp lun ca Flynn c phc ha trong cun sch pht

277
vn ngh v mn Ton. Chng ta cho rng vic th hin
c khi nhng mng nh tnh ton v i s l thc
o gin n nh gi xem mt ngi thng minh n
mc no. Nhng s khc bit gia h thng s m ca
phng ng v phng Ty li gi ra iu g rt
khc - rng vic gii Ton c th bt ngun t vn ha
ca mt nhm no .
Trong trng hp ca nhng ngi Hn Quc, mt
kiu di sn bm r su sc tn ti ngay trong cch thc
thc hin cng vic hin i l iu khin mt chic my
bay. y chng ta li c thm kiu di sn khc na, mt
kiu m cui cng li ph hp hon ho vi nhng nhim
v ca th k XXI. Nhng di sn vn ha ng vai tr
quan trng, v mt khi chng ta thy c nhng hiu
ng ng kinh ngc trong nhng yu t kiu nh khong
cch quyn lc hay v d v c mt dy s c th c c
ra trong mt phn t giy thay v mt phn ba giy ng
h, th tht kh trnh khi t hi rng c bao nhiu loi di
sn vn ha khc cng c tc ng n nhng cng vic
lin quan n tr no ca chng ta trong th k XXI. S ra
sao nu vic xut thn t mt nn vn ha c nh hnh
bi nhu cu trng cy la go cng khin cho bn c hn
trong mn Ton? Liu mt tha rung c l nguyn nhn
gy ra mt s khc bit no trong lp hc?

hnh nm 1991, Asian Americans: Achievements Beyond IQ (Tm dch:
Ngi M gc : Thnh cng vt trn IQ).
278
3.
Thc t ng ch nht v rung la chnh l kch
thc ca n - mt iu s khng bao gi thc s c
nm bt cho ti khi bn ch thn ng ngay trn . N
nh b. Mt tha rung in hnh ch ln bng mt cn
phng khch sn. Mt nng trang trng la chu in
hnh c th c to thnh t hai hay ba tha rung. Mt
ngi lng Trung Quc gm khong mt nghn nm trm
c dn c th t sn t tiu hon ton da trn 450 hc-ta
t trng, m nu tnh vng Trung Ty chu M th ch
bng kch thc ca mt nng tri gia nh. Trong phm
vi y, vi cc gia nh gm nm hay su ngi sng da
vo mt nng tri c kch thc bng hai phng khch sn,
ngh nng bin i nhanh chng.
Xt trong lch s, ngh nng ca phng Ty c xu
hng "c gii." phng Ty, nu mt ngi nng dn
mun sn xut hiu qu hn hay gia tng nng sut ca
mnh, anh ta s a vo nhiu thit b tinh xo hn na,
nhng th cho php thay th sc lao ng con ngi bng
sc lao ng c kh: my p la, my ng kin c, my
gt p lin hp, my ko. Anh ta pht quang nhng
mnh rung mi v m rng din tch, v gi y my
mc cho php anh ta c th lm vic trn mt khonh
t rng ln hn ch vi lng cng sc b ra nh xa.
Nhng Nht Bn hay Trung Quc, ngi nng dn
khng c tin mua my mc thit b - v, quan trng
hn, ng nhin l khng th c bt c tc t d di
no c th d dng chuyn i thnh din tch trng cy

279
mi. V vy nng cao sn lng, ngi nng dn phi
c k nng canh tc thun thc hn, qun l thi gian tt
hn v a ra nhng la chn khn ngoan hn. Nh nh
nhn chng hc Francesca Bray tng kt, nn nng
nghip trng la "c xu hng k nng": nu anh t
nguyn lm c sing nng hn mt cht, thnh tho trong
cng on bn phn v dnh thm cht thi gian iu
chnh mc nc, x l nn t cng thm cht cho bng
phng hon ton v tn dng tng xng-ti-mt t ai
trn cc tha rung ca mnh, anh s gt hi c ma
mng bi thu hn. Xuyn sut lch s, khng c g ng
ngc nhin, chnh nhng ngi nng dn trng la nc
lm vic cn c hn hu ht mi loi hnh nng dn khc.
Cu khng nh cui cng c v hi l lng, v chng ta
lun c cm gic rng tt c mi ngi trong th gii k
nguyn tin hin i u phi lm lng v cng cc nhc.
Nhng iu y khng hon ton ng. Tt c chng ta u
c ngun gc t t tin sn bn - hi lm, v rt nhiu
ngi lm ngh sn bn-hi lm hng th cuc sng cc
k nhn nh. Th dn !Kung vng sa mc Kalahari (H
Sahara) Botswana l mt v d. H l mt trong nhng
tc ngi cui cng cn p dng li sng trn tri t,
vn sinh sng trn mt khu vc sinh thi phong ph bao
gm loi hoa qu, du di, v r cy v cc loi qu hch
- c bit l qu hch mongongo, mt loi thc n giu
protein n mc phi thng v nhiu bt ngn, cht ng
trn mt t. H khng phi trng trt g ht, m trng trt
th li tn nhiu thi gian - no l chun b, trng cy, lm
c, thu hoch, tr vo kho. H cng khng nui gia cm gia
280
sc. Thi thong n ng tc !Kung cng sn bn, nhng
ch yu l th thao gii tr. Tng cng, n ng v n
b !Kung lm vic khng qu mi hai n mi chn ting
mt tun, khong thi gian cn li dnh cho nhy nht ht
h, vui chi v thm ving h hng bn b. Vy nn ti a
h cng ch c khong mt ngn gi lm vic mt nm.
(Khi mt ngi th dn c hi ti sao khng lm ngh
nng, anh ta t v y nghi hoc v ni, "Ti sao chng ti
phi trng trt trong khi c sn qu nhiu qu hch
mongongo trn tri t ny?")
Hay th xem xt cuc sng ca mt bn nng chu
u hi th k XVIII. n ng v ph n thi by gi hu
nh lm vic qun qut t tinh m cho ti ban tra sut
hai trm ngy mt nm, tnh ra l khong mt nghn hai
trm gi mi nm. Trong sut thi k thu hoch hoc gieo
trng v xun, ngy dng nh di hn. Vo ma ng
th ngn hn nhiu. Trong cun Discovery of France
(Tm dch: Khm ph nc Php), nh s hc Graham
Robb khng nh rng i sng bn nng mt t
nc nh Php - tn ti th k XIX, v c bn vn ch l
nhng cng vic thi v ngn ngi ni tip nhng khong
thi gian l th nng nhn.
ng vit: "Chn mi chn phn trm hot ng ca
con ngi c miu t y v trong nhng ti liu khc
(v i sng nng thn Php), u din ra trong khong
thi gian t cui ma xun n lc chm thu." Trn dy
Pyrenees v dy Alps, ton b lng mc v c bn u ng
vi t thi im c trn tuyt ri u tin vo thng Mi
mt, ko di tn n thng Ba hay thng T. nhng

281
vng kh hu n ha hn trn nc Php, ni nhit v
ma ng him khi h xung di mc ng bng, hnh
mu tng t cng din ra. Robb tip tc:
Nhng cnh ng ca ngi nng dn Php b b hoang hu
nh c nm. Mt bo co chnh thc v vng Nivre vo nm
1844 miu t s bin i k l ca nhng ngi lm vic
cng nht khi ma mng thu hoch xong xui v nhng gc
cy c t b: Sau khi lm xong cc cng vic sa cha
dng c cn thit, nhng ngi nng n y gi y dnh trn
thi gian trn ging ng, cun cht ngi li gi m v n
t hn. H t lm yu mnh mt cch c ch .
Ng ng con ngi l mt nhu cu cp thit c v sinh l v
kinh t. H thp t l trao i cht s ngn cn i vt kit nhng
ngun cung cp cht dinh dng... Ngi ta l bc v la , k
c vo ma h. Sau cch mng, vng Alsace v Pas-de-Calais,
cc lnh o a phng phn nn rng nhng ngi lm ru
v nng dn t do, thay v m trch mt ngh g yn bnh v
c th ngi lm trong nhng ma tha vic, th li b mc bn
thn trong s nhn tn xun ngc.
Nu bn l mt nng dn ngho min Nam Trung
Quc th ngc li, bn s khng ng vi sut c ma ng.
Trong t ngh ngi ngn ngi nh du bi ma kh, t
thng Mi Mt ti thng Hai, bn bn rn xoay xa vi
nhng vic lt vt. Bn an r hay m bng nan tre v em
ra bn ch. Bn tu sa h thng ho rnh trn tha rung
ca mnh v trt thm bn ln cn lu ca mnh. Bn gi
mt trong s nhng cu con trai ca mnh i lm thu cho
ngi b con xm lng no ln cn. Bn lm u ph v
282
nhng bnh u kh, bt rn (chng qu l thc thi trn)
v by cn trng. n tit Lp Xun, bn quay tr li rung
ng mi lc hng ng. Lm vic trn cnh ng la i
hi sc lao ng gp mi n hai mi ln so vi lm vic
trn mt cnh ng ng hay la m vi din tch tng t.
Mt vi nghin cu a ra con s c tnh thi lng lao
ng ca mt nng dn trng la nc chu vo
khong ba nghn gi ng h mt nm.
4.
Th ngh mt lt v cuc sng ca mt ngi nng dn
trng la vng ng bng Chu Giang s nh th no. Ba
nghn gi ng h mi nm l mt khi lng thi gian
lao ng gh gm, c bit nu nh rt nhiu gi trong s
vo vic khom lng di tri nng gt, cy trng v
lm c trn mt tha rung la.
Tuy nhin, th n b cho cuc sng ca mt ngi
nng dn trng la chnh l bn cht ca cng vic y. N
rt ging vi ngh may mc m nhng ngi Do Thi
nhp c vo New York lm. N c ngha. Trc tin, c
mt mi quan h r rng gia n lc v tng thng
trong ngh trng la. Anh cng lm vic chm ch trn
cnh ng, n cng mang li thu hoch tt hn. Th hai,
l cng vic phc tp. Ngi nng dn trng la khng
ch n gin l gieo trng vo ma xun v thu hoch vo
ma thu. ng/b ta phi iu hnh hiu qu c mt kiu
doanh nghip nh, huy ng ngun lc gia nh, i ph

a t c
i cng n vic
c l, khng
ng phi
c Kenneth
l vn
i tho nc
ng cha hn
n trong sn
ng vo ng
t ln gia
y ln xn
283
vi ri ro trong sut qu trnh la chn ht ging, xy
dng v qun l mt h thng ti tiu tinh vi v phi hp
c quy trnh phc tp: thu hoch v ma u tin trong
khi ng thi chun b cho v ma th hai.
V, trn ht, l mt cng vic t qun. Nng dn
ngho chu u v c bn lm vic nh nhng n l chi ph
thp di tay mt a ch qu tc m chng my kh
nng quyt nh vn mnh ca mnh. Nhng Trung Quc
v Nht Bn khng bao gi pht trin mt h thng phong
kin p bc ngt ngt nh th, bi v ch phong kin
n gin l chng th pht huy tc dng trong mt nn
kinh t la go. Trng la qu phc tp v rc ri i vi
mt h thng vn bt p v e nt ngi nng dn phi i
ra rung lm vic mi sm ban mai. n th k XIV v XV,
a ch vng trung v Nam Trung Quc c mt mi
quan h gn nh hon ton khng can thip vi nhng
ngi mn t: a ch s thu li mt phn a t c
nh v ngi nng dn t xoay xa vi cng n vic
lm ca mnh.
"iu ng ni v vic trng cy la nc l, khng
nhng bn cn vo mt khi lng lao ng phi
thng, m n cn i hi rt kin tr," nh s hc Kenneth
Pomerantz ni. "Bn phi chm cht tng li. S l vn
khi mc nc rung la hon ho m bn li tho nc
vo ngp nga. t n st mc yu cu nhng cha hn
chnh xc cng s gy ra mt s khc bit ln trong sn
lng ca bn. Mc nc xm xp mt rung vo ng
thi im cng rt quan trng. V c s khc bit ln gia
vic cy m khong cch chnh xc vi vic cy ln xn
284
ba bi khng thnh hng li. N khng ging vi vic bn
vi ng ln t vo gia thng Ba v ch cn nhng cn
ma ri xung vo cui thng, th l n tha. Bn ang
kim sot tt c cc yu t u vo bng mt phng cch
rt trc tip. V khi bn c mt cng vic i hi nhiu bn
tm n th th v lnh cha s phi c mt cch thc no
a ra nhng khuyn khch rng nu nh ma mng
thu hoch tt, ngi nng dn s c c phn chia ln
hn. l nguyn do ti sao bn c mc a t c nh, ni
nhng tay a ch ni rng ti ly hai mi gi la, bt k
ma mng ra sao, v nu n thun li tt lnh, anh ly
phn d. Mt v ma khng th bi thu nu p dng ch
lao ng kiu n l hay tr cng. V tht d dng cho
ca cng iu tit nc ti tiu m toang qu vi giy
ng h v th l i tong c ng ln rung."
Nh s hc David Arkush c ln so snh tc ng ca
nng dn Nga vi Trung Quc, v s khc bit l rt r rt.
"Nu Cha khng em n ti, mt t cng s khng ban
tng n" l mt tc ng dn gian Nga in hnh. l
kiu c trng thuyt nh mnh v bi quan ch ngha ca
mt h thng phong kin c xu hng n p, ni ngi
dn ngho khng c nguyn c g tin tng vo tnh
hiu qu trong lao ng ca ring mnh. Cn pha kia,
Arkush vit, tc ng Trung Hoa li rt ni bt nim tin
rng "lao ng chm ch, toan tnh khn ngoan v t thn
vn ng hoc phi hp vi mt nhm nh s c n
p kp thi."
Di y l mt s iu m nhng bn nng ngho nn
x xc s ni vi nhau khi h lm vic sut ba nghn gi

