56 00 00 62f40

1.
ULUSLARARASI MZK ARATIRMALARI SEMPOZYUMU

MZK VE KLTREL DOKU
KT 1. ULUSLARARASI MZK ARATIRMALARI SEMPOZYUMU
MZK VE KLTREL DOKU
EKM 2012, TRABZON TRKYE

2012
1
ST
INTERNATIONAL MUSIC STUDIES SYMPOSIUM
MUSIC AND CULTURAL TEXTURE

MZK VE KLTREL DOKU

1. ULUSLARARASI MZK ARATIRMALARI SEMPOZYUMU
EKM 16-19, 2012
Osman Turan Kltr ve Kongre Merkezi, Trabzon, TRKYE

SEMPOZYUM
BLDRLER

1
ST
INTERNATIONAL MUSIC STUDIES SYMPOSIUM
OCTOBER 16-19, 2012
Osman Turan Culture and Congress Center, Trabzon, TURKEY

SYMPOSIUM
PROCEEDINGS
Trabzon 2013

MZK VE KLTREL DOKU

Bilim Kurulu
Prof. Dr. Osman Bekta
Prof. Dr. Martin Stokes
Prof. . ehvar Beirolu
Prof. Songl Karahasanolu
Do. Dr. zlem Dou Varl
Yrd. Do. Dr. Abdullah Akat
Yrd. Do. Dr. Merve Eken Kkaksoy
Yrd. Do. Dr. Rza Akyrek
Yrd. Do. Ersen Varl

Dzenleme ve Yrtme Kurulu
Yrd. Do. Dr. Rza Akyrek
Yrd. Do. Ersen Varl
Yrd. Do. Ayegl Kabal Ergene
Ar. Gr. Burcu Kalkanolu
Ar. Gr. Gamze Karanis
Ar. Gr. Emrah Ergene
r. Gr. Ayta Kktrk
Okt. lhan Barutu
Okt. Eylem Derin
Uzman Mustafa Aydn
Uzman Murat Burin Derin
Orhan rhan

Deerlendirme Kurulu
Yrd. Do. Ersen Varl

Sekreterya
rem Orhan
Academic Committee
Prof. Dr. Martin Stokes
Prof. . ehvar Beirolu
Prof. Songl Karahasanolu
Assoc. Prof. Dr. zlem Dou Varl
Assistant Prof. Dr. Abdullah Akat
Assistant Prof. Dr. Merve Eken Kkaksoy
Assistant Prof. Dr. Rza Akyrek
Assistant Prof. Ersen Varl

Organising and Execution Committee
Assistant Prof. Dr. Rza Akyrek
Assistant Prof. Ayegl Kabal Ergene
Research Assistant Burcu Kalkanolu
Research Assistant Gamze Karanis
Research Assitant Emrah Ergene
Lecturer Ayta Kktrk
Lecturer lhan Barutu
Lecturer Eylem Derin
Expert Mustafa Aydn
Expert Murat Burin Derin
Orhan rhan

Evaluation Committee

Secretariat
rem Orhan

MZK VE KLTREL DOKU
Yayn Ynetmeni: F. Merve Eken Kkaksoy
Editrler: Abdullah Akat
zlem Dou Varl
F. Merve Eken Kkaksoy
Kapak tasarm: KTU Enformasyon
Sayfa tasarm ve dzenleme: Emrah Ergene
Trabzon 2013
MZK VE KLTREL DOKU
i
NDEKLER
NSZ 1
A. Hande ORHAN 3
1950li Yllarda ok Sesli Trk Mzii ve Gelenek
Polyphonic Turkish Music and Tradition in 1950s
Abdullah AKAT 14
Dou Karadeniz Blgesi ve Krm Arasndaki Sosyal ve Kltrel Etkileimler
Social and Cultural Interactions between Eastern Black Sea Region and Crimean
Abdurrahman TARKC 25
Anadolu Geleneksel Mzikleri zerine Yaplan Bilimsel Yaynlarda Mzik Teknolojisinin Yeri
Place of Music Technology in Papers on Researches on Anatolian Traditional Music
Ahmed TOHUMCU 37
Trk Makam Mziinde Deiimin Deimeyeni: Hicaz Makam rneklemi
The Static Component of Change in Turkish Makam Music: A Case Study of Hicaz Maqam
Attila ZDEK 53
Mzikal Kltrel Bellein Bir Yansmas Olarak lkretim Mzik Ders Kitaplarnda Halk
Ezgileri (Azerbaycan Trkiye Karlatrmas)
Folk Melodies in Primary Education Text Books as a Reflection of Musical-Cultural Memory (A Comparison
of Azerbaijan and Turkey)
Ayegl ERGENE 79
Klarnetin Tarihsel Sre ierisinde Geliimi ve Trkiyedeki Kullanm
The Development of Clarinet in Historical Process and Usage in Turkey
MZK VE KLTREL DOKU
ii
Berkant GENKAL 86
Pomaklarn Szl Mzikal Gelenei Olan Pesnann Bulgaristan ve Trkiyedeki Sosyolojik
Konumu
The Sociologic Position of Pesna as an Oral and Musical Tradition of Pomaks in Bulgaria and Turkey
Buket GEN 104
Metinleraraslk Balamnda Reklam Mzii
Music of Advertisement in the Context of Intertextuality
Cecilia VARADI 129
Kltrel Bellei Yeniden Oluturmak: Kadky Musiki Dernei zerinden Bir nceleme
Construction of Local Identity: A Case Study on Kadkoy Music Foundation
Cihan CANPOLAT 134
Kltrel Bellek Balamnda Dersim (Tunceli) Diasporas ve Mzik Dersim (Tunceli)
Diaspora and Music in the Context of Cultural Memory
Cihangir TERZ 144
Farkl Corafyalardan Derlenmi 15 Zamanl Ezgilerde Raksan ve Bektai Raksan Usulleri
zerine Metrik Biimsel ve Mezhepsel Benzerliklere Dair Saptamalar
Metrical Pattern and Denominational Similarities on Raksan and Bektai Raksan Rhythmical Patterns on 15-
Time Tunes Compiled from Different Geographical Locations
Duygu ULUSOY YILMAZ 159
Sivas Poalarnda Mzik
Music of the Poas in Sivas
Emel Funda TRKMEN 181
Lavignacn Musiki Terbiyesinde Kadn ve Mzik Algs
Women and Music Perception in Lavignacs Music Education
MZK VE KLTREL DOKU
iii
Ercan KILKIL 191
Krolu Havalarnn Mzikal zellikleri
Music Features of Koroglu Tunes
Esra KARAOL 205
Msrl Ahmet: Toprak Darbuka Teknii ve cra Analizi
Msrl Ahmet: the Clay Darbuka Technique and its Performance Analysis
Gonca DEMR 217
Dil-Mzik likisi Ekseninde Yaplanan Trk Halk Mzii Yresel Az zelliklerinin Fonetik
Notasyonu
Phonetic Notation of Turkish Folk Music Local Dialetic Characteristics Based on the Axis of the Reletionship
between Language-Music
Gonca GRGN TOHUMCU 250
Glokal Niteliin Mzikal ve Bedensel Temsilleri: Trockyablues ve Zeybreak rneklemleri
Musical and Bodily Representation of Glocal Quality: Case Studies of Trockyablues and Zeybreak
Gzde OLAKOLU SARI 258
Geleneksel alglardan Orkestral Tnya Doru: Kemene Belemesi ve Gadulka Ailesi
rneklemi
From Traditional Instruments to Orchestral Tone: Kemancha Quintet and Gadulka Family Example
Gltekin ENER 275
Azerbaycan ve Anadolu Kadn ve Erkek Dans Ezgilerinde Mzikal Analiz
Musical Analyzes of Azerbaijan and Anatolia Women and Men Dance Melodies
Hakan TATYZ 291
Karacaolan Saz zerine Baz Tespitler
Some Findings on Karacaolans Balama
MZK VE KLTREL DOKU
iv
Levent DERMENCOLU 299
Makamsal Viyolonsel cralarnda Ses Alannn (Register) Belirlenmesi
Register Determination in Violoncello Performance of Turkish Maqams
Mustafa Kemal ZKUL 312
Mzik Metaforlar
Music Metaphors
Muteber ERBAY 321
Trklerde Geen Mekn Tanmlarnn Mimarlk Balamnda Snflandrlmas ve Popler Mzik
Kltrndeki Karl
Classification of Space Descriptions that Take Place in Folk Songs within the Context of Architecture and its
Equivalent in the Popular Music Culture
Muzaffer zg BULUT 344
Beden Mziinin Geliimi
Improvement of Body Music
Mfit Semih BAYLAN 357
Rus Romantik Halk Mzii ve Oci Corniye Trkleri
Russian Folk Music and the Romantic Song Oci Cornie
Olcay ZKAN 371
zmir amdibi Gmenlerinde Balkan Kimliinin Mzakeresi Balkan
Identity Debate in the Izmir Camdibi Immigrants
zgr Sadk KARATA 376
Tanzimat Dnemindeki Batllama deolojisinin Oluturduu Kltrel Deiim Karsnda
Klasik Trk Msiksinin Durumu
The Position of Classical Turkish Music against the Cultural Change that the Westernisation Ideology Formed in
Tanzimat Reform Era
MZK VE KLTREL DOKU
v
zlem MR & A. Hande ORHAN 394
Trkiyede 2000 Sonras Konser Repertuarlarnda Yer Alan Trk Yaptlar
Turkish Works of Art in Concert Repertories after the Year 2000 in Turkey
Rauf KERMOV 408
Hint alglarnn Snflandrmalar zerine Bir Aratrma
A Process of a Classification of Indian Musical Instruments
Rza AKYREK 421
Gemiten Gnmze Trkiyedeki Orkestralar ve Kltrel Deiime Etkileri
Past and Present Orchestras of Turkey and Effects of Cultural Change
Rohat CEBE 431
Medya Formlar
Media Forms
439 Ruen ALKAR
zmir Kadnlar Matinesi rneinde Zeki Mren Nostaljisi
Nostalgia of Zeki Mren in the Case of Izmir Womens Matinee
Sanaz NAKHJAVANI 454
The Comparison of Turkish and Iranian Music: Intervals and Tetrachords
Trk ve ran Mzikleri Karlatrmas: Aralklar ve Tetrakordlar
Sava EKC & Mehmet SYLEMEZ 462
Trk Kltrnde Kutlu Aalar ve Kutlu Sazlar Balama
Holy Trees and Holy Instruments in Turkish Culture Balama
MZK VE KLTREL DOKU
vi
Serta KAKI 475
Toplumsal Mzik Algs inde Gizlenmi nemli Bir Ayrnt: Tn
An Important Detail Hidden in the Social Perception of Music: Timbre
Seyhan BULUT 491
Kltrel Etkileimde crann Rol: Resital Program Hazrl
The Performers Role in Cultural Interaction: Recital Program Preparation
Sinan Cem EROLU 499
Gitarn ve Gitar Mziinin Trkiyedeki Deiimi ve Yeniden Anlamlandrlmas Balamnda
Perdesiz Gitar
Fretless Guitar in the Context of Changing and Re-Interpretation of Guitar and Guitar Music in Turkey
Sonay DEM 514
tme Blbl Zeybeinin Yapsal ve Anatomik Analizi
Structural and Anatomical Analysis of tme Blbl Zeybek Dance
Sleyman TARMAN 557
Trk Mzik Devrimi
Turkish Music Revolution
Turgay GNDODU 569
Balamada okseslilik
Horizontal Polyphony on Baglama
Tba KARAHSAR 584
nternette Mzik Eserlerinin Paylam ve Telif Haklar Sorunu
Sharing the Work of Music on the Internet and Copyright Issue
MZK VE KLTREL DOKU
vii
Uur TRKMEN 598
Ktahya Mziindeki Deiimler: 1938-2012 Karlatrmas
Changes in Kutahya Music, Comparison 1938-2012
Yalda YAZDANI 620
A Study of Women Vocal Songs in Shiraz, Iran
ran, Shirazdaki Kadn Vokal arklar zerine bir alma
Yusuf BENL 626
Alevi Kltrnde Yedi Ulu Ozann Yeri ve nemi
The Importance of Seven Revered Ozans in Alewi-Bektashi Teaching
MZK VE KLTREL DOKU
1
NSZ
Karadeniz Teknik niversitesi Devlet Konservatuar olarak 16-19 Ekim 2012 tarihleri arasnda
Mzik ve Kltrel Doku ana balkl I. Uluslararas Mzik Aratrmalar Sempozyumu'nu,
Trkiye ve dnyann birok lkesinden mzik, sosyal bilimler ve ilgili disiplinlerden bilim
insanlar, akademisyenler ve mzisyenlerin katlmyla gerekletirdik. Sempozyumlarn, bilim
insanlar arasnda fikir paylamn salamak, farkl alanlardan veya farkl blgelerden aratrmaclar
arasnda iletiim kprleri oluturmak ve disiplinleraras almalar geliimine katk salamak gibi
temel amalarndan hareketle, yeni kurulmu bir konservatuar olmamza ramen retim
elemanlarmzn ve rencilerimizin zverili almalar ile katlmclar, destek veren kurum,
kurulu ve kiiler sayesinde lkemizde ve dnyada mzik bilimine katk vermeye altk.
Sempozyumun ana bal olan ve birok sosyal bilimin aratrma alan iine giren
Kltrel Doku kavram, toplumlar oluturan tm maddi ve manevi eleri iermektedir.
Toplumsal yaamn dinamikleri, ahlak ve inan sistemleri, kimlik biimleri, etnik yaplar,
geleneksel eler, sanat anlay ve rnleri kltrel doku dediimiz btn oluturmaktadr. Her
biri kltrel yapnn analizi iin de ayr nem tamaktadr. Sz konusu faktrler tarihsel sre
iinde deerlendirilirken hzl bir deiimle ekillenen gnmz yaam iindeki konumlanlar
ayr nem arz etmektedir. Belli bir kltrel dokunun rn olan maddi veya manevi elerin kitle
iletiim aralarnn geliimine bal olarak ortak kltrel doku malzemesi haline dnmeleri ise
szn ettiimiz hzl deiimin rnekleridir.
Toplumlarn analizinde en etkili aralardan biri olan mzik, kltrel dokuyu oluturan,
deitiren ifade biimlerinden biri olarak karmza kar. Bu balamda Mzik ve Kltrel Doku
ilikisinin tm toplumsal yaplar iinde, bilim insanlar tarafndan deerlendirilmesi ile
sempozyumun ncelikli hedeflerinden birine ulalmaya alld. Salt mzikal doku denildiinde
mziin tnsn oluturan her bir e akla gelirken Mzik ve Kltrel Doku bal ile genileyen
konu yelpazesi, mziin iindeki farkl renkler, kontrastlar, tekseslilik veya okseslilikler, ritmik
eitlilikler kltrel dokunun ve insan yaamnn iinde yansmasna kadar uzand.
Bu genilik ierisinde yer alan bildiriler Szl Kltr, Kltrel Bellek, Toplumsal Deiim,
Mzik ve Etnografya, Organoloji, Toplumsal Cinsiyet, Popler Kltr&Popler Mzik
almalar, Mzik ve Alg, Halkbilimi almalar, Dans-Tiyatro&Kltrel Bellek almalar,
Kltrel Yap&Deiim, Mzikal Yap, Mzik-Dil-Duygu-Deien fade Biimleri, Mzik-
MZK VE KLTREL DOKU
2
Diaspora-Etnisite, Folklor-Etnisite-Kimlik, Mzik Eitimi, Kltrel Doku&Performans, Kltrel
ve Toplumsal Deiim gibi balklar ieren oturumlarda sunuldu ve tartld.
Sempozyumun onur konuu olarak Trabzon Manileri balkl al sunumunu
gerekletiren Prof. Dr. lhan Bagz, dier davetli konumaclar Prof. Dr. Janos Sipos ve Prof.
Dr. Martin Stokes zellikle folklor ve etnomzikoloji balamnda nemli noktalara vurgular
yaparken, son dneme ilikin gncel tartma konularna da deindiler.
Oturumlar haricinde kalan zamanlarda ise birlikte zaman geirmek ve Dou Karadeniz
Blgesi'nin gzelliklerini misafirlerimize yaatmak adna eitli faaliyetler dzenledik. Blgemizin
yaygn kullanlan halk alglarndan kemene, tulum ve kavaln al dinletisiyle balayan bu
etkinlikler, Oxford Maqam grubunun Trk ve Msr mziklerinden rnekler sunduu ve Trabzon
halknn da geni ilgi gsterdii konserle taland. Maka-Smela gezisinin ardndan Hamsiky'de
gerekletirilen Horon Workshop ise katlmclara unutulmaz bir deneyim yaatm oldu.
Bata, Sempozyum Bilim Kurulunda da yer alan Prof. Dr. Martin Stokes, Prof. . ehvar
Beirolu ve Prof Songl Karahasanoluna, Dzenleme ve Yrtme Kurulu, Deerlendirme
Kurulu ve sekretaryasnda bulunarak emek harcayan ve katk veren tm yelere; gnlden destek
veren ve alan tm retim elemanlarna; sempozyum sresince organizasyonda grev alarak
alan sevgili rencilerimize sonsuz teekkrler ediyoruz.
Ayrca bu sempozyumun dzenlenmesine vermi olduklar deerli desteklerinden dolay
bata KT Rektrlne ve sempozyum sponsorlarmz olan T.C. Trabzon Valilii, Trabzon
Belediyesi, Trabzon Sanayi ve Ticaret Odas, Akaabat Belediyesi, Maka Belediyesi, Beikdz
Belediyesi, Trabzon Liselerinden Yetienler Kltr ve Dayanma Dernei-Vakf, Trk-Macar
Dostluk Dernei-stanbul ubesi, 3k n. Turizm San. ve Tic. Ltd. ti., Forum Trabzon Avm,
Trabzon Dernekler Federasyonu, stanbul Trabzon niversiteliler Sosyal Ve Yardmlama
Dernei (TSED), Vizyon Bilgi letiim rnleri, ay-kur, Akademi Trabzon, Nov Otel
Trabzon, Selim Pastanesi, Kanberolu ve Metroya ve basn sponsorumuz Anadolu Ajansa
teekkr ve kranlarmz sunuyoruz.
Dzenleme ve Yrtme Kurulu
MZK VE KLTREL DOKU

A.Hande Orhan

3

1950L YILLARDA OKSESL TRK MZ VE GELENEK

A. Hande Orhan
1

ohande@yahoo.com

Abstract
Polyphonic Turkish Music and Tradition in 1950s
Together with republic, in the context of creating a nation-state ideal, various studies were made for creation of
national polyphonic music. These studies also brought method suggestions for reaching polyphonic Turkish music
together. The most accepted method among these by government and artists is the formula of Ziya Gokalp. This
formula suggests the synthesis of folk music culture and polyphonic western music. In this direction, especially the
composers started using folk music which is suggested to be used as source with certain reasons for creation a
national music cult. In time, other sources also were used as traditional source other than this music culture.
Therefore especially until 1950s under the scope of synthesis ideal, the traditional music cultures in turkey were
considered as a source for composers.
Between 1950 and 1960 Turkey chose a new path together with Democrat Party government. In these
years when multi-party system was initiated, Turkish polyphonic music ambiance was effected from the changes. In
Democrat Party government culture-art programs were less compared to governments before 1950 and also support
was missing in polyphonic music field. In 1950s, using traditional sources within the scope of polyphonic music
creation ideal was again topical but synthesis ideal and usage of traditional sources under the scope of this ideal
started to be questioned which was a new fact.
In this announcement these changes and discussions in Turkish Polyphonic Music ambiance in 1950s
will be examined.

1
r. Gr. Dr.; Ankara niversitesi Devlet Konservatuvar
MZK VE KLTREL DOKU

A.Hande Orhan

4

Sanatn tarihine kabaca baklacak olursa, geleneksel sanat deerlerinin, alar boyunca zellikle
iktidarlar ve sanatlar tarafndan referans noktalarndan biri olarak kabul grd gze arpar.
Mekan ve zaman gzetmeksizin ortaya kan bu sonu, elbette, Trkiye zelinde de kendini
gsterir. almada, Trkiyede 1950li yllarda oksesli Trk Mzii alannda geleneksel
kaynaklara yaklamlara ve sanat ortamnda bu konuda yaplan tartmalara yer verilecektir.
Geleneksel kaynaklarn oksesli Trk Mziinde kullanlmaya balamas konusunda bir
tarihlendirmeye gitme abas, almay Cumhuriyet ncesine gtrr. Bu konuda 1820li yllardan
gnmze dek kat edilen yolda, gerek amalar gerekse uygulamalar benzerlik gsterir.
Benzerliklerin temelinde sentez gr yer alr ve bu dncenin oksesli Trk Mziinin
yaratm ve oluum srecinde etkinlii gnmze dek uzanr.
II. Mahmutun Muzka-i Hmayunu kurmasyla balayan oksesli Trk Mziinin
geliim izgisinde, Cumhuriyet dnemine kadar, Trk ezgilerini oksesli Bat Mzii tarznda
armonize ederek renkli bir bireime varmak amac gden Dikran uhacyan ve geleneksel Trk
Mziini oksesli Bat Mzii sistemiyle sentezlemek konusunda ciddi almalar yapan Rauf
Yekta ne kar.
Cumhuriyetin ilk yllarnda ise ada uluslarn mziinin oksesli mzik olmas
gereklilii dncesinden hareketle pek ok adm atlr. Dnemin nemli ideologlarndan Ziya
Gkalpin grleri dorultusunda, yeni kurulan Trkiyenin mzik yaam biimlendirilmeye
allr. Gkalpe gre Klasik Trk Mziinin kkeni Bizans, Arap ve Acem mziklerine dayanr
ve dolaysyla bu mzik ulusal karakterini yitirmitir. Gerek, saf Trk mzii ancak Anadoluda,
halk trklerinde bulunur (Gkalp 1976: 139-140). Bat mzii ve halk mzii arasnda bir
senteze gitmek, ulusal nitelikli bir oksesli Trk Mzii yaratmada yntem olmaldr. Bu noktada,
zellikle Cumhuriyetin ilk dneminde, mzik alannda verilen karar ya da uygulanan programlarn
mzik d etkilerle gndeme geldiini belirtmek gerekir.
Gkalpin 1922 ylnda nerdii sentez formlnde yzn Anadoluya ve halk mziine
dnmesi, 1800l yllarn sonlarndan itibaren tartlagelen Trklk, Anadoluculuk gibi
dncelerin yan sra, ilerleyen yllarda Trk ulusu yaratma projeleri olarak gndeme getirilecek
olan Trk Tarih Tezi, Gne-Dil Teorisi gibi programlarla da rtr. Bu balamda Gkalpin
nerisinin ulus-devlet yaratma srecini destekler niteliiyle, iktidarca da kolaylkla benimsenmesi
MZK VE KLTREL DOKU
A.Hande Orhan
5
sz konusudur. Bylece yeni kurulan Trkiyenin ada uygarlk dzeyine erimesi iin atlan
admlarn en nemlilerinden ve ulus-devlet yaratma ideallerini yaama geirmek iin temel
aralardan biri olarak grlr mzik.
Ancak Muski nklb olarak sistematize edilen bu programlar, mzik evrelerinden
tepkiler de alr. Genel olarak sentez ortak paydasnda buluulmasna karn, Bat mzii
sisteminin hangi geleneksel mzik kltryle sentezlenecei konusu, tartmalara neden olacaktr.
Sentez idealini gerekletirmek yolunda geleneksel mzikler arasnda kkene dayal bir
seimle ki bu kken aray da pek ok soru iareti ierir, yalnzca halk mziinin bozulmam, saf
Trk mzii olarak saptanm olmas ve bu mzik kltrnn dorudan iktidar tarafndan kaynak
olarak kullanlmasnn telkin edilmesi pek ok ynyle gnmze dek sren tartmalar
beraberinde getirir. rneklemek gerekirse; Mahmut Ragp Gazimihal, Hseyin Saadettin Arel gibi
mzikolog ve mzisyenler kken sorununa deinerek halk mziinin de en az Klasik Trk Mzii
kadar safln yitirmi olduu ya da Klasik Trk Mziinin de yeterince Trk olduu grlerini
ileri srerlerken, Kemal lerici 1950li yllara doru halk mzii ve Klasik Trk Mziinin ayn
kkenden geldii ve Trk ulusuna ait kltrler olduu dncesiyle yeni bir sentez yntemi
nerisinde bulunur.
Besteciler tarafndan da ulusal bir oksesli mzik ekol yaratma ideali erevesinde byk
oranda benimsenen sentez projesi hzla pratie aktarlmaya allr. Bu dorultuda sanatlar
arasnda geleneksel kaynaklar kullanma dncesi genel olarak kabul grr. Bunda Trkiyeye
davet edilen Bartok, Hindemith gibi nemli bestecilerin egemen dncelere paralel gr
bildirmeleri, o yllarda Avrupada da ulusal akmlarn etkin olmas gibi mzik temelli nedenler de
etkili olur. Ancak, sanatlarn kaynak olarak yalnzca halk mziini kullanabilecekleri yolundaki
yaklam, besteciler tarafndan 1940lardan itibaren esnetilmeye balanr. Cemal Reit Rey, Ahmet
Adnan Saygun gibi besteciler Klasik Trk Mzii, Tasavvuf Mzii gibi geleneksel mzik
deerlerine de kendi slplar iinde yer verirler. Bu arada 1940l yllarn sonlarnda Trkiye
mzik ortamnda ulusal ekol yaratma amac tamayan farkl sesler de duyulmaya balar.
1923-1950 yllar arasnda birbiriyle elien pek ok karar alnm ya da uygulama yaplm
olsa da iktidarlarn uyguladklar mzik politikalar genel hatlaryla tutarllk gsterir. adalama
ve ulus-devlet yaratma idealleri dorultusunda ulusal nitelikli bir mzik yaratmak iin geleneksel
MZK VE KLTREL DOKU
A.Hande Orhan
6
kaynaklarn kullanlmas gereklilik olarak grlr. Ancak, gndemi oluturan alaturka musiki-
alafranga musiki ya da teksesli-oksesli mzik tartmalar bir sonuca ulamadan 1950lere tanr.
1950 yl Trkiyede yeni bir dnemin balangc olur. 1946 ylnda ok partili sisteme
geen Trkiyede yeni kurulan hkmetin getirdii yenilikler arasnda, elbette iktidarn kendi
dnce ve grleri dorultusunda biimlenen bir kltr yaam da yerini alr. Demokrat
Partinin iktidarnda dorudan bir kltr politikasnn varl sz konusu olmasa da
2

uygulamalaryla gndemi deitirdikleri ve ynlendirdikleri grlr.
Srecin oksesli mzik ortamna bakldnda, devlet desteinin nceki yllara oranla
azalm olduu dikkati eker. Klasik Trk Mzii daha nce grlmedii kadar devlet destei
almaya balar. ktidarn genel bak asnn muhafazakr ve Osmanl geleneine dnk yapsnn
kltr-sanat alanndaki bir gstergesi olarak da anlamlandrlabilecek bu deiim, en ak radyo
programlarnda kendini gsterir. rneklemek gerekirse oksesli Bat Mzii yaynlarnn, halkn
beenisinin ve taleplerinin dikkate alnmas gibi gerekelerle azaltlarak yerine Klasik Trk Mzii,
Tasavvuf Mzii gibi geleneksel mziklere daha ok yer verilmesi ya da Mesud Cemilin
nclnde Klsik Koro kurulmas dnemin ne kan edimleridir.
Bu yaklamlarn iki nemli getirisinden ilki alaturka-alafranga musiki tartmalarnn
alevlenmesi olarak karmza kar. Ancak bu tartmalarn nceki dnemden fark, iktidarn
ibresinin Osmanl geleneine dnmesiyle ortaya kan yeni tabloda, kendini madur hisseden
tarafn oksesli mzik yanllar oluudur.
Dier bir getirisi de iktidarn kltr-sanat politikalarnn yokluunun yaratt boluun, bir
yandan hal toplumda yer edinmeye alan oksesli mzik kltrnn yerleme abalarn zora
sokmas, dier yandan, zellikle sanatlar asndan greceli bir zgrlk alan yaratmasdr
(Koak 2002: 406). Yeni iktidarn ulusal oksesli mzik yaratlmas idealini gndemin n sralarna
almamasnn, besteciler zerinde bu ynde oluan telkini ortadan kaldrd, bu durumun da sz
konusu zgrlk alann yaratt dnlebilir. 1940l yllarn sonlarnda hissedilmeye balayan
farkl seslerin kendilerini ortaya koyma abalar bu greceli zgrlk ortamnn da etkisiyle hz
kazanr. lhan Usmanba, lhan Mimarolu, Blent Arel, Erturul Ouz Frat gibi besteciler
referansn Bat sanatnn gncel deiim ve geliimlerinden alan, dnyay gn gnne izleme
kaygs tayan bir sanat anlayyla yaptlar retmeye balarlar. Ulusal sanat yapmann gereklilii ve
2
Demokrat Partinin hkmet programlarnda kltr-sanata dair bir madde bulunmay bu yorumun temelini
oluturmaktadr.
MZK VE KLTREL DOKU

A.Hande Orhan

7

yollar gibi dnemin tartma alanlarndan birini bu sanatlarn bak alar belirler. Bu
dorultuda ele alnan konular arasnda ulusal mziin yalnzca geleneksel kaynaklar kullanlarak m
yaratlabilecei sorunsalnn olmas, 1950leri nceki yllardan ayran bir yeniliktir.
Srecin geneline bakldnda iktidarn edimlerinin ve Trkiye oksesli mzik ortamnda
yer alan bu yeni kulvarn gndeme getirdii farkl dncelerin mzik tartmalarnda etkili olduu
grlr. Gndemi oluturan konularn banda, nceki yllarda olduu gibi ulusal bir oksesli
mzik yaratmann gereklilii ve bunun yollar gelir. 1950lere dek oksesli mzik alannda sentez
almalar oktan ortaya kmtr. Bu noktada gemi dnemin sorgulamalar ve
deerlendirmeleri de yaplmaya balanr. Sorun Musiki nklbnn amacna ulap ulamad ve
gerek bir oksesli Trk Mzii ekol yaratlp yaratlamad balamnda ele alnr. Yazarlar ve
sanatlar devlet desteinden, kullanlacak geleneksel kaynaklarn ieriine, kullanma tekniklerine
ve ynetsel uygulamalara kadar genileyen bir erevede konuyu ele alrlar. Hatta ulusalln
yalnzca yaptlarda geleneksel kaynaklar kullanma yoluyla m salanabilecei konusu tartmalara
yeni bir alm getirir. Ahmet Adnan Saygun, Necil Kazm Akses, Orhan Borar, Hikmet imek,
kr Tahirgil, Nihat Buruuk, Sedat etinta, Hfz Topuz, Sadi Karsel, Cemal Reit Rey, lhan
Usmanba, lhan Mimarolu ve Erturul Ouz Frat gibi sanat ve yazarlar bu konularda
dncelerini kaleme alrlar.
Bu yazar ve sanatlar arasnda Ahmet Adnan Saygun, Necil Kazm Akses, Orhan Borar,
Hikmet imek, Cemal Reit Rey, kr Tahirgil, Sedat etinta, Nihat Buruuk gibi yazarlar
genel olarak ulusal nitelikli bir oksesli mzik yaratmann nemini ve bu yolda gelenein sentezin
vazgeilmez bir bileeni olmas gerekliliini vurgularlar.
Adnan Saygun 1950li yllarda da, sanatnn bir insan olarak yalnz varolmadn ve bir
insann atalarndan ayr dnlemeyeceini vurgulayarak, fonografn yazd trklerden
nce, o trknn sahibini duymak gerekliliinin altn izer (Saygun 1949a: 3). Sanat, geleneksel
mzik kaynaklarnn yalnz biim olarak kullanlmasn yeterli grmez, halkn bir yesi olarak
dnce ve duygu sisteminin sanat tarafndan zmsenmesi ve yaptna yanstlmas gerektiini
belirtir. Dnceleri, yapt yaratan sanatnn millyetinin, yaptn ulusal karakter tamas iin
yeterli olmad ynndedir (Saygun 1949b: 7).
Necil Kazm Akses, her ne kadar bir yaptta geleneksel sanat deerlerini biimsel olarak da
olsa kullanmann yaptn ulusal karakterini belirlemek asndan yeterli olaca (Akses 1950: 4)
MZK VE KLTREL DOKU

A.Hande Orhan

8

noktasnda Saygundan ayrlsa da ulusal oksesli mzii yaratmann yolunun gelenei
kullanmaktan getii konusunda Saygunla ve 1950 ncesi genel eilimlerle birleir. 1951 ylnda
kaleme ald bir yazda Akses, folkloru yksek sanatn bir kayna olarak deerlendirir ve
byk sanatlarn baarsnn, bu gc, yani folkloru kullanabilmelerinden geldiini belirtir:
Milletin barndaki gzel sanatlar cevherinin balcas, o milletin folkloru ve folklora bal dier
halk sanat kymetleridir (Akses 1951: 5).
Ulusal bir oksesli mzik yaratm abalarnn baarl olup olmad konusunda
sorgulamaya giden yazarlar arasnda Orhan Borar dikkati eker. Borarn nce Yeditepe
Dergisinde ardndan Filarmoni Dergisinde yaynlanan bir yazs, sentez almalarndaki
problemlere dayanarak sreci irdeler (Borar 1951: 3). Yazar, Aksesin aksine yalnzca geleneksel
kaynaklar kullanmay yeterli grmez; sentezin baarl kabul edilmesi iin. Borar, geleneksel
mziklerin zelliklerinin sentez yapma aamasnda oynad rol deerlendirirken, halk mziinin
rnein koma gibi karakteristiklerini gz nnde bulundurmayan bestecilerin baarsz olduunu
savlar. Ancak, yazar, gelenein zelliklerinin dikkate alnmamasndan yaknrken bir yandan da
zaten bu zelliklerin tampere sisteme uyarlanamayacan belirterek bir eliki ortaya koyar. Bu
durumda besteciler iin geleneksel kaynaklar kullanmamak, nk bu zaten baarya
ulaamayacaktr, dnda bir seenek kalmaz. Bununla beraber baarl rneklerin, gelenein yaptn
ruhuna sindirilmi bir felsefeyle aktarlmasyla, bir baka deyile sentezin biimden ok ze
dayanmasyla ortaya ktn ve kacan belirtir.
Borarn bu grlerine Hikmet imek ve kr Tahirgilden karlk gelir. imek
yukarda da belirtilen elikilerine deinir (imek 1951: 15-16). Tahirgil ise koma ya da eyrek
seslerle ilgili Bat oksesli Mziinde son dnemde almalar yapldn belirtir. Ancak asl
nemli vurguyu Trk Halk Mziinde koma seslerin gerekte olmadn, sonradan aydn
kimselerin etkisiyle bu seslerin girdiini ve bu balamda koma seslerin Trk mziinin bir
zellii olarak kabul edilemeyeceini syleyerek yapar (Tahirgil 1951: 2). Bu konu Klasik Trk
Mziine dnemin genel bak asn yanstmas bakmndan nem tar. Bir kez daha alaturka
mziin Trk mzii olmad vurgulanr. Bu dorultuda oksesli Trk Mzii bestecilerinin
kullanmalar ngrlen geleneksel kaynaklar yalnzca halk mzii ile snrl tutan grlerin,
etkinliini, 1950li yllarda da ksmen srdrdn sylemek yanl olmayacaktr.
Nihat Buruuk da Musiki Babnda balkl yazsnda bu konuya deinir (Buruuk 1951b:
7). oksesli Bat Mzii bestecilerinin kaynak olarak kullanmalar gereken gelenei halk mziinde
MZK VE KLTREL DOKU
A.Hande Orhan
9
aramalar gerektiini dnen yazar, halkn gerek sesini halk mziinde ortaya koyduunu
belirtir. Buruuk ayn yln Eyll aynda kaleme ald Musiki Bbnda kinci Yaz balkl
yazsnda, neden halk mziinin kaynak olarak seilmesi gerektiini aklar (Buruuk 1951c: 10).
Yazara gre bilirkiilerce tek kar yol olarak halk mzii sonucuna varlmken, tartmalarn
srmesi anlamszdr. Klasik Trk Mziini yaratan koullarn deimi olmas nedeniyle bu sanat
tarihi eser olarak grdn belirten Buruuk, ayrca yaps gerei de bu mziin an mzii
olmaktan uzak olduunu dnr. Halk mzii konusunda ise dnceleri btnyle olumludur;
zellikle de okseslilie uygunluu balamnda.
Cumhuriyetin ilk dneminde geleneksel mzikler konusunda egemen olan grlerin
1950lerde de etkinliini srdrdne rnek olarak verilebilecek bu yazlarn yan sra, zellikle
Musiki nklbnn baarya ulap ulamad sorunu irdelenirken, gelenein kullanmnn
snrlandrlmasnn olumsuz etkisine deinen yazlar da balar bu yllarda. rnein Sedat etinta
mzik alannda gelinen yerden honutsuzluunu dile getirirken, gelenee yeterince nem ve deer
verilmedii noktasndan hareket eder (etinta 1949: 2). etinta, halk oyunlarna ve geleneksel
mzie ki Klasik Trk Mzii kastedilmektedir, srt evirerek bunlar gericilik saymann bedelinin
dendii dncesindedir. Bunu anane dmanl olarak deerlendiren yazar, hemen tm sanat
dallarnda bu grn destekler nitelikte rnekler verir. Mzik alannda da mehter mziinin
tarihsel deerini ortaya koyarak ve Cumhuriyet dneminde deer grmemesini eletirerek bu
durumun deimesi gerekliliini vurgular. lgintir ki etintan bu dilei yerine gelir. ktidarn
Osmanl geleneini yeniden gnlk yaama geirme politikalarnn da bir getirisi olarak
Genelkurmay Bakanlnn emriyle 1952 ylnda mehter yeniden kurulur. Ayn yln 29 Mays
tarihinde stanbulun fethinin 500. kutlama yldnmnde trenlere mehter de katlr (Aydn
1999: 52).
1950li yllarda bu tartmalar srerken geleneksel sanat deerlerini bireysel slplarn
oluturma yolunda kaynak olarak kullanmaya balayan ve ulusalla giden yolda bunu bir gereklilik
olarak yorumlayan yeni besteciler de sanat ortamnda yerlerini alrlar. Bu besteciler arasnda
Cumhuriyetin ilk kuak bestecilerinin rencileri olan ya da onlarn etkisinde kalan Blent
Tarcan, Nevit Kodall, Ferit Tzn ve Muammer Sun saylabilir. Sanatlar, yaptlarda halk mzii
kltrnden yararlanma ya da esinlenme ortak paydasnda birleirler.
Daha nce de belirtildii gibi sz konusu yllarda sesi daha fazla duyulmaya balanan,
kiisel dillerini yaratma yolunda gelenekten yararlanma kanaln kullanmay reddederek dnya
MZK VE KLTREL DOKU

A.Hande Orhan

10

gndemini yakalama abasyla hareket eden sanatlardan lhan Usmanba, lhan Mimarolu,
Erturul Ouz Frat da ulusal oksesli mzik yaratma konusundaki dncelerini kaleme alarak,
tartmalara yeni boyutlar eklerler.
lhan Usmanba 1950li yllarda almalarnda geleneksel kaynaklar kullanmad ve
dolaysyla ulusal nitelikten uzak bir mzik yazd savyla en ok eletiri alan sanatlar arasnda
yer alr. Bu yneliminin bir nceki kuaa bir tepkiyi de ierdiini belirten sanat, geleneksel
kaynaklar kullanarak mzik yapma anlaynn dnyada mrn tamamladn (Akay 1967: 12),
bununla beraber ulusalla kar olmadn belirtir (Frat 1975: 4). Usmanba ulusallktan ne
anladn yle ortaya koyar: Bu gnn bestecisinden mill olmas istenilirken hl bu musikinin
ekil geleneine azami derecede uymas beklenmektedir. Halbuki mill olan ekil gelenei deildir;
ruhtur (Usmanba 1951: 7 ).
Besteci, bugnn sanatsnn ounlua ulamak kaygsyla, onun grlerine ve
geleneklerine uymak zorunda kaldn, bununsa sanat yaptn bir eit vlgarizasyona
gtrdnn altn izer (Usmanba 1951: 7). Usmanba, ounluun dzeyine inerek deil,
halk kendisini anlamaya davet ederek gerek anlamda sanat yaplabilecei grn tar. Bu
noktada da sanatnn kendini ortaya koyabilmek iin tm yollar, yenilikleri kullanabileceini
vurgular. Bestecinin bu dnceleri, 1950li yllarn genel eilimlerinin ne kadar dnda
durduunun da gstergesidir. Halka oksesli mzii sevdirmek amacyla geleneksel kaynaklarn
yaptlarda kullanlmaya balamasnn Dikran uhacyana kadar gittii dnlrse, byle
kklemi bir grn karsna baka bir savla kmann ya da bu gr eletirmenin gl
anlalabilir. Tamamen bireysel yarat gcne ve zgrlne dayanan sanatnn bu dnceleri,
elbette, Cumhuriyet dneminin ulusal sanat yaratma idealinin bir eletirisidir de.
Sanat, kendinden nceki kuan ekilden teye gitmediklerini ve baka bir sanatsal
varolua izin vermediklerini belirtir. Ulusal sanat yaratmann tek yolunun geleneksel kaynaklarn
kullanm gibi biimlere balanm olmas Usmanban kar kt asl noktadr. Oysa ulusal ruh,
herhangi bir biime koullanmakszn sanat yaptnda ortaya konabilir. Sanat, Eserlerim ulusal
anlam tayabilir (zg 1964: 14) derken de bunu kasteder.
lhan Kemal Mimarolu ise geleneksel kaynaklarn oksesli mzikte kullanmna kar
kar ve armlarn getirdii biimlere uymak gerekliliini dnr (lyasolu 1998: 111).
Sanat, gelenein kendisini kstlad grndedir. Zaten kendisinin geleneklere bal bir mzik
MZK VE KLTREL DOKU

A.Hande Orhan

11

yaptn dnr, nk geen hafta yaplan, bu hafta gelenek olur. Gelenein yerlemesi iin
sekiz kuak beklemek gerekmez (Halman 1966: 8). Mimarolu yaptn varolusal olarak ncelikle
sanatsal bir nitelik tamas gerekliliini vurgular ve yaratcsnn Trk olmasnn ulusal nitelik
tamas iin yeterli olduunu dnr (Halman 1966: 9).
Usmanba, Mimarolu gibi sanatlarn dillendirdii Trk olmann kanlmaz biimde bir
Trk sanat ortaya koymay beraberinde getirdii dncesi, pek ok evre iin ikna edici
olmaktan uzaktr. Daha 1949 ylnda eletiri almaya balar bu anlayla verilen yaptlar.
rneklersek Cemal Reit Rey, yeni kuak bestecilere ynelttii eletiride, bir bestecinin her
eyden nce gzel ve derin bir slba sahip olmaya almas gerektiini, gen bestecilerin bu
gerei unutmua benzediklerini dile getirir (Rey 1949: 1). Bir ay sonraki Filarmoni Dergisinde
Vedat Nedim Tr, C.R.Reyin yazsn verek, onunla gr birlii iinde olduunu belirtir. Tr,
zellikle modern sanat yapan sanatlarn gericilie hizmet ettii yolunda gr bildirir: te bizim
memleketimizde modern sanatkrn geri ark anlayyla savamak gibi bir misyonu da vardr.
Ksa mrl olmaya mahkm moda cereyanlara kendilerini kaptran sanatkrmz, farkna
varmadan memleketimizdeki sanat irtican da desteklemi oluyorlar (Tr 1949: 11).
Ahmet Adnan Saygun da geleneksel kaynaklarn kullanmna eletirel bakan sanatlara
yant verenler arasndadr. Sanat, yenilikleri biimsel bularak, z eksik grr (Menemenciolu
1960: 7).
Sonu olarak 1950li yllarda da ulusal sanat yaratma tartmalarnn gndemi oluturan ana
maddeler arasnda olduunu sylenebilir. Bu noktada nceki dnemde varlan geleneksel sanat
deerlerinin kaynak olarak kullanlmasnn gereklilii de eletiriye ve tartmaya ak bir yarg
olarak gndeme yansr. Bunda yeni iktidarn liberal yaps ve modernlemeyi ekonomik verilerle
lme yanls tutumu da etkili olur. 1950li yllara dek kabul edilen sanat yaklamlarna aykr
olduu dnlen farkl seslerin de bu srete giderek glenerek duyulmaya balamas deien
sanat ortamnn getirilerinden biri olarak deerlendirilebilir. Geleneksel sanat deerlerini kiisel
dillerini oluturmada bir ara olarak grmeyen bu besteciler tartmalarda taraf olurlar. Belirtilmesi
gereken bir nokta da Bat oksesli Mzii ile sentez yaplacak geleneksel mzik kltrnn
yalnzca halk mzii ile snrlandrlm olmas hala tartmalara konu olsa da, zellikle sanatlar
zelinde esnemesidir. Bu yllarda besteciler nceki yllara gre daha zgr bir biimde tm
geleneksel mzik kltrlerinden yararlanabilme olanan kullanrlar.
MZK VE KLTREL DOKU

A.Hande Orhan

12

Referanslar
Akay, hsan. 15 Aralk 1967. Sanatlarla Konumalar lhan Usmanbala Varlk, 708: 12.
Akses, Necil Kazm. Eyll 1950. Musikimize Dair Baz Dnceler Filarmoni, 22: 4, 12.
Akses, Necil Kazm. 25 Mart 1951. Halkn musiki terbiyesinde Folklor ve Balenin nemi Pazar
Postas, 8: 5.
Aksoy, Blent. Haziran 2008. Trk Muskisinin Kkeni Sorunu Ald m?, Gemiin Muski
Mirasna Baklar, 139-156. stanbul: Pan Yaynclk.
Aksoy, Blent. 1985. Tanzimattan Cumhuriyete Musikide Batllama Tanzimattan Cumhuriyete
Trkiye Ansiklopedisi, 5: 1212-1236. stanbul: letiim Yaynlar.
Aydn, Ali Rza. 1999. Mehter. Ankara: Sim Yaynclk.
Balkl, zgr. 2009. Cumhuriyet, Halk ve Mzik Trkiyede Mzik Reformu 1922-1952. Ankara: Tan
Kitabevi Yaynlar.
Borar, Orhan. 1951a. Musiki Davamzda kar Yol, Filarmoni. 2: 3.
Buruuk, Nihat. 1951b. Musiki Babnda, Filarmoni. 30: 7.
Buruuk, Nihat. 1951c. Musiki bbnda ikinci yaz, Pazar Postas. 31: 10.
etinta, Sedat. 1949. Sanatta Soysuzlama Millyette Soysuzlama Demektir, adrvan. 22: 2-3.
Frat, Erturul Ouz. Eyll 1975. lintisiz likiler Filarmoni. 110: 4-8.
Gkalp, Ziya. 1976. Trkln Esaslar. stanbul: Kltr Bakanl Ziya Gkalp Yaynlar.
Halman, Talat Sait. 15 Eyll 1966. lhan Mimarolu le Bir Konuma Varlk, 678: 8,9.
lyasolu, Evin. 1998. ada Trk Bestecileri. stanbul: Pan Yaynclk.
Koak, Orhan. 2002. 1920lerden 1970lere Kltr Politikalar Modern Trkiyede Siyasi Dnce
Kemalizm. 370-418. stanbul: letiim Yaynlar.
Menemenciolu, Muazzez. 1960. Adnan Saygun Anlatyor Varlk. 517: 7.
zg, Fehamettin. 1964. lhan Usmanba Filarmoni. 14: 13-15.
Rey, Cemal Reit. 1949. Bir Sitem Filarmoni. 9: 1.
MZK VE KLTREL DOKU

A.Hande Orhan

13

Saygun, Ahmet Adnan. 1949a. Yolumuzu Aydnlatacak Ik Nerede? adrvan. 8: 3.
Saygun, Ahmet Adnan. 1949b. Sanatn Ana Kayna adrvan. 15: 6, 7.
imek, Hikmet. 1951. Bir Mektup Mzik Grleri. 20: 15, 16.
Tahirgil, kr. 1951. Musikimizin Komal Hali Yeditepe. 1: 2.
Tr, Vedat Nedim. 1949. Cemal Reit Reyin Hakk Var Gzellik ve Derinlik stiyoruz,
Filarmoni. 10-11: 11.
Usmanba, lhan. 1951. Yanl kullanlan bir tabir: HALKA NMEK, Pazar Postas. 31: 7.
Yekta, Rauf. 1986. Trk Musikisi, ev.: Orhan Nasukiolu. stanbul: Pan Yaynclk.
http://www.tbmm.gov.tr/kutuphane/tutanak_sorgu.html 29.08.2012

MZK VE KLTREL DOKU
Abdullah Akat

14

DOU KARADENZ BLGES LE KIRIM ARASINDAK SOSYAL VE
KLTREL ETKLEMLER

Abdullah Akat
1

a.akat@hotmail.com

Abstract
Social and Cultural Interactions between Eastern Black Sea Region and Crimea
During the historical time period The Eastern Black Sea Region has hosted many nations, been a transition
region for many, and has interacted with many as a result of the wars and mandatory migrations. On the other
hand, Crimea, at the north of the Black Sea, as the gate of the located region opening to sea, is very important
socially, culturally, economically and geopolitically. These two regions geographically located at the North and
South East of Black Sea. As the both regions have significant maritime trading volume, there is an interaction
based on this. However, the history of cultural interaction constituted through the Caucasus despite of challenging
Caucasian Mountains dates a lot more back. This interactions experienced through the events like migrations of
Turks, Crimean Khanate, the sovereignty of Ottoman Empire, the War 93, Crimean-Tatar exile. Each of these
events cased different types and dimensioned interactions exist, strength and nourish the connection between two.
The aim of this bulletin is to see the reflection of the interactions by showing out the social and cultural
interactions between two regions during the historical period in daily life and give meaning to unknown spaces of
cultural products transferred by interaction in terms of music culture.
The sources acquired by literature review and field observation acquired by field research, various
ethnographic datum and compilations of oral history will lead the work, and bulletin will be presented by using
audio-visual materials.

1
Yrd. Do. Dr.; Karadeniz Teknik niversitesi Devlet Konservatuar Mzikoloji Blm
MZK VE KLTREL DOKU
Abdullah Akat

15

Giri
Dou Karadeniz Blgesi tarihi sre ierisinde birok toplulua ev sahiplii yapm, bir ok
topluluun gei blgesini oluturmu, birouyla da savalar ve zorunlu gler gibi sebeplerle
dolayl yollardan etkilemi bir blgedir. Krm ise Karadeniz'in kuzeyinde bulunduu corafyann
denize alan kaps olarak her dnemde sosyal, kltrel, ekonomik ve jeopolitik nemi olan bir
blgedir. Bu iki blge corafi olarak bakldnda Karadeniz'in kuzeyi ile gneydousunda
bulunmaktadr. Her iki blgenin nemli liman ticareti hacmi olmas sebebiyle deniz yoluyla
salanan bir etkileim sz konusudur. Ancak, Kafkas Dalar'nn geit vermeyen zorlu yapsna
ramen Kafkasya zerinden salanan kltrel alveriin gemii ok daha eskidir. Bu alveri
Trk gleri, Krm Hanl, Krm'daki Osmanl hakimiyeti, 93 Harbi ve Krm-Tatar srgn
gibi tarihin belli zamanlarnda daha fazla yaanmtr. Bu tarihi olaylarn her biri farkl trlerde ve
boyutlarda etkileimlerin yaanmasn salayarak iki blge arasndaki balarn glenmesini ve
bymesini salamtr.
Bu bildirinin amac, tarihsel srete iki blge arasndaki sosyal ve kltrel etkileimleri
ortaya koyarak bu etkileimlerin gndelik pratiklerimizdeki yansmalarn grmek ve mzik
kltrleri asndan bu pratikleri karlatrarak etkileim yoluyla tanan yerel kltr rnlerinin
bilinmeyen boluklarn anlamlandrmaktr. Literatr taramas ile elde edilen kaynaklar, yerinde
gzlem, alan aratrmas sonucunda ortaya karlan eitli etnografya verileri ve szl tarih
derlemeleri almaya yn vermektedir.

Krm'dan Dou Karadeniz Blgesi'ne Gler
Tarih boyunca farkl milletlerin egemen olduu Krm corafyas, 13. yzyln banda bir sre
Cengiz Han'n egemenliinde kalmtr. 1236 ylna gelindiinde, Cengiz Han'n oullarndan
Cuci'nin olu Batu zamannda 'Det-i Kpak' lkesine katlarak, Altnordu Devleti'nin snrlar
ierisine girmitir. "1266 ylnda Cenevizliler, Krm'la birlikte Azak sahillerindeki Kefe ehir ve
limann da Altnordu Hanl'ndan alarak, buralarda ticaret mstemlekeleri oluturmular; ran,
Rusya ve hatta Orta Asya ticaretini bu limanlar zerinden yrtmlerdir." (Erkan 1993: 1).
Altnordu Devleti'nin Toktatimur koluna bal olarak Krm Hanl, Kazan ve Astrahan gibi
baka hanlklarla birlikte ortaya kmtr. Bunlarn iinde en nemlisi olan Krm Hanl'nda ayn
dnem slam dini giderek yaylmaya balamtr. "Krm'da slamiyet'in yaylmaya balamas,
Altnordu Han, Berkehan zamannda olmutur. Msr Memlk Sultan Baybars'la Berke Han
MZK VE KLTREL DOKU
Abdullah Akat

16

arasndaki yazmalar ve diplomatik ilikiler, slamiyet'in Krm'da yerlemesindeki en nemli
etkendi." (Erkan 1993: 1).
stanbul ve anakkale boazlarna egemen olduktan sonra Karadeniz'e ynelen Osmanl
Devleti, Karadeniz'i Trk Gl haline dntrmek amacyla Krm Yarmadasndaki Ceneviz
smrgelerini ortadan kaldrarak 1475 ylnda blgeyi ele geirmitir. Krm elden kncaya dek
Krm hanlar Mengli Giray'n soyundan gelen Mehmet Giray, Gazi Giray, Saadet Giray, Sahib
Giray, Devlet Giray, Bahadr Giray, slam Giray, Hac Selim Giray ve II. Devlet Giray
Osmanl'nn yannda olarak nemli hizmetlerde bulunmutur. "Bu dnem ierisinde Krm,
devaml surette Osmanl Devleti'ne Karadeniz'in kuzeyinde, Rusya'ya kar ileri bir s grevi
grmtr. Krm sayesinde, Rusya'nn uzun sre Karadeniz'e kmas engellenmitir. Bu rol
nedeniyledir ki, Krm'a verilen nemi belirtmek iin, Osmanl resmi evrelerinde, "Krm
stanbul'un kapsdr" eklinde bir deyim de kullanlr olmutu. Bundan baka, Krm Hanl,
Osmanl Devleti'nin Rusya'yla yapt btn savalarda da nemli bir askeri destek olmutur.
Ayrca, Krm, Karadeniz bakmndan olduu kadar, Dou Avrupa'nn gvenlii asndan da bir
emniyet blgesi saylmtr." (Erkan 1993: 2).
Karadeniz'in gvenlii ve ticaret asndan en nemli bir dier liman ise Trabzon'dur.
Dolaysyla Karadeniz'in iki yakasn oluturan bu iki liman arasnda tanmann sadece ticari deil
sosyal ve kltrel adan da yaanlm olmas dnlmektedir. Bu dnceyle yola karak
gerekletirdiim literatr taramalar sonucunda ulaabildiim Cevdet Krpk'a ait tez almasnda
1830 numaral Trabzon eriyye Sicili incelenerek 1643-1644 yllarnda Trabzon'daki sosyal ve
ekonomik hayat ele alnmaktadr. eriyye Sicili'nde bahsi geen konulara ve ieriklerine gre
Trabzon ile Krm halklarn birbirine balayan sosyal-kltrel ilikilerin varl tespit
edilebilmektedir. Hatta bugne dek Dou Karadeniz Blgesi'nde srdrdm szl tarih
almalarnda, kklerinin Krm'dan geldiini ancak gemiinin ok eski olduunu ifade eden
insanlarn, bu ifadelerini dorular niteliktedir. Krm Tatarlar Trabzon'da gemiten beri nemli
bir nfus oluturmaktadr; ancak, zaman ierisinde evre topluluklarla karm ve deiime
urayarak kkenlerini unutmu olmalarndan dolay olsa gerek Trabzon tarihi ierisinde
kendilerine ok fazla yer bulamamlardr.
nsanlarn dinlerine gre tasnif edildii eriyye Sicili'nde Trabzon'da yaayan
Mslmanlarn kkenleri hakknda bilgi verilmemektedir. "Ancak, Trabzonlu olanlar iin deil de
MZK VE KLTREL DOKU
Abdullah Akat

17

Krm'dan gelenler iin Mslman olduklar halde "Tatar taifesinden" denmekteydi." (Krpk
1998: 62).
Krm ile ran ticaret balantsnn nemli bir noktasnda bulunan Trabzon, ayn zamanda
Krm-Kafkasya-stanbul deniz yolu balants ile hem ekonomik adan, hem de Dou Anadolu
Blgesi'nin denize alan kaps olarak kltrel tanma asndan birok blgeyi denizden ve
karadan birbiriyle ilikilendirmekteydi. "Trabzon'un denizden ticari balantsnn fazla olduu
yerlerden biri Kefe idi." (Krpk 1998: 86). Ayn zamanda kle ve cariye almnn yapld
limanlardan biri olan Kefe ile Trabzon arasndaki bu tanma emtia ticaretinin yan sra insan
ticareti ile birlikte kltrel tanmann varln gstermektedir. "Trabzon'daki ticaretin bir baka
boyutu da ou kez dorudan bir ilgisi olmamakla beraber kle ve cariye ticaretiydi. Trabzon, esir
tccarlarnn stanbul'a giderken uradklar yerlerden biriydi. ehirde bulunan cariye ve klelerin
Kafkas ve Krm kkenli olmalar gemicilerin burada da sat yaptklarn akla getirmektedir.
Ayrca zaman zaman Grcistan'a ve Kefe'ye esir almaya gidenler de yok deildi... Hr insanlarn
karlarak kle ya da cariye haline getirilmesine Krm ve Kafkasya'da incelediimiz dnemden
ok sonra 19.yy'da dahi rastlanmaktayd. Trabzon'dan Grcistan'a giden bir kiiye esir siparii
verilebiliyordu. Bu dnemde ehirde bir kle ve bir cariyenin fiyat 200 guru idi. Nihayet
Osmanl devletinin genelinde kle ve cariye ticareti 27 Ekim 1909 ylnda tamamen yasakland...
Trabzon'dan stanbul'a hareket eden her gemide, yaklak 70-80 tane kle bulunmaktayd.
Klelerin yalar 12 ile 60 arasnda deiiyordu." (Krpk 1998: 90-94).
"ngiliz bykelisi ve Levant Company'nin 1762-1765 yllar arasnda stanbul temsilcisi
olan Henry Greenville "Karadeniz ticareti ylesine kazanl ki, gemisinden sadece bir tanesi sa
salim dnen tccar bile kayba uramaz" diyordu". (Karaavu 1999: 90). Bu durum Karadeniz
ticaretinin nemini gstermektedir ve Karadeniz ticaretine egemen olmay cazip klmaktadr.
Karadeniz ticaretini ele geirmek ve gvenli bir ticaret hacmi yakalamak iin ele geirilmesi
gereken en nemli liman blgelerinden ikisi Trabzon ve Krm'dr.
"Rusya, 18. yzyln balarndan itibaren Osmanl Devleti'nin zayflamasndan da
faydalanarak, nce Karadeniz'in kuzeyini ele geirmek, sonra Boazlara, Kafkaslara ve Balkanlara
inmek politikasn izlemeye balamtr. Rusya'nn politikas, 1768-1774 Osmanl-Rus Sava
neticesinde Krm'n Osmanl Devleti'nden bamsz hale gelmesi ve 1783 ylnda da Rusya
tarafndan ilhak edilmesi ile, farkl bir srece girmitir." (Karaavu 1999: 132). Bylece, Krm
Osmanl Devleti'nden ayrlm ve bu tarihten sonra Balkanlarda ve Kafkasya'da Ruslara kar
MZK VE KLTREL DOKU
Abdullah Akat

18

kaybedilen topraklar neticesinde iki koldan Anadolu'ya gler balamtr. 1783 ylnda, Krm'n
Ruslar tarafndan igali ile balayan gler, 1783-1784'te 80.000'in zerinde Trk'n Krm'
terkederek nce Dobruca ve Beserabya'ya, daha sonra Anadolu'ya yerletirilmesi ile devam etmi
ve 1785'ten 1800'e kadar ki dnemde, Anadolu'ya gelen Krmllarn says 300.000'i bulmutur.
1774 ylnda Kk Kaynarca Antlamas ile Ruslar Osmanl'nn Karadeniz ticaretindeki
egemenliini sona erdirmitir. Bu tarihten 1802'ye kadar uzanan srete ise Avusturya, ngiltere ve
Fransa gibi Avrupa lkeleri de ticaret gemilerinin Karadeniz'de serbest dolam hakkn elde
etmilerdir. Bunun sonucunda, zellikle Rusya ile ngiltere'nin kar atmas iine girmesi
blgede zaman zaman atmalara sebep olmutur. Bu dnemde Trabzon'un nemi her adan
daha da artmtr.
"Trabzon Osmanl Devleti'nin dou ile ilikilerinde siyasi, ekonomik ve askeri her zaman
nemli bir nokta olarak kabul edilmi, doudaki seferlerde ordunun ikmal edilmesi ve
ihtiyalarnn karlanmas vazifesini stlenmitir. Azak kalesinin elden kmas ile kentin bir s
olarak nemi daha da artt. Bundan sonra Trabzon'a atanan valiler Azak muhafzln da
stlenerek Krm ve Kafkasya'nn gvenliinin salanmas iini Trabzon'un zerine alm oldular."
(Karaavu 1999: 32-33). Trabzon'da ok bilinen Sargana Destan ite bu olaylardan birini anlatr.
Trabzon 1810 ylnda Rus saldrsna uraynca Krm-Kafkasya gmenlerinin glendirdii
tepkiyle halk ayaa kalkm ve Ruslar geri ekilmek zorunda kalmlardr.
"1835'e gelindiinde kentin nfusu 25-30 bine ulat. Bu nfusun 20-24 bini mslman, 3-
4 bini Rum ve kalan 2-3 bini ise Ermenilerden olumaktayd. Mslmanlardan en byk grubu
Trkler oluturuyor, ardndan azalan oranlarla Lazlar, Tatarlar ve erkezler geliyordu."
(Karaavu 1999: 55).
Karadeniz ticaretinin kilit noktas haline gelen Trabzon'da bu yllarda bir ok Avrupa
lkesi konsolosluklar, mektepler at ve misyonerlik faaliyetleri yrtmeye baladlar. Rusya ise
scak denizlere inme ve Karadeniz ticaretine egemen olma arzusuyla faaliyetlerini srdrmekteydi.
Bu kar atmas 1853 ylnda patlak verdi ve Krm Sava'na neden oldu. kinci byk g
Krm Sava srasnda gerekleti. Bu dnemde gelen gmenlerin says iin eitli kaynaklarda
300.000 ile 1.000.000 kii arasnda gmenden bahsedilmektedir. Krm Sava srasnda g
mecburi bir hal almtr ve gelenlerin ounu Tatarlar, Nogaylar ve erkezler oluturmaktadr.
Bunlarn bir ksm deniz yoluyla Trabzon'a gnderilirken, bir ksm da kara yoluyla
Kafkaslar zerinden gelmekte dier Kafkas gleriyle birlemektedirler. 1876'ya kadar Anadolu'ya
MZK VE KLTREL DOKU
Abdullah Akat

19

Kafkasya zerinden gelen gmen saysnn 700.000'in zerinde olduu sanlmaktadr. Ancak, bu
say sa kalmay baararak Osmanl topraklarna ulaabilenlerin saysdr. Dolaysyla bir ok
kaynakta bu say 1.000.000'un zerinde 1.200.000 civarnda gsterilmektedir. Osmanl
topraklarna ulamalarnn ardndan Osmanl Devleti'nin ge hazrlkl olmamasndan
kaynaklanan byk kayplar yaand bilinmektedir.
Trabzon'da 1863 ylnda k aylarnda gnde 20-50 kii lrken baharn gelmesiyle birlikte
salgn yznden gnde 500 kiinin ld yl iinde saynn 53.000'i bulduu grlmektedir.
Trabzon'da gmenlerin maruz kald salgn hastalklar iek, tifs ve iskorbt olarak
belirtilmektedir. 1877'ye gelindiinde bu sebeplerle lenlerin says 400.000'leri bulmutur.
Deniz yoluyla Anadolu'ya gelen gmenlerin ini noktalar Trabzon bata olmak zere
Akaabat, Srmene, Giresun ve Samsun iskeleleri olmutur. Krm halk kt bu yolculukla
nfusunun %25-30'unu kaybetmitir.
"Sava yllarnda ehrin en byk problemlerinden biri de, Krm ve Kafkasya'dan
Anadolu'ya yaplan glerin kaps niteliinde olmasndan dolay gmen kitlelerinin adeta
istilasna uram olmasdr. Gmenlerin dahili vilayette iskan veya Anadolu'daki iskan
blgelerine gnderilmeleri, gvenlik, muhacirlerin salk hizmetlerinin yerine getirilmesi ve
iaelerinin temini, Trabzon'da nemli glklere neden olmutur." (Karaavu 1999: VII)
Trabzon'da skan- Muhacirin komisyonu oluturulmu ve iskan mahalleleri kurulmutur.
Blgeye doktor, tbbi malzeme, eczac, a memuru gnderilerek hastaneler almtr. Gelenlerin
byk ksm dahil-i vilayette iskan edilmitir. Bunun yan sra Canik Sanca'ndaki aramba ve
Bafra'ya, Akaabat'n Akyaz kyne geici olarak yerletirildikten sonra Ordu'ya; Gmhane
sancana ve Rize kazasna yerletirilmilerdir.
"1875 ylnda Trabzon'da 4 gazino, 131 kahvehane, 51 meygede mevcuttu. ehrin 12 tane
hamam, bunun yan sra yoksullara yemek verilen 1 de imareti vard. Gvenlii salayarak ehrin
huzurunu temin etmek amac ile 1 de karakol bulunmaktayd. 1877 ylna gelindiinde kentteki
gazino says 10'a, kahvehane says ise 150'ye km; 1 sene de yeni bir karakol ina ettirilmiti.
ehirdeki hamam ve imaret says 1875'deki ile ayn idi. Savan srd 1877 ylnda, kahvehane
ve meygede gibi vakit tketilen ve elence yaplan yerlerin artmas ilgintir. Bu durum, o dnemde
isizliin artmas ile veya sosyal hayatn daha bir canl hale gelmesi ile izah edilebilecei gibi,
Kafkas blgelerinden gelen muhacirlerin, ehirdeki sosyal aktiviteyi harekete geirdii, ya da bo
ve ne yapacan bilmeyen insanlarn vakitlerini geirmek amac ile bu ve benzeri mekanlara rabet
MZK VE KLTREL DOKU
Abdullah Akat

20

etmesi nedeniyle, elence yerlerinin saysnda art olduu dnlebilir". (Karaavu 1999: 63-
64). Her trl vergiden muaf tutulan Krm Tatarlar, Nogaylar ve erkezler ehirde bulabildikleri
i kollarnda almaktaydlar.
1853-56 yllar arasnda devam eden Krm Sava sresince Karadeniz ticareti harbin
dnda kalan Trabzon ehrine kaym ve Trabzon'daki ticari hacmin daha da genilemesine neden
olmutur. Savan devam ettii 1855 ylnda ihracat ve ithalatta rekor dzeylere ulalmtr.
1869'da Svey kanalnn almas, 1872 ylnda Rusya'nn Poti-Tiflis demiryolu balantsn
salamas ve Ruslarn Karadeniz'de zellikle Trk ticaret gemilerine saldrlar dzenlemesi ile
19.yy sonlarnda bu ticari hacim giderek azalmaya balamtr. 1877-78 yllarnda yaanan ve 93
harbi olarak bilinen Osmanl-Rus Sava'nda ise Trabzon ticareti ve ekonomisi byk darbe
yemitir.

Dou Karadeniz Blgesi'nden Krm'a Gler
Osmanl mparatorluu'nun dalma srecinde Dou Karadeniz Blgesi ekonomik adan en ok
zarar gren alanlardan biridir. Bunun en nemli nedenlerinden bazlar arazinin engebeli
oluundan tr tarm alanlarnn snrl olmas, zellikle dalk alanlarda srdrlen hayvanclk
faaliyetlerinin ihtiyalar karlayamamas, ticari faaliyetlerin ve zellikle deniz ticaretinin
yavalamas ve uzun sren savalarda ciddi kayplar verilmesidir. Bu gibi sebeplerle Birinci Dnya
Sava ncesinde blgenin bir ok yerinden kuzey istikametinde bulunan Rusya'ya toplu gler
olmutur.
Rusya'da en ok gidilen yerlerin banda da Krm blgesi gelmektedir. Liman ehri olmas
bakmndan Batum bu dnemde glerin dald merkez halindedir. Sivastopol, Yalta ve Kefe
gibi Krm kentleri en fazla g alan yerlerdendir. Dou Karadeniz Blgesi'nden g eden
topluluklar buralarda genellikle frnclk, pastaclk ve lokantaclk gibi ilerle megul olmulardr.
Hemin blgesinden g eden ilk gurbetilerden erif Gulabolu'nun torunu Dursun Glay
yaanlan g olayn u ekilde nakletmektedir:
"Gurbete gidenlerin ilk dura Batum oluyor. Oradan Sivastopol'e geilirmi. Resmi izni
olmayanlar Trabzon'dan izin almak zorundaymlar. Pastacl renmeye gidenler yola
sermayesiz kmlar. lk giden, daha sonra gelenlere yardmc olurmu, onlar yanna alr
usta olarak yetitirirmi." (Biryol: 2007: 52).
MZK VE KLTREL DOKU
Abdullah Akat

21

1917 Ekim Devrimi'nden sonra bir anda kazandklar paralar pula dnen gurbetilerin
byk bir ksm geri dnmek zorunda kalmtr. Geride kalp almay srdrenler ise zamanla
geri dnler yaparak blgeye veya Anadolu'nun eitli yerlerine yerlemilerdir. Ancak hi geri
dnmeyenler de vardr. Bunun dnda orada evlenerek dnenler hatta ailesini brakp gidenler
iinde 2. eiyle beraber geri dnenler veya bu evliliklerden dolay hi geri dnmeyenler de
olmutur. Bylece blgenin bir ok yerinde Krml, Krml hala, Krml yenge, Krml gelin gibi
ifadeler ortaya kmtr. nemli bir ksm kuma statsnde olan bu Krml hanmlar her ne kadar
bunun skntsn yaamlarsa da mecburiyetten bu duruma almlardr. Buradaki sosyal
yaantya ayak uydurmak da kendileri iin hi kolay olmamtr. Hatta alamayarak intihar edenler,
kamay deneyenler olmutur. Dolaysyla geldikleri yerlerde birbirlerini bulmak ve iliki iinde
olmak istemilerdir. "Birbirlerinden habersiz bir kilometre mesafedeki iki kye gelen iki
"Kerumli" kz kardein bulumas bugn de hznle anlatlan hikayelerdendir. Hemin
"Makrevis'te Begiler'e gelin gelen ve sonradan Helime adn alan kadn, kar ky Kve'ye
yabanc bir kadn geldiini duyunca, ziyarete gider. Bakar ki, o yabanc kadn kendi kz kardeidir!
Birbirlerine sarlarak dakikalarca alarlar. Yeni memleketlerinde birlikte yaarlar. Kve kyne
gelen Krml gelin, ablasndan nce lr. Ablas onu Kve kynn dibindeki "Kazavun Duz"
mevkiine gmer. Ne var ki dram burada da devam eder ve byk bir selle taan Frtna Deresi,
kadnn mezarn srkler. Ondan sonra Helime'nin gzyalar hi dinmez." (Biryol, 2007: 61).
Bu gler sonucunda kazandklar paralarla geri dndklerinde ellerinde sermayeleri
bulunan varlkl kimseler de mevcuttur. Bunlar kylerine orada grdkleri ve rendikleri bir ok
pratii tam hatta kylerindeki kk evlerinin yerine byk ta konaklar yaptrtmlardr.
Bunun dnda tm mal varln brakarak dnmek zorunda kalanlara da rastlanlmaktadr. Fakat
her iki durumda da grlr ki, orada rendikleri ile artk kyde yaam onlar iin zordur ve
Anadolu'nun bir ok yerine zellikle de bykehirlere g etmilerdir. Bu sayede zellikle Rize,
Hemin ve Artvin blgelerinden g eden kimselere ait mehur pastane ve frnlara gnmzde
de Trkiye'nin bir ok yerinde rastlanlmaktadr. Bunun yan sra zellikle gnmzde Rize
Merkez, Gndodu ve ayeli-Limanky yerleimleri arasnda alnan ve 1929 Mahmut Ragp
Gazimihal'in, 1937 ylnda da Adnan Saygun'un gzlemleyerek eserlerinde bahsettii El ve Az
Armonikas'nn (halk arasnda Mozika denmektedir) bu geri dnlerle blgeye tanma olasl
olduka yksektir. Sultan II. Abdlhamit'in kar kyda atrd Armonika fabrikasnda retilen
alglara zellikle Tatarlar ve erkezler arasnda youn ilgi gsterilmekteydi. Krm blgesinde
Garmon ad verilen bu alg bu dnemlerde alnm ancak halk arasnda akordeonun yerini
MZK VE KLTREL DOKU
Abdullah Akat

22

alamayarak zamanla terk edilmitir; ancak erkezler arasnda gnmzde dahi yaygn olarak
alnmaktadr. Anadolu'da erkezlerin yayldklar alanlar haricinde algnn alnd yerlerden
birinin Dou Karadeniz Blgesi olmas bu etkileim ve tanmay ortaya koymaktadr.
Anadolu'da birok yerde varlklarn srdren Krm Tatarlarnn toplu olarak yaadklar
en nemli blge Eskiehir ili evresi olmasna ramen, Dou Karadeniz Blgesi'ne de Krm
Tatar, Ahska ve Azak Trkleri'nden tarih boyunca yerleenler olmutur ve gnmzde hala
varlklarn srdren bu topluluklarn nfusu hi de az deildir. Dolaysyla, Karadeniz'in iki
yakasn oluturan ve tarih boyunca iliki iinde olan bu corafyalarda yaayan halklarn etkileim
iinde olmas doal bir durumdur. Bu sebeple, Krm ve Dou Karadeniz Blgesi halk alglar
temelde benzer alglardr. Kaval, Davul, Zurna, Tulum Zurna, Kemene, Saz, Santur (blgede
bir dnem armonika yerine bu algya santur dendii yallardan duyulmutur), dmbelek ve dare
(zellikle Trabzon-Tirebolu sahil hattnda bu iki alg kadnlar arasnda ska alnmaktadr) Krm
ve Dou Karadeniz Blgesi'nde ortak olarak var olan halk alglardr.
Krm Tatar mzii, havalar ve yrlar diye kaba bir snflandrmayla ayrlabilir. Havalar saz
eserleridir, taksim, ar ava, horon avas ve mehur Krm Tatar dans olan kaytarmalardan oluur.
Kaytarma ayn zamanda Krm oyun havalarnn ouna tr olarak verilen addr. lk blm
dokuzlu tartm ve figrleriyle bir zeybek oyununu andrr. zellikle Ordu blgesinde bu yapda
trkler ve oyunlar grlmektedir. Yedili blm bir Karadeniz havasndan farkszdr, hatta bazen
ayrmak gtr. 2012 ylnda Krm kkenli bir Trabzonlu olan ses sanats Selma Agat'n
tevikleriyle Trabzon'da oluturduumuz Krm Mzik Topluluu'nun ilk konserinde seyircinin
yedili blmlerdeki elikleri ve cokusu bu gl ban gndelik pratikteki yansmasndan baka
bir davran deildi. nc blm ise karlamay andrr. Giresun ve Ordu karlamalarn
dndrr ve bata bu blgeler olmak zere blgedeki baz zel alanlarda benzer figrler ieren
oyunlar grlr.
Deniz yoluyla ve zorunlu glerle salanan ilikilerin yan sra tarihi srete zellikle
11.yzyldan itibaren Kpaklarn g ve hareket alanlar dnldnde bu ortaklklar
anlamlandran baka bir durum daha ortaya kar. nk Kpaklarn yayldklar tm
corafyalarda benzer ve akraba halk alglarnn, halk oyunlarnn ve ritmik yaplarn mevcudiyeti
grlmekte, Dou Karadeniz Blgesi bu yolla Kafkasya'dan Krm'a, Krm'dan Balkanlar'a
uzanan byk bir corafya ile balanmaktadr. Hatta Orta Avrupa'nn ilerine kadar, bata
MZK VE KLTREL DOKU
Abdullah Akat
23
kemene ve tulum gibi alglarn bazen ayns bazen de yakn akrabas olan alglar bu
corafyalarda yaygn olarak alnmaktadr.
Krm kltr sahasn Yalboyu, Bahesaray(Ortayolaq) ve l (Kuzey) blgeleri olarak 3'e
ayrabiliriz. Yalboyu ibaresi Krm'n gneyinde Karadeniz kysnda kalan ve dalardan dolay da
i kesimlerle irtibat daha az olan blgeyi ifade etmektedir. Bu blgede yer alan Sudak ve baka
baz kaleler Krm Hanl topraklarnda olmasna ramen dorudan stanbul (Osmanl) tarafndan
ynetilmekteydi. Bu nedenle Anadolu'da yaayan pek ok insan memuriyet, askerlik ve eitli
geim vastalar temini amacyla bu blgeye yerlemilerdir. Ayrca deniz yoluyla dorudan
Osmanl limanlaryla balantl olmalar nedeni ile de nemli bir etkileim olmutur. Bu sebeple
burada konuulan Trke stanbul azna benzemekte ve bir ok Anadolu trks bu blgede
grlmektedir.
Bahesaray; bir yandan Kpak zellikleri tarken bir yandan da Ouz grubunun
zelliklerini de olduka fazla barndran bir gei blgesidir.
l blgesi ise Krm'n kuzeyinde kalan bozkr blgesidir. Kpak etkisi youndur Nogay, Kazak
ve Krgz zellikleri grlr. Trkiye'deki Krm Tatarlarnn pek ou bu blgeden geldii iin
dilleri ve kltrleri de o taraflarnkine daha yakndr. Eskiehir ve Polatl evresinde Seytosman,
Bostorgay, Oniki ordek gibi trkler iyi bilinir. Dou Karadeniz Blgesi'nde de l blgesinden
genler hala bulunmakla birlikte, Eskiehir blgesindeki genler kadar geleneklerini
koruyamamlardr.
Sonu
Krm ve Karadeniz mzii i iedir denilebilir, birok Karadeniz trksnde grdmz motifi
Krm mziklerinde de grebiliriz. Hangisinin asl kk nerede sorusuna cevap vermek ise
etkileimin ve glerin karlkl olmas nedeniyle ok zordur. Glerin zorunluluk arz ettii
dnemler olduu gibi bar ortamnda da ticaret yoluyla alverilerin gerekletii ortadadr. Bu
durumda, gnmze dek pek irdelenmeyen bu ilikinin varl bir ok adan nem arz etmekle
birlikte mutlak olarak farkl alardan incelenmelidir. Krm Tatarlarnn 1944'te vatanlarndan
srgn edilmesi ve uzun yllar vatan hasreti ektikten sonra yeniden topraklarna kavumas hi de
kolay olmamtr. Bu sebeple, Krm Tatarlar aznlk olarak yaadklar vatanlarnda yeniden
kltrlerini ina etmeye ve gelecek kuaklarna aktarmaya gayret etmektedir. Bu srete,
Karadeniz'in iki yakasnn akrabalk ilikilerinin ortaya koyulmas ve gemite olduu gibi
MZK VE KLTREL DOKU
Abdullah Akat

24

gnmzde de sosyal ve kltrel ilikilerin salanmas ve artarak srdrlmesi gerekmektedir. Bu
ba yeniden oluturacak en nemli aralardan birinin belirlediimiz ortaklklardan da anlalaca
zere mzik olduu phesizdir.

Referanslar
Erkan, Sleyman. 1993. Krm, Kafkasya ve Dou Anadolu Gleri (1878-1908). Doktora Tezi.
Ondokuz Mays niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits. Samsun, Trkiye.
Krpk, Cevdet. 1998. 1830 Numaral Trabzon eriyye Siciline Gre Kentin Sosyal Ve
Ekonomik Hayat (1643-1644). Yksek Lisans Tezi. Karadeniz Teknik niversitesi, Sosyal
Bilimler Enstits. Trabzon, Trkiye.
Karaavu, Ahmet. 1999. 1877-1878 Osmanl-Rus Sava ve Trabzon. Yksek Lisans Tezi.
Karadeniz Teknik niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits. Trabzon, Trkiye.
Biryol, Uur. 2007. Gurbet Pastas: Heminliler, G ve Pastaclk. stanbul: letiim Yaynclk.
Gazimihal, Mahmut Ragp. 1929. arki Anadolu trkleri ve oyunlar, stanbul Konservatuar Folklor
Heyetinin drdnc tetkik seyahat mnasebetiyle. stanbul: Evkaf Matbaas.
Saygun, Adnan. 1937. Rize, Artvin ve Kars Havalisi Trk, Saz ve Oyunlar Hakknda Baz
Malumatlar. stanbul: Numune Matbaas.
MZK VE KLTREL DOKU
Abdurrahman Tarikci
25
ANADOLU GELENEKSEL MZKLER ZERNE YAPILAN BLMSEL
YAYINLARDA MZK TEKNOLOJSNN YER
Abdurrahman Tarikci
1

tarikci@gmail.com
Abstract
Place of music Technology in papers on Researches on Anatolian Traditional Music
Music technology is a working field which includes a lot of titles from michrophones to acoustical instruments.
Because this branch, which is multidisciplinary due to its nature, is originated and developed in western countries,
majorityof the surveys in this field studies on the musics of the mentioned countries. However, it can be said that,
determination of the situation of the music technology studies in Turkey, place traditional music in these works,
which topics are being worked more, which ones studied less and which are not studied, is the first work that should
be done to plot the route of the researches in this area.
Due to the reasons mentioned above, a research is done to determine the situation of the traditional music
in music technology researches in Turkey. This research is divided into to parts as analysis of dissertations on music
and analysis of scientific publications about traditional music. Indeed, thesis analysis part of the survey is finished
and presented in III. International Hisarl Ahmet Symposium.
In this work, national and international scientific publications, including journal articles, syposium papers
and similar, on traditional music were observed. Furthermore, the results are analyzed comparatively with the
results of the thesis analysis part. As a result of this comparision, it is revealed that the consequences of the part of
the researches are parallel as expected.
1
Yrd. Do. Dr.; ankr Karatekin niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Mzik Blm
MZK VE KLTREL DOKU
Abdurrahman Tarikci

26

Giri
Mzik teknolojisi en genel yaklamla mzik ve teknolojinin ilikilendirilebilecei btn konular
ierse de arlkla kayt teknolojileri, canl performans seslendirme, ses sentezleme - midi
teknolojileri ve mzikle ilgili yazlm gelitirme konular allmaktadr (Tarikci 2012: 30; Lock
2009: 250-251; Hosken 2011: 1-2). Doas gerei ok disiplinli olan bu dal, balangcn ve
geliimini daha ok batl lkelerde saladndan, yaplan bilimsel almalarn arl da bahsi
geen lke mzikleri ile ilgilidir (Karadoan 2010: 1). Ancak, Trkiyede yaplan mzik teknolojisi
almalarnn durumunu, bunun iinde geleneksel mziin yerini, hangi konularn daha arlkl
alldn ve hangilerinin az alldn ya da allmadn belirlemek; bu alanda yaplacak
aratrmalarn ynnn izilmesi iin ilk yaplmas gereken itir denilebilir.
Yukarda bahsedilen gerekeyle, Trkiyede yaplan mzik teknolojisi almalarnda
geleneksel mziin yerini belirlemek iin bir alma yaplmtr. Bu alma, mzik konulu tezlerin
incelenmesi ve geleneksel mzik zerine yaplan bilimsel yaynlarn incelenmesi olmak zere iki
ksma ayrlmtr. Tezlerin incelenmesi sonulanm ve III. Uluslararas Hisarl Ahmet
Sempozyumunda sunulmutur (Tarikci 2012: 31-36).
Bu almada, geleneksel mzikler zerine yaplan ulusal ve uluslararas bilimsel yaynlarn
incelemesi yaplmtr. ncelenen bilimsel yaynlar makaleler, sempozyum bildirileri ve benzeri
yazl materyallerden olumaktadr. Ayrca, elde edilen sonular, yaplan tez analizleri sonular ile
de karlatrmal olarak analiz edilmitir. Bu karlatrma sonucunda, beklendii gibi, almann
her iki ksmnda kan sonularn paralellik gsterdii saptanmtr.

Yntem
Geleneksel mzikler zerine yaplan bilimsel yaynlarn durum tespitini yapmak amacyla kimi veri
tabanlarnda yayn taramas yaplmtr. Sonular daraltmak ve ilgili yaynlara ulama olasln
yksek tutmak iin belirli anahtar szckler ve konu balklar kullanlmtr. u ana kadar 373
adet yayn incelenmi, 132 adedi tasniflenip analiz edilmitir. Bu tasnif ve analizde yl, konu, yayn
tr gibi parametreler kullanlmtr.
Yayn taramasnda kullanlan veri tabanlar, anahtar szckler ve varsa konu kstlamalar
u ekildedir. lk olarak ankr Karatekin niversitesinin abone olduu veri tabanlarnda yayn
taramas yaplmtr. Bu taramada, konu mzik seilmi ve iki ayr anahtar szck kullanlmtr.
MZK VE KLTREL DOKU
Abdurrahman Tarikci

27

Trke olmayan yaynlara da ulaabilmek ve Trkiye dnda yaplan almalar traditional music ve
Turkish ile sound anahtar szckleri kullanlmtr. kinci olarak, Science Direct veri tabannda,
Turkish music anahtar szckleri ile tarama yaplmtr. nc tarama ULAKBM veri tabannda
yaplm olup, anahtar szck olarak da Trk mzii kullanlmtr. Son olarak Web of Science veri
tabannda yine Turkish music anahtar szckleriyle tarama yaplmtr.

Bulgular
lk olarak, incelenen toplam 132 yaynn ierisinde hangi oranda geleneksel mzikle ilgili alma
olduuna baklmtr ve sonular Tablo Ide verilmitir. 1996-2012 yllar arasnda incelenen
toplam 132 yaynn %69u geleneksel mzikle ilgilidir. Ayrca, Tablo Iden de grlebilecei gibi,
tarama sonucu elde edilen yaynlara, yllara gre baktmzda da, yksek ounluunun geleneksel
mzikle ilgili olduu grlmektedir. Gnmze yaklatka yayn saysnda art olduu da
gzlemlenmektedir. zellikle 2008 ve sonrasnda istikrarl bir art vardr. te yandan, almann
2012 ylnn ortasnda yaplm olmasnda tr 2012 ylndaki yayn saysnda azalma olduu
dnlmektedir.

Yl Yayn Says Geleneksel Oran
1996 1 1 1
1997 0 0 0
1998 0 0 0
1999 1 1 1
2000 0 0 0
2001 2 1 0,5
2002 5 5 1
2003 4 4 1
2004 1 1 1
2005 7 7 1
MZK VE KLTREL DOKU
Abdurrahman Tarikci

28

2006 6 4 0,67
2007 4 0 0,00
2008 13 12 0,92
2009 10 7 0,70
2010 24 13 0,54
2011 33 24 0,73
2012 21 11 0,52
Toplam 132 91 0,69
Tablo 1: Yllara Gre Geleneksel Mzik Yaynlar Dalm
Baklmas gereken dier bir durum da mzik teknoloji yaynlar ile ilgili durumdur. Mzik
teknolojisi yaynlarnn hakknda elde edilebilecek en temel bilgi olan yllara gre dalm Tablo
IIde sunulmaktadr. Geleneksel mzik ile ilgili yaynlara benzer bir biimde, gnmze
yaklatka yayn saysnda bir art grmek mmkndr. Ancak mzik teknolojisi yaynlar,
geleneksel mzik yaynlarndaki durumun tersine, ok dk oranlara sahiptir. 1996-2012 yllar
arasnda incelenmi olan 132 adet yaynn 23 adedi mzik teknolojisi konularn iermektedir.

Yl Yayn Says Mzik Teknolojisi
(MT)
MT Oran
(Yl)
MT Oran
(Toplam)
1996 1 0 0 0
1997 0 0 0 0
1998 0 0 0 0
1999 1 0 0 0
2000 0 0 0 0
2001 2 0 0 0
2002 5 1 0,20 0,01
2003 4 0 0 0,00
MZK VE KLTREL DOKU
Abdurrahman Tarikci

29

2004 1 1 1 0,01
2005 7 1 0,14 0,01
2006 6 0 0 0,00
2007 4 0 0 0,00
2008 13 2 0,15 0,02
2009 10 3 0,3 0,02
2010 24 4 0,17 0,03
2011 33 7 0,21 0,05
2012 21 4 0,19 0,03
Toplam 132 23 0,17 0,17
Tablo 2: Yllara Gre Mzik Teknolojisi Yaynlar Dalm
Mzik teknolojisi alannda yaplan yaynlarn ne kadarnn Trkiyeden olduunun yllara
gre dalm ise Tablo IIIde sunulmaktadr. ncelenen yaynlar ierisinde, mzik teknolojisi ile
ilgili yaynlar 2002 ylndan itibaren grld iin, tablodaki veriler de 2002 yl ve sonrasn
iermektedir. Belirtilmesi gereken bir dier husus da, mzik teknolojisi alannda incelenen
yaynlarn geleneksel mzik ierip iermedii dikkate alnmaddr. Tablo IIIteki verilerden
gryoruz ki mzik teknolojisi yaynlarnn %52si Trkiyedendir. Ancak yllara gre istikrarl bir
art bu verilerde gzlemlenememektedir.

Yl MT Trkiyeden Oran
2002 1 1 1,00
2003 0 0 0,00
2004 1 1 1,00
2005 1 1 1,00
2006 0 0 0,00
2007 0 0 0,00
MZK VE KLTREL DOKU
Abdurrahman Tarikci

30

2008 2 2 1,00
2009 3 2 0,67
2010 4 2 0,50
2011 7 2 0,29
2012 4 1 0,25
Toplam 23 12 0,52
Tablo 3: Yllara Gre Trkiyeden Yaplan Mzik Teknolojisi Yaynlar Dalm
Ayn ekilde geleneksel mzik konulu mzik teknolojisi yaynlar incelediimizde,
tesadfen birebir ayn sonularla karlalmtr. Bu sonular Tablo IVde grmek mmkndr.

Yl MT Trkiyeden Oran
2002 1 1 1,00
2003 0 0 0,00
2004 1 1 1,00
2005 1 1 1,00
2006 0 0 0,00
2007 0 0 0,00
2008 2 2 1,00
2009 3 2 0,67
2010 4 2 0,50
2011 7 2 0,29
2012 4 1 0,25
Toplam 23 12 0,52
Tablo 4: Yllara Gre Geleneksel Mzik Konu Eden Mzik Teknolojisi Yaynlar Dalm
MZK VE KLTREL DOKU
Abdurrahman Tarikci

31

Bu almann ana amalarndan olan, geleneksel mzik ile ilgili mzik teknolojisi
yaynlarnn konulara ve yllara gre dalm Tablo Vte sunulmutur. Burada artc olan husus,
mzik teknolojisinin ana alma konularndan olan kayt teknolojileri hakknda herhangi bir
yayna rastlanmam olmasdr. Dier bir ilgi ekici nokta da bilgi sistemleri konusunda yaplan
yaynlarn ok yksek bir arla sahip olmasdr. laveten, hesaplamasal etnomzikoloji ve fizik-
akustik konularnn ne kmas da nemlidir.

Yl
Bilgi
Sistemleri
Fizik ve Akustik
Hesaplamasal
Etnomzikoloji
Kayt
Teknolojileri
2002 1 0 0 0
2003 0 0 0 0
2004 1 0 0 0
2005 0 1 0 0
2006 0 0 0 0
2007 0 0 0 0
2008 1 0 1 0
2009 2 0 0 1
2010 3 1 0 0
2011 2 1 1 3
2012 1 1 0 2
Toplam 11 4 2 6
Tablo 5: Yllara Gre Mzik Teknolojisi Yaynlarnn Konu Balklarna Gre Dalm

MZK VE KLTREL DOKU
Abdurrahman Tarikci

32

Yl
Bilgi
Sistemleri
Fizik ve Akustik
Hesaplamasal
Etnomzikoloji
Kayt
Teknolojileri
2002 1 0 0 0
2003 0 0 0 0
2004 1 0 0 0
2005 0 1 0 0
2006 0 0 0 0
2007 0 0 0 0
2008 1 0 1 0
2009 2 0 0 0
2010 1 0 0 0
2011 2 0 1 0
2012 1 0 0 0
Toplam 9 1 2 0
Tablo 6: Yllara Gre Geleneksel Mzik zerine Yaplm Mzik Teknolojisi Yaynlarnn Konu
Balklarna Gre Dalm

Mzik Teknolojisi Alannda Trkiyede Yaplm Tezler le Bilimsel Yaynlarn
Karlatrmal Analizi
ki ksmdan oluan bir bilimsel aratrmann ikinci ksmnn sunulduu bu almann sonular ile
bir nceki ksmn sonularnn karlatrlmasnn faydas olaca dnlmektedir. Bu gerekeden
hareketle, ilk olarak, mzik teknolojisinin bilimsel yaynlardaki arl ile tez almalarndaki
arl karlatrlm ve sonular Tablo VIIde sunulmutur. Bu karlatrma sonucunda, mzik
teknolojisinin, mzikle ilgili dier konu balklarna gre alma younluunun, hem tezlerde hem
de bilimsel yaynlarda benzer olduu gzlemlenmektedir. Ayrca 2003 ylnda, her iki taramada da
mzik teknolojisi ile ilgili yayna rastlanmamas da dikkat ekicidir. Yine her iki almada da 2012
ylnda bir d gzlemlenmektedir.
MZK VE KLTREL DOKU
Abdurrahman Tarikci

33

Yl Yayn Says MT Oran Tez Says MT Oran
1996 1 0 0 101 2 0.02
1997 0 0 0 95 3 0.03
1998 0 0 0 121 1 0.01
1999 1 0 0 95 3 0.03
2000 0 0 0 75 2 0.03
2001 2 0 0 128 4 0.03
2002 5 1 0,20 101 8 0.08
2003 4 0 0 79 0 0
2004 1 1 1 40 2 0.05
2005 7 1 0,14 93 2 0.02
2006 6 0 0 199 5 0.03
2007 4 0 0 210 7 0.03
2008 13 2 0,15 182 7 0.04
2009 10 3 0,3 205 6 0.03
2010 24 4 0,17 294 8 0.03
2011 33 7 0,21 173 11 0.06
2012 21 4 0,19 7 0 0
Toplam 132 23 0,17 2530 78 0.03
Tablo 7: Yllara Gre Geleneksel Mzik zerine Yaplm Mzik Teknolojisi Tezlerinin ve
Yaynlarnn Yllara Gre Dalm

Yaplabilecek ikinci karlatrma da geleneksel mzikle ilgili olup olmadna bakmadan
hangi konularn arlkl alldnn karlatrlmasdr. Bu karlatrma da yaplm ve Tablo
MZK VE KLTREL DOKU
Abdurrahman Tarikci

34

VIIIdeki sonular elde edilmitir. Bu sonulara bakldnda bir paralellik grmek mmkndr.
Ancak bilgi sistemleri konusundaki yaynlarn tezlere oranla daha yksek olduu dikkate deerdir.
Dier taraftan, kayt teknolojileri konusunun ayn oranda allm olmas da alt izilebilecek bir
dier noktadr.

Konu Tez Oran Yayn Oran
Bilgi Sistemleri 0,30 0,48
Fizik ve Akustik 0,18 0,17
Hesap. Etno. 0,03 0,09
Kayt Tek. 0,26 0,26
Tablo 8: Mzik Teknolojisi Tezlerinin ve Yaynlarnn alma Konularna Gre Dalm

Sadece geleneksel mzik zerine yaplan almalarn yaynland tezler ve yaynlar
incelendiinde ise Tablo IXdaki grnt ortaya kmaktadr. Burada btn mzik teknoloji
almalarnda ortaya kan konularn alma oranlarndaki paralellii gzlemleyememekteyiz.
rnein bilgi sistemleri konusu yaynlarda %75 gibi yksek bir yzdeye sahipken, bu tezlerde
%18dir. Dier taraftan, kayt teknolojileri alannda, geleneksel mzik konulu herhangi bir yayna
rastlanmamasna ramen, bu konuda yaplm tezlerin %29u kayt teknolojileri ile ilgilidir.

Konu Tez Oran Yayn Oran
Bilgi Sistemleri 0,18 0,75
Fizik ve Akustik 0,18 0,08
Hesap. Etno. 0,07 0,17
Kayt Tek. 0,29 0,0
Tablo 9: Geleneksel Mzik zerine allm Mzik Teknolojisi Tezlerinin Ve Yaynlarnn
alma Konularna Gre Dalm

MZK VE KLTREL DOKU
Abdurrahman Tarikci

35

Sonu
Bu almada Anadolu geleneksel mzikleri zerine yaplan bilimsel almalar ierisinde mzik
teknolojisi ne oranda yere sahiptir sorusuna cevap aranmtr. Ayrca bu almann birinci aamas
saylabilecek Trkiyede yaplan mzik konulu tezlerde mzik teknolojisinin yeri konulu
aratrmann sonularyla da karlatrmalar yaplmtr. Bu aratrma ve analizlerden hareket
ederek aadaki sonulara ulamak mmkndr.
Geleneksel mzik zerine yaplan akademik almalarn artmasna ramen mzik teknolojisi
konusunda ayn art grememekteyiz. zellikle, mzik teknolojisinin temel konularndan olan
kayt teknolojileri konusunda, geleneksel mzik ile ilgili neredeyse hi yayn bulunmamaktadr. Bu
durumun olas nedenlerini ve zm nerilerini aadaki gibi sralamak mmkndr.
Endstri standart donanmlara sahip aratrma laboratuvarlarnn eksiklii, o donanm
kullanm konusunda deneyimsizlie neden olmaktadr. Bu nedenle de kullanma dair yeni
alma yntemleri, yeni donanm gereksinimleri, yeni teknikler, olan tekniklerin
uyarlanmas gibi almalar yapmak pek mmkn olmamaktadr.
Geleneksel alglarmzla ilgili, mikrofonlama teknikleri, miks, mastering ve benzeri ses
kayt ve tasarm srelerindeki uygulanacak yntemlerle ile ilgili bir metot ya da teknik
gelitirmesi almas ok dk seviyededir. Bu gibi konularn zerinde durulmas iin
kurumsal politika, istek ve tevik gerektii dnlmektedir.
Yukardaki verilerden karlabilecek bir dier sonu da bilgi sistemleri konusunun
grd ilginin yksek oluudur. Bu mzik teknolojisinin disiplinleraras yapsndan
kaynaklanmaktadr. Bu almalar ilerletmek ve yeni bak alar kazandrmak iin,
niversitelerin mzik teknolojisi alan ksmlar ile dier blm ya da benzeri yerler
arasnda ortak alma platformlar oluturulabilir. Bu ortak almalarn, hem mzikal
anlamda aya yere basan, hem de dier branlarda nem kazanabilecek rnler ortaya
kabilecektir.

Referanslar
Tarikci, Abdurrahman. 2012 Trkiyede Yaplan Mzik Teknolojisi almalarnda Anadolu
Geleneksel Mziinin Yeri III. Uluslararas Hisarl Ahmet Sempozyumu, Sempozyum Tam Metin Kitab.
Ed. Trkmen, Uur: 29-37. Ktahya
MZK VE KLTREL DOKU
Abdurrahman Tarikci

36

Hosken, Dan. 2011. An Introduction to Music Technology (Mzik Teknolojisine Giri). New York:
Routledge Press.
Lock, Brian. 2009. Music Technology An Introduction to Music Studies (Mzik almalarna
Giri). Ed. Harper-scott J.P.E., Samson Jim: 250-263. New York: Cambridge University Press.
Karadoan Can. 2010. Statistical Evaluation of the Production Techniques as They Relate to Percieved
Turkish Makam Music Case Study: Kanun (Trk Makam Mzii ile lgili Kayt Yapm Yntemlerinin
statistik Yoluyla Deerlendirilmesi: rnek Olarak Kanun ncelemesi), Doktora Tezi, stanbul
Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul: Trkiye.

MZK VE KLTREL DOKU
Ahmed Tohumcu

37

TRK MAKAM MZNDE DEMN DEMEYEN: HCAZ
MAKAMI RNEKLEM
*

Ahmed Tohumcu
1

atohumcu2000@gmail.com

Abstract
The Static Component of Change in Turkish Makam Music:
A Case Study of Hicaz Maqam
The notion of makam is a tool for theoretical expression of musical structure that is produced by cultural
peculiarities of a society in terms of cultural aspects. In that context, the makam term has been placed as a
cultural element and indicator within musical products of Turkey, and it has common applying fields.
Historically, while the cultural changes of Turkey have no impact on the conceptional qualities of makam,
the changes have big impact on practical use of makam. By the reason, the term of Turkish Makam Music
represents and refers to the whole cluster of musical structures of makam with a historical line, which lies on the
past and present, traditional and popular. However, while Turkish popular music productions and genres of 20
th

century, such as arabesque, tavern, rock, metal or pop uses the makam structures in their products, they are
especially perceived as if they dont have makam structure and features for audience. Because the cultural meaning
imputed to makam concept, shaped generally in a traditional way. For that reason the makam productions
especially in republican period is not seen as popular line of Turkish Makam Music and is ignored.
The hicaz makam samples are chosen as a case in this study. So, songs in hicaz makam in different
traditional and popular genres are analyzed and it is seen that while the structural and audio-visual elements such
as forms, lyrics, styles, sounds, instruments etc. are changeable in practice, the notion of makam is stable in theory.
So, as a consequence of that it should be considered that the theory of makam is not representing by these elements,
but they have an impact on the cultural meanings of makam and this must be considered in fields which makam is
used such as performance, education etc.

*
Bu bildiri, yazar tarafndan T Sosyal Bilimler Enstits, Mzikoloji ve Mzik Teorisi Programnda 2012 ylnda
tamamlanm olan Trkiyenin Mziklerinde Makam Kavramnn 1980 Sonrasnda Kltrel Anlam adl doktora
tezi kapsamnda hazrlanarak sunulmutur.
1
Dr.
MZK VE KLTREL DOKU
Ahmed Tohumcu

38

Giri
Bu almada, Trkiyede zellikle 20. yzylda yaanan sosyo-kltrel deiimlerin mzik
retimlerine yansmas erevesinde farkl makam uygulama rnekleri zerinden makamsal
retimi anlamak veya anlamlandrmak amacyla, geleneksel ve popler btn makamsal mzik
retimlerini kapsayan ve ifade eden Trk Makam Mzii evren olarak kabul edilmi; evrenin
rneklemini ise Trk Makam Mziinin en popler ve karakteristik makamlarndan biri olan
hicaz makam zelliklerini tayan retimler oluturmutur. Bu balamda, hicaz makam zellikleri
tayan eser rnekleri incelenerek, makam kavramna ve makamsal retimlere dair yorumlamalar
yaplmtr.

Trk Makam Mzii
20. yzylda ortaya kan ve genel olarak Trk mzii kapsamnda deerlendirilen Trk Sanat
Mzii (TSM), Trk Halk Mzii (THM), ada Trk Mzii ve eitli popler mzik trleri
ile birlikte, makamsal olan ve olmayan mzik trlerinin de sistematik olarak ayrtrlma gereklilii
ortaya kmaktadr. Bu noktada, Trk Makam Mzii (TMM), olduka geni bir kapsama sahip
olan Trk mziinin alt kategorisinde yer alan ve bu mziin zellikle 20. yzylda maruz kald
sosyo-kltrel deiimler nedeniyle genilemi olan kapsamn daraltmak amacyla ortaya
koyulmu alternatif bir nitelemedir ve Trkiyenin tarihsel sre ierisinde deiimler gsteren
sosyo-kltrel yaps balamnda belirli bir corafyada retilmi makamsal nitelikteki mzikleri
ifade eder. TMM retimlerinin de Trkiyenin deien sosyo-kltrel dokusuyla paralel bir ekilde
deiimler yaad; Osmanl dneminde daha yava gerekleen bu deiimlerin Cumhuriyet
sonras ve zellikle 1970lerden itibaren modernleme ve kreselleme gibi faktrlerle ivme
kazand grlmektedir. Ancak bu deiimler Osmanl dneminde daha yava gerekletii ve
TMM tarihsel srecinin byk bir blmn de bu dnem oluturduu iin Trkiyede retilmi
makamsal nitelikteki mzikler genel algda geleneksel olarak anlamlandrlm, deiimin 20.
yzylda kazand ivme ile bu alg kuvvetlenerek popler mzik piyasasnda deien boyutun
TMMnden farkl trler olarak ortaya knda rol oynamtr.
Bu balamda, TMM retimlerinin tarihsel snrllk ieren bir alg ve anlam dahilinde
tanmlanmas ihtimaline karlk, kapsamnda geleneksel bir boyut olduu kadar, popler bir
boyutun da olduunu ayrca vurgulamak gerekir. Bu anlayla hareket ettiimizde, Trkiyede
makam olgusunun ortaya kndan itibaren yaanan btn tarihsel sreci kapsayan ve makamsal
MZK VE KLTREL DOKU
Ahmed Tohumcu

39

nitelikteki btn mzik trlerini TMM kapsamna dhil etmek gerekir. Bu durumda tarihsel sre
asndan yine geni bir kapsama sahip olan TMMni de kendi iinde kategorilere ayrma ihtiyac
ortaya kar. En genel erevede ve ancak gnmz perspektifinden yaplabilecek bu
kategorizasyon Osmanl dnemini kapsayan geleneksel bir balamda dnlerek Geleneksel
Trk Makam Mzii (GTMM) ve Cumhuriyet sonras yaanan modernleme ve kreselleme gibi
faktrlerle ortaya km, yine makamsal zellikler tayan popler alandaki retimler
dnlerek Popler Trk Makam Mzii (PTMM) eklinde yaplabilir. Bu noktada,
Trkiyedeki sosyo-kltrel deiimlerin gstergelerini gelenekselden poplere gei srecindeki
TMM retimleri zerinden tespit etme imkan da ortaya kar. Bunun nedeni hem geleneksel, hem
de popler TMM retimlerinde deimeyen tek niteliksel unsurun teknik ve teorik adan makam
kavram olmas; uygulama boyutunda ise form bileenleri, alglama, slup/tavr
2
ve ses ortam
3

gibi zelliklerin deiimler gstermesidir.

Makam Nedir?
TMM retimlerinin deimeyen unsuru olarak makam kavramn fazla teknik detaya girmeden ana
hatlaryla irdeleyecek olursak; 13. yzyldan itibaren yazlm mzik teorisi eserlerinde ilenen ana
konulardan biri olan kavramn eitli kaynaklarda yer alan tarifleri incelendiinde, hepsinin genel
hatlaryla benzer nitelikler tad grlr ve makam kavram genel bir ifadeyle ezgilerin bir ses
organizasyonu iinde ekillenmesiyle (ztrk 2011: 136) meydana gelen mziksel bir ifade ekli
olarak tanmlanabilir. Ancak bu ifade kltrel adan sadece iitme-duyum sayesinde insan
beyninde alglanr ve anlamlandrlr. Bu anlamlandrmay ifade edebilmek iin makamlar
oluturan ses organizasyonunu aklamaya ynelik kullanlan genel yntem ise makam
uygulamasnda ekseni ve ifadeyi oluturan en nemli unsur olan olarak tanmlayabileceimiz
seyir
4
kavramdr. Makam kavramnn uygulama boyutunda bir dier nemli ve ayrt edici zellii
ise mikrotonal aralklar, nanslar iermesidir. Bu nedenle de tm boyutlaryla kesin ve anlalr bir

2
slup ve tavr, ounlukla birbirine kartrlm ve e anlaml kullanlm terimlerdir. slup, anlatma, olu, deyi
veya yap biimi, tarz ya da bir sanatya, bir aa veya bir lkeye zg teknik, renk, biimlendirme ve syleyi
zellii, biem, stil eklinde tanmlanmtr (bkz. TDK Byk Trke Szlk). slubun geni kapsaml bu
kullanlnn yannda, tavr ise icrann (alma-okuma) sanatya has zellii (Say 1992: (IV) 1173) eklinde daha
bireysel ve dar kapsaml olarak kullanlmtr. Bu durumda tavrlar birleerek belirli bir slubu meydana getirirler
diyebiliriz. Bu nedenle almada slup/tavr uygulamay niteleyen iki ortak unsur eklinde ele alnmtr.
3
Bu almada kullanlan ses ortam (sound), mzik icrasnda kullanlan ses kaynaklarnn (alg ve insan sesi) tn
(renk) zellikleri kapsamnda toplu biimde oluturduklar bir boyutu ifade etmektedir ve sonuta bu sesler
topluluunun oluturduu genel anlamlandrma ve alglama asndan ele alnmtr.
4
Seyir, bir makamn sesleri arasndaki hiyerarik ilikiler dorultusunda ezginin izledii, takip ettii yol, rota olarak
tanmlanabilir.
MZK VE KLTREL DOKU
Ahmed Tohumcu

40

tanm yaplmak istendiinde; makam kavramnn ses sistemi, dizi, perde, durak, gl gibi
5
teknik
ve teorik unsurlar ortaya koyulmadan tarifi ve aklamas olduka zor yaplan hatta yaplamayan
bir kavram olduu grlmektedir. Fakat bu ekilde ancak teknik ve teorik boyutta tanmlanabilen
makam kavramnn uygulama boyutu zerinde yeterince durulmad, gnmzde yaplan makam
teorisi almalarnda zellikle ses sistemi zerine odaklanld da grlmektedir. Bu durumda
unutulmamas gereken en nemli nokta, bu kavramlatrmann yzyllar boyunca TMMnde
kullanlan ve yorumlamann duyumsal olarak alglanarak taklit edilmesine dayal bir
aktarm/retim yntemi olan mekte olduu gibi uygulama zerinden yaplmas gerekliliidir.
Bu nedenle teorik ifadenin uygulama boyutuna herhangi bir mdahalede bulunmamas, tam
tersine uygulamadan retilmesi gerekir. rnein, standart fiziksel deerler eklinde ortaya
konmaya allan ses sistemlerinin TMM uygulamasnda simgesel bir boyutu olduu ve uygulama
olmadan bir ilevi olmayaca dnldnde ses sisteminin uygulamay kavramlatrma amacyla
bir ara nitelii tad ve bu standartlamann uygulamay snrlandramayaca sylenebilir.
nk, tarihsel sre boyunca teorik boyutta ana hatlar deimeyen makam kavramnn,
uygulama boyutunda slup/tavr veya ses ortam gibi unsurlarn deiimler gsterebildii
bilinmektedir. Buradan hareketle, almada farkl makam uygulama rnekleri zerinden
makamsal retimi alglamak ve anlamlandrmak amacyla, deien mzik retim anlaynda
deimeyen tek unsurun teknik ve teorik adan makam olmasndan hareket edilerek makam
kavram evren kabul edilmi ve evrenin rneklemi olarak hicaz makam retimleri seilmitir.

Hicaz Makam rneklemi
Bu almann odakland makam evreninde rneklem olarak hicaz makamnn tercih
edilmesinin nedeni, bu makamn Trkiyedeki geleneksel ve popler mzik retimlerinde
kullanlan karakteristik makamsal ifade ekillerinden biri olmasdr. Hicaz makamnn karakteristik
zelliini oluturan ise yapsnda yer alan, duyulduunda daha kolay alglanabilmesini salayan ve
artk ikili olarak bilinen ses araln barndrmasdr. almada hicaz makamn teorik erevede
kavramlatrabilmek ve yazabilmek iin ise 20. yzylla birlikte gnmzde de halen yaygn

5
Mzikte kullanlan en yaln haliyle dizi, sekiz bitiik komu sesin kopmadan ard ardna sralanmas ile oluur. Dizi
oluumlarnda her bir ses kalndan inceye doru derecelenerek bunlara grevler verilmitir. rnein 1. derece durak
(tonic), 5. derece ise gl (dominant) olarak adlandrlr. TMMde kullanlan dizlerde ise 4. 5. 8. veya baka bir derece
gl grevini stlenebilir. Perde, makam yaplarnda veya dizilerinde kullanlan sesleri ifade eder. Bu durumda perde
ayn zamanda frekans (saniyedeki titreim says) olarak llebilen fiziksel bir deerdir.

MZK VE KLTREL DOKU
Ahmed Tohumcu

41

biimde kullanlan ancak uygulamay tam olarak yanstamad gerekesiyle eletirilen Arel-Ezgi-
Uzdilek (AEU) ses sistemine dayal porteli nota yazm sistemi kullanlmtr. Burada vurgulanmas
gereken nokta, az nce belirttiim gibi uygulama farkllklar nedeniyle ses sistemlerinin
makamlarn yazl ifadesinde ve anlatmnda simgesel boyutu oluturan bir yntem, ara eklinde
dnlmesi gereklilii ve AEU sisteminin de bu yntemlerden biri olduudur.
AEUe gre hicaz makam, genellikle drt farkl oluumun -hicaz, hmayun, uzzal,
zirgle- bir arada kullanlmasyla meydana gelen bir yap sergilemekte ve bu oluum genel olarak
hicaz makam eklinde isimlendirilmektedir. Teorinin uygulamadan retildii dncesiyle hicaz
makamnda bestelenmi eserler incelendiinde de bu eserlerde grlen ortak nitelikler genellikle
ortalama hicaz dizisi (zkan 1998: 132) olarak isimlendirilen bir dizi ve bu dizideki seslerin
ezgisel organizasyonuyla aklanabilmektedir (bkz. ekil 1). Asl ifadenin uygulamada yani
duyumsal boyutta olutuu anlayyla hareket edildiinde ise kullanlan ses sisteminin bu
durumda bir nemi kalmamakta, ses sistemi yazm boyutunda deiebilir sembolik bir nitelik
tamaktadr. Bahsettiim gibi makamlarn teorik ifadesi uygulama boyutundan elde edildii iin,
ncelikle uygulamann yani icrann dolaysyla da duyumun yaratt alg ve kodlarn tespiti
gereklidir. Bu da ancak iitme/duyum yolu ile birey baznda gerekleir. Bu balamda, hicaz
makamnda bestelenmi eitli eserlerin 20. yzylda kayt teknolojisi sayesinde kaydedilmi
rnekleri incelendiinde, makamsal nitelikteki mzik retimlerinde deien uygulama anlaynn
yannda deimeyen unsurun teknik ve teorik adan makam kavram olduu grlebilir.

ekil 1: AEU Sistemine Gre Hicaz Makam dizileri

MZK VE KLTREL DOKU
Ahmed Tohumcu

42

Geleneksel arklar
Osmanl dneminde retilen makamsal mziklerin deien en nemli zellii formal yap olmu
ve 19. yzyla kadar kr, beste, ar semai, yrk semai gibi byk formda eserlerden oluan
fasllar, 19. yzyl ortalarndan balayarak 20. yzylda yalnzca ark formunun hkim olduu bir
ekle dnmtr. Bu nedenle, gemii 16. yzyla kadar uzand bilinen (Tohumcu 2009: 713)
ve 19. yzylda Hac Arif Beyle birlikte yaygn olarak kullanlan klasik eklini alan
6
bu bakmdan
geleneksel repertuarn devam niteliindeki ark formu retim srecinin -byk formlarn
retimindeki azalmaya ramen- 20. yzylda da devam ettii grlmektedir. Bu dnemde,
fasllarn da artk sadece ark formundaki szl eserlerle icra edilmesi ile repertuar oluturan
arklarn hem geleneksel repertuardan hem de yeni retimlerden olutuu sylenebilir.
Bu balamda, TMMnin 20. yzyldaki geleneksel repertuarnn uzants olarak
verilebilecek ilk rnek, smail Dede Efendinin hicaz makamnda besteledii ey bt-i nev eda adl
arksdr (bkz. ekil 2). Bu eser, 20. yzyl balarndan gnmze popler mzik piyasasnda da
sklkla icra edilen arklardan biridir. Geleneksel repertuara ait olduu iin eserin Mnir Nurettin
Seluk, Zeki Mren, Tln Korman gibi birok icrac tarafndan geleneksel TMM alglar ve
slup/tavr ile icrasnn yan sra; Samime Sanay, Belks zener gibi icraclar tarafndan TSM ses
ortam ile; Zlf Livaneli ve stanbul Modern Folk Topluluu gibi grup ve icraclar tarafndan ok
sesli ve bat orkestra ses ortam ile; TRT tarafndan koro ses ortam ve hatta mehter repertuarnda
yer almasyla askeri mzik ses ortam gibi birok farkl ekilde seslendirildii ve bu rneklerde de
makamsal yap deimezken deien unsurun slup/tavr ve ses ortam zellikleri olduu
grlmektedir.

6
18. yzyl balarndan Hac rif Beye kadar geen zaman diliminde sark formunun yapsal zelliklerinin
deiiklikler gsterdii grlmektedir. ark formunun deikenlik gsteren yapsn bir nevi standardize ederek klasik
bir ekle dntren 19. yzyln en nemli ark bestekr olan Hac rif Beydir. Ayrntl bilgi iin bkz. Tohumcu
2009: 715.
MZK VE KLTREL DOKU
Ahmed Tohumcu

43

ekil 2: Hicaz ark, Ey bt-i nev-eda, bir blm

Fantezi ve Film arklar
II. Dnya Sava yllarnda yani 1940lardan sonra Trkiyede Avrupa ve Amerikan filmlerinin
yerini zellikle Msr ve dier Arap filmlerine brakmasyla birlikte, artk tamamen ihtiyaca ynelik
arklarn bestelenmeye balad bir dneme girildii; Msr ve Arap filmlerine Trke dublaj
yaplrken szl mzik eserlerinin yerine de Trke eserlerin monte edilmesi zorunluluunun
doduu ve bunun sonucunda bir film mzii akmnn balad grlmektedir. Bu akmla
birlikte Msr filmlerinde yer alan mziklerin sre olarak uzun olmas sebebiyle yerlerine konulan
Trke szl arklarn da daha uzun srmesi gereklilii ortaya karak daha uzun ark szlerine
ve besteleme anlayna ihtiya duyulmu ve sonuta klasik ark yapsndan farkl olan ve fantezi
ark ad verilen yeni bir oluum ortaya kmtr. Fantezi ve film arks akm ile Sdettin Kaynak
ve Mnir Nureddin Seluk gibi pek ok besteci de bu formda eserler bestelemeye balamlardr.
Fantezi ve film arksna rnek olarak Sadettin Kaynakn 1939 ylnda vizyona giren Muhsin
Erturulun Allahn Cenneti adl filmi iin besteledii ve filmin barol oyuncusu Mnir Nurettin
Selukun seslendirdii hicaz makamndaki Deli gnl
7
adl arks verilebilir.

7
Eseri dinlemek iin bkz. http://www.youtube.com/watch?v=Wi-zIa1r1xI
MZK VE KLTREL DOKU
Ahmed Tohumcu

44

Trk Sanat Mzii (TSM)
TMM retimlerinde fantezi ve film arks akm ile serbest bir nitelik kazanan beste ve icra
tarznn yannda, 1960lardan itibaren sanayileme, kentleme gibi faktrlerle ve gazino kltrnn
de etkisiyle birlikte dil gibi form bileenlerinin yannda slup/tavr, alg ve ses ortam gibi
uygulama zelliklerinin de deiim gstermeye balad ve toplumda yaanan siyasi ve ekonomik
deiimlerle paralel bir ekilde GTMM uygulamasnda gzlenen bu deiimin Trk Sanat Mzii
(TSM) ad altnda biimlendii grlmektedir. Bu nedenle mzikologlar tarafndan yeni bir tr
olarak
8
nitelendirilen ancak makamsal olmas ve geleneksel repertuara eklemlenmesi nedeniyle
terminolojik olarak da gnmzde geleneksel mzik veya bu mziin devam eklinde alglanan
TSM; GTMM retimlerinin deitirdii boyutun bir gstergesi olarak nitelenebilir. TSM
repertuarna rnek olarak bu tarzn nc isimlerinden Suat Saynn Sevemez Kimse Seni
9
adl
hicaz arks verilebilir (bkz. ekil 3). Suat Saynn 1967 ylnda seslendirdii bu eseri, geleneksel
icrann alg, ses ortam, dil, ritim ve slup/tavr gibi ynlerden deiimi ve poplerlemesinin de
bir gstergesidir.

ekil 3: Hicaz ark, Sevemez Kimse Seni, bir blm.

8
rnein; Blent Aksoy, Trk Sanat Mziini eski mziin kalntlar zerinde treyen fakat makam kavramndan
giderek uzaklaan yeni bir tr eklinde deerlendirmektedir. Ayrntl bilgi iin bkz. Aksoy 1999:34.
9
Eseri dinlemek iin bkz. http://www.youtube.com/watch?v=67uXDWlxmUw
MZK VE KLTREL DOKU
Ahmed Tohumcu

45

Anadolu Pop-Rock
zellikle 1950lerden sonra dnyada birok alanda tketimin oalmas ve siyasi anlayn
deimesiyle birlikte Trkiyede caz, hafif mzik, tango ve rock and roll gibi popler yabanc mzik
trlerinin yaygnlat ve yabanc kaynakl eserlerin Trke szl olarak seslendirildii aranjman
akmyla birlikte bir hafif mzik akmnn da balad grlmektedir. Bununla birlikte 60 ve 70li
yllarn rock mzii akmnn, THM ile sentezi sonucunda oluan ve Anadolu Pop-Rock olarak
adlandrlan mzik tr de geleneksel halk mzii retimlerinin farkl alg, slup/tavr ve ses
ortam ile deien yorumlama boyutunu gstermesi asndan nemli bir konuma sahiptir. Bu
nedenle, makamsal nitelikteki trklerin farkl tarzda yorumlanmas ile meydana gelen Anadolu
Rock-Pop tr de TMM kapsamnda deerlendirilmelidir. Bu tre rnek olarak Edip
Akbayramn ilk olarak 1974 ylnda Anadolu Rock slup/tavr ve ses ortamyla yorumlad
Demen benim gaml yasl gnlme
10
adl trk verilebilir (bkz. ekil 4).

ekil 4: Demen Benim Gaml Yasl Gnlme, bir blm

10
Eserin icras iin bkz. http://www.youtube.com/watch?v=XW6JDAId6Ts
MZK VE KLTREL DOKU
Ahmed Tohumcu

46

Arabesk
1950li yllardan itibaren, Trk hafif mzii ve Anadolu pop-rock akm ile ayn dnemde,
GTMM ve dnemin popler oluumlarnda grlen Arap ve bat mzii motiflerini dn alm,
szleri iten, basit, anlalmas kolay, mzii esnek, rahat, ksacas hem batdan hem de doudan
esintiler tayan ve piyasa mzii ad verilen bir mzik (Gngr 1993: 81) ortaya kmtr.
Trkiyede 1950-1960 yllar arasnda yaanan kentleme ve gn etkisiyle byk kentlerdeki
nfusun artmas ve gecekondulama gibi faktrlerle toplumsal dengelerin ve tketim
alkanlklarnn deimesi mziksel alanda da kendini gstererek, oluan bu piyasa mziinin
hzla yaygnlamas Suat Sayn, Ahmet Sezgin, Sinan Suba, Orhan Gencebay gibi isimlerin de bu
alanda retim ve almalar yapmalarn salamtr. Sonu olarak, zellikle Orhan Gencebayn
almalaryla, kendisinin serbest almalar eklinde nitelendirdii ancak yaygn bir ekilde
arabesk olarak bilinen ve etkisini uzun yllar srdrecek bir mzik tarz ortaya kmtr. Arabesk
tarz dier trlerden ayran zellikler, Gencebayn slup/tavr, alg ve ses ortamna yeni katklar
ile belirginlik kazanmtr diyebiliriz. Gencebayn balama ve arabesk ses ortamnn nemli bir
simgesi olacak elektro balamann yan sra, GTMM alglar, bat mzii alglar ve farkl
kltrlere ait -sitar, ud, buzuki, obua gibi- alglar kullanmasnn, bu almalarn besteleme
tekniinin yan sra serbest olarak nitelenmesinde nemli bir ilevi olduu sylenebilir. Arap tarz
orkestrasyonla birlikte kalabalk bir orkestra, keman ailesinden oluan bir yayl grubu ve arap
ritimlerinin hakim olduu bir perksyon grubunun ekillendirdii ses ortamyla yine makamsal
nitelik tayan fakat yeni bir tr eklinde alglanan bu mzik akm zamanla popler mzik
piyasasnda hakimiyet kurarak birok icracy da etkilemitir. Serbest almalar yani Arabesk
mzik tarzna rnek olarak Orhan Gencebayn 1980 ylnda yaynlanan Ak Ben Yaratmadm
adl uzunalar albmnde yer alan hicaz makamndaki Zaman Akp Gider
11
adl arks verilebilir
(ekil 5). Bu eser serbest icra ile deien ses ortamnn yan sra geleneksel hicaz makam
zelliklerini tamas asndan nemli bir rnektir.

11
Eseri dinlemek iin bkz. http://www.youtube.com/watch?v=4U3xYrxusSI
MZK VE KLTREL DOKU
Ahmed Tohumcu

47

ekil 5: Hicaz ark, Zaman Akp Gider, bir blm.

Taverna
1970lerden itibaren gelien teknoloji ile buluan arabesk tarzn ses ortamnn deiiklikler
gsterdii ve bunun sonucunda oluan tarzn taverna mzii eklinde adlandrld
grlmektedir. lk nce piyano, daha sonra elektronik org ve synthesizer (sintizayzr) eliinde tek
bana alp syleyen ve piyanist-antr olarak tanmlanan erkek arkc figr, arabesk tarzn
dolaysyla TMMnin o dnemdeki yeni temsili eklinde tanmlanabilir. Bununla birlikte, kullanlan
solo alglardan piyano ve daha sonrasnda elektronik orgla birlikte ud ve elektro gitar gibi
alglarn da arabesk tarz yorumla icra edildii, ritim olarak ise sadece elektronik motiflerin
kullanld grlmektedir. Taverna mzii alannda rnek olarak Cengiz Kurtolunun 1986
ylnda yaynlanan Unutulan albmnde yer alan hicaz makamndaki duvardaki resim
12
adl
arks verilebilir (bkz. ekil 6). Eserde zellikle arabesk ses ortamndaki deiimin bir gstergesi
olan piyano kullanm ve synthsyzer ritimlerinin yan sra solistin icra tarznda makamsal nitelii
pekitiren mikrotonal nanslar, sslemeleri ve slup/tavr kullanmas da nemlidir.

12
Eseri dinlemek iin bkz. http://www.youtube.com/watch?v=TLTqo_P2JuA
MZK VE KLTREL DOKU
Ahmed Tohumcu

48

ekil 6: Hicaz ark, Duvardaki Resim, bir blm.
Pop
1990l yllardan itibaren arabesk ve dier popler trlerin dnda zellikle 1950lerde Trke
szl hafif mzik ile balayan ve 70li yllardan itibaren Trkiyede bat popler kltrnn
etkisiyle oluan mzik retimleri eklinde tanmlanabilecek olan pop mziin de etkisini
srdrd ve zellikle 90l ve 2000li yllardaki pop mzik retimlerinin de makamsal nitelik
tad grlmektedir. Pop ses ortamna sahip makamsal retimler yapan icraclara rnek olarak
Erol Bykbur, Erol Evgin, Ajda Pekkan, Sezen Aksu, Zerrin zer gibi isimlerin yannda 90l
yllarda Akn Nur Yengi, Harun Kolak, Sertab Erener ve Tarkan gibi birok isim verilebilir. Bu
tre rnek olarak Erol Evginin 1976 ylnda seslendirdii te yle Birey
13
(bkz. ekil 7) adl
eser verilebilir. Hicaz makamnda bestelenmi bu eser TMMnin pop ses ortam, slup/tavr ve
alglar ile icras asndan deien anlay gstermesi nedeniyle nemlidir.

13
Eseri dinlemek iin bkz. http://www.youtube.com/watch?v=cnIGAdrDJuU
MZK VE KLTREL DOKU
Ahmed Tohumcu

49

ekil 7: Hicaz ark, te yle Birey, bir blm.
Arabesk Rock-Metal
Pop mziin yan sra rock ve metal mziin de Trkiyede poplerleerek 2000li yllarda etkisini
srdrd ve makamsal yapy kullanan rock ve metal mziin arabesk rock/metal eklinde
isimlendirildii de grlmektedir. Rock/metal mzik ses ortam iinde hicaz makamnn
kullanld eserlere rnek olarak, bu alanda retimler yapan Trk metal mzik gruplarndan
Pentagramn 2001 ylnda yaynlanan Unspoken albmnde yer alan, alg/vokal teknii ve ses
ortam asndan rock/metal mzik zelliklerinin kullanld fakat makamsal nitelikte tamamen
hicaz hmayun makam zellikleri gsteren Lions in a Cage
14
(bkz. ekil 8) adl eseri verilebilir.

14
Eseri dinlemek iin bkz. http://www.youtube.com/watch?v=XLrWMh19wHY
MZK VE KLTREL DOKU
Ahmed Tohumcu

50

ekil 8: Pentagram, Lions in A Cage, bir blm.

Sonu
Cumhuriyet sonras ve zellikle 1970lerden itibaren teknoloji ve kreselleme gibi faktrlerle
hzn iyice arttran kltrel deiimlerin kendini daha keskin izgilerle belli etmesi; geleneksel
unsurlarn hzl toplumsal deiimle abuka deimesi; geleneksel ve popler retimler arasndaki
farklarn belirginlemesi gibi nedenlerle 20. yzylda gerekleen makamsal nitelikteki popler
retimlerin TMM kapsamnda grlmedii ve dikkate alnmad sylenebilir. Bunun nedeni de
geleneksel TMM retimlerinde kullanlan alg, slup/tavr, ses ortam veya form bileenleri gibi
unsurlarn zamanla sosyo-kltrel deiimle paralel bir dorultuda deiim gstermesidir.
Bu balamda, almada verilen ve hicaz makam zellikleri tamalar nedeniyle TMM
kapsamnda yer rneklerde de grld gibi gelenekselden poplere btn TMM retimlerinde
belirleyici ve niteleyici unsur olan makamsal yapnn teknik ve teorik adan deimedii;
MZK VE KLTREL DOKU
Ahmed Tohumcu

51

uygulama boyutunda ise slup/tavr ve ses ortam gibi kltrel yorumlamalarn deiimler
gsterdii grlmektedir.
zellikle 20. yzyl Trkiye popler mzik retimlerinden arabesk, taverna, rock, metal veya pop
gibi trler de teorik adan makamsal nitelik tamalarna ramen, geleneksel olarak kodlanan ve
deien form, slup/tavr, ses ortam gibi zellikleri nedeniyle kltrel adan farkl ekillerde
yorumlanmakta ve anlamlandrlmaktadr. Bu durum, kltrel algda geleneksel bir zemin zerine
oturtulmu TMMnin ve makam kavramnn tanmlanmas ve anlam kazanmasnda da anakronik
yorumlara zemin hazrlamaktadr. Bu nedenle, makam kavramna atfedilen kltrel kodlarn
tespiti ve analizinde bahsedilen unsurlarn rol irdelenmeli; bu unsurlar uygulama/icra ve eitim
gibi alanlarda dikkate alnmaldr.

Referanslar
Aksoy, Blent. 1999. Cumhuriyet Dnemi Musikisinde Farkllama Olgusu, Cumhuriyetin Sesleri,
stanbul: Tarih Vakf Yaynlar. s. 30-35.
Gngr, Nazife. 1993. Sosyokltrel Adan Arabesk Mzik. stanbul: Bilgi Yaynlar.
zkan, . Hakk. 1998. Trk Musikisi Nazariyat ve Uslleri Kudm Velveleleri. stanbul: tken
Yaynlar.
ztrk, Okan Murat. 2011. Anadolu Yerel Mziklerinde Yaptalar Olarak Makam ve Usl
Kavramlar. Trkiyede Mzik Kltr. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yayn.
Say, Ahmet. 1992. Mzik Ansiklopedisi (4 Cilt). Ankara.
Tohumcu, Ahmed. 2009. Trk Mzii Terminolojisinde Yozlama / rnek Olay Analizi: ark
Formu 38. Icanas Uluslararas Asya ve Kuzey Afrika almalar Kongresi Bildiriler. Ankara. (2): 711
718

Diskografi
Seluk, Mnir Nurettin. (1939). Deli Gnl Gezer Gezer Gelirsin,
<http://www.youtube.com/watch?v=Wi-zIa1r1xI>
MZK VE KLTREL DOKU
Ahmed Tohumcu

52

Sayn, Suat (1967). Sevemez Kimse Seni,
<http://www.youtube.com/watch?v=67uXDWlxmUw>
Akbayram, Edip. (1974). Demen Benim Gaml Yasl Gnlme,
<http://www.youtube.com/watch?v=XW6JDAId6Ts>
Gencebay, Orhan. (1980), Zaman Akp Gider,
<http://www.youtube.com/watch?v=4U3xYrxusSI>
Kurtolu, Cengiz. (1986). Duvardaki Resim,
<http://www.youtube.com/watch?v=TLTqo_P2JuA>
Evgin, Erol. (1976). te yle Birey, <http://www.youtube.com/watch?v=cnIGAdrDJuU>
Pentagram. (2001). Lions in a Cage, <http://www.youtube.com/watch?v=XLrWMh19wHY>

MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

53

MZKAL-KLTREL BELLEN BR YANSIMASI OLARAK
LKRETM MZK DERS KTAPLARINDA HALK EZGLER
(AZERBAYCAN-TRKYE KARILATIRMASI)

Attila zdek
1

argor73@hotmail.com

Abstract
Folk Melodies in Primary Education Text Books as a Reflection of Musical-Cultural
Memory (A Comparison of Azerbaijan and Turkey)
A large part of the cultural memory records of communities consists of folk melodies because folk melodies include
information belonging to the sub-dimensions of culture such as language, history, beliefs, traditions, clothes, cuisine
and so on and they also express emotions and ideas of communities. The fact that folk melodies are such important
cultural memory keepers increases their importance in the teaching of music. The subject of benefiting from folk
melodies in the teaching of music has been expressed by various researchers, numerous studies have been conducted
in this regard and models of music teaching based on folk melodies have been developed. In our country, too, the
place of folk music and folk melodies was considered to be important in music teaching in tghe early years of the
republic. However, it would not be wrong to say that in time an approach based on borrowing and imitation grew
stronger in music education instead of making use of folk melodies. When the matter is viewed from this
perspective, the sources of melodies used in general music teaching seem to be important. Whether the melodies used
are of folk music origin or not or at least whether they are melodies composed with that perspective are important
for our study. Azerbaijan and Turkey, which share the same historical and cultural roots and use a common
language but are two independent states, have been chosen as models of comparison because it is thought that art
education in Azerbaijan and hence music have attained certain levels and constitute a well-known cultural
structure on a global level. Thinking that the progress that countries make in the fields of music and education are
directly related to their own specific values and cultural memories, we decided to make a comparison between these
two countries and obtain data that were in support of this idea. Textbooks, leading materials used in music
education in primary education, which is the most important stage of general music education, were chosen for
comparison. In primary education music textbooks, whether total folk music melodies and compositions of national
composers and initial melodies bear national characteristics or not were compared on the basis of grade and the data
that were obtained were presented in tables in frequencies and percentages.

1
r. Gr. Dr.; Necmettin Erbakan niversitesi, Ahmet Keleolu Eitim Fakltesi, Mzik Eitimi Ana Bilim Dal
MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

54

GR
Problem Durumu
Kltr insanolunun doayla birlikte ya da doaya kar yapt ve ortaya koyduu btn somut-
soyut rnlerin bir btndr. nsanolu hayatta kalmak, beslenmek, barnmak, soyunu devam
ettirmek, elenmek, zlmek vb. birok davran zaman iinde edindii kltrel aktarmlarla
renmitir. Bu kltrel aktarmlarn alar ilerledike ekli, boyutu, ierii, anlam deise de
tarihsel kklerden gelen geleneksel kltrel retilerin/aktarmlarn ok daha zel ve byk bir
anlam vardr. Bir topluma ait geri dnk bir kltrel bellek haritas kartmaya altmzda
geleneksel dediimiz, kkleri gemile dorudan ilikili alanlar taramak en doru verileri bize
salayacaktr. Bu sebeple de kltrel bellein en iyi depoland alanlar geleneksel kltr olarak
isimlendirebileceimiz alanlar ve bunlarn alt balklar olabilir.

Geleneksel kltrler; kukusuz lkelerin tarihsel srelerinden szlerek gelen ve ait
olduu lkenin geleceini belirleyen hemen her trl atlma kaynaklk edebilecek genetik
ekirdekleri bnyesinde tayan yaamsal dinamiklerdir. Bu dinamikler kltrn deiim zelliiyle
birlikte zaman iinde bir takm deiikliklere urasalar da toplumlarn kendi ifadelerini
koruyabilmeleri geleneksel kltrdeki ekirdek unsurlarn korunmasyla mmkn olabilmektedir.
Toplumlar bir arada tutan ve yaatan o toplumun kendine ait kltrdr. Sahip olduklar
kltr korumak ve gelecek nesillere aktarmakla ykml olan toplumlar hem imdiyi hem de
gelecei ruh birliine sahip bir sosyal birliktelik iinde gerekletirmeye alrlar. Ot kk stnde
biter. atasznde vurguland zere toplumlar kendi kltrel yap ve kkleriyle hayata tutunurlar
ve bu gemileri zerinde olgunlarlar. Bu dnceden uzaklaan toplumlar ise ya bozulmu ya
dalm ya da tamamen yok olmulardr (Bykyldz 2009: 13).
Kltrel birikimin ya da baka bir deyile dokunun olumas iin zaman faktrne bal
olarak aktarm olanaklar, sosyolojik, siyasi, iklimsel ve corafi deiimler ile baka kltrlerle
etkileimlerin belirleyici olduu grlmektedir. Ancak burada gemiten gelen birikimin
korunmas ve aktarlmas olduka nemli kabul edilmektedir. Dier etkenlerin kltrel dokuyu
deitirici ve zedeleyici etkileri olabilecei de ortadadr.
Kltr, ulusallk ve evrensellik gibi iki boyutlu bir kavramdr. Bu noktada saf bir kltrden
bahsetmek mmkn deildir. Birbirlerini etkileyen kltrler, kendi bnyelerine uygun deiimleri
zamanla kabul edip benimseyebilirler. Ancak tm dnyann tek tip bir kltrel yaplanmaya
dnmesi, gereklemesi imknsz bir sonu olarak dnlmelidir (Kaar, 2010: 155).
MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

55

nsan kltrle domaz, kltre doar ve onu yeniden reterek tarihini yaar ve yazar. Bu
sebeple de her toplum bireyinin doduktan itibaren mutlaka doalama ezgiler, halk ezgileri,
ninniler, ilahiler, dn trkleri vb. mzikal yaplarla etkileimi olmaktadr. Avrupa klasik mzik
anlay da bu gerekler ierisinde domu ve olgunlamtr. Sekin mzik eserleri kendi kltr
ve tarihi ierisinde kendi dinleyicisi, icracs ve bestecisiyle birlikte gelimitir (Ayan 2011: 44).
Kltr, kimlik ve kiilik kayna olarak ulusal kimlik ve ulusal kiilik kavramlarnn
oluumunu salayan en nemli kavramdr. Ulusal devlet, ulusal dayanma, ulusal birlik-btnlk,
ulusal zgrlk, ulusal bamszlk ve ulusal egemenlik; tamamen kltre, ulusal kltre ve onunla
oluan ulusal kimlik ve kiilie dayanmaktadr (Uan 2000: 58).
Her ne kadar kltrn bir alt katman olarak mzikten bahsetsek dahi kltrn aktarm
ara ve alanlarnn banda mziin geldiini sylemek gerekmektedir. Kltrn varl, yaamas
ve aktarlmas konusundaki en nemli ara olan mziin bu zelliiyle aslnda kltrel kimliin en
nemli temsilcisi olduunu kabul etmemiz gerekmektedir. Mzikal-kltrel kimlik olarak
dnebileceimiz bu i ie kavramn geleneksel mzikler iinde olgunlat ve bu mziklerin
sahiplenilip yaatlmasyla mzikal-kltrel kimliin olgunlap salkl zeminlere oturaca
dnlmektedir.
Halk ezgilerini ise tanmlamaya altmz mzikal-kltrel kimliin bir hafzas/bellei
olarak dnmek yanl olmaz. nk halk ezgileri ierisinde; dil, tarih, inanlar, gelenekler,
kyafetler, eyalar, yemek kltr vb. kltrn alt balklarna ait bilgiler yaatlp aktarld gibi
topluma ait duygu ve dnce yk de dile getirilmektedir. Halk ezgilerinin bu denli nemli bir
kltrel bellek haritas olmas onlarn mzik eitimi ierisindeki nemini de olduka arttrm,
mzik eitiminde halk ezgilerinden faydalanlmas konusu birok aratrmac tarafndan dile
getirilmi ve bu konuda saysz almalar yaplarak halk ezgileri odakl mzik eitimi modelleri
gelitirilmitir.

lkemizde de mzik eitimi yaplanmas ierisinde halk mziinin ve ezgilerinin yeri
zellikle cumhuriyetin ilk yllarnda nemli kabul edilmitir. Ancak zaman ierisinde lkemizde
mzik eitiminde halk ezgilerinden yararlanma yerine aktarmac ve yknmeci bir anlayn da
gittike glendiini sylemek yanl olmaz. Bu dorultuda dnldnde genel mzik
eitiminde kullanlan ezgi daarnn kaynaklar nemli grlmektedir. Kullanlan ezgilerin halk
mzii kaynakl olup olmad ya da en azndan o dncede bestelenmi ezgiler olup olmad
aratrmamz asndan belirleyici zelliklerdir. Ayn tarih ve kltrel kklere sahip, ortak dili
MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

56

kullanan iki ayr devlet olarak Azerbaycan ve Trkiye bu konuda karlatrma modelleri olarak
seilmitir. nk Azerbaycandaki sanat eitiminin ve dolaysyla mzik eitiminin belirli
seviyeleri zorlad, dnya platformunda kendi kltrel kimlii ile tannan bir yapy oluturduu
dnlmektedir. lkelerin mzik ve eitimi alannda aldklar mesafenin kendi z deerleri ve
kltrel bellekleri ile dorudan ilikili olduu dncesiyle bu iki lke arasnda karlatrma
yaplarak bu tezi destekler veriler elde edilmeye allmtr. Genel mzik eitiminin en nemli
basama olan ilkretim basamandaki mzik eitiminde kullanlan materyallerin banda gelen
ders kitaplar ve ierikleri karlatrma iin seilmitir.
lkemizde 2011/2012 yl sonuna kadar eitim/retim basamaklarnn en nemlisi olan
ilkretim basamann sekiz yldan olutuu, derslerin 40ar dakikalk saatlerle ilendii ve ilk
snfta haftada ikier saat dier snflarda haftada birer saat mzik dersinin programda yer ald
bilinmektedir. Bu yl yeni balayan uygulamayla 8 yllk zorunlu olan ilkretim kavram yerine 4
yl ilkokul, 4 yl ortaokul ve 4 yl liseden oluan 12 yllk zorunlu eitime geilmitir. nceki
yapdan farkl olarak ilk sekiz ylda (ilkokul+ortaokul) mzik derslerinin hepsinin haftada birer
saate drld, ikinci drt ylda ise semeli olmak kaydyla mzik dersine haftalk 2 ya da
istee bal olarak 4 saatlik bir olanak saland grlmektedir. lkemizdeki ilkokullarn ve
ortaokullarn fiziksel yaps, idarecilerin, velilerin ve toplum genelinin sanat ve mzik algs ve
grev yapan mzik retmeni says gibi gerekler dnldnde yeni yaplanmann mzik
eitimi asndan pek de i ac olduu sylenemez. Hli hazrda ilkretimin Azerbaycanda da
lkemizde geen yllarda olduu gibi 8 yldan olutuu yaplan aratrmada ortaya km ve sekiz
yllk bu sre ierisinde mzik derslerinin birinci snflarda musiqi dier snflarda ise musiqi ve
name ad altnda haftada birer saat olarak okutulduu tespit edilmitir (2008/2009 Tedris Plan).
Azerbaycan ve Trkiyenin tarihten gelen ortak kltrel gemilerine paralel bir ekilde
benzer mzik kltrlerine sahip olduklar, iki lkenin halk mziklerinin olduka benzer zellikler
tad, ilkretim srecinin iki lkede de sekiz yllk bir sreci kapsad ve bu sre ierisinde de
mzik eitimine haftada bir saatlik sre ayrld grlmektedir.
Bu dncelerle aratrmann problem cmlesi;
Mzikal-Kltrel bellein bir yansmas olarak ilkretim mzik ders kitaplarnda halk ezgilerinin
durumu nasldr? eklinde oluturulmutur. Bu problem cmlesinden yola klarak yaplan
aratrma, problem ve zmleriyle ilgili sabit tespitler iin iki lke arasnda karlatrmal bir
model ile biimlendirilmitir.
MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

57

almann Amac
Azerbaycan ve Trkiye arasnda ilkretim mzik ders kitaplarnda yer alan ezgilerin snflara gre
ve genel toplamda hangi trde ezgiler olduklarn, halk mzii ezgilerinin orann, ezgilerin
genelinde bestecilerin geleneksel mzik karakterlerinden faydalanp faydalanmadklarn, balang
ezgilerine ilikin tercihlerini ve bestecilerin yerli bestecilerden tercih edilip edilmediiyle ilgili
durumu belirlemektir.

almann nemi
Farkl konularla ilgili karlatrmal aratrma yntemi birok farkl lke arasnda ya da
Azerbaycan ile Trkiye arasnda yaplm olmasna karn aratrma konumuza benzer bir
karlatrmal aratrmann imdiye kadar yaplmam olmasndan dolay alma nemli kabul
edilmektedir.