285
ng h mt nm di ci nng nh thiu v khng kh
nng m trn nhng tha rung la nc Trung Hoa
(cng cn ni thm rng bt ngn a):
"Chng lng thc no c c m khng phi mu v m hi."
"Nng dn tt bt; nng dn tt bt; nu nng dn khng tt
bt, la go tch cho ma ng bit ly u ra?"
"Tit ng gi, k li nhc lnh cng n cht."
"ng trng vo ng tri c lng thc, m chnh hai bn
tay anh phi n ly gnh nng."
"Hi han v ma mng chng c ch li g, tt c ty thuc vo
lm lng chm ch v phn gio."
"Nu con ngi lm vic chm ch, t ai cng s chng
bing li."
V, thuyt phc nht trong tt c phi l: "Ngi c
kh nng thc dy trc bnh minh sut ba trm su mi
ngy mt nm chc chn c th lm cho gia nh mnh tr
nn sung tc." Thc dy trc lc bnh minh? 360 ngy
mt nm? i vi nhng th dn !Kung nhn nh gom
nht qu hch mongongo hay nhng ngi nng dn
Php ng vi cho qua ma ng, hay bt c ai sng nh
vo sinh k no khng phi l ngh trng la nc, cu
tc ng y s l khng th hiu ni.
Tt nhin, y khng phi th quan st l lng v vn
ha chu . Bc chn n bt c khun vin trng i
hc, cao ng phng Ty no, bn cng s pht hin ra
ngay rng cc sinh vin chu lun ni ting l l trong
th vin rt lu sau khi mi ngi v ht. i khi
nhng ngi c ngun gc chu tc gin khi nn vn
286
ha ca h b miu t theo li , bi h ngh rng khun
mu y b s dng nh mt hnh thc lm mt th din.
Nhng nim tin vo cng vic li c th chnh l mt biu
hin p . R rng l tt c nhng cu chuyn thnh
cng chng ta thy trong cun sch cho ti lc ny u
c lin quan ti mt ngi hoc mt nhm ngi no
lm vic cn mn hn nhng ngi cng trang la. Bill
Gates mc nghin chic my vi tnh t hi cn l a
tr. Bill Joy cng vy. Ban nhc Beatles tri qua hng
nghn gi luyn tp Hamburg. Joe Flom lm vic ct
lc trong nhiu nm tri, hon thin ti ngh trong cc
thng v thn tnh trc khi c c c hi ca mnh.
Lm vic thc s chm ch chnh l th nhng ngi
thnh cng thc hin, v tinh thn ca nn vn ha hin
hnh trn nhng tha rung la y chnh l lm vic chm
ch em li cho nhng ngi bn bi trn rung ng
mt phng cch tm thy ngha ngay gia bn b ri
ro cng ngho i. Bi hc y mang li li ch cho
ngi chu trong rt nhiu n lc nhng him khi n
mc hon ho nh trong trng hp mn Ton.
5.
Vi nm v trc, Alan Schoenfeld - mt ging vin
ton ti trng Berkeley ghi li mt bng hnh v ngi
ph n tn Renee khi c c gng gii mt ton. Renee
lc vo khong gia la tui hai mi, tc en di v
i knh gng bc mt trn. Trong bng hnh, c ang
thao tc vi mt phn mm c thit k ging dy

287
mn i s. Trn mn hnh l mt trc x v mt trc y.
Chng trnh yu cu ngi s dng nhp vo ta v
tip theo l v ng ni t nhng ta trn mn
hnh. Ly v d, khi c nh s 5 trn trc y v s 5 trn
trc x, my tnh s thc hin th ny:
n lc ny, ti on chc rng t nhiu k c m h v
mn i s cp trung hc ang quay tr li vi bn.
Nhng m bo l, bn khng cn phi nh li bt c kin
thc no hiu c ngha trong v d v Renee. Thc
t l, khi bn lng nghe Renee tr chuyn trong vi on
tip sau y, ng tp trung vo nhng g c y ni m
vo cch c y ni v ti sao c y li ni nng theo li y.
im ct yu ca chng trnh my tnh m
Schoenfeld sng to nn l dy cho hc sinh cch tnh
ton h s gc ca mt ng thng. H s gc - nh ti
chc rng bn vn nh (chnh xc hn, ti c rng bn
khng nh; ng nhin ti cng khng nh) - tnh bng
x
y
288
tung chia cho honh . H s gc ca ng thng
trong v d l 1, bi tung l 5 v honh l 5.
V Renee . C ang ngi trc bn phm, c ang
gng sc tm ra xem phi nhp nhng con s no nhm
khin cho my tnh v ra mt ng hon ton thng
ng, chnh xc l chng kht ln trn trc y. Gi y,
nhng ai trong s cc bn nh ra mn ton hi cp 3 s
bit rng thc t vic l bt kh thi. Mt ng thng
thng ng c h s gc khng xc nh. Tung ca n
l v hn: bt c im no trn trc y cng bt u t
khng v i n v cng. Honh ca n nm trn trc
x, trong khi li bng 0. V hn chia cho 0 khng phi l
mt con s.
Nhng Renee khng nhn ra rng nhng g c ang c
gng lm s khng th thc hin c. ng hn l c
ang b kim cht bi ci m Schoenfeld gi l "nhn thc
sai lm v vang," v l do m Schoenfeld mun trng ra
cun bng hnh c bit ny bi n l mt minh chng
hon ho v vic lm th no mt nhn thc sai nh th
cui cng li a ra li gii.
Reene l mt y t. C khng phi mt ngi c bit
hng th vi mn ton trong qu kh. Nhng bng cch
no c c c phn mm v mi m vi n.
"By gi, ci ti mun lm l v c mt ng thng
vi cng thc ny, song song vi trc y," c bt u.
Schoenfeld ngi ngay cnh c. C nhn ng lo lng. "
nm nm ri ti khng ng n my th ny."
C bt u nghch ngm v vn vi chng trnh, nh
vo nhng con s khc nhau.

289
"By gi nu ti thay i h s gc theo cch y... m 1
(-1)... gi ci ti nh l lm cho ng ny i thng ln."
Khi c nhp cc s vo, ng thng hin trn mn
hnh thay i.
"i. Khng phi nh th ri."
C t ra lng tng.
"C ang c gng lm g vy?" Schoenfeld hi.
"Vic ti ang c gng lm l v ra mt ng thng
song song vi trc y. Ti phi lm g y? Ti ngh ci ti
cn l thay i ch ny mt cht." C ch vo ch nhp s
cho trc y. "y l mt th ti pht hin ra. Rng khi
anh chuyn t 1 sang 2, c mt s thay i kh ln. Nhng
gi nu anh mun lm c th kia th anh phi tip tc
thay i."
y chnh l nhn thc sai lm v vang ca Renee. C
rng tung y c nhp vo cng ln th ng thng
cng tr nn dc ng. Vy nn c ngh cha kha to
ra mt ng thng ng ch l lm cho tung y ln.
"Ti on l 12 hay 13 c th c ri. C th thm ch
phi ln n 15."
C cau my. C v Schoenfeld trao i i li. C hi
ng vi cu. ng gi cho c i ng hng mt cch nh
nhng. C c th v th, ht cch ny n cch khc.
n mt thi im, c nhp vo s 20. ng thng li
dc ng hn mt cht.
290

C nhp vo s 40. ng thng vn dc thm mt
cht na.

"Ti thy c mt mi lin h y. Nhng ti sao, ti
khng hiu... Nu nh ti nhp vo 80? 40 m cho ti
mt na ng, vy th chc l 80 s m cho ti c con
ng n trc y ch nh. Vy nn th xem chuyn g xy ra."
x
y
x
y

291
C nhp vo 80. ng thng dc ng hn. Nhng
n vn khng thng ng hon ton.
"i. N l v hn, ng khng? S khng bao gi lm
th c." Renee n gn ch. Nhng ri c vn tr
li vi nhn thc sai lm ban u.
"Th th ti cn ci g nh? 100? Mi ln anh gp i
con s ln, anh li i thm c na ng gn ti trc y.
Nhng n s khng bao gi chm ti c..."
C nh vo s 100.
"N rt gn. Nhng vn cha chm n ."
C bt u ni to suy ngh ca mnh ra. R rng l c
ang cn k pht hin ra iu g . ", ti bit iu ny...
nhng... Ti bit n. C mi ln s tng ln, n li chch
i nhiu nh th. Nhng ti vn thc mc ti sao..."
C ngng li, ch mc vo mn hnh.
x
y
292
"Ti ang b lng tng qu. H s gc l 0,1 ri. Nhng
ti khng mun n..."
V ri c nhn thy.
"! T thc c th l bt c s no, nhng mu thc
bng khng. L bt c s no chia cho 0!" Khun mt c
bng sng. "Mt ng theo phng thng ng chnh l
bt c s no chia cho 0 - v l mt s khng xc nh. .
n ri. Gi th ti hiu ri. H s gc ca mt ng
thng ng l khng xc nh. . Gi th n hp l ri. Ti
s khng qun u!
6.
Trong sut s nghip ca mnh, Schoenfeld ghi hnh
v s sinh vin khi h x l cc vn Ton hc. Nhng
bng hnh ca Renee l mt trong nhng cun a thch
ca ng chnh bi n minh ha p bit bao cho th
m ng coi l b quyt hc Ton. Hai mi hai pht tri
qua k t thi im Renee bt u th chng trnh my
tnh cho n khonh khc c ct li, ". Gi th n c
ngha g y ri." l mt khong thi gian di. "y l
ton lp Tm," Schoenfeld ni. "Nu ti t mt hc sinh
lp tm thng thng vo v tr ht nh Renee, ti on l
sau vi ln th u tin, cc em t s ni, 'Em khng hiu
ni. Em mun thy gii thch cho em.'" Schoenfeld c ln
hi mt nhm hc sinh trung hc xem cc em s xoay xa
vi mt cu hi bi tp v nh trong bao lu trc khi kt
lun rng n qu kh c th gii quyt c. Cu tr li

ng khi
n" r rng khng
ng
ng g c
t
c
t
vo
c
c
, 'N khng
. Mnh
n c
i, c
i
a n l lm cho sinh
293
ca cc em dn tri t ba mi giy cho ti nm pht, v
cu tr li trung bnh l hai pht.
Nhng Renee th kin tr. C th nghim. C quay tr
li cng mt vn ht lt ny ti lt khc. C ni to
suy ngh ca mnh. C th v th. C n thun khng b
cuc. mt chng mc l m no c bit rng c iu
g khng n vi l thuyt ca mnh v cch v mt
ng theo phng thng ng, v c khng dng li cho
n lc c hon ton chc chn rng c hiu ng n.
Renee khng phi mt thin ti ton hc. Nhng khi
nim phc tp nh "h s gc" v "v hn" r rng khng
n vi c mt cch d dng. Nhng c gy n tng
mnh vi Schoenfeld .
"C c mt ch thu hiu vn thc y nhng g c
hnh ng," Schoenfeld ni. "C s khng chp nhn mt
th nng cn b mt kiu ' vng, anh ng ri' v bc
i. khng phi l tnh cch ca c. V iu tht
khc thng." Schoenfeld tua li cun bng v ch vo
khonh khc khi Renee phn ng vi thi kinh ngc
thnh thc vi th g trn mn hnh.
"Nhn ka," ng ni. "C lm hai lt. Rt nhiu hc
sinh s ch n vt qua. Thay vo , c ngh, 'N khng
ph hp vi bt c th g mnh ang suy ngh. Mnh
khng hiu n. iu rt quan trng. Mnh mun c
mt cch l gii.' V rt cuc khi c tm ra cch l gii, c
ni, ', n trng kht.'"
Berkeley, Schoenfeld ging dy mt kha hc v gii
quyt vn , ton b mc ch ca n l lm cho sinh
294
vin gt b nhng thi quen Ton hc m cc em tch ly
trn sut chng ng ti bc i hc. "Ti nht ra mt
bi m ti khng bit lm th no gii," ng ni. "Ti
bo vi cc sinh vin, 'Cc em s c mt bi kim tra em
v nh lm trong hai tun. Ti bit r thi quen ca cc
em. Cc em s chng lm g ht trong sut tun u tin
v bt u vo tun th hai, v ti mun cnh bo cc em
ngay by gi: Nu cc em ch dnh mt tun cho bi tp
ny, cc em s khng th gii quyt ni u. Cn nu bt
u lm ng vo hm ti giao bi thi gia k, cc em s
nn lng y. Cc em s n ch ti vo ni rng, "Khng
th lm c u.' Ti s ni: C tip tc lm i, v n
tun th hai, cc em s nhn ra rng mnh c c tin
b r rt."
i khi chng ta vn ngh v vic gii mn Ton nh
mt nng lc thin bm. Hoc bn c "n" hoc khng
bao gi. Nhng i vi Schoenfeld, nng lc khng chim
phn nhiu bng thi . Bn thnh tho mn ton nu
bn t nguyn c gng. Thnh cng l kt qu ca s kin
nh, ngoan cng v t nguyn lm vic chm ch trong
sut hai mi hai pht ng h hiu c iu g
m hu ht mi ngi s t b ngay sau ba mi giy.
a mt nhm ngi kiu Renee vo lp hc, cho h
khng gian v thi gian t khm ph mn ton v bn
c th vt qua mt chng ng di. Hy th tng
tng mt t nc m tinh thn ngoan cng ca Renee
khng phi l bit l m l mt c trng vn ha, khc
su ht nh nn vn ha danh d vng Cao nguyn
Cumberland. Gi y hn s l mt quc gia gii ton.