Snrllklar
Aratrmann snrllklar; Trkiyede ve Azerbaycanda 2011/2012 eitim-retim ylnda
ilkretim basamanda kullanlan mzik ders kitaplar ve bu kitaplarda notas bulunan ezgiler ile
belirlenmitir.

Yntem
Aratrmann durum tespitine dayal bir amac olduundan evren ve rneklem gibi ayrmalar sz
konusu olmayp, alma alan olarak belirlenen hedeflerin tamam incelenmi ve analiz edilmitir.
Aratrmann snrllklar zaten hedef alnan alma alannn tamamn iaret etmektedir. Bu
dnceyle tekrar belirtmek gerekirse alma alan/evren/veri toplama arac Azerbaycan ve
Trkiyede 2011/2012 eitim-retim ylnda ilkretim 1. snftan 8. snfa kadar mzik
derslerinde resm onayla kullanlan ders kitaplardr. Kitap ieriklerindeki hedef ise kitaplarda
sylenilmesi, alnmas ya da dinlenilmesi nerilmi ve notas verilmi ezgilerdir. Dinlenilmesi
tavsiye edilmi ancak notas verilmemi ya da notas olmadan sadece szleri yazlm ezgiler
dikkate alnmamtr. lk nce her snfn mzik ders kitab ieriindeki ezgilerin; ocuk arks,
tekerleme, mar, szsz ezgi, halk mzii ezgisi ya da dier mzik trlerinde ezgi olmasna gre
MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

58

saysal olarak karlatrlmtr. Daha sonra ders kitaplarndaki balang ezgisi tercihleri, ezgilerin
tonal yapda olup olmadklar, ezgilerin geleneksel mziklerin modal/makamsal yapsndan ya da
l yapsndan faydayla bestelenip bestelenmedii, ulusal bestecilerin ve yabanc kaynakl
eserlerin oran da incelemeye tbi tutulmutur. Her snfa ait frekans yzde hesabyla ortaya
konulan tablolar en son olarak da genel bir tabloda birletirilerek iki lke arasnda ilkretimin
btnne ait bir karlatrma yaplmtr.

Bulgular ve Yorumlar
Aratrmada veri toplama arac olarak kullanlan kitaplar, Azerbaycandan; Recebov ve Babayeva
(2007a, 2007b, 2007c, 2007d), Zlfqarov ve Xelilov (2006), Aliyeva ve ark. (2007), Kazmov ve
ark. (2007), Quliyev ve ark. (2007); Trkiyeden ise Ko (2009), zdemir (2009), zdemir ve Ko
(2009a, 2009b), Yaar ve ark. (2009a, 2009b, 2009c, 2009d, 2009e), Yaar ve ark. (2010a, 2010b),
Yaar ve ark. (2011) ve Yaar ve Ycesoya (2009) ait ilkretim mzik ders kitaplardr.
lkretim 1. Snf Mzik Ders Kitaplarna likin Bulgular

TABLO I Trkiye Azerbaycan
ocuk arks 15(%68) 32(%53)
Tekerleme 3(%13,5) -
Trk-Halk Mzii
Ezgisi
1(%5) 8(%13)
Mar 3(%13,5) 1(%2)
Szsz Ezgi - 19(%32)
Toplam 22(%100) 60(%100)
Tablo I. Trkiye ve Azerbaycan lkretim 1. Snf Mzik Ders Kitaplarndaki Ezgi Trleri
Dalm

MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

59

Tablo II. Trkiye ve Azerbaycanda lkretim 1. Snf Mzik Ders Kitaplarndaki Ezgilerin Halk
Mzii Karakteristiklerini Tama Durumlar

lkretim 1. snfa ait mzik ders kitaplarnn iki ayr tabloda karlatrld
grlmektedir. Tablo Ie gre ilk gze arpan Azerbaycanda kullanlan ilkretim birinci snf
mzik ders kitabndaki ezgi saysnn 60 olmas, buna karn lkemizde bu saynn 22de
kalmasdr. Azerbaycanda renilmesi, alnmas, sylenmesi ve dinlenilmesi nerilen ezgilerin
Trkiyeye oranla kat fazla olduu, Azerbaycanda ilkretim birinci snf mzik eitiminde
kullanlan ezgilerin te birinin szsz ezgilerden oluuyor olmasna karn lkemizde szsz
ezgilerden faydalanlmad, ocuk arklarnn halk ezgilerine oranna bakldnda ise lkemizde
1/15lik orana karn Azerbaycanda 1/4lk orann dikkat ektii grlmektedir. Dier taraftan
Tablo II incelendiinde birinci snf ocuklarnn syleyemeyecei teknik olarak belli olan stikll
Marmzn dinletilmek zere nerildii ve majr yapdaki tonal bir ocuk arksnn lkemizde
balang ezgisi olarak tercih edildii buna karn Azerbaycanda modal/makamsal yapdaki bir
ezginin tercih edildii, tonal yapdaki ezgilerin orannn lkemizde %82 iken Azerbaycanda %40
olduu, makamsal yapdaki ezgilerin lkemizde %18 iken Azerbaycanda %60 olduu
grlmektedir. Ayrca l yaps bakmndan lkemiz geleneksel mzik karakterini temsil ettii
dnlen 5, 7 ve 9 zamanl aksak yapdaki llerin kullanlmamasna karn Azerbaycan halk
mziinin genel mzik karakterinin ritmik temelini oluturan 3, 6 ve 12 zamanl l yaplarnn
TABLO II Trkiye Azerbaycan
Balang Ezgisi Milli Mar-Tonal ocuk
arks
Makamsal ocuk arks
Majr Ezgiler 17(%77) 19(%32)
Minr Ezgiler 1(%5) 5(%8)
Modal-Makamsal Ezgiler 4(%18) 36(%60)
l (5/8,7/8,9/8)-
(6/8,3/4,12/8)
- 22(%37)
Yabanc Besteci ve Aktarlm
Ezgi
2(%9) 3(%5)
Yerli Besteci 16(%73) 49(%82)
MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

60

%37 orannda kullanld, ezgileri besteleyen yerli ve yabanc besteci asndan bakldnda da
Azerbaycann yerli bestecilere ait ezgileri daha fazla tercih ettii, oran olarak da lkemizde iki kat
daha fazla yabanc/aktarlm ezgi kullanld grlmektedir.


Tablo III. Trkiye ve Azerbaycan lkretim 2. Snf Mzik Ders Kitaplarndaki Ezgi Trleri
Dalm

Tablo IIIde grld zere ilkretim 2. snf mzik ders kitaplarnda kullanlan toplam
ezgi says bakmndan yine dikkat ekici bir durum vardr (27/60). Birinci snflarda olduu gibi
Azerbaycanda szsz ezgilerin genel ezgilere oran %30 olmasna ramen lkemizde szsz
ezgilerden faydalanlmad, halk mzii ezgileri kullanma orannn lkemiz lehine olmakla birlikte
birbirine yakn olduu, ocuk arklarnn lkemizde %63 oranla ilkretim 2. snf mzik
eitiminde baskn olarak kullanld ve lkemizde 2. snf mzik eitiminde tekerlemelerin ve
marlarn Azerbaycana gre daha yksek oranda tercih edildii grlmektedir.

TABLO III Trkiye Azerbaycan
ocuk arks 17(%63) 30(%50)
Tekerleme 2(%7,5) 1(%1,5)
Trk-Halk Mzii
Ezgisi
6(%22) 10(%17)
Mar 2(%7,5) 1(%1,5)
Szsz Ezgi - 18(%30)
Toplam 27(%100) 60(%100)
TABLO IV Trkiye Azerbaycan
Balang Ezgisi Milli Mar-Tonal ocuk arks Milli Mar
MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

61

Tablo IV. Trkiye ve Azerbaycanda lkretim 2. Snf Mzik Ders Kitaplarndaki Ezgilerin
Halk Mzii Karakteristiklerini Tama Durumlar

Tablo IVe gre ise balang ezgilerinde iki lkede de mill marlarn tercih edildii, tonal
yapdaki ezgilerin lkemizde %70 oranda tercih edilmesine karn Azerbaycanda %43 orannda
tercih edildii, makamsal yapdaki ezgilerin tercih oranlar Azerbaycanda %60a yaklarken
lkemizde %30larda kald, halk mzii karakterli l yaplarnn lkemizde tercih
edilmemesine karn Azerbaycanda %40 gibi ciddi bir oranda tercih edildii, yerli bestecilerin
tercih oranlar nerdeyse ayn olmasna karn Azerbaycanda yabanc bestecilerin de %10 orannda
tercih edildii grlmektedir.
TABLO V Trkiye Azerbaycan
ocuk arks 18(%62) 19(%33)
Tekerleme 2(%7) -
Trk-Halk Mzii
Ezgisi
6(%21) 25(%44)
Mar 3(10) 4(%7)
Szsz Ezgi - 9(%16)
Toplam 29(%100) 57(%100)
Tablo V. Trkiye ve Azerbaycan lkretim 3. Snf Mzik Ders Kitaplarndaki Ezgi Trleri
Dalm
Majr Ezgiler 12(%44) 21(%35)
l (5/8,7/8,9/8)-(6/8,3/4,12/8) - 24(%40)
Ezgiler
- 6(%10)
Yerli Besteci 19(%70,5) 43(%72)
MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

62

Tablo Vde Azerbaycan ve Trkiyede ilkretim 3. snf mzik dersi kitaplarndaki
ezgilerin tr dalm grlmektedir. Buna gre ezgi says bakmndan Azerbaycann nceki
snflarda olduu gibi 3. snfta da Trkiyeye nazaran daha fazla ezgiyi kullandn gze
arpmaktadr (27/59). lkemizde kullanlan ders kitabnda %21 oran ile 6 adet halk mzii ezgisi
yer almakta iken Azerbaycanda kullanlan ders kitabnda lkemizin iki katndan fazla bir oranla
(%44) 25 halk mzii ezgisi yer almtr. lkemiz ders kitabnda ocuk arklarnn kullanlma
oran (%62), Azerbaycann (%33) iki katna yakndr. Halk mzii ezgileriyle ocuk arklarnn
birbirine oran dikkate alndnda; lkemizdeki 1/3lk orana karlk Azerbaycanda 5/4lk bir
oran dikkat ekmektedir. Azerbaycanda szsz ezgilerin yine %16lk kullanm orannda olmasna
ramen lkemizde tercih edilmedii dikkati eken dier bir unsurdur.

TABLO VI Trkiye Azerbaycan
Balang Ezgisi Fa maj. ocuk arks Milli Mar
Majr Ezgiler 15(%52) 9(%16)
l (5/8,7/8,9/8)-(6/8,3/4,12/8) 2(%7) 34(%60)
Yabanc Besteci ve Aktarlm Ezgi 2(%7) 3(%5)
Yerli besteci 19(%65) 30(%53)
Tablo VI. Trkiye ve Azerbaycanda lkretim 3. Snf Mzik Ders Kitaplarndaki Ezgilerin

Tablo VI incelendiinde, balang ezgiler asndan lkemizde tonal yapda bir ocuk
arks tercihine karlk Azerbaycanda lkenin mill mar tercih edilmitir. lkemizde ilkretim
3. snf mzik ders kitaplarnda yer alan tonal ezgilerin oran %71 iken bu oran Azerbaycanda
%28 gibi bir oranla bizim lkemizin neredeyse te biri kadardr. Makamsal ezgilerin kullanlma
oranlarna bakldnda; lkemizdeki tercih oran %31 olmasna karn Azerbaycanda %74 olmu,
halk mzii karakterli l yaplarnn kullanlma oran %7ye karn %60 gibi ezici bir arlkla
Azerbaycan lehine gereklemitir. Yerli besteci tercihinde oransal stnln Trkiyede
MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

63

grnmesinin sebebi ise Azerbaycan mzik ders kitaplarnda arlkl olarak kullanlan anonim
halk ezgilerinden ileri gelmektedir.

TABLO VII Trkiye Azerbaycan
ocuk arks 12(%67) 12(%19)
Tekerleme - -
Trk-Halk Mzii
Ezgisi
2(%11) 33(%52)
TSM-Baka Trde ark - 3(%4,5)
Mar 4(%22) 3(%4,5)
Szsz Ezgi - 13(%20)
Toplam 18(%100) 64(%100)
Tablo VII. Trkiye ve Azerbaycan lkretim 4. Snf Mzik Ders Kitaplarndaki Ezgi Trleri
Dalm

Tablo VIIde ilkretim 4. snf mzik ders kitaplarnda yer alan ezgilerin trsel dalm
grlmektedir. 18/64 oranla kullanlan ezgi saysnda Azerbaycan lehine arpc bir sonu
bulunmaktadr. Halk mzii ezgilerinin ocuk arklarna oran incelendiinde lkemizdeki 1/6lk
orana karlk Azerbaycanda 11/4lk oran yine dikkat ekicidir. Szsz ezgilerin lkemizde
tercih edilmemesine karn Azerbaycanda bu tr ezgilerin %20lik oranlarda kullanlmas dikkat
ekici bir dier unsurdur. lkemizde ocuk arklar ve marlarn toplam oran %89a ularken
Azerbaycanda bu oran %23,5 olarak grlmekte ve Azerbaycan mzik ders kitabnda Trkiyeye
oranla eitliliin daha dengeli olduu gzlemlenmektedir.
TABLO VIII Trkiye Azerbaycan
Balang Ezgisi Milli Mar Milli Mar
Majr Ezgiler 12(%67) 12(%19)
MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

64

l (5/8,7/8,9/8)-(6/8,3/4,12/8) 2(%11) 26(%41)
Ezgiler
5(%28) 9(%14)
Tablo VIII. Trkiye ve Azerbaycanda lkretim 4. Snf Mzik Ders Kitaplarndaki Ezgilerin

Tablo VIIIe gre iki lkede de balang ezgisi olarak mill marlar tercih edilmi,
Azerbaycanda tonal yapdaki ezgilerin toplam oran %39 iken bu oran lkemizde tam iki kat
olarak %78 eklinde ortaya km, makamsal yapdaki ezgilerin kullanlma oran %22-%61
eklinde Azerbaycan lehine gereklemi, halk mzii karakterli l yaplarnn kullanlma
oranlar lkemizde %11 iken Azerbaycanda %41 olarak tespit edilmi, yabanc bestecilere ait
ezgilerin lkemizde Azerbaycana gre iki kat daha fazla tercih edildii anlalmtr.

TABLO IX Trkiye Azerbaycan
ocuk arks 10(%56) 12(%16)
Tekerleme - -
Trk-Halk Mzii
Ezgisi
6(%33) 20(%28)
TSM-Baka Trde ark - 9(%12)
Mar 2(%11) 5(%7)
Szsz Ezgi - 27(%37)
Toplam 18(%100) 73(%100)
Tablo IX. Trkiye ve Azerbaycan lkretim 5. Snf Mzik Ders Kitaplarndaki Ezgi
Trleri Dalm

MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

65

Tablo IX incelendiinde 18/73 eklinde kullanlan ezgi says bakmndan yine Azerbaycan
lehine bir durumun ortaya kt, ocuk arklar ve marlarn toplam orannn Azerbaycanda
%23 iken lkemizde %67 olduu, halk mzii ezgilerinin ocuk arklarna oran incelendiinde
Azerbaycandaki 5/3lk orana kar lkemizde 3/5lik bir oran olutuu, lkemizde tercih
edilmeyen szsz ezgilerin Azerbaycanda %37lik bir oranla yer ald grlmektedir. Okul
arks, mar ya da halk ezgisi olmayan ezgilerin ilkretim 5. snf mzik ders kitaplarnda
Azerbaycanda %12lik bir oranla yer bulmasna karn lkemizde bu tr ezgilerden
yararlanlmad yine arpc sonular arasndadr.
Tablo X incelendiinde lkemizde balang ezgisi olarak mill marmz tercih edilirken
Azerbaycanda szsz tonal bir ezginin tercih edildii, tonal ezgilerin toplam oran lkemizde
%61 iken Azerbaycanda %44 olduu, makamsal ezgilerin orannn lkemizde %39larda iken
Azerbaycanda %56larda olduu, halk mzii karakterli l yaplarnn oran Azerbaycanda %49
iken lkemizde bu orann %17lerde kald, yabanc besteci tercihlerinin iki lkede de ayn oranda
yer ald buna karlk yerli besteci ezgilerinin anonim halk ezgilerine ramen belirgin bir ekilde
Azerbaycan lehine olduu grlmektedir.

TABLO X Trkiye Azerbaycan
Balang Ezgisi Milli Mar Szsz Domajr
l (5/8,7/8,9/8)-(6/8,3/4,12/8) 3(%17) 36(%49)
Ezgiler
2(%11) 8(%11)
Tablo X. Trkiye ve Azerbaycanda lkretim 5. Snf Mzik Ders Kitaplarndaki Ezgilerin Halk
Mzii Karakteristiklerini Tama Durumlar

MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

66


TABLO XI Trkiye Azerbaycan
ocuk arks 15(%46) 15(%65)
Tekerleme - -
Trk-Halk Mzii
Ezgisi
11(%33) 6(%26)
TSM-Baka Trde
ark
1(%3) 1(%4,5)
Mar 4(%12) -
Szsz Ezgi 2(%6) 1(%4,5)
Toplam 33(%100) 23(%100)
Tablo XI. Trkiye ve Azerbaycan lkretim 6. Snf Mzik Ders Kitaplarndaki Ezgi Trleri
Dalm

Tablo XIe gre nceki snflardan farkl olarak ezgi saysndaki oran lkemiz lehinedir
(33/23). Bunun sebebi de Azerbaycandaki ilkretim 6. snf mzik ders kitabnda nota
verilmeden birok eserin dev olarak verilmi olmasdr. Aratrmada sadece notas verilmi
olanlar dikkate aldmzdan bu snfta byle bir durum olumakla birlikte aslnda ders ieriinin
dier snflardan farkl olmad kitap ieriindeki aklamalardan anlalmaktadr. Oluan bu
istatistie gre de halk mzii ezgilerinin kullanm oran lkemiz lehine grnmekte (%33-%26),
ocuk arklarnn Azerbaycanda daha ok tercih edildii ortaya kmakta (%46-%65), halk
mzii ezgilerinin ocuk arklarna oran da lkemiz lehine grnmektedir (11/15-6/15), nceki
snflardan farkl olarak Azerbaycanda szsz ezgi kullanmnn pek sz konusu olmad da yine
dikkat ekmektedir. Ancak bata da belirttiimiz gibi aslnda notas verilmeden nerilen,
sylenmesi, alnmas ve dinlenilmesi istenilen bir hayli ezgi ismi kitapta yer almaktadr.

MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

67

TABLO XII Trkiye Azerbaycan
Balang Ezgisi Do Majr
Szsz
ocuk arks
Fa#min
Minr Ezgiler - 8(%35)
Kark Tonal Yapda - 1(%4,5)
l (5/8,7/8,9/8)-
(6/8,3/4,12/8)
6(%18) 11(%48)
Ezgiler
6(%18) -
Tablo XII. Trkiye ve Azerbaycanda lkretim 6. Snf Mzik Ders Kitaplarndaki Ezgilerin

Tablo XIIye gre iki lkede de balang ezgisi olarak tonal yapda ezgiler tercih edilmi
ancak lkemizde tercih edilen ezgi szsz ve majr yapdayken Azerbaycandaki ezgi szl bir
minr ocuk arks olmutur. lkemizdeki ilkretim 6. snf mzik ders kitabnda yer alan tonal
ezgilerin tamam majr yapda olup %61 oranndadr. Azerbaycanda ise tonal yapdaki ezgilerin
toplam oran %65,5dir. Makamsal yapdaki ezgiler %39a %30 lkemiz lehine grlmekle birlikte,
halk mzii karakterli l yaplarnda Azerbaycann %48, lkemizin ise sadece %18lik bir
tercihi olmutur. lkemizdeki kitaplarda yer alan ezgilerin yerli bestecilerinin oran %48 iken bu
oran Azerbaycanda %78 gibi olduka dikkat ekici dzeydedir. Ayrca Azerbaycanda yabanc
bestecilere ve aktarlm ezgilere hi yer verilmezken bu oran lkemizde %18 olmutur.

MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

68

TABLO XIII Trkiye Azerbaycan
ocuk arks 8(%22) 15(%29)
Tekerleme - -
Trk-Halk Mzii
Ezgisi
8(%22) 19(%36,5)
TSM-Baka Trde
ark
1(%2,5) 6(%11,5)
Mar 2(%5) 2(%4)
Szsz Ezgi 17(%46) 10(%19)
Yabanc Szl ezgi 1(%2,5) -
Toplam 37(%100) 52(%100)
Tablo XIII. Trkiye ve Azerbaycan lkretim 7. Snf Mzik Ders Kitaplarndaki Ezgi
Trleri Dalm
Tablo XIII incelendiinde ezgi saysnda Azerbaycan stnlnn tekrar devam ettiini
grmekteyiz (37/52). ocuk arklarnda birbirine yakn oranlar grlmekle birlikte halk mzii
ezgilerinin kullanm Azerbaycanda daha belirgin olmutur (%36,5-%22). Halk mzii ezgilerinin
ocuk arklarna oranna baktmzda lkemizde 8/8, Azerbaycanda ise 19/15lik bir oran
grlmektedir. Szsz ezgi oran lkemizde Azerbaycana nazaran daha fazla kullanlm (%46-
%19), Azerbaycanda ise ocuk arks, mar ve halk mzii ezgileri dnda dier trlerden ezgi
kullanm oran %12lere yaklamtr.

TABLO XIV Trkiye Azerbaycan
Kark Tonal yapda - 3(%6)
MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

69

l (5/8,7/8,9/8)-
(6/8,3/4,12/8)
6(%16) 38(%73)
Ezgiler
6(%16) 2(%4)
Tablo XIV. Trkiye ve Azerbaycanda lkretim 7. Snf Mzik Ders Kitaplarndaki Ezgilerin

Tablo XIVe gre iki lkede de ilkretim 7. snf mzik ders kitaplarndaki balang
ezgisi mill marlara olmutur. Tonal yapdaki ezgilerin oran lkemizde %65 iken bu oran
Azerbaycanda %34 kadardr. Makamsal yapdaki ezgiler Azerbaycanda %67lik bir oranda yer
bulurken bu oran lkemizde %35te kalmtr. Halk mzii karakterli l yaps lkemizde %16
orannda yer alrken Azerbaycanda %73lk dikkat ekici bir oran sz konusudur. Yerli besteci
oranlarndaki eitlik Azerbaycanda kullanlan anonim halk ezgilerinden kaynaklanmakta ayrca
yabanc besteci ve aktarlm ezgilerin kullanm oran da lkemizde %16 civarnda iken
Azerbaycanda %4 oranndadr.

Tablo XVe gre ezgi says Azerbaycanda yine Trkiyeye gre fazladr (33/48). Bu ezgilerin
dalmna bakldnda ocuk arks oranlarnn iki lkede eit olduu, halk mzii ezgilerinin de
oran asndan yakn olmakla birlikte lkemizde biraz daha nde olduu grlmektedir.
lkemizde szsz ezginin kullanm oran %36, Azerbaycanda ise %48dir.

TABLO XV Trkiye Azerbaycan
ocuk arks 7(%21) 10(%21)
Tekerleme - -
Trk-Halk Mzii 9(%27) 11(%23)
MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

70

Ezgisi
TSM-Baka Trde
ark
1(%3) 2(%4)
Mar 3(%9) 2(%4)
Szsz Ezgi 12(%36) 23(%48)
Yabanc Szl Ezgi 1(%3) -
Toplam 33(%100) 48(%100)
Tablo XV. Trkiye ve Azerbaycan lkretim 8. Snf Mzik Ders Kitaplarndaki Ezgi Trleri
Dalm

TABLO XVI Trkiye Azerbaycan
Majr Ezgiler 14(%42) 6(%12,5)
Kark Tonal Yapda - 5(%7)
l (5/8,7/8,9/8)-
(6/8,3/4,12/8)
6(%18) 27(%56)
Yabanc besteci ve Aktarlm
Ezgiler
6(%18) 10(%21)
Tablo XVI. Trkiye ve Azerbaycanda lkretim 8. Snf Mzik Ders Kitaplarndaki Ezgilerin

Tablo XVIda grld zere iki lke de balang ezgisi olarak mill marn semi,
tonal ezgilerin toplam oranlarnda lkemizde %51 Azerbaycanda ise %36,5lk bir oran olumu,
makamsal ezgilerin Azerbaycanda lkemiz gre daha fazla tercih edildii grlm (%48-%58),
MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

71

halk mzii karakterli l yaplar Azerbaycanda %56 orannda yer bulurken lkemizde %18 yer
bulmu, yerli-yabanc besteci oranlarnda da birbirine yakn rakamlar olumutur.

lkretimin Btnnde Mzik Ders Kitaplarna likin Bulgular
lkretim mzik ders kitaplarn snflara gre ayr ayr karlatrdktan sonra ilkretimin
geneline bakldnda daha belirgin bir durum ortaya kaca dncesiyle snflara ait rakamlar iki
ayr tabloda birletirilerek genel iki tablo oluturulmutur. Tablo XVIIye gre ilkretim mzik
ders kitaplarnda kullanlan ezgi says lkemizde 218 iken Azerbaycanda bu rakam iki kat
eklinde 437dir. ocuk arklarnn oranlar lkemizde %47,2 Azerbaycanda ise %33 eklinde
olumutur. Tekerlemelere Azerbaycan mzik eitiminde lkemize nazaran pek yer verilmedii
grlmtr. Halk mzii ezgilerinin orannda %30a %22 eklinde Azerbaycan lehine bir durum
ortaya kmtr. ki lkenin halk mzii dndaki mill mziklere mzik ders kitaplarn az da olsa
yer verdii ve durumun Azerbaycan lehine olduu tespit edilmitir. Marlarn mzik eitiminde
birok adan nemli bir yeri olduu dncesi ile hem lkemizde hem Azerbaycanda marlara
yer verildii ve oranlar karlatrldnda lkemizde marlarn daha ok kullanld anlalmtr.
Szsz ezgilerin nemi konusunda Azerbaycanda daha n planda bir dncenin olduu ve
lkemizin iki kat bir oranda bu tr ezgilere yer verildii grlmektedir. Ancak kitaplar
incelenirken Azerbaycanda bu ezgilerin byk oranda dinlemeye dnk ezgilerden olutuu
grlm ve bu ezgiler alnmas, sylenmesi sylenilen ezgilerden ayr tutulduunda dier tr
ezgilerin kullanm oranlarnda ciddi deiiklikler meydana gelecei dnlm ve de zellikle
halk mzii ezgilerinde daha belirgin bir fark ortaya kaca anlalmtr. Bu yaklama gre
bakldnda Trkiye ile Azerbaycann birbirine yakn oranlarda ocuk arklarna yer verdii ama
dier taraftan aratrmamza zel balkta halk mzii ezgilerinin Azerbaycanda lkemizin
neredeyse iki kat orannda yer bulduu ortaya kmaktadr.

TABLO XVII Trkiye Azerbaycan Azerbaycan2
ocuk arks 103(%47,2) 145(%33) 145(%45,7)
Tekerleme 7(%3,3) 1(%0,2) 1(%0,3)
Trk-Halk Mzii 49(%22) 132(%30) 132(%41,6)
MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

72

Ezgisi
TSM-Baka Trde
ark
3(%1,5) 21(%4,8)
21(%6,7)
Mar 23(%11) 18(%4) 18(%5,7)
Szsz Ezgi 31(%14) 120(%28) -
Yabanc Szl Ezgi 2(%1) - -
Toplam 218(%100) 437(%100) 317(%100)
Tablo XVII. Trkiye ve Azerbaycan lkretim Geneli Mzik Ders Kitaplarndaki Ezgi Trleri
Dalm

Tablo XVIIIde ilkretim genelinde mzik eitiminde kullanlan ezgilerin teknik analizi
gsterilmitir. Buna gre balang ezgilerinin iki lke arasnda anlaml bir fark iermedii ve mill
marlarn genelde balang ezgisi olarak tercih edildii sylenebilir. Dier taraftan tonal yapdaki
ezgilerin arl lkemizde %65,6 iken Azerbaycanda 39,9tr. Ayn paralelde ve tutarlkta
makamsal ezgilerin arl ise Azerbaycanda %60 iken lkemizde %34tr. Kullanlan ezgilerin
halk mzii ile dorudan balantsn gsteren bir dier unsur olan l yaplarnn durumu ise
ok belirgin bir ekilde bu konuya Azerbaycann verdii nemi gstermektedir (%50-%11,5).
Ayrca lkemizde yabanc bestecilerin eserlerinin ve aktarlm ezgilerin Azerbaycana gre daha
fazla yer bulduu, yerli besteci oranlarnn ise iki lke arasnda birbirine olduka yakn olduu
grlmektedir.

TABLO XVIII Trkiye Azerbaycan
Balang Ezgisi 5 Milli Mar-3 tonal
ocuk arks
5 Milli Mar-bir makamsal-
ikisi tonal ocuk arks
Majr Ezgiler 114(%52,3) 102(%23,3)
Minr Ezgiler 29(%13,3) 64(%14,6)
Kark Tonal Yapda - 9(%2)
MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

73

l (5/8,7/8,9/8)-
(3/8,6/8,3/4,12/8)
25(11,5) 218(%50)
Ezgiler
29(%13,3) 41(%9)
Yerli besteci 129(%59,2) 270(%62)
Tablo XVIII. Trkiye ve Azerbaycanda lkretim Genelinde Mzik Ders Kitaplarndaki
Ezgilerin Halk Mzii Karakteristiklerini Tama Durumlar

Sonu ve neriler
Aratrmamzda elde edilen veriler/bulgular nda sonular aadaki gibi maddelendirilebilir.
-Azerbaycanda ve Trkiyede ilkretim sresi 8 yldan olumaktadr.
-lkretim programlarna gre Azerbaycanda 8 yllk srete her snfta 40 dakikalk haftada bir
saatlik mzik dersi, Trkiyede ise ilk snfta iki dier be snfta birer saatlik mzik dersi yer
almaktadr. lkemizde ilkretimin ilk ylnda mzik dersine ayrlan zaman biraz daha fazla
grnmekle birlikte yeni 4+4+4 sistemiyle bu durum ortadan kalkm, ilk 8 yl mzik dersleri
birer saate eitlenmi ancak uygulamaya gemesi birok sebepten zor olacak olan ortaokul ksmna
haftada 2 saatlik semeli mzik dersi gelmitir.
-lkemizde ilkretimde ikinci kademe olarak adlandrlan 6-7-8.snflarda mzik derslerini mzik
retmeni yrtmekte nceki snflarn mzik dersine ise byk ounlukla snf retmeni
girmektedir. Azerbaycanda ise uak bahesi olarak adlandrlan okul ncesi eitim kurumlarnda
ciddi ve nitelikli mzik eitimi yapldndan ilkretim dzeyinde mzik derslerine arlkl olarak
mzik retmenleri girmektedir.
-lkretim mzik ders kitaplar incelendiinde ders sreleri ounlukla ayn olmasna karn
Azerbaycanda lkemizden iki kat fazla ezgi kullanld grlmektedir (218-437).
-Szsz(enstrmantal) ezgilerin Azerbaycandaki ilkretim dzeyi mzik eitiminde lkemize
gre olduka nemli kabul edildii (%14-%28), bu ezgilerin byk bir ksmnn ise notas verilmi
olmakla birlikte daha ok dinleme amal kullanld grlmtr. Aratrmann kapsam gerei
mzik ders kitaplarnda notas verilen btn ezgiler deerlendirmeye alnm ancak sadece ders
MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

74

ieriinde sylenilmesi ya da alnmas istenilen notas verilmi ezgiler dikkate alndnda karlkl
oranlarn ok daha arpc olduu grlmtr.
-lkretim mzik eitiminin olmazsa olmaz kabul edilen ocuk arklar iki lkenin ders
kitaplarnda birbirine yakn oranlarda kullanlmtr (%47,2-%45,7). ki lkede de ocuk arklarna
yeterince nem verildii ve bu nem dorultusunda ilkretim mzik eitiminde kullanlan
ezgilerin neredeyse yarsnn ocuk arklarndan olutuu grlmektedir.
-lkemiz ilkretim mzik eitiminde tekerlemelere ayrlan yer az da olsa belirli bir orana
ulamakta iken (%3,3) Azerbaycanda tekerlemelerden neredeyse hi yararlanlmad gzlenmitir
(1/317).
-Aratrmamzn oda olan halk mzii ezgileri karlatrldnda ise Azerbaycan ile Trkiye
arasnda olduka anlaml bir fark olduu grlmtr. lkemizde ilkretim mzik ders
kitaplarnda kullanlan halk mzii ezgilerinin oran %22 iken Azerbaycanda bu oran %41,6dr.
Neredeyse iki kat bir fark oluturan bu durum Azerbaycann genel olarak mzik eitiminde
izledii politikalarnn bir sonucudur ve hem genel hem de mesleki mzik eitiminde Azerbaycan
halk mzii ok ciddiye alnmakta ve onun teknik, estetik, pedagojik ve metodolojik boyutlarn
gelitirici birok alma yaplmaktadr.
-Halk mzii dndaki ulusal mziklerin ilkretim mzik ders kitaplarnda kullanlma oran
lkemizde Trk Sanat Mzii olarak isimlendirilen trde ve %1,5 oranndayken Azerbaycanda
zellikle opera, mzikal ve sinema filmleri iin yaplan bestelerin ders kitaplarnda %6,7 orannda
yer bulduu grlmtr. Bu ezgiler de ounlukla halk mzii nvelerini tamaktadrlar.
-ki lke tarihinde de vn kayna birok kahramanlk hikyesi barndran bamszlk
mcadeleleri yer aldndan ordu ve asker kavramlarnn nemi dorultusunda ilkretim mzik
ders kitaplarnda marlara yer verilmitir. lkemizde marlara verilen oran %11 iken
Azerbaycanda yars kadardr (%5,7).
-ki lkedeki ders kitaplarnda da balang ezgisi olarak ounlukla mill marlarn tercih edildii
mill marla balamayan ders kitaplarnda ise balang ezgilerinin ocuk arklarndan olutuu
grlmektedir.
-lkemiz ilkretim mzik eitiminde kullanlan ezgilerin %65,6 orannda ok baskn bir
karakterle tonal yapdaki ezgilerden olutuu buna karn Azerbaycanda kullanlan tonal ezgilerin
MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

75

orannn ise %39,9da kald grlmektedir. Bu durum zaten makamsal yapda olan halk mzii
ezgilerinin yannda bestelenen okul arklarnn durumunu da bize gstermektedir.
-Bir nceki sonu maddesiyle paralel ekilde modal/makamsal yapdaki ezgilerin mzik ders
kitaplarnda kullanlma oran Azerbaycanda %60 oranyla ne kmakta lkemizde ise bu yapdaki
ezgilerin oran %34de kalmaktadr.
-lkelerin halk mzii karakterlerini yanstan l yaplar olarak lkemizde 5, 7 ve 9 zamanl
aksak tipteki l yaplar, Azerbaycan ii ise 3, 6 ve 12 zamanl erli l tipinin katlar olan l
yaplar kabul edilmitir. Bu yaklama gre lkemiz ilkretim mzik ders kitaplarnda yer alan
ezgilerin l yaplarnda halk mzii karakteristii tayanlarn oran %11,5 iken Azerbaycanda
%50dir.
-Yabanc bestecilerden ve baka lkelere ait mziklerden alnan ezgilerin oran lkemizde %13,3,
Azerbaycanda %9 eklindedir.
-Ulusal bestecilerin ezgilerinin kullanlma oranlar incelendiinde de iki lke arasnda nemli bir
fark olmad grlmtr (%59,2-%62).
-Son dokuz sonu maddesi incelendiinde grlmektedir ki Azerbaycan ilkretim mzik
eitiminde halk mziinden hem ezgi kayna olarak hem de bestelemede kullanlacak makamsal
yap ve l yaps olarak nemli lde yararlanlmakta, lkemizle kyaslandnda bu durumun
hep Azerbaycan lehine oranlar tad gzlemlenmektedir.
-Ulusal bir mzik eitimi politikas erevesinde genel, mesleki ve zengen mzik eitimlerinin
geleneksel mziklerden daha fazla yararlanan ve bu yararlanmay da an gerekleri dorultusunda
ileyen bir sisteme oturtulmas gerekmektedir. Benzer halk mzii geleneklerine sahip iki lke
arasnda bile izlenen yollar ve politikalar sonucu zaman ierisinde belirgin farklar ortaya kmtr.
Bugn Azerbaycan mziinin yan sra bu mziin yorumcular ve bestecilerinin lkemize kyasla
dnya zerinde daha ok tannd, mzik otoriteleri tarafndan znel kimlii ile daha ok
beenildii, dnyann birok yerinde temsiliyetinin daha fazla yapld bilinmektedir.
Btn bu sonu ve dncelerle u neriler sralanabilir:
-lkretim mfredatnda mzik eitimine ayrlan sre arttrlmal ve derslerin de ilgili basamaa
uygun alan retmenleri tarafndan yrtlmesi salanmaldr.
-ocuk arklarnn nemi ortada olmakla birlikte eitimde kullanlacak ezgilerin tr dalmnda
daha dengeli bir tutum izlenmelidir.
MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

76

-Halk mzii ezgileri ilkretim mfredatnda hem szl hem de szsz yapda olanlaryla birlikte
en az ocuk arklar kadar kullanlmaldr.
-lkretim mzik eitiminde grsel ve iitsel halk mzii medya rneklerinin kullanlmasnn yan
sra halk mzii enstrmanlarnn okullarn demirbalar arasnda yer almas salanmal ve bu
alglar gerektiinde eitim-retim srecinde kullanlabilmelidir.
-Mzik eitiminde kullanlacak ezgiler bestelenirken geleneksel mziklerin modal/makamsal
yaplarndan ve karakteristik l yaplarndan mmkn olduunca faydalanlmaldr.
-Farkl mzik kltrlerini tanmak, onlardan gerektiinde faydalanmak adna dnyadaki yaygn
mzik trlerinin rnekleri ve deiik lkelerin mzikleri ilkretim mzik eitimi mfredatnda
mutlaka kullanlmaldr.

Referanslar
Aliyeva, Ferah; Nazm Kazmov ve Tamella Babayeva. 2007. mumtahsil Mekteplerinin 7. Snf in
Derslik-Musiqi 7. Bak. Azerbaycan Respublikas Tahsil Nazirliyi. Maarif Neriyyat
Ayan, Dursun. 2011. Bela Bartokun Trk Halk Mzii Derlemeleri zerine almalar. stanbul.
Kitabevi Yaynlar. al Ofset
Azerbaycan Respublikas Tahsil Nazirliyi. 2008. 2008/2009-cu Ders li n mumtahsil
Mekteplerinin Tedris Planlar. Bak. Kvser Neriyyat-Poligrafiya
Bykyldz, H. Zeki. 2009. Trk Halk Mzii-Ulusal Trk Mzii. stanbul. Papatya Yaynclk
Kaar, Glin Yahya. 2009. Trk Msiksi zerine Grler (Analiz ve Yorumlar). Ankara. Maya
Akademi Yaynlar. BRC Matbaas
Kazmov, Nazm.; Lale Hseynova ve Tamella Babayeva. 2007. mumtahsil Mekteplerinin 5. Snf
in Derslik-Musiqi 5. Bak. Azerbaycan Republikas Tahsil Nazirliyi. Kvser Neriyyat
Ko, Yasemin. 2009. lkretim Mzik 7 renci alma Kitab. Ankara. MEB Devlet Kitaplar
Dner Sermaye letmesi Mdrl
zdemir, Nurten. 2009. lkretim Mzik 6 renci alma Kitab. stanbul. MEB Devlet Kitaplar.
Doan Ofset
MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

77

zdemir, Nurten ve Yasemin Ko. 2009a. lkretim Mzik 8 renci alma Kitab. Ankara. MEB
Devlet Kitaplar. Saray Matbaaclk
zdemir, Nurten ve Yasemin Ko. 2009b. lkretim Mzik 6-7-8 retmen Klavuz Kitab. Ankara.
MEB Devlet Kitaplar. Saray Matbaaclk
Quliyev, Tofiq; Oktay Recebov, Glnaz Abdullazade ve Naz Kazmov. 2007. mumtahsil
Mekteplerinin 8. Snf in Derslik-Musiqi 8. Bak. Azerbaycan Respublikas Tahsil Nazirliyi. Maarif
Neriyyat
Recebov, Oqtay ve Tamella Babayeva. 2007a. mumtahsil Mekteplerinin 1. Snf in Derslik-Musiqi
1. Bak. Azerbaycan Republikas Tahsil Nazirliyi. Elnicat Neriyyat
Recebov, Oqtay ve Tamella Babayeva. 2007b. mumtahsil Mekteplerinin 2. Snf in Derslik-Musiqi
Recebov, Oqtay ve Tamella Babayeva. 2007c. mumtahsil Mekteplerinin 3. Snf in Derslik-Musiqi
Recebov, Oqtay ve Tamella Babayeva. 2007d. mumtahsil Mekteplerinin 4. Snf in Derslik-Musiqi
Uan, Ali. 2000. Gemiten Gnmze Gnmzden Gelecee Trk Mzik Kltr. Ankara. Mzik
Ansiklopedisi Yaynlar. Birinci Basm. Szkesen Matbaas
Yaar, Neem ve Gamze Ycesoy. 2009. lkretim Mzik 4 renci alma Kitab. Ankara. MEB
Devlet Kitaplar. Saray Matbaaclk
Yaar, Neem, Aziz zdemir, Emine zel Eren ve Suna ztrk. 2009a. lkretim Mzik 1 renci
alma Kitab. Ankara. MEB Devlet Kitaplar Dner Sermaye letmesi Mdrl
Yaar, Neem, Aziz zdemir, Emine zel Eren ve Suna ztrk. 2009b. lkretim Mzik 2
renci alma Kitab. Ankara. MEB Devlet Kitaplar. hlas Gazetecilik A..
Yaar, Neem, Aziz zdemir, Emine zel Eren ve Suna ztrk. 2009c. lkretim Mzik 3 renci
alma Kitab. Ankara. MEB Devlet Kitaplar. Saray Matbaaclk
Yaar, Neem, Aziz zdemir, Emine zel Eren ve Suna ztrk. 2009d. lkretim Mzik 5
renci alma Kitab. Ankara. MEB Devlet Kitaplar. Saray Matbaaclk
MZK VE KLTREL DOKU
Attila zdek

78

Yaar, Neem, Aziz zdemir, Emine zel Eren, Suna ztrk ve Gamze Ycesoy. 2009e.
lkretim Mzik 4-5 retmen Klavuz Kitab. Ankara. MEB Devlet Kitaplar. Saray Matbaaclk
Yaar, Neem, Aziz zdemir, Emine zel Eren ve Suna ztrk. 2010a. lkretim Mzik 2
retmen Klavuz Kitab. Ankara. MEB Devlet Kitaplar. Sistem Ofset
Yaar, Neem, Aziz zdemir, Emine zel Eren ve Suna ztrk. 2010b. lkretim Mzik 3
retmen Klavuz Kitab. Ankara. MEB Devlet Kitaplar. Sistem Ofset
Yaar, Neem, Aziz zdemir, Emine zel Eren ve Suna ztrk. 2011. lkretim Mzik 1
retmen Klavuz Kitab. Ankara. MEB Devlet Kitaplar. Evren Yaynclk
Zlfqarov, Oqtay ve Vidadi Xelilov. 2006. mumtahsil Mekteplerinin 6. Snf in Derslik-Musiqi 6.
Bak. Azerbaycan Republikas Tahsil Nazirliyi. Pedaqogika Neriyyat

MZK VE KLTREL DOKU
Ayegl Ergene

79

KLARNETN TARHSEL SRE ERSNDEK GELM VE
TRKYEDEK KULLANIMI

Ayegl Ergene
1

aysegulkabal@hotmail.com

Abstract
The Development of Clarinet in Historical Process and Usage in Turkey
When we go back to the historical origins of woodwind instruments, It seen that the human race discovered that
blowing into a hallow bone, a sea shell or a horn creates sound. As a result of that they opened sound holes on
wooden cylindrical pipes which laid the foundations of early woodwind instruments.
One of the youngest member of woodwind instruments, the clarinets historical development dates back to
1600s. The process has began with the improvement of Chalumeau, the forerunner of clarinet, by German luthier
J. C. Denner and the application of many various form and mechanical systems to the instruments came until
today.
One of the biggest reason for using clarinet as a member of the orchestra as well as a solo instrument is its
acoustical structure that has twice as its wavelength in low registers. Having approximately four octave register, the
clarinet makes enable to be used at open air, concert halls or in an orchestra in a very effective and easy way. The
ergonomic structure of its mechanism enables to play rapid and virtuosic passages. The dark and round timber of
the instrument showing similarity to human voice facilitates the expression of emotions.
The clarinet has various size and lengths and is generally known for E flat, B flat, A, bass contrabass
and G clarinet. Due to the relevancy to the Turkish Music tonal system, the G clarinet is also named Turkish
Clarinet.
According to the official records, the clarinet has first entered to Turkey in 1820 with Mzka-i
Humayun. As a matter of fact it was known as Grnata in Anatolia since a long time ago. The word Grnata
is lexicalized from the word Kurnayta which defines all wind instruments in Syria, under Ottoman Empire that
time. Today Grnata is still used for defining the clarinet in different regions. Arranged for Turkish Music tonal
system, the G clarinet is an irreplaceable instrument of the folkloric cultures in many regions of Turkey.
This paper states the development of clarinet in terms of form and system in historical process and the use
of it in Turkey.

1
Yrd. Do.; KT Devlet Konservatuar Mzikoloji Blm
MZK VE KLTREL DOKU
Ayegl Ergene

80

nsanolu kendini ifade ederken kard eitli sesleri daha gr ve daha net duyurabilmek amac
ile tarih ncesi alardan itibaren borulara flemiler, el ve ayaklarnn yaratt ritim gcn
kastanyet ve davul gibi alglarla pekitirmilerdir. Buradan yola kldnda nefesli alglarn
gemiinin yaklak olarak 20.000 yl ncesine dayanmakta olduu grlmektedir. nsanolu ii
bo bir kemie, avlad bir hayvann boynuzuna ya da bir bambu kamna flendiinde farl
seslerin de oluabildiini kefetmi ve buradan yola karak flemeli alglarn ilk rneklerini icat
etmitir.
zellikle medeniyetlerin beii olarak bilinen Mezopotamya blgesin de yaplan kazlarda
elde edilen bulgulara gre Smerlerin kamtan kavallar ve yan alnan fltler kullandklar
grlr. Smerlerden sonra gelen Babil uygarl ise sazdan kamlar ve fltleri hem dinsel
trenler hem de dnyevi zevklerin anlatmn da kullanmlardr.
Mezopotamya uygarlklar ierisinde atas kabul edilebilecek alg aleti bambu kamndan
yaplm paralel iki silindirik borudan oluan ve Met ad verilen antik msr algsdr. Yap olarak
Trklerin kulland zurnaya benzedii ve burundan hava alp azdan vermek teknii ile srekli
kesintisiz ses kard tahmin edilmektedir.

ekil 1: Met
Daha batya gelindiinde aulos adl antik yunan dneminin en sevilen ve tarihi belgeler de
olduka bahsedilen algsn grmekteyiz. Aulos Msr da bulunan met ile benzeri zellikler
gsteren bir alg idi. Silindirik iki borudan oluan ve iki borunun tek bir kam zerin de
birlemesiyle olumaktayd Yap olarak gnmzde ki klarnet ve obua aras bir alg olarak
nitelendirilebilmektedir.

MZK VE KLTREL DOKU
Ayegl Ergene

81

ekil 2: Aulos

Tarihsel geliim ile beraber insanlarn bulduklar teknolojik yenilikleri enstrmanlara
uyarlamalar ile nefesli alglar ailesi farkl sistemlerin dahil edilmesiyle byk bir geliim srecine
girmitir. Sava borularndan trompete boynuzlardan kornoya bambu kamtan yaplan
borulardan obua ve yan flte doru bir ilerleme kaydedilmiti.
Ortaya k dnemi tam olarak bilinmemekle beraber klarnetin asl atas olarak kabul
edilen almo (chalumeau) bir ortaa ve Rnesans halk algs olarak tarihi kaytlarda yer almtr.
Avrupa sanat mziin de geici olarak yer bulan almo olduka dar bir ses aralna sahip olduu
iin ok eitli boylarda ve tonalitelerde yapmtr. Soprano, tenor, alto ve bas yeleri olan almo
en fazla bir buuk oktavlk bir ses aral salamaktayd. Gnmz modern klarnetinin en kaln
ses aral halen almo register olarak adlandrlmaktadr. Bunun sebebi klarnetin en kaln ses
alannn koyu ve dramatik bir ses rengine sahip olmasdr. Alman enstrman yapmcs J.C.
Dennerin enstrman zerinde yapt dzenlemeler ile klarnete bugnk clarino aral olarak
bilinen orta ses aralna kavumutur. Bu J.C. Dennerin register anahtarn bulmas ve klarnetin
zerin de uygulamasyla daha nceden zor olan teknik pasajlarnn almn rahatlatmtr. Bu
anahtarlar ve delikler zerine eklenen kapakklarla klarnetin ses alan daha da gelitirilmi ayrca
algnn i oyuntusu geniletilip boyu uzatlarak metal paralar eklenmitir. Bu ilk klarnet 8
perdeliydi. Fakat bu klarnette oluan sesler arasn da ki eitsizlik ve aa registerdaki entenasyon
bozukluklar n planda idi.

MZK VE KLTREL DOKU
Ayegl Ergene

82

ekil 3: almo

Klarnetin gnmzdeki geliimine ulamasnda en byk katks olan kiilerden biri de
dnemin nl flt icracs Thebold Bohemin fltn pes seslerinin parlakln ne karan
deliklerin yedisi nde birisi arkada olacak ekilde tasarlad bohem sistemdir. Bohem sistem
fltten sonra klarnet zerin de uygulanmaya allm ancak Hyacienthe Klose tarafndan flt ve
klarnetin yap ve akustik farklarndan dolay sadece yzk mekanizmasn alabilmitir. Klose bu
sistemden ok fazla uzaklamadan klarnet zerindeki delikleri daha byk am ve bu ekilde
gnmzde tm tahta flemeli alglarn ve klarnetin mekanizmasnn temelini oluturan bohem
sistemi gelitirilmitir. 1839 ylnda L. A. Buffet tarafndan retilip piyasaya srlm ve hareketli
yzklere sahip klarnet ad ile 1844 ylnda patent altna alnmtr. Fakat o dnem retilen
klarnetler de entonasyon ve ses kalitesi algnn ana mekanizma ve yapsndan ok kullanlan
kamlarn rahat ve kolay ses kara bilirlii ile salanyordu. alan kii baz dudak hareketleri ile
gerekli entonasyon ve ses kalitesini salamaya alyordu. Bu durum nl klarnet virtz Iwan
Mllerin sekiz anahtarl klarneti 13 anahtarl hale getirmesi ile byk bir deiime uramtr. Bu
yenilik ile klarnet alm daha kolay ses renkleri daha net ve entonasyon da bir o kadar temiz hale
gelmiti. 19. yyn ortalarn da Mllerin klarnet sistemi kendini tm dnyada kabul ettirmi ve her
tonda klarnet ismi ile anlmaya balamtr.

MZK VE KLTREL DOKU
Ayegl Ergene

83

Mller ayn zamanda klarnet zerine eklemi olduu deliklere yeni bir ama kapama
sistemi getirmi ve onlarn iini bir eit kee ve gderi ile doldurarak klarnetin hava szdrmasn
engellemitir. Bu klarnete daha kolay ve esnek alma yetisi getirmi ve bylece klarnet alnmas
daha kolay bir enstrman halini almtr. H. Close ise Mller sistemi ve bohem sistemi
sentezleyerek gnmzde kullanlan Bohem klarnet mekanizmasn son haline kavuturmutur.
Klarnetin ilk geliiminden itibaren birok besteci karm olduu pastoral ve tok sesi
dolaysyla eserlerinde kullanmtr. rnein Gluck ok nl eseri olan Orfeon ve Euridicede
almonun gelimi halini pes oktavda pastoral seslerin tnlamas iin kullanmtr. Antonio
Vivaldinin iki klarnet ve iki obua iin yazd adet konertosu bulunmaktadr. Bu
konertolarda obua ve klarnet arasnda olduka lirik diyaloglar bulunmaktadr.
Klarnetin gelimesi ve kullanmnn yaygnlamas Batda byle bir seyir izlerken bu
gelimeler Anadoluda ve Osmanl Devleti snrlar ierisinde ki topraklar da farkl bir yol
iziyordu. Kaynaklara gre 17. yzyl dolaylarnda klarnetin atas olarak tanmlanabilecek baka
alglarn Anadolu da kullanld belirtilmektedir. zellikle Anadolunun gneyi ve Suriye
yresinde flenerek alnan tm alglarn ortak ad kurnayta olarak bilinmektedir. Bu isim daha
sonra grnata ismine dnmtr. Gnmzde halen klarnetin baz eitleri iin bu isim
kullanlmaktadr. Evliya elebinin seyahatnamesi sayesinde ulatmz bu bilgilerin dayand
tarih 1640 yllar civarndadr. Fakat klarnetin gnmzdeki hali ile Anadolu ve stanbulda
kullanlmaya balamas 1850li yllar bulmutur.
Batllama hareketleri erevesinde devletin birok kurumunu yeniden gzden geiren ve
adeta reform niteliin de yenilikler yapan II. Mahmut, Osmanl Devletinin en nemli mzik
kurumu olan Mehterhanenin yerine Mzika-y Hmayunu kurmutur. Yeni kurulan bu kurumun
ynetimine ise daha sonralar paa nvan verecei talyan sanat Giuseppe Donizettiyi
getirmitir. Bu gelimelerin ierisinde klarnet de Donizetti Paa sayesinde ncelikle askeri
bandoda daha sonralar ise mzikli oyunlar ve bir takm elencelerde yerini almtr. Bu sayede
Anadolu da klarnet kolayca elence ve sanat hayatndaki yerini belirlemitir.

Mzka-i Hmayunda icra edilen klarnet zamanla farkl alanlarda da kullanlmaya
balamtr. Klarnetin ilk kez Trk mzii icrasn da kullanm Klarnet brahim Efendi tarafndan
gerekletirilmitir. Fakat Trk mziinde klarnetin kullanm Trk mzii tonal sisteminden
dolay pek de kolay olmamtr. craclarn koma gerektiren sesleri bir takm dudak teknikleri
MZK VE KLTREL DOKU
Ayegl Ergene

84

(skma- gevetme gibi) kullanarak bulmas Trk mziinde klarnet slubunun oluumunu biraz
gletirmitir. brahim Efendi ile balam olan Trk mzii klarnet icra slubu 1949 ylnda
kurulan TRT radyosunda kr Tunarn unutulmaz icralar ile tamamen yerini belli etmitir.
Klarnet Trk Mziinin geleneksel alglar arasnda kolayca yerini alm, zellikle
kekeler, sirtolar, oyun havalar ve fasllarda nemli bir yere sahip olmutur. Olduka renkli
tnlara sahip olan klarnet girdii ald guruplarnda esneklii ve teknik kullanmn hzllndan
dolay farkl bir renk katm, gurup ierisindeki ses uyumu ile aranan alglarn banda yer almtr.
Klasik bat mzii ve caz mzii ierisinde klarnetin birok eidine yer verilmitir. Bunlar
balca Mi bemol klarnet dier adyla piccolo, en ince sesleri dahi karabilen kk klarnet; en
yaygn kullanma sahip olan si bemol klarnet; biraz daha tok bir ses sahip ve gvde uzunluu daha
uzun olan La klarnet ve adndan da anlalaca gibi bas seslerin kullanmda farkl bir tn yaratan
bas klarnettir.
Ancak Trk mzii ierisinde tercih edilen ve ou kaynakta da Trk klarneti olarak
adlandrlan sol klarnetin kullanm olduka yaygndr. Sol klarnetin ya da dier adyla Albert
sistem klarnetin Bohem sistem klarnetten fark Trk Mzii tonal yapsna olduka uyumlu
olmas, daha basit parmak pozisyonlar ile alnabilmesi ve koma gerektiren seslerde daha rahat
esneklik salanabilmesidir.

Sol Klarnet
Trk halk mziinde de kolayca yerini alm olan klarnet birok tren kutlama ve
elencelerde kullanlmaya balamtr. zellikle bu kullanmlardan doan yresel farkllklar ve
allar neredeyse ait olduklar yrenin imzas haline gelmitir. zellikle Trakya yresi, Dou
MZK VE KLTREL DOKU
Ayegl Ergene

85

Anadolu Blgesi ve Ege Blgesinde kullanm olduka yaygn hatta vazgeilmez bir durum
almtr. Yrelere zg halk danslarnda ve oyunlarda farkl icralarla duyulmaktadr.
rnein, Trakya yresinde daha ok 9/8 ritimli halk oyunlar iin alnan iftetelliler
mutlaka bir ya da birden fazla klarnet ile icra edilmektedir. cra serbest ala uygun fakat genel
olarak vurmal alglardan duyulan ritim ierisinde olmaktadr. lkemizde genel olarak bu yreye
ait klarnet icralar roman mzikleri olarak da adlandrlmaktadr.
Ege blgesinde sahip olduu zengin tarihin eitlilii halk mziine de yansmtr. Halk
oyunlarnn ounda klarnet kullanm vardr. Zeybek, blgenin en ok oynanan oyunudur.
Tamamen serbest oynanan oyunda klarnet ve bir ritim algs 9 zamanl bir mzik icra ederler.
Oynayanlarn aksine mzik olduka stabil ve ritimler belirgindir.
Dou Anadolu blgesinde de yine yresel bir oyun olan halay klarnet eliinde oynanr..
zellikle Elaz yresinde klarnet halaya serbest bir giri alar ve devamnda tempolu bir ritim
ierisinde halay oynanr. Elaz dik halay rneklerinde bu icra akca duyulur. Elaz yresi
klarnet icralarnda klarnetin Trakya ve Ege blgesine gre daha kapal, koyu bir tn ile alnd
dikkat eker.

Klarnet batda domu ve gelimi bir saz olmasna ramen hem bat hem de Anadolu
mziklerinde kullanm olduka yaygn ve ses aral birok enstrmana gre daha geni bir sazdr.
Teknik olarak acelitesinin rahatl, volm olarak hem ok yksek hem de olduka kk ses
iddetinin rahatlkla alnmas ve tnsndaki renk kltr ve mzik ayrm yapmakszn her alanda
ve kltrde icraclara ve bestecilere kolay kullanm zgrl getirmitir.

MZK VE KLTREL DOKU
Berkant Genkal

86

POMAKLARIN SZL MZKAL GELENE OLAN PESNA'NIN
BULGARSTAN VE TRKYE'DEK SOSYOLOJK KONUMU

Berkant Genkal
1

bgenckal@gmail.com

Abstract
The Sociologic Position of Pesna as an Oral and Musical Tradition of Pomaks in
Bulgaria and Turkey
Pomaks are Muslim people who speak mainly Bulgarian and who live in Southern Balkans Thracian Greece,
Macedonia and Turkey. There are many debates on their ethnic identity. Each nation-state tries to label them as
Bulgarians, Macedonian, Greeks, and Turks coming up with their own proofs. But they expressed themselves as
Pomaks and they continued their social relations on that way.
Pesna, which is a song tradition of Pomaks gives us information of this communitys cultural aggregation.
Both in Bulgaria and Turkey these aggregations show disparities. One of the reasons that created differences
between those two countries is the direct intervention to folklore works done by 1945-1989 Bulgarian Communist
Party.
According to the research and collections, the Pesnas which were worked out under a primitive uniqueness
exist in their purest form in Kaz Mountains, Turkey. The Pesnas that project the rural texture there are spreading
out via oral transmission and they transform themselves into a tradition.
Pesnas in Bulgaria are sung by elderly old women. Frequently these Pesnas which are performed during
the wedding ceremony when the bride is decorating have tragic meanings and many of them tell that soon the bride
will be married. As for Turkey, Pesnas are performed only by men. It is worked out the gloom love, death,
juvenescent love, mother-son relationship and etc. and many other supernatural events in their themes.
Pesnas have different characteristics in different geographic locations. The mutation of the Pesnas does not
exist in vertical plane (BulgariaTurkey) only, but also in plain-mountain perpendicularity. Just like religious
practices, the authenticity of the Pesna arises when the altitude is increasing. The main reason for that is the density
of the population in the higher altitude which is lesser. Thereof we may say that the Pesna examples of higher
altitude are the less affected from the lowest layer of popular culture.
Finally, Pesnas which are attached to the ethnic identities and which are folklore products can be
appreciated as tradition. In every way these musical examples are in move and when they reach the destination they
are reshaped according to individuals subjective interpretation.

1
r. Gr.; Anadolu niversitesi Devlet Konservatuvar Mzik Blm
MZK VE KLTREL DOKU
Berkant Genkal

87

Pomak Kimlii zerine Tarihi Savlar
Hugh Poultona gre Pomaklar yani Bulgar Mslmanlar dini bir aznlktr. Onlar, Slav Bulgarlar
olup ana dili Bulgarca, uyguladklar inan da slamiyet olan ve saylar 250.000e ulaan bir etnik
topluluktur (Poulton 1993: 111).
Pomaklar Bulgaristann Gney Rodoplarnn eteklerindeki Smolyan ve Madan ehirlerin
etrafndaki dalarda, Pirin danda, Makedonya, Arnavutluk, Yunanistann Bat Trakya
blgesinde, Edirne ve Meri dzlklerinde, Biga Yarmadasnda, Bursa, Eskiehir, Manisa ve
zmir dolaylarndaki kylerde yaamaktadrlar.
Pomaklarn kimlikleri zerinde birok uluslararas tartma mevcuttur. Hseyin
Memiolunun 2005te yaynlad Balkanlardaki Pomak Trkleri kitabnda Pomaklarn, XI. yy.
den itibaren Pirine, Vardar Makedonyasna ve asl Rodoplara yerlemi olan Kuman Trklerinin
torunlar olduu belirtilir ve bylece onlar Trk olarak nitelendirilir (Memiolu 2005: 14). Dier
taraftan, Arnaudov Pomak kelimesinin, ikence gren kimse anlamna gelen Pomen ()
kelimesinden ortaya ktn ve Pomaklarn ikenceye maruz kaldn syler (Arnaudov 2010).
Sklkla, bu dnce, XV. ve XVIII. yy. lar arasnda Osmanlnn Mslmanlatrma politikasn
gtt topraklarda uygulad bask olarak aklanmaktadr. Memiolu bu sava karlk unu
belirtir: Eer znde Pomaklarn Slav Bulgarlar deil de Kuman Trkleri olduunu dnecek
olursak daha X. yy da bu kavimler Bulgarlatrmaya ynelik basklara maruz kalmlar ve
dolaysyla bu ad almlardr (Memiolu 2005: 25). Bir dier etimolojik yaklam da Pomak
kelimesinin Pomaga () kelimesinden trediini ortaya atan savdr (Memiolu 2005: 27).
Yardmc anlamna gelen bu kelime, Pomaklarn Osmanl askeri birliklerine yardm etmelerinden
dolay bu ad aldklarn dndrmektedir. Yunanistan blgesinde ise Pomak kelimesi Pomax
(ok iki ien) ile benzerlik tamaktadr. 1945den 1989a kadar Bulgar Komnist Partisinin
ideolojik yaklam nedeniyle Pomaklar, en youn olarak yaadklar Bulgaristanda, konutuklar
dil Bulgarca ve uyguladklar inan da Mslmanlk olarak dnldnden Bulgar-
Muhammedanlar olarak adlandrmlardr. Bugn uluslararas arenada halen bu konu
tartlmaktadr ve sorunludur. Birok isim deitirme kampanyalarna maruz kalan bu toplum ile
ilgili olarak ortak bir karara ulalamamtr. Dolaysyla Komnist dnemden kalan bu etiket
halen varln srdrmektedir.
Bu konuda olduka kapsaml bir aratrma yapan tarihi Evgeni Radushev Pomaklarn
slamlamasnda Osmanl mparatorluunun gtt vergi politikas ve ekonomik imtiyaz
MZK VE KLTREL DOKU
Berkant Genkal

88

sisteminin olduka etkili olduunu belirtmektedir. Aslnda, Radusheve gre, Pomaklar ezelden
beri Slav Bulgarlard. Radushev, onlarn slam dinini seerek daha az vergi verdiklerini ve bunun
onlara ilave bir ekonomik getiri getirdiini belgelerle saptamtr (Radushev 2005). Bylece Pomak
kelimesi bir dier etimolojik aklama stlenerek Podmamin () aldatlm kimse olarak
da karmza kmaktadr (Chichkoff 1936: 17). nk kiinin baka bir inan sistemine srf
ekonomik imtiyaz uruna geerek kimliini deitirmesi kendi soyundan olan dier kiiler
tarafndan aldatlm, kandrlm olarak deerlendirilmesine sebep olur.
Bunlarn ou Bulgar, Yunan ve Trk tarihileri tarafndan ortaya atlan savlardr ve her
biri bu topluluu kendi ortak soy birliine sokmak ve bu balamda konuyu ele almak zerinde
younlamtr. Tm tarihiler elindeki belgeleri bir kant olarak ortaya sunmakta ve tezlerini yine
belgeler dorultusunda tamamlamaktadrlar.
Bu tarihi savlar geecek olursak, Pomaklarn sosyo kltrel yaplarnn snrlarn
belirleyecek zelliklerini izmek gereklilii zerinde durmakta fayda vardr.

Pomaklarn Sosyo Kltrel Yaplar
Anthony D. Smith Uluslarn Etnik Kkeni adl eserinde ortak soy mitlerine deinirken unu der:
Ard ardna gelen kuaklarn kolektif deneyimlerinden topluluklar doarken mitler birleir ve
tarih kitaplarna, destanlara ve baladlara aktarlr; bunlar deer ve kimlik duygusunun iirsel
metaforlaryla topluluun tarihinin ve durumunun dnsel haritalarn oluturur. Kaynam ve
gelitirilmi mitler etnik topluluk iin btnsel bir anlam ats oluturur ve bir mythomoteur
olmayan bir grup kendi kendini ve bakalarn tanmlayamaz ve kolektif faaliyetleri tevik edip yol
gsteremez (Smith 2002: 49) der.
Pomaklarn bu anlamda gl mythomoteurlara sahip olduklarn sylemek yanl olmaz. Ne
var ki, bunlar byk bir mekanizmann i ie gemi arklar eklinde ilemez. Bunlarn her biri
tekil ve bamsz durumda olan ve krsalln da getirdii muhafazakar durumdaki lokal ve kapal
olan myhomoteurlardr.
Bir toplumun genel zelliklerini gz nnde bulunduracak olursak bu toplumun sosyo
kltrel sistemini oluturan etmenlere deinilmesi gerekir. John E. Keammerin modeline gre, bu
sosyo-kltrel sistemi meydana getiren alt etken bulunmaktadr. Bunlar, materyal, sosyal ve
anlatmsaldr (Keammer 1993: 8). Sosyal etmen sosyal ilikiler ve sosyal enstitlerden meydana
MZK VE KLTREL DOKU
Berkant Genkal

89

gelmektedir. Anlatmsal etken ise, din, sanat ve dil unsurlarndan olumaktadr. Bu balamda,
Pomak kimliini aklamak bu sosyo kltrel elerin incelenmesi ve aratrlmas ile daha
belirgin bir hal alacaktr. Ne var ki, bir toplumun sanatsal retimleri bu toplumun dini zellikleri
ile bazen karlatrlmayabilir. Belirtilen genel zelliklerin insanlarn ihtiyac dorultusunda
meydana geldii, bunlarn beraber bir makinenin arklar gibi alt ve sonunda bahsi geen
sosyo kltrel veya sosyo ekonomik etnik grubu meydana getirdii sylenebilir.
Pomak toplumu, birbiriyle alakadar ortak deerlere sahip insanlardan meydana
gelmektedir. Ortak paylam ve karmlar, aralarndaki iletiim ve davran biimi ile alakaldr.
Dier taraftan, kltr ise, sadece bireylerin akllarnda var olan ve uygulamalara dnen bir
unsurdur. Bu ortak anlamlandrmalar bir nesilden dier nesle aktarlmaktadr. Sosyal yap ve kltr
her ikisi de, aratrmacnn davranlarda gzlemledii modellemelerde ekillenmektedir. Bylece,
Pomaklarn pesna, dier deyile ark gelenei, gerek bu toplumun genel karakteri zerine bize k
tutacak, gerekse de nesilden nesle aktarlan bu gelenek ile onlarn ortak dncesine, bireysel
yaratlarna ve bunlarn etrafna olan etkisine tanklk etmi olacaz.

Din ve Dil
Tarihiler bize hangi sav ortaya atarlarsa atsnlar, kiisel gzlemlerim dorultusunda Pomaklarn,
herhangi bir byk ulus devletinin iinde erimektense, oluturduklar kltrel ve alansal
mozaii, kendi kimliklerini korumaya almak ve yaamlarn srdrebilmek anlamnda slam dinini
semi olabilecekleridir. zellikle belirgin bir takm Trke kelimeleri kendi Slav dillerinde
kullanmalarn buna rnek sayabiliriz. Bylece Pomak dilinin, farkl dillerin karmndan meydana
gelmi ve nc bir dil olarak tremi olduunu syleyebiliriz. Bulgaristandaki mehur Ribnovo
kynde Pomak bayanlarn kyafetlerini inceleyecek olursak (Fotoraf 1) kimlik vurgusunun
meydana getirdii bu mozaiin grsel olarak nasl ekillendiini gzlemleyebiliriz.
MZK VE KLTREL DOKU
Berkant Genkal

90

Fotoraf 1: Ribnovoda ocuu ile beraber dn meydanndaki Pomak bayan
(hayvansalgida.wordpress.com).

Bu ekillenmeyi oluturan en belirgin etmen, bu anlamda, dindir. slamiyet onlara genel bir
grnm kazandrm ve bu dinin emsiyesinin altnda korunmaya almtr. Gelenein nesnel bir
durumu olan dinin, toplu bir olaanstlk durumu meydana getirdiini rahatlkla belirtebiliriz.
Bu ayn zamanda bireysel bir uygulama olmakla beraber yeni yorumlamann, birlemeden
kaynaklanan bir ihtiya gibi ortaya kan paralanmann ve katmanlamann dzlemlerini
yaratmaktadr. Tekrar yorumlamann kendisini nesiller boyu aktardn ve bylece nesil tesi
tipini yarattn syleyebiliriz. Sonu olarak, biz din leri ou zaman ateleyici deilse bile etnik
duygular glendirici olarak grrz ki bunlar farkl dinsel etnik topluluklarn biimlenmesi iin
kaynatrc bir zellie sahiptirler.

MZK VE KLTREL DOKU
Berkant Genkal

91

Fotoraf 2: Ribnovo Camisi (mmilev.files.wordpress.com).
Ribnovo kyndeki caminin (Fotoraf 2), slamiyetin belirleyici ve btnletirici
etmenlerini bir arada barndrdn ve yerleimin genel aidiyet zelliini oluturduunu sylemek
mmkndr. Bulgaristann tm Pomak kylerinde bu youn slam grnts karmza
kmayabilir. Kar srtlarda, Breznitsada meydanda erkeklerin oturduu birahane ile yeni
yaplmakta olan kilise ki oda tam caminin karsnda bize bu aidiyetin duraan deil akkan
bir unsur tekil etmekte olduunu gsterir. Dolaysyla tpk Biga Yarmadasndaki kylerde
olduu gibi Bulgaristandaki Pomak kyleri de birbirinden farkldr. Kyn corafi konumunun
bunda olduka etkili olduunu ve rakm ykseldike dini uygulamalarda art olduunu
gzlemlerim dorultusunda syleyebilirim.

Bulgaristan ve Trkiyedeki birok Pomak ile gerekletirdiim sohbetlerin neticesinde u
sonular elde ettim:
- Her iki lkedeki Pomak nfusunun ayrlmaz bir btn olarak grdkleri slamiyet birincil
karakteristik zelliktir; bu da Pomak etnik unsurunu glendirmektedir.
- Bulgaristanda Pomak kelimesi sylemekten kanlmas gereken, tabu niteliinde bir
kelimedir. Bunun yerine Bulgaro-Mohammedanlar demek onlar iin daha doru olur. Bu
sylem ise Trkiyedeki Pomaklarda rahatszlk yaratmaktadr. Burada Trklk hissinin daha
youn olduunu belirtebiliriz. Bylece onlarn blnm ya da tek bir doru zerine
uzlaamam olduklarn syleyebiliriz.
MZK VE KLTREL DOKU
Berkant Genkal

92

- Her iki tarafta da Pomaklar akrabalarnn varlndan bahsetmektedirler. Bu da alansal
balamda aslnda byle bir btnln olduunu, ortak bir soydan geldiklerini ve duygu
birlikteliklerini srdrdklerini gstermektedir.
- Trkiyeye g etmi olan Pomaklar zaman iinde kendi yaamlarn devlet tarafndan
verilmi olan topraklarda srdrebilmiler; fakat yine de alansal kimliklerini muhafaza
etmilerdir. Bulgaristan tarafnda bu alansal kimlik dnemsel mdahalelere maruz kalm ve
kltrel anlamda Pomaklar Bulgarlamaya doru bask altnda tutulmulardr. zellikle 1945
1989da Bulgar Komnist Hkmeti Rodina program altnda saysz asimilasyon
kampanyas dzenlemi ve Pomak kimliini ortadan kaldrmak iin saysz silahl ve silahsz
propaganda yrtmtr (Memiolu 2005: 13, 69-76). Bugn, Bulgar Hkmeti gemite
yaanan bu zulmlerden dolay orada yaayan Trkler ve Pomaklar gibi Mslman
aznlklklardan resmi olarak zr dilemitir.
- Trkiyedeki Pomaklar gerek Pomakln Rodoplardaki Anavatanlarnda yattn
belirtmektedir. Bunun nedenlerinden birinin, tarihte sadece 8 yl srm olan Timra
Cumhuriyeti olabilecei konusunda yaygn bir inan vardr.
- Pomaklarn eitim durumunun Bulgaristanda ve Trkiyede dk olduunu sylemek
mmkndr. Byk bir kesiminin, Bulgaristandaki Trklerin partisi olarak bilinen ve Ahmed
Dogan nderliindeki Hak ve zgrlkler Partisi tarafndan temsil edildikleri sylenebilir.
Yerel seimler bunu gstermektedir. Trkiyedeki Pomaklarn ise Bulgaristandaki
gelimelerden bihaber olduklar, belki de orayla hi ilgilenmedikleri sylenebilir.
- Pomak yerleimleri iinde saf geleneklerin uyguland yerlerden bir tanesinin Bulgaristann
Ribnovo ky olduu, ortak hafza konusunda ise baz destanlar, hikye ve rivayetlerin Kaz
Dalarndaki an ilesine bal Yaykn ve al kylerinde korunduu sylenebilir.
Pomaklarn hem Bulgaristan hem de Trkiyedeki varlklarn tasvir etmek amacyla sahip
olduklar gelenekler, destanlar ve pesnalarn sosyolojik konumlarn snrlarn belirlemek bu adan
olduka nem kazanmaktadr. Bu unsurlarn akkanln saptayabilmemiz ve buna istinaden
ortaya kan retimleri incelememiz onlar hakknda ulaacamz sonular iin byk bir neme
sahiptir.
Hume ve Ferguson gibi XVIII. yy. romantik filozoflar geleneklerin, gnmz
ihtiyalarndan doan tekrar anlatmlar olduklarn, bunlarn nesilden nesle andrlm bir takm
MZK VE KLTREL DOKU
Berkant Genkal

93

olaylardan meydana geldiklerini belirtmektedir (Noyes 2009: 236). Herder ise dil ve gelenek
hakknda konuurken bu iki unsurun nde gelen din adamlarnn toplumlandrlmasndan deil de
Volk (halk, ulus) gibi bir kavramdan trediini belirtmektedir (Noyes 2009: 236).
Eric Hobsbawm ise olduka eski gzken geleneklerin aslnda yeni ve bazen de icat
edilmi olabileceklerini sylemektedir (Hobsbawm ve Ranger 1983: 1). Bu icat edilmi
gelenekler, ritel veya sembolik doann aka veya st kapal bir biimde idare edilen bir takm
uygulamalarndan meydana gelmektedir ve ana kategoride ilenebilir:
a) Sosyal birlii veya gruplarn yeliini (gerek veya yapay topluluklar) tespit eden veya
sembolize eden ve bunlar yasallatran icat edilmi gelenekler,
b) Otoritenin durumunu veya ilikisini, kurulular tespit eden icat edilmi gelenekler,
c) Temel amac sosyalleme olan, inanlarn telkin edilmesi, davranlarn deer sistemleri ile
szleme hkmlerini ieren icat edilmi gelenekler (Hobsbawm ve Ranger 1983: 9).

yleyse, Pomak ulusundan bahsedebilir miyiz?
Hem evet, hem de hayr Hayr, nk ulus denilen kavram bir yasalar ve yasal kurumlar
topluluudur; yeleri ortak bir yasaya baldr ve benzer hak ve sorumluluklara sahiptirler.
Pomaklar drt ana devletin anayasalar ile snrl kaldklarndan onlara ulus gzyle bakmak doru
olmaz. Her bir ulus devletin ideolojisi altnda hayatlarn devam ettirmektedirler. Ne var ki bu
drt devletin etnik aznlklar konusunda uygulad i politika birbirinden farkldr. Bu balamda
onlara alansal ulus kitlesi gibi bakabilmek ve kltrel homojenliklerini salamalar iin bu drt ana
ulus devlet tarafndan uzla gerekmektedir. Bu toplumsallama onlar etrafnda bulunanlardan
farkllatrr; ulusal deerlerin ve hatralarn hibir anlam ifade etmedii ve ulusal sembol ve
mitlerle bir duygudalk kurmayan dardakilerle snrlarn izer.
Evet, nk onlarn ortak bir gemii, destanlar ve her eyden nce ortak dilleri vardr.
Fakat yaznsal bir Pomak dili henz oluturulabilmi deildir. Balkanlardaki buna benzer
aznlklar, zellikle babo dolaan ingeneleri bu emberin dnda tutarsak, Ortaa Dou
Avrupasndaki gibi tarm toplumlarnda Srp Valahlar, Gagavuzlar, Ulahlar, Pomaklar ve
Bulgaristan Trkleri gibi etnik topluluklarn marjinal bir mevki bulabildiklerini sylemek doru
olur. Bu da onlarn alansal bir anayurda sahip olduunu gsterir. Gl bir Pomak gelecei iin
vatandala dayal modelde bir siyasi topluluk isteniyorsa, aykr dnce niteliinde olan
MZK VE KLTREL DOKU
Berkant Genkal

94

karlkl dayanmann yannda, etnik makyajn eksik eleri olan soy mitlerini, tarihsel anlar ve
ortak kltr yaratmann yollar aranmaldr ve bu da kendilerinin ortak dnceler retecek olan
Pomak entelijensiyasn kurmalaryla mmkn olacaktr. Kltrn en yakn komularnnkinden,
farkllatrarak ve Anthony D. Smithin de bahsettii kurucu ethniesiyle (Smith 2002) tarihsel
akrabaln ve ideolojik yaknlnn ortak balarna vurgu yaparak kendisini ayrtrmaldr.
Bylece Pomaklk sorun olmaktan kar ve farkl bir boyut kazanr. Bu entelijensya phesiz ki
milliyetilik temelli olmaldr ve kiiler ortak yaam iin arzu ve istek duymaldrlar.
Pomaklarn birlii, hem bir kaynama duygusu ya da kardelik, hem de salam, gvenli,
tannm bir alan ya da anavatan gerektirecek; dolaysyla, bu tip milliyetilikler ve bu tr
kardeliklerin temeli, bir anavatan iin abalamalar olarak karmza kacaktr. Tarih
milliyetiliin ve ulus oluumunun oda haline gelecektir. Bu tarih onlar tarafndan tekrar
yorumlanmal ve yazlmaldr. Tarihte izlerini srp Pomaklar kimlerdir?, Nereden geldiler?, Ne
zaman ortaya ktlar?, Atalar kimdir?, Ne zaman byk ve anl olmular?, Kahramanlar
kimlerdir?, Neden gerilemiler? v.s. gibi sorular hala gndemde ve alevli tartmalara neden
konumunda ise, bu Pomaklarn kendi ilerinde belirgin bir uzlaya sahip olamamalarndan ileri
gelmektedir. rnein bu gn onlarn kklerinin Araplara dayand tezi olduka yaygn ve baz
Pomaklar tarafndan kabul gren bir savdr (Ghodsee 2010: 39); bu da tarih olgusunun ortaya
vard neticenin ne denli saptrlm olduunu gstermektedir.
lerleyen iletiim ve medya teknolojileri ile bu tartma ortamnn eskiye nazaran ok daha
kolay gerekleebileceine inanyorum. Yeni kavraylarla ve bilim ile bu sorun kolayca sonuca
ulaabilir. Internet bu anlamda olduka nemli bir faktrdr. Birok sitede yer alan haber, mzik,
makale, tartma platformlar bizim gibi emberin dndan bakanlar iin nemli bir zemin
oluturmaktadr. rnein Yunanistann Xanthi blgesinden yayn yapan bir Pomak Haber
kanaln rahatlkla istediimiz zaman internetten takip edebiliyor, olup bitenleri grebiliyoruz. Bir
dier taraftan www.pomak.eu adresinden veya www.pomaknews.com adresinden gelimeleri takip
edebiliyoruz.

Pesna
Bir besteci olarak ben bu blgelerdeki Pesna rneklerini kaydederek bir sonuca ulamaya altm.
Szl bir gelenekten yola karak derlediim bu mzikal eserlerde Pomaklarn gemilerine
istinaden bilgiye ulamaya abaladm. Bir tarafszlk iine girerek gerek Bulgaristanda gerekse de
MZK VE KLTREL DOKU
Berkant Genkal

95

Trkiyede bu almalarm srdrdm. En cra kylerden dalarn yamalarndaki obalara kadar
srdrdm almalarmda bu ulusu daha yakndan tanmak onlarn stnden yrtlen
politikalarn ne olduklarn renmek istedim ve en nemlisi bir besteci olarak pesnann
barndrd sembolik anlam zmeye altm. Pomaklar pesnay bir anlatm, tasvir, tekilden
oula ulaan bazen toplu bir manifesto, bazen bir hikye, bazen de pastoral bir dnya ve
rengrenk bir ztlk olarak grmektedir sanki: biz ne oraya ne de oraya aitiz! Biz ite buraya
aitiz dercesine.
Pesna, Bulgar dilindeki pesen (), pesnya ()dan gelmektedir ve ark anlamn
tamaktadr. Sklkla solo, bazen tanbura () - ( ve daha fazla telli, mandoline benzer bir
alet) ile sylenmektedir. Epik karakterlidir. 8, 10, 12, 14 ve daha fazlasn ieren beyitten oluur ve
eitleme prensibine dayanarak sylenen mzikal bir eserdir. Konularn da sklkla doa
(pastoral), ak ve lm, delikanl sevdas, kara sevda, kahramanlklar ve gerekst olaylardan alr.
Gnmzde en eski pesnalarn Biga Yarmadasndaki Pomak kylerinde korunduunu
gzlemledim. 1945 1989 Bulgar Komnist Partisi dneminde Bulgaristandaki Pomak kylerine
birok profesyonel mzik topluluklar gitmi ve onlar Komnist partisinin genel ideolojisi
dorultusunda yerel mzisyenleri eitme yoluna girimitir, bu nedenle otantik pesnalar bugn
oralarda bulmak neredeyse imknszlamtr. Otantik pesnalar pentatonik dizi iinde
sylenmektedir. 1962de etnomzikolog Nikolai Kaufman ve Todor Todorovun derledii
pentatonik Pomak pesnalara rastlamak mmkndr (Kaufman 1962; Todorov 1962). Lakin genel
Pomak Pesna antolojisinin o dnemde oluturulmasndan kanlmtr.
Bulgaristan ve Trkiyedeki pesna gelenekleri farkl sonular barndrmaktadr. Bunun
sebebi, ulusal bir temele dayandrlarak kayt altna alnm yazmn effaf halk konumunu
aklamak iin XX. yyin ortalarnda yar tutarsz uygulamalar ile Bulgar Romantik folkloristlerin
Komnist hkmet tarafndan grevlendirilmeleridir. Trk tarafnda ise pesna, Pomaklar arasnda
gze arpan bir uygulama olarak varln srdrmektedir. Ne var ki, bu retimler Trk
folkloristler tarafndan pek aratrlmam ve bu alanda fazla alma gerekletirilmemitir. Bu saf
rnlerin baslmas hususundaki yaklamlar iin herhangi bir ideolojik kstlama yoktur. Bu
balamda, Kalan Mzik tarafndan 1998de baslan Pomak Gmenlerde Mzik ve Pesne albm
Trkiyede etnografik zellie sahip bir albm olarak Pomaklar hususunda ilk saylabilecek
nitelikte bir dokmandr.
MZK VE KLTREL DOKU
Berkant Genkal

96

Biga Yarmadasndaki kylerde karmza kan pesna rnekleri yal erkekler tarafndan
sylenmektedir. Monofonik pesnalarn yannda zellikle ikierli (diyafonik) pesnalar olduka
etkileyicidir. Bu ikierli syleme ekilleri heterofoniyi oluturmakta ve mikro-strktrel
bakldnda her bir icracnn tavrnn farkl olmasyla beraber ho bir ahenk oluturmaktadr.
Buralarda ayn zamanda tetrafonik pesnalar da karmza kabilir. kierli iki ift arasnda geen
bir atma niteliini tayan pesnalar sklkla hasat zamannn sonunda, kahvehanelerde icra
edilmektedir. Pesnalarn bir dier belirgin zellii, ar, nameli, sakin, youn ilemeleri olan
(melizmatik) bir yapya sahip olmasdr. Konular ormanlk dalarda geer. ou zaman doast
olaylar konu edilirken, Hasann lmnden sonra mezardan annesi ile konumas, sevgilisi
Ayinkasna kavuamamas gibi temalar ile bezelidir bu pesnalar.
Serbest tartm ierisinde olan bu youn ilemeli notalarn okluu syleyen kiinin ne denli
usta olduunu gstermektedir. lemeler eer ses dizisinin snrn aarsa bu yorumcunun o andaki
melodik seyrini gsterir nk bu seyirler tamamen doalama tarzndadr. Modal yap olduka
belirgin ve sistemlidir.
Pesnalar sklkla dededen toruna aktarlmaktadr. Ribnovoda gerekletirilen dn
seremonisinde ise Pesna daha yalca bayanlar tarafndan gelin sslenirken sylenmektedir. Bu
pesnalarda gelinin biraz sonra artk evli olaca anlatlr. Olduka trajik bir hava yaratan bu
pesnalar, kna yaklrken gelini alatmak amacn gtmektedir. Buna istinaden bu pesnalar sklkla
kna konusunu ele alr.

Fotoraf 3: Ribnovoda sslenmi gelin (pixelhose.com).
MZK VE KLTREL DOKU
Berkant Genkal

97

Bulgaristann Ribnovo kynde rastlanan, gl ve karmak bir ritel olan Pomak
evlenme seremonisi, iinde gelinin makyaj ve sslenmesi (Fotoraf 3) gibi karmza bir ok eit
geleneksel birleimleri ortaya karr. Pesna da bunlardan bir tanesidir. Her bir aamada konuya
istinaden ilgili pesna sylenir. Bylece bu mzikal uygulama olduka geni bir kullanm alanna
sahip olur.
Gelinin sslenmesi sadece Ribnovo kyne ait bir durum deildir. Byle bir gelenee
Trkiyede Bursa ilindeki baz Pomak kylerinde rastlamak da mmkndr. Ne var ki bu iki
yerleim arasndaki balang balantsn aklamak ve bu gelenein ncellikle hangi tarafa ait
olduunu sylemek zordur. Bizler, sadece diyebiliriz ki, gelenek bu her iki yerde de ayn ama ve
ilevsellik dorultusunda ekillenmektedir. Burada gelinin sslenmesi, yeni koullardaki eski
uygulamalarn ve taze filizlenmi ihtiyalarn eski modellerinde yer bulmas ile uyarlama iin bir
e durumunda karmza kmaktadr. Bu grnt gebe ingenelerle badatrlabilir ve bu
balamda dn alnm bir uygulama olarak bile dnlebilir.
Bulgaristandaki Ribnovo kyndeki dn trenleri gelenein tipik bir uygulamasdr,
bunu da rf ve adetten ayrmak gerekir. Gelinin sslenmesinin gemie istinaden bir
biimlendirmeyi ve ayinletirmeyi uygulamaya alan ve sadece tekrarlamay vurgulayan bir kavram
olduunu belirtelim. Bu kavramn kim ya da kimler tarafndan, ne zaman ve nerede icat edildii
tarihiler asndan cevaplanmas zor olan sorulardr. Bu uygulamay aidiyet duygusunun belirgin
bir sembolik esi olarak da grmemiz doru olur.
Her eyden nce gelenek (veya gelenekler btn), topluluktaki farkl cinsiyetler arasnda
farkl iler. Bir kez gelenekler icat edildiinde, onlar, yeni durumlarda eski uygulamalar ve yeni
amalar iin eski modellere adapte yeteneine sahip olurlar. Bunlar ister dn, snnet, hasat veya
herhangi bir dinsel seremoni olsun; neticede hepsinin amac ayndr. Yenilik, bu balamda grup
yeleri arasnda sembolik bir uygulama ve iletiim yntemi olarak karmza kmaktadr. Ayn
zamanda bir eit dildir. Bu dilde belli bir olayn temsili nesnellemektedir. Pesna gibi var olan
allm geleneksel uygulamalar, gelinin sslenmesi veya makyaj, sonu olmayan riteller, vs. hepsi
giyimde, dilde ve sosyal uygulamalardaki tekliin bir iaretidir. Bu teklik her zaman yenilie aktr.

Folklor
Kltr ve alt kltr veya Pomaklar gibi bir grubun geleneklerini tanmlarken, barndrd halk
retimlerini (destanlar, mzik, yaygn inanlar, deyimler vs.) konu alan bir nemli etmen de
MZK VE KLTREL DOKU
Berkant Genkal

98

folklordur. Gelenek altnda incelenen folklor rnleri, eski zamana dayanan mziklerin szl
aktarm yoluyla gnmze ulam birer kltrel fonksiyonunu stlenmi ve iinde bazen dinsel
unsurlar ve/veya gerekst olaylar konu alan retimlerdir.
Gramscinin folklor kavramsallatrmasnda, folklor ciddi bir olgu gibi tanmlanmtr,
nk bunu popler kltrn en dk katman olarak gz nnde bulundurmutur (Gramsci
1985: 141). Gramsciye gre folklor bir dnya ve yaam grdr. Bu gre gre, st kapal bir
biimde, zaman ve mekn olarak geni kapsam belirlemede toplum ve kar koyan katman iin
(birok zaman st kapal mekanik ve tarafszlk iinde) dnyann resmi gzken grleri (daha
genel tarihsel anlamda belirlenmi toplumlarn kltrel paralarnn grleri) birbirini tarihsel
sre iinde baarya ulatrmaktadr (Gramsci 1985: 189).
Folklor, zellikle Pomak perspektiflerinde ve Bulgaristandaki folklor alannda tanmlama
ve snrlamann kalc bir problemi olarak karmza kmaktadr. Buna benzer bir kavram, gelenek
ile aktif ekilde i ie geen alglamaya dayanan poplasyonun belirli bir blmnn dierine olan
alakasn tanmlayan ve bu tanmlamay anlamak iin sosyo evrimsel bir iskeleti meydana getiren
yolu analiz etmektedir.
zellikle arada kalan, git gide popler kltr tarafndan yerinden edildii savunulan
argmanlar, folklor esinin anlalmasnda hataya neden olabilmektedir. Gencarellaya gre
olumaya balayan felsefeler, bilimler (medya teknolojileri dhil) ve ideolojiler yeni folklorlar
kanlmaz bir ekilde retecek ve popler kltr iin eilim ve yanl anlama giderilmi olacaktr
(Gencarella 2010: 239).
Benzer olarak, Alman filozof Gadammer, (Gencarella 2010: 240) direkt olarak folklor
kelimesini kullanmaktansa, folklordan ayr olarak tuttuu felsefe ve bilimsel aktivitelere gnderme
yaparken destan veya efsane kelimelerini kullanmaktadr. Folklorun ezamanllnn geici
durumunu iaret etmemektedir. Folklor tamamyla gnmze ait olmayan bir imdilik olmaya
devam etmektedir. nk folklor, paralar halinde de olsa szl bir gelenek olarak
dnlmektedir. Bu durum folklorun teknolojiye, ilkyazm ve basm, kaydetme ve yaynlama
teknolojilerine ve sonunda dijital medyann zerine tanml olmasna neden olur. Folklor
srmektedir ve onlar yznden deil, onlara nazaran yaratlmtr. Bizlerin folkloru tanmlarken,
bunun kltrel retimin belirgin bir biiminin almas olduunu da unutmamamz gerekir.
Gramscinin (Gramsci 1985: 123) kavramna istinaden folklorun nemli unsurlarndan bir
tanesi leheyi barndran dil unsurudur. Dil ve sanatlar hususundaki tartmalarda, Gramsci
MZK VE KLTREL DOKU
Berkant Genkal

99

ifadenin alanlar iin birok derecelendirmeler belirlemektedir. Bu ifadeler artan corafik snrlar
ve etkileimler arasnda gezerek dolamaktadr. Bu snrlar ve etkileimler u ekilde kategorize
edilebilirler:
a) Tara lehe
b) Ulusal popler
c) Dinsel uygarlk
d) Politik kltrel (Gramsci 1985: 123)

Folklor, tara lehe mertebesinde bulunmaktadr (Glazer ve Moynihan 1975: 203).
Bulgaristan gibi eski sosyalist lkelerde ulusal akmlar leheyi baka bir ulusal dil olarak yeniden
tanmlamaya alrken, ortak inanlarnn ve geleneklerinin kklerini aratrmaya giritiklerinde
folkloru halk tarihine bir adm gibi kullanmlardr
Dier taraftan dinsel ynergeler dnyann geleneksel ve folklorik kavramlarn esasen
ykseltme yolunun nn amtr. Rodoplardaki Pomak Mslmanlar ve Bulgar Hristiyanlar
arasndaki farkllklar ne rksal koullardan, ne deri renginden, ne de sonuca varmak iin
birliktelikte yatmaktadr. Onlarn birliktelii ve farkll corafik konumlandrlmalarndan,
demografik dalmlarndan ve birinin kimliinin batan sona beslenmesinden meydana kan
sosyo dinsel durumlardan ortaya kar. Bu yzdendir ki insann kiilii folklor, dil ve zellikle
onun asl biimlenmesinde etkin olan ortak duygu ile rlm vaziyettedir.
Gerek Mslmanlar gerekse de Hristiyanlar bu blgede ortak yaam mcadelesi verirken
simbiyotik folklor retimleri birbirini etkilemi ve bu topluluklar eski zamanlara dayanan pagan
inanlarn, uyguladklar dinlerle beraber sentezlemilerdir. Bir folklor mzik rnei olan pesna her
iki taraf iin belirgin bir ifade arac olarak karmza karken aralarndaki fark, pesnada ad geen
kahramann bir yerde Hasan olarak dier tarafta Asen olarak anlmasdr. Folklor mzikte
ayrtrma abalar sadece Pomaklar iin uygulanan bir durum deildir. XX. yy. n erken
dneminde, Bartk (Bartk 1920: 316), Macar mzik stilindeki esaslar tanmlama abalarna
girimi ve dolaysyla daha nce bir arada anlan ve ayn kefede tutulan Macar kyl mzii ile
ingene mziini ayrma yoluna gitmitir. Bartk makalelerinde folklor mziini tanmlarken
unu der: Folklor mzii, ehir kltrnden en az etkilenmi nfusun mziidir. Bu mzik ayn
zamanda bir mzikal drtnn ani ortaya kan manifestosu gibi canl, az ya da ok geici ve
MZK VE KLTREL DOKU
Berkant Genkal

100

ortama ait alansal bir mziktir. ehir hayatndan ya da popler sanat mziinden etkilenmemi saf
folklor melodileri bulmak gtr, hatta imknszdr. Yabanc etmenler ve onlarn asimilasyonu
tekil ahslardan ziyade ynlarn nesilden nesle aktardklar elerle su yzne kar. elerin
gnll aktarm belirgin deiikliklerden gemektedir. Bu yzden onlar harmanlanmlardr
(Bartk 1920: 316).
Her ulus, kltrn ve gelimenin belirgin evrelerinde kiisel mzik stiline sahip
olmaktadr. Pomak ulusunun durumuna deinecek olursak eitli nedenlerle daha st kltr
dzleminde bulunan Bulgar melodileri, dier deile ulusal kimliin daha st durumunda olan
komuluk ierisindeki insanlarn sanat melodileri veya folklor melodileri bu sorgu altndaki
insanlar arasnda yaylmaktadr. Bu yntemle bu folklor melodileri yaylma durumunda yerel
deikenlikler artmaktadr. Bu art nce kk deiiklikler halinde, sonra orijinal formdan daha
nemli bir uzaklamann birikimi ve yn halinde gerekleir. thal edilen mzikler, kyllerin
doutan muhafazakrl nedeniyle ithal edilmekte olan lkede var olan mzikal stilin
zellikleriyle ve yabanc melodilerle sslenmilerdir; bu mzikler ayn zamanda ayn anlamlar
barndrarak tamamyla deiime uram olabilmektedirler (Bartk 1921: 321). Burada nemli
olan Pomak melodilerinin hangi evreye ait olduklarn grebilmektir. Birisi onlar ark sylerken
gelecekteki deiikliklere tanklk etmi olmal; birisi onlarn dans elencelerine katlm olmal;
onlarn dnleri, dinsel trenleri ve kylnn cenazesine elik etmelidir. te buralarda, sklkla
en st dzeydeki karakteristik zel melodilerle karlaabiliriz. Hakiki Pomak melodisi mkemmel
sanatn mzikal rneidir. Bu sanat ksa, zl kendi iinde tasarlanabilecek ya da hayal edilebilecek
en z formda mzikal dnceyi kapsamakta ve yaayan bir kimlik durumundadr.

Sonular ve Tartma
- Pomak pesnas, Bulgaristan gibi post sosyalist bir lkede yllar iinde mdahalelere maruz
kalm ve genel grnm itibariyle sadece Rodoplara zg tnsal zellikleriyle ekillenmitir.
Trkiyede durum farkldr. Her bir Pomak pesnas szl aktarm yoluyla saklanm ve
gnmze kadar ulaabilmitir. Bu pesnalar Kaz Dalarndaki Pomak kyleri ve obalar
iinde bir iletiim yolu stlenmi, ortak hafza ve inan ile Pomak kimliin korunmasnda
nemli bir ara konumuna gelmitir.
- Kaz Dalarndaki Pomak pesnasnn barndrd ve ok eskilere dayanan pentatonizminden
dolay ilkel bir semptom olarak ele alnmas gerekir. Rodoplardaki pesnann ise daha yksek
MZK VE KLTREL DOKU
Berkant Genkal

101

bir sanatn retimi olarak popler ve poplerlemeye ak ki bu da gnmzn ihtiyacndan
doan egzotik yerellik iin nemli bir unsur tekil etmektedir eklektik bir dzleme oturmu
ulusal popler mertebesindeki folklor olarak ele alnmas gerekir.
- Kaz Dalarndaki Pesna, bu ulusun gemii hakknda bize daha fazla bilgi sunmaktadr. Tm
yap talar (mod, tavr, konu, sslemeler, ilevsellik) daha ok korunabilmitir. Daha eskiye
dayanr. Aktarm yolu insandan insana eklindedir. Ne var ki, Rodoplarda Pesna genel bir
emsiye altnda Trakya mzii olarak adlandrldndan ki bu Yunan felsefesine gre
mziin doum yeridir trler aras akkanln ok daha fazla olduunu sylemek mmkn
olabilir. Bunun balca nedenlerinden bir tanesi orada icra edilen mziin profesyoneller veya
profesyonelleme yolunda ilerleyen icraclar tarafndan tm medyalar kullanlarak kayt altna
alnmasdr. Bylece organik bir Rodop mziinin geliiminden bahsederken bunda amzn
ekillendirdii modernizmin varlndan bahsetmek mmkndr.
- Kaz Dalarndaki pesna ve genel olarak mzik herhangi ciddi bir inceleme altna alnmamtr.
Bu szl geleneklerin kayt altna alnp korunmas gerekmektedir. zellikle hzl kentleen bu
alanda ok nadir olan bu retimler yok olmaya yz tutmaktadr. Boazn teki tarafndan
ulaan baz mzik rnekleri referans niteliinde olduklarndan bu pesnalar topluluk iinde
ekiciliini yitirmektedir.
Son olarak deinmek istediim konu Pomak ulusun gelecei ve kaderleridir. Bulgaristan
tarafnda Pomaklar olduka etkin baz politik admlara adm atmaktadrlar bunu da internetten
duyurmaktadrlar. Demokratik Pomak Hareketi bunlardan bir tanesidir. Ne var ki, Bulgaristan,
Yunanistan ve Trkiye gibi lkelerin Avrupa Konseyi Ulusal Aznlklar Koruma birlii
Konvansiyonuna imza atmalar durumu deitirmemektedir. Sadece Yunanistann onlarn etnik
bir aznlk olduunu kabul ettiini bunu da Bat Trakya emsiyesi altnda birletirdiini
syleyebiliriz. zellikle Bulgar tarafnda Petar Stojanovun 9 Ekim 1997de att bu imza ile
hkmet Pomak milliyetiliinin krklenebileceine dair bir takm korkular ile kar karya
kalmtr. Onlarn ayaklanmas ve hatta durumun Bosna Savana dnmesi gibi senaryolar
Bulgar milliyetiler tarafndan kzgnlk ve fke ile karlanmaktadr. Trkiye kanadna bakacak
olursak, kurulacak olan yeni anayasada ana dilde eitim konusunun Pomaklar heyecanlandrd
ve bu balamda Krtenin yannda Pomakann da yer almas gerektiini belirtmektedirler.
Ne var ki, onlar iin kimliklerini oluturmak zorlu bir sre olacaktr. Uluslararas arenada
onlar temsil edecek, haklarn savunacak, duygularn anlayacak ve dncelerine tercme
olabilecek bata sanatlara, tarihilere, antropologlara ve belki politikaclara ihtiyalar olacaktr.
MZK VE KLTREL DOKU
Berkant Genkal

102

Ksaca pesnalarn tekrar tekrar anlatmalar, sylemeleri gerekecektir. Ve belki bylece pesnalar
zamanla ekillenecek mkemmel forma ulaabileceklerdir.

Referanslar
Arnaudov, Mihail 2010. Rhodopian Pomaks Historicoethnographic review Sofia (
: ). Sofia: Blgarski Pisatel.
Bartk, Bela. 1931. The Influence of Peasant Music On Modern Music Theory IV, Trythall.
Chichkoff, Stoiu Nedialkov936. Les Bulgaro Mohamtans (Les pomaks): Coup doeil historique,
gographique et ethnographique avec illustrations, Trgovska Pechatnitsa, Plovdiv Bulgaria ,
C.. (1936). (): .
.)
Gadamer, HansGeorg. 1998. Praise of Theory: Speeches and Essays. ev: Chris Dawson. New
Haven, Conn.: Yale University Press.
Gencarella, Stephen Olbrys. 2010. Gramsci, Good Sense, and Critical Folklore Studies Journal of
Folklore Research. 47 (3): 221252.
Ghodsee, Kristen Rogheh 2010. Muslim Lives in Eastern Europe: Gender, Ethnicity, and the
Transformation of Islam in Postsocialist Bulgaria, Princeton Studies in Muslim Politics, Princeton and
New York: Princeton University Press.
Glazer, Nathan ve Daniel Patrick Moynihan. 1975. Ethnicity Theory and Experience. Cambridge,
Mass.: Harvard University Press.
Gramsci, Antonio 1985. Selection from Cultural Writings, trans. William Boelhower. Cambridge,
Mass.: Harvard University Press.
Hobsbawm, Eric ve Terence Ranger 1983. The Invention of Tradition, Cambridge: Cambridge
University Press.
http://hayvansalgida.wordpress.com/2009/04/27/rodoplarda-bir-dugun-havasi-
ribnovo/30.01.2013 11:03
http://mmilev.files.wordpress.com/2011/02/aimg_7117.jpg 30.01.2013 11:11
http://pixelhose.com/tag/ribnovo/ 30.01.2013 12:06
MZK VE KLTREL DOKU
Berkant Genkal

103

Kaufman, Nikolai. 1962. zvestiya na Instituta za Muzika Kniga VIII (
VIII), zdatelstvo na Blgarskata Akademiya na Naukite (
), Sofia. (1963) Narodnite pesni ot Smolyansko i Madansko
( ) zdatelstvo na Blgarskata Akademiya na
Naukite ( ), Printed in Bulgarian Academy of
Science Press, Sofia.
Keammer, John Edmund 1993. Music in Human Life: Anthropological Perspectives on Music. Austin:
University of Texas Press.
Memiolu, Hseyin. 2005. Balkanlarda Pomak Trkleri. stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar
Vakf.
Noyes, Dorothy 2009. Tradition: Three Traditions, Journal of Folklore Research, 46 (3): 233268.
Poulton, Hugh 1993. The Balkans, Minorities and States in Conflict, London: Minority Rights
Publication.
Radushev, Evgeni Radoslavov 2005. Pomaks Christianity and Islam in Western Rhodopes within the
hollow of river Mesta, XV 30th years of XVIIIth Century (
., XV30 XVIII ), State Library
Saint-Saint Kiril and Metodius Departament for Oriental Stdies Press, Sofia.
Smith, Anthony 2002. Uluslarn Etnik Kkeni. Ankara: Dost Kitabevi.
Todorov, Todor 1962. zvestiya na Instituta za Muzika Kniga VIII (
VIII), zdatelstvo na Blgarskata Akademiya na Naukite (
), Printed in Bulgarian Academy of Science Press, Sofia.

MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

104

METNLERARASILIK BALAMINDA REKLAM MZ

Buket Gen
1

buket.altintas@deu.edu.tr

Abstract
Music of Advertisement in the Context of Intertextuality
Every word, every action which carries a communication message is a text. Text is a part of
intertextuality that is the center of this study. The intertextuality concept, however, is defined in short as the
reciprocal relation between texts, many theorists try to attribute new meanings to this concept. Almost all of them
assert that text is a sum of citations and emphasize that all texts gather pieces and taken from older texts, in a
new integrity. In other words, in the intertextuality the idea comes forward; every text is in the field of others which
were written before them and can not be completely independent from these older texts. In this point of view, all
texts are fictions recontrived in sections from older texts in a new order. In this case, every work is an example of
intertextuality. Intertextuality supports the postmodernist perception of every text has infinite number of equivalent
commentary. This text of concept is seen as a unity of different texts. In this sense, the meaning is spread from one
text to another in the unity of textuality.
Advertisements, as texts designed to persuade customers for value or function of any product or service,
arone of the most important examples of intertextuality. As advertisement fulfill its promotion functionality, it is
always in a inertextual relationship. Music plays an important role in this promotion process. Music also is
pragmatic as contributing meaning to advertisement. As an intertextual fiction, music, a very important component
of advertisement, will be undertaken in this study both from postmodernist and poststructuralist theories related to
intertextuality and with the 'pragmatic meaning' implication which is one of the most important categories of
meaning analysis in music. The ethnographical data, collected from musicians, composer etc. who are directly related
to advertisement music, will be analyzed in the given context.

1
Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Mzik Bilimleri Blm
MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

105

Giri
Kristevann ortaya att ve 1960l yllarn sonlarndan balayarak her yaznsal zmlemenin
artk zorunlu bir aamas olarak grlen metinleraraslk, zetle iki ya da daha ok metin arasnda
bir alveri, bir tr konuma ya da syleim biimidir. Kristevaya gre metin belli bir ilevi yerine
getiren, belli bir i yapan bir aygttr. Metnin yerine getirdii ilev, gsterenleri yeniden
datmaktr. Farkl gsteren dizgelerini yeniden datmak yeni bir metin (dolaysyla yeni anlamlar)
retmektir. Dil retici bir ilev gerekletirir; dil yoluyla, metin gsterenleri yan yana ekler, onlar
bir balamdan alarak yeni bir balam ierisine dntrerek sokar, bylelikle karlkl ilikiler
ierisinde belli deiiklikler yaratr. Metin, metinleraraslk asndan bakldnda, bir alntlar
mozaii olarak tanmlanr. Metinleraraslk anlayna gre, anlam kurulan (ina edilen) her ey bir
metindir, metni snrlamak mmkn deildir, bir roman, resim, dnce, hece, film, heykel,
matematiksel denklem hepsi birer metin olabilir. Bu almada ilk olarak metinleraraslk
kavramn anlamak iin metin ve onun sahibi olan yazar tanmlanr ve postmodern anlam
zerinde durulur. Yaplan bu tanmlamalar, metinleraraslk kavramn postmodern bir anlay
olarak deerlendirerek almann ilk k noktasn oluturur.
Belirli bir rn potansiyel mteriye tantma amac gden reklam, potansiyel
mterilerini, sadece rnn zellikleriyle deil, metninde kulland baka kimi grsel ve iitsel
unsurlarla da rne ekmeyi amalar. Bunu yaparken de birbirinden farkl ve eitli grsel ve
iitsel metinlerden (kulaa tandk gelen ezgiler ya da daha kimi filmler ve kitaplardan aina olunan
temalardan) faydalanr. Reklam, bir metin olarak, birbirinden farkl metinlerin bir karmn
sunarak, metinleraras bir yap sergiler.
Metinleraras bir iletiim mesaj olan reklam, bu almann nemli bir yap ta olarak
metinleraras bir kurgu olarak ilenir. Reklam, retici ve tketici arasndaki bilgi aktarmn
salayan bir iletiim arac olarak nitelendirilir. Yaplan grmeler sonucunda da reklamn nemli
bir iletiim arac olduu vurgulanr. Reklamn iletiim sreci baz reklam ortamlar tarafndan
gerekleir. Grmelerin ve gzlemlerin ardndan bu ortamlar iinde televizyonun reklamn
tketiciye ulamasndaki en nemli kitle iletiim arac olduu sonucuna ulalr. Bu blm ayrca
reklamn fonksiyonlar, amalar ve trleri hakknda bilgi vererek, reklam yazarl ve onun alt
balklaryla Beko, Vestel, Coca Cola, ING Bank gibi nemli kurulularn reklam mziklerini
hazrlayan Atakan Ilgazda ve Freelance Group-Advertisement&Design Studio adl ajansn kreatif
MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

106

direktr ve grafik tasarmcs olan Gler Sargl ile yaplan grmeler erevesinde
ekillenmitir.
Metinleraras bir iletiim mesaj olarak reklamn retim srecinde baz aamalar izlenir. Bu
almada bu aamalar yaplan grmeler dorultusunda bir sraya sokulur. Ajansa bavuru
reklam retim srecinin ilk aamasdr. Reklam zeti oluturan kii ya da kurulu istekleri
dorultusunda ajansa bavurur. Ajansa bavurudan sonra ajans, zete uygun bir konsept belirler.
Bu konsepti belirlerken zerinde durduu en nemli nokta reklam yaplan rn ya da hizmeti
tketiciye hatrlatmada yardmc olacak slogan belirlemektir. Belirlenen slogandan sonra da bir
film senaryosu oluturulur. Bu aamalarn en sonuncusu, almann dier nemli yap ta olan
mziktir. Mzik, reklam iin yaplan senaryodan sonra devreye girer. Mziin nasl devreye girdii,
bu srete kimlerle allmak istenildii ve hangi senaryoya ne tr mzikler dnld gibi
sorularn yantlar son blmde yer alr. Ayrca bu blmde mziin estetik, simgesel ve pragmatik
anlamna deinilir ve bu almann en nemli amalarndan biri olan reklam iinde mziin
pragmatik rol tartlmaya allr.

Metin (Text) Nedir?
Metin, soyut veya somut bir anlamn, biimsel ve anlatsal teknikler kullanarak bir gndergeyi
iletilmesi iin tasarlanp oluturulmu bir ifade btndr. Bununla birlikte metin gnmzde,
sadece harf ve rakamlardan oluan bir yap olarak grlmez. Metin tanm ierisine planlar,
grafikler, illstrasyonlar, haritalar, fotoraflar ve dier grsel medyay da katmak gerekir
(Karamercan 2010: 2).
Akyol (1996), Short (1992) ve Lenskinin de (1998) almalarnda belirttiine gre;
kendisinden anlam kurulan (ina edilen) her ey bir metindir, metni snrlamak mmkn deildir,
bir roman, resim, dnce, hece, film, heykel, matematiksel denklem hepsi birer metin olabilir.
Siegel ve Rowea gre de kendisinden anlam kurulan her nesne bir metindir. Dilsel metinler;
hikayeler, kitap blmleri, iirler, makaleler, masallar vb. yazlardan oluurken, semiyotik metinler;
resimler, fotoraflar, filmler, arklar, dramalar, haritalar, grafikler, beden dili vb. iaret ve
izimlerden olumaktadr (Aktaran, nal 2007: 3).
Kristeva, metni dorudan bir bilgi veren, bildiriime ynelik bir sz nceki ya da
esremli teki szcelerle ilikilendirerek, dili yeniden dzenleyen dilbilim-tesi bir aygt olarak
MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

107

tanmlar. Metin belli bir ilevi yerine getiren, belli bir i yapan bir aygttr. Metnin yerine getirdii
ilev gsterenleri yeniden datmaktr. Farkl gsteren dizgelerini yeniden datmak yeni bir metin
(dolaysyla yeni anlamlar) retmektir. Dil retici bir ilev gerekletirir; dil yoluyla, metin
gsterenleri yan yana ekler, onlar bir balamdan alarak yeni bir balam ierisine dntrerek
sokar, bylelikle karlkl ilikiler ierisinde belli deiiklikler yaratr. Bu ilikiler metinleraras
ilikilerdir. Metin metinleraras asndan bakldnda, bir alntlar mozaii olarak tanmlanr: Bu
balamda her metin bir alntlar mozaii gibi oluur, her metin kendi iinde baka bir metnin
eritilmesi ve dnmdr (Aktaran Aktulum 1999: 41).
Barthes de Kristevann metin konusunda ne srd tanmlamalar olduu gibi
benimser ve srdrr. Yapsalc etkinlii ciddi bir ura alan haline getiren eletirmenler ve
kuramclar, yaznsal alnty belirleyen evrensel gsteren dizgelerini ve ileyilerini saptamaya
uraarak, metni kapal bir yap, anlam metinden karlabilecek bir olgu olarak grseler de
Barthes, kapal metin kavram yerine ak metinden sz eder. Metnin, kendinden nce gelen,
onun ierisinden geen ya da onu aan izlerden, paralardan, dzglerden olutuunu kabul eder.
Byle bir tutum benimsemesi, eski metin ile yeni metin (postmodern metin) anlay arasnda
byk bir ayrm yaratr. Postmodern metin anlayna bal olarak, metinleraras kavram, Barthes
tarafndan metnin yeni zellikleri deerlendirilerek tanmlanr. Barthese gre her metin bir
metinlerarasdr; onda farkl dzeylerde az ok tannabilecek biimler altnda teki metinler yer
alr: Daha nce edinilen ekinden gelen metinler ile etrafmzdaki ekinden gelen metinler. Her
metin eski alntlarn yeni bir rgsdr (Aktaran, Aktulum 1999: 56).
Sonu olarak hem Kristeva hem de Barthes, metnin zerinden yeni bir dnce biiminin
gelitirilmesine katkda bulunmulardr. Genel olarak postyapsalclk olarak adlandrlan bu
yaklam, kendisinden nceki felsefelerin hakikat iddialarn bir yana koyarak, anlamn greceliini
savunur. Bu bakmdan metinleraraslk, her metnin sonsuz sayda edeer yorumunun olacann
dnld postyapsalc anlay destekler nitelikte bir kavramdr. Bu kavramn znde, metni,
bir anlamyla olgular dnyasndan soyutlayarak metinlerden oluan bir dnya yaratma istei yatar.
yle ki anlam, metinleraras bir dnyada srekli bir metinden dierine salmaktadr (Rzvanolu
2007: 8)

MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

108

Yazar (Auteur) Kimdir?
Metin zerine younlama, estetik ya da zerk bir kendilik olarak yapt olduu kadar, eserin
yaratcs olarak yazar nosyonu, ya da ikisi arasndaki ilikinin ne olduunu dndrr. Yazar
terimi ile dile getirilen ey iletiim mesaj ve metinlerinin kurucusu, yaratcs, sahibi olan kiidir. Bu
erevede yazdndan, edeyile yarattndan sorumlu etkin bir zneyi belirten yazar terimi,
istediini belirleme stnlne sahip olmay tanmlamaktadr (Erol 2009: 174).
Barthes ve Foucaultnun yazar ortadan kaldrmak istemeleri veya ldn ne srmeleri,
edebiyat eletirisinin 20. yzyln ikinci yarsndaki yazar tartmalarnda merkezi bir yer tutar.
Barthes yazarn lm
2
nden sz ederken yazarn bir metne doru anlam yerletirme ayrcalnn
ve yetkisinin ortadan kalktna vurgu yapar. Yazarn ortadan kaldrlmas, yalnzca tarihsel bir
olgu veya yazma edimi de deildir ayn zamanda acl metnin tamamen dntrlmesidir.
Barthese gre yazar, babann ocuunu nceden kendin de tamasyla ayn biimde, yapt, bir
olanak olarak iinde nceden tamaz. Buna tam kart olarak, acl yazman, kendi metniyle e
zamanl domutur. Ona gre yazar, metnini kendi yazlarn nceleyen ve aan bir varlkla
donatmaz ve kitabn yklendii eyin nesnesi de deildir. Burada sz ediminkinden baka hibir
zaman yoktur ve her metin, burada ve imdi yazlr. Bu nedenle Barthes iin yazmak, bir ilemin
kaydn, gzlemini, temsilini ve izimini hibir biimde belirtmez, bunun yerine onun iin yazmak
Oxford felsefecilerini izleyen dilbilimcilerin edimsel (performative) dedikleri sz ediminin, edimin
kendisinden baka hibir ieriinin olmad ender dilsel bir biimdir (Rzvanolu 2007: 112).

Metinleraraslk
Kristevann ortaya att ve 1960l yllarn sonlarndan balayarak her yaznsal zmlemenin
artk zorunlu bir aamas olarak grlen metinleraras, kabaca iki ya da daha ok metin arasnda
bir alveri, bir tr konuma ya da syleim biimi olarak anlalmaldr. Kavram genel anlamyla
bir yeniden-yazma ilemi olarak da alglanabilir.
3
Bir yazar baka bir yazarn metninden paralar
kendi metninin balamnda kaynatrarak yeniden yazar. Her sylemin baka bir sylemi

2
Barthesin ilk yaptlarnda deindii yazar kavram, postyapsalc dncenin de en temel metinlerinden biri olan
Yazarn lm adl ksa yazsnda yeni bir biim alr. Barthes, yazarn lmn ilan ederken aslnda yeni bir ey,
yani okurun doumunu ilan etmektedir. Barthes, yazsnn banda Balzacn ksa bir yksnden bir tmceyi alntlar
ve tmceyi kimin yazd sorusunu sorar. Ona gre bu soru, yaznn bizzat btn seslerin ve kkenlerin ykm
olmasndan dolay asla bilinemez. Bu durumda yaz, ona gre sesin kkenini yitirdii ve yazarn lmne girdii
zaman balar (Aktaran, Rzvanolu 2007: 111-112).
3
Kimi eletirmenler ve kuramclar, yeniden-yazmann dnda metinlerarasn bir alnt, kolaj ilemi olarak da
alglarlar.
MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

109

yinelediini, her yaznsal metnin daha nce yazlm olan metinlerden ayr olarak yazlamayacan,
her metnin ak ya da kapal bir biimde nceki metinlerden, yaznsal gelenekten izler tadn
savunan yeni eletiri yanllar onun alntsal zelliini gstermeye urarlar. Hepsi de metnin bir
alntlar toplam olduunu, her metnin eski metinlerden ald paralar yeni bir btn ierisinde
bir araya getirdiini ileri srerler. Metinlerarasnda, her metnin kendinden nce yazlm teki
metinlerin alannda yer ald, hibir metnin eski metinlerden tmyle bamsz olamayaca
dncesi ne kar. Bir metin hep daha nce yazlm metinlerden ald kesitleri yeni bir birleim
dzeni ierisinde bir araya getirmekten baka bir ey olmadna gre, metinleraras da hep nceki
yazarlarn metinlerine, eski yaznsal bir gelenee bir tr yknme ileminden baka bir ey
deildir. Ksacas bu balamda, her yapt bir metinlerarasdr (Aktulum 1999: 18).
Metinleraraslk kavramnn yaratcs ve kuramcsnn Kristeva olduu ounlukla kabul
edilse de, aslnda kavram zn Rus eletirmen Mikhail Bakhtinden alr. Syleim/syleimcilik
4

(dialogisme) kavram Bakhtinin neredeyse tm almalarnn deimez konusudur. Oysa, tm
nemine karn Bakhtinin almalar Batda ok ge tannmtr. Bunun nedeni yaptlarnn
Rusyada kolayca yaymlanamamas, yaymland zaman da kuramcnn baka adlar kullanmasdr.
Yaklak krk yl sonra Kristevann, Bakhtinin almalarn Fransada tantmasyla, syleimcilik
kuram metinleraras adyla yeni bir kla sokularak Bat eletiri sylemine uzun bir gecikmenin
sonrasnda younlukla benimsenen bir kavram olarak sokulur (Aktulum 1999: 25).
Kristeva, Bakhtinden trettii metinleraraslk kavramn The Bounded Text (Kapal
Metin) adl yazsnda da kullanmtr. Bu yazsnda Kristeva, artk Bakhtinin adn anmadan, bu
kavrama yeni dnd biimi vermeye balamtr. Sylendii zere ada imbilim kendi
nesnesini artk dilbilim tesi iinde dnlecek olan eitli imsel etkinliklerde bulur. Bu bak
asyla, Kristeva iin metin, dilin dzenini yeniden belirleyen, dilbilim tesi bir ara olarak,
artsremli ve esremli eitli trlerdeki szceleri dolaysz olarak bildiren bir eydir. Bu anlamyla
onun iin metin, srekli bir retimselliktir ve iki farkl anlamda kullanlabilir. lk olarak metin,
iinde bulunduu dili yeniden datc bir yapdadr, yani dili srekli yeniden kurarak yaplandrr.
Bu anlamyla metin, dilbilimsel kategorilerden ok mantksal kategorilere uygulanabilir. Metnin
ikinci ve bizim amzdan nemli dier anlamna gre ise, metin dier metinlerin bir dei
tokuudur, yani bir metinleraraslktr. Kristevaya gre, verili bir metinde, baka metinlerden

4
Bakhtin iin syleimcilik, bir okuma yntemidir; metni belirli bir dnsel evrimin sonucu ve onu kendisinden
nceki ve hatta sonraki metinlerle bir etkileimin rn olarak gren bir yaklamdr.
MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

110

alnm ayr szceler birbirleriyle kesiir ve birbirlerini yanszlatrrlar (Aktaran, Rzvanolu
2007:100).
Kristeva birbirinden farkl olan metinleri genel metin olarak adlandrlabilecek bir
metnin iine yerletirir ki bu aslnda bir yanyla kltrdr. Burada Kristeva dnyapbirim
(ideologeme) kavramn kullanr. Bu kavram onun iin verili metinsel bir dzenlenmenin szcelerle
kesimesidir. Kristeva bu terimi, Bakhtinin yaptna ve bununla balantl olarak, metnin,
toplumsal ideolojik yaplar ve atmalar yalnzca yanstmad, ayn zamanda da ierdii
dncesine uygulamtr. Bu bakmdan dnyapbirim, metinleraras ilevin, her metindeki farkl
yapsal dzeylerde cisimlemesi olarak grlebilir. Dolaysyla dnyapbilimsel bir kavram olarak
metin, mbilim
5
in yordamn belirler. Bunu, metni, metinleraras olarak tasarlayarak yapar.
Dolaysyla metnin dnyapbirimi, szcelerin (metnin indirgenemedii) bir btnle dnt
odaktr ve bu btnlk tarihsel ve toplumsal metinle kesiir, yani toplumsal metnin iine sokulur.
Kristeva iki tr dnyapbirimsel imden sz eder; ilk olarak szcenin btnsel nitelik tayan ve
btn iindeki hibir paraya indirgenemeyecek olan zmlemesinden, ikinci olarak da bu
szcelerin metinleraras zmlenmesinden. Onun iinde bu metindeki yaz ve szler arasndaki
karlkl ilikilerde grnr (Aktaran, Rzvanolu 2007:101).
Metinleraraslk tartmasnn dilbilim ve semiyolojide nemli bir yer tuttuunu ve bir
zmleme birimi olarak hizmet ettiini grdk. lgili alanlarn kuramclar tarafndan yaplan
farkl tanmlamalarn, bizi kavramn kullanm alannn snrlarn tam olarak izmenin kolay
olmad sonucuna gtrdn syleyebiliriz. Ancak bununla birlikte zellikle dilbilim
erevesinde olgunlaan bu yaklamn, dil dnda gndelik yaamdan sanatsal pratiklere kadar
nemli bir analiz birimi olarak i grdn ifade etmek burada nemlidir. Baka bir deyile resim
ya da fotoraf sanatnn bir dil olarak alglanp metinleraras olarak nasl ina edildiine ya da nasl
okunduuna ilikin zmlemeler bu kapsama girmektedir. Elbette gndelik yaam iindeki eitli
tketim kalplarn (modadan sinemaya, eitli ideolojilerin formasyonundan mzik trlerinin
yaratlmas ve okunmasna dek) bir iletiim mesaj olarak alglanmas ve metinleraras balamda
analiz edilebilmesi de.

5
ngilizce karl semiotics ya da semiology olan imbilimi (gstergebilim), genel olarak iaretler bilimidir. Dilbilim,
imbilimin zel bir koludur.

MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

111

Bir letiim Metni Olarak Reklam
letiim mesaj tayan her szn, her hareketin vb. bir metin olduunu nceki blmlerde ifade
etmitik. letiim bilimlerinin nemli bir kolunu oluturan, ayrca bu almann ana oda olan
reklam, bu almada metinleraras bir kurgu olarak ele alnmtr. Reklamn iletiim mesaj tayan
bir metin olduu gereinden hareketle, eitli perspektiflerden yansyan reklam tanmlamalar ve
yaklamlarna burada ksaca yer vermek yararl olacaktr.
Btnleik pazarlama iletiimi diye adlandrlan ve retici ile tketici arasndaki mesafenin
artmasyla giderek nem kazanan btnn en nemli paralarndan birisi reklamdr. Reklam artk
sadece rn ya da hizmetlerin satn salamak ya da arttrmak iin tketiciyi maniple eden bir
yntem deil, reticinin tketici ile konuabildii, kendisini ve rettiklerini anlatabildii, neyi,
neden, nerede hangi koullarda, kime, niin rettiini hedef kitlesine aktarabildii bir iletiim
biimidir ( Elden 2003: 15).
Cemalclar reklamn tanmn yle yapar: Reklam, kiisel olmayan bir sat abas, bir
pazarlama iletiimi yntemidir. Reklamda, reklam yapann kimlii aka belli olmaldr ve yaplan
reklam iin reklam tayan ya da yaymlayan araca para denmelidir (Aktaran, Elden 2003: 17).
Reklamdaki bu ana noktalara dikkat eken nala gre bir dier tanm ise yledir; Reklam bir
iin, bir maln veya bir hizmetin para karlnda, genel yayn aralarnda, tarif edilerek geni halk
kitlelerine duyurulmasdr (Aktaran, Elden 2003: 17).
Reklamn, iletiim sreci olduunu vurgulayan Classerin tanmna gre Bir mala ya da
hizmete ilikin bir iletiyi (mesaj) szl ya da grntl olarak pazar birimlerine sunmak iin
yaplan eylemlere reklam yapmak denir (Aktaran, Elden 2003: 17). Tanmda grld gibi
reklam bir iletiim srecidir fakat bu iletiim reklam yapan retici iletmeden, hedef tketicilere
doru ak olan bir sreci ifade etmektedir.
Odaba bu iletiim srecini yle ekillendirir (Aktaran Elden, Kocaba ve Yurdakul
1999: 64):
MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

112

ekil 1: letiim Sreci Olarak Reklam

Bu srete kaynak, reklam veren kii ya da kurulutur. Mesajlar ise reklam veren retici
iletmelerin hedef tketicilere sylemek, anlatmak, gstermek istedikleri szl ya da grsel
ifadelerdir. letiim sreci olan reklamda kanal grevini gren tayclar kitle iletiim aralardr.
Alclar ise mesajlar deerlendirerek o mal ya da hizmete ilikin bir tutum oluturan, belirli bir
davrana ynelen hedef tketicilerdir. letiim srecinin devamlln salayan ve sreci
ekillendirmeye yardmc olan geri besleme (feed back) ise hedef kitlelerin reklama gsterdikleri
tepkileri ve bunlarn eitli yntemlerle lmlenmesini ifade etmektedir.
Bir grafik tasarmcs olan Freelance Group-Advertisement&Design Studio adl ajansn
sahibi Gler Sargl (42), yaplan grmede, reklam enerji ve yaratclk isteyen sihirli bir g
olarak grp, bu gcn de yllar getike farkl teknolojilerle daha farkl icra edilir hale geldiini
syler. Fakat bunun yannda reklamn yanl kullanld zaman- doru rnn, doru bilgi ve
doru bir ynlendirmeyle doru hedef kitleye ulaamamas- tketiciyi yanl ynlendiren tehlikeli
bir ey olduunu da vurgular. Gler Sargl, bu durumu da verdii u rnekle destekler:

Mesela tatille ilgili bir kampanya okuduunuzda 12 taksitle tatile gidiyorsunuz, tatili bir
hafta yapyorsunuz, 12 ay boyunca tatilin taksitini dyorsunuz. Bitmi, yaanm,
kullanlm bir ey insanlar bir ykmllk altna sokuyor Ben tehlikeli diyorum yani
oturmam yerlerde bir eyleri aktarrken yeni dnyalar gsterirken yeni hayaller kurdururken
daha doru kullanmak lazm reklam. Bir zenti haline dntnde tketim toplumu tabi

Reklam veren
kii/kurulu

Reklam mesaj

TV, gazete, dergi,
radyo, dorudan
postalama vb.

Seilmi hedef kitle

KAYNAK MESAJ KANAL ALICI
Geri Besleme (Tepkiler)
MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

113

ki yoz bir ey haline, toplum haline dnyoruz (Sargl,Gler. 30.06.2010. Kiisel
Grme. zmir).

Beko, Vestel, Coca Cola gibi firmalarn ve ING Bank gibi nemli kurulularn reklam
mziklerini hazrlayan Atakan Ilgazda (36) ise, yaplan grmede, reklamn tanmn yle yapar:

Reklamn temel amac bir metay ve muhtemelen hi zaman ihtiyacnz olmayacak bir metay
aslnda bize bir ekilde satp o irketin para kazanmasna arac olmak ve bunu mmkn
olan en ksa yoldan, en doru strateji ile gerekletirmek yani reklam bir strateji biimi. Bu
tanmnn ardnda da u cmleyi ekler: Reklamn daha destekle bu ilevini grmesini
salayan nc parti elemanlar var ben de bunlardan biriyim (Ilgazda, Atakan.
18.02.2010. Kiisel Grme. stanbul).

Ilgazda ile bir sre alan fakat u anda tamamen tantm mzikleriyle uraan Levent
Deniz Snmez (36)
6
ise, reklamn tanmn yle yapar:
Reklam tabi ki direk firmann kartviziti, etiketi. Yani ksa bir sre ierisinde kendinizi bir
ekilde tantmanz gerekiyor, insanlar ikna etmeniz gerekiyor (Snmez, Levent Deniz.
20.03.2011.Kiisel Grme. zmir).

Reklamn Fonksiyonlar ve Amalar
Teke gre reklamn bir iletiim biimi olarak yerine getirmeye alt baz temel fonksiyonlar
sz konusudur. Bunlar: bilgilendirme fonksiyonu, ikna etme fonksiyonu, hatrlatma fonksiyonu,
deer katma ve rgtn dier fonksiyonlarna yardmc olmak eklinde sralanabilir (Aktaran,
Elden 2003:21).
Bilgilendirme fonksiyonuna, zellikle yeni bir rn ya da rn kategorisinin pazara
kt zamanlarda, yeni rne hedef kitlenin dikkati ekmesi, yeni rnn zelliklerinin,

6
Levent Deniz Snmez reklam mzisyenliinden ok tantm filmlerinin mzikleriyle uramtr. Mzisyen bir
gemii vardr. Hala zmirde tantm filmlerinin mziklerini yapmaktadr. zmirde yapt en belirgin iler Yaar
Holdingin, zmir Demir elikFabrikasnn tantm filmi mzikleri ve TRTye ve National Geographice yapt birka
belgesel mziidir.

MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

114

yararlarnn dile getirilmesi gibi birincil talebi oluturma amacyla bavurulmaktadr. Bilgilendirme
fonksiyonu, rnlerin deiik kullanm biimlerinin gsterilmesi, fiyat deiiklerinin duyurulmas,
rnn nasl altnn anlatlmas, rnle ilgili servislerin tantm, firma imajnn oluturulmas
ve tketicilerin belli konulardaki kayglarn giderme gibi noktalarda etkin olarak kullanlmaktadr.
kna etme fonksiyonu, zellikle ikincil talep yaratma amacyla rekabetin youn yaand
ortamlarda, markann bilinirlii, tercih edilirliini arttrmak, tketicilerin belli rn ve markalarla
ilgili tutumlarn, alglarn etkilemek, deitirmek ve sz konusu rn ya da hizmetleri denemeye
ikna etmek amacn tar.
Hatrlatma fonksiyonu, rnn olgunluk dnemine eritii ya da mevsimsel talebin sz
konusu olduu rnler iin (dondurma, vantilatr vb. gibi) talebin olmad dnemlerde de
rnn ve markann hatrlanmasn, tketicinin beyninde canl tutulmasn, tketicilerin rnn
dnr olmalarn salamak zere kullanlr.
Deer katma fonksiyonu ile reklamclar markalara bir kiilik, zel bir anlam katma
abas iindedirler. Markalarn rakiplerine gre daha zellikli, yeni moda, prestiji, belli bir stili
olan, gl ve stn grnmesini salama abas reklamn deer katma fonksiyonuna iaret eder.
rgtn dier amalarna yardmc olma fonksiyonu, reklamn kurumun dier sat
ve tutundurma abalar iinde yer alan kupon, ekili, dorudan sat gibi fonksiyonlarnn
amalarna yardm etme destek verme ilevini stlenir. Reklam yoluyla pazarlama iletiimi
unsurlarnn etkinlii artar, tketici rnn adn, ambalajn tanma ynnde daha duyarl olur
(Aktaran, Elden 2003: 21-22).
Reklamn amalar dendiinde temel unsur karmza kar. Bunlar: reklamn sat
amac, reklamn iletiim amac ve reklamn zel amalar.
Reklamn sat amac, hedef tketicinin reklam yaplan rn ya da hizmete ynelik tutum
ve alglarnda deiiklik yaparak, satn alma davrann gerekletirmelerini salamay amalar.
Reklamn sat amacn uzun ve ksa vadede sat amac olarak deerlendirmek mmkndr. Uzun
vadede, rn ya da hizmet hakknda olumlu bir imaj oluturarak satlar arttrma hedeflenirken;
reklamn ksa vadede sat amacnda ise, rn ya da hizmetin hedef tketici tarafndan ksa srede
satn alnmasn amalanmaktadr (Elden 2003: 22).
Reklamn sat amacn ve zerine den grevlerini gerekletirebilmesi iin ncelikle
tketici ile iletiime gemesi gereklilii sz konusudur. Bu noktada reklamn pazarlama iletiimi
MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

115

iinde sahip olduu ikna edici iletiim zellii dolaysyla da reklamn iletiim amac karmza
kmaktadr (Elden 2003: 23).
Cemalclara gre reklamn mal, hizmet veya dncelerin, zellikleri hakknda belirli
kitlelere bilgi vermek, bu kitleleri etkileyerek satn alma davrann gerekletirmelerini salamak
veya dolaysyla o mal ya da hizmete olan talebi arttrmak amalarnn yan sra zel amalar da
vardr. Bunlar:
. Kiisel sat programn desteklemek
. Satlarn ulaamad kimselere ulamak
. Araclarla ilikileri gelitirmek
. Yeni bir pazara girmek ya da yeni bir tketici grubunu ekmek
. Yeni bir mal pazara sunmak
. Maln satn arttrmak
. Sanayi dalnn satlarn gelitirmek
. n kanlara kar durmak
. letmenin saygnln salamak (Aktaran, Grz 1999:24).

Reklam Ortamlar
Kocaba ve Eldene gre bir rn ya da hizmet sunumu iin bir reklam ya da reklam kampanyas
planlanrken en nemli aamalardan biri reklam ortamnn seilmesidir. Reklam ortamlar mesaj ile
hedef kitlenin bulutuu yer olduundan; yaplacak bir yanl seim, o ana kadar yaplan tm
masraflarn, emeklerin ve harcanan zamann boa gitmesine neden olabilir. Bu nedenle reklam
ortam seiminde hedef kitlenin ve reklam aralarnn zelliklerinin ok iyi bilinmesi
gerekmektedir. En uygun reklam ortamnn belirlenmesi, reklamn amacna erimesini
salayacaktr (Kocaba ve Elden 2001:27).

Kitle iletiim aralar, reklamn ok sayda hedef alcya ulaabilmesini mmkn klan en
etkili aralardr. Bu aralar unlardr:
Yayn Yapan Reklam Aralar (Sinema, Radyo, Televizyon ve nternet)
MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

116

Yazl Reklam Aralar (Gazete, Dergi ve Dorudan Postalama)
Dier Reklam Aralar (Ak Hava (Outdoor) ve Transit Reklamlar)

Bir letiim Mesaj Olarak Reklamn retim Sreci
Az nce deindiim mziinde iinde olduu yayn yapan reklam aralar erevesinde
deerlendirildiinde reklamn retim srecinde baz aamalar izlenir. Bu srete izlenen aamalar
yaplan grmeler sonucunda bir sraya sokulur.

Ajansa Bavuru
Profesyonel bir reklam metni oluturulmas balamnda dnldnde, ajansa bavuru,
reklamn retim srecinde izlenen ilk yoldur. Reklam veren kii ya da kurulu, kendileri tarafndan
belirlenen zeti (brief) ajansa vererek ilk isteklerini iletmi olurlar. stekleri reklamn senaryosu
dahil olmak zere, kullanlacak herhangi bir slogan, iaret, ya da kullanlacak mzikle de ilgili
olabilir. Bu durumda ajans reklam verenin tm bu isteklerini gz nnde bulundurarak taleplere
en uygun senaryoyu oluturmak iin bir konsept belirlemeye balar. Reklam yazar Gler Sargle
gre reklam iin kendisine verilen zet en ince ayrntsna kadar ok iyi tanmlanmaldr:

Doru brief konusu ok nemli. Verilen malzemeyle yaplyor nk o proje. Dolaysyla
orada niyeti iyi bir ekilde aktaryor olmak lazm. Bu sadece yazarak da yeterli bir ey deil,
mutlaka bunu karlkl olarak aktaryor olmak lazm. Zaten siz bunlar aktarmaya
baladnz anda bir eyleri mrldanmaya balar, yle deil mi, ritmi byle deil mi, falan
diye ufak tefek eskizler rnekler bize (Sargl,Gler. 30.06.2010. Kiisel Grme.
zmir).

Konsept Belirlenmesi
Reklam veren kii ya da kuruluun istekleri dorultusunda ajans, bu ile sorumlu tm alanlaryla
birlikte verilen zete uygun bir konsept belirlemek iin almaya balar. Gler Sargl, kendisine
zet geldikten sonra nasl bir yol izlediklerini yle aklar:
MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

117

Brief yani zet verildikten sonra nasl bir ey isteniyor onu iyi tanmlamak arz ettirmek
lazm hatta gerekirse brief sorular hazrlayp yaplacak ile ilgili sorularn cevaplanmasn
istemek lazm ki nk temel tamamen o briefin zerine kurulur, yani siz olmayan bir ey
iin proje retiyorsunuz ortada olmayan bir ey iin, oradaki ihtiyalar pazarlamaya dnk,
yaratcla dnk niyetleri, hedef kitleyi, bilmem ne vesaire, btn detaylaryla iyice aldktan
sonra sentezleyip evet byle bir i zerinde ilerlememiz lazm, bir yol haritas, bir beyin
frtnasyla herkesin rotasn ald, art director, metin yazar, creatif director belki sadece iki
kii yani, belki sadece artdirector ile metin yazar. Ama sonuta fikir bir kiiden ksa da
olur, mutlaka bir ekip almas, tek bana ilerleyen bir i deil bu hani, nk konuyu
konuurken, beyin frtnas yaparken, bir ekip ne kadar uabiliyorsa ve ne kadar rahat bir
ortamda bu ii yapyorsa o kadar da yaratc eyler kar, biri de onlarn iinden konuurken,
seer, yazar, notlarn alr, o notlardan bir eyler kmaya balar, olmas gereken ideali budur.
Bir sr ey uuabilir ama nemli olan onlar grp oradan, verilen brief dorultusunda
yaratc olan grseli ve dnceyi ve eyi fikri slogan bulmak (Sargl 2010)

Sloganlar
Bir reklamn etkili olmas, insanlara reklam yaplan mal ya da hizmeti hatrlatmadaki baarsna
baldr. Bu amac gerekletirmede sloganlar olduka nemli bir rol stlenirler. Bir slogan, reklam
mesajnn okuyucular ya da dinleyicilerin hatrlamasna yardmc olan bir cmledir. yi bir slogann
tamas gereken zellikleri u ekilde sralayabiliriz:
1. Slogan ksa olmaldr.
2. Kolay anlalmaldr.
3. rne ya da kurulua uygun olmaldr.
4. Kolay tannabilmelidir.
5. Basit olmal ve hatrlandnda ho duygular artrabilmelidir (Grgen
1990:105).

MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

118

Tm sloganlar, rn ya da kuruluu hatrlatmaya yardmc olurlar. Bununla birlikte
sloganlar ilevleri asndan u ekilde rnekleriyle birlikte sralayabiliriz:
1. rnn kullanmn salayan slogan,
Raksta canl
2. Vaad ve yarar ieren slogan,
BMW- Yollarda Farkl Bir Dnya, Apple - Gcn Zirveye Ulatrr
3. rnn daha sk kullanmn neren slogan,
Ziraatsiz Bir Trkiye Dnlemez
4. rnn kalitesini vurgulayan slogan,
Seiko nsan Saati cat Etti
5. Kuruluu n plana karan slogan,
Etibank. Gl Kurulu Gl Bankaclk (Grgen 1990:106).
Reklamlar bir slogan, bir sembol ya da izleyiciye kendileriyle ilgili kapsaml ve cazip imaj
yaratan bir odak noktas sunar (Postman 1994:148).
Sargl, reklamda slogann ksal ve anlarl ile ilgili unlar syler:
rn aklna geldiinde tk diye bir cmle dnmeli tketici. O kadar yalnlatrmal ve
temizlemelisiniz ki talihi eylerden zor olan ksm o zaten ama olmayan bir ey deil. Zaten
daarcktaki ey neyse siz zaten olan kelimeleri cmleleri kullanacaksnz onu tanmlarken,
onu yle bir tanmlamalsnz ki onu en basit, en net ve en sade ekilde, kafa kartrmadan
rn profilini izecek bir eydir olmaldr. nk sz ok farkl sz aklda kalyor. Yllarca
reklam sloganlar, reklam mzikleri vs. unutulmayan bir sr ey var. Bunlarn baars da
bu yzden. Akllarda kalmas tamamen bu yzden (Sargl 2010).
Ilgazda, 18.02.2010 tarihli grmede, slogana gre mzik yapma denince akla jngle tarz
reklam mzii geldiini syler. Ona gre zerinde durulacak bir slogan varsa o zaman mziin bu
szlere hizmet etmesi ve szn anlamn vurgulamas gerekir ki bu grntl olmayan
medyada da kullanlabilsin.

MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

119

Senaryo almas
Ajansa gelen zetten sonra ajanstaki dier kiiler tarafndan yaplan beyin frtnasndan sonra film
senaryosu oluturuluyor. Oluan senaryo ajansn, kreatif direktr tarafndan en ince detaylarna
kadar deerlendirilip, bir senaryo oluturularak reklam veren kiilere bu senaryo sunuluyor. Bu
senaryo bir story board haline getirilip de paylalabiliyor. Storyboard aamasnda yani filmin
fotoraflanmasyla birlikte metni de gren kii yaplan ii daha kolay deerlendirebiliyor. Szgelimi
30.06.2010 tarihli grmede Sargl, bu senaryo aamasnda iine mdahale edilmesini sevmedii
iin zet geldii srada iki tane alternatif seenek oluturduunu ve bu seeneklerden hangisi
tercih edilirse onun zerinde almaya baladn anlatyor. Her anlamda iki tane alternatif ortaya
karmann ok daha doru olduunu ve bunun onun profesyonelliini gsterdiini sylyor.
Ortaya kan senaryodan sonra ekibe mzik yapan kii katlyor.

Reklam retim srecinde mziin yeri
Lockhart ve Weissmana gre kaliteli bir reklam, rnn daha ok zihinde kalmasn salar veya
en azndan buna yardmc olur. Bir reklam, gazetede okunursa, okuyan kiiye sadece bir eyler
sylemi olur. Ayn szler profesyonel bir sunucu tarafndan okunursa, daha etkili olur. Eer bir
de buna mzik ilave edilirse, i daha da mkemmelleir. Sonunda bu tip bir slogan ark olarak
sylenip, mrldanabilir ve bu sayede daha kolay aklda kalr (Aktaran, zulu 1994:67).
Wilharta gre reklamn temel amac cironun, bir baska deyile satlarn artrlmasn
salamaktr. Yaplan pek ok aratrma sonucu duygu ykl reklamlarn daha baarl olduudur.
Bu duyguyu vermenin en nemli yollarndan biri, belki de en nemlisi mziktir. Reklam iin
yaplan mzikler iki noktada zetlenebilir. Birincisi ayn grup rnlerin birbirlerinden ayrlmasn
salamaktr. Bu nedenle reklamlar sk sk tekrarlanmaldr. Dikkat ekici olduu oranda
tketicilerin zihninde yer edinebilir. Almanya'da yaplan bir arastrmaya gre 30 saniyelik
reklamlarn hatrlanma oran en yksek seviyededir. kincisi ise birok reklamda anonim mzikler
kullanlmaktadr. Bilinen bu mziklerin kullanlmasnda temel ama kolay hatrlanr ve dikkat
eken bir reklam olmasn salamaktr. (Aktaran, Akgn 2007:90).
Reklam retim srecinde mzik, hedefe ulamakta yardmc bir faktrdr. Grnt ve
sesin birlikte kullanlmas halinde, reklamn ne kadar etkili olduu ve mrnn ne kadar uzad
MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

120

bilinen bir gerektir. Reklam sadece radyoda bile uygulansa, mziin etkisi devam eder (zulu
1994:68).
Kaliteli bir mzik, olayn daha iyi hissedilmesini salar. Mziin her formunun kendine
zg yaps ve grnts vardr. Yayl alglar orkestrasndaki mzisyenlerin ciddi grnml ve
smokin giymi kiiler olacaklar umulur. Ayn zamanda onlar tam bir arnmlk rnei ve bir
akam formalitesi sergilerler. Kamyon frleri iin dzenlenmi bir reklamda ise, sesin bir baka
yn, baka tr bir mzikle anlatlr. Burada kemanlar ve smokinler yerine, baka giysiler ve
alglar kullanlr. Mzik prodktrleri bazen, entelektel ses ve grnt yerine, daha az zellikli
ve sradan metodlar yaratmay denerler. Bu tr mesajlar basit sat tekniklerinden ziyade duyguya
dayanan ince ve sezgili mesajlardr (zulu 1994:69).
Verilen tm bu rneklerde hareketle mzikle reklam ilikisi dnldnde unu
syleyebilirim. Reklam mziksel anlam zmlemesi erevesinde bakldnda bugn kabul
edilen kategoriden biri olan pragmatik anlamla rtr. Bu kategori u ekilde sralanr:
Estetik Anlam, genellikle gzelin felsefesi ya da incelemesi olarak tanmlanan estetik
terimi, mzikle likili olarak dnldnde, ounlukla sekinlerin meru bulduu mzie
verdii genel deere yneliktir. Mziin estetiinin mzik ansiklopedileri ve szlklerinde yer
alan en genel tanm yledir: Mziin akl ve duyularla olan ilikilerinin incelenmesi. Dolaysyla
mzik estetii, mziin insan duyular ve zekasyla olan ilikilerini inceler.
Simgesel Anlam, Fiske, bir nesnenin uzlam ve kullanm aracl ile baka bir eyin
yerine gemesini mmkn klan bir anlam kazandnda bu nesnenin bir simge haline geldiini
belirtir (Fiske 1996:123). Simge olarak mzie ilikin bir ereve oluturmada daha doyurucu olan
Piercenin zmlemeleri tercih edilir. Pierceye gre simge, bir eyin yerini alan baka bir ey
dir ve gsteren (sign) trnden biri olarak ele alnr. ndeks, kendisi ile onun anlam (ilintili)
arasnda fiziksel bir ilikinin olduu gsterendir. kinci gsteren tr ikondur ve ikon ile
ynlendirici arasnda bir eit benzerlik olarak tanmlanr. Mzik bir ikon olarak igrdnde
ilikiye ounlukla ikonluk denir. Pierce simge terimini nc bir gsteren ile ifade eder ve
burada gsteren ile ilintisi arasndaki iliki tmyle geliigzeldir (Aktaran, Kaemmer 1993:55).
te mzii simgesel anlam olarak ele alan perspektif, bu snflandrmann ilk ikisinin
yadsnmayacan bilerek nc yaklama, yani geliigzel olan simgesel anlama yaslanr. Buna
gre tnnn kendi dndaki anlamlarla ilikilendirilen bir simgesel anlatm olduu grnden yola
kar ve anlam, mzii yapan ile alglayann yklediini ngrr (zer 1997: 3). Bu u anlama
MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

121

gelir. Anlam, mzii yapan ile alglayan arasndaki iletiim srecinde ortaya kar. Anlamn yaratc
ile kullanc arasnda ayn olmas gerekmez ve farklarn olmas olaandr. Dolaysyla mzik baka
eylerle ilgili anlamlar aktarabildii iin ounlukla bir simge olarak igrr.
Pragmatik Anlam, zetle btn insan davranlarnn temel motive edici zelliinin
pratik fayda olduunu ne srer. Bu genel olarak pragmatizm olarak da betimlenir. Bu yaklam
zellikle bilginin ne olduundan ok ne ie yarad zerinde durur ve gerek gndelik
kullanmlarda olsun gerekse her trl iletiim almalarnda olsun uygulamalarn grmek
mmkndr.

Mziin Pragmatik Kullanmna rnek Olarak Reklam
Radyo dinlerken, televizyon ve sinemada film seyrederken istemeden de olsa eitli reklam
mzikleri duyarz. yi bir reklam mzii yllarca, etkili bir ekilde kullanlabilse de zaman iinde
yeni dzenlemeler veya deiik tonaliteler kullanlarak da taze ve hatrlanabilir ekilde saklanabilir
(zulu 1994: 70).
Mzikli reklamlar, reklamclk sektrnde nemli bir yer tutmaktadr. Herhangi bir yerde
grebileceimiz etiketler bize reklam yaplan o rnlerin reklam mziklerini hatrlatr.
Reklam mziklerinin amac, tketicilere reklam yaplacak rnn zelliklerini anlatarak
onlar satn almaya zendirmek ve o rnn satn arttrmaktr.
Sargle gre reklamn iinde mzik ok nemli bir unsurdur. Reklam grsel olarak
izlemesek bile mzii sayesinde aklda kalc olabileceini syler. Bunun dnda, yaplan mzik
ierisindeki enstrmanlarnn nemine de deinir. Reklam yaplan filmin hikayesinin
anlatlabileceini fakat mziksiz aklda hibir slogannn kalmayacan vurgular. Bu argmanlarn
da u szleriyle destekler:
Mzik bence filmin nasl diyeyim gzel bir kyafeti, k bir kyafeti. Bu sadece bir ritim de
olabilir (Sargl 2010).
Snmez ise reklam iinde mziin nemini u szleriyle destekler:
Ben mziin, efektlerin ve sesin kesinlikle grntden daha ok etkileyici
olduunu dnyorum. nk insanlarn aklnda ou zaman reklam filminden
ok mzikleri kalyor (Snmez 2011)
MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

122

Reklam mzisyeni Atakan Ilgazdaa gre reklam iinde mziin ilevinin ok
fazla olduunu fakat bunun llebilirliinin zor olduunu syler (Ilgazda.2010).

Metinleraraslk Balamnda Reklam Mzii
Reklam, bir metin olarak birbirinden farkl, eitli grsel ve iitsel metinleri bir arada kullanarak
metinleraras bir yap sergiler. Reklam, bir promosyon ilevi grd iin srekli bir metinlaras
iliki iindedir. Ve bu promosyon ilevi iinde mzik nemli bir rol oynar. nk tannyor
olmak, reklam dnyasnda uyumlu balanty dourur. Reklam yapmclar amalarna uygun zel
mzik ya da zel tasarmlanm ksa mzikli anlatmlar yaptryorsa da bu uygulama iinde genel
mzik repertuarndan seilen paralarn kullanmas daha baskndr. ster Japonyadaki grafit
teknolojisinin baarsn sergilemek iin ister Brezilyada belirli bir giysi markasn tantmak iin
olsun klasik mziin kullanlmas genellikle nitelik ve klas dair arm yapar. Rutherfordun
belirttii gibi gzel bir kadnn Nestle ikolatasn yedikten sonra kendinden geii, Carl Orffun
Carmina Buranasnn elik etmesi ya da bir baka iecek reklamnda Verdinin La Traviata
operasnn grkemli grntlerinin kullanlmas bu durumu destekler. (Aktaran, Erol 2002:191).
Klasik mzikle uyumlu balant oluturma yolundaki benzer abalar bir biimde Trkiyede
yaynlanan reklamlarda grlmtr. Carl Orffun ayn eseri bir araba reklamnda kullanlmtr.
Bunun dnda Trkiyede bulunan bir bankann tantmn yapmak iin Vivaldinin Drt
Mevsiminin (Bahar) melodisinin kullanlmas ve dnyaca nl bir jean firmasnn farkl bir
modelini tantmak iin Handelin de Sarabandenda kulland bir Folia melodisini temel ezgisel
izgi olarak kullanmas birer rnektir.
Reklam sektrnde kullanlan mzik trleri iinde popler mzie verilen yerin
yannda tekilerin nemsiz kald gerektir. Kitle iletiim aralarnn tantt eski, yeni, tannm
ve sevilen popler mzik sanatlar gruplar ya da onlarn arklar sata yardm etmek iin
arlmlar ve reklam dnyasnda mzik kullanma yoluyla uyumlu balanty hemen
kurabilmilerdir. stelik dnyann her yerinde. Rutherford, rnein Nat King Coleun kadife
sesinin Japonyadaki bir robot reklamnda, Frank Sinatrann yumuak tarznn bir spanyol yourt
reklamnda kulanza arpabileceini belirtir. Bir ngiliz ocuk bezi reklamnda ise Fats
Domingonun canl, tempolu Im Walking adl parasn duyabilirsiniz (Aktaran, Erol 2002:191).
Yukarda bahsettiim rneklerin dnda buna benzer rnekler Trkiyede yaynlanan reklamlarda
grlr. rnein Sertab Erenerin sesini Trk Hava Yollar gibi dnyaca nl bir kuruluun
MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

123

reklamnda, bunun dnda Tarkann Ayrlk Zor parasn Trkiyedeki bir iletiim
operatrnn tantm reklamnda duyabiliriz.
Pragmatik anlamda da deindiim zere bir reklam filmini ereveleyen bir ezgi
olmad srece aklda kalc da azalr. Bunu yaptm grmelerde aldm cevaplarla daha da
netletirdim. Gler Sargle gre reklam filmini grsel olarak izlesek bile mzii olmadan
reklamn hibir slogan aklda kalmaz. Atakan Ilgazda ise bu aklda kalcl u cmleleriyle
anlatr:

Reklam jinglelarnn simpleln dnrsek yani basit demeyeyim de insanlarn
kafasna kolayca yer edebilecek aralklarda yazlan genellikle, buna zen gsterilen iler
olduunu da dnrsek bu hakikaten inanlmaz bir bombardman. Yani sen o rn bir
ekilde almaya bilinaltnda zendiriliyorsun bir ekilde. Bu durum mziksel alglama ve
bellek sistematii ile ilgilidir. Btn insanlarn buna ilikin bir mziksel bellei vardr.
Zaten beeni ya da en basit ifade ile ilgili bellekte depolanan unsurlarn baka mziksel
unsurlarla karlamasyla ortaya kar ve karlatrma yoluyla anlam retimine evrilir
(Sargl 2010).

Reklamclk sektr popler kltrn hemen her alanndan adlar, tarzlar ya da imgeler
arp metinleraras rn ortaya koyar. Film ve televizyon yldzlar nl sporcular-zellikle
futbolcular, popler mziin starlar ya da pop paralar bu amaca hizmet eder (Erol 2002:192).
Bu duruma rnek olarak fotoraf I de grld gibi Michael Jacksonun, Britney Spears, Pink
ve Beyonce gibi popler mzik starlar, eitli markalarn, rnleri iin setikleri isimler olabilirler.

MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

124

Resim 1: Michael Jackson Pepsi Reklam(1984), Britney Spears, Pink, Beyonce Pepsi
Reklam(2007)
7

Resim 2: David Beckham, Rdvan Dilmen Gillette Reklam(2008), Cristiano Ronaldo Clear Men
Reklam(2009)
8

Ayrca Fotoraf II de grld gibi David Beckham, Rdvan Dilmen Cristiano
Ronaldo gibi nl futbolcularn eitli rnlerin reklamlarnda yer almas bu duruma birer
rnektir. almada kullanlan dier fotoraflarda olduu gibi Fotoraf I ve Fotoraf II ye de,
znrlkleri yksek dzeyde olduundan ve telif hakk sorunu karabileceinden, internet
zerinden ulalmtr.

7
http://www.google.com.tr/search?q=michael+jackson+pepsi+reklam%C4%B1&rlz=1C2RQEB_enTR524TR524
&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ei=PbQdUv62OoTC7AaisYCADA&ved=0CAcQ_AUoAQ&biw=1280&bih=6
99.
http://www.google.com.tr/search?q=britney+spears+pink+beyonce+pepsi+reklam%C4%B1&rlz=1C2RQEB_enT
R524TR524&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ei=obQdUvmNE9KO7Aaf1YGQBw&ved=0CAcQ_AUoAQ&biw
=1280&bih=699.
8
http://www.google.com.tr/search?q=david+beckham+r%C4%B1dvan+dilmen+gillette+reklam%C4%B1&rlz=1C
2RQEB_enTR524TR524&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ei=hrgdUp3GMIqu7AbZpoDgDg&ved=0CAcQ_AU
oAQ&biw=1280&bih=699.
http://www.google.com.tr/search?q=ronaldo+clear+men+reklam%C4%B1&rlz=1C2RQEB_enTR524TR524&sou
rce=lnms&tbm=isch&sa=X&ei=77gdUp_jL8WL7AbulIBw&ved=0CAcQ_AUoAQ&biw=1280&bih=699.
MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

125

Gazetelerin okuyucular, filmlerin, haberlerin, durum komedilerinin, plaklarn,
sporcularn, tatil yerlerinin ve benzerlerinin izleyenleri, kullanclar edilgen deildir. Madonna ve
Michael Jackson deiik kiilere gre deiik anlamlar tar. Bir iletiimci mesajna hangi anlamlar
yklerse yklesin, tketici tercih edilmi bu anlam kabul edebilir, mesaja diren gsterebilir, sra
d bir anlam kendisi retebilir. Bu yeniden sahiplenme, yalnzca televizyon elenceleri ve
popler mzikler iin deil, reklamlar iin de geerlidir. Rutherford bu nedenle televizyon
reklamlarnn gnlk yaamdaki kltrel anlam, bir pazarlama arac olarak neminden daha
byk olduunu syler. Ancak hemen sylenmeli ki, reklamlarda kullanlan unsurlar iinde yer
alan mzikler nceden olumu bir kltrel kimlie gnderme yapmada zenle kullanlmlardr
(Aktaran, Erol 2002:193- 194)
9
.
Televizyon ya da radyo iin popler mzik arklarnn reklamlarda kullanld
rnekler ok fazladr. Bunlar iinde Etinin son tv reklamn, popler mzikle ilikisi asndan
dierlerine gre daha arpcdr. 40 yldr kendi reklam mzii olan ve bir tekerleme ile rl
szleri bulunan Etinin son iki yldr yaynlanan reklam, popler mzik trleri ya da sluplarn
kullanmas asndan dikkate deer bir rnektir. Reklamn szlerinde ve ezgisinde deiiklik yok.
Ancak bir btn olarak ezgi ve szler 1960lardan bu yana popler olan mzik tarzlarndan
birkann hem mzik d unsurlarn hem de soundlarn kullanyor. Giysilerive sa biimleri ile
1960l yllarn Rockn Roll unu ve zellikle Beatles artran bir grubun ayn tnsal ereve ile
sylemeye balad ezgi, 1970lerin ortalarna dek sren hippi kltrn giysilerine dek incelikle
dnlm seyircileri ile ifade eden grntler eliinde mzikal tarzla devam ediyor. Reklamn
kesintisiz devam eden aknda nc srada yine hem mzik yapan grubun hem de izlerkitlesinin
mzik ve mzik d eleriyle 1980lerde zellikle popler olan techno anlayn
grebiliyorsunuz. Hem reklam hem de reklam mziinin szlerine endekslenmi grntler
zellikle 1990larn sonunda Trkiyede bir sre popler olan Atena nn temsil ettii bir baka

9
Trkiyeden bir rnek vermek gerekirse 1998 ylnda yaynlanan Ford Kargo kampanyas anlatlabilir. Ford
Kargonun 4-5 filmden oluan dizide nce Trkiyenin farkl blgelerinde konuulan diyaleklerde (Karadeniz,
zellikle i Ege, Denizli, Dou ve Kayseri blgesi) rnn tantm yapld. Kampanyann son reklam tamamyla
mzik ile tasarlanmt. Tantm yaplan rnn yokular kolayca trmandn gsteren grntler eliinde, elinde
balamas ile grnen bir ozan, geleneksel ak geleneinden devirilen szlerle birletirilen rnn zell iklerini ifade
eden szleri, yine ak geleneinde kalplam bir ezgi ile sylemiti. Reklam kampanyasnda yer alan tm reklamlar,
rnn potansiyel tketicilerinin (daha kk lekli i yapan iletmeleri ya da retici olarak alanlar ya da
tamaclk ii ile uraanlarn) kltrel zelliklerine dil, davran vb. unsurlarla seslenmeyi planlamt. Gerektende
yk ya da yolcu olsun, tamaclk iinde Tarkan ya da Sertab Ereneri hibir reklamcnn ya da rn sahibinin
dnmemesi artc deildir. Zaten reklamcnn bilmesi gereken sadece rnler ya da onu ikna etmesi tasarlanan
metindeki doru bilgiler deil, tketici iin neyin yanl olacan da hesaplamasdr. 1990larn banda brahim
Tatlses yerine Burak Kutun ya da Mustafa Sandaln Bence BMC demesinin, rnn potansiyel kullanclar iin
yanl bir kod olaca ve tketicilerin ikna olmayaca bu hesabn iindedir(Aktaran, Erol 2002: 193- 194).
MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

126

tarz (ska/pop) ile sona eriyor. Mziin ardndan gelen son szler ise Etinin ad da tad da arks
da 40 yldr deimedi oluyor. Reklamclar bunu tasarlarken popler mzik usluplar deise de
biskviniz deimez mi demek istedi bilinmez. Ancak reklamn birbirinden farkl popler mzik
sluplarnda kendini ifade eden genlik gruplar iin geni bir anlamlandrma malzemesi ierdii
aktr (Erol 2002: 194-195).
Buna benzer bir durum Fiat reklamnda karmza kar. Bu reklam en eski Fiatn
arabasnn yolda Hit the Road Jack parasyla gidiiyle balar. Daha sonra arabann modeli
ykseldike para da modele paralel olarak daha da adalar. Yani Hit the Road Jack parasnn
szleri ve melodisi ayn kalr fakat enstrmantal bir takm deiikliklere urar.

Sonu
Metin (text) terimi her ne kadar genelde yazyla balantl olarak dnlse de, kitle iletiim aralar
yoluyla yaplan yaynlar da dahil olmak zere her trl iletiim mesaj birer metindir. Bu durumda
popler mzik arklar, ark szleri, video klipleri ve elbetteki birer iletiim mesaj olduklar iin
reklamlar anlam ykl birer iletiim metinleridir. Belirli bir rn potansiyel mteriye tantma
amac gden reklam, potansiyel mterilerini, sadece rnn zellikleriyle deil, metninde
kulland baka kimi grsel ve iitsel unsurlarla da rne ekmeyi amalar. Bunu yaparken de
birbirinden farkl ve eitli grsel ve iitsel metinlerden (kulaa tandk gelen ezgiler ya da daha
kimi filmler ve kitaplardan aina olunan temalardan) faydalanr. Reklam, bir metin olarak,
birbirinden farkl ve eitli metinlerin bir karmn sunarak, metinleraras bir yap sergiler.
Bu erevede almann sonular u ekilde sralanabilir:
a. letiim mesaj tayan her sz, her hareket bir metindir. Reklam da iletiim
mesaj tad iin bir metin olarak karmza kar. Reklam, belirli bir rn potansiyel
mteriye tantmay ve mteri yi o rne ekmeyi amalar.
b. Metinleraraslk teriminin ieriini; gerek Kristevann, belirli bir zihinsel
etkinlikte aa kan farkl dzeylerdeki farkl metinlerin bir araya gelerek oluturduu
ey olarak ele alalm, gerekse metnin karsnda okurun rolne hi deinmeyen
Kristevann tersine, Riffaterrein byk lde okur-metin arasndaki ilikiye vurgu
yapan yaklamn ele alalm; reklam, bir metin olarak metinlerarasln olaanst bir
rneidir.
MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

127

c. Reklam, zellikle de kitle iletiim aralarndan yaylan bir iletiim mesaj olarak
reklam, promosyon ilevini yerine getirirken birbirinden farkl grsel ve iitsel metinleri
bir araya getirir.
d. Profesyonel balamda retilen reklam, belli prosedrlere yerletirilen bir retim
tarznn sonularn yanstr. Reklam veren kii ya da kurulu, kendileri tarafndan
belirlenen zetle birlikte ajansa bavurur. Daha sonra ajans belirtilen istekler
dorultusunda bu ile sorumlu tm alanlaryla birlikte verilen zete uygun bir konsept
belirler. Konsept belirlenirken gz nnde bulundurulan en nemli ey reklamn etkili
olmasn salayan sloganlardr. Belirlenen konsept ve sloganlardan sonra da ajans, reklam
senaryosunu oluturur. Mzik, yaplan senaryodan sonra devreye girer.
e. Kitle iletiim aralarndan yaylan bir metin olarak reklamn metinleraras
kurgusunun en nemli bileenlerden biri mziktir.
f. Mzik reklama katt ve ereveledii anlamla pragmatiktir. Reklam mzikleri,
tketicilere reklam yaplacak rnn zelliklerini anlatarak onlar satn almaya
zendirmeyi ve o rnn satn arttrmay amalad iin, yani i grecek yararlar
salad iin pragmatiktir.
g. Reklamclk sektr popler kltrn her alanndan imgeleri ve tarzlar
kullanarak metinleraras bir rn ortaya koyar. Bu balamda popler mzik sanatlar
ve arklar, nl sporcular zellikle futbolcular reklama pragmatik yarar salar.
h. Reklamlarda kullanlan unsurlar iinde yer alan mzikler nceden olumu bir
kltrel kimlie gnderme yapar.

Referanslar
Akgn, Serkan. 2007. Reklam Mziinin Marka Kiilii Oluumuna Katks: Bir aratrma
Doktora Tezi, Marmara niversitesi, stanbul: Trkiye.
Aktulum, Kubilay. 1999. Metinleraras likiler. Ankara: teki Yaynevi.
Elden, Mge. 2003. Reklam Yazarl. zmir: letiim Yaynclk.
Erol, Ayhan. 2002. Popler Mzii Anlamak Kltrel Kimlik Balamnda Popler Mzikte
Anlam. stanbul: Balam Yaynclk.
MZK VE KLTREL DOKU
Buket Gen

128

Erol, Ayhan. 2009. Mzik zerine Dnmek. stanbul: Balam Yaynclk.
Fiske, John. 1996. letiim almalarna Giri. ev: Sleyman rvan. Ankara: Ark Yaynlar.
Grz, Demet. 1999. Reklam Ynetimi. zmir: Punto Yaynclk, zmir.
Grgen, Haluk. 1990. Reklamclk ve Metin Yazarl. Eskiehir: Akretim Fakltesi Yaynlar.
Ilgazda, Atakan. 18.02.2010. Kiisel Grme. stanbul
Kaemmer, John E. 1993. Music in Human Life, Anthropological Perspectives on Music. ev:
Yetkin= Yaynlanmad. Austin : University of Texas Pres.
Kamercan, Onur. 2010. 1950 Sonras Trk Romannda Metin Algsnn Deiimi
http://tr.scribd.com/doc/137637957/1950-Sonras-Trk Romannda-Metin Algsnn-Deiimi.
Kocaba, Fsun ve Mge Elden. 2001. Reklamclk: Kavramlar, Kararlar, Kurumlar. stanbul:
letiim Yaynlar.
Kocaba, Fsun; Mge Elden ve Nihal Yurdakul. 1999. Reklam ve Halkla likilerde Hedef Kitle,.
stanbul: letiim Yaynclk.
zer, Yetkin. 1997. Bilim Perspektifinde Mzik. zmir: Dokuz Eyll Yaynlar.
zulu, lhan Sami. 1994. Reklamclk ve Reklam Mziklerin Radyo-Televizyondaki Yeri
Doktora Tezi, stanbul niversitesi, stanbul: Trkiye.
Postman, Neil. 1994. Televizyon: ldren Elence. ev: Osman Aknhan. stanbul: Ayrnt
Yaynlar.
Rzvanolu, Eren. 2007. Syleimcilik, metinleraraslk: Bakhtn, Kristeva, Barthes Yksek
Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi, stanbul: Trkiye.
Sargl, Gler. 30.06.2010. Kiisel Grme. zmir.
Snmez, Levent Deniz. 20.03.2011.Kiisel Grme. zmir.
nal, Emre. 2007. Metinler Araslk ve Metinler Aras Okuma http://www.universite-
toplum.org/text.php3?id=323.

MZK VE KLTREL DOKU
Cecilia Varadi

129

CONSTRUCTION OF LOCAL IDENTITY: A CASE STUDY ON
RIDVAN AYTAN KADIKY MUSIKI DERNE

Cecilia Varadi
1

ceciliavaradi@hotmail.com

The existence of the KMD goes back for more than 40 years, when in 1967, Rdvan Aytan
founded the group who will later carry his name as Rdvan Aytan Kadky Musiki Dernei. The
purpose of the group is to teach and perform Turkish Classical Music with amateurs who desire
to join them. The group, a part of Kadikoy Municipality, initially rehearsed in private houses,
although, at the present time, they are rehearsing in a room of an apartment building which
serves as a music making place as well as the main office for administrative purposes.
The group is meeting twice a week, mostly in the afternoons, where the members are fully
attending all the meetings. What is mostly motivating them is the opportunity to perform in
selected concert halls. During the years, I notice, looking at their archive documents and pictures,
an increase in the number of members and one more considerable fact is that some of the
members are coming to KMD for more than 30 years. At the present moment, the group is
attended by, mostly, retired people compared with the 60s and 70s when young members used to
participate more.
There are more than 30 members coming from different backgrounds and only some of
them take ud lessons or play any other instrument. The rest, representing the majority, are singing
either as soloists or joining the choir. The members, with no training in music, have the desire to
learn music except what they remember from school years. The learning method had been taught
by Rdvan Aytan following the mesk style which is based on reproducing what the teacher is
previously showing. This tradition is continued by their present conductor, Nusret Yilmaz, a
graduate from a Conservatoire in Istanbul. The teacher is working one-by- one with the soloists,

1
stanbul Teknik niversitesi
MZK VE KLTREL DOKU
Cecilia Varadi

130

which he is particularly choosing for the following performance. The members are singing with
the teacher, who is leading the group, showing at ud how the song should be played. At home,
the soloists are encouraged to go further into researching on the internet for listening to old
recordings.
The repertoire is chosen by the teacher. A concert program includes songs from Turkish
Classical Music composers before the 20
th
Century. Notably in here is the concert program
where, the first part of the program could be reffered to as the virtuosic and challenging part as
opposed to the second part where the program is based on popular songs from 20
th
century
composers of Turkish Music.

What makes them forming into a Community?
In the direction of the question, what makes them forming into a community?, KMD is a place
which can be look at from different perspectives: they have been a part of their neighborhood for
a considerable time; they had the desire of being independent from other institutions of the state;
their repertoire and the choice of representing the music of their parents makes them unique; the
social status is no longer important when making music. Besides the music-making, we encounter
a social role of the dernek which binds the group; last but not least, I had encounter a community
which provides a moral support for their members who may be socially disconnected from the
rest of the society.
Following the latest directions, the necessary explanations would be given for a better
understanding of what KDM really stands for.
Being the oldest foundation in Kadkoy, the members of Rdvan Aytan Musiki Dernei are
proud of their status of supremacy among other small ensembles in the area: we are the only
official and the oldest foundation in Kadky, says one of the members, emphasizing the fact
that the others are just small ensembles. This comment suggests that KMD carries a tradition
and a name.
A year after being founded, in 1968, KMD had become an independent group from the
Municipality, counting on the financial support of members only. According to the regulations, a
dernek can not charge its members more than 5 TL per month, which does not help to keep the
space where they are rehearsing and the maintenance for the administration. Since 1968, more
MZK VE KLTREL DOKU
Cecilia Varadi

131

than 30 years after, this dernek, KMD was just standing on its own by the willing of its members
who donate money to continue.
The music they are performing can be considered as prestigious for the members since it
is the authentic Turkish Classical Music, which refers to 16
th
to 19
th
century composed of big and
complex musical forms and which requires having knowledge of how to perform it. The amateur
musician knows the theory, nazatiyat, who has been thought by their late teacher and continue by
Yilmaz. Their dernek sessions are following strict rules of learning: working individually with the
soloists and working only with the choir stand-by-stand, so they do not make any mistake.
Their motivation to join the group comes from various reasons: some of them wants a
motivation in their lives and others just enjoy what they are listening from the radio stations and
try to pursue a dream. What gives them the individual identity is the fact that it doesnt matter
what background they have, they can still learn music at the same level. When coming together in
KMD, they do not have to think about anything else, but how to perform at best and how to
enjoy the company of others. Everyone can be part of the group as long as he/she has the
willingness of accept the others and learn music like the rest of the members. Each of them feels
unique when he/she has a chance learning a song as soloist. Each of them has the feeling of
individuality that comes within the performance of the music they love: I find myself in this
musicemotions are expressed so beautifully, said one member after one music-making
session.
In the beginning of 1990s, dernek-s were places for gatherings to sit and chat where social
activities were primarily important and music lessons where provided (Stokes 1992: 91). After 20
years, when looking at KMD, one still sees the importance of the social activities, however,
sitting and chatting in the classroom does no longer exist. Music is primarily important at KMD
and this defines them as one of the most prestigious organizations of this kind.
The members are all coming from different backgrounds: house wives, accountants,
architects, forestry engineer, sergeant, economist, teachers, dentist, state workers and so on.
Whenever the music starts, the social status is no longer important as an obstacle, rather the
enjoyment of performing together makes them glue together as had suggested that music is like
glue or a powerful tool which keeps people together and communities in a close relation with
their culture (Stone 2008).
MZK VE KLTREL DOKU
Cecilia Varadi

132

Today, dernek uses the same small rehearsal room for more than 30 years in the center of
Kadky, located in a shopping building, which the residents had changed throughout the time
from clothes sellers to adult shops. They have no intention to move out from there, moreover,
they highly personalized their space with the pictures and writings on the walls, a chronological
time-line of dernek. They even have a big catalog of collected newspaper articles and pictures of
their concerts, all the way from 1967 to present day.
KMD is not only a musical group, but their relationship also continues out of the
rehearsing room. They arrange social gatherings such as dinners, having trips and picnics together
to keep the bounds strong. They carry their musical affiliation in these gatherings, so they can
perform out of the rehearsal room and concert halls, just for self enjoyment.
KMD also works like a rehabilitation center for members: We were used to have a singer
who has been diagnosed as schizophrenic, I had chosen him as a soloist for one concert, it was
not important how he sang, it affected him in a good way I had gotten a thanks-call from his
parents later, says Ylmaz. One of the member also mentioned in a personal conversation that
he had become antisocial after his wife had passed away, but he had come over it by the help of
the dernek which turned to be a psychological support after all.

Conclusion
K. M. D members promovate a very important part of their culture, the music they had grow up
with, Turkish Classical Music who they had listened to from their mothers and fathers, some
members of dernek places as well. It is important to notice that they follow a tradition of finding
their roots into the music: music and dance do encourage people to feel that they are in touch
with an essential part of themselves, their emotions and their community (Stokes 1997: 13).
Not many young people are attending their rehearsals. Some students from the conservatory are
there from time to time, but Yilmaz suggests that you do not get the same joy in the
conservatoire as you get it from this kind of foundations.
When I had a chance getting to know them more closely and looking at the history of
KMD, I had realized that the age of members is getting older throughout the time. It was a fresh
beginning with a young spirit once before, but now the members are connected to each other and
are creating an isolated community. Yet, they are interacting with outside by giving concerts.
MZK VE KLTREL DOKU
Cecilia Varadi

133

When new members are accepted to this group they are most likely friends of the main members.
Even though it is not a closed and isolated environment, they had just created their musical place
which gives them the feeling of belonging.

Photo 1: Rdvan Aytan Kadky Musiki Dernei, October 2012.

References
Stokes, Martin, ed. 1997. Ethnicity, Identity and Music. The Musical Construction of Place. Oxford, New
York: Berg Publishers.
Stokes, Martin. 1992. The Media and Reform: The Saz and Electrosaz in Urban Turkish Folk
Music British Forum for Ethnomusicology. 1:89-102.

MZK VE KLTREL DOKU
Cihan Canpolat

134

KLTREL BELLEK BALAMINDA DERSM (TUNCEL)
DASPORASI ve MZK

Cihan Canpolat
1

cihancanpolat@gmail.com

Abstract
Dersim (Tunceli) Daspora and Musc in The Context of Cultural Memory
Of course, the suffering mien in our Deyis (songs of mystical love), the rebellious attitude has connection
with the humanitarian nature of the geography where we were born. Each plant grows from its own root. We give
voice to a melody, a feeling and an expression which told long time ago. Personally, I consider myself as a
descendant of Abdal bards. I am the last and the first with my music! Of course, disabled with the symptoms of its
age (Canpolat 2006).
Culture practices, such as music and dance expression provides an analytical lens for the analysis of the
relations between diaspora communities and homelands of these communities. Because music and dance practices in
many organizations of the diaspora are evaluated as a means of identity construction (Erol 2005). These
statements taken from an interview of Mikail Aslan, a bard from Dersim, are an example of response given to the
questions who are you, where do you belong in the process of identity negotiation which the people of the
mentioned geography created in the context of collective identity. Dersim is a left alone region, in terms of its
political, religious and ethnic characteristics in East Anatolia. Many migration routes have been seen for different
reasons and for different times. Dersims diaspora achieves the negotiation of identity through cultural memory.
Lack of written records, the most basic forms of expression practices, is provided by music. Music, initiates the
establishment of the connection with homeland by widening the scope of the diaspora. This role is not only the
recalling figure which is unifying but also effective in the formation of the authenticity.

1
Dokuz Eyll niversitesi, Gzel Sanatlar Enstits, Mzik Bilimleri Yksek Lisans rencisi
MZK VE KLTREL DOKU
Cihan Canpolat

135

Dersim
Dersim (Tunceli), Dou Anadolu blgesinde, tmyle Frat havzas ierisinde dalk, evresi
akarsularla evrili bir blgedir. Tarihi adan birok medeniyete ev sahiplii yapm ve farkl
kltrlerin izlerinin hala grlebilecei ok kltrl bir yerleimdir. Cumhuriyetin kuruluundan
sonra 1937-38 yllarnda tarihe isyan olarak not dlm olaylar yaanm ve gnmze kadar
muhalif kimliiyle tannmtr. Bu muhalif grnn altnda ok kltrllk ve nfusunun
tamamna yaknnn lkenin arl dnda (Ortodoks) bir inanca sahip olmas yatmaktadr.

G
Toplam nfusu 76.699 olan ilin verdii resmi ve dolayl g olduka youndur. Trkiye genelinde
verdii nfus tam olarak bilinmemekle beraber 3,5 milyon gibi bir rakam telaffuz edilmektedir.
Gn balca sebepleri resmi, ekonomik, eitim, terr olarak sralanabilir.
lk zorunlu ve resmi g, 2510 sayl 13 Haziran 1934 tarihli skn Kanunu ile Trk
olmayan vatandalarn, Trkln youn olduu yerlere iskn mmkn hale getirildi. Bu g
tarihe Dersim syan olarak gemitir. Bu kanun ulus-devlet kurma aamasnda olan Cumhuriyet
in Dersim i herhangi bir isyan olmadan bastrmasna n ayak olan en nemli kanundur. Bu
kapsamda binlerce Dersimli zorunlu iskna tabii tutuldu, yzlerce kz ocuu subaylara evlatlk
verildi. Hala bu konuda devletin arivleri amas ve tm Dersim Harekt bilanosunun
kamuoyuyla paylalmas ynnde giriimler devam etmektedir. Zorunlu iskna tabii olan ailelerin
bir ksm iskn kanunu yrrlkten kalktktan sonra geri dnm, bir ksm gnderildikleri
yerlerde tekileme korkusu yznden doal asimilasyona uramtr.
Babakan Recep Tayyip Erdoan 23.11.2011 tarihinde yapt aklamada, 11 bin 683
kiinin srgne gnderildii, iki bin kii iin de bakanlar kurulu tarafndan srgn karar alnd,
1936-37-38-39da toplam 13 bin 806 kiinin ldrld resmi az olarak aktard. (Radikal 2011).

Dersimde Dil
Blgede konuulan diller asndan arlkla Zazaca kullanlmaktadr; fakat Zazaca, dier
komu illerde olduundan farkldr. Dersimliler, temeli Zazaca olan kendi konutuklar dile Sobe
demektedir. Ayrca ok youn olmamakla birlikte Dersim de Krtenin bir lehesi olan
MZK VE KLTREL DOKU
Cihan Canpolat

136

Kurmani de konuulmaktadr. Nfusun azalmas ile doru orantl olarak kullanm azalan bir
dier dilse Ermenicedir. (Oran 2010).

Dersimde Kimlik Olgusu
Baskn Oran a gre Dersim de temel kimlik Alevilik zerinden ina ediliyor. Millete dayal st
kimlik hala belirlenmesi zor bir srete kendini temellendirmeye alyor. Kendini Trk ve Krt
olarak ifade edi biimi younlukta; fakat son zamanda yaanan siyasi alkant iinde Krt kimlii
daha n plana km durumda. Tek fark, bu iki millete de aidiyetin tam anlamyla salanamamas.
nk genel grnmde bu iki millet de farkl mezheplerle ilikilendiriliyor. Alevi kimlii
zerinden kimlik inas burada devreye giriyor. Ayrt edicilii salam ve tmyle kabul edilmi
Alevi alt kimlii burada st kimlii biimlendiriyor. Bu yzden son dnemde st kimlik olarak
Dersimlilik n plana kyor. Bu karmaa, zamanla zlecek bir bahis olarak ngrlyor.

Kavramlar
Kimlik - Kltrel Kimlik - Kolektif Bellek
Gven e gre kimlik, yzeysel olarak, ksaca kiilerin ve eitli byklkteki toplumsal
gruplarn kimsiniz, kimlerdensiniz sorusuna verdikleri yanttr. (Aktaran Erol 2009: 212).
Kavramn temel bileenleri tannma ve tanmlama ile aidiyettir. Kavram daha ok toplumsal,
kltrel bir vurgu ile ilikilendirilir.
Kltrel kimlik; lei ve nitelii ne olursa olsun topluluklar birbirinden ayran elerin
bileimiolarak kabul edilir. Bu isekltrel farkllk temeline gre bir araya gelmi insanlardan
oluan gruplarn/topluluklarn ayrt edilme, kar olma ve kendisi olma arzusu ile kendilerini dier
topluluklardan farkllatrarak gelitirdii bir aidiyet bilincidir (Erol 2009: 219).
Kltrel (kolektif) kimlik statik deildir. Zaman iinde deiime aktr. Bu deiimin
sebebi sava, afet, g vb. olabildii kadar siyasi, ekonomik etkenler, teknolojik deiimler de
olabilir. Kimlik gnn koullaryla temel retiye (yazl metinler, riteller vb.) ters dmeyecek
ekilde srekli mzakere edilir. Ayrca toplumlar birbirleriyle ilikiye girdiklerinde kltrel
kimlikleri karlkl olarak deiir. (Diyalojik etkileim - Bakhtin).
MZK VE KLTREL DOKU
Cihan Canpolat

137

Kolektif bellek ise bir topluluk tarafndan yaanm ve iselletirilmi deneylerin bilinli
olan veya olmayan anlarn btn olarak topluluun gemiinden kalan ve sregeleni ve bu
topluluun gemiini ifade etmektedir (Aktaran Erol 2009: 220).
Bellek sosyal koullara baldr. Bellek insann sosyalizasyon srecinde oluur. Evet
bellek her zaman bir bireye ait tir; ama bu bellek toplumsal olarak belirlenir. (Assmann 2001:
40).

Diaspora
Uluslararas G rgt (IOM) diasporay vatanndan ayrlm; fakat balarn srdren, etnik ve
ulusal toplum yeleri olarak tanmlamaktadr. Trkede kopuntuanlamna gelen, esasen eski
Yunanca bir kavram olan diaspora; salma, tohum sama, zerreler halinde dalma anlamna gelir.
Diaspora ok uzun bir zamandan beri bir kavim veya ulusun anavatanndan karak baka lkelere
dalmas anlamna gelen bir terim olarak kullanlmaktadr. Szck hem dalma eylemini hem de
dalm olarak yaayan topluluklar ifade eder (Cohen 1996: 514).
Her ne kadar diasporalar anlamada tam anlamyla analitik bir perspektif salamasa da
Cohen in diasporik topluluklarn ortak zellikleri balamnda oluturduu dokuz bal Safran
revize ederek alt ana balk olarak u ekilde tekrar tanmlamtr:
1) Kendilerinin ya da atalarnn orijinal anayurttan -genellikle alk ve bask gibi trajik bir olay
sonucu- iki veya daha fazla yabanc blgeye dalmas,
2) Anayurdun konumu, tarihi ve kazanmlarna ilikin kolektif bir hafzaya sahip olmalar,
3) Ev sahibi (g ettikleri) toplumca tamamen kabul grmediklerine, dolays ile yabanclatrlp
tecrit edildiklerine inanmalar,
4) Anayurtlarnn gerekte en ideal memleket olduuna ve eninde sonunda koullar uygun hale
geldiinde sonraki nesillerin anayurda dneceklerine inanmalar,
5) Tarihi yurdun idealletirilmesi ve bu yurdun korunmas, inas, gvenlii, refah ve hatta
yaratlmasna ynelik kolektif taahhdn verilmesi,
6) ahsen ya da temsilen anayurtla olan balantnn ve kimlik temsilinin srdrlmesi (Aktaran
Aknar 2009: 15).

MZK VE KLTREL DOKU
Cihan Canpolat

138

Dersim Diasporas, Kolektif Bellek ve Mzik
Genel kavram ve balamlar Dersim zelinde dnrsek ncelikle Avrupadaki Dersim
diasporasnn yapsndan bahsetmek doru olacaktr. Avrupa Dersim Dernekleri Federasyonu
(FDG) Bakan Yaar Kaya ya gre bata Almanya, svire, Avusturya, Belika, ngiltere,
Hollanda ve Fransa olmak zere tm Avrupa ktasnda yaklak 200-250 bin Dersimli
yaamaktadr. Bu rakamn, bir lkenin sadece bir ehrinin vermi olduu g olduu
dnldnde olduka yksek bir nfusa sahip olduu grlr.
Arjun Appadurai, diasporalar umut diasporalar, terr diasporalar ve umutsuzluk
diasporalar eklinde e ayrr. Umut diasporalar, igc an kapatabilmek iin salanan nfus
yoluyla olumu diasporalardr. Terr diasporalar, siyasal ve askeri baskya maruz kalan halklarn
anavatanlarn terk etmeleri sonucunda ortaya kar. Umutsuzluk diasporalar ise yine kendi
lkelerinden siyasal, dinsel ve etnik basklara maruz kalan kiilerin genellikle bireysel dzeyde
gerekletirdikleri g deneyimi ile ortaya kan diasporalardr (Kaya 2001: 3). Dersim diasporas
bu adan bakldnda her diaspora tr ile de ilikilendirilebilir. Evveliyat 1890 ve 1900 l
yllarda Amerika ya ilk g dalgas ile balayan, devamnda 1970 ve 1980 lere denk den
Almanya ya yaplan gler, umut diasporasna bir rnektir. gc g ayn younlukta olmasa
da halen devam etmektedir. Yine 1930lu yllar ve 1980li yllara rastlayan glerin siyasi ve askeri
baskdan kaynakland dnlrse bu ynyle terr diasporasyla rtt grlr.
Appadurainin son diaspora tanm olan umutsuzluk diasporalar da ayn ekilde Dersim den
yaplan glerde sklkla rastlanr.
Saylar net olmasa da siyasal, dinsel, etnik ayrmclklar ve basklar nedeniyle
tekiletirilen, tekiletirildiini hisseden binlerce Dersimli Avrupa lkelerine g etmitir.
Bunlarn arasnda siyasi aktivistler, inan nderleri, sanatlar ve elbette mzisyenler yer alyor. Bu
metindeki ilikileri sebebiyle birka mzisyenin durumunu rnek olarak vereceiz. Diasporadaki
Dersim algsn, kimlik mzakeresini, kolektif bellek yapsn oluturmalarndan tr
mzisyenlerin diasporadaki rolleri olduka nemlidir.
Dersimde yaanan savalar, gler, siyasi ve kltrel olarak tekilik durumu haliyle mzie
de yansmtr. Silo Kj, Ahmet Yurt Dede, Firik Dede, Zeynel Kahraman, Weliya Wuen, Hee
Fate gibi dedelik ve ozanlk geleneinden gelen bu isimler, zamanla rollerini bir sonraki nesil
ozanlara brakmlardr. Bunlardan ilki Metin - Kemal Kahraman kardelerdir. Kahraman
kardeler mzie 1980 yllarnda zgn ve protest mzik yaparak balamlardr. Siyasi kimlik ve
MZK VE KLTREL DOKU
Cihan Canpolat

139

duruundan tr Dersim de bu tarzlarda anlacak isim oktur. Ferhat Tun, Umut Altna,
Ozan Emeki gibi. Grup Yorum un kuruculuunu yapan Kahraman kardeler, daha sonra
otantik Dersim mzii ile ilgilenmi, biri Dersimli yallarn ilk azndan, orijinal haliyle
yaynlanm derleme albmleri (Yallar Dersim Trkleri Sylyor - Kalan) ve iinde birok
derleme almas, yeni beste (Klam, Trk) almas bulunan bu kltr ve dil zerine
yaynlanm albmleri bulunmaktadr. Halen blge zerine almalarna devam etmekte ve yurt
dnda yaamaktadrlar. Kemal Kahraman, kendisiyle yaplan bir syleide Dersim mziiyle
kurduklar ilikiyi ve sreci yle anlatyor:
Aslnda 93te Zazaca almalarmza ncelik verme tercihi de dneme bal olarak politik
bir tercihtir. Protest mzik kavram, popler mzikte politik bir durula ilikili anlalr. yle
bakldnda, varl bugne kadar inkar edilmi, baskya, hakarete, zulme uram bir dilin,
kltrn temsilcileri olarak buna sessiz kalmak her eyden nce kendini inkar etmek olurdu.
(dersimnews)
Assmann bu durumu yle aklyor: Gemile balant kurularak hatrlayan grubun
kimlii temellendirilir. Grup, tarihini hatrlayarak ve kkenine ait hatrlama figrlerini belleinde
canlandrarak kimliinden emin olur. Bu gndelik bir kimlik deildir. Toplumsal kimlikler
gndelik yaamn tesinde bir zellik, bir trensellie sahiptir. () Gemiin hafzas araclyla
topluluk olurlar, meruiyet kazanr ve gven verirler. Kahraman ayn syleide yle devam
ediyor:
Zazaca yaptmz almalar balangta bizim de n grmediimiz kaplar amtr.
Dersim Alevi szl literatrn rnekleyen evere Hazaru, Srela, Yallar Dersim Trkleri
Sylyor albmleri ya da ahmaran almas Zazaca szl literatrn en derin insanlk hafzasna
uzanan izlerini gstermek iindir. Dersimin en iyi tarihileri mzisyenlerdir. Biz Anadolu'nun
'Derin Belleine' ahit olmak istiyoruz.
Bu gre gre Kahraman aslnda bir tr kltrel bellek taycs olduunu vurgulamakla
birlikte mzisyenlerin yazl kayt imkn olmad dnemler iin hatta belki de modern zamanlar
iin bile geerli olabilecek tarihilikmisyonunu stlendii sonucuna bizi ulatrmaktadr.
Kltrel bellek, gndelik olmayan olaylar hatrlama organdr. () Yazl kayt imkan
olmaynca, grubun kimlik koruyucu bilgisi iin insan belleinden baka bir yer yoktur. Bu bellein
birlik salayc ve eyleme ynelik -kuralc ve biimsel- itkelerini yerine getirebilmesi iin koul
gereklidir: kaydetme, arma ve iletme. (Assmann 2012: 58).
MZK VE KLTREL DOKU
Cihan Canpolat

140

Dier bir yeni nesil ozan Mikail Aslan da Trkiye deki rencilik dneminde bir sre
protest mzik yapm, yurtdna g ettikten sonra Bat klasik mzii eitimi almtr. Gn
vermi olduu etkiyle, kendinde kklerine dnme eilimini hisseden Aslan, almalarn Dersim
mzii zerine younlatrmtr. Bir syleisinde kendine yneltilen gle ilgili bir soruya yle
yant vermitir:
Serveninizi az ok biliyoruz. Kark bir corafyadan dilinizle bile zdelemi, kendine
yer bulmu Garb Garbistan yani g nedeni ile ayrldnz. Uzun zamandr yurt dnda yayor
ve almalarnz srdryorsunuz. Bu gn mzikal anlamda, serveninizi nereye
gtrdnden bahsedebilir misiniz?
Bilirsiniz g yerinde insan hep eksiktir, kendi etrafnda 360' lik dereceyi dnemeyen,
tamamlayamayan kanad krk Pergel gibidir. Kendisiyle her acdan yzlemeyi baarmaz.
Hissedilerini, anlam daarn kk tuttuu topran alkanl iinde srdrr. Ama bu hissedie
sahici bir karlk bulamaz. teki gibi olmay, ona benzemeyi de iine sindiremez. Bir
ertelenmilik duygusu iinde divane, mell dolanr. 12 yl sonra Trkiye'ye dndmde iindeki
bu tarifsiz boluun neye karlk geldiini daha iyi fark ettim. Trklerimi, klamlarm ardm
anadilimin insansal ve doasal iklimiydi bu boluk. Getiim her yerden durduum o uzak
noktaya; benim bana uzaklma akn bir ocuk edasyla baka kaldm. Trklerim burada, ben
uzaklardaydm. stanbul'dan Dersim' e her yerde kendi mziimi dinledim. Fark ettim ki bedenim
Garba doru gittike ruhum Dou'ya gitmi. Sanrm garbn benim zerimdeki en hayrl etkisi de
bu olmu. (Canpolat 2006).
Yine ayn syleide Aslan yaadklarnn mziine olan etkisi hususunda yle bir
deerlendirmede bulunuyor:
nsan mizacn bakt ufuktan alr. diyen Dersim'li bir airimizin bir dizesini
hatrlatmann yeridir buras. Deyilerimizdeki o ezgin edann, o asi tavrn doduumuz
corafyann tabiat ve insani mizacyla birebir ilikisi var kukusuz. Bu gn altnda seslerini
yitirenlerin, szleri yarm kalmlarn sylemini srdryoruz bir bakma. Bizden ok evvel
sylenmi bir sz, melodiyi, hissedii dillendiriyoruz yeniden. Niye ki, kadim halk ozanlarnn
belleinde 12 Bin Yllk bir tarih sylencesi simge ve anlam daaryla dne gelir bu gne. ahsen
ben abdal ozanlar soyundan addediyorum kendimi. Mziimle hem evvelim, hem ahir! Tabii biraz
da zamane, ann arazlaryla malul!..
MZK VE KLTREL DOKU
Cihan Canpolat

141

Baka bir deyile syleyecek olursak: Gemi otantik izlekle sk skya kurulmu bir ba
tayorum. Mziimde bulduunuz otantik eleri en balarda i-sesime kulak vererek yn aldm.
izgimin karakteristiinin ayrtna vardka ie daha bir bilin ve emekle sarlmam gerektiini
anladm. Bir doa yasasna dikkat eker bir eski Dersim deyii. Hergu was koka xo ser Yani
her nebat, kendi kk zerinde boy verir.
Yaplan mziin szel ieriine bakldnda genel olarak gemie tanklk zerinde yaplan
eserler gze arpmaktadr. Aslnda bu yeni neslin n ayak olduu bir durum deil, bir nceki
kuak ozanlar da corafyalarnda yaanan aclardan tr ayn konular ilemilerdir. Yani durum
daha ok kuaklar aras bilgi ve kltr aktarm olarak karlk bulmaktadr. Mzikal analiz
asndan da konuya ayn perspektifte yaklaabiliriz. Ezgiler, Alevi - Bektai geleneinin mzikal
birikimine sahiptir. alglar, yeni nesil ozanlar tarafndan ayn tny ve hissi yakalamak ve
hissettirmekten hareketle benzerlik gstermektedir. r balama, dede saz en ok kullanlan
alglar olarak n plana kmaktadr. alm biimi olarak ayn gelenekler dorultusunda elle (elpe)
alma tercih edilir. Aslann da Kahraman kardeler gibi bir derleme albm bulunuyor. Petag
isimli albm, 1920li yllarda mzikolog Mihran Tumacann, Amerikaya snan emigezekli
Bagikyan ve Celalyan ailelerinin hafzalarnda gtrdkleri ezgilerden yapt derlemelere
dayanyor.
Kltrel (kolektif) bellein aktarcs olan mzisyenler ve yine bellein kodlarn tayan
ezgiler ve deyilerin salad araclkla diasporadaki Dersimliler kimliklerini mzakare
eder.Anavatandan gelen akrabalar ve folklor retmenleri, anavatan ziyaret edenler, zel alanda
konuulan ana dil, anavatandan getirilen mzik kasetleri ve videokasetleri gibi unsurlarn
yardmyla diasporada yaratlan bu alanlar anavatann ritmini, renklerini, mziini ve grntsn
yanstr (Kaya 2001: 5).
Gerek dinsel gerekse dnyasal olsun, mzik ve dans gibi ifade kltr pratikleri, diaspora
topluluklar ile bu topluluklarn anavatanlar arasndaki ilikilerin analiz edilmesinde nemli bir
mercektir; nk diasporadaki pek ok topluluun mzik ve dans pratikleri, kimlik ina etmenin
bir arac olarak deerlendirilmektedir. Baz gmen topluluklar, kltrel kimlii srdrmenin
nemli bir arac olduu iin mzii ie-dnk (inner-directed) bir tarzda kullanr. Ancak pek ok
durumda mzik, bir grubun kimliini tekilerin gzlerinde ve kulaklarnda yerleik klmann bir
yolu olarak geni bir toplulua seslenmek iin de kullanlmaktadr. Bu durumda mzik da-
dnktr (Aktaran Erol 2006).
MZK VE KLTREL DOKU
Cihan Canpolat

142

Dersim diaspora topluluklarnn Avrupa da yaad ehirlere sklkla konser vermek
amacyla giden Dersimli mzisyen Erdoan Emir diasporadaki anayurt algsna rnek olarak
yaad u rnei veriyor: Yurtdnda katldm etkinliklerde ve verdiim konserlerde beni
garip bir ekilde etkileyen en nemli ayrnt, buradan gidiyor olmanz. Bu biraz memleket
zlemiyle ilgili, buradan gitmi olmanz, buradaki havay soluyor olmanzn bir etkisi. Sla kokusu
belki de; ama aslna bakarsanz ben de stanbul da yayorum.
Gnmzde mzisyenlerin ve ezgilerinin tad kltrel bellek kodlar diasporadaki
Dersimlilere daha kolay ve eitli olarak aktarlyor.Elektronik kapitalizm olarak
niteleyebileceimiz grsel kitle iletiim aralar, zellikle televizyon, farkl corafyalarda yaayan
insanlarn dsel bir dzlemde bir tr ortak duygu cemaati (community of sentiment) oluturmalarn
salamtr.(Appadurai den aktaran Kaya 2001: 9). Kurulan TV kanallar, radyo istasyonlar,
sosyal medya organlar araclyla yazl, grsel ve iitsel tm bilgi anlk ve istenildii zaman
bavurulacak ak kaynak olarak diasporaya ulayor.
Sonu olarak gemiteki yazl kayt yoksunluu, kltrel bellek kodlarnn aktarmn ifade
pratiklerinin en temel biimlerinden biriyle, mzikle salar. Gnmzde ise diasporadaki
Dersimliler, kitle iletiim aralaryla tanan bu bilgilerle Dersimlilik kimliklerini mzakere
ederler. Mzik, diasporann hareket alann genileterek anayurtla balant kurulmasnda nayak
olur. Bu rol, hem hatrlama figr olarak birletiricidir, hem de otantisitenin oluumunda
etkilidir.

Referanslar
Assmann, Jan. 2001. Kltrel Bellek. stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Erol, Ayhan. 2009. Mzik zerine Dnmek. stanbul: Balam Yaynlar.
Kaya, Ayhan. 2001. Trkiyede ki erkes Diasporas ve Siyasal Katlm Stratejileri 21. Yzyl
Karsnda Kent ve nsan. (Haz. Firdevs Gmolu). stanbul: Balam Yaynlar
Cohen, Robin. 1996. Diasporas and the Nation-State: From Victims to Challengers International
Affairs. 72: 514.
Erol, Ayhan. 2010. Alevi Kimliini Diasporada Mzakere Etmek: Toronto Alevi Gmenlerinin
fade Kltr Pratikleri Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi.56: 39-60.
MZK VE KLTREL DOKU
Cihan Canpolat

143

Oran, Baskn. 17.11.2010. Dersim: Ulamas zor anlamas daha da zor Radikal Gazetesi
<http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1029194>
Aknar, Mustafa. 2010. Re-Invention of Identity: The Case of Dersim Community Association
in Berlin Yksek Lisans Tezi, Orta Dou Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Ankara:
Trkiye.
andar, Cengiz. 24.11.2011. Dersim in zr Diliyorum Radikal Gazetesi
<http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1070478>
Canpolat, Cihan. 10.11.2006. Dersimli ada Ozan Mikail Aslan, Dou-Bat ve Mzik likisini
Anlatt Birgn Gazetesi
<http://www.birgun.net/life_index.php?news_code=1163082970&year=2006&month=11&day
=09>
Dersim in Gerekleri Atlarda Sakldr Dersim News Agency
http://dersimnews.com/dersim/diaspora/dersimin-gercekleri-agitlarda-saklidir.html
<http://www.hukuki.net/kanun/2510.13.text.asp>

MZK VE KLTREL DOKU
Cihangir Terzi

144

FARKLI CORAFYALARDAN DERLENM 15 ZAMANLI EZGLERDE
RAKSAN VE BEKTA RAKSANI USULLER ZERNE METRK BMSEL
VE MEZHEPSEL BENZERLKLERE DAR SAPTAMALAR

Cihangir Terzi
1

cihangirterzi@hotmail.com

Abstract
Metrical Pattern and Denominational Similarities on Raksan and Bektai Raksan
Rhythmical Patterns on 15-Time Tunes Compiled from Different Geographical Locations
Religion is not only a depiction of a certain practices of worship or sense of belonging to a belief system and its
representatives but also an important factor in determining the viewpoints of societies, their perception and
interpretation of the world as well as their value judgments. Similarly, sectarian differences arising out of the
variation of a single belief system turn out to be exceptionally effective in shaping the modes of living and social
categories in distinctive communities. In that regard, culture of Alawism and Bektashism, which is a blend of
Islam, old beliefs in Asian Turkic culture, and Anatolian cultural values, is a really significant source of ideology,
arts, literature, culture, and belief in historical, sociological, and folkloric terms.
Alawi-Bektashi music culture, which has been developed by Alawi saints and dervishes, directed by
spiritual guides (known as dede or baba), performed by bards (known as ozan and zakir), and kept alive in
hearths (that is, ocak) since the day it came into being, spreaded from Khorasan to Anatolia as a result of the
settlement movements of Turkoman tribes. Having expanded as far as the Balkans, Aegean islands, and even
Europe afterwards, it came to form one of the most lively and original elements of the Eurasian culture. Known to
exist for centuries along with all its constituents, the Bektashi and Alawi culture has continued to expand towards
the west thanks to the missionary dervishes exercising a considerable power over colonies, resulting in the
introduction of the music patterns and rituals to different geographies as cultural patterns. Therefore, Alawi and
Bektashi music has become one of the most prolific resources of the contemporary folk music repertory by means of
compiling a really rich musical culture in itself at the same time.
In line with the abovementioned assessment, it might well be argued that Alawi-Bektashi folk music has
been able to preserve its original form arising from the unprecedented modes of performance when the written, vocal,
and visual materials and the available musical notes are analysed. In that sense, it would not be wrong to assert
that the traditional structure of Alawi-Bektashi music has been preserved in terms of rhythm as well as melody,
form, genre, style, poetic form, and prosodic attributes and it has even penetrated into Turkish Classical Music.
An example to such an influence could be the fact that Bektashi Raksan and Raksan tempoes available in
different internal rhythm elements (known as dzm) under 15-time beats in Classical Turkish music are
derived from the same source and they are mostly preferred in composing hymns. Besides, the existence of 15-time
beats in dzm elements (8a+7b) in compilations from geographies marked with Alawi hearths (such as
Malatya, Sivas, Erzincan, Tunceli, Kahramanmara, Urfa, the Balkans etc.).
This study aims to analyze the 15-time tempo structures in terms of similarities in rhythm, melody, and
poetic integrity based on a variety of tunes in line with the abovementioned assumption. Determinations as to the
origins, prosodies, forms, and performance styles of musical works marked with polyrhythmic dzm elements
shall be reviewed based on traditional musical culture maps under the rhythmological structures of localities where
tunes were compiled.

1
Do.; T TMDK
MZK VE KLTREL DOKU
Cihangir Terzi

145

Din, sadece belli bir inan ekseni etrafnda kenetlenmi kitlelerin ibadet biimi deil ayn zamanda
toplumlarn hayata baklarn, meseleleri alglaylarn, yorumlaylarn ve deer yarglarn
belirleyen en nemli etkenlerden birisidir. Farkl fikirler ve akmlardan dolay daha sonraki
dnemlerde ortaya kan mezhepsel farkllklar ise topluluklarn yaama modellerini ve sosyal
kategorilerini ekillendiren, tek merkezli dnce ve ritellerini enilendiren ve aidiyet duygunu
zgnletiren son derece etkili unsurlardr. Bu balamda hem slamiyetin hem Asya Trk
kltrndeki kadim inanlarn hem de Anadolu kltrlerindeki deerlerin yorulmasyla ekillenen
Alevilik ve Bektailik kltr, tarihi, sosyolojik ve folklorik adan ok nemli bir fikir, sanat,
edebiyat, kltr ve inan yuma oluturmu ve bu ynleriyle ok sayda bilimsel almaya konu
olmutur.
eitli kaynaklarda belirtildii zere, ortaya kndan gnmze kadar erenler veya
derviler tarafndan ekillendirilen, dedeler ve babalar tarafndan ynlendirilen, ozanlar ve zakirler
tarafndan icra edilen, ocaklar ve kollar halinde yaatlan Alevi-Bektai mzik kltr, bilhassa
Trkmen oymaklarnn (Ouz boylar ) g ve iskan hareketleri kanallaryla Horasandan
Anadoluya yaylmtr. Daha sonralar ise Anadoludan Balkanlara ve hatta Avrupa ilerine ve Ege
adalarna kadar genileyerek, Avrasya kltrnn renkli ve zgn paralarndan birisi haline
gelmitir. Felsefesi Hac Bektai Veli dncesine dayanan ve asrlarca hayatiyetini devam ettirerek
rnlerini gnmze kadar ulatrm olan Bektailik ve Alevilik kltr, zaman ierisinde
zellikle kolonileri srkleyen Sar Saltk, Seyid Ali Sultan, Akyazl Sultan, Otman Baba, Demir
Baba ve Gl Baba gibi misyoner derviler ve hatta Yenieri oca ierisindeki mensuplar sayesinde
srekli batya doru genileyerek bnyesindeki mzikleri ve ritelleri de geni corafyalara
tamtr. Bylece ok zengin bir mzik daarcn oluturmu bir kltrn pnar olarak ayn
zamanda bu gnk halk mzii repertuarnn belki de en bereketli kaynaklarn meydana
getirmitir.
Bugn elimizde bulunan yazl, notal, sesli ve grsel materyaller incelendiinde Alevi-
Bektai halk mziinin kendine zg al ve syleyi tarzlaryla zgn yapsn gnmze kadar
korumay baard rahatlkla sylenebilir. Yresel ve blgesel tarzlar asndan farklar olsa bile
melodi, biim, tr, tavr, iirsel yapdaki zelliklerinin yan sra ritmik adan da geleneksel yapsn
yaatmakta olduu grlr. Hatta bu mzik kltrnn zellikle ehirsel yaant balamnda
Klasik Trk mziinin ierisine nfuz ettii detaylara inildike fark edilebilir. rnein Makamsal
MZK VE KLTREL DOKU
Cihangir Terzi

146

Trk mziine ve stanbul mzik folkloru ierisine 15 zamanl ller erevesindeki farkl
dzm ve trevlerdeki Bektai Raksan ve Raksan usullerinin ayn kaynaktan tand ve
gnmzde zellikle ilahilerin bestelenmesinde tercih edildii bilinmektedir. Ancak asl
vurgulanmas gereken saptama, Alevi ve Bektai ocaklarnn ve kollarnn yayld yerleim
birimlerinden zellikle Tunceli, Malatya, Sivas, Erzincan, Tunceli, Mara, Mu, Urfa, Gaziantep,
Krehir, ukurova, Trakya ve Balkanlardan derlenen trklerdeki 8a+7a, 8b+7a, 8b+7c,
7a+4+4 veya 7a+8c dzmlerindeki 15 zamanl usullerin varldr. Bu husus ilk bakta dikkati
eken ok nemli bir bulgudur.
Gnmze kadar gerekletirilmi olan resmi ve zel Trk halk mzii derlemeleri
neticesinde eitli kaynaklarda neredilmi veya eitli ariv ve ktphanelerde muhafaza edilmi
olan notal ezgiler incelendiinde karma usull ezgiler kategorisinde zellikle 15 zamanl
trklerin ounlukta olduu dikkat ekmektedir. THM metrik yaps erevesinde karma ritimli
ezgilerin says ana ve birleik usullere oranla olduka snrl olmasna ramen bilhassa bu
kategorideki rneklerin fazlal almamzn k noktasn belirlemitir. Yaptmz
incelemelerde derlenmi olan 15 zamanl ezgilerin hepsinin szl olduu ve birounun belli
yrelerde yaayan mezhepler ve bu mezheplere ait ocaklar veya kollara mensup kaynak kiilerden
alnd gzlenmektedir. Bu balamda daha ilk bakta Alevi ve Bektai topluluklarnn
oluturduu ocaklarnn ve kollarnn youn olarak konulandklar blgeler ve yrelerdeki szl
15 zamanl ezgilerin mevcudiyeti alma konumuzu oluturan temel dayanak olarak
nitelendirilebilir. zellikle Malatya, Sivas, Erzincan, Tunceli, Elaz, Mara, Urfa, Krehir,
ukurova, Balkanlar ve Balkanlardan Trakya ve Marmara blgesine mbadeleler neticesinde
yerletirilmi olan Bektai topluluklarnn yaadklar corafyalar ilk etapta dikkat eken yerlerdir.
Bunlarn haricinde eitli kaynaklarda mzii anonim olarak geen baz trklerin de metrik ve
iirsel hususiyetleri asndan Alevi ve Bektai topluluklarna ait kaynak kiilerden derlenmi
olmas gerei almamz ekillendiren ana etkenlerden bir dieridir. Ele alnan trklerin ortak
zellikleri, bizleri Alevi-Bektai mzik kltr ve bu kltrnden beslenen ozanlarn, dedelerin,
babalarn, zkirlerin, mahalli sanatlarn ve kaynaklk yapm dier temsilcilerin yaattklar
geleneksel ezgilere yneltmektedir. Dolaysyla almamzn esas k noktas ve ierii
balamnda yukarda belirtilen gerekelere istinaden rneklerin incelenmesi ve ortaya kan
saptamalarn vurgulanmas ynnde olacaktr. Aada sz konusu ezgilere ait baz rnekler
knyeleri ile birlikte verilmitir.

MZK VE KLTREL DOKU
Cihangir Terzi

147

ncelenen Trklerin Listesi
Trk Ad Yresi air Kaynak Kii
ah merdnn vz Anonim Pir Sultan Abdal L Edri
Muhabbet alsn cemal grnsn Tekirda Emir Sultan Klavuzlu Bektaileri
Araya araya buldum izini Tekirda Vasf Klavuzlu Bektailer
u dnyann tesine Tekirda Pir Sultan Musulca Bektaileri
Alimdir gaziler ba orlu Pir Sultan orlu Bektaileri
Sabahn seherinde niyaz ederken orlu Pir Sultan orlu Bektaileri
Erenler lminde Gani olursun orlu Pir Sultan orlu Bektaileri
Ey zahit araba eyle ihtiram Anonim Harab Rahmi Saltuk
Ben alarm yane yane Sivas/Urfa Yunus Emre Srr Sarszen
Acem kz Krehir Anonim eki Ali
Zeynep bu gzellik var m soyunda Sivas Anonim Ak Sleyman
( Sdn yapra narindir narin )
Yksek ayvanlarda blbller ter Malatya Anonim Hakk Cokun
Deirmenin bendine Mu Anonim Muazzez Trng
Hasan Da Adana Anonim Abdl Yeil
Ervah- ezelde levhi kalemde Erzincan Smman Yavuz Top
Ayrlk hasreti kr etti cna Tunceli Sdk Nesmi imen
Gl meneve senden alm kokuyu Sivas Yksel Yldz Yksel Yldz
Kapnn nnde nlk dikiyi Malatya Anonim Zeki Salman

ncelenen Trklerdeki Benzer ve Ortak zellikler
1. Notal rneklerin tamam szl veya alp syleme geleneine dayal vokal-enstrmantal
ezgilerdir.
MZK VE KLTREL DOKU
Cihangir Terzi

148

2. iir-biim btnlnde ve ritim-prozodi akndaki vurgulamalarda yapsal
benzerlikler mevcuttur.
3. Ele alnan ezgilerin melodik yaplarnda, slup ve icra tarzlarnda benzer karakterlere
rastlanmaktadr.
4. Derlenen 15 zamanl ezgilerin ait olduklar topluluklarn kltrel dokularnda, kaynak
kiilerin mensup olduklar mezhep, ocak ve kollarda belirgin kk birliktelikleri
gzlemlenmektedir. Bunlar Pir Sultan Oca, Sultan Sinemili Oca, Auien Oca, ah
brahim Oca, Baba Mansur Oca, Sar Saltuk Oca gibi topluluklardr.
5. 15 zamanl ezgilerin air, iir ve ozan balantlarnda ounlukla Alevi-Bektai kltrn
temsil eden Yunus Emre, Pir Sultan Abdal, Harab, Emir Sultan, Vasf, Nesim, Stk gibi
gl airlerin yan sra Nesimi imen, Yksel Yldz, Yavuz Top, Ak Sleyman ve
Rahmi Saltuk gibi nemli ozanlarnn ve sanatlarn imzalar mevcuttur.
6. Derlenmi olan ezgilerde usul-dzm ilikisinde metrik benzerlikler gze arpmaktadr.
zellikle (8a+7c), (8b+7c) ve (8b+7a) dzmlerindeki poliritmik ezgilerin okluu dikkati
ekmektedir. Bu kalplardaki ezgilerin daha ziyade Tunceli, Malatya, Sivas, Erzincan,
Tunceli, Mara, Mu, Urfa, Gaziantep, Krehir, ukurova ve mbadeleler nedeniyle
Balkanlardan Tekirda ve orluya yerlemi Bektailerden derlendii grlmektedir.
7. Bununla birlikte 15 zamanl ezgilerin birounda usul yaplar itibariyle Bektai Raksan
veya Raksan usulnn izleri vardr.

Tespit Edilen Trkler zerinde Metrik ve Biimsel zellikler
Seilen 15 zamanl ezgilere genel olarak bakldnda usul, iir ve biim btnlnde iki ayr
grupta rneklendirme gerei hasl olmaktadr. Birinci grupta yer alan ezgilerde 15 zamanl usul
yaps bozulmadan periyodik olarak muntazam bir ak sergilenmektedir. Ayn zamanda her bir
l ierisine genellikle iirin bir msrasnn serpimi olduu grnmektedir. kinci grupta verilen
eserlerde ise iirin bentlerini oluturan her msrann banda 8 zamanl bir ritmik kalbn ardndan
7 zamanl bir eklentinin varl neredeyse kural oluturacak kadar bir yapda seyrettiine tank
olmaktayz. Ancak bu tr rneklerde eklenti olarak gelen 7 zamanl kalbn trknn akna gre
cmle sonuna kadar birka kere devindii grlmektedir. Bu devinimler genellikle saz paylar veya
cmle sonu genilemeleri meydana getiren kelime ve melodi paracklaryla bir btnlk arz
etmektedirler. Bu tr ezgilerin her msrasnn banda 8+7 kalbnn geliyor olmas aslnda 15
MZK VE KLTREL DOKU
Cihangir Terzi

149

zamanl bir usuln temellerinin varlna iaret etmektedir. Anca halk mziinin kendi
dinamiklerinden kaynaklanan zgr ve doalama icra geleneinden tr bu kalplarn bataki
ekirdek yap olan 15 periyodunun ardndan esnetilmektedir. Birinci ve ikinci kategorideki
ezgilerde metrik yap ierisinde yer alan dzmlerin olumasnda, sralamasnda ve belirgin hale
gelmesinde iirin durak ve vurgularndaki etkilerin nemli rol olduu aikardr.
alma ierisinde yayn kriterlerindeki kstlardan dolay zellikle tezimizi destekleyen
rnek ezgilere dair sadece birer l veya sadece ilk msralar harmanlayan pasajlarn notalarna
yer verilmitir.

Usul Periyodu Muntazam Seyreden Trk rnekleri

ekil 1: Acemkrdi Nefes / TRT TSM Repertuar

Szleri Pir Sultana ait bu eser, Klasik Trk Mzii repertuarna girmitir. L Edri
tarafndan bestelenmi olarak bilinen eser baz kaynaklarda anonim olarak da gemektedir. Usul
yaps iinde 2 adet Trk Aksann arkasndan bir tane Aksak semai vardr. THM metrik
sistemindeki tanmlama ile dzmsel kurulum 15=(5B+5B+5B) eklindedir.

Metrik Yap: 15=5B (3+2)+ 5B (3+2)+ 5B (3+2)
Biimsel Yaps: A + B => { A ( a + b) + B (c + d ) }

A ve B blmelerinde birer mzik cmlesi a,b,c ve d kesitlerinde ise birer msray iine alan mzik
cmlecii ve usul mevcuttur.
MZK VE KLTREL DOKU
Cihangir Terzi

150

ekil 2: Acem Kz / TRT THM Repertuar

Orta Anadolunun en tannm gzellemelerinden olan bu ezginin, makam ve usul
biimseli bakmndan yukarda verilen ah merdann avaz eseriyle benzerlik gsteriyor olmas
kken ve gelenek itibariyle olduka arpcdr.

Metrik Yap: 15= 5A (3+2) + 5A (3+2) + 5B (2+3)


ekil 3: Bektai Nefesi / (Yaltrk 2002)

Hseyin Yaltrk tarafndan Balkanlardan mbadeler nedeniyle Tekirda ve havalisine
yerletirilmi Bektailerden derlenmi olan bu trk Zeynep bu gzellik var m soyunda ,
MZK VE KLTREL DOKU
Cihangir Terzi

151

Mamoun Trks, ve Sdn yapra narindir narin gibi isim ve eitlemeler ile birok
yrede anonimlemitir. Szleri Yunus Emreye ait olan Nefes, usul bakmndan da tam bir
Bektai Raksan zellii gstermektedir.

Metrik Yap ( Bekta Raksanna gre) : 15= 5A (3+2) + 5A (3+2) + 5B (2+3)
M. Yap ( iirdeki 6+5 durak yapya gre) : 15= 8B ( 3+2+3 ) + 7C ( 2+2+3 )


ekil 4: Zeynep Trks (Sarszen 1962)

Muzaffer Sarszen tarafndan derlenen bu trkmz kkleri itibariyle olduka eski olmasna
ramen usul ve melodisi bakmndan asrlarca yaam ve sadece sz varyantna uramtr. Metrik
yap ve biim olarak yukarda verilen ve aslnda antolojilerde Yunus Emreye ait olan Aray aray
buldum izini adl nefesin izlerini tamakta ve Sdn yapra narindir narin adyla TSM
repertuarmzda da yer almaktadr.

Metrik Yap ( Bekta Raksanna gre) : 15= 5A (3+2) + 5A (3+2) + 5B (2+3)
Metrik Yap ( iirdeki 6+5 durak yapya gre) : 15= 8B ( 3+2+3 ) + 7C ( 2+2+3 )
Biimsel Yaps: A + A => { A ( a + b) + A (c + d ) }
MZK VE KLTREL DOKU
Cihangir Terzi

152

A ve A blmelerinde birer mzik cmlesi a,b,c ve d kesitlerinde ise birer msray iine alan mzik

ekil 5: Bektai Nefesi (Yaltrk 2002)

Szleri Vasfye ait bu nefes de ayn gelenek ierisindeki benzer 15 zamanl ezgilerdendir. Bu gibi
eserlerde genellikle l ayn kalr ve sadece prozodiye gre dzmlerin sralamas veya melodik
yap deiir. Metrik yap iirdeki 6+5 hece says ve durak blnmesine gre dnldnde
metrik yap aadaki gibi ekillenir.
Metrik Yap: 15= 8B ( 3+2+3 ) + 7A ( 3+2+2 )
Biimsel Yaps: A + A => { A ( a + b) + A (c + d ) }

A ve ayn melodiden oluan A blmelerinde birer mzik cmlesi a,b,c ve d kesitlerinde ise birer
msray iine alan mzik cmlecii ve usul mevcuttur.

ekil 6: Ey Zahit araba Eyle htiram. Transkripsiyon: Cihangir Terzi

MZK VE KLTREL DOKU
Cihangir Terzi

153

Szleri Harabye ait son dnemlerde Erkan Ourun yorumuyla popler olan bu gzel ezgi
yukarda rnekleri sunulan trklerin geldii mzik kltrne dayanmaktadr.
Metrik Yap: 15= 8B ( 3+2+3 ) + 7C ( 2+2+3 )

A ve ayn melodiden oluan B blmelerinde birer mzik cmlesi a,b,c ve d kesitlerinde ise birer
msray iine alan mzik cmlecii ve usul mevcuttur.

Periyodu Deien Trk rnekleri
Aada verilen trk rneklerinin en belirgin zellii iirlerin ktalarn gsteren 4l bentlerindeki
her msrann banda ritmik periyodun mutlak olarak 15=8B (3+2+3) + 7C (2+2+3) veya 15=8A
(2+3+3) + 7C (2+2+3) dzmlerinde karmza kmasdr. Bu yapdaki trklerde msra
balarndaki her 15li kalptan sonra 7li ller eklinde daha ziyade saz paylar ve kelime
tekrarlarna dayal cmle genilemeleri grlr. Biimsel olarak daha nceki ezgilerde rastlanan ve
her msrann ayn zamanda bir mzik cmleciini ihtiva ettii alkanlnn bu tr ezgilerde de var
olduu grlmektedir. Bir baka ortak nokta ise zellikle ozanlk mesesesindeki balama ile
alp-syleme geleneinin grld trklerdir. Dikkat edilirse aada verilen 4 trknn
yreleri ve bu yrelerde yaayan Alevi ocaklarna mensup topluluklarn iir, melodi ve ritmik
yansmalar mevcuttur.

ekil 7: Ervah- Ezelde. TRT THM Repertuar. Transkripsiyon: Cihangir Terzi
Metrik Yap: 8B (3+2+3) + 7C (2+2+3) + 7li lde sazl veya szl cmle genilemeleri.
Biimsel Yap: A + B => { A ( a + b) + B (c + d ) }
MZK VE KLTREL DOKU
Cihangir Terzi

154

ekil 8: Ayrlk hasreti. TRT THM Repertuar. Transkripsiyon: Cihangir Terzi

Biimsel Yap: A + A => { A ( a + b) + A (c + d ) }

ekil 9: Gl Meneve. TRT THM Repertuar. Transkripsiyon: Cihangir Terzi


ekil 10: Kapnn nnde. TRT THM Repertuar. Transkripsiyon: Cihangir Terzi

MZK VE KLTREL DOKU
Cihangir Terzi

155

Erzincan, Tunceli, Sivas ve Malatya yrelerinden derlenmi olan ve yukarda verilen Alevi
ocaklarna mensup kaynaklardan alnm 4 trkdeki ortak zelliklerin bir baka boyutunu
Balkanlar ve Trakyada yaayan Bektailerde de grmek mmkndr. Hseyin Yaltrk tarafndan
derlenen 3 rnek trkde grlecei zere trklerin szlerindeki iirsel yapda 8li veya 11li
heceli drtl bentlerden oluan koma tipi drtlklerin her msrasnn balangcnda 8+7
birleimini grlmektedir. Erzincan, Tunceli, Sivas ve Malatyadan derlenen trklerden yapsal
tek kk fark 8li balanglardan sonra gelen 7li kalplarn 7A (3+2+2) dzmnde olulardr.
*Bu blgelerde karlalan ve baka yrelerde pek rastlanmayan zgn bir yap mevcuttur. 10
zamanl birleik yap ierisindeki ( 3+3+2+2 ) dzm ileride rnekleri dier bir ile almamz
olacaktr.

ekil 11: Bektai Nefesi. (Yaltrk 2002)

Metrik Yap: 8B (3+2+3) + 7A (3+2+2) + 7li lde sazl veya szl cmle genilemeleri.

MZK VE KLTREL DOKU
Cihangir Terzi

156


Metrik Yap: 8B (3+2+3) + 7A (3+2+2) + 7li lde sazl veya szl cmle genilemeleri.

Metrik Yap: 8B (3+2+3) + 7A (3+2+2) + 7li lde sazl veya szl cmle
genilemeleri.

MZK VE KLTREL DOKU
Cihangir Terzi

157

Sonu
THM de 15 ezgiler Karma usullere ierisinde en fazla grlen yaplardr.
Ele alnan 15 zamanl ezgilerin tamamna yakn Alevi ve Bektai kollar veya ocaklarnn
yayld yrelerden derlenmi szl ezgilerdir. Ayrca bu yreler balamann youn olarak
icra edildii alanlardr.
11li ( 6+5 ) iirlerin mziklendirildii ezgiler genellikle 15 zamanl 8+7 birleimli (8a+7c)
veya (8b+7c) sekizlik mertebedeki yaplardr.
Makamsal Trk mzii ierisindeki Bektai Raksan ve Raksan usullerinin halk mzii
kanalyla Klasik Trk mzii nazariyat ve uygulamalarna tand sylenebilir.
15 zamanl akan bamsz dzenli rneklere ilaveten iirsel yap ierisinde ilk msralar
itibariyle 15 balayp, zellikle saz paylar veya vokal tekrarlarla devam eden ok sayda
ezgiye rastlanmaktadr. Bu tip trklerin derlendii Tunceli, Erzincan, Tunceli, Sivas,
Malatya ve Urfa, yrelerinde 10 zamanl 3+3+2+2 dzmnn varl da dikkat ekicidir
ve bu saptama zerine ileriki almalarda durulacaktr.
Biimsel olarak her msrann bir mzik cmlecii, ardk iki msrann bir mzik cmlesini
ve her iki mzik cmlesinin ise bir blmeyi oluturduu grlmektedir. Biimsel yapnn
oluumunda iirsel yapnn byk rol vardr.
Birinci ve ikinci msralarn ardk olarak bir mzik cmlesini tamamlamaktadr. nc
ve drdnc msralar ardk olarak genellikle birinci ve ikinci msralarn oluturduu
mzik cmlesinin varyant olarak cevap cmleleri eklinde grlmektedir. Genellikle ikinci
ve drdnc msralarn sonundaki mzik cmleleri ilave saz pasajlar ile cmle sonu
genilemesine uramtr.
iirsel yaplar daha ziyade drtl bentlerden meydana gelen 11li (6+5) ve 8li (4+4) koma
tarz trlerde grlmektedir.
Prozodik olarak sz yaps ierisindeki iirsel duraklarn ve kelimeleri oluturan hece
vurgularnn ve uzunluklarnn 15li yap ierisinde dzm dalmn ekillendirdii
grlmektedir.
Trel ve tematik adan ele alnan ezgilerde Nefesler, lahiler, Deyiler (Aklama
tarznda), Kna trks, Gzelleme veya Betimlemeler, Didaktik (retici) trkler ve
Dinlence trklerinin tespit edilmitir.

MZK VE KLTREL DOKU
Cihangir Terzi

158

Referanslar
Sarszen, Muzaffer. 1962. Trk Halk Musikisi Usulleri, Resimlik Posta Matbaas, Ankara
TRT Mzik Dairesi Yaynlar, Trk Halk Mzii Repertuar, Ankara
TRT Mzik Dairesi Yaynlar, Trk Sanat Mzii Repertuar, Ankara
Yaltrk, Hseyin. 2002. Trakya Blgesinin Tasavvufi halk Mzii, Notalaryla Nefesler-Semahlar. Ankara:
TC Kltr Bakanl yay.

MZK VE KLTREL DOKU
Duygu Ulusoy Ylmaz
159
SVAS POALARINDA MZK
Duygu ULUSOY YILMAZ
1

duygulusoy@hotmail.com
Abstract
Music of the Poas in Sivas
Anatolia is a geography which attracts researchers of social sciences attention because various civilizations had
commanded there and represents artistic values of these civilizations. As a settlement area of the states established
in Anatolia, Sivas is very important center in the history from the political, military, economical and cultural point
of view. Subgroups of the dominant society are also observed in the Sivas city, and each subgroup reflects its own
cultural values and transfers it to the next generations. Because of the cultural interactions with the other groups, a
cultural synthesis rises more than its own cultural structure. Culture contains not only materialistic elements but
also mental designs and imaginary creations. Art which is a product of creative use of humans imagination, is a
reflection of the social and cultural values of the societies. Music as a vocalic dimension of the art should be
considered as a socio-cultural fact which represents culture, value judgment, life style and philosophy of the related
society. In this study, Poas who live in Sivas city as a cultural sub group, and their music were investigated from
the socio-cultural point of view. Study was especially focused on the effects of the folk music on Poa s socio-cultural
life style, and music fact was considered as a holistic view of the culture of the subgroup with the dominant society.
The researches in the study are constitutively qualitative, and have two main stages such as; theoretical and
practical. In this study which depends on the site investigations basically, the techniques of observations on the
groups and interviews with these groups were used, and the obtained data were audio-visually documented. As
results of the study; however Poas had ostracized by the dominant society because of their life styles and aggressive
profiles, they had integrated with the dominant society by the reason of their contributions on the continuation of the
Sivas folk music.
1
Cumhuriyet niversitesi Eitim Fakltesi Mzik Blm.
MZK VE KLTREL DOKU
Duygu Ulusoy Ylmaz

160

Giri
Bu almada mzik, toplumsal ilikileri dzenleyen dier bir deyile toplum iinde yaayan ben
ve teki arasndaki uyumu salayan bir unsur olarak ele alnmtr. Aratrma evrenini oluturan
Sivasta yaayan Poalar, Trkiyenin ounlukla Dou ve Kuzey Dou Anadolu Blgelerinde
yaayan dier Poa gruplarndan gerek yaam tarzlar, gerek meslek seimleri asndan farkllk arz
eden bir grup grnmndedir. Yzyllardr Sivasta yerleik yaam biimini srdren Sivas
Poalarna ilikin yaplan almalarn az oluu, var olan almalarn mzik unsuruna
deinmeyileri bu almann domasnda etken olmutur.
Bu almayla, mziksel bir ortamda dnyaya gelmi olmalarndan dolay egemen meslek
olarak mzisyenlii seen ve Sivas halaylarnn devamllnn salanmas hususunda nemli bir
konuma sahip olan Poa grubunun varlna dikkat ekilmesi amalanmtr. Trkiyede sadece
adndan sz edilen, ansiklopedik bilgiler ve alanda daha nce yaplm bir sosyolojik almann
(nder 1998) dnda fazla bilgi elde edilemeyen, yaamlarn davul-zurna alarak devam ettirmeye
alan Poalar -egemen meslek seimlerinin hakim toplumla olan ilikilerini belirlemesi ynyle-
ele alan bu alma, bu alann bilimsel anlamda daha fazla deerlendirilmesi gerekliliini ortaya
koymas asndan nem tamaktadr.
Aratrma, nitel bir aratrma olup teorik ve uygulama olmak zere iki aamadan oluur.
Uygulama ksm gerek mzik ortamlarnda gerek Poalarn yaam pratiklerinde yaplan gzlemler
ve grmelerden elde edilen verilerle oluturulmutur. Sivasta yaayan Poalarla ve hakim
toplum yeleriyle yaplan grmeler ve gzlemler 2012 yl Haziran-Austos aylar iinde
gerekletirilmi, elde edilen veriler grsel/iitsel olarak belgelenmitir.
Yaam biimleri ve egemen meslek seimleriyle aratrma yresinde yaayan dier alt
gruplardan ve hakim toplumdan ayrlan Sivas Poalarnn bu mesleki seimleri grup kimlii
zerinde belirleyici bir etkiye sahiptir. Sivasta yaayan Poalarn hakim toplumla olan ilikilerini,
iletiimini ve uyumunu dzenleyen temel unsur mziktir. Yaam biimlerinden ve kavgac bir grup
grnmnde olmalarndan dolay dlandklar hakim toplumla mzik sayesinde btnletikleri ve
bu adan mzisyenlik mesleinin Poalarn toplumsal yaamlarna katk salamas asndan
nemli bir ileve sahip olduu tespit edilmitir.

MZK VE KLTREL DOKU
Duygu Ulusoy Ylmaz

161

Poalara likin Genel Bilgiler
Poa Kavram
Poa kavramnn anlamna ilikin literatrde bulunan bilgiler unlardr: Derleme Szl (Trk Dil
Kurumu 1977: 4/3473)nde Poa kavramndan kalbur, elek yapp satan kimsedir eklinde
bahsedildii grlr. Dier bir kaynakta (Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi 1992: 4/1828)
Boa ya da Poa, Kafkas ingenelerine verilen ad. V. Yzylda Hindistandan gerek
Kafkasyaya yerletikleri ileri srlr. Trke-Grcce Szlk (laidze, Gurgenizde ve Mamul 2001:
279)te Grcce boa seklinde geen kelimenin ingene anlamna geldiine, ayrca bouri ena
kelimesinin de ingene dili anlamn tadna deinilir. Yldz (2007: 74), Poa kelimesinin
Karapapaklar, Terekemeler, Grcler, erkesler; lkemizde ise bunlarn bulunduu corafyalarda,
mesela Gle, Ar, Van, Erzurum, Sivas, Bayburt ve Erzincanda yaayan ingeneler iin
kullanldndan bahseder. Ayrca Artvinde yasayan Ermeni ingenelerin kendilerine poa veya
boa dediklerinden sz eder.
Yldz (2007: 74), terminolojik zmlemesini yapt poa terimine ilikin olarak kelimeyi
erkezlerin de kullandn ve kendi aratrmalar nda pou gibi gezmek eklinde bir deyim
olduunu belirlemitir. Benzer ekilde Ankarada da pou gibi kmak, pou gibi olmak
deyimlerine rastlandn belirtmi ve bu deyimlerin ingene gibi gezmek, ingene gibi olmak,
ingene gibi kmak ekillerinde dnlebileceini ifade etmitir. Buna gereke olarak deyimin
insan ehresinin kararmas, yzn kzarp morarmas ve ingenelerin ten rengine benzemesini
karladna deinilir. Yazar, Japoncada jipush kelimesinin ingene anlamna geldiini (Japonca
Szlk 2003: 230), eski Trke bir metin olan yi ve Kt Prens yks ierisinde yer alan ve
ba, sadaka anlamna gelen po kelimesinin ince bu-shi kelimesinden gelmi olabileceini ve
ad geen metinde po- olarak kullanlan terimin ba isteyen, dilenci anlamn tadn, tm
bunlara bal olarak halen kullanlan poa/boa/jipush kelimesinin, incedeki bu-shi olduunu ileri
srer (Yldz 2007: 74).
Bunlar dnda bu kavramla ilgili olarak alanda yaplan grmeler sonucu iki rivayetin
varl dikkati eker. Rivayetlerden ilki yle aktarlmtr:
yaptklar ie de burann o zamann en byk mlki amiri kimse geliyor. Diyor ki
-ya siz ne i yapyorsunuz?
-ite biz bu ileri yapyoruz, iler de unlar (elek, sepet, davul, zurna)
MZK VE KLTREL DOKU
Duygu Ulusoy Ylmaz

162

-ya yaptnz i boa diyor. Bu boa kelimesi zamanla poa diye anlyor tabii (A.A.
2
-
02.08.2012).

Tespit edilen ikinci rivayet ise yledir:
Bykler o zaman tabi pou takarlarm. Poulular derler aslnda. Bizim sark stnde
pou. u anda yok tabii. Onlar yllar nce ey yaptlar. O pou takt iin Poulular
derlermi, Poulular diye hitap etmiler. Bu zamanla ite poa olmu. (M.A
3
.-
02.08.2012).

Hakim toplum yeleriyle yaplan grmeler, Poalarn farkl nedenlerle (rettikleri davullarda
kullandklar derilerin ilenmesi srecinde evlerinin kokmas ve gemite ou ailenin algcln
yan sra elek yapmyla geimlerini srdrmeleri) hakim toplum zerinde olumsuz izlenimler
braktklarn gsterir. Gzle grnen bir olay yaanmamasna karn genel toplum yaamnda
onaylanmayan davranlar yaptklar ynnde alglarn olutuu, hakim toplum yelerinin bu
konuda kendi ilerinde kimi zaman ayrla dt grlr. H.K
4
., aratrmac ve L.K
5
. arasnda
geen konuma yledir:
H.K.: Bizim kpei onlar ald
Aratrmac: Grdn m?
H.K.: Hayr ama onlardr.
Aratrmac: Neden onlarn alm olabileceini dnyorsun?
L.K.: Poalar hrszlk yapmaz. Onlar deildi.(28.08.2012)

Sivasta yaayan Poalar, yaptklar mesleklerden tr kimi hakim toplum yelerince
kendilerine atfedilen ingenelik kavramn iddetle reddederler. Kendilerini Sivasn yerlisi olarak
tanmlayan Poalar, ingenelii kendilerine yaplm bir hakaret olarak alglarlar. Poalarn ingene
ve ingenelik kavramlarn ieren sorulara sert tepkiler verdikleri gzlenmitir. Poalarn hrszlk

2
A.A., 1957, Sivas, Lise mezunu, Sivas Fasl Heyeti klar ve Halk Oyunlar Dernei Bakan, Mzisyen.
3
M.A.: 1984, Sivas, Lise mezunu, Mzisyen.
4
H.K., 1965, Ankara, niversite mezunu, retim grevlisi.
5
L.K., 1978, Sivas, niversite mezunu, Bilgisayar teknikeri.
MZK VE KLTREL DOKU
Duygu Ulusoy Ylmaz

163

yapmadklar, slam dinine bal olduklar, namuslarna dknlkleri nedeniyle kzlarn ve elerini
hibir meslekte altrmamalarndan tr ingene olmadklarn ifade ettikleri kaydedilmitir.
Poalarla ingenelerin birbirlerine benzemedikleri ynnde ifadeler kullanan grup yeleriyle,
hakim toplum yelerinden grlen kiilerin
poa ayr, ingene ayrdr. Bunlar hrszlk yapmaz, elek sepet yaparlar. Dertleri
davalar davul-zurna (L.K.- 28.08.2012) eklindeki yorumlar birbiriyle rtr.

Tarihsel Perspektifte Poalar Poalarn Kkeni
Poalarn Trkiyeye nereden ve ne zaman geldiklerine ilikin elimizde henz bilimsel bir veri
bulunmamaktadr. Tarihilerin bu konuyla ilgili yapacaklar almalar, topluluun kkenine ilikin
bilgi eksikliini ortadan kaldracak, bu sayede Poalar zerine gelecekte yaplacak almalara k
tutacaktr. Sivasta yaayan Poalarn kendilerini Sivasn yerlisi olarak grmeleri, Sivas halkndan
grlen kiilerce de bu durumun tasdik edilmesi, topluluun Sivasta hala yerleik hayatn
srdren ilk topluluklardan biri olduklarna iaret eder.
Poalar tarafndan eskiden nfus katlarnda Kpti ibaresinin olduuna ilikin verilen
ifadeler (nder 1998: 98) konunun ynn farkl bir boyuta tar. nk Yurt Ansiklopedisi (IX,
1982-83: 6859)nde, 1881-1882 ve 1883 Osmanl nfus saymlarnda yer alan bilgilere gre 200
kadn ve 235i erkek olmak zere toplam 435 kiiden oluan bir grubun Sivas kaytlarnda yer
ald grlr. Ancak burada belirtilen Kptilerin, konumuz olan Poalarla bir ilgisinin olup
olmadna ilikin bilimsel bir veriye rastlanmamtr Ancak Poalar tarafndan verilen bu bilgi
(nder 1998: 98) Sivas Poalar ile Kptiler arasnda balant olabilecei dncesini akla getirir.
1325 (1907) tarihli Sivas Vilayet Salnamesinde, Kptilerin nfuslarna ilikin bilgi yoktur. Ancak
Kptilerden gayrimslim halk olarak sz edilir. Kpti kelimesinin kkenine bakldnda ise
kelimenin, Yunanca bir kelime olan aigyptostan geldii Aigyptosun da eski Msrn bakenti olan
hikaptah kelimesinden tredii, The Concise Dictionary of English Etymologyye bakldnda da
ngilizce Gypsy Kelimesinin, Eski Yunancadan geldii grlr. Egypcien = O. F. Egiptien = Late
L. gyptianus ; from L. gyptius, an Egyptian. = Gk. . = Gk. , Egypt (Skeat 1993:
189). Bu durum,
asl egyptian / egypsian egyptian / egypsian; agyptian / agypsian agyptian / agypsian olan ve
Msrl, Msrdan gelen anlamndaki kelime zamanla nce bandaki nly, sonra da
MZK VE KLTREL DOKU
Duygu Ulusoy Ylmaz

164

baz dillerde ortadaki p nszn drm ve gnmze, gypsy, gitano, evgit, gitan,
kpt, gifti ekillerinde ulamtr (Yldz 2007: 72) eklinde izah edilir.

Tm bu bilgiler dahilinde Erdem (1997: 144)in Kpti kelimesinin terminolojisine ilikin yer
verdii farkl grlerde, Kptinin Msrda yaayan Hristiyanlarn genel ad olduundan sz
edilir. Kpti kelimesi zerine yer verilen dier bir gr de VII. Yzylda Mslmanlarn Msr
fethetmesi sonucu . Msrda yaayan Hristiyan toplumu ifade etmek iin (Erdem 1997: 145)
kullanld zerinedir. Tm bu bilgiler dorultusunda Sivasta yaayan Poalarn eski nfus
kaytlarnda yazl olan Kpti ifadesinden yola karak kkenleri Msra dayandrlabilir. Ancak
topluluun Msrdan gelmi olabilecei varsaymn destekleyen bir belge mevcut deildir. Ayrca
kken tespitinde topluluun fiziki zellikleri de dikkate alnrsa, Sivastaki Poalarn ak tenli
olmas, hakim topluluk yeleriyle yaplan grmeler ve Poalar iin kullanld tespit edilen sar
poa gibi tabirler, zellikle gemite ounlukla sar, kzl sal ve illi olarak bilinmeleri soylarnn
Msra dayandrlamayacan iaret eder. Dier yandan Sivasta yaayan Poalarn slam dinine
ballklar bilinmekle birlikte bu adan Kptilerle aralarnda bir ba olamayacan sylemek
mmkn olabildii gibi bu durumun nedeni zamanla inan yapsnda deiimlerin olmas eklinde
de aklanabilir.
Topluluk yelerine nereden geldiklerine ilikin sorulan sorulara alnan yantlar neticesinde
genel yargnn, topluluun Orta Asyadan geldii ynnde olduu saptanmtr. Bu konuda srarc
bir tutum sergilemeleri, hakim toplumun toplulua ynelik olumsuz tavrlar nedeniyle Poalarn
hakim toplumla ayn blgeden geldikleri gryle onlarla btnleme dnceleri de olabilir. Bu
durumu nder (1998: 93), kimliklerini belirginletirme ve bu balamda kendilerine bir tarihi
kimlik bulma arzusunun tezahr eklinde yorumlar. Bu durum, topluluun hakim toplumla
btnleme istei, onlarla birlikte ortak paydalarda yaama arzusu olarak izah edilebilir.
Topluluun kkenini belirlemede nemli olan dier bir etken ise dil konusudur. Seropyan
(2000: 21), ingenelerin bir boyu olarak deerlendirdii Poalardan u ekilde bahseder;

ingeneler`in Poa ad verilen bir boyu . muhtemelen 8. yzylda Ermeniler
arasna girmi, giderek Ermeni dilini, dinini ve geleneklerini kabul etmi, Ermenilerle
karp zmsenmiler. 19. yzyl yarlarna kadar geleneksel yaamlarn srdren
MZK VE KLTREL DOKU
Duygu Ulusoy Ylmaz

165

Poalar 20. yzyl banda yalnzca rk adlarn, o da uzak bir an olarak
koruyabilmiler (Seropyan 2000: 21).

Andrews (1992: 196) da konuyla ilgili olarak Trkiyenin dousundaki Poalar tarafndan
konuulan, Ermenicenin ingene lehesi eklinde grn bildirir. Sivasta yaayan ve topluluk
yesi olan kiiler de, Poalarn kendilerine zg konutuklar dilde geen baz terimlerin
Ermenice olduuna ilikin bilgi aktarmlardr. Buna karn nder (1998: 89), zellikle dier
halktan birilerinin yannda, onlarn bilmesini istemedikleri bir konuda konuurken kullanld
ifadesine yer verir ve bu dili jargon olarak nitelendirir. Grme kiisi A.A. (02.08.2012) Kendi
aralarnda konutuklar farkl bir dil olup olmadna ynelik sorulan soruya u ekilde cevap
vermitir:

bizim kendimize ait bir dilimiz yok, ama biz eski bir mahalleyiz, eski bir yerlisi
olduumuz iin Sivasn, orda bizim mahallemizde (Demericilerard) Ermeniler de
yayodu o zaman byklerimizin anlattna gre . Ermenilerden de birka ev
varm yani birka ev derken baya varm o zaman. Onlar kendi aralarnda
konuurken bunlar onlardan taklit edilen bizim rendiklerimiz. Bizim kendi admza
olan bir dil deil yani. Kendi dilimiz yok yle. Tam manasyla o dili bilen de yok ki.
imdi genlere sorsan ben bile bilmiyorum yani. O zaman eski insanlar renmiler
bir arada yaadklar iin. O dilden renmiler, onlarn konutuklar kelimeler yani
batan sona bi kelimeye dzsen bir araya getirip, belki diyelim ki a biliyorsa a
renmitir. St biliyorsa st. Suyu biliyorsa su. Hepsini bir araya getirip de sreklilik
arz eden bir dili yok . Topu topu karsan ya 40 kelime kar ya 50 . yallar
biliyorsa biliyorlardr . ounu biz bilmiyoruz mesela (A.A. 02.08.2012).

Bu gr akla yatkn hale getiren bilgi Kker tarafndan aktarlr. Kker (08 Temmuz
2012), Birinci Dnya Sava ncesinde bugnk Sivas iliyle ayn yerleim yerlerini kapsayan Sivas
Sancanda youn olarak Ermenilerin yaadndan sz eder. Eski ad Sebastia olan Sivasn,
Roma mparatorluu'nun Armenia Minor adl eyaletinin merkezi olduuna ve 11. yzylda
MZK VE KLTREL DOKU
Duygu Ulusoy Ylmaz

166

doudan byk bir Ermeni g aldna dikkat eken Kker, Ermeni patriklerinden Maakya
Ormanyann 1912'de yaynlad Ermeni Kilisesi adl kitabnda;

sancaktaki Ermeni nfusunu kilise kaytlarna dayanarak 97 bini Gregoryen, 5 bin
500' Katolik, 2 bini Protestan olmak zere 104 bin 500 olarak verir. 1914 Osmanl
nfus saymnda ise bu sancakta yaayan Ermenilerin says, 78 bin 605'i Gregoryen, 2
bin 395'i Katolik, 1 bin 915'i Protestan olmak zere 82 bin 915 olarak geer. Farkl
kaynaklar, bu yllarda Sivas kent merkezinin 45 bine yakn olan nfusunun te
birinden fazlasn Ermenilerin oluturduundan bahseder (akt: Kker ).

almann bu ksm konuyla ilgili verilere ve varsaymlara dayal olarak oluturulmutur.
Bata da belirtildii zere konuya ilikin farkl tezlerle ve verilerle bu konunun aydnlatlmas
gereklidir. Bu da ancak tarihilerle ve dil bilimcilerle mmkn olabilir. erii, elde mevcut olan
kaynaklarla derinletirmek mmkndr ancak asl konumuzdan uzaklama endiesi burada bu
konuya nokta koymay gerektirir.

Trkiyede Poalar - Poalarn Yaam Alanlar ve Nfuslar
Poalarn Trkiyedeki dalmlar ve nfus yaplarna ilikin istatistiki bir veri bulunmamaktadr.
Poalar zerine yaplm almalar referans alnarak genel bir ereve izilebilir. Uras (1947: 8),
Poalarn; Sivas, Kastamonu, ankr, Ankara, Vezirkpr, Mara, Merzifon, Antep, Erzurum,
Tokat ve Karsta yaadklarn belirtir. ekil 1de Trkiye harita szerinde Poalarn yaadklar
yerler gsterilmitir.
MZK VE KLTREL DOKU
Duygu Ulusoy Ylmaz
167
ekil I: Poalarn Yaam Alanlar (Uras 1947: 8den yararlanlarak)
Urasn Paspatiden yapt aktarma gre, yerleim yerleri ve hane saylar Tablo 1deki gibidir.
Yerleim Yeri Hane Says
Kars 60
Merzifon 150
Vezirkpr 280
Bafra 290
Erzurum ve Pasin Kyleri 300
Tablo 1: Poalarn yerleim yerleri ve hane says
Paspatinin Anadoluyu gezen bir Ermeni rahipten edindii bilgiye gre Poalarn toplam
nfusunun 6-7 bin civarnda olduu en kalabalk blge Boyabattr (akt: Uras 1947: 8). Seropyan
(2000: 22), Virtanes Papazyana dayandrarak Poalarn 50 bin nfusuyla en youn yaadklar
blge olarak Vezirkpr, Kastamonu ve Boyabat adres gsterir. Tm bu verilerin zaman net
olarak bilinmediinden Poalarn gnmz nfusunu sylemek mmkn deildir. Poa grubuna
ilikin yaplan dier bir almaya gz atldnda, nder (1998: 94-97), Artvin Kprbanda 600
kii, Artvin il merkezinde 70 hanede 650-660 kii, Ardanu ilesinde 100 hanede 800 kii, avat
ilesinde 50 hanede yaklak 600 kii, Hopa ilesinde 35 hanede 300 kii, Rize ili Ardeen ilesinde
50 hanede yaklak 750 kii, Pazar ilesinde 20 hanede yaklak 220 kiinin varlna dikkat eker.
MZK VE KLTREL DOKU
Duygu Ulusoy Ylmaz
168
Tm bu bilgilerden hareketle Artvin ve Rize illerine bal yerleim alanlarnda yaayan toplam
nfusun yaklak 3330 kii, Erzincanda ise 250 hanede yaayan 2100 kii olduunu aktarlr
(nder 1998: 96). Bozkurt (2004: 58)un Ankarann Altnda ilesinde yapt alan almasnda
ise ilede yaklak 5000 Poann yaad tahminine yer verdii grlr.
Poalarn ortalama 16 yanda evlilik yapmalar ve ok ocuk sahibi olmalar nedeniyle
topluluk nfus yaps srekli deiim gsterir. nder (1998: 99)in 1998 ylnda Sivas blgesindeki
Poalarn nfusuna ilikin 110 hanede toplam olarak 1023 kiinin yaamakta olduu eklinde
verdii bilgi, bugnk sayyla kyaslandnda nfusun hzla artt grlr. Poalarn hzl nfus
artna nder (1998: 100) birka yl ierisinde topluluun nfusu, neredeyse 3/2 orannda art
gstermektedir. Bu dengesiz nfus art eklinde yer verir. 2012 yl yaz dneminde yaplan
grmelerden edinilen bilgiler, Sivas Poalarnn nfusunun, Sivas merkezde 600 civarnda
hanede 3000in zerinde Poann yaad zerinedir. Bunun yan sra Zara, arkla ve Kangal
ilelerinde de bu toplulua mensup olan ailelerin bulunduu renilmitir.
Aratrmann yrtld Sivas ilinde yaayan topluluun bulunduklar mahalleler, ekil
IIde gsterilen; Mehmet Akif Ersoy, Kzlrmak, Demircilerard, Yeilyurt ve Alibaba
mahalleleridir.
ekil II: Sivas ilinde Poalarn yaadklar mahalleler
MZK VE KLTREL DOKU
Duygu Ulusoy Ylmaz

169

Gemite sadece Demircilerard mahallesinde oturan Poalarn, belediye istimlkiyle birlikte
farkl mahallelere daldklar, bundan duyduklar znt ve yneticilere olan sitemleri u
ifadelerle aktarlmtr:

Demircilerard mahallesi var Sivas Kepeli mevkisinde, asl mahallemiz orayd bizim
ordan zaten belediye istimlakyla bizler yerlerimiz dar diye mracaat ettik. Belediye de
istimlk etti onun zerine 1 metreye 10 metre karlnda yer verdi ama ok madur
etti o zamanki belediye, yani o adamlarn hakkn nasl deyecek bilmiyorum artk
(A.A- 05.08.2012).

Gemite yaadklar blgeyi sahiplenmeleri ve oraya duyulan zlem u ifadeyle aktarlr:

Demircilerard mahallesinde var Sivas merkez Kepelide asl mahallemiz ora bizim en
eski mahallemiz, orda imdi 5, 6 hane var herhalde, zannedersem (A.A- 05.08.2012)

Poalarn yaam alanlarna ve nfuslarna ilikin bilgiler resmi belgelere dayanmad iin
tm bu almalarda yaklak bilgilere yer verilmitir. Resmi kaytlarda Poa topluluunu dier
halktan ayran herhangi bir lt olmamas nedeniyle topluluun nfusunu resmi olarak tespit
edebilmek mmkn deildir. Bu konuya ynelik yaplacak geni apl bilimsel bir aratrmayla bu
konu netlie kavuacak, istatistiki veri eksiklii bu sayede giderilecektir.

Sivas Poalarnda Mzik
Sivasta yaayan Poa grubunu, Trkiyede yaayan dier Poa gruplarndan ve Sivastaki hakim
toplum yelerinden ayran en nemli faktr egemen meslek seimidir. Dier bir deyile,
mzisyenlik Sivas Poalarnda grup kimliinin olumasnda belirleyici bir faktrdr.
Sivasta yaayan ve genel halk tarafndan mzisyen, algc, davulcu-zurnac eklinde
tanmlanan Poalarn erken yalarda mzikle ilgilenmeye balamalarnn nedeni, zaten mziksel bir
ortamda dnyaya gelmi olmalardr. Bu durum erkek ocuklarn kk yalarda i hayatna
atlmalarna yol aar.
MZK VE KLTREL DOKU
Duygu Ulusoy Ylmaz

170

Egemen Meslek Mzisyenlik
Bu almada, Sivasta yaayan Poa nfusunun yardan fazlasn oluturan erkeklerin, %86snn
bir i sahibi olduu tespit edilmitir. Gemite Sivas halk tarafndan Poalarn yaptklar ifade
edilen mesleklerden elek yapmn, seyyar satcl, ofrl ve inaat iiliini gnmzde
devam ettiren az sayda aile bulunur. Bunlar dnda; Emniyet Mdrlnde, Ky Hizmetlerinde,
DSde, Karayollarnda, Belediyede ve niversitede ounlukla ii, az sayda memur olarak
alanlar vardr. Poalarn hakim toplum tarafndan olumsuz ekilde alglandklar ve bu olumsuz
dncelere tepki olarak devlet kurumlarnda i sahibi olmay hedefleyici bir tutumlarnn olduu
tespit edilmitir. Poalarn kamu kurulularnda alma istekleri, bir kimlik mcadelesini ve
toplumda daha fazla deer grme isteini ortaya koymasnn dnda dier yandan egemen meslek
olarak yaplan mzisyenlik mesleini yrten ye saysnn fazla olmas nedeniyle, yeterli gelir elde
edemeyen yelerin yeni bir geim kayna bulma ihtiyacndan da kaynaklanr (nder 1998: 113).
Sivas merkezde be yz hanede yaayan ve bin zerinde nfusa sahip olduklar dnlen Poa
topluluuna mensup yz hanenin algclk yaparak geimlerini saladklar tespit edilmitir.
Ayrca kamu kurulularnda alan Poalarn, hafta sonlarnda ve izinlerini kullandklar yaz
aylarnda ek gelir olarak mzisyenlik yaptklar gzlenmitir.
Poalarda mzisyenlik mesleinin egemen meslek konumuna gelmesi, Sivas ilinde dn
geleneklerine verilen nem ve bu dorultuda Poalarn geimlerini salamak amal i alan
yaratlmalar eklinde aklanmtr:

imdi ekseriyet eskiden burada Sivasta dn yani ekmek paras yznden adamlar
dnlere ynelik kendilerini hazrlamlar. O kazandklaryla kendilerini
geindirmiler. Ondan dolay davul zurnaya arlk verilir. Bi de burann halk
gerekten Trkiyede u anda bile ben Trkiyeyi adm adm gezdim, ok gezdim
Trkiyede en ok dn kltrne nem veren ehir Sivas. Davullu zurnal
dnlerde ki geleneklerine sahip (A.A.- 05.08.2012).

Poalarn mzikle ilgilenmelerinin ve meslek olarak mzisyenlii semelerinde ocukluktan
itibaren mzikle i ie olmalar ve bu sayede gelien alg alma konusundaki becerileri olduu
phe gtrmez. Bunun yan sra mzisyenlik meslei Poalarn toplumsal yaamlarna katk
MZK VE KLTREL DOKU
Duygu Ulusoy Ylmaz

171

salamas ynyle de ele alnabilir. Mzisyenlik yapan Poalarn, beceri gerektiren bir meslekle
uramalarnn nedeni, mzisyenlik yapan ailelerin gelir dzeylerinin dier meslek alanlarnda
alan kiilerden daha iyi olmas eklinde aklanabilir. Mzisyenlik yapan Poalarn bu meslei
srdrmelerinin dier bir nedeni de, hakim toplumla olan ilikileri nedeniyle grup kimliine olan
katk eklinde yansmas olarak da izah edilebilir. Hakim toplumdan gelen mterileriyle gerek i
grmelerinde, gerek etkinlikler sayesinde kurduklar ilikiler sebebiyle mzisyenlikle uraan
Poalarn, dier grup yeleri arasnda stnlk salamas anlamnda zel bir konuma sahip
olduklar grlr. Bu balamda mzik, Sivasta yaayan mzisyen Poalarn sosyo-ekonomik
duruuna pozitif ynde hizmet eden ve dolaysyla toplumsal statnn de elde edilmesini salayan
bir meslek konumundadr. Mzisyenlik mesleinde baarl olanlarn hakim toplum tarafndan
sahiplenildii grlr. Bu da mzisyenin mesleki kimliinin -mziksel baarlar nedeniyle-
toplumsal kimliinin nnde yer aldnn gstergesidir.
Para kazanma unsurunun Poa grup kimliinin egemen meslek olarak mzisyenlii
semelerinde belirleyici bir rol oynamas asndan mzisyenlik meslei Poalarda bir esnaflk kolu
olarak da deerlendirilebilir. Esnaf mzisyenlikte ticaretteki arz-talep ilikisi esas alnr. Sivasta
yaplan dnlerin ve gerek aratrma yresinde, gerek Trkiyenin farkl yerlerinde dzenlenen
festivallerin mzik icralarnda aktif rol oynayan Sivasl Poa mzisyenler, yreye zg halaylar ve
trklerden oluturduklar repertuar gelen talepler dorultusunda seslendirirler. Mziin
sunulduu ve para kazanmann mmkn olduu her ortamda icralarn sergilerler.
Ahmet Ayk Karakucak Greleri ve Bal Festivali, Beyyurdu Ky Dostluk ve Dayanma
Dernei tarafndan dzenlenen enlikler, Glova Yayla Festivali, Hafik Kltr ve Turizm
Festivali, Karacaren Yayla enlikleri, eme Da enlikleri, erefiye Panayr, Yaprack Ky
Yayla enlikleri, Yldzeli Geleneksel Karakucak Greleri, Yldzeli Geleneksel Sebahattin ztrk
Karakucak Greleri Kltr ve Turizm Festivali poa mzisyenlerin, Sivas yresinde aldklar
baz yerlerdir.

algc m? Mzisyen mi?
Poalarla yaplan grmelerde ortaya kan olgulardan biri de algc ve mzisyen terimlerinin
kavramlatrlmasndaki farkllk olmutur. Poa mzisyenlere hakim toplum yelerince algc
olarak hitap edildii gzlenmitir. Hakim toplum yeleriyle yaplan grmeler dnlere gidip
para kazanan kiilerin algc olarak adlandrldn gsterir. Ancak bu ii meslek edinen Poalar
MZK VE KLTREL DOKU
Duygu Ulusoy Ylmaz

172

arasnda algc ve mzisyen ayrmnn olduu saptanmtr. Gerek dnlerde gerek
festivallerde alyor olsun, kendi ilerinde mesleki bir hiyerari sz konusudur. Bu hiyerariyi
belirleyen unsurlar; Poann algy kimden rendii, yani ustasnn bu meslekteki konumu, iini
dier icraclardan daha iyi yapyor olmasndan dolay daha ok tercih edilmesi gibi nedenlerdir.
Mzisyenin algsn ustalkla kullanyor olmas, icra edilen trknn, halayn zorluu kendi
ilerindeki hiyerariyi belirleyen nemli etkenlerdir. Bir de zellikle son on yl iinde mzik
alannda eitim gren ve mzii meslek edinen Poalarn dier grup yelerince mzisyen olarak
deerlendirildikleri dikkati eker. Dier yandan Poalarn kendi ilerindeki bu mesleki hiyerarinin
tesinde hakim toplum yelerinin kendilerine algc tabiri yerine mzisyen olarak hitap
edilmesi istekleri de dikkati eker. Bu durum, hakim toplum yelerince algc hitabnn
aalayc olarak kullanlmasndan duyulan rahatszlk ve yaptklar meslee sayg duyulmas arzusu
eklinde izah edilebilir. Kendi ilerindeki mesleki hiyerarinin bu noktada bir kenara braklp bal
olduu grubu koruma, yaplan meslei savunma eklinde ortak bir amaca dnt gzlenmitir.

algc ay Oca
Poa mzisyenlerle mterileri buluturan mekanlar algclarn toplandklar ay ocaklardr. Bu
mekanlar, mterilerin Poa mzisyenlere ulamalarn salayan, i alnan yerlerdir. ay ocaklar,
Poalarn yerleim yerleriyle ehir merkezinin ortasna konumlanmtr. Bu sayede mterilerin i
iin kiralayacaklar mzisyenlere kolayca ulaabilmeleri mmkn olur.

Fotoraf I: Sivasta bir algc ay oca
MZK VE KLTREL DOKU
Duygu Ulusoy Ylmaz

173

Fotoraf Ide ve Fotoraf IIde grlen algc ay ocaklarnda iin zelliine, mterinin
nerdii crete ve mterinin isteine uygun kiiler ve takm oluturulur. Mterinin verecei
cret, o ite kimin ya da kimlerin alacan belirleyen en nemli unsurdur. Dk cret verilen
ilere, yeni yetien gen mzisyenler giderken, kimi zaman bir sre i almam olan usta kiilerin
de bo geen gnlerin an kapamak amacyla bu ilere gittikleri grlr.

Fotoraf II: algclarn topland ve mterileri algclarla buluturan bir ay evi-Sivas

algc ay ocanda i kapmak amacyla Poa mzisyenler arasnda zaman zaman
tartmalarn yaanmas olaan bir durumdur. Bu nedenle birbiriyle kavgal olan mzisyenlerin
says olduka oktur. Kavgalarn mterilerin nnde cereyan etmesi, hakim toplumun Poalar
hakkndaki olumsuz grlerinin nedenlerinden biri olarak gsterilebilir.

kavgaclar, srekli birbirleriyle dvrler (H.Y
6
.-15.06.2012)

6
H.Y., 1975, Sivas, Lise mezunu, Bebek bakcs.
MZK VE KLTREL DOKU
Duygu Ulusoy Ylmaz
174
Hakim toplumla yaplan grmelerde Poalar nasl bildikleri zerine sorulan sorulardaki
genel yarg Poalarn paraya dkn (H.K.-08.08.2012) olduklar ynndedir. Poa
mzisyenlerin mterileriyle yaptklar para pazarlklarnn Poalar zerindeki bu yargnn
olumasnda etken olduu dnlebilir.
Gemite kahvehaneler ve ay ocaklar mterilerle mzisyenleri buluturan tek
mekanlarken mterilerin algclara cep telefonlarndan ulamaya balamasyla birlikte
gnmzde Poa mzisyenlerin Aklar Dernei ve ay evlerinin yan sra telefonla da i
grmeleri yaptklar ve ay ocaklarna gemie oranla daha az gittikleri renilmitir. Poa
mzisyenlerin iyi marka cep telefonlar kullandklar dikkati eker. Bu durum,
Telefon iyi kalite olmal, her yerden ekmeli, bizi arayan her yerden ulaabilmeli
(M.A.-26.07.2012)
eklinde izah edilmi. Bu aklama, cep telefonuna yaplan yatrmn i iin arayanlarn kendilerine
rahatlkla ulamalarn salamalar, bu sayede i karma riskini en alt seviyeye indirme dncesini
gstermesi asndan nemlidir. te yandan cep telefonu kullanmyla dier mzisyenlerle kavga
ortamna girilmesi de engellenmi olur.
Poalarda mzik usta-rak ilikisiyle kuaktan kuaa aktarlr. Bu eitim kapsamnda
ustasyla birlikte gidilen ilerde geleneksel trkler ve halaylar daara eklenir. rencinin, kendi
ustas dnda yrede algsnda iyi olduu bilinen kiileri de izlemesi ve dinlemesi farkl sluplarda
icra yapabilme becerilerini gelitirme anlamnda izlenen bir yoldur. Poa mzisyenlerin
alglarndaki becerilerini gelitirmek iin katldklar dnler, izler kitle tarafndan talep edilen
daar renmeleri iin de imkn salar. Bunun dnda Poa mzisyenlerin gerek evde, gerek
arkadalaryla toplandklar algc ay ocaklarnda provalar yaptklar gzlenmitir. Bu provalar,
Poa mzisyenin mzik daarn gelitirmesini salamasnn yan sra, takmn (bir davul-bir zurna)
birbiriyle uyumlu olmasna ve yeni takmlarn olumasna imkn verir.
alg Seimi ve Eitim Sistemi
Sivasta yaayan genel halk tarafndan mzisyen, algc, davulcu-zurnac eklinde tanmlanan
Poalarn erken yalarda mzikle ilgilenmeye balamalarnn nedeni, zaten mziksel bir ortamda
dnyaya gelmi olmalardr. Ailedeki yelerin mzikle urayor olmas ocuun da mzie ilgi
MZK VE KLTREL DOKU
Duygu Ulusoy Ylmaz
175
duymasnda en nemli faktrdr. Bu durum Poalarn kendi ilerinde gelitirdikleri bir alg
eitim sistemi olduuna iaret eder.
alg Seimi
Grlen kiilerden elde edilen veriler, hem parasal hem de deer ynnden Poa mzisyenlerin
zurna almaya yneldikleri zerinedir. Zurnann tercih edilmesi gerek kendi topluluunda gerek
hakim toplum tarafndan saygnlk grme ynnde yaplr. nk ald alg Poann toplumsal
konumunu belirleyen ve stat deitirmesine yardm eden bir etken olarak grlr. Zurna
alanlarn topluluk yelerince daha deerli olarak grlmesinin sebebi algy renmenin
gldr. Erkek ocuklarn kk yata davul alarak baladklar bu i alan, kabiliyetlerine
bal olarak zurnaya ynelmeleriyle devam eder. Kabiliyeti olmayanlarn mesleini davul alarak
srdrd u grle anlalr:
Davul alanlar ite renemediklerinden, kabiliyet dedik ya, kabiliyet yok (A.A-
05.08.2012).
Bu grn nedeni,
Sanat asndan davul alnr ama zurna ok zor zurnay almak herkes de alamyor
zaten. Her davul alan zurnay alamaz . Zurna daha nemli bizde. Sivasta bu
yrede ok nemli (A.A- 05.08.2012)
eklinde aklanr. alg seiminde ocuun kabiliyetinin yan sra aile bireylerinin istei de nem
tar. Bu istek ounlukla ocuun zurna almas ynnde olur. Bunun nedeni zurna alanlarn
davul alanlara oranla kazanlarnn daha fazla olmasdr. Yrede bir davul, bir zurnadan oluan
takmn maddi kazancnn dn bana 800-900 TL olduu zurnacnn bu cretin 2/3 sini ald
tespit edilmitir. Bu da ocuk yata mzie balayan Poalarn aileleri tarafndan zellikle zurna
almaya ynlendirilmelerini aklayc bir nedendir ki grme kiisinin gr de bu
dorultudadr:
MZK VE KLTREL DOKU
Duygu Ulusoy Ylmaz
176
Kendi apnda en fazla babasna anasna en fazla 5 sene 10 sene bi hizmeti oluyor,
ondan sonra da zaten ayrlyor kendi hayatn yrtmek zorunda. Onun iin kendi
hayatn yrtecei iin ey yapmas lazm, kendini garantiye alan bir ii yapmas lazm.
Zurna daha fazla kazandrr. Zurna daha nemli imdi davul almak davulcu ok ama
zurnac pek bulunmuyor zor olduu iin yani. Herkes yapamyor zurnay (A.A-
05.08.2012).
alg Eitim Sistemi
Kk yalarda byklerini taklit ederek mzie balayan erkek ocuklarnn mzik aletlerini
balangta oyuncak olarak grdkleri, mzie ilgilerinin geen zamanla artt ifade edilmitir.
Baz ailelerin zel bir ynlendirmesi olmad halde ocuun alg alan aile bireyleriyle ayn
ortamda bulunmalarnn mzie balamalarnda etken olduu grlr. Grme yaplan kiilerden
A.A.nn, mzie nasl balad ve alg renimindeki eitim sistemine ilikin deneyimleri
Poalarda alg renme aamalarn yanstmas asndan nemli bir rnek oluturur:
7 yanda baladm mesela, 7sinde davul aldm nce bizimki kara dzende
renildii iin mesela diyelim ki babas alyor. Ben onlar kendime rnek aldm. O
ok ilgin ocukken hem okula gidiyordum hem de merak ediyordum Biz
tenekeylen, bilmem ite bidonlan yle bieylerle kendi kendimize renmeye baladk.
Sonra bydke tabii devam ettirdik. Daha sonra zurnaya yneldik (02.08.2012).
Baz ailelerin maddi gelirinin yksek olmas dolaysyla gemi yllarda ocuklarn bu
meslee ynlendirdikleri, ocuklarnn okumalarndansa bu ile geimlerini srdrmelerini
istemeleri ite davul, ite zurna, ite mektep (A.A.- 02.08.2012) eklinde ifade edilir. Baz
ailelerde ise mzie zel bir ynlendirme olmad alg almak isteyen ocuun merakla bu
meslee yneldii grlr
Onlar (aile) deil. llaki istiyorsun onlar vermiyorlard ki, ne yapacaksn bover falan
derlerdi bir heves merak (A.A.- 02.08.2012)
MZK VE KLTREL DOKU
Duygu Ulusoy Ylmaz
177
Poalar arasnda alg reniminde eitim sisteminin nasl ilediine ilikin ynlendirilen
sorulara alnan cevaplar Poalarn nota bilgisine dayal olarak bu ii yrtmediklerini gsterir. Bu
durum nota bilgisine sahip olan ok az (M.A.-27.07.2012) eklinde ifade edilir. u an 82 yanda
olan ve gemite klarnet alan Bekir Arzn, askere gittiinde bandoda nota rendii, onun
dnda gen nesil arasnda kiinin Anadolu Gzel Sanatlar Lisesinde okuduu ifade edilmitir.
Poalarda mzik eitimi arlkl olarak davulla balar. Bu sayede mziin temeli olarak kabul
edilen ritim duygusunun gelitirilmesi amalanr.
hemen hemen zurna alanlarn %90 davulu da alar. nk davul nemli bir ritim. Davul
ritmini kavralayamayan bir insan zurnada bir baar elde edemez. Btn mziklerde. Ritim elde
edemeyen bir adam, ritimci olmayan bir adam, tam ritmi alamayan bir adam ara sesleri o vurular
hibir zaman denk getiremeyenler mzisyen olamaz (A.A.-02.08.2012).
ocuun babas alg alyor dahi olsa, baka bir tandktan ya da o ite usta olan bir ya da
daha fazla kiiden eitim almas bu konudaki disiplini gstermesi asndan nemlidir. Bu sayede
ocuun daha baarl olaca dnlr. Ramazan dnemleri ve dnler, ocuklarn alg
eitimlerinin nemli bir aamasn oluturur. Babasnn ya da ustasnn yannda dnlere katlan
ocuk, bu sayede alg eitiminin uygulama aamasna geer. Dnde alnan paralarn
repertuar ve slubu hakknda fikir sahibi olur ve yresel motiflerin nasl icra edildiini
gzlemleme imkn bulur. rak algc, ustasnn zellikle dnlerde soluksuzca devam eden
uzun icra aralarnda dinlenmek iin verdii molalarda ya da rendiklerini snamas ve kendine
olan gvenini artrmas amacyla izin verdii zamanlarda rendiklerini alarak gstermeye balar.
Bu srada usta rencisini srekli takip eder ve gerekli konularda ona tler verir. Ramazan
dnemleri ise ran ustas olmadan ilk deneyimlerini yaad dnemlerdir. rak, sahur
zamanlarnda daha nceden ustasnn belirledii ya da kendi oluturduu repertuar saatlerce
dolaarak almak durumundadr. Bu sayede hem algya hakimiyetin, hem de uzun sreli alg
alma deneyiminin salanmas amalanr.
MZK VE KLTREL DOKU
Duygu Ulusoy Ylmaz
178
Sonu ve neriler
Sivasta yaayan Poalarda egemen meslek olan mzisyenlik grup kimliini belirleyici bir
unsurdur. Sivasta yaayan Poalarn hakim toplumla olan ilikilerini, iletiimini ve uyumunu
dzenleyen temel unsur mziktir. Aileden bu ii devralmayanlarn mzisyenlik mesleini
semelerinin gerekelerinden biri olarak hakim toplumla btnleme arzusu yatmaktadr.
Mesleki stat, toplumsal kimlii belirleyicidir. Mzisyenlik mesleinde baarl olanlarn
hakim toplum tarafndan sahiplenildii grlr. Bu da mzisyenin mziksel baarlarnn
toplumsal kimliinin nnde yer aldnn gstergesidir.
Sivas yresinde zellikle halka ak olan seslendirmeler yakn zamana kadar sadece Poalar
tarafndan gerekletirilmekteyken gnmzde orgist antrlerin varl dikkati eker.
Mzisyenlik mesleinin farkl kesimlerce de yaplmaya balanmas Poa grup kimliinin
belirlenmesinde nemli bir etken olan egemen meslek seiminin zamanla deime tehlikesini de
beraberinde getirmektedir. Davul-zurna esasna dayanan bir meslek anlayna sahip grup
yelerinin zel gnlerde almak iin istedikleri cretin yksek bulunmas hakim toplumun orgist
antrleri tercih etmeye baladklar gzlenmitir. Bu durumun ileriye dnk iki ynl saknca
dourabilecei dnlmektedir. lki, orgist antr'lerin ounlukla popler arklarn aralarnda
aldklar deformik Sivas halaylarnn zamanla zn kaybetmesiyle nihayet bulacak olmasdr.
Dier yandan, Poalarn hakim toplumla btnlemesini salayan ana unsurun mzik olduu
dnlrse, bu meslein cazibesini kaybetmesi dier bir deyile Poa grup kimliinin
belirlenmesinde nemli bir rol oynayan egemen meslek seiminin yn deitirmesi ihtimalinin
grubun toplumsal ilikilerinde uyumun bozulabilecei sorununu da beraberinde getirecek
olmasdr.
Sivas merkezinde ve kylerinde dzenlenen evlilik srecinde (sz kesimi, nian, kna,
dn) ve snnet bata olmak zere eitli toplu elencelerde ve festivallerde mzik ilerini
yrten, Sivas halaylarnn devamllnn salanmas hususunda nemli bir konuma sahip olan bu
grubun yaam biimlerine ve mzik kltrne ilikin detayl almalarn yaplmas bu alandaki
boluu doldurmas bakmndan nem tamaktadr. Ayrca disiplinler aras almayla grubun
kkenine ilikin varsaymlarn tesinde bilgiler edinilmesi bu gruba ilikin yaplacak tm
aratrmalara yn vermesi asndan faydal olacaktr. Ayrca Sivasta yaayan Poalarn mzik
pratiklerine ilikin detayl almalar yaplmasnn bakir olan bir alanda almann hem
aratrmacya hem bilime katklar salayaca dnlmektedir.
MZK VE KLTREL DOKU
Duygu Ulusoy Ylmaz
179
Referanslar
Andrews, Peter Alford. 1992. Trkiyede Etnik Gruplar. ev: Mustafa Kpolu. stanbul: Ant
Yaynlar.
Bozkurt, Tlin. 2004. Poalar rneinde Etnisite ve Toplumsal Cinsiyet likisi Yksek Lisans
Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara: Trkiye.
laidze, Lia; Nunu Gurgenizde ve Eter Mamul. (2001). TrkeGrcce Szlk. Cilt 1. stanbul:
Grcistan Bilimler Akademisi.
Erdem, Mustafa. 1997. Kpti Kilisesi zerine Bir Aratrma Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi. 36 (1): 143-178.
Kker, Osman. 08 Temmuz 2012. Sivas Ermenileri: Bin Varm Bir Yokmu
<http://www.bianet.org/biamag/azinliklar/115648-sivas-ermenileri-bin-varmis-bir-yokmus>
nder, Erdoan. 1998. Bir Alt Kltr Grubu Olarak Sivas, Erzincan ve Artvinde Poalar
Doktora Tezi, Hoca Ahmet Yesevi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara: Trkiye.
Seropyan, Sarkis. 2000. ingenelerin Ermenilemileri: Hay-Poalar Tarih ve Toplum. 33 (202):
21-25.
Sivas Vilayet Salnamesi. 1325/1907: 254-255.
Skeat, Walter W. 1993. The Concise Dictionary of English Etymology. Hertfordshire: Wordsworth
Editions Ltd.
Trk Dil Kurumu. 1977. Derleme Szl. Cilt 4. Ankara: Trk Dil Kurumu Basmevi.
Uras, Esat. 1947. Poalar=Eleki ingeneler Hakknda Etnografik ve Sosyolojik Bir Etd r
Milli Kltr Dergisi.(177-180). Ankara.
Yldz, Hseyin. 2007. Trkede ingeneler in Kullanlan Kelimeler ve Bunlarn
Etimolojileri Dil Aratrmalar Dergisi. 1 (1): 61-82.
Yurt Ansiklopedisi. 1982-83. Cilt IX. stanbul: Anadolu Yaynclk.
Kiisel Grmeler
MZK VE KLTREL DOKU
Duygu Ulusoy Ylmaz
180
A.A. (02.08.2012) Kiisel Grme. Sivas
A.A. (05.08.2012) Kiisel Grme. Sivas.
H.K. (08.08.2012) Kiisel Grme. Sivas.
H.K. (28.08.2012) Kiisel Grme. Sivas.
H.Y. (15.06.2012) Kiisel Grme. Sivas.
L.K. (28.08.2012) Kiisel Grme. Sivas.
M.A. (26.07.2012) Kiisel Grme. Sivas.
Alan almasyla Elde Edilen Kaytlar
Hakim Toplum I. 15.06.2012. Kiisel Alan Kayd. Merkez, Sivas: Trkiye.
Ali Baba Dn Kna. 26.07.2012. Kiisel Alan Kayd. Merkez, Sivas: Trkiye.
Ali Baba Dn Dn. 27.07.2012. Kiisel Alan Kayd. Merkez, Sivas: Trkiye.
Aklar Dernei I. 02.08.2012. Kiisel Alan Kayd. Merkez, Sivas: Trkiye.
Aklar Dernei II. 05.08.2012. Kiisel Alan Kayd. Merkez, Sivas: Trkiye.
Hakim Toplum II. 08.08.2012. Kiisel Alan Kayd. Merkez, Sivas: Trkiye.
Cumhuriyet niversitesi. 28.08.2012. Kiisel Alan Kayd. Merkez, Sivas: Trkiye.
MZK VE KLTREL DOKU
Emel Funda Trkmen

181

LAVIGNACIN MUSK TERBYESNDE KADIN VE MZK
ALGISI

Emel Funda Trkmen
1

efturkmen@aku.edu.tr

Abstract
Women and Music Perception in Lavignacs Musical Education
The man, who is a social existence, uses the products belonging to both men and women while it forms its culture
being a product of life. The music culture reflects the different approaches and styles of women and men and
emphasizes on the effect of the gender identity.
This situation causes that many composers, music writers and researchers examine and deal with the
subject and it reflects the necessity of dealing with subjects about women in music by some authors.
While Lavignac approaches many subjects attentively in his book Music Trainig, which was translated
into our language by Abddlhalik Denker in 1939, he also indicates an approach dealing with the qualification
of women in music. Lavignac reveals the opinions about women musicians in terms of sound, musical instruments,
and teaching issues. In this study, the subject of women was revealed in Lavignac book and his views about women
in teaching, instruments, voice and talent were tried to be examined.
The study is considered to be important in terms of supporting of gender and music-themed works; it is
expected that the study will contribute to music educators about women- related issues through the transferring of
various information of Lavignacs views. The study ,which was approached by a descriptive approach,carried out
by depending on qualitative research methods and the field-literature was used in the study.

1
Yrd.Do.Dr.; Afyon Kocatepe niversitesi Devlet Konservatuvar
MZK VE KLTREL DOKU
Emel Funda Trkmen

182

Giri
Sanatsal ve estetik deerler arasnda en nemli yeri tutan kadn, hem kavram hem de varlk olarak
eitli alardan aratrmaya deer bir konudur. Gerek sanatn iinde sanat olarak bulunarak,
gerekse konusu olarak, sanatn pek ok daln megul ettii bir gerektir. Sanata konu olmas ve
birok sanat eserine ilham kayna olmas deerini sanatsal bir obje olarak ortaya koymakla
birlikte, olduka byk tartmalarn da odak noktas olmasna neden olmutur.
Oysa retici kimlii, bunun ok daha tesine gemekte ve sanatn icracs olarak verdii
katk farkl bir bak as ortaya koyarak byk bir etki gc salamaktadr. Burada, Kadn
konusunun sanatsal adan bir obje ya da retici kimliinin tartlmasna gerek yoktur. nk her
alanda kadnn hem retici kimlii ile hem de ilham kayna olarak edindii yer, erkek egemen
toplumlarda verdikleri mcadele sonucunda belli bir noktaya ulamtr ve aktr. Bu da,
stlendii roln ve edindii grevlerin etkinlii zerinde farkl alardan bakmay gerekli
klmaktadr.
Sanat asndan kadn kavramnn incelenmesi, sanata konu edilmesi ok eskilere dayanr.
Binlerce yl ncesinin heykel ve kabartma gibi pek ok sanatsal rnnde kadnlar grmek
mmkndr. Genel olarak sanatn tarihsel srecine bakldnda ise, kadn sanatn temsilcisi olarak
ok kk bir oran kapsamaktadr ve kadn nfusunun byk bir blmnn sanat icra etmek
yerine obje olarak ne kt grlr.
Mzik sanat asndan bakldnda da durumun pek farkl olduunu sylemek mmkn
deildir. Besteci kadn sanatlarn azl son derece aktr. Mzik tarihi kitaplarna bakldnda
bile besteci kadn sanatlarn azl ve tarihsel servende edindii yerin kstl olduu grlebilir.
Freeland, kadnlarn evlenip aile kurmaya baladklarnda genellikle beste yapmay braktklarn ya
da yaptklar besteleri deitirdiklerini belirtmektedir. Kat toplumsal beklentilerin karlanmas, ya
da einin yasaklamasyla beste yapmay btnyle brakanlarn da olduunu sylemektedir. Bu
duruma rnek olarak da Mendelshonun kz kardei Fanny Hensele yapt basky ne
srmektedir. Erkek kardeiyle ayn eitimi almasna ramen eserlerini yaynlatamadn, ev
toplantlarnda alnanlarn dnda eserler besteleyemediini belirtmektedir.(Freeland 2008:131)
Mzik sanatnda kadn kimliinin daha iyi anlalabilmesi ise, mziin farkl boyutlarnda
stlendikleri grevlere baklarak ele alnmaldr. Farkl alardan bakldnda belki besteci olarak
ok geni bir yer tutmasa da kadn kimliinin nemli bir yer tuttuu grlebilir. zellikle ses ve
MZK VE KLTREL DOKU
Emel Funda Trkmen

183

alg yorumcusu olarak n yapm kadn sanatlarn varl gz ard edilemez. Ayrca bir de
retmen olarak edindii yerin nemli olduu gzlenebilir.