295
7.
C mi bn nm, mt nhm cc nh gio dc quc t
li t chc mt bi kim tra ton hc v khoa hc ton
din dnh cho hc sinh tiu hc v trung hc c s trn
khp th gii. chnh l TIMSS (cng l bi kim tra
bn c u sch, trong phn tho lun v s khc bit
gia cc hc sinh lp Bn sinh cn ngy "ngt ngn" bt
u i hc v nhng em sinh u mt bn kia so vi
ngy ngt ngn), v mc ch ca TIMSS l nhm so snh
thnh tu gio dc ca quc gia ny vi quc gia khc.
Khi cc hc sinh lm bi kim tra TIMSS, h cn phi
in vo mt bng cu hi. N hi cc em th trn i,
v nh trnh gio dc ca cha m cc em nh th no,
quan im ca cc em v mn ton ra sao, bn b ca cc
em th no. khng phi l mt bi tp lt vt. N bao
gm khong 120 cu hi. Tht ra, n l th rm r v i
hi kht khe n mc rt nhiu hc sinh trng khong
mi hay hai mi cu hi.
Gi th, n phn th v. Kt qu l, con s trung
bnh cc cu c tr li trong bn thm d y khc bit
gia nc ny so vi nc khc. Trn thc t, c th xp
hng cc quc gia tham d da vo s lng cc phn m
hc sinh nc tr li trong bng hi. Bn ngh iu g
s xy ra nu so snh xp hng bng cu hi vi xp hng
mn ton trong danh sch TIMSS? Chng hon ton
ging ht nhau. Ni cch khc, nhng nc m hc sinh
t nguyn tp trung v ngi lu, chuyn ch vo tr li
tng cu trong bn thm d min man bt tn cng chnh
296
l nhng quc gia c hc sinh lm tt nht vic gii quyt
cc vn ton hc.
Ngi khm ph ra thc t ny l mt nh nghin cu
gio dc ti i hc Pennsylvania tn l Erling Boe, ng
pht hin ra iu mt cch tnh c. "N nh t trn
tri ri xung vy," ng ni. Boe cha th cng b nhng
pht hin ca mnh trn bt c mt chuyn san khoa hc
no, bi, nh ng ni, n c phn hi k quc. Hy nh
rng, ng khng h ni kh nng hon thnh bng cu hi
v kh nng gii quyt xut sc bi kim tra ton l lin
quan n nhau. ng ch ni rng chng ging nhau: nu
bn so snh hai bng xp hng, chng ht nh nhau.
Hy ngh v iu ny theo cch khc. Tng tng xem
hng nm, c mt k Olympic Ton hc ti mt thnh ph
ln no trn th gii. V mi quc gia v vng lnh th
u em n i tuyn gm mt nghn hc sinh lp Tm.
Quan im ca Boe l chng ta c th d on chnh xc
th t bng thnh tch t c k Olympic Ton m
khng cn phi a ra mt cu hi Ton no. Tt c
nhng g chng ta phi lm ch l a ra mt nhim v
no o lng xem cc em t nguyn lm vic cn
mn n u. Trn thc t, chng ta thm ch khng cn
phi giao cho cc em nhim v no. Chng ta c th d
on nhng quc gia no gii mn ton nht n gin
bng cch nhn xem mc n lc v lm vic chm ch
ca nc no cao nht.
Vy th, nhng quc gia v vng lnh th no v tr
cao nht trong c hai danh sch? Cu tr li s khng
khin bn ngc nhin: Singapore, Hn Quc, i Loan,

ch s l
ng gii
c. Nh tm l
c Trung Quc
t thn t
th
n Cng ngh
t thn t
i M
i l
Giang Mn: Tn Hi,
ng,
o "lng kin tr"
a
mt
i n trong bao nhiu thi
c trung bnh 9,47 pht. Tr
297
Hng Kng v Nht Bn. Hin nhin c mt im chung
l nhng nn vn ha c nh hnh bi truyn thng
nng nghip la nc v cng vic c ngha.
42
l ni
chn trong sut hng trm nm qua, nhng ngi nng
dn ngho kh lao ng qun qut trn nhng cnh ng
la ti ba nghn gi mt nm, bo ban nhau bng nhng
li kiu nh: "Khng ngi no c kh nng thc dy
trc lc bnh minh sut ba trm su mi ngy mt nm
li tht bi trong vic lm cho gia nh mnh tr nn sung
tc."
43

42
Hai im nh cn lu : Th nht, Trung Hoa i lc khng nm trong
danh sch ny v Trung Quc vn cha tham gia vo nghin cu TIMSS.
Nhng thc t l i Loan v Hng Kng chim th hng cao cng gi
rng i lc hu nh chc chn cng s lm rt tt.
Th hai, v c l l quan trng hn, iu g xy ra min bc Trung
Quc, ni vn khng phi l mt x hi nng nghip la nc m lch s l
vn ha trng la m, rt ging vi chu u? Liu ngi dn cng gii
Ton ch? Cu tr li ngn gn l chng ta khng bit c. Nh tm l
hc James Flynn ch ra rng, a s p o ngi nhp c gc Trung Quc
ti phng Ty - nhng ngi rt c mn ton y - u xut thn t
min Nam Trung Quc. Nhng sinh vin Trung Quc tt nghip th
hng hng u trong lp ca mnh ti MIT (Hc vin Cng ngh
Massachusettes) u l hu du, ch yu ca nhng ngi xut thn t
vng ng bng sng Chu Giang. ng cng ch ra rng nhng ngi M
gc Trung Quc t thnh tch thp nht u l ngi dn ca vng gi l
Sze Yap (T p - Bao gm bn huyn ca thnh ph Giang Mn: Tn Hi,
n Bnh, Khai Bnh, i Sn), nhng ngi n t vng ra ca ng bng,
"ni t ai t mu m v nng nghip t ng c hn."
43
Thc t l c nhng ti liu khoa hc thc hin vic o "lng kin tr"
ca ngi chu . Trong mt nghin cu in hnh, Priscilla Blinco a
ra cho nhng nhm ln cc hc sinh lp Mt ca Nht Bn v M mt
cu rt kh v th xem cc em s x tr vi n trong bao nhiu thi
gian trc khi b cuc. Tr em M duy tr c trung bnh 9,47 pht. Tr
em Nht Bn duy tr c 13,93 pht, lu hn khong 40%.
298
C H N G I X
Tha thun ca Marita
" T T C C C B N B C A C H U B Y G I
U N T K I P P . "

1.
Gia nhng nm 1990, mt trng cng lp thc
nghim c tn gi KIPP Academy (Tm dch: Hc vin
KIPP) c m ra trn tng th t ca Trng Trung hc
C s Lou Gehrig trong thnh ph New York.
44
Lou Gehrig
nm trong hc khu s By, hay cn c bit n l South
Bronx, mt trong nhng khu ph cn ngho nn nht ca
thnh ph New York. l mt ta nh theo kiu kin trc
thp nin 1960 thp b, mu xm bn kia ng i li
vi mt cm cao c dng v lnh lo. Cch my khi nh
pha trn l Grand Concourse, ng ph ln chnh yu
ca khu. y l nhng con ph m bn s chng ly g lm
vui thch i do mt mnh khi tri xm ti.

44
KIPP l vit tt ca Knowledge Is Power Program (Tm dch: Chng
trnh Tri thc L Sc mnh).

T H A T H U N C A M A R I T A
299
KIPP l mt trng trung hc. Cc lp hc u ln: lp
nm c hai nhm vi ba mi lm hc sinh trong mi
nhm. Khng c thi u vo hay yu cu tuyn sinh g ht.
Bt c hc sinh lp Bn no sng trong khu Bronx cng
c c hi bt thm c la chn vo trng. Khong
na s hc sinh l ngi M gc Phi, s cn li gc Ty
Ban Nha v B o Nha. Ba phn t s tr em u n t
cc gia nh cha hoc m n thn. Ti 90% trong s
tiu chun hng "ba tra min ph hoc gim gi,"
tc l gia nh cc em thu nhp t i n mc chnh quyn
lin bang phi can thip bn tr c th c n ba
tra y .
Hc vin KIPP dng nh c v l mu trng hc
nm trong vng ph cn vi nhng loi hc sinh s khin
cho cc nh gio dc phi tuyt vng - ch n khi bn
bc chn vo khu ging ng, r rng c iu g tht
khc bit. Cc h sinh i li trt t dc theo hnh lang
thnh hng mt. Trong lp hc, cc em c dy phi
quay li v ton tm ton hng v ngi ang ni vi
mnh bng mt giao thc c gi l "SSLANT": mm
ci (Smile), ngi yn (Sit up), lng nghe (Listen), t cu
hi (Ask questions), gt u khi ngi khc ni vi mnh
(Nod when being spoken to), v mt di theo (Track with your
eyes). Trn nhng bc tng dc theo hnh lang ca
trng treo y c hiu ca nhng trng i hc cao
ng m cc hc sinh tt nghip t KIPP tip tc theo hc.
Nm ngoi, hng trm gia nh trn khp khu Bronx
tham d bui rt thm vo hai lp Nm ca KIPP. Khng
h qu li khi ni rng ch trong vng hn mi nm tn
300
ti, KIPP tr thnh mt trong nhng trng cng ng
m c nht ca thnh ph New York.
Lnh vc m KIPP nc ting nht chnh l mn Ton.
khu Nam Bronx, ch c khong 16% hc sinh trung hc
p ng ng hoc cao hn bc hc ca mnh v mn
ton. Nhng KIPP, n cui lp Nm, rt nhiu hc
sinh ni Ton chnh l mn hc yu thch ca cc em.
Vo lp By, hc sinh KIPP bt u mn i s ca
bc trung hc. n cui nm lp Tm, 84% hc sinh
p ng ng hoc cao hn yu cu ca bc hc. iu
th hin rng nhm tr em gia nh thu nhp thp xut
thn t nhng cn h nhch nhc ti mt trong nhng
vng ph cn ti tn nht nc M - c la chn mt
cch ngu nhin v pha tp, cha m cc em a phn cha
tng t chn ti trng i hc hay cao ng, li hc tt
mn Ton khng thua km g nhng hc sinh lp Tm vi
y u i nhng vng ngoi giu c ca nc M.
"Kin thc m m tr ca chng ti ang hc l hon
ton ph hp," David Levin ni, ng l ngi sng lp
KIPP vo nm 1994 cng mt gio vin cng s - Micheal
Feinberg. "Cc em phi vt ln i cht vi k nng vit.
Nhng khi ri khi y, chng rt c mn Ton."
Gi y c hn 50 trng hc theo m hnh KIPP
trn khp nc M cng nhiu trng khc ang trong
qu trnh thnh lp. Chng trnh KIPP i din cho mt
trong nhng trit l gio dc mi m ha hn nht nc
M. Nhng thnh cng ca n c hiu chnh xc nht
khng phi bng vic nh gi chng trnh ging dy,
i ng gio vin, ngun lc ca nh trng hay kiu sng