Kadnn Toplumsal Yaamdaki Kimlii ve Yeri
Kadn, gnmze gelinceye kadar, kimlii konusunda olduka byk bir aama kaydetmi olmakla
birlikte, asli grevleri arasnda yer alan e ve annelik rolleri her zaman ne kmtr. ocuklarn
bakm, evin bakm, eine olan sorumluluklar neredeyse btn bir zamann almann tesinde
kendisine bile zaman ayramad dnemler olabilmektedir. Bu durum mesleki yaamna doal
olarak yansmakta, mesleki yaratclk ve retime ynelik almalarnn aksamasna neden
olmaktadr. Bunun yan sra almakta olduu eitim de etkilenmekte, bir ok ynden kstlamalarla
kar karya kalmaktadr. Toplumsal yapnn kadna ykledii bu grev kadnn annelik vasfndan
ileri gelmektedir. Annenin ocuuyla kurduu ba ylesine farkldr ki bunu babann baarmas
istisnalar olmakla birlikte ounlukla mmkn olamamaktadr. Bu durum kadnn eve olan
ballnda birinci etkendir.
Bebei kadn dourur, emzirir, bakar ve bytr, ona ana dilini retir, aile terbiyesini
verir. Kltrleme denen bu sre boyunca, erkek(baba) kadna(anneye) destek ve yardmc olur.
Kadnn ocuk bakm greviyle uzunca bir sre eve balanmas, kadnla erkek arasnda hayat
boyu sren bir i blmne yol aar. Buna cinsel(biyolojik) i blm denir. Ev ii kadnn ev d
iler ise erkein grevi olur(Gven 2010:222).
Bunu bir sosyal paylam olarak grdmzde durum daha anlalr olmaktadr. Bununla
birlikte, erkein kadn zerinde kurduu egemenlii de grmezden gelmek mmkn deildir. Bu
elbette bir anda ortaya km deildir. nanlarn da etkisi byktr.
ada ve endstrilemi toplumlarda, kadn erkek farkllamasnn azalmakla birlikte
henz tmyle ortadan kalkmad grlmektedir. Cinsel kimlik kavram kltrel bir aktarm
olarak grlyor, kadn ve erkek rollerinin farkl kltrlerde farkl uygulamalar bulunuyorsa da
kltrn yaam koullarndan etkilendii ve yaam koullar tarafndan ynlendirildii
dnldnde erkek egemen veya ataerkil toplum dzeni daha yaygndr. Bunun bir sonucu
olarak da kadn mesleki varlndan ziyade anne ve e olarak daha fazla varlk gstermekte, setii
mesleklerde de bu ncelik kendini belli etmektedir.

MZK VE KLTREL DOKU
Emel Funda Trkmen

184

Kadnn Kltrel ve Sanatsal Yaamdaki Yeri
Kadnn kltre olan katks kltrn ierisinde kendi varlyla yer almas sonucu balamaktadr.
ncelikle toplumsal kltrn oluturulmasnda oynad rol, yaama olan katklar nispetinde ele
alnmaldr. kincisi kltrn aktarlmasnda oynad bir rol daha vardr. Bu durum pek ok
eitimcinin dikkatini ekmi ve zerinde durduklar en nemli konular arasnda yer almtr.
Annenin ocuklaryla olan ilikisi doumdan ncesine dayanr ve gemiten miras olarak ald
kltrne ait ne varsa her eyi aktarmak onun doal bir grevidir. Farkl kltrlerdeki kadn
rolnn deitii de bilinmektedir. rnein Trk kltrnde slamiyet ncesi dnemde kadn
daha sosyal bir kimlik sergiler, ynetimde sz sahibi olurken (Kafesolu,1997:270), slamiyet
sonrasnda Arap geleneklerinin de etkisiyle Trk kadnnn daha ie dnk bir karakter kazand
sylenebilir. Beirolu, Osmanl toplumunun ataerkil yaps iinde, sosyal yaamn erkek egemen
yaplanmasnn, Osmanl sanatlarnda da erkek egemen yaplanmay getirdiini, btn sanat
alanlarndaki erkek egemenliinin mzik iin de geerli olduunu belirtmektedir(Beirolu
2006:5). Kadnn bu durumu, Cumhuriyet dneminde gerek politik nedenler gerek eitim ve
gerekse i yaamna atlma gereklilii sonucunda deimi, sanat alannda da daha fazla etkinlik
sahibi olmutur.
Dier toplumlarn geleneklerinde de kadn daha eve kapal bir kimlik ortaya koymaktadr.
Bununla birlikte zellikle sanayi devrimi ve kadn emeinin sanayide ihtiya haline gelmesi
kanlmaz olmu, kendi parasn kazanan kadnn zgrl de bu yolda geliim gstermitir.
Tundemir (2004) gemite, kendilerine yklenen reme misyonu, cinsel ayrm, tutucu dinsel
inanlar ve toplumsal yaptrmlar yznden arka planda kalan kadnlarn, mzik alannda da geri
planda tutulmu olduklarn, bu engellemelerden dolay sanatsal yaratclklarnn snrlandn,
bunun bir sonucu olarak da mzik retimine fazlaca katkda bulunamam olduklarn belirtmitir.
Buna ilaveten, yenia sonrasnda bireysel zgrlklerin kazanlmas ve deien toplumsal
koullarn, mzie ve gzel sanatlara ilgiyi artrmas sonucu, doutan yaratc olan kadnn,
sanatsal alanda alnan eitimlerle verimlerinin arttn ve ok sayda sanatsal rn verdiklerini
kaydetmitir.
Sanatsal rnler asndan ele alndnda gemite zellikle el sanatlar gibi dallarda
verdii rnler ilevseldir ve yaamsal gereklilikleri yerine getirmek zere retilmektedir. Sanayi
toplumlarnn gelimesiyle deien bu durum mesleki yaamda daha fazla yer almalar sonucunu
dourmu, retim yaptklar alanlar da bunun paralelinde farkllamaya balamtr. Bu dorultuda
MZK VE KLTREL DOKU
Emel Funda Trkmen

185

kadnn sanatsal yaamdaki yeri de gnden gne deimeye balam, rnein konser salonlarnda
yer alan kadn sanat says ok daha fazla artmtr.

Sanat Olarak Kadn ve Mzik
Kadn sanatlar sanat alannda her zaman bir yere sahip olmakla birlikte, eski resim, tasvir ve
buluntularda eitli sazlar alar biimde resmedilmilerdir. Buradan alg alp iir okuyarak aktif
biimde mzik iinde yer aldklar grlmektedir. lerleyen dnemlerde din basks kadnn kilise
dna itilmesine neden olmu, kadn sesi gerektiren melodiler erkek sanatlarca (castrato)
seslendirilmitir.
Ortaada btn yasaklara ramen kadnlar bestecilik almalarn gizli olarak
srdrmlerdir. Hildegard of Bingen buna en sekin rnektir. Bu srada kilise d mzikle
uraanlar, halk melodileri bestelemilerdir. Troubadours, Trouveres ad verilen bu besteciler hem
air hem de mzisyendirler. Bunlar 12. ve 13yy.lar arasnda kendi yazm olduklar halk arklarn
kasabadan kasabaya gezerek yaymlardr. Kuzey Fransada alanlarna Trouveres,
Gneydekilerine Troubadour, ngilteredekilere Harper, Almanyadakilere de Minne-singer
denilmektedir. Bu tr mzikle ilgilenen kadn airlere de Trobairitz denirdi (Tundemir 2004).
Kadnlarn mzik alannda eitim almalar 15-16.yylara kadar uzanmaktadr. Bestecilik
alannda edindikleri baarlarn yan sra zellikle 16.yy sonlarna doru opera alanna yneldikleri,
yorumculuun yannda opera besteciliine de ilgi gsterdikleri belirtilmektedir.
18. yyn ilk yars Haydn, Mozart, Beethoven, gibi byk mzik ustalarn hazrlayan bir
adr. Bu dnemde kadn mzisyenlerin ykselileri ise doruk noktasndadr. zellikle talya,
Fransa, Almanya, Avusturya ve ngilterede birok kadn; besteci, yorumcu, piyanist ve eitimci
olarak baar kazanmlardr. almalarnda sanatsal yeteneklerini ortaya karan birok eser
yazmlardr (Walpurgis, d'Agnesi, Amalia, Paradis (Tundemir 2004).
19.yy kadn mzik almalarnda olduka nemli almalarn yapld bir dnemdir.
Amerika, ngiltere, Fransa, Almanya, Polonya, Rusya, Avustralya ve Yeni Zellanda gibi dnyann
drt bir yannda kadn sanatlarn mzik ve tiyatro alannda youn retim ierisinde olduklar
grlmektedir. Orkestra efliinden bestecilie ve yorumculua, konservatuvar eitimciliinden
rgtlenmeye pek ok alma bu dnemin nemli almalar arasndadr. Bu abalar sonucu
1950 ylnda Kadn Besteciler Birlii kurulmutur. 19.yy ncesi ve sonras deerlendirildiinde
MZK VE KLTREL DOKU
Emel Funda Trkmen

186

ise, balangta, sadece insan sesi ile sylenen iirler yazdklar, daha sonralar (Ortaa) kilisenin
etkisi ile dini mzikler bestelemeye baladklar, zellikle yksek ve maddi olanaklar geni
kesimde yetienlerin aldklar eitimler sayesinde ark syleme, enstrman alabilme ve beste
yapabilme yeteneine kavutuklar, aldklar eitim sayesinde an nl mzisyenleriyle beraber
altklar ve bu birikimlerini eitli yerlerde sergiledikleri belirtilmektedir. Kadn mzikilerin,
mzik akademilerinde nl kadn ve erkek pedagoglarla alma frsat bularak ok iyi eitim
alabildikleri, ayn zamanda niversitelerde oluturulan gzel sanatlar ve mzik krslerinde
yaptklar almalarla bilim insan sfatn da kazandklar grlmtr.(Ak:Tundemir 2004)
Kadn kavram, sanat asndan hem icracs, uygulaycs, reticisi olarak hem de konusu
olarak yer tutmaktadr. ster sanatn konusu olarak, isterse sanatn reticisi olarak kadn en ilkel
zamanlardan beri bu alandaki varln srdrmektedir. Yaam biimi, verilen deer, giyim kuam
gibi kltre ait ne varsa kadn eli de orada vardr. Bu gerek zaman zaman egemen kiilerce gz
ard edilse de kadn kimlii edebiyattan resime, mzikten mimariye her alana daha hkim bir
konumda el atm bulunmaktadr. Bu durum, kadn kimliinin eitli alanlarda nasl ele alndn
ve kadn almalarnn nasl bir bak asyla ilendiini renmeyi gerekli klmaktadr. Mzik
eitimi alannda, mzik eitimine yn vermi bir kuramcnn grleri ve bak as da bu adan
nemli grlerek incelenmeye deer grlmtr.
Bu almada, Lavignacn MusikiTerbiyesi adl kitabndaki kadn kimliinin mzik eitimi
ve mzik sanatyla ilgili olarak nasl ele alnd, incelenmeye allmtr.
Albert Lavignac(1846-1916) yllar arasnda yaamtr. Fransz mzik kuramcs,
mzikolog ve eitimcisi olarak yapt almalarla ok deerli eserler brakmtr ve gnmzde
hl ders kitab olarak kullanlan solfej kitaplar bulunmaktadr. Paris konservatuvarn birincilikle
bitirmi ve bu okula 1875te solfej profesr olarak atanm, armoni profesrlne getirilmitir.
1902 ylnda yazm olduu ve dilimize Abdlhalik Denker tarafndan evrilen kitap mzik eitimi
mzik eitiminin eitli konularnda deerli bilgiler sunmaktadr. alma, 19.yy sonu ve 20.yy
balarnda yaam bir Fransz eitimcinin mzik sanatnda kadn konusuna ilikin grlerini
irdelemesi nedeniyle byk nem tamaktadr.
Mziin insan eitimi asndan nemine deinerek kitabna balayan Lavignac, lk
Terbiyeye Balamadan Evvel ocuun Musiki Muhiti alt balnda, Rollinden yapt bir alnt
ile dil/lisan meselesinin nemi zerinde durmutur. Burada ocuklarn beikten itibaren dillerini
MZK VE KLTREL DOKU
Emel Funda Trkmen

187

temiz konumalarnn gereini dile getirmi, bu konuda annelere, stninelere ve ocuun bakm
ile ilgilenenlere nemli grevler dtn belirtmektedir.(Lavignac 1939: 12)
Burada, annelik vasf ile kadna, mzik eitiminde dolayl fakat nemli bir grev
yklemekte olduu grlmektedir. Bu grev sadece Lavignaca mal edilmemelidir. Birok nemli
besteci, mzikolog, eitim ve dnce adamnn da benzer grleri stelik ok daha nce dile
getirdii bilinmektedir. Annenin dinledii-syledii mziklerin ocuklar zerindeki etkileri de
bilinmektedir. Bununla birlikte, ocuu yetitirecek olan kiinin dilini iyi konumas gerei,
vurgulanacak ve zerinde nemle durulacak vasf olmaldr.nk, ocuun en yaknndaki kiinin
seslendirdii ezgiler kadar konumasndaki ezgisel yap yani tonlama da ocuun mzik kulan
etkilemektedir.

Lavignacn Musiki Terbiyesi Adl Kitabnda Kadn Mzik Eitimcisi
Lavignacn mzik eitimi alacak bir ocuun ilk terbiyesinde bir kadn profesre mracaat
edilmesini nermektedir.
Ben kadn retmen taraftarym. Kadnda erkekten fazla tatllk, ikna kuvveti ve bilhassa
sabr vardr ki bunlar ilk derslerde bir retmende artistik meziyetle ayn derecede aranacak
meziyetlerden balcalardr. Solfej, piyano ve harp iin, yani ocuun vsati dahilinde olan musiki
dersleri iin, erkek olduu kadar kadn profesrler de vardr. Erkek veya kadn olmas hakknda
tereddt edildii zaman tercihen kadn retmene mracaat edilmesini tavsiye edeceim. Fakat
yukarda sylediim artlara riayet etmek lazmdr. Yani retmen ne ok sert ne de ok yava, ne
ok gen ne de ok ihtiyar olacaktr. Bu artlara erkeklere olduundan daha fazla kadnlarda riayet
edilecektir. nk bu gibi noksanlklar kadnlarda daha mbalaal olur( Lavignac 1939: 51).
Mziin temel bilgilerinin verildii ilk basamanda kadn retmenlerin daha verimli ve
faydal olduu ynndeki dnceleri, kadn retmenlerin sabrl ve efkatli olmalarna
dayanmaktadr. Bununla birlikte kadn eitimciler tercih edilirken daha dikkatli olunmas
gerektiini de szlerine eklemektedir. Gerek alg eitiminde gerekse mziin solfej ve kuramla
ilgili dier dallarnda genel eitimin verilmesinde kadn retmen tercih edilmesini nermekle
birlikte ses eitimi alannda ayn grte olmad grlmektedir.
Ses eitimi asndan, kadn profesrlerin kadnlara, erkek profesrlerin de erkeklere daha
iyi retmenlik edebilecei grnn yanl olduunu belirtir. Bu dncenin kendisine asla
MZK VE KLTREL DOKU
Emel Funda Trkmen

188

doru grnmediini, renci ister erkek olsun ister kz olsun, retmenin nceden tecrbe
edinmi olmasnn, iyi bir dzeyde ark sylemi bulunmasnn nemli olduunu belirtmektedir.
Hatta bu retmenin sesini kaybetmi olmasnn ya da hl onu muhafaza ediyor olmasnn da
nemli olmad grndedir. nk rettii eyleri kendisinin nadiren syleyecei
kanaatindedir ve derslerini anlatmak iin de daima kfi miktarda sesinin kalaca dncesindedir (
Lavignac 1939:174).
Burada kadn erkek ayrm yapmad dikkati ekmektedir. Mesleini iyi bilen, alann
tanyan ve mzikal bilgisi yksek bir retmenin ses eitiminde baar salayabilecei
dncesinde olduu anlalmaktadr.
Amatrlerin mzik eitimiyle ilgili kaydettiklerine bakldnda ise, kz ve erkek ocuklar
arasnda bir farklln bulunduunu belirttii grlmektedir. zellikle kz ocuklarnn zevk sanat
olarak grlen sanatlarla ilgili eitimlerine erkek ocuklarnkinden biraz daha fazla zaman
ayrldn syler. Onlara gerek rzalaryla gerek zorla biraz musiki, resim ve dans retilir
derken burada zellikle kz ocuklarnn amatr uralar arasnda mziin yer aldn ve kltrel
bir faaliyet olarak yrtld anlatlmak istenmektedir.
Musiki Terbiyesi adl kitabn kadn kavramna olan yaklam genel olarak ele alndnda,
eitimci kimlii ile n plana kt grlmektedir. zellikle alg eitimine ynelik sabrl yapsyla
erkek retmenlerden daha baarl bir eitim verdii, rencileriyle daha etkili bir iletiim
kurarak, yol gstermede tatl bir dille ikna ettiini vurgulamaktadr.
Bir sanat, yorumcu, kuramc ya da besteci olarak kadn kimliine ynelik bir ayrm ya da
zel bir vurguya rastlanmamtr. Bununla birlikte toplumun genel eiliminde kz ocuklarnn
sanat eitimlerine daha fazla yer verildiini ifade etmitir. Burada zellikle yaad dnem olan
(1846-1916) yllar arasndaki toplumsal eilimlerin de gz nnde bulundurulmas gereklidir. Bu
dnemlerde zellikle kz ocuklar ekonomik durumu iyi ailelerde alma zorunluluu
tamamaktadr. alma zorunluu olanlar ise ancak hizmetilik, terzilik, tarm emekilii,
naklk gibi ileri yrtmektedir. Ynetim ya da kuramsal konularla ilgili almalarna imkn
tannmaz, eitim alma haklar ise olduka snrlandrlmtr.
19.yy Fransasnda kadn haklar Olympe de Gouges tarafndan yazlan kadn haklar
deklarasyonu ile yasalar karsnda kadnlarn erkeklerle eit haklara sahip olduunu iddia
etmesiyle gelitirilmitir. 19.yy kadnlarn zgrlklerini kazanmalarnda nemli aamalarn
gerekletii bir dnemdir. Kadn bu toplumda hem annelik, elik grevlerini yerine getirmek hem
MZK VE KLTREL DOKU
Emel Funda Trkmen

189

de ev ileriyle ilgilenmek zorundadr. Bu durum kadnlarn ev dna kmadan yapabilecei
terzilik, amar hizmetilii, naklk gibi mesleklere izin vermekte, ek gelir salayarak evde
kalmalarn olanakl klmaktayd. Evlilik bir ekonomik gvenlik salamaktadr ve Fransz tarihinin
bu dnemlerinde evlilik bir zorunluluk olarak grlmtr. Bu dnemlere kadar kadnlarn ev ve
ocuk bakcs olarak grld ve bir a, bir hostes ya da ev ilerine ait ne varsa her trden ii
ar disiplin altnda grdkleri belirtilmektedir. Buna mukabil sayg duyulmamalar, erkeklerden
ok daha ar sorumluluklara sahip olmalar ve daha yalnz ve mutsuz olmalar bu dnemlerde
Avrupa kadnnn yalnzca Fransa deil Avrupann tm blgelerinde ciddi bir insan haklar-kadn
haklar sorunu olarak ortaya konmutur (Grear 2002; Smith 2002).
1880 ylna kadar Fransa niversitelerine kabul edilmeyen ve mesleklerini icra edemeyen
kadnlar ok uzun abalar sonucu bu haklarn elde edebilmilerdir. Fransz Julie Chauvin 1890
ylnda hukuk alanndan mezun olmasna ramen 1900 ylna kadar avukatlk yapamam, bu
yldan sonra ancak mesleini yapmaya balayabilmitir. Oy hakk ise ancak 1944 ylnda verilmi
bir haktr. Boanma hakk 1792 de yasal olmu sonra kaldrlm, 1884te yeniden verilmitir.
19.yy Fransasnda kadnn sosyal konumu itibaryla yeterli haklara sahip olmad
grlmektedir. Kadnlarn sanat eitimleri evlerinde verilen zel hocalarn gzetiminde srdrlen
genellikle varlkl kiilerin ocuklarna salad bir olanaktr. Bu durum sadece Fransa deil dier
Avrupa lkelerinde de sz konusu olan bir durumdur.
Bu adan bakldnda, Lavignacn kadn eitimcilere deer vermesini nemli bir bulgu
olarak deerlendirmek gerekmektedir. Bir eitimci-retmen rol kadnlarn sosyal yaamda ev
dnda grev almalarnda olduka iyi bir zemindir. Bu yaklam nemli ve deer veren bir
yaklam olarak grlmektedir. Kadn sanatlarn mzik sanatnda yer edinmelerine dair bir
aklamas olmamasna ramen, toplumsal yapnn ar basklar karsnda mzik eitimi ve alg
eitimi alannda baarl olduklarn vurgulamaktadr.

Sonu
Lavicnagn Musiki Terbiyesi adl kitabndaki kadn algsn ele alan bu almada,
Lavignacn mzik eitiminde zellikle kadn profesrlerin daha baarl olduklarn belirtmi
olduu grlmtr. alg eitimine ynelik sabrl yapsyla erkek retmenlerden daha baarl
bir eitim verdii, rencileriyle daha etkili bir iletiim kurarak, yol gstermede tatl bir dille
MZK VE KLTREL DOKU
Emel Funda Trkmen

190

hareket etmelerinin, rencilerinin baarsna katkda bulunduklar grne sahip olduu
anlalmtr.19.yy Fransasnda kadn varlnn sosyal yaamda grd ar basklar verilen
mcadelelerle yava yava azalmaya balamtr. Sanayi toplumu olmann bir gerei olarak kadn
emei hem sanayinin hizmetine sokulmakta hem de bunun bir getirisi olarak ekonomik zgrlkle
kadn daha fazla sz sahibi olma frsatn yakalamakta, saygnln kazanmada da youn aba sarf
etmektedir. Bu abalar zamanla sonu alnmasn salam, kadnn sanat alanndaki varl
ilerleyen yllarda ok daha artan bir oranla arln hissettirmeye balamtr. Mzik alannda,
kadn varl zellikle opera alannda nemli bir yere sahiptir. Bu adan bakldnda mziin
batda bu konuda bir nc rol stlendii, kadn sanatlarn bir meslek olarak mzikle
uramalarnn zorunluluk dnda bir gereke ile ancak sanat ve retmenlik yoluyla gerekletii
sylenebilir.

Referanslar
Freeland, Cyntha 2008 Sanat Kuram. (ev:Fisun Demir). Ankara: Dost Kitabevi Yay.
Gven, Bozkurt.2010 nsan Ve Kltr. stanbul: Boyut Yay.
Kafesolu,brahim.1997 Trk Milli Kltr. (15. Bask) stanbul: tken Yay.
Beirolu, .ehvar.2006 stanbulun Kadnlar ve Mzikal Kimlikleri. T Sosyal Bil.
Dergisi.Cilt:3,Say:2,3-19.
Lavignac,Albert. 1939 Musiki Terbiyesi.ev:Abdlhalik Denker. stanbul :Kanaat Kitabevi.
Tundemir, lknur. 2004. 03.09.2012 Mzik Sanatnda Kadn Olgusu .Kadn almalarnda
Disiplinleraras Buluma Sempozyumu. stanbul: Yeditepe niversitesi G.S.F.
<www.muzikegitimcileri.net>
Grear, Kelly. 2002. 03.09.2012 Nineteenth Centruy French Working Women:Love, Marriageand
Children <http://www.ehow.com/facts_5087444_history-womens-rights-france.html >
Smith, Kelley. 2002. 03.09.2012 HistoricalBrief-Lives of Women in theearly 1800s
<http://www.ehow.com/facts_5087444_history-womens-rights-france.html>

MZK VE KLTREL DOKU
Ercan Klkl

191

KROLU HAVALARININ MZK ZELLKLER

Ercan Klkl
1

kiziltorun@hotmail.com

Abstract
The Music Features of Koroglu Tunes
The first mention of musical terms of Koroglu that come to mind is bravery. Bravery, in folk literature, heroism,
and a hero of the war, praising the heroic poem portrays the feelings of means. Koroglu epic of the need for Central
Asia, Azerbaijan and Anatolia as well as with versions of the heroic minstrelsy (baklk) merged.
Minstrel play solo instrument, it is not to say or present sense of professional minstrelsy, for moral status
and domestic wealth. One of the main representatives of the tradition of epic and Koroglu. In this study, how
effective Koroglu ruled that geography, as well as honesty, and, bravery reed plays an important feature of poetry
emerges as a remarkable ability to say.
Comes to mind Koroglu a wide geography. We speak the same language has an important place the
geography of this great brother country Azerbaijan. Excess of the hero in common, both in Turkey and
Azerbaijan are important in terms of addressing this issue.
Mention of Koroglu tunes unique "audio series", the information referred to in terms of melodic structure
and rhythm of this study, we tried to make some determinations were interpreted musically. Valor in the arms of
the epic stories Kroglu entirely by the grandeur of the most remarkable musical equivalents of this type have been
proposed.
While the instrument played an important role in ashig tunes with the determination of harmony is very
essential to note wires stands before us as a necessity.
Musically "Koroglu tunes" as well as knowledge of the purlins to a new system in order to take note
melodies identified in this study we examined in regard to future generations and maintaining transmission of
traditional culture are given some of the thoughts and opinions.

1
Dr.; Mula Stk Koman niversitesi Gzel Sanatlar Blm
MZK VE KLTREL DOKU
Ercan Klkl

192

Krolu havalarndan bahsetmeden nce, k Musikisine biraz deinmek gerekir. nk k
Musikisi iinde bulunan dier trler gibi, Krolu havalar da nemli bir yer tutar. k mzii ile
ilgili mzikal adan yaplan almalar gnmze dek sayca ok deildir. "Bu kaynaklardan en
eski ve nemlilerinden biri, XVII. y.yda Ali Ufki Beyin hazrlad Mecma-i Saz Szdr. Bu
mecmuada notaya alnm eserler arasnda k msikisi rnekleri de bulunmaktadr." (enel 1991:
556).
Bunun yan sra "k mzii zerinde alan aratrmaclarn canl kaynaklarla
karlamalar, XX. y.yn ilk zamanlarnda mmkn olabilmitir. k mzii rneklerinin ses
kayt cihazlaryla tespit edilmesi ise, Cumhuriyetin ilanndan sonradr. 1926-1929 yllar arasnda
Darlelhan (stanbul Belediye Konservatuar) adna Anadolunun eitli yrelerinde yaplan
derleme gezilerinde ve bu kurumun yapt zel derlemelerde k Seyfi ve k Veyselden
alnm destan, koma ve deyilerle, k Kerem, k Garip, Krolu ve k Smmani gibi
ustalarn mahlaslar taprlm
2
deyi ve trkler, mahalli sanatlarn azndan ses kayt cihaz
ile tespit edilmitir." (enel 1991: 556)
Krolunun kimlii konusunda Trkiyede olduu gibi yurt dnda da pek ok
aratrmacnn deiik grleri vardr. Boratav onu XVI. Yyda yaam bir Celal reisi sayar.
Ziya Gkalp, Krolunun Gazneli Trk hkmdar Mahmud olduu grndedir. Zeki Velidi
Togan, destann kaynan Kk Trklerle Sasaniler arasndaki savalara balar ve Krolunun
tarihi kiiliini bu alara kadar gtrr. Fahrettin Krzolu daha da geri tarihe giderek
Krolunu V. yyda yaam, Ouzlarn Arsakl boyundan biri sayar. Krolundan ilk bahseden
yazar Evliya elebidir. Alexandre Chodzko, ran Azerbaycannda yazya geirilmi olan Krolu
destannn bir versiyonunu 1842de yaymlayarak Avrupada tantmtr. (Ekici 2004: 64-65)
1937-1952 yllar arasnda Ankara Devlet Konservatuvar mensuplar resmi derleme
gezileri yaparak, k mzii ile ilgili ses kayt rneklerini tespit etmilerdir. Bu derlemelerde k
Yunus, k Dertli, Ercili Emrah, Karacaolan, Dadalolu, Krolu, Erefolu, Pir Sultan, k
Smmani ve Bayburtlu Zihni gibi tannm klarn, pek ok airin mahlaslarnn taprld
perev, divan, destan, koma, varsa, mstezad gibi tr ve biimlerde ezgilerle, k az rnekleri
olan methiye, mersiye, gzelleme, soru-cevapl muamma ve ceng-i harbi gibi rnekler

2
Taprma; kendini tantma, bildirme, arz etme anlamna gelir.
MZK VE KLTREL DOKU
Ercan Klkl

193

derlenmitir. Bu derlemeler srasnda dier halk hikayelerinin yan sra Krolu Kollar da ezgili
olarak tespit edilmitir.
3

Kars yresinde alnp sylenen makamlarn says ile ilgili olarak aratrmaclar farkl
tasniflere dayal deiik rakamlar vermektedir. Bunlardan Fahrettin Krzolu "ar havalar
(arlamalar, uzun havalar) yz yirmi, orta havalar krk, hafif (yngl) havalar elli alt" (1964: 22)
eklinde e ayrarak tasnif ettii 216 saz havasnn ismini sayar. eref Talova 157 saz makamn
"ar sesli divani makamlar yirmi bir, tecnis makamlar drt, gzellerne makamlar on iki, orta ve
yrk sesli makamlar otuz , yank sesli makamlar krk yedi, yksek sesle sylenen makamlar
krk" (1976: 137) eklinde tasnif etmitir.
Aklk gelenei iinde, sz ve ezgi geleneksel zelliktedir. Bu bakmdan aklar iir
sylemede olduu gibi mzikte de usta mal kullanrlar. Aklar kendi iirlerini ve eski usta
aklarn iirlerini geleneksel zellik tayan hazr ezgi kalplarna deyerek icra ederler. Usta mal
melodi kalplar "eitli dizi, seyir ve melodileri iine aldndan" (enel 1991: 556), ak raklk
devresinde ustasndan sz sylemeye ait teknik inceliklerin yan sra, szn birleecei melodik
yaplar ve bu birletirmenin incelik ve tekniklerini de renir.
iir ve ezgi birliktelii, blgelerin mzik karakterlerine gre eitlilik ve zellikler
gstermektedir. Baz trler sadece birbirine yakn yrelerde yaygn olup mahalli, bazlar ise
muhtelif yerleim merkezlerinde grlen daha genel zelliklere sahiptir. Bu bakmdan ak
mziinde kullanlan ezgiler oklukla mahalli zellikteki kalp ezgilerdir. Makam kelimesinin "halk
aznda kalp ezgi anlamnda" (Oransay 1990: 56-58) kullanlmas dolaysyla, bu kalp ezgiler,
aklar tarafndan makam olarak adlandrlmaktadr.
Krolu havalar Trk halk mziimiz ve oyunlarmz ierisinde Trk kahramanln,
Trk cengaverliini en yaln Trke ile anlatan yiitleme rnekleridir. Bu rneklerin kendine zg
bir dil, ritim ve melodi unsurlar Krolu mzii ve dizisini meydana getirmitir.
Trkiyede Elbistan, Erci, Erzurum, Kars ve Bolu illerindeki Krolu havalar arasnda
ortak ynler tespit edilmitir. Halil Bedi Ynetken, Anadolu derlemeleri srasnda Krolu
derlemelerinin yayld sahalar yle sralamtr: Blda Sinsin oyunu Krolu ile
oynanmaktadr. ankr sohbetlerinde Krolu alnp syleniyor. Tokatda Krolu oyunundan

3
te yandan ak mzii ile ilgili olarak yaplan yaynlarda (Krzolu 1964;Talova 1976;Aslan 1980) ak tarz iir
gelenei mahsullerine refakat eden ezgi karl "ak makamlar" terimi ortaya atlm ve bu terime bal bol miktarda
isim zikredilmitir
MZK VE KLTREL DOKU
Ercan Klkl

194

baka Arguvan Samah ki Krklar Samah da denilirmi. Tuncelide Krolu ve At oyunu,
Kalanda Krolu, Afyon evresinde Domani yresinde Krolu ezgileri alnp
sylenmektedir. (Akyololu 1983: 15-21)
Halk musikisinde ok zel bir tarz olan kalp ezgilerin yreden yreye deien mzik
karakterleri de, bu halk kahramannn adn tar. Krolu ad hususi bir tavr, slup ve eitli
azlarn da karldr. (enel 2007: 278)
Krolu havalarnn, ezgi ve ritmik adan bakldnda ok dinamik olduu dikkat
ekicidir. Bolu Krolu havalar, Sivas, Elbistan, Erci varyantlar ile ayn ritim zellikleri (5/8,
10/8) ne sahiptirler. Ezgilerindeki benzerlikler gze arpar. Fakat Bolu varyantlar daha hzl
metronomda alnp sylenmektedirler. Erzurum Krolu havalar 6/8, 12/8 gibi ritimdedirler.
Azerbaycan ve Anadolu szl geleneinde pek ok halk hikayesinin yaratcs aklardr.
aldklar saz eliinde Krolu kollar ve halk hikayesi olarak bilinen dier pek ok anlatmay
nazm-nesir kark olarak anlatan aklar, iinde bulunduklar anlatma artlar ve evreye bal
olarak anlatacaklar hikayeleri uzatmak, ksaltmak; birka anlatmay birletirmek veya bir anlatmay
birka paraya blmek gibi anlatm zelliklerine sahiplerdir.
Krolunun iirleri genellikle 8-11 heceli olan yiitlemeler ve kahramanlk trkleridir.
Olaanst bir sadelik, heceleme ve dobra bir syleyi hakimdir.Koaklamalarn yan sra 8li hece
ile yazlm son derece incelikli sevda iirleri de vardr.Ayrca koaklama iir trnn Krolu ile
balad kabul edilir.
rnek-1
Benden selam olsun Bolu Beyi ne
kp u dalara yaslanmaldr
Ok gcrtsndan kalkan sesinden
Dalar sada verip seslenmelidir

rnek-2
Siyah kkllerin dkm
Kzl gllere gllere
Ala gzlerini dikmi
nce yollara yollara
MZK VE KLTREL DOKU
Ercan Klkl

195

Trkiyenin hemen her blgesinde ve lkemiz topraklar dndaki soydalarmz
arasnda, bir eit yiitlik sembol olarak nitelenen Krolunun, dilden dile dolaan onlarca
hikayesi; hikayeler iinde okunan ezgileri; zaman zaman baz epizotlara dayand halde halk
aznda varyantlar olan bamsz ezgileri ve enstrmantal olarak alnan eitleri vardr. (enel
2007: 278)
Balkanlardan Orta Asyaya kadar geni bir alana yaylm olan Krolu efsnesi, yar
tanrlam bir halk kahramannn, yzyllardr dilden dile dolaan cesretini, drstln,
yiitliini, adletini ve aklarn anlatmaktadr. Halk musikisinde ok zel bir tarz olan kalp
ezgilerin yreden yreye deien mzik karakterleri de, bu halk kahramannn adn tar. Krolu
ad, hussi bir tavr, slp ve eitli azlarn da karldr.
Krolu havalarnn byk bir ksm, Krolu veya Krolunun yan banda bulunan
dier olay kahramanlarnn deyileriyle sylenir. Bununla beraber baz aklarn iirlerinin de ind
edildii bir kalp ezgi olarak icra edildii gze arpar. Bu haliyle ak az Krolu havalar ile halk
az Krolu havalar, daha ok tavr ve slp alarndan farkllklar gsterir.
Krolu mzii dediimizde en dikkat ekici yn usl asndan dinamikliidir.
Krolu havalarnn usl ynnden karakteristik bir zellii vardr. Yurdumuzun neredeyse her
yerinde kalp bir ezgi ile icra edilir. nici karakter gsteren ezgi yaps ise dikkat eken baka bir
unsurdur. Ritim kalb 5/4, 5/8 ve 5/16lk mertebelerde karmza kmasna karn, yaygn
olarak bilinen mertebe 5/8lik usldedir. Baz yrelerde ritmik farkllklar gze arpar. rnein,
Erzurum ve Karsta seslendirilen Krolu havalar tpk Azerbaycanda olduu gibi 6/4, 6/8,
6/16 gibi ritimlerde icra edilmektedir.
Bolu ilimizde bulunan Krolu havalar slp, ezginin yaps ve ritim zellikleri
bakmndan dier yrelerdeki ezgilerden ayrlrlar. Muzaffer Sarszenin Boluda davul-zurna
ekibinden derledii Krolu ezgisinde, birinci blm yanak sesler, ikinci blm ayrk ses ve
hareketler, nc blm bu havalarn karakteristik ezgi yapsnda olduunu gzlemlemitir.
(Akyololu 1983: 15-21) Bu ezgideki blmler deiik anlamlar ifade etmektedir. Birinci blm
hzn ve kederi, ikinci blm umut ve neeyi, nc blm ise yiitlik ve meydan okuyuu
anlatmaktadr.
Halil Bedii Ynetken, Rza Yetien ve Muzaffer Sarszen tarafndan gerekletirilen
1948 derlemelerinde, Hakk zsazn alp syledii Krolu havas ok canl ve hzl olduu
MZK VE KLTREL DOKU
Ercan Klkl

196

gzlemlenmitir. (Akyololu 1983: 15-21) Bu havada Krolunun Kratnn yry tm
hametiyle hissedilmektedir. Szleri yledir
Ben bir Kroluyum dada gezerim
Esen irzgardan hile sezerim
Demir klnk ile kelle ezerim
Gnder yol bacn be hey Bezirgan

Kroludur bu dalarn arslan
Hey kz seni eker ile beslerim
Senden bir pehlivan olan isterim
Ba Badat all Eyvazm benim
st kaplan postlu Kratm benim
4

1980 ylnda Boluda Mengenin Avar-Hayranlar mahallesinde Nazm Akbabadan
derlenen Krolu ezgisi szsz olup olduka ritmik ve karakteristie uygun bir havadr. Bu ezgi
dilli kaval dan notaya alnmtr. (Akyololu 1983: 15-21)
Bu kadar deiik corafyalarda bulunan Krolu havalarnn kendine zg seyir karakteri
ve kendine zg yaps beraberinde, Krolu Dizisi diye isimlendirilen zel bir yapy karmza
karmaktadr.

ekil 1: Krolu Dizisi
Ezgiler ise kc ve inici zelliklerle beli ve drtl hareket gsterirler. Karara inerken si
notas ( si bemol 2 ) iki koma pestleerek karar vermektedir. Baz rneklerde karar sesinin ( LA )
yedinci derecesi olan ( SOL ) sesinden girer ve beinci derecesi ( M ) ile yedinci derecesi ( SOL )
arasnda gezinir. Daha sonra beinci derecesinde asma bir kal yapar ve derece derece karara
gider. Ezgiler zengin olduu kadar, akc ve cokuludur.

4
Ankara Devlet Konservatuar adna Muzaffer Sarszen, Halil Bedi Ynetken ve Rza Yetien tarafndan
28.07.1948de derlenmitir.
MZK VE KLTREL DOKU
Ercan Klkl

197

Trkiyede T.R.T repertuarna girmi belli bal Krolu ezgileri vardr. Fakat bunlarn
says ok fazla deildir. Reperturda olmayp sadece kasetlerde seslendirilmi veya sadece notalar
yazlm Krolu ezgilerine rastladm. Bende bunlardan bir kan notaya aldm. Bulardan en
arpc olan ise Ruhi Su nun Krolu albmndeki eserler olarak dikkat ekmektedir. Notasn
yazdm birka rnek:

ekil 2: Aman Krat Canm Krat
MZK VE KLTREL DOKU
Ercan Klkl

198

ekil 3: Krat Semah
Krolu havalarnn notasyonu konusuna deinmek gerekirse, derlemecilik almalarnn
balamasndan bu zamana kadar tek porte zerinde hem saz blm hemde aklarn icra ettii
an blm beraber dnlmtr. Fakat bu nota yazm tekniinin icra edilen havalarn nota
ynnden karl olmad da kesindir. Bu yzden aklarn sazlar ile icra ettikleri havalarn
notasyonu ayr partisyonlarda gsterilmeli ve saz blm ile sz blmnn birbirinden ayrlmas
gnmzde kanlmaz bir zorunluluktur.
Aklarn yreden yreye farkl tarzlarda gerekletirdikleri icralar T.R.T repertuarnda ve
yazlm dier kaynaklarda tek ses olarak notaya alnmtr. Bu durum sazda kullanlan tavrlar ve
ak musikisinin en nemli mzik zelliklerinden biri olan ahenk seslerinin nota zerinde
yazlmamas sonucunu dourmaktadr. Bu yzden aklardan alnan ezgilerin aslna uygun bir
ekilde tespitinin yaplabilmesi ve gelecek kuaklara geleneksel tarzn aktarlabilmesi asndan
nota yazmnn iki porte olarak yazlarak, saz ve sesi birbirinden ayrmak daha doru bir yaklam
olacaktr. Usta-rak ilikisinin fazlasyla baskn olduu bu tarzda, yaplan tespitlerin daha
anlalabilir ve zellikle teknik adan nemli bir alma olacaktr. Bu ynde yaplacak alma
MZK VE KLTREL DOKU
Ercan Klkl

199

lkemizdeki ak tarzlarnn farkllklarn bilimsel ynden anlamamz kolaylatracaktr.
Aklardan derlemi olduum baz Krolu havalarnn bu sistemde yazdm rnekleri yledir:

ekil 4: Dinle Szlerimi Han Olum Ayvaz

MZK VE KLTREL DOKU
Ercan Klkl

200

ekil 5: Karl Dalarn Ardndan

MZK VE KLTREL DOKU
Ercan Klkl

201

ekil 6. Bir At Grdm Silistre'nin linde

MZK VE KLTREL DOKU
Ercan Klkl

202

ekil 7: Mert Dayanr Namert Kaar

MZK VE KLTREL DOKU
Ercan Klkl

203

k mzii zerine Bela Bartok, Yldray Erdener, Mahmut Ragp Gazimihal, Umay
Gnay, Sleyman enel, Yaln Tura, Nida Tfeki ve Etem Ruhi ngr gibi aratrmaclar yetkin
almalar yapm ve baz noktalara deinerek aklk getirmilerdir. Fuad Kprl, Pertev Naili
Boratav, Ziya Gkalp, Zeki Velidi Togan gibi aratrmaclar Krolunun kimlii ve menei
ynnde baz grler ileri srmlerdir. Fakat Krolu mzii hakknda detayl bir alma ortaya
konamamas bu nemli trn eitlerini tespit etmemizin nnde ciddi bir handikap yaratmtr.
Halil Bedii Ynetkenin Anadolu derlemeleri srasndaki karlat Krolu havalarnn geni bir
corafyaya yayldnn nemli bir kantdr. Bu trn yaamn srdrebilmesi iin klk
messesesini tekrar ele alarak, bu ok nemli temsilcilere sahip klmas gelecek adna ciddi bir
yaklam olacaktr. Bylece zellikle metropollerde yaayan bu son temsilcilerin popler kltr
yozlamasndan etkilenmemelerinin nne geilebilecektir.
k tarz mziin yeniden derlenerek tespit edilmesi, elde edilen malzemenin, mzik
teknii ve terminolojisine gre yeniden kapsaml olarak ele alnmas yararl olacaktr. Ayrca
lkemizde bulunan Krolu havalarnn musiki ynnden incelenerek tasnifinin yaplmas, bu
zel trn yaatlmas ve aktarlmas ynnde son derece kalc bir hizmet olacaktr. Bu tarz
almalar, k mzii meselesinin zmnde kesin sonulara ulalmasn mmkn klacaktr.

Referanslar
Can, Taner ve Siyami Palazolu. 2008. Bolu Trkleri. Bolu: Bolu Belediyesi Kltr Yaynlar 2.
Ekici, Metin.2004. Trk Dnyasnda Krolu. Ankara: Aka Yaynlar.
Elin, kr. 1976. Mecmua-i Saz Sz - Tpk Basm. stanbul: Milli Eitim Basm Evi.
Evliyaolu, Sait ve erif Baykurt. 1987. Halk Mzii. Ankara:Trk Halk Bilimi. Ofset
Reprodksiyon Matbaaclk.
Klkl, Ercan. 2009. Trkiye ve Azerbaycanda Krolu Destannn Edebi ve Musiki Dilinin
Mukayeseli Tahlili Doktora Tezi, Bak Mzik Akademisi, Bak: Azerbaycan.
Krzolu, M. Fahrettin. 1964. Kars linde Halk Saz ve Oyun Havalarnn simleri. Ankara: Trk
Kltr.
Oransay, Gltekin. 1990. Makam Kelimesinin Sekiz Ksel Anlam. zmir: Belleten (Prof. Dr.
Gltekin Oransay Derlemesi 1). DD Yayn.
MZK VE KLTREL DOKU
Ercan Klkl

204

enel, Sleyman. 1991. Ak Musikisi. TDV slam Ansiklopedisi. stanbul: Gzel Sanatlar
Matbaas.C. 3.
enel, Sleyman. 2007. Kastamonuda Ak Fasllar. stanbul: Kastamonu Valilii Yaynlar.
Talova, eref. 1976. Kars ve evresinde Sazla Sesle Sylenen Ak Makamlarnn isimleri. Uluslar Aras
Folklor ve Halk Edebiyat Semineri Bildirileri. Ankara: Konya Turizm Dernei Yaynlar.
Tura, Yaln. 1987. Trk Halk Musikisinde Makam Hususiyetleri ve Bunlardan Doan Ses Sistemi. III.
Milletler Aras Trk Halk Kltr Kongresi Bildirileri [III. Cilt Halk Mzii, Oyun, Tiyatro,
Elence]. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Tfeki, Nida. 1983. klarda Mzik. II. Milletler Aras Trk Folklor Kongresi Bildirileri.
Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
ngr, Etem Ruhi. 1979. Halk Ezgilerini Notaya Almada Makamla ilgili Sorunlar. Halk Ezgilerini
Notaya Alma Semineri. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.

MZK VE KLTREL DOKU
Esra Karaol

205

MISIRLI AHMET: TOPRAK DARBUKA TEKN VE CRA ANALZ

Esra Karaol
1

esra@esrakaraol.com

Abstract
Msrl Ahmet: the Clay Darbuka Technique and its Performance Analysis
There have not been extensive discussions about the darbuka instrument and its performance in
musicology studies despite the fact that it originates from ancient ages and that it has an important role in the
historic process of Turkish and world music until today. This essay emphasizes the parts that are analyzed in the
context of the technique, which is shaped especially on clay darbuka, that Egyptian Ahmet (Yldrm), the
darbuka performer. It has developed from the point of view that musical technique is transmitted orally and
visually from master to apprentice. The evolution process of the instrument varies with the parallel to cultural
changes and development of civilizations in the historical process. Thus, the material of the clay darbuka has been
the most affecting factor on the change of its playing technique. The reason why performance analysis is emphasized
is that performance structure is analyzed depending upon importance of connection between the clay darbuka and
Msrl Ahmets technique. Studying and evaluating this structure on the platform of musical theory discipline is
within primary purposes in terms of analysis and determination of structural characteristics. One of the determinant
elements of the study is the analytical examination of this technique through the example of Msrl Ahmet as a
darbuka performer. His technique is known in the world as the split-finger technique and turned over a new leaf
in the performance of the darbuka instrument. A standard evaluation is aimed to be established with unique
notation specifically created for the technical movements.

1
Yrd. Do. Dr.; stanbul niversitesi
MZK VE KLTREL DOKU
Esra Karaol

206

Msrl Ahmet
1963 Ankara doumlu Ahmet Yldrm, 1980 ylnda balad Trk fiske teknii ile icra edilen
bakr darbukay kendi kendine (autodidact) renerek, sekiz sene boyunca icra etmitir. Yirmi be
yanda (1988) Arap teknii ile icra edilen toprak darbuka ile tanmtr. Ancak materyali ve icra
teknii asndan farkllklar arz eden toprak darbuka algs, farkl araylara girmesini
gerektirmitir. Her ne kadar algnn materyali tekniine yabanc olsa da mzikal slup olarak
srekli Msrl darbuka icraclarn takip ettiinden, yerinde gzlem iin Msra gitmeye karar
vermitir. Fakat Msrda Trk bir darbuka icracs olarak kendisini kabul ettirebilmesi iin yeni
szler bulmas gerektiini dndnden, toprak darbuka algs zerinde kendine zg bir
teknik gelitirerek yirmi alt yanda Msra gitmitir.

Msr ve Sina l
1989 ylnda ilk olarak Kahireye giden Ahmet Yldrm, darbuka icracs olarak kendisini
kantlamakla geen ilk alt ayn sonunda, Msrn nde gelen mzisyenlerinin albmlerinde yer
almtr. 1991 ylnda, ilk kez bir Trk darbuka icracs olarak ilk solo darbuka albmn Msrda
kaydetmi ve Ahmed-i Trk (Trk Ahmet) olarak tannmtr. 1994 ylnda stanbula
dndnde, Msrdan geldii iin kendisine Msrl denilmi, Trkiye ve dnyadaki tannrl
Msrl Ahmet olarak yaygnlamtr. 1998 ylnda ikinci kez Msra gittiinde, bu kez tekniini
gelitirmek zere inzivaya ekildii Sina lnde kompozisyonlar da bestelemeye balayarak,
yaklak sene boyunca tekniini olgunlatrd bir sreten gemitir. 2000li yllarn banda
Trkiyeye geri dnen Msrl Ahmet, darbuka icracln sadece fiziki ve sanatsal olarak deil,
zihinsel ve ruhsal adan da hayat tarz olarak benimsediini ifade etmektedir.

Darbuka Tarihesi
Dmbelek (Trkiye)
nceleri daha ok (Farsa) dmbelek olarak yaygnlaan darbuka (Arapa), toprak gvdesinin
krlgan ve derisinin akort problemli olmas nedeniyle Anadolu corafyasnda daha ok kadnlarn
elencelerde, ocuklarn da oyuncak olarak kulland bir halk algs olarak kalmtr. artlara gre
deien malzemelerle beraber doal olarak icra teknikleri de deien algnn sosyal stats,
tarihsel ve kltrleraras kullanm, farkl halklarn elinde ok kltrl bir perspektif ile btn bu
MZK VE KLTREL DOKU
Esra Karaol

207

etkileimlerin ok geni bir zaman srecini kapsamas kltrel haritasnn karlmasn
zorlatrmaktadr.

Bakr Darbuka (Trkiye)
1930lu yllardan itibaren Cumhuriyetin ilk darbuka icraclarndan Hasan Tahsin Parsadann
(1900-1954), kendi imalat bakr darbukalar pek ok ta plakta icra etmesiyle Trkiyede bakr
darbuka kullanm yaygnlamtr. Arap lkelerinde kullanlan standart toprak darbuka formu ise,
mzikal etkileimle (Irakl Murat gibi) Orta Doulu icraclarn 1980li yllardan itibaren
Trkiyeye getirdii bilinen, fakat materyalinin yaygn olarak kullanlan bakr darbuka fiske
tekniiyle icrasna msait olmamas nedeniyle, ancak Msrl Ahmetin gelitirdii toprak darbuka
teknii ile yaygnlamaya balamtr.

Toprak Darbuka (Msr)
Darbuka algsnn atalar olarak kabul edilen kadeh ekilli davul ailesi (goblet drum), M..
dnemlerden gnmze eitli uygarlklara yaylma ve ekil deitirmesiyle beraber
isimlendirilmesinden, kullanm alanlarndaki konumuna kadar deiim gstermektedir. Darbuka,
Kuzey Afrika kkenli bir alg olmasna karn, Afrika kkenli dier ritim alglarnn dnya
zerindeki poplaritesini yakalayamamtr. Belki de Orta Dou ile zdeletirildiinden, kimi
mzik evrelerinde hkim olan oryantalist bak asna maruz kalmtr. Ancak, yeni yzylla
birlikte teknik gsteri bakmndan Msrl Ahmetin kltrel bir taycl sz konusudur.

ift Darbukada cra
Msrl Ahmet Msrda yalnzca kalp atmak iin kullanlan deholloyu (bas darbuka) hem solist
olarak, hem de tiz ve bas eklinde iki ayr darbukay birinde kalp atp, dierinde solo alarak
beraber kullanmaktadr. Bylelikle parmaklara ve ritimlere uygulad blerek kullanma tekniini
darbuka icrasna da fiilen yanstmtr.

MZK VE KLTREL DOKU
Esra Karaol

208

Trk ve Arap Teknikleri
Trk teknii: Trk stili bakr darbuka algsnda uygulanan, sol el baparmann dier parmaklara
aklatlarak (finger snap technique) aaya ve yukarya doru hareketlerle icra edildii fiske tekniidir.
Arap teknii: Msra zg toprak darbukada sol el yzk parma kullanlarak icra edilen bir
tekniktir.

Msrl Ahmet Teknii
Darbukada dm ve tek olarak adlandrlan iki ana ses etrafnda ekillenen tipik bir icra anlay
vardr. Ancak Msrl Ahmet farkl tnlar elde etmek iin eitli el, parmak ve frekans kesme
teknikleri kullanarak bu temel seslere alternatif olabilecek zengin bir ifade aral ve algya
elikiliin tesine geen etkileyici bir pozisyon salamtr. cras birbirinden bamsz parmak, el
ve kol koordinasyonlaryla olduka dikkat ekicidir. Sol elin iaret ve yzk parmaklar, Msrl
Ahmetin srekli gelitirmekte olduu tekniini anlamadaki kilit noktadr zira parmaklarn
birbirine zt hareketleri ile ortaya kan uyumlu birliktelik ritimleri ve dolaysyla kompozisyonlar
oluturan dengeyi yaratmaktadr. Tekniin geliimi darbuka tuesinin bilekten tm el ve parmak
hareketleriyle zenginletirilmesi ve gvdesinin de kullanmyla genilemitir. Bu teknik sayesinde,
darbuka ritmik kapasitesini ap melodik bir boyut kazanarak snrsz doalamaya olanak
salamaktadr.

Msrl Ahmet Tekniine Gre Toprak Darbukada Vuru Gsterimleri
Msrl Ahmet tekniine gre toprak darbukadaki vurular ve hareketler ile bunlardan tremi
ritmik kalplar hem yaygn geleneksel gsterimlerle, hem de ek tanmlamalar kullanlarak analiz
edilmitir. Vurular iin iki izgili vurmal alg portesi tercih edilerek, sa elle yaplan vurular iin
nota saplar aa doru ve alt izgi etrafnda, sol elle yaplan vurularn nota saplar da yukar
doru ve st izgi etrafnda gsterilmitir. Notasyonda vurularn hangi elle olduunu belirtmek
amacyla sa el iin R (right), sol el iin L (left) harfleri tercih edilmitir. Baz Bat notasyon
sembolleri (glissando vb.) ve sslemeler iin kullanlan iaretler ile kimi zaman farkl vurmal alg
sembollerinden de (slap vb.) faydalanlmtr. Ana balk olarak tek bir isimle adlandrlan
vurularn varyasyonlar sz konusu olduunda, bu varyasyonlar srasyla ana baln ksaltlm
sembol zerinden numaralandrlmtr (r. dm vuruunun varyantlar iin D1, D2 gibi).
MZK VE KLTREL DOKU
Esra Karaol

209

Msrl Ahmet tekniine ait vurular ve efektif sesleri oluturan hareketler kolay anlalmasna zen
gsterilmeye allm isim, harf ve rakamsal sembollerle aklanmtr. Notann stnde
vurularn adlarn simgeleyen harfler (r. tek vuruu iin T harfi), nasl alnacana dair
semboller (r. kapal bir vurusa +) ve/veya atfedilen parmak numaralar ile parantez ilerinde
hangi elle alnd belirtilmitir.

Dm Vurular
Darbuka almay renirken ve hatta dinlerken ilk olarak kulaa arpan ses, dm diye
anlamlandrlan bas sesidir. Bas sesi rettiinden notasyonda alt izgide ve kuyruu aa doru
gsterilen dm vuruu, darbukada sa elle ve baparmak hari dier parmaklar kapal ve dz bir
ekilde avu ii ile alnr. Dm vuruu byk D harfi ve tnlamay ifade eden ak bir vuru
istendiinde -Open- (O) sembol ile gsterilir. Standartlam bu gsterimin dnda Msrl Ahmet
tekniinin rettii ifadeler dorultusunda ortaya kan sa ve sol el kapal dm vurular ise bu
almada + (close) sembol ile gsterilmitir. Dm vurularna rnek olarak burada sa el ak,
sa ve sol eller ayr ayr kapal ve iki el beraber kapal vurular olmak zere, drt farkl ekildedir.

Tek Vurular
Dmden sonra dikkat eken ikinci temel ses, tiz sesleri veren sa ve sol el tek vurular st
izgide ve kuyruu yukar doru olarak gsterilir. Sa el tek vuruunda bilekten hareketle orta (3)
parman u ksmndaki ilk boum derinin kenarna gelecek ekilde, derinin kenarndaki kasnaa
en yakn yere vurulur. Bu vuruta aslnda iaret (2), orta (3) ve yzk (4) parmaklar deriye birlikte
temas eder. Msrl Ahmetin tek vurular T harfi, 2 ve 4 parmak numaralar ile gsterilmitir. Bu
parmak hareketleri zellikle trill (Msrl Ahmetin jargonunda
2
Trr) sslemelerini yaparken de
kullanlr. Tek vuru rneklerinden sa el orta (3), iaret (2) ve yzk (4) parmaklar, sol el iaret
ve yzk parmaklar ve iki el beraber olmak zere alt farkl ekildedir.
Bunlarn dnda, Msrl Ahmetin sa el orta parmakla alnan tek vuruunu (T1) deriyle
temas kesmeden ortaya doru kaydrarak (glissando) elde ettii etkili (effective) bir ses vardr. Kedi

2
Teknik terimler olarak tanmlanan ve burada mzik sanatnn zel dili olarak kabul edebileceimiz jargon, genelde
ayn anlam verebilecek baka ifadeler olmadndan aynen kullanlmaktadr.
MZK VE KLTREL DOKU
Esra Karaol

210

miyavlamasna benzetildiinden, onun taklidinden tretilmi bir kelime olarak miyav (meow)l tek
vuruu diye adlandrlmtr.

Tokat Vuruu
Bu vuru, dm vuruundan ayrmak iin alt izginin stnde gsterilmitir. Sa elle ve baparmak
hafif bkk olacak ekilde dier parmaklar da kapatlarak tm parmaklarn deriye temas etmesiyle
avu ii ile alnr. Tokat vuruu, byk S (Slap) harfi ve X sembol ile gsterilmitir.

Kesme vuruu
st ve alt izginin ortasnda gsterilmesi uygun bulunan kesme (cutting) vuruu her iki eli
kullanarak alnr. Sol el tek vurularndan kan tonu, kapal ve kesik duyurmak iin sa el yardm
ile kullanlan bir tekniktir. Kk k harfi (k) ve kapatmay simgelemek iin de altna konulan ksa
yatay izgi (-) sembol ile gsterilmitir.

Kik vuruu
Msrl Ahmetin sol el iaret parman 45 derecelik bir ayla kasnaa vurarak elde ettii tiz bir
sestir. Bu vuruun st izginin de stnde st izgili nota ve byk K harfi (K) ile gsterilmesi
uygun grlmtr.

Sprme hareketi
Sprme vurutan ziyade, baparman dndaki sa el parmaklar, parmak ular ya da tm
trnaklarn paralel olarak derinin yzeyine srtlmesi hareketiyle elde edilen etkili bir sestir. Msrl
Ahmet tekniine ait bu sesin almada sprme ad verilen Fotoraf 1deki hareketin, alt izginin
altnda st izgili nota ve yan yatm S harfi () ile gsterilmesi uygun grlmtr.
MZK VE KLTREL DOKU
Esra Karaol

211

Fotoraf 1. Sprme hareketi (kiisel ariv)

Msrl Ahmet Tekniinin cra Analizi
Msrl Ahmet nce kltrel mirasn zmseyerek; zaman ierisinde bireysel dinamiklerini de
kefedip iselletirdii farkl stilleri yeniden kurgulam ve kendi ifadesiyle gelenek ve orijinallik
kavramlarnn bir arada yorulduu bir tavr oluturmutur. Msrl Ahmet tekniinin icra
analizinde mevcut durumu tespit edebilme zerine odaklanlmtr. Mzii oluturan temel
unsurlardan biri olan ritmik doku zerine younlarken icrada standart kalplar retmekten ziyade
bu yorum farkllklarn slup zenginlii olarak deerlendirmek ve icra analizi ile vcut bulan farkl
ritim cmlelerini deifre etmek gerekmitir.

Drt Zamanl Kompozisyon
Vahde ritmi
Arap ritim rneklerinden seilen Vahde, kelime olarak Arapada (wahed) bir/tek anlamna
gelmektedir. ekil 2deki ritme bu adn verilmesinin temel nedeni, ritimler tasnif edilirken ilk
sraya konmasdr. Gnmz Msr ve Levant blgesinde ska duyulan bu ritmin duraan ama
ssl bir tarz ve birok varyasyonu mevcuttur (Racy 2010: passim).
MZK VE KLTREL DOKU
Esra Karaol

212

ekil 2. Vahde ritmi
3

Sksk-ta ritmi
Msrl Ahmetin kendi ritim rneklerinden biri olan bu ritim rencileri tarafndan, daha nce
aklanan sprme () hareketinin darbukann derisinde kard etkili sese atfen isimlendirilmi
bir ritimdir. Sksk-ta ritmi ekil 3teki gibi icra edilmektedir.

ekil 3. Sksk-ta ritmi

3
Karaol 2011: passim
MZK VE KLTREL DOKU
Esra Karaol

213

Rumba ritmi
Latin ritim rneklerinden biri olarak seilen Rumba ritmi, zevkli ritimlere sahip ok eitli danslar
artran Kba orijinli iki veya drt zamanl bir eit Latin Amerika mziidir. ekil 4teki gibi,
4/4lk zaman cetveli ierisinde drdnc vuru vurgulanr.

ekil 4. Rumba ritmi
Tihai ritmi
Tihai (Tr: tehay), Hint klasik mziinde sk bavurulan ksa dngsel ritmik formlardr. Tala denen
ritmik motif dnglerinin ya sonunda ya da ncesinde yer alan ve totalde kez alnan ritmik bir
terimdir. En sade formuyla mzikal materyalin kere tekrarlanmasdr. Uygulamada ska
grlen, deikenlerden biri veya birkann eitlemesidir. Tehayn uzunluu veya karmakl
MZK VE KLTREL DOKU
Esra Karaol

214

iin bir limit yoktur. r. senkoplar ierebilir ve/veya aksanlar vurgusuz notalara kaydrlabilir.
eler arasnda eslerin kullanm da bir faktrdr (Saxena 2008: passim). Msrl Ahmet tarafndan
icra edilen bir tehay formu, iinde bir doalama rnei betimler ve hece atlamalar bala
niteliindedir. Kulland tehaylardan birine rnek olarak dm, tek vurular ve trr lemeleri il e
yukardaki ritim verilmitir.

Arap (4/4) kompozisyon
Kumbilleyli ritmi
Msr, rdn ve Lbnanda K harfi telaffuz edilmediinden, aslnda bu ritim adn umbilleyli
olarak telaffuz edilen bir tekerlemeden almtr. Bu tekerlemenin asl: Kum bil leyli, kum bis subh ene
olup, anlam Ben gece de kalkarm, sabah da kalkarm olan bir Arap arksndandr. Ritimle
birlikte atlan kalp cmleleri, solo kalb olarak da duyurulan maksum ritmidir. ekil 5teki ritim
alnrken de darbuka orkestras ikiye blnerek ilk grup ritmi alarken, ikinci grup da bu ritme
elik eden kalp cmlesini almaktadr. Gruplar yer deitirerek kalp atanlar dm, tek ve kesme
vurularndan oluan ritmi, ritmi alanlar da kalp cmlesini alarak tekrarlarlar.

ekil 5. Kumbilleyli ritmi

MZK VE KLTREL DOKU
Esra Karaol

215

Zeffe ritmi
Zifaf ile ayn kktendir ancak yaygn kannn aksine zifaf gerdekle deil dnle ilikilidir. Zifaf
aslnda dn gecesi demek olup, zeffe de gelinle ilikili bir dn mziidir. Arlkl olarak
Lbnan ve rdn ritmi olduu bilinmektedir. crada ilk llerde tekrarlanan dm ve tokat
vurular, ikinci llerde trr lemeleriyle eitlendirilmekte ve her iki lde bir son vuruta
vokal elii olarak zlgt duyurulmaktadr.

Dokuz zamanl kompozisyon
Msrl Ahmet Ritimleri 3
Kompozisyonlarda kullanlan geleneksel ritim kalplarnn dnda kalan isimlendirilmemi ritimler
Msrl Ahmetin kendi ritimleri olduundan numaralandrlmtr. ekil 6daki ritim 3, nce
hecelemeler (konakkol) eklinde duyurulduu haliyle, yani notalarn zerindeki vurgulara gre icra
edilmektedir.

ekil 6. Msrl Ahmet ritimleri 3
MZK VE KLTREL DOKU
Esra Karaol

216

Genel Sonu
Geleneksel yapy gnmz anlatm biimlerine dntrerek kresel bir dil yakalayan Msrl
Ahmet znesinde; ada ritim bakalamn, ritmik zenginliin gerektirdii zel teknik ve
yaklamlar somut karmlara dntrebilme abas gdlmtr.
Gelenei kuramsal bak asyla harmanlayarak, darbuka algs ve icraclarna dair konular ortaya
karma ve/veya literatrde gncel tartmalar ama ihtiyac tespitinden hareketle, darbuka
algsna dair konulara akademik anlamda bir saha oluturulmas gereklilii vurgulanmaya
allmtr.

Referanslar
Karaol, Esra. 2013. Msrl Ahmet: toprak darbuka teknii ve icra analizi 2 Porte Akademik
Mzik ve Dans Aratrmalar Dergisi zel Says. 6:
Karaol, Esra. 2013. Toprak darbuka: tarihesi, yapm aamalar ve boyutlar Akademik Bak
Uluslar aras Hakemli Sosyal Bilimler E- Dergisi (http://www.akademikbakis.org). 34: 22
Karaol, Esra. 2012. Msrl Ahmet: toprak darbuka teknii ve icra analizi 1 Porte Akademik
Mzik ve Dans Aratrmalar Dergisi Makam almalar zel Says. 4: 8-23.
Karaol, Esra. 2011. Msrl Ahmet: Toprak Darbuka Teknii ve cra Analizi Doktora Tezi, stanbul
Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul: Trkiye.
Racy, Ali Jihad, Jack Logan. 2010. Arap mzii nedir? Musiki Dergisi
(http://www.musikidergisi.net?p=1172).
Saxena, Sudhir Kumar. 2008. The Art of Tabla Rhythm-Essentials, Tradition and Creativity. New Delhi.

MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

217

DL-MZK LKS EKSENNDE YAPILANAN TRK HALK MZ YRESEL
AIZ ZELLKLERNN FONETK NOTASYONU

Gonca Demir
1

gnc.dmr@windowslive.com

Abstract
Phonetic Notation of Turkish Folk Music Local Dialetic Characteristics Based on the
Axis of the Reletionship between Language-Music
That one of the most effective tools used to pass down the customs/traditions to next generations are the traditional
musics of these nations; that the folk music of every nation is performed by local dialectic characteristics, the local
dialectic characteristics form the key point of teaching this music; that local dialectic characteristics in the folk music
should be transferred to next generations without being changed for the continuity of the national culture are known
by musicology/linguistic resources/authorities.
The fact that local dialectic characteristics which have been registered by the MEB/TDK can not be transfered into
our written language with the 29-letter Latin alphabet, that these features can only be written with the
Transcription Signals of TDK, that this is also the same in other world languages have been approved being
determined by International Phonetic Alphabet (IPA). It has been documented that Turkish/other litterateurs
around the world have solved the problem within their own responsibility areas, that the sounds which arent
included in the national alphabet, but whose presence cant be denied, which can be accepted seperately from each
other/local articulation differences which are formed due to the combination of these sounds should be read/written
with Transcription Signals of TDK/IPA.
The responsibility areas of Turkish folk music authorities are to start a parallel application to this important
development on behalf of the THM education/to start the transfer process of Transcription Signals of the TDK
which are included in Turkish Scientific Transcription Guide/IPA sounds which are available in IPA Manual
Booklets into the curriculum/notation system of Turkish folk music Turkish music state conservatory which has
been founded on the basis of preserving/teaching local dialectic characteristics.
In the transfer process of proposed system into the educational-doctrional practices, the preference of phonetic
alphabets whose presence/persistence have been trademarked by local/global standarts will be important for the
validity/the consistence of Phonetic Notation System of Turkish Folk Music.

1
Ar. Gr; stanbul Teknik niversitesi Trk Musikisi Devlet Konservatuar
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

218

Giri
Etnomzikolojide dilbilimsel yaklamlar ekseninde; dilbilim ve mzikoloji arasnda yakn bir iliki
olduunu ne sren ve ncelikle dile-dilbilimsel verilere dayandrlan etno-bilim aratrma
sonularna gre; dier mzik disiplinleri arasndan fark edilebilir bir biimde syrlan, etno-
mzikoloji almalarna kolaylkla adapte edilebilen, kltrel veri aktarcl grevini stlenmesi
dolaysyla etno-bilim alannda yeri yadsnamayan dilbilim; disiplinler aras geililii salayan bir
bilim dal olarak tanmlanmtr (Stone, 2008: 51-53).
Ele ald bir mzik eserini ne-neden-nasl vb. gibi ynlendirici sorulara yant arayarak
mzik-d ilikilendirmelerle aklama abasnda olan mzii incelemenin temelde herhangi bir
eyi incelemeden fakl olmad, incelemenin ama ve hedefinin dorudan ya da dolayl olarak
mzik ile ilgili bir sorunun zmlenmesi ve byle bir temel zerinde mzik incelemesinin baka
inceleme alanlaryla ayn ama ve hedefi paylat vurgulanmtr (zer 1997: 1-25).
Mziin kendi bana bir dil olup-olmad hakknda sonu gelmeyen birok tartmann
varlna ramen mziin karakteristiini anlamaya alan diyalektologlarca dilbilimsel teorilere
bavurulmu ve bu bavurularn ilki dil olarak mzik bal ad altnda kategorize edilmitir. Bu
snflandrma ile birlikte mzik cmlesini tpk kelimelerle kurulu bir dil gibi ele alp inceleme,
mzikoloji alannda retilmi bilgiyi baka alanlarda edinilmi bilgi ve tecrbe ile yeniden ele alma,
farkl alanlarda gelitirilen baz yaklam, teori ve uygulamalar mzikoloji bilimine de katarak
farkl almlar yakalama ve interdisiplinerlik potasnda retilen bilgiyi deerlendirme mmkn
hale gelmitir (Dobrian 1992).
Dnya mziklerini yazmada ezgiye mi yoksa seslendirme biimine mi nem verilmesi
gerektii tartlr olmasna ramen szl mziklerdeki rol anlalan dilbilim, ilk dnem halkbilim
almalarnda gelitirilen kuramlar dorudan doruya etkilemitir (Kaplan 2008: 50-51).
Dnya mziklerini incelemek zere yola kan, disiplinleraras ibirlii ile baarya ulaan,
mzikoloji, etnoloji, filoloji, diyalektoloji, linguistik, fonetik vb. gibi disiplinler ile dayanma
iinde olan etnomzikolojinin mzik ve dil balamn aratran mzikolinguistik ve mziksel
anlatm aratran mziko-semantik ile sk bir iliki ierisinde bulunduu vurgulanmtr (Kaplan
2008: 76-77).

MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

219

Dilin dilbilimsel zellikleri ile mziin mzikolojik zellikleri ekseninde dil-mzik
ilikisi
Dilbilim ve mzikoloji kaynaklar; dil-mzik ilikisi ekseninde yaplanan ve trklerin icra
boyutunda varln srdren yresel az zelliklerinin oluum ve geliim srelerini u bilgileri
vererek aklamaktadr. nsanlar tarafndan iletiim arac olarak kullanlan dil ve mziin ana
malzemesi insan sesidir. Konuma dilinde kullanlan insan sesinin ritim ve melodisinin daha
geniletilmi bir formu ise mzik dilidir. nsanolu iletiim ihtiyacn gidermek amacyla dier
bireylerle uzlaarak nesne ve kavramlar iaretlerle sembolletirmi, her sembole karlk gelen bir
ses belirlemi ve bu sesleri belli bir formda kararak konuma dilini retmitir. Konuma dilinde,
dilde tutumluluk yasas-dilde keyfi zenginletirme-dilde tasarm-duygusal dil-iselletirilmi dil-dil
estetii vb. gibi dilbilimsel yasalara uygun olarak iletiimini sesiyle salayan insanolu, bu
iletiimini daha ikin, daha etkileyici, daha ahenkli ve daha estetik bir forma dntrmeyi
tasarlam, bu amac dorultusunda sesini konuma dilinde kulland biiminden daha deiik bir
formda kullanm, nihayetinde de ikinci bir iletiim sistemi olarak mzik dilini retmitir. Her
toplumun mzik dilinin, dier toplumlarn mzik dilinden farkllklar gstermesi toplumlarn
konuma dili ile dorudan alakaldr. Her dilde kavram ve nesneleri iaret eden semboller farkl
olduu gibi, bu sembollere karlk gelen insan sesleri de farkl farkldr. Doaldr ki her toplum,
konuma dilini mziinde de nve olarak kullanm ve mziinde kullanlmak zere ikinci bir dil
retme ihtiyacn gereksiz grmtr. Mzik dilinde, konuma diline gre farkl olan eylerden
biri; konuma dilinde kullanlan insan sesinin ritim ve deviniminin deitirilerek yeni bir formda
kullanlmasdr. Her toplum ak ya da gizli anlamalarla, mziinde kulland insan sesi formunu,
geleneksel olarak belirlemi ve mziini de bu formlar erevesinde icra etmitir. Bilimsel
ereveden bakldnda, dil-mzik ilikisi ekseninde irdelenen; halkn konuma dili ile trklerin
icra boyutunda varln srdren Trk halk mzii yresel az zellikleri arasndaki etkileim;
alar boyu dil ve mzik dili ekseninde cereyan eden dng ve domino etkisinden baka bir ey
deildir. Yresel syleyi zellikleri ile icra edilen trkler ve yresel konuma biimleri arasnda
sk bir etkileim ve kombinasyon ilikisi bulunmaktadr. Birok zellii ile birbirine benzeyen dil
ve mzik arasndaki etkileimler srasnda, bazen dilin mzie, bazen de mziin dile baskn
geldii dilbilimciler ve mzikologlar tarafndan tespit edilmitir. Dildeki zelliklerin kimi zaman
biri, kimi zamanda birka birden mzie yansmakta, mzik dili de zaman zaman ayn etkiyi dilde
yaratmaktadr. Dil-mzik ilikisine bal olarak trklerde varln srdren yresel az
zelliklerinin srrn zebilmek iin; her iki alanda bulunan ortak zellikler ile farkl yapdaki
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

220

zelliklerin etkileiminin dilbilimsel ve mzikolojik kaynaklar ekseninde incelenmesi
gerekmektedir (Demir 2011: 5-6).

Az kavramnn dilbilimsel ve mzikolojik eksende tanm
Dil-mzik ilikisi ekseninde geleneksel ilintilerle belli edebi ve mzikal kalplar oluturularak icra
edilen trkleri dier mzik trlerinden ayran en nemli iki zellikten birincisi; resmi yaz diline
gre ses, ekil ve anlam bilgisi zellikleri deitirilen yresel azlarda varln srdren edebi
metinlerin trk sz olarak kullanlmas, ikincisi ise; yresel mzik geleneinin icra boyutunda
varln srdren mzikal kalplara uygun bir slupla alnp-sylenmesidir. Resmi yaz dili ile
transkripsiyon edilemeyen yresel az zelliklerinin Trk Dil Kurumu eviriyaz aretleri ve
Uluslararas Fonetik Alfabe sesleri ile transkripsiyon edilebilecei dilbilim ve mzikolojinin
tespitleri arasnda yer almaktadr (Demir 2011: 42).
Az kavram; ayn kkenden gelen st sistem durumundaki bir standart dile bal
bulunan, yazl bir gelenek oluturamama sebebiyle resm ortamlarda kullanlmas tercih
edilmeyen, iletiim alan yaz diline oranla daha snrl olan yerel konuma biimleridir. Bir dilin
veya bir dile ait lehenin daha kk yerleim birimlerinde yaz diline oranla birbirinden az ya da
ok ayrlan konuma biimleri, linguistik ekiller kompleksi ve belli topluluklara zg szl
anlatm yollarnn tmdr (Korkmaz 1992). Bal bulunduu ana dil iinde ses, ekil ve anlamca
farkllklar gsteren, mahalli hususiyetler tayan ve kendine has kelime daarc bulunan belli
yerleim blgelerine zg konuma dilidir (TDK 2005).
Halk dili; resmi ortamlarda kullanlmaktan kanlan, yazl bir gelenek oluturamam,
iletiim alan snrl, saygnl standart dile oranla daha az olan ve okullarda retilemeyen yerel
konuma biimleridir. Bir szcn ekimi veya sylenii lkenin farkl yrelerinde domu,
yetimi kiilerde farkllk gstermektedir. Ancak, yresel az zelliklerine gre konuan kiiler,
deiik evrelerden kimselerle yazl ve szl iletiim kurarken, yresel syleyi biim ve
zelliklerini deitirme, standart dile has syleyie uyma gereini duymaktadrlar. Standart dil ile
halk dili arasnda ses zellikleri-szck seimi-eitlilii vb. gibi dilbilimsel zellikler ynnden
ok eitli farkllklar ortaya kmaktadr (Aksan 1979 I: 84- 87).
Trk Halk Mzii rnlerinin incelenmesinde ncelikle yerellik, yresellik kavramlar
zerinde durulmaktadr. Yerel kavram, mahalli anlamnda olup, szl kltr rnleri iin yresel
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

221

terimi ile ou zaman e anlaml olarak kullanlmaktadr. Herhangi bir yreye zg szel kltr
rn o yrenin kltrel karakteristii ile biimlenerek yerel ya da yresel nitelikler
kazanmaktadr (Altnay 2008: 5-7). Trk Halk Mziinde az kavram; byk lde serbest
ritimli kalp ezgi ve okuyu sluplarn ifade eden bir eit okuyu slubu, tek bana hem bir
diyalekt kullanm, hem bir kalp ezgi, hem bir yresel tavr, hem de kiisel bir slup ve ou
zaman szle anlatlamayacak bir icra biimidir (enel 2007: 66).
Bir esere dair karakteristik zelliklerin btnleyicisi olup, dilin kullanm zelliklerini
vurgulama ynyle bir mzik terimi olarak mzik terminolojisindeki yerini alm olan, yresel
al-syleyi teknikleri arasnda eitli ayrt edici zelliklerin olumasnda etkin rol oynayan, bir
eserin icras esnasnda sesin az iindeki ekilleniini (hangi harflerin, hangi seyir yaps iinde,
hangi pozisyonda ktn belirleme vb. gibi), belirli bir blgedeki mzikal alkanlklar ve bu
alkanlklar ile ekillenmi olan mzikal gelenein adlandrlmas iin kullanlan teknik bir terimdir
(Haciolu 2009: 23-24).
Genel dil iskeletini koruyan Trkenin, eitli etkiler sonucunda yre ve blgelere gre
vokal konsonant bakmndan telaffuz deiikliine uramas olarak tanmlanmtr (Parlak 1990:
24).

Az dokmantasyonunun dilbilimsel ve mzikolojik eksende gereklilii
Szl iletiim arac konumunda bulunan azlara zg szel ifadelerin, yazya geirilmesi, tek
seferlik bir dilsel davran olmaktan karlp tekrarlanabilir duruma getirilmesi olarak tanmlanm
olan az dokmantasyonu, yresel az zellikleri ile konuan az konuurlarnn soyut dilbilgisi
yetilerinin tanmlanabilmesi, dilin kendine zg yapsnn incelenmesi, dilde var olan byk
yaratc zenginliin belirlenebilmesi ve bylece idealize edilmi tek biimli dil anlaynn
temelsizliini ortaya koymas asndan olduka nem tamaktadr. Azlar, gelecek kuaklara
eskiden olduu gibi gl bir ekilde aktarlamamakta, eitli nedenlere bal olarak tarihin hibir
dneminde olmad kadar hzl-kkl bir biimde deimekte ve birincil zelliklerini
yitirmektedir. Bu nedenle, geri dndrlemez biimde kaybolmalarndan nce mmkn olduu
kadar ok azn mmkn olduu kadar ok malzemeyle belgelenmesi byk nem tamaktadr
(Demir 2009: 185-186).
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

222

Szel sanatsal bir performans tr olarak tanmlanan trklerde kullanlan dilin
zellikleri
Bal bulunduu toplumun sosyal deerleri ve eitli kltr unsurlar ile beslenip ekillenen folklor
mahsulleri, bir milletin ortak yaratclndan doan ve szl geleneklerle nesilden nesile aktarlan
anonim kltr verileridir. Zaman ve mekn snrlarn aarak yaygnlk kazanan ve karlkl etkiler
dolaysyla baka milletlerin folklorik zellikleri ile kaynaan folklor mahsulleri yazl ve szl
kaynaklar ile dorudan doruya dile dayanmaktadr. Folklora ekil veren ve millilik vasf
kazandran unsurlarn banda gelen dil folklor mahsullerinde, folklor mahsulleri de dilde varln
srdrmektedir. Yaz dilinin snrlayc-dondurucu basksndan uzak bir biimde Standart
Trkeye ve yaz diline paralel bir ilerleme kaydederek varln szl gelenek halinde devam
ettiren ve bal bana bir kltr hazinesi olan halk dili folklor zelliklerini tayan dil olarak
tanmlanmaktadr. (Korkmaz 2005: 282-293).
Kulaktan kulaa yaylan-kuaktan kuaa aktarlan ve szl edebiyatn en gzel
rneklerinden biri olan Trk; halk tarafndan benimsenip onun ifadesine brnen, yresel dil ve
mzik zelliklerini bnyesinde barndran (enel 1997-98: 1-3); bir milletin esasn tekil eden
byk ktlenin kendi kendine yaratt z mzik dili ve halk ruhunun sesle ifadesi (Ynetken
1961: 2362-2364) olarak tanmlanmtr. Geleneksellie, szl aktarma, blgesel-etnik bir temele
dayanan ve kk gruplar arasnda ska bavurulan bir iletiim biimi olan (Titon 1999: 59-62);
halk iirinin mzikle birliktelii ve ezgisel yapsnn kullanll dolaysyla yaygnlaan (Kaynar
1996) trklerin dili ounlukla akc ve zengin bir konuma diline dayanmaktadr. ok yaln,
sade, samimi ve bir o kadar da renkli halk az trklerde varln srdrmektedir (zbek 2009:
28-29).

Trk halk mzii yresel az zelliklerinin fonetik notasyonu
Yzyllarca tamamen szl kltrn doal bir sonucu olarak kulaktan kulaa aktarlma yoluyla
gnmze kadar ulaan, kuramsal boyutu bakalarnca ok daha sonra oluturulan ve gerekte
tmyle edimsel bir nitelie sahip olan geleneksel musikilerde esas olan etmen kuram deil
uygulama ve seslendirme teknikleri olarak grlmtr. Notaya alnma gibi halk musikisine ilikin
kuramlarn bu ezgilerin ortaya klarndan ok daha sonra mzik bilimciler tarafndan saptanm
bir takm kurallar ve snflandrmalardan ibaret olduu bilinmektedir. Yerel musikilerde kuram
edimden karlmaya allmakta, musikiyi yazmaya (saptamaya) yarayan notalama geleneksel
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

223

musiki evrelerince tm boyutlar ile yeteri kadar bilinmemekte ve tam olarak anlalamamaktadr
(Gedikli 1997: 58-63).
Bir mziin temel saylan zelliklerini sabitlemeye (bat mziinin temelinde yatan bir olgu
olan mziin kda aktarm) ynelik olan nota yazs ilk olarak kuramsal ynergeler eklinde
ortaya kmtr. Tarih boyunca srekli olarak kuram ve uygulama arasnda arabuluculuk yapan
nota yazsnn tnsal varlnn eksiksiz bir biimde aa karlp anlalabilmesi iin zgn tnsal
grntnn incelenmesi ve seslendirilmesi gerektii vurgulanmtr. Nota yazm tekniklerinden
biri olan geleneksel notalama tekniinin sahip olduu yksek nitelikler gnmzde gz ard
edilmektedir. Yzyldan daha uzun zamandr srdrlen reform denemeleri sonucunda oluan
geleneksel nota yazs ok eitli trde mzik kltr meydana getirebilmeyi her eyden nce
perdeleri ve sreleri grsel olandan tnsal sonucu ortaya karacak derecede grme duyusuna
iletebilme becerisi sayesinde gerekletirmitir. Geleneksel notalamann tmden kenara
atlmamas, yazm kalitesinin ykseltilmesi ve gereksiz bir biimde geleneksel olana kar
klmamas gerektii vurgulanmtr (Pekolu 2007: 1, 21, 53).
Nota yazlar icat edilip kullanlmaya balandnda baz eserler notaya alnp sabitlenmeye
alld halde nota yazlarnn kullanlmad dnemlerde kulaktan renilen szl musiki
eserleri nota yazlarnn yeterli olmaylar nedeni ile gnmze kadar salkl bir biimde
aktarlamam ve bu durum musikinin snrlanmasna neden olmutur. Geleneksel mziin
korunmas, aratrlmas ve seslendirilmesi zerine kurulu atlmlarn tartma alnndan planlama
ve uygulama alanna gtrlmesi gerektii vurgulanmtr (Gnay 1988: 65). Dilbilimsel
gelimelere paralel bir uygulama balatan mzikologlarca zellikle ehirli mzikler ile yerel
mziklerin yazya geirilmesi srasnda birbirinden farkl yazm teknikleri kullanlm ve halk
mzii notalama tekniklerinden biri olan eviriyazm tekniinin yerel mzikleri yazya geirme
srecinde pek ok imkn ve kolaylk salad vurgulanmtr (Duygulu 2006: 210).

Fonetik bilimi ve zellikleri
Bir dilin seslerini boumlanma noktalar, boumlanma zellikleri ve dilsel iletiim dizgesindeki
ilevleri asndan inceleyen, konuma seslerinin eklemlenmesi (articulatory), nakli (transport) ve
alnmas (receival) ile ilgili bir dilbilim dal olan fonetik, bu alma alanna karlk, eklemleme
(articulatory), akustik ve iitim fonetii (auditory phonetics) olmak zere brana ayrlmaktadr.
Fonolojik balamdan bamsz olarak, seslerin detayl tanmyla ve konuma seslerinin fiziki
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

224

ynyle ilgilenen fonetik, konuma seslerinin tam bir transkripsiyonunu vermek iin
kullanlmaktadr. Dil almalarnn zorunlu altyaps olan fonetik (Roach 2001: 10); seslerin
oluumunu ve niteliklerini inceleyen, seslerin k yerlerini, k biimlerini, birbirleriyle olan
ilgilerini ortaya koyan, dilde zaman iinde oluan ses deimelerini inceleyen, konuma
organlarnn ileyiini, dil seslerinin akustik ynn inceleyen (er 2010: 14) hem bir bilim, hem
de bir sanat dal olarak tanmlanmtr (Laver 1994: 17-18).
Fonetik iaretler, dillerin doru telaffuz biimlerini renebilmek ve uygulayabilmek iin
kullanlan imlerdir. Alfabe harflerinin ya da yaz dilinde kullanlan herhangi bir dier iaretlerin
deil, zellikle konuma seslerini incelemektedir (Bloch & Trager 1942: 10).
Seslerin akustik analizlerini incelemesi dolaysyla fizik, dil organlarnn nasl ilediklerini
irdeledii mddete fizyoloji, dile ait bir problemin zmleme yoluna gittii takdirde de dilbilim
ile ilgili olan, eitli alanlardaki meslek gruplarna ve sahne sanatkrlarna yaayan dillerdeki doru
telaffuzu reten fonetik, seslerin hangi organlar yardmyla ve nasl meydana geldiklerini
inceleyen bir bilimdir (ok 1951: 1-5).
Uluslararas terminolojide fonoloji olarak adlandrlan sesbilim temelini oluturan fonetik
(ses bilgisi), insann konuma organlarnn dzenli almasyla kard boumlu konuma
seslerini inceleyip, bu seslerin eitli dillerdeki kullanln reten, ses ve konuma organlarnn
konuma ve ark syleme esnasnda durumlarn inceleyen bir disiplindir (Selen 1973/9: 16).
Konuma seslerini (fonlar) inceleyen bir bilim dal olup fizyolojik (artiklatuvar), akustik
ve iitsel (odituvar) olmak zere ana dala ayrlm olan fonetik, dildeki sesleri nesnel bir e
olarak ele alp inceleyen bir bilim daldr. Verici ve alc arasnda dei toku yaplan ses akmnn
fiziksel, akustik ya da fizyolojik ynn ele almaktadr. Konuma eylemi srecini inceleyen fonetik
bilimi, dildeki seslerin karlmas (artiklation) srasnda konuma organlarnn ileyi biimi,
hangi seslerin bulunduu, bu seslerin nicelik ve nitelik zellikleri, ses sistemi, seslerin
snflandrlmas vb. gibi detaylar zerine eilmektedir (Ergen 1987: 148).
Fonetik, temel olarak 1. Konuma seslerinin retilmesi 2. Bu seslerin havada iletilmesi 3. Bu
seslerin dinleyici tarafndan alglanmas olmak zere alan zerinde almakta, Syleyi
(Articulatory) Fonetii-Akustik (Acoustic) Fonetii-Dinleyi (Auditory) Fonetii olmak zere 3 ana
branta deerlendirilmekte ve Syleyi (articulation) Fonetii, konumay salayan hareketlerin
tm olarak tanmlanmaktadr (Aksan 1979: 22).
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

225

Fonetik yaz (eviriyaz-transkripsiyon)
Dilde anlatm, yazl ve szl olarak zere balca iki yolda gerekletirilmektedir. Konuma szl
ifadeyi, yazma da yazl ifadeyi dourmutur. Yazl anlatmda dilin ifade arac yalnzca yaz iken,
konuurken sahip olduumuz eniyi karlayan imknlar yazda bulunmamaktadr. Bu bakmdan
gelimi, yksek seviyeye erimi kltr dilleri, konumada sahip olduklar anlatm zenginliini
yazda da salamay gaye edinmilerdir. Dilin yazya geirilmesinde uygulanan iml sistemleri
balca ikiye ayrlmaktadr: Sese dayanan ses imls veya fonetik iml ve kke ve ekle dayanan
kken imls veya ekilci iml. Fonetik imlda dilin her sesi yazda genel olarak ayr bir harfle
gsterilmektedir. Yani kelimeler nasl telaffuz ediliyorsa ylece yazya geirilmektedir. Bu
bakmdan fonetik iml, syleyii aynen veren imldr.
Fonetik, seslerin hangi kurallar dorultusunda nasl bir araya geldiklerini ve
seslendirildiklerini ortaya koyan ve dilin sesle ilgili btn kurallarn tespit eden bir bilimdir.
Fonetik imla seslerin yazllaryla ilgilenmektedir. nsan iletiiminde konuma dili yaz dilinden
daha ok kullanlmas sebebiyle aratrmalarda konuma dili verilerine de yer vermek gerektii,
yaz dili verilerinin grleni, konuma dili verilerinin ise duyulan ifade ettii, aratrmalarda
konuma dili verilerini ve bu verilerin doruluk orann tespit etmenin yaz diline oranla ok daha
zor olduu vurgulanmtr (Cokun 2008: 215, 240).
Sesleri karlamada ksmen greceli ses deerlerini temsil eden standart yaz alfabelerinin,
seslerin tespit edilebilen btn niteliklerini dikkate alarak yrtlen az aratrmalar alanndaki
almalarda yetersiz kald bilinmektedir. htiyalar karlama gerekesiyle oluturulan yeni
iaretler sistemine transkripsiyon alfabesi ve az almalarnda transkripsiyon harflerinin
kullanm ile oluturulan yazlara da evriyaz denilmektedir. Dilbilimde kullanld anlamyla
fonetik yaz, konumadaki seslerin sonradan tekrar retebilmesi iin zel yazl sembollerle
kaydedilmesi (Demiray 2008: 201-202) yaz dilindeki deil Anadolu azlarndaki syleyi
zelliklerinin telffuzdaki ses deerlerini dikkate alan zel alfabe iaretleri kullanlarak yazya
geirilmesi ilemi olarak tanmlanmaktadr (Korkmaz 2003: 59, 296).
Fonetik yazya geirme (trascription phontique) sistemi; seslendirme/boumlama zerine
younlamakta, kullanlan alfabe/ayrt edici iaretler mmkn olan btn ses ayrntlarn
gstermeye yetecek kadar zengin tutulmakta ve anlam en son dzeyde yerini almaktadr. Bu yazya
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

226

geirme tr daha ok yeni incelemeye alnan diller-azlar ve yabanc bir konuma dilinin syleyi
zelliklerinin betimlenmesi iin kullanlmaktadr. (Gemalmaz 2001: 4-5).

Szl gelenein yazya aktarm
Konuma sesi ve harf arasndaki ayrm ilk kez, dil ve konuma kavramlar arasndaki fark,
linguistiin aratrma konusu olmaya baladnda yaplmtr. Harf, gze hitap eden, yaz dilinde
grevi olan bir unsur ve yaz sisteminin deimez yesi olarak kabul grrken, konumann en
kk paras olan ses, konuma olaynda bir kereye mahsus duyulan bir birlik, ayn ekilde her
zaman sylenemeyen, harf gibi sabit olmayan, deiebilen, llebilen, analiz edilebilen bir e
olarak kabul grmtr. Konuma sesi ve harf arasndaki ilk ayrm yaplana kadar l harflerle
uraan bilginler, konuma dilinde fiziki ve fizyolojik en kk unsur olan sesle ilgilenmemilerdir
(Selen 1973: 22-24).
Henz yaz yokken insanlar duygu ve dncelerini szlerle anlatmaya almtr. Bu
bakmdan sz yazdan nce gelmektedir. Daha sonra yazl iaretler kullanlmaya balanm,
konuma dilinde iitilen sesler, yaz dilindeki iaretlere dntrlerek yazya aktarlm, bylece
dildeki anlatm yazl ve szl olmak zere iki yoldan gerekletirilmitir. Szl (oral) terimiyle
sadece konuarak, azla dile getirilen sylem; szel (verbal) terimiyle szle, kelimeyle ifade edilen
her eit bilgi, aklama vb. sz birimi veya dizisi ifade edilmektedir. Bu durumda szel terimi
gerek yazl gerek szl anlatm iermektedir. Szl terimi ise, kelimeyle ifade edilen, ama hibir
zaman yazya ve konumadan baka sz teknolojisine girmeyen anlatm tr olarak tanmlanmtr
(zkan 2009: 5-33).
Konuulan dilin yazlma sreci, bilinli yaratlm belirli kurallarn ynetimindedir. Dilin
szl nitelii yaznn bulunuuyla yeni bir geliim boyutu kazanmtr. Szl dil, her zamanki
dinamizmi iinde varln srdrrken, yazl dil (her ne kadar szl dilin zerine
temellendirildiyse de) kendini szl dilden ayr klc birtakm zellikler gelitirmitir
(otukskmen 2002: 54). Bir dilin temelini halkn szl dilinin oluturduu, szl dil ister yazya
gesin ister gemesin temel/asli olma zelliini hibir zaman yitirmedii, szl dilin zerine
oturtulmaya allan yapay dillerin ne kadar uralrsa uralsn hibir zaman szl dilin yerini
alamayaca, halk dilinin kendi dilinin en byk koruyucusu ve savunucusu olduu, gerek anonim
sz rnleriyle gerek yetitirdii yazar ve sanatlaryla kendi alannn snrlarn belirledii, insann
dil yetisiyle dilin kendisini ve ilk azdan kan sz sz teknolojileriyle nasl deitirdiinin
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

227

insanlk tarihi iin nemli bir dnm noktas saylmas gerektii, szl kltrden nasiplenen kendi
kltrmze anlay ve saygyla yaklam yollarnn belirlenmesinin nemi vurgulanmtr (zkan
2009: 5-3, 97-133).

Mzikolojik veri kaydetmede fonetik yaz (eviriyaz-transkripsiyon) kullanm
Trke yaz dilimizin de iinde bulunduu kken imlas veya ekilci imla yazlm dilde birletirici-
btnletirici amac gerei yresel az zelliklerini kaybetme eilimindedir. Sese dayanan ses
imlas veya fonetik imla yazlm syleyii aynen yanstan yazlmdr. Bu nedenle yresel az
zelliklerini yazya yanstma imknn tanmaktadr. Mevcut Trk Halk Mzii Notasyon Sistemi,
yresel az zelliklerini resmi yaz dilimizin yazlmna imkn tand lde yanstmaktadr. Yaz
dilimizin yazlmna imkn tanmad yresel az zellikleri bu notasyon sistemi ile
gsterilememektedir. Ayrca yresel konuma dilinden bamsz olarak sadece trklerin icrasnda
varln srdren mzikal az zellikleri de mevcut notasyon sistemi ile ifade edilmemektedir.
Bir lke veya belirli bir blge halknn maddi-manevi ve kltrel rnlerini konu edinen,
bu rnleri kendine zg yntemleriyle derleyip-snflandran-zmleyip-yorumlayan ve son
aamada da bir bileime vardrmay amalayan (Arseven 1977: 83-99); ulusal kltre ve evrensel
deerlere ulamada nemli kprlerden biri olarak kabul edilen yerel kltr aratrmalarnn
deeri; mziin sosyo-kltrel etkilerinin fark edilmesi ile bir kat daha artmtr. Bu alanda
gerekletirilecek almalarda zellikle kurumsal dzeyde daha sistemli ve zmlemeli sonular
elde edilebilmesi iin her trl teknolojik olanaklarn kullanlmas, Cumhuriyet Dneminde
lkemize davet edilen Batl mzikolog ve bestecilerin Trk Mzii hakkndaki grleri tekrar
irdelenerek Trk halk mziinin yeniden incelemelere tabi tutulmas (Altnay 2008: 199-200) ve
masaba etnomzikologlarn deerinin azalmas dolaysyla mziin kltr iinde incelenmesi
(Merriam 1960: 109-113) gerektii mzikologlarca vurgulanmtr.
Dilsel zellikler halk aznda btn gzellikleri, incelikleri ve dokunulmamlklaryla
varln srdrmektedir. Yrelerdeki syleni biimlerinin hangi tarz iaretlerle gsterildiini
belirleme, yurdumuzun muhtelif blgelerinde halk aznda yaayan dil varlklarn aratrp bilimsel
bir metotla sunmaya alma, gnden gne erimeye hatta kaybolmaya yz tutan kltr mirasn bir
an nce toplayp deerlendirme ncelikli grev olarak kabul edilmitir.
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

228

Mevcut harf sistemlerinin tmnn yresel syleyi (konuma) zelliklerini ifade etmekte
yetersiz kalacan dikkat nazarna alan aratrmaclar milli harf sisteminden farkl olan
transkripsiyon alfabesini kullanmlardr (Grkan 1994: IV-V).
Mzik trleri ierisindeki ayrcalkl yerini kaynan yresel az farkllklarnda bulan
kiiliinden alan ve yarnlar az farkllklarndan doan tavrn korumasna, deiim ve
farkllklamaya kar direnebilmesine bal olan halk mzii verimlerinde varln srdren sesler
transkripsiyon alfabesi kullanlmas yolu ile kaydedilebilmekte ve farkl sosyal evrelerde aslna en
uygun ekilde tekrar tekrar seslendirilebilmektedir. Transkripsiyon alfabesi kullanlmadan yaplan
tm derleme almalar eksik saylmakta ve kolay yoldan sonuca ulama gayretleri olarak
nitelendirilmektedir. Yaz dilindeki sesleri kullanarak eser seslendirme tekniinin eseri gerek
kimliinin dnda bir kimlikle takdim etmek anlamna geldii ve bu durumun bilimsel ciddiyet ile
yakndan uzaktan ilgisi bulunmad belirtilmitir (Akt 2007: 5-6, 11-12).
Pratisyen halkbilimcinin sahip olmas gereken entellektel ara ve gereler; derledii malzemeye
mmkn olduu kadar geni bir adan yaklaabilme, ok ynl bir yaklam ile musiki bilimi
dnda kalan bilim dallarndaki gelimeleri izleme, daha fazla nesnellie ve daha az yanll
sonulara erimek iin otantik belgelerle alma (enel 2000: 49-50); ok eitli ve ok evreli bir
dil olarak halk mziini inceleme (linguistik evresi), belgeleri mmkn olduu kadar kusursuz
olarak derleme, yorumlama ve ayrntlar ieren notlar alma (Saygun 1951: 7-10); ortaya karlmas
amalanan yapy gzlemlenebilende deil gzlemlenebilen gerein dil dzeyindeki
gerekliinde arama (Yksel 1995: 46); trkleri bilimsel derleme kurallarna uygun olarak yrenin
mziine hakim kaynak kiilerden derleme ve yrenin ses zelliklerini yanstan bir eviriyaz ile
metin haline getirme (zbek 2010: iii) (Bkz. ekil 4); yerel az derlemelerinde tarihsel kaytlar
dikkatli biimde yeniden gzden geirme ve gerek halk azndan yaplan derlemelerdeki yerel
telaffuzlar, gerekse resmi belgelerdeki imllar birletirebilme ztrk (2006: 104); halk
trklerinin icras srasnda yresel zelliklerin mmkn olduunca korunabilmesi iin notalamay
eksiksiz yapma, trk gftelerini yresel az yapsna uygun olan biimde fonetik iaretlerle
yazma (Duygulu 1995: 4) olarak tanmlanmtr.

Uluslararas fonetik alfabe (IPA)
1886 ylnda ulusal nitelikli alfabelerden ziyade uluslararas bir alfabe oluturulmasn kendine
ama edinmi olan bir fonetik kurumunun kurulmasn hedefleyen ve bunu ilk neren kii
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

229

Danimarkal fonetiki Otto Jespersendr. 1886 ylnda Pariste Dhi Fonetik Ticerz Asociecon (the
FTA) adyla kurulan, pek ok lkedeki dil retmenin katlm ve katksyla desteklenen, ye says
bir yldan daha ksa bir sre ierisinde 12 lkede 58e ulaan Uluslararas Fonetik Alfabe Kurumu
(IPA), Paul Passy liderliinde bir araya gelmi olan bir grup dil retmeninin, rencilerin yabanc
dilleri doru bir ekilde telaffuz edebilmelerine yardmc olma ve okullarda kullanlacak olan
fonetik simgelenim sistemi/rehberi oluturma temeli zerine kurulmutur. Uluslararas Fonetik
Kurumunun ad 1889 ylnda LAssociation Phonetique des Proffesseurs de Langues Vivantes
(AP) iken, 1897 ylnda LAssociation Phonetique Internationale (API)/ng. International
Phonetic Association (IPA) olmutur (IPA 2009: 193).
Uluslararas Fonetik Kurumunun (IPA) amac: sesbilim dal zerine yaplan almalar
tevik etmek ve bu bilim dalnn pratikteki pek ok uygulamasn ortaya koymak, dilin seslerini
anlaml ve yazl bir biimde gstermek, akademik fonetikilerin organizasyonu olmann dnda,
dil retmenlerinin kullanmna ak bir forum olarak varlnn srdrlmesini ve fonetik
biliminin geliiminin yan sra bu bilimin retimsel uygulamalarda kullanlmasn ve
yaygnlamasn salamaktr (IPA 2009: 194). IPA kurum konvansiyon ilkesi: sesbirim/fonem
ilkesi: Uluslararas Fonetik Kurumu (IPA); dillerin fonetik ve fonolojik yapsn kaydetmek,
telaffuzu renimine yardmc olmak, yabanc dil renenlere fonetik transkripsiyonlar salamak
ve pratik dilbilimsel ihtiyalar karlamak amacyla oluturulmutur. Dnyadaki btn dillerin
olas seslerini gsteren bir dizi sembol kurulumundan oluan IPA; konuma seslerinin
simgelenimini, ses kalitesinin ayrm ve farkllklarn, her bir sesin nasl oluturulduunu tarif
eden bir dizi fonetik sembol ve vurgu imi kullanmaktadr (IPA 2009: 159-160). Uluslararas
fonetik alfabe tablosu oluum sreleri; Ses ile harf birbirine kartrlmamas gereken iki kavram
olarak kabul edilmitir. Ses, szl anlatm ve anlamann (sesbilgisinin); harf ise yazl anlatm ve
anlamann temel ta olarak kabul edilmitir. nce sesle iletiim kuran insanolu, daha sonra
rettikleri sesleri resim, ekil ve harflerle ifade etme ihtiyac duymutur. Bu igdsel ihtiya
dorultusunda szl retimlerinin kalc olmasn salam ve birikimlerini gelecek kuaklara
aktarma imknna sahip olmutur. Sesleri yazda grnr hale getiren harfler ile dillerdeki btn
sesleri karlamann mmkn olmadn kabullenen fonetik uzmanlar, dnyadaki btn sesleri
karlayabilmesi iin Uluslararas Fonetik Alfabe (IPA) olarak adlandrlan bir alfabe meydana
getirmilerdir (Cokun 2008: 29, 232).
Uluslararas standartlarca varl ve kullanlabilirlii eitli alanlar zerinde tesillenmi
olan IPA; Uluslararas Fonetik Birlii tarafndan 1888 ylnda hazrlanan Uluslararas Fonetik
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

230

Alfabe (IPA); ses deerlerini uluslararas standartta yazya dkme amacyla oluturulan ve bu ama
dorultusunda kullanlan sembolik yaz trdr (Aasapan 2002: 19).
Uluslararas Fonetik Alfabe/Uluslararas Sesbilgisi Alfabesi; sesleri kat zerinde
gsterebilme, tm dillerdeki konuma seslerini rnek bir biimde kodlayabilme, dillerin doru
telaffuz edilmesini salayarak tutarsz ve keyfi yazmlarla ok sayda transkripsiyon (yaz evirimi)
sisteminin dourduu karklklar nleme, bir kelimeyi dierlerinden ayrmaya yarayan her ses
iin ayr bir sembol gelitirme amac ile iaret ve simgelerden oluturulmu standart alfabe
trdr. Uluslararas Fonetik Alfabe (IPA) oluum srelerinde temel olarak Latin harfleri
kullanlm, baka alfabelerden alnm harfler ise Latin harflerine uyacak bir biimde
deitirilmitir (IPA 2009: vii-viii). IPA; Akciersi nszler (Pulmonic consonants)-Akciersi
olmayan nszler (Non-Pulmonic consonants)-nller (Vowels)-Paralarst ses birimler
(Supresegmentals)-Ayrt ediciler (Diacritics)-Dier semboller (Other symbols) olmak zere alt
ana blmden olumaktadr (Pekacar & Dilek 2009: 580-581). Ayrca, Trke sesli ve sessiz harf
tablolarda yer almaktadr. (Bkz. ekil 2-ekil 3-Tablo 5).
Trk dili az aratrmalarnda uluslararas fonetik alfabe (IPA) kullanm
Trkiyede IPA harflerine yer veren ilk aratrma; Efrasiyap Gemalmaza ait olan Erzurum li
Azlar (1978) adn tayan aratrmadr. Kullanlan iaretlerin IPA (1945 srm) ve
Fundementadaki karlklar tablolar halinde gsterilmitir. IPAnn kullanld ikinci aratrma,
Hayasi Tooruya ait olan ve Bolu Az zerine yaplan aratrmadr. M. Kirchner tarafndan
hazrlanan Phonologie des Kasachien adl eserde transkripsiyon iaretlerinin listesi sunulmu ve
seslerin tantld giri blmnde de iaretlerin IPA karlklar parantez iinde gsterilmitir.
IPAnn kullanld bir baka aratrma, Trabzon li Azlarnn konu edildii Brendemoena ait
olan iki ciltlik eserdir. Trkiyede az metinlerinin IPA kullanarak yazya geirildii ilk alma, M.
Stamovaya ait olan Gagavuz Trkesi ve Azlarnn Karlatrmal Ses Bilgisi adl yaymlanm
doktora tezidir. kinci alma, Mine Kl tarafndan hazrlanan Kahramanmara Merkez Az adl
yaymlanm lisans tezidir. nc alma, Glsn Killi tarafndan hazrlanan Hakas Trkesinin
Azlar adl yaynlanm doktora tezidir. Drdnc alma ise, Elvina Abduvaliyevaya ait Krm
Trkesinin Azlarnn Bugnk Durumu adl yaynlanm yksek lisans tezidir. Trkiyede az
metinlerinin IPA kullanarak yazya geirildii son az aratrmas ise, Faruk Yldrma ait Adana
ve Osmaniye lleri Azlar adn tayan eserdir. (Pekacar ve Dilek 2009: 576-578). (Bkz. Tablo 1-
4).
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

231

ekil 1. Uluslararas Fonetik Alfabe (IPA) (http://www.langsci.ucl.ac.uk/ipa/IPA_chart_(C)2005.pdf-
Eriim Tarihi: 26.01.2013).
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

232

ekil 2: Uluslararas Fonetik Alfabe (IPA) Trke Sessiz Harf Tablosu (IPA 1999: 154-155).

ekil 3: Uluslararas Fonetik Alfabe (IPA) Trke Sesli Harf Tablosu (IPA, 1999: 154-155).
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

233

Tablo 1: Standart Trkiye Trkesi (STT) harflerinin IPA karlklar: Pekacar & Gner Dilek
2009: 584-588).
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

234

Tablo 2: Trk Dil Kurumunca 1997 ylnda dzenlenen bilimsel toplantda kabul edilen Trk Dil
Kurumu eviriyaz aretlerinin (Ercilasun 1999: 43-48) IPA karlklar-nller: Pekacar &
Gner Dilek 2009: 584-588).
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

235

Tablo 3: Trk Dil Kurumu (TDK) eviriyaz aretlerinin IPA karlklar-nszler: detayl bilgi
Pekacar & Gner Dilek 2009: 584-588).

Tablo 4: Trk Dil Kurumu eviriyaz (TDK) aretlerinin IPA karlklar-nszler-byk harf:
Pekacar & Gner Dilek 2009: 584-588).

MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

236

Trk ilmi transkripsiyon alfabesi
Milletlerin retim ve yayn hayatnda kullandklar ve resmen kabul ettikleri yaz sistemi resmi
alfabe adn almaktadr. Resmi alfabelerde ekil kalabaln ortadan kaldrmak iin ou zaman
birbirine yakn seslerin birletirilmesi suretiyle harf says en az seviyeye indirilerek kolaylk
salanmaya allmtr. Dil uzmanlar, dilin btn seslerini gstermek iin, resmi alfabede
bulunmayan ilave iaretleri de iine alan zenginletirilmi ilmi alfabe, eviri yaz alfabesi veya
transkripsiyon alfabesi kullanmaktadr. Transkripsiyon alfabesi, btn sesleri gsterme imkn
tand iin zellikle evriyazda ve az aratrmalarna ait metinlerde kullanlmaktadr. lm
yazlarn bazlarnda ise transkripsiyon yerine transliterasyona bavurulmaktadr. Fonetik
transkripsiyonun amac; duyulabilen ve tanmlanabilen konuma seslerini mmkn olan en kesin
ve net bir biimde yazarak kayt altna alabilmektir (Bloch ve Trager 1942: 36-37). Bir dilin
seslerini yazya geirmek iin kullanlan iaretlerin tmne birden alfabe, bir dildeki seslerin o
dilde kullanlan her biri belirli iaretlere bal harflerle gsteren yaz trne ise alfabe yazs
denilmekte ve bu yaz tr ksmen greceli ses deerlerine dayanmaktadr. Ayrca belirli alfabe
sistemlerine dayandrlarak gelitirilmi milli alfabeler ve transkripsiyon alfabeleri de (Latin alfabesi
temelinde Trk milli alfabesi, Trk transkripsiyon alfabesi vb.) bulunmaktadr (Korkmaz 2003:
16).
Trkiye Cumhuriyeti Harf nklb ve 1.11.1928 gn ve 1353 sayl kanun ile kabul ve tespit
edilen Ltin kkenli Trk alfabesi 29 harften meydana gelmektedir. Baz diyalektologlar,
alfabemizdeki 29 harfe (8 nl+21 nsz) ek olarak, yaz dilinde kullanlmayan fakat Trk
dilinin ses sistemi ierisinde ifade edilebilen baz seslerin varlna da dikkat ekmilerdir.
Ortak Trk Alfabesinin oluturulmas iin kabul edilen ve gnmz Trkiye Trkesinin
resmi alfabesinde bulunmayan sesler, Anadolu ve Rumeli Azlarnda kullanlmaktadr.
Anadol u ve Rumel i A zl aryl a i l gi l i yap l an derl eme ve di l aratrmalarnda Fonetik
Transkripsiyon Alfabesi kullanlrken, Trkenin tarihi dnemlerinde ortaya konulan yazma ve
basma eserlerin gnmz Trkesine aktarmnda i se lmi Trk Transkripsiyon Sistemi
kull an lmtr. Bu transkripsiyon sistemlerinde, milli alfabemizden farkl olarak, ses ve harf
farkllklarn gsteren ve milli ve modern alfabelerde kullanlmayan farkl transkripsiyon
iaretleri kullanlmaktadr. Az almalarn ilk balatan kurum olan Trk Dil Kurumu, 1945
ylnda Trk Diyelekleri eviriyaz Sistemi (TDK 1945: 4-16) adl bir eser yaynlam, 1946 ylnda
ise, Reit Rahmeti Arat nderliinde, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesince hazrlanan Trk
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

237

lm Transkripsiyon Klavuzu (Arat 1946: 1-25 & Arat, 1987) bilim adamlarnn hizmetine
sunulmutur (Glensoy 1979: 169-189).
Trk Diyelekleri eviriyaz Sistemi; Trk diyalektleri iin belli ve zel bir eviriyaz
kararlatrmak, daha nce hazrlanan hemen hemen btn sistemlerin Trk diyalektleri fonetiine
uygunluk ve ekil bakmndan yaknlk derecelerini lmek amacyla 1945 ylnda Trk Dil
Kurumu tarafndan hazrlanmtr (TDK 1945: 4-16). Trk lmi Transkripsiyon Klavuzu;
muhtelif milletlerin yazya gememi trl ivelerinin telaffuz ekillerini ksmen veya tamamen
olduu gibi tespit etmek, milli alfabe harflerinden farkl harflerle yazlm kitap ve metinlerin milli
yazya tam ve doru bir surette nakletmek amacyla, umumi milli alfabe haricinde bir takm iaretli
alfabeler de kullanlmtr. Bu alfabelerin dorudan doruya mnferit ahslarn telaffuzlarnda
veya mahalli azlarda rastlanan muhtelif sesleri yazya nakletmeye yarayan nevine, Fonetik
Transkripsiyon Alfabesi ve yabanc bir yaznn iaretlerini milli alfabedeki harflere nakletmee
yarayan nevine ise, Metin Transkripsiyonu Alfabesi ad verilmitir. Trkiye Cumhuriyetinin resmi
alfabesinde 29 harf bulunmasna ramen, Trkiye Trkesinde 29 tane ses bulunmad, Trkiye
Trkesindeki ses says ile alfabedeki harf saysnn eit olmad (Karadoan 2002: 58);
alfabedeki harf says azlarn ses varln karlamaya yetmedii iin bu sesleri yazda gstermek
zere birtakm iaretler kullanld (Karahan 2000: 23-24) dilbilim ve mzikolojinin tespitleri
arasnda yer almaktadr.

Trk dil kurumu eviriyaz iaretleri (ses bilgisi)
Az almalarn ilk balatan kurum olan Trk Dil Kurumu 1945 ylnda Trk Diyelekleri
eviriyaz Sistemi (TDK 1945: 3-16) adl bir eser yaynlam, 1946 ylnda ise Reit Rahmeti Arat
nderliinde stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesince hazrlanan Trk lm Transkripsiyon
Klavuzu (Arat 1946: 1-25, 33-57) Anadolu Azlar zerine aratrma yapacak olan bilim
adamlarnn hizmetine sunulmutur (Glensoy 1979: 169-189). Bir dilin fonetik haritasnn
karlabilmesi iin azlardaki ana seslerin deiik telaffuzlarnn tespit edilmesi gerektiini
vurgulayan H. brahim Delice, azlarda varln srdren tm syleyi nanslarn kapsayaca
dncesi ile tespit edilen ve birbirinden farkl tanmlanan seslerin ortak bir listesini Anadolu ve
Rumeli Azlar Metinlerinde Kullanlan TDK eviriyaz aretleri bal ad altnda hazrlamtr
(Delice 1995: 119-131). Ahmet B. Ercilasun, Az aratrmalar Bilim ve Uygulama Kolu olarak
1985 ylnda Trk Dil Kurumu yelerince yaplan toplantlarda benimsenen, konu ile ilgili
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

238

uzmanlarn ouna ulatrlan ve dilbilimciler tarafndan ynetilen tezlerde uygulatlmaya allan
transkripsiyon sistemini Trk Dil Kurumu Az Aratrmalar Transkripsiyon Sistemi (Az
Aratrmalarnda Kullanlacak Transkripsiyon aretleri) bal ad altnda sunmutur (Ercilasun
1999: 43-48). Tuncer Glensoy 1979 ylna kadar yaynlanan eser ve aratrmalardaki (yalnzca
Ahmet Caferolu, Zeynep Korkmaz, Sadettin Bulu ve Selahattin Olcayn eserleri) transkripsiyon
iaretlerini sras ile Trk fonetik transkripsiyonu bal ad altnda sunmutur (Glensoy 1979:
170-189).
Ayrca Tuncer Glensoy, Anadolu azlarnn Avrupa topraklarndaki bir uzants
durumunda olan Rumeli (Trk) azlarn bir btn olarak ele almak amacyla Rumeli Azlarnn
Ses Bilgisi zerine Bir Deneme isimli bir eserde yaynlamtr (Glensoy 1987: 87-132). Turgut
Erem ve Nureddin Sevin, Milletleraras Fonetik aretleriyle Konuma Dilimiz isimli eserinde
konuma dilimizin standart seslerinin IPA karlklar zerinde durmutur (Erem ve Sevin 1947:
82-189). Mukim Sar, Anadolu Azlarnn Belirlenen nl-nsz Varl, Nitelikleri, Bugne
Kadarki aret Karlklar ve nerilen aret Biimleri ile ilgili eviriyaz iaretleri tablosunu Az
almalarnda eviriyaz bal ad altnda sunmutur. (Sar 1999: 126-138).

Trk dil kurumu eviriyaz iaretleri (ekil/form bilgisi)
Ses olaylar, bir dil veya lehesindeki monemleri oluturan fonemlerin ses olarak
gerekletirilmeleri srasnda morfemlerin bnyesinde uradklar genel veya zel, kalc veya
geici, bireysel veya toplumsal bakalamlar olarak tanmlanmaktadr. Dillerdeki seslerin
oluturulmasnda olduu kadar ses deimelerinde de etkili olan ve kiilerde zamanla artl bir
reflekse dnme eilimi gsteren bu faaliyet incelendiinde, konuma olaynn doa olaylar ve
insan davranlar ile benzerlikler gsterdii, hatta bunlarn bir paras olduu grlmtr
(Gemalmaz 1999: 3; Bakan 1967: 74).
Dnyadaki her dilin kendine has sesleri, ses yaps ve ses zellikleri bulunmaktadr.
Kullanldka ve gelitike her dilin bnyesinde bir takm ses olaylar (ses dmesi, ses tremesi,
ses deimesi, ses benzemesi vs.) olumaktadr. Dnyann en kkl dillerinden olan ve kendine
has sesleri, ses yaps, ses zellikleri bulunan, mevcut kelimelerinin birounu ses ve syleyi
ynyle deitiren Trk dili de gemiten gnmze iinde barndrd eitli ses olaylaryla
dikkat ekmitir. Bu ses deiimlerini dildeki ekonomi yasasnn (en az aba yasas) oluturduu
diyalektologlarca vurgulanmtr (Efendiolu ve can 2010: 121, 133, 140).
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

239

Ses deiimleri srasnda en az aba yasas uyarnca iki deiik eklemleme yerine bir tek eklemleme
ile yetinilmekte ya da g bir eklemleme yerine daha elverili bir eklemleme tercih edilmektedir
(Saussure 1978: 16). Belli bir dili temsil eden fonemlerden bir veya birka dili konuan fertler,
azlar, leheler vb. gibi zellikler ekseninde belirli ve kolayca kavranr kaidelere uygun olarak
deimekte, dil unsurlar arasndaki her trl birleme bu fonolojik dzeni bozmamak artyla
lehe ve azlarn ngrd fonetik kaidelere uymaktadr (Gemalmaz 1980: 18-19).
Otuz yllk dialektolojik aratrma gereleri ile birlikte, bu alanda yaplm olan yerli ve
yabanc aratrmalar da gz nnde bulundurarak Anadolu ve Rumeli azlar gramer yapsn
karlatrmal olarak tespit etmi olan Ahmet Caferolu, Anadolu ve Rumeli Azlarndaki nl
ve Konson Deimelerini bir snflandrmaya tabi tutmutur (Caferolu 1964-5: 1-33).
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

240

ekil 4: Trk Halk Mzii Fonetik Notasyon Sistemi (THMFNS) rnei: Trk Dil Kurumu (TDK)
eviriyaz aretleri ile metin transkripsiyonu: zbek 2010:254-255 ve Notasyon: Demir 2011: 246).
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

241

Latin alfabesi ile transkripsiyon IPA ile transkripsiyon
Ben giderim adm kalr ben ideim adm ka
Dostlar beni hatrlasn dosta beni hatasn
Dn olur bayram gelir dyjyn ou bajam eli

Can kafeste durmaz uar dan kafeste dumaz uta
Dnya bir han konan ger dynja bi han konan te
Ay dolanr yllar geer aj doan ja ete

Can bedenden ayrlacak dan bedenden ajadak
Ttmez baca yanmaz ocak tytmez bada janmaz odak
Selam olsun kucak kucak selam osun kudak kudak

Aar solar trl iek ata sola tyly titec
Kimler glm kim glecek cimle ylmy cim yledec
Murat yalan lm gerek muat jaan lym etec

Gn ikindi akam olur yn icindi akam ou
Gr ki baa neler gelir ci baa nele eli
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

242

Veysel gider ad kalr ejsel ide ad ka
Tablo 5: Trk Halk Mzii Fonetik Notasyon Sistemi (THMFNS) rnei: Uluslararas Fonetik
Alfabe-IPA- ile transkripsiyon edilmi trk sz: Dostlar Beni Hatrlasn: Ak Veysel atrolu
(1894-1973) (http://www.101languages.net/turkish/writing_system.html-Eriim Tarihi:
26.01.2013).

Sonular
Trk Halk Mzii eitimi veren devlet konservatuarlarnn asli ykmllklerinden birisi;
trklerin icra boyutunda varln srdren yresel az zelliklerinin eksiksiz retilerek gelecek
nesillere aktarlmasdr. Bilimsel tespitlere ramen, verilen eitim srasnda resmi yaz dili ile
transkript edilmi notasyon rneklerinin kullanlmasnn bu ykmlln yerine getirilmesini
engelleyen eksik bir uygulama olduu tezi savunularak hazrlanan bu almada: Trk Halk Mzii
eitiminde trklerin icra boyutunda varln srdren yresel az zelliklerinin aktarm
srelerinde yaanan; yresel konuma dili, yaz dili ve trk dili arasndaki l ilikiden
kaynaklanan; nazariyat ile tatbikat arasnda grlen uyumsuzluun sebepleri, sebepleri douran
faktrlerin yapsal zellikleri incelenmeye allmtr.
Trk Milli Eitim Bakanl ve Trk Dil Kurumunca tescillenen, yresel az
zelliklerinin 29 harfli Latin Alfabesi ile yaz dilimize aktarlamad, yaz dilimize aktarlamayan
bu az zelliklerinin ancak Trk Dil Kurumu eviriyaz aretleri ile yazlabilecei ve bu
durumun dier dnya dillerinde de var olduu gerei Uluslararas Fonetik Kurumu (International
Phonetic Association-IPA) tarafndan da tespit edilmitir. Dnya dilleri zerinde uluslararas
anlamda almalar yrten Uluslararas Fonetik Kurumu faaliyetleri Uluslararas Fonetik Kurumu
El Kitap bal ad altnda Chambridge niversitesi tarafndan bir kitap halinde
yaynlanmtr. Trk ve dnya dilbilimcileri kendi sorumluluk alanlarna giren sorunu zm;
milli alfabelerde yer almayan, fakat varl yadsnamayacak olan, birbirinden ayr kabul edilebilecek
seslerin ve bu seslerin bir araya gelmesiyle oluan yresel syleyi farkllklarnn Trk Dil
Kurumu eviriyaz aretleri ve Uluslararas Fonetik Alfabe ile yazlmas ve okunmas gerektii
dilbilim-mzikoloji kaynak ve otoritelerince vurgulanmtr.
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

243

Yresel az zelliklerinin 29 harfli Latin alfabesi ile transkript edilemediini kabullenen Trk
Milli Eitim Bakanl, 1940l yllarda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve
Edebiyat Blmne Trk lmi Transkripsiyon Klavuzunu hazrlattrarak, bilimsel alma
yapanlarn, aratrmaclarn, folklorik malzeme derleyecek olan kiilerin ve mzikologlarn
istifadesine sunmutur. Anadoluyu kar kar dolaarak Trk lleri Merkez Azlar bata olmak
zere il, ile ve kylerin yresel az zellikleri dilbilim alannda uzmanlaan pek ok dilbilimci
tarafndan tespit edilmi, Trk Dil Kurumu eviriyaz aretlerini kullanarak transkripsiyon edilen
metinler Trk Dil Kurumu tarafndan yaynlanan yre azlar kitaplarna aktarlmtr. Yre yre
hazrlanan, Trk Dil Kurumu tarafndan yaynlanan yresel az kitaplarnda Trk Halk Mzii
Repertuarnda bulunan birok trk sz ve yrelere ait maniler de yer almaktadr.
29 harfli Latin alfabesinde yer almayan ancak trklerimizin retilmesinin can damarn
oluturan, yresel az zelliklerini ifade etmek iin kullanlan Trk Dil Kurumu eviriyaz
aretleri, Trk halk mzii kltrne ait yresel az zelliklerinin yaatlmas ve retilmesi
temeli zerine kurulu Trk musikisi devlet konservatuarlar mevcut Trk halk mzii mfredatna
ve Trk halk mzii notasyon sistemine aktarlamamtr.
Mevcut Trk halk mzii mfredatna ve Trk halk mzii notasyon sistemine aktarm
sreleri gerekletirilemedii halde, trklerimizin icra boyutunda varln srdren Trk Dil
Kurumu eviriyaz aretleri ve Uluslararas Fonetik Alfabe sesleri konservatuar dzeyinde eitim
alan Trk Halk Mzii rencilerine usta-rak ilikisi esas alnarak retilmektedir. Usta
yorumculardan defalarca dinlenilerek, deneme-yanlma yntemi ile taklit edilerek, bir bakma
bilin d renilen Trk Dil Kurumu eviriyaz aretleri ve Uluslararas Fonetik Alfabe
seslerinin hem grsel hem de iitsel olarak rencilerin belleine kaznmas iin bu eitimin
verilmesi gerekmektedir.
Trk ve dnya edebiyatlar kendi sorumluluk alanlarna giren sorunu zm olduklar;
milli alfabelerde yer almayan, fakat varl yadsnamayacak olan, birbirinden ayr kabul edilebilecek
seslerin ve bu seslerin bir araya gelmesiyle oluan yresel syleyi farkllklarnn Trk Dil
Kurumu eviriyaz aretleri (Ses ve ekil Bilgisi zellikleri) ve Uluslararas Fonetik Alfabe ile
yazlmas-okunmas ve gerek ses gerekse ekil bilgisi zelliklerinin Trk Halk Mzii Fonetik
Notasyon Sistemi (THMFNS)ne aktarm srelerinin gerekletirilmesi gereklilii dilbilimi-
mzikoloji kaynak ve otoritelerince belgelenmitir.
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

244

Trk Halk Mzii otoritelerinin sorumluluk alanna giren ise; Trk halk mzii eitimi
adna bu nemli gelimeye paralel bir uygulama balatarak; Trk lmi Transkripsiyon
Klavuzunda yer alan Trk Dil Kurumu eviriyaz aretlerinin ve Uluslararas Fonetik Alfabe
Kurumu El Kitapnda yer alan Uluslararas Fonetik Alfabe Seslerinin, Trk halk mzii
kltrne ait yresel az zelliklerinin yaatlmas ve retilmesi temeli zerine kurulu Trk
musikisi devlet konservatuarlarnn Trk halk mzii mfredatna ve Trk halk mzii notasyon
sistemine aktarm srelerinin balatlmasdr.
nerilen Trk Halk Mzii Fonetik Notasyon Sistemi (THMFNS)nin eitsel-retisel
uygulamalara aktarm srelerinde, yerel ve evrensel standartlarca varl ve kullanlabilirlii
tescillenmi fonetik alfabelerin tercih edilmesi, bu sistemin geerlilii ve kalcl adna byk
nem tayacaktr. (Demir 2011: v, xvii-xx, 171-172).

Referanslar
Aasapan, Asuman. 2002. Dil zerine. Eskiehir: T.C. Anadolu niversitesi Yaynlar No: 1352,
Eitim Fakltesi Yaynlar No: 83.
Aksan, Doan. 1979. Her Ynyle Dil: Ana izgileriyle Dilbilim. 1. Cilt, 2. Bask, Ankara: Trk Dil
Kurumu Yaynlar.
Akt, Erol. 2007. T Trk Musikisi Devlet Konservatuar Derleme Yntemleri Ders Notlar. stanbul.
Altnay, Fatma Reyhan. 2008. Trkiye Trk Halk Mzii Rehberi Bilgilendirme almalar, zmir: Ege
niversitesi Basmevi.
Arat, Reit Rahmeti. 1987. Trk Dilinin nkiaf. Makaleler C. 1, (Yayna hazrlayan: Osman Fikri
Sertkaya) Ankara: stanbul niversitesi Basm.
Arat, Reit Rahmeti. 1946. Trk lmi Transkripsiyon Klavuzu. (stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi), T.C. Milli Eitim Bakanl, stanbul: Milli Eitim Basmevi.
Arseven, Veysel. 1977. Trk Halk Mziinin Ezgisel Yaps zerine. I. Uluslararas Trk Folklor
Kongresi Bildirileri, C. III, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi.
Bakan, zcan, 1967. Lengistik Metodu. stanbul: alayan Kitabevi.
Bloch, Bernard. ve George Leonard Trager. (1942). Outline Of Linguistic Analysis. USA: Linguistic
Society Of America Press.
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

245

Caferolu, Ahmet. 1964-1965. Anadolu Azlar nl ve Konson Deimeleri. (Trk Dili Aratrmalar
Yll-Belleten 1963-1964ten ayrbasm), Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi.
Cokun, Mehmet Volkan. 2008. Trkenin Ses Bilgisi. Aratrma nceleme Dizisi: 284, stanbul: IQ
Kltr Sanat Yaynclk: 331.
er, Erkan. 2010. iirde Fonetik-Semantik likinin ncelenmesi. Yksek Lisans Tezi, Mula
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trke Eitimi Anabilim Dal, Mula, Trkiye.
otuksken, Yusuf. 2002. Trke zerine -I- Denemeler ve Eletiriler. stanbul: Papatya Yaynclk.
Delice, Halil brahim. 1995. Anadolu ve Rumeli Azlar Metinlerinde Kullanlan Seslerin Transkripsiyonu
Meselesi. Trklk Bilimi Aratrmalar 1. Say, Sivas.
Demir, Gonca. 2011. Dil-Mzik likisi Ekseninde Yaplanan Trk Halk Mzii Yresel Az
zelliklerinin Fonetik Notasyonu. Yksek Lisans Tezi, T Sosyal Bilimler Enstits Trk Mzii
Program (Tez Danman: Do. Erol Parlak), stanbul, Trkiye.
Demir, Nurettin. 2009. Az Dokmantasyonu Niin Gereklidir. Trkiye Trkesi Az Aratrmalar
altay (25-30 Mart 2008 anlurfa), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
Demiray, Erdin. 2008. Az Aratrmalarnda Transkripsiyon aretlerinin Farkl Kullanlmas Sorunu.
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or
Turkic Volume 3/6 Fall.
Dobrian, Chris. 1992. Music and Language.
<http://music.arts.uci.edu/dobrian/CD.music.lang.htm#semobj> (Eriim Tarihi: 26.01.2013).
Duygulu, Melih. 1995. Gaziantep Trkleri. stanbul: Sistem Ofset Basm.
Duygulu, Melih. 2006. Trkiyede ingene Mzii (Bat Romanlarnda Mzik Kltr). stanbul: Pan
Yaynclk.
Efendiolu, Sleyman ve Adem can, 2010. Trke Ses Bilgisi retiminde Ses Olaylarnn
Snflandrlmas. Erzurum: A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi (TAED) 43.
Ercilasun, Ahmet Bican. 1999. Az Aratrmalarnda Kullanlacak Transkripsiyon aretleri. Az
Aratrmalar Bilgi leni, Ankara: Atatrk Kltr, Dil Ve Tarih Yksek Kurumu TDK Yaynlar:
697.
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

246

Erem, Turgut ve Nureddin Sevin. 1947. Milletleraras Fonetik aretlerle Konuma Dilimiz. stanbul:
Milli Eitim Basmevi.
Ergen, clal. 1987. Fonolojik statistik Yoluyla Karlatrmal Bir slup Aratrmas. Ankara: DTCF
Dergisi Yaynlar.
Gedikli, Necati. 1997. Geleneksel Musikimizde Kuram-Edim likisi Ve Yntem Sorunu. 4. stanbul
Trk Mzii Gnleri/Trk Mziinde Eitim Sempozyumu 15-16 Mays, stanbul: T.C. Kltr
Bakanl Yaynlar/2058 Yaymlar Dairesi Bakanl Sanat-Mzik Eserleri Dizisi/161-4.
Gemalmaz, Efrasiyab. 1980. Trkenin Fonemler Dzeni Ve Bu Fonemler Dzeninin almas. Birinci
Milli Trkoloji Kongresi Teblileri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trkiyat Enstits,
stanbul: Kervan Yaynlar.
Gemalmaz, Efrasiyap. 1999. Trkiyeli Trkesinde Ses Olaylar ve Ses Olaylaryla lgili Kurallar. Atatrk
niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, Say: 13den Ayr Basm, Erzurum.
Gemalmaz, Efrasiyap. 2001. Yazya Geirme (Transcription) ve Yaz evirimi (Translitteration).
Erzurum: A TAE Mdrl A TAE Dergisi Say: 17den Ayr Basm.
Glensoy, Tuncer. 1979. Trk Fonetik Transkripsiyonu zerine. Trkoloji Dergisi, Cilt VIII.
Glensoy, Tuncer. 1987. Rumeli Azlarnn Ses Bilgisi zerine Bir Deneme. Trk Dili Aratrmalar
Yll Belleten 1984, Atatrk Kltr, Dil Ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar:
533, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi.
Gnay, Edip. 1988. Trk Musikisinde ada Eitim, ada cra Sempozyumu. XVI. Uluslararas
stanbul Festivali 4-5-6 Temmuz, stanbul: stanbul Kltr ve Sanat Vakf Yaynlar.
Grkan, Kazm. 1994. Trkiye Snrlar erisindeki Fonetik Farkllklarla lgili almalar. Bitirme
devi, T Trk Musikisi Devlet Konservatuar Temel Bilimler Blm, stanbul, Trkiye.
Haciolu, Mehmet Evren. 2009. Gaziantep Yresi Trkmenleri Barak Az Uzun Havalarnn Mzikal
Analizi. Yksek Lisans Tezi, T Sosyal Bilimler Enstits Trk Mzii Program, stanbul,
Trkiye.
International Phonetic Association. 2009. Handbook of the International Phonetic Alphabet: A guide to
the use of the International Phonetic Alphabet. ISBN 0-521-65236-7 (hb); ISBN 0-521-63751-1,
Cambridge: Chambridge University Press.
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

247

Introduction to the IPA. 1999. Handbook of the International Phonetic Association: A Guide to the Use of
the International Phonetic Alphabet. Cambridge: Cambridge University Press.
Kaplan, Ayten. 2008. Kltrel Mzikoloji. stanbul: Balam Yaynlar.
Karahan, Leyla. 2000. Az Aratrmalarnda Sorunlar. Trkenin Azlar altay Bildirileri, Haz.
A. Sumru zsoy & Eser E. Taylan, Boazii niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Dil Uygulama
Merkezi, stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi.
Korkmaz, Zeynep. 1992. Gramer Terimleri Szl. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
Korkmaz, Zeynep. 2003. Gramer Terimleri Szl.
XXIV (geniletilmi 2. bask), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
Korkmaz, Zeynep. 2005. Anadolu Azlar zerindeki Aratrmalarn Bugnk Durumu Ve Karlat
Sorunlar. Trk Dili zerine Aratrmalar, C. II, Atatrk Kltr, Dil Ve Tarih Yksek Kurumu
Trk Dil Kurumu Yaynlar: 629, Gramer Bilim Ve Uygulama Kolu: 17, Ankara: Ankara
niversitesi Basmevi.
Laver, John. 1994. Pirinciples of Phonetics. First Published, Chambridge: Chambridge University
Press.
Merriam, Alan. 1960. Ethnomusicology: Discussion and Definition of The Field. Ethnomusicology 4.
zbek, Mehmet A. 2010. Urfa Trklerinin Dil Ve Anlatm zellikleri. Doktora Tezi, stanbul
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili Ve Edebiyat Anabilim Dal Yeni Trk Dili Bilim
Dal, stanbul, Trkiye.
zer, Yetkin. 1997. Bilim Perspektifinde Mzik. zmir: Dokuz Eyll Yaynlar.
zkan, Mustafa. 2009. nsan letiim ve Dil. stanbul: Kilim matbaaclk.
ztrk, Okan Murat. 2006. Zeybek Kltr ve Mzii. stanbul: Pan yaynclk.
Parlak, Erol. 1990. Bozlaklar. Yksek Lisans Tezi, T Sosyal Bilimler Enstits, stanbul,
Trkiye.
Pekacar, etin ve Figen Gner Dilek. 2009. Uluslararas Fonetik Alfabe ve Trkiyede Az
Aratrmalar. Trkiye Trkesi Az Aratrmalar altay (25-30 Mart 2008 anlurfa), Atatrk
Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar: 989.
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

248

Peykolu, Melis. 2007. 20. Yzyl Mziinde Grafik Notasyon Kullanm. Yksek Lisans Tezi, Dokuz
Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Mzik Ana sanat Dal, zmir, Trkiye.
Roach, Peter. 2001. Intorducing Phonetics. England: Penguin English Press.
Sar, Mukim. 1999. Az almalarnda eviriyaz. Az Aratrmalar Bilgi leni 9 Mays 1997,
Ankara: Atatrk Kltr, Dil Ve Tarih Yksek Kurumu TDK Yaynlar: 697.
Saussure, Ferdinand De. 1978. Genel Dilbilim Dersleri. (ev. Berke Vardar), Trk Dil Kurumu
Yaynlar: 427/2, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi.
Saygun, Ahmed Adnan. 1951. Brtok in Turkey. Musical Quarterly, cilt 37, No 1.
Selen, Nevin. 1973. Entonasyon Analizleri. Ankara niversitesi Dil Ve Tarih-Corafya Fakltesi
Yaynlar: 231, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi.
enel, Sleyman. 2000. Trkiyeye Geliinin 60. Yldnm Ansna Bla Bartk Paneli Bildirileri.
stanbul: Pan Yaynclk.
enel, Sleyman. 2007. Kastamonuda k Fasllar. C: 1-2, Kastamonu Valilii l zel daresi
Yayn: 12, stanbul: Dzey Matbaaclk.
Titon, Jeff Todd. 1999. Mzik, Halk ve Geleneksellik. (ev. idem Kara), Folklor/Edebiyat, Say
17.
Trk Dil Kurumu. 1945. Trk Diyalekleri eviriyaz Sistemi. stanbul: Cumhuriyet Matbaas.
Trk Dil Kurumu. 2005. Trke Szlk. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
ok, Necip. 1951. Genel Fonetik. Anakara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi
Yaymlar: 68, Lengistik Serisi: II, stanbul: brahim Horoz Matbaas.
Ynetken, Halil Bedi. 1961. Trk Halk Mzii Dizilerinin Tarifi Meselesi. Trk Folklor Aratrmalar,
say 141.
Yksel, Ayegl. 1995. Yapsalclk ve Bir Uygulama: M. Cevdet Anday Tiyatrosu. Ankara: Gndoan
Yaynlar.
Elektronik Kaynaklar
IPA. 1999. International Phonetic Alphabet,
<http://www.langsci.ucl.ac.uk/ipa/IPA_chart_(C)2005.pdf> (Eriim Tarihi: 26.01.2013).
MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Demir

249

<http://www.101languages.net/turkish/writing_system.html> (Eriim Tarihi: 26.01.2013).
<http://music.arts.uci.edu/dobrian/CD.music.lang.htm#semobj> (Eriim Tarihi: 26.01.2013).
IPA. 1999. International Phonetic Alphabet, <http://www.langsci.ucl.ac.uk/ipa/ipachart.html>
(Eriim Tarihi: 26.01.2013).
atrolu, Ak Veysel. <http://www.101languages.net/turkish/writing_system.html> (Eriim
Tarihi: 26.01.2013).

MZK VE KLTREL DOKU
Gonca Girgin-Tohumcu

250

GLOKAL NTELN MZKAL VE BEDENSEL TEMSLLER:
TROCKYABLUES VE ZEYBREAK RNEKLEMLER

1

budarom@gmail.com

Abstract
Musical and Bodily Representation of Glocal Quality: Case Studies of Trockyablues and
Zeybreak
The notion of glocal refers to the concepts of new-regiocentirism or new-locality which means the
combination of global and local domains. Although the glocal productions are accepted as broken of locality and
kitsch, they increase the importance of individual styles and creative process during the production phase, and
supply the diversity in that context. Furthermore, the individual styles which are the vital issues for identity
discourses, are also concrete results of the creativity, these styles both enrich the meanings of identities and function
as making close the differentiated boundaries. Mentioned glocal sound and movement contexts are exemplified by
Trockyablues and Zeybreak cases in this presentation.