301
kin t thin no . KIPP chnh xc l mt t chc t
c thnh cng nh vo vic nhn nhn mt cch
nghim tc vn di sn vn ha.
2.
u th k XIX, mt nhm cc nh ci cch bt tay vo
thnh lp mt h thng gio dc cng lp trn t nc
Hoa K. a im c chn chuyn i mc ch s
dng thnh trng cng lc by gi ch l mt cm ln
xn ba bi bao gm nhng ngi trng mt phng hc
do a phng t iu hnh v nhng lp hc cc khu
thnh th qu ng c nm ri rc trn khp t nc.
cc vng nng thn, trng hc ng ca vo ma xun
v ma thu, nhng hot ng sut ma h, nh vy m
vo cc v trng trt v thu hoch bn rn l tr c th
gip c gia nh. thnh ph, rt nhiu trng hc
phn nh nhng lch trnh cng vic di v ln xn ca cc
bc ph huynh l tr thuc tng lp lao ng. Cc nh ci
cch mun m bo chc chn rng tt c tr em c
n trng v rng trng cng phi ton din, ngha
l tt c tr em c dy d y hc c, hc vit,
lm ton cn bn v thc hin cc nhim v nh nhng
cng dn hu ch.
Nhng nh s hc Kenneth Gold ch ra rng, cc nh
ci cch gio dc thi k u cng c bit quan tm n
vic tr em khng b dy d qu ti. Ly th d, vo nm
1871, U vin hi ng gio dc M cng b mt bo co
302
do Edward Jarvis, mt nh nghin cu gio dc, thc hin
v vn "Mi lin quan gia Gio dc vi Tnh trng mt
tr." Jarvis nghin cu 1.741 ca bnh mt tr v kt lun
rng "hc hnh qu ti" l nguyn nhn gy ra 205 ca trong
s . "Gio dc to ra nn tng cho phn ln nguyn nhn
gy ri lon v tr no," Jarvis ni. Tng t nh th, nhn
vt tin phong v gio dc cng ti Masachusettes - Horace
Mann (1796 - 1859) tin rng bt sinh vin phi lm vic qu
vt v cng to ra mt "nh hng nguy hi bc nht i
vi tnh cch v cc thi quen... Chng him khi chnh sc
khe b hy hoi bi vic kch thch tr no qu mc."
Trong cc chuyn san gio dc thi by gi, lun thng
trc mi lo lng v vic i hi qu gt i vi hc sinh hay
qu nhiu bi v trng lp s lm cn mn nhng nng
lc t nhin ca chng.
Gold vit:
Cc nh ci cch tranh u cho nhng phng cch gim bt
thi gian dnh cho vic hc hnh, nhng giai on ngh ngi
di hi c th trnh cho tr no khi nhng thng tn. V l do
, trong th k XIX, vic loi b cc lp hc Ch nht, rt
ngn ngy hc v ko di k ngh - c thc hin. Cc gio
vin c cnh bo rng khi yu cu (hc sinh) hc hnh, c
th cc em khng nn b vt kit sc lc bi vic p ch lu di,
tr no cc em cng khng nn b s chuyn tm ko di lm
cho lng tng. Vic ngh ngi cng a ra nhng c hi c
bit tng cng cc k nng nhn thc v phn tch. Nh
mt cng tc vin cho tp ch Massachusettes Teacher khuyn
ngh, cng n lc gii ta khi tnh trng cng thng lin
quan n vic hc hnh thc t trong cc c b v cu b, c

p. Tr no
303
nhng ngi n ng v ph n hnh thnh cc thi quen t
duy v phn nh, nh hnh nhng kt lun ca chnh bn thn
mnh mt cch c lp khi nhng g h c dy d, c lp
khi uy quyn ca nhng ngi khc.
tng - rng nhng n lc b ra phi c cn bng
li bng vic ngh ngi tng xng - ng nhin l rt
khc bit so vi nhng quan nim ca chu v hc hnh
v lm vic. Nhng cng phi nhc li, th gii quan chu
c nh hnh bi nhng cnh ng la nc. vng
ng bng Chu Giang, ngi nng dn trng la canh tc
hai v i khi l ba ma v mi nm. t ai ch b b
hoang trong nhng khong thi gian ngn ngi. Trn thc
t, mt trong nhng c im ni bt ca canh tc la
nc l nh h thng ti tiu khoa hc, cc cht dinh
dng c chuyn ch theo dng nc bi p cho
rung ng, v th mt khonh t c thm canh nhiu
bao nhiu, n cng mu m by nhiu.
Nhng thc tin nn nng nghip phng Ty hon
ton ngc li. Nu mt cnh ng la m hay ng khng
c b hoang vi nm mt ln, t ai s b kit qu.
Mi tit ng sang, rung ng li trng tri. Nhng cng
vic trng trt nng nhc vo ma xun v thu hoch vo
ma thu c ni tip u n bi nhp chm ri hn vo
ma h v ma ng. y chnh l logic m cc nh ci
cch p dng vo vic nui dng nhng tr no tr trung.
Chng ta xy dng nhng tng mi m da trn nhng
s vt tng ng, i t nhng g chng ta bit n
nhng g cn cha bit, v iu m cc nh ci cch bit
r chnh l nhp ca cc v ma nng nghip. Tr no
304
buc phi c trau di. Nhng khng th qu nhiu
n khi b qu ti. V u mi l phng thuc cha tr
cho nhng him nguy ca tnh trng y? K ngh h di -
mt di sn k l v khc bit ca nc M sn sinh ra
nhng h qu su xa i vi cc hnh mu hc tp ca hc
sinh ngy nay.
3.
Trong cc cuc tranh lun v gio dc M, k ngh h
l mt ch him khi c cp ti. N c coi l
mt thnh phn thng trc v bt kh xm phm trong
i sng hc ng, ging nh bng bu dc hay d v
trng trung hc. Nhng, hy nhn vo im s kim tra
ca cc trng tiu hc v th xem xem nim tin ca bn
vo gi tr ca nhng k ngh h di dng dc c dao ng
mt cch su sc hay khng.
Nhng s liu ny xut pht t nghin cu do nh x
hi hc Karl Alexander thuc i hc Johns Hopkins
ch tr. Alexander theo di tin trin ca 650 em hc
sinh lp Mt trong h thng trng cng Baltimore,
quan st xem chng t kt qu ra sao trong cc bi kim
tra Ton hc v K nng c c s dng rng ri c
tn l California Achievement Test (Tm dch: Kim tra
Thnh tch California). Sau y l kt qu mn c hiu
trong nm nm u tin ca cp Tiu hc, c phn
chia da theo giai tng kinh t x hi - H, Trung v
Thng lu.

305
Lp
Lp
Mt
Lp Hai Lp Ba Lp Bn Lp Nm
H lu 329 375 397
433 461
Trung lu 348 388 425
467 497
Thng lu 361 418 460
506 534
Hy nhn vo ct th nht. Cc em hc sinh khi u
nm lp Mt vi nhng khc bit r rt nhng khng n
ni qu ln trong c kin thc v kh nng. Cc em lp
Mt n t nhng gia nh kh gi c li th 32 im so
vi nhng b bn ng trang la n t cc gia nh
ngho kh - v cng phi ni thm, nhng em lp Mt
n t cc gia nh ngho Baltimore thc s bn cng.
Gi th hy nhn vo ct lp Nm. n khi y, tc bn
nm sau, khong cch khim tn ban u gia giu v
ngho gp hn hai ln.
"Khong cch thnh tch" ny l mt hin tng
c quan st nhiu ln, v v c bn n gi ra mt trong
hai cch l gii. Cu tr li th nht l nhng a tr thit
thi hn n gin khng c c nng lc vn c hc
hnh nh nhng tr em xut thn t hon cnh li th
hn. Chng khng c thng minh nh th. Cn th hai,
mt kt lun c cht lc quan hn l, xt theo mt cch
no , cc trng hc ca chng ta t nh trt cc
tr em ngho: ch n gin l chng ta cha lm tt
cng vic dy d nhng k nng m cc em cn. Nhng
y chnh l im m nghin cu ca Alexander tr nn
th v, bi ha ra chng c cch l gii no trong s l
chnh xc c.
306
Thnh ph Baltimore khng ch a ra bi Kim tra
Thnh tch California cho hc sinh ca mnh mi khi kt
thc nm hc vo thng Su. H cn t chc kim tra vo
thng Chn, ngay sau khi k ngh h kt thc. iu m
Alexander nhn ra l b kt qu kim tra th hai cho php
ng a ra mt phn tch hi khc mt cht. Nu ng
nhn vo s sai bit gia im s ca mt hc sinh t
c khi bt u nm hc mi (thng Chn) v im s
m em ny t c vo thng Su nm sau , ng c
th o c - mt cch chnh xc - xem em hc sinh y
lnh hi c bao nhiu kin thc trong c nm hc. V
nu ng nhn vo s sai bit gia im s ca mt hc
sinh vo thng Su v ri l vo thng Chn cng nm ,
ng c th xc nh c em hc sinh y hc c bao
nhiu trong thi gian ngh h. Ni cch khc, ng c th
pht hin ra d t d nhiu, xem bao nhiu phn trong
khong cch thnh tch y l kt qu ca nhng g xy ra
trong sut mt nm hc, v n lin quan n mc no vi
nhng g xy ra trong k ngh h.
Lp
Lp
Mt
Lp Hai Lp Ba
Lp
Bn
Lp
Nm
Tng
H lu 55 46 30 33 25 189
Trung
lu
69 43 34
41 27 214
Thng
lu
60 39 34
28 23 184
Hy bt u vi nhng thu hoch ca nm hc. Bng
di y th hin im s ca cc em hc sinh tng ln

bao nhiu im tnh t khi cc em bt u vo hc (thng
Chn) cho ti khi b ging (thng Su). Ct Tng cng
th hin tng s im tch ly c trong c nm nm ca
cp Tiu hc.
Cn di y li l mt cu chuyn hon ton khc vi
cu chuyn m bng im th nht gi ra. B kt qu kim
tra u tin th hin rng nhng a tr cc gia nh thu
nhp thp dng nh tt hu trong lp. Nhng y
chng ta s thy r rng rng iu khng chnh xc. Hy
nhn vo ct "Tng cng". Tnh trong c nm nm bc Tiu
hc, cc tr em ngho "vt qua" cc em nh giu vi 189
im so vi 184 im. Chng ch tt li pha sau cc em
trung lu vi mt khong cch khim tn, v, thc t l,
trong mt nm - lp Hai, cc em cn t kt qu tt hn c
cc hc sinh gia nh trung lu v thng lu.
Tip theo, hy cng xem iu g xy ra khi chng ta
quan st im s mn c hiu thay i trong k ngh h
Lp
Sau nm
lp Mt
Sau nm
lp Hai
Sau nm
lp Ba
Sau nm
lp Bn
Tng
cng
H lu -3,67 -1,70 2,74 2,89 0,26
Trung
lu
-3,11 4,18 3,68
2,34 7,09
Thng
lu
15,38 9,22 14,51
13,38 52,49
Bn thy sai bit cha? Hy nhn vo ct th nht,
hy xem iu g xy ra trong ma h ngay sau nm hc
lp Mt. Nhng a tr nh giu nht tr li trng hc
307
308
vo thng Chn v im s mn c hiu ca chng tng
vt hn 15 im. Nhng a tr nh ngho tr li trng
hc sau k ngh v im s c hiu gim xung khong 4
im. Nhng a tr ngho c th hc tt hn cc bn
nh giu trong sut nm hc. Nhng n ma h, chng
li b tt xa pha sau.
Gi hy nhn vo ct cui cng, tnh tng cng
im s t c trong tt c cc ma h t nm lp Mt
cho ti lp Nm. im s mn c hiu ca cc em ngho
ch tng ln 0,26 im. Khi xem xt k nng c hiu, tr
em ngho hu nh khng hc c g trong thi gian
khng phi k hc. im s c hiu ca cc em nh kh
gi th ngc li, tng ln ng kinh ngc 52,49 im. C
th thy li th m nhng hc sinh gia nh kh gi c
c so vi cc bn hc nh ngho chnh l kt qu ca
nhng khc bit trong cch m nhng tr em c iu kin
sng tt tip tc trau di khi khng trong mi trng
lp hc.
Chng ta nhn thy g y? Mt kh nng rt thc t
rng c nhng h qu gio dc xut pht t nhng khc
bit trong phong cch gio dc con ci m chng ta
tng ni n trong chng v Chris Langan. Hy nh li
Alex Williams, cu b chn tui m Annette Lareau
nghin cu. Cha m cu t lng tin vo phng cch gio
dc c tnh ton. Cu c dn ti cc vin bo tng, ghi
danh vo nhng chng trnh c bit v i n tri h,
tham gia cc lp hc. Khi cu cm thy bun chn nh,
c bit bao nhiu sch v cho cu c, v cha m cu coi
vic thc y con mnh tham d mt cch ch ng vo

309
th gii xung quanh cu l trch nhim ca chnh h.
Chng phi kh khn g thy rng qua ma h Alex s
tin b hn v c hiu v Ton.
Nhng vic khng xy ra vi Katie Brindle, c b
xut thn t khu ngho kh. Gia nh khng c tin
cho c b n tri h. C khng c m li xe a n
cc lp hc c bit, v cng chng c sch chng cht
quanh phng c b c nu cm thy bun chn. Hu
nh chc chn ch c mt chic v tuyn. Chc hn c b
cng c mt dp ngh h tuyt vi, lm quen vi bn mi,
vui chi ngoi tri, i xem chiu bng, tri qua nhng
ngy h v t phng khong m tt c chng ta u m
c. Nhng khng th g trong s c kh nng nng
cao k nng mn Ton hc v c hiu ca c, v mi
ngy h v t tri qua li y c b li xa na, xa na sau
Alex. Alex khng chc thng minh hn Katie. Ch l
cu b hc nhiu hn c b: cu b tri qua vi thng tri
hc hnh lin tc sut ma h trong khi c b ch xem tivi
v vui chi ngoi tri.
iu m nghin cu ca Alexander gi chnh l cch
thc ngi ta vn tho lun v gio dc trn khp nc
M tht ngc i. Mt khi lng thi gian ln c
b ra bn bc v cch gim thiu quy m lp hc, bin
son li gio trnh, mua cho mi hc sinh mt chic
laptop mi tinh v tng thm qu trng hc - tt c
nhng ng thi y tha nhn rng c iu g sai lm
cn bn trong nhng vic m nh trng vn vn ang
lm. Nhng th nhn vo bng th hai, trong th hin
nhng g xy ra t khong thng Chn n thng Su. Gio
310
dc trong nh trng c tc dng. Vn duy nht vi
trng hc - i vi nhng em hc sinh khng t thnh
tch tt - chnh l chng cha nhn c s dy d t
mi trng hc ng.
Trn thc t, Alexander thc hin mt php tnh rt
n gin chng minh iu s xy ra nu hc tr
Baltimore n trng quanh nm sut thng: Cu tr li
l cc em nh ngho v cc em nh giu, tnh n cui cp
Tiu hc, s t trnh gn nh tng ng nhau trong
mn Ton v c hiu.
Xem xt trn quan im ny, bn s thy nhng
nguyn c dn ti v th u vit trong mn Ton ca chu
tr nn sng r. Hc sinh trong cc trng hc chu
khng c nhng k ngh h di hi. Ti sao li th? Nhng
nn vn ha, vn vn tin tng rng con ng duy nht
dn ti thnh cng l vic cn mn thc dy trc bnh
minh 360 ngy mt nm, hu nh s khng i no li
phng tay cho l tr ti ba thng ngh ngi ma h. Mt
nm hc nc M, tnh trung bnh ko di 180 ngy.
Nm hc ca Hn Quc l 220 ngy. Nm hc Nht Bn
l 243 ngy.
Mt trong nhng cu trong bi kim tra ton gn y
cho hc sinh trn ton th gii l: nhng cu hi v i s,
Gii tch v Hnh hc trong bi test ny bao qut c bao
nhiu phn ni dung kin thc ch yu cc em tng
hc trn lp. i vi hc sinh lp Mi Hai ca Nht Bn,
cu tr li l 92%. chnh l gi tr ca vic n trng
243 ngy mt nm. Bn c thi gian hc c tt c
nhng g cn phi hc - v bn c t thi gian xa b n.

311
i vi hc sinh lp Mi Hai ca M, con s tng ng
l 54%. i vi nhng em hc sinh thuc tng lp ngho,
trng hc ca M chng c vn g ht. Ch k ngh h
l c vn , v cng l vn m cc trng KIPP bt
tay vo gii quyt. H quyt nh em nhng bi hc c
rt ra t nhng cnh ng la nc n p dng cho
nhng thnh ph ni nc M.
4.
"Gi hc bt u vo lc by gi hai mi lm pht,"
David Levin ni v cc hc sinh ti Hc vin KIPP Bronx.
"Cc em u tri qua mt khong thi gian rn luyn k
nng t duy n by gi nm mi lm pht. Chng hc
chn mi pht mn ting Anh, chn mi pht mn Ton
mi ngy, tr lp Nm, cc em hc hai ting mn Ton
mi ngy. t nht hai ln mi tun cc em s hc: mt
ting cho mn Khoa hc, mt ting cho Khoa hc X hi,
mt ting cho m nhc, v ri tri qua mt ting mi
lm pht cui cng cho ha nhc. Mi ngi u tham gia
ha nhc. Mt ngy hc ko di t by gi hai mi lm
pht n nm gi chiu. Sau khi tan hc lc nm gi
chiu, hc sinh li trng tham gia vo cc cu lc b
lm bi tp v nh, hay i luyn tp th dc th thao. C
nhng hc sinh n trng t by gi hai mi lm pht
sng cho ti by gi ti. Ngy hc bnh thng, b qua
mt bn ba tra v gi gii lao, nhng a tr ca chng
ta hc nhiu hn so vi hc sinh trng cng truyn
thng t 50 n 60% thi gian.
312
Levin ng trong hnh lang chnh ca trng. Lc
l gi n tra, cc hc sinh ng vo hng ng trt t,
tt c u mc ng phc Hc vin KIPP. Levin chn
mt em b gi ui o b bung ra ngoi. "Gip ch nh,
khi no chu c c hi," ng gi vi theo, lm mt c ch
gi b mt. ng ni tip: "Cc ngy th By, chng hc
t chn gi sng n mt gi chiu. Ma h thi gian
hc l t tm gi sng n hai gi chiu." Khi ni n
ma h, Levin ang nhc ti thc t rng cc em hc
sinh ca KIPP tri qua thm ba tun hc ph tri vo
thng By. Xt cho cng, y chnh xc l nhm tr em
ca nhng gia nh thu nhp thp m Alexander xc
nh l b mt cn bn trong k ngh h di, vy nn
cch ng ph ca KIPP n gin l khng cho php mt
k ngh h di na.
"Khi u kh kh khn," ng ni tip. "n cui ngy
cc em ng ngoy khng yn. Mt phn l chu ng, mt
phn l ng lc. Mt phn trong l nhng khuyn
khch, tng thng v nhng nim vui thch. Mt phn
trong l k lut kiu truyn thng c hiu qu. Bn
trn tt c nhng th vo chung mt ni. y chng
ti ni rt nhiu v s bn b chu ng v t kim sot.
Bn tr bit r nhng t y c ngha g."
Levin bc dc hnh lang n mt phng hc Ton lp
Tm v ng yn lng cui lp. Mt em hc sinh tn
Aaron ang ng trc lp, t tm cch gii cho mt vn
trong t bi tp k nng t duy m tt c cc hc sinh
KIPP c yu cu phi lm mi bui sng. Gio vin -
mt ngi n ng ct tc ui nga khong ba mi tui

313
tn l Frank Corcoran, ngi mt bn, ch thi thong xen
vo ch dn cho cuc tho lun. l kiu khung cnh
vn din i din li hng ngy trong cc lp hc M -
nhng vi mt im khc bit. Aaron ng ln trc lp,
x tr vi duy nht vn trong sut hai mi pht
ng h - mt cch c phng php, tht cn thn, vi s
h tr ca c lp, khng ch l tm ra p n, m cn phi
vt qua cu hi liu rng c hn mt cch tm ra li gii
hay khng. chnh l s ti din li t u vic Renee t
mn pht hin ra khi nim h s gc bt nh.
"iu m khong thi gian ph thm lm c chnh
l em ti mt khng kh th gin hn," Corcoran ni, sau
khi gi hc kt thc. "Ti nhn thy vn tn ti trong
vic dy hc mn Ton chnh l cch tip cn theo kiu t
bi hay l cht chm. Mi th u l ganh ua chp
nhong, v nhng em n ch u tin l nhng ngi
c tng thng. Vy nn mi dn ti mt th cm
gic l mn ton dnh ring cho mt s ngi cn nhng
ngi khc th khng. Ti ngh nhng khong thi gian
ni rng ra em li cho bn c hi gii thch cc th khi
vai tr gio vin v thm thi gian cho l tr ngi li v
suy ngh k cng mi iu ang din ra - xem xt,
lm tt c vi nhp chm ri hn. Nh th c v ngc
i nhng chng ti lm mi th vi nhp chm ri
hn v kt qu l, chng ti t c nhiu hn. Kin
thc c ghi nh, c hiu su sc hn. N cng khin
ti thoi mi hn cht. Chng ti c thi gian by ra
cc tr chi. Bn tr c th hi bt c cu no cc em
mun, v nu ti gii thch iu g , ti khng cm thy
314
c ch v mt thi gian. Ti c th lt li cc vn m
khng cm thy p lc thi gian." Khong thi gian ph
tri cn em li cho Corcoran c hi bin mn Ton tr
nn c ngha: lm cho cc em hc sinh cm nhn r hn
mi lin h gia n lc v tng thng.
Trn cc bc tng quanh lp hc l hng t bng
chng nhn ca k kim tra U vin Hi ng thnh ph
New York, xc nhn v tr hng nht cho cc hc sinh ca
Corcoran. "Trong lp chng ti c mt hc sinh n"
Corcoran ni. "Em tng hc ton rt t lp Nm. Mi
khi chng ti thc hin gi b tr vo Ch nht cho hc
sinh yu mn ton, em thng khc. Nc mt ri l
ch." Nh li k nim c, Corcoran t ra i cht xc
ng. Anh nhn xung. "C b va mi gi e-mail cho
chng ti my tun trc. Gi th em vo i hc. Em
l tn sinh vin chuyn ngnh k ton."
5.
Cu chuyn mang mu sc thn k v mt ngi trng
bin i nhng k tht bi thnh ngi chin thng,
ng nhin, qu quen thuc. l th nhan nhn
trong nhng cun sch lng mn v nhng b phim
Hollywood st si y m. Hin thc nhng ni nh Hc
vin KIPP km ho nhong hn th nhiu. hiu c
v thi gian hc ph tri thm 50 n 60% l nh th no,
hy lng nghe m t v mt ngy in hnh trong i sng
ca mt hc sinh KIPP.

315
Tn ca hc sinh l Marita. Em l con duy nht ca
mt b m n thn. M em cha bao gi hc i hc. Hai
m con sng trong cn h mt phng ng khu Bronx.
Trc y Marita hc ti trng ca gio x cui ph,
cho n khi m em nghe ni v KIPP. "Lc chu ang
hc lp Bn, chu v mt a bn tn l Tanya ng k
vo KIPP," Marita k. "Chu nh C Owens. C y phng
vn chu, v cch c y ni lm cho mi th c v kh
khn n ni chu ngh chu sp sa b cm t. Sut na
chu bt khc. Cn c y th ni kiu nh: Nu em
khng mun, em khng phi k u. Nhng m chu
ngay y, th nn chu k."
Vi ch k y, cuc i c b thay i. (Hy lun ghi
nh rng Marita mi mi hai tui khi c nhng dng
di y) :
"Chu thc dy vo lc nm gi bn mi lm pht
sng, nh rng, tm tp" c b ni. "Chu s n sng mt
cht trng, nu b n tr. Thng th chu vn b ry la
v chu l m chm chp qu. Chu gp cc bn Diana v
Steven bn xe but v chng chu ln xe but s Mt."
Thc dy lc 5:45 l tng i ph bin vi hc sinh
KIPP, c bit l chuyn nhiu em i xe but v tu in
ng di u n bng v thng n trng. Levin c
ln bc vo mt phng hc Nhc lp By vi by
mi a tr trong v yu cu cc em th gi tay xem
chng thc dy lc my gi. Mt nhm nh ni cc em
dy sau by gi. Ba phn t ni cc em dy trc su gi.
V nhiu em ni rng chng thc dy trc 5:30. Mt bn
cng lp ca Marita - cu b tn Jos, ni rng i khi em
316
thc dy vo lc ba hay bn gi sng, hon thnh nt bi
tp v nh cn li t hm trc v ri "quay tr li chp
mt thm mt cht."
Marita k tip:
Chu ri khi trng vo lc nm gi chiu, v nu chu khng
la c y th chu s v n nh vo khong nm gi ba
mi. Chu cho m tht nhanh ri bt tay vo lm bi tp.
Nu hm y khng c qu nhiu bi tp, th chu s mt
khong hai hay ba ting ng h v s lm xong vo khong
chn gi ti. Hay nu chng chu c bi lun th chu s xong
xui vo khong mi gi, hay mi gi ri m.
M thng xen ngang bo chu ngh tay n ti. Chu ni vi
m l chu mun lm xong lun mt th, nhng m ni chu
phi n ci . Nn khong tm gi, m cho chu ngh ngi n
ti chng na ting v ri chu tip tc lm bi. Sau , thng
khi lm bi tp xong, m chu mun nghe k v trng lp,
nhng chu phi ni tht nhanh v chu cn phi i ng lc
mi mt gi. Th nn chu chun b mi th sn sng v vo
ging nm. Chu k m nghe v ngy i hc v nhng chuyn
xy ra. Khi chu k chuyn xong, m chu thng g gt
ng ri, nn chc l khong mi mt gi mi lm. Sau
chu ng, sng hm sau hai m con li bt u mi vic ht nh
th. Hai m con trong cng mt phng. Nhng y l mt
phng ng ln v c th chia i, hai m con k ging hai
bn. Chu vi m rt thn thit vi nhau.
C b k chuyn vi kiu tht-th-nh-m ca nhng
a tr khng h bit rng tnh th ca cc em bt thng
n nhng no. Em tri qua nhng khong thi gian
ca mt lut s gng sc thuyt phc i tc hay ca mt

317
bc s ni tr. Khng thy du vt ca nhng qung thm
di mt hay mt cc c ph nghi ngt khi trc mt ch
l v em cn qu nh cho nhng th .
"i khi chu khng i ng ng gi," Marita tip tc.
"Chu i ng vo lc chng mi hai gi khuya, v bui
chiu hm sau, cn bun ng s h gc chu. Chu s g
gt trong lp hc. Nhng chu phi c gng tnh ngay bi
v chu cn phi nghe ging na. Chu vn nh mt ln
trong lp, chu ng thip i, thy gio nhn thy v bo,
'Thy c th ni chuyn vi em sau gi hc ch?' Thy hi
chu, 'Sao em li ng gt?' Chu k vi thy l chu i ng
mun. V thy bo: 'Em phi i ng sm hn.'"
6.
Cuc sng ca Marita khng phi cuc sng c trng
thuc v mt a tr mi hai tui. cng chng phi l
iu chng ta c ao cho mt a tr mi hai tui.
Chng ta vn mun tin tng rng tr em nn c thi gian
vui chi, m mng v ng ngoan. Nhng Marita c
nhng trch nhim. Nhng th i hi em cng ging
ht nhng iu i hi i vi cc phi cng ngi Hn
Quc. tr thnh mt ngi xut sc lnh vc ca
mnh, h buc phi t b t nhiu c tnh ring, bi xuyn
sut nn vn ha Hn Quc vi lng tn knh su sc
dnh cho uy quyn n gin l khng th pht huy tc
dng trong khoang li. Marita cng phi thc hin iu
tng t v di sn nn vn ha m c b c tha hng
khng h ph hp vi hon cnh ca em - khng ph hp
318
khi m cc gia nh trung lu v trung - thng lu tn
dng cc dp cui tun v k ngh h thc y con ci
mnh tin v pha trc. Cng ng xung quanh c b
khng em li cho em nhng g em cn. Vy c b phi
lm g? T b nhng bui ti, k cui tun th v v c bn
b - tt c nhng yu t ca th gii c - v thay th chng
bng KIPP.
on di y l tm s c phn au lng ca Marita, :
Khi chng chu bt u vo lp Nm, chu vn thng lin lc
vi mt trong s cc bn gi trng c, v c ri khi trng
hc vo ngy th Su l chu s n nh bn , li cho n
khi m chu i lm v. Vy nn chu s nh bn v s lm bi
tp lun. Bn chu th chng bao gi c bi tp v nh c. Bn
y ni, i, Cha i, cu phi y mun nh. Ri bn y bo
mun vo hc KIPP, nhng sau li ni rng KIPP th kh
qu v bn y cng khng mun phi lm nh th. Chu gii
thch cho bn y rng, Mi ngi u ni l KIPP kh, nhng
mt khi cu hiu r n ri th cng khng kh khn n th
u. Bn y tr li, y l v cu thng minh. Chu ni,
Khng, tt c chng mnh u thng minh m. Bn y khng
ho hng g lm bi v chng chu phi li trng n tn
nm gi chiu v c rt nhiu bi tp v nh, chu bo bn l
lm bi tp v nh s gip chng chu hc trn lp tt hn. Bn
ni rng bn khng mun nghe ht bi thuyt ging u. By
gi tt c bn b ca chu u hc KIPP ht.
Nh th c phi l i hi qu nhiu mt a tr
khng? ng vy. Nhng hy ngh v mi th t gc
ca Marita. C b c mt giao ko vi trng hc. Em
s thc dy vo lc nm gi-bn-mi-lm-pht sng, i