1
Ar. Gr. Dr;. T TMDK Mzikoloji Blm
MZK VE KLTREL DOKU

251

Global (kresel) ve lokal kaynaklarn birleimini ifade eden glokal terimi, 1980lerin sonundan
itibaren yeni bir yerellik anlayna gnderme yapmaktadr. Glokal teriminin kavramsallatrlmas
ve anlamlarna gemeden nce k noktas, global edinimden biraz bahsetmek istiyorum.
Roudemetofa gre globallik milli toplum kurumunun tekrar yaplanmasn salar ve uluslar tesi
toplumsal alanlarn retimini yaratr (2005). Ayn 20. yzyln balarndan beri kurulan milli
toplumlarn yerel olan kurgulad gibi. Dolaysyla bu noktada globallik, yzyllardr var olan
toplumsal inalarn son dnemdeki ad olarak kabul edilebilir.
Globallik, en azndan 20.yzyldan beri yaygn biimde tartlan modernleme ve
batllama kavramlarnn 1980ler sonrasnda yerini alan olgu olarak kabul edilebilir. Ekonomi ve
iletiimde yerel pazarn dnya kapitalizmine entegrasyonu olarak zetlenen globallik kavramnn
kltrel olan nasl dntrd ile ilgili tartmalarnda eletiriler eksen zerinden ne
kmaktadr:
1- Kltrel homojenleme, global ortamn bir sonucu olarak grlmektedir ve ekonomik
ve geliim gcnn zellikle kltrel alanda yaratt tek tiplie vurgu yapar.
Tomlinsonn metaforu bu iddiaya karlk verir: kltrn kresel apta
homojenletiini iddia etmek, ehre uakla gelip havaalanndan hi kmadan tm
vaktini duty-free maazalarndaki kresel markalar arasnda geirmeye benzer (2004:
89).
2- Balamndan kop(arl)ma, nceden var olan stiller, simgesel kodlar ve kltrel
hareketlerin orijinal balamlarndan ve anlamlarndan yoksun brakldna (Yanklar
2006: 192) iaret eder. Ancak eer balamndan kopma olgusundan bahsetmek
gerekirse, bunu globallemeden ok daha nce kltrel retimin folklorun konusu
olmaya balamasyla da ilikilendirmek gereklidir. Bir baka ifadeyle, global retimlerin
birok kayna ok daha ncesinde farkl temsili alanlardaki stratejik kullanmlarla
eitli balamlarda tekrar kaydolu srecine dahil olmu olabilir.
3- Yksek ve popler kltr arasndaki snrlarn belirsizlemesinde, yksek kltrn
yerini, kolay ulalabilirlii ile alt izilen popler kltrn almaya baladndan sz
edilir (bkz. Gans 2005) Bu noktada da globellemeyi yksek-popler arasndaki
snfsal kurgularn ezberlerinin bozumunda rol oynamas asndan ve bu diyalektik
ilikideki rol asndan da dnebiliriz.
MZK VE KLTREL DOKU

252

Globallik fikri ile yerel durumlarn bir araya getirilmesi eylemiyle aklanan glokallik ise bu
noktada ncelikli olarak globalliin kltrel homojenlik retimini reddeder bir grnmde
karmza kmaktadr. Sosyal bilimler ve zellikle iletiim kuramlarnda melezlik ve creolization
kavramlar ile ilikili uluslar tesi srelerin doal gdm (Ritzer 2003) olarak tarif edilen
glokallik aslnda global srecin hemen sonraki evresi gibi bir nitelik sergilemektedir. Bir baka
deyile ou zaman global olan glokal olann prototipi eklinde var olabilir. Gnlk yaamda
McDonaldslama (Ritzer 2004), Disneyleme (Bryman 1999), Cola-kolonileme (Kuisel
1991, Dant 1999) olarak adlandrlan kltrel trdelemenin pratik alanlarna bakacak olursak
glokal fikir ierisindeki yerel canlandrmalar da grmek mmkn. rnein McDonaldsn global
menleri ierisinde Mcturco etli mens yerel lezzeti retmektedir.
Mzik ve dans alannda da global ve glokal kavramlar benzer durumlar ifade etmektedir.
80ler ve 90larn pop kltrnde globallik kavram hakknda Netlln grlmemi eitlilik (1985:
3) olarak tarif ettii durumsallk, Earlmann global ve yerel dinamikleri homojenlik ve eitlilik
ile farklln estetii ve politikas arasndaki diyalektik iliki (1993: 4) olarak aklamasyla bir
adm teye gider. Kresel yaratlarn en grnr kategorisi olarak bilinen world music (ki aslnda
yerel ile ounlukla bulutuunda glokal nitelii de barndran ekliyle) daha nce bahsettiim
kltrel homojenlik, balamdan koparlma ve snfsal ayrmlarn belirsizlemesi durumlarnn da
tam karsnda durmaktadr. Ancak belirtmek gerekir ki world music bal ihtiva ettii- rnein
Fransann 80ler ve sonrasndaki pop-rai mziiyle Romanyann ayn dnemlerdeki Musica
orientela trlerin- eitliliiyle batan homojenlik iddiasn reddetmitir. Bu kategori ierisinde yer
alan rnein egzotiklik gibi yaygn temalarn var oluu kresel retimin fikridir. Ancak rn
kresel olarak dnlenin yerel temsilini ifade etmektedir. Benzer ekilde world dance fzyon
tarzlarnda da yerel temsil kresel olandan ziyade grece daha yaygn olan ile birlemektedir.
Balkanlarn tekno altyap ile birleen cocek dans gelenei de bu alan rnekler.
Kresel modann yerel temsillerinin farkllatrd stillerin yan sra, ayn kresel modann
yerel olanla yeniden inas ve yeni retimi olarak nitelendirebileceimiz formlar ya da trler de bu
kmenin iine girmektedir. Bahsedilen stillerin rnek kaynaklarndan biri Trockyablues grubunun
mzikal icras ile aklanabilir. Lleburgazl ounluu Roman mzisyenlerden oluan, ancak
mottosunu Roman mzii deil, enst-Roman mzii olarak kurgulayan grup 1999 ylnda
kurulmu. Kresel teknolojinin uzun zamandr var olan kayt teknolojisiyle ilikili olarak albm
yayn yapmasalar da, festivaller, allar, v.b. kutlama ortamlarnda sahne almalarnn yan sra
yeni medya aralaryla da bilinen grubun kurucularndan Ahmet zden Lleburgazn zurna
MZK VE KLTREL DOKU

253

geleneinde dedelerinden kalan ekoln de devam olarak kabul ediliyor. 9 kiiden oluan grup
yeleri hakim olduklar yerel mzik repertuarn rock, blues, caz kalplaryla sentezleyerek icra
yapyorlar.

ekil 1: Trockyablues Konser Afii, 2007.
Kresel modann yerel ile yeniden inas sonucu ortaya kan yeni form ya da trlerin
bedensel retim rneklerinden biri de Zeybreak trdr.
ZEY'BrEaK dnyada baka bir benzeri olmayan Zeybek danslaryla Breakdancei
buluturuyor. Zeybek kltr, nasl sayg, gurur, sadakat ve bireysellik temelinde ykseliyorsa,
HipHop kltr de bu deerlerden yola kyor. Kendi zyaam yksnden hareket eden Memi
ile onun aynas olan Yavuz Topuz, ayrln, yollarn ve kavumalarn kendini durdurak bilmeden
tekrarlayan hikayesini anlatyor. Bu temelde oluan ok bal mekanlar ise balama ustas Nevzat
Akpnarn besteleriyle ekilleniyor. Anadolu ve Avrupa mzik geleneklerinden hareket eden
Akpnar ve grubunun mziinde zeybek ve HipHop bir potada eriyor. Yzyllarn gelenei
amzn metropol tnlaryla arpyor. ZEYBrEaK, kurucusu olduu Berlinli Flyingsteps
grubuyla Breakdancede drt dnya birincilii olan Kadir Memiin ilk uzun solo almas
(http://www.facebook.com/events/103784718472/)
MZK VE KLTREL DOKU

254

ekil 2: Zeybreak Gsteri Tantm Grseli, Kadir Memi Web Sayfas.
(www.myspace.com/danceunity/photos/41939823)
Trockyablues ve Zeybreak rnekleri zerinden odaklandm stil ve trlerin dorudan ilikili
olduu atflardan biri kimlik ve aidiyet meselesiyle ilikilidir. ada dnya rgs ierisinde
kimlik, panoptik (tm topluluk yelerini kapsayan) bir vurgu ve ayn zamanda heterojen, katmanl,
elikili ve mulak bir alandr ki bu sebeple bu alanda farkl tek bir pozisyonun varl mmkn
deildir (Hetherington 1998: 23). Dolaysyla kimlik btn oklu ortamlarla ve performatif
srelerle ilikili bir durumdur. Yansra, Lacan ve Althusserin yapsalc teorilerinde kimliklerin
grecelilii sabit ya da temel olarak var olan bir durum deildir, ancak dil ve ideoloji ierisinde
konumlanr (bkz. Althusser 1971). Dier taraftan kresel oluumun ierisindeki kaybolan snrlar
da kimlik politikalarndaki yeni anlaylara ve tanmlara da ihtiyac dourmaktadr. Bireysel,
toplumsal, kltrel, tarihsel, corafi, siyasal, v.b. tm aidiyetler enformasyon ann belki de
doruunda tek bir argman zerine younlamaktadr. Bundan byle kimlik kavram, nitelii neyi
ierirse iersin tercihlerin ve stillerin meselesi haline gelmitir. Bu noktada bireysel stil ve
tercihlerin meselelerinde en grnr niteliklerinden biri olan glokal mzik ve dans ortamlar
MZK VE KLTREL DOKU

255

belirgin bireysel yaratclklarn pazar stratejileriyle var olan grnrln farkllklar zerinden
glendirmektedir. Bu balamda Trockyablues ve Zeybreak rnekleri araclyla glokal niteliin
atfta bulunduu anlam ve konular yle sralayabiliriz:
1- Farklln temel arac olarak kullanlan bireysel stil, ifade, yorum ve yaratclk talebi, zgn
ve/veya yeni olarak alglanmas araclyla ykselebilir. Bir baka ifade ile yeni rn ki olarak
kabul edildii gibi, sekin bir tarz ya da tr olarak da benimsenebilir. Zeybreak rneinde
zeybek dansnn bozulmas ya da yozlamasna dair yaplan yorumlarn yannda, popler
yaratm, aidiyeti geni bir ada paylalan varlyla gururlandrabilir:
Huerkan45: bizim kltrmz niye bozuyorsunuz! Zeybei bozan erefsizdir! Zeybek
ar oynanr. Maymun gibi oynanmaz! Git gavurlarn kltrlerini ve danslarn boz. Kendi
kltrn ne bozuyorsun! Maymun herif! nsan kendi kltrne sahip kmas lazm! Sen
bozuyorsun!
Barbossad: hip hop ne lan senin dansn bile diil zenci dansn zeybekle birletiriyon bide
izin aldn m?
Delifenerbaheli: Sper olmu Kadir kardeim Zeybreak, devam byle...
Germencikli: Kadir tebrik ederiz ok harika olmu yolun ak olsun gurur duyduk
(http://www.youtube.com/watch?v=adgUoEFCiOU&playnext=1&list=PL95C4C681B1
34C013&feature=results_main)

2- Bireysel retimler stilin tesinde yeni melez bir formun ya da tarzn en azndan ad koyulduu
anda, hem globalliin kltrel homojenleme sulamasn hem de glokalliin yerel olan
balamndan koparmas gnahn reddeder. Zeybreak bu anlamda yeni bir melezlik hikayesi olarak
homojenlikten ok uzakta eitlilie, heterojenlie hizmet eder ve aslnda yerel zeybek dansnn
ok nce koptuu balam yeni bir balamda tekrar kaydedilir.
3- Glokal rn, mikro kltrel kimlikler yaratabilir, var olan aidiyet duygusunu pekitirebilir,
kendinin olan unutmadan, brakmadan yabanc bir formasyona ilgi duymann rahatln ve
zgvenini salar. ZEYBrEaK projesinin simgesel anlatmnda ne karlann byk harflerle
Zeybek olmas gibi. Ya da Trockyablues grubunun mottosu Roman mzii deil, enst-Roman
mzii ifadesinde son 10 yllarn popler dalgas Roman mziine ironik bir gnderme
amalanm gibi grnrken bir taraftan da kimliksel aidiyet bir kez daha hatrlatlmaktadr.
MZK VE KLTREL DOKU

256

4- Melez retim olarak var olan bir temsili srecin ou zaman salad iki kart ucu birbirine
yaknlatrma ve kaynatrma eylemi izleyici asndan da toplumsal ilikiyi desteklemektedir.
Zeybek izleyicisi break dans izleyicisine ya da tam tersi; halk trkleri dinleyicisi blues dinleyicisine
ya da tam tersi glokal ortamlar sayesinde belki yapay ama anlaml ilikiler kurulabilir. Bu balamda
bahsedilen stil ve trlerin her biri kltrel arabuluculuk rnleri olarak deerlendirilebilir.
Tekrar vurgulamak gerekirse, glo ile balayann bir retim arac olduunu kabul edersek,
edenin politik ve kltrel ideolojisinin tesinde, rn olann oktan glokallie gebe olan konumu
akla gelmektedir. Trkiyedeki Rock mzik canlandrmalarnda 68 kuann Anadolu rock modas
ve son dnem yaratlarndan Hayko Cepkinin kendi ifadesiyle Arabesk rock adlandrmas bu
balamda bir formun yeni bir cemaate kaydoluunu temsil eder. Bir dier taraftan, icrann
tesinde, tketim ortamnn bir paras olan izleyici yada dinleyicinin ounlukla yerel olan anlam
dnyas da rnn anlamlandrlmasnda devreye girmekte ve global rnn yerel anlamlarn
retmektedir. Dier taraftan, global aralarn kullanmlarnda grece pragmatik alandaki grnr
klnan bireysel stillerin smr ve hegemonya destekli kullanmlar, politik g merkezli
sylemlerde ezici bir grnrlk kazanmaktadr. Bu balamda global aralarn yardm ettii
farkndalk ve grnrlk politik ve ekonomik eitsizliin bir gstergesi olarak okunurken, ayn
zamanda toplumsal ve kltrel yaratmlar zgrlemesine olan yardm asndan da
dnlebilir. Madalyonun dier yznde ise kapitalist ve global savan sanatsal dnya
araclyla azmza alnan parmak bal ve nlenemez hazz Brechtin Holywood Atlarnda
yazd gibidir:
Hollywood ky yle planland ki,
inde yaayanlar sansnlar cennette olduklarn.
Ve onlar varsnlar u sonuca ki,
Bir cennete ve bir cehenneme ihtiya duyan Tanr,
Gerek duymasn iki dzen kurmaya,
Yetsin biri: olsun o da cennet.
Ki refaha ulaamayp beceriksiz kalanlara
Grsn cehennem hizmeti... (Zizek 2013: 16)

MZK VE KLTREL DOKU

257

Referanslar
Althusser, Louis. 1971. Lenin and Philosophy and Other Essays. London: New Left Books.
Bryman, Alan. 1999. The Disneyization of Society Sociological Review, 25-47.
Dant, Tim. 1999. Material Culture in the Social World: Values, Activities, Life Styles.
Buckingham: Oxford University Press
Earlmann, Veit. 1993. The Politics and Aesthetics of Transnational Musics The World of Music
35(2): 3-15
Gans, Herbert. 2005. Popler Kltr Yksek Kltr, (ev.) Emine Onaran. stanbul: Yap Kredi
Yaynlar.
Hetherington, Kevin. 1998. Expressions of Identity: Space, Performance, and Politics. London: SAGE
publications.
Kuisel, Richard. 1991. Coca-Cola and the Cold War: The French Face Americanization, 1948-
1953. French Historical Studies 17 (1): 96116.
Netll, Bruno. 1985. The Western Impact on World Music, New York: Schirmer.
Ritzer, George. 2003. Rethinking Globalization: Glocalization/Grobalization and
Something/Nothing Sociological Theory 21 (3): 193-209.
Ritzer, George. 2004. The McDonaldization of Society. London: SAGE Publications.
Roudemetof, Victor. 2005. Transnationalism, Cosmopolitanism, and Glocalization. Current
Sociology 53 (1): 113-135.
Tomlinson, John. 2004. The Globalized Culture: Triumph of the West? The City Cultures Reader,
eds. Malcolm Miles, Tim Hall, Routledge, London: 88-94.
Yanklar, Cengiz. 2006. Tketimin Sosyolojisi, stanbul: Birey Yaynclk.
Zeybreak Garaj stanbul Etkinlii. 18 Haziran 2009.
Zizek, Slavoj. 2013. Dnyadaki syanlarn Anlamlar.(ev.) Osman Aknhay. stanbul: Agora
Kitapl.<http://www.facebook.com/events/103784718472/>
MZK VE KLTREL DOKU
Gzde olakolu-Sar

258

GELENEKSEL ALGILARDAN ORKESTRAL TINIYA DORU:
KEMENE BELEMES VE GADULKA ALES RNEKLEM

Gzde olakolu Sar
1

gozde.colakoglu@gmail.com

Abstract
From Traditional Instruments to Orchestral Tone:
Example of Kemene Quintet and Gadulka Family
Violin family in the polyphonic orchestra of west was taken as a model and two different stringed instrument groups were
formed in Turkey (1932) and Bulgaria (1951) and these instrument groups with same target direction setup but with
differences in purposes shared the same destiny.
Kemence quintet was developed with the Turkish music stringed instruments orchestra design by Arel, his
imitation to west, taking it as an example and his desire of catching the orchestral tone with traditional instruments in
this aspect. The application of Arel who developed soprano, alto, tenor, bass and contrabass kemence against violin, viola,
violoncello and contrabass of the west tried to be kept alive until 1950s, could not keep its presence after Arel.
In 1951, Bulgarian composer Phillip Koutevs aim also was to use polyphony with traditional instruments and
even establishes an orchestra composed of traditional instruments. However Koutev did not take his support from
westernization concept but tried to take support from the art applied in Soviet regime and related iron curtain countries
and the communist period between 1944 and 1989 and Bulgarian performance tradition.
In the direction of the purposes of communist party, village music was accepted as a symbol of the Bulgarian
national identity, professional groups were commissioned for folk music presentation, new institutions were established for
keeping the village tradition alive, concerts, festivals and national holidays were held and awards were presented. Koutev-
who started his studies with the principle of keeping the basis of public melodies and harmonizing them-gave his first
concert in 1951 and announced that his crew was not only a group of folk instrument group but a symphony orchestra.
However just like in the kemance quintet, gadulka quartet faced many criticisms and could not show presence after
Koutev.
In this paper, the instrument designs made in Turkey in 1932 and in Bulgaria in 1951, modeled from violin
family, will be examined and will raise awareness for state supported folk orchestras composed of western modeled
traditional instruments in direction of national and cultural policies in Bulgaria and for the traditional Turkish music
stringed instrument family designed by taking west as a model.

1
Do. Dr.; T TMDK Mzikoloji Blm
MZK VE KLTREL DOKU
Gzde olakolu-Sar

259

Batllama -Modernleme ve Kemene Belemesi
Osmanl mparatorluunun gerileme dnemiyle birlikte varl hissedilmeye balanan ve Cumhuriyet
Trkiyesinde yeni boyutlar kazanan batclk-batllama kavramlar, en geni tarifiyle Avrupann
toplumsal ve fikirsel birleimini eriilmesi gereken bir hedef olarak gren yaklamlar btn olarak
tanmlanabilir (Mardin 2002: 9). Osmanlda III. Ahmed dnemi (1703-1730) itibaryla eitli ynleriyle
ele alnan ve desteklenen batllama olgusu, zellikle cumhuriyet dnemiyle birlikte farkl siyasi
yaklamlara konu olmutur.
Cumhuriyet dnemi batllama politikalar ierisinde Trk mziinin Acem- Bizans ve Arap
mzii karm olduu fikri zellikle yer bulmu, bat armonisiyle ilenmi halk mzii temeliyle milli bir
mziin gelitirilmesi gndeme gelmitir. te ayn dnemin bat mziine vakf mzikolog ve bestecisi
Hseyin Saadettin Arel, bir ses sistemi zerine yerletirilememesi, keder vermesi, armoni ve batnn
yksek seviyesinden yoksunluu gibi sebeplerle eletirilen Trk mziinin, aslen yaanlan corafyaya ait
olduunu ve bat sistemi altnda ele alnabileceini kantlamak iin pek ok yol denemitir. Bir yandan
Trk mziinin Arap-Acem-Bizans ii olmadn kantlamak iin kitaplar yazarken, dier bir yandan da
batnn tampere sistem modeline, Trk mzii ses sistemini yerletirmeye kadar pek ok yol
Arel bu misyonuyla, yaad dnemde Geleneksel Trk mzii ile ilgili verilen kararlar ve ok
sesli mzie dair devlet uygulamalar karsnda, modernist bir bilim adam olarak batya ylesine
yknmtr ki, Trk makam mzii bnyesinde var olmayan bir makam bile sadece batnn temel
dizisi olmas ve arzasz yazlmas sebebiyle, Trk mziinin temeline oturtmu, stelik bu olmayan
makama iki de ed makam atayvermitir: Acem Airan ve Mahur.
Tm bu zellikleriyle birlikte dnemin ona sunabildii imknlar en iyi ekilde deerlendirmeye
alan mzikolog; Trk Musikisinin bugnk tecelliyatna deil, istikbaldeki hayaline meftunum
derken, elindeki imknlarn neye elverdiini de ifade etmek ister gibidir (Arel 1948: 3).
Hseyin Saadettin Arelin batya yknmesi ve modernist tutumu, sadece ses sistemi ve
nazariyat almalarnda deil, 20. yzyln ikinci eyreine girerken, bat yayl alg ailesine alternatif bir
Geleneksel Trk mzii yayl alg ailesi imal etme projesiyle de hayat bulur. Kemene Belemesi
olarak nitelendirilen bu alg ailesi, Hseyin Saadettin Arel ve rencisi Zht Rza Tinelin alma ve
abalaryla ortaya km, bir eit oda mzii yayl alglar topluluudur.

MZK VE KLTREL DOKU
Gzde olakolu-Sar

260

Kemene aslen 19. yzyln sonlarna kadar ince saz heyeti ierisinde yer almayan, zellikle lavta
ile birlikte kek ve tavanlarn danslarna elik etmek amacyla dnemin stanbulunda icra edilen bir
algdr. Vasilaki ve Tanburi Cemil Bey bu kk ve naif algy dans elikisi konumundan syran ve
fasl heyeti ierisinde icra edilmesini salayan virtz icraclar olmulardr.
Vasilaki ve Cemil Bey eldeki belgelere gre kemeneye 4. teli ekleme almalarna da girimiler
ve pest tarafa Trk mzii ses sistemine ve kemene akorduna gre kaba rast telini eklemilerdir.
stelik Cemil Bey nl Pesendide taksimini plaa bu kaba kemene ile yapmtr.
Arel, tpk batnn do majrne atfettii argh makamnda olduu gibi, aslen Trk makam
mzii geleneksel yaps ierisinde var olmayan kemene iin ok farkl araylar ierisine girmitir.
ncln yapt almalar algnn pest tarafna bir tel eklenmesinden ok, yapsnda nemli lde
deiiklikler nermitir.
Dnemi ierisinde batllama ya da modernleme hareketi olarak da yorumlanabilecek
Geleneksel Trk mzii yayl alglar ailesi, drt algdan oluan keman ailesinin tm alglarn
karlarken, alto ve bas arasnda tenor sesli bir algya da sahiptir. an yeniliklerine ayak uydurmak,
ada tekniklere, kurallara ve niteliklere sahip olmak eklinde ifade edilen ve ayn zamanda batl
olmayan toplumlarn geleneksel olan toplumdan modern topluma doru geirmekte olduklar deiim
srecini de tanmlamayan modernleme ve modernizm kavramlar belki de Arel ve kemene
belemesi iin nemli bir sebeptir. Kemene belemesi aydnlanma, rasyonalizm ve pozitivizm iinde
kendi dnselliini cisimletirmeye alan modernist akmn bir parasdr. nk Arel dnemin Milli
bir Trk mzii yaratmak ve bunun iin de bat mzii ve Trk halk mziinden yararlanmak resm
grn, ayn pencereden bakarak yerine getirmeye alyordu.

Kemene Belemesinin Oluumu
Arel ve bu yeni oluumda onunla birlikte alan rencisi Dr. Rza Zht Tinel kemenede yaplan
deiimi yle ifade etmilerdir : teden beri kemenenin musikimizde deeri ile mtenasip bir mevki
almadn grr, bu sazn (hususiyeti bozulmakszn tekemml edilecek olursa) mhim vazifeler
yklenebileceini dnrdm. Mini mini bir csseden kan hi unutulmayacak bir grlkte tok ve
donuk sesteki cazibe, alnrken tellerine parmakla basmayp trnakla temas edilmesinden doan gzellik,
kah neeli, kah hznl ifadelere muktedir oluundan sezilen gizli kabiliyet her zaman beni ilgilendirdi.
Gnlm diyordu ki bu saz yegh, neva ve rast seslerine dzenlenen tanecik telin mahdut imknlar
MZK VE KLTREL DOKU
Gzde olakolu-Sar

261

iinde skk kalmasn da, hem telleri kemanda olduu gibi drde ibla edilip, kaba rast, yegh, dgh ve
hseyni seslerine dzenlensin, hem de yine keman nevinde olduu gibi birbirinden byk be kemene
vcuda getirilerek, takriben be sekizli geniliinde ses servetine ve o nispette bol imkanlara sahip
polifoniye elverili bir saz heyeti ortaya karlsn (Arel 1948: 3-5).
Belemenin dnce olarak bir sohbet srasnda ortaya atlmas 1922 ylnda Arel tarafndan
gerekletirilmi; Zht Tinelin aktif uygulama giriimleri, ciddiyet ve kararllkla iin zerine gidilmesini
salamtr.
Hem kemenenin be boya gre derece derece bytlmesi ve gerekli tnnn salanmas iin i
hesaplamalarnn yaplmas, hem de yararl olabilecek kiilere ve alg yapmclarna danlarak
dncenin gerekleebilmesi olaslklar konusunda aratrmalara balanmtr (Sar 2010: xx)
Dr. Rza Zht Tinel, yaplan almalar Dr. Ayhan Sar tarafndan gnmz Trkesi ile yayna
hazrlanan Asri Kemene isimli 1926 tarihli yazma eserinde u ekilde ifade etmitir: Muhterem hocam
Hseyin Sadeddin Be kemene kuvatoorunu imle karar verdiini ve imalci aramaklmz
emretmidi. Artist Mesud Cemil Beefendi Radyodaki d Cevdet Bein mkemmel bir imalci
olduunu ve kemeneci Ren Bee yapd kemenenin ok gzel ve sesli olduunu medhetmesi
zerine Cevdet Bee mrcaata karar verdik.
Cevdet Be dispansere geldi. Meseleyi zah etdim, evime geldi. Kemene hakkndaki bu eseri
kendisine verdim. Tadltm okumasn ve kendisinin ayrca bir tiraz ve mtlaas olub olmadn
bilhare kendisinden sordum. Tammyla benim mtalaatmla hemfikir olduunu sylemesi zerine
Hseyin Sadeddin Beefendinin nezdine gtrdm. Pazarlk yapld: imdilik bu snfn yalnz beincisi
olan bas kemeneyi yapdrmaya lzum hsl olmad ve sesli olmak art ile drt cins kemenenin 150
liraya imline karar verildi (Tinelden aktadan Sar, 2010: 235-237; orijinal metin 78-79).
Ancak bu ilk yapmcnn srekli ertelemeleri sebebiyle ubat 1933e kadar geen zaman;
yapmcnn yapmayacam demesiyle boa gitmi oldu. Bu olayn akabinde, Arelin deyimiyle mahir
usta ve deerli sanatkar olan Ali Rza Usta kemene belemesinin yapmn zerine ald. Kontrbas
kemene dnda dier drt kemene Mart 1933 sonlarnda hazr duruma gelmiti. Hemen ardndan
kontrbas kemene smarland ve ksa srede onun da yapm bitmiti (Sar 2010: xx)
Hseyin Saadettin Arel yapm tamamlanm kemene ailesinin icra edilmesi aamasn ise yle
anlatmaktadr: Adi kemene, keman veya viyolonsel ile lfet etmi baz iyi niyetli dostlar kemeneleri
paylatlar, her biri bir tanesini ald Soprano kemeneyi Hadiye tgen (? - .1963), tenoru Ruen Kam
MZK VE KLTREL DOKU
Gzde olakolu-Sar

262

(1902-1981), viyolonseli rahmetli Mesud Cemil (1902-63), kontrbas ise o zamanlar stanbul Belediye
Konservatuar Orkestrasnda olduunu zannettiim Kazm (Tav) Bey (Beylerbeyli, Sakall kazm) alm,
alto kemene iin Kemal Niyazi Beye rica edilmise de, o pek iltifat gstermemiti. Alto kemeneyi: Dr.
Rza Zht Tinel, bas kemeneyi ise Dr. Ziya Hzni Bey almt. Az bir mddet iinde hepsi sazlarn
dinletebilecek hale geldiler. yi niyetli baz bestekrlar da srf kemene belemesi iin birer eser yazdlar.
Be eit kemenenin bir araya gelip, polifonik-oksesli Trk musikisi paralarn almalar bal bana
bahtiyarlk kayna olmutur. Zevkle ve hatta nadiren vecdle (cokuyla) dinledik. Bu bahtiyarl artran
baka bir amil daha vard ki, o da kemene topluluunun keman topluluundan bsbtn ayr,
bsbtn farkl bir gzellik yaratmasyd (Sar 2010: xxi). Bu almalara Mesut Cemil ve R. Ferit Kam
da katlmlar, Tark Kip (d. 1927) ve Frat Kzltu (d.1935) viyolonsel almaya bas kemene ile
balamlardr (Sar 2010: xxi). (bkz. ekil 1)

ekil 1: Alto, Tenor, Bas, Kontrbas Kemeneler (Arel 1948: 5-8)
MZK VE KLTREL DOKU
Gzde olakolu-Sar

263

Grld gibi tenor kemene sopranodan, bas kemene de altodan bir sekizli pesttir. Her
sazn 4 teli arasnda ise daima beli aral bulunur. Kontrbas kemene ise keman ailesindeki ada gibi
tersine beli aralklarla dzenlenir. Tenor kemene dndaki alglar keman ailesindeki elerine tpatp
uygundurlar (Arel 1948: 5). (Bkz. ekil 2)

ekil 2: Kemene Belemesinin Akort Sistemi
2
ve Ses Aral (Arel 1948: 5)

Kemene belemesi kaba kaba airan ile tiz muhayyer arasnda 5,5 sekizliden fazla bir ses sahasn iine
almaktadr. Soprano ve altosunda kemanda olduu gibi gvdenin yarsna kadar uzanan siyah tahta destek
yoktur. Yalnz tenor, bas ve kontrbas kemenelerde mevcuttur. Yine yalnz soprano ve alto kemene dizde
alnabilmekte, dierleri ise viyolonsel gibi madeni ve ince bir ubuk ile zemine dayanarak icra edilmektir
(ztuna 1990, 443-444). (Bkz. ekil 1)

Hseyin Saadettin Arel, kemene ailesinin Trk mziinde icra edebilecei eserler bestelemise
de; bu aile en parlak dnemini mucidi hayattayken yaam, Arelin lmnden sonra alglara ok da
rabet kalmamtr.

2
Piyanonun beinci la sesi (diyapazon sesi) re (neva) olarak kabul edildii iin; soprano kemene (drt telli kemene) bugn
batdaki sol-re-la-mi akort sisteminin karl olan do-sol-re-la eklinde akort edilmektedir.

MZK VE KLTREL DOKU
Gzde olakolu-Sar

264

Kemene Belemesi zerine Dnceler
Kemene belemesi ve drt telli soprano kemene hakknda olumlu ve olumsuz pek ok fikir ileri
srlm, bunlardan birkana aada yer verilmitir. Mzikolog ve T Trk Musikisi Devlet
Konservatuar retim Grevlisi Haydar Sanaln (1926-2003) verdii bilgilere gre kemene belemesi
Arelin eski rencilerine leri Trk Mzii Konservatuar cra heyetinde tevdi edilmiti. Burada bas ve
soprano kemene dersleri veren Sanal, bir takm yetersizlikler ve teknik zorluklar nedeniyle
rencilerinin dersleri braktn bildirmitir (Sanal 1994). T Trk Musikisi Devlet Konservatuar
Mzik Teknolojileri Blm retim Grevlisi Dr. Mustafa Aydn kszn konuyla ilgili olarak
verdii bilgiler ise yledir: Kemenenin gelitirilip, hacim ve ses sahas olarak daha mkemmel bir
yapya sahip olmas ok zordur. alg yaps bozulunca, karakteristiini de kaybetmektedir. Zaten keman
ve viyolonsel gibi alglar Trk Mziinde kullanlmaktadr (Calk 1989: 9).
Drt telli soprano kemeneyi Arelden sonra tekrar canlandran T Trk Musikisi Devlet
Konservatuar retim Grevlisi Cneyd Orhonun (1926-2006) konuya bak as Arel ve Tinele
benzemektedir. Kemene belemesi, Dr. Zht Tinel ve Hseyin Sadettin Arel tarafndan yaplmt.
Maksad ise Batdaki keman ailesinin kart olan Trk yayl alglarn yani kemene ailesini meydana
getirmekti. Batda soprano keman ile alto keman arasnda bir beli ve alto keman ile viyolonselin
arasnda bir sekizli bulunmaktadr. Bir sekizli aralnn bykl nedeniyle, bu aralkta bulunan ikinci
bir algnn grevini ikinci keman stlenmektedir. (keman viyola viyolonsel - kontrbas) Arel ise
soprano kemene- alto kemene- tenor kemene - bas kemene ve kontrbas kemeneyi dzenleyerek,
bu eksiklii de gidermeye almtr.. 1922 ylnda Arelden armoni dersi alan Dr. Zht Tinel
armoninin Trk mziine tatbiki iin kemene belemesinde hocasna yardm etmek istemi, kemene
ailesi ikisinin almalaryla olumutur (Orhon 1999).
Cneyd Orhonun bu konuda verdii dier bilgileri rencisi T Trk Musikisi Devlet
Konservatuar retim yesi Prof. Nermin Kaygusuz yle bildirmektedir:

1974 tarihinde o zaman Ankara Devlet Konservatuarnda luthier olarak ok deerli hizmetler vermekte olan
Cafer An, Cneyd Orhonla ilk tanma ve grmesinde kemenenin tellerinin eit boyda olmasnn
gerekliliini srarla telkin etti. 1975 ylnda stanbulda kurulan Trk Mzii Devlet Konservatuarnda
Cneyd Orhon konservatuarn kurucu yesi ve telli kemene hocas, Cafer An da bu konservatuarn alg
Yapm Blmnn kurucusu ve bakan olarak bir araya geldiler. Kemene zerindeki almalar sadece
MZK VE KLTREL DOKU
Gzde olakolu-Sar

265

telin boylarnn eitlenmesi deil, Arelin kemene belemesinin ele alnmas olarak gndeme geldi. 1976 ylnda
drt telli kemene Trk Mzii Devlet Konservatuar ynetim kurulu karar ile eitim programna alnd. Hem
icras, hem de yapm hazrlklarna hzla geildi. Ayn yln sonlarna doru Cafer Ann bilgi ve hneri ile
10 tane soprano, 2 tane alto kemene hazrland ve her iki kemenenin de eitimi Cneyd Orhon tarafndan
balatld. Daha sonra alg Yapm Blm mfredat programna tenor ve bas kemeneler de alnd.... Soprano
kemene halen stanbul Devlet Trk Mzii Klasik Korosu bata olmak zere eitli koro, orkestra ve mzik
etkinliklerinde alnmakta, bas kemene ise genellikle tasavvufi etkinliklerde kullanlmaktadr (Kaygusuz
2001: 179180).

Ksaca, uzun mrl olmayan bu alglar, ok gemeden kullanmdan kalkmtr. 2010 ylnda
T TMDK Uluslar aras Cneyd Orhon Kemene Sempozyumunda kemene belemesi tekrar
gndeme gelmi, 1976 ylnda imal edilmi alglar ile icra yaplmaya allmtr. (Bkz. ekil 3)
Gnmzde belemeye ait yeni alglarn imal edilmesi iin projeler retilmekte ve sonular
beklenmektedir.

ekil 3: 30 Kasm 2010/1-3 Aralk 2010 tarihlerinde dzenlenen T TMDK Uluslar aras Cneyd Orhon
Kemene Sempozyumu Kemene Belemesi Provas (T TMDK BSED Salonu-Maka)
(Kontrbas Kemene: Gnay Uysal, Bas Kemene: Serdar An, Tenor Kemene: Sercan Halili,
Alto Kemene: Gzde olakolu Sar, Soprano Kemene: Nermin Kaygusuz) Fotograf: Ayhan Sar

MZK VE KLTREL DOKU
Gzde olakolu-Sar

266

Sosyalist Dnem- Batllama ve Gadulka Ailesi
Trkiyede bat modelli bir batllama ilkesiyle tasarlanan kemene ailesinin bir benzerinin 19 yl sonra,
dou blou modelli bir batllama-modernleme sreci ile Bulgaristanda imal edildii tespit edilmi,
ancak iki alg ailesini de ieren, karlatrarak, deerlendiren herhangi bir alma
3
III. Uluslar aras
Hisarl Ahmet Sempozyumunda tarafmzdan sunulan bildiriye kadar gndeme gelmemitir (24-26
Mays 2012-Ktahya).
Bulgaristanda sz konusu alg ailelerinin oluumunda siyasi ve kltrel politikalar farkl roller
oynasalar da, varlan sonucun yn deimemektedir.
7. yzylda Bulgarlara ait boylarn blgeye yerlemesinden sonra, 1818-1185 Bizans Hakimiyeti,
1185-1389 Bulgar mparatorluu, 1389-1826 Osmanl Hakimiyeti, 1877-1878 Ayastefanos Antlamas-
Bulgar Krall dnemleri yaanm, II. Dnya Sava ardndan Sovyet Sosyalistlerin de yardmyla
Sosyalist-Komnist Georgi Dimitrov (1944-1989) People's Republic of Bulgaria rejimi kurulmu,
1989da sosyalizmin dyle, parlamenter demokrasi olumutur. (Torodov 1979: 80-82; Ivanov
2007: 9).

lkenin eitli rejimleri yaamas mzikal adan zengin bir yapya kavumasn salamtr. nk
Bulgaristanda halkn kendi imaj olan tarih, folklor ve sosyalist ideolojiyle birlikte performanslar daha
zel bir biimde var olmu, zellikle sosyalist dneme gei sresinde ve bu dnem boyunca folklor ve
tarih, milli kimlii temsil etme ilevini stlenmitir (Buchanan 1991: 3637).
Bu temsili eler arasnda yer alan geleneksel alglar da, Stokesun mziin devletin kltrel
politikalarn ve ulusal kimliini yanstan nemli bir ara olmasn temel alan kimlik ve ulus devlet
syleminde olduu gibi, sosyalist dnemle birlikte ulusal propaganda aralarndan biri haline gelmitir
(Stokes 1994: 11). Bu adan, 19441989 yllar arasnda yaanan sosyalist dnemin Bulgar performans
gelenei zerindeki etkisi ayrca nem tamakta ve bu etki alglar zerinde de grlmektedir.
Komnist Partisi amalar dorultusunda ky mziini Bulgar milli kimliinin bir sembol olarak kabul
etmi, profesyonel topluluklar halk mzii sunumu iin grevlendirmitir. Ky geleneini canl tutmak
amacyla bu mziin performans iin yeni kurulular yaratm, konser, festival ve milli tatiller organize
ederek, dller sunmutur (Rice 2004: 26, 55). Bunlar arasnda ilevsel adan nemli olan ve devlet

3
Ayrca olakolu, Gzde. 2008. Anadoludan Balkanlara Armud Biimdeki Kemeneler: Tarih, Teknik ve crasna likin
Karlatrmalar Bir Analiz, Doktora Tezi, stanbul: T Sosyal Bilimler Enstits.
MZK VE KLTREL DOKU
Gzde olakolu-Sar

267

dzeni ierisinde Bulgar kltrel performansn en iyi ekilde temsil eden kurulular devlet destekli halk
orkestralar olmutur. (Buchanan 1991: 66). lk orkestra (Bulgarian National Folk Ensemble) 1951de
Philip Koutev
4
tarafndan kurulmu, halk melodilerini temelini koruyarak armonize eden bu orkestray
Bulgarian State Television Female Vocal Choir, Tedora ve Trio Bulgarka gibi gruplar takip etmitir. te
bu gruplarda gadulka, kaval, gaida, tanbura ve tupan alglarnn eitleri ile ok sesli eserler icra
edilmitir (Buchanan 1991: 195; Buchanan 2006: 150-151). (Bkz. ekil 4)

ekil 4: Koutev Orkestras (Koutev Ensemble Folk Orchestra) 1952 (Buchanan 2006: Plate 4.3)
Bulgaristanda geleneksel alglarn eitlerini oluturan ve icra eden ilk orkestra Phillip Koutevin
orkestrasdr. Koutev devlet desteiyle, halk melodilerini armonize ederken, halk alglarnn da bat
modeli ile eitlerinin yaplmasn tasarlam, alg bilimci ve yapmcs olan Ivan Katsarov ve Boris
Drakeve verdii alg siparileri ile yeni alg kmeleri oluturmutur (Buchanan 2006: 154). (ekil 5)
Koutev, sosyalist rejimle ynetilen bir lkede, geleneksel bir algy bat rneiyle tasarlayarak milli
bilinci kuvvetlendirmeye almaktadr. Koutevin devlet desteini almas ise, rejim ynetiminin de
batllaarak birletirmek amacn gttn gsterir.

4
Bestecilik eitimini Dobri Khristov ve keman eitimini Hans Koch ile 1929da tamamlayan Phillip Koutevin (1903-1982)
kurduu senfonik Bulgar halk orkestras dnya apnda n yapm, Bulgar mzik kltrnn sembol olmutur. lk
profesyonel Bulgar halk mzii orkestrasnn kurucusu olmas, onu dnya apnda en temel ve etkileyici Bulgar mzisyen
olarak ne kavuturmutur. Bu bilgiler Bulgarian National School of Folk Artsn web sitesinde yer alan okulun kurucusu-
patronu- bal altnda yazan blmden alnmtr. (http://nufi-kotel.com/2-zanufi/index.html) 04.11.2007

MZK VE KLTREL DOKU
Gzde olakolu-Sar

268

ekil 5: Koutev tarafndan dzenlenmi Bulgar Halk alglar (Buchanan 2006: Figure 4.4.)

Gadulka Ailesinin Yaps
Koutevin istei zerine icrac ve alg yapmcs Katsarov gadulka algsna; keman klavyesi ve akort
sistemini, drdnc teli, keman kprs, burgular ve ban eklemitir. Ayrca algya barsak teller
yerine metal teller taklm, soprano algnn imalinden sonra ayn prensiplere gre viyola, viyolonsel ve
kontrbas gadulkalar sipari edilmitir. Bu deiiklikler ile entonasyon ve icra tekniklerinin gelitirilecei
ve bat tnsnn yaratlabilecei fikri yaygnlam ve ilk konser 1951de verilmitir.
Koutev keman ailesine gre modeli verilen gadulka ailesinin; sadece bir halk alg kmesi deil, bir
senfoni orkestras alg ailesi olduunu bildirmitir (Stoyanov 197: 70).
Orkestrada iki gadulka ayn sesi alarken, viola, viyolonsel ve kontrbas gadulkalar melodiyi bir oktav
pestten alm ve bas izgisindeki zenginlii salam, gadulka ailesi ok sesli yaptlarda da icra edilmitir
(Buchanan 1991: 218). (Bkz. ekil 6)

ekil 6: Gadulka Ailesi (Buchanan 2006: Figure 4.1)

MZK VE KLTREL DOKU
Gzde olakolu-Sar

269

Gadulka Ailesi zerine Dnceler
Kemene Belemesinde olduu gibi, Koutev Orkestras almalaryla oluturulan yeni tnya da
eletiriler yneltilmi, icrac ve alg bilimci Vergili Atasanov: alglarn yumuak orijinal sesi yeni
orkestralar iin yetersiz kald eletirisinde bulunmutur. Hakikaten yazlan eserler iin teknikler henz
gelimedii ve keman ailesindeki standardizayona gidilemeden, eser yazma ve sunma durumuna geildii
iin icraclar alglardan abuk soumular, drdnc tele, keman akort ve klavyesine alma gl
ekerek, alglarn seslerinden tatmin olmamlardr.
Koutev gadulka algsnda olduu gibi kaval, gaida ve tanbura alglarnn da eitlerinin imalini
salayarak, orkestral tnya katkda bulunmutur. Ancak Koutevin algsal geliimini tasarlad ve
ideolojik olarak rejimden beslenen halk orkestralarndaki devlet desteinin 1980li yllarn sonunda
rejimin bitiiyle doru orantl olarak bitmesi de, orkestralarn konum ve ilevini deitirmitir. Bu
durum alglarn raflarla kaldrlmasna, sanattaki devlet desteinin ideolojik anlamnn kaybolmasna ve
halk orkestralarnn politik zelliini yitirmesine sebep olmutur. (Stoyanov 1974: 73; Bunchanan 1991:
201) Orkestralar iin tasarlanan alglar ise sadece bu paralelde kullanlmaya devam etmitir (Buchanan
1991: 636). (Bkz. ekil 7)

ekil 7. Koutev Orkestras (1970lerin sonlar) (Buchanan 2006: Plate 4.4)

MZK VE KLTREL DOKU
Gzde olakolu-Sar

270

Vasily Vasilievich Andreyev ve Balalaika Orkestras
Koutev ve sosyalizmden bahsederken, gerek Arel ve kemene belemesi, gerekse Koutev ve orkestrasn
etkilediini dndmz baz parametrelerden bahsetmek gerekmektedir.
Bilindii gibi Bulgaristan; Polonya, Romanya, Macaristan gibi lkelerle birlikte 1955te Varova
Paktn imzalam dou blou lkeleri (demir perde lkeleri) arasndadr. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birliinin nderliini yapt sosyalist-komnist rejim ile ynetilen bu lkeler ittifak, Sovyet rejiminin
Dou Avrupada 1989 ylnda kmesiyle sona ermi ve 1991de Rusya Sovyet Federatif Cumhuriyeti de
dalarak, Rusya Federasyonu kurulmutur.
Pek ok kaynak ve belgede, dnyadaki batllama olgusunun ilk rneklerinin Osmanl ve Rus
mparatorluklarnda gerekletii bildirilmi ve batllama Trkiye ve Rusyann ortak zellii haline
gelmitir (Belge 2002: 43). Rusyada 17. yzyl sonralarnda Byk Petro ve Osmanlda 18. yzyln ilk
yarsnda III. Ahmed ile balayan batllama sreleri, pek ok mcadelenin ardndan, 20. yzyln ilk
eyreinde hanedanlarn yklmasyla devam etmitir. Murat Belge, iki lkenin kurduklar rejimlerin
farkllklarna ramen, tarihten gelen benzerliklerine k tutmu, Rusyann sosyalizm ve Trkiyenin
kapitalizm zerinden devletilik yaptn bildirmitir (Belge 2002: 52). Rus asll Fransz tarihi ve
filozof Koyre (1892-1964) ise batllama anlamnda Rusyada iki ayr gruptan bahsetmitir: Birincisi
batya kar kmak isteyen, ulus yaantsnn i zenginliini, kendi varln ve ayrc zelliklerini
korumak amacn tayan Slavclar, ikincisi ise kendilerini dlanm hissetlikleri bat uygarln
benimsemek ve yknmek isteyen batclardr. Koyre aslnda bu iki grubun da ayn ama iin altn,
tek hedeflerinin lkenin dirlii ve halkn refahn salamak olduunu belirtmektedir (Koyre 1994: 11).
Bu balamda, gerek arlk Rusyas, gerek Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii, gerekse Rusya
Federasyonu asndan batllama fikrinin daima gndemde olduu dnlebilir. Sz konusu
batllama hareketleri ierisinde, Koutevden yaklak 60, Arelden ise 40 yl nce benzer almalarda
bulunmu, Rus keman icracs Vasily Vasilievich Andreyevden (1861-1918) mutlaka sz edilmesi
gerekmektedir. Andreyev bir ky gezisi srasnda mzrap ile alnan balalaika algsyla tanm ve bu
tanmadan sonra algya olan ilgisi giderek artmtr. Andreyev, nce balalaika almasn renmi ve
bunu daha da ileri gtrerek, algy deiik boylarda gelitirmi ve balalaika topluluunu kurmutur.
Topluluu sopranodan basa kadar be ayr balalaika eklinde dzenleyen Andreyevin bu abas, bir
konser kemancs olarak bat orkestrasndan etkilenmesine, orkestral yapy iyi bilmesine ve arlk
rejiminin sonuna yaklalrken, dnem ierisindeki batllama hareketlerine balanabilir.
MZK VE KLTREL DOKU
Gzde olakolu-Sar

271

Andreyev, dneminin mzik bilimcileri, icraclar ve bestecilerinin balalaikann ancak halk algs
olabilecei, konser salonlarnda boy gstermek iin ok kolay ve basit bir yaps olduu eletirilerine
kar, alg ailesini ulusal ve uluslararas platformda izlenir bir hale getirmeyi bilmitir. Topluluk sonraki
dnemlerde Sovyetler Birliinde Lenin ve Stalin tarafndan da desteklenmi, hatta dnemin Kzl Ordu
Korosunda dahi kullanlmtr.
te balalaika orkestras, kemene belemesi ve Koutev orkestras birbirine benzer batllama
ve modernleme ilkesine dayansa bile, balalaika orkestrasnn hem dneminde, hem de gnmzde
elde ettii baarnn sebebi, projenin ilk nce halkn ilgisini ve sonralar elit kesim ve devlet desteini
kazanmas olarak dnlebilir.
Vasily Vasilievich Andreyev ve Arelin bir ortak noktas da, Andreyevin I. Dnya Sava,
Arelin ise II. Dnya Sava ncesindeki batllama araylardr ki, ikisinin de geleneksel bir algy
batdaki drtl alg rneine karn, be alg halinde oluturmas aratrlmaya ak bir konudur.

Sonu
Bu bildiride, demografik, tarihi ve corafi zellikler ve sosyal yap gibi eitlendirebileceimiz pek ok
adan ortak paydada buluabilen iki topluma dair batllama olgusu, bat orkestrasna alternatif olarak
kurulan alg aileleri zerinden incelenmitir.
20. yzyln ilk eyreinin henz bittii bir dnemde, Hseyin Saadettin Arelin gerek bat tampere
sistemi zerine kurduu ses sistemi, gerekse bat yayl alg ailesine alternatif bir Trk mzii yayl alg
ailesi nerisi; batya ykn ve modernist tutumunun gstergesidir. Yasaklanan, aalanan, baka
lkelere ait olduu ileri srlen ve alternatifleri yaratlan bir mziin, aslen nasl sistematize olup,
batllaabileceini kantlamak istercesine alan Arelin kemene belemesi, dnem dnem
canlandrlmaya allmsa da, batya alternatif bir yayl alg ailesi olarak henz varlk gsterememitir.
Kemene ailesinin ilgilileri ve ilgilenenleri hali hazrda mevcut olsa dahi, bu almalar uzun uralara
muhtatr (Bkz. ekil 3).
Arelin almasndan 19 yl sonra, Koutev nclnde, Bulgaristanda devletin kltrel politikalarn
ve ulusal kimliini yanstmak, ky mziini Bulgar milli kimliinin bir sembol olarak kullanmak, Bulgar
kltrel performansn en iyi ekilde temsil eden kurulular yaratmak amacyla halk orkestralar
MZK VE KLTREL DOKU
Gzde olakolu-Sar

272

kurulmutur. Ancak bu orkestralarn alt yapsnda bulunan sosyalist rejimin bat modeli ile desteklenme
hedefi gz ard edilmemelidir.
Yukarda bahsi geen iki yayl alg ailesinden nce, 1880li yllarda dnemin batllama olgusu iinde,
Rusyada Vasily Vasilievich Andreyev tarafndan gerekletirilen, balalaika topluluunun, hitap ettii
kitleler ve poplerlii ile Arel ve Koutevin almalarnn gnmzde ariv belgeleri ve mzeler
sayesinde ulalabilir oluunun, batllarken halkn temaylne de yakn durmakla alakal olduunu
dnyoruz. Ayrca Andreyev ve Arelin bir ortak noktas, Andreyevin I. Dnya Sava, Arelin ise II.
Dnya Sava ncesindeki batllama araylardr ki, ikisinin de geleneksel bir algy batdaki drt alg
rneine karn, be alg zerinden ok seslendirmesi aratrlmas gereken bir konudur.
Sonu olarak, tm bu veriler rejim, siyasi dnem, sosyal ve siyasi yap ne olursa olsun,
batllama ve modernleme fikrinin temel zellikleriyle ok da farkl alglanmadnn kantdr. nk
yukardaki devlet ynetimlerinin her birinde ortak dil, kltr ve deerler birletirilerek ve milli duygular
glendirilerek ulus devlet kurma ideolojisi hkimdir ki; gerek kemene, gerek gadulka, gerekse
balalaika rneinde batllaarak, modernleen ve bunu yaparken de ulus bilincini kuvvetlendirmek iin
ulusa has ortak deerlerler arasndan geleneksel alglar kullanan bir yap hakimdir.

Bu dorultuda, Trkiyede bat modeli ve Bulgaristanda dou blou modeli ile, ayn aileye
mensup, armudi biimli iki alg ailesinin (kemene-gadulka), tamamen ayn temeller zerine ina
edilerek, orkestral tnnn yaratlmaya alld tesbit edilmitir.
Her iki projede de, algya nce drdnc tel ilave edilmi, ardndan keman akort sistemi ve
metal teller benzer prensiplerle alglara uygulanmtr. Soprano algnn bu ekilde imalinden sonra,
alglarnn ok seslendirilmesi ve eitlerinin yaplmas aamasna geilmitir. Koutevin Arelin
almalarndan haberdar olup, olmad halen tesbit edilememitir. Bu adan bat yayl alglar ailesinin
ve keman modelinin kkl geleneinden iki mucidin ayn prensiple ve ayn ekilde etkilenmesinin bir
tesadf eserine mi, yoksa bilinli almalarn rnne mi mal edilmesi gerektii en azndan u an iin
ilgililerin hayal glerine baldr.

MZK VE KLTREL DOKU
Gzde olakolu-Sar

273

Referanslar
Arel, Hseyin Saadettin. 1948. Kemene Belemesi Hakknda Hatralar ve Dneler, Musiki
Mecmuas, 6: 3-8.
Belge, Murat. 2002. Batllama: Trkiye ve Rusya Modernleme ve Batclk, Tanl Bora-Murat Gltekingil:
43-55, stanbul: letiim Yaynlar
Buchanan, Donna. 1991. The Bulgarian Folk Orchestra: Cultural Performance, Symbol and The Construction of
National Identity in Socialist Bulgaria, Texas:Ann Arbor : U-M-I..
Buchanan, Donna. 2006. Performing Democracy : Bulgarian Music And Musicians in Transition. Chicago
:University of Chicago Press.
Calk, Ahmet Aydn. 1989. Kemene Belemesi Lisans Bitirme almas, stanbul Teknik
niversitesi, stanbul: Trkiye
Ivanov, Lybomir, 2007. Essential History of Bulgaria in Seven Pages, Bulgarian Academy of Sciences, Sofia,
Yaynlanmam Ders Notu.
Kaygusuz, Nermin.2001. Gelien Sazlarmz inde Kemene, Mzikte 2000 Sempozyumu, 175-191.
Ankara: Neyir Matbaaclk, ,
Koyre, Alexandre. 1994. 19. Yzyl Balarnda Rusyada Batclk, Ulusuluk ve Felfese, ev. zzet Tanju,
stanbul: Belge Yaynlar
Orhon, Cneyd. 1999. Kiisel Grme, Maka-stanbul
Rice, Timoty. 2004. Music in Bulgaria, New York: Oxford University Press,
ztuna, Ylmaz. 1990. Kemene Belemesi, Byk Trk Musikisi Ansiklopedisi, 1: 4443-444.
Mardin, erif. 2002. Trk Modernlemesi, stanbul: letiim Yaynlar
Sanal, Haydar. 1994. Kiisel Grme, Maka-stanbul
Stokes, Martin. 1994. Ethnicity, Identity and Music, in Ethnicity, Identity and Music, s. Martin Stokes: 1-28.
New York: Berg Publishers,.
Stoyanov, Stoyan. 1974. Filip Koutev. Sofia: Nauka i Izkustvo
Tinel, Zht. 2010. Asri Kemene, Yayna Hz: Dr. Ayhan Sar. stanbul: T TMDK Yaynlar.
MZK VE KLTREL DOKU
Gzde olakolu-Sar

274

Todorov, Nikolay. 1977. A Short History of Bulgaria, eviren L. Dimitrova, Sofia : Sofia Press.
<http://nufi-kotel.com/2-zanufi/index.html /04.11.2007>

MZK VE KLTREL DOKU
Gltekin ener

275

AZERBAYCAN VE ANADOLU KADIN - ERKEK DANSLARINDA
MZKAL ANALZ

Gltekin ener
1

sener@gantep.edu.tr

Abstract
Azerbaijan and Anatolia Musical Analysis of Women and Mens Dance Melodies.
In this study, Azerbaijan and Anatolias woman dances of melodies, rhythmic structure, melodic structure, the width of
the sound, pithces, states of maqams will gain from statistical source.Elements of melodic structure in men and women of
Anatolia dance tunes, not only the rhythmic characters, and the rates used in the authorities, these authorities decided
tones, melodies, such as the five basic elements of sound widths to be issued with the results of statistical values, rhythmic,
melodic formalization will be examined.With these data, men and women in Azerbaijan and Anatolia dance tunes based
on the general character of the musical use of statements to be provided, the social dynamics of these trends, a number of
cultural structure of the ideas that go down to the final results will be explained.

1
San. r. Gr.; Gaziantep niversitesi Trk Mzii Devlet Konservatuar
MZK VE KLTREL DOKU
Gltekin ener

276

Azerbaycan ve Anadolu, halk danslar konusunda ezgi, kostm ve alglar asndan olduka zengin ve
benzer kltrel dokuya sahip iki lkedir. Bu benzerlik hem halk yaratcl asndan hem de
folklorlarn, tarihsel derinliinde grlmektedir. Trkiyede halk oyunlarnn tasnifatnda halaylar,
zeybekler, horonlar, karlamalar gibi trlere ayrlan oyunlarn Azerbaycanda arlkl olarak yall ve
halay formlar bulunmakta, halaylarn da sadece, Lenkaran ve Nahvan blgelerinde grlmesi ile genel
olarak raxlar Yalllar olarak tanmlanmaktadr.
Bu nedenle, her iki lkenin dans yap ve bu danslarn ezgilerinin analizi iin kadn- erkek dans
ezgileri eklinde karlk yaratlm ve bir snrlandrmaya gidilmitir. Bu ekli ile konusallatrlan kadn-
erkek dans ve bu danslarn ezgi karakterlerinin ritmik, melodik ve makamsal unsurlarnda mzikal
adan nasl bir yapda olduunun belirlenmesi; benzerlik ve farklln boyutu hakknda somut fikrin
olumas salanacaktr.
Genel mzik karakteri asndan baktmzda; her iki lkenin Mahnlar ile Anadoludaki
trkler, Mugamlar ile uzun havalarmz oluum ve icrasal bakmdan byk benzerlikler gstermekte,
kullanlan dil ve iirlerin nazm yaps szl dans ezgilerinde karlatmz benzer zelliklerdir.
Azerbaycan Kadn danslarndan olan Verin Bizim Gelini , Hasra Basma Dolanda Gel , Yordu
Yordu , Basma Basma Talar (Hseyinli 1966: 52)gibi szl dans ezgilerinin yapsnda grlen 7 hece
vezinleri ile ritmik karakter ve hz yapsn, Anadolu kadn danslarndan Trkmen Kz, Silifkenin
Yourdu, Burak Tarlas gibi sadece kadnlara ait edilebilen szl dans ezgilerinde de grmek
mmkndr. En dk largo, en hzl moderato hz karakterinde bulunan kadn dans ezgileri iki lke de
erkek dans ezgilerinin hz yapsnn altnda kald grlmtr.
Azerbaycan Erkek dans ezgilerinin kadn dans ezgilerine gre olduka yksek bir metroritim
yapsnda olmas ayn toplumsal dinamiklerle ifade edilebilir. Erkein sert olgusunun yannda gl
grnt verme ihtiyac, tarm toplumlarnda doaya ve dmana kar verilen mcadelede erkein sert
ve gl algsnn bir korunma ve savunma zaruretinden doduun grlmektedir. Azerbaycan erkek
dans olan alakonun hz karakteri bu doal sebeplerle olumu ve Allegro ve hatta dansn cokusu ile
Presto hzna ulamtr.
Anadolu erkek dans ezgilerinin hznda ise blgenin corafi yaps ile mzik kltrnn etkisi
grlmektedir. Ege blgesinde ar zeybeklerde grnen Largo hz yaps, Horon ezgilerinde Presto
hz yapsna kadar kmaktadr
Anadolu ve Azerbaycann kadn erkek dans ezgilerinde analiz edilen ve istatistiksel deerlerle
ifadelendirilen ezgilerin periot-cmle-cmlecik ve motif tesbitleri ile melodik bulgular, metroritim
MZK VE KLTREL DOKU
Gltekin ener

277

yaplar ile ezgilerin hz karakterleri, dizi ve ses genilikleri ile de makamsal zellikleri ortaya
karlmaktadr.
Azerbaycan Erkek dans ezgisi olan alako, Gayta, Cengi, Qahramani, Xan obani Raxs gibi
ezgilerde periyot cmle cmlecik ve motif basamaklar olduka zengin ekilde olumutur. crada
grlen sslemeler (melizm) belli zaman sonra varyantlaarak ayn ezginin gelien birer motifi haline
gelmektedir. Tam bu noktada dans ezgilerinin ele aln biimi, icras ve notalama safhalarnda tm bu
sslemelerin ekirdek cmleden ayrlarak baka bir cmle ya da motife dnerek varyant cmlecii gibi
deerlendirilmesi, dans ezgilerini daha uzun ve farkllatran temel sebep olmutur.
Anadolu dans ezgilerinde grlmeyen bu zelliin yannda Azerbaycan dans ezgilerinde raks
bestecilii nemli bir unsur olmakta, folklorik bulgularn yannda bazen senfoni tarz ile bestelenmi
dans ezgilerine rastlamak ok olaanlamtr. Hatta bu zellikten dolay yaratlan ezgiler 101 raks, Alt
numara Ondrdi, Be numara gibi rakslarn ariv numaras ile ifade edildii grlmektedir.
Azerbaycan Erkek dans ezgilerinde baka bir yap da, ok yksek hz yaps nedeni ile baz
danslarn adeta sportif etkinlie dnt grlmektedir. Pehlivani Raks bu zelliklerde olup, idman
yapan ve green sporcularla ilikilendirilen bir halk raksdr.
Anadolu Erkek dans ezgilerinde Kadolu ve Kocaarap Zeybeklerinde olduu gibi, erkein ar, vakur
ve kararl yaps ile toplumda ki algs ile elemi, ezgi olduka ar karakterle ve tiz blgelerden
balayarak olumutur.
Bunun yannda icras ve oynan byk bir folklorik altyap gerektiren Trakya dans ezgileri ve
Horon ezgilerinin hz aksine olduka yksektir. Kk ve ksa motif yaps ile seslenen horon ezgileri
ok tekrarl bir yapya sahiptir. Geleneksel olarak, icrac danslarn bir parasdr ve genellikle oynar ve
oyuncular ynetir. Horonlarda hz gittike artar, danslarn fiziksel gcne gre ekil alr. Ritim
karakterinde ise 2/4 ve 4/4 lk kalp bulunsa da horonlarda aksak yap olan, 5/8, 5/16, 7/8, 7/16, 9/8,
9/16 gibi ritmik basamaklar arlktadr ve ezgiler dar motiflerden olumaktadr.
Bu almada, Azerbaycan ve Anadoludan toplam 82 dans ezgisi notaya alnarak incelenmi, her
ezginin ritmik yaps, karar (maye) sesleri, ezginin gls ve tiz dura, szl-szsz oluu, hz yaps,
genilii ve makam olmak zere 7 zellii incelenmitir.
MZK VE KLTREL DOKU
Gltekin ener

278

Tablo 1: Anadolu Kadn Dans Ezgileri Deerlendirme Tablosu
Tablo 2: Azerbaycan Kadn Dans Ezgileri Deerlendirme Tablosu

MZK VE KLTREL DOKU
Gltekin ener

279

Tablo 3: Anadolu Erkek Dans Ezgileri Deerlendirme Tablosu

Tablo 4: Azerbaycan Erkek Dans Ezgileri Deerlendirme Tablosu
MZK VE KLTREL DOKU
Gltekin ener

280

Bu zelliklerin iinde en nemli yap karakteri olan ritmik yap, melodik yap ve makamsal
yapnn, ezginin knyesel durumu ve istatistii asndan verdii fikri ve bu zelliin oransal sonular
anlatlarak bir mukayese yaplmtr.
Bu ana fikrin yapsal durumundan nce, ritmik, melodik ve makamsal yapnn analizinde
ezgilerin l tarts ve hz yaps ele alnm, buna ilave olarak darp aletlerinin icra srasnda elde edilen
tm ayrnt velveleleri, kendi icrasal ortamnda gelien ritmik aknda tespit edilmitir.
rnein, Azerbaycan kadn dans olan Innab raksnn ezgisinde; ilk periyotta kullanlan 6/8lik
ritmik kalbn, raksn cokusu ile velvelendiini ve ritmik sslemelerle gelitiini grmekteyiz.

ekil 1: Innab Raks ekirdek Ritim Kalb

Zerafet ve yumuaklk ile gelien ezgi, kendi iinde oluturduu darp vurgusunun hacmini hi
kaybetmeden, temel ritim kalbnn zerinde eitli velvele yollar ile eitlenmektedir. Bazen bu
sslemeler darp aletlerinde kuvvetli zaman ile zayf zamanlarn yer deitirerek icras ile olumakta, bu
yolla monotonlua urayan ezgiye, yeni bir coku getirilerek uzamas salanrken, ritmik yapda farkl
motif gelimeleri grlmektedir.

MZK VE KLTREL DOKU
Gltekin ener

281

ekil 2: Innab Raks Velveli Ritim Kalb

Ritmik zelliin analizinde, dans ezgilerinin yeni hz ve velvele basamaklarnn olutuu grlr.
rneini verdiimiz nnab raksnn hz yaps, ardan hzlya doru gelien ritmik bir ak iindedir.
Anadolu Erkek danslar grubunda incelenen Kadolu Zeybeinde, yrenin vurmal temel
algs olan Davulun ritmik dizilii zerinden belirlenmi, blgenin ar ve kvrak tanmlamas ile ifade
edilen hz yapsnn, bu ezgide largodan largettoya kan hz karakterinde olduu grlmektedir.

Anadolu ve Azerbaycan Kadn Dans Ezgileri Analizi
Anadolu ve Azerbaycan Kadn Danslar blmnde 45 kadn dans incelemeye tabi tutulmu,
bunlardan 24 tanesi Anadolu, 21 tanesi ise Azerbaycan dans ezgisi incelenerek, dans ezgilerinin ritim,
karar ses, metronom (hz), ses genilii ve makamsal yaplar olmak zere 5 temel yapsal zelliinin
deerlendirilmesi yaplmtr.

MZK VE KLTREL DOKU
Gltekin ener

282

Buna gre;
Ritim yaps
Anadolu kadn danslarnn ritim yaps, % 12,5 oran ile 2/4lk blmde, %16,66s 4/4lk, % 16,66s
9/8lik, % 12,5 10/8lik, % 12,5 oran 5/8lik,% 4,16s 7/4lk, % 4,16s 9/4lk ve % 20si 6/8lik
ritmik yap dalmna sahiptir.

Grafik 1: Anadolu Kadn Danslarnn Grafik 2: Azerbaycan Kadn Danslarnn Ritim
Yaps: Ritim Yaps

Azerbaycan Kadn dans ezgilerinin ritmik kuruluuna baktmzda,6/8 ritim karakterinin %
93,33 gibi byk bir orana sahip olduu grlmektedir. Bunun yannda, 3/4lk ritim yaps karakterin
% 6,66lk bir orana sahip olduu grlmektedir.

Karar Ses (Maye):
Anadolu Dans ezgilerinin % 45,83lk blm La sesinde karar vermektedir. Bunu % 25lik oran ile
Sol sesi,% 12,5 ile Si sesi ve % 8,33 ile Re sesi takip etmektedir. Do ve M seslerinin bu
dalmda % 4,16lk bir paya sahip olduu anlalmaktadr.

Grafik 3: Anadolu Kadn Danslarnn Grafik 4: Azerbaycan Kadn Danslarnn
Kara Ses Yaps: Karar Ses Yaps
MZK VE KLTREL DOKU
Gltekin ener

283

ncelenen Azerbaycan kadn dans ezgilerinde ise en byk paya sahip ses % 42,85 ile Do
sesidir. Re sesinde karar veren ezgilerin oran ise %14,28dir. Bunu yine ayn oranla % 14,28lik pay
olan Mi ve Fa sesleri takip etmektedir.

Metronom(Hz-Tempo):
ncelenen Anadolu kadn dans ezgilerinin temposunun % 33,33lk bir blmnn drtle 100
metronom yapsnda olduu grlmtr. Bunu dnda ezgilerin % 37,5lik blm yine 81-100
metronom yapsnda olan dans ezgileridir. Bu hz yapsn % 20,83lk oranyla 60-80 hzda olan ezgiler
takip etmektedir. Drtle 60 birim hzda olan, largo hzna sahip dans ezgilerinin oran ise sadece %
8,33te kalmaktadr.

Grafik 5: Anadolu Kadn Danslarnn Grafik 6: Azerbaycan Kadn Danslarnn
Hz Yaps: Hz Yaps

Azerbaycan Kadn dans ezgilerinin % 19,04 81-100 metroritim hznda olumu, % 57,14 ise 101-
130 hzda icra edilmektedir. Yine drtle 131 temponun zerinde olan dans ezgilerinin oran % 23,8
olarak tespit edilmitir.

Ses Genilii:
Bu grupta incelenen dans ezgilerinin ses geniliklerine baktmzda; % 54,16snn 3 ile 6 ses aralnda
olutuu grlmektedir.

Anadolu Kadn Danslarnda Ses Genilii: Yedi ses ve zerinde bir arala sahip dans ezgilerinin
oran ise % 45,83 olarak tespit edilmitir.
MZK VE KLTREL DOKU
Gltekin ener

284

Grafik 7: Anadolu Kadn Danslarnda Ses Genilii

Azerbaycan Kadn Danslarnda Ses Genilii: Ses geniliinin boyutu, Azerbaycan dans ezgilerinde
en ok younlat ses aral 7 ile 10 ses civarnda olup, bu grupta % 61,9 oranna sahiptir.

Grafik 8: Azerbaycan Kadn Danslarnda Ses Genilii

Bunun yannda 4 ile 6 ses aralnda kullanlan ezgilerin oran 28,57 olup, 11 ve stnde ses aralna
sahip dans ezgilerinin oran % 9,52 de kalmaktadr.

Makamsal Yap
Anadolu dans ezgilerinin kulland makamlarn oranna baktmzda yine en fazla % 29,16 ile Uak
makamnn kullanldn grmekteyiz.Uak makamn %12,5 ile Rast, Karciar ve Buselik makamlar
izlemektedir.Bu grupta Mahur ve Hseyni makamlarnn kullanlma oranlar %8,33tr.Dier makamlar
ise,% 4,16 ile Hicaz,Segah, ve Hzzam makamlar eklinde sralanmaktadr.

MZK VE KLTREL DOKU
Gltekin ener

285

Grafik 9: Anadolu Kadn Danslarnda Makam Grafik 10: Azerbaycan Kadn Danslarnda
Makam

Azerbaycan Kadn danslarnda kullanlan makam (lad) oranlarna baktmzda ise; % 28,57 ile
Segah ve Mahur makamnn sralandn grmekteyiz. Bu makamlar % 19,04 ile Beyati-iraz makam
Lad, % 14,28 ile ur makam Lad ve % 4,76 ile uter ve argah makam Ladlar takip etmektedir.

Azerbaycan ve Anadolu Erkek Dans Ezgileri Analizi
Ritim Yaps:
Anadolu erkek dans ezgilerinin ritmik yapsnda 9/8lik yap grup %20,83 civarnda olumakta, bu
orana en yakn 4/4lk yapnn % 16,66 orannda, 2/4lk kalbn ise % 12,5luk bir paya sahip olduu
grlmektedir. 5/8lik dans ezgilerinin oran % 8,33lk bir dilime sahiptir. Dier ritim kalplarnn
ise;10/8lik kalp % 4,16,7/8lik,7/16lk ve 9/16lk ritim karakterlerinin oran ise % 4,16 olarak ortaya
kmtr .Bu kapsamda 9/4lk ve 6/8lik kalplarn oran ise yine % 8,33 olduu tespiti yaplmtr.

Grafik 11: Anadolu Erkek Danslarnn Grafik 12: Azerbaycan Erkek Danslarnn
Ritim Yaps Ritim Yaps

MZK VE KLTREL DOKU
Gltekin ener

286

Azerbaycan Erkek dans ezgilerinde genel ritmik yap olan 6/8lik yapnn oran % 78,57 olduu
grlmektedir. Bu kalb % 14,28lik payla 2/4lk ritmik yap ve yine,7,14lk oranla 3/8lik ezgiler
oluturmaktadr.

Karar Ses (Maye):
Anadolu Erkek dans ezgilerinin karar ses % 66,66 ile La sesinde bulunmaktadr.Bunu % 12,5 ile Sol
sesi takip etmekte, Si sesinde ve Re sesinde karar veren ezgilerin oran % 8,33tr. Do sesinde karar
veren ezgilerin genele gre pay sadece % 4,16dr.

Grafik 13: Anadolu Erkek Danslarnda Grafik 14: Azerbaycan Erkek Danslarnda
Karar Ses Karar Ses

Azerbaycan Erkek dans ezgilerinde ise Do sesinde karar veren ezgilerin genele oran
deimekte ve % 42,85e kadar kmaktadr..Bu sesi % 21,42lik oranlar ile Mi ve Sol sesleri takip
etmektedir. Re sesinin pay % 7,14 olup, Fa sesi ile ayn orana sahip olduu grlmektedir.

Metronom(Hz-Tempo):
Anadolu erkek dans grubuna ait ezgileri incelediimizde en byk oranlarn ar ve hzl tempolarda
odaklandn grmekteyiz. Ezgilerin % 45,83nn Largo karakterli yap olan 40-60 hzda ve % 29,16
lk bir payn drtle 100 metroritim hznn stnde olduu, % 16,66lk blmn 81-100 hz aralnda
ve son olarakta sadece % 8,33nn 61-80 hz aralnda olduu tespit edilmitir.
MZK VE KLTREL DOKU
Gltekin ener

287

Grafik 15: Anadolu Erkek Danslarnda Grafik 16: Azerbaycan Erkek Danslarnda
Hz Hz

Azerbaycan erkek dans ezgilerinin ok byk bir blm olan % 78,57lik payn 130 ve st
hzda olmas erkek danslarnn, Anadoluya gre ok hzl olduunu gstermektedir.100-130 aras hza
sahip ezgilerin oran sadece % 14,28,olmakta,81-100 aras hza sahip ezgilerin pay ise % 7,14tr.

Ses Genilii:
Anadolu erkek dans ezgilerinde kullanlan ses geniliklerini ortaya karmak iin yaplan incelemelerde
genelde bir oktav civarnda ses kullanld ortaya kmtr.7-9 ses aralna sahip ezgilerin oran %
54,16dr.

Grafik 17: Anadolu Erkek Danslarnda Ses Genilii:

Bunu 3-6 ses aralnda % 33,33 paya sahip oran takip etmekte olup, en dk payn % 12,5luk
oran ile 10 ses st ses geniliine sahip ezgiler oluturmaktadr.
MZK VE KLTREL DOKU
Gltekin ener

288

Azerbaycan dans ezgilerinde incelenen ezgiler zerinde ise ezgilerin byk ounluunun 11 ses st
genilie sahip olduu grlmektedir.11 ve st ses geniliine sahip ezgi oran % 57,12dir.

Grafik 18: Azerbaycan Erkek Danslarnda Ses Genilii

7-10 ses geniliine sahip ezgilerin oran ise % 28,56 olurken, 4-6 ses aralnda olan ezgilerin oran ise
sadece 14,28,dir.

Makamsal (Lad) Yap
Erkek dans grubunda incelenen ezgiler zerinde yaplan incelemelerde en ok kullanlan makamn %
37,5 ile Hseyni makam olduu grlmektedir. Hicaz ve Uak makamlarnn paylar % 16,66 olurken,
Karciar makamnn pay % 8,33, Rast makamnn % 4,16 ve son olarak argah makam da % a,16 paya
sahiptir.

Grafik 19: Anadolu Kadn Danslarnda Makam Grafik 20: Azerbaycan Kadn Danslarnda
Makam

MZK VE KLTREL DOKU
Gltekin ener

289

Azerbaycan erkek danslarnn ezgilerinde kullanlan makamlarn oranlarna baktmzda,% 35,71
ile argah makamnn en fazla kullanlan makam olduu grlmektedir .Bu makam % 21,42 ile Mahur
ve ur makam lad izlerken, Segah makam ladnn pay % 14,28 ve Beyati-irazn oran ise 7,14tr.

Sonu
Azerbaycan ve Anadolu kadn dans ezgilerinin ritmik yapsnda, nemli ayrma grlm; Azerbaycan
kadn dans ezgilerinin ritmik yapsnda, % 90lk bir oranda 6/8lik ritim yapsnn kullanlmasna karn,
Anadolu kadn dans ezgilerinde, orantl bir dalm gzlenmi; dokuz zamanl aksak ritim yapsnn %
38,33 ile en ok kullanlan ritmik yap karakteri ierdii gzlenmitir. Yine, Azerbaycan kadn dans
ezgilerinde, Gney Azerbaycan blgesi olan Lenkaranda ve Nahvanda grlen, halay tipli yalllarda,
% 4,4 orannda bulunan iki ve drt zamanl ezgilerin, Anadolu kadn dans ezgilerinde % 35 orannda
arlkl olarak halaylarda kullanld grlmektedir. Anadolu kadn dans ezgilerinin ritmik yapsnda,
nemli bir dier fark, Azerbaycanda youn kullanlan 6/8lik ritmik yapnn, Kuzey Anadolu blgesi
dans ezgilerinde ok kk oranlarda bulunmasdr. Anadolu kadn dans ezgilerinde nemli oranda
bulunan 5/8lik, 7/8lik, 8/8lik, 9/8lik ve 10/8lik gibi aksak ritim yaps, Azerbaycan dans ezgilerinde
hi bir ekilde tespit edilememitir.
Anadolu Kadn ve Erkek dans ezgilerinde ritmik eitlilik yakn oranlarda bir dalm
gsterirken, Azerbaycan Kadn ve Erkek dans ezgilerinde ritmik yap % 78 ile % 90 orannda 6/8lik
birimde younlamaktadr.
Azerbaycan kadn-erkek dans ezgilerinde, dikey melodik ynelmelerin ve ezgilerin karar ses
altna genilemelerin sklkla kullanld, Anadolu dans ezgilerine gre daha hzl, intervallerinin byk
olduu grlmtr.
Trk halk oyunlarnn incelenen tm ezgilerinin 7,2 aralnda olan ses genilii, Azerbaycan
dans ezgilerinde 9,5 ses aralnda olumu, epizot, refren cmleler, kadans ve varyantlama
zelliklerinde de nemli ynelmeler tespit edilmitir.
Anadolu dans ezgilerinde, % 37,5 ile en ok Uak makam kullanlrken, Azerbaycann dans
ezgilerinde % 29 29,5 ile en ok ur makam ladnn kullanld, yine Anadolu dans ezgilerinde be
temel makam byk oranda kullanlmakta iken, Azerbaycan dans ezgilerinde de benzer yada yakn
zellikte alt temel makam ladnn byk oranda kullanld grlm, Mahur ve Mahur Hindi makam
ladnn temel makam lad olan Rast makam ladndan ok tercih edildii de dier tespitlerimiz
arasndadr.

MZK VE KLTREL DOKU
Gltekin ener

290

Referanslar
Hseyinli, Bayram. 1966. Azerbaycan Halk Raks Muskisi. Bak.

MZK VE KLTREL DOKU
Hakan Tatyz

291

KARACAOLANIN SAZI ZERNE BAZI TESPTLER

Hakan Tatyz
1

tatyuz@gantep.edu.tr

Abstract
Some Findings on Karacaolans Balama
Karacaoglan is one of the most important representatives of the minstrel tradition. When we look poems of Karacaoglan,
we can see some instruments name such as balama and cura which stringed instruments. Instrument which is the subject
Karacaoglan poems, is understood to be an instrument similar to today's baglama. The instrument of Karacaoglan is a
small and carriable baglama, because he was a traveler ask. How many pitch does the Karacaoglan baglama had? Is
there any possibility that instrument could reach today which similar to Karacaoglan's baglama?
One of the important issues here is the number of Karacaoglan's baglama pitches and structure of pitches. We can
say that The instrument of Karacaoglan had pitches. We know that about 14 century people tied pitches on kopuz after
that kopuz called as baglama.
In this study, structure of baglama used by Karacaoglan will explain with historical relations and other Asks
who lived same term with Karacaoglan. Beside this, study will support videos and pictures about a Ask who is from
Dzii and a follower of the minstrel tradition.

1
San. r. Gr.; Gaziantep niversitesi Trk Muskisi Devlet Konservatuvar Sanat retim Eleman
MZK VE KLTREL DOKU
Hakan Tatyz

292

Karacaolann Saz
Bilindii gibi halk alglar halkn yaama biimlerine gre ekil ve biim kazanmtr. Baz blgelerde
byk boy alglar kullanlrken baz blgelerde ise bunun tam tersine kk boy alglar
kullanlmaktadr. Trklerin en eski yaama biimi olan konarger yaama biimi yani yazn yaylalara
ka doru ise rakm daha dk olan ve geim kayna daha ok hayvanclk olan tarz, gemite olduu
gibi gnmzde de Anadolunun birok blgesinde grlmektedir. Bu tr bir yaama biiminin gerei
olarak da cura, sipsi, kaval, eitli ritm alglar vb. kk boy alglar bu hayat tarznn alglar
olmutur. Karacaolan, Dadalolu, Krolu, Emrah gibi halk ozanlar ise bilindii gibi gezici bir yaam
biimine sahip olan halk ozanlardr. Bu ozanlar iirlerini sazlar eliinde syledikleri iin saz bu
ozanlarn yaama biimlerinde zel bir yere sahiptir. Devaml gezgin olduklarndan dolay bu ozanlarn
sazlarnn tanmas kolay olmas iin boylarnn kk olmas muhtemeldir. Karacaolann devaml
gezdiini ise iirlerinden anlamak mmkndr. Karacaolann balama ailesinin en kk boylu saz
olan cura sazn aldn aadaki drtlkten de anlalmaktadr.

Deniz kenarnda mecnun gezerken,
Elime bir cura saz ras geldi.
Nice kretmeyim Bri Hd'ya,
ahan arar iken baz ras geldi. (Sakaolu,2004:440)

Karacaolann iirlerinde fazla olmasa da saz veya baka alglarn ad gemektedir. Saz bilindii gibi
ayn zamanda alglarn genel addr. Fakat Karacaolann iirlerine konu olan saz, balama ailesine
halkn vermi olduu genel bir isimdir. Karacaolan iirlerinde saz ile dier alglar ayr tutmutur.

Sariek sarvan kurmu naz ilen,
klar da keman ilen, saz ilen.
On beinde yeni yetme kz ilen,
Seni yaylamann zaman dalar.

Bir baka iirde ise;

Sazm da ac bir feryada dald,
rpnd gnlmde akm bunald.
MZK VE KLTREL DOKU
Hakan Tatyz

293

Yankl ahn gklere sald,
Felek de bu halda kal dedi bana. (Sakaolu 2004:392)

Bir baka iirde ise;

Santur mu istersin, saz m istersin?
rdek mi istersin, kaz m istersin?
Tomurcuk memeli kz m istersin?
Ben senin derdini ekemem gnl. (Sakaolu 2004:481)

Baka bir iirinde ise;
Avlusunda ter kumrular, kazlar,
alnr tede alglar, sazlar.
Zlf top top olmu gelinler, kzlar,
Bizim de davamz grlsn bugn.

Karacaolann saz bugn balama ad ile bilinen telli bir algdr. Bunu ise u iirden anlyoruz.

Karac'olan yari nler,
Ac tatl geti gnler.
Trkmen kz diye inler,
Sazn telleri telleri.


Karac'olan der ki: Belim bkld,
Azmn iinde diim dkld,
Nuh Neb'nin haddesinden ekildi,
Saz almayan tel kadrini ne bilir?


MZK VE KLTREL DOKU
Hakan Tatyz

294

Karaca Olan syler sz,
Meclislerde alar saz.
Seversen de kii kz,
Cip densizi neylemeli. (Sakaolu 2004:780)

Buradaki nemli konulardan birisi de Karacaolann saznn perde yaps veya perde saysdr. Her
eyden nce Karacaolann saznn perdeli olduu aadaki iirden anlalmaktadr.

terse de bozgun ter balama,
Haner alp dertli sinem dalama.
Gider oldum kmr gzlm, alama,
Hakk'n emri, ayr dt yolumuz.

nk 14.yy dan itibaren kopuza perde balanmaya balanm ve kopuz ad yerine perdelerin
balanmasndan dolay artk balama denilmeye balanmtr.(Ataman 1970:10) Ayrca Karacaolann
iirlerinde kopuz adnn hi gememi olmas da bu dnceyi dorulamaktadr. Dier bir konu ise
aadaki iirde de grlecei gibi Karacaolanda bir dzen bilgisinin olduu grlmektedir. Dzen
balamada akort karl kullanlan bir kavramdr. Balamada akort olabilmesi iin perdelerin olmas
gereklidir. Ayrca bunu aadaki iirden de anlamak mmkndr.

Karac'olan der ki: Olayd szm,
Ayan altna traptr yzm,
Krlm perdesi, almyor sazm,
Sazlar dzen tutmaz, teller perian.

Aadaki iirlerde geen Alkn veya Tel alkn ifadesi de akort bilgisinin olduunu
gstermektedir;

Odanda alnr alkn sazlar,
Kz seni grnce yreim szlar.
Bama toplanm gelinler, kzlar,
"u bizim davamz grlsn!" diye. (Sakaolu 2004:467)
MZK VE KLTREL DOKU
Hakan Tatyz

295

Baka bir iirde ise;

ahanm var, bazlarm var,
Tel alkn sazlarm var.
Yre gizli szlerim var,
Diyemiyom ele kar. (Sakaolu 2004:430)

Fakat Karacaolann saz acaba ka perdeli idi? Ve perde yaps nasld? Bu konu ile ilgili
Karacaolann iirlerinde bir bilgi bulunmamakla birlikte; Karacaolann yaad 17.yy.da yukarda da
anlatld gibi kopuza perde balanmtr ve perde says gnmze doru gelen srete art
gstermitir.(Ekici 2011:45) Gnmzden 80-100 yl nceki balamalara bakldnda ise bata
Karacaolann yaad corafyalardan biri olan ukurova blgesindeki balamalarn perde saysnn 6
ile 10 arasnda deiebildii grlmektedir. Bu balamalarn perde yapsnda gnmzde olduu gibi
eyrek sesler bulunmamaktadr. Bu balamalarn perde yaps yarm ve tam seslerden oluan Tampere
sisteme yakn bir yapdadr. Bu bilgilerin nda Karacaolann curasna benzerlik asndan en yakn
olabileceini dndmz bir curay 28-30 Mays 2010 tarihleri arasnda Osmaniye ilinin Dzii
ilesinde dzenlenen 13.Altn Saz dll Karacaolan klar Bayram srasnda k Karayiit
Osmann(Osman per) elinde grdk (Fotoraf No:1). k Karayiit Osman ayn zamanda 1936
ylnda nl mzikolog Bela BARTOK un blgede yapm olduu aratrmalar srasnda derleme
almas yapt Kr smail in de radr.
MZK VE KLTREL DOKU
Hakan Tatyz

296

Resim 1: k Karayiit Osman (Osman per). Fotoraf Karacaolann yaad rivayet edilen Dzii
ilesinde 29.05.2010 tarihinde ekilmitir.

k Osman bu curay 1964 ylnda Dziine bal Diyarfaslak kynde yaayan 90 yandaki k
Hseyinden aldn, onunda genliinde Kahramanmaraa bal Trkolu ilesinin Karalar Kynde
yaayan 80-90 yalarndaki bir ktan aldn sylemektedir. Buradan da k Osmann algsnn
yaklak 200 yllk bir alg olduu anlalmaktadr (Fotoraf No:2). k Osman bu sazn yrede
bilinen dier isimlerinin Balta Saz ya da Damdra olduunu, teknesinin dut, gs kapann am,
sapnn da ard aacndan yapldn,3 telli,13 perdeli ve perdelerin barsaktan yaplm olduunu,
perdenin yredeki dier isminin de ivi olduunu ifade etmektedir (Fotoraf No:3). k Karayiit
Osman n curasn incelediimizde alttaki iki elik telin bir tanesini 0,18mm dierini 0,20mm en stteki
tek teli de 0,30mm olarak tespit ettik. Bu tellerden alt ikisini LA sesine st teli ise M sesine
akortlamaktadr. k bu tellerden alt ikisine ayn anda basarak ezgi aldn ve st teli de dem sesi elde
etmek iin kullandn sylemektedir. k Karayiit Osman; Karacaolan, Krolu ve k Garip
makamlarn saz ile alp sylemektedir.
MZK VE KLTREL DOKU
Hakan Tatyz

297

Resim 2: Telli Balta Sazn n ksmndan grn. (29.05.2010)

Resim 3: Telli Balta Sazn yan ksmndan grn (29.05.2010)

Karacaolan Anadoluda ok bilinen ozanlardandr. nk ozan ve k olarak bilinen bu saz airleri
gezici olduklar iin birok blgede grlm ve tannmlardr. Bununla birlikte bu tr ozanlar halkn
duygularn dile getirip onlarn tercman olmas nedeni ile bir halk kahraman gibi deerlendirilmi ve
gittikleri her yerde halk bunlara sahip km ve kendilerinin bir paras gibi grmlerdir. Ayn zamanda
MZK VE KLTREL DOKU
Hakan Tatyz

298

Karacaolan, iirlerindeki slup, dil ve ierik bakmndan kendisinden sonra gelen birok ozan da
etkilemitir. Bu sebeple kendisinden sonra gelen birok ozann da Karacaolan mahlasn kulland
grlmektedir.
Grld gibi balama tr alglar ok eskilerden gnmze kadar eitli ekil ve boylar ile
halk ozanlarnn elinde halkn derdini anlatmada birer ara olmutur. Bu kltr unsurlar gemiin mzik
yaps, ses sistemi, ezgi yaps, tel yaps, halk alglar gibi mzik kltr ile ilgili birok zellii veya
bilgiyi gnmze aktarma bakmndan da nem tamaktadr. Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu ulu
nder Atatrkn de belirttii gibi; Efendiler u grdnz sazn telleri arasnda bir milletin kltr
dile geliyor. Bu kk sazn barndan kopan nameleri bu istikamette gelitirmeye kymet verilmelidir
dncesi, konu ile ilgili nemi yeterince aklamaktadr.

Referanslar
Ataman, Sadi Yaver. 1970.Balamaclk ve Balama Gelenei, Musiki Mecmuas Aylk Mzikoloji Dergisi,
No:255, stanbul: Yrk Matbaas
Ekici, Sava. 2011. Balama Eitimi Yntem ve Teknikleri, Ankara: Yurt Renkleri Yayn Evi.
Sakaolu, Prof.Dr. Saim. 2004. Karaca Olan, Ankara: Aka Basm Yaym Pazarlama A..
13.Altn Saz dll Karacaolan klar Bayram .2010. Kiisel alan kayd. Dzii, Osmaniye:
Trkiye.

MZK VE KLTREL DOKU
Levent Deirmenciolu

299

MAKAMSAL VYOLONSEL CRALARINDA SES ALANININ (REGISTER)
BELRLENMES

Levent Deirmenciolu
1

leventd@erciyes.edu.tr

Abstract
Regster Determinaton in Violoncello Performance of Turkish Maqams
Violoncello has entered in to the Turkish music culture as a result of bass sound deficiency in Turkish music orchestras,
in 18th century. It has been accepted during time and used in orchestras for this purpose. Recent years, although
progression on technic performances in Turkish music, has carried the violoncello to the foreground as a solist instrument,
still violoncello is mostly used in Turkish music orchestras in order to obtain bass sound. Although, personal preferences of
the solists, choristers and maestros are decisive factors for choosing register, because of bass sound deficiency, performers
usually use the bass register as possible. This situation has brought about some difficulties (playing notes octave down and
octave above) for performers. Because of the absence of a methods or teaching techniques for training yet, performers win
through about determining register themselves. In this research, which aims to present information about determination a
register to the trainers, students and performers, some practical examples about the determining register in Turksh music
songs and instrumental works and suggestions are presented.

1
Yrd. Do. Dr.; Erciyes niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Mzik Blm
MZK VE KLTREL DOKU
Levent Deirmenciolu

300

Giri
Viyolonsel, tr ne olursa olsun, gnmzde btn Trk mzii icra topluluklarnda grev alabilen bir
sazdr. Bu durum, Avrupa kkenli bir saz olarak viyolonselin Trk mzii icrasna ynelik adaptasyon
srecini bir anlamda tamamladnn bir gstergesi olarak kabul edilse de, bu konuda zellikle eitim-
retim ve icra noktasnda halen karlalabilen problemlerden bahsetmek mmkndr. te bu
problemlerden biriside; icralarda viyolonselin hangi ses alann kullanaca konusudur. Aratrmada,
makamsal viyolonsel icralarnda ses alannn nasl belirlenecei konusu tartlmtr.
Ses alannn belirlenmesi konusuna girmeden nce, Klasik Trk mzii icralarnda ses alan
kullanmn dorudan etkileyen; mziin yaps, nota yazm, anahtar kullanm gibi konulara ksaca
deinmek doru olacaktr.

Klasik Trk Mziinin Yaps, Nota Yazm ve Anahtar Kullanm
Klasik Trk mzii, bilindii zere tek sesli yapya sahip olan makamsal (modl) bir mzik trdr.
Yzyllardr, kuaktan kuaa mek yoluyla aktarlm olsa da, nota yazmna ynelik tarihi srece gz
attmzda, 18. yy. a kadar nemli almalar yaparak nota yazm sistemleri gelitiren ve dnemlerindeki
birok eserin gnmze ulamasn salayan Nayi Osman Dede, Ali Ufki, Kantemirolu, Hamparsum
vb. gibi nemli isimlere rastlamaktayz. Bu alanda, farkl dnemlerde, farkl nota yazm sistemleri
gelitirilmi olsa da bu sistemlerin kullanlmas, bazen pratik olmamas, bazen ifade noktasnda yaanan
glkler vb. gibi nedenlerden dolay uzun soluklu olamamtr. 18. yzyla gelindiinde ise, Bat nota
yazm sistemi mzik kltrmze girmi ve kullanlmaya balanmtr. Avrupa nota yazsnn Trk
mzik yaamna kesin olarak girii, kurulu almalarna III. Selim dneminde (1789-1808) balanan ve
II.Mahmut' un "Vak'a-i Hayriye'sinden (1826) sonra mehter takmnn grevlerini stlenen Avrupa ii
muzka takmn altrmak ve ynetmek zere stanbul'a davet edilen talyan sanat Giuseppe
Donizetti'nin ynetimine verilen Trk muzka rencilerine bu nota yazsn retmesiyle balar (1828)
(Say 1992: 931). Bat nota yazm sistemi, mzik kltrmze girdii dnemden itibaren, zaman iinde
Trk mzii camiasnda kabul grm, mzik sistemimizi ifade etme noktasnda sistem zerinde yaplan
deiikliklerle gelitirilerek bu gn kullandmz eklini almtr.
Bat nota yazm sistemine gei ile birlikte, o dneme kadar bilinen ve bu dnemden gnmze
kadar bestelenen btn eserler (saz mzii ve szl mzik trnde) Sol anahtar zerinden (tampere
sisteme gre 4 ses daha tiz) notaya alnmtr. 16. yy. da Osmanl mparatorluunun gerileme dnemine
MZK VE KLTREL DOKU
Levent Deirmenciolu

301

girmesi ve batllama hareketlerinin bir sonucu olarak Avrupa ile sanatsal alanda yaanan etkileimler,
Avrupa mzik yazsn da mzik kltrmze tam, bu dnemden itibaren, Trk mzii eserleri
Avrupa mzik yazs ile yazlmaya balanmtr(Deirmenciolu 2011:502). Ayn ekilde, bu dnemden
sonra, farkl trlerde farkl ses snrlarna sahip btn Trk mzii alglar ve o dnemde mzik
kltrmze giren Bat kkenli alglar da, icralarda Sol anahtar kullanmaya balamtr.
Yukardaki bilgilerin nda, mevcut klasik Trk mzii repertuarndaki eserleri
deerlendirdiimizde; Klasik Trk mziinin tek sesli yapsnn bir getirisi olarak, eserlerde, alglar ya
da solistler iin Bat mziindeki gibi (keman, viyola, viyolonsel, tenor, bas vs.) farkl ses alanlarnn
kullanmna ynelik bir grev dalmnn yaplmadn grrz. Bu nedenle eserlerin, her hangi bir
algnn ya da solistin ses snrlar gz nnde bulundurulmadan bestelenmi olduunu sylemek yanl
olmayacaktr. Genel olarak bir deerlendirme yaptmzda; klasik Trk mzii repertuarndaki saz
eserleri ya da szl eserlerin tamamnn, hangi alg aleti ile bestelenmi olursa olsun ayn ses alan
ierisinde, ilgili karar perdesi (Dgh, Rast, Segh vb. ) zerinden, tek sesli olarak yazlm olduunu
syleyebiliriz.

Klasik Trk Mzii cralarnda Kullanlan Ses Alanlar
Birbirinden farkl ses alanlarna sahip, farkl sazlarla ile bestelenmi klasik Trk mzii repertuarndaki
eserler, makam zelliklerine gre porte zerinde belirli bir ses alan iinde yazlsalar da (sol anahtarnda),
icra aamasnda; solistlerin, saz topluluu eflerinin ya da koro eflerinin tercihlerine gre, yazlann
dnda farkl ses alanlar (karar perdeleri) da kullanlmaktadr. Karar perdelerinin deimesi doal olarak
kullanlan ses alann da deimesine neden olmaktadr.
Trk mziinde yaygn olarak kullanlan bu karar perdelerinden (Bolahenk, Mansur, Sprde,
Kz neyi vb.) yaplan icralarda, eserin yazld anahtar ya da ses alan zerinde, yazl olarak her hangi bir
deiiklik yapmak yerine, eserler zihinsel transpoze yntemi ile farkl bir karardan (ses alanndan) icra
edilmektedir. Bu durum icra kltrnde Transpoze alma olarak isimlendirilmektedir.

ekil 1: Uak Makam Dizisi
MZK VE KLTREL DOKU
Levent Deirmenciolu

302

rnein, yukardaki ekilde grlen Uak makam dizisi hangi karar perdesi zerinden
seslendirilirse seslendirilsin, porte zerindeki yazm ekli deimeyecek, yukardaki gibi olacaktr. Burada
grlen notalar farkl kararlara yaz ile yaplan transpozeler yerine zihinden yaplan transpozelerle
aktarlacaktr. Bu durum ilk bakta bir karmaa gibi alglanabilir. Ancak, icraclar gelitirdikleri pratik
transpoze yntemleriyle bu karmak durumun neden olduu sorunlar byk bir oranla zmektedirler.
Yaygn olarak kullanlan karar perdeleri, kanun, tanbur, kemene, ney gibi Trk mziine zg
sazlarda, ok uzun yllar yaplan pratiklerinde bir getirisi olarak kalplam bir ekilde ifade
edilebilmektedir. rnein, ud ile yaplacak bir icra iin, yerinden (bolahenk) karar ya da 1 ses (sprde)
karar denildiinde, hangi perdenin karar olarak alnaca ve kullanlacak ses alan konusunda kesinlikle
bir belirsizlik yaanmaz. Ayn ekilde, kanunla ya da tanburla yaplacak bir icrada, drt ses (kz neyi) ya
da be ses karardan (mansur) denildiinde, kararlarn alglar zerinde hangi perdelere denk gelecei
kullanlacak ses alan konusunda bir belirsizlik yaanmaz. Trk mzii kltrne sonradan katlan ve
dier Trk mzii alglarna gre daha yeni bir ye olan viyolonselde yukarda bahsedilen durum biraz
daha farkldr.

Makamsal Viyolonsel cralarnda Ses Alan Seimi
Viyolonsel Trk mzii icralarnda dier Trk mzii sazlar gibi Sol anahtar okumaktadr. Ancak
burada, yazl nota ile seslenen notalar arasnda iki oktavlk bir ses alan fark (frekans) olduu
unutulmamaldr. Makamsal viyolonsel retiminde ve icralarda karar perdesi ya da ses alan seimine
ynelik uygulamalarda srekli olarak viyolonselin Bat kimlii (nota isimleri) ve Klasik Trk mzii
kimliinin (Perde isimleri) karlatrld bir ifadeleme sz konusudur. Bu alandaki eitimcilerin ya da
icraclarn ounluu, viyolonselin hibir telini dorudan Trk mziinde karlk gelen isimleriyle ifade
etmezler. Bunun en ak nedeni; Trk mziinde kullanlan perdelerin viyolonsel zerindeki yerlerinin
dier Trk mzii sazlarnda olduu gibi kalplam bir ekilde ifade edilememesidir. rnein, Uak
makamnda yerinden yaplacak bir icra iin, karar perdesi olan Dgh perdesi Batda Mi sesine denk
gelmektedir. Viyolonselin geni ses alan dnldnde, ilki Do telinde 3. parmak ile alnan Mi sesi
(ekil 2.), 2. si de Re telinde 1. parmak ile alnan (ekil 3.) Mi sesi olmak zere iki farkl Dgh perdesi
kullanlabilir. Byle bir durumda, hangi telin hangi perde olaca ve icrann hangi karar perdesi
zerinden yaplaca konusunda bir seim sz konusu olmaktadr.

MZK VE KLTREL DOKU
Levent Deirmenciolu

303

Resim 1: Dugah (La) perdesinin Do teli
zerindeki pozisyonu (Mi)
Resim 2: Dugah (La) perdesinin Re teli
zerindeki pozisyonu

Viyolonsel, saz topluluklarnda sololar dnda ounlukla bas dolgunluu elde edebilmek amac
ile kullanlmaktadr. Bu ama, aslnda icraclara uygun karar perdesinin seilebilmesi noktasnda yol
gsterici ve belirleyici bir unsur olmaktadr. Gnmzde, bu alanda kabul edilmi olan icraclarn
ounluu, bas dolgunluu salayabilmek adna icralarda mmkn olan en pest karar perdesini
dolaysyla da ses alann kullanmaktadrlar. Bu durumdan hareketle, viyolonselin telleri iin kalndan
inceye doru Acem Airan (Do), argh (Sol), Gerdaniye (Re) ve Tiz Neva (La) eklinde bir
isimlendirme yapmak yanl olmayacaktr.
Viyolonselin kullanm amacna uygun olarak, en pest kararn ve ses alannn seilmesi, icraclar
iin baz yeni problemleri de beraberinde getirmektedir. Bu problemlerden en ok karlalan, seilen
karar perdeleri nedeniyle, makamn pest ya da tiz taraftaki genilemelerini istenilen ses alan (pest) iinde
seslendirebilmek iin, icra srasnda oktav aa ya da yukar atlanlarak yaplan ses alan deiimleridir.
Mevcut icralarda, tampere sistem ile Trk mzii ses sistemi arasndaki 4 seslik fark, Sol anahtar
kullanlmasndan dolay viyolonselin okuduu anahtara gre notalar 2 oktav daha pest seslendirmesi ve
farkl karar perdelerinden transpoze alma uygulamalar nedeniyle kavrama ve ifade etme noktasnda
zaten bir karmaa sz konusudur. zerine bir de ses alan deiimlerine ynelik olarak, oktav aa ya da
yukar alma uygulamalar eklendiinde, icrada gelinen nokta eitimciler ve zellikle yeni balayan
renciler iin iinden klmas zor bir karmaaya dnmektedir. Yukarda bahsedilen problemlerin
daha iyi anlalabilmesi adna, aada Uak makamnda Klasik Trk mziinde yaygn olarak kullanlan
karar perdeleri zerinden yaplacak icralara ynelik rnekler verilmitir.
MZK VE KLTREL DOKU
Levent Deirmenciolu

304

Uak Makam: Ses Alan Deiimi rnei
Pest Taraftaki Genileme
Uak makamnn pest taraftaki genilemesi; Yegh perdesinde bir Rast belisi ile oluturulur. Uak
makamnda, yerinden karar zerinden yaplacak bir icra iin, seilebilecek en pest karar Acem Airan
(Do) telinde 3. parmakla alnan Dgh (Mi sesi) perdesi olacaktr. crada Uak makamnn Rast belisi
ile yaplan pest taraftaki genilemesi seslendirilmek istendiinde, ancak Rast (1. parmak) ve Acem Airan
(bo tel) perdeleri seilen ses alannda seslendirilebilecektir (ekil 4). Hseyni Airan ve Yegh perdeleri
ancak bir oktav tize klarak seslendirilmek zorunda kalnacaktr.

eki
l 4:
4
Ses
Kara
rda
Ses
ekil 2: Alan Deiimi (Pest genileme)

Yine ayn makamda, bir ses karar zerinden yaplacak icrada, seilebilecek en pest karar Do
(Acem Airan) telinde 1. parmakla alnan Re (Dgh) perdesi olacaktr. Makamn pest taraftaki
genilemesi seslendirilmek istendiinde bu kez sadece Rast (bo tel) perdesi seilen ses alannda
seslendirilebilecektir. Acem Airan, Hseyni Airan ve Yegh pereleri bir oktav tize klarak
seslendirilmek zorunda kalnacaktr (ekil 5).

MZK VE KLTREL DOKU
Levent Deirmenciolu

305

ekil 3: 1 Ses Kararda Ses Alan Deiimi (Pest genileme)

Uak makamnda bahsedilen bu durum, sadece yerinden ve bir ses karar zerinden yaplan
icralar iindir. Drt ses ve be ses kararlarda bu durum yaanmayacaktr. 4 ses karar iin seilebilecek en
pest karar; viyolonselin argh (Sol) telinde 3. parmakla alnan Si sesi (Dgh perdesi), bir ses karar iin
de ayn telde 1. parmakla alnan La sesi (Dgh perdesi) olacaktr. argh (Sol) telinden beli pestte,
Acem Airan (Do) telinin olmas nedeniyle her iki durumda da makamn pest taraftaki genilemesinin
istenilen (ayn) ses alan iinde seslendirilebilmesi noktasnda her hangi bir problem yaanmayacaktr.

Tiz Taraftaki Genileme
Uak makamnn tiz taraftaki genilemesi, muhayyer zerindeki Uak ya da Krdi drtls ile
yaplmaktadr. Tiz taraftaki genilemeye ynelik olarak yaplacak ses alan deiimi uygulamas, pest
taraftaki genilemeye ynelik uygulamalara gre karar perdesi noktasnda tam tersi olarak dnlebilir.
Uak makamnda, drt ses karar zerinden yaplacak bir icra iin, seilebilecek en pest karar
argh (Do) telinde 3. parmakla alnan Dgh (Si sesi) perdesi olacaktr. crada Uak makamnn Uak
ya da Krdi drtls ile yaplan, tiz taraftaki genilemesi seslendirilmek istendiinde, Muhayyer, Tiz
Segh (Uak 4l), Tiz Krdi (Krdi 4l), Tiz argh ve Tiz Neva perdeleri beli tizdeki Gerdaniye teli
zerinde seslendirilecektir.

MZK VE KLTREL DOKU
Levent Deirmenciolu

306

ekil 4: 4 Ses Kararda Ses Alan Deiimi (Tiz genileme)

Burada, tiz taraftaki genilemelerin Gerdaniye teli yerine argh teli zerinde seslendirilmesi iin
pest taraftaki genilemeye ynelik uygulamalarda olduu gibi, bir zorunluluun, mecburiyetin sz
konusu olmad grlmektedir. Ancak, ses alan olarak deerlendirildiinde Gerdaniye teli zerinde tiz
taraftaki genilemelere ynelik olarak yaplacak seslendirmelerin viyolonselin bas dolgunluu salama
amac ile rtmeyecei grlr. Gnmzdeki icralarda bu genilemeler, viyolonselin bas dolgunluu
salama amacndan yola klarak ounlukla argh teli zerinden (bir oktav pestten) alnmaktadr.
Dolaysyla, viyolonselin bas dolgunluu salama amacyla rtmeyen bu seslerin bir oktav pestten,
argh teli zerinden seslendirilmesi daha uygun olacaktr.
Yine ayn makamda, be ses karar zerinden yaplacak icrada, seilebilecek en pest karar argh
(Do) telinde 1. parmakla alnan Dgh (La sesi) perdesi olacaktr crada Uak makamnn Uak ya da
Krdi drtls ile yaplan tiz taraftaki genilemesi seslendirilmek istendiinde, drt ses karardan yaplan
icradaki uygulamalar aynen tekrarlanacaktr.
Yukarda, Uak makamnda pest ve tiz taraftaki genilemelerin icralarnda, ses alan
deiimlerine ynelik olarak yaplan aklamalarn, pest ve tiz tarafta genileme gsteren Dgh, Rast ve
Segh kararl btn makamlar iin de geerli olduunu syleyebiliriz.

Ses Alan Deiimi: Pratik Yntemler
Bu blmde, Uak makam dizisi zerinde, pest ve tiz alanda yaplacak ses alan deiimlerine ynelik,
eitimcilere ve yeni balayan icraclara yol gsterebilecek pratik bilgilere yer verilmitir. Pest ya da tiz
genileme blgesinde yaplacak ses alan deiimleri, klasik Trk mziinde yaygn olarak kullanlan;
yerinden, 1 ses, 4 ses ve 5 ses kararlardaki diziler zerinde ayr ayr rneklenmitir. Yaygn olarak
MZK VE KLTREL DOKU
Levent Deirmenciolu

307

kullanlan bu karar perdeleri, viyolonselin bas dolgunluu salama amac gz nnde bulundurularak ses
snrlar ierisinde alnabilecek en pest karardan alnmtr.
Makam dizilerinde, mavi daireler arasndaki perdeler makamn ana dizisini oluturmaktadr.
Mavi renkli dairelerin dnda kalan perdeler ise pest ve tiz taraftaki genilemeleri ifade etmektedir.
Krmz renkle yazlan parmak numaralar ile ifade edilen perdeler; zorunlu olarak yaplacak ses alan
deiimine ynelik perdeleri, yeil renkle yazlan parmak numaralar ile ifade edilen perdeler ise
yaplmas zorunlu olmayan, ancak bas dolgunluu salamak amacyla yaplabilecek ses alan deiimine
ynelik perdeleri gstermektedir. Zorunlu olarak ya da bas dolgunluu salamak amacyla, pest ya da tiz
tarafta yaplacak ses alan deiimlerinde, baz durumlarda motiflerin seslenmesindeki btnl
bozmamak adna, makamn ana dizisine dhil olan baz perdeler de genilemelere eklenebilir.

Uak Makam rnei:
Yerinden Karar:
ekil 5: Uak Makam: Yerinden Kararda Pest ve Tiz Genilemelerde Ses Alan Deiimleri

Yukardaki ekilde, yerinden karardan seslendirilecek olan Uak makam dizisinde, zorunlu
olarak ya da bas dolgunluu salamak amacyla yaplabilecek ses alan deiimleri grlmektedir.
Makamn pest taraftaki genilemesine dhil olan Yegh, Hseyni Airan, Acem Airan ve Rast perdeleri,
krmz renkteki parmak numaralar ile ifade edilmitir Bu perdeler, karar perdesinin (Dgh) en kaln
telde (Acem Airan telinde) olmas nedeniyle zorunlu olarak 1 oktav tiz den, yani III. tel (argh teli)
zerinden seslendirilmelidir. Makamn tiz taraftaki genilemesine dhil olan, Muhayyer, Tiz Segh ya da
Snble, Tiz argh ve Tiz Neva perdeleri yeil renkteki parmak numaralar ile ifade edilmitir. Bu
MZK VE KLTREL DOKU
Levent Deirmenciolu

308

perdeler karar perdesi (Dgh) dnldnde, normalde viyolonselin en tiz teli (Tiz Neva teli)
zerinde seslendirilmelidir. Ancak bu seslenme, viyolonselin bas dolgunluu salama amacyla
rtmeyecektir. Bu nedenle, tiz blgedeki genilemeyi oluturan bu perdeler, icralarda, zorunlu
olmamakla birlikte 1 oktav pestten (Acem Airan ve argh telleri zerinden) seslendirilmelidir.

1 Ses Karar:
ekil 5: Uak Makam: 1 Ses Kararda Pest ve Tiz Genilemelerde Ses Alan Deiimleri

Yukardaki ekilde, 1 ses karardan seslendirilecek olan Uak makam dizisinde, zorunlu olarak
ya da bas dolgunluu salamak amacyla yaplabilecek ses alan deiimleri grlmektedir. Makamn pest
taraftaki genilemesine dhil olan, Yegh, Hseyni Airan, Acem Airan ve Rast perdeleri, krmz
renkteki parmak numaralar ile ifade edilmitir Bu perdeler, karar perdesinin (Dgh) en kaln telde
(Acem Airan telinde) olmas nedeniyle zorunlu olarak 1 oktav tiz den, yani III. tel (argh teli)
zerinden seslendirilmelidir. Makamn tiz taraftaki genilemesine dhil olan, Muhayyer, Tiz Segh ya da
Snble, Tiz argh ve Tiz Neva perdeleri yeil renkteki parmak numaralar ile ifade edilmitir. Bu
perdeler karar perdesi (Dgh) dnldnde, normalde viyolonselin en tiz teli (Tiz Neva teli)
zerinde seslendirilmelidir. Ancak bu seslenme, viyolonselin bas dolgunluu salama amacyla
rtmeyecektir. Bu nedenle, tiz blgedeki genilemeyi oluturan perdeler, icralarda, zorunlu olmamakla
birlikte 1 oktav pestten (Acem Airan ve argh telleri zerinden) seslendirilmelidir.

MZK VE KLTREL DOKU
Levent Deirmenciolu

309

4 Ses Karar:

ekil 6: Uak Makam: 4 Ses Kararda Tiz Genilemede Ses Alan Deiimi

Yukardaki ekilde, 4 ses karardan seslendirilecek olan Uak makam dizisinde, bas dolgunluu
salamak amacyla yaplabilecek ses alan deiimleri grlmektedir. Makamn karar olan Dgh
perdesinin, 4 ses karar nedeniyle III. tel zerinden alnmas, pest taraftaki genilemenin IV. tel
zerinden rahat bir ekilde seslendirilebilmesine imkn vermektedir. Bu durumda, pest taraftaki
genileme seslendirilirken ses alan deiimine ihtiya duyulmayacaktr. Makamn tiz taraftaki
genilemesine dhil olan, Gerdaniye, Muhayyer, Tiz Segh ya da Snble, Tiz argh ve Tiz Neva
perdeleri yeil renkteki parmak numaralar ile ifade edilmitir. Bu perdeler karar perdesi (Dgh)
dnldnde, normalde viyolonselin en tiz teli (Tiz Neva teli) zerinde seslendirilmelidir. Ancak bu
seslenme, viyolonselin bas dolgunluu salama amacyla rtmeyecektir. Bu nedenle, tiz blgedeki
genilemeyi oluturan perdeler, icralarda, zorunlu olmamakla birlikte 1 oktav pestten (Acem Airan ve
argh telleri zerinden) seslendirilmelidir. Uak makam 4 ses karardan seslendirildiinde, karar
perdesinin III. tel zerinde olmas nedeniyle argh perdesinden balayarak makamn tiz taraftaki
genilemesine (Muhayyere) kadar olan dizi de ayn ekilde 1 oktav pestten seslendirilebilir. Bu nedenle
argh, Neva, Hseyni, Acem ve Gerdaniye perdeleri de yeil renkteki parmak numaralar ile ifade
edilmitir.

MZK VE KLTREL DOKU
Levent Deirmenciolu

310

5 Ses Karar:

ekil 7: Uak Makam: 5 Ses Kararda Tiz Genilemede Ses Alan Deiimi

Yukardaki ekilde, 5 ses karardan seslendirilecek olan Uak makam dizisinde, bas dolgunluu
salamak amacyla yaplabilecek ses alan deiimleri grlmektedir. Makamn karar olan Dgh
perdesinin, 5 ses karar nedeniyle III. tel zerinden alnmas, pest taraftaki genilemenin IV. tel
zerinden rahat bir ekilde seslendirilebilmesine imkn vermektedir. Bu durumda, pest taraftaki
genileme seslendirilirken ses alan deiimine ihtiya duyulmayacaktr. Makamn tiz taraftaki
genilemesine dhil olan, Gerdaniye, Muhayyer, Tiz Segh ya da Snble, Tiz argh ve Tiz Neva
perdeleri yeil renkteki parmak numaralar ile ifade edilmitir. Bu perdeler karar perdesi (Dgh)
dnldnde, normalde viyolonselin en tiz teli (Tiz Neva teli) zerinde seslendirilmelidir. Ancak bu
seslenme, viyolonselin bas dolgunluu salama amacyla rtmeyecektir. Bu nedenle, tiz blgedeki
genilemeyi oluturan perdeler, icralarda, zorunlu olmamakla birlikte 1 oktav pestten (Acem Airan ve
argh telleri zerinden) seslendirilmelidir. Uak makam 5 ses karardan seslendirildiinde, karar
perdesinin III. tel zerinde olmas nedeniyle Neva perdesinden balayarak makamn tiz taraftaki
genilemesine (Muhayyere) kadar olan dizi de ayn ekilde 1 oktav pestten seslendirilebilir. Bu nedenle
Neva, Hseyni, Acem ve Gerdaniye perdeleri de yeil renkteki parmak numaralar ile ifade edilmitir.

Sonu
Sonu olarak, makamsal viyolonsel icralarnda, yerinden, 1 ses, 4 ses, 5 ses ve dier kararlardan yaplacak
icralarda gerek zorunluluktan gerekse de bas dolgunlu salama amac ile ses alan deiimlerine ihtiya
duyulmaktadr. Aratrmada ses alan seimine ynelik olarak gelitirilen yntemlerin bu konuda,
MZK VE KLTREL DOKU
Levent Deirmenciolu

311

eitimcilerin ve icraclarn uygulamalar bir sistematik ierisinde ifade edebilme ve icralara aktarabilme
noktasnda yaadklar problemlerin zmne katk salayaca dnlmektedir.

Referanslar
Say, Ahmet. 1992. Mzik Ansiklopedisi, Cilt 3, Ankara: Bakent Yaynevi.
Deirmenciolu, Levent. 2012. Makamsal Viyolonsel Eitimi ve cralarnda Anahtar Problemi Mzii
Alglamak, III. Uluslararas Hisarl Ahmet Sempozyumu, Ktahya: Ekspres Matbaas.

MZK VE KLTREL DOKU
Mustafa Kemal zkul

312

MZK METAFORLARI

Mustafa Kemal zkul
1

enessom@gmail.com

Abstract
Music Metaphors
This paper looks to the music-language relation in a different angle: by metaphors. A brief description of metaphor
is stuffing more than one context in one thing. To understand abstract things, people often embodied them, so
metaphors occur. Vertical movements like sitting down or standing up or horizontal movements like walking used
in language as metaphors. For example, good things, happiness, heaven, god are in above, bad things, sadness, hell,
devil are in below. Future is in front, past is in back of us. So ordinary body movements were used as metaphor in
Turkish. Like language, music uses body metaphors too. We understand music in terms of movement. Lots of
abstract music concepts were implied as bodily-spatial metaphors like horizontal melody, vertical harmony,
ascending and descending voices, leading note etc. Also, there is a physical reason for many of the metaphors we use.
The consistency of these metaphors was provided by many scientific researches. For instance, in 2004,
Eitan and Granot asked participants to visualize an animated human character of their choice. Then participants
heard brief melodic figures, and for each figure had to visualize their character moving in an imaginary animated
film shot. The result of the experiment is remarkably coherent with music metaphors.
If we understand music in terms of movement, the movement could help us to teaching music. So some
music education technics like Dalcroze and Orrf uses body movements to teach music. This is a powerful evidence
that music metaphors are basis of those education technics.

1
Ar. Gr.; Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Devlet Konservatuvar
MZK VE KLTREL DOKU
Mustafa Kemal zkul

313

Mzik Metaforlar
Metafor temel olarak bir kelimenin mevcut anlam dnda, yeni bir anlam kazanmasdr. Yani bir
eyin baka bir ey haline gelmesidir. Zaten metafor kelimesi de meta:te ve phrein:tamak
kelimelerinden tremitir. Dolays ile bir yerden baka bir yere tanan anlam sz konusudur.
Metafor kelimesinin Trke karl olarak gsterilen mecaz kelimesi de bu nedenle tam bir
karlk deildir. Mecaz, Gkhan Yavuz Demirin de belirttii gibi Arapa yeri tecavz anlamna
gelen caz fiilinden tremi, bir anlama tecavz durumudur ve nitelii itibar ile geicidir (Lakoff
& Johnson 2010: 16), oysa metafor kalcdr. Mecaz anlam nesnelerin zerine yapmaz, yaprsa
metafor olur. Metafor yerine kullanlan bir baka kelime olan eretileme de ayn ekilde geici bir
benzerlik zerine kuruludur, oysa metafor benzetilen nesneden bamsz olabilir. Bu nedenlerle
bu almada metafor kelimesi kullanlmtr.
Metafor dilin bel kemiidir; sonsuz sayda farkl ey iin ayr ayr kelimeler bulmak yerine,
bir nesne iin kullandmz bir kelime ile bir baka nesneyi nitelememizi salar. Bu sayede dilin
olanaklarn ve akcln arttrr. Bununla beraber metaforlar sadece dilde bulunmaz; Lakoff ve
Johnsonun 1980 ylnda gelitirdikleri ve byk yank uyandran teorilerine gre tm dnyay
alglamamz belirler.

20.yzyldaki metafor almalar ve zellikle de Lakoff ve Johnsonun 1980 ylnda
yaynladklar Metaphors We with Live by isimli eserle ortaya koyduklar ve ada Metafor Teorisi
olarak anlan teori gnmzde metafor kavramn, disiplinlinler aras uygulamalarla bili/zihin
(cognition) ve bildiriim (communication) almalarnn merkezine yerletirmitir. Bilisel anlambilim
(cognitive semantics) alanndaki ada metafor teorisine gre metafor sadece dilde deildir; dnmede ve
eylemde kullandmz kavramsal sistemimizin temelde metaforik bir doas vardr. Yani ada
metafor incelemesi metaforu bir dnce malzemesi, insan kavraynn bir ekli olarak ve sadece bir sz
figr deil ayn zamanda bir dnce figr olarak grr. (Akehirli 2007: 1)

Lakoff ve Johnsona gre metafor kelimelere has, sanatsal ve retorik amal kullanlan,
benzetmeye dayal,ve retimi aba isteyen bir dil ss deil;
1) Kelimelere deil, kavrama dayal,
2) Sanatsal amal deil, belli kavramlar daha iyi anlama amal,
MZK VE KLTREL DOKU
Mustafa Kemal zkul

314

3) ounlukla benzerlie dayanmayan,
4) Sradan insanlarca gndelik hayatta kullanlabilen,
5) Dncenin ve akl yrtmenin ayrlmaz bir unsurudur.

rnein Trkede kullanlan vakit nakittir metaforu, parann zellikleri ile zamann
zelliklerini birletirerek kiinin bir zaman algs oluturmasn salar. Baka bir deyile, soyut olan
zaman somut olan para sayesinde anlalr. Bu metafor dilde u ekillerde kullanlabilir:
- Boa zaman harcyorsun.
- Trafik tam bir saatime mal oldu.
- Bu makine sana zaman kazandracak.
- Bu ii bitirmek be saatimi ald.
- Zaman tkeniyor.
- Piyano almaya zaman ayrmalsn.
- Hi zamanm kalmad.

Zaman somut bir nesne olmad iin harcamak, mal olmak, kazandrmak, almak,
tkenmek, ayrlmak ya da kalmak gibi somut nesnelere dnk fiiler gerek anlamlarnda deil,
metaforik anlamdadrlar. Bununla birlikte paraya ait olan bu fiiller zaman algsn kolaylatrr.
Lakoff ve Johnsona gre bu tip metaforlar her dilde mevcuttur ve insann dnme sreci bu
metaforlara baldr (Lakoff & Johnson, 2010: 28).
ou kltrde ortak olan bir metafor eidi de ynelim metaforlardr. Bunlar yukar-aa,
i-d, te-beri, n-arka gibi beden temelli ynlerdir. Trkede genel olarak iyi eyler, mutluluk,
cennet yukarda, stte, kt eyler, znt, cehennem aada, alttadr. Gemi arkada,
gelecek ndedir. Bunlarn sonucu olarak gndelik hayatta yaplan bedensel hareketler de
Trkeye mecaz olarak girmitir: mitsizlie dmek, meslekte ilerlemek-ykselmek, gzden
dmek, acya katlanmak, sefa srmek, ie girmek, ac ekmek gibi. Lakoff ve Johnson,
yukar-aa gibi ana ynlerin tm kltrlerde ortak olduuna fakat hangi kavramlarn hangi
MZK VE KLTREL DOKU
Mustafa Kemal zkul

315

tarzlara ve hangi istikametlere yneldiinin kltrden kltre ok deitiini ifade ediyorlar
(Lakoff & Johnson 2010: 48).
Cooper ve Ross (1975) kltrmzn, kltrmzn prototip yesinin nasl biri olduuna ilikin
grnn, kavram sistemimizdeki kavramlarn ynelimini belirlediini gzlemlemilerdir. Kanonik
kii bir kavramsal referans noktas oluturur ve kavram sistemimizdeki kavramlarn ok byk ksm
prototip kiinin zelliklerine uyup uymadklarna gre ynelim kazanr. nsanlar genellikle dik
konumda altklar, ileriye baktklar ve ne doru hareket ettikleri, zamanlarnn ounu eylemler
icra ederek geirdikleri, kendilerini temelde iyi varlklar olarak grdkleri iin, tecrbemizde kendimizi
AAIdan ziyade YUKARI, ARKAdan ziyade N, PASIFten ziyade AKTF, KTden
ziyade Y olarak grme eilimi tarz. Olduumuz yerde olduumuz ve imdide varolduumuz iin,
kendimizi ORADA'dan ziyade BURADA ve SONRA'dan ziyade MDde varlklar olarak
tasavvur ederiz. Bu Cooper ve Rossun BRNC AHIS ynelimi diye adlandrdklar eyi belirler:
YUKARI, N, AKTF, Y, BURASI ve MD tmyle kanonik kiiye ynelimlidir; AAI,
ARKAYA DORU, PASF, KT, ORASI ve SONRA tmyle kanonik kiiden uzaa
ynelimlidir. (Lakoff & Johnson 2010: 163)

Lakoff ve Johnsona gre ynelim metaforlar imaj emalar ile etir (Lakoff, Johnson,
2010: 296). Bu emalarla soyut kavramlar somutlatrlr ve anlamak kolaylatrlr. Bu emalar
uzamsal, hareket ve kuvvet emalar olarak e ayrlabilir. Uzamsal emalar dikeylik, dahil olma,
ak-kapal, para-btn, yakn-uzak, merkez-yan, ve arka-n emalarn ierir. Hareket emalar
rota ve dng emalardr. Kuvvet emalar ise zorlama, ekicilik, engelleme, engelin kaldrlmas,
etkinletirme, ayrma ve kar kuvvettir. Bunlarn bir ksmnn temsili grafikleri aadaki ekilde
gsterilmitir.
MZK VE KLTREL DOKU
Mustafa Kemal zkul

316

ekil 1: maj emalar.maj emalarnn bir ksmnn grafik gsterimi. (Saslaw 1996: 219)
Mzikteki Metaforlar
kinci blm, (Adagio
2
) yine krdi atndadr
3
, fakat bu kez sol diyez kararldr. Blmn
banda, orkestra ile keman, yakar dolu bir ezgiyi sunar. Orta kesimde keman, orkestrann
ince dokusu eliinde, bizim mziimize zg ve taksimi andran, mi kararl yeni bir ezgiyi
duyurur. Blm, yine bataki yakar ile biter (Ktahyal 1988:5).
Yukarda, mzik eletirmeni nder Ktahyal, Ulvi Cemal Erkinin keman konertosunun
ikinci blmn tasvir etmitir. Bu tasvirde kullanlan kelimelere bakldnda tasvirin byk
ksmnn metaforlar araclyla yaplm olduu grlr:
- Mzik bir pasta gibi blnemez, dolaysyla mzik blmleri metaforiktir.
- Gam ya da dizi anlamnda kullanlan at szc amak kknden gelmektedir. Oysa
gerekte alan bir ey yoktur.
- Karar szc sanki parann bir dncesi varm da sol diyez sesinde karar vermi
anlamn vermektedir, yani metaforiktir.

2
Mziin yava alnacan belirten bir terim.
3
Makam, dizi.
MZK VE KLTREL DOKU
Mustafa Kemal zkul

317

- Blmn banda derken somut bir nesnenin ilk parasndan, hatta kelimenin ilk anlamna
gre kafadan bahsediyor gibi grlmektedir, dolaysyla metaforik bir ifadedir.
- Yakar dolu ifadesi ezginin bir kap gibi dolabileceini ifade eder. Bylelikle dahil olma
emasn rnekler.
- Sunmak bir eyi biri ya da birilerine vermek, takdim etmek anlamn tar. Oysa orkestra ile
kemann dinleyicilere verdii bir ey yoktur.
- Orta kesimde derken eser yine bir pasta gibi kesilen, katmanl bir yapym izlenimi
vermektedir.
- nce doku mzikle kuma arasnda kurulmu bir metafor rneidir.

Bu rnekte de grld gibi mzikte metaforlar anlamn ayrlmaz paras olmulardr.
Mateforlar kullanmadan mzikle ilgili bir konuyu anlatabilmek neredeyse imkanszdr. Hatta
Zbikowskinin de belirttii gibi, mziksel tanmlamalarda metaforlar mzik terimlerinden daha
ok kullanlr (2008: 503). Kukusuz bunun temel nedeni mziin soyutluu ve bu soyutluu
anlatabilmek iin somut rneklere duyulan ihtiyatr. Robert Scruton bir adm daha ileri giderek,
metafor olmadan mziin de olmayacan yazar: Hareket, uzay, nesne olarak akorlar, inen ve
kan melodiler- bu metaforlar uzaklatrrsak, mzikten geriye seslerden baka hibir ey kalmaz
(Scrutondan aktaran Zbikowski 2008: 505). Scruton tabii ki mziin zaten sadece sesten ve
sessizlikten olutuunun farkndadr, burada anlatmaya alt mzii metaforlar aracl ile
algladmz, metaforlar olmazsa mzik algmzn sadece tek tek seslerle snrl kalacadr. imdi
metaforlarn mzikteki kullanmlarna bir bakalm:
Dahil olma emas gnlk dilde sk kullanlr. Depresyona girme/kma, nee dolma,
umudun domas, iini boaltmak/dkmek gnlk hayatta sklkla kullanlan mecazlardr.
Mzikte ise bir ezginin nee dolu olmas, bir tonun iinde kalmak ya da dna kmak, dahil
olma metaforunun eitli kullanmlardr.
Uzamsal emalardan dikeylik mzikte en ok kullanlan emalardan biridir. Melodi yatay,
armoni dikeydir. Melodinin incelmesi ya da sesin artmas yukary, melodinin kalnlamas, sesin
azalmas aay simgeler. kc dizi, inici dizi gibi kavramlar ve grln artmas ya da
azalmas dikeylik emasnn rnekleridir. Urista bunun olas nedenleri olarak insanlarn kaln
sesleri karrken rezonansn gste, ince sesleri karrken de kafada olumasn ya da portede
MZK VE KLTREL DOKU
Mustafa Kemal zkul

318

ince seslerin yukarya, kaln seslerin aaya yazlmasn gstermitir (2001: 17-18). Bununla
beraber Urista rnein kontrabasta ince seslerin aada, kaln seslerin yukarda kmas gibi bir
ok istisnann olduunu da belirtir.
Trkede eni belirtmekte kullanlan ince ve kaln szcklerinin sesin frekans iin de
kullanlmas bir baka metafor rneidir. ncelik ve kalnlk, dikey deil, yatay bir dzlemi
artrrlar. Bununla beraber bir enstrumandan/telden ince ses kmas uzunlukla ve gerginlikle
ilgili olduu kadar, enstrumann/telin inceliiyle de ilgilidir. Yani kaln fltten, kaln telden kaln,
ince flt ya da ince telden ince ses kar. Ayrca Trkeye Farsadan gemi olan tiz ve pes
kelimeleri de ilk anlam olarak sesin frekansn nitelerler. Tiz kelimesi zamanla tez haline gelerek
hzl, abuk anlam da almtr. Tiz seslerin hzl titreimlerden meydana geldii gznne
alndnda bu metafor da anlam kazanr.
Merkez-yan ile yakn-uzak emalar birbirleriyle benzerdir. Gnlk hayatta insanlar dier
insanlar sanki merkezinde kendilerinin bulunduu bir kmedeymi gibi yakn ve uzak olarak
snflandrrlar. Mzikte de sesler merkezde tonik sesin olduu bir kmeymi gibi dnlebilir,
dizideki seslerin dereceleri tonik sesten uzaklatka artar.
Para-btn emas da dahil olma emasna yakndr. nsanlar birok topluluun
iindedirler, bir devletin, bir rkn, bir siyasi grn paralardrlar. Bir para olarak btnden
ayr hareket etmezler, btnle yakn bir iliki iindedirler. Metafor olarak para-btn ilikisi bir
parann verilip btnn hatrlatlmas ya da btnn verilip parann hatrlatlmas eklinde
kullanlr. Bir eserin cmle, motif, grlk vb. iermesi ve bu paralarn btnle olan sk ilikileri
para-btn emasnn rnekleridir. Ayrca bu metafor mzikte eserin motifinin verilip tmnn
hatrlatlmas eklinde de kullanlr. Beethovenin beinci senfonisinin ilk blmnn motifinin
verilip tm senfoninin, hatta Beethovenin kendisinin hatrlanmas buna rnektir.
Kuvvet gnlk hayatn bir parasdr. Masadaki bir barda almak, nefes almak, kap
amak ya da kapatmak srasnda belli kuvvetler belli ynlere uygulanr. Kullanlan birok fiil de
kuvvet uygulamak zerinedir. Mzikte ise gerilim, zlme, atm, vuru, gl ve zayf
zamanlar, abant akoru, dominant yerine kullandmz eken gibi terimler kuvvet emasnn
rnekleridir. Bunlar yalnzca mzik terimleri deil, ayn zamanda insanlara uygulanan kuvvetlerdir
de. rnein do majrde si sesi birok insana gerek bir gerilim yaatr, ya da gl zamanda
gl vuru hissedilir.
MZK VE KLTREL DOKU
Mustafa Kemal zkul

319

Hareket emalarnn en nemlisi rota emasdr. Rotalar gnlk hayatta ok sk kullanlr;
bir odadan bir odaya gitmek ya da ie gitmek gibi. Her rotann bir balang noktas, bir de biti
noktas vardr. Mzikte ise rotalar bir sesten baka bir sese, rnein tonikten dominanta gitmek
iin kullanlr. Tonal mzik bir balang sesi genelde tonik ses- ve bir biti ya da ama ses bu
ses de tonik sestir- gerektirir. (Urista 2001: 33). Mzikte genel olarak rotalar rahatlk-gerginlik-
gerginliin zlmesi yolunu izlerler. Balang sesinden biti sesine gitmek iin besteciler rotalar
olutururlar, bu rotalar ise uzunluklarna gre motif, cmle, periyod gibi isimler alrlar.
Mzikte imaj emalar dnda metaforlar da kullanlr. Bunlardan biri kiiletirme
metaforudur. Bazen bir eser kiiletirilir (yalvaran bir mzik, akorlardan doan ezgi, allegroyu
takip eden blm, soru soran ve cevaplayan ezgiler gibi), bazen ise alg kiiletirilir (keman ve
piyano gzel bir mzik sundular).
Bunun dnda belirli bir snflandrmaya girmeyen metaforlar da vardr: Akor kurmak ,
temel akor, kk akor kavramlar, tnnn scak ya da souk olarak, ritmi hzlandrmann
komak kelimeleriyle ifade edilmesi bunun rnekleridir.

Sonu
Metaforlar bilisel mzik almalaryla da uyumlu sonular vermektedir. Bu anlamda bir yere
oturup gzleri kapatp mzik dinlemek mziin tamamen estetik ynne vurgu yapsa da,
bedendeki hareket etme istei derinlerde varln korumaktadr. Eitan ve Granotun 2004 ylnda
yaptklar aratrmada (2004: 221-247), deneklere dinlettikleri mzii hayallerindeki bir insann
hareketleriyle ilikilendirmelerini istemilerdir. Daha sonra denekler bu hareketlerin tipini,
ynn, hareketlerdeki hz deiikliklerini tanmlamlardr. Bu deney sonular dilde kullanlan
mzik metaforlar ile byk lde uyumaktadr: rnein sesin incelmesi ykselme, kalnlamas
ise alalma ile ilikilendirilmitir.
Metaforlar mzik algsn byk lde kolaylatrrlar. Bu sayede mzii anlatmak da
kolaylar. Mzik metaforlarnn bedensel temelli olular ve anlamay kolaylatrmalar, beden
kullanlarak yaplan mzik eitim yntemlerinin dildeki ispatlardr. Bu sayede hzl bir parada
rencinin komas ya da do-re aral gibi kk aralklarda yryp do-la gibi byk
aralklarda atlamas, renciye notalar arasndaki soyut ilikiyi somutlatrarak anlatma imkan
verir. Dolaysyla Orrf, Dalcroze gibi metotlarn temelinde mzik metaforlar yatmaktadr.
MZK VE KLTREL DOKU
Mustafa Kemal zkul

320

Referanslar
Akehirli, Soner. 20.09.2012. ada Metafor Teorisi, <http://www.ege-
edebiyat.org/docs/257.doc>
Eitan, Zohar, Roni Y. Granot. 2004. How Music Moves: Musical Parameters and Listeners
Images of Motion Music Perception: An Interdisciplinary Journal. California: University of California
Press, s. 221-247.
Ktahyal, nder. 1986. Erkinin Keman Konertosu zerine Orkestra, 16 (152): 2-9.
Lakoff, George ve Mark Johnson. 2010. Metaforlar: Hayat, Anlam ve Dil. ev: Gkhan Yavuz
Demir. stanbul: Paradigma Yaynclk.
Saslaw, Janna. 1996. Forces, Containers, and Paths: The Role of Body-Derived Image Schemas
in the Conceptualization of Music Journal of Music Theory. 40 (2): 217-243.
Urista, Diane. 2001. Embodying Music Theory: Image Schemas as Sources for Musical
Concepts and Analysis, and as Tools for Expressive Performance Yaynlanmam Doktora Tezi,
Columbia University Graduate School of Arts and Sciences, New York: ABD.
Zbikowski, M. Lawrence. 2008. Metaphor and Music The Cambridge Handbook of Metaphor and
Thought, Ed. Walter S. Gibbs: 502-542. Cambridge: Cambridge University Press.
MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

321

TRKLERDE GEEN MEKN TANIMLARININ MMARLIK
BALAMINDA SINIFLANDIRILMASI VE POPLER MZK
KLTRNDEK KARILII

Muteber Erbay
1

merbay@ktu.edu.tr

Abstract
Classification of Space Descriptions that Take Place in Folk Songs within the Context of
Architecture and its Equivalent in the Popular Music Culture
While folk songs, which are our traditional tunes, emerged from within the public, compositions that are todays
tunes are personal. The common feature of both of which is they tell a story. Well then, can there be a story without
a space? From time to time, yes. Yet, space where that story takes place is relayed from the narrators eyes in most
stories. While, in most folk songs, its possible to track this space; because personal feelings come into prominence
in whats written in compositions, space characteristics are put on the back burner. In this, the most important
factor is the life styles changing as a result of globalization affecting it.
In songs that reflect the popular music culture, spaces are defined as accordance with the globalizing
modern life style. Because, unlike folk songs, the creation process of the popular music is personal and most of the
time, it has an aim. Such as; stumbling upon a folk role sung for the purpose of financial income or entering a
contest is not very possible.
From this point forth, this study aims to determine, beginning from the city level to the furniture level, t he
spaces taking place in folk songs within the context of architecture and aims to put forth the change in the popular
music. Such as; specific space descriptions in folk songs like inn, Turkish bath, castle, mill, bridge, orchard gave
their places to spaces that take place in popular music like bar, disco, beach, airport. On the other side, while space
names like home, room, and neighborhood are used in both of them, differences occur in the level of space
description.
Accordingly, space descriptions taking place in folk songs are found without district and region
discrimination by going through many sources particularly TRT (Turkey Radio Television) archive, then a
classification from the general to the specific was applied. Studys primary objective is the classification of the space
descriptions taking place in folk songs. Then, the equivalent of the classification in the todays popular music
culture was researched and the results were specified.

1
Yrd. Do. Dr.; Karadeniz Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm
MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

322

Giri
Folklor halk bilimi olarak da bilinir. Halkbilim, teknolojik adan gelimi, okur-yazar
toplumlarda geleneklere dayanan ve szl olarak kuaktan kuaa aktarlan edebiyat, maddi
kltr ve alt kltr elerinin inceleyen bilim daldr (Uurlu 2009: 21).
Uurluya gre (2009: 23-24) halkbilim toplumun tarihini inceler ama tarih deildir. nk
tarihin amac ve grevi bir olar gemite nasl olmusa ylece renmek ve bilmektir. Oysa ki
halkbilimi iin, konusuna giren sz sanat, trk, masal, destan vb. doduu andan balayarak
yayld alara, dnemlere, evrelere, yaycsnn eitli ruhsal durumlarna, dinleyici-yayc
ilikilerine vb. saysz koullara gre deiik biimlerinin her biri ayr deer tar. Bunlarn geliimi
izlenerek, bu deerlerin bir blgeden bir bakasna, lkeden lkeye, ulustan ulusa geileri, bylece
dnyann birbirinden uzak yerlerdeki insan topluluklarnn kltr alverileri aydnlatlabilir.
Kltrel zellikler ister maddi kltr gibi dokunulabilir ekilde olsun, ister kltrn
yalnzca bir ifade ekli olsun, iki byk kltr grubu iinde yer almaktadrlar. Bunlar; srekli bir
deiim iinde bulunan normlara uyum salamaya ve onlar uygulamaya alan byk halk
kitlelerinin oluturduu 'popler kltr'; geleneklerini srdren haklarn oluturduu 'halk
kltr'dr (Tmertekin ve zg 1997: 115).
Trklerimiz bu iki byk kltr grubunda geleneksel halk kltr iinde yer alrken,
popler mzik kltr ise popler kltrmz iinde yerini alr. Bu durumda popler mzik
kltr iinde yer alan mziklerin tanmlanmas gereklidir.
lkemizdeki mzikler Trk mzii, uluslararas mzik, eitim mzii, askeri mzik, dini
mzik, zgn mzik olmak zere alt ana balk altnda toplanabilir (Yurga 2002: 11). Bunlarn
arasnda bu almay ilgilendiren balk Trk mziidir. Zira Yunga (2002) Trk mziinin alt
balklarn geleneksel Trk halk mzii, geleneksel Trk sanat mzii, Trk pop ve arabesk
mzik olarak drt grupta snflandrr.
Bu aratrmada geleneksel halk mzii olarak sz ve mzii kimin yapt belli olmayan,
toplumun iinden kan 'trkler', popler mzik kltr olarak da gfte ve beste yazar belli
'Trk pop mzii' ele alnmtr. Trk sanat mzii belli dnemlerde trklerle etkileimde
olduu, ou snflamada geleneksel bir mzik olarak kabul grd, gnmz popler
kltrnden biraz uzaklat ve yaplan aratrmada mekn tanmlar yeterli dzeyde bulunmad
iin bu aratrmann dnda tutulmutur. Sadun Akst (2003)n Dillerdeki arklar Trk Musikisi
MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

323

Gfteler ve A. Mahir Kl (2002)n Bestekarlar Makamlar Usulleriyle Gftelerimiz eserlerinde
yaklak 5000 adet ark sz incelenmi ve trklerdeki gibi mekn tanmlarna rastlanmam, var
olanlar da yeterli bulunmamtr. Hemen hemen ayn gerekelerle arabesk mzik de ele
alnmamtr. Bu gerekelerden dolay, gnmz popler kltrn ve kreselleme sreci sonras
dnemini daha iyi yanstt dncesi ile Trk pop mzii eserleri incelenmitir.