319
hc c vo ngy th By, lm bi tp n mi mt gi
khuya. Ngc li, KIPP ha hn rng n s n nhn
nhng a tr mc kt trong cnh i ngho nh c b v
em n cho chng mt c may thot ra khi . N s
m bo cho 84% tng s hc sinh t mc thm ch vt
trnh cp hc ca mnh v mn Ton. Nh vo vic
thc thi li ha , 90% hc sinh ca KIPP ginh c
hc bng ca cc trng trung hc t nhn hay trng
thuc gio x thay v phi i hc ti nhng h thng
trng trung hc lng nhng trong khu Bronx. V nh
nhng tri nghim cp trung hc nh th, hn 80% hc
sinh tt nghip t KIPP s tip tc theo hc i hc/cao
ng, trong rt nhiu trng hp tr thnh ngi
u tin ca gia nh vo i hc.
Lm sao li l mt tha thun ti c? Tt c
nhng g chng ta tip nhn trong cun Nhng k xut
chng ny ni ln rng thnh cng lun tun theo mt
chiu hng c th d on. Khng phi c l ngi xut
sc nht mi thnh cng. Nu nh th, Chris Langan
ngang hng vi Einstein ri. Cng khng phi thnh cng
ch n gin l tng cng ca nhng quyt nh, n lc
m chng ta thc hin nhn danh bn thn mnh. Thnh
cng ng hn l mt mn qu. K xut chng l nhng
ngi c ban tng cc c hi - v h c c ni lc
cng nh nng lc tr no nm bt ly c may y. i
vi cc tuyn th khc cn cu v bng sinh vo thng
Ging, c hi tt nht l c gp mt vo i hnh ton-
sao. i vi ban nhc Beatles, l Hamburg. i vi Bill
Gates, vn may chnh l c sinh ra vo ng thi im
320
v n nhn mn qu t b thit b u cui trng
trung hc c s. Joe Flom v nhng sng lp vin ca
hng Watchtell, Lipton, Rosen & Katz c rt nhiu vn
may. H ra i vo ng thi im vi cc bc cha m
thch hp v c chng tc thch hp, nhng iu cho php
h rn luyn k nng mua bn - st nhp trong sut hai
mi nm trc khi phn cn li ca gii lut gia bt kp.
Cch thc m hng hng khng Korean Air thc hin
khi ci t hot ng ca mnh, chnh l em li cho cc
phi cng ca hng c hi thot ly khi nhng p ch t di
sn vn ha ca chnh h.
Bi hc y rt n gin. Nhng iu r rng l
chng ta thng nh gi thp n. Chng ta b ng
khung vo thn thoi ca nhng hnh mu c nht, xut
sc nht v t thn dng nghip n mc chng ta ngh
rng nhng k xut chng t nhin ny n t lng t.
Chng ta nhn vo anh chng Bill Gates tr tui v ly lm
kinh ngc rng th gii ny to iu kin cho cu b
mi-ba-tui y tr thnh mt doanh nhn thnh t rc
r. Nhng l mt bi hc sai lm. Th gii ca chng ta
ch em li cho mt cu b mi-ba-tui c hi truy cp
khng hn ch vo mt b thit b u cui lm vic ng
thi hi nm 1968. Nu c triu c cu b tui teen c
trao tng vn may tng t, ngy nay chng ta s c thm
bao nhiu tp on Microsoft na? dng xy mt th
gii tt p hn, chng ta cn phi thay th vic chp v
nhng vn may ri rc v cc li th ty tin vn quyt
nh thnh cng ngy nay - nhng ngy sinh thng y
hnh vn cng nhng tnh c y hoan h ca lch s -

ng ri
t tr no
u y
i chch
nhn vo c
b
i thch
321
bng mt x hi mang li c hi cho tt c. Nu Canada c
mt gii thi u khc cn cu th hai dnh cho nhng em
sinh vo na sau ca nm, th gi y t nc ny hn
c s hu gp i s lng ngi sao khc cn cu
trng thnh. Gi th hy nhn ln s lng ti nng bng
nhin bng n tt c cc lnh vc v ngnh ngh nh th.
Th gii c th s giu c thnh vng hn rt nhiu so
vi th gii m chng ta nh ot nn.
Marita khng cn mt ngi trng mi vi nhng sn
chi rng hng hcta v nhng trang thit b bng ln. C
b khng cn mt chic laptop, mt lp hc quy m nh,
mt gio vin vi hc v Tin s hay mt cn h rng ri
hn. C b khng cn n mc IQ cao hn hay mt tr no
nhanh nhn nh ca Chris Langan. Tt c nhng iu y
s l rt tuyt, hn nhin. Nhng chng u i chch
hng. Marita ch cn mt c hi. V hy th nhn vo c
hi m c b c trao tng! Ai em mt phn nh b
ca t duy rung la n vng Nam Bronx v gii thch
cho c b v s thn k ca cng vic c ngha.
322
P H N K T
Cu chuyn Jamaica
" N U N H N G A T R D A M U C S I N H R A ,
C H N G S C G I I P H N G . "

1.
Ngy 9 thng Chn nm 1931, mt ngi ph n tr tn
Daisy Nation h sinh mt cp b gi. C v chng -
Donald cng l gio vin ca ngi trng trong mt khu
lng nh b c tn Harewood gio x Saint Catherine
vng trung Jamaica. H t tn cho hai b gi sinh i l
Faith v Joyce. Khi Donald c thng bo anh l cha
ca hai a tr sinh i, anh qu xung v thnh knh
dng ln Cha li cu xin bo h cuc sng ca h.
Gia nh Nation sng trong mt cn nh nh trn a
phn ca nh th Anh gio vng Harewood. Trng hc
ngay bn cnh, l mt ngi nh th s ch c mt
phng dng trn nhng cy ct b tng. Vi ngy trong
nm c ti ba trm a tr chen chc trong cn phng ,
nhng thng th ch cha y hai t. L tr c tht to

C U C H U Y N J A M A I C A
323
hoc tng thuc lng bng cu chng vit trn bng
en. Bt c lc no c th, lp hc s c chuyn ra
ngoi tri, di nhng cy xoi. Nu bn tr ln xn mt
kim sot, Donald Nation s bc t bn ny qua bn kia
cn phng, tay vung chic roi da sang tri sang phi trong
khi l tr lo nho x v ch ngi.
ng l mt ngi b v, t ni v ng tn knh, mt
ngi yu mn sch cung nhit. Trong th vin nh ca
ng l nhng tc phm thi ca, trit hc v c tiu thuyt
ca nhng tc gi nh Somerset Maugham
45
. ng c bo
hng ngy, bm st dng s kin din ra trn khp th
gii. Vo bui ti, ngi bn thn thit nht ca ng -
Archedeacon Hay, mt mc s Anh gio sng bn kia
qu i thng s n chi. Ngi hin nh Donald, h
cng nhau m x nhng vn ca t nc Jamaica. V
ca Donald, b Daisy, n t gio x Saint Elizabeth. H
thi con gi ca b l Ford, cha b s hu mt ca tim
tp ha nh. B l mt trong s ba c con gi ca gia nh
v ni ting xinh p.
Ln mi mt tui, cp song sinh ginh c hc bng
ca mt trng ni tr c tn Saint Hilda gn vng duyn
hi pha nam. l mt trng t Anh gio c thnh
lp dnh ring cho tiu th thuc cc gia nh tng l,
in ch v c cng ngi Anh. T trng Saint Hilda,
hai c gi np n ng tuyn v c nhn vo hc ti

45
Somerset Maugham (1874-1965): Nh vit kch, tiu thuyt gia v tc
gi truyn ngn ni ting ngi Anh. Mt s tc phm xut sc ca ng:
The Painted Veil (tiu thuyt), The Letter (kch). v.v...
324
trng University College London. Khng lu sau ,
Joyce c mi ti d ba tic sinh nht hai-mi-mt
tui ca Graham, mt nh ton hc ngi Anh. Ch nhn
ba tic ng ln ngm mt bi th nhng li qun mt
my cu, Joyce cm thy ngng ngng thay cho anh -
mc d chng c l do g c phi cm thy xu h, c
khng h quen bit anh. Ri Joyce v Graham phi lng
nhau v h lm m ci. H chuyn ti sng Canada.
Graham l ging vin Ton, cn Joyce tr thnh mt nh
vn v bc s chuyn khoa gia nh thnh cng. H c ba
cu con trai v sng trong ngi nh xinh p trn mt
ngn i vng thn qu. H ca Graham l Gladwell.
ng chnh l cha ti - cn Joyce Gladwell l m ti.
2.
chnh l cu chuyn v con ng dn ti thnh
cng ca m ti - nhng n khng chn xc. N khng di
tr theo ngha l mt cu chuyn ba t. Nhng n sai
lm, ging nh vic k cu chuyn v Bill Gates m khng
nhc n chic my tnh Lakeside l sai lm, hay gii
thch v s tinh thng Ton hc ca ngi chu m
khng quay tr v xem xt nhng rung la nc l mt
vic sai lm. Cu chuyn trn cng b qua rt nhiu
c hi v c vai tr quan trng ca di sn vn ha i vi
m ti.
V nh, vo nm 1935, khi m ti v ngi ch em song
sinh ca b ln bn tui, mt nh s hc c tn William
M. MacMillan n thm Jamaica. ng l gio s ti

325
i hc Witwatersrand Johannesburg, Nam Phi.
MacMillan l mt ngi i trc thi i: ng quan tm
su sc ti nhng vn x hi ca cng ng da en
Nam Phi, ng tm n vng Caribe thc hin ti
tng t m ng lm qu nh Nam Phi.
Vn ch o trong nhng mi bn tm ca
MacMillan chnh l h thng gio dc ca Jamaica. Gio
dc nh trng chnh quy - nu bn c th gi nhng g
xy ra trong ngi nh g th s ngay bn cnh nh ng b
ti l "gio dc nh trng chnh quy" - ch ko di n
nm mi bn tui. Jamaica khng h c trng trung
hc cng hay cc trng i hc. Nhng hc sinh ham hc
s tham gia cc lp hc thm vi v hiu trng trong
nhng nm thng thiu nin v vi mt cht may mn, h
c th c vo hc nhng trng cao ng ca cc gio
vin mnh. Nhng em c tham vng to ln hn bng cch
no buc phi t tm ng vo mt trng cng v t
chuyn tip ln mt trng i hc M hoc Anh.
Nhng hc bng qu t i v nh git, chi ph ca
trng hc t cao ti mc khng kham ni vi tt c mi
ngi, tr mt s t ngi c iu kin. "Chic cu ni t
cc trng tiu hc" n trung hc "qu nh hp v bp
bnh", nh MacMillan sau ny vit trong mt tc phm
ph bnh vi ta Warning from the West Indies (Tm
dch: Li cnh bo t min Ty n) nghim khc v cung
cch hnh x ca nc Anh i vi cc thuc a ca
mnh." H thng trng hc khng h lm c iu g
cho nhng tng lp "bn cng nht." ng tip tc:
"Nhng ngi trng ny khng l th g khc ngoi mt
326
nhn t lm su sc thm s phn cch x hi." Nu chnh
ph khng mang li cho nhn dn ca mnh nhng c hi
th - ng cnh bo, s ny sinh rc ri.
Mt nm sau khi MacMillan pht hnh cun sch, mt
ln sng bo ng v bt n trn vo vng Caribe. Mi
bn ngi b git v nm mi chn ngi khc b
thng Trinidad. Mi bn ngi b git v bn mi
by ngi b thng Barbados. Jamaica, hng lot
cuc tn cng bo lc khin t nc nh tr, phi
tuyn b tnh trng khn cp. Qu lo s, chnh quyn Anh
quc phi xem xt cn thn toa thuc m MacMillan
k, trong s rt nhiu ci cch khc, h a ra mt
lot cc hc bng "trn-ton-o-quc" dnh cho nhng
hc sinh c t cht c hi c n hc ti cc trng
trung hc cng. Hc bng bt u c trao t nm 1941.
M ti v ngi ch em sinh i ca b tham gia cuc thi
vo nm sau . l con ng h t c gio dc
bc trung hc; nu h ra i sm trc hai, ba hay bn
nm, c th h s khng bao gi c hc hnh y .
M ti, vi din tin cuc i b - phi chu n thi im
ra i thch hp, chu n nhng k gy bo ng hi nm
1937 v chu n W.M. MacMillan.
Ti tng miu t b ti - Daisy Nation - l "ni ting
bi nhan sc ca mnh." Thc s ch l nhng li hoa
m ngho nn ni v b. B l ngi c nh hng to
ln ti mi vic. Thc t vic m ti v ngi ch em sinh
i c th ri Harewood ti Saint Hilda's hc chnh l
ng thi ca b ti. ng ti c th l mt ngi kh knh
v c hc, nhng ng ch l mt ngi l tng ch ngha

327
v m mng. ng chn vi bn thn vo sch v. Nu ng
c nhng tham vng no dnh cho cc c con gi, ng
cng khng c vin kin v ngh lc bin chng thnh
s tht. B ngoi ti th c. Saint Hilda's chnh l tng
ca b: mt vi gia nh giu c trong vng gi con gi
h ti , v b hiu mt ngi trng tt c ngha ra sao.
Cc con gi ca b khng chi vi l tr trong lng. Chng
c sch. Ting Latinh v mn i s l cn thit cho
trng trung hc, vy nn b giao cc con gi ca mnh
cho Archdeacon Hay km cp.
"Nu bn hi b v nhng mc tiu b t ra cho cc
con gi mnh, b s ni rng b mun chng thot ra khi
ni ," m ti nh li. "B cm thy bi cnh Jamaica
khng c g ha hn. V nu c sn c hi thng tin v
kh nng nm bt, th i vi b, ch c bu tri mi l
gii hn."
Khi kt qu t cuc thi bo v, ch c d ti nhn c
hc bng. M ti th khng. li l mt thc t khc m
bn miu t ban u ca ti s sut b qua. M ti vn
nh rng ng b ngoi ng ca ra vo v tr chuyn vi
nhau. "Chng mnh khng cn tin na." H tr hc ph
cho k u tin, mua ng phc v vt sch nhng
khon tit kim. H phi lm th no khi ti hn phi tr
hc ph k hai cho m ti? Nhng ni i cng phi ni li,
h khng th cho mt a i hc cn a kia li khng. B
ngoi ti vn trc sau nh mt. B cho c hai ngi i hc
- v cu nguyn - n cui k mt, t nhin c mt n
sinh trong trng ginh c ti hai hc bng, vy nn
sut hc bng th hai c nhng cho m ti.
328
n thi im vo i hc, d ti - ngi c khuynh
hng kinh vin hn trong cp sinh i, ginh c mt
sut gi l Hc bng Bch nin (Trm nm). T "Trm
nm" y m ch thc t rng hc bng ny c thnh
lp mt trm nm sau s kin bi b ch n l
Jamaica. Qu ny c dnh cho nhng hc sinh tt
nghip t cc trng tiu hc cng v, nh mt thc o
th hin nc Anh cm nhn su sc ti mc no vic trn
trng hi c v s kin th tiu ch n l, tng cng c
mt hc bng Bch nin c trao tng mi nm trn
ton o quc, phn thng thuc v nam sinh hoc n
sinh xut sc nht lun phin nhau. Nm d ti ng tuyn
li ng l nm dnh cho "n sinh." B gp may. M
ti th khng. M phi i mt vi vic phi kim ra mn
tin ln chi cho vic di chuyn sang Anh, tin phng ,
tin i li v sinh hot ph cng hc ph ti i hc
London. hiu c xem con s y khin ngi ta nn
ch n c no, bn nn bit rng gi tr ca sut hc bng
Bch nin m d ti ginh c gn nh bng vi tng thu
nhp lng hng nm ca ng ngoi ti. Ngn hng
khng c chng trnh cho sinh vin vay, khng c nhng
loi hnh dch v dnh cho cc gio vin vng nng thn.
"Nu m c hi ng con," m ti k, "th ng cng ch tr
li, 'Chng ta khng cn tin.'"
Vy Daisy lm g? B n gp mt ngi ch tim th
trn lng ging. T th k XIX, Jamaica cng ng
ngi Trung Quc ng o thng tr i sng giao
thng ca c hn o. Trong phng ng Jamaica, mt
ca tim khng n thun l mt ca tim, n l mt

c
m tin
m ch cn

n
ng
n
a
Ireland
329
"Tim-Tu". Daisy tm n mt "Tim-Tu" gp ng
Chance hi mn tin. Khng ai bit c chnh xc b
vay bao nhiu nhng t hn phi l mt khon ln. V
cng khng ai hiu ti sao ng Chance li cho Daisy vay
tin, ngoi tr vic b l Daisy Nation, b dy nhng
a tr nh Chance ti trng Harewood v b tr nhng
khon n ca mnh mt cch sng phng. Khng my d
dng khi l mt a tr ngi Trung Hoa gia khun vin
trng hc Jamaica. L tr ngi Jamaica s tru chc
m tr con Trung Quc. "Bn Tu n tht ch." Daisy l
mt mu ngi hin ha v ng knh, mt c o him
hoi gia bu khng kh th nghch y. ng Chance c l
cm thy chu n b.
"B c ni vi m xem b ang lm g khng? M thm
ch cn chng hi b na," m ti hi tng. "N c th
din ra thi. M ch n gin l np n vo trng i hc
v trng tuyn. M hnh ng hon ton da trn nim tin
rng m c th da dm vo m mnh m thm ch cn
khng h nhn ra rng m nng ta vo b na."
c hc hnh t t, Joyce Gladwell phi chu n
trc ht ca W. M. MacMillan, tip n l c bn trng
Saint Hilda's nhng sut hc bng cho mnh, tip n
l ng Chance, v, trn tt c, chu n Daisy Nation.
3.
Daisy Nation xut thn t vng a u ty bc ca
Jamaica. ng t ca b l William Ford. ng t Ireland
330
t chn ti Jamaica vo nm 1874 v mua li mt n
in c ph. Khng lu sau khi n ni, ng mua mt
n n l v ly lm thip. ng mt n b mt bn
tu ti Alligator Pond, mt lng chi vng duyn hi pha
nam. B vn l mt th dn Igbo c gc gc t Ty Phi.
H c mt a con trai t tn l John. John, theo ngn
ng ca thi - l mt "mulatto" - "ngi da trng lai
en"; ng l ngi da mu - v tt c nhng ngi nh
Ford t thi im tr i ha vo tng lp da mu
ca Jamaica.
Cng vo thi k , min Nam nc M, vic mt
ch n in da trng quan h cng khai vi mt n l s
l chuyn ng tri gh gm. Quan h tnh dc gia ngi
da trng vi ngi da en b coi l ng gh tm v o
c. Cc quy nh php lut c ph chun, ngn cm
hn nhn khc chng tc, v cho ti tn nm 1967, quy
nh cui cng trong s mi c Ta n Ti cao Hoa
K bi b. Mt ch n in chung sng cng khai vi
mt n l n s b ty chay trong khp cng ng, v bt
c a con no sinh ra t s kt hp a chng tc ny
cng s b y xung lm n l.
Jamaica, thi ca cng ng vi s vic kiu ny
rt khc. Vng Caribe trong nhng nm thng y ch kh
hn tri n l hp mt cht. T l ngi da en v ngi
da trng l mi trn mt. Ph n da trng rt him hoi
ly lm v, v kt qu tt yu l a s p o n ng
da trng ti vng Ty n u c th thip l ngi da en
hoc nu. Mt ch n in ngi Anh Jamaica cn
thn lu gi mt cun nht k chi tit v thnh tch tnh

331
dc chi li ca mnh, ng ny ng vi 138 ph n
khc nhau trong sut ba mi by nm sinh sng trn
hn o, hu ht trong s u l n l. V c ngi
nghi ng rng, khng phi tt c bn h u l nhng bn
tnh t nguyn. Ngi da trng coi nhng ngi lai en-
trng - con ci sinh ra t nhng mi quan h y - l cc
ng minh tim nng, mt cu ni gia h v s lng n
l ng c trn hn o. Cc ph n lai en-trng c
knh trng nh nhng n ch nhn, con ci ca h, vi
mu da sng hn, di chuyn dn ln nhng nc thang
x hi v kinh t cao hn. Ngi lai en-trng him khi
phi lm vic trn ng rung. H c hng i sng
lm vic d dng hn trong "nh." H chnh l nhng
ngi c nhiu kh nng c tr t do. C nhiu n ch
nhn lai en-trng c tha k nhng khi ti sn kch
x theo di chc t nhng in ch da trng n mc c
quan lp php Jamaica tng phi thng qua mt o
lut hn ch ti sn li bng chc th mc di hai
nghn bng (mt khon tin khng l tnh theo thi gi
khi ).
"Khi mt ngi chu u t chn n vng Ty n v
nh c hoc lu tr vi khong thi gian di bt k bao
lu, anh ta cng cm thy cn thit phi t tm kim cho
mnh mt qun gia hoc n ch nhn," mt nh nghin
cu lch s th k XVIII vit. "C hi cho anh ta la
chn rt phong ph, ngi da en, mt ngi da vng nu,
mt ngi lai en-trng hoc mt mestee (con ca mt
ngi da trng vi mt ngi mang 1/4 dng mu da
en) mi ngi trong s c th mua vi gi 100 hay
332
150 bng Anh... Nu nhng a tr da mu c sinh ra,
chng s c gii phng, hu ht trong s n nm
ln ba hay bn tui u c nhng ng b c iu kin
gi i hc Anh quc.
y chnh l mi trng m John - ng ca Daisy
sinh trng. ng thuc vo la c rt ra khi mt tu
chuyn ch n l, sng mt t nc c miu t
chnh xc nht l chn lu y chu Phi, v ng l mt
ngi t do c tha hng mi ch li t gio dc. ng
kt hn vi mt ph n lai en-trng, mt ngi mang
na dng mu chu u v mt na Arawak, mt tc ngi
Anh-ing bn x Jamaica, h c vi nhau by a con.
"Rt nhiu ngi da mu c v th trong x hi," nh x
hi hc Jamaica Orlando Patterson ni. "n nm 1826, h
c y quyn t do cng dn. Trn thc th, h c
c quyn t do cng dn cng thi im vi ngi Do
Thi Jamaica. H c quyn b phiu, c quyn lm bt c
cng vic g m mt ngi da trng c lm - v iu ny
din ra trong bi cnh ni vn l mt x hi n l.
"L tng nht th h s c gng tr thnh th th
cng. Hy nh rng, Jamaica c nhng n in ma
ng, khc bit rt ln so vi nhng n in trng bng
min Nam nc M. Bng vi chnh l loi hnh canh
tc nng nghip chim u th. Bn thu hi bng, v hu
nh ton b quy trnh u c thc hin Lancashire
hay min Nam. ng li l mt sn phm phc hp
nng-cng nghip. Bn buc phi c nh my ngay ,
v ma bt u mt dn sucroza sau vi ting k t khi thu
hoch. Bn khng c la chn no khc ngoi vic phi

333
sn sng ch bin ngay , nh my ch bin ng ma
i hi hng lot loi hnh cng vic. Th ng thng, th
un, th mc - v rt rt nhiu cng vic khc c lp
kn ch bi nhng ngi da mu."
cng l nguyn do gii thch v sao tng lp tinh
hoa Anh quc - khng h ging vi nhng ngi cng thi
vi h nc M, h chng my hng th vi th d n
lp quc v i. H ch mun kim tin v ri quay tr v
nc Anh. H khng c ham mun g lu li ci ni m h
coi l mt mnh t d dn. Vy nn nhim v dng xy
mt x hi mi cht cha trong mnh tht nhiu c hi -
li cng ln vai nhng ngi da mu.
"n nm 1850, th trng ca Kingston (th
Jamaica) l mt ngi da mu," Patterson ni tip. "V c
ngi sng lp t bo Daily Gleaner (t bo chnh ca
Jamaica) cng l ngi da mu. H u l nhng ngi da
mu, v thng tr cc ngnh ngh chuyn nghip t thu
s khi. Ngi da trng th mi m vi kinh doanh v n
in. Nhng ngi tr thnh bc s, lut s u l da mu.
cng chnh l nhng ngi iu hnh cc trng hc.
Tu vin trng ca Kingston cng l mt ngi da nu theo
phong cch c in. H khng phi tng lp tinh hoa v
kinh t. Nhng h l tng lp tinh hoa vn ha."
Bng di y th hin tnh trng phn tch gia hai
nhm ngh nghip Jamaica - cc lut s v cc thnh
vin ngh vin hi u thp nin 1950. Tiu ch phn loi
l tng mu da. "Trng v sng" l ch nhng ngi hoc
hon ton da trng, hoc nhiu kh nng hn l nhng
ngi c t nhiu gc gc da en nhng n gi khng cn
334
th hin r rt na. "Olive" di mt bc v "nu
sng" li di olive mt bc (mc d khc bit gia hai
sc y khng my r rt vi bt c ai ngoi tr mt
ngi Jamaica.) C mt thc t cn phi ghi nh l thp
nin 1950, "ngi da en" chim 80% dn s Jamaica,
vt tri so vi ngi da mu vi t l nm trn mt.
Chng tc Lut s (%)
Thnh vin ngh vin (%)