Trkler ve Popler Mzik
Dnyann en zengin halk kltrlerinden birine sahibiz. Trkler de bu halk kltrnn bir
paras olarak, ulusumuzun sanat ve i varlnn canl birer hazinesidir (ztelli 1983: 34). Trk,
duygular ifade ihtiyacndan doar. Bu sebepten meydana gelen trk, kendisini douran olay ve
heyecann iddet ve kuvvetiyle uyumlu bir ortak vicdanda yer bulur ve kkleir. Bir trk nce
doar (mene), sonra dolar (seyir) ve nihayetinde deiime (istihale) urayarak halk kltrndeki
yerini alr (Yakc 2007: 51).
Trkler, halkn ortak mal olan bir edebiyat trdr. nceleri kii yaratmasyla ortaya
kan trkler, anonimlik srecini tamamladktan sonra toplumun mal olurlar. lk yaratcnn
mal iken duygu ve dnce ynnden halk ilgilendirirse, o zaman azdan aza dolamaya balar,
kiisel izler silinir, bylece trk toplumun mal olarak yaama gcn artrr (ztelli 1983: 12;
TC Kltr Bakanl 2000: 1).
Anadolu insan trkler aracl ile bazen sevinlerini, bazen kederlerini, bazen
matemlerini, bazen zlemlerini, bazen sevdalarn, bazen kahramanlklarn, bazen cokularn,
bazen de gnlk sradan hayatlarn anlatmlardr. Trkleri dier mzik trlerinden ayran en
nemli zelliklerinden birisi, anlatt dneme ait gerek fiziksel gerekse sosyolojik izler tamasdr.
Sadece trkleri inceleyerek, o yrenin giyimi-kuam, yemei, sosyal hayat hakknda fikir
edinmek mmkndr. Btn bunlara ek olarak trknn getii mekn hakknda da yle
tanmlamalar vardr ki, geleneksel kltr ve yaam hakknda belge nitelii tamaktadr.
ehir kltr de denilebilecek olan popler kltr ise halk kltnn tersine geleneklere
bal deildir (Tmertekin ve zg 1997: 116). Ayn durum popler mzik kltr iin de
geerlidir. Gelenekselden ok kiiye zel retim, duygu dnce ya da kitlesel pazarlama n
plandadr. Burada teknoloji ile deien yaam kltrnn de nemli bir pay vardr.
MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

324

Featherstone (2005: 221); popler kltrn uygarlk srecinin bir paras olarak
yaratlmaya alldn, bunun iin de orta snf halk iin panayr, tiyatro, sirk gibi cazibe noktalar
yaratldn belirtmektedir. Ona gre kurmaca, film ve br iletiim aralarnn (burada mzik de
saylabilir) sonsuzca yeniden retilmesi ve kopyalanmas buradan kaynaklanmaktadr. Bunun
sonucunda da ehir hayat artan sosyal hareketlilik sonucu yerellikten ve geleneklerden giderek
uzaklamtr (Aslanolu 2000: 44).
Sanayilemenin bir sonucu olarak kentleme ve modernleme srecinde kltr,
modernist bir sylemin paras olarak insann sembolletirme yetisinin olanak verdii bir
soyutlama, maddi varlk ve eyalarn, teknolojilerin, sanatlarn, insan davranlarnn
sembolletirilmi bir rntsdr (Aslanolu 2000: 107). Bu tanma gre kltr de
kresellemektedir. Kltr ve kresellemenin, tarihsel srecin normal bir paras m olduklar,
yoksa birbirini tamamlayan bir anlama m sahip olduklar tartlmaktadr. Bir yaklam biimine
gre; modern dnemde tekdze tketim kltr btn dnyaya egemen klnmtr (zkul
2008: 135). Ar tketimle, sadece retilmi rnler deil, deerler, yaam biimleri, ilikiler,
alglama ve deerlendirme biimleri de kaldrp atlmaktadr. Deer sistemlerinde geicilik algs
ortaya kmtr (Aslanolu 2000: 114). Gnmz modern kentleri, gittike daha ok tketimin
yaand merkezler haline gelmitir. Her eyin alnr ve satlr olduu fikrinin egemen hale geldii
bir durum yaanmaktadr (Yaynolu ve Susar 2008: 21).
Btn bu gelimeler altnda, bir yanda iletiim, biliim teknolojisindeki deimeler kentsel
yaamn isel ritmini hzlandrarak paralanmaya yol aarken, dier yandan da batnn gelimi
kentlerindeki kltrel paralanma kresellemenin etkisiyle Trk kentlerine tanmaktadr. te
yandan yksek bir ivme kazanan g ile kyden kente gelen halk kent kltr ile entegrasyonunu
tamamlayamam, gecekondu blgelerinde farkl hemeri gruplarnn yer ald alanlar
oluturmulardr (Aslanolu 2000: 121).
Bu arada mzik popler kltrn bir alan olmutur (Lull 2001: 112). Teknolojik,
ekonomik ve kltrel deiimler popler mzik kltr iinde de yerini bulmutur. 1970li yllarda
bunun yansmas olarak ortaya kan arabesk, 1980 ve 1990l yllardan sonra etkisini azaltarak
Trk pop mziine yerini brakmtr. Bugn Trkiyede icra edilen Trk pop mzii btn sesleri
ieren karma bir mzik tr olarak karmza kmaktadr. Bu sebeple bu almada popler
mzik kltr olarak Trk pop mzii incelenmitir.

MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

325

almann Amac
Btn bu bilgiler nda mimarlk ile mzii mekn balamnda inceleyen bu alma temel
olarak iki sorunun cevabn aramaktadr:
1. Geleneksel kltr ve yaam hakknda belge nitelii tayan trklerimizde mekn tanmlar
nasl yer almaktadr?
2. Trklerde geen bu mekn tanmlar deien yaam kltr ile kente tandnda
popler mzik kltr iinde nasl bir dnme uramtr?

Trklerde Geen Mekn Tanmlar
Norbert-Schulza (1963) gre mimari mekn; insan barndran, zaman dhil drt boyutu olan
snrlandrlm rgtsel ve rgtl boundur. Corafi mekndan binaya kadar eitli dzeyleri
kapsar (Gr 1996: 47). te bu noktadan hareketle trklerde geen mekn tanmlarn
snflandrabilmek iin ncelikle ok geni bir Trk halk mzii arivi taranmtr. Bu kaynaklar
taranrken ncelikle mekn tanm ieren btn trkler sralanmtr. Daha sonra ad geen
mekn tanmlar yukarda geen tanm dorultusunda corafyasal mekndan bina zeline kadar,
genelden zele doru bir snflamaya gidilmi ve mekn tanmlamalar drt ana balk altnda
toplanmtr.
Yaplan bu snflamaya gre; kenti bir mekn olarak kabul edersek kent mekn
tanmlarna; biraz daha kk lekte sokak, mahalle ve yol tanmlarna; han, hamam, kale,
deirmen, kpr, ba, vb gibi zel mekn tanmlarna; binann d mekn, i mekn ve i
mekndan detaylar verilerek yaplan mekn tanmlarn sayabiliriz. Bu tanmlamalarn hepsi de
yknn gemi olduu mekn hakknda bize bilgi vermekte ve o yrenin yaam kltrnden de
izler sunmaktadr.

Kent Mekn Tanmlar
Genel tanmlamalardan balarsak, zele doru bir sralama yaptmzda ilk karlalan kente ait
tanmlardr. Hemen hemen her yreye ait, o yreyi bir mekn gibi gzmzde canlandran
tanmlara rastlamak mmkndr. Bu tanmlar bize o kent hakknda fikirler de vermektedir.
MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

326

rnein Bitliste Be Minare trksnn hikyesi yle anlatlr: Rus igali srasnda Bitlis,
bir harabe ehir grnts alr. Dmann ekilmesinden sonra sava esnasnda Bitlis'ten kaan
bir baba ve oul, Bitlis'e dnmek zere yola karak ehre hkim konumdaki Dideban Da
eteine varrlar. Baba, ehirde canl kalp kalmadn renmek iin olunu ehre gnderir. Bir
sre sonra oul geri dner ve uzaktan babasna yle seslenir: "ehirde yaama dair hibir iz yok;
sadece be tane minare ayakta kalm." Bunu duyan baba yklr, diz ker ve yle bir at yakarak
olunu yanna arr.
Bitlis'te be minare, beri gel olan beri gel.
Yreim dolu yre, beri gel olan beri gel (URL-1, 201). Ve daha bunun gibi niceleri, bize
kenti bir mekn olarak tanmlar. Yine kenti tanmlayan trklerden rnek vermek gerekirse;
*en Olasn rgp Dumann Gitmez (Nevehir-rgp), dediinde rgpn dumanl bir yer
olduunu ve bu sisin kolay kolay kalkmadn anlyoruz. Ya da;
*Urfann Etraf Dumanl Dalar (anl Urfa), trksnde etraf sis kapl dumanlarla evrili bir
kent mekn canlanyor zihnimizde. Kent mekn tanmlarna rnek olabilecek trklerimize bir
ka rnek olarak;
*Maka Yollar Tal, Geliyor Kalem Kal (Trabzon),
*ktm arkyn Yoluna / Sra Sra Zeytinler (Tekirda),
*Erzurum Dalar Kar le Boran, Ald Yreimi Dert le Verem (Erzurum) *Hey Onbeli
Onbeli / Tokat Yollar Tal (Tokat),
*u Sillenin Sokaklar Sekili, Pencerede Gl, Karanfil Ekili (Konya)
*Buras Mutur Yolu Yokutur (Mu),
*Oy Trabzon Trabzon / in Galayl Gazan (Trabzon),
*Bitliste Be Minare (Bitlis),
*anakkale inde Aynal ar ..........anakkale inde Mermerden Direk .........anakkale inde
Sra Sra Stler ..........anakkale inde Bir Uzun Selvi (anakkale), trklerini verebiliriz.
Bu rneklerde rahata anlayabiliriz ki tanmlanan yrelerin bazlarnn yollar tatan,
bazlarnn yolu yoku, bazlarnda be minare tanm, bazlarnn iinde st aalar, uzun selvi
MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

327

aalar, zeytin aalar, sekili sokaklar, mermer direkler, kalayl kazanlar bize kentin mekn olarak
ne kadar gzel ifade edildiini gstermektedir.

Sokak, Mahalle ve Yol Meknlarnn Tanmlanmas
Kentin mekn olarak tanmlanmasndan sonra biraz daha kk lekte, mekn olarak sokak,
mahalle ve yol tanmlaryla karlayoruz. Dar sokaklarda kzlarn misket yuvarlamasn anlatan;
*Darack Darack Sokaklar / Kzlar Misket Yuvarlar (Ankara), trksnde sadece mekn tanm
deil bir yaam kltrn de renmekteyiz.
Ya da yare kavumasnn dar bir sokakta veya sokaktaki bir emede olduunu;
*Darack Sokakta Yare Kavutum / Yar Aa Ben Yukar Savutum (anl Urfa), trksyle,
yine sokaklarn dar olduunu belirten;
*Dar Sokaktan Geemem, Yare Fistan Dikemem, Dar Sokakta Evi Var, Gerdannda Beni Var
(Bolu) trksyle ifade etmektedir.
Bazen de sevdiine varmasnn g ve ok engel olduunu belirtmek iin sokaklara atf
yaparak;
*Bir Ta Attm Karakolun Camna / Kalabalk Sokaklar Varamadm Yanna (Manisa),
demitir. Mahalleden geiini de;
*Ben Mahleden Geerken / Pencereden Yar Bakar (Malatya),
dizeleriyle anlatmtr. Yol meknn tanmlanmasna rnek olarak da;
*Ada Yolu Kestane / Dklr Dane Dane ........Ada Yolu Yamandr / Bolu Da Dumandr
.......Ada Yolu Dz Gider (Bolu), ya da,
*Yol stnde Dikili Ta, bir evde iki garda
(Eskiehir-Hamidiye), trklerini verebiliriz. Sokak, evin kaps ve eme tanmlaryla;*Gapdan
Geerken El Etmedin Mi / Helkeler Kolunda Suya Giderken / emeye Gel Diye Gz Etmedin
Mi (Malatya), diyerek emeli bir mahalleyi, soka tanmlamakta, bir yanda da emenin yaam
kltr iindeki nemini de bize aktarmaktadr. Trklerde emenin de sokaklarn vazgeilmez
bir sosyalleme alan olduunu;
MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

328

*u Bahede eme Var ilir, Ah Biri erbet, Biri eker Bal Da Var (Orta Anadolu)*Pnarn
Ba Sar, stnn Ta Sar (Akda-Madeni) *emenin Banda Yare Kavutum / Yar Aa
Ben Yukar Savutum, (Yozgat-Boazlyan),
trklerinden anlayabiliriz. Yine emenin nemini vurgulayan;
*emeye Varmadn M, Gl Koydum Almadn M (Biga) trksnde ise henz telefonla
haberlemenin olmad bir dneme atfta bulunarak emenin seven insanlar iin nasl bir
buluma ve haberleme yeri olduunu anlamaktayz.

zel Mekn Tanmlar (Han, Hamam, Kale, Deirmen, Kpr, Ba, vb.)
Trklerimizdeki bir baka mekn tanmlar da ne sokak, ne mahalle, ne yol tanmna giren, te
yandan da bina tanm iinde ele alamayacamz zel meknlardr. Han, hamam, kale, kpr,
deirmen, ba vb. gibi.
Han ile ilgili mekan tanmlarna rnek olarak;
*u avdarn Hanlar / Haydi Parlyor Camlar, (Tefenni),
*Vardm Takmak Hanna / Fiske Vurdum Camna, (Uak),
*Dursun Beyin Hanlar / ngrdakl Camlar / Benim in Yaplm / Balkesir Damlar,
(Balkesir),
*Hana Vardm Han Deil / Penceresi Cam Deil, (Mula-Bodrum) trklerini;
Hamam, ar, bedestan ile ilgili mekan tanmlarna rnek olarak;
*Dergah Kenarna Yaptrdm Hamam, (Kerkk)
*Uzun Uzun arlar, O Yar Beni Karlar (Gerede)
*Vardm Hint Eline Kuma GetirdimAtm Bedestan Sattm Oturdum (Erzincan) trklerini;
Kpr, deirmen, kale, ba ile ilgili mekan tanmlarna rnek olarak;*Daraman Kprs Dardr
Geilmez / Sular Savdr Bir Tas ilmez, (Kerkk)
*Deirmenin Bendine / Da Dnmyor Dnmyor......Deirmene Da Koydum / Da
Dnmyor Dnmyor, (Mula-Bodrum),
*Deirmen Savaca / Ne Serindi Buca, (Kerkk)
MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

329

*Deirmen st iek / Orak Getirin Biek, (Bartn),
*Kalenin Dibinde Aa ncir, (Kerkk),
*Kaleden ndim Bugn, Elimde Altn Gm Kaleden ndim ni, Mendilim Dolu Yemi
Kalelerden nsene, Potinini Giysene (Sinop) *Ban Kapsn Atm / Sayn Ki Cennete
Dtm, (Tercan),
*Baa Girdim Ba Budanm / Baa Blbl Dadanm, (Tekirda-arky), trklerini verebiliriz.
Bu trkler, bir yandan mekn tanmlarken, bir yandan o dnemdeki yaam tarzlar hakknda bize
ipular vermektedir.

Bina Tanmlamalar
Bina tanmlarn d mekn, i mekn ve i mekndan detaylar olarak alt balkta toplanmtr.
Binann D Mekn ile Tanmlanmas
Hi phe yok ki, bir mimar olarak en ok dikkatimizi eken mekn tanmlar bina tanmlardr.
Binann dn, kendisini, konumunu ya da iini tanmlayarak, trknn yazld dneme ait
ipular yakalamak mmkndr. rnein binann d mekn ile ilgili tanmlamalarda evlerin
birbirleriyle olan konumlarn, yaknlklarn belirten;
*Damdan Dama Atlan Yar, (Aksaray),
*Kardadr Evleri, (Krkkale),
*Penceresi Cam Cama, (Orta Anadolu),
*Sizin Evle Bizim Ev / On Admdr Aras, (Balkesir),
diyen trklerimizin yan sra evin nasl bir ev olduunu anlatan;
*Kkm Var Deryaya Kar, (Tuna Boylar),
*Asmaldr Evimiz, (Orta Anadolu), trklerimiz de vardr. zellikle evlerinin nn anlatan
neredeyse her yreye ait trk bulunmaktadr. Bunlara rnek olarak;
*Evlerinin n Tahta Daraba, (Kilis),
*Evlerinin n Boyal Direk, (Diyarbakr),
*Evleri Var st Bata .....Evleri Var Boyal .......Evleri Yol stdr, (Balkesir-Dursunbey),
MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

330

*Evlerinin n Hamama Yakn, (Kerkk)
*Evlerinin n Zerdali Dal .......Evlerinin n Bahelik Balk, (Afyon-Dinar),
*Evlerinin n Yksek Kaldrm / Kaldrmdan Dtm Beni Kaldrn, (Eskiehir), (Tokat),
(Kayseri Pazarren),
* Evlerinin n Pazara Yakn .......Evlerinin n zm Asmas, (Tokat),
*Evlerinin n Dardr Geilmez ......Evlerinin n Kahve Dibei .........Evlerinin n Aa
M M, (Gneydou)
*Evlerinin n Mektep, Mektepte Okurlar Tebbet (Zonguldak)
*Evimizin n ardak, ardakta Asl Bardak (Konya) trklerini verebiliriz. Evlerinin
nnn bu kadar ok trkde gemesinin yannda evin dnda baheyi tanmlayan trkler de
bulunmaktadr.
*Bahen Bozuk Deil Mi .......Bahelerde driah .......Bahelerde Bal Kabak / Alr Tabak Tabak,
(Burdur),
*Baheye Misirleri, Sen apaliyacausun,Ahira ki Sr Onlar BakacausunUaun Aladumi,
Oni Da BakacausunAkam Yemekten Sonra Kap Ta Ykayacausun (Karadeniz)*itten
Sktm angal Da Dayadm Pencereye / Pencereden Okar Da Al Beni eriye / O Yallar
Yallar Da Geleyi Tonyallar (Giresun-Grele),
*Bahenin Kaps Daldr / Dalnda ten Blbldr, (Tokat),
*Kapisinin nnde Yeiller Pazileri, (Trabzon Maka),
*Al Tavandan Belleri, Belle BellemeleriKz Ablana Syleme Gezdiimiz Yerleri / Serenderler
Yaptrdm Alt Direk stneBenim Bu Trklerim Yank Yrek stne (Giresun-Ordu)
*Giresunun Evleri ima le Gaynama, Gz Benimle Oynadn Bakasyla Oynama (Giresun)
*Sabah Gnei Domu, Boyal KonaklaraYar Bizi Davet Etmi, Elmal Yanaklara (Zara)
*Ardtandr Kuyularn Kovas, Suya Gndermiyor Yarin Anas Ardtandr Kuyularn Sereni,
Ben Severim Gel Demeden GeleniUzun Olur Kuyularn Zenciri, Ben Severim Gzellerin
Gencini (Burdur)
*Yonuk Olur Merdivann Talar, (orum Sungurlu).
Binasna yaplan eklemeleri de;
MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

331

*Eklemedir Koca Konak Ekleme, (Balkesir), diyerek trksne aktarmtr. Deniz kylarndaki
betonarme yaplar eletirmek iin de sevdiine seslenirken;
*Denizin Dibinde Hatem De Demirden Evler (Burdur), diyerek duyduu rahatszl
paylamtr. Umutsuz bekleyiinde evin avlusuna;
*Avlu Dibi Beklerim / Vay Benim Emeklerim (anakkale-Biga), diyerek gnderme yapmtr.
Yine nl Hekimolu trksnde yaptrd konaklardan bahsetmekte ama detememekten
yaknmaktadr:
*Konaklar Yaptrdm Mermer Direkli ......Konaklar Yaptrdm Detemedim, (Ordu-Fatsa).
Evin damyla ilgili olarak adeta damlarn nasl yaayan bir mekn olduunu
tanmlamaktadr. rnein;
*Dama Attm Deynekleri / Kz rkttn Leylekleri, (Kayseri - Bnyan),
*Dama Vurdum Bir Depik / Damn Direi Kepik .......Dam Banda Ptrak / Gelin Kzlar
Oturak, (Kilis Elbeyli),
*Damda Bacalar Adam Sanrdm, Seni Sevmelere Ben Utanrdm (Bozkr)
*u Uzun Gecenin Gecesi Olsam, Slada Bir Evin Bacas Olsam Evlerinin n Aa nar,
Dillerim Tutuur Yreim Yanar (orum)
*Tevekte zm Kara, Salkm Dzm Kara Dama Vurdum atmay, Seslen Gelsin Fatmay
(Sivas)
*Dam stnde ul Serer, Bilmem Yar Kimi Sever (Divrik)
*Dama kma Ba Ak, Arpalar Kara Glk (Ankara)
*Bebeim Beii Camdan, Yuvarland Dt Damdan (Elaz)
*Horozumu Kardlar, Damdan Dama Ardlar (Kayseri)
*Dam Banda Sar iek, Burdan Gidek rgpe Gek (rgp)
*Kiremitte Buz musun, Gelin misin Kz msn, Yarim Size Varacam, Evde Yalnz msn (Uak)
*Anama Syleyin Damda Yatmasn, uha alvarma Ukur Takmasn (Urfa), trklerini
sayabiliriz. Grld gibi evin damlar ul serilen, bebek beii sallanlan, evden eve gemek,
bazen de ka iin kullanlan, hatta yatlan bir mekn olarak kullanlmaktadr.
MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

332

Binann Mekn ile Tanmlanmas
Binann i mekn ile tanmlanmasnda odalar, eyvanlar, duvarlar anlatlarak bir mekn
tanmlamas yaplmtr. rnein;
*Osman Abim Evde Mi Evde Mi / Odal Yerde Mi Yerde Mi / Ah Kadifeli Evde Mi / Evde
Mi, (Aksaray)
trksnde odal ve kadifeli bir evle karlayoruz. Burada kadife tanm biraz daha st dzey
bir yaanty simgelemektedir. Yine yaptrd odann zelliklerini anlatan bir Urfa trksnde;
*Bir Oda Yaptrdm Hurma Dalndan / ini Dedim Acem alndan .......Bir Oda Yaptrdm
Yceden Yce / inde Yatmadm Gn Gece .......Bir Oda Yaptrdm Pnar Banda, (anl
Urfa), demektedir. Bir baka trkde;
*Odayn Yapusuna / k Otur Kapusuna, (orum), diyerek bir ok trkde vurgulanan evlerin
mstakil olduu vurgusu yaplmaktadr.
*Tek Kapdan Getim Yzm Peeli, Ahbaplar Oturmu ki Geeli (Amasya)
*Bu Babamn Evidir Tahtalar Kavidir, Vurun aln Oynayn, Bura Dn Evidir
(Artvin)*Atlaypgeer Eii, Sofrada Kalr Ka, Gelin Evlerin I (Afyon)
*Atlar Eerledi Geldi Kapya, Kz eyizin Topla Doldur Terkiye (Arapkir)
*Ceviz Oynamaya Da Gelmi Odama, Nianln Da Bu Mu Derler Adama (Kayseri) *Odam
Kire Sval, i De Blbl Yuval (Burdur)*Dn Gece Yar Hanesinde / Yastm Bir Ta di /
Altm amur stn Yamur / Yine Gnlm Ho di, (Erzurum), diyerek evin ii hakknda
tanmlamalar yapmaktadr. Eyvanla ilgili bir mekn tanmlamas yapan bir Adyaman trks yle
demektedir;
*Eyvanna Vardm Eyvan amur / Odasna Vardm Elleri Hamur .......Eyvannda Elvan Gller
Ayor / Kokusunu Drt Bir Yana Sayor, (Adyaman).
*Yksek Eyvanlarda Blbller ter, Blbln Figan Aleme Yeter (Malatya).
Duvarla ilgili olarak da bir trkde duvarn souk bir malzeme olduuna dikkat ekilirken, bir
dierinde snlan bir yer olmutur:
MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

333

*A Benim Aslan Yarim / Duvara Yaslan Yarim / Duvar Cefa ekemez / Barma Yaslan Yarim,
(Ankara),
*Ben Gnlm Bir Gzele Baladm / Duvarn Dibine ktm Aladm, (Malatya).
*Alack Duvar st, Mendilim Suya Dt.Duvar st Kum Tutar, ki Gelin Mum Tutar
(Sivas) Tandr olan, rafl bir i mekn da;
*Tandra Koydun Paay / stne rttm Keeyi .......O Rafa Koydum ndirdi / Bu Rafa
Koydum ndirdi (Tortum), dizeleriyle anlatmtr. Sevdiinin sa rgs ile evin kapsnn
kanadn ve srgsn badatrmas da ilgintir;
*Kanatl Kapnn Demir Srgs / Tel Tel Olmu Salarnn rgs, (Yozgat).
*Yonuk Olur Merdivann Talar, (orum Sungurlu)
*Merdivenim Krk Ayak, Krkna Vurdum Dayak (zmir), gibi trklerdeki mekn tanmlaryla
binann ii hakknda bilgi edinmekteyiz.
Binann Meknnn Detaylandrarak Tanmlanmas
meknn detaylandrlmasnda artk oda ve duvarlarn dnda oda ierisindeki eyalar ve dzeni
anlatarak bize bir mekn canlandran trkler vardr. rnein i mekn dzenini anlatan;
*Hamamn tr Kurnas / nde Kz Yunas, (Bursa),
*Hamam Sizin Kurna Bizim / Oturalm Dizim Dizim, (Gerede), trklerinde i meknda bir
oturma dzeninden ve kurnasndan bahsediliyor. Yine;
*Caminin Mezzini Yok / inin Dzeni Yok, (Ankara), trksnde olduu gibi mezzini
olmayan bir caminin doal olarak iinde de bir dzen aranamayaca belirtilmektedir.
*Sobalarnda Kuru Da Mee Yanyor / Yanyor Da Mehmet Efem De mte Donuyor /
boncuklu gelin orta yerde dnyor, (Denizli), trksnde sobal bir ev ve ortas geni, etrafnda
oturulan bir mekn tanmlamas var. Teknolojinin gelimesiyle elektriin evlere girii aynen
trklere de yansmtr:
*Terzilerde Makine Ben Yandm Yar Yandm, Kalk Gidelim Hakime Yandm Gl Bir Tanem
(Bitlis)*Evlerinde Makine / Kalk Gidelim Hakime, (Bartn), trksnde olduu gibi evde
grd teknolojiyi trksne aktarmtr.
*Sultan Seccadesini De Yaym Keye, (Eskiehir),
MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

334

*Esvabm Sandkta Basl Kald ......Gm Cezvelerim Kaynar Ocakta, (ankr),
*Ocakta Kahve Piirir, Gren Akln arr (Sivas)
*Frun stnde Furun, Duyun Komular DuyunYar stme Evlenmi, Derdime are Bulun
Furun stnde Krek, Ne Yanyon A Yrek (Ktahya)
*Bir Frn Yaptrdm Doldurdum Ekmekleri Gel Beraber Yiyelim Yaptrdm Brekleri
(Gelibolu) *Pencerede Perde Ben, Yeni Dtm Derde Ben (Amasya),
*Penceresi Yeil Perde, Sen Urattn Beni Derde (Konya)
*Yayk Yaydm Kolum iti, Kolumdan Kol Bam Dt (Sivas) *Kadifeli Yastk Kadifeli
Yorgan Yer Yumuak, (Kayseri Bnyan),
*Odasnda Yanar I / Sofrasnda Gm Ka, (rgp)
*Elmay Nazik Soyarlar / ini Tabaa Koyarlar, (Tuna Boylar),
*Ocak Banda Testi / Kemer Belimi Kesti, (Balkesir Erdek),
*Ayvana Serdim Kilim, Gel Otur Benim Glm / Ayvana Serdim Kee, Nee Bir mrm Gee
(Hakkari)
* Gzel Oturmu Gergefin ler, (Kocaeli Kandra)
*Odasna Vardm pekli Minder, Gel Otur Sevdiim Yzn Gnder (Elaz)
rafta Ki Siniler, nim nim niler, Gurbetteki Yarimin, Kulaklar iniler (Burdur)*Yourdum
Var Alyeilli anakta, Benleri Var Ak Gerdanda Yanakta, Benim Yarim Var u Kar ki Konakta
(Bilecik)
*Kara Kara Kazanlar, Kara Yaz Yazanlar Cennet Yz Grmesin Aramz Bozanlar
Yeil Sandk Kilidi, stn Gl Brd Geme Kapm nnden, Civan mrm rd
(Rumeli)trklerinde i mekndaki detaylara tank olmaktayz. Sultan seccadesi, gm cezve,
kadifeli yastk ve yorgan, yumuak bir yer, gm kak, ini tabak o mekn detaylandrarak bize
tantmaktadr.

Popler Mzik Kltrnde Mekn Tanmlar
MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

335

Bu almada popler mzik kltr olarak Trk pop mziinin incelendii belirtilmiti. Bu
nedenle almann ilerleyen blmlerinde popler mzik kltr ile ifade edilen Trk pop
mziidir. Trk pop mzii, modern popler mzik kalplaryla oluturulmu ya da youn
modern mzik kalplarnn zerine hafife alaturka ve halk mzii ezgileri monte edilmesiyle
oluturulmu Trk mzii eididir. Bat Avrupa sesleri/melodileri baz alnarak gelitirilen Trk
pop mzii, hem klasik Trk mziinden ve halk mziinden youn olarak beslenmi hem de
popler mziin evrensel izgilerine sadk kalmay baarabilmitir. Trk pop mziinin gemii
ok eskilere gitmez. Ancak 30-40 yllk bir gemii vardr (URL-2, 2012; URL-3, 2012).

Trk pop mziinde geen mekn tanmlarn bulmak iin trklerdeki gibi bir yntem izlemek
sz konusu deildir. Zira bununla ilgili ulalabilecek yazl bir kaynak bulunmamaktadr. Bu
nedenle almann bu blm trklerde yaplan mekn tanmlarnn izlerini Trk pop mziinde
srmek eklinde olmutur. Birou 1990 sonras olan btn albmleri incelemek mmkn
olmadndan radyolarn ve mzik kanallarn top listelerinde yer alan ve popler kltr iinde
dolaan arklar incelenmitir. Bunun iin de baz internet sitelerinden yararlanlmtr (URL-4,
2012; URL-5, 2012; URL-6,2012 vb.).
Yaplan aratrma dorultusunda popler mzik kltr olarak incelenen Trk pop
mziinde iinde yer alan mekn tanmlar trklerdeki kadar net ve tanmsal deildir.

Kent Mekn Tanmlar
Trk pop mziinde kent mekn tanmlarnda mekn tanmndan ziyade kentin kiiselletirilmesi
sz konusudur. Bu arada her ile ait bir ark da bulunmamaktadr. Genel olarak en ok dile
getirilen kent stanbuldur.
*Bu sabah yamur var stanbulda (MF), arksnda stanbul bir mekn olarak tarif edilmez
sadece bir durum belirtilir. Yine;
*Ah stanbul stanbul olal, Hi grmedi byle keder (S.Aksu),
*Sen gidersen, stanbul beklemez, Gelirsin gidersin, stanbul fark etmez.. Dile beni bir ak
Sev sen stanbul sever seni sen beni seversen (S. Erener),
*Yarim stanbul, gel peyim gerdanndan (L. Yksel),
MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

336

*stanbul alyor Yastaym (Tarkan),
*Syleyin sevgilim nerde?, stanbul sokaklar (Kurtulu),
*Bu stanbul geceleri / Bir stanbul hatras / Bu stanbul sokaklar / Krk kalpler maceras-
(N.ncel- Bu stanbul), arklarnda stanbul ile adeta bir sohbet vardr ama mekn tanm yoktur,
ancak deien yaam kltrnden izler vardr.

Sokak, Mahalle ve Yol Meknlarnn Tanmlanmas
Trklerle geen sokak, mahalle ve yol tanmlarnda o mekn hakknda bilgi edinmek mmkn
iken Trk pop mziinde bu tanmlamalara rastlamak mmkn deildir. Mekn isimleri sadece
yaam kltrnn bir paras olarak yer almakta ve deien hayatlar yanstmaktadr. rnein;
*Dikenli yollarda / Byttler bizi / Gl yataklarda / Yatrmadlar bizi. (N. ncel-A Bu Hayat)
*Arka sokaklarda neler oluyor (S.Aksu- Arka Sokaklar)
*alacak bir kapm yok, mutlulua hasretim, artk sokaklar benim (B.Mano-Anlyorsun Deil mi)
*Ne evlere syorum ne sokaklara (Nazan ncel-7in Bitirdin), arklarnda sokaklar hayatn bir
tanmlamasn yapmaktadr. Arka sokaklar, dikenli yollar aslnda mekn deil hayat
tanmlamaktadr. Yine;
*Aarz radyoyu yol nereye biz oraya (Sla-Kafa)
*Gel binelim benim otomobile / Geze geze gidiverelim gene (N.ncel-Otomobil)
*Beyoluna gtr beni kitaplara bakalm / Sokaklarda gitar alalm, tatil iin para yapalm (N.
ncel-Beyolu), arklarnda deien yaam kltrne rnek olarak, misket yuvarlanan darack
sokaklar yerine gitar alnan, otomobille gezilen, kitaplara baklan, radyolarn alnd geni
sokaklardan bahsedilmektedir.
*Sen bizim mahalleye geldin geleli canm (S.Aksu-Kz Seni Yerler), arksnda da deien mahalle
kltrn grmekteyiz.

zel Mekn Tanmlar
Trk pop mzii iinde belki de en ok deiime uraya mekn tanmlamalar zel mekn
tanmlamalardr. Trklerde yer alan ba, bahe, kpr, kale, deirmen, han, hamam gibi
MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

337

meknlar deien yaam kltrne bal olarak yerini havaalan, otel, pansiyon, balkon, sinema,
park, havuz hatta lunapark, sirk gibi mekn tanmlarna yerini brakmtr.
Bu meknlarn getii arklara rnek olarak;
*Uak, gemi, tren, bir araba fark etmez / Bu yolu hi dert etmez, kalbim kalbim. Gideceim
tek yer havaalan / Bana lazm yeni yaam alan (Hande Yener-Havaalan),
*Aklar parkna gittim.. Bekledim ay bahesinde (N.ncel-Aklar Park)
*Beyoluna gtr beni kitaplara bakalm / Sokaklarda gitar alalm, tatil iin para
yapalm.sinemaya gidelim (N.ncel-Beyolu)
*Ben bu yaz bembeyaz bir otelde, kendime rastlamak istiyorum (N.Karaibrahimgil-Bronzlamak)
*Bir odamz vard bizim / Denizi kucaklayan / Sar sar lambalar / Bir kk penceresi. Gl
pansiyonda braktm kalbimi / Gl pansiyonda braktm kalbimi Bir balkonumuz vard bizim
(N.ncel-Gl Pansiyon)
*Bu ak havuz problemi / Yeni fark ediyorum . Bir musluk kapansa / br alr / Kzlar
havuz kenarnda alr salr (N.Karaibrahimgil-Havuz Problemi)
*Alt st bir bilet paras, haydi ko gel bir cennet buras.Lunapark gerek mutluluklarn, olsa
olsa bir parmak bal (S.Aksu-Lunapark)
*Cambaz ip stnde oynuyor (N.Duru-Cambaz), arklarn verebiliriz.
*stanbulda bir barda, bir bardak arap yanmda Arkadalar geldi sonra oturdular masama
(Mirkelam-stanbulda), arksnda bir bar meknndan bahsederken, meknn ad gemese de
dolayl olarak o mekn anlayabileceimiz arklar vardr. rnein;
*Sen de vardn o gn bizimle / Dostlar anlatt adn ok geti . ki ark okundu birisi ok
dokundu(Murat Boz-Bulmaca) arksndan belli ki bir bar, kafe tarz bir mekndan
bahsedilmektedir. Ya da;
*Ikl janjanl girdim rastgele kapdan (Sla-Alain Delon) diyerek bir disko ya da bar ima
etmektedir. Ya da;
*Kur masay Madam Despina / Kirli beyaz muamba rtleri ser / ek sediri asmann altna /
Yannda bir ince Mzeyyen Abla (S.Aksu-Yine mi iek) arksnda bir kk kr meyhanesini
tanmlamaktadr. Bir baka arkda;
MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

338

*Herkes yalnzdr kendi buzdan atosunda / Biri gelip duvarlar eritsin ister (Model-Buzdan ato)
diyerek masallardaki meknlar kendi yaamlaryla zdeletirmektedir.
Trklerde geen hastane tanmlar ile Trk pop mzii iinde geen hastane tanmlar da
deien yaam biimlerinin bir yansmasdr;
*Gitme yoksa atlarm en yakn kprden. Git gide yalanrsn bir akl hastanesinde.
(N.Karaibrahimgil-Gitme Yoksa).

Bina Tanmlamalar
Trk pop mzii iinde bina tanmlar zellikle ev baznda hemen hemen hi yoktur.
*O sahil, o ev, o ada (S.Aksu-Unuttun mu Beni) arksnda olduu gibi tanm olarak deil sadece
isim olarak geer. Bu nedenle bu balk altnda alt balk verilmeden binann i, d ve detay
tanmlar birlikte verilmitir.
Trk pop mziinde geen oda tanmlar genelde yalnzl tanmlamak iin kullanlmtr.
rnein;
*Buras souk souk odalar (E.Aydn- Souk Odalar),
*iim bo / odalar bo (Nazan ncel-7in Bitirdin),
*Evimin bir odasnda uyur mutsuzluk (F.Dzaa-Evimin Bir Odasnda),
*Odalarda kszm, katkszm, biareyim . Bir kk pencere / Bir aydnlk bana (Kayahan-
Odalarda Ikszm), arklarnda olduu gibi. Bazen odada tanmlanan kk bir pencere umut
olarak belirtilmitir.
Kaplar ise fkenin da vurumu olarak bir davran biimi arklara yansmtr. rnek
olarak;
*stersen kapat kaplar / Ama bir daha hi (S.Aksu-Yanmm Ben),
*Git hadi burada durma /ama ltfen kapy vurma. (M.Boz-ki Medeni nsan),
*at kap girip eldi fikrimi (Tarkan-at Kap), arklarn verebiliriz.
Trklerde duvar ile duygular ifade edilirken Trk pop mziinde duvarlar;
*Dalar duvar olsa nme / Yollar krdm dmlense (Kayahan-Bir Ku Uur),
MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

339

*nlerime duvarlar rseler / Kara sevdam her gn ldrseler (Yaar-Kr Bak), arklarndan
olduu gibi hayatn iinde insann nne koyulan bir engel olarak nitelendirilmitir.
Trklerde sandklarda sakl kalan esvaplar Trk pop mziinde duygularla deiime
urayarak valizlere, poetlere girmekte, entariler yerine botlar, kotlar ve kazaklar yerini almaktadr;
*Bot mu giyerdin kot mu giyerdin / Siyah kazaklarn m ok severdin (N. ncel-Akm),
*Hani siyah kazakl biliyorsun deil mi (B.Mano-Anlyorsun Deil mi),
*Nereye gitsem yanmda gtryorum ilelerimi / Valizimde tayorum kekelerimi bilelerimi..
Dil, plerini naylon torbalarnda saklyor (S.Aksu Tebdil-i Mekn).
Ya da trklerde teknolojinin bir rn olarak grdmz makine, Trk pop mziinde
yerini tye brakmaktadr;
*Ceketin burumasn, ts bozulmasn/Ellerini srme, amura bulamasn/Benim yatam
rahatm karr/Ben rujumu tazelerken, sen yola koyul (N.ncel-Kk Gemiler).
Bir baka teknoloji rn telefon da arklardaki yerini alm, emenin banda
haberlemeye alan sevgililerin duygular da deiime uramtr;
*Belki de arjn bitti ya da biz bittik /Ara beni ltfen (Kenan Doulu-Ara Beni Ltfen),
*Bazen bana darldnda / Telefonlara bakmadnda (Tarkan-im Olmaz),
*Hadi kalk gidelim hemen u anda/Kapa telefonunu bulamasn arayan da (Sla-Kafa),
*Her telefona sen k / Her kapya sen ko /Beni hatrla (N.ncel/Beni Hatrla),
*Btn gn yle oturdum evde/Tadm tuzum yok olur ya yle/Duvarlarnda az var dili yok /
Hadi kalk giyin, gez, toz dedin /Azckta sen boz dedin /Aradm taradm kimse evde yok (Sla-
Alain Delon).
Trklerde mekn iinde detay olarak verilen ve ayn zamanda o dnemin yaam
kltrnden izler tayan soba, frn, ocak, yayk, minder, sandk, gm kak, ini tabak, anak,
kazan, testi, kilim kee, gergefin gibi isimlere Trk pop mzii iinde rastlamak mmkn deildir.
Teknoloji, kyden kente g, sanayi ile deien ve dnen kent yaam bu tanmlar kentlinin
hayatndan ve mziinden karmtr. arklarn iinde sadece isim olarak ve ok kstl sayda
gemektedir. rnek olarak,
MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

340

*Hani ssl bir akam perdeler titriyordu. Ne koltua oturdum ne duvara tutundum (Neco-
te Ben O arky Henz Yazmadm),
*dm yorgan misali seril stme (Yldz Tilbe-Delikanlm),
*Kr bam kimseleri kesemem (Yaar-Kr Bak),
*Yastmda hala lk nefesin var (Model-Buzdan ato),
*Yabanc yataklarda uyumaya m alaym (Nazan ncel-7in Bitirdin), arklarn verebiliriz ki bu
arklarda da tanmdan ok isim leinde gemektedir.

Sonu
Yaplan almalar dorulturunda 'Trklerde Geen Mekn Tanmlarnn Mimarlk Balamnda
Snflandrlmas ve Popler Mzik Kltrndeki Karl'n aratran bu almann belli bal
sonular unlardr;
Trklerde yre temel alnd iin hemen hemen her yreyi tanmlayan mekn
tanmlamalar var iken, Trk pop mzii ulus toplumu temel alr. Bu nedenle Trkiyenin
en metropol ehri olan stanbul arklar n plandadr. Her ile ait popler bir Trk pop
mzii bestesi bulmak gtr.
Trklerle geen sokak, mahalle ve yol tanmlarnda o mekn hakknda bilgi edinmek
mmkn iken Trk pop mziinde bu tanmlamalara rastlamak mmkn deildir. Mekn
isimleri sadece yaam kltrnn bir paras olarak yer almakta ve deien hayatlar
yanstmaktadr. Arka sokaklar, dikenli yollar aslnda mekn deil hayat tanmlamaktadr.
Trklerde; misket yuvarlanan, yar ile kavuulan, yarin yolunun gzlendii darack
sokaklar yerine, Trk pop mziinde; gitar alnan, otomobille gezilen, kitaplara baklan,
radyolarn alnd geni sokaklardan bahsedilmektedir.
Trklerde binann dn, kendisini, konumunu ya da iini tanmlayarak, trknn
yazld dneme ait ipular yakalamak mmkndr. Trk pop mzii iinde bina
tanmlar zellikle ev baznda hemen hemen hi yoktur.
Yine trklerde ska rastladmz damlar, o dnem iin kullanlan, yaanlan bir mekn
iken, Trk pop mzii toplu yaam kltrne bal olarak toplu konut ve apartman
hayatnn yaygnlamas ile kullanm kaybolmu, bu durum arklara da yansmtr.
MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

341

Trklerde odalar yapm zellikleri ya da nasl dendikleri hakknda bilgiler sunarken,
Trk pop mzii iinde geen oda tanmlar genelde yalnzl tanmlamak iin
kullanlmtr.
Trklerde duvar ile duygular ifade edilirken Trk pop mziinde hayatn iinde insann
nne koyulan bir engel olarak nitelendirilmitir.
Trklerde kap tanm yaplrken o dneme ait meknsal zellikler de aktarlarak demir
srgsnden bahsedilirken, Trk pop mzii iinde kaplar, fkenin da vurumu bir
davran biimi olarak arklara yansmtr.
Trklerde sandklarda sakl kalan esvaplar Trk pop mziinde duygularla deiime
urayarak valizlere, poetlere girmekte, entariler yerine botlar, kotlar ve kazaklar yerini
almaktadr.
Trklerde teknolojinin bir rn olarak grdmz makine, Trk pop mziinde t
gibi, yeni teknolojik aletleri de barndrmaktadr.
Trklerde emenin banda haberlemeye alan sevgililerin duygular da deiime
uram, Trk pop mzii iinde bir baka teknoloji rn telefon da arklardaki yerini
almtr.
Trklerde yer alan ba, bahe, kpr, kale, deirmen, han, hamam, bedesten gibi
meknlar deien yaam kltrne bal olarak yerini havaalan, otel, pansiyon, balkon,
sinema, park, havuz, hatta lunapark, sirk gibi mekn tanmlarna yerini brakmtr.
Bunlarn yannda yine kent kltr iinde yer alan bar, disko ve kafeterya meknlar da
Trk pop mzii iinde yerini almtr.
Trklerde mekn iinde detay olarak verilen ve ayn zamanda o dnemin yaam
kltrnden izler tayan soba, frn, ocak, yayk, gm, minder, sandk, gm kak, ini
tabak, anak, kazan, testi, sini, kilim, kee, potin, gergefin gibi isimlere Trk pop
mziinde rastlamak mmkn deildir. Teknoloji, kyden kente g, sanayi ile deien ve
dnen kent yaam bu tanmlar kentlinin hayatndan ve mziinden karmtr.
arklarn iinde sadece isim olarak (yorgan, yastk, yatak vb.) ve ok kstl sayda
gemektedir.
Grlyor ki, trklerde geen mekn tanmlar ile popler mzik kltr olarak ele
alnan Trk pop mziinde geen mekn tanmlar ky ve kent yaamlar hakknda da bilgiler
MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

342

tamaktadr. zellikle sanayileme dnemi ile birlikte artan kyden kente g, ekonomik
dnm, teknolojik gelimeler, biliim teknolojileri, kreselleme sreci ile birbirinden etkileen
yaam biimleri, insanlarn aile yaps bata olmak zere sosyal ve kltrel alanda birok deiime
ve dnme neden olmutur. Sanayileme sreci ile balayan ehir hayat her alanda olduu gibi
mzik alannda da kendi kltrn yaratmtr. Sosyal ve kltrel alandaki kreselleme,
teknolojinin hzla yaygnlamas da bu kltrn yaratlmasna hizmet etmitir.
imdiye kadar srekli duyduumuz, bezen de elik ettiimiz trklerimizde Anadolu
insan derdini, skntsn, sevincini aktarrken olayn cereyan ettii meknlar da tanmlamay ihmal
etmemitir. Duygularn aktarrken meknn nemini ok gzel vurgulamtr. Bunu yaparken
belki de farknda olmadan yllar sonra dinlendiinde bile yaad ortamlar da sonraki nesillere
aktarlmtr. Trkleri inceleyerek o dnemin meknlar ve yaam kltrleri hakknda bilgi sahibi
olmamz mmkndr. Yine bu meknlarn popler mzik kltr olarak Trk pop mzii
iindeki karlnn incelenmesi de kentleme ile balayan deiim ve dnm srecini
yanstmaktadr.

Referanslar
Akst, Sadun. 2003. Dillerdeki arklar Trk Musikisi Gfteler. stanbul: nklap Kitapevi.
Aslanolu, Rana. 2000. Kent, Kimlik ve Kreselleme. Bursa: Ezgi Kitapevi.
Featherstone, Mike. 2005. Postmodernizm ve Tketim Kltr. stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Gr, engl ymen. 1996. Mekan rgtlenmesi. Trabzon: Gr Yaynclk.
Kl, A. Mahir. 2002. Bestekarlar Makamlar Usulleriyle Gftelerimiz. Ankara: Yurtrenkleri Yaynevi.
Lull, James. 2001. Medya letiim Kltr. ev: Nazife Gngr. Ankara: Vadi Yaynlar.
zkul, Osman. 2008. Kltr ve Kreselleme. stanbul: Alm Kitap.
ztelli, Cahit. 1983. Evlerinin n-Trkler. Ankara: zgr Yaynlar.
TC Kltr Bakanl. 2000. Trk Halk Ezgileri III. Ankara: TC Kltr Bakanl Yaynlar/2491.
Tmertekin, Erol ve rg, Nazmiye. 1997. Beeri Corafya nsan-Kltr-Mekn. stanbul:
antay Kitapevi.
Uurlu, Nurer. 2009. Halk Trklerimiz (Folklor ve Etnografya). stanbul: rgn Yaynevi.
URL-1. 13.07.2012. Trk Dostlar Bitliste Be Minare
<http://www.turkudostlari.net/hikaye.asp?turku=236>
URL-2. 01.08.2012. Trk Pop Mzii <http://www.yenibilgiler.com/turk-pop-muzigi/>
MZK VE KLTREL DOKU
Muteber Erbay

343

URL-3. 01.08.2012. Trk Pop Mzii
<http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrk_pop_m%C3%BCzi%C4%9Fi>
URL-4. 01.08.2012. ark Szm <http://www.sarkisozum.gen.tr>
URL-5. 01.08.2012. ark Szleri <http://www.sarki-sozleri.net>
URL-6. 01.08.2012. ark Alternatifim <http://sarki.alternatifim.com>
Yakc, Ali. 2007. Halk iirinde Trk. Ankara: Aka Yaynlar.
Yaynolu, Pnar Eraslan ve Susar, Atiye Filiz. 2008. Kent, Grsel Kimlik ve letiim. Kocaeli:
Umuttepe Yaynlar.
Yurga, Cemal. 2002. 20. Yzylda Trkiyede Popler Mzikler. Ankara: Pegem A Yaynclk.

MZK VE KLTREL DOKU
Muzaffer zg Bulut

344

BEDEN MZNN GELM

Muzaffer zg Bulut
1

ozgubulut@yahoo.com

Abstract
Development of Body Music
Body Music is that music and dance created via sound making body movements such as jumping, clapping, snapping and
vovalising. It might be the first music and dance (Terry 2002).
There has been a remarkable increase in attention to Body Music in the last years especially of music educators,
pedagogs and musicians. Because there are remarkable movements in the World of Body Music. For example in
Anadolu University, Eskiehir, fortnightly Body Music seminars are held with students from the School for the
Handicapped since 2007; elective Body Music courses are open for Faculty of Education Pre-school Teaching Department
students since two years time. Since 2008, 5 International Body Music Festivals have been organised at which many
traditional and contemporary Body Music artists from all over the World came together to play concerts, give workshops
and share experiences. The fifth festival was held in stanbul between 9-14 October 2012. 6th Festival dates to 5-10
November 2013 in Oakland-California.
This article aims to give information about the developments in the Body Music world in recent past and to
explain the characteristics of Body Music activities. It is assumed that this development will lead Body Music to become a
global flow in education systems.

1
Do.; Anadolu niversitesi Devlet Konservatuvar Mzik Blm
MZK VE KLTREL DOKU
Muzaffer zg Bulut

345

Giri
Bu yazda Keith Terrynin 1970lerin ikinci yarsnda balatt beden mzii hareketinin bugn geldii
durumla ilgili bilgi verilmektedir. Geen 35-40 yllk sre zarfnda beden mzii okul ii eitimlerde,
eitimci eitimlerinde, engelli ve zrl eitimlerinde ve halka ak eitim programlarnda kullanlmaya
balanmtr. Ayrca beden mzii ile konserler, CD ve DVD kaytlar gerekletirilmi, 2008 ylndan
itibaren bu alanda ylda bir uluslararas festivaller dzenlenmeye balanmtr. Festivallere dnyann drt
bir yanndan gelen katlmclar dnya yznde bu alanda yaantlarn birok mzik ve dans geleneinde
zaten varln belgelemi, beden mziinin yerel olduu kadar kresel bir hareket olduunu
gstermitir.

Beden Mzik: Beden Mzii
Beden ortak bir algdr ve ok eitli kullanmlar sz konusudur. Bu zellii onu kltrleraras alveri
iin ok elverili bir ara durumuna getirmektedir. Beden mziinin son yllarda yaylma hz artmakta
olan kresel bir akmlama srecine girdii dnlmekte, bu makalede bu srece ilikin bilgi
verilmektedir.
En genel anlamda mzik, anlaml bir srada alglanan ya da oluturulan sesler ve sessizlikler
btndr. Bedenin, dillerin, balinalarn, trenin, rzgrn, kularn, aalarn, bestecilerin, uaklarn,
ilkellerin ve kltrlerin mzii; veya mziin metafizii, gstergebilimi, felsefesi, psikolojisi, bilimi,
sanat, analizi, tarihi, teknolojisi, alglar, eitimi, ekonomisi ya da sosyolojisi gibi eitli alanlardan
tamlamalarda bu tanm anlaml grnmektedir. Anlaml bir sra derken, anlamn ne olduu mziin
kaynanda sakldr. Dinleyen iinse bu ifreli, anlalmaz bir mesaj ya da kendince anlamlandraca bir
oyuncaktr. Kaynakta ngrlen anlamla dinleyicinin alglad anlam rtmeyebilir. Demek ki, ses ve
sessizlik dzenini anlamlandrmak iin birey yalnz bana yeterlidir. Belirli bir ses-sessizlik srasnn
mzik olup olmadn belirleyecek otorite de o sesleri anlaml bir srada alglayan yalnz bireydir. Bu
sray eitli ses kaynaklarndan faydalanarak kendisi de yaratm olabilir. nk alglama, anlamlandrma
ve oluturma her insanda var olan becerilerdir (Bulut 2010: 85; 2011: 19).
Yukardaki mzik tanmndan hareketle: beden mzii, anlaml bir srada alglanan ya da
oluturulan beden seslerinin ve sessizliklerinin btndr. Beden sesleri ve sessizlikleri beden
hareketlerince belirlendiine gre, bedenin sese yol aan ya da amayan salnm, sallanma, dndrme,
evirme, yer deitirme hareketlerinin ve seslerinin birleiminin beden mziini ortaya kard
MZK VE KLTREL DOKU
Muzaffer zg Bulut

346

sylenebilir. Bedenin gnlk yaamdaki etkinliklerinin tmnn bir anlam ierdii gz nnde tutulursa
beden mziinin insan hayatnn iine ilemilii fark edilecektir. Beden mzii beden hareketleriyle
oluturulan mzik ve danstr; konumadan el rpmaya, vokalden adm seslerine bedenden kan tm
sesleri ve hareketleri kapsamna alan bir etkinlik olarak grlmektedir.
Beden mzii konulu kaynaklar arasnda akademisyenlerin ve mzik yazarlarnn kaleminden
kan, ilgili kuramsal bilgi paylam ve yntem nerisi amac gden bildiri, kitap gibi yazl kaynaklar
veya panel gibi szl paylamlar bulunmaktadr. Gnmze kadar beden mzii, perksyonu veya
ritmiyle ilgili yaplan akademik almalar genellikle Mzik ve Hareket Eitimi erevesinde yer almtr.
Jacques Dalcroze, Karl Orff-Gunild Keetman, Doug Goodkin (1997, 1998, 2002a, 2002b, 2008),
Richard Filz (2008, 2009, 2011), Gerhard Reiter (1998, 2012), Javier Romero (2013, 2011a, 2011b,
2011c, 2011d, 2011e) ve Tugay Baar (2013) n yan sra bu makalenin yazar zg Bulutun (2010,
2011a, 2011b, 2011c, 2011d, 2011e, 2011f, 2012g) bu alanda eitli yaynlar bulunmaktadr.
Amerikal yazar, dans ve beden mzisyeni Keith Terry (1984, 2002, 2007) fikirlerini kendine
zg stilinde uluslararas kurs, seminer ve atlyelerde paylaarak beden mziinin bal bana bir
disiplin olarak deerlendirilmesine; pedagoji ile balarnn olumasna ve bir sahne gelenei halini
almasna nayak olmutur (Bulut, 2010, 2011). Terrynin eitsel DVDlerinde paylat metodunda
Teknik, Ritim Bloklar, Polimetreler, Time Step, Giriim ve Poliritimler balklar altnda atlyeler yer
almaktadr (2002). Bu alanda kiisel bak alarna ve alanlarna gre yayn yapan dier yazarlar arasnda
Flatischler (1989, 2007), Uhde (1991), Zimmerman (1999), Moritz (2000), Yamada (2000), Kaplan
(2002), Heath & Leith (2006), Conrado & Padovano (2006), Burrows (2007), Whrlin (2008), Jasper
(2009), Grosjean (2011a, 2011b, 2011c), Sydow & Petzold (2010), Padovano (2011) ve Schneider (2012)
saylabilir (Romero, 2013: 447).

Beden Mzii Etkinlikleri
Beden sesleri kiinin sessel kimliidir. Bu seslerin kullanl ekli kiinin mzikal kimliini ortaya koyar.
Her canl bedeninin mziini yaam srecinde konuma, bakalarnn mziine ayak uydurma,
hareketleriyle birbirini ynlendirme, toplulua hitap etme, sessiz kalma, sesini ykseltme-alaltma, yeri
geldiinde ses karma ve benzeri davranlar deneyimleyerek deitirir ve gelitirir. Bu sessel
davranlardan birou beden mzii etkinlikleri erevesinde ksa zaman iinde deneyimlenebilecek ve
gelitirebilecek cinstendir. Beden mzii etkinliklerinin ilevlerinden biri budur. Bu etkinlikler eitsel,
MZK VE KLTREL DOKU
Muzaffer zg Bulut

347

geleneksel, etkileimli, sanatsal ve kiisel olarak gruplandrlabilir.
Eitsel Beden Mzii Etkinlikleri erevesinde stil retimi, takm almas, ritmik yaratcl ve
algy gelitirme; eitli ritmik kalplar alglama; bir grupla birlikte hareket etme deneyimi kazanma;
bedenin doal, kiisel ve zgn bir mzik arac olduunun, onun sessel kimliini barndrdnn farkna
varma; dili ritim ile ilikilendirerek dzgn konuma ve anlama becerilerini gelitirme; karlkl gven,
uyum, birlikte retmekten haz duyma; tek/ok ynl younlama; birbirini dinleme; doru
anlama/alglama; hz denetimi; dikkat; psiko-motor beceri; zaman ynetimi ve hazrlanma gibi renme
ktlar olan atlyeler, dersler, uygulamal seminerlerdir (Bulut 2011b). Bu dersleri ve uygulamalar
gerekletiren eitimciler genellikle mzik, mzik eitimi, dans, Orff-Schulwerk, Eurhythmics alanlarndan
icrac, akademisyen ve eitimcilerdir. Henz says ok az olmakla birlikte, beden mzii eitimcisi
olmak iin sertifikal programlar da almaya balanmtr. Bu programlar beden perksyonu eitimi
alannda deneyim kazanm kiilerce gelitirilmektedir. Aada niversite bnyesinde uygulanan
programlardan rneklere yer verilmektedir.
Keith Terry 1998-2004 yllar arasnda University of California Los Angeles (UCLA)da Dnya Sanat
ve Kltr Blmnde lisans ve yksek lisans dersleri vermitir. Verdii derslerin ortak ilevi mzik ve
dans arasndaki kpry kurmak, disiplinler, kltrler ve blmler aras sanatsal ilikileri beslemektir.
rencilerin Beden Mzii ve benzeri ritmik almalar araclyla karmak ritimleri duyma ve
seslendirme becerisini gelitirmek, koreograflarla besteciler arasnda ba kurmak, kltrleraras
ibirliine destek vermek ve ok disiplinli sahne sunumlarnn yaratma srecine yardmc olmak zere
fakltede bulunan Terry, bal bulunduu blmle Tiyatro, Mzik, Etnomzikoloji ve benzeri blmler
arasnda balar oluturmak ve glendirmek zerine almtr.
Terrynin UCLAda gelitirdii ve verdii derslerin listesi aadadr:
Mzik ve Dans (Musc and Dance) (2-yaryl yksek lisans seminer)
Ses Kaynaklar (Sound Resources) (lisans ve yksek lisans)
Sanatta Kltrleraras letiim (Intercultural Communication in The Arts) (lisans ve yksek
lisans)
Beden Mzii (Body Music) (balang ve orta seviye, lisans ve yksek lisans)
likisiz lerle Projeler (Independent Studies Projects) (lisans ve yksek lisans)
Body Tjak (lisans ve yksek isans)
Beden Mzii ve Kefedilen Ses (Body Music and Found Sound)
MZK VE KLTREL DOKU
Muzaffer zg Bulut

348

Ezamanllk, Zaman ve Zamanlama (Synchronicity, Time and Timing)
Sesler ve Sistemler (Sounds and Systems)
leri Disiplinleraras Kompozisyon (Advanced Interdisciplinary Composition) (Terry 2013)

Javier Romeronun gelitirdii program Gardnern oklu Zeka Teoremini (1983) temele
almaktadr (2011a, 2011b, 2011c). spanyada Alicante niversitesinde ikinci eitimde Beden
Perksyonu ve oklu Zeka balkl 125 saatlik yksek lisans programnda dersler veren Romero,
BAPNE adn verdii bir beden perksyonu eitimi metodu gelitirmitir. Biomekanik, anatomi,
psikoloji, nroloji ve etnomzikoloji ile destekledii ve adn bu disiplinlerin ba harflerinden alan bu
metodun amac oklu zekay beden perksyonu sreciyle gelitirmektir (Romero 2013: 447).
Anadolu niversitesi Eitim Fakltesinde Bedenle Mzik Oyunlar balkl bir semeli ders
verilmektedir. zg Bulut tarafndan programlanan ve yrtlen dersin amac okul ncesi
eitimcilerinin ocuklarla yrttkleri faaliyetlerde beden mziini de kullanabilmelerini salamaktr.
Haftada saat olmak zere 13 haftada toplam 39 saatlik uygulamal programn ieriinde beden mzii
teknik ve metotlar, stilleri, geleneksel ritimlerin, tekerlemelerin, ocuk arklarnn beden mzii ile
dzenlenmesi ve doalama oyunlar yer almaktadr.
2007den bu yana KeKea
2
, Anadolu niversitesi Engelliler Entegre Yksek Okulu (EEYO)
rencileriyle beden perksyonu atlyeleri gerekletirmektedir. ounluu iitme engelli olan EEYO
rencileriyle iki haftada bir bulumalarla yrtlen uygulamal seminerlerin baars, iitme engellilerin
mzik yapabildii gereini belgeler niteliktedir. Her yl KeKea-EEYO sene sonu gsterileri ve
turneleri dzenlenmektedir.
niversitelerin yan sra eitli sivil toplum kurulularnca dzenlenen maddi durumu zayf olan
okullara ve rencilere yardm nitelikli eitim programlarnda da beden mziine yer verilmektedir.
niversite Toplum Dayanma Derneince Ankarada halen yrtlen Her Eve Mzik projesinde
zg Bulutun danmanlnda haftalk beden mzii dersleri verilmektedir. Bulutla beden mzii
alan renciler ocuklarla haftada bir kez bir araya gelmekte, sene sonunda bir gsteri
sergilemektedirler. 2011deki bir baka proje erevesinde Kprba Lions Kulbnn desteiyle Fahri
Gnay lkretim Okulundan 40 kiilik bir renci grubuyla haftalk beden mzii dersleri yrtlm

2
KeKea, Kendin Kendini al 2002de Tugay Baar tarafndan kurulan beden perksyonu topluluu ve halen
gelitirilmekte olan beden perksyonu eitimi sisteminin ad.
MZK VE KLTREL DOKU
Muzaffer zg Bulut

349

ve bir ylsonu konseri gerekletirilmitir. 2009da Eskiehir TEGV(Trk Eitim Gnllleri Vakf)de
Serap Erdoan ve zg Bulut tarafndan gerekletirilen Dil Cambazlar programnda da ocuklarla
beden mzii yaratc drama teknikleriyle uygulanmtr.
Bu ve benzeri projelerde beden mzii eitiminin ocuklara yalnzca mzikal anlamda deil,
davran geliimi asndan da faydal olabildii gzlenmitir. Bu halde beden mziinin okul eitimi
programlarnda yer almasna ynelik almalar anlam ve nem kazanmaktadr.
Beden mzii eitimlerini talep eden balca kii, grup ve kurumlar arasnda mzik eitimcileri,
okul ncesi retmenleri, danslar, oyuncular, tiyatro ynetmenleri, mzik eitimi veren zel
dershaneler, hareket ve yaam atlyeleri dzenleyen merkezler, kolejler, eitli yardm kurulular,
anaokullar ve baz firmalar saylabilir. Bunlarn arasnda en ok ilginin eitimci gruplardan olduu
gzlenmektedir. Bu ihtiyaca binaen rgn ders programlarnn dnda bu gruplara zel atlyeler
dzenlenmektedir. 2013 yl iinde Samsun 19 Mays niversitesi ve Ankara Gazi niversitesi Mzik
Eitimi Blm ve Freiburg Pedagogische Hochschule rencilerine be gn 15 saatlik bir program
erevesinde beden mzii eitimi verilmitir. Dnyann birok lkesinden mzik eitimcilerinin
katld 2009 ve 2010 EAS
3
kongrelerinde beden mzii atlyeleri yaplm, her ikisinde de kontenjan
zeri katlm olmutur. MZED
4
tarafndan dzenlenen Ankara Mzik Eitimcileri Seminerinde bir
oturum beden mziine ayrlm, mzik eitimcilerinin Ankaradaki bir dier bulumasnda da beden
mzii atlyesi istenmitir. Karabk ve Samsun TED Kolejinde dzenlenen seminer ve atlyelere en
ok katlm mzik ve ocuk eitimcilerince salanmtr. Says gittike artan bu talepler ve katlmlar
beden mziinin eitimci eitimi ve ulusal eitim programlarnda yer almasnn gerekliliini dorular
niteliktedir.
Eitim DVDleri ve TV programlar da bu etkinlikler erevesinde incelenmelidir. Keith
Terrynin Body Music Part 1 ve Part 2 DVDleri; Evie Ladinin Buckdancing for Beginners DVDsi; Richard
Filzin ve Gerhard Reiterin Helbling Yaynevinden kan eitsel kitapl DVDleri; Romeronun
BAPNE Eitim DVDleri; zg Bulutun ubat 2011 itibariyle TRT Okulda yayna giren Bedenle
Mzik Oyunlar program bu etkinliklere rnek olarak gsterilebilir.

3
European Association for Music in Schools.
4
Mzik Eitimcileri Dernei.
MZK VE KLTREL DOKU
Muzaffer zg Bulut

350

Eitsel etkinliklerin dnda kalan etkinlikler geleneksel, etkileimli, sanatsal ve kiisel olmak
zere gruplanabilir
5
.
Geleneksel etkinlikler, eitli topluluklarn beden seslerini kullanarak ibadet, elence, bakaldr,
meditasyon ve benzeri amalarla tarih srecinde gelitirdikleri geleneksel etkinlikleridir. Bu
etkinliklerden bazlar zamanla gelenek erevesinden sahne stne tanm, bir stil olarak grnmeye
balamtr. rnein Afrika-Amerikal klelerin Hambone ve Afrikada altn madenlerinde alan Afrikal
klelerin Gumboots gelenekleri isyan; Endonezya-Bali Adasnn Kecak gelenei ise ibadet temelli
geleneklerdir ve her de gnmz sahnelerinde yer almakta, figrleri festivallerde ve zel atlye
merkezlerinde yaplan halka ak atlyelerde retilmektedir. Clogging dansnn ise ngilterede diki
fabrikasnda alan kadnlarn molalarda tahta ayakkablaryla yapt gigue, reel ve hornpipe danslarndan
tredii sylenmektedir (Bulut 2011).
Etkileimli etkinlikler, bir ya da birka deneyimli Beden Mzisyeninin Circle Mastering, Sound
Painting gibi adlar verilen yntemlerle buz krma veya elence amal kalabalklar ynetme, birlikte
mzik yapma/yaptrma etkinlikleridir. Atlyelerin yan sra her tr kongre, konferans ve konserlerde bu
tr etkinliklere talep olabilmektedir.
Sanatsal etkinlikler, kendi stilini yaratabilmi, izleyicilerin beenisini kazanm, kabul grm
beden mzisyenlerinin; beden mzii sanatlarnn konser, dinleti, gsteri, DVD, CD kayt
etkinlikleridir.
Kiisel etkinlikler ise, tek bana veya bir grupla bir araya gelip oyun amal beden mzii yapma,
kefetme, elenme etkinlikleridir.
Tm bu etkinlikler 2008den bu yana her yl dzenlenmekte olan Uluslararas Beden Mzii
Festivallerinde bir arada izlenebilir. Keith Terrynin kurucusu olduu kar amac gtmeyen kurulu
Crosspulse evsahipliinde yaplmaya balanan festivallerin ilki, ikincisi ve drdncs(2008, 2009, 2011)
San Francisco Krfez Blgesinde; ncs (2010) Sao Paolo-Brezilyada ve beincisi (2012)
stanbulda gerekletirilmitir. Altnc Festival ise 5-10 Kasm 2013 arasnda Oaklandda
dzenlenmektedir. Festivalin kurucusu ve Artistik Direktr Keith Terrynin sadece dunyann en eski
enstruman olan bedenin ulaabilecei kltrleraras bir diyalog diye tanmlad festivallerin ieriinde
tm dnyadan geleneksel ve ada beden mzii sanatlarnn konserleri, aile matinesi, atlye

5
Bunlarn dnda kalan Beden Mziiyle Disiplinleraras Etkinlikler, salt beden mzii etkinlii olmadndan bu makalenin
kapsam iine alnmamtr.
MZK VE KLTREL DOKU
Muzaffer zg Bulut

351

almalar, halka ve eitmenlere ynelik eitim atlyeleri, ocuklara ynelik programlar, panel ve dileyen
herkesin sahneye kabildii sahne senin gecesi yer almaktadr
6
. Beden Mzii Festivalleri elence,
deneyim, eitim, bilgilendirme ve kltrleraras etkileimin bir arada yaand etkinliklerdir.

Beden Mzii Etkinliklerinin zellikleri
Beden Mzii etkinlikleri birletiricidir. nsanlar zeka, yetenek, dil, din, milliyet, cinsiyet, rk, gelir ve
kltr dzeyi fark olmakszn birlikte hareket ederek ksa zamanda birlik-takm-grup
oluturabilmektedirler.
Ritmin her yerde-her zaman var olduunu syledik. Ritmin birok zelliinden biri olan
rezonans'a (birlikte tnlama) doadan bir rnek verelim: Sakin bir yaz gecesinde dar ktmz ve bir
allkta yanp snen atebcekleri grdmz varsayalm. lk bata bu yanp snme dzensiz gibi
grnr ama olduka ksa sre iinde, bir dzenin yava yava gelimekte olduunu fark ederiz. Bir sre
sonra allktaki tm atebceklerinin bir arada yanp sndn grrz. Bu fenomene ritim
katar denir. Doa, birbiriyle fazda veya ayn ayarda oluabilecek kadar yakn frekanslardaki periyodik
olaylar, enerji asndan daha ekonomik buluyor gibidir, (Bentov 2004) Beden perksyonunda da
birlikte harekete balandnda, katlmclarn hareketlerinin arasndaki fark giderek azalmakta ve giderek
ayn anda, birlikte tnlamaya dnmektedir. Doada grlen ritim katarnn bir benzeri burada
olumaktadr. Doallkla, burada insan etkeni, insann iradesinden dolay, bu hl, rezonans, ritim katar,
ortaya kt biimiyle kolay olmayabiliyor. Ancak insan da fiziksel olarak etkilendii iin, irade yerini
aka brakabiliyor, (Baar 2013: 78).
Ritmi anlatmann en kolay yolu sesleri kullanmak, alglamann en kolay yolu ise hareketi taklit
etmektir. Beden mzii etkinlikleri annda taklit edilebilir olduundan ritmik alg ve beden hareketi
anlamnda gelitiricidir.
Ritmik algnn geliiminin gnlk yaama yansmas sz konusudur. Ritmin hareketlerin dzeni
(Bulut 2007: 53) ise, bedenin tm hareketleri bir ritim hatt ortaya koyar. Her hareket dzeninin eitli
sessel yansmalar olabilecei gz nnde tutulursa gnlk yaam erevesinde yer alan tm davranlar,
kiinin beden ritmini; sesli ve sessiz anlar da hesaba katldnda beden mziini ortaya koymaktadr.
Bu bedenin, insan bedeninin rettii ritimler, hareketle birlikte olutuu iin, aslnda yalnzca sesten

6
www.internationalbodymusicfestival.com
MZK VE KLTREL DOKU
Muzaffer zg Bulut

352

olumuyor. Her sese balanm olan bir hareket var her durumda. Beden Perksyonu, sese-yolaan-
hareketlerle sese-yolamayan hareketlerin birlikteliinden oluuyor, (Baar 2013: 78). Bu halde beden
mzii grnen mzik, duyulan dans diye adlandrlabilir.
Btn beden mzii etkinlikleri oyun kavramyla i iedir. Oyun, bamsz, elenceli,
birletirici, gndelik olandan ayr, m gibi zellikli, zaman ve mekanda snrl, balangc ve bitii olan,
amac ngrlmeyen bo zaman aktivitesi olarak tanmlanmaktadr (Huizinga 1944; Caillois 1961). Tm
keifler, atlyeler, almalar hareketlerle, seslerle ve sessizliklerle oynanan oyunlarla oluur ve onlarn
sonucudur. Hollandal dnr Huizingann baka hibir eye indirgenemez bir kltr retme etkinlii
(1944) diye tanmlad oyun, beden mzii etkinliklerini her ya grubu iin yaayarak renmeye uygun
klar.
alg tama, prova mekan bulma, komular rahatsz etme durumu olmadndan beden mzii
etkinlikleri her an tekrar edilebilir zelliktedir ve buna bal olarak gelitirme sreci tm dier
etkinliklerden daha az zahmetlidir. Bu olanak, yalnzca beden mziini gelitirmek deil, onunla birlikte
tm renme ktlarna da ynelmek anlamna gelmektedir. Bir baka deyile yaayarak renme
ortamnn srekli tanabilirlii sz konusudur.
Beden mzii etkinliklerinin bir baka zellii de insan zamansz, meknz olma ve tek
odaklla srklemesidir. Bir bedensel devinimin defalarca tekrar edilmesinin getirdii his, zaman ve
mekan algsn unutturabilmekte, tabiri caizse insan bir vecd haline sokmaktadr. Zaten mzikten
beklenen de budur. Bu zamanszlk ve mekanszlk durumunun oyun ortam zelliiyle de ilikisi vardr.
Bir eit younlama olan bu hissi Tugay Baar, Mihly Cskszentmihlyinin Ak teorisiyle
aklamaktadr.

Akn (flow), zorlanma dzeyi ve beceri dzeyi arasndaki dengeye bal olan zihinsel durum olduu syleniyor.
Zorla gerekletirilemedii gibi, tam tersine eer koullar gereklemise ak durumundan kanlamyor. Ak
kendiliinden oluveriyor. Akn olumas herhangi bir alanda olabiliyor. Youn bir biimde kendini verme, bir ey
iin alma, akn ortaya kmasn salayabiliyor. (Cskszentmihlyi 1990)

Ak, Mihly Cskszentmihlyi adndaki psikolog tarafndan pozitif psikoloji alannda ortaya
konmu olan teoridir. Ak srasnda zaman ve mekan kaybolur. Herey su gibi akar. Derin bir huzur,
MZK VE KLTREL DOKU
Muzaffer zg Bulut

353

mutluluk hissi olur. Spontan bir nee elik eder. Beklentilerle rtme olur. Bu yzden insanlarn ak
duygusuna, hissine zlemi olduunu syleyebiliriz (Baar 2013: 79).
Beden mzii etkinliklerinde tekrarlama ve dnglerin okluu dikkat ekicidir. Dngler yaam
aknn srekli tekrar eden vazgeilmez unsurlardr. Her defasnda ayn dng, ksa zaman diliminde,
daha deneyimli olarak yaanr.
zellikle eitsel beden mzii etkinliklerinde lider dahil herkesin hata yapmaya hakk vardr.
Hatalar hogr ve mizah anlay iinde karlanr. Oyun ortamnn gerei budur. Yaam hata
kaldrmayabilir ama beden mziinin oyun ortam her zaman hatalara aktr.
Beden mziinin geliim sreci Uluslararas Beden Mzii Festivallerinin balangcndan sonra
daha da hzlanmtr. Beden mzii sanatlar festivaller araclyla kendilerini bu alann merakllarna
tantma olana bulmulardr. Trkiyedeki eitim, konser ve tantm etkinlikleri KeKeann ve
Bulutun giriimleriyle desteklenmitir. 5. Festivalin stanbulda KeKea ev sahipliinde
gerekletirilmesi, Beden Mziinin zellikle stanbulda poplarite kazanmasnda byk rol oynamtr.
Bu geliimin hz ve poplasyonu oalarak srmeye ve kresel bir akm halini almaya, eitimci eitimi
ve ulusal eitim programlarnn vazgeilmezi olmaya aday olduu dnlmektedir.

Referanslar
Baar, Tugay. 2013. Ritim-Beden-Ak: Beden Perksyonuna Bir Bak. Baharlk Kitap Dizisi 26.
Psikanaliz Yazlar - Mzik Ve Psikanaliz. S.77. Balam Yaynlar.
Bentov, Itzhak. 2004. lgn Sarka. stanbul: Meta Yaynclk.
Bulut, Muzaffer zg. 2007 Gen Trk Bestecilerinin Eser Yaratma Srelerinde Kullandklar
Ritimsel Elemanlar. Yksek Lisans Tezi. Bakent niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Ankara.
Trkiye.
Bulut, Muzaffer zg. 2011b. Beden Mzii. Neo Filarmoni Dergisi, Say 1, (Ss. 41-42).
Bulut, Muzaffer zg. 2011c. Her Beden Duyar. Neo Filarmoni Dergisi, Say 2, (Ss.26).
Bulut, Muzaffer zg. 2011d. Bedenle Mzik Oyunlar. Neo Filarmoni Dergisi, Say 3, (Ss.15).
Bulut, Muzaffer zg. 2011e. Dalcroze Ile Uyanmak. Neo Filarmoni Dergisi, Say 4, (Ss.9).
Bulut, Muzaffer zg. 2011f. Duyularnz Harekete Geirin. Neo Filarmoni Dergisi, Say 5, (Ss.57).
MZK VE KLTREL DOKU
Muzaffer zg Bulut

354

Bulut, Muzaffer zg. 2011g. Kalabalklar Ve Beden Mzii. (Crowds And Body Music) Sanatta
Yeterlik Tezi. Anadolu niversitesi Gzel Sanatlar Enstits. Eskiehir. Trkiye.
Bulut, Muzaffer zg. 2010. Body Music and Socio-Cultural Change, Music and Music Education within
the Context of Socio-Cultural Changes. Ed. Nesrin Kalyoncu, Derya
Erice, Metin Akyuz (Ankara: Muzik Eitimi Yaynlar, ss. 83-90.)
Burrows, Mark. 2007. The Body Electric. A Symphony Of Sounds For Body Percussion. Texas: Heritage Music
Press.
Caillois, Roger. 2001. Man, Play And Games. Franszcadan ngilizceye ev. Meyer Barash.Illinois:
University Of Illinois Press,
Conrado A, Padovano C. 2006. Musica Dal Corpo. Percorsi Didattici Con La BodyPercussion.
Roma:Rugginenti..
Cskszentmihlyi, Mihaly. (1990). FlowThe Psychology of Optimal Experience, Harper Perennial, London
Filz, Richard. 2011. Body Percussion. Sounds And Rhythms. Das Umfassende Trainingsprogramm. Los Angeles:
Alfred Music Publishing.
Filz, Richard. 2008. Rhyth-MIX 1. Esslingen: Helbling.
Filz, Richard. 2009. Rhyth-MIX 2. Esslingen: Helbling.
Flatischler, Reinhard. 1989. Die Vergessene Macht Des Rhythmus. Essen: Synthesis Verlag.
Flatischler, Reinhard. 2007. Rhythm For Evolution: Das Taketina-Rhythmusbuch. Mainz: Schott.
Goodkin, Doug. 2004. Nows The Time. Teaching Jazz To All Ages. California: Pentatonic Press.
Goodkin, Doug. 2002a. Play, Sing And Dance. New York: Schott.
Goodkin, Doug. 2002b. Sound Ideas. Activities For The Percussion Circle. Los Angeles: Alfred Music
Publishing.
Goodkin, Doug. 1997. A Rhyme In Time. Los Angeles: Alfred Publishing,.
Goodkin, Doug. 2008. Intery Mintery Nursery Rhymes. San Francisco, CA: Pentatonic Press.
Goodkin, Doug. 1998. Name Games. Los Angeles: Alfred Publishing.
Grosjean, S. Toumback. 2011a. Tome 1, Jeux Rythmiques Corporels Avec Voix. France: Editions Musicales
MZK VE KLTREL DOKU
Muzaffer zg Bulut

355

Lugdivine.
Grosjean, S. Toumback. 2011b. Tome 2, Jeux Rythmiques Corporels Avec Voix. France: Editions Musicales
Lugdivine.
Grosjean, S. Toumback. 2011c. Tome 3, Chants Et Percussions Corporelles. France: Editions Musicales
Lugdivine.
Huizinga, Johan. 1955. Homo Ludens: A Study Of The Play Element In Culture. Boston, Massachussetts:
Beacon Press.
Jasper, Christiane. 2009. Body & Table Grooves. Krper Und Materialpercussion In Der Schule. Musik Und
Bildung Spezial. Mainz: Schott Music.
Kaplan, Robert. 2002. Body Percussion. Champaign.
Moritz, Ulrich. 2000.Body - Beat. Body Percussion Und Trommeln. Berlin.
Paduano, Ciro. 2011. Suoni Del Corpo - Dal Gesto Suono Alla Body Percussion - Brani, Giochi E Attivit Con E
Sulla Tecnica Della Body Percussion. Roma: OSI-MKT.
Reiter, Gerhard. 1998. Body Percussion 1. Rum/Innsbruck: Helbling..
Reiter, Gerhard. 2012. Body Percussion 2. Rum/Innsbruck: Helbling.
Romero, Francisco Javier. 2013. Science & Art Of Body Percussion: A Review Journal Of Human Sport
& Exercise. Vol (8) ISSUE 2: 442-457
Romero, Francisco Javier. 2011a.BAPNE: Body Percussion, Theoretical Practical Foundation. Vol 1.
Barcelona: Body Music Body Percussion Press.
Romero, Francisco Javier. 2011b.BAPNE: Body Percussion, Theoretical Practical Foundation. Vol 2.
Barcelona: Bodymusic Body Percussion Press.
Romero, Francisco Javier. 2011c.BAPNE: Body Percussion, Theoretical Practical Foundation. Vol. 3.
Barcelona: Bodymusic Body Percussion Press.
Schneider Sonja. 2012. Bodypercussion Im Musikunterricht. Verlag: GRIN.
Terry, Keith. 1984 Body-Music. Percussive Notes, 23(1).
Terry, Keith. 09.09.2013. Keith Terry. www.crosspulse.com.
MZK VE KLTREL DOKU
Muzaffer zg Bulut

356

Uhde, Jrgen, Wieland, Renate. 1991. Der Krper Als Instrument Der Musik In: FELLSCHES, Josef
(Hg.), Krperbewusstsein, Verlag Die Balue Eule. Essen.
Yamada, Toshiyuki. 2000.Body Percussion. Tokio.
Zimmermann, Jrgen. 1999. Die Welt Der Krperpercussion. Fidula Verlag.

Diskografi
Bulut, Muzaffer zg. 2011a. Bedenle Mzik Oyunlar.
http://Trtokul.Anadolu.Edu.Tr/?Q=Videos/977.
Heath, Ollie. Leith, Victoria. 2006. Tribal Groove. African Body Percussion. DVD. England.
Ladin, Evie. Buckdancing for Beginners. Crosspulse Records & Video. Oakland, USA.
Romero, Francisco Javier. 2012b.Basic Music Rhythms With Body Percussion. DVD-Rom. Barcelona: Body
Music Body Percussion Press.
Romero, Francisco Javier. 2011d. BAPNE Method: Foundation Pack 1. 8 DVD-Rom. Barcelona: Body
Music Bodypercussion Press.
Romero, Francisco Javier. 2011e. BAPNE Method: Foundation Pack 2. 8 DVD-Rom. Barcelona: Body
Music Bodypercussion Press.
Terry, Keith. 2007.Body Music Part Two. Crosspulse Records & Video. Oakland, USA.
Terry, Keith. 2002.Body Music. Crosspulse Records & Video. Oakland, USA.

MZK VE KLTREL DOKU
Mfit Semih Baylan

357

RUS ROMANTK HALK MZ VE OC CORNE TRKLER

Mfit Semih Baylan
editor@mavi-nota.com

Abstract
Russian Folk Music and the Romantic Song Oci Cornie
In the middle of the 19
th
century, Russian Aristocracy developed an interest in Western Russian Classical Music, which
was directly related to Western Classical Music. It was such that Russia had no Conservatoires at the time. Even,
Russian Folk Music was under the influence of Western Classical Music. This was at the time of social upheavals and
Russia was in social, political and economic crisis. At the time of Russian crises, Napoleon mobilised his troops to
Russia, and thus driven, Russian Nationalism to become even stronger. This is the period in which the Russian Folk
music started to gain importance.
Nationalism started to show its influence in all areas of daily life from 1830s onwards. The feeling of
patriotism, combined with peoples anger for economic, social and cultural barriers began to reflect in different forms.
The patriotic social movement not only reflected in music, but influenced Russian literature also. Local Poets
wrote lyrics for songs and poems depicting Russian steps, highlands, its people and life styles.
One of the most well-known and famous Poets of this period was Yevhen Hrebinka from Ukraine. Hrebinkas
poem called, Oci Cornie that he wrote for a black-eyed peasant girl, whom he only saw once, at Mikoleyov in 1842 was
made a folk song. The song was considered to be one of the classics of Russian Romantic Music. As a romantic folk
song, Oci Cornie reached out to people of Russia from all walks of life. Furthermore, the song was re-arranged in
1884 and continued inspiring Russian classical composers. Its influence such that, Oci Cornie became an umbrella
term for Russian Romantic Folk Songs.
MZK VE KLTREL DOKU
Mfit Semih Baylan

358

Giri
19. yy.n ortalarnda, zellikle Rusya aristokrat snf tarafndan ok beenilen Rus Klasik Bat Mzii,
Bat Avrupa ile dorudan ilintiliydi. yle ki, Rusya'da bir tane dahi konservatuar bulunmamaktayd.
Rusya halk arklar dahi Bat Avrupa'dan desteklenen bu mziin etkisi altndayd. te bu dnemde,
yaanan eitli sosyal alkantlar nedeniyle Rusya ok byk bir biimde sosyal, politik ve ekonomik kriz
iine girmiti. Rusya'nn sosyal ve ekonomik anlamda byle nazik bir dneminde gerekleen
Napolyon'un Rusya seferi, lkede ok gl boyutta "Rus Milliyetilii" kavramn ortaya kard.
Bundan dolay bu dnem Rus Folkloruna son derece nem verilmesine neden olan dnemdir.
1830'lu yllardan itibaren milliyetilik her ulusta olduu gibi, Rusya'da da yaamn her alannda
kendini gsterdi. Toplumda filizlenen vatanseverlik duygusu, ekonomik, kltrel ve sosyal engellere
duyulan fkelerle biimlenerek eitli yansmalara neden oldu.
Sosyal alandaki bu hareketlenme mzikte olduu gibi doal olarak edebiyat alannda da kendini
gstermitir. Yerel halk airleri Rusya'nn step bozkrlarnn tm yaamsal deerlerini ne karn iirler,
ark szleri yazmaya balamlardr.
Bunlardan en belli bals olarak bilinen Ukraynal air Yevhen Hrebinka'dr. Hrebinka'nn 1842
ylnda Mikolayev'de sadece bir kere grd siyah gzl bir kyl kzna yazd OC CORNE adl
iirinin zerine yazlan ayn adl trk, Rus Romantik mziinin bayaptdr. Oci Cornie'nin romantik
bir trk olarak ok beenilmesi ve geni halk kitlelerine ulamas ve ardndan 1884 ylnda yeniden
aranje edilerek klasik mzik bestecilerine ilham kayna olmas, genelde Rus Romantik Halk Mzii
eserlerine Oci Cornie trkleri denmesine neden olmutur.
Rus Romantik Halk Mzii ile ilgili ksa bir giri yaptktan sonra Rus Halk Mzii ile ilgili
tarihsel gemie bir gz atalm:
Rus Halk Mziinin kkeni, 10. yy. balarnda Kiev'de kurulan ve adna Kiev Rusyas denilen ilk
Rus Devleti'ne kadar dayanmaktadr. lk Rus Devleti, sadece Slav topluluklardan deil, iinde Trk, Fin-
Uygur kabilelerini de barndrmaktayd. Bu nedenle eski Rus Halk Mziinde, sadece Slav
topluluklarnn mzik figrleri deil, yukarda szn ettiimiz dier kabilelerin mzik figrlerini de
iermekteydi. Rus Halk Mzii'nde gnmze kadar uzanan mzik eitlilii buradan
kaynaklanmaktadr.
10. yy. kadar Rus Devleti topraklarnda putperestlik yaygn bir inan sistemiydi. Pek ok halk
arksnn ve bunun yan sra destanlarn varl, halk arasnda yaygn olan putperest inan sistemine
dayanmaktadr. Eski Slavlarn inandklar ruhlardan bazlarnn yansmasn halk mziinde
grlebiliyordu. Rusya topraklarnda Hristiyanln kabulnden sonra, Ortodoks kilisesinin de etkisiyle
MZK VE KLTREL DOKU
Mfit Semih Baylan

359

yeni dinsel etmenler yerel trklere eklendi. Bundan sonra da Rus Halk Mzii'nin szleri ve ana
fikrinde nemli deiiklikler oldu Sonuta Hristiyanlkla kombine edilmi olan baz putpereslik motifleri
arklarla korunmu oldu.
Rus Halk Mzii arlkl olarak arklardan olumaktadr. Genel olarak bildiimiz, beste halk
mziinde olmaz ilkesi Rusya'nn byk step bozkrlarnda yerini genelde besteye dayal, bir ya da daha
fazla yerel enstrmanla alnan arklara brakr. Rus folklorunda Ortodoks kilisesinin enstrman
tapnakta yasaklamasndan kaynaklanan gelenek daha ok grlrken, yani enstrmanlar obanlar
tarafndan ya da baz halk danslarna elik etmek iin az sayda kullanlrken, yerel arklar, Rus halknn
yaamnda, yaamn her alannda elik etmi, zellikle 18. yy.da Rusya'ya gezmeye gelen gezginler, bu
milletin ark sylemeye olan dknln fark etmilerdir.
Rus Halk arklar, Rus halknn yaamnda ok nemli yer tutmaktadr. Yln belli zamanlarnda
sylenen ayin arklar, dn arklar, destanlar ve dans arklar, lirik arklar ve astukalar olarak
snflayabiliriz. Yln belli dnemlerinde sylenen kimi arklar halkn geleneksel deerleri iinde nemli
yer tutar. Bu arklarn sylenme zaman putpereslik geleneklerine gre belirlenmi olmakla birlikte, pek
ok Hristiyanlk bayram da ayn tarihlere rastlar. rnein Noel yortusunda sylenen "kolyadki" adl
ksa arklar inanlarn nasl kombine edildiine dair nemli ve ilgin rnekler oluturur. Kolyadki k
tanrs Kolyada'nn adndan gelir, ancak ksa arklar ise sa Peygamber'in doumundan vaftizine kadar
geen 12 gnlk sreyi ifade eder.
Skomoroin denilen tarihi arklar ieren epik trler ise olduka eskilere dayanr. Bu halk mzii
20.yy.a kadar Don Kazaklar arasnda yaad. Bu arklar savaa giden askerlere ya da uzak yerlere
gidenlere cesaret vermek iin sylenirdi. Bir de atlar vardr ki, bunlar sradan halk tarafndan sylendii
gibi profesyonel alatclar tarafndan da sylenirdi.
Rus Romantik Halk mziinin temel talarndan olan lirik arklar ve 16. - 17. yy.da Moskova
Rusya'snda ortaya kan Protyajnaya, Rus Romantik halk mziinin daha karmak trleri olarak
karmza kmaktadr.
Enstrmantal mzik, Rus romantik halk mzii'nin nemli bir ynn tekil etmekle birlikte
vokal arklarla kyaslandnda daha ok uyguland grlr. Rus romantik halk mziinin
seslendirilmesinde kullanlan yerel alglar arasnda hem flemeli, hem de telli alglar bulunmaktadr.
Rus halk mziinin temel alglarn da oluturan bu alglar iinde telli keman olarak bilinen
"Gudok", Trk ve Ortadou mziinde ok kullanlan kanun benzeri bir alg olan "gusli", Rusya'daki
sokak arkclar tarafndan ok kullanlan "domra" ve tabii ki hi vazgeilmeyen "balalayka" alglar
arasnda ne kmaktadr. Balalayka domra adl algdan esinlenilerek gelitirilmi bir algdr. Flte ok
MZK VE KLTREL DOKU
Mfit Semih Baylan

360

benzer bir alg olarak "dudka" halk mziinde ne kan nemli bir flemeli algldr. Rusya tarihinin
erken dnemlerinde daha ok bir sava enstrman olarak kullanlan ve av boynuzundan yaplan
flemeli bir alg olarak bilinen sava borusu, daha ge dnemlerde halkn btn kesimlerince ilgi gren
ve kullanlan Harmonik ortaya kmtr. Harmoniin daha gelimi ve mkemmel modeli eski Rus
arkc Boyan'a ithafen "bayan" adn almtr.

Oci cornie
Balarken ksaca belirttiim iin burada ayn eyleri tekrarlamayacam. Oci Cornye (Kara Gzler)
trks dediim halk mzii eseri, Rus Romantik Halk Mziinin bayaptdr. Rus halk arkclar ve
halk ozanlar bu trky mutlaka okumular, repertuarlarna almlar ve mutlaka yeniden
yorumlamlardr. Rusya'nn tm nl orkestralar, bale ve mzik topluluklar, Kzl Ordu Korosu, bu
trky orijinal haliyle ve yeni yorumlaryla mutlaka seslendirmilerdir.
k yeri olan Ukrayna'nn kimi blgelerinde ornie Oci'de denilen sz konusu trknn
dizeleri olan iir, Ukraynal air Yevhen Hrebinka (Yevhen Hrebinka Pavlovi de denir) tarafndan 1842
(kimi kaynaklara gre 1843) ylnda Ukrayna'nn Odessa yaknlarndaki Mikolayev (kimi kaynaklara gre
Moskova) kentinde pazar yerinde grd siyah gzl bir kyl kzna yazd Oci Cornie adl iirin
zerine yazlan bir besteyle Rus romantik halk mziine kazandrlmtr.
Rusya'nn step bozkrlarnn efendisi olarak bildiimiz ingene mzisyenler tarafndan ok
seslendirildii iin baz kaynaklar tarafndan "ingene arks" olarak da deerlendirilmektedir.
Oci Cornie, Klasik romans formundadr. Rus Romantik Halk Mzii'nde, Klasik Romans
formuna sadk kalmayan baka eserlerde mevcuttur ancak Oci Cornie adl bu trk Klasik Romans
formundadr. Ukraynal ingeneler genelde bu tarz mzik yapmaktadrlar.
Oci Corniye trksnn bestesinin kime ait olduu yolunda ok deiik grler vardr.
Ukrayna'da Mikolayev'de konu ile ilgili soru sorduum halktan kiiler, aslnda bu trknn bir ingene
arks olduu ve byk ihtimalle, ingenelerin yapt basit yorumlardan yola karak ekillendii
konusunda gr birlii iindeler. Zaten Oci Cornie esas itibariyle Ukrayna'da ya da dier deile eski
Rusya topraklarnda, geni bozkr ovalarda rzgarla birlikte ses bulmu bir trkdr.
Yukarda da belirttiim gibi bestecisi kesin olarak bilinmemekle birlikte ngiliz yazar James F.
Fuld, bu trknn ilk olarak 1884 ylnda duyulduunu, o tarihte ingene mzisyenler tarafndan
yeniden aranje edilerek daha geni kitlelerce tanndn The Book Of World, Famous Music (nl
Dnya Mzikleri) adl kitabnn 4. basksnn 417 -418. sayfalarnda sz etmektedir. Ancak bu tezi
dorulayacak bir partitr ve kayt yok.
MZK VE KLTREL DOKU
Mfit Semih Baylan

361

Bunun yan sra Alexander Bogdanovich Gutheil tarafndan yaymlanm nl Dnya Mzikleri
adl bir baka kitapta, Oci Cornie trksnn nl Alman besteci Florian Herman'n Opus 21 numaral
valsnn final melodisinden esinlenerek bestelendii konusunda bir bilgi bulunmaktadr.
Bu Rus halk eserini, dnyaya tantan ve lmsz klan, bu formdaki dier halk mzii eserlerine
Ukraynal bir kesim ozan tarafndan Oci Cornie trkleri denmesine Oci Cornie'nin halk tarafndan ok
sevilmesi neden olmutur. Oci Cornie, nl Rus opera sanats Bass Feodor Cihailapin (1873 -1938)
tarafndan 1927 ylnda bir konser nedeniyle koro eliinde seslendirmesi sonucu, tannm ve mehur
olarak dnya mziinin bayaptlar arasna girmitir.
Yzlerce kez yeniden ama yeniden yorumlanan Oci Cornie'nin Rusa szleri (Trke evrisiyle
birlikte ) aada verilmitir:

Oi yornie, oi jguie
Oi strastnie i prekrasnye
Kak lyublyu ya vas, kak bayus' ya vas
Znat' uvidel vas ya ne v dobri as

Oi yornie, oi plamenni
monyat oni v strany dal'nye
Gyide tsarit lyubov' gyide tsarit pokoi
Gyide stradan'ya nyet
Gyide vrajdi zapret

Oi yornie, oi jguie
Kak lyublyu ya vas, kak bayus' ya vas

Ne vstreal bi vas ne stradal bi tak
Ya bi projil jizn' ulybayuchis'
Vy jgobili menya oi yornye
Unesli na vek moyo ast'ie

MZK VE KLTREL DOKU
Mfit Semih Baylan

362

Oi yornie, oi jguie
Kak lyublyu ya vas kak bayus' ya vas
________________________

Kara gzlm, ate gzlm
Korkun ve gzel gzlm
Ne ok seviyorum seni,
Nasl da korkuyorum senden
Belli ki uursuz bir saatte tanmm seni

Kara gzler, alev gzler
arr beni uzak diyarlara
Akn ve barn hkm srd yerlere
Acnn olmad
Savan yasak olduu yerlere

Sana rastlamasaydm eer
Bu kadar ac ekmezdim
Glmseyerek yaardm hayatm...
Mahvettin beni kara gzlm
Ebediyyen mutsuz ettin beni

Kara gzlm, ate gzlm
Korkun ve gzel gzlm
Ne ok seviyorum seni,
Nasl da korkuyorum senden
Belli ki uursuz bir saatte tanmm seni

Yevhen Hrebinka

MZK VE KLTREL DOKU
Mfit Semih Baylan

363

Kara Gzler'e yazan, ona ak olan, sadece Yevhen Hrebinka olmamtr. Onun bu szleri kadar nl
olmasa da, dnya tarafndan Yevhen Hrebinka kadar tannmasa da, baka Siyah Gzler trkleri de
yazlmtr. Bunlardan en nemlisi kukusuz 20.yy.n ok nemli Rus ozanlarndan olan, kendisinden
sonra gelen kuaklar etkilemeyi baarm olan Vladimir Vysotsky'dir. 42 yandayken, 25 Temmuz
1980'de bir kalp krizi sonucu ld vakit arkasnda yzlerce halk trks ve kendisini idol olarak
kabul eden yal, gen bir hayran kitlesi brakmtr. Vladimir Vysotsky'nin seslendirdii Oci Cornie adl
trksnn szleri ve mzii de kendisine aittir. akrkeyf peine dt siyah gzl bir Rus kzn
anlatr bu trksnde. Syleri ise (Trke aklamasyla birlikte) yledir:

Ochi Chernye ; I. Pogonya ( ; I. )

.
, -
.

:
" ,
..."
, , .
.
,
- :
" !
..."
-
, .
,
,
MZK VE KLTREL DOKU
Mfit Semih Baylan

364

-
:
- , -
, .
, - !
, .
,
, !
, , -
?!
- -
.

.
, !
, - , -
,
, - !
:
" !..." -

.
-

:
" !.."
, , , -
.
MZK VE KLTREL DOKU
Mfit Semih Baylan

365

, , -
, , , !
...
.
-
,
-
, -
,
.
, ,
, ,
, ...
, , !
__________________________________________________

Siyah gzler ; 1. Kovalamaca
Hafiften akrkeyif
Ormana doru yol alyordum.
Yorulmamtm daha -
ebiliyordum sala.
ark da syleyebiliyordum,
Sama arklar:
"Nasl sevmitim sizi,
Siyah gzler..."
Bazen ektiler, bazen tadlar, bazen yrmekten korktular.
Sonunda bataklk amurunu, o atlar, yzme savurdu.
te, o pislikle beraber tkrm yutuyorum,
Yeil ieyi boazndan bkyorum - ve yine sylemeye balyorum:(1)
MZK VE KLTREL DOKU
Mfit Semih Baylan

366

"Siyah gzler!
Nasl sevmitim sizi..."
Ama - tkettim artk
htiyat istihkakm.
Kafam salladm,
Usun diye o deli heves,
Etrafa baktm -
Ve sanki slk alar gibi:
Orman nmde duvar - duvar brakmyor,-
Atlar kulaklarn bkyor, geriye gidelim der gibi.
Nerede o aydnlk, o aklk alan - grnmez hi bir bela!
Sokuyorlar sanki ineleri bana, kemie kadar dayyorlar.
Benim sadk dostum,
Yardm et kardeim!
Nereye, can kardeim,-
Neden geri dndn?!
Yamur - dallardan zehir gibi dmekte
Etraf hayrsz bir koku ald.
Yandaki atn kasklarna
Kurt srs dald.
Ah be aptal sarho, gzleri akt gitti!
lm geldi ite, kamak - imkansz, -
Kat destemden asm aldlar
yle bir as ki, eksiklii - lm.
Haykryorum kurtlara:
"Cehennem klleri alsn sizi!..." -
Atlar ise hala
Korku kovalamakta.
Hrdyor krbacm -
MZK VE KLTREL DOKU
Mfit Semih Baylan

367

Eri br vuruyorum
Bu arada da haykryorum:
"Siyah gzler!..."
Horultu, ve tkrt, ve tngrt, ve kvrak dans (2)
nlamalar sanki dans ettiriyor,
Ah be atlarm, krp geireceim sizi,-
Gtrn, dostlarm, gtrn, dmanlar!
...O kovalamacada
akrkeyiflik de tkendi.
Dik bir srtta -
Tek sra halinde,

Salya smk -
Damla damla tepeye aktk,-
Nefeslendik, aksrdk
Hatta tksrdk.

Ben atlara vurgunum , satmadklar iin,
Yaylnn nnde eildim, yerlere kadar,
Arabadaki eyalar boalttm, su iirmeye gtrdm...
Atlar, Tanr sizi korusun, tek paraym!

Vladimir Vysotsky

Rus Romantik halk mziinden sz ederken, bu alanda yaptklar bestelerle Rus Halk mziine katkda
bulunmu, siyasi tm basklara ramen halk tarafndan kabul grm, ne km ada iki ozan
buradan ksaca analm:

MZK VE KLTREL DOKU
Mfit Semih Baylan

368

Vladimir Vysotsky ve Bulat alvovi Okucava
Vladimir Vysotsky, 25 Ocak 1938'de Moskova'da dodu. babas subay, annesi ise Almanca evirmeni
idi. Vladimir, henz iki yana bile gelmemiti ki, annesi ile babas boandlar. Vladimir'i Ermeni asll
olan vey annesi "Yevgenia Teyzesi" bytr. ocukluk alarnn ilk yllarn Eberswall'deki bir Alman
klasnn Sovyet ksmnda geirir. Ailesinin istei zerine 1955'de Moskova Sivil Mhendislik
Enstitsne yazlsa da ksa bir sre okulu brakarak ideali olan arkclk ve aktrln peine der.
1959 ylnda Aleksandr Pukin Tiyatrosu'nda kk roller almaya balar. . Vladimir'in ilk kars arkc
za Zhukova'dr, Evlilii ok srmez ksa bir sre boanrlar. kinci kars Marina Vladi ile 1961 ylnda
tiyatro sahnesinde tanrlar, 1965'de evlenirler. Tiyatro sahnesinde kendini gsteren . Vladimir
Vysotsky, ayn zamanda szlerini yazp besteledii romantik trkleri ile kendini, tm siyasi basklara
ramen kabul ettirir. Sovyet kurumlar tarafndan kabul edilmeyen olan almalar, Sovyetler Birlii'nin
tek plak irketi olan Melodiya tarafndan da kabul grmez. Bir ozan olarak iirlerinde zaman zaman
grlen dinsel vurgularn, ak temalarnn, anti Sovyet hicivlerin Sovyet hkmetlerinin ve kurumlarnn
bu tavrnda etkisi olduu dnlebilir.
Romantik trklerinde ei bulunmaz tavryla, ayrca sosyal ve politik tavryla alayc ve gndelik
bir dille konu alan ark szleriyle gittike tannr hale gelir. arklar Sovyetlerin her kesinde vatandaa
ular. Halk arasnda zellikle ev partilerinde ve amatr konserlerde onun szlerini yazp besteledii
romantik ve gereki arklar sylenir. O dnemde tanabilir teyp kaydedicilerin ve daha sonra
kasetlerin Sovyetler Birlii'nde yaygnlamas ile, Vladimir Vysotsky'inin yapt amatr kaytlar,
toplumun her katmanna abucak ular ve yaygnlar.
Vladimir Vysotsky'nin 1966'da Rus asll Fransz Aktris Marina Vladi'ye ak olup 1969'de
evlenmesiyle devam eden sre, onun bir ozan olarak yazd arklarna yeni bir boyut getirir. Sovyet
Birlii'ndeki Marina Vladi adndaki bu egzotik Fransz kadn ile tm Sovyetler'de derin bir ne sahip
olan Vladimir'in ak tm Sovyetler'de byk bir heyecan yaratr. Evli kaldklar on yl sre iinde zaman
zaman ayr lkelerde yaamak zorunda kalsalar bile sevgileri byk bir akla devam eder. Marina
Sovyetler Birlii'ne snrsz giri k izni salayacak olan visaya sahip olabilmek iin Fransz Komnist
Partisi'ne ye dahi olur.
1970'lerin sonunda n Sovyetler'de dorua km ancak kendisi madde bamll ve alkolizm
batana saplanmtr. Cinnet ve bunalmlarla geen bu madde bamll ve alkolizm dneminin izleri,
o gzelim romantik trklerinde ve ozan olarak yazd iirlerinde zaman zaman mecazi anlamda zaman
zaman da direkt olarak gzlenir. Oysa o sralarda, Sovyetlerin her kesinde, lmnden sonra kars
Marina Vladi'nin hakknda yazd kitapta tanmlad gibi rnein Moskova'nn, rnein Leningrad'n
MZK VE KLTREL DOKU
Mfit Semih Baylan

369

ksa yaz gecelerinde klan yrylerde ak pencerelerden Vladimir Vysotsky'nin, romantik trklerini
ve bildik tandk yank sesini duymak mmkndr.
Artk onun ozan ve mzikal gereini grmemezlikten gelmek mmkn deildir. Melodiye plak
irketi 1970'lerin sonunda onun baz arklarn yaymlar. Ancak Vladimir Vysotsky 25 Temmuz 1980
gn 42 yanda Moskova'da ar doz uyuturucu ya da alkol nedeniyle gerekletii sanlan bir kalp
krizi ile lr.
1980 Moskova Olimpiyatlar'nn al trenine rastlayan Vladimir Vysotsky'nin cenaze
treninde, saylar milyonlara vard tahmin edilen Sovyet vatanda olimpiyatlarn al treninden
stadyumu terk edip ayrlarak, hibir resmi organizasyon olmad halde Vladimir Vysotsky'nin cenaze
trenine katld. Sovyetler Birlii'nin olimpiyatlar nedeni ile byk bir snava giren birlik beraberlik
meselesi, devlet tarafndan tannmamakta srar edilen bir ozann, Kremlin'e gre de bir yer alt
arkcsnn ilgi grmesi ilgin bir boyuta ulamtr.
Moskova'da Vagankovskoye mezarlnda bulunan ve yllar iinde ieklerle ssl mezar, her
neslin bulutuu bir hac yerine dnt. Mezarnn banda bata szleri ve bestesi kendine ait Oci
Cornie trkleri binlerce kez sylendi.
Vladimir Vysotsky'nin romantik kiiliine gre ok ciddi olan mezarndaki heykeli, birok
mecazi anlam bir arada barndrr. Onun hayatn artran simge ve resimlerle ssldr. Heykeldeki
en belirgin sembol ise vcudunu saran melek kanatlardr. Bu kanatlar, onun yeteneklerini tam olarak
sergilemesine izin vermeyen baskc sanat politikalar ifade edilir.

Bulat alvovi Okucava
9. 9. Mays.1924'de Moskova'da domu, 12 Haziran. 1997'de Paris'te lmtr. Grc ve Ermeni asll
ozan, mzisyen ve yazardr. Szlerini yazd ve besteledii romantik halk eserlerinin yan sra
"Avtorskaya Pesnya, (Trkesi: yazarn arks) olarak adlandrlan bir Rus Mzik trnn
kurucularndan biridir.
Bulat'n babas 4. Austos.1937'de Alman Casusu olduu gerekesiyle tutuklanp idam edilmi,
annesi de ayn gerekeyle tutuklanp, Karaganda alma kampnda 18 yl kalmtr.
Bulat, 1950'lerden itibaren beste yapmaya, zellikle romantik eserlerini kendi ald yedi telli
gitar eliinde sylemeye balamtr.1970'lerin sonuna kadar Sovyetler Birlii'ndeki hibir resmi medya
kuruluu Bulat'n eserlerini yaymlamaya yanamamtr. Oysa Bulat'n arklar halk tarafndan ok iyi
biliniyordu.
MZK VE KLTREL DOKU
Mfit Semih Baylan
370
SSCB'nin son yllarnda, Devlet Bakan Mihail Gorbaov'un reform hareketlerini desteklemi,
Sovyetler Birlii daldktan sonra Kasm 1993'de en byk sanat hareketi olan ve reform yanls
hemen tm sanatlarn destekledii Krkikililerin Ak Mektubu adl ak mektubu imzalamtr. 12
Haziran 1997'de Paris'te len Bulat alvovi Okucava, Moskova'da Vladimir Vysotsky ile ayn
mezarlkta yatmaktadr.
Sonu
1842 (ya da baz kaynaklara gre 1843) ylnda Yevhen Hrebinka'nn yazd Oci Cornie (Kara Gzler)
iiri ile balayan, Ukrayna'nn step bozkrlarnn ingeneleri tarafndan bestelendii sylenen, Ruslarn
nl opera sanats Bass Feodor Chaliapin tarafndan seslendirilerek zirveye tanan, Rus Romantik
Folk Mzii'nde bayapt olan bir trkyle yola kan sre, halen btn hzyla o topraklarda devam
etmektedir.
Oci Cornie'nin Rus romantik folk mziinin ya da genelde Rus folk mziini unutulmaz bir ba
yapt olduunu tekrar vurguladmzda, Rus folk mziinin Kalinka, Katiusha ve Podmoskovniye
Veera (Moskova Geceleri) gibi en bilinen ve unutulmaz Rus Halk arklarn da sylemeden gememek
gerekir
Oci Cornie'de dile getirilen kara gzler, birine gre tutkunun ve akn ifadesidir; baka birine
gre, ilk grld anda korkunun ya da uursuz ann iaretidir; Bolevik ihtilali nedeniyle Rusya'dan
Fransa'ya g etmek zorunda kalan nl bir Rus aristokrat ailenin hanm Garndes Tatiana'ya gre
huzursuz gnlerin, alnan mutluluun, dolaysyla mutsuzluun iaretidir; kimine gre sevgiliden
korkmann iaretidir; kara gzlerin ate gibi yakmasdr, uzaklktr, rastlantdr, glmsenerek yaanacak
bir hayattr ayn zamanda.
lk Oci Cornie trksnn mzii klasik romans formunda yazlm olsa bile aynen ilk Oci
Cornie trksnde olduu gibi, tarihsel sre iinde bestelenen yeni formlarnda da hzl alndnda
insan coturan, yava alndnda insan melankolikletiren lmsz trkdr, trklerdir.
letiim ve ses kayt aralarnn nitelii ve eitlerinin artmasyla her kaynaa daha abuk ulalr
hale gelinmesi sonucu, yeni ses ve melodi zenginliklerine adm atmak kolay hale gelmitir. Bu nedenle
yeni Oci Cornie'lere ulalmtr.
Rus halknn halk sylencelerinde, dinsel trenlerde, ky hayatnda, bozkr tarlalarnda, tiyatro
oyunlarnda, opera sahnelerinde, beyaz perdede, localarda, ressamlarn tablolarnda, ksaca kendini her
an her yerde bulduu trkdr, trklerdir Oci Cornie.
MZK VE KLTREL DOKU
Olcay zkan

371

ZMR AMDB GMENLERNDE BALKAN(LI) KMLNN MZAKERES

Olcay zkan
1

olcaytoozkan@gmail.com

Abstract
Balkan Identity Debate in the Izmir amdibi Immigrants
Even though the immigrants who are ethnically from the various countries and regions of the Balkans define themselves
with a general statement of Balkan immigrant, this statement stresses out various ethnicities. The separation and
unification in this is important such that it emphasizes the variability of the limits of identity in defining ones self. These
intertwined limits bring together a debate from the viewpoint of the continuity of identities. The answer given to which
identity will be taken upfront and which will be subordinated determines the track of the relationship between the
individual and the society with which the individual interacts. The identity debate that appears as a multidimensional
phenomenon determines the image of the individual in this aspect. Such an interaction plays a vital role in the
determination of cultural identity.
The effect of music in making cultural identity visible cannot be ignored. To this end, music is encompassing
besides being determinative. amdibi region in Izmir where a vast majority of Balkan immigrants live also harbors many
musical groups. These groups differ in terms of instruments and performance. Orchestras and other groups can perform
together especially at the weddings of Macedonia immigrants. Orchestras using traditional instruments and other groups
are indispensable parts of transition periods such as weddings, circumcision ceremonies, military service farewells. In
addition to this, the immigrant institutions also organize special nights that host these musical groups and create a
common perception binding the participants to their common past. In this aspect, the selection of songs that reminisce of the
old days play a binding role in the patterning of cultural identity.
This article will try to understand the identity debates of the Balkan immigrants in the Izmir city amdibi
example using observations and interviews with musicians. Being a Balkan immigrant stands before us a phenomenon of
intertwined identities with its requirement of more than one identity.

1
Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Mzik Bilimleri Anabilim Dal Yksek Lisans rencisi
MZK VE KLTREL DOKU
Olcay zkan

372

Giri
Balkan gmenleri (muhacirler), savalar, ikili antlamalar gibi siyasal ve sosyal sebeplerle kendi
deyimleriyle ana vatana dnen, Trk kkenli veyahut Mslman kimliini benimsemi gruplardr.
Genelde Eski Yugoslavya, Bulgaristan ve Yunanistandan Trkiyeye g etmilerdir. 1877-1878
Osmanl-Rus savayla(93 harbi) birlikte Balkanlardan kitlesel glerin balad bilinen bir durumdur.
Sonraki srete de siyasal snrlarn, sosyo-politik ortamn deimesiyle Kk Asyaya gler devam
etmitir.
Anadolu topraklarna g hareketleri 1912-13 Balkan Savayla arlkl olarak devam etmi,
1923-51 dneminde fert ve aile dzeyinde,1952-67 dneminde kitlesel dzeyde, 1968-96 dneminde de
yine fert ve aile dzeyinde tamamen Anadolu topraklar ynnde gereklemitir (avuolu
2007:127). Cumhuriyetin kurulu yllar da mbadele ile g hareketine baka bir boyut kazandrmtr.
1920-1930 yllar arasnda yaklak 200.000 Trk ve Pomak Bulgaristandan, 117.000 Trk ve Tatar
Romanyadan ve 115.000 Trk ve Bosnal Mslman Yugoslavyadan geldiler (Kaya 2011:15).
Trke bir kelime olan balkan, ormanlk ve sarp sradalar anlamndadr. Balkanlar ise,
Hrvatistan, Srbistan, Slovenya, Karada, Makedonya, Bosna-Hersek, Arnavutluk, Romanya,
Bulgaristan, Yunanistan ve Trakyay iine alan blge olarak tariflendirilmitir(Pskllolu 1999: 200).
Bir i ie gemiliin ifadesi olsa da balkanlar yerine daha blgesel bir kullanm olarak Rumeli
adlandrmas bu minvalde karmza kmaktadr. Rumeli (Rm-Eli), Osmanllarn Balkan yarmadasna
verdikleri corafi isim olarak bilinmektedir (slm Ansiklopedisi 1974:766).
Trkiyeye gelen gmen, mbadil ve snan larn ok byk bir ounluu (%97,5i)
Yunanistan, Bulgaristan, Romanya ve Yugoslavya gibi Balkan lkelerinden g etmi bulunmaktadr.
Bunlardan Yugoslavya gmenleri, toplamn %22,3n oluturur. in dikkate deer yan, Yugoslav
gmenlerin %56,4n kapsayan 151,812 gmenin 1952 ile 1960 yllar iinde gelmi
olmasdr(Geraydan aktaran Gne 2005:6). Bu balamda amdibi isimli yerleim yerindeki
Makedonya gmenlerinin Anadoluya g tarihleri de yukardaki aral dorulamaktadr.
amdibi semti, zmirin hafif sanayisinin toplat, sokaklar dar, nfusu 100.000i geen,
gmenlerin ounlukta olduu semttir. amdibililerin yaygn tarifiyle; Atatrk stadnn ilerisinde,
otogarn berisindeki yer dir. Bu semt toplamda alt mahalleden olumaktadr. Bunlar: Burak Reis (Eski
ad Barbaros Hayrettin Paa Caddesi Halk arasndaki ad halen Barbaros olarak geer.); Yldrm Beyazt
MZK VE KLTREL DOKU
Olcay zkan

373

(Eski ad Fevzi akmak. Halk arasndaki ad halen akmak olarak geer.); Rafet Paa; nar(Eski ad:
Mithatpaa); Gaziosmanpaa ve Tunadr.
Dnyann pek ok insan topluluunda gei dnemlerine ilikin trenler, riteller ya da
kutlamalar yaplmaktadr. Gei dnemlerine dair seremoniler konusunda Boratav, insanolunun
hayatnda nemli gei treni bulunduu ifade etmektedir. Bunlar doum, evlenme ve
lmdr(Boratav 1999: 19). Dn, evlenme veya snnet dolaysyla yaplan trenlere ve elencelere
verilen addr. Dnler, yeryznn benzer olmayan kltrlerinde farkl ekilde gereklese de
deimeyenlerden bir tanesi mzisyenlerin olmasdr.
Makedonya gmenlerinin youn olarak yaad amdibinde birok kraathane
(kahvehane/kahve) bulunur. Bunlardan ounu Makedonya gmenleri iletir. Barbaros Caddesinde
bulunan, sa Altn tarafndan iletilen Mzisyen Kraathanesinin ayr bir nemi vardr. Bu kraathanede
genellikle mzisyenler toplanr ve bylece i iin gelenler onlara daha kolay ular. Mzisyenler belli
orkestra ya da tapani(Makedonca davullar anlamna gelen szck) gruplar iinde yer almaktadr. Klarnet,
saksafon, trompet, trampet ve asma davuldan oluan tapani gruplar orkestralara nazaran daha
geleneksel bir konumdadr. Orkestralar, klavye, saksafon ya da klarnet ve asma davuldan olumaktadr.
Bununla birlikte herhangi bir gruba dhil olmayp belli meknlarda alan mzisyenler de vardr.
amdibi bandosu ve Grup Balkanski amdibinin bilinen topluluklarndandr. Mzisyen kraathanesinin
duvarlarn mzik gruplarnn ve mzisyenlerin fotoraflar sslemektedir. Kraathanenin televizyonunda
at yarlar olmad srece Rumeli TV ya da Balkanlardan yayn yapan Bom TV izlenmektedir. Buraya
mzisyenlerin haricinde de pek ok insan gelip vakit geirmektedir. evrelerinde tannan mzisyenler
herhangi bir dn etkinliinde dn sahibinin tercihine gre mzik icra etmektedirler, repertuarlarda
istee gre deiiklik yaplmaktadr. Bununla birlikte, yaknlar evlenen, snnet olan ya da askere
gidenler yaplacak seremonilerde daha ekonomik davranp amdibi mzik piyasasndaki daha gen
gruplara ynelmektedirler. Mzisyenler tarafndan urda bir iki saat aldk eklinde ifadelendirilen;
dn sahiplerince kapmzn nnde grlt olsun eklinde belirttirilen dnlerde dierlerine
nazaran daha az cret alnmaktadr. Mzisyenlerin anlalm bir i zerinden fiyat krma hamlelerine de
ahit olunmaktadr. yle ki, dn sahibi ile mzisyenin belli bir crette anlat dn iin baka bir
mzisyen daha az cret teklif ederek var olan ii zerine alabilmektedir. Ekonomik gc yeten kiiler
hem tapani grubu hem de orkestra ile anlap dn yapabilmektedir. Hali hazrda bir dne mzik
grubu gerektiinde ve o srada grup olmad durumlarda spontane olarak mzisyenler bir araya gelip
mzik grubu oluturabilmektedirler.
MZK VE KLTREL DOKU
Olcay zkan

374

Tapani grubunun ya da orkestrann olduu klasik bir gmen dn zamann popler
arklaryla balamaktadr. Duruma gre dans paralarna uygun slow arklar dillendirilmektedir.
Makedonya gmenlerinin ora dedikleri halka danslar dnlerde nemli bir yere sahiptir. Payduka,
Pakizem, Aman Aye isimli paralar dnlerin vazgeilmez arklardr. Bunlarn yannda Makedonca
olarak seslendirilen birok oro da mzisyenlerin repertuarnda yer almaktadr. Oro, Makedonya
gmenlerince dnlerde, kadn erkek birlikte, kadn-erkek ayr veya ayn dngde oynanan halka
danslarna verilen isimdir. Yine roman havalar denilen 9/8lik paralar istek zerine alnmaktadr.
Bonak, Makedon ya da Arnavut kkenli gruplarn Trk kimliini benimsemeleri, bununla
beraber balkanl kimliine vurgu yapmalar, bu kimliklerin zaman ve mekn balamnda mzakereye
ak olduunu gstermektedir. Kendimizi ya da tekileri tanmlamak, bir anlam sorunudur ve anlam
her zaman karlkl eylem ierir: anlama ve anlamazlk, gelenek ve yenilik, iletiim ve
mzakere(zdemir 2010:12). Orkestra Rumeli Genlerinden Cenk ve Ceyhun skpn babalar
Makedonyadan g eden Arnavutlardandr. Genellikle Makedonya gmenlerine mzik yaptklar iin
repertuarlarnda Makedonca paralara da yer vermektedirler. Bu minvalde gerek amdibi Bandosu
olsun gerekse Grup Balkanski olsun baka toplumsallklara hitap ettikleri zaman ona gre bir repertuar
oluturmaktadrlar. rnein Bonaklarn dnlerinde sahne aldklarnda onlarn sevdii ve kltrel
kimliklerinin gstergelerinden olan arklara yer vermektedirler. Kltrel kimlik, ben kimim? Veya biz
kimiz? Sorusuna verilecek cevabn ana hatlarn veren bir kavramdr. Kltrel kimlii oluturan en
nemli unsur aile, evre ve eitimin dnda bulunduumuz yrenin tarihidir. Anane, rf ve adetlerimiz
kltrel kimliimizin temelini oluturur. Slobine gre kltrel kimlik lei ve nitelii ne olursa olsun
insanlar/topluluklar birletirebilen ya da birbirinden ayran elerin bileimidir (Aktaran Erol
2005:228).

Sonu
Trk, Mslman ve Balkanl kimliini birletiren, farkl aidiyetlere sahip olan gmen topluluklar, bu
kimlikler erevesinde kendi kimliklerini ve varln garanti altna almaktadr. u an yaanan
topraklardaki hkim kimlie sfr sorun ilkesiyle adapte olan gmenler, dernekler yoluyla kltrlerini
yaatrlar. amdibili dn mzisyenleri, farkl kolektivitelere ait ezgileri repertuarlarna alp, bir tr
kimlik mzakeresiyle alc kitlesini geniletirler. Gmenlerin kendilerini ncelikle nasl tanmlad
konusundaki verilere bakldnda ncelikle bir Trk olarak tanmlayanlarn n planda olduu
MZK VE KLTREL DOKU
Olcay zkan

375

gzkmektedir. Bunu srasyla Mslman, Trkiye Cumhuriyeti vatanda ve gelinen yerli olarak
tanmlama izlemektedir( nal 2012: 33).
Mzik, bir grubun kimliini tekilerin gzlerinde ve kulaklarnda yerleik klmann bir yolu
olarak, geni bir toplulua seslenmek iin kullanld gibi Belli toplumlarda mzik ve dans, geni
cemaatin kendisini cemaat olarak grmesini salayan tek aratr(Stokestan aktaran Gne 2005: 20).
Makedonya Gmenleri mziksel pratikleriyle hem kltrel kimliklerini korumakta hem de topluluk
bilincini pekitirmektedirler.

Referanslar
Boratav, Pertev Naili. 100 Soruda Trk Folkloru nanlar, Tre ve Trenler, Oyunlar. stanbul: Gerek
Yaynlar.
avuolu, Halim. 2007. Yugoslavya-Makedonya topraklarndan Trkiyeye Gler ve Nedenleri
bilig. 41:124.
Erol, Ayhan. 2005. Popler Mzii Anlamak, Kltrel Kimlik Balamnda Popler Mzikte Anlam. stanbul:
Balam Yaynlar.
Gne, Emine. 2005. zmir Makedon Gmenlerinde Dn Mzii ve Mziksel Deiim Lisans
Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Mzik Bilimleri Blm. zmir: Trkiye.
Kaya, Ayhan. 2011. Trkiyede erkesler, Diaspora Geleneinin Yeniden cad. stanbul: Bilgi niversitesi
Yaynlar.
slm Ansiklopedisi. 1974. stanbul: Milli Eitim Basmevi.
zdemir, Eylem. Kimlik Kavram ve Teorik Yaklamlar Eitim, Bilim, Toplum Dergisi. 32: 12.
Pskllolu, Ali. 1999. Trke Szlk. stanbul: Doan Kitaplk A.
nal, Serdar. Kimliin Tarihsel ve Kltrel Ortak nas: Trkiyede Balkan (Rumeli) Gmenleri
Milli Folklor. 94:33.

MZK VE KLTREL DOKU
zgr Sadk Karata

376

TANZMAT DNEMNDEK BATILILAMA DEOLOJSNN
OLUTURDUU KLTREL DEM KARISINDA KLSK TRK
MSKSNN DURUMU

zgr Sadk Karata
1

ozgursadikkaratas@hotmail.com

Abstract
The Position of Classical Turkish Music against the Cultural Change that the Westernisation
Ideology formed in Tanzimat Reform Era
Tanzimat which means adjustments in arabic is also the name of a period in Ottoman. A set of reform movements
which were realised in order to arrange the political, social and economical structure of Ottoman Empire in the western
sense, began with the rescript of glhane in 1839 and continued up to the proclamation of constitutional monarchy I in
1876. Tanzimat reform era which is accepted to be the follow-up of the modernization attempt of Mahmud II. , proposed
europenization almost in every branch and realised its developments in this direction. The reasons why Tanzimat
phenomenon came into existance in Ottoman are that the Ottoman army was defeated by its own governor Kavalal
brahim Paa in Nizip War and that Abdlmecid- the first Ottoman Sultan who was raised by western education-
succeeded to the throne after the death of Mahmut II. and these two are seen as important reasons.
Tanzimat not only aimed at the political and economical changes but also aimed at the social and cultural
changes. In this sense, Tanzimat reform era which was criticised by some of the communities, changed in some aspects.
Cultural changes made itself clear especially in thoughts and literature and literary genres which didnt appear in divan
literature such as article, memory, criticism, short story, novel and theatre were important in this era. Paralelly, Turkish
Music which took its special place for centuries in Ottoman Palace, competed seriously with the support of Abdlmecid for
the Western music. Donizetti being in the first place- who was charged in the palace in the era of Mahmut II.- european
musicians such as Meyer, Liszt, Vivier, Wieuxtemps, Dadelburg came to stanbul and engaged in musical activities. In
reply to this situation, important names of the Turkish Music such as smail Dede Efendi, Dellalzde, Zek Dede,
Mezzinba Rfat Bey, Haim Bey, Hac Arif Bey maintained their musical life in the same period. While these great
names of Turkish music continued their musical productions in their own branches, activities in the branch of european
music were also proceeding and a set of innovations were taking place.
The position of Classical Turkish Music in Tanzimat Reform Era underlie our study. In the light of the
cultural changes that the period formed, the approach of the state dignitaries to music and the new condition of Turkish
music will be analyzed and a set of results will be attained.

1
Yrd. Do. Dr.; Atatrk niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Mzik Bilimleri
MZK VE KLTREL DOKU
zgr Sadk Karata

377

Giri
Kelime olarak dzenleme, nizamlama, yaplanma ya da reorganizasyon anlamna gelen Tanzimat,
Osmanl mparatorluunun bir dnemini temsil etmektedir. 1839 tarih itibariyle balayp 1876daki I.
Merutiyetin ilnna kadar sren bir dizi Islahat hareketlerinin genel olarak karl olan bu terim, o
dnemin ulemas tarafndan ortaya konmu ve hemen her evre tarafndan da uygun grlmtr. Yine
o dnemde hkim olan anlaya gre kanun koyma yetkisi yalnzca ilhi iradeye mahsus olup, kanun da
nizamname de tanzimi zellik tar. Bu balamda nsanolu, ilahi kudretin oluturmu olduu
kanundan mlhem dzenlemeleri uygular. Adeta bir parola gibi alglanan Tanzimat kelimesi,
Avrupallama siyaseti altnda eski dini medeniyetin de devam ettiini gstermektedir (Fndkolu 1940:
39). Sz konusu kelime zerinde nl Tarihimiz lber Ortaylnn da yorumu bu konuda olduka nem
arz etmektedir. Ortaylnn tanzimat kelimesi zerine sarfettii cmleler u ekildedir: lan edilen
fermann iinde 150 yldr sren bir gerilemeden sz ediliyordu. 19. yzyln aydn-brokrat artk bir
restoratr deildi, deiikliin gereine inanmt. Bu deiiklik reform mu, yoksa revolution muydu?
Osmanl yneticisi bu dnem iin inklap szn kullanmyor, inklap sz bu dnem iin baz
kimseler tarafndan ok sonralar kullanlmtr. Kullanlan sz slahattr, ama bu da pek sevilmez.
Tanzimat szc reorganizasyonu karlamak iin kullanlmtr. Burada Tanzimat szyle hukuki
yapnn slah, kanun ve dzen getirilmesi kastediliyor. Gerekten de bu Tanzimat deyimi o kadar
benimsenmi ve benimsetilmitir ki, Osmanl mparatorluu'nun bu dnemini gzleyen yabanclar bile
Tanzimat karl olarak legislation deyimini yelemilerdir (Ortayl 2011: 126).
Yine ayn bilim adamnn yorumuna gre; bu oluum iinde yer alan Tanzimat Devri Devlet
adamlar muhafazakr bir kimlie sahiptiler, bu durumlaryla Avrupal birok aydn ve politikacnn
takdirini dahi kazandlar. Belki bu teebbsleri ve faaliyetleri tam bir devrim niteliinde olmasa da
Osmanl Devletini uygar bir dzene getirme abasyla bir sre ayakta tutmay baardlar(Ortayl 2011:
126-127). Aratrmac, dnemin dnr kitlesini Bb- l aydn olarak isimlendirmekte ve bu
ahsiyetlerin muhafazakr kimliini de beyan etmektedir: Bb- li aydn dediimiz zaman her eyden
evvel 19. yzyldaki kltr deiimini, dnyaya al anlayan bir adam tasavvur etmek gerekir. Bu
deimek iin deien bir aydn tipi deildir. Bu zaruretler dolaysyla kendini deitiren biridir. Bb-
linin aydn 19. yzylda, hibir ekilde dedesinin bildiklerini unutan ve reddeden biri deildir. Bir yerde
onun yaad hayatn iine domutur ve gnn birinde onun gibi yaayp lecektir. Arada baz eylere
yneliyor ise, o asrn icabatndandr (Ortayl 2006: 126).
MZK VE KLTREL DOKU
zgr Sadk Karata

378

Modernleme, hemen her toplumda eitli dnemlerde bir zorunluluk olarak ortaya kmtr.
Osmanl tarihinde genel olarak bunun karln ilk defa Tanzimat dnemi karlasa da bu dnemden
nce farkl padiahlar tarafndan da ksmen birtakm deiiklikler dnlmtr. II. Osman, III. Ahmet
ve III. Selim gibi padiahlar baz ksm modernleme teebbsleri iine girseler de eitli nedenlerden
dolay istedikleri sonulara ulaamamlardr.
Osmanl mparatorluu, Bat Avrupa karsndaki geri kalmln 18. yzyldan beri
asker-teknik reformlarla kapatmaya alm fakat modernleme ile idar, hukuk, mal
reformlarn da gereklilii saptanmtr. Bundan hareketle, Osmanl modernlemesi, kanlmaz
olarak Bat dnyasnn ideolojik yapsn da almak durumunda kalmtr (Ortayl 2008: 20)
Osmanl mparatorluunun II. Mahmud Han dneminde bir takm deiiklik ve yeniliklere
tbi kald dnlse de esas manada modernlemenin 1839da yrrle konulan Tanzimat
Fermanyla gerekletii dnlmektedir(Ortayl 2008: 16). Modernleme kavram zerine
yorumlar yapan lber Ortayl, bu balamda baz skntlarn da Osmanl bnyesinde cereyan
ettiini u ekilde ortaya koymaktadr: Modernleme aslnda, gelimi toplumun
zelliklerinin azgelimiler tarafndan alnmas, diye tarif ediliyor. Bu tarif yeterince ak deil.
Modernleme varolan deimenin deimesidir. Yani toplum zaten belli bir lde
deiedururken an ve hzl bir deime dnemine girilmesi sz konusudur. 19. Yzylda
Osmanl toplumundaki kurumsal deimeler, toplumsal hareketliliklerde niteliksel ve
niceliksel bir patlama yaratmtr. Bu patlamay halen birok tarihinin ve dnen adamn
gerileme, dalma veya smrgeleme ve kltrel yozlama ya da kt batllama diye
adlandrdklarn biliyoruz (Ortayl 2008: 15).
Esas olarak devlete ve devletin gcne bal bir durum olan toplumsal deiim ve
dnm, hep devletin biimlendirdii reformlar ile bu paralelde yaplanan kurumlar
etrafnda ele alnmtr. Bu anlamda Tanzimat, tamamen yukardan aaya uygulanmas
hedeflenmi yani devletten topluma tek dzlemli bir reform hareketi olarak kabul edilmi ve
dnemin devlet adamlar tarafndan ok dilli, ok dinli ve ok milletli modern bir Osmanl
toplumu oluumu amalanmtr (Toksz 2012: 212). Bu oluum esnasnda, batdan gelecek
baz kltrel tahribatlara kar mnev bir direnle Osmanl kimliinin korunmas teziyle
dnlen Tanzimat, kltr ikilemlerinin domasna da sebebiyet vermitir. rnein bir
yandan Namk Kemal iktisad liberalizmi gerekli grrken dier yandan Ali Suav'nin,
Gazzl'nin eserlerinden bir iktisat felsefesi karmaya almas bu ikiliin bir gstergesidir.
MZK VE KLTREL DOKU
zgr Sadk Karata

379

Bunun dnda eitim sisteminde mektep-medrese ikilii de o dnemin fikr yapsndaki
geleneki-modern atmasnn baka bir gstergesidir (Kutluer 1992: 153).
rneklendirdiimiz baz ikilemlere ve tam olarak sonular olumlu ynde alnamam
icraatlara ramen, Tanzimat devrinin modern Trkiye'nin oluumundaki paynn nemli
olduu dnlmektedir. 19. yzyl balarnda Osmanl Devleti ile ayn yerden yola kan baz
Ortadou lkelerinin, sosyal, siyasal, kltrel ynden bugn Trkiye ile ayn tarihsel
dnemete olmadklar dikkate alnrsa, siyasal ve kltrel atlmlarn hzlandrc etkisinin
gcnden bahsedilebilir (Ortayl 2011: 36).

Genel Olarak Tanzimat Dnemi ve zellikleri
Tanzimat dnemi, 1839dan 1876 ylna kadar uzanan iki dnemden mteekkildir. Birinci
dnem, Glhane Hatt- Hmayununun hkm ve uygulamalarn kapsamakta (1839-1856);
ikinci dnem ise, 1856 Islahat Fermannn ilnndan 1876 I. Merutiyete kadar olan sreyi
kapsamaktadr. Bu birbirini takip eden iki dnem, ayn zamanda birbirini tamamlayc
niteliktedir. Kavram olarak Tanzimat; Trk siyasi, idari, iktisadi ve itimai hayatnda
btnyle bir deimeyi ve yeniden yaplanmay ifade eder ve Osmanl Devletinin tm
sistemleri, Tanzimattan yle ya da byle etkilenmitir (Erylmaz 2010: 95).
Padiah II. Mahmudun vefat zerine tahta, daha henz on sekiz yanda olan
Abdlmecit gemitir. Gen padiah, padiahlnn ilk gnlerinde Msr kuvvetlerinin
Osmanl ordusunu Nizipte malup ettiini, birka gn sonra da, kaptan- derya Firar Ahmed
Paann Osmanl donanmasn skenderiyeye gtrerek Msr Valisi Mehmed Ali Paaya
teslim ettiini renmitir. Bu durum Osmanl Devletinin ordusuz ve donanmasz kaldn
gstermitir. Sultan Abdlmecit, devletin tecrbeli ve ibilir kiilerini nemli mevkilere atam
olsa da, esas Londra eliliinde bulunan Dileri bakan Mustafa Reit Paaya teebbsler
noktasnda gven beslemitir. Mustafa Reit Paa, Osmanl-Msr meselesini ele alan
heyetlerde vazife alm, Paris ve Londra eliliklerinde bulunmu, Fransadaki 1830 ihtillini
bizzat yaam tecrbeli bir brokrat durumundadr (Karal 2011: 169). Dnemin
Avrupasnda, Fransa ve ngiltere liberal devletler; Avusturya, Prusya ve Rusya ise hl tanr
haklar sistemine bal devletler profilindeydiler. Osmanlnn eskiden beri dman
durumunda olan Avusturya ve Rusya devletleri karsnda kendi kuvvetiyle kendini
MZK VE KLTREL DOKU
zgr Sadk Karata

380

savunamayacak duruma dmesi gereinden hareketle, Avrupa siyasetinde yer alan
muvazene (eitlik, uygunluk) ilkesinden faydalanmas gerekmekteydi. Bunun iin de Osmanl
mparatorluunun toprak btnlne taraftar olan Fransa ve ngiltereye yaknlamas
gerekli idi. Bu sayede Osmanl devleti kuvvetlenecek ve gvenliini salayacakt. Ancak
bunun olabilmesi iin Tanzimat- Hayriyenin ileve girmesi Mustafa Reit Paa tarafndan
elzem grnmekteydi, devlet kurumlarnda gerekleecek bir takm dzenlemeler sayesinde
hem belirli bir sempati kazanlacak hem de 18. asrn bandan beri sregelen slahatn da
nihayetlenmesi salanacakt. Tanzimat- Hayriye bir hatt- hmyun eklinde 3 Kasm 1839
tarihinde iln edildi. Be blmden oluan Glhne hatt- hmyunu, pdiahtan btn
bakanlara, ulemadan askerlere, patriklerden hahama, esnaf tekilt temsilcilerinden elilere
kadar hemen her mevkide bulunan insanlarn huzurunda Mustafa Reit Paa tarafndan
okunmutur (Karal 2011: 170). Fransz brokrat Engelhardtn 1882-1883 yllarnda kaleme
ald Tanzimat ve Trkiye adl eserinde yer alan bir blm, dnemin sadrazamnn
dncelerinin ve amalarnn neler olduunu ortaya koyma asndan yukardaki bahsi geen
ksmn destekisi niteliindedir: Tanzimat, henz kabataslak bir hldeydi. Sonra, yava yava
zel bir ekil ald; Reid Paann gayretiyle devletin zel siyaseti hline dnt. Sokollular,
Kprller, Koca Ragplar gibi, Osmanl tarihinin zel bir dnemini hatrlatan bu byk
Sadrazam, kendi siyas hayatnda deimez bir ilke kabul etmitir ki, o da devletin selametinin
ancak slahat ile salanabilecei gereidir. Reid Paaya gre Tanzimat, yalnz memleketin i
durumunu slaha yarayacak acil bir tedbir deil, belki ve zellikle devletin d gvenliini
salamakta yegne vastayd; nk yabanc devletlerin gvenini kazanmak, manevi
yardmlarn elde etmek, imdiye kadar Avrupa devletleri dnda yaayan Osmanl
Hkmetinin varln koruma gereini ve ihtiyacn Batl devletlere kabul ettirmek, ksacas
Osmanl Devletinin siyas dengede yararl bir unsur olmasn salamak ancak Tanzimat ile
mmkn olabilecekti (Engelhardt 1999: 234).
nl tarihi Hammerden aldmz birebir alnt da, yrrle konulacak fermann
hangi artlarda olutuunun deta bir zeti eklindedir. Hammerin bu konuyla ilgili grleri
u ekildedir: Bu Tanzimat Trkiyesi, her eye ramen yalnz Mslman bir devlet olabilirdi.
Din bakmndan bsbtn kaytsz kalmak, ondan ok uzakt. Byle bir ey aktan aa ifade
olunsa, herhangi bir Osmanl hkmeti iin byk bir tehlike tekil ederdi. Fakat son
zamanlarda devletin bana gemi olan ahsiyetler, Batda kaldklar uzun zamann ve
MZK VE KLTREL DOKU
zgr Sadk Karata

381

Hristiyan dnyasiyle olan balarnn etkisi ile, tam bir tesamuh gstermei gerekli
buluyorlard. Bunun esasl sebepleri vard: Evvel bu devletin Rusya'ya kar hami olarak
ngiltere ve Fransa'y kazanmas gerekiyordu; sonra da mparatorluk iinde yalnz iki milyonu
Avrupa'da olmak zere 19-20 milyon Mslmana karlk iki milyon Rum, bir buuk milyon
Arnavut, iki milyon drt yz bin Ermeni, Srplarla birlikte alt milyondan fazla slav
yayordu. Aydn bir dnya grnn mahsul olan bu din tesamuhun tabii bir sonucu
olarak Hristiyanlara vilyet meclislerinde yer verilmi, ayr ayr mezheplerin reislerine 1850
den 1852 ye kadar geen zaman iinde Ermeni Protestanlar da, rkdalarnn btn
mukavemetlerine ramen, bu mezheplere katlmlard yeni haklar tannmt. Gene ayn
sebepledir ki o zamana kadar ki reayann, artk mparatorluun teki ahalisi gibi tebaa haline
getirilerek haratan muaf tutulmas ve kur'a usulne gre toplanacak orduya asker alnmas
dnlmtr (Hammer 1992: 238).
Tanzimat fermannn genel mnda nemli sosyal dzenlemeyi hedefledii
dnlmektedir. zellikle tebaa zerine bir takm yeniliklerin yaplmas gerektiini dnen
dnemin idarecileri; kleliin kaldrlmas, mslim-gayrimslim tebaa arasnda eitlik salamak
ve ynetilenlerin can, mal gvenlii ve haysiyetinin korunmas abalar eklinde insan hayat
ve haklarn ele alan aamay temel almlardr (Ortayl 2011: 105). Btn bu tebaa zerine
tertiplenen sosyal dzenlemelere ramen, Osmanlnn bu abalar Avrupal devletler
tarafndan yetersiz grlmektedir ve bunun paralelinde 28 ubat 1856 tarihinde yirmi
blmden oluan Islahat ferman yrrle girmitir. Gerek Glhane Hatt- Hmayunu,
gerekse Islahat Ferman iki nemli antlamann ncesinde iln edilmitir. Bunlardan Glhane
Hatt- Hmayunu, uzun sreden beri Osmanl Devletiyle Msr Valisi Mehmet Ali Paa
arasndaki sava ve anlamazl, ngilterenin yardmyla sona erdiren 25 Kasm 1840 tarihli
antlamadan bir yl nce ortaya konulmutur ayn ekilde Islahat Ferman da, Krm Savann
sonuna doru Paris Konferansndan nce dzenlenmitir. Bu her iki fermann tertiplendii
dnemde, Osmanl Devleti nemli skntlar iinde bulunmaktadr (Erylmaz 2010: 81).
Dnlecei zere, Islahat Fermannda yer alan hkmlerin bir ou gayr-i Mslim
tebaann imtiyazlarnn tevsi edilmesine yani bollatrlmasna ait idi. Bu ekilde
Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda mevcut olan farklar tamamen ortadan kalkyor ve btn
Osmanl tebaas hukuk bakmdan her sahada eit haklara sahip olmu bulunuyorlard.
Avrupa devletlerinin, Osmanl imparatorluunu Islahat Fermann ilna mecbur etmeleri,
MZK VE KLTREL DOKU
zgr Sadk Karata

382

kendi siyasi ve iktisadi menfaatlerini bu kulvarda korumak ve deta yeni bir kapitlasyon
hakk elde etmek, daha dorusu madd emperyalizm yannda manev bir emperyalizm siyaseti
zihniyetini gerekletirmekten baka bir esasa dayanmyordu. Bundan dolay, Islahat
Fermannn uyandrd aksi tesirler de o dzeyde geni ve etkili olmutur (Eren 2007: 104).
Tanzimat dneminin yazl belgesi olan Glhne hatt- hmyununda yer alan
prensipler incelendiinde, Osmanllk fikrinin yeni siyaset olgusu olarak temel alnd ortaya
kmaktadr. Devlet bnyesinde kan, farkl milletlerin oluturduu milliyetilik dncesine
kar Osmanllk duruu bir devlet isminden kp ideolojik bir hle dnmtr. Bu
dnemde Osmanllk kavram, Osmanl toplumunu meydana getiren eitli milletler arasnda
kltrel ve siyasal birliin oluturulmasnda, ne kan bir ideoloji haline gelecektir
(Erylmaz 2010: 90). Bu balamda Osmanlnn her kademesinde Mslimler kadar
gayrimslimlerin de bulunmas ve bu kesimin bat dilleri kadar Osmanlcay da yazp ve
konuuyor olmas Osmanllk kavram iinde yer alan unsurlardan birine rnek tekil
etmektedir ve bu paralelde Osmanllk yeni bir yurtseverlik olarak ortaya kmakta bunun
sonucunda hkmdara sdk gayrimslim nemli devlet adamlarndaki art gze
arpmaktadr (Ortayl 2011: 274). Fakat Osmanllk dncesinin, Islahat fermanyla birlikte
byk apta zedelendiini ortaya koyan tezlerde dikkat ekmektedir. Bu hususta Aratrmac
Cevdet Kk tarafndan ortaya konan tespitler bir rnek niteliindedir: Abdlmecid
dnemi slahat tarihi asndan byk nem tar. Padiah, iln ettii fermanlara sadk kalarak,
eitli unsurlar eitlik prensibi iinde ve Osmanlclk fikri etrafnda birletirmeye alt.
Fakat zellikle gayri mslim unsurlarda uyanan milliyetilik duygularnn Islahat Ferman'nn
getirdii imtiyazlarla desteklenmesi, din, iktisad ve mill haklara kavuan aznlklarn Batl
devletlerce de himaye edilmeleri, byle bir birliin kurulmasn imknsz hale getirdi.
Abdlmecid'in de nceki padiahlar gibi kendi stnde tand tek kuvvet eriatt. Btn
icraatn ve iradesiyle yapt yeni dzenlemeleri eriata uygun yapmak zorunda olduu
inancyla hareket ediyordu. Dier taraftan Abdlmecid, devlete devrinin artlarna uygun bir
dzen vermekten baka are bulunmadna da inanmt. Islahat dnceye sahip devlet
adamlarn desteklemesi de bundan dolay idi. Onlar umumi idarede yeni dzenlemelere
giderken, kendisi de eski padiahlarn tbi olduu baz gelenek ve usullerde yenilik yapmaya
alt (Kk 1988b: 260).
MZK VE KLTREL DOKU
zgr Sadk Karata

383

Tanzimat dnemi itibariyle genel olarak bu siyasi oluumlarn etkisiyle bir takm sosyal
ve kltrel bakalamlarn da varlndan sz edilebilir. rnein Osmanlnn inan
sisteminde nemli yer tutan tasavvuf hareketlerde bu dnem esnasnda bir takm farkl
tercihlerin bulunmas nemli bir husus olarak ortaya kmaktadr. II. Mahmud tarafndan
gerekletirilip Vka-yi Hayriye diye adlandrlan Yenieri ocann lav edilmesi koutunda
hem stanbulda hem de mparatorluun dier vilayetlerinde bulunan Bekta tekkelerinin
kapatld bilinmektedir. Bu faaliyetler sonrasnda Mevleviyye ve Nakibendiyye tarikatlar
devlet desteiyle daha ok poplerlemi ve bu sre Tanzimat dneminde de srmtr.
Bunun dnda esas dikkat ekici nokta bu dnemde devlet kanalyla medrese-tekke
soukluu giderilmeye allarak tarikatlar zerinde kontrol oluturmak istenmitir (Kara
1985: 982-983).
Osmanl mparatorluunun 1699 Karlofa Antlamasyla balayan gerileme
dnemine karlk Avrupa hzl bir ekilde sanayilemeyi salamaktadr. ehircilik, bilim ve
eitim platformlarnda ok gl atlmlar yaplmaktadr. eitli sebeplerle batya giden
Osmanl aydnlar lkeye byk bir hayranlkla dnmektedirler. Her dnem olduu gibi 19.
asrda da, ilk olarak asker alanda yaplacak yeniliklerin devleti eski gcne ulatraca
dnlmekte ve atlmlar ilk olarak bu kulvarda gerekletirilmeye balanmtr. Asker eitim
veren okullar almakla kalmam, kyafet noktasnda dahi batl asker imajna brnmeye
allmtr. Daha sonra modernleme ve batllama gnlk yaama yansmakta; ulamdan
aydnlanmaya, giyimden shhiyeye kadar bir dolu Avrupa deiimler artarak devam
etmektedir. Batdaki eitim sistemini hedefleyen bir dizi okullarn faaliyete balamas gibi
basn dnyasnda da birtakm batllama eilimi ierisinde olan dergi ve gazetelerin oluumu
da nem arz etmektedir. zellikle devletin baehri stanbulda birok batl maazalarn
ubelerinin almas da Osmanlda Avrupal yaayn yaylmasnda etkili olmutur (Okay
1998: 21-22). Bu paralelde batllama etkisiyle materyalist bir deiimin eitli ekillerde
toplum zerinde etkin olduu dnlmektedir. Bilal Erylmazdan alnan bir alnt bu tese
destek olmaktadr: 19. yzylda, inan, dnce ve yaaytaki deimeler ve farkllklar fiziki
yaplara da yansd. Bunun en arpc rnei, Tanzimattan sonra ina edilen Dolmabahe
Saray ve Boazdaki dier yaplardr. Bu saray ve yaplar, ncekilere gre olduka farkl bir
dnya grnn eseri olarak ortaya kmtr. Tanzimat, toplumda paylamann, hayr ve
MZK VE KLTREL DOKU
zgr Sadk Karata

384

sevap duygularnn arlkta olduu bir dnya grnden, mala ve eyaya kar ilginin giderek
gelitii maddeci bir dnce ve yaay tarzna geii simgeler (Erylmaz 2010 67-68).
Tanzimat dnemi ayn zamanda bir eit laiklik kavramn da Osmanlya getiriyor;
btn siyas, sosyal, kltrel ve iktisad hayat sahalarn da kapsyordu. Bat tiyatro oyunlar ve
msiksi, Mslmanlarn ve gayri Mslimlerin kanun nnde tam eitlii, baz sekin
zmrelerde kadn erkek eitlii ilk defa bu dnemde ortaya kan olgulardr. Avrupadaki gibi
hkmetin sorumluluu ve kadrosu artmaktadr. 19. asr itibariyle memuriyet sistemi hem
istihdam hem de ok ynl faaliyetler alannda byk gelimeler gstermektedir. Bu
memurlar; hastane ve karantina merkezlerinden model iftliklere, yol inaat ve bakmndan
telgraf hatlar ve demiryollarna kadar birok ayr kulvarda idare mekanizmasn iler hle
getirmekteydiler (Quataert 2004: 890).
Tanzimat dneminin pdiah olarak Sultan Abdlmecid sembol hkmdar
durumunda olsa da; Mecidin veftndan sonra 1861de tahta geen Sultan Abdlaziz,
Tanzimat dneminin son onbe yllk sultanln yrtmtr. Her ne kadar aabeyinden
olduka farkl bir dnya grne ve ok daha fazla gelenekselci yapya sahip bir imaj
sergilese de, Tanzimattan vazgemeyerek bu dnce paralelinde bir takm faaliyetlere devam
etmitir (Kk 1988a: 179).