Trung Hoa 3,1
Ty n -
Do Thi 7,1
Syrie -
Da trng v sng 38,8 10
Olive 10,2 13
Nu sng
17,3 19
Nu ti
10,2 39
en
5,1 10
Khng bit
8,2
Hy nhn vo th li th phi thng m mt cht sc t
da trng mang ti cho thiu s da mu. Vic c c mt
v t tin lm cng vic trong nh ch khng phi ngoi
ng rung, ginh c quyn cng dn trn vn vo nm
1826, c tn trng thay v b p di ch n l, c

335
th vn may ri vi mt cng vic c ngha thay v phi
ph thc s mnh cho nhng cnh ng ma ng to
nn s khc bit v thnh cng ngh nghip tri sut hai
hay ba th h sau .
Ni cch khc, tham vng ca Daisy Nation t vo cc
con gi ca b khng phi t trn tri ri xung. B chnh
l ngi k tha c mt di sn c quyn c li. ng anh
trai Rufus, ngi m b n sng cng khi cn b - l mt
gio vin, mt ngi hc hnh nghin cu. Cu em trai
Carlos sang Cuba v ri quay tr v Jamaica, m mt nh
my may mc. Cha b - Charles Ford l mt ng ch bn
bun. M ca b - Ann, vn l con gi nh Powell, li mt
gia nh da mu khc, c hc v khng ngng thng tin -
chnh l nh Powell m hai th h sau sn sinh ra Colin
Powell
46
. Ch ca b - Henry th s hu c mt sn
nghip ln. ng ni ca b John Ford, l con trai ca
William Ford vi ngi t thip chu Phi, tr thnh
mt linh mc. Khng di ba thnh vin ca i gia nh
Ford cui cng ginh c Hc bng Rhodes
47
. Nu
m ti phi chu n W. M. MacMillan v nhng k gy bo

46
Colin Powell: Nguyn l tng bn sao trong Qun i Hoa K, ng
thi l Ngoi trng M (2001-2005) phc v trong ni cc Tng thng
George W. Bush. Colin Powell l ngi M gc Phi u tin c ch
nh vo chc v .
47
Hc bng Rhodes: c t tn theo Cecil Rhodes (1853-1902), mt
thng gia - chnh tr gia gc Anh Nam Phi, ngi sng lp hng kim
cng De Beers danh ting, kinh ph ca hc bng cng c trch ra t
ti sn ca Cecil Rhodes. Hc bng Rhodes l chng trnh hc bng
quc t dnh cho vic hc tp i hc Oxford danh ting. y cng l
chng trnh hc bng quc t thc hin trn din rng u tin.
336
ng hi nm 1937 cng nh ng Chance v b ngoi ti -
Daisy Ford, th b Daisy phi chu n ca Rufus, Carlos,
Ann, Charles v John.
4.
B ngoi ti l mt ngi ph n ng ch . Nhng
cng cn nh rng con ng tin ln nhng nc thang x
hi vng vng m gia nh Ford dn bc bt u vi mt
hnh ng phc tp v mt lun l: William Ford say
sa n b c t ca ti ti mt ch n l Alligator
Pond v mua b v.
Nhng n l khng c la chn ch c mt cuc i
ngn ngi v bt hnh. Jamaica, cc in ch cm thy
hp l nht l phi vt kit n mc ti a n lc c th t
ngun nhn lc trong khi nhng lao ng y vn cn tr
trung - phi p buc m n l ca h lm vic cho n
khi nhng ngi tr nn v dng hay cht i - v ri
n gin l i ra ch mua mt lot ngi khc v thay. H
chng gp vn g vi mi mu thun v mt trit hc
gia mt bn l nng niu chiu chung nhng a tr sinh
ra nh chung ng cng mt n n l vi vic ng thi
coi m n l nh ti sn ca mnh. William Thistlewood -
mt in ch ghi chp k lng thnh tch chi li v
tnh dc ca mnh - li c mt mi quan h lu di bn
cht vi mt ngi n l tn Phibbah m theo nh tt c
cc t liu ghi chp li, th ng rt yu thng, cng l
ngi h sinh cho ng mt cu con trai. Nhng i vi
nhng n l "ngoi ng", ng ta thc s l mt tn qui

c nhm
i quan h
u cch
337
vt, hnh pht a thch ca ng ta dnh cho nhng k c
gng o thot l th m ng ta gi l "liu lng Derby."
K b trn s b nh p, b xt mui, nc qu chanh v
t him vo vt thng h ca anh ta/c ta. Mt n l
khc s bnh vo ming k dm c gan o thot, v hn
s b bt ming trong sut bn hay nm ting ng h.
Khng c g ng ngc nhin l dn dn v sau tng lp
da nu ca Jamaica tr nn a chung v sng sa ca
mnh. l li th to ln ca h. H sm soi k lng sc
da ca k khc v rt cuc cng by tr chi mu da khng
khoan nhng ht nh cch ngi da trng lm. "Nu
nh c chuyn, nh thng vn hay xy ra, l nhng a
con vi sc da khc nhau trong cng mt gia nh,"
nh x hi hc Jamaica Fernando Henriques tng vit:
a tr c mu da sng nht s c u i ngay trn s thit
thi ca nhng a con khc. Trong giai on thanh thiu nin
cho ti tn khi kt hn, nhng thnh vin gia nh c mu da
ti hn s b buc phi trnh i khi cc thnh vin da trng
hoc da sng hn tip i bn b. a con c mu da sng hn
c k vng s ci thin mu da ca gia nh v t c
thnh cng y, khng g khc hn l mt cuc hn nhn c kh
nng ci thin tt hn na cc din mu da cho gia nh. Mt
ngi da trng s phi c gng ct t nhng mi quan h x
hi m anh ta c th c vi nhng ngi b con da en... nhng
thnh vin c nc da sm mu hn trong mt gia nh da en
s khuyn khch ngi thn vn c sc da sng sa n lc nhm
c coi l da trng. Nhng thi l ca nhng mi quan h
trong ni b gia nh hnh thnh nn nn tng cho kiu cch
biu l cng khai nh kin v mu da.
338
Gia nh ti cng khng phi l ngoi l. Daisy tng t
ho thi qu v mt thc t rng chng b c mu da sng
hn b. Nhng thi nh kin tng t cui cng li cha
vo chnh b: "Daisy th n thi, con cng bit m," b m
chng ca Daisy s ni th, "nhng da n sm mu qu."
Mt ngi b con ca m ti (Ti s gi l c Joan)
cng lm vo cnh b tc vi kiu sng bi mu da thi
qu nh vy. C "trng tro v sng sa." Nhng chng
ca c vn l mt ngi m dn Jamaica gi l "Injun" -
mt ngi n ng vi nc da sm mu v mi tc en
thng mt - con gi ca h mang mu da sm ging ht
b. Sau khi ngi chng qua i, mt ngy n c i tu ti
thm c con gi. Trn chuyn tu c tnh c gp v ny
sinh tnh cm vi mt ngi n ng nc da sng mu i
cng toa. Nhiu nm sau, vi s ti h gh gm, c k li
cho ring m ti nghe chuyn xy ra sau . Khi xung tu,
c Joan bc qua con gi nh mt ngi khng quen v c
khng mun ngi n ng c nc da sng mu v ng
ao c nhng bit rng mnh sinh ra mt a con
gi en thui.
n nhng nm 1960, m ti vit mt cun sch v
nhng tri nghim ca b. Cun sch c nhan Brown
Face, Big Master (Tm dch: Gng mt nu, ng ti
thng), "gng mt nu" m ch chnh bn thn b, cn
"ng ti thng" th, theo phng ng Jamaica, m ch
n Cha. C mt on, b miu t li khong thi gian
ngay sau khi cha m ti va kt hn, lc hai ngi sng
London v anh trai ti vn cn l mt nhc s sinh. Cha
m tm thu mt cn h v sau cuc truy tm mit mi,

a
trch
a vo
y,
en trong
ng nh
i,
a.
hay
ng
i
y lm h
ng
ng con
i b
ng
cao, kiu
t s
339
cha ti kim c mt cn vng ngoi London. Th
m, ngay sau hm dn n, b ch bt h tr li nh.
"Anh khng h ni vi ti v anh l ngi Jamaica," b ta
qut vo mt cha ti trong cn thnh n.
Trong cun sch ca mnh, m miu t li qu trnh
u tranh lu di ca chnh b l gii thi khinh
mit ny, dung ha tri nghim y vi c tin ca b.
Cui cng, b buc phi tha nhn rng ni gin d
khng phi l mt la chn v rng, v tr l mt ngi
Jamaica da mu m gia nh sut nhiu th h tha
hng li ch t tn ti sc tc, b kh c th ch trch
ngi khc v cn bc ng phn loi mi ngi da vo
sc mu da ca h:
Ti th than vi Cha bng bit bao nhiu li l: Con y,
mt k i din y thng tch ca chng tc da en trong
cuc vt ln hng c tha nhn t do v bnh ng nh
nhng k da trng thng tr! Nhng Cha ch thy nc ci,
li cu nguyn ca ti khng ng s tht. Ti th li ln na.
V ri Cha ct li, Chng phi con cng lm vic tng t hay
sao? Hy nh n ngi ny, ngi kia, nhng k con tng
coi khinh, hay n trnh, hay c x km tn trng so vi ngi
khc ch bi h sai bit vi con b ngoi, v con ly lm h
thn v b ng nht vi h. Chng phi con tng vui mng
rng con khng mang mu da sm hn? Hay hoan h rng con
khng phi da en? Ni tc gin v cm ght ca ti i vi b
ch nh tan bin. V kha cnh y, ti chng tt p v cng
chng t hi g hn... Chng ti u mc li v thi t cao, kiu
hnh v coi mnh khc bit m bi n, chng ti y mt s
ngi ra xa mnh.
340
Chng d dng g thnh thc v vic chng ta xut
thn t ni no. S n gin hn rt nhiu vi m ti nu
ch n thun ha nn thnh cng ca b nh mt chin
thng thng thng trc hon cnh nn nhn ca ti c,
cng ging nh s n gin hn nu ch nhn vo Joe
Flom v xng tng ng l lut s v i nht mi thi -
mc d thnh tu c nhn ca ng khng th no khng
gn qun cht ch vi chng tc, th h, nhng c th
ca ngnh ngh may mc cng nh nhng thnh kin
khc thng ca cc hng lut thnh th. Bill Gates c th
n nhn danh hiu thin ti v c mc thi. Vic
nhn li cuc i mnh v ni "Ti tht may mn" i
hi Bill Gates mc khim nhng khng h nh b.
Nhng s tht ng l nh th khi Cu lc b Cc b m
ca trng Lakeside mua cho cu chng Gates mt
chic my tnh hi nm 1968. i vi mt vn ng vin
khc cn cu, hay Bill Joy hay Robert Oppenheimer hay
bt k k xut chng no khc, khng th c chuyn h
nhn xung t v tr cao nghu nghn ca mnh v by t
chn thnh "Ti lm c tt c nhng iu ny ch
nh vo chnh bn thn mnh." Trong suy ngh ban u
ca chng ta, nhng lut gia hng u hay cc thn ng
ton hc, nhng doanh nhn phn mm... vn nm ngoi
nhng kinh nghim thng thng. Nhng h khng h.
H chnh l nhng sn phm ca lch s, ca cng ng,
ca c may v di sn. Thnh cng ca h khng phi l
bit l v k b. Nn tng ca n l c mt mng li li
th v k tha, mt vi ngi xng ng, mt s th khng,
mt vi ngi ginh c, s khc n thun may mn -

ng
n ha y
rng ti
c thm bao nhiu
y trong

341
nhng tt c u ng vai tr khng th chi b trong vic
lm nn nhng con ngi y. K xut chng, xt cho cng,
chng h xut chng.
B c t ca ti c mua v t ch n l Alligator
Pond. H qu t hnh ng y mang li cho con trai b
- John Ford, mt c u v mu da - th gii phng
ng khi kip n l. Nn tng vn ha trin vng m Daisy
Ford kin tr theo ui v a vo ng dng y khn
ngoan trn danh ngha cc con gi mnh thc ra c
truyn li cho b nh vo nhng c im d bit ca cu
trc x hi Ty n. Cn vic hc hnh ca m ti li l sn
phm sinh ra t nhng cuc bo ng nm 1937 cng nh
s cn c chm ch ca ng Chance. y chnh l nhng
mn qu lch s dnh cho gia nh ti - v nu nh ti
tho vt ca ngi ch tim Tu y, kt qu ca nhng
cuc bo ng y, nhng trin vng ca nn vn ha y
cng nh nhng c u ca sc da y c m rng ti
nhng ngi khc, liu chng ta s c thm bao nhiu
ngi na ang tn hng mt cuc sng y trong
cn nh xinh p cao cao trn mt qu i?

342

NHNG K XUT CHNG

NH XUT BN TH GII
46 Trn Hng o, H Ni, Vit Nam,
Tel: (84-4) 38253841, Fax: (84-4) 38269578,
Email: thegioi@hn.vnn.vn

Chu trch nhim xut bn: ..................
Bin tp: ...............
Trnh by & Thit k ba: TRN VN PHNG
Sa bn in: ...............

In 3.000 bn, kh 14.5 x 20.5 cm ti Cng ty TNHH in TM&DV Nguyn Lm.
Quyt nh xut bn s 728-2008/CXB/18-193/LXH, cp ngy 30-07-2008.
In xong v np lu chiu qu III-2008

Bi Mat Nhung Ke Xuat Chung

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bi Mat Nhung Ke Xuat Chung

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

B N R O S E T O

You might also like