Tanzimat Dneminde Bat etkisindeki sanatlarn genel durumu
Tanzimatla birlikte batllama ideolojisinin fazlaca grld sanatlar arasnda mimari,
edebiyat ve tiyatroyu gstermek kanmzca yanl olmayacaktr. Bu blm itibariyle mzik
dndaki bu sanatn durumu hakknda genel bilgilerin ortaya konmas, esas konumuz olan
mziin de nasl bir hal aldnn anlalmas asndan faydal olacaktr.

Mimari
Bu dnem itibariyle Osmanlda mimari anlayn bat etkisine girdii net olarak
grlmektedir. Bat Avrupada XVIII. yzyln sonlarna doru oluan, Fransz ihtilali ve buna
mteakip Napolyon mparatorluu ile hzlanan neo-klasik slup Osmanlda da biraz
gecikmeli de olsa yer almtr. Ana izgilerini Yunan-Roma sanatlarndan ald iin neo-klasik
MZK VE KLTREL DOKU
zgr Sadk Karata

385

ismiyle anlan bu akm, Napolyon dneminin karakteristik sanat olduu iin empire yani
imparatorluk slubu olarak adlandrlmtr. XIX. yzyln ilk yars itibariyle Osmanl
topraklarna giren bu slup, Abdlmecit ve Abdlaziz dnemlerinde gerek din, gerek kamu
binalar, gerekse saray, yal, konak ve kk mimarilerinde kendini gstermitir. Yaklak olarak
XIX. yzyln sonuna kadar srm olan bu slup Klasik Trk anlayndan hibir unsuru
zerinde tamamaktadr. Bu nedenden dolay Ahmet Hamdi Tanpnar tarafndan Tanzimat
slubu adyla isimlendirilen bu akm, eitli evrelerce de kabul grm ve bu adla anlmtr
(Eyice 1992: 171). Sanat tarihi konusunda nemli aratrmalar yapan Semavi Eyice empire
akmnn en nemli temsilcileri olan yaplar u ekilde ifade etmektedir: Avrupa neo-klasii
denilebilecek empire slbun daha da kuvvetle belli olduu seltin camileri, Abdlmecidin
annesi Bezmilem Vlide Sultan adna 1853-1854 yllarnda yaptrlan Dolmabahe Camii ile
Ortakyde 1854-1855te ina ettirilen Byk Mecidiye Camiidir (Ortaky Camii). Bunlarn
ok ince minarelerine Antikan stun balklar biimi verilmi, cepheler bir saray cephesi
gibi Bat sanatna mahsus mimari unsurlarla tezyin edilmitir. Ayn hususlar 1851de yine
Abdlmecidin ina ettirdii Hrka-i erif Camiinde de grlmekte, ancak burada empire
slp minare erefelerinin stun bal biiminde oluu ile belirlenmektedir. Yine
Abdlmecidin 1854te yaptrd Tevikiye Camii ise cephesindeki bir ilka yapsn andrr
biimde gen alnlklar ve akroterleriyle Batnn empire slbunun Trk cami mimarisine
uygulann gsterir (Eyice 1992: 171).
Ayrca bu dnemde devlet kurumlarnda da bu slubun aynen yer aldn sylemek
mmkndr. Devlet otoritesini gsteren bu yaplarn genellikle girileri, pencere st lentolar lkan
gen alnl ve stunlarla sslenmitir. Kaplarnn stnde ise padiah turasndan baka XIX.
yzylda devletin almeti olan sancakl, eitli silhl arma yer almtr (Eyice 1992: 179)

Edebiyat ve Tiyatro
Genel mnda, Trk edebiyatnda siyasi Tanzimat hareketiyle beraber Batllamann balad kabul
edilmektedir. Bunda, idar slahatn ve edeb yeniliklerin ayn ad (Tanzimat) altnda anlmasnn rol
olduu dnlmekte ve Batllama hareketlerini inasi ile balatmak genel bir gr olarak
belirmektedir. inasinin birok hususta ilk olma zelliini tamas bakmndan baz eserleri esas
alnmak suretiyle edebiyatta Batllamann itibar balangc olarak 1859 yl kabul edilebilir.
MZK VE KLTREL DOKU
zgr Sadk Karata

386

Batllamann ilk nemli rnekleri olarak air evlenmesi adl eserin yazlm olmas gibi, Batdan yaplan
manzum ilk iir tercmesi (Tercme-i Manzme) bu yla rastlad gibi dier yenilikler de buna yakn
yllarda yer alr. Yine inasiye ait, iirde eklin ve ieriin deimesini gsteren Reid Paaya Kasideler ,
edeb dilin deimesinde ve trlere sosyal konularn girmesinde rol olacak ilk yerli gazete Tercmn-
Ahvlin neri bu belirtilen dnemin iinde bulunur. Btn bu deiiklikler ayn zamanda Osmanl
aydnnn Batya almasnn ve Batdan tesadf veya uurlu olarak giren yeniliklerin izlerini tad iin
bu devir Tanzimat edebiyatnn yan sra Avrupa Trk Edebiyat, Edebiyat- Cedde, Bat tesirinde Trk
Edebiyat, yeni Trk edebiyat gibi isimlerle de zikredilmitir (Okay 1992: 167-168).
Trk iirine Bat tesiri, Divan iirinin ekil, ihtiva ve kaideler nedeniyle oluturmu olduu
direni sayesinde ge zuhur etmitir. yle ki; iirde yenliki dnceye sahip olanlar bile eski tarz terk
edememiler ve asrn sonuna kadar Divan iirinin etkisi altnda kalmlardr. Bu tespitlerin sahibi Orhan
Okay konuyu u ifadelerle daha da detaylandrmaktadr: insinin iirde yenilii, baln kaside koyup
mesnevi gibi kafiyelendirmesi bir tarafa, ekilden ziyade muhtevaya aittir. Eski mazmunlar brakmas,
sehl-i mmteni gibi yaln, dilin mantna dayanan salam msralara ulamas, halk deyimleri ve
ataszlerinin, hayvan hikyelerinin, siyas ve sosyal kavramlarn iire girmesi bunlar arasnda saylabilir.
Muhteva bakmndan Nmk Kemal onun takipisi olmakla beraber ancak Abdlhak Hmidin
denemelerinden sonra yeni nazm ekillerini tecrbe eder. Klasik iirin kalplarnn krlmas ve Avrupa
ekillerin denenmesi asl Abdlhak Hmidle balar. Disiplinli ve her zaman uurlu olmamakla beraber
Hmid muhtevada da ekilde de byk ve cretli yeniliklerin peinden komutur. Onu Avrupa nazm
ekilleri, yeni bir iir dili ve sentaks ile Servet-i Fnn iiri takip eder. Bilhassa divan iirinde muayyen
bir kalba bal mstezad eklinin hemen her vezinde ve kural dna kan kullanl, serbest mstezada
ve serbest iire doru yaplm denemelerdir (Okay 1992: 169).
Bat orijinli edeb trlerden biri de roman-hikyedir. Bu tarzn ilk muharriri olarak bilinen
Ahmed Midhat Efendi, 1870-1876 yllar arasnda on yedi hikaye-roman ortaya koymak suretiyle Trk
okuyucusunun belli bir zmresini bu tarza altrd grlmektedir. Dile ve teknie fazla itina
gstermeyen yazar, eski meddah geleneinden gelen bir slup kullanarak inasinin ve Namk Kemalin
makalelerle deindii baz sosyal sorunlar bu yeni trn iinde vermeye almtr. Bu dnemin iinde
yer alan emseddin Sminin Taauk- Talat ve Ftnat adl eseri halk hikayesine birka kk unsur ilave
etmekteyken, Namk Kemalin ntibah adl eseri halk hikayesinden Avrupa tarz romana geiin ilk
rnei olarak kabul edilmektedir (Okay 1992: 169).
MZK VE KLTREL DOKU
zgr Sadk Karata

387

Bunun dnda Tiyatro da Batlllama dneminin rnleri arasnda Trk edebiyat iinde yer
almaktadr. Bu konuda da Okayn ifadeleri u ekildedir: Bu tarihten nce meddah, karagz,
ortaoyunu gibi seyirlik oyunlar belli bir yazara ve metne dayanmadndan edeb bir tr olarak tiyatro
alannn dnda dnlmelidir. Bu bakmdan inasinin air Evlenmesi, dili, sahneye koyma teknii ve
entrika bakmndan, kendisinden sonra yazlm pek ok tiyatro eserinden baarldr. inasiden sonra
tiyatro Ali Haydar, Nmk Kemal, emseddin Smi, Abdlhak Hmdin eserleriyle ve daha ok trajedi
trnde devam etmitir. Bunlar Fransz klasik tiyatrosu ile Shakespeare romantizmi arasnda byk
deerleri tema olarak alan, diyalog ve tiradlarda teatral olmaya zenen, teknik bakmdan inasiyi
aamayan almalardr (Okay 1992: 169).
Bu btn edeb hareketlerde, temel olarak ediplerin ve airlerin siyasi bir profil izdiinden
bahsetmek kanmzca yanl olmayacaktr. Bu paralelde Ortaylnn ifadeleri dikkat ekicidir: Trk airi
ve edibi Tanzimattan sonra edebiyatta politika yapmaya balad. Divan airi, iirde politika yapmaz,
toplumu eletirmez, yazan da, dinleyen de edebiyatta bir ruh dinlenme ve tecerrd yolu arard. 17. ve
18. yzyln adam devletin politikasn, toplumsal buhran elbette ki eletirir, are gsterirdi, ama
edebiyat araclyla deil (Ortayl 2008: 24).
Tanzimat aydnnn genel abasna bakldnda; Bat kltrnn doru uygulanmas
noktasnda gazete, hikaye, roman, vb. trlerde birtakm retilerin yer aldn sylemek
doru olacaktr (Hzlan 2011: 260-261).

Mzik
Tanzimat dneminde birok batllama hareketinin, Sultan II. Mahmudun modernleme
admlarnn birer takipisi olarak nitelendirilmesi gibi mzik sanatnda da durumun byle
olduu dnlebilir.
O dnem itibariyle ehzde olan amcas III. Selimden tanbur ve ney icrsn renerek, msik
toplantlarna katlarak eski eserleri mek etmi olan II. Mahmud; mevlevyye tarikatna intisab ederek,
din msikmizi de yakndan tanmtr. Btn bu Trk msiksi inl ve emektarlna karn Sultan
II. Mahmud, Trk msiksine zellikle bir gelenek hlini alm saray desteinin azalmasna ve hatt
neredeyse kesilmesine sebep olmutur. Pdiahn devrinde Endern ihmal edilmi ve Saray bandosu
kurulmutur. Bu balamda Trk msiksi devlet koruyuculuundan ayr tutulmu ve kontrol dna
karlarak yozlamann temelleri atlmtr (zalp 2000: 511).
MZK VE KLTREL DOKU
zgr Sadk Karata

388

Vka-yi Hayriyyeyle Yenieri oca kaldrlrken beraberinde Mehterhne de lav edilip yerine
Muzika-i Hmyun kurulmutur. Bu deiiklikle bando-muzka Trk asker mziinde yerini alrken bat
mzii ubeleri iin olumlu ve ileriye dnk, Trk msiksi iin de bilakis ypratc bir atmosfer
olumutur. Yenierilikle ilgisi olan Bektaliin ok sk denetim altna alnmas sonrasnda Bekta
mzii, mehter mzii gibi olmasa da ksmen retkenliini yitirmitir. 1828de eitime geen bando-
mzka ile sarayda bir gelenek halinde sre gelen sanat mzii faaliyetleri etkilenmi ve sonrasnda
Muzika-i Hmyun kuruluunun temeli olumutur. Sarayn Bat msiksini tevik etmesi sadece bando
eitimi dzeyince kalmam, maestrolar buradaki almalarnda Bat msiksi trlerine de eilmeye
balamlar ve bu paralelde Baehir stanbuldaki Levanten ve aznlk cemaatlerinin de bu yeni sanat
eilimlerini kuvvetle destekledikleri grlmtr (Sanal 1992: 184). Bu dnem esnasnda Osmanl
saraynda bata Donizetti ve Guatelli gibi batl mzisyenler grev alm, bu ahsiyetler bat notasnn
tannmasn ve yaygnlamasn salamlardr. Bunun devamnda 1850li yllarda Nota muallimi Salih
Efendi tarafndan Mzka-y Hmyun mensuplarna ders verildii bilinmektedir (Behar 1987: 41).
Tanzimat dneminde hemen her sahada kendini gsteren Batllama ideolojisi, II. Mahmud
dneminden gelen mzik tercihlerinin destekisi eklinde devam etmektedir. Bu dnemin pdiah
Sultan Abdlmecid, ehzdelii srasnda tahsil ve terbiyesine itina gsterilerek deta Avrupal bir prens
gibi yetitirilmitir. st dzey Franszca bilen ve Bat neriyatn yakndan takip eden pdiah, Bat
yaay tarzna ve mziine hayranlk duymutur (Kk 1988b: 259). Tanzimatn ilk yllarnda
Beyolundaki zel tiyatrolarda olduu gibi, Dolmabahe Saraynda yer alan tiyatro binasnda da bir
sre opera, operet ve temsiller de seyredilmitir. Bu ortamda bir de saray orkestras teekkl ettirilmi,
Sultan II. Mahmud dneminde balayan, Haremde orkestra ve hatta bando teekklne kadar giden
msik devrimi Sultan Abdlmecid zamannda kuvvetlenerek devam etmitir. Yine bu dnemde bata
piyano olmak zere bat mzii sazlar tannmaya balanm ve hatt baz aristokratlarda saray takliden
piyano icra etme ilgisi ortaya kmtr. Ayrca bu atmosferde baz Trk msikinaslar, mill msik
geleneiyle Bat msiksindeki ok seslilik greneini bir araya getirip yeni sanat anlaylar ortaya
karmak istemiler ve bu erevede birtakm okseslilik denemeleri dahi yapmlardr (Sanal 1992: 184).
Bunun dnda Trk msiksi makamlarnda nem arzeden perdelerin baz eserlerde deiime urad
da belirtilmektedir. Bu hususta Haydar Sanaln tespitleri dikkat ekicidir: Bu yzyllarda lkeye daha
bando msiksi gelmeden balayan Bat msiksi renme arzular Trk msiksi makamlarn da
etkilemitir. Bu etkiler Bat msiksinin majr ve minr tonlar ile aralarndaki rlatifler (bal tonlar)
MZK VE KLTREL DOKU
zgr Sadk Karata

389

etrafnda olmutur. Mesel acemairan makam Emin Aann eserlerinde neredeyse segh perdesinden
kurtulmu, krd perdesi kullanlarak daha da majrlemitir (Sanal 1992: 184).
Osmanl saraynda nemli bir gelenek hlinde devam eden Trk msiksi icra ve bestekrl,
Abdlmecid dneminde nemli nispette kan kaybetmitir. Dnemin bu kulvardaki nemli sanatlar
durumdan memnuniyetsizlik duymakta ve vazifelerinden art keyif almamaya balamlardr. Bu konuda
Sadettin Nzhet Ergundan alnan birebir alnt nemli bir rnektir: Dede'nin Sultan Mecid zamannda
sarayda ne'esiz bir hayat geirmee balad hakknda rivayetler mevcuddur. Ahmed Celleddn Dede
ile Eref Ede'nin verdikleri ifah malmata gre, Abdlmecid, san'atl saz ve sz eserlerine rabet
etmez, bedi hi bir gzellii olmayan alelde bir takm ark ve trkler istermi. smail Dede, birgn
Delllzade'ye bu halden ikyet etmi, sz arasnda da "Bu oyunun tad kat" tabirini kullanmt. te
hacca gitmesinde mil olan olan madd sebeblerden en mhimmi budur. O gnden sonra hkmdar'a
mracaat etmiler ve msaade alarak Hac maksadyla stanbul'dan uzaklamlardr (Ergun 1943: 433).
Yine bu dnemde Devlet ricli tarafndan oluturulan donanma enliklerinde ve resm
ziyaretlerde bat mzii tercih edilse de zel elencelerde yine Trk msiksi icra edilmektedir.
stanbulda konaklar, Boaziinde yallar ve kkler srekli birer elence meknlar olup,
hanende ve sazende ekipleri bu meknlarda Trk msiksi icra etmektedirler (Balkhane
Nazr Ali Rza Bey, tarihsiz: 281). Bunun gibi XIX. asrn ortalarnda kraathane kavramnn
belirgin bir ekilde ortaya kmas ve bu tr meknlarda da Trk msiksinin klasiinin dnda
icra edilmesi piyasa tarznn olumasna sebebiyet vermitir (Behar 1987: 73).
Batllama eilimleri, Endern ya da Endernlu sfatn Mzkal sfatna
dntrrken, Klasik Trk msiksi formlarndan Kr, Beste ve Semiler eski rabetini
kaybetmi ve ark formu gittike yaygnlaarak tercih edilen form hline gelmitir. Bu yzden
birka istisnann dnda, XIX. yzyl sonuna kadar sadece ark bestekr yetiti denebilir
(zalp 2000: 488).
Tanzimat dneminde, din msiknin cmi msiksi ubesinde asrlardr sren saray
eitimi geleneinin genel mnda deiiklie uramadn grmekteyiz. Endernda din
msik renenlerin yetenekli olanlar artlara gre mezzinbala kadar ykselebilmekte ve
byk cmilerde grev alabilmekteydiler. Fakat form konusunda cmi msiksi formlarnn
da, dind msikde olduu gibi kk saylabilecek trleri tercih edilmekte ve mevlid gibi
byk formlarn da unutulma aamasna geldii bilinmektedir (zalp 2000: 489). Tekke
MZK VE KLTREL DOKU
zgr Sadk Karata

390

msiksinde ise; Tanzimattan nceki dnemlerden gelen birtakm eilimler devam etse de,
baz deiikliklerin de meydana geldii grlmektedir. Bu deiikliklerin banda, II. Mahmud
dneminde kapatlan Bektai tekkelerinin Sultan Abdlmecid dneminde tekrar almasdr.
Bu dnem itibariyle alan tekkeler, belli bir aradan sonra faaliyetlerine tekrar balamlardr.
Abdlmecidden nce pdiahlk yapan Sultan III. Selim ve Sultan II. Mahmud gibi
hkmdarlar mevlevlik tarikatna ok byk sempati besleyip, det bu tarikat
imparatorluun resm bir tasavvuf dncesinin sembol haline getirmilerdir. Tanzimat
dnemi srasnda da mevlevlik tarikat gncelliini korumu ve bu dnemde birok mevlev
yn-i erfi bestelenmitir. Ayrca mevlev sanatlarn ou dind msik ile de
uratklarndan, sarayda yaplan fasllara itirak etmiler ve saray evresinde eitli grevler
almlardr (zalp 2000: 488-489).
Tanzimat dneminin dier pdiah olan Abdlaziz hkmdarlnda iki farkl dnem
kendini ortaya koymutur. Abdlmecidin aksine hibir batl yan olmayan Sultan Abdlaziz,
Trk msiksini ok iyi bilmekte, ok iyi seviyede ney ve lavta icra etmekteydi. stelik farkl
makamlarda ortaya koyduu eserler ahsn bestekr-pdiahlarn arasna da yerletirmitir.
Pdiah olduktan sonra, Abdlmecidin kurdurduu saray orkestra ve bandolarn kaldrm
yerine Trk msiksi saz takmn koymutur. Abdlazizin Trk bestekr ve icraclarn
korumas, opera ve tiyatro yerine orta oyunu seyretmesi, mill kltr destekleyici olacann
bir gstergesi gibi grnse de; sonrasnda bu durum byk bir deikenlik gstermitir.
Avrupaya gidip geldikten sonra ncesinden farkl bir dnceye sahip olan sultan, tekrar
orkestra ve bandoyu kurarak kendinden nceki dneme dn yapmtr (Kk 1988a: 183-
184).

Sonu
Osmanl mparatorluu tarihinde, esin kayna ve oluumuyla ok farkl bir dnemi niteleyen
Tanzimat Dnemi; Batllamann eitli nedenlerden zorunlu olarak iddetle gerekli
grld ve bu paralelde birok teebbsn yer ald bir ideolojinin srecidir. Bu
batllama ideolojisinin paralelinde birtakm deiimler doal olarak vcuda gelmi ve bu
evrede baz tepkiler gibi birtakm tahribatlar da olumutur.
MZK VE KLTREL DOKU
zgr Sadk Karata

391

Devlet anlayndaki yeni dzenlemeler, toplumsal anlaya yansd gibi yeni
ideolojinin etkisiyle sanatsal dnceye ve yorumlamalara da deiiklikler getirmitir.
Geleneksel Trk sanatlar dnda yer alan mimar, edebiyat ve mzik gibi sanat dallar klsik
Trk stillerinin dna kp, dnemin bat ekollerinin etkisi altna girmi ve bu erevede
yaptlarn oluumu gereklemitir.
Konumuz olan klasik Trk msiksi sahasnda bu hususta belirli bir diren grlse de,
Tanzimat ideolojisinin bu sahada da etkili olduu gzlenmektedir. Tanzimat dneminde
tahtta olan iki pdiahn da klsik Trk msiksine bak asnda II. Mahmuda ait
dncelerin takipilii grlmekte, bunun sonucunda da saray bnyesinde mzikal anlamda
da Batl faaliyetlerin youn bir ekilde desteklendii ve kadrolat tespit edilmektedir.
Klasik Trk msiksinin zellikle Sultan Abdlmecid dneminde, eitli ekillerde kan
kaybettiini sylemek yerinde olacaktr. Padiahn bu mzikle hemen hi ilgilenmemesi, bu
konuda III. Selim ve II. Mahmud gibi sultanlarn tersine hibir eitiminin olmamas elbette ki
temel neden olarak dnlebilir. yle ki; klasik Trk msiksinin ana dokusunu oluturan
eitli mzikal formlar, Abdlmecid tarafndan anlalmaz ve ar bulunmakta, bundan dolay
basit tarzda bestelenmi daha ok elence olgusuna dnk eserler tercih edilir hle gelmitir.
Bunun neticesinde de sarayda vazife alan msikinaslar ya grevlerinden ayrlmakta, ya da
isteksiz ve mecbur olarak ilerine devam etmektedirler. Sarayn nemli bir eitim mekn
olan Endern hemen her sahada olduu gibi, Trk msiksi eitiminde de kan kaybetmekte
olup; din-d alandaki gibi olmasa da din msik alannda da kk formlarn icras talep
edilmektedir.
Bunlarn dnda Tanzimat dneminin iinde yer tuttuu XIX. yzyln, mevlev
msiksinin en retken dnemi olduu da grlmektedir. III. Selimle bu tarikata kar oluan
sempatizanlk, II. Mahmud dneminde siyasetle desteklenmi ve Tanzimat dneminde de
gzde bir hal almtr. Buna ilveten II. Mahmud tarafndan dlanan ve negatif anlamda
kontrol altnda tutulan Bektailik, Sultan Abdlmecid dneminde tekrar bamsz klnsa da;
tekke msiksinin nemli bir tr olan Bektai msiksi, Bektai tekkelerinin bir dnem
kapatlmasndan dolay verimliliini ve eski ilevselliini kaybetmitir.
Trk msiksi tarihinde ilk olarak Tanzimat dnemi itibariyle dmeye balayan klsik
Trk msiksinin rabet, sanatsallk, himaye edilme vb. gibi ilevselliinde yer edinen
MZK VE KLTREL DOKU
zgr Sadk Karata

392

kavramlar, hemen her ynetim tarafndan neredeyse hep gz ard edilmitir. Bu dnemden
itibaren hibir zaman eski dnemlerdeki itibarna kavuamayan Klsik Trk Msiksi, her
geen srede klsiinden uzaklam ve Tanzimat Dneminden itibaren tercih noktasnda
skntya den Dvan Edebiyatyla neredeyse ayn kaderi paylamtr.

Referanslar
Balkhane Nazr Ali Rza Bey. tarihsiz. Bir Zamanlar stanbul. Yayn yeri yok: Tercman 1001
Temel Eser.
Behar, Cem. 1987. Klasik Trk Muskisi zerine Denemeler. stanbul: Balam Yaynlar.
Engelhardt. 1999. Tanzimat ve Trkiye. ev. Ali Read. stanbul: Kakns Yaynlar.
Eren, Ahmet Cevat. 2007. Tanzmt Ferman ve Dnemi. stanbul: Derin Yaynlar.
Ergun, Sadettin Nzhet. 1943. Trk Musikisi Antolojisi 2. Cilt. stanbul: Rza Kokun
Matbaas.
Erylmaz, Bilal. 2010. Tanzimat ve Ynetimde Modernleme. stanbul: aret Yaynlar.
Eyice, Semavi. 1992. Batllama. Trk Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi. V, 171-181.
stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Vakf Yaynlar letmesi.
Fndkolu, Ziyaeddin Fahri. 1940. Tanzimatta timai Hayat. stanbul: Maarif Matbaas.
Hammer, Joseph Von. 1992. Byk Osmanl Tarihi. c.9. ev. B. Stk Baykal. stanbul: dal
Neriyat.
Hzlan, Doan. 2011. Trkiyedeki Sosyal Deiimlerin Sembol Olarak Edebiyatta
stanbul. ehir ve Kltr: stanbul, Ed. Ahmet Emre Bilgili: 254-289. stanbul: Profil
Yaynclk.
Kara, Mustafa. 1985. Tanzimattan Cumhuriyete Tasavvuf ve Tarikatlar. Tanzimattan
Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi. IV, 982-983. stanbul: letiim Yaynlar.
Karal, Enver Ziya. 2011. Osmanl Tarihi V. Cilt. Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi.
Kutluer, lhan. 1992. Batllama. Trk Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi. V, 152-158.
MZK VE KLTREL DOKU
zgr Sadk Karata

393

Kk, Cevdet. 1988a. Abdlaziz. Trk Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi. I, 179-185.
Kk, Cevdet. 1988b. Abdlmecid. Trk Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi. I, 259-262.
Okay, Cneyd. 1988. Osmanl ocuk Hayatnda Yenilemeler 1850-1900. stanbul: Krkambar
Yaynlar.
Okay, Orhan. 1992. Batllama. Trk Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi. V, 167-171.
Ortayl, lber. 2006. Son mparatorluk Osmanl. stanbul: Tima Yaynlar.
Ortayl, lber. 2008. Gelenekten Gelecee. stanbul: Tima Yaynlar.
Ortayl, lber. 2011. mparatorluun En Uzun Yzyl. stanbul: Tima Yaynlar.
zalp, M. Nazmi. 2000. Trk Msiksi Tarihi I. stanbul: Mill Eitim Bakanl Yaynlar.
Quataert, Donald. 2004. 19. Yzyla Genel Bak Islahatlar Devri 1812-1914. Osmanl
mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi cilt 2 1600-1914. Ed. Halil nalck, Donald
Quataert: 885-900. ev. Sphan And. stanbul: Eren Yaynclk.
Sanal, Haydar. 1992. Batllama Trk Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi. stanbul: Trkiye
Diyanet Vakf Vakf Yaynlar letmesi. 182-186.
Toksz, Meltem. 2012. Reform ve Ynetim: Devletten Topluma, Merkezden Blgeye
Osmanl Modernlemesi. Tanzimat Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu. Ed. Halil nalck,
Mehmet Seyitdanlolu: 211-226. stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar.

MZK VE KLTREL DOKU
zlem mr A. Hande Orhan

394

TRKYEDE 2000 SONRASI KONSER REPERTUARLARINDA YER ALAN
TRK YAPITLARI

zlem mr
1

omrozlem@hotmail.com

A.Hande Orhan
2

ohande@yahoo.com

Abstracts
Turkish Works of Art in Concert Repertories after the Year 2000 in Turkey
Starting from the first years of the republic, a national polyphonic music started to be created. Therefore many programs
were applied for educating polyphonic Turkish music composers. However, after the first enthusiasm of the republic, the
pieces of art of these composers started to be seen less in concert programs within time. Such that, Istanbul Philharmonic
Organization arranged a Turkish Music Festival in February 16
th
1950. However, as understood from the critics we can
say that this activity could not obtain its goal.
This study, which aims to determine whether this problem is still valid today or not, evaluates the period after the
year 2000 in Turkey, However it needs to be mentioned that a problem surfaced during the study carried it to a different
aspect. The fact that it was not possible to reach the symphonic concert programs of most of our music institutions proved
that there is a defect in forming archive. The problems that will be caused by this defect in cultural memory within time is
already a problem in means of limiting the studies to be made in this field. This point is also emphasized in the study.

1
Yrd.Do.Dr.; Ankara niversitesi Devlet Konservatuvar
2
r.Gr.Dr.; Ankara niversitesi Devlet Konservatuvar
MZK VE KLTREL DOKU

395

Giri
Cumhuriyet dneminin ulus-devlet yaratma ve adalama ideallerinin en nemli yerletirici
unsurlarndan birinin oksesli mzik olarak grld bilinmektedir. Dorudan Atatrkn
direktifleriyle adalamann en nemli lt olarak anlamlandrlr oksesli mzik. Ulusal nitelikli bir
oksesli mzik yaratma ve halka benimsetme yolunda pek ok alma yaplr. Bu dorultuda Musiki
nklb bal altnda sistematize edilerek yrrle sokulan bir dizi programla, oksesli mziin
toplumda hedeflenen yere gelmesi ya da bir baka anlatmla, toplumun, oksesli mziin etkisiyle
hedeflenen yere gelmesi salanmaya allr.
Bu admlarn en nemlilerinden biri de Trkiyenin oksesli mzik yaamn yaratacak kadrolarn
yaama geirilmesidir. Bu noktadan hareketle, zellikle ilk kuak mzisyenlerin eitimine ve bu
eitimlerinin ardndan edindikleri deerleri yaam pratiine aktarma konusunda kendilerine destek
verilmeye balanr. Aldklar destekle, zellikle ulusal bir oksesli mzik yaratma ortak paydasnda
buluan besteciler hzla yapt vermeye balarlar. Bu yaptlarn halkla bulumas noktasnda ise devlet
ncelikle kurumsal olarak yaamsal bir grev stlenir.
Ancak 1950li yllara doru Musiki nklb yla zlenen ve hedeflenen yere henz gelinememi
olduu yolunda yorumlar yaplmaya balanr. Bu yorumlar 1950 sonras younlar. Eletirilerden bir
ksm yaptlara yeterince seslendirilme olana tannmad ynndedir. rnein Necil Kazm Akses,
1950lere dek ulusal bir oksesli mzik okulu kurma konusunda gelinen noktay 1950 ylnda Filarmoni
Dergisinde yazd bir yazda deerlendirir (Akses 1950). Uluslararas deere sahip bir mzii
yaratmann yolunun ulusallktan getiini belirten sanat, bu tr yaptlarn Trkiyede gerektiince
verildiini belirtir ve sorunun bu yaptlarn her yerde sk sk icra edilmek olanana sahip
olmamalarnda yatt saptamasnda bulunur.
Trk bestecilerinin yaptlarnn yeterince seslendirilmiyor olduu dncesi yalnzca Aksese ait
deildir. Bu dnceyle dzenlenen baz etkinliklere zellikle 1950li yllarda rastlanr. rnein stanbul
Filarmoni Dernei tarafndan 16 ubat 1950 tarihinde dzenlenen 'Modern Trk Musikisi Festivali'
bunlar arasndadr. Ancak festival zellikle izleyici says asndan beklenen sonucu vermez. Fikri
iekolu da Filarmoni Dergisinde etkinlie yeterince nem verilmediinden yaknr (iekolu 1950).
Yurt dnda da seslendirilmi ve ilgi grm festival yaptlarnn stanbulda bo bir salona alnmas,
yurt dndan gelen tm sanatlar dolu salonlarda arlayan stanbullu mzikseverlerin kendi
lkelerinin sanatlarna ilgisizlikleri, yazarn yerdii noktalardr.
MZK VE KLTREL DOKU

396

Yine 1950li yllarda dzenlenen bir festival iin Aksesle benzer kayglarla yola klr: Ankara
Mzik Festivali. Etkinlik, 'niversiteliler Mzik Dernei' tarafndan dzenlenir ki mzik yazar ner
Birkan bu dernein, Ankara niversitesinin eitli fakltelerinde okuyan renciler tarafndan
kurulduunu belirtir (Anonim, 1958; Anonim, 1959; Birkan, 1989). lki 1957 ylnda olmak zere yl
st ste dzenlenen bu festival, ayn zamanda Trkiyenin ilk mzik festivallerinden olma zeliini de
tar. 12-27 Ocak 1957 tarihleri arasnda dzenlenen Birinci Ankara Mzik Festivalinin brornde
etkinliin amac dernek tarafndan u ekilde belirtilir:
"1948-1950 yllar arasnda yaplan Trk-ngiliz Mzik Festivalleri
3
saylmazsa, mzik tarihimizde
Trk bestecilerin eserlerinin alnd toplu bir mzik olayna rastlanmaz. ou zaman Trk
mzikseverleri, kendi bestecilerinin yeni eserlerini yabanc lkeler tandktan sonra dinleyebilmektedir.
Bu festival, zellikle Trk bestecilerin eserlerini topluca sunabilmek iin dzenlenmitir. Programlarda
on be Trk eseri yer almtr. Gelecek festivallerde bu saynn daha da artaca umulabilir." (Ynetken
1950: 13-14; Emirolu 1949: 8-10; Birkan 1989: 28,37)
Gerekten de baarl bir biimde yl dzenlenir festival. Ancak burada zerinde durulmas
gereken bir nokta dikkati eker. Bu nokta; ou zaman Trk mzikseverleri kendi bestecilerinin yeni
eserlerini yabanc lkeler tandktan sonra dinleyebilmektedir. ifadesidir. Bu durum zellikle
Cumhuriyetin ilk ve ikinci kuak bestecilerinin olgunluk dnemlerinde kendilerini yurt dnda gsterme
abalarnn sonucu gibi grlebilir.
Dernein yazsnda dikkati eken bir dier unsur ise genlerin festivali dzenlemekteki hareket
noktasdr: Trk bestecilerinin yaptlarnn yeterince seslendirilmiyor oluu. Kurumlarn bu alandaki
eksiklik ya da yetersizliklerinin bu tr bireysel insiyatiflerle giderilme abalarndan biridir bu etkinlik.
1950li yllardan 2000lere uzanan srete, zellikle Musiki nklb konusunda yaplan tartma
ve zmlemelerde, inklbn hedefine ulamad ve oksesli mziin halk tarafndan yeterince
benimsenmedii yargs verilirken, Trk bestecilerinin yaptlarnn yeterince seslendirilmemesi de bu
durumun nedenlerinden bir olarak grlr. te bu alma teknik olanaklar 2000 sonrasn elverdii iin,
2000 sonrasnda Trk bestecilerinin yaptlarnn ne lde konser programlarnda yer ald zerine bir
veri yaratma amacn tamaktadr.

3
Trk-ngiliz Mzik ve Tiyatro Festivalleri, 1948-1950 yllar arasnda Ankarada Nisan aynda yaplr. ngiliz Kltr Heyeti
ve Milli Eitim Bakanlnn ortak almasyla dzenlenen festivaller, sanatlarn araclyla karlkl olarak mzik
kltrlerinin tannmasna yardmc olur. Festivallere katlan ngiliz sanatlar arasnda Frederick Riddle, George Weldon
saylabilir.
MZK VE KLTREL DOKU

397

Aratrmada ayrca, senfonik orkestralarn ariv oluturma konusunda sknt yaadklar tespit
edilmi ve almada bu noktaya da vurgu yaplmtr.
Aratrma, konusunda yaplm en kapsaml alma olmas nedeniyle de nem tamaktadr.

Literatr
Aratrma iin gerekletirilen literatr taramasnda Trk bestecilerine ilikin nemli almalara
rastlanmtr. Cumhuriyet Dnemi ok Sesli Trk Mzii Bestecileri Eser Szl (Oru, 1992), ada Trk
Mziinin ve Bestecisinin Durumu (Douduyal, 2002) Trk Bestecileri Eser Katalou -ada Trk Mzii
Bestecilerinin Yaptlarndan Oluturulmu Eser Listesi (Antep, 2006), 1904-2004 Yllar Arasnda ada Trk
Bestecilerinin Biyografik zellikleri ve Eitim Sreleri (Ece, 2006), oksesli Trk Mzii Bestecileri ile lgili
Lisansst Tez ve Yaynlar Antolojisi (Ece, 2007), balkl bu almalar, bestecilere ilikin bilgilerin
derlendii kapsaml almalar olarak dikkat ekmektedir.
Aratrma iin gerekletirilen detayl tarama sonucunda, konuyla dorudan ilgili olarak iki
alma bulunmutur. Bunlardan ilki, Nur Ayday tarafndan hazrlanm 2008 tarihli yksek lisans tezidir
(Ayday, 2008). Trkiyenin Byk ehrindeki T.C Kltr Bakanl Senfonik Orkestralar Tarafndan En ok
Seslendirilen Trk Eserleri balkl bu tezde, Cumhurbakanl Senfoni Orkestras, stanbul Devlet
Senfoni Orkestras ve zmir Devlet Senfoni Orkestrasnn 2002-2003 ile 2006-2007 yllarndaki konser
programlarnda en ok yer alan Trk bestecileri ve eserleri belirlenmitir. kinci alma ise, Eren
Ergln 2012 ylnda Hacettepe niversitesi Ankara Devlet Konservatuvar Mzikoloji Blm Lisans
Bitirme Projesi olarak hazrlad almadr. Ergl (2012), Hacettepe Senfoni Orkestras Konser Brorlerinin
ncelenmesi balkl projesinde ad geen orkestrann 2002-2010 yllar arasndaki konser brorlerini
incelemi, seslendirilen eserler, seslendirilme saylar gibi detaylar hakknda bilgiler sunmutur. Bu
alma her ne kadar, Trk bestecilerine ynelik bir alma olmasa da, senfonik orkestra programlarn
inceleyen bir aratrma olmas nedeniyle konuyla ilgili grlmtr.
Gerekletirilen literatr taramas sonucunda, ilk kez bu aratrma ile, 2000den gnmze
senfonik orkestralarn konser programlarnda Trk bestecilerinin yaptlarna ne lde yer verdikleri
konusunda bir veri oluturulaca ortaya kmtr.

MZK VE KLTREL DOKU

398

Yntem
Aratrmann Modeli
Yaplan aratrma, tarama modelinde yaplm betimsel bir aratrmadr. alma ile 2000-2012 yllar
arasndaki on iki yllk srete, Trkiyedeki senfonik orkestralarn Trk bestecilerinin eserlerine ne
lde yer verdikleri saptanmaya allmtr.

Verilerin Toplanmas
Verilerin toplanmas srecinde, ncelikle, Trkiyede etkin ve dzenli olarak konser faaliyetlerini
srdren senfonik orkestralar belirlenmi ve bu orkestralarla birebir temasa geilerek, 2000-2012 yllar
arasndaki konser programlar temin edilmeye allmtr. Tespit edilen 13 orkestradan 9unun yllk
konser programlarna ulalmtr. Bu aamada, yalnzca orkestrann 2000 ylndan bugne tm
program arivini eksiksiz olarak koruduu, dikkat ekmitir. Dier orkestralarda ise, eitli nedenlerle
baz yllarn programlarnn ya hazrlanamad ya da arivlenmedii iin kaybolduu ynnde bilgiler
edinilmitir.
Ulalan veriler tek tek incelenerek, konser sezonlarnda ka konserde Trk eserinin alnd
saptanarak tablolatrlmtr. Tabloda, orkestralarn, periyodik konserler dnda, Trk eserlerine yer
verdikleri konserler, zel konser ( bayramlar, yeni yl, bestecilerin doum/lm gnleri,vb) ibaresi
ile ifade edilmitir.
Verilerin dkm srasnda, orkestralarn, programda deiiklik yapm olabilecekleri
dnlm, ancak bu durumun takibinin mmkn olmamas nedeniyle, bu ihtimal sayltlar arasnda
yer almamtr.

Bulgular ve Yorumlar
Bu blmde, konser programlarna ulalabilen senfonik orkestralarn, hangi konser sezonunda ka
Trk eseri seslendirdiklerine ilikin bulgulara yer verilmitir.

MZK VE KLTREL DOKU

399

Orkestra Yllar Konser Says

Antalya Devlet Senfoni
Orkestras

2000-2001 Ulalamad
2001-2002 10 (5i zel konser)
2002-2003 5 (4 zel konser)
2003-2004 10 (6s zel konser)
2004-2005 7 (2si zel konser)
2005-2006 7 (4 zel konser)
2006-2007 12 (7si zel konser)
2007-2008 4 (hepsi zel konser)
2008-2009 7 (3 zel konser)
2009-2010 8 (4 zel konser)
2010-2011 5 (3 zel konser)
2011-2012 2
Tablo 1: Antalya Devlet Senfoni Orkestras


Bilkent Senfoni Orkestras
2000-2001 Ulalamad
2001-2002 5
2002-2003 2
2003-2004 9 (5i zel konser)
2004-2005 7 (5i zel konser)
2005-2006 10 (8i zel konser)
MZK VE KLTREL DOKU

400

2006-2007 8 (4 zel konser)
2007-2008 7 (5i zel konser)
2008-2009 8 (4 zel konser)
2009-2010 5 (4 zel konser)
2010-2011 8 (6s zel konser)
2011-2012 6 (3 zel konser)
Tablo 2: Bilkent Senfoni Orkestras


Borusan stanbul Filarmoni
Orkestras

2000-2001 Ulalamad
2001-2002 4 (1i zel konser)
2002-2003 Ulalamad
2003-2004 4 (2si zel konser)
2004-2005 Ulalamad
2005-2006 Ulalamad
2006-2007 5 (4 zel konser)
2007-2008 1
2008-2009 Ulalamad
2009-2010 1
2010-2011 3
2011-2012 3
Tablo 3: Borusan stanbul Filarmoni Orkestras

MZK VE KLTREL DOKU

401


Bursa Blge Devlet Senfoni
Orkestras

2000-2001 8 (1i zel konser)
2001-2002 6 (1i zel konser)
2002-2003 4 (1i zel konser)
2003-2004 7 (2si zel konser)
2004-2005 11 (5i zel konser)
2005-2006 7 (3 zel konser)
2006-2007 11 (8i zel konser)
2007-2008 7 (5i zel konser)
2008-2009 19 (13 zel konser)
2009-2010 7 (6s zel konser)
2010-2011 8 (6s zel konser)
2011-2012 8 (3 zel konser)
Tablo 4: Bursa Blge Devlet Senfoni Orkestras


Cumhurbakanl Senfoni
Orkestras

2000-2001 Ulalamad
2001-2002 10 (5i zel konser)
2002-2003 3 (1i zel konser)
2003-2004 3
2004-2005 6 (3 zel konser)
2005-2006 6 (4 zel konser)
2006-2007 Ulalamad
MZK VE KLTREL DOKU

402

2007-2008 Ulalamad
2008-2009 7 (3 zel konser)
2009-2010 5 (2si zel konser)
2010-2011 7 (2si zel konser)
2011-2012 9 (3 zel konser)
Tablo 5: Cumhurbakanl Senfoni Orkestras


stanbul Devlet Senfoni
Orkestras
2000-2001 6
2001-2002 2
2002-2003 2
2003-2004 3
2004-2005 8
2005-2006 3
2006-2007 6
2007-2008 8
2008-2009 4
2009-2010 10
2010-2011 Ulalamad
2011-2012 3
Tablo 6: stanbul Devlet Senfoni Orkestras

MZK VE KLTREL DOKU

403


Eskiehir Bykehir
Belediyesi Senfoni Orkestras

2000-2001 Orkestra henz kurulmam
2001-2002 1
2002-2003 3
2003-2004 4
2004-2005 6 (3 zel konser)
2005-2006 6 (4 zel konser)
2006-2007 8 (7si zel konser)
2007-2008 10 (7si zel konser)
2008-2009 9 (2si zel konser)
2009-2010 9 (1i zel konser)
2010-2011 7
2011-2012 4 (1i zel konser)
Tablo 7: Eskiehir Bykehir Belediyesi Senfoni Orkestras


Hacettepe Akademik Senfoni
2000-2001 Ulalamad
2001-2002 Ulalamad
2002-2003 Ulalamad
2003-2004 2 (1i zel konser)
2004-2005 5 (3 zel konser)
2005-2006 4 (1i zel konser)
MZK VE KLTREL DOKU

404

Orkestras
2006-2007 9 (1i zel konser)
2007-2008 3 (hepsi zel konser)
2008-2009 1
2009-2010 3 (1i zel konser)
2010-2011 1 (zel konser)
2011-2012 Program ierii belirtilmemi
Tablo 8: Hacettepe Akademik Senfoni Orkestras


zmir Devlet Senfoni
Orkestras
2000-2001 7 (6s zel konser)
2001-2002 10 (3 zel konser)
2002-2003 12 (8i zel konser)
2003-2004 10 (4 zel konser)
2004-2005 11 (8i zel konser)
2005-2006 10 (4 zel konser)
2006-2007 17 (12si zel konser)
2007-2008 15 (9u zel konser)
2008-2009 7 (2si zel konser)
2009-2010 6 (4 zel konser)
2010-2011 8 (5i zel konser)
2011-2012 6 (3 zel konser)
Tablo 9: zmir Devlet Senfoni Orkestras

MZK VE KLTREL DOKU

405

Sonu ve neriler
2000 sonrasnda Trk bestecilerinin yaptlarnn senfonik orkestralarn konser programlarnda hangi
lde yer ald zerine bir veri yaratma amacyla gerekletirilen almada elde edilen sonular u
ekilde zetlenebilir:
1. Orkestra programlarnda Trk yaptlarnn genellikle zel konserlerde yer ald dikkat
ekmektedir. Periyodik konserlerde ise, orkestradan orkestraya deimekle birlikte, Trk bestecilerinin
eserlerine fazla yer verilmedii grlmtr. Bu durum, Trk bestecilerinin yaptlarnn izleyici/dinleyici
tarafndan ok rabet grmedii ve dolaysyla periyodik konserlerin dolu gemesi kaygs gdld,
programlarn da buna gre dzenlenmi olabilecei dncesini akla getirmektedir.
2. Orkestralarn, Trk yaptlarn seslendirme saylarna bakldnda, yllar arasnda belli bir
tutarllk olmad ve belli bir orann izlenmemi olduu rahatlkla grlebilir. Burada ama, orkestralar
eletirmek olmamakla birlikte, tespit edilen sonu, bu konuda orkestralarn izledikleri belirli bir politika
olmadn da ortaya koymaktadr.
3. Elde edilen bulgular, senfonik orkestralarn ariv konusunda bir sknt yaadn
gstermektedir. Bu gerekten hareketle, almada, arivleme konusuna ilikin bir kararn olup
olmadna dair ayr bir aratrma da yaplmtr. Aratrma sonucunda, Cumhurbakanl Senfoni
Orkestrasnn ynetmeliinde 20.Maddenin b bendinde Ynetim Kurulunun grevleri arasnda b)
Kitaplk (Nota ve kitap), diskotek, ariv, band ve plak alma, bask ileri; nin yer ald saptanmtr.
Ancak, ou orkestrann yllk programlarnn dzenli olarak hazrlanmad, saklanmad ya da
kaybolduuna dair edinilen bilgiler, bu konuda yeterli zenin gsterilemedii sonucunu dourmaktadr.
Aratrmada elde edilen sonular kapsamnda belirlenen neriler unlardr:
1. oksesli mziin Trkiyede gelimesine ynelik almalar balamnda, Trk bestecilerin
yaptlarna, belli bir sistem dahilinde yer verilmesinin gerektii dnlmektedir. Eser seiminin,
orkestralarn ynetici kadrosuna braklmadan, orkestralar st bir politika izlenerek gerekletirilmesi,
bu durumu mmkn hale getirebilir.
MZK VE KLTREL DOKU

406

2. Orkestralarn hangi Trk bestecilerine daha az / daha fazla yer verdikleri belirlenerek, eser
saysnn ve eitliliinin arttrlmas amacna ynelik, bu aratrmann devam niteliinde yeni bir
aratrma gerekletirilebilir.
3. Aratrmann temelini oluturan verilerin (orkestralarn yllk programlar) tamamna
ulaamama neticesinde ifade edilebilecek en nemli ey, kltrel bellein bir paras olan bu arivlerin
tutulmas ve deerlendirilmesi gerekliliinin gz ard edilmemesidir. Bu gereklilik, orkestralarn,
bnyelerinde, konuya ilikin destek alabilecekleri bir mzikolog kadrosuna yer vermelerinin salkl
olabilecei dncesini akla getirmektedir.

Referanslar
Akses, Necil Kazm. Eyll 1950. Musikimize Dair Baz Dnceler Filarmoni. (22): 4,12
Anonim. 15 ubat 1959. 15 Gnn Olaylar Varlk. (496): 2
Anonim. 15 Ocak 1958. 15 Gnn Olaylar Varlk. (470): 2
Ayday, Nur. 2008. Trkiyenin Byk ehrindeki T.C Kltr Bakanl Senfonik Orkestralar
Tarafndan En ok Seslendirilen Trk Eserleri, Yksek Lisans Tezi, Anadolu niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Eskiehir: Trkiye.
Birkan, ner. Kasm 1989. Trkiyede Dzenlenen Mzik Festivalleri zerine Tarihsel Bir Saptama:
1957-1959 Ankara Mzik Festivali ve niversiteliler Mzik Dernei Orkestra. (195): 28,37
iekolu, Fikri. Mart 1950. El aziyle ku tutulmaz Filarmoni. (16): 2,4
Emirolu, Handan. Nisan 1949. Trk-ngiliz Mzik Festivali Filarmoni. (5): 8-10
Ergl, Eren. 2012. Hacettepe Senfoni Orkestras Konser Brorlerinin ncelenmesi Lisans Bitirme
Projesi, Hacettepe niversitesi Ankara Devlet Konservatuvar Mzikoloji Blm, Ankara: Trkiye.
Ynetken, Halil Bedii. Mays 1950. nc Trk-ngiliz Mzik Festivali Mzik Grleri. (8): 13-14
http://www.bso.bilkent.edu.tr/konserler/arsiv.php
Antalya Devlet Senfoni Orkestras 2001-2012 yllar aras program kitapklar
Borusan stanbul Filarmoni Orkestras 2001-2002, 2003-2004, 2006-2008, 2009-2012 yllar aras
program kitapklar
MZK VE KLTREL DOKU

407

Bursa Blge Devlet Senfoni Orkestras 2000-2001 yllar aras program kitapklar
Cumhurbakanl Senfoni Orkestras 2001-2006, 2008-2012 yllar aras program kitapklar
Eskiehir Bykehir Belediyesi Senfoni Orkestras 2001-2012 yllar aras program kitapklar
zmir Devlet Senfoni Orkestras 2000-2012 yllar aras program kitapklar

MZK VE KLTREL DOKU
Rauf Kerimov

408

HNT ALGILARININ SINIFLANDIRMALARI ZERNE BR
ARATIRMA

Rauf Kerimov
1

rkerimov2010@gmail.com

Abstract
A Process of a Classification of Indian Musical Instruments
There are musical instruments with common characteristics in different cultures. Even if they have the slight differences
between each other in size, volume of sounds production, materials, playing techniques, sound ranges, there are common
terminology for these musical instruments. This terminology has an important place in the development of the intercultural
understanding and the global discourse.
The subject of the classification of musical instruments is one of the most important issues in the discipline of
organology. The existence of many different musical instruments and cultures and even different views of scientists caused
the presence of the difference of the dissimilar musical instruments classifications. Some cultures classify the musical
instruments according to the materials, which those made of, while others classify instruments according to the technique of
producing the sound. There are some cultures, which still maintain this tradition, using the classification schemes of their
own musical instruments. Its known, that the first studies on the classification of musical instruments were made in
Egypt, India, Iran and China BC. Particularly, the earliest forms of musical instrument classification were seen in China
and India.
This study is a part of my doctoral dissertation " Classification Systems of Instruments and Proposal a Model "
which will be completed this year. The musical instruments classifications Ntyastra of Bharata Muni, which was
written between the 200 BC and 200 AD, is known to be a basic for the commonly used today Hornbostel and Sachs
musical instruments classification systems. The one of the main problems for the research on this subject is the lack of the
translation of this work to Turkish. For the solvation, in this research there were examined some works on music
instruments classification of Narada, aranga Deva, Komal Kothari, Lalmani Misra. Besides that, Bigamudre
Chaitanya Deva, which brought together the traditions of Western and Eastern musical instruments, using the decimal
system included the ethnic musical instruments to the musical instruments classification system, was one of those that were
mentioned in this study.

1
r. Gr. Dr.; T.C. Erciyes niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Mzik Blm
MZK VE KLTREL DOKU
Rauf Kerimov

409

Her toplumda hem birbirlerinden farkl unsurlarn, hem de birbirlerine benzer unsurlarn olmas gibi
birbirinden farkl ve/veya birbirine benzer, ortak karakterli alglarn olmas ve bunlar iin kullanlan
terminolojilerde de ortaklklarn ve/veya farkllklarn olmas ok doaldr. Her toplumun alglar
adlandrmas ve snflandrmasna rehberlik eden kendi kltrel mantklar vardr. Kltrel farkllklarn
ve bilim insanlarnn birbirlerinden farkl bak alarnn olmas birbirine benzemeyen birok alg
snflandrmasnn varlnn sebeplerindendir.
Bu aratrma Erciyes niversitesi Gzel Sanatlar Enstits Mzik Bilimleri Anabilim Dal
Doktora Programnda 2012 ylnda tamamlanan alglarn Snflandrma Sistemleri ve Bir Model
nerisi isimli tezin bir parasdr. ngilizce, Rusa, Azerice ve Franszca kaynaklardan evrilerek
Trkeye kazandrdmz eitli alg snflandrma sistemlerinin ayrntl olarak ele alnd bu tez
almasnda bir algnn mzikal ilevlerinin daha net tantlmas asndan farkl bir snflandrma
modeli de nerildi. Sunulan modelde alglarn teknik ve yapsal zelliklerinin yan sra nemli bir
akustik snflandrma kriteri olan sesi elde etme yollar; sistematik ve taksonomi gereksiniminden
bahsedildi. blmden oluan doktora tezinin birinci blmnde ele alnan baz eski uygarlklardaki
alg snflandrmalarndan Hindistanda yaplanlar bu aratrmann konusunu oluturur.
lk alglarn sadece tahminler yrtlerek muhtemelen vurma olduklar dnlr. Paleolitik ve
neolitik alarda insanlarn deiik sesler karmak iin ta, kemik ve aatan yapt ddkler,
ngraklar ve davullar kullandklarn yazan Grubere (1941: 140) gre, ilk insanlar eitli yksekliklerde
mzikal sesler kartp melodiler sylerken ayaklarn yere ve ellerini birbirine vurarak ritimle elik
ederek vurma alglarn en ilkelini yaratr (1941: 138). lk zamanlarda kabilelerde dman geliini haber
verdikleri deiik aletlerin ve avlanma iin kullanlan ok ve yayn evrimlemesi ile ortaya kan alglarn
tarihi M 5000 yllarna kadar gider. Aslnda, alglarn keif ve icad insan evrimiyle neredeyse paralel
yrr. Arkeoloji kazlar yaklak krk bin yl nce yapld dnlen ve ekilleri bozulmadan kalan ilk
olarak vurma, daha sonra fleme, telli ve sonra da yayl alglarn yaplm olduunu gsterir ekildedir.
lk fleme alglarn hayvan boynuzunu, ii bo bir kemii ya da oyulmu bir kam fleyerek ses elde
edilmesiyle; ilk telli alglarn da avlamak amacyla yaplan yay ve okun gerilip brakldktan sonra yay
kiriinin belli bir ykseklikte ses karmas ile ortaya kt tahmin edilir (Gruber 1941: 140).

MZK VE KLTREL DOKU
Rauf Kerimov

410

Uygarlklarn bymesiyle dnyann farkl blgelerinde oluturulan pek ok alg etrafa yaylr.
Kumara gre her bir algnn ilgin bulu ve gelime tarihesi olup insanlk tarihi gibi alglar da evrim
sreci geirir. Eski grnt ve yaplar yeni bulular sayesinde deien (Kumar 2003: 1516) alglarn
ekilleri, biimi ve dzenleri deitirilir. alglarn boyutlarnda, ses retim bileenlerinde,
malzemelerinde, alma tekniklerinde, ses aralklarnda farklar olabilir; ancak teknolojileri ve ses
zelliklerini yneten genel ilkeleri ayndr (Nzewi and Nzewi 2007: 79). alglarn yapmn, ekillerini,
tarihini, evrimini, kkenini, akustik analizini, aln tekniklerini inceleyen bir bilim dal olan organoloji
(alg bilimi); alglar yapsal, tnsal, teknik adan inceler. Bugn kullanlmakta olan alglarn yan sra
zamanla kaybolan alglar ve birbirleriyle olan balantlaryla ilgili olan alg bilimi disiplini iin alglarn
snflandrlmas da nemli konulardan biridir.
Snflandrma kavramndan anlalan alglar ortak teknolojik zellikleri ve zel sesleni
niteliklerine gre gruplamaktr. Baz alglar yapld malzemeye gre, bazlar ise alglardan ses elde
etme tekniklerine gre snflandrlr. M 2. yzyl kadar eski tarihlerde balad dnlen alglarn
snflandrlmas konusunda yaplan ilk almalarn Msr, Hindistan, ran ve inde olduu bilinir
(Yeremeyev 2006: 54). Bilinen en eski in snflandrmasnda alglar yapld malzemeye gre (ta,
aa, ipek, metal, kil, kabak, deri, bambu) kategorize edilirken Hint snflandrmasnda alglar telli,
fleme, davullar, aa ve metal vurma alglar eklinde gruplara ayrlr.
Dou dnyasnn dier snflandrmalarna gre daha mantksal grnen Hint alg
snflandrmas sonralar zerinde yaplan baz deiikliklerle Orta a dneminden gnmze kadar
gelir. Gnmzde alg biliminde yaygn olarak kullanlan Hornbostel ve Sachs alg snflandrma
sisteminin temelini oluturan Hint alglarnn snflandrmalarnn ele alnd Ntyastra gibi Hint
alglarnn snflandrmas zeride alm kimi bilim insanlarndan da bahsedilecek olan bu makalede,
bunun yannda etnik alglarn da dahil edildii Bat ve Dou alg snflandrma geleneklerini bir araya
getirerek ondalk sistemi kullanan Bigamudre Chaitanya Deva da bu aratrmada bahsedilecek
kiilerdendir.

Ntyastra
Zengin mzik medeniyeti ve eitli alglara sahip Hint alg snflandrlmas deiik yntemlere ve
parametrelere dayal uzun bir gemie sahiptir. Hindularn sanat ve alglarla ilgili ilk temel mzik
kuramlarn ieren yazl kitap Ntyastra (harfiyen tiyatro sanat hakknda bilim) eseridir. Bu kitabn
MZK VE KLTREL DOKU
Rauf Kerimov

411

eski Hint mzik ve sanat bilgini Bharata Muni tarafndan M 2. yy. ile MS 2.yy arasnda yazld tahmin
ediliyor (Banham 1995: 517). Drama, dans ve mziin badalatrld Ntyastrann mzikle ilgili
blmnde, bilge Muni dnyann en eski alg snflandrmalarndan saylan Hint snflandrmasn
anlatr.
I. diyagramdan grld gibi alglar hakknda farkl kavramsal bak asna sahip be yntemli
bu snflandrma ilk bakta ok ilgin ve karmaktr. Birinci yntemde insan vcudunun (gtra vin)
birincil mzikal ses kayna olduu belirtilerek (Arnold 2000: 319) insan sesi dnda olan btn alglar
ikinci sraya alnr. Genelde insan sesinin bir alg olarak nitelendirilmesi mzik tarihinde sk rastlanan
bir durumdur. Hatta bununla ilgili ngiliz mzikolog Robert Donington (Donington 1982: 166) insan
sesini bir boaz algs olarak adlandrr. Aslnda, rezonatr grevi yapan az boluundaki ses telleri
fleme alglarn titreen dilciklerine benzetilirse, boaz ift dilcikli bir aerophone alg olarak
snflandrmak mmkndr. Ses oluumu prensiplerine dayanan ikinci yntem, ses elde ediliindeki
gerekli titreimin gerilmi bir telde, gerginletirilmi bir zarda, sert bir malzemede veya bir boru
ierisindeki havada mevcut olduuna iaret eder. alglar mzikal fonksiyonlarna gre snflandran
nc yntem iki altblmden oluur; ilk altblm mziin esas spesifik elementleri olan melodi,
ritim ve tempo, ikinci altblm ise sese elik, dansa elik, hem mzik hem dansa elik ve solo gibi
algsal nitelikler ierir. Drdnc yntemde alglar Sanskrit dramnn yksek, orta ve normal temel
karakter tiplerine gre kategorize edilmitir. Beinci yntemde alglar basit ya da karmak yapsal
zelliklerine gre byk ve kk alg kategorilerine ayrlr. Genel performansna gre karmak
biim ve yapya sahip alglar byk, sade yapl basit alglar ise kk snfa ait edilir (Arnold 2000:
321).

MZK VE KLTREL DOKU
Rauf Kerimov

412

ekil 1: Ntyastra eserinde alg snflandrmas iin verilen be yntem (Arnold Alison, South Asia:
The Indian Subcontinent, 2000, 1. Blm, Garland Pub, s.319)

II. diyagramda aklamas verilen alglarn temel akustik zelliklerine gre snflandrld drt
kategorili ikinci yntem Hint mziinde daha yaygn kullanlmaktadr. Birinci tata vdya kategorisi, telli
alglar temsil eder. Gerilmi olarak evrilen tata kelimesi, bu alglarda tellerin bir av yaynda olduu
gibi bir noktadan dierine doru ekildii anlamndadr. kinci avanaddha vdya kategorisine davullar dahil
edilmitir. Avanaddha, kelimesi tam olarak rtlm, kaplanm gibi tercme edilir. nc ghana vdya
kategorisinde kendi tnlar alglar yer almaktadr. Hinte kat, salam anlamna gelen ghana
kategorisine metal, aa, ta ya da kil gibi sert malzemelerden yaplm an, zil, ngrak vb idiophone
alglar dhil edilir. Drdnc suira vdya kategorisi fleme alglar ierir. Suira sz oyuk veya kanal
manasndadr (Kartomi 1990: 58). Daha sonralar yayl alglar bu snflandrmaya vitat vdya kategorisi
olarak eklenir. Dier taraftan gerilmi, kaplanm, kat, oyuk gibi anlamlar cisimlerin daha ok
fiziksel halini tanmlad iin aln tekniine gre snflandrma daha yaygn kullanlmaya balar:

MZK VE KLTREL DOKU
Rauf Kerimov

413

ekil 2: aln yntemine gre snflandrma

Nrada
Zaman iinde Ntyastra snflandrmasna alternatif daha bir ka alg snflandrmas ortaya kar.
1.yzylda mzik bilgini Nrada carma (deri), tantrika (telli) ve ghana (kat) gruplarndan oluan
kategorili, 6. yzylda ise mzik kuramcs Kohala uira, ghana, carma baddha (deriyle rtlm) ve tantri
(tel) gruplarn ieren drt kategorili snflandrma sunar. 10.12. yzyllar arasnda Nrada adl bir dier
mzik bilimcisinin Sangitamakaranda eserindeki gelitirilmi be kategorili Hint snflandrmas daha
dikkat ekicidir. Eserinde Ntyastra geleneklerini srdren Nrada, sangita (sanat) blmne gita (ses
mzii), vadita (algsal mzik) ve nrtya (dans) kategorilerini de ilave eder. Bylece, ses retimi prensibine
gre alglar yle snflandrlr:
1. nakha: trnakla alnanlar
2. vayu: fleme alglar
3. carma: davullar
4. loha: vurma alglar
5. arira: ses ve el rpma gibi insani alglar

Narada snflandrmasnn ilk drt kategorisi geleneksel Hint snflandrmasna benzese de
taksonomi ve blnme karakterleri farkl olup ender ses ve el rpma gibi insani alglar kategorisinin
dhil edildii ilk Hint snflandrmasdr (Kartomi 1990: 63-64).
MZK VE KLTREL DOKU
Rauf Kerimov

414

aranga Deva
13.yzyl Hint mzik tarihinin en nemli mzikoloji yaptlarndan biri de mahir mzik bilgini aranga
Devann yedi ciltlik Sangitaratnkara (Mzik Okyanusu) eseridir. Hint mzii kuramlar hakknda en
kapsaml bilgiler ieren bu eser, mzik teorisi dncesinin sekin bir ant olarak adlandrlabilir.
Geleneksel alglar hakknda geni bilgilerin topland bu eserde, mzikal fonksiyonlara dayal drt
kategorili bir snflandrma verilir:
1. sukam: solo alglar
2. gitnugam: ses mziinde elik eden alglar
3. nrittngam: dans mziinde elik eden alglar
4. dvaynugam: hem dans hem de ses mziinde elik eden alglar (Kartomi 1990: 65).

Komal Kothari
Hint mzii ve alglar mzikologlarn her zaman ilgi alanlarnda olmutur. alglarn insan kltrnn
bir rn olduu ve bu nedenle canl organizmalar gibi tmnn ve paralarnn srekli deiim
srecine tabi olduu hakknda artan dnceler, bilim adamlarnda alglarn detayl inceleme fikrini
uyandrr (Kartomi 1990: 281).
20. yzylda mzik bilimcileri nceki karmak snflandrmalardan alglar iin daha ayrntl ve
ok yntemli snflandrma sistemleri dzenlemeye balar. Yaklak yz eit Hint halk algsn
sistemletirebilen bir snflandrma 1968 ylnda Hint halkbilimcisi ve etnomzikolog Komal Kothari
tarafndan hazrlanr. O, alglar nce geleneksel Hint drtl snflandrmas slbunda (ghan vadya,
avanaddha vadya, sushir vadya ve tata vadya) kategorize ederek daha sonra ses retimi ile ilgili yeni
morfolojik ve akustik alt blmler ekler. Galpin, Sachs ve Bessaraboff gibi birok nl mzikologlarn
taksonomi fikirlerini paylaan Kothari, kendi tnlar alglar nce vurarak ve ekerek alnanlar
kategorilerine ayrarr, devamnda vurarak alnanlar sallayarak ve arparak alnanlar, ekerek alnanlar
kategorisini ise parmakla ve mzrapla alnanlar alt kategorilerine yerletirir. kategorili davullar
biimine gre kum saati ekilli, kasnakl, testi ekilli, kse ekilli ve silindirik alt kategorilerine
blmlenir. Azlk yapsna gre dudakla, borulu ve kaml ana kategorilerine ayrlan fleme alglar
MZK VE KLTREL DOKU
Rauf Kerimov

415

eitli alt kategorilere dallandrlr. Perdeli ve perdesiz telli alglar iin sadece yayla ve ekerek alnan iki
alt kategori gsterilmitir (Kartomi 1990: 71).

ekil 3: K. Kothari Snflandrmas

Lalmani Misra
alglarn geliimini d etkilerle badatrarak bir kronoloji kuran nl Hint mzisyeni Dr. Lalmani
Misra, Bharatiya Sangeet Vadya (1973) eserinde sunduu drt kategorili alg snflandrmasyla ortaya yeni
fikirler koyar. Misra, algsal sesi elde edili prensibini mul dhaca (ana gvde), kampit pradarth (titreen
cisim) ve prerak pradarth (hareket ettirici cisim) adl unsurlarla balar. Dr. Misrann yapt aratrmalar,
geleneksel Ntyastra snflandrmas beraberinde tatanadh vadya ve tarang vadya iki yeni alg
kategorisinin de ortaya kmasna yol aar. Tatavanaddha olarak tarif edilen grup, yapsnda hem
membran hem de tel olan alglardr. Tatavanaddha terimi, tata (telli) + avanaddha (kaplanm, rtlm)
szlerinin birlemesinden tremitir. Tarang vadya adl ikinci kategori ise ghana ve avanadh vadya
gruplarnn birleiminden doan, farkl boyutlarda, deiik notalar veya melodi seslendirebilen
alglardr. Tarang vadya grubundaki alglar tokmak /tokmaklar veya el/eller ile vurularak alnr
(Tewari 1974: 458). Misra, her iki yeni gruptaki alglarn tutuu, aln teknii, yaps, ekli ve biimleri
konusunda da detayl aklamalar verir.

MZK VE KLTREL DOKU
Rauf Kerimov

416

IV. L. Misra Snflandrmas

Gobind Singh Mansukhani
Tannm Hint bilim adam ve eitimci Dr. Gobind Singh Mansukhani, alglarn snflandrmas ile ilgili
nerilerini Indian Classical Music and Sikh Kirtan (1982) eserinde sunar. Mansukhani, alglar suara vad
(melodik) ve tal vad (ritmik) eklinde iki ana kategoriye ayrarak geleneksel Hint snflandrmasna
mahsus aln tekniini daha n planda tutar. nceki snflandrmalarda olduu gibi Mansukhani, tat vad
(telli alglar) kategorisini ekerek ve yayla srterek alnanlara gruplandrdktan sonra ekerek alnanlar
iin parmakla ve mzrapla alnanlar alt gruplar oluturur. Sushir vad (fleme alglar) kategorisi azla ve
krkle flenenler (harmonyum gibi) alt blmlere ayrlr. Avanad vad (davullar) iin hibir alt blm
gsterilmedii halde, ghan vad (kendi tnlar alglar) kategorisi birbirine vurarak, tek vurarak ve sallayarak
alnanlar alt kategorilerine gruplandrlr. Buna ilaveten, sallayarak alnanlar aa veya metalden ya da
her ikisinin birleiminden yaplm olup olmadna gre de alt blmlere snflandrlr (Kartomi 1990:
71).
MZK VE KLTREL DOKU
Rauf Kerimov

417

ekil 5: Mansukhani Snflandrmas

B. Chaitanya Deva
Tm Hint kabile, etnik ve halk alglarn kapsayan geni bir snflandrma sistemi 1995 ylnda
mzikolog Dr. B. Chaitanya Deva tarafndan hazrlanr. Mantksal taksonomiden daha ok pratik ve
fonksiyonel taksonomi dzeni eklinde sunulan bu snflandrma, yazarn Musical Instruments of India,
Their History and Development (1978) eserinde yaymlanmtr (Kartomi 1990: 72). Bu snflandrmada,
genellikle Hint algs olarak bilinen harmonyum dahil, yabanc balamda kullanlan hi bir klavyeli alg
yer almaz. Deva snflandrma sisteminin yaps, nceki yzyllara ait Hint snflandrmalarndan daha
farkldr. Pratiklik asndan birok snflandrma sistemlerinde taksonomilerde rahatlk salayan Dewey
Ondalk Sistemi kullanlmtr. Deva snflandrmasnda yle bir taksonomi prensibi izlenir: Genelde
780 says mzii tanmlayarak, 5 says Asya mziini, 54 says Hint mziini, 0.543 says ise Hint
alglarn belirler. Bunun devamnda eklenen 1 says kendi tnlar, 2 says membranl, 3 says fleme, 4
says da yayl alglara iaret eder. Byle bir prensip dorultusunda, bir idiophone alg sistemde 780,5431
saysyla gsterilir. Bir sonraki aamalarda alglarn ana kategorileri alt kategorilere blnr. rnein,
MZK VE KLTREL DOKU
Rauf Kerimov

418

idiophone alglar: 1-anlar, 2-testiler, 3-levhalar, 4-ubuklar ve ziller olarak drt alt gruba ayrlr. Ayrca,
anlar kendi alt grubunda; 1-vurarak, 2-sallayarak, 3-arparak vb eitlerine, bir sonraki taksonomi
admnda ise; 1-ses perdesi belirli ve 2-ses perdesi olmayan ilgili alt gruplara ayrlr. Bylece, ses perdesi
belirli sallayarak alnan bir an, sistemde 780.5431122 eklinde numaralandrlr (Kartomi 1990: 72).

ekil 5. B. Chaitanya Deva Snflandrmas

Hint ve Bat organoloji ve taksonomik fikirlerin birlemesi Deva snflandrmasn ada Hint alg
bilimcileri iin ekici bir hale getirerek ayn zamanda ulusal alg koleksiyonlarnda da uygulanan ilk
modern ilkelerden biri olur. Bharata Muninin yazd eski Ntyasstra ve Hornbostel ve Sachs
snflandrma sistemini bir araya getirmekle, Deva ikonografik kaynaklara ve verilerden alnm Hint
kabile ve halk alglarn kapsayan evrimsel ve kuramsal temelli yeni bir snflandrma sistemi kurar.

MZK VE KLTREL DOKU
Rauf Kerimov

419

Sonu
Her birinin ad, ekli, yaps, alma teknii ve tn kalitesi farkl Hint alglarnn icadnda ok byk
marifet vardr. retiminde kolaylkla bulunabilir kabak, bambu, hayvan derileri, gm, bronz, pirin ve
bakr gibi malzeme kullanld alglarn belirgin zelliklerinden biri de Bat alglarndan farkl hibir
mekanik aygt olmakszn alnmasdr. Ayrca, ilkel kabile mziinden balayarak bugn de Hint klasik
mziinde kullanlan bu basit rengrenk alglar blgesel mzik zellikleri hakknda da bilgiler
salamaktadr (Krishnaswami 1971: 3142).
Hindistanda genel mzik kltrnn oluumunda etnik mzik ve farkl kltrler karm byk bir rol
oynamtr. Kendi kkenlerini kabile mziinden almasna ramen, Hint mzii orta Asya, Afgan, Fars
ve Mool hkmdarlar tarafndan getirilmi mzik kltrnden ok gl etkilenmitir. Bu bakmdan,
dardan getirilen alglar terkibinde zellikle de telli alg eitleri bir hayli zengindir. Bundan baka,
telli ve vurma alglar dierlerine gre klasik Hint mziinde daha nemli bir yer tutmutur. Mzik
yapsndaki polifoni ve armoni imknlarndan yoksun bu mzii, ounlukla melodik telli alglar ve
ritmik unsur tekil eden davullar icra eder. ster Kuzeyde ister Gneyde olsun, hemen hemen her
konser ve resitalde bu iki gruptan en az bir alg vardr (Sorrell and Narayan 1980: 33-34). Lakin fleme
alglar vurma ve telli alglar kadar pek gelitirilemedi. Bunun nemli bir sebebi, Hindistandaki genel
ekonomi artlara baldr. Halen alt kast mensuplarnn sevimli algs olan kam flt ve bykba
hayvan boynuzu, doadaki balang eklinde kalmtr (Bongard-Levin 2001: 154).

Kendi dneminin byk limi Bharata Munini lmszletiren Ntyastra, Hint mzik sanat ve
alglar hakknda tam ve kapsaml bilgiler ieren ve mzisyenler iin son derece nem tayan bir
dokmandr. Ntyastra snflandrmasnda telli alglar, davullar, kendi tnlar ve fleme alglar srasyla
izlenerek, eski Hint alg eitleri arasnda bir hiyerari oluturur. Cisimlerin titreimi prensibine gre
hazrlanm bu alg snflandrmasnn daha sonralar Bat alg bilimi teorisini etkiledii hakknda
birok dnce vardr. Akustik ve morfolojik ilkelere dayanan Hint snflandrmas, yzyllar sonra F. W.
Galpin, E. Hornbostel ve C. Sachs gibi Batl bilim adamlarn almalarn etkilemi olduu da
sylenilir.

MZK VE KLTREL DOKU
Rauf Kerimov

420

Referanslar
Arnold, Alison. 2000. South Asia: The Indian subcontinent. The Garland Encyclopedia of World Music.
New York: Garland Publishing.(Vol.5):319-321
Banham, Martin. 1995. The Cambridge guide to theatre. UK: Cambridge University Press.
Bongard-Levin, Grigoriy. 2001. Drevnyaya ndiya. Moskova: storiya i kultura.
Deva, Bigamudre Chaitanya. 1995. Indian music. UK: Taylor & Francis.
Donington, Robert. 1982. Music and its instruments. Cambridge: Taylor & Francis
Gruber, Roman. 1941. storiya Muzkalnoy Kultur, S drevneyih vremen do konsa 16 v. Tom 1, ast pervaya.
Moskva: Gosudarstvennoe Muzkalnoe zdatelstvo
Kartomi, Margaret J. 1990. On Concepts and Classifications of Musical Instruments.
USA: University of Chicago Press
Krishnaswami, S. 1971. Musical Instruments of India. Asian Music. No.2. (Vol. 2): 31-42
Kumar, Raj. 2003. Essays on Indian music. New Delhi: Discovery Publishing House.
Misra, Lalmani. 1973. Bharatiya Sangeet Vadya [Indian Musical Instruments]. New Delhi: Bharatiya Jnanpith
Nzewi, Meki and Nzewi, Odyke. 2007. Classfication of music instruments. A contemporary study of
musical arts: informed by African indigenous knowledge systems. (Vol.1):79
Sorrell, Neil and Narayan Ram. 1980. Indian music in performance: a practical introduction. Manchester
University Press ND
Tewari, Laxmi G. 1974. Bharatiya Sangeet Vadya [Indian Musical Instruments] by Lalmani Misra.
Ethnomusicology. September, No. 3. (Vol. 18): 458-459
Yeremeyev, Vladimir. 2006. Akusticheskaya teoriya muziki. Dukhovnaya kultura Kitaya. Ensiklopediya
v 5 tomah, T. 5. nstitut Dalnego Vostoka. Moskva: Vostonaya literatura.

MZK VE KLTREL DOKU
Rza Akyrek

421

GEMTEN GNMZE TRKYEDEK ORKESTRALAR
VE KLTREL DEME ETKLER

Rza Akyrek
1

rizaakyurek@mu.edu.tr

Abstract
Past to Present Orchestras in Turkey and Effects on Cultural Exchange
Linking the existing communities in the world and one of the most important factor that varies with different patterns of
culture. The lives of past societies kneaded Culture, traditions, moral values and the essence of social lifes and filtered to
give a whole. Each its own spiritual values of society, life and traditions as well as the criteria adopted by each society, and
by the contributions of all communities in the past is created a general cultural understanding.
Acculturation, the on going recovery process of the individual from birth to death. Individual, social events,
cultural, political, political, influenced by many changes and developments. This occurred in various periods of his life,
individual cultural background makes him an integral part of society as a social entity. The orchestra, various
instrumental groups come together, considering the numerical balances and timbres of each instrument is called a
community group to contribute to the musical expression. Significant contribution to the cultural fabric Orchestras past,
societies have given the direction of artistic development. Starting with the last days of the Ottoman Empire continued with
the new Republic of Turkey and Atatrk himself beginning with the directives of the orchestra, the orchestra of the first
journey from Istanbul to Ankara today, bringing to nearly every region developed, including at least two contributions to
continue its journey, and cultural structure. Orchestras in Turkey from past to present research contributions to the
cultural texture, structure and development of cultural effects will be discussed.

1
Yrd. Do.Dr. Mula Stk Koman niversitesi, Eitim Fakltesi, Gzel Sanatlar Eitimi Blm, Mzik Eitimi Anabilim
Dal
MZK VE KLTREL DOKU
Rza Akyrek

422

Giri
Dnya zerinde var olan toplumlar birbirine balayan ve farkl desenleri ile eitlendiren en nemli
unsurlardan birisi kltrdr. Kltr gemiten gnmze toplumlarn yaamlaryla yorulan,
geleneklerin, ahlaki deerlerin ve toplumsal yaanmlklarn bir btn ve szlerek gelen zdr. Her
toplumun kendine zg ahlaki deerleri, yaam kriterleri ve gelenekleri olduu gibi her toplumun
benimsedii ve tm toplumlar tarafndan katklarla oluturulan genel bir kltr anlay da gemiten
gnmze yer almaktadr.

Kltr
Kltr, nl antropolog Tylorun tanmnda, bir toplumun yesi olarak insanolunun kazand bilgi,
inanlar, sanat, ahlak, yasalar, grenekler ve tm teki beceri ve alkanlklar ieren karmak bir btn
olarak karmza kmaktadr. Wellse gre ise, kltr, bilerek ya da bilmeden, baka insanlardan
rendiklerimizdir (Wells 1984: s.43).
Erdenere gre, kltr, doutan balayarak, bilinli ya da bilinsiz edindiimiz, iimize sindirip
zmsediimiz bilgilerin tmdr. yle ise kltrn ana kayna belleimizin kendisindedir.
Belleimizin iindeki bu bilgiler d dnyaya davranlarmzla ve yaptmz ara-gerelerle
yansmaktadr. Mzik yapma ve dinleme de kukusuz bir davran eklidir. Bu davran da kafamzdaki
mzik bilgi ve kavramlarndan kaynaklanmaktadr (Erdener 2002: s.2)
Kltrlenme, bireyin doumundan lmne kadar devam eden kazanm srecidir. Birey,
toplumsal olaylardan, kltrel, politik, siyasi birok deiim ve gelimelerden etkilenir. Hayatnn deiik
dnemlerinde bireyde meydana gelen bu kltrel birikim onu sosyal bir varlk olarak toplumun bir
paras haline getirir.
Mzik Kltr, gemiten gnmze toplumun mzik alannda rettii, tkettii, oluturduu,
gelitirdii ve imdiki zamana kadar biriktirdii szl ya da yazl mzikal birikimlerin tm olarak
tanmlanabilir.

Orkestra
eitli alg sanats gruplarndan oluan, her grubun eserdeki mzikal ifadeye katkda bulunduu
dengeli ses bileimlerini rgtleyen geni alg topluluuna orkestra denir (Say 2005: s.628)
MZK VE KLTREL DOKU
Rza Akyrek

423

Terim, talyanca orchestra, Franszca orchestre, Almanca orchester, ngilizce orchestra, spanyolca
orquesta, Trke orkestra szckleriyle tanmlanmaktadr. Phillipse gre Antik Yunan ve Romada
amphitheatren ilk seviyesi olarak kabul edilen 'orkestra' szc, Rnesansta sahnenin n tarafndaki
alan dorudan belirtmek iin kullanlyordu. Bu, 17. yzyln balarnda ark ve danslara elik eden
enstrumantalistleri yerletirmek iin gzde bir yerdi (Phillips 1658ten aktaran Sadie 2001: 17)
Orkestra terimi Yunanca orchestra 'dans alan' szcnden kaynaklanmtr. Antik yunan
tiyatrolarnda sahne ile seyirciler arasnda yer alan, koro ile algc ya da danslarn kulland bu alan,
benzer ynleriyle 17. yzyln balarnda sahnelenen ilk operalarn orkestralarna da ayrlm, alg
sanatlarndan oluan toplulua bu nedenle orkestra denmitir (Say 2005: 627).
Lessing (1964)e gre orkestra bir alg, ef ise onun alcs konumundadr. yi bir ef
olabilmek iin kkl bir mzik eitimi almak, geni bir mzik bilgisi ve kltrne sahip olmak,
kompozisyon tekniini iyi bilmek, iyi bir duyua, salam bir ritim duygusuna ve kuvvetli bir hafzaya
malik bulunmak gerekir. Orkestra efi lider ruhlu ve topluluu srkleyici bir vasfa sahip olmaldr.
Topluluk psikolojisini iyi bilmesi gerekir. Yaratc olmaldr. Bestecinin notalara koyduunu tekrar
canlandrp orkestra kanalyla dinleyiciye sunmaldr. Lessing (1964)e gre orkestra; ok hassas
lmleri gerekletiren sismograf arac gibidir. Orkestradaki alclar yan yana almadan ziyade birlikte
almal, birbirlerini gzetlemeli ve desteklemelidir. Orkestrada efin grevi esasnda ayrlma eilimi
ierisindeki orkestray toparlayabilmek, bir yaptn yorumu hakkndaki fikirlerini mzisyenlere ve alg
gruplarna iletmek, bir yerde orkestray canlandrrken dier yerde hafifletmektir (Lessing 1964: 3).
Gerek anlamyla orkestra, 400 yllk bir gemie sahiptir. lk orkestralar opera sanatnda
kullanlm, onun ilk rnei ise talyan besteci Monteverdinin 1607 ylnda sahnelenen 'Orfeo'
operasnda kullanlmtr. Bu orkestrada yer alan 36 algnn 20 si yaylyd; tekiler, 2 klavye, 2 lavta, 4
trombon, 2 org, 1arp, 1 regal, 2 kornet, 1flageolet, 1 boru eklinde dalyordu. 17. yy. orkestralarnn en
tannm, Fransa kral 14. Louisnin kurduu 'Les vingt-quatre violons du Roy' dur. Yayl alglardan
oluan bu saray orkestrasnda kimi zaman flemeli alglar da kullanlyordu (Say 2002: 401).
Orkestralar balca; senfonik orkestra, opera orkestras, oda orkestras, yayl alglar orkestras,
flemeli alglar orkestras, pop mzik orkestras, big-band orkestras gibi isimler almaktadr.
Orkestralarn say bakmndan bykl ve yer alan alglarn tr, her orkestra trnde seslendirilecek
esere gre farkllk gsterebilmektedir (Kvrak ve Tarman 2004: 3).

MZK VE KLTREL DOKU
Rza Akyrek

424

Senfonik Orkestra
En kalabalk orkestra topluluu 'Senfonik Orkestra'dr. Senfoni orkestras ounlukla konerto ya da bu
dzeydeki eserleri seslendirir. Bir senfoni orkestras ikili, l ya da drtl orkestra dzenine gre
kurulur. Bu terimler, her bir algdan orkestrada kaar tane bulunacan belirler. Bunun yan sra
bestecinin kulland alglar da alg saysnn belirlenmesinde rol oynayabilir ve baz durumlarda alg
says artabilir ya da azalabilir. Gnmz senfonik orkestras kendi iinde ana gruba ayrlr.
Bunlar yayl, flemeli ve vurmal alglardr. flemeli alglar grubu, kendi iinde tahta (aa) ve
bakr flemeler olmak zere ikiye ayrlr ve orkestra efi karsnda, yayl alglarn arkasnda yer alr.
Vurmal alglar da ritim alglar ve melodik ses verebilenler olmak zere kendi iinde ikiye ayrlrlar ve
orkestrann en arkasnda otururlar. Btn bu alglarn says ve eidi alnan esere gre deiebilir.

Opera Orkestras
Senfoni orkestrasnn, sahne yerine bir ukur iinde alan ve bir Mzikli Drama elik eden trne
'Opera Orkestras' ad verilir. Kurulu ve alg tr bakmndan bir farkllk gstermemekle beraber
alg says bakmndan daha kktr.

Oda Orkestras
Yayl alglarn yan sra dier alg trlerinin de bir ksmn iinde bulundurur. Says senfonik orkestraya
gre olduka kktr.

Yayl alglar Orkestras
Sadece yayl alglar ailesinden oluan orkestra trdr. Yayl alglar, telli alglardan titreim elde etmek
iin kullanlan yay nedeni ile zellik kazanan alglara verilen isimdir. Bu tr alglarda titreim, yayn tele
srtlmesi ile elde edilir. Yayl alglar Orkestrasndaki oturma dzeni senfonik orkestradaki yayl
alglar grubunun ayndr.

MZK VE KLTREL DOKU
Rza Akyrek

425

flemeli alglar Orkestras
Sadece flemeli alglarn yer ald orkestra trdr.

Pop Mzik Orkestras
Pop mzik orkestralarnn yukarda sz edilen orkestra trlerinden balca farkll, kullanlan alglarn
akustik olmamas; baka bir deyile elektronik alglarn kullanlyor olmasndadr. Bir pop mzik
orkestrasnda kullanlan en temel alglar; elektronik org (klavye), elektrogitar, basgitar ve bateridir. Bu
alglarn yan sra seslendirilen eserin trne gre her tr alg da bu topluluklarda yer alabilmektedir.

Big-Band Orkestras
Big-Band kelimesinin Trkedeki karl 'Byk Bando'dur. Bu topluluk genellikle fleme, vurma ve
elektronik alglarn birlikte yer ald bir yapya sahiptir. (Var 2007: 26).

Gemiten Gnmze Orkestralar
1826 ylnda Sultan II. Mahmut dneminde kurulan Muzka-i Humayun ile balayan orkestra serveni
gnmz Trkiyesinde Kltr Bakanl, Belediye, niversiteler ve eitli kurulular bnyesinde
Senfoni Orkestralar, Genlik Orkestralar, ocuk Orkestralar, Oda Orkestralar, Okul Orkestralar,
Askeri Bando Orkestralar ve Oda Mzii Topluluklaryla giderek gelimektedir. Ad geen orkestralarn
bazlar kuruluundan gnmze kesintisiz faaliyetlerini srdrmekte, bazlar isim deiiklii ile
bulunduu blgede faaliyet gstermeye devam etmekte, bazlar ksa kapanma srecinin ardndan
yeniden faaliyet gstermektedir. Ad geen orkestralardan en nemlisi ve ilki kuruluundan gnmze
kadar kesintisiz olarak dzenli ekilde konser veren ve bu alanda dnyann sayl orkestralar arasna
giren Cumhurbakanl Senfoni Orkestrasdr. lkemizdeki balca Senfoni orkestralar ve kltrel
yapya katklar ile ilgili aada ksaca bilgi verilmektedir.

Cumhurbakanl Senfoni Orkestras (C.S.O.)
1826da Sultan II. Mahmut devrinde balayan batllama hareketleri ile lkemize giren oksesli mzik,
ksa zamanda kurumsallamtr. Bu kkl adm, Sultan Mahmut tarafndan Avusturya - Macaristan
MZK VE KLTREL DOKU
Rza Akyrek

426

mparatorluk sarayndan stanbula davet edilen Giuseppe Donizettinin Trkiyeye gelerek orkestrann
bana getirilmesi izlemitir. Sultan Vahdettine kadar orkestrann ad 'Mzka-i Humayun' ad ile
faaliyetlerini saraya mnhasr olarak srdrmtr. 1924te bu sanat kurumu, Atatrkn emri ile
Ankaraya tanm ve yepyeni bir anlayla halkn kltr ve sanat dzeyini ykseltmek amacyla faaliyet
gsteren bir eitim kurumu olarak yeniden gelitirilmitir.
1934 ylnda orkestrann bana A. Adnan Saygun getirilmitir. 1935te yurdumuzdaki evrensel
oksesli mzik eitimi ve kurumlarnn programlarn yapmakla grevlendirilmi olan besteci Paul
Hindemithin nerisi ile tannm Alman orkestra efi Dr. Ernst Praetorius orkestrann yneticiliine
getirilmitir. Deerli bir orkestra pedagogu olan Praetorius teknik ynden orkestray uluslararas dzeye
karmtr. Praetoriusun lmnden sonra orkestray uzun yllar bata Ferid Alnar ve G.E. Lessing
olmak zere pek ok nl ef ynetmitir.
1957-86 tarihleri arasnda Hikmet imek, ef yardmcs olarak orkestray ynetmi, deerli
hizmetler vermitir. 1974de orkestraya ef yardmcs olarak atanan Grer Aykal, 1988de 1. eflie
getirilmitir.1957 ylndan bu yana, Cumhurbakanl Senfoni Orkestras Ankarada bini akn radyo-
televizyon, genlik ve halk, izahl ocuk ve okul konserleri, ayrca Edirneden Hakkariye kadar yurdun
her kesinde 400e yakn yurtii ve pilot blge konserleri vermitir. Ayrca Almanya, Avusturya,
Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya, SSCB, talya, Fransa, svire, ran, Irak, Lbnan, sve, Norve,
Finlandiya, spanya, Polonya, Kbrs, ekoslovakya, Gney Kore, Japonya, Amerika, ngiltere,
Kazakistan ve Krgzistan konserleri ile Atatrkn ngrm olduu ada Trk mzik hayatnn
varln dnyaya duyurmak ynnden nemli katklarda bulunmu, dnyaca nemli kltr
merkezlerinde ald ok yapc kritiklerle lkenin kltrel varlnn tantlmasnda pay sahibi olmutur
(CSO 2013 Ariv-Tarihe)

stanbul Devlet Senfoni Orkestras (.D.S.O.)
stanbul'un mzik yaamnda nemli bir yeri olan ve besteci Cemal Reit Rey'in ynetiminde 1945
ylnda kurulan, temelleri ise 1827'de Donizetti Paa'nn kurduu Mzika-i Humayun orkestrasna
dayanan stanbul Belediyesi ehir Orkestras, 1972 ylnda Kltr Bakanl'na balanarak stanbul
Devlet Senfoni Orkestras adn almtr. Kadrosu, orkestra efi Prof. G.E.Lessing ve mdr Mkerrem
Berk dneminde ksa zamanda tamamlanarak dzenli konserler verilmesi salanmtr. 1983-2000 yllar
MZK VE KLTREL DOKU
Rza Akyrek
427
arasnda Prof. Erol Erdin orkestrann daimi efliini yapm, 2009 yl itibar ile bu grevi Naci zg
stlenmitir.
zmir Devlet Senfoni Orkestras (.D.S.O.)
zmir Devlet Senfoni Orkestras 1975 ylnda bir oda mzii topluluu niteliinde kurulmu olmasna
ramen; ok ksa sre ierisinde olaanst byme ve gelime gstererek senfonik bir orkestra
hacmine kavumutur. Bugn bnyesinde bulunan 100 kiilik sanat kadrosu ile lkemizin en byk
sanat kurumlarndan biri olmu ve ok sesli mzik alannda olaanst baarlar gstererek gelimi
lkelerin sanat kurumlar ile yaracak seviyeye ulamtr.
zmir Devlet Senfoni Orkestras ncelikle zmir ve Ege Blgesinde 1975 ylndan buyana ok
sesli mzik kltrnn tantlmas, zendirilmesi, sevdirilmesi ve gelitirilerek lke geneline
yaygnlatrlmas iin olaanst gayretler sarf etmi; ayrca Anadoluya ok sesli mzii gtrme
anlamnda da ky, kasaba, ile, konserleri ile uluslar aras festivallerde de ok nemli grevler
stlenmitir.
zmir Devlet Senfoni Orkestrasnn ilk efliini orkestrann onursal efi olan Devlet Sanats
Prof. Hikmet imek yapmtr. Daha sonra sra ile Michael Rochat ve Iosif Conta orkestra efliini
yrtmtr. En son olarak 14 yl sre ile u an Cumhurbakanl Senfoni Orkestras efi olan Prof.
Sayn Rengim Gkmen orkestra eflii grevini yrtmtr. Halen orkestrann ef yardmcl Ender
Sakpnar, ef grevini ise brahim Yazc yrtmektedir.
ukurova Devlet Senfoni Orkestras (.D.S.O.)
Cumhurbakanl, stanbul ve zmir Devlet Senfoni Orkestralarndan sonra alan ukurova Devlet
Senfoni Orkestras 17 kiilik ok kk bir kadroyla almalarna balamtr. Daha sonra yaplan
snavlarla 39 kiiye ulaan kadrosuyla ukurova Filarmoni Derneinin de katklaryla dier senfoni
orkestralar, opera ve bale orkestralar ve konservatuarlarndan ald takviye sanatlarn destei ile
konserlerini zor artlar altnda byk zverilerle her hafta gerekletirmektedirler.
Her sezon programn zenle hazrlayp, Adana ve evre illerde ok sesli evrensel mzii tantp
sevdirebilmek iin faaliyetlerini srdren orkestrann efliini Emin Gven Yalam yrtmektedir.
MZK VE KLTREL DOKU
Rza Akyrek

428

Antalya Devlet Senfoni Orkestras (A.D.S.O.)
1995 ylnda Antalya Oda Orkestras olarak kurulan ve bu statde eitli konserler veren Orkestra 1997
ylnda adn Bakanlar Kurulu kararyla Antalya Devlet Senfoni Orkestras olarak deitirmitir.
Antalyann kltr yaamnda nemli yeri olan Antalya Devlet Senfoni Orkestrasnn daimi efliini
Orhan ALLIEL yrtmektedir.

Bursa Blge Devlet Senfoni Orkestras (B.B.D.S.O.)
1995 ylnda Uluda niversitesi Oda Orkestras olarak faaliyete balam ve daha sonra Azerbaycanl
besteci Hasan Adgzelzade efliinde Bursa Senfoni Orkestras adn alm, 1998 ylnda Devlet
Sanats Prof. Hikmet imekin orkestrann Sanat Danmanl grevini stlenmi ve Orhan allel
eflik grevine getirilmi, 1999 ylnda bakanlar kurulu karar ile Bursa Blge Senfoni Orkestras adn
almtr. 2011 ylndan bu yana orkestrann efliini nci zdil yapmaktadr.
Ad geen orkestralarn dnda Eskiehir Bykehir Belediye Senfoni Orkestras, Bilkent
Senfoni Orkestras, Borusan Filarmoni Orkestras, Akbank Oda Orkestras, Tekfen Oda Orkestras,
Bakent Oda Orkestras gibi belediyeler, niversiteler ve kurumlarn bnyesinde uzun sredir
Trkiyedeki mzik kltrne katk salayan orkestralar da mevcuttur.
Kltr bakanl himayesindeki orkestralar ortalama bulunduklar illerde veya evre illerde
dzenli konserler gerekletirmektedir. Bata C.S.O. olmak zere her hafta gerekletirilen konserlere
yurtiinden ve yurtdndan konuk efler ve sanatlar davet edilmekte, konserlerde her dneme ve her
besteciye ait eserler seslendirilmektedir. lgili orkestralarla yaplan grmelerden elde edilen bulgulara
gre;
Orkestralar ortalama ylda 45 ile 70 arasnda konser gerekletirmektedir.
Ortalama her yln ekim aynda konser sezonu balamakta temmuz sonu konser sezonu
sona ermektedir.
Gerekletirilen konserlere bulunduklar illerin nfusuna ve kltrel yapsna paralel
deikenlik gsteren seyirci says ortalama 120 ile 400 aras deikenlik gstermektedir.
Ad geen orkestralar her yl bulunduklar iller dnda evre illerde, dier yurtiinde ve
yurtdnda en az bir turne dzenlemektedir.
MZK VE KLTREL DOKU
Rza Akyrek

429

lgili orkestralar konser sezonu sresince konuk efler ve sanatlarla konser etkinlikleri
dzenlemektedirler.
Orkestralar en az 60 en fazla 120 kiiyi bulan daimi statde ya da szlemeli olarak
orkestra yeleriyle faaliyet gstermektedirler.
Her orkestraya ait bulunduklar illerde mdrlk, konser salonu, alma salonu ve
repertuar arivi bulunmaktadr.

Sonu ve neriler
Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren faaliyet gstermeye balayan orkestralar gnmze kadar toplumun
mzik kltrne, mzikal beenilerine, kltr deerlerine ve birikimlerine katkda bulunmak amal
konser etkinliklerini aralksz srdrmektedir. Trkiyede Kltr Bakanlna, Belediyelere,
niversitelere ve zel kurum ve kurululara bal faaliyet gsteren orkestralar, yurt dndan davetli
orkestralar ve zel orkestralarla birlikte ylda ortalama Trkiyenin her blgesinde toplam binden fazla
konser etkinlikleri gereklemektedir. Atatrkn direktifiyle Cumhurbakanl Senfoni Orkestras her
yl Anadolu turnesi ad altnda lkemizin hemen hemen her ilinde konser gerekletirmekte, sanat ve
mzii yurdun her yerine ulatrmay ilke edinmektedir.
Bunun yannda dier orkestralar da festivaller, turneler, kutlama gnleri ve eitli etkinlikler
erevesinde yurdun her yerinde deiik zamanlarda konserler gerekletirmektedir. Herkesin bildii ve
tebessmle dinledii Bayburt Bayburt olal byle zulm grmedi syleminden bu zamana kltrel
deiim, geliim ve birikimler gstermektedir ki artk orkestralar sadece bykehirler bnyesinde deil
toplumun var olduu her kesimde etkinlilere devam etmektedir. Her blgede her ilde konser saylar
arttka toplumun kltrel beenileri gelimekte, bu balamda mziin paylamc, gelitirici deitirici
ve kucaklayc ynleri amacna ulamaktadr. Kltrel deiimin ok ynl gerekleen bir sre olduu
dnldnde bu deiime katk salayan faktrlerden birinin de sanat olduu, mzik olduu
sylenebilir. Toplumun beeni szgecinden, deiiminden szlerek geen, ekillenen konserler ve
benzer etkinlikler oaltlabilir, srekli ve dzenli hale getirilebilir. Devlet ya da zel kurum ve kurulu
destekli orkestralarn saylar arttrlabilir, var olan kurumlardan destek alnabilir ilgili blgelerde
faaliyetler srdrlebilir.

MZK VE KLTREL DOKU
Rza Akyrek
430
Referanslar
Cumhurbakanl Senfoni Orkestras. 2012. Ariv,Tarihe, Dokman No;1,2,3 Ankara
(http://www.cso.gov.tr/tr/icerik/3/tarihce)
Erdener, Yldray. 2002. Kltr ve Mzik. Trklerimiz Dergisi, stanbul
Kvrak, Yakup. 2003. Mzik retmeni Yetitiren Kurumlarmzda Toplu alma/Syleme
Derslerindeki Repertuar Sorunu, Cumhuriyetimizin 80. Ylnda Mzik Sempozyumu. nn
niversitesi, Malatya.
Lessing Gotthold Ephraim1964. ef Ve Orkestra. Filarmoni Aylk Mzik Dergisi, Say: 2. S:3 Ankara.
Stanley, Sadie. 2001. The New Grove Dictionary of Music and Musicians. V:18. Newyork
Say, Ahmet. 2002. Mzik Szl. Mzik Ansiklopedisi Yaynlar. Ankara
Say, Ahmet. 2005. Besteciler-Yorumlar-Eserler-Kavramlar. Mzik Ansiklopedisi. Ankara: Mzik
Ansiklopedisi Yaynlar.
Var,Yakup Alper. 2007. Eitim Faklteleri, Mzik Eitimi Anabilim Dallar Orkestra ve Ynetimi
Dersi retim Srecinin Betimlenmesi ve Deerlendirilmesi Doktora Tezi. Gazi niversitesi Eitim
Bilimleri Enstits. Ankara, Trkiye.
Wells, Calvin. 1984.nsan ve Dnyas. Remzi Kitabevi. stanbul.
MZK VE KLTREL DOKU
Rohat Cebe
431
MEDYA FORMLARI
Rohat Cebe
1

rohat.cebe@batman.edu.tr
Abstract
Media Forms
Media-forms have emerged as the result of the need of visual activity of music both in connection of such as the rational
extension of combined forms ballet and opera and the music cassettes. Many multimedia forms have occurred from the
experiences of the (various) art forms staged synchronously and their chance relationships between these forms. The
emergence of the new instruments and the progress of the technology with the influence of futurist movement in the 20
th

century have made important contributions to todays music following the period of Elisha Grays invention of electro
harmonic piano in 1876 that is right after the period of electric harpsichord existence in Paris in 1761, and among the
framework of such developments. Along with the tunes of the existing instruments, the idea of reaching to a new complete
concept created by using different ideas and audio supplies, the possibility of recording, and using different technological
tools to be able to reach to a complete idea in art is a phenomenon that belongs to the 20
th
century. The complexity of
materials and lighting techniques, and the constant and inconstant projections enabled using many of the multi-media
possibilities to the 20
th
century forward thinking composers. In fact, the use of these multimedia forms has brought different
understandings. While some composers claimed using the materials that are mentioned above in the works increases the
appreciation of the unsuccessful works, on the other hand, some composers thought that it would bring different
understanding to reflect the possibilities of the century that we are currently living visually to the music. At this point, the
declaration called Media Forms is aimed to analysis the evolution in the desire of creating new and different musical
work within the period begins early 20
th
century to the present. In Media Forms Declaration, firstly Background and
Aesthetic Forms, Definitions, Multimedia, Mixed media and Mutual media issues will be studying. In conclusion, the
musical reflections of development process of the media forms will be explain.
1
Yrd.Do.; Batman niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Mzik Blm
MZK VE KLTREL DOKU
Rohat Cebe
432
Arka Plan ve Estetik
Medya formlar, opera ve bale gibi birleik formlarn rasyonel uzantsnn yannda, 20. yzyldaki
teknolojik gelimeler neticesinde ortaya kan kayt imkanna bal olarak grsel aktivite ihtiyacnn
artmas sonucunda ortaya km bir olgudur. Birok oklumedya formu e zamanl sahnelenen sanat
formlaryla ans ilikisi arasndaki deneyimlerden domutur. Electric Harpsichordun 1761'de Pariste
ortaya kmasndan sonraki sre ierisinde, 1876da Elisha Grayin Electroharmonic Pianoyu icat
etmesi ve bu gelimeler erevesinde 20. yzylda Ftrist akmn etkisiyle ortaya kan yeni
enstrmanlar ve teknolojideki gelimeler, gnmz mziine nemli katklarda bulunmulardr.
Tnlarn varolan enstrmanlarn yannda farkl dnceler ve tekniklerle yaratlan enstrmanlar ya da
ses gereleriyle farkl bir btnsellie ulaabilecei dncesinin yannda, kayt imkannn ortaya kmas
ve farkl teknolojik gerelerin sanat ierisinde btnsellie ulamas 20.yzyla ait bir olgudur.
Malzemelerin karmakl ve klandrma teknikleri, duraan ve hareketli projeksiyonlar 20.yyn ileri
grl bestecilerine birok yeni oklumedya olanaklarn kullanabilme imkan salamtr. Aslnda bu
oklumedya formlarnn kullanlmas farkl bak alarn da beraberinde getirmitir. Bir ksm besteci
yukarda bahsedilen materyallerin kullanmnn aslnda baarsz eserlerde grselliin arttrlarak seyirci
zerindeki beeniyi artrdn savunurken, bir ksm bestecide ierisinde bulunduumuz yzyl
imkanlarnn grsel olarak mzie yansmasnn farkl bir btnlk salayacan dnmlerdir.
Bu yaklamlar dnemin iki farkl bestecisi olan Robert Ceely ve Paul Goldstaub
'
un u
aklamalaryla aa kmaktadr. Ceely: "oklumedya genelde baarsz olanda fark yaratr" derken
Goldstaub ise: "lk defa Toshiro Mayazuminin Metamzik adl eserini ynettiimde, ki bu eser
kesinlikle klasik baarnn oklumedya almasdr, konser mzikal olduu kadar ksmen bir grsel ve
sosyal deneyimdi. Eer besteciler bu biimi mzik eserlerinin kalitesini zenginletirmek iin
kullanrlarsa, herkes kazanr" (Watkins 1988: 314).
Tanmlamalar
oklumedya terimi genellikle birok terimle eanlaml olarak kullanlmaktadr. En yaygn olan
Karmamedya ve Karlklmedyadr. Bu terim karmaasna ek olarak; tiyatro piyesleri, evresel
almalar, seyirciyi artma amac gden oluumlar ve benzeri gibi terimler de kullanlmaktadr. Devam
eden bu terminoloji patlamasnn nne gemek iin medya formlarn ana kategoride tanmlamak
daha doru olacaktr.
MZK VE KLTREL DOKU
Rohat Cebe
433
1. oklumedya (Multi-Medya): Bu form, eitli medya olanaklarnn anlam olarak birbirine bal
olmad dank bir yapdr. Oluumlar; her enin nemli olduu ve kendi deerleri erevesinde
ayakta durabilecek ekilde yaplandrld oklumedya birleimlerine en gzel rnektir. oklumedya:
Seyrek bir ekilde rlm birleik formlardr.
2. Karmamedya (Mixed-Medya): Bu form, herhangi bir hiyerarik sralama mmkn olsa da,
gelerin eitlii dorultusunda bir eilim gstermektedir. geler birbirlerine baml olsalar da, bu
medya formu iinde karma fakat tamamyla btnlememitir.
3. Karlklmedya (Inter-Medya): Bu formda tm eler, eit dengede ve azami derecede
btnlemitir. Karlklmedyada ok btnlemi geler denge kurulabilmesi iin birbirlerine baldr.
oklumedya
17 Nisan 1958 yl Brksel Dnya Fuarnda Edgar Varese Poeme Elektronik adl eserini tantt. Bu eser,
sivri tepesi olan ve ii bir inein midesini andran bir adrda ve Verosenin mimar Le Corbusierle
birlikte yapt sunumla gerekleti. 480 saniye uzunluundaki besteye, projeksiyonda gsterilen tablolar,
yazl senaryolar ve montajlarla farkl bir etki kazandrlmtr. Eseri icra eden sanatlardan hibiri,
grsel ve iitsel imajlar arasndaki korelasyon ilikisine eser boyunca herhangi bir katkda bulunmaz.
Ortaya kan sonu, mzikteki ritmin ara sra e zamanl oluu ve aralksal ilikilerdir ama daha sklkla
konsept ayrldr. Her sanatnn kendi materyaline ulamasnn gl organizasyonundan kaynakl
korelasyon uygunsuzluu ok ak bir ekilde ortadadr. Neredeyse 3 milyon kiinin katld
performans, kltrel anlamda oklumedya tarihinin en nemli gsterimi olarak kalmtr.
Besteci John Cage ve David Tudor, heykeltra ressam Robert Rauschenberg ve koreograf Merce
Cunningham gibi farkl meslek grubundaki sanatlarn kurduklar Black Montain College 1950lerdeki ilk
oklumedya okulu saylabilir. Okul ierisinde; plaklar almal, portatif merdivenler zerinde ders
anlatlmal, dans etmek, projeksiyonlar kullanmak ve beyaz tablolar sergilemek gibi aktiviteler hayata
geirilmelidir. Bu okul sayesinde 1952 yaz, ilk oklumedya eserlerin olumasna byk bir zemin
hazrlamtr. Bu sre ierisinde yazlan eserlerdeki konsept, seilmi materyallerin gelii gzel bir
ekilde birbirlerini izlemesiyle salanmtr. ''Sralama ve kombinasyonlar bir anstr, fakat eserler kendi
ilerinde sadece grsel olarak kullanlan projeksiyonlar ve tablolar deil ayn zamanda mziinde youn
olarak sentezlendii oluumlardr. Ortaya kan sanat gsterimleri, her sanat formu iin soyutlanmaya ve
btne katkda bulunmaya, sadece her katlmc bir dierinin olayna veya kiiliine reaksiyon
MZK VE KLTREL DOKU
Rohat Cebe
434
gsterdiince izin verir'' (Watkins 1988: 221). Amacn tamamen ansa brakld ve sanatlarn
psikolojik isteklerine bal olduu aka grlmektedir.
oklumedya kullanm; belirli ya da belirsiz prosedrlerce balatlm olsun, performans eylemi
srasnda, insan duyu sisteminin tm ynlerine izin vermeyi ve bu duyu sistemini kontrol etmeyi
amalayan besteci ve sanatlarn doal bir kaygsnn sonucudur. Peter Maxwell Daviesin Eight Songs for
Mad King (lgn Kral in Sekiz ark) adl eserinde, flt, klarnet, keman ve viyolonsel icraclarnn
tmnn bir kafes ierisinde oturmalar gerekmektedir. Amalanan; kraln (III. George) akayk
kularna ark sylemeyi retmesi sahnesinin tasviridir. Bunun yan sra, sahne dnda koreografik
olarak bulunan sekiz kedi ve bas davul alan icrac grsellii tamamlar. Bas davul icracs kraln zorba
gardiyann temsil eder. Tiyatral dzen ve grsellik, canl performansn younluuna katkda bulunur.
ok byk beeni toplayan bu almann nemi, aslnda bant kaydnda yatmaktadr. Kayttaki sesler,
konunun btnle ulamasn salamakta ve izleyicilere yardmc olmaktadr.
Daviesin almas gibi, George CrumbnVoice of the Whale (Balina Sesi-1971) adl eseri de,
sadece iitsel deil ayn zamanda grsel bir almann rndr. Eser, icraclarn yarm siyah bir maske
takmalarn ve sahnenin koyu mavi bir kla kaplanmasn gerektirir. Betimlenen, koyu mavi klarla
okyanusun derinlikleri, yzleri maskelerle rtl icraclarla ise tamamyla byk bir balinann tasviridir.
zleyiciyi farkl bir atmosfere sokmay amalayan bu eser olduka byk bir beeni kazanmtr.
Karmamedya
Projeksiyonla yanstlan partisyonlar ve sanatnn yorumlad projeksiyonlar, yanl yorumlamann
zorluunu eit olarak paylarlar. Grlen mzik veya ses olarak tablo, sanatn geleneksel dogmatik
yapsn temsil eder. Daniel Lentzin, elektronik filtreler, ses yanklanmalar, alma dzenlemeleri ve hava
gei azl aletler ile dizgi kuartet iin modifiye edilen Sermon adl eseri, partisyonun yanstld bir
projeksiyonu gerektirmektedir. Bir partisyon seyirciye gsterildiinde, grsel ve sanatsal olarak yaplmas
aikar bir dayanak gibidir. Lentz bu problemi, renklerde sanatsal bir partisyon yaratarak zmtr.
Krmz; alma eylemini, mavi; sylenecek szleri, yeil; mrldanmay, sar; slkla almay, eflatun;
konumay, kahverengi; fsldamay ve partisyon sayfasn evreleyen turuncu izgi ise zaman temsil
eder. Sonu; daha byk bir grsel heyecan ve sanatlar iin daha anlaml bir simgelemedir.
Allen Strangein

No Died Horses on the Moon (Ayda l Atlar Yok) adl eseri, seyircilerin grsel
imajlarla evrelenmesi iin yerletirilmi 7 adet 16 milimetrelik projeksiyon aleti gerektirmektedir.
MZK VE KLTREL DOKU
Rohat Cebe
435
Odann drt kesinden projeksiyonla yanstlan grnt ve kaydedilmi ses btnsellii oluturur.
Grsel ve iitsel materyaller arasndaki korelasyon, sanatlara, ki bu durumda sanatlar
projeksiyonistlerdir, yazlm direktiflerce salanr. Gsterilecek filmler, yediye katlanm 16 milimetrelik
siyah manyetik teyp makarasnn belirli bir prensip gdlmeden kaznmas, ki bu ostinato oluturacaktr,
ve daha sonra bunun kapal devreler yaplmas sonucunda yaratlr. Sesle birlikte yanp snen noktalar,
izgiler ve elektronik olarak patlayan flalar, seyircileri hayali bir k ovu ierisine eker. Arton
Mcleanin Identity (Kimlik) adl besteler serisinde, farkl dekorlar kullanlmas yoluyla dinleyicinin
evreyle olan ilikisini alglama ve dinleyicinin duyduu seslere gsterdii kiisel tepkilerin farkllklarn
kefetme gibi farkl amalar gdlmtr. Identity adl besteler serisinden nceki dnemlerde yazlan,
Stockhausenin Musik un fr Haus eseri veya Sigmund Krauzenin Polonya ve Almanyadaki evresel
mzik denemeleri de, aslnda bu dncelerin bir parasdr. ''Identity adl besteler serisinde, dinleyiciye
gerek bir evresel deneyim ierisindeki seslere, hem aktif hem de pasif katlm olana salanmtr. Bu
bak as, bestecinin elinde kalan tm ynetim ve almann kontrolne izin vermesine ramen belki
de dncesi ierisinde en benzersiz olandr'' (Watkins 1988: 324). Bunun yannda dinleyiciye kk
ama ok anlaml seeneklerle katlm olana salanmas, almann daha kk detaylarn ekillendiren
ve kendi yaratc seimlerini deneyimleyen dinleyiciyi, gerek yaratc deneyiminin ierisine srkler. Bu
karlkl etkileim iin mzik eitimi gerekli deildir. Dier taraftan, sezgisel kabiliyeti daha fazla olan
seyirciler iin alma ve tekrarlanan duyumlarla gelime, aamal olarak daha yksek dzeylerde akll
seim altrmalar yapmay mmkn klmtr.
Karlklmedya
Belirli bir tarz ierisinde, medya formlarna ulamak iin paralel teknikler kullanmak mmkndr. itsel
ve grsel beste arasndaki yaratc ve psikolojik ilikinin kefi, ezamanl olarak gelien projeksiyonlarda
ve seslerde artan sayda parametrenin uygun olduunu gzler nne serer. Grsel sanatlarn ve mziin
birletirilmesi sonucunda ortaya kan yeni yaratc uygulamalar, aslnda bu iki disiplininde tamamen tek
bir yaklamna dayanr.
Ortak olan, bu alanlardaki artiklasyon ilikisinin yannda, iitsel ve grsel formlar arasndaki
kartlktr. kisi de renkle ilgilenir, bu tam anlamyla rten kalitedir, mziin ve renklerin uyumu. kisi
de zamanla ilgilenir ve btn bu zaman alglamas u anlama gelir. Ritim, l ve en nemlisi form.
Fark, sadece zamann kontrolndedir, hareketli resim projeksiyonlarnn dndadr. Zamandaki grsel
MZK VE KLTREL DOKU
Rohat Cebe
436
dorultu, sadece alglayann iindedir. Zaman alglamas dahilinde, iinde seyircinin, ritim, l ve biimi
gelitirdii tarz, sanat ve yaratcnn tam ynetimi altnda kalan mzikte, olduu gibi kontrol edilebilir
deildir.
Bir ekilde farkl olmasna ramen, ikisi de bolukla ilgilenir. rnein; enstrmanlar ve
hoparlrler gibi ses retelerinin fiziksel yerletirilmesi vastasyla, materyallerin seyirciye
ynlendirilmesi, grsel dorultular paralel hale getirebilir. Karlklmedya; boluk olgusunun tannmas,
rten elementlerin en kolay ve en kontrol edilebilir asdr. Dorular, belirli bir seyir halindeyken veya
aniden deiim gsterdii srete, alglayan yani izleyici, her iki noktay da kaybedebilir.
Materyalin iindeki dorultu ilikisinin farkna varmak ok daha zordur. Notalandrmada,
yukarya yazlan notalarn tiz sesleri, aaya yazlan notalarn ise pes sesleri ifade ettii bilinir. Mantksal
olarak bu olgu, aslnda notasyonla salanr, yani sesin tizlemesi ya da peslemesi tamamen kendinden
deil, notasyon sisteminden kaynakldr. Denemeler ak bir ekilde gsterir ki, notalar ekrana ilgili sesler
olarak yerletirildiinde, icracnn ii olduka kolaylaacaktr. Bunun yannda, notalar, organize
edilmemi bir yapnn ierisinde de kullanlabilir. Mantksal olarak yine yukarya yazlan notalar tiz sesleri
aaya yazlan notalar ise pes sesleri ifade edecektir. Ancak byle bir sistem direk olarak yorumcunun
nota tercihine braklacaktr. Hangi notay alaca yorumcunun inisiyatifindedir. itsel ve grsel
materyallerin karmaklnn artrlmasyla bu ilikiler kaybolur. Bununla birlikte sadece basitlik ve
karmaklk ilikisi ortada kalr.
Ronald Pellegrinonun Metabiasis V: A Light, Sound and Audience Environment (Metabiasis V: Bir
Ik, Ses ve Seyirci evresi- 1972) adl eserinde, tm evresel sistem, verilen boluun birleimi ve
tasarmn yerleik paras olan doal deikenler kefedilmeye allmtr.
David Mathewun klandrma, dans ve nceden kaydedilmi kaset iin yazlan Private Mirrors
(zel Aynalar) adl eserinde, btnlemi bir yaklam grlmektedir. Partisyonun kendisi, zellikle kayt
blmnn notasyonu, bestenin iitsel ve grsel ezamanllnn birbirleriyle ayn oranda ilgili olmasna
dikkat eker.
Merrill Ellisin, bando korosu, elektronik bant kayd ve k projeksiyonlar iin yazd
Mutations (Mutasyon) adl eseri, karlklmedya formuna dramatik olarak btnlemi, farkl bir
yaklam gstermektedir. Konser salonu aniden karanla brnr, icraclar allmadk sesler kararak
sahneyi terk eder ve seyirci ana iitsel kaynak olmaya balayan elektronik bant kayd ve
projeksiyonlardan salonun farkl noktalarna yanstlan film ve k ovlar sayesinde, grsel aktivite
MZK VE KLTREL DOKU
Rohat Cebe
437
dzeninin ierisine ekilir. Belirli bir sre devam eden bu gsterimin ardndan icraclar tekrar konser
salonuna dner, yanp snen lo klarn altnda yeniden sahne alr ve alma tamamen sessiz bir
karanlkla sona erer. Grld zere form olarak belirgin bir yap oluturulmutur.
Donald Scavardann, klarnet, piyano ve film projeksiyonu iin yazd Manzara Seyahati
(Lanscape Journey-1963) adl eseri, grsel ve iitsel materyallerin elien gelerini yanstr. Sadece iitsel
gelerin olduu blmler, belirli bir alternatif biimsel yap oluturmak iin sessiz projeksiyonlarla
karlkl etkileim halindedir. ki farkl ekranda, soyut hzl hareket eden ekiller ve renkler, kullanlan
klarnet ve piyanonun birbirlerine olan bamlln ve ztln dengeler. Scarvada almasndaki
karlklmedya yaklamlarndan syle bahseder: "Sesler, soyut renkli filmle, enstrmental tnlarn grsel
bir uzantsn yaratabilmek iin sentezlendi. Ar bir tempo ierisinde farkllaan enstrman tnlar ve
hzl hareket eden film grntleri, belirli bir ztlk oluturmutur. Burada, gsterilen filmin direkt olarak
mzikle hibir ilikisi yoktur ancak eserin yapsnda belirgin bir ztln oluabilmesi iin, btne monte
edilmitir" (Watkins 1988: 328).
Sonu ve neriler
Klasik mzikte belirli bir geliim gsteren medya formlar, etkilerini rock mzikte de gstermitir. Pink
Floydun 1980de byk bir k ovu olan Duvar performans, Amerika turnesi yaparak, grsellikle
mziin btnselliini bir araya getirmitir. Grup, konser esnasnda yaplan ve konserin sonlarna doru
yklan 70 fit yksekliindeki duvara projeksiyonlar sayesinde yanstlan karmak klar ve ok ynl
klandrma sistemiyle tutkulu bir oklumedya olayna katkda bulunmutur. Led Zeplinin lazer ovlar
ve buna benzer oklumedya yaklamlar dnemin rock mzik performanslarna, mziin yannda
grselliinde izleyiciyi cezbetme anlamnda nemli bir katksnn olduunu gsterdi. Kiss, Ted Nugent,
Black Sabbath, Alice Cooper ve Ozzy Ozborn eitli popler oklumedya kltrne katklarda
bulunmulardr.
Ksaca bu teknikler Bat dnyasnn sanatsal mirasnn temel prensiplerini hkmsz klar ve
yeni deneycilik akmna nemli katklarda bulunmaya balar.
Referanslar
Brindle, Reginal S. 1975. The New Music, Oxford: Oxford University Press.
MZK VE KLTREL DOKU
Rohat Cebe
438
Cope, David H. 1984. New Directions in Music, New York: WM. C.Brown Company Publishers.
Dallin, Leon. 1974. Techniques of Twentieth Century Composition, New York: WM. C. Brown Company
Publishers.
Kodalyi, Otto. 1995. Introducing Modern Music, London: Publishes by the Penguin Group.
Schwartz, Elliott ve Godfrey, Daniel. 1993. Music Since 1945, New York: Macmillan Publishing
Company.
Stukenschmidt, Hans Heinz. 1970. Twentieth Century Music, New York: McGraw-Hill Company.
Watkins, Glenn. 1988. Soundings, New York: Schirmer Books.
Whittall, Arnold. 1977. Music Since the First World War, Oxford: Oxford University Press.
MZK VE KLTREL DOKU
Ruen Alkar
439
ZMR KADINLAR MATNES RNENDE ZEK MREN NOSTALJS
Ruen Alkar
1

rusenalkar@gmail.com
Abstract
Nostalgia of Zeki Mren in the Case of Izmir Womens Matinee
The immigration movement from the villages to the cities that started in the 1950s as part of the industrialization process
caused the formation of a crossbreed culture in which the modern coincides with the traditional. The entertainment
culture that has been affected from this process as an important part of social life has taken on a new form that meets the
entertainment demands of its era in the gazino environment where both regional and Western forms interact. Viewers have
had the chance to get into close communication with artists that they admire or that they are used to seeing/hearing on
radio or television at these mixed entertainment venues where males and females join together or at matinees where only
women can attend.
Zeki Mren has attracted a great deal of attention at these gazinos as the popular culture icon of this era not
only with his musical skills but also with his costumes and make up. The life that he lived which did not fit to a general
heterosexual life has been perceived as a self-devotion in the name of love of country and thus his differences have
been legitimized.
The ethical, national and musical elements represented by the once pop icon Zeki Mren are still continued as a
nostalgic value in the behavior, discourse and music (repertory, performance, instruments) male singers who take state
during the womens matinee performances at the various districts of Izmir. This article will focus on the Zeki Mren
nostalgia in the performances of male singers who take stage at the womens matinees at Buca, Bornova and Inciralt
districts around the city of Izmir. The data acquired from observations and interviews will be subject to a theoretical
examination as a result of a literature survey.
1
Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Mzik Bilimleri Anabilim Dal Doktora rencisi
MZK VE KLTREL DOKU
Ruen Alkar
440
Nostos(eve dn) ve algia(zlem) szcklerinden oluan nostalgia, artk var olmayan veya hi var
olmam bir eve duyulan zlemdir(Boym, 2009:14). Deiime kar derin bir korku ieren nostalji,
bugnn dnden kt olduuna inanmann bir sonucu olarak, gemite kalan gzel gnlere(Demir-
Acar 2012: 304) dnme arzusu ve abasdr. Trke szlkteki karl evseme, yurtsama,
asama(Pskllolu 1999: 1154) olan nostalji kelimesi, uluslar aras literatrde ilk olarak Johannes
Hofer(1688)in tp tezinde karmza kmaktadr(Boym 2009: 25). 17. yzylda souk algnl,
tberkloz gibi fiziksel rahatszlklarla ilintili olduu dnlm, zellikle cephede savaan askerlerde
grlmesi nostaljinin bir vatanseverlik ls olarak deerlendirilmesine sebep olmutur. Nostaljiyi
tedavi edilebilir bir rahatszlk olarak gren dnemin bilim insanlar, sorunun tespiti iin fiziksel kantlar
bulmaya ynelmilerdir.
Nasl genetik aratrmaclar bugn yalnzca tbbi koullar iin deil, ayn zamanda toplumsal davran ve
hatta cinsel ynelim iin de bir gen bulma umudu tayorlarsa, ayn ekilde on sekizinci ve on dokuzuncu yzyl
doktorlar da yanl temsillerin arkasnda tek bir neden, kendi ifadeleriyle tek bir patolojik kemik aryorlard (Boym
2009: 31).
20. yzyl ile birlikte patolojik bir durumdan ziyade bir halet-i ruhiye olarak deerlendirilen nostalji
duygusu, insann deiime gsterdii korkuyu yanstmaktadr. Deiime nadir rastlanan bir hayatn
konforunu tercih eden nostaljik kii, insan ilikilerinin srekli yeniden ekillendii bir yaantnn
sorumluluklarn reddeder; gemii kt anlardan arndrarak bu hayali anlar etrafndaki ailevi, ahlaki
vs. deerleri yceltir. Zaman iinde kolaylkla gezinebilmeyi arzulayan nostaljik kiiler, kendi
fantezileriyle bir ak ilikisi yaar, zamann geri evirmezliini reddederler (Boym 2009: 14-16). Bu
fantezi ilikisinin tehlikeli yan, hayal ve gerein birbirine kolaylkla karabilmesi, kiinin dlenen
gemi iin mcadele etme gerei duyulabilmesidir. Su, gnah ve bugne ait sorunlardan arndrlm
bir yaant kurgusu, gemie olduu gibi gelecee ynelik de oluturulabilmektedir. Nitekim 20. yzyl
banda, toplumsal dzeyde tasarlanan topik gelecek modelleri, dnemin yaamsal zorluklarnn
ald, konforlu bir hayat ngrsnden destek alarak retilmitir. Fakat 1960lar ile birlikte gelecee
dair beklentiler inandrcln yitirmi, yerini deimezlii mutlak olan gemi hayat zlemi almtr.
Trkiyede nostalji rzgarnn balad tarihi 1980 olarak belirleyen Grbilek(2011: 23), bugnn
ihtiya ve fantezilerini uyaran bu yeni gemi hayat kurgusunun tketilebilir bir nesneye dntn
MZK VE KLTREL DOKU
Ruen Alkar
441
ifade etmitir. Kapitalist ileyiin bir kr alan olarak deerlendirdii nostalji duygusu, piyasann bir ok
farkl sektrnde kitle beklentilerine uygun olarak yeniden ilenmekte ve satlabilir bir nesneye
dntrlmektedir.
Genel Hatlaryla Trkiyede Gazino Hayat
Gazino kelimesi, talyanca karl kr evi olan casino kelimesinden treyerek Trkeye
yerlemitir(Zatdan aktaran Sakaolu-Abayar 1999: 255). stanbulda ilk olarak Tanzimattan sonra
alan gazinolar, gayrimslimlerin bo zamanlarn geirdikleri meknlar olarak ilev grmtr. 1917
Rus Devrimi ile birlikte, stanbula snan Beyaz Ruslarn getirdii tango fokstrot, arliston gibi danslar
gazinolarda sergilenmi(Sakaolu ve Akbayar 1999: 255), Cumhuriyet sonras yabanc iletmecilerin
yerlilerle yer deitirmesiyle gazinolarda alaturka eserler de sylenmeye balanmtr(Erol 2002: 84).
Cumhuriyetin ilanyla yzn Batya dnen, kltrel tabann bu dorultuda ekillendirmeyi hedefleyen
yeni sekinci lke ynetiminin, slam ile ilintili halk tabannn yerli kltr(Ahmaddan aktaran
Bker 2003: 163)n grmezden gelmesi, bu hedefe ynelik atlan admlarn baarsn byk lde
etkilemitir.
1923te Atatrkn nderliinde kurulan Cumhuriyet, saltanat kaldrmakla kalmam, ayn zamanda
Osmanl mparatorluunun btn mirasn da reddetmitir. () Ancak gemii toptan grmezden gelmek
olanakszd Bat kltr toplum genelinde pek etkili olmad; nk halkn, yani ynetilenlerin, kendi dnyalarnda
yaayan sekinler ile pek az ortak noktalar bulunuyordu (Bker 2003: 162).
1950li yllara kadar adalama politikas gerei kltrel boyutta deiime zorlanan yerli halk,
14 Mays 1950 seimlerinde slami tabandan beslenerek iktidara gelen Demokrat Parti araclyla sreci
tersine evirmi ve sekinci snfa kendi kltrn kabul ettirmeye balamtr. Bu deiimle birlikte,
1934-36 yllar arasnda yayn yasaklanan TSM, radyolarca desteklenmeye, Trk mzii sanatlarna
kadrolar almaya balanmtr. Radyonun bu mzii kabul etmesinin ardndaki en nemli neden halkn
bu tarza gsterdii olaanst tevecchtr ve bu ilgi aslnda musiki inklbnn baarl olmadnn
kantdr(Tekeliolu 1999: 149). Sanayilemenin artmasyla kyden kente gn artt Demokrat Parti
dnemi, kyl-kentli, alafranga-alaturka elikisinin yaand yeni bir kltrel atmosfer retmitir.
MZK VE KLTREL DOKU
Ruen Alkar
442
Arabesk mzik dinleyen, kentin kenarndaki gecekondularda yaayan gmen halk, elenmek iin
gazinolar tercih etmeye balamtr. Hem sla hasretinin giderildii hem de ehir hayatnn hi
grlmedik ltlarn tayan gazinolar, ky ve kent insannn kltrel bir uzlama yaad bir zemin
oluturmutur. Erken Kemalist dnemin kendi ahlak ltlerine gre priten, sade-vakur,
grntsnn ardndan, skntl, karneli-Amerikan bezli savaa, sonra da askeri darbe yllarnda
renksizleen, soluklaan, donuklaan toplum, renk ve parltyla tanr. Yanp snen sahne klar, gz
alan kostmler, payetler(Tanrver 2002: 111).
Bekenin de tespit ettii zere gazinoyu pavyon, saz, gece kulb gibi elence meknlarndan
ayran en nemli zellik, aile oryantasyonlu yapsdr (aktaran Erol 2002: 35). alma saatleri ve
kadrosu, fiyat uygunluu, mzik trleri bakmndan esnek bir sunuma sahip olmas, gazinoyu, saz ve
taverna gibi tek bir sosyal snfa hizmet eden meknlardan ayran dier zelliklerdir. Bir kurum olarak
gazino ticari kayt endstrisi ve televizyon gibi dier kurumlarda sanat olarak kabul edilen elence
tarzlarn sunar(Beken, 2003)
2
. Radyo ve televizyon araclyla hayranlk gelitirdikleri sanatlarla
gazino zemininde yaknlk kuran tketici topluluu, onlar yakndan grp fotoraf ektirerek zel bir
anya sahip olmann mutluluuyla evlerine dnerler. zellikle aramba leden sonralar yaplan ve
gece elencelerine kyasla ok daha uygun fiyatl kadn matinelerinde Zeki Mren, Mzeyyen Senar gibi
nl radyo sanatlar kadn hayranlaryla bulumaktaydlar. Radyo sanatlarnn sahneye kt
1960larda renkli sahne ovlaryla insanlar eken gazinolarda, 1970lerle birlikte Arabesk mzik etkili
olmu, 80lerde ise Yeilam oyuncular grlmeye balanmtr. 1980li yllarn gazino tarihindeki kritik
zellii, televizyonun gnlk hayat ierisindeki etkiliinin artmasyla insanlarn elenmek iin evde
kalmay tercih etmesi olmutur. Elence anlayndaki bu deiiklik, kr edemez hale gelen gazinolarn
90larla birlikte kapanmas ve yklmasyla sonulanmtr.
zmirde Fuar Gelenei ve Gazinolar
Tanzimat dnemi zmir gazinolar, Frenklerin ve onlara katlan aznlklarn topland, siyasi ve sanatsal
gndemin konuulduu bir 'edebiyat salonu' grevi grmtr. Tacirler, gezginler, merakllar ve
susamlar, burada kendilerince dnyay ynetirler, uluslar ve krallar yarglarlar(Data 2004: 10).
Cumhuriyet ile birlikte yaanan nfussal ve kltrel deiimler, zmirdeki gazino anlaynn
deimesinde de etkin olmu; gayrimslimlerin iletiminde olan bu meknlar yerli yatrmclarn eline
2
Mnir N. Bekenin Aesthetics and Artistic Criticisim at the Turkish Gazino isimli makalesinin yaymlanmam evirisinden alntdr(ev.
Levent Ergun). ngilizce metin iin link: <http://www.umbc.edu/MA/index/number8/gazino/bek_05.htm >
MZK VE KLTREL DOKU
Ruen Alkar
443
gemitir. Gazinolarn 1936da kurulan ve yln bir ay zmir Fuarna ev sahiplii yapan Kltr Park
bnyesinde toplanmas, deiimin nemli bir parasdr. 1923 ylnda dzenlenen ktisat Kongresinde
alnan bir kararla ilk olarak 1927 ylnda, 'panayr' adyla Karata civarnda dzenlenen bu ticari etkinlik,
Anadolunun her yanndan esnaf, ifti ve zanaatkrlar bnyesinde toplamtr. zmir halknn bu
dnemde genel olarak rahatszlk duyduu bu ticari bulumalar, 1932 ylnda Behet Uzun giriimiyle,
imdiki Swiss Otelin olduu yere tanm ve uluslar aras bir zellik kazanmtr. 1 Eyll 1936da Kltr
Parkn temelinin atlmasyla imdiki yerine tanan zmir Fuar, 50li yllar ile birlikte evre illerden
gelenler iin bir festival alan halini alm; fuar sresi olan bir aylk dnem boyunca Trkiye magazin
dnyasnn merkezi olmutur. Bir dnem sanatnn stanbul k performans, zmir Fuarnda balard.
Kim iyi i yaptysa stanbulda onun piyasas ykselirdi(Usmandan aktaran Data 2004: 84).
Gnmzde Bodrum, Kuadas, eme gibi tatil beldelerindeki programlaryla medyada yer alan
arkclar, zmir Fuar dnemindeki gibi poplaritelerini artrmakta, stanbul elence sektrndeki
konumlarn pekitirmektedirler.
Gemiten Gnmze Kadnlar Matinesi Gelenei
Franszca matine kelimesinden Trkeye yerleen, tiyatro, sinema, konser salonu iin gndz gsterisi
3

anlamna gelen matine, 1950lerde, gazinolar bnyesinde kadnlara ynelik bir elence biimi olarak
uygulanmaya konmutur. ahane Kadn solist Sevim alayann balatt ve eskisi gibi olmasa da
gnmzde varln koruyan kadnlar matinesinin ilevi, pahal gece elencelerine katlamayan orta snf
ev kadnlarnn, gazinonun ltl ortamnda elenmelerine ve hayran olduklar solistlerle ayn mekn
paylamalarna zemin yaratmakt.
"Daha ucuz erken saatteki gsteri olan matine dinleyicisi, dzenli snrl bir geliri olan eitli
dzeylerden orta snf ailelerden oluur. Bir gazinoya gitmek orta snf bir aile ya da arkada grubu iin
zel bir durumdur. () Ailenin dzenli aylk gelirinin bir ksmn feda etmek iin giyinir kuanr ve
hazrlanrlar. Ucuz matineler orta snf bir ailenin gazinoya gitmek iin gc yettii tek zamandr. Fiks
men siparii verirler ve orada olmalarnn bir kant olduu kadar gazino deneyiminin bir hediyesi
olarak fotoraf ektirirler. Solistlerden biriyle fotoraf ektirebilirlerse en iyisi olur."(Beken, 2003:4).
3
TDK Bat kkenli kelimeler szl (Eriim Tarihi 05.05.2012)
<http://www.tdkterim.gov.tr/bati/?kelime=matine&kategori=terim&hng=md>
MZK VE KLTREL DOKU
Ruen Alkar
444
Kadnlarn evde hazrladklar yemeklerle katldklar matineler, ev, akraba, e ocuk ile ilgili
sorumluluklarn aksamayaca gn ve saatlerde yaplmaktayd. Genellikle arkada, komu ya da
akrabalarla gelinen gazino matinelerine ocuklar da getirilmekteydi. Bir gazinoda sezon boyunca sahne
alacak sanatlar bu meknn kadrosunu oluturmaktayd. Kadrolar hiyerarik, poplaritesi en yksek
sanatnn sahneye en son kaca biimde hazrlanmaktayd. Gazino reklamlarn ieren afi, gazete,
dergi reklamlarnda, assolistin ismi sa en st kede bulunmakta, fotoraf ise sahneye ondan nce
kacak sanatlarnkinden byk baslmaktayd. aramba gnleri len saatlerinde dzenlenen
matinelerde de sahne alan kadrolar, szleme gerei cret almamakta, bu gnlerde tamamen iletme kr
iin sahneye kmaktaydlar.
Matineli gnlerin bir gn ve bir gece evveli katiyen normal hayatm yaayamam ben Matine gnlerinin ertesi
gnlerinde de, bir gn evvelki o yce gnn nekahati srer. () Matinelerde hibir sanat cret almayz Ve maddi
karl olmayan emekler de insana huzur verir, evk verir, g verir eref verir (Mrenden aktaran Sekin
4

1998: 158).
stanbulda Maksim, akl, Gar, Lunapark; zmirde Kltr Park iindeki Manolya, Akasyalar,
Gl gibi gazinolarda yaplan kadn matinelerine dnemin hret isimleri sahne almakta, bir karnaval
havasnda geen bu etkinliklerde kadnlar, zorlayc gndelik hayatn(Parkerdan aktaran kten 2002:
156) ykn zerlerinden atarak, verili ahlak deerlerin, ailevi ve sosyal ilikilerin snrllklarndan
uzaklamakta ve yeni olaslklar retmekteydiler. Toplumsal ahlakn ls olan giyim-kuam,
davran, konuma, yeme-ime, arkadalk kurma, dans etme gibi gstergeler, kapal bir ortamda, ksa
sreliine deimekte, kiinin fantezi dnyasnda yeniden ekillenmekteydi. hretin topluma sunulan
yz, popler kltrde her yere yaylm olan isteklerden ve fantezilerden izler tar. Kahramanlara, esrik
yaantya ve ihlle duyulan bilinalt arzu, hret kltrnn yayd toplumsals ilikilerle simgesel
olarak karlanr(Rojek 2003: 116). Blent Ersoy, Zeki Mren gibi toplumsal cinsiyet rolleri snrlarn
aan queer solistlerin ya da genel-geer muhafazakrlk algsnn dna kan Hamiyet Yceses, Mualla
Mukadder, Sevim alayan gibi kadn solistlerin giyim ve davranlar, gece ve gndz elencelerinde
kolaylkla kabul edilmekte ve takdir toplayabilmekteydi.
4
Zeki Mrenin Hafta Sonu Gazetesindeki ke yazs(12 ubat 1970).
MZK VE KLTREL DOKU
Ruen Alkar
445
Bir Popler Kltr konu Zeki Mren
6 Aralk 1931de Bursada dnyaya gelen Zeki Mren ilk radyo konserini 1951 ylnda stanbul
Radyosunda vermitir. Bu konser ile radyo dinleyicilerinin hafzasnda derin bir iz brakan Zeki
Mrenin 1954 ylnda Cahide Sonku ile oynad Beklenen ark isimli filmi, lke apnda byk ses
getirmi, Mrenin nne n katmtr. lk halk konserini 18 Austos 1954te zmirde veren Zeki
Mren, 11 yl boyunca Behiye Aksoy ile dnml olarak, stanbul Maksim gazinosunda, assolist
nvanyla sahne almtr.
repertuar genellikle blml bir gidiat takip eder. lk blm takriben on sekizinci yzyl sonu ile on
dokuzuncu yzyl sonu arasndaki dnemden saray ve ehir repertuarna dayanrd. kinci blm, genellikle yirminci
yzyln bandan, zellikle konser salonlar iin yazlm sanat mzii paralarndan oluurdu. nc blmde daha
ada sanat mzii, popler paralar ve halk mzii eserleri yer alrd (Stokes 2012: 8).
Sahne repertuarnda gemi ile bugn, dou ile baty birletiren Zeki Mren, hem kentin eski
sahiplerini, hem orta snf, hem de yeni kent zenginlerini ortak bir meknda buluturmu, birbirlerini
anlamalarn salamtr(Kayhan 2002:106-108). 1960larla birlikte syledii/besteledii sz, armoni ve
melodi yaps bakmndan aklda kalc arklarla eriilmez grnen sanat becerisini daha popler bir
dzeye ekmitir(Yksel 2002: 33). Zeki Mrenin bu geleneksel ile modern olan ustaca birletiren,
halkn milli ve dini deerlerini ycelten, lt magazinsel slubu onu ikon statsne tamtr. ikon,
insann eletirisiz ve tartmasz kabul ettii baland ve sayg duyduu nesne(Oktay 1998: 31) olarak
tanmlanmaktadr. Bir ikon olmak demek, kapitalist ilikiler ana dhil olup, alnr satlr bir rne
dnmek anlamna gelmektir. Erol(2002: 96)un de belirttii gibi Modern toplumun popler ikonu
olmak demek, toplum tarafndan retilebilmesi iin bir tketim nesnesi olmak demektir. Zeki Mren,
kolay ulalabilir olmann dnda yeni ve eskiyi bir gven potasnda eritebilmi, toplumsal dnmlere
ayak uydurmakta bir saknca grmemitir. Her ne kadar sahne performanslarnda giydii kyafetler ve
yapt makyajla dnem dnem ecinsel yaktrmas yaplmsa da, muhafazakr hayran kitlesi, onun
sanat kimliini zel hayatndan bamsz olarak deerlendirmeyi tercih etmitir.
MZK VE KLTREL DOKU
Ruen Alkar

446

ikonlatrlan popler kltr nesnelerinin yaammzda kolayca yer edinebilmelerini salayan kolay satn alnabilir
olular, yaygn kullanm alanlarna sahip bulunmalar ve satn alma kalplarndaki deimeleri izleyerek kendi
formlarn kolayca deitirmeleri, fakat bunda yeniliin ekiciliinden olduu kadar, eski ve bildik bir ey olmann
insanlar zerinde uyandrd gvenilir olma duygusudur (Gilborndan aktaran Oskay 1982: 196).
Dnyada cinsiyetin daha zgr sunumlar 1950lerle balamtr(Oktay 1998: 89). Trkiye
elence sektrnde, sahnede dekolte/pahal kyafetler giyme geleneinin de ayn yllarda Hamiyet
Yceses balad grlmektedir(Beken 2003:3). Zeki Mrenin gazino programlar, Las Vegasta sahne
alan nl Amerikal piyanist Liberace(1919-1987)yi izledikten sonra deiim gstermi, cinsel kimlik
snrlarn aan bir grsellik iermeye balamtr. Sahneye kendi tasarlad ve ad verdii pelerinli ve
etekli kostmlerle kan Mren, Gr(1996: 59) ile yapt rportajda yaptklarnn bir sahne ihtilali
olduunu, sesle birlikte gzlere de hitap etmeyi hedeflediini ve zamann onu hakl kardn ifade
etmitir. Sahneye makyajla kmasn eletiren kesime verdii cevap ise, bunun sahneye has, gnlk
hayatta tekrarlanmayan bir gereklilik olduuydu. Mesela beni televizyonda, sahnede makyajl
grebilirler. Ama beni gndz makyajl gren var mdr? Asla. Sahneye kacaksanz, hasta gibi
durmamak iin makyaj yapmak zorundasnz (Mrenden aktaran Gr 1996: 83).
Cinsel ynelimi hakknda genel olarak net bir ifade kullanmayan Mren, Trkiyede cinselliin
kamusal dzeyde konuulduu 1980ler(Grbilek 2011: 22)le birlikte sahne hayatn sonlandrarak
Bodrumda inzivaya ekildi. 1996 ylnda zmirde TRTnin canl yaynnda vefat eden Zeki Mren, mal
varln TEV(Trk Eitim Vakf)e ve Mehmetik Vakfna balad.

Kariyerinin ilk yllarnda ina ettii kamusal kiilii, o halde, birden ok ve genellikle de birbirine ters
debilen kimlikleri bnyesinde eritebiliyordu. Mren kitsch ile yksek kltr, efeminelik ile duygusal samimiyeti,
modernlik ile dini mutaasspl, gze hitap eden gsteriler ile iitsel mahremi, Dou merkezli bir kozmopolitiklik ile
Bat merkezli Trk milliyetiliini bir araya getirmiti. Bu karmak zdeleme srelerinde merkez konumda sesi yer
alyordu (Stokes 2012: 85).

Btn bu zellikleriyle bir popler kltr ikonu olan Mrenin bu son hamlesi, onu, milli ve dini
deerleri baskn Trkiye halknn gznde eletiriden uzak bir mertebeye tad. Hayranlar iin aklda
kalan detaylar cinsel ynelimi ile ilgili sorular deil, sesi, arklar ve efsanevi sahne kostmleri oldu.
MZK VE KLTREL DOKU
Ruen Alkar

447

Zeki Mren ve Kadnlar Matinesi Gelenei
Filmlerinde seyircinin karsna kadn ruhunun inceliklerinden anlayan apkn erkek rolleriyle
kan(kten 2002: 159) Mren, besteleri ve sahnedeki hisli sunumuyla ideal ak (Yksel 2002: 36)
ihtiyacn cevap veren bir figr olmutur. Erkeklerin gndelik hayatta giyemeyecei kyafetlerle sahneye
kan Mren, sunumlarnda, farkl cinsiyetlere sahip olmann getirdii toplumsal davran kalplarnn
esnedii bir ortam hazrlamakta, bylelikle kadnlarla srda ilikisi de kurabilmektedir. Toplumun,
bazen de kocalarnn basksyla erkek solistleri rahata izleyemeyen kadnlar, kendi cinslerindenmi gibi,
grdkleri Zeki Mrenle rahata ilgilenebiliyorlard. Erkekler ise ocukluktan beri yetitikleri gibi
erkekliklerini hissedip Ona bakyorlard(Torun 2002: 136). Mrenin kadn dinleyicileriyle olan bann
glendiren asl olay, Stokes(2012: 39)un tespit ettii gibi, Miladi takvime gre Regaip kandiline denk
gelen 1959-1960 ylba gecesinde, sahneye beklendii gibi efemine deil gsterisiz bir sunumla kmas
olmutur. Daha ok kadnlarn ilgi gsterdii bu 'kutsal' gecede dini hassasiyetleri gzeterek sunum
yapan Mren, hayran kitlesini kadnlardan yana genilettii gibi, ayn gece aal bir sunum yapan rakibi
Mualla Mukaddere de byk bir fark atmtr.
Mren 1980 ylna kadar sren sahne hayat boyunca stanbul Maksim ve zmir Fuar
bnyesindeki gazinolarda kadn matinelerini srdrm, bu programlara byk ihtimam gstermitir.
'Hafta Sonu' gazetesindeki '19 ubat 1970' tarihli ke yazsnda grld gibi Mren, kadn
dinleyicisiyle etkileimini bir 'ak' ilikisi olarak betimlemitir.

Matinem yllarn rekoru idi Tarihi bir gn diyebilirim sahne hayatmda. bin hanm dinleyicim benimle alad,
benimle gld, benimle cotu, benimle tat Onlarn aklar olmasayd yaayabilir miydim? (Mrenden aktaran
Sekin 1998: 161).

Kadn dinleyiciler tarafnda da karln bulan bu 'ak' ilikisi kimi zaman matine dna da
kabilmekteydi. Matinelere katlan kadn hayran kitlesi Mrenin babasnn cenaze trenine katlm,
Mren bu durumu '26 Mart 1970' tarihli ke yazsnda belirtmi, bir nevi bu kitleye teekkr etmitir.
Matinelerimin, konserlerimin vefakr hanmlar Siyahlar iinde geceden hareket etmiler Bursaya
Nasl unutabilirim? (Mrenden aktaran Sekin 1998: 172).
MZK VE KLTREL DOKU
Ruen Alkar

448

zmir ehir Merkezi rneinde Gnmz Kadn Matineleri
ounlukla ev kadnlarnn ve belli oranda i saatleri esnek alan kadnlarn ilgi gsterdii kadn
matinelerinin gn ve saatleri alan elerin ve okula giden ocuklarn eve dn saatlerine gre
ayarlanmakta, matine creti de ekonomik gc olmayan ev kadnlarnn btesine uygun bir ekilde
belirlenmektedir. Genellikle aramba gnleri saat 13:0017:00 saatleri arasnda dzenlenen matinelerde
sahne alan erkek solistler, toplumsal cinsiyet algs bakmndan kadna atfedilen giyim, davran, hitap
biimini benimserken yine erkeklerden oluan orkestra yeleri ya da solistten nce sahne alan dier
mzisyenler, masklen kimlikleriyle sahnede bulunmaktadrlar. zleyici ile cinsel etkileim ieren hayran
ilikisinden ziyade, hemcins bir srda, dert orta ilikisi kuran solistler, kadnlarn ayplandklarn
hissettikleri dn, nian, snnet gibi cinsiyet bakmndan karma elencelere alternatif, akraba, e ya da
yabanc erkek basksnn sz konusu olmad ortamlar salayarak rahata elenmelerine arac
olmaktadrlar.
zmir Bornovada Keyf-i Sefa Restoranda 'Arif Sal', Kkyal Ehl-i Keyf Restoranda 'Ferit
Trkkan', nciralt Turkuaz Dinlenme Tesislerinde 'Haluk Elvan' ve 'Mikrop' lakapl 'Hikmet Durmu'
isimli solistlerle yaplan kadn matineleri, zmir Fuar bnyesindeki gazinolarda 1960-80 yllar arasnda
yaplan kadn matineleri ile nostaljik bir ba kurmaktadr. yle ki nostalji duygusu- mekna ve
izleyicilere gre deiebilmekle birlikte- baarl geen bir matinen belirleyici kriterlerinden biri
olabilmektedir. rnein nciralt Turkuaz Dinlenme Tesisleri, tesis bnyesinde geceleri sahne alan
btn sanatlarn matine sahnesine kmas ilkesini hala uygulamaktadr. Sanatlar, gazino
dnemindeki kadro sistemine uygun olarak sahneye kmakta ve bu programlardan cret talep
etmemektedirler. Bornova Keyf-i Sefa Restoranda, okun Sabah, Gnl Yazar, Arif Susam gibi gazino
kltrnden gelen sanatlar dnem dnem gece programlarnda karma seyirciyle bulumaktadr.
Ehl-i Keyf Restoranda sahne alan Ferit Trkkan ise, Trk Sanat Mzii arlkl repertuar, ses
yeterliliine verdii nem, hafzasnda tuttuu eser saysna yapt vurgu ve dinleyiciyle kurduunu ifade
ettii 'zel' ilikiye dayanarak kendini Zeki Mren ekolnn bir temsilcisi olarak grdn ifade
etmektedir. Her sene Eyll aynda dzenledii bir programla, alt meknda Zeki Mreni 'kostm ve
arklaryla' anan Trkkan, bu etkinlii matine ve gece program olmak zere ylda birka defa tekrar
edebilmektedir. Turkuazda sahne alan Mikrop Hikmet ise, Zeki Mren ile benzer olarak,
kyafetlerindeki sslerin tasarmlarnn kendisine ait olduunu ifade etmitir. Mzisyen arkadalarnn
MZK VE KLTREL DOKU
Ruen Alkar

449

sahnede saat takmamalarna dikkat ettiini ifade eden Mikrop Hikmet, sahneye renkli ve ltl
kostmlerle kmaktadr. Her iki solist de anneliin kutsalln vurgulayarak kadnlar onore etmeye
almakta; mterinin bulunduu her masaya urayarak onlarla kucaklamakta ve fotoraf
ektirmektedir.
zmir kadn matinelerinde sylenen arklar, izleyicinin verdii tepkiye gre, genel hatlaryla iki
gruba ayrmak mmkndr. lki izleyicinin gemi yaantlarn yd ettii, an ieren ve oturularak
dinlenen arklardr. kinci gruptaki arklar ise genel olarak 9/8lik l yapsna sahip Roman ezgileri ya
da basit lye sahip halay arklardr. lk gruptaki arklarn Blent Ersoy, Ebru Gnde, brahim Tatlses,
Muazzez Abac, Zeki Mren gibi gazino dnemi sanatlar tarafndan yorumlanm olmas dikkat
ekicidir. kinci gruptaki arklar ise mzisyenlerle yaplan grmelerin destekledii zere- ezgisinden
ok szleri sebebiyle tercih edilmektedir. Sz konusu ark szlerinde genel tema kaynana-gelin, kar-
koca ilikisidir. Kadn matinelerinde alg ve algc eitliliinin bol olmas, elence meknnn ve
solistin saygnln belirleyen bir faktrdr. Kalabalk bir orkestra ile performans sergileyen solistlerin
matinelerinde pahal bir elence mekn izlenimi daha kolay oluturulabilmekte, seyirci tatminkr bir
ekilde geceyi/matineyi sonlandrabilmektedir.
Katlmclarn tanklk orannn dk olduu, farkl ile ve hatta illerden gruplarnn katld
matinelerde kadnlar, gerek giyim gerekse davran bakmndan daha rahat olduklarn ifade
etmektedirler. Bu matinelerde iki ve sigara imek ya da dans etmek konusunda her hangi bir bask
hissetmemektedirler. Etnik aidiyetlere vurgu yapan dernekler(Selanik Gmenleri Dernei, Makedonya
Gmenleri Dernei vs.) bnyesinde, akraba ve komu ilikilerinden uzaklalmadan yaplan kadn
matinelerinde ise durum tam tersidir. Bu tr matinelerde kadnlarn davranlar, giyimleri, sylemleri,
mzisyenlerin ark repertuar genel-geer ahlak kriterlerine uygun biimde ekillenmektedir.
alan kadnlar iin hafta sonlar dzenlenen matinelerde grsellik, hafta ii matinelerine gre
daha fazla nem kazanmaktadr. Turkuazda dzenli matinelerin tersine rezervasyon usul gerekleen
bu matinelere, matine yapmayan yerli arkclar, radyo ve televizyon programlarnn nl isimleri misafir
olarak yer alabilmekte, programda ayrca zenne, halk oyunlar ekibi, dansz gibi ovlar
eklenebilmektedir. Kitle iletiim aralaryla yakn temasta olan bu matineler, popler kltr gndeminin
aynas konumundadr. Solistlerin Snni dini ve Trk etnisitesi merkezli milli deerleri ycelttii bu
matinelerde, solist nclnde yaplan yardm kampanyalarnn da bilgilendirmesi yaplmaktadr.
Engelliler, mahkmlar, depremzedeler, ky okullar iin dzenlenen bu yardm kampanyalarna kadn
dinleyicilerin katlmlar salanmaktadr.
MZK VE KLTREL DOKU
Ruen Alkar

450

Gnmz Kadn Matinelerinde Zeki Mren Nostaljisi
Sahne dzenlemeleri, ark repertuar, mzisyenlerin gemii yad eden sylemleri ve kadnlarn an sahibi
olduklar arklar talep etmeleri matinelerdeki nostalji olgusunun grntsn belirginletirmektedir.
Jean-Jacques Rousseau nostalji duygusuyla dinlenen mziin tam anlamyla mzik ilevi deil,
hatrlatc bir gsterge ilevi grdn ifade etmitir. Rousseu(aktaran Boym 2009: 27)ya gre sla
mzii nin bys, ister pop ister halk trks olsun eletirel dnceyi bulandrmaktadr. Kadnlarn
talepleri dorultusunda icra edilen ve mziinden ok szleriyle ilgilenilen arklar solistle birlikte yksek
sesle sylenerek, gemiteki sorunsuz hayat anmsanr ve o gnlere olan zlem dile getirilir. Hayatn
normal aknn bir paras olan olumsuz dnce ve deneyimlerden arndrlm, dolaysyla 'eletirel
dnce'nin rn olmayan bu tasarlanm anlar, kadnlarn ounlukla gbek atp dans ettii elence
seanslarna anlam katma, deer ykleme ilevi grr.

hretler arzuyu yenilemek iin yeniden yaratlabilir ve bu nedenle de kresel arzunun harekete geirilmesinde son derece
etkili kaynaklardr. Hayran tabanlar da onlarla birlikte yaland iin, hretler yalnzca soyut arzu nesnesi
olarak deil, piyasada daha ileri dzeyde metalaabilen nostalji nesneleri olarak da ilev grrler (Rojek 2003: 198-
199).
Dini ve milli deerleri ltl bir sunumla vurgulayan, Osmanl geleneklerine uygun bir sahne
hitab ve icra becerisinin yannda, ada bir Trk vatandann vizyonuna da sahip olan Zeki Mrenin
imaj, gemiin her geen gn daha fazla zlendii nostaljik bir bak as erevesinde yeniden
retilmekte, retildike metalamakta, satn alnabilinir bir nesne olmaya devam etmektedir. Zeki
Mren nostaljisi o halde, her ne kadar Mrenin kendisi 1996da Susurluk kazasndan birka hafta nce
vefat ettiyse de, Cumhuriyetin yanp tututuu yurttala has faziletlerin onunla birlikte lp
gitmediinin halk tarafndan savunulmas olarak grlebilir(Stokes 2012: 114). zmir ehir merkezinde
dzenlenen, evre il ve ilelerden kadnlarn katld, Zeki Mren etkisinin yadsnamayaca gazino
elencelerinden izler tayan matineler, engellilere, yallara yaplan yardmlarla dinsel inanlarn, ark
okullarna kitap gnderme kampanyalaryla Trk ulus-devleti idealine duyulan inancn pekitirildii
meknlar olmutur.

MZK VE KLTREL DOKU
Ruen Alkar

451

Sonular
1923 ylnda kurulan Cumhuriyet ile birlikte Trk etnisitesi etrafnda tahayyl edilen yeni ulus-devlet
projesi kapsamnda 1934-36 tarihleri arasnda TSM yasaklanm, devlet politikas zerinde etkili olan laik
ve Batllam snf ile slami deerlerlere inanan halk kltr kar karya gelmitir. 1950 ylndaki ok
partili seim dneminde Demokrat Parti, slami deerlere vurgu yapm ve halk tabannn desteiyle
iktidara gelmitir. Kapitalist retim ilikilerinin kendini hissettirmesiyle birlikte kyden kente byk bir
g balam, kent yaamna uyum salamaya alan zengin gmenler, stanbuldaki elence kltr
zerinde etkili olmu, dnemin popler kltr dinamikleri yeniden ekillenmitir.
Zeki Mren, deiimlere ayak uydurabilen, hem yeninin cazibesini hem de eskinin gvenirliini
tayabilen sunumuyla halkn kolaylkla anlayabilecei/icra edebilecei arklar sylemi/bestelemitir.
Sahnede heteronormatif kriterlerin dnda bir grnt(queer) sergilemi olsa da, dini ve milli deerleri
ycelterek, muhafazakr halkn elence anlayna hitap edebilmitir. Kendi dneminde bir popler
kltr ikonuna dnen Mren, dnemin sahne performans anlayna nemli yenilikler getirmitir.
Gnmzde ad, gazino dnemi elence biiminden izler tayan kadn matinelerinde hala anlmakta
olan Mren, daha huzurlu bir gemi yaantnn zlemini yanstan nostalji duygusunun tketim
nesnesi olmaktadr. zmirde, eitli elence mekanlar bnyesinde hala dzenlenmekte olan kadn
matinelerinde, solistlerin repertuar, sylem ve davranlarnda bu nostalji araynn izleri bulunmaktadr.

Referanslar
Boym, Svetlana. 2009. Nostaljinin Gelecei, ev. Ferit Burak Aydar. stanbul: Metis Yaynlar.
Beken, M. Nurettin. 2003. Trk Gazinosunda Estetik ve Sanatsal Eletiri. ev: Levent Ergun
(yaymlanmam eviri).
<http://www.umbc.edu/MA/index/number8/gazino/bek_00.htm>
Bker, Seil. 2003. Film Ateli bir pmeyle Bitmiyor Kltr Fragmanlar: Trkiyede Gndelik Hayat,
Ed. Deniz Kandiyoti-Aye Saktanber: 159-182, stanbul: Metis Yaynlar.
Data, Ltf. 2004. zmir Gazinolar: 1800lerden 1970lere, Kent Kitapl Dizisi:48. zmir: Bykehir
Belediyesi Kltr Yaynlar.
Demir, mer ve Acar, Mustafa. 2002. Sosyal Bilimler Szl, Ankara: Vadi Yaynlar.
MZK VE KLTREL DOKU
Ruen Alkar

452

Emirolu, Kudret ve Aydn, Suavi. 2003. Antropoloji Szl, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.
Erol, Ayhan. 2002. Bir Dnemin Popler konu Olarak Zeki Mren Biyografya; Zeki Mren 3, Ed.
Ayegl Yaraman, Ali Ergr: 43-98, stanbul: Balam Yaynlar.
Gr, Ceyhan. 1996. Zeki Mren imdi Uzaklardasn, stanbul: AD Yaynlar.
Grbilek, Nurdan. 2011. Vitrinde Yaamak: 1980lerin Kltrel klimi. stanbul: Metis Yaynlar.
Gven, Zeynep. 15.01.1998 12+1 Kere Evlendim
<http://webarsiv.hurriyet.com.tr/1998/02/15/28907.asp>
Kayhan, Asl. 2002: Bitmeyen ark Biyografya; Zeki Mren 3, Ed. Ayegl Yaraman, Ali Ergr: 99-
108 stanbul: Balam.
Oktay, Ahmet. 1995. Trkiyede Popler Kltr. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Oskay, nsal. 1982. XIX. Yzyldan Gnmze Kitle letiiminin Kltrel levleri; Kuramsal Bir Yaklam.
Ankara: niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar.
zgentrk, Nebil. 2002. Zeki Mren Belgeseli. Bir Yudum nsan
<http://www.youtube.com/watch?v=02BQO7vABeg&feature=relmfu>
kten, Nazl. 2002. Tek Kiilik Karnaval Biyografya; Zeki Mren 3. Ed. Ayegl Yaraman, Ali
Ergr:153-160, stanbul: Balam Yaynlar.
zcan, Bilal. 26.01.2011. Zeki Mren ve Liberace
<http://www.bugun.com.tr/kose-yazisi/144519-zeki-muren-ve-liberace-makalesi.aspx>
Pskllolu, Ali. 1999. Trke Szlk: Trkiye Trkesinin En Byk Szl. stanbul: Doan Yaynlar.
Rojek, Chris. 2003. hret. ev. Semra Kunt Akba-Krat Kzltu. stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Sakaolu, Necdet ve Akbayar, Nuri. 1999. Binbir Gn Binbir Gece: Osmanldan Gnmze stanbulda
Elence Yaam. stanbul: Deniz Bank Yaynlar.
Sekin, Nalan. 1998. Zeki Mren. stanbul: Bilgi Yaynlar.
Stokes, Martin. 2012. Ak Cumhuriyeti: Trk Popler Mziinde Kltrel Mahrem. ev. Hira Dorul.
stanbul: Ko niversitesi Yaynlar.
MZK VE KLTREL DOKU
Ruen Alkar

453

Tanrver, H. Uur. 2002. Trkiyede Popler Starn Prorotipi: Zeki Mren Biyografya, Zeki Mren 3.
Ed. Ayegl Yaraman, Ali Ergr:109-118. stanbul: Balam Yaynlar.
Tekeliolu, Orhan. 1999. Ciddi Mzikten Popler Mzie Musiki nklabnn Sonular, Cumhuriyetin
Sesleri. Ed. Gnl PAACI: 146-153. Bilano 98 Yayn Dizisi. stanbul: Tarih Vakf Yaynlar.
Torun, Mutlu. 2002. Toplum-Mzik Zeki Mren Biyografya, Zeki Mren 3. Ed. Ayegl Yaraman, Ali
Ergr: 133-138. stanbul: Balam Yaynlar.
Yksel, N. Aysun. 2002. Trkiyenin Kuyruklu Yldz Zeki Mren, Biyografya, Zeki Mren 3. Ed.
Ayegl Yaraman, Ali Ergr:13- 42. stanbul: Balam Yaynlar.

MZK VE KLTREL DOKU
Sanaz Nakhjavani

454

THE COMPARISON OF TURKISH AND IRANIAN MUSIC: INTERVALS
AND TETRACHORDS

Sanaz Nakhjavani
1

sanaz_nakhjavani@yahoo.com

The purpose of this paper is to compare music Turkish makam music with Iranian Dastgah music. My
focus is the use of intervals and tetrachords in the music of both countries. The two musics share the
same theory of music based on Makam, which developed from the systematic school in the thirteenth
century. The main point of this paper is the theory and how similar these two musics are.
The 20th century Iranian scholars struggled when writing about theory. There are two points of
view in the theoretical approach of Iranian music. One is very innovative and tries to imitate western
music theory in its adaptation equal temperaments and the other is traditional and is based on
traditional schools.
The first one uses western music as a model. The main proponent of this approach was Ali-naghi
Vaziri. He is also the first person to transcribed Radif of Iranian classical music.
The second view tries to revive the old music tradition in order to trace the idedntity of this
music. This cultural/historical approach was by pioneered by Mehdi Barkeshli and Majid Kiani. The
second view is more successful than the first in the aspect of establishing a theory.because by looking
backward in history and the old treatises, they tried to analyze and explain the theory of Iranian music
with preserving its characteristics.the other prominent scholars of this approach are Hormoz Farhat,
Mohammadtaghi Maoudiye, Hossein Alizade, Dariush Safvat, Taghi Binesh and Dariush Talaii and
Hooman Asadi.
There are some foreign scholars who wrote about Iranian classical music during the period
before Irans revolution. These are Bruno Nettl, Ella Zonis, Margart Caton and Jean During. These

1
stanbul Teknik niversitesi, MIAM
MZK VE KLTREL DOKU
Sanaz Nakhjavani

455

scholars tried to define the system of Iranian music according to their own perception. The emic view
is very different from etic view in Iranian music.
The modal system of Iranian music is called Dastgah. The repertory of Iranian music is called
Radiff. This term in appeared recently. Radiff is a collection of all dastgahs. It has two versions;
instrumental and vocal. These two terms is defined in various ways. Farhat defined dastgah as a system
of grouping, which is divided into two groups of primary and auxiliary. According to Alizade Dastgah
is a collection of small pieces of different modes. In Kianis view Dastgah is the collection of gushes
that their order and organization forms the structure of Dastgah. Asadi believes that the two important
factors in Dastgah are its cyclic modes and peripatetic melodies. All these definitions agreed that
Dastgah is the collection and they are divided into two groups of primary and secondary. About the
radif also exist different definition. According to Nettl the collection of dastgah into single system is
called radiff and it is the result of western music influences. He considered Radif as repertory of Iranian
music that used as a model for improvisation. Alizade believes that radif is the organization of gushes in
one dastgah. Safavat define Radif the same as Alizade, in his view radif is the collection of gushes that
their organization formed the structure of Dastgah.
This repertory is the basis of education and performance. It is a model for improvisation .in the
beginning it was just for Tar and Setar but it used for all the instruments.
The two main instrumental versions are attributed to:
1-Mirza abdollah
2-Agha hosseingholi
The structure of dastgah is formed by some melodic pieces with different length called
gusheh.dastgah is divided into two groups according to their modes:
1-primary which are shour, mahour, homayoun, nava, segah, chahargah and rast-panjgah
2-secondory, which is called avaz and they, derived from two primary groups shour and homayoun,
these are: bayat-e-tork, afshari, abuata, dashti and Isfahan.
This repertory is learnt through oral transmission. Therefore there are different types of interpretation
in respect to the school and instruments because each school is different from the other.
Turkish music is based on makam which has its origin rooted in the thirteenth century theories
of the systematic school. The intervals in Turkish music havent changed very much from the original
MZK VE KLTREL DOKU
Sanaz Nakhjavani

456

treatises. One interval is the whole step and is the same as western music. This interval is divided into
nine equal parts, each part called a comma. There are three other intervals. Two are close to the half
step being four comma and five commas respectively. The third is slightly smaller than the whole step
at eight commas.
The half step has 4 commas. The other two intervals have five commas and eight commas. The
arrangement of these intervals forms the different tetrachords. In Turkish music each tetrachords have
a name. The whole step is called Tanini. As mentioned before it has nine commas. The four-comma
half steps name is Bakkiye. The other two intervals are referred to as Mcenneb. They are divided into
two types. The one slightly smaller than whole step is called Byk mcenneb and has eight commas
while the other has five comma is called Kk Mcenneb .
Compared to Turkish music the system of dividing intervals in Iranian music is not that
complex. In Iranian music whole steps and half steps are notated the same as in western music, and
there are additional intervals which are peculiar to Iranian music.
Intervals in Iranian music are divided into cents.
2
The whole step is not divided into nine parts
as Turkish music. The names of the intervals are the same as in Turkish music. The whole step is called
Tanini and the half step is called Bakiyye. The other intervals between the whole step and half step that
exist in Turkish music also exist in Iranian music but they arent named but are notated. The figure no.1
shows the intervals in both music in commas and cents.

Iranian Music Turkish Music
Tanini 204 Cent Tanini 9Comma
Bakiye 90 Cent Bakiyye 4Comma
Mucenneb
135-160
Cent
Kk Mcenneb
Byk Mcenneb
5 Comma
8Comma
Figure 1: Intervals in Iranian and Turkish music.
We can see that these two musics are similar with regard to whole step and four comma half
step. In the case of mujanneb intervals, there are differences. In Turkish music this interval is divided

MZK VE KLTREL DOKU
Sanaz Nakhjavani

457

into two types and is considered as two different intervals. However in Iranian music there is no
specific names, but practically there are two. Intervals measurments are not exact and all are relative in
both musics because in practice performers do not use the exact cents and commas. Each performer
tunes differently from other performer therefore the precision of these measurments only exists in
theory.
There are some abbreviation used instead of writing the whole name of the intervals. For
instance T is for Tanini, B for Bakkiye and C for mujenneb. The combination of these intervals makes
one tetrachord in Turkish music. However in Iranian music these abbreviation are not used only in this
paper they are used in order to be able to compare the two musics. The figure no.2 shows the
tetrachords in Iranian and figure no.3 demonstrate Turkish music tetrachords.

Figure 2: Tetrachords in Iranian music

Shour:C-C-T

Dashti: B-T-T

Chahargah:

Isfahan:

Mahour:T-T-B

MZK VE KLTREL DOKU
Sanaz Nakhjavani

458

Figure 3: Turkish music tetrachords

Buselik: T-B-T

Ussak:K-T-S

Hicaz:S-A-S

Kurdi:B-T-T

Cargah:T-T-B

MZK VE KLTREL DOKU
Sanaz Nakhjavani

459

By comparing these two figures, it can be seen that Turkish music and Iranian music use exactly
the same intervals in some tetrachords by having T.T.B tetrachord in Mahour and Cargah and B.T.T
tetrachord in Dashti and Kurdi.
As mentioned before, Iranian music used the interval mujenneb but it doesnt divide it to types,
small and large. As opposed to Iranian music, Turkish music divides this interval into two types; the
small one is shown by letter S and the large one with letter K. By focusing on interval we can see that
shour and ussak are similar and Isfahan and hicaz are also similar.
Iranian music and Turkish music has different makams and Dastgahs. Some of these shares the
same name such as Mahour, Homayoun, Nava and Rast. In this part I am going to compare one
makam to one dastgah with the same name. The figure below demonstrates the scale and tetrachord of
Dastgah Homayoun in Iranian music.

Figure 4: Dastgah Homayoun
There are some notes that have special role in each Dastgah. These are Shahed (Witness) and
Ist (Stop). The first one shahed is the leading note that introduces Dastgah. In this figure dastgah
MZK VE KLTREL DOKU
Sanaz Nakhjavani

460

Homayoun, the leading note is C. Dastgah homayoun consists of one shour tetrachord plus one
charhargah tetrachord. The Ist (stop) is G and the leading note is C. After fixing the mode of
Homayoun, it modulates to other tetrachord through Dashti tetrachord on D the V degree of the scale
(from G). By replacing E to E it fixes the first tetrachord of Dastgah Shour and by changing shahed to
G and Ist to D it introduces Dastgah Shour.
This dastgah is similar to Makam Hicaz in Turkish music. The figure no.5 shows the Makam
Hicaz Scale.

Figure 5: Hicaz scale
The first tetrachord is Hicaz tetrachord and is combined with penthachord of Rast on D, the
second part, Rast penthachord can change to Ussak tetrachord.

Figure 6: HicazUzzal scale
Through this tetrachord, Ussak on E, another makam is made called Hicaz Uzzal. There an other
modulation which take place by using Buselik penthachord on D.

Figure 7:Hicaz Humayun scale
MZK VE KLTREL DOKU
Sanaz Nakhjavani

461

This scale is called Hicaz Humayun. According to these scales, it can be seen that the first
tetrachord is always fixed and the second, changed. Therefore makam changes through changing this
second part of the scale.
The historical events influenced in Iranian music. The music found new shape and this
conversion from makam to dastgah cause significant changes in the theory.
By comparing these two scales, Iranian dastgah homayoun and Turkish makam hicaz, we can
see that in both the second tetrachord play important role. Both of them used the C-C-T tetrachord.
Iranian one goes to shour and the Turkish one goes to ussak. They both used the S-A-S tetrachord in
the first part of the scale and C-C-T tetrachord in second half of the scale. In the aspect of intervals,
both music uses the same intervals but with different names. The only difference in intervals is the
Mucenneb that in Turkish music is named and Iranian music doesnt name it. The other different is
measurements of the intervals that Turkish music uses the commas and Iranian music uses Cents.
References
Asadi, Houman. 2004. The Theoretical foundation of Music Mahoor Quarterly. 6(22): 48- 49
Alizadeh, Hossein,Houman,Asadi,Oftadeh Mina. 2009. The Iranian Music Theories. Tehran: Mahoor
Institute of Culture and Art
Asadi, Houman. 2011. The Evaluation of Makam to Dastgah Mahoor Quarterly. (11): 59-73
Farhat, Hormoz. 2003. The Iranian Music Theories. Ed. Mehdi Pourmohammad. Tehran:Part
Kiani ,Majid. 1989. Seven Dastgahs of Iranian Music. Tehran: Saz-e Norouz
Meisami ,Hossein. 2008. Mirza Abdollah Farahani and Classical Iranian Music Mahoor Music Quarterly
.No.41. p:59-70
Nettl, Bruno. 2009. The Radif of Persian Classical Music.Translated by Ali Shadkam. Tehran: Hozeye
Honari
Ozkan, Ismail Hakki. 2007. Trk Musikisi Nazariyat ve Usulleri/ Kudm Velveleri. (Turkish music Theory
and Rhythmic Cycles). Istanbul: tken
Signell, Karl. 1986. Makam: Modal practice in Turkish Art Music. New York: Da Capo Press
Yavuzoglu ,Nail. 2009. Turk Musiginde Makamlar ve Seyir Ozellikleri. Istanbul: Pan
MZK VE KLTREL DOKU
Sava Ekici Mehmet Sylemez

462

TRK KLTRNDE KUTLU AALARDAN YAPILMI KUTLU SAZLAR
BALAMA

Sava Ekici
1

ekici@gantep.edu.tr

Mehmet Sylemez
2

msoylemez@gantep.edu.tr

Abstract
On The Turkish Culture Holy Trees, Holy Instruments Balama
Tree worship refers to the tendency of many societies throughout history to worship or otherwise mythologize trees. Trees
have played an important role in many of the world's mythologies and religions, and have been given deep and sacred
meanings throughout the ages. Human beings, observing the growth and death of trees, the elasticity of their branches, the
sensitivity and the annual decay and revival of their foliage, see them as powerful symbols of growth, decay and resurrection.
The most ancient cross-cultural symbolic representation of the universe's construction is the world tree. We can see in every
culture some beliefs about trees. In this context, we look to the modern Turkish society and their beliefs which about trees.
This type of beliefs mostly came from old Turkish religion called tengriisim and some the groups of Turkish still respect
and believe that some natural thing will help them about their life. Especially Alevi people has a lot of beliefs which came
from tengriisim. Tahtac, Bektai and Alevi people still live this beliefs so strong. In this study, we will look their
religional life and some relation tree worship and balama which is an instrument used by every Turkish group. Alevis use
it on their worship.

1
San.r.; Gaziantep niversitesi, Trk Mzii Devlet Konservatuar
2
r.Gr.; Gaziantep niversitesi, Trk Mzii Devlet Konservatuar
MZK VE KLTREL DOKU

463

Aa klt birok doa inanlarnn barndrd Animizimde
3
, aalarn sayg gsterilmesi gereken bir
ruha sahip olduklar ve aalara gsterilen sayg, bereketi etkilediine inanmaktan kaynaklanan bir
klt'dr. Aa bir nesne olarak pek ok kltrde ok nemli bir yere sahiptir. Avrupada, Orta Asyada,
slam corafyas hatta okyanusun tesinde Kzlderili inanlarnda da aacn ok nemli bir yeri vardr.
Trkler Orta Asyadan tadklar aaca tapnma geleneklerini slam dnyas iinde de bir ekilde
yaamaya devam etmilerdir. Gnmzde Anadolu, Balkanlar ve Orta Asyada aalara adak adama, bez
balayarak dileklerde bulunma, ifa isteme, bereket isteme gibi pek ok olayn merkezinde aalar yer
almaktadr. Dnyada ou kltrde kozmik dzeyin yani; yer alt, yeryz ve gkyznn birbiriyle
iletiim halinde olduu bilinmektedir. Bu iletiimi salayan kimi zaman bir Evrensel Stun iken kimi
zaman da kutsal ve yce bir da, kimi zaman ise insan hayatnn kayna olan Hayat Aac olmutur.
Trk kltrnde ise, bunun en nemli rnekleri, Tengricilikte(Gktanr Dini
)4
dzeyde dnlen ve
dnyann ba olarak grdkleri aala ilgili yaklamlarda grlmektedir. Trklerin eski dini olan
Tengriisimde, kozmik dnyay ana rahmindeki bir ocuu annesine balayan kordon gibi birbirine
balayan ve hayati bir konuma sahip olan aalar, hayatn her alannda tasvir edilmi ve bu kavram
Hayat Aac
5
olarak adlandrlm ve kullanlmtr.
Hayat aac figrnn Trklerin eski dini inanlar olan Gktanr dininde nemi; yaratl
destanlarnda, aman davullarnn zerindeki resimlerde ve bunlara bal olan mit'lerde karmza
kmaktadr. Hi kukusuz gebe Trkmen kavimlerinin kurduklar adrlarn en nemli ksmlar olan
ortadaki direk, bunun yannda yaptklar eitli el aletleri, zelliklede ok ve kl kn gibi koruyucu ve
savama nitelii olan silahlarnn yapmnda temel unsur olarak kullandklar aac nemsemeleri doal
bir durum olarak karmza kmaktadr. Dnya Aac, Hayat Aac ya da Evren Aac simgesinde
anlatlmak istenen birka dinsel fikir veya kavram bulunmaktadr. Bir yandan srekli yeniden dou
halindeki evreni ve kozmik canlln tkenmez kaynan, bir yandan ise kutsalln en tipik ve yetkin
kap ve kalbn (gksel kut'un aln merkezi olduu iin) temsil eder.(Eliade 2006: 304)
Kutsal aa, Gk Tanr inancnn temel direini oluturmaktadr. Kutlu aa, Gk Tanry
temsil etmektedir ve Tanr kutunun kaynadr. Onun kutlu aa mertebesine kmasn salayan ey,

3
Animizm: Lat: Anima: Her nesnenin bir ruhi varlk tarafndan ynetildiini kabul eden sistem.
4
Tengriism/Gktanr Dini: Orta Asya kkenli bir inan biimi olup, iinde amanizm, Animizim ve totemler barndran bir
inan biimi. Trklerin eski dini olup bugn hla uygulamalar Orta Asyada yaayan Trk toplumlarnda grlmektedir.
5
Hayat Aac/Evren Aac: amanist inanta Dnyay bir adr direi gibi ayakta tutan, yeri, yerin altn ve stn bir arada
tuttuuna inanlan sembol aa.
MZK VE KLTREL DOKU

464

Gk Tanrnn sfatlarn simgeleyen zellikler tamasdr. (zdemir 2010: 104) Kutlu aa, Tanrnn
tekliini, birliini temsil etmektedir. Eski Trk inan sistemi, birlik ya da teklik zerine kurulmutur. Bir
ve esiz olan Gk Tanr; yaratan, koruyan, dllendiren, her eye gc yeten sfatlaryla her eyin
zerindedir. Kutlu aa da tekliiyle Gk Tanrnn bu sfatlarn sembolize etmektedir. Kutsal aa,
kendisine snlan Gk Tanry temsil etmektedir. Trk inancndaki kutsal aacn geni, iri ve koyu
glgeli olmas gerekmektedir. Gk Tanr, snlan ve zorda kalanlara yardm eden ycelerin ycesi
varlktr. Gk Tanry temsil eden kutsal aa da tpk Gk Tanr gibi, snlan ve glgesine snanlar
koruyan tanrsal bir varlktr. Gk Tanr, ulularn ulusudur ve her eyin sahibidir. Kutlu aa da dier
btn aalardan daha byk, daha heybetli, daha gsterili, daha uzundur. O, btn aalar
bnyesinde barndrr. Eski Trk inan sisteminin Gk Tanrs, yaratlmamtr, domam ve
dourmamtr. Gk Tanry simgeleyen kutlu aa da tpk Gk Tanr gibi dourmam, yani, meyvesiz
olmaldr. Kutlu aalardan am, nar, kayn, kavak, ard meyvesizdir. Gk Tanr iin balang
olmad gibi son da yoktur. Bu nedenle Gk Tanry temsil eden varlk da tpk Gk Tanr gibi sonsuz
olmaldr. Yaz k yapran dkmeyen aa, bu zelliiyle, Gk Tanrnn sonsuzluunu ya da
ebediliini simgelemektedir. Kutlu aa, tpk Gk Tanr gibi, lenlerin ruhlarn cennete ya da
cehenneme gnderme kudretine sahiptir. (Ergun, 2004: 346-374)
Yukarda da ifade edildii zere, eski Trk inan sisteminde kutlu olarak grlen aalarn yaz
k yapraklarn dkmemeleri, bu aalarn Tanrnn sonsuzluunu temsil etmeleriyle izah edilmitir.
Gney Sibirya blgesinde yaayan Trk topluluklar arasndan derlenen kimi yaradl mitlerinde, kutsal
am, sedir, ladin ve ard gibi aalarn neden hem yazn hem de kn yeil kaldklar izah edilmeye
allmtr. Bu yaradl mitlerinden birisi; A.V. Anohin tarafndan Altay Trkleri arasndan derlenip
yaymlanmtr. Bu aalarn neden yeil kaldklar ile ilgili unlar sylenmitir (Aktaran, zdemir 2010:
56); lgen insan vcudunu yarattktan sonra yce tanr olan Kudaya yarattklar iin can istemeye
kuzgunu grevlendirmi. Kuzgun uup gitmi. Kuday kuzguna istedikleri canlar vermi. Kuzgun onlar
gagasyla skca tutup geri yola koyulmu. Yol uzunmu ve kuzgun da ackm. Kuzgun uarken
yeryznde bir deve lei grm. Alk onu lee doru ekmekteymi ama o dayanm ve lein yanndan
geerek yoluna devam etmi. Neredeyse aln unutuyormu ama birden bir at lei ile karlam. Alk
daha da kuvvetli hissettiriyormu kendini. Fakat kuzgun bu lei de gemi ancak gcnn azalmaya
baladn fark etmi. Kuzgun yorgun kanatlarn gererek umaya devam etmi ve nc lele
karlam. Yerde yatan bir inek leinin mavi gzleri kuzgunu yle cezp edip kendine ekmekteymi ki,
ite o an kuzgun kendini tutamam ve sevinten Ah ne gzel gzler! diye barmaya balam.
MZK VE KLTREL DOKU

465

Gagasnda tad canlar dm ve amlar, sedirler, akamlar, ladin aalar, ard gibi ine yaprakl
aalardan oluan ormann stne dalm. Bundan dolay bu aalar kn da yazn da yeerir
olmu(Anohin 2006: 20)
Bunun yannda Trkler yaratl ve varlklarn aalar zerinden aklamlardr. rnein Ouz
Kaan destannda
6
; Ouzlar yerin ve gn btn kuvvetlerini ve unsurlarn kendilerinde toplayarak
meydana gelmilerdi. Bu anlamda Trk milletini meydana getiren unsurlar, yer ve gn hem kutsal
hem de maddi varlklar idiler. Bu dncenin bir rn olsa gerek; Ouz destannda, Ouz Kaann
birinci kars gkten inmiken, ikinci kars ise bir aa kovuundan, yani; yerin sonsuzluklarndan
gelmiti. Bylece Ouzlar, soylarn yerin ve gn kutsallklarndan alm oluyorlard. Yine Ouz Kaan
destannda; Ouz Kaan bir gn avlanrken, bir suya ve suyun ortasnda da bir adaya ular. Bu adada
bir aa kovuunda ikinci karsna rastlar. Dierinde olduu gibi, bu kzn ne nurlar ne de klar vardr.
nk bu kz, ona yer-su iyeleri gndermitir. Ancak kzn zelliklerinden biri, gzlerinin gk oluudur.
nk gk rengi, Tanrnn bir semboldr. Bylece Ouz ve Trk Milletinin varl, kinatn yapsna
uygun hale getirilmi oluyordu. Nitekim Ouz Kaann annesi, nehir ortasnda bulunan bir aa
kovuunda dourmu ve yine Uygurlarn 'Mene' efsanesinde de Uygurlarn atas olan be prens iki
nehir kavanda bulunan bir adacktaki kayn aacndan domulard. (Ik 2004: 91)
Aa btn amanist dinlerde de ok nemli bir yere sahiptir. Aa, ayn zamanda amanlk
mesleinin de temel elerinden biridir. aman davulunu onun dallaryla yapar; ritel kayna trmanrken
ona trmanr; davulunun stne onu izer. Kozmolojik olarak 'Evren Aac' yeryznn ortasnda,
gbein bulunduu yerde ykselir, dallar da Bay lgenin sarayna srnr. Abakan Tatarlarnn
sylencelerinde, bir 'Demir Dan' doruunda yedi kollu bir Ak kayn aac bymtr. Moollar
Kozmik da, ortasnda bir Aa olan drt yan yzl bir piramit olarak tasarlarlar ve tanrlar, 'Dnyann
Direi' gibi, bu aac da atlarn balamak iin kullanrlar. Vasyugan Ostyaklar dallarnn ge
dediinde, kklerinin de yeralt dnyasna daldna inanrlar. Goldlar evren Aac sayarlar: birincisi
Gktedir; insanlarn ruhlar kular gibi onun dallarna konmu beklerler. kincisi yeryznde ve
ncs ise yeraltndadr.
'Evren Aac' ya da 'Dnya Aac' srekli bir dou halindeki evreni kozmik canlln tkenmez
kaynan, kutsalln en tipik ve yetkin kalbn temsil eder. Hatta eski Trklerin aalara insan
gmdkleri bilinen bir gerektir. Genellikle nemli saylan aman ya da kutsal insanlar byk ve ulu

6
Ouz Boylar, Trk dili, edebiyat, folkloru, tarihi ve kltr hakknda bilgiler ieren bunun yannda Trklerin Atas olduu
dnlen Ouz Kaann Hayatn anlatan Destan.
MZK VE KLTREL DOKU

466

kayn aalarnn ilerine gmlrler ve zaman zaman ziyaretlerine gidilerek o aalarn yannda baz
anmalar yaplr ve o kiilerden isteklerde bulunulurdu. Buda gnmzdeki yatr ya da benzeri
geleneklerin aklanmasnda nemli bir gerekliktir. Bunun ile birlikte, gnmze yakn bir dneme
kadar devam eden Bat Anadolu zeybek kltrnde; bir efe ld zaman (akrcal Efede olduu gibi)
hem onun nam srsn hem efsanesi devam etsin hem de ld bilinmesin diye ba gvdesinden
ayrlarak sadece kzanlarnn bildii ulu bir aacn dibine gmlerek lmszlemesi salanrd.
7

(ubuku, irin Smer, lknur Atalay, Nevzat yldz, 2007) Trk toplumunun tamamnda kullanlan
kayn-ata, kayn-ana, kaynbirader gibi kullanlan kelimelerinde bu yaratl destanlarndan ve aa
kltnn gnlk hayatmzda hla etken olduunu gstermektedir. Hayatn her alannda byk nem
ihtiva eden aacn gnlk hayattaki en nemli vcut bulduu yer hi kukusuz 'aman Davullardr'
8
.
aman trenlerinde davul birinci plnda rol oynar. Simgesellii karmak ve sihirli ilevleri olmakla
birlikte; gerek aman dnyann merkezine tamak veya havada umasn salamak iin, gerek ruhlar
armak ve 'hapsetmek' iin gerek, grltsyle amann younlamasn ve iinde dolamaa
hazrland manevi alemle temasa gemesini salamak ve amanlk seansnn yrmesi iin vazgeilmez
bir gedir.(Eliade 2006: 199-200) Mircea Eliade'nin kitabnda aktardr u tespit bu olayn nedenini
anlamamz salayabilecek iyi bir rnektir; Samoyed
9
amanlarnn srra erme ryalarnda aman aday
gencin suyun beyi ve hanmndan icazet aldktan ve eitli hastalklarn srrn rendikten sonra
klavuzlar eliinde kadn amanlar lkesine gtrlrler. Burada sesleri grleir ve glendirilir. Sonra,
dokuz denizin kysna gtrlrler. Bu denizlerden birinin ortasnda bir ada, adann ortasnda da ge
kadar ykselen ulu bir kayn aac varm. Topran Beyinin aacym bu; yannda da dnyadaki btn
bitkilerin atalar olan dokuz ot bitiyormu. Aa denizlerle evriliymi ve her denizde bir ku tr
yavrularyla birlikte yzyormu. Birka tr rdekle bir kuu, bir de atmaca varm. Aday bu denizlerin
hepsini gezmi; kimisi tuzluymu kimisi de o kadar scakm ki kysna bile yaklaamam. Denizlerin
hepsini dolatktan sonra ban kaldrm ve aacn tepesinde birok ulustan insanlar grm: Tavg,
Samoyedler, Ruslar, Dolganlar, Yakutlar ve Tunguzlar. Kulana sesler gelmi: "Bu aacn dallarndan
yaplm bir davula (aslnda tokmaa) sahip olmana karar verildi." Sonra denizlerdeki kularla birlikte
umaya balam. Kydan uzaklarken Aacn Beyi seslenmi : "Dallarmdan biri dt; onu al ve
kendine mrn boyunca iine yarayacak bir davul yap!" Sz konusu dal atallym ve Aacn Beyi
ondan davul yapmasn buyurmu. Bu davullar kadn tarafndan korunacak ve her biri ayr bir

7
07 ubat 2007 tarihinde TRT-2de yaynlanan Zeybekler Belgeseli, 1.Blm,2.Ksm.
8
aman davulu: Kam yada amann ilerde ayinlerde kullanaca ve Evren aacnn den dallarndan yaplan ayinsel alg
9
Rusyann Sibirya blgesinde yaayan konutuklar dil itibar ile Ural grubuna giren topluluk.
MZK VE KLTREL DOKU

467

trende kullanlacakm: Biri lohusalara yardmda, biri hastalklar saltmada, sonuncusu ise kaybolan
kimseleri bulmakta ie yarayacakm.(Eliade 2006: 62-63-199) aman yeniden yaratan ruh, davulun
yaplmas gereken zaman tayin eder ve her amann hayat boyunca sahip olaca davullarn saysn
belirlerGenellikle nbet veya uyku srasnda amann koruyucusu olan ruhlar onun davulu iin
kullanaca servi veya kayn aalarnn nerede yetitiini ve davulun stnde kullanlacak derinin
alnaca atn hangi srde otladn iaret ederler. Genellikle iaret edilen yn doudur. Davul iin
kullanlacak aalarn dan dou yamacnda olduu dnlmektedir. Ruh veya ruhlar tarafndan iaret
edilen aalar kesme ve getirme ilemi amann yakn akrabalar tarafndan gerekletirilir. (Drenkova
1949: 115, Aktaran:Duranl 2009: 216)
Samoyetlerde, Mool ve Eski Trk inanna gre dokuz dall bir yapda olan Hayat Aacnn
dal aman deflerine dnm ve ana malzeme olarak kullanlmtr. Tengriizm ve amanizmde bu
defler hala kullanlmakta ve Hayat Aac betimlemeleri bu deflerin stnde grnmektedir. aman ya
da Kam ald bu def ya da davullar dini ayinlerde, kt ruhlar kovmada, iyiletirmede, bereket dualar
gibi pek ok dini olayda kullanmaktadrlar. Ouzlarda, slam'n kabulnden sonra aman geleneklerini
srdren ozanlar kopuzu kutsal saymlardr. Szgelimi, Dede Korkut her yknn sonunda kopuzuyla
gelir, ad verirken, dua (alk) ederken kopuz alar; Ouz kahraman kopuzun sesinden kuvvet alarak
mcadelede galip gelir.(nan 1986: 93 Aktaran: Tokel 2011: 10) XIV.y.y.da yazya geirildii tahmin
edilen bu hikayelerden biri olan Uun Koca Olu Serek Destannda kopuzun kutsalln yle
anlatmaktadr: Olan srad ayaa kalkt.Klcnn sapna yapt ki bunu vursun. Grd ki elinde
kopuz var. Der; Bre kfir, Dedem Korkut kopuzu hrmetine almadm. Eer elinde kopuz olmasayd
aabeyimin ba iin seni iki para klardm dedi. ekti kopuzu elinden ald(Gkyay 1969: 211, Aktaran:
Tokel 2011: 9)
Eli kopuzlu ozanlarn aklarn, toplum iinde uzun yllar devam eden saygn bir yerleri, dini ve
sosyal hayatta vazgeilmez rolleri olmutur. Bu Kamlarn, Bakslarn, amanlarn, Ozanlarn
zamanndan beri srp gelen kkl bir Trk geleneidir.(Tokel 2011: 10)
Grld zere amann ayinlerde kullanaca davul, kesinlikle keyfe keder bir aatan deil
bir ritel dizini halinde amana trans durumundayken yce ruhlarn rehberliinde gsterilen ulu
aalarn dallarndan yaplmaktadr. Davulun kasnan yapmakta kullanlacak aacn seimi bile sadece
"Ruhlara" ya da insan, aan bir iradeye baldr. Ostyak-Samoyed aman baltasn alr, gzlerini yumup
ormana dalar ve rastgele bir aaca dokunur. Ertesi gn arkadalar davulun kasna bu aatan karrlar.
MZK VE KLTREL DOKU

468

Sibiryann br uncunda, Altaylarda ise aman ormann tam yerini ve kullanlacak aacn yetitii
noktay direk ruhlardan renir; keif yapmak, gsterilen aac bulup kasnan yaplaca dal kesmek
zere arkadalarna gnderir. Yakutlarda ise zerine yldrm dm bir aacn seilmesi tavsiye edilir.
Burada grlen gerek udur ki davul yada yapld aa artk sradan bir nesne deil tanrlardan yada
dier kutsal ruhlardan bir bildirme (vahiy) getiren ve 'Evren Aac'nn kendisini temsil eden bir nesne
konumuna gelmitir. 'Davulun Canlandrlmas' treni de son derece ilgintir. aman zerine 'bira'
dknce kasnak 'canlanr' ve amann azndan kesilip kye getirilmesini anlatr. Bu gene Sibirya ve Orta
Asya kltrlerinin pek ounda karlalan bir durumdur. (Eliade 2006: 201) Bu durumun bir deiik
halini Anadoludaki ozan-ak geleneinin iinden gelen pek ok an aldklar sazlarna yazdklar
dizelerin iinde grmek mmkndr. Pir Sultandan Ak Veysele pek ok ozan ve ak sazlarna
methiyeler dzmler sazlarnda kendileri gibi bir daldan koptuklarn ve ilerinden gelen seslerin de hep
sitem ya da ayrlk acs dolu olmasn bu duruma bal olduunu ifade etmilerdir.

Gel benim sar tamburam Bahede dut iken bilmezdin saz
Sen ne iin inilersin Blbl konarmyd dalna baz
im oyuk derdim byk Hangi kutan aldn sen bu avaz
Ben anin'in inilerim Syle dorusunu gel inkr etme

Gsme tahta derler Sen petek misali Veyselde ar
Durmayp beni okarlar nleir beraber yapardk bal
Vurduka barm deerler Ben bir insan olu sen bir dut dal
Ben anin'in inilerim Ben babam sen ustan unutma
Pir Sultan Abdal k Veysel

Yldrm den aacn kutsal olduu ile ilgili inana gnmzde Siirtin Baykan ilesine bal
Tarakl(arno) kynde de rastlanmaktadr. Tarakl kynde bulunan bir aaca on iki yl nce yldrm
derek ikiye blnr. nceleri sradan bir aaken bu olaydan sonra bu aacn kutsal bir aa olduuna
inanlm ve olduka deer verilmeye balanmtr. Ky halk aacn bulunduu arazideki dier aalar
zaman ierisinde kestikleri halde yldrm den bu aaca hibir ekilde dokunmamlar ve tam tersine
MZK VE KLTREL DOKU

469

koruma altna almlardr. Kutsal olduuna inanlan bu aacn, Allahn tecellisine maruz kaldna
inanlmtr. Allahn gcnn de her eye kadir olduu iin bu aacn da birok hastala ifa olacana
inanlmaya balanmtr. Romatizma ve bel arlar ile birlikte nazara da iyi geldii halk arasnda
sylenmektedir. Aac ziyarete giden ve rahatszl olan kii; aacn gvdesinden bir para kabuk alp
aryan blgesine srdnde veya muska yapp 20-30 gn zerinde tadnda rahatszlklarndan
kurtulaca inanc bulunmaktadr.
10

Gnmzde Litvanyada yaayan ve kkenleri Hazar Trklerine dayanan Karay Trklerinden
olan Vladimir rmeli mezarlklarndaki aalarla ilgili: "Bu Baltatiymez Mezarl'dr. Avrupa'daki Trk
mezarlklarnn en eskisidir. Baltateymes Trke'ye evrildiinde balta deymemi anlamna gelmektedir.
Daha nce grdnz gibi mezarlkta kayn aalar bulunmaktadr ve biz bu aalara dua etmekteyiz.
Her bir soyun kutsal kayn aac vardr. Mesela bizim soyumuzun da kayn aac vardr. Biz oraya gidip
dua ediyoruz. Ama kimseye belli etmiyoruz. Bu aalar kutsal olduu iin dallar koparmak bile yasaktr.
Aalarn dipleri dairelenmitir ve bu daireler gne anlamna gelmektedir. Buras bizim kutsal
yerimizdir. Buraya hergn birisi ziyarete gelir. Yazlar eski ncil dilinde yazlmtr, bu tanrnn dilidir.
Talarn zerindeki basklar solar yazsyla yazlmtr ve btn Trk halklarna aittir bu basklar.
Bildiiniz gibi Evliya elebi bu mezarlk hakknda bir ok yaz yazmtr."
11
eklinde inanlarn
anlatmaktadr.
Mslman olan Trkler, slam ncesine ait inan unsurlarn yeni dinin, yani slamn temel
motifleriyle de bezemiler ve bu inanlarn meru bir zemine oturtarak srdrmlerdir. (zdemir
2010: 107) Gnmz Anadolusunda zellikle Alevi-Bektai
12
gelenei iinde aa inanc ve aalara
kutsallklar adanmas veya Orta Asya kkenli baz inanlarn uygulan hala yerini koruyan bir
durumdur. Alevi Trkmenlerde aa kutsaldr ve Tanrnn emanetidir. Bu kutsal emanete sonuna kadar
sahip kan Alevi Trkmenler, kutsal olarak kabul ettikleri aalarn yaz k yapraklarn dkmeden yeil
kalmalarnn en nemli nedeni olarak Hz.Alinin yeil benli elini gstermektedirler. Allahn Aslan Hz.
Ali, kutsal aalara dokunmu ve aalar bu nedenle yemyeil kalmtr. Bu inancn uzantlarn Hac
Bekta Velide de grmek mmkndr. Hac Bektan elinde Hz.Alinin emaneti olan yeil ben vardr

10
Bu bilgiler; 2011-2012 Eitim retim ylnda, Gaziantep niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, 2.snf rencisi Haydar
TMRTAn Trk Mzii Bilgileri dersi iin hazrlam olduu devden faydalanlmtr.
11
Nee Sarsoy Karatay; zTrk TRT Belgesel, stanbul.2007. (http://www.ozuturk.com/karaylar1.htm)
12
Anadolu'da ve Balkanlarda yaayan Hilafet sorunlar srasnda Hz. Ali ve onun taraftarlarnn hakll ilkesinden hareketle
Trk Kltr iinde bu gr harmanlayp yaayan toplumlarn genel ad. Bunun yannda Kzlba, Tahtac, Abdal, Celali gibi
isimlerle de anlrlar.
MZK VE KLTREL DOKU

470

ve bu yeil ben kutlu aalara da hayat vermektedir.(zdemir 2010: 106-107) ou aman
geleneindeki imge slami gelenek ierisinde yorumlanarak gnlk hayatta uygulamalar halinde
karmza kmtr. rnein Tahtac Aleviler
13
belki de bunun en somut rneidir. Muharrem aynda
aa kesilmemesi, aa kesimine giderken 'Ulu aaca' adaklar sunulmas, ondan zr dileyerek ie
balanlmas bu inancn Anadoludaki en belirgin rnekleri arasndadr. Aydnl airetine mensup olan
obalarn genelde ve esas olarak aa kesimi iine balamadan nce koyun(Ko) kurban edildiini ve
katiyen yal, ulu aalar kesmediklerini, nsan ruhunun aata mevcut olduuna inandklar
sylenmektedir. Bu, belki de Orta Asyada eski Trkler arasnda bulunduuna ahit olduumuz aa
kltnn, Gney Anadolu Tahtaclar arasnda hl yaamakta olduuna iaret etmektedir. (Yrkhan
2006: 270). Gene Alevi-Bektai toplumu ierisindeki Ayin-i Cem ierisinde balamann ve balama
alann 12 Hizmet erkn ierisinde yer almas. Balama alan 'Zakir' ad verilen kiinin ya da balama
alan 'Dedenin' erknn banda yer almas, balamann hibir ekilde aada ya da yerde olmay, pp
ban zerine konularak icraya balanmas ona verilen deer bakmndan bize amanlarn davullarna
verdikleri deeri ve nemi hatrlatmaktadr. Nasl bir aman kulland davulun tokmandan,
kasnandan kullanld derisine kadar kutsallklar atfedip nemli olaylar anlatp resmediyorsa, ayn
durum balama iinde geerli bir durumdur. Bunun yannda Eskiehir, Tunceli ve Erzincan
blgelerinde yaptmz incelemelerde insanlarn ifa iin bavurduklar kiinin Dede ya da Baba lar
oluu bize gene aman geleneindeki esirme ve saltma ayinlerinin ve Kamn bu ayindeki yerini
hatrlatmaktadr. Anadoluda grlen eik ve eiin kutsall durumu da gene aa inancnn gnmz
hayatndaki nemli yansmalarndandr. Gece eie su dklmemesi, meleklerin buna kzaca ya da
gcenerek evin bereketinin kesecei gibi sylenceler bugn hla halk arasnda yaygn ve itibar edilen bir
durumdur. Yzyln bana kadar nerdeyse ounluu gebe olan Alevi-Kzlba toplumlar ierisinde
aacn gnlk ve dini yaam ierisindeki yerinin tpk Orta Asya, Sibirya ya da Altay dalarnn etrafnda
yaayan gebe Trk-Trkmen topluluklarla benzemesi bir tesadf deil gelenein ekil deitirerek
varln srdrmesi durumudur.
Yine anlurfann Ksas kynde ylda yalnz bir defa yaplan grg ve sorgu cemlerinde; bir
tepsinin ierisinde yeil bir rtye sarl bir ekilde getirilen asa sorgulanan kiilere; Allah, Muhammed,
Ali lemesi ile dokunarak dua etmekte veya yemine tutmaktadr. Bu asann veya aacn cennetteki
Tuba aacndan olduuna inanlmaktadr. Bu aacn dier bir ad da; 'Erkn Aac' veya 'Yol Aac' dr.
Dedegan kollarnda ki bu uygulama Erzincan, Tunceli, Diyarbakr veya Dou Anadolu Alevilerinde

13
zellikle Toroslarda, Ege ve Akdeniz blgesinde yaayan bir Alevi-Trkmen topluluk.
MZK VE KLTREL DOKU

471

grlmekle birlikte anlurfada 1920'li yllardan sonra kalkmtr.
14
uras bir gerektir ki; saz ve mzik,
Alevi-Bektai olmayan ve zellikle ozan-ak halkasnn dnda kalan mahalli saz ustalarnn elinde daha
ok elence amal ve dnyevi bir rol stlenirken, Aleviler arasnda hemen tmyle dini-tasavvufi ierikli
bir grev stlenmitir.(Tokel 2011: 12) Son devir Bektailerinin gl airi Edip Harabi, baz
kaynaklarda Sulhiye de atfedilen bir nefesinde, saz almay dorudan Allaha ibadet olarak
deerlendirmektedir.

Haktan bize her dem hidayet olur
Muhammed Aliden inayet olur
Saz alsak Allaha ibadet olur
Davut Peygamberden rebabmz var.
Son dizede, salam delil ve gvenilir meruiyet kayna olarak Davut Peygamberin referans
gsterilmesi dikkat ekicidir. (Tokel 2011: 24)
Dede korkut hikayelerinde anlatlan; Trk sazlarnn atalar, Dede Korkut veya ulu evliyalar ile
efsanelerde ad geen devlerden gelen!, Aac, yerin derinliklerine inen ulu aalarn kklerinden
karlan!...Kllar, telleri, Yrk atlarn kllarndan ekilen!...Derisi, en ve deli taylardan yzlen!...Burgu
veya kulaklar, ulu llerde ilahi gle yalnz biten allardan tornalanan, maddelerden yaplmlard.
Kutlu maddelerden yaplm sazlarn, kutlu sesleri vard. Trkler byle inanm, byle gelmilerdi. Bu
kark ve grltl dnyada, birliin huzurun ve saadetin yolu da bu idi.(gel 1991: 18)
Burada da grld gibi, gnmzde zellikle Anadolu Bektai inancnda grlen balamann
kutsall, gemii ok eskilere dayanan bir Trk inandr. Bu inanta olan insanlarn Ayin-i Cem
veya Cem Bezm-i denilen dini trenlerinde gerek balamann yer almas ve gerekse balamann
gsnden defa plp baa konulduktan sonra icra edilmesi veya baka birine verilecekse ayn
saygnn gsterilmesi, (Zelyut 1990: 167 Aktaran: Tokel 2011: 16) Anadolunun baz blgelerde
balamaya taklan 12 telin veya perdenin 12 imama izafeten taklmas konuyu aklamas bakmndan iyi
bir rnektir. Ayin-i Cem ve muhabbetlerdeki ak saz pek mukaddestir. Onlarn musiki aletlerinin en
makbul ak sazdr. ehir tekkeleri muhabbetlerine sonradan keman, kanun, ud gibi aletler de girmitir.
Fakat ky Alevileri sazdan baka hibir musiki aleti kabul etmemitir.

14
Bu bilgiler;28.08.2012 tarihinde Ksasl Mehmet Acet(Ak Sefai) ile yaplan grmeden elde edilmitir.
MZK VE KLTREL DOKU

472

Saz teli on ikidir
mamlar on ikidir
Zahid drt mezhep senin
Erknlar on ikidir
Saz o kadar mukaddes tannmtr ki byk meydan saznn on iki telli olmas on iki imamlara
iaret olduu kanaatini hasl etmi ve bu inan btn Alevi kullarnn efkarnda yerlemitir. Bu inan
daha ileri giderek musiki makamatnn da esas itibaryle on iki makam olduunu iddia edenler de
olmutur. Salcnn naklettii Sleyman Glenin bir iirinde; Gvdesi Aliye, bam teli Muhammede, on
iki teli on iki imama, sesleri de on drt masuma benzetilen saz sulayanlarn ahirette hesap vereceklerini
ileri srer. (Salc 1940: 31-32, Aktaran: Tokel 2011: 32) Saza ve onu alan zkire/dedeye gsterilen bu
sayg, dikkat edilirse Kurana gsterilen saygya ok benzemektedir. Ozan Cevri saz; klf, eii, gs,
sap, sesi, perdesi ile Kutsal Btnlk ierisinde yle anlatmaktadr: (Tokel 2011: 18)

Bana hakk soran oul Elif, Hakka nian sap
Haber al k sazndan O geree aar kap
Gs Peygamber aa Eikten balayan yap
Klf Ali bezinden Sar turna avazndan

Stk ile daya barna Cevri bunda dilli Kuran
Derman getirir arna Hem erknl yollu Kuran
O mahbubun diyarna Elimizde telli Kuran
Hisse gtrr szndan Yrrz Hakkn izinden

Grld gibi geleneksel Alevi kltrnde sazn ad 'Telli Kuran', alp okuyan insan da
Konuan Kurandr.(Flal 1991: 217) Alevilerin mzikle ilgisi ve ilikisinin temel eksenini oluturan
saz; Ayin-i cemlerin, muhabbetlerin, tarikat adap ve erknna dahil formel ve enformel tm tren ve
ritellerin, ksaca btn bir alevi inan ve ibadetlerin mtemmim czdrAlevi teolojisine gre sazn
tellerinde dile gelen ezginin elik ettii deyiler, nefesler, yani szler sradan metinler olmayp bir tr ilahi
ilham neticesinde sylenmitir ve her nefes tpk bir ayet gibi kutsaldr. zellikle bu gelenein yedi
MZK VE KLTREL DOKU

473

byk ozan saylan Nesimi, Fuzuli, Hatayi, Pir Sultan, Kul Himmet, Yemini ve Virani gibi airlerce
sylenmi isete bu nefeslerin icrasnda kullanlan saz, tam bir ibadet vecdi iinde, huu iinde
dinlenir. Saza niyaz edilerek, yani dua ile alnr ve dua ile elden braklrKuran nasl ki dorunun,
iyinin, gzelin, ezeli ve ebedi hakikatlerin Allah tarafndan Peygamber aracl ile insanlara bildirildii
ilahi kaynak ise; balama da Alevi kltrnde hakikati bir baka slupla ifade grevini stlenmi lahi
bir algdr. Aklarn, ozanlarn, dedelerin, zakirlerin, sazandarlarn dilinden dklen usta mal deyiler,
nefesler, bir tr Kurani hakikatlerin tel ile ifadesidir ve geleneksel Alevi inancna gre her ortamda, her
yerde sylenmesi, icra edilmesi gnah saylr. (Tokel 2011: 17-19) Baz alevi topluluklarnda; Cemlerin,
muhabetlerin dnda nefes okumak, musiki almak ve rmak ok gnahtr. Bunu hibir Alevi yapmaz
ve yapamaz. Mezhepe de katiyen yasaktr.(Salc 1940: 21, Aktaran: Tokel 2011: 16) Fakat gerek
yukardaki deyiteki 'Telli Kuran', veya Dilli Kuran ifadeleri gerek sazn dua ile alnmas verilmesi veya
yerine koyulmas gerek dier yaklamlar; slamiyetten daha da nceki Trk dnce, inan veya dini
ritellerin gnmz ifadesine brnm ekli gibi dnmek doru olacaktr. Fakat aman ayinleri
srasnda kullanlan ve kutsal saylan kopuz, Trklerin slam dinini kabul sonras Alevi inannda
yerini bulurken, yine aman ayinlerinde kutsal olan davul ve def benzeri ritm alglar alevi inancnda
yasak dzeyinde red edilmitir. Snni inan da ise kopuz kabul grmezken ayin ve zikirlerde ritm algs
kullanlarak tam tersi bir uygulama grlmektedir.
Telli sazlar, yayl veya yaysz olsunlar, daha ok kapal yer sazlardr. Sevgi ve sayg, tanrya yakar,
ululardan medet dilenme hep bu sazlarla anlatlr ve yaplrd. Gazi erenlerin bandan geenler bu
sazlarn eliinde sylenirdi. Saz ile sz syleyenlerin de, dinleyenlerin de ruhlarn kaynatrrd.
Toplumla ilgili duygular tazelenir, glendirilirdi. Uzak duran kiiler yaknlatrlr, yarna daha iyi
hazrlanlrd. Sazlar ile sz dinleyip duygulananlar arasnda bir duygu birlii ve yaknlama doard.
Birlik ve btnlk iinde bir millet olma yolunda, telli sazlar bir arac olurlard. (gel 1991: 15)
Grld gibi Trk dnyasnn ortak alglarndan olan kopuz Trk insann millet olma
srecinde imento grevi grm ve hayatlarnn her aamasnda ok nemli bir yer tutmutur.
Gemite toplumda ortak duygu, dnce, milli birlik ve beraberliin salanmasnda nemli rol oynayan
kopuz tr telli alglar, gnmzde de deiik ilevleri ile bu zelliini srdrmektedir. Trkiye
Cumhuriyetinin temeli kltrdr diyen Atatrk baka bir ortamda balamann namelerini dinledikten
sonra; Beyler, bu bir Trk sazdr. Bu kk sazn barnda bir milletin kltr dile geliyor.Bu
kk sazn barndan kopan nameleri, bu istikamette gelitirmeye ve deerlendirmeye kymet ve
ehemmiyet verilmelidir. (Ataman 1991:13) Diyerek konunun nemini dile getirmitir. Gnmzde
MZK VE KLTREL DOKU

474

popler kltrn yaratt ortamlarda sadece bir elence arac olarak grlen ve kullanlan kopuzun
Anadoludaki devam olan balamann aslnda gemii binlerce yl ncesine dayanan inan, kltrel ve
tarihsel bir derinlii olduunu da unutmamak gereklidir.
Referanslar
Ataman, Sadi Yaver. 1991. Atatrk ve Trk Musikisi. Ankara: Kltr Bakanl 1291 Atatrk Dizisi
No:31 Atak Ofset.
ubuku, irin Smer. lknur Atalay, Nevzat yldz (2007) Zeybekler Belgeseli. TRT-2,
Zeybekler Belgeseli, 1.Blm, 2.Ksm, 07 ubat 2007.
Duranl, Muvaffak. 2009. nancn Kaybolan Nesnesi: Teleutlarda aman Davulu ve Yapmnda Uygulanan
Riteller, Halk Mziinde alglar Uluslar aras Sempozyumu Bildirileri. Kocaeli: Motif Vakf Yaynlar.
Eliade, Mircea. 1999. amanizm. Ankara: mge Kitabevi Yaynlar
Ergun, Pervin. 2004. Trk Kltrnde Aa Klt. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar.
Gazimihal, Mahmut Ragp. 1975. lkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarmz. Ankara: Kltr Bakanl
MFAD Yaynlar.
Gkyay, Orhan aik. 1969. Dede Korkut Kitab. stanbul.: Devlet Kitaplar.
Ik, Ramazan. 2004. Trklerde Aala ilgili nanlar ve Bunlara Bal Kltler, Elaz: Frat niversitesi
lahiyat Fakltesi Dergisi.
nan, Abdulkadir. 1986. Tarihte ve Bugn amanizm. Ankara: TTK Yaynlar.
Karatay, Nee Sarsoy. (2007) z Trk TRT Belgesel,
stanbul.(http://www.ozuturk.com/karaylar1.htm)
gel, Bahaeddin. 1991.Trk Kltr Tarihine Giri. Ankara: Babakanlk Basmevi.
Salc, Vahit Ltfi. 1940. Gizli Trk Halk Musikisi. stanbul: Numune Matbaas.
Tokel, Bayram Bilge. 2011. Trkler Kalr. stanbul: Kap Yaynlar.
Yrkhan,Yusuf Ziya. 2006. Anadoluda Aleviler ve Tahtaclar. stanbul: tken Neriyat A..
Zelyut, Rza. 1990.z Kaynaklarna Gre Alevilik. stanbul: Anadolu Kltr Yaynlar.

MZK VE KLTREL DOKU
Serta Kak

475

TOPLUMSAL MZK ALGISI NDE GZLENM NEML BR
AYRINTI: TINI

Serta Kak
1

kaki@itu.edu.tr

Abstract
An Important Detail Hidden in the Social Perception of Music: Timbre
The timbre is one of the variables that bring up the music, in fact, the most important one. The listeners perceive rhythmic,
melodic, lyrical and instrumental elements as a whole and the total timbre reach to the listeners physically, after that
listeners process this physical fluctuations physiologically and lastly sensing psychically occurs. As an example for a
classification of the music, the perception as timbre and as a whole; easy listening adjective is generally used for the music,
which have soft timbres. As another example; the term hard or hardcore is used for the rock and metal music mostly.
But this situation is not about their rhythmical or lyrical elements. Because there are hundreds of rock or metal songs
which are similar in tempo, rhythm and lyrics with popular music songs. At this point, timbre is the main marker in this
kind of classifications.
Speaking of music and/or popular music researches, audience is the one of the top headlines that comes to mind.
Both physiological and psychological sense, the affinity of the taste and the perception of a particular music for a culture,
can be considered normal from the standpoint of the audience. Many different topics come up when the components are
examined about this similarity in perception and the taste but, it is seen that the timbre plays the leading role in terms of
consistency of the tastes with a research.
As a result of the many results obtained in this study, the most interesting emerged result is; timbre perception
and the taste of the audience is not affected by any criteria or classification like age, education level, the relation with music,
ear training, musical tastes, profession etc. As well as the details of this issue and the research will be given in the paper,
social habits about listening will be discussed. The analysis and the results of this research suggest new and important
research areas for musicology, musical instruments construction and sound engineering.

1
Do. Dr. T TMDK Mzik Teknolojileri Blm
MZK VE KLTREL DOKU
Serta Kak

476

Tn kavram mzii oluturan deikenlerden bir tanesi olmakla birlikte, aslnda en nemlisidir. Mzii
meydana getiren ritmik, melodik, szsel ve algsal geler dinleyiciler iin bir btn olarak alglanmakta
ve toplamda bir tnnn fiziksel anlamda dinleyici kiilere ulamas, sonrasnda dinleyenlerin fizyolojik
anlamda bu fiziksel dalgalanmay ilemesi ve en son noktada da psiik anlamda alglamas sz
konusudur. Mziin tn ve btn olarak alglanmas ve snflandrlmasna bir rnek olarak; easy listening
ad verilen tanmlama kolay dinlenebilir mzik anlamn tamaktadr. Bu snflandrma genelde
yumuak tnlara sahip mzikler iin kullanlr. Bir baka rnek olarak, sert mzik denildiinde akla
rock veya metal mzik gelmesinin nedeni, bu mziklerin ne ritmik yaplar, ne de szleridir. nk
metronom, ritim ve lirik olarak herhangi bir pop parasna benzeyen yzlerce rock veya metal mzik
rnei de mevcuttur. Bu noktada tn, bu gibi snflandrmalarda da ba belirleyici grevini grmektedir.
Mzik aratrmalar ve/veya popler mzik aratrmalar denildiinde akla gelen balklarn st
sralarnda kitleler ve dinleyiciler gelmektedir. Dinleyiciler noktasndan bakldnda belli bir kltr iin
mziksel algnn ve beeninin benzemesi, hem fizyolojik hem de psiik anlamda olaan kabul edilebilir.
Algdaki ve beenideki bu benzemenin bileenleri incelendiinde ise birok farkl balk kendini
gsterirken, tnnn tutarllk baznda ba rol oynad yaplan bir almayla grlmtr.
Yaplan bu alma sonucunda birok sonu elde edilirken, ortaya kan en ilgin sonu,
toplumsal tn algsnn ya, eitim dzeyi, mzik ile alaka, kulak eitimi, mzikal beeni, meslek vb.
hibir kriterin tn algsn etkilemez ve toplumsal tn algsnn tutarlln bozmaz oluudur. Bu metinde
almann ayrntlar verilecek ve toplumsal alkanlklar ynnden irdelemeler yaplacaktr.
Bu alma iin balang noktas olarak doktora tezimin de amac olan bir alg iin
mikrofonlama tekniklerini belirleme metodu nasl oluturulur? sorusundan yola klmtr. Bu
saptamay yapabilmek iin bir adet Tanbur algs performans, 14 farkl mikrofon ve bu mikrofonlarla
oluturulan 9 farkl mikrofonlama tekniiyle kaydedilmitir. Sonrasnda bir anket dzenlenmi ve 515
katlmcyla anket sonulandrlmtr. Ankette 9 farkl mikrofonlama tekniiyle elde edilen tnlar 3 soru
halinde ve her soruda 3 k olacak ekilde sunulmu ve her soruda anket katlmcsnn en beendii
kk semesi istenmitir. 4. Soruda ise ilk sorudaki beendii klar yeniden katlmcya sunularak en
beendii kk semesi salanm ve sonuta 9 k iinden tek bir kkn setirilerek katlmcnn en
beendii tn belirlenmitir.
Dier mikrofonlama teknii belirleme almalarndan farkl olarak bu almada uzmanlar, ses
MZK VE KLTREL DOKU
Serta Kak

477

mhendisleri veya prodktrlerden deil toplumdan, dinleyici kitleden fikirler toplanmtr. almann
balarnda tutarlln ne lde olaca belirsizken sonucunda grld ki toplumsal tn algsnda
tutarllk derecesi yadsnamaz boyutlardadr.

Anketin ayrntlar
Anketin en temel amac, dinleyicilerin bireysel tn alglarndan yola karak genel iin bir sonuca
ulamakt. Sorularn en banda, bu yntemle bir genel sonu elde etmenin mmkn olup olmad
gelmektedir. Kesinlik ifade edebilecek bir sonu alnp alnmamas ise anketin uygulan ekline ve
deiken olarak karlalabilecek gelerin minimuma indirilmesine dayanmaktadr.
Bu sebeple ncelikle performans deiiklikleri sebebiyle oluabilecek tn farkllklarn ortadan
kaldrmak iin tek bir performans birok mikrofonla ayn anda kaydedilmitir. Mikrofonlarn baland
ve tny deitirebilecek bir ekipman olan mikrofon preamfisi tm ana mikrofonlamalar iin ayn
tutulmutur. Dijital kayt ekipmanlarnn alma yntemleri iinde yer alan konvertrler yine preamfiler
gibi ayn tutulmu ve analog-dijital evirim srasnda oluabilecek tn farkllklarnn nne geilmitir.
Tek bir performans kaydedildiinden, kayt yaplan akustik ortam dolaysyla her k iin ayn tutulmu
ve yansmalardan kaynaklanan farkllklar da sfra indirgenmitir.
Bu saylan deikenlerin dnda kalan bir durum olan anket katlmclarnn dinleme ekilleri ise
her bir dinleyicinin kulak alkanl olan bir sistemle dinlemesi gerektii dnlm ve bu nedenle
anket internet zerinden dzenlenmitir. Anketin bu ekilde uygulanmasnn faydas, normalde alkn
olmadklar bir ses sistemi zerinden dinlemeler yaptklarnda altklarndan daha tiz, daha orta
frekanslarn yksek veya daha bas gibi farkl duyumlar aldklarnda gereki ve emin olmadan yant
verebilecekleri durumlar ortadan kaldrmasdr. Bu ekilde uygulanmasnn tutarll anketin
sonularnda da grlmtr.
Ankette sorulan sorularn klarnda nasl kaydedildiiyle ilgili veya hangi mikrofonla
kaydedildiiyle ilgili hibir ibareye yer verilmemi, hatta bilinalt ynlendirmelerden kanmak iin a, b,
c, 1, 2, 3 vb. gibi isimlendirmelerden kanlm yalnzca oynatma ve durdurma butonlar konulmu ve
alt alta yerletirilmitir. Daha nce de belirtildii gibi bu klarn her biri farkl tnda ayn tanbur
performasnn sesini iermektedir. Kayt sonrasnda herhangi bir efektlendirme, reverb vb. lem
uygulanmam ve ham halde peak seviyeleri eit olacak biimde ankette sunulmutur. Bu ekilde ses
iddeti farkllklarndan da matematiksel olarak kanlmtr.
MZK VE KLTREL DOKU
Serta Kak

478

Anket sonularnn analizleri
Anket sonular aada Tablo 1de verilmitir. Tablodaki balklardan genel sonular hibir
kategorizasyon veya nitelik gzetilmeden katlmclarn toplamda incelendiinde alnan sonutur.
Toplamda ilk 3 soru bal ise 4. soruda tercih edilen k nemsenmeden toplamda 9 kkn hangi
younlukta tercih edildii hesaplanarak oluturulmutur. Bu iki balk dnda analizlerde
snflandrmalar oluturulmu ve bu snflandrmalara gre sonular incelenmitir. Snflandrmalar yaa
gre 25- (25 Ya Ve Altnda Olanlar), 25+ (25 Ya st Olanlar), mzik ile ilgiye gre DN (Mzikle
dinleyici olarak ilgilenenler), AMA (Mzikle Amatr veya Hobi Olarak lgilenenler), PRO (Mzikle
Profesyonel olarak ilgilenenler), eitim durumlarna gre YG (Eitim Durumu En Az Lisans
Seviyesinde Olanlar), OG (Eitim Durumu lk, Orta veya Lise Seviyesinde Olanlar), KEG
(Konservatuar Eitimi Alanlar), KEA (Konservatuar Eitimi Almayanlar), MEA (Dershane Ve/Veya
zel Ders le Mzik Eitimi Alanlar), BR (Mzik renimini Bireysel Ura Olarak Belirtenler),
mzik tarz tercihlerine gre TSM (Trk Sanat Mzii Dinleyenler), SMS (Trk Sanat Mzii
Dinlemeyenler), POP (Trke Ve/Veya Yabanc Pop Mzik Dinleyenler), THM (Trk Halk Mzii
Dinleyenler), CAZ (Caz Mzik Dinleyenler), ROC (Rock Ve/Veya Metal Mzik Dinleyenler), BLU
(Blues Ve/Veya R&B Mzik Dinleyenler), ETN (Etnik Mzik Dinleyenler), KLA (Klasik Mzik
Dinleyenler), DAN (Dans Ve/Veya RAP-HIP/HOP Mzik Dinleyenler) eklindedir. Her kategori iin
1. ve 2. srada en ok seilen klar belirlenmi ve yzdeleri de tabloda verilmitir. Eer iki farkl k eit
ve en ok oyu almsa 2. srada tercih edilen k tabloya alnmam, ancak 2. srada ve eit oyla birden
fazla k mevcutsa tabloya yerletirilmitir. Eit oranda tercih edilen klarn toplam yzdeleri deil, her
birinin tercih edildii yzdeler yazlmtr. Toplam 23 kategoride oluturulan tabloda ilgin sonular
grlmektedir.
Tablo 1de verilenleri anlamlandrmak iin klarn ieriklerine de bakmak gerekir. klar kodlamalaryla
ve srasyla aadaki ekilde oluturulmutur;
1.k : 87 SAP Neumann U87 mikrofonuyla sap tarafndan alnan kayt
2.k : ALT Sennheiser MD421 mikrofonuyla gvde altndan tanburun ortasna bakacak ekilde alnan
kayt
3.k: 57 Shure SM57 mikrofonuyla tanburun st gs ksmna bakacak ekilde alnan kayt
4.k: 87 SAP+MS 1. ktaki mikrofonlamann zerine uzaktan MS stereo tekniinin eklenmesiyle
alnan kayt
MZK VE KLTREL DOKU
Serta Kak

479

5.k: Ribbon Royer R 121 mikrofonuyla tanburun st ksmna bakacak ekilde alnan kayt
6.k: 57+AB 3. ktaki mikrofonlamann zerine uzaktan AB stereo tekniinin eklenmesiyle alnan
kayt
7.k: TRT Eik tarafndan Neumann KM184 mikrofonunun zerine gs ortalayacak ekilde
yerletirilen Neumann U87 ve ayan yanna yerletirilen ve tanburun altna bakacak ekilde
ynlendirilen Neumann KM184 mikrofonlarnn birleimiyle alnan kayt
8.k: 421+BA 2. ktaki mikrofonlamann zerine uzaktan kafa hizzasnda yerletirilen Neumann
KM184 mikrofonunun eklenmesiyle alnan kayt
9.k: XY Uzaktan Rode NT4 mikrofonuyla XY stereo alnan kayt
Kodlamalar yalnzca kolaylk amacyla oluturulmutur.

Analiz Kategorileri 1. srada tercih 2. srada tercih
Genel Sonu 3 %18.66 6 %17.9
Toplamda ilk 3 soru
seimleri
6 %15.1 3 ve 9 %13.3
Eitim
Durumlarna
Gre
YG 3 %18.2 6 %17.7
OG 3 ve 6 %21.3 -
KEG 6 %22.5 3 %18
KEA 3 %18.7 6 %16.4
MEA 6 %22.4 3 %17.9
BR 3 %21.3 6 %18.1
Yaa Gre
25- 6 %22.2 3 %18.1
25+ 3 %19 6 %15.3
Mzik ile lgiye
Gre
DN 3 %18.4 1 %15.6
AMA 6 ve 9 %19.9 -
PRO 6 %21.5 3 %20.8
Mzik Tarz
Tercihlerine
Gre
TSM 6 %18 3 %16.4
SMS 3 %21 6 %17.8
POP 3 %21.1 1, 6 ve 9 %14.3
THM 3 %17.9 6 %17.3
CAZ 6 %19.1 3 %18.5
ROC 3 %22 6 %15.4
BLU 3 %20.6 6 %17.5
ETN 3 %21 6 %18.5
KLA 6 %18.9 3 %17
DAN 3 ve 6 %18.2 -

Toplam
23 Kategori
3. k 14 kere,
6. k 11 kere,
9. k 1 kere.
6. k 11 kere,
3. k 8 kere,
1. k 2 kere,
9. k 2 kere.
Tablo 1: Kategoriler ve seim yzdeleri
MZK VE KLTREL DOKU
Serta Kak

480

Tabloda genel sonu tabna bakldnda en ok tercih edilen k 3 ve ardndan 6 numaral
klardr. Yani genel sonulara gre en ok beenilen teknik 57, hemen ardndan ve yaklak olarak eit
oranda da 57+AB tekniidir. Burada dikkat ekici olan nokta, en ok beenilen iki tekniin de 57
teknii tabanl olmasdr ve bu durum bir tutarllk gstergesidir.
Toplamda ilk 3 soru klarnn seimlerini bir araya getirdiimizde tm klarn younluklar gz
nne serilmi olur. 1. sorudaki 3. k ve 3. sorudaki 9. k eit sayda seilmitir. 2. sorudaki 6. k ise
tm klarn iinde en ok seilen ktr. Buradaki ne kan teknikler kodlamalara gre yazldnda;
57+AB teknii birinci, 57 ve XY teknikleri de ikinci srada, eit oranda tercih edilmitir.
YG analizi, eitim durumlarn niversite, yksek lisans ve doktora olarak belirtenlerin 4.
soruda setikleri klar zerinden yaplmtr. Tablo 1de grld zere en ok tercih edilen k, 3.k
ve neredeyse eit oranda tercih edilen 6. ktr. Bu iki kk takip eden 9. k tercih sralamasnda ikinci
konumdadr. Buradaki ne kan teknikler kodlamalara gre yazldnda; 57 teknii birinci, 57+AB
teknii de ikinci srada neredeyse eit oranda tercih edilmitir.
OG analizi, eitim durumlarn ilkokul, ortaokul ve lise olarak belirtenlerin 4. soruda
setikleri klar zerinden yaplmtr. Tablo 1de grld zere en ok tercih edilen klar, 3. k ve 6.
ktr. Buradaki ne kan teknikler kodlamalara gre yazldnda; 57 teknii birinci, 57+AB teknii de
ikinci srada eit oranda tercih edilmitir.
KEG analizi, en az bir kez konservatuar eitimi aldklarn belirtenlerin 4. soruda setikleri
klar zerinden yaplmtr. Tablo 1de grld zere en ok tercih edilen k, 6. ktr. Buradaki ne
kan teknikler kodlamalara gre yazldnda; 57+AB teknii birinci, 57 teknii ikinci, XY teknii de
nc srada tercih edilmitir.
KEA analizi, konservatuar eitimi almadklarn belirtenlerin 4. soruda setikleri klar
zerinden yaplmtr. Tablo 1de grld zere en ok tercih edilen k, 3. ktr. Bu kk takip eden
6. k tercih sralamasnda ikinci konumdadr. Buradaki ne kan teknikler kodlamalara gre
yazldnda; 57 teknii birinci, 57+AB teknii de ikinci srada tercih edilmitir.
MEA analizi, dershane ve/veya zel ders ile mzik eitimi aldklarn belirtenlerin 4. soruda
setikleri klar zerinden yaplmtr. Tablo 1de grld zere en ok tercih edilen k, 6. ktr. Bu
kk takip eden 3. k tercih sralamasnda ikinci konumdadr. Buradaki ne kan teknikler kodlamalara
gre yazldnda; 57+AB teknii birinci, 57 teknii ikinci srada tercih edilmitir.
MZK VE KLTREL DOKU
Serta Kak

481

BR analizi, mzik renimlerini bireysel ura olarak, en az bir kez belirtenlerin 4. soruda
setikleri klar zerinden yaplmtr. Tablo 1de grld zere en ok tercih edilen k, 3. ktr. Bu
kk takip eden 6. k tercih sralamasnda ikinci konumdadr. Buradaki ne kan teknikler kodlamalara
gre yazldnda; 57 teknii birinci, 57+AB teknii ikinci srada tercih edilmitir.
25- analizi, 25 yanda veya altnda olan katlmclarn 4. soruda setikleri klar zerinden
yaplmtr. Tablo 1de grld zere en ok tercih edilen k 22.2% ile 6. k olmutur. Bu kk takip
eden 3. k ise 18.1% ile tercih sralamasnda ikinci konumdadr. Sadece bu iki k toplam 40.3% pay ile
geri kalan klara oranla olduka youn tercih edilmilerdir. Buradaki ne kan teknikler kodlamalara
gre yazldnda; 57+AB teknii birinci, 57 teknii ikinci srada tercih edilmitir.
25+ analizi, 26 yanda veya stnde olan katlmclarn 4. soruda setikleri klar zerinden
yaplmtr. Tablo 1de grld zere en ok tercih edilen k 19% ile 3. k olmutur. Bu kk takip
eden 6. k ise 15.3% ile tercih sralamasnda ikinci konumdadr. Buradaki ne kan teknikler
kodlamalara gre yazldnda; 57 teknii birinci, 57+AB teknii de ikinci srada tercih edilmitir.
DN analizi, mzikle alakasnn yalnzca dinleyici olduunu belirten katlmclarn 4. soruda
setikleri klar zerinden yaplmtr. Tablo 1de grld zere en ok tercih edilen k, 3. k
olmutur. Bu kk takip eden k 1. ktr. Buradaki ne kan teknikler kodlamalara gre yazldnda;
57 teknii birinci, 87 SAP teknii ikinci srada tercih edilmitir.
AMA analizi, mzikle alakasnn hobi veya amatr olduunu belirten katlmclarn 4. soruda
setikleri klar zerinden yaplmtr. Tablo 1de grld zere en ok tercih edilen klar, eit
oranlarla 6. ve 9. klar olmutur. Buradaki ne kan teknikler kodlamalara gre yazldnda; 57+AB ve
XY teknii birinci srada tercih edilmitir.
PRO analizi, mzikle alakasnn profesyonel olduunu belirten katlmclarn 4. soruda setikleri
klar zerinden yaplmtr. Tablo 1de grld zere en ok tercih edilen klar 6. ve 3. klar
olmutur. Buradaki ne kan teknikler kodlamalara gre yazldnda; 57+AB teknii birinci, 57 teknii
de ikinci srada neredeyse eit oranda tercih edilmitir.
TSM analizi, Trk Sanat Mzii dinlediini belirten katlmclarn 4. soruda setikleri klar
yazldnda; 57+AB teknii birinci, 57 teknii ikinci srada tercih edilmitir.
MZK VE KLTREL DOKU
Serta Kak

482

SMS analizi, Trk Sanat Mzii dinlemediini belirten katlmclarn 4. soruda setikleri klar
yazldnda; 57 teknii birinci, 57+AB teknii de ikinci srada tercih edilmitir.
POP analizi, Trke ve/veya yabanc pop dinlediini belirten katlmclarn 4. soruda setikleri
klar zerinden yaplmtr. Tablo 1de grld zere 21.1%lik pay ile en ok tercih edilen k, 3.
ktr. 1., 6. ve 9. klar eit bir dalmla her biri 14.3%lk paylara sahiptirler. Buradaki ne kan
teknikler kodlamalara gre yazldnda; 57 teknii birinci, 87 SAP, 57+AB ve XY teknii de ikinci
srada eit oranda tercih edilmitir.
THM analizi, Trk halk mzii dinlediini belirten katlmclarn 4. soruda setikleri klar
zerinden yaplmtr. Tablo 1de grld zere yaklak deerlerle en ok tercih edilen klar srasyla
3. ve 6. klardr. Buradaki ne kan teknikler kodlamalara gre yazldnda; 57 teknii birinci, 57+AB
teknii ikinci srada tercih edilmitir.
CAZ analizi, caz dinlediini belirten katlmclarn 4. soruda setikleri klar zerinden
yaplmtr. Tablo 1de grld zere yaklak deerlerle en ok tercih edilen klar srasyla 6. ve 3.
klardr. Buradaki ne kan teknikler kodlamalara gre yazldnda; 57+AB teknii birinci, 57 teknii
de ikinci srada neredeyse eit oranda tercih edilmitir.
ROC analizi, rock ve/veya metal mzik dinlediini belirten katlmclarn 4. soruda setikleri
klar zerinden yaplmtr. Tablo 1de grld zere en ok tercih edilen k byk fark ile 3. ktr.
Bunu 6. k takip etmektedir. Buradaki ne kan teknikler kodlamalara gre yazldnda; 57 teknii
birinci, 57+AB teknii de ikinci srada tercih edilmitir.
BLU analizi, blues ve/veya r&b mzik dinlediini belirten katlmclarn 4. soruda setikleri
klar zerinden yaplmtr. Tablo 1de grld zere en ok tercih edilen klar srasyla, 3. ve 6.
klar olmutur. Buradaki ne kan teknikler kodlamalara gre yazldnda; 57 teknii birinci, 57+AB
teknii ikinci srada tercih edilmitir.
ETN analizi, etnik mzik dinlediini belirten katlmclarn 4. soruda setikleri klar zerinden
yaplmtr. Tablo 1de grld zere en ok tercih edilen klar srasyla 3. ve 6. k olmutur.
Buradaki ne kan teknikler kodlamalara gre yazldnda; 57 teknii birinci, 57+AB teknii de ikinci
srada tercih edilmitir.
MZK VE KLTREL DOKU
Serta Kak

483

KLA analizi, klasik mzik dinlediini belirten katlmclarn 4. soruda setikleri klar zerinden
yaplmtr. Tablo 1de grld zere en ok tercih edilen klar srasyla 6. ve 3. klar olmutur.
Buradaki ne kan teknikler kodlamalara gre yazldnda; 57+AB teknii birinci, 57 teknii ikinci
srada tercih edilmitir.
DAN analiz,, dans ve/veya rap-hip hop mzik dinlediini belirten katlmclarn 4. soruda
setikleri klar zerinden yaplmtr. Tablo 1de grld zere en ok tercih edilen klar eit
deerlerle 3. ve 6. klar olmutur. Buradaki ne kan teknikler kodlamalara gre yazldnda; 57 ve
57+AB tekniidir.
Tm kategorilere bakldnda 3. ve 6. kkn dominantl bariz bir ekilde grlmektedir. Bu da
57 ve 57+AB teknikleri ile kaydedilen tanbur sesinin dinleyici kitle iin olduka estetik bulunduunu
gstermektedir. Daha nce de belirtildii gibi en ilgin nokta ise anket katlmclarnn klarn neler
olduunu bilmeden 57 tekniinin kullanld iki farkl kk srekli 1. veya 2. srada tercih etmeleridir.
En ok tercih edilen tnlara bakldktan sonra uzmanlarn tercihleri de merak edilmi ve onlar iin de
ayn anket uygulanmtr.

Uzmanlarla yaplan anket
Yukarda anlatlan dinleyici kitle anketinin yan sra 16 adet uzmanla da bu anket gerekletirilmitir.
Bunun balca sebebi dinleyici kitle ile uzmanlarn tn anlamnda estetik anlay farkllklar olup
olmadn grmektir. Uzmanlara uygulanan ankette bu 9 kkn yalnzca sralamalar ve kodlamalar
deitirilmitir. Kodlamalar Tablo 2de verilmitir. Bunun nedeni daha nce internet zerinden
uyguladmz anketteki sralamalara ainalklar olmas durumunda ve anketi uygularken kodlamalar
grmeleri durumunda seimlerinin etkilenmemesi iindir. Uzmanlar seilirken zellikle ses mhendisi,
prodktr veya tonmaysterlerden deil, tanbur sanatlar, tanbur yapmclar ve tanbur eitmenlerinden
seilmitir. ekil 1de uzmanlarn seimleri bar grafik olarak gsterilmitir.

MZK VE KLTREL DOKU
Serta Kak

484

Dinleyici kitle anketinde
karlk gelen k ve kod
Uzman anketinde karlk
gelen k ve kod
1. k / 87 SAP 3. k / 78 pas
2. k / ALT 6. k / alt
3. k / 57 1. k / 75
4. k / 87 SAP+MS 4. k / 78 pas+mes
5. k / Ribbon 7. k / bon
6. k / 57+AB 2. k / 75 hap
7. k / TRT 8. k / tarot
8. k / 421+BA 5.k / 124+kafa
9. k / XY 9. k / YZ
Tablo 2: Dinleyici kitle ve Uzman anketi klar ve kodlar

ekil 1: Uzman anketi sonular
ekil 1de grld gibi en ok tercih edilen iki k, dinleyici kitle anketindeki 5. ve 9. klardr.
5. k dinleyici kitle tarafndan bir kez bile 1. veya 2. srada tercih edilmezken uzman anketinde bariz bir
beeni toplamtr. Daha da ilgin olan nokta uzman anketinde 75 olarak deitirilen 57 kodlu
tekniin hibir uzman tarafndan tercih edilmemesidir. Bu anlamda bu iki anket arasnda ztlk
denebilecek lde tercih farklar vardr.

MZK VE KLTREL DOKU
Serta Kak

485

statistiki tutarllk
Tablo 1de verilen ilk iki sradaki tercihler kendi ilerinde tutarl olarak grnmektedir ve dinleyici
kitlenin hangi tny beendiini belirlemektedir ancak, ankette toplam dokuz k olduundan geri kalan
klarn seimlerinin durumlarna bakmak ve orada da bir tutarllk aramak gerekmektedir. Bu ekilde
beenilmeyen veya daha az tercih edilen tnlarn da bu kategorilerdeki en ok beenilenler kadar
tutarll var ise o noktada toplumsal tn algsnn ne denli tutarl ve/veya bilinli olduu anlalabilir.
Bu nedenle iki adet istatistiki hesaplama yaplarak bu tutarllk aratrlmtr.

Ki-kare testi
En genel anlatmyla istatistikte iki veya ikiden fazla kategoriye sahip, iki veya daha fazla nitel deiken
arasnda bamszlk olup olmadn incelemek amacyla ki-kare bamszlk testi uygulamak gerekir. Bu
test iin ncelikle hipotezin ve kart hipotezin ne olduu ortaya konmaldr, ardndan da kontenjans
tablosu olarak adlandrlan bir tablo oluturulmaldr. Bu tabloda G ile gsterilen deerler gzlenen, B
ile gsterilen deerler de beklenen deer olarak adlandrlr. G ile gsterilen deerler her bir
snflandrma iin ve her bir k iin ka kiinin seim yaptdr. B ile gsterilen deerler bu test gerei
belli matematiksel hesaplamalar yaplarak belirlenir. Bu testte H
0
hipotezi; Anket katlmclarnn k
seimleri ile kategorilerindeki nitelikleri birbirlerinden bamszdr olarak belirlenmitir.

Tablo 3: Ki-kare testinin uygulanabilmesi iin oluturulan kontenjans tablosu
Tablo 3de bu anket iin oluturulmu kontenjans tablosu grlmektedir. Toplam 11 kategorinin
hesaba katlarak bu testin uygulanmas ve geri kalan kategorilerin teste alnmamasnn sebebi, yalnzca
bu 11 kategorinin kendi ilerinde btnleyici nitelikte olmasdr. rnein; anketin mzik ile ilgi ksmn
dolduranlar yalnzca bir k seebilerek, ayn anda hem amatr hem de dinleyici seeneini
seememektedirler. Bu sebeple bu ksm dolduran herkes tek seenee sahip olup 3 kategorideki toplam
MZK VE KLTREL DOKU
Serta Kak

486

kii says ayn zamanda bu soruya cevap veren katlmc toplamn da vermektedir. Ancak dinledii
mzik tr analizinde ayn anda tm mzik trlerini semi ve dolaysyla da mzik trleri iin yaplan
kategorilerde srekli yer alabilecek kiiler olabilir. Bu da btnleyici etkinin yok olmas demektir.
zellikle ki-kare testinde tercihlerin birbirleriyle alakal olup olmad sorusu n plandayken, bu tip
kategorileri de teste katmak istatistiki olarak yanl ynlenecek sonular dourabileceinden bu teste
katlmamtr.
Hesaplamalar sonucunda Microsoft EXCEL yazlm sayesinde istatistiki olaslk 0,978374 olarak
hesaplanmtr. Bu hesap sonucunda %97,83 gvenilirlikle anket katlmclarnn kategori zellikleri ile
tn beenileri istatistiksel olarak tamamen bamszdr sonucu kmtr. Bir baka anlatmla, H
0

hipotezi 97,83% gvenilirlikle istatistiki olarak dorulanm olur. Bu da bize katlmclarn tm
belirlenen niteliklerden bamsz bir tn algsna sahip olduklarn gstermektedir. Bir k bir kategoride
sondan nc srada beeni topluyorsa nerdeyse tm kategorilerde ayn dzeyde beenilmektedir veya
beenilmemektedir demektir.
Tabloya bakldnda da grlebilecei gibi gzlenen frekanslar ve beklenen frekanslar
birbirlerinden ok uzaa dmeyen deerlere sahiptirler. Bu okuma ekliyle de grlen; sapmalarn az
olduu ve kategorilerden bamsz olarak seimlerin birbirine yakn olduudur. statistikte bir baka
hesaplama olan standart sapma hesabnn da ki-kare testi ile birlikte uygulanmas istatistiki sonucu
desteklemesi asndan nemlidir.

Standart sapma hesab
Standart sapma genel olarak bir veri serisinde kullanlan verilerin ortalamaya gre yaylmn gsteren bir
istatiksel ldr. rnein; eer bir ok veri ortalamaya yakn ise standart sapma deeri kktr,
ortalamadan uzakta yaylmlarsa standart sapma deeri byktr, eer btn veri deerleri tpatp ayni
ise standart sapma deeri dolaysyla sapma olmakszn sfr olmu olur. Standart sapma, bir seriyi
oluturan gzlem deerlerinin aritmetik ortalamadan farklarnn kareli ortalamas olarak tanmlanr
(Aaolu 2009: 60).
MZK VE KLTREL DOKU
Serta Kak

487

Tablo 4: Tm kategorilerin k seimleri yzdeleri ve standart sapmalar
Toplam 21 kategorinin ele alnd bu hesaplamada her bir k kendi iinde incelenmitir. Bu
incelemede bir kkn farkl kategorilerdeki seim yzdelerinden ne lde sapp sapmad zerinden
istatistiki bir anlam karlmtr. Tablo 4te grld zere yukardan aaya kategoriler ve sadan sola
da klar dizilmi ve her bir kategorideki yzde paylar tabloya yerletirilmitir. En alt satr, standart
sapmalarn hesaplanarak verildii satrdr.
Burada grld zere sapmalar yzde olarak dktr. Maksimum sapma 9. kta ve ancak
3% olarak grlyor. Dier klar 1,2% ile 2% aralnda sapma gstermitir. Bu tablonun anlatt
udur; kategori kriterleri ne olursa olsun, dinleyici seimleri minimal sapmalarla hemen hemen ayndr.
Herhangi bir dinleyici zellii veya kriter, bu anketteki tn seimini etkilememektedir. Daha baka bir
ifadeyle etki alan ortalama olarak 1,99%dur ve bu deiim ok kk saylabilecek bir deiimdir.
Birok almada n kabul olabilen ve tartlan, eitimli kulak ve eitimsiz kulak konusuna, tn algs
baznda son verebilecek gte bir veri olarak deerlendirilebilir.

Sonu
Yukarda bahsedilen analizler ve hesaplamalar nda toplumsal tn algsnn tutarl, belirlenebilir ve
yukarda incelenen niteliklerden bamsz olduu sonucu kmaktadr. Bu sonucu destekleyen eler u
ekilde sralanabilir;
MZK VE KLTREL DOKU
Serta Kak

488

1. Tek bir kategori dnda, 23 kategoride incelenen kitlenin birinci ve ikinci srada tercihlerinin
tmnde 57 ve 57+AB kodlu tekniklerin tercih edilmesi.
2. simlendirmeler ankette bulunmamasna ramen iki farkl ktaki (57 ve 57+AB) ylmalarn
ayn tabanl teknikle kaydedilmi olmas.
3. Ki-kare bamszlk testi ile kitlenin tn baznda beenilerinin belli niteliklerden uzak baka bir
deikene bal olduunun ispatlanm olmas.
4. Standart sapma hesabyla yine niteliklerden bamsz olarak kategorilerdeki k seimi
yzdelerinin ortalamasnn % 2 sapmann altnda kalmas ve seimlerin tutarllnn boyutu.
Bir rnek olarak; eitim dzeyi ortaretim seviyesinde olan katlmclarn, profesyonel olarak
mzikle ilgilenenler ile karlatrldnda 57 ve 57+AB tnlarna verdikleri oylarn yzdeleri neredeyse
ayndr. Ortaretim grenlerin 57 ve 57+AB tnlarna srasyla, %21.3 ve %21.3 oy verdikleri
gzlenirken, profesyonel olarak mzikle uraanlarn oylar srasyla %20.8 ve %21.5 olmutur. Yani 57
tnsnn beenisi %0.5, 57+AB tnsnn beenisi ise ancak %0.2 orannda farkldr. Bu sadece basit bir
rnektir ve dier kategoriler de incelendiinde, tn algsnn ya da sessel psiik algnn yukarda
gsterdiimiz snflandrmalarn hepsinden bamsz olarak, yani hibir kriter olmadan dinleyici kitleler
iin geerli olduunu istatistiki olarak gstermektedir. Eitimli kulak, eitimsiz kulak, iyi dinleyici, gen,
yal, mzisyen gibi kategorilerin tmnden bamsz olarak ortaya kan ve ilgin bir sonutur. Bir
baka analizle 57 ve 57+AB tnlarnn benzerlii aada ekil 2de verilmitir.
MZK VE KLTREL DOKU
Serta Kak

489

ekil 2: 57 ve 57+AB tnlarnn spektrum analizleri
ekilde krmz izgiyle 57 kodlu rnek, sar ve beyaz izgilerle de 57+AB kodlu rnein
spektrum analizleri karlatrmas grlmektedir. Buradan da anlalaca zere bu iki rnek birbirlerine
spektrum olarak da olduka yakndr. Bu iki kkn genel sonularda toplam %36.5 orannda tercih
edilmesi, geri kalan 7 kkn toplamda %63.5 oranda tercih edildii anlamna gelir ve bu olduka byk
bir uurum demektir. Geri kalan 7 kkn eit oylarla tercih edilmesi durumunda bile her biri ancak
%9.07lik bir paya sahip olabilir demektir. Bu da 57 teknii tabanl bu iki kkn geri kalan klarn her
birinin ortalama 4 kat daha fazla oy aldn gsterir. ki adet ayn temel tekniin kullanld kkn bu
denli ok tercih edilmesi de, dinleyici kitlenin farkl rnekler zerinden bile ayn yapdaki harmonik
ierii estetik bulduklarn gstermektedir.
Son olarak dinleyici kitlenin bu anketteki ynelimlerini tartmak gerekirse, ainalklarn ve
alkanlklarn byk rol oynad sylenebilir. Uzmanlarn beenileri tabi ki ok nemlidir ve bu
anlamda uzmanlarn seimleri bize daha gereki veya doal duyulan alg tnsn iaret edebilir. Ama
sonular gstermitir ki uzman anketi ile dinleyici anketi sonular birbirlerini tutmamaktadr. Bu da
dinleyici kitlenin doal veya gereki tanbur tnsndan baka bir tny estetik bulduklarn
gstermektedir. Bu anlamda dinleyici kitle fikirlerinin uzmanlarn dncelerinden ayrlmas iki ekilde
aklanabilir; ya dinleyici kitlenin ounluu tanbur tnsn ok iyi tanmakta, mzik alglar yksek,
mzie baklar olabildiince objektif ve ayn zamanda uzmanlardan ayrlan ve ortak bir estetik anlaya
MZK VE KLTREL DOKU
Serta Kak

490

sahip olabilmektedir, ya da yine bu kitlenin ounluunun duymak istedii bir tanbur tns vardr ve bu
tn, tanbur algsn gerek materyal, gerek akustik anlamda tanmasalar ve hatta grmemi olsalar da
kulaklarnda yer etmi bir tndr. Burada ikinci durumun geerlilii daha olabilir ve mantkldr. Bu
noktada, dinleyici kitlenin byk farklarla tercih etmi olduu 57 ve 57+AB klarndaki tn rnei
bugn TRT (Trkiye Radyo Televizyonu) radyolarnda kullanlan tanbur mikrofonlamasnn ayns
olmasndan kaynaklanabilir. Bu almaya balamadan nce yaplan kiisel grmelerde TRT
tonmaysterlerinin halihazrda kulland kayt ynteminin bu teknik olduu belirlenmitir (Acar 2009:
kiisel grme; lter 2009: kiisel grme). Yani toplumdaki tn algs TRT yaynlarndan dolay
ekillenmi olabilir.
Bir baka gsterge olarak da uzman anketlerinden bir noktaya dikkat edilmelidir. Tanbur icras
ve yapm ile uraanlarn en ok beendii tn Ribbon kodlu teknikle kaydedilmitir. Bu mikrofon
tipi, eski tanbur kaytlarn bir ounun alnd mikrofon tipidir. Dolaysyla bir nostalji efekti yine
ainalk ve alkanlk baznda, icraclara etkimi olabilir ve bu yzden de bu teknii daha ok beenmi
olabilirler.
Bu alma sonucunda toplumsal tn algsnn ne denli keskin ve kuvvetli olabilecei ortaya
kmtr. Mzikoloji ve ses mhendislii aratrmalarnda tn kavramnn toplumsal bazda daha ok
dikkate alnmas gerekmektedir.

Referanslar
Acar, Birsen. 2009. Kiisel grme. TRT stanbul Radyosu, stanbul.
lter, Nazif. 2009. Kiisel grme. TRT stanbul Radyosu, stanbul.
Aaolu, Embiya. 2009. Merkezi Eilim ve Deikenlik lleri statistik, Ed. Ali Fuat Yzer: 60.
Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar.

MZK VE KLTREL DOKU
Seyhan Bulut

491

KLTREL ETKLEMDE CRACININ ROL RESTAL PROGRAMI
HAZIRLII

Seyhan Bulut
1

seyhanbulut@hotmail.com

Abstract
The Role of the Interpreter in Cultural Interacton-
Rectal Program Preparaton
Music functions as a tool of cultural interaction in concert and recital auditions. The interaction may be analyzed
in the field of art of music which is a path from composers cultural past to the listeners sense through a musical
compostition. Composer creates the structure of a composition with respect to a content which reflects his/her cultural
background. Whatever the content may be, the development of the music is maintained in light of the composers past
cultural interaction experiences. This interaction of the composer and his/her past is later transformed into interaction of
composers music and interpreter. At the audition the interaction is once more transformed to interaction of the performers
interpretation and the audience. The performer, who is in charge of determining the composer and the composition in the
program according to the likes of the audience group, plays a very important role in realization of the cultural interaction.
The realization of the cultural interaction during the interpretation depends on the relation between the cultural
background of the audience group and the content of the music performed. Thus, it is thought that to consider the cultural
background of the audience group into account in determining the contents of the audition program is an important factor
for the interpretation to gain appreciation. For example, the audition programs that consist of the Western Classical
Music repertoire sound strange to rural audience groups.
This paper aims to suggest a course of action to the interpreter especially in determining the contents of recital
program to be performed in front of a rural audience group who are not familiar to the Western Classical Music repertoire.
The focus is on determining the common characteristics of the program contents and the cultural background of the
audience group.

1
Do.; Ondokuz Mays niversitesi Devlet Konservatuvar flemeli ve Vurmal alglar/Flt Anasanat Dal
MZK VE KLTREL DOKU
Seyhan Bulut

492

Bu makale, on yl akn srede, ulusal ve uluslararas platformlarda seslendirilen flt
resitallerinde edinilen deneyim sonrasnda besteci ve ulus, mzik ve toplum, konser repertuvar
hazrlamak konularndaki kaynaklar nda yaplan almalarla beslenen bir altyapnn rndr.
Bu alma, farkl dinleyici kitlelerine hitap edecek resital programlaryla birlikte zellikle Klasik
Bat Mzii repertuarna aina olmayan yerel dinleyiciye sunulacak resital programlarnn ieriinin
belirlenmesinde icracya fikir vermek amacn tamaktadr.
Konu, mzik sanat alann oluturan besteci-icrac-eser-dinleyici alarndan irdelenirken,
seilecek paralar ve konser dinleyicisinin kltrel altyaplarndaki ortak noktalarn yakalanmas zerine
younlalmaktadr.
Bunlara ek olarak, icracnn resitalinde sunmak isteyecei, nde gelen bir repertuvar eserini
dinleyiciye anlalr klmak iin de bir yntem nerilmektedir.

Mzik ve Besteci
lkel toplumlardan bu yana insanlarn cokusal etkinliini ve bu cokulara dsal bir biim verme
yolunu salayan mzik (Finkelstein 2000: 10) ierisinde tad konularla, duygulara ilikin imgeleri
zihinde canlandrma yeteneinin domasna yol amaktadr (Finkelstein 2000: 14). Bu balamda mzik,
konser ve resital gibi dinletilerde kltrel etkileim arac ilevi grr. Bu etkileim, mzii besteleyen
bestecinin gemiinden kalemine ve icracnn algsndan dinleyicinin algsna giden srete incelenebilir.
Besteci, mziinin yapsn kendi kltrel edinimini yanstan bir ierie gre oluturarak bu
beeri imgelemi yani fikirlerini mzik yaptlar araclyla toplumlara ulatrr. Bu fikirler insanlarn
gerek yaamn dnme uratarak duygusal yaamn deitirebilirler (Finkelstein 2000:10). Bu ierik
tarihsel, toplumsal, siyasal olsun, ilenii, bestecinin gemiindeki ve yaad dnemdeki kltrel
etkileimler nda gerekleir. Finkelsteina (1995: 28) gre dinlediimiz bir mzik eserini
anlayabilmek iin mzikte yk aramak yerine eserin yazld dnemin toplumsal olaylarn bilmek yol
gsterici olacaktr. nsanlarn nasl yaadklarn, emek iileriyle retim aralarna sahip olan kesimlerin
arasndaki ayrmlar, mziin hangi toplumsal snfa hitap ettiini, dnya grnn, insan, toplum ve
doaya ait grleri soruturmamz gerekir. rnein on yedinci yzyla damgasn vuran, durmakszn
retim ve en nemlisi biriktirmek temelli i ahlak, o dnemin (barok sanatn) mziinde, zellikle J.S.
Bachn eserlerinde net bir ekilde gzlemlenir. Besteci, toplumun yaay tarzn akan zaman iinde
MZK VE KLTREL DOKU
Seyhan Bulut

493

kesintisiz ve durmakszn sren mzii ile birebir dile getirmektedir. On dokuzuncu yzyla bakldnda,
toplum yapsna yava yava endstrileme temelli bir sermayenin hakim olmas, mziin bestelenme
srecine farkl ltlerde etki etmektedir. Mutlak egemenliinden belli llerde syrlan ve tonal
armoni yapsnn (bir mzik parasnn belli, merkezi bir tona gre armonik olarak dzenlenmesi) etkin
olduu romantik eserler bu dnemde ortaya kar (Ergur 2009: 52). Beethovenin Egmont vertr ise
tamamen bestecinin kendisinden nceki dnemin yaad toplumsal olaylar bestecinin mzik diliyle
anlatr. Dnemin bestecide uyandrd hisler ve karakterler mziin ak iinde kendini gsterir
(Finkelstein 1995: 28). Yirminci yzyla geile, kapitalizmin etkileri mzie ve bestecilik yaklamna
farkl bir ekilde yansr. Uyumlu tnlayan sesler yerini daha sorgulayc ve rahatszlk verici ses stratejisine
brakr. Bu dnemde mziin temel eleri tamamlamak, birbirini onaylamak, biimlemek deil
bozmak, datmak, zgr tavrlar ortaya karmaktr (Ergur 2009:53). B. Bartoka (1931den aktaran
Finkelstein 1995: 32) gre ise, halk mzii ve sunumundaki doall mzik sanatndaki en grkemli
bayaptlar gibi kusursuzdur. nk anlatlmak istenen duygu ve dnceler en sade, ksa ve karmak
olmayan bir ekilde dile getirilir. Ksaca toplumun o an iinde duyduu ac, ardndan yaanan zafer gibi
toplum psikolojisinin etkileri halk arklarna yansr. Yine Volkslied diye adlandrlan Alman halk
arklar dinlendiinde Mozart, Beethoven, Schubert gibi byk bestecilerin eserlerinde kullandklar
yaln melodiler net bir ekilde duyulur ve kulaa oradan alnm gibi gelir. Bu alnt dinleyicide hayal
krkl yaratsa da durum bunun tam tersidir. Gerekte halk arklarna benzeyen, gemiinin kltrel alt
yapsnn etkilerini eserlerine tayan Mozart, Beethoven, Schubert gibi bestecilerin ta kendisidir (V.
Williams, 1935den aktaran Finkelstein 1995: 21).
Bu balamda duyarll az da olsa bilenmi bir bak asnda bile, mziin kendi iinde
toplumsal-tarihsel bir ruh tad ve bestecinin bu isel doay kullanarak mziini, bu belirleyiciyle ina
ettiini grmek mmkndr (Ergur 2009:12).

crac Eser
Bestecinin gemii ile girdii etkileim, daha sonra besteci ile icrac; ve sonra icracnn seslendirdii
mzik ile dinleyici kitlesi arasna tanr. Bu balamda dinleyicinin mzik yaptlaryla kuraca temas
sadece icrac yoluyla salanr. Halkn dinledii yapt anlamas ve deerini kavrayabilmesi iin o yapt
halka ileten kiinin yani icracnn tad deere ve bestecinin istekleri dorultusunda gerekletirdii
sunuuna gvenmesi gerekir (Stravinsky 2000: 90).
MZK VE KLTREL DOKU
Seyhan Bulut

494

cra kavram belirli bir istencin titizlikle uygulamaya geirilmesi anlamna gelir ve kurduu
dzenlemede kendini tketir (Stravinsky 2000: 84). Yine Stravinskye (2000: 85) gre, icracdan
beklenen istese de istemese de nndeki notay maddesel biimde seslendirmesidir ancak yorumcu
denince bu maddesel seslendirme kusursuzluuna ek olarak gnl ba bekleme hakkmz vardr. Buna
gre her yorumcu mutlaka icracdr ancak bunun tersi geerlik tamamaktadr.
Besteciyi ve mzik eserini dinleyici kitlesine gre belirleyen icracnn rol, bu etkileimin
gereklemesinde byk nem tar. Kabul edilmelidir ki, dinleyiciye sunulacak herhangi bir program
bandan sonuna kadar ilgi ekici olmaldr. Bir resitali bandan sonuna kadar keyifli, elenceli ve hatta
retici klabilecek eitli yollar vardr (Toff 1996: 164).
Boston senfoni orkestrasnda solo fltist olarak grev alan Arthutr Bookenin altm yl nce
paylat fikirler hala geerliini srdrmektedir. Yaplacak resitalin grevlerinden biri, dinleyenleri
eitmektir ve yle dile getirir: Halka yaplacak konserlerde flt ve yapabilecekleri konusunda
dinleyenler konuya tam hakim olmayabilir. nemli olan, bir eyler seslendirip halkn gzn
kamatrmak deil akllarnda (kalplerinde ya da ruhlarnda nasl sylerseniz) mutlaka bir etki, izlenim
brakmaktr. Sadece hit olmaya almayn, alnzn dinleyenlerde brakt bir anlam olmaldr.
Dinleyenler teknii gsteren muhteem, virtizik (ileri teknik ve yorumculuk yeteneinin alg zerinde
ustalkla sergilenmesi) bir eserin seslendirilmesini bekleyebilirler ancak bunun yannda mutlaka onlarn
kalbine dokunacak bir eseri de seslendiriniz. Bylece icraclnz konusunda ilerleme kaydetmi olmakla
birlikte yaptnz sanatn anlalmasn da desteklemi olursunuz(Toff 1996: 165).
crac, solo bir enstrman ve piyano iin bir resital program hazrlarken teknik adan nelerin
stesinden gelebileceini, hangi dinleyici kitlesine hitap edeceini ve bu dinleyici kitlesine uygun olarak
belirledii repertuvardan emin olmaldr. crac seslendirecei repertuvar belirlerken, eserlerin zorluk
derecesine topluluk nnde alma basks da ekleneceinden, yapabilirlik kapasitesini ok iyi bilmeli ve
eser seimini ona gre belirlemelidir.
Konuya teknik adan bakldnda; icrac programdaki tm eserleri seslendirebileceinden emin
olmaldr. Eer emin deilse teknik adan zorlanaca yerler direkt olarak dikkatini datacak notalara
yansyacak ve bylece icracnn kendine olan gvenini zedeleyecei gibi dinleyenlerin de
konsantrasyonunu bozacaktr. Ek olarak, icrac alabilme gcn de iyi deerlendirmelidir. Resitale
balarken teknik adan ok da zor olmayan ve snma olarak nitelendirilebilecek bir eser seebilir. Daha
sonra dinleyiciye alp kendini daha rahat hissettiinde teknik adan daha zorlayc eserler
MZK VE KLTREL DOKU
Seyhan Bulut

495

seslendirilebilir. Ayrca icrac konserin sonuna doru yorulabileceinden en zor eseri en sona brakmak
mantkl olmayabilir (Toff 1996: 163).
Konuya dinleyici asndan bakldnda; dinleyicilerin ou mzikal srece ne kadar dikkat
ederse etsin ald zevk edilgin biimdedir (Stravinsky 2000: 90). crac asndan verilecek resitalin
kimlere hitap edeceini bilmek ok nemlidir. nk seslendirilecek eserler dinleyici kitlesine uygun
seilmelidir. Bu bak asyla bakldnda resital icracyla ayn enstrman alan mzisyenlere mi,
mzisyen olmayan bir toplulua m yoksa ikisinin kombinasyonuna m hitap edecek? ocuklar gibi
nispeten dikkati ok daha abuk dalan bir toplulua m yoksa genel dinleyici kitlesine mi hitap edecek?
Bu tr unsurlar gz nne alndnda seslendirilecek eserlerin dengesi, sresi ve dinleyicinin mzik
bilgisine gre program hazrlanmaldr.
Barok dnemde yaam bir besteci hem de flt icracs olan Quantz iki yzyl nce: dinleyiciye
seslendirdiiniz mzii sevdirmek, onlarn gzne girmek istiyorsanz o topluluun nelerden
holandn, mizacn iyi bilmeniz size ok byk bir avantaj salar tavsiyesinde bulunmaktadr (Toff
1996: 163).
Her ne kadar dinleyicinin donanml olmas gerektiini savunan grler olsa da, mziin dinler
kitlesinin geniliine kukusuz bir grelilik iinde bakmak gerekir. Sz gelimi Klasik Bat Mzii
repertuvarndan rnekler ieren icralar, yerel dinleyici kitleleri iin ya da mzik dinleyicisi olarak eitli
niteliklerin (yani eser hakknda bilgilenmeye istekli, konser adabna saygl, kaliteli mzik dinlemek
isteyen, parlak olmayan performansla iyisini ayrt edebilen yetkinliinin olmad topluluklara Klasik Bat
Mzik yabanc zellikte olabilmektedir (Ergur 2009: 88). V. Williams (1935den aktaran Finkelstein
1995: 24), mzik her eyden nce sradan insann sanatdr ve kendimize ait olan bir mzik ruhumuz
yoksa bakalarnn mzik ruhunun davurumundaki deeri nasl alglayabiliriz? diye sorgular.
cra esnasnda kltrel etkileimin gereklemesi ncelikle alnan mziin ierii ile dinleyici
kitlesinin kltrel altyaps arasnda bir iliki kurulmasna baldr. Bu nedenle, seslendirilecek
programn ierii belirlenirken dinleyici kitlesinin mzik kltr gz nnde tutulursa bunun sonucu
olarak icrann dinleyici tarafndan beenilecei dnlmektedir. Stravinskye (2000: 91) gre nemli
noktalardan biri udur ki; mzik halkn nne hazrlksz, hibir nlem alnmadan her trl ara ve
gerele dayatma eklinde gelii gzel srlrse halka dehetli bir surette bkknlk verir. Bu durumda,
yeni dinleme pratiklerinin gelimesi nasl salanabilir?
MZK VE KLTREL DOKU
Seyhan Bulut

496

Klasik mzii dinleme, talep etme ve paylama kltr her ne kadar istenirse istensin dnyann
hibir yerinde (rnein bir pop mziin olduu kadar) ok geni kitlelere ulamas, yaygn ve popler
olmas beklenemez (Ergur 2009: 88). nemli olan gelime kaydetmesi, sevdirilmesi ve anlalr
klnmasdr. rnein "Cem Mansurun konser ncesi mzik tarihi ve sosyolojisi, besteci biyografisi ve
eser hakknda yapt aklamalar gibi alnacak eserlerin ksaca aklanmas, tartlmas, konser
brorlerinin hazrlanmas kstl olsa da dinleyicinin etkileimsel bir ortama dahil edilmeye allmas -
profesyonel dinleyicinin bak asna gre ho karlanmasa da- klasik mzii anlalr klmak iin
uygulanacak dinleme pratiklerine rnek verilebilir" (Ergur 2009: 89-90).
Ya kk, dikkatini uzun sre veremeyen ocuklardan oluan bir toplulua ya da alnacak tr
mzie hi de aina olmayan, sradan bir dinleyici topluluuna verilecek resital programnda bireysel
seimler dikkatle yaplarak sre olabildiince ksa tutulabilir. rnein J.S.Bachn yaklak 25 dakika
sren, flt ve piyano iin yazd si minr sitinin tamamn almak yerine eserde yer alan ve kulaa ok
bilindik gelen, televizyon reklamlarnda, jeneriklerde ya da cep telefonlarnda kullanan menuet ve
badinerie gibi blmleri ya da bestecinin herhangi bir sonatndan seme, bilindik blmler
seslendirebilir.
ocuklarn, dier temsil alanlarnda da olduu gibi mzie olan algsnn eksikli olabilecei
dncesinden yola klarak onlara hitap edecek mziin karmak olmasndansa daha basite
indirgenerek oluturulmas gerektii dncesi mevcuttur. Bu dnce, en basit ritmik ve melodik
kalplar kullanlarak, arzasz diziler, mkemmel tnlayan akorlar ve armoniklerin tam uyumu ile
senkopsuz, aksak olmayan ritimlerle birebir rten ve rahat aralklarla kurulan ezgi bann kullanm
eklinde ifade edilebilir (Ergur 2009: 32).
Devam eden programn skc bir hal almamas iin eserlerin arasna kulakta ho ve tandk bir
tn brakan ve dinleyici kitlesinin mizahna uygun bir eser koymak iyi olabilir. Ayrca renkli ve eitli bir
program yaratlmas ok nemlidir. rnein ayn tarzda tane barok sonat pe pee almak yerine
farkl tempolarda, farkl stillerde ve karakterlerde eserler seilebilir. zellikle Barok dneme ait eserler
alnacaksa da tns ve stili daha ciddi olan J.S.Bachtan sonra daha neeli, hafif tnlayan Handelden bir
eser konulabilir. Bylece program aknda ztlk yaratlabilir ve tekdzelikten kurtulur. Resitalin ieriini
zenginletirmek, farkl tnlar yaratmak adna eliksiz flt eseri ya da kk bir ansanbl elii ile alnan
eserler de seslenebilir. Daha da eitlilik yaratlmak istenirse de ayn aileden gelen farkl enstrman
tnlar birletirilebilir. rnein birinci blm flt, ikinci blm piccolo flt iin yazlan G. Jackobun
The pied piper adl eseri bu tr kullanma rnek verilebilir. Bunun yannda yaplacak resital ayn
MZK VE KLTREL DOKU
Seyhan Bulut

497

enstrman alan dinleyici kitlesine hitap edecekse ok da fazla bilinip alnan eserler programa
alnmamaldr. rnein flt repertuvarnda yer alan C. Chaminadenin eseri tarznda eserler ok fazla
alnd iin dinleyenlere deiiklik, farkllk yaratmad gibi skc bir durum yaratabilir.
Repertuvar olutururken eserlerin seimi ve programn organizesi ou zaman icracnn
kendisine aittir. Klasik bat mzii programnda yer alacak eserler genellikle kronolojik olarak sralanr.
Devamllk nemli olduundan iki barok dnem sonatn arasna avangard
2
bir eser konulmas uygun
deildir (Toff 1996: 166). Klasiklemi bir bak asyla oluturulan resital programnda, dnemsel
slup farkllklarn gstermek isteyen icrac, farkl dnemlere ait eserleri seslendirerek stil eitliliini ve
ok ynl olduunu gsterebilir. rnein; icracnn barok dneme ait bir sonatla balayan resital
programn klasik dneme ait bir konerto takip eder ardndan romantik dneme ait bir eseri on
dokuzuncu yzyl ov paras izler ve resital yirminci yzyl neoklasik
3
bir sonatla sonlandrabilir.
Klasik bat mziinin arlkl olarak seslendirilecei bir programda icracya bal eitli
kombinasyonlar uygulanabilir. Bunlara rnek vermek gerekirse;
ki farkl tarihsel dneme ait eserler resital programnda birletirilebilir. Barok ve yirminci yzyla
ait iki farkl tarihi dnem ve bu dnem tarihinin zelliklerini eserlerine yanstan bestecilerin bir birlekesi
programn ana fikrini verebilir. rnein resitalin ilk yars barok dnem arlkl olup bu dneme ait bir
sonat, sit ve rnein Telemannn solo fantezilerinden biri seslendirildikten sonra dier yarsnda eer
yaplabiliyorsa yirminci yzyl eserlerinden bir sonat, sit ve Ibertin solo bir eseri rnein Piece
seslendirilerek birbirinden farkl iki dnemin birbirine zt stil zellikleri, farkl renk ve tnlar dinleyiciye
yanstabilir.
Ya da belli bir tema alnr ve onun zerine program hazrlanabilir. rnein flt literatrnde
nemli bir yeri olan Fransz flt mzii ele alnr ve bestecilerin eserlerinde kullandklar ortak yanlar, stil
zellikleri kronolojik bir srayla seslendirilebilir.

2
Avangard (avant-garde): Kelimenin anlam ilerici sanat akm demektir. Genel anlamda birok dilde, sanatta 'ilerici akmlar'
temsil etmek iin kullanlmaktadr. Franszca askeri bir terim olan nc birlik szcnden gelir. Gerek Franszcada gerek
dier dillerde kltr, sanat ve politika ile balantl olarak, yeniliki veya deneysel iler veya kiiler anlamnn ifadesi iin
kullanlr. Youn duygular barndran bu akmn sanatlar, sanat eserlerini zellikle 20. yzyln ilk eyreinde vermilerdir.
O dnemde tm dnyada youn savalarn yaanmas, avangard sanatnn neden ortaya ktn aklamaya yetmektedir.
Fturizm, Dadaizm, Kbizm, Fovizm gibi akmlar avangard sanatnn akmlarndan saylabilir.
3
Neo klasik (yeni klasikilik): Yirminci yzyl akmlarndan biri olan neo klasikilik, iki dnya sava arasnda kalan dnemde
sanatn tm dallarna yansmtr. Mzik tarihi asndan bakldnda, bestecilerin eserlerini yazarken dzenli, ak ve daha
net bir mzik dili kullanma aray en temel zelliini oluturur. Eserlere uzun ifadeler ve ar duygu yklerinin verilmesi
yerine daha snrl ve ekonomik kullanm ngren bir slup ok kaynakl semecilie doru yeni ufuklarn domasna
amtr.
MZK VE KLTREL DOKU
Seyhan Bulut

498

Dinleyici belli bir mzik altyaps ve kltrne sahipse sadece tek bir bestecinin eserleri zerine
younlaarak daha gz kara bir program tercihi de yaplabilir. rnein J.S.Bachn solo partitasndan
4

balayp arka arkaya sonatlarndan ve sitlerinden oluan bir program da yaplabilir.
Bunun yannda dinleyiciyi entelektel dnmeye sevk eden anlalmas zor ve ilgin avangard
bir eserle programa balamak dinleyenleri fiziksel ya da duygusal olarak rktp korkutacandan yine
de seim icracya braklsa da bu tarzda yazlan eserleri ikinci yarnn ortalarna koyma fikri daha uygun
olabilir (Toff 1996: 166).
Henry T. Finckin Mzikte Baar isimli kitabnda belirttii zere konser program nce
entelektel, ardndan duygu ykl, dokunakl ve son olarak sansasyonel ekilde tamamlanmaldr
(Finck 1909: 446-447). Bu gre tamamen katlan N. Toffa (1996: 166) gre ise resitalin son ksm
gsterili, patlayan pasajlarla sona ermelidir nk resitalin sonunda dinleyicinin aklnda son derece
ciddi, vlmeye deer, mzikalitesi ar ve zor yorumlanan eserler deil, ezgisi en ok aklda kalan, bir
yerlerde duymu olma hissini en ok veren, daha ritmik ve hareketli, gsterili ve virtizik pasajlarn
oluturduu mzikal tnlar kalr.

Referanslar
Ergur , Ali. 2009. Mzikli Akln Defteri (Toplumbilimsel zdmler). stanbul: Pan Yaynclk.
Finck, T.Henry. 1909. Success in Music and How It Is Won. New York: Charles Scribners Sons.
Finkelstein, Sidney. 1995. Besteci ve Ulus (Mzikte Halk Miras). stanbul: Pencere Yaynlar.
Finkelstein, Sidney. 2000. Mzik Neyi Anlatr? stanbul: Kaynak Yaynlar.
Stravinsky, Igor. 2000. Mzik Sanat (ev.hsan Akay). Ankara: Mzik Ansiklopedisi Yaynlar.
Toff, Nancy. 1996. The Flute Book (A Complete Guide for Students and Performers). New York: Oxford
University.

4
Partita: Sit benzeri bir demet. Sit formundan fark ilk para dnda her bir parann sit gibi danslardan olumasna gerek
yoktur.
MZK VE KLTREL DOKU
Sinan Cem Erolu

499

GTAR VE GTAR MZNN TRKYEDEK DEM VE YENDEN
ANLAMLANDIRILMASI BALAMINDA PERDESZ GTAR

Sinan Cem Erolu
1

info@sinancemeroglu.com

Abstract
Fretless Guitar in the Context of Changing and Re-Interpretation of Guitar and Guitar Music
in Turkey
The guitar is a global phenomenon in every aspect. Having a central position on many music genres worldwide, the guitar
appears in various cultures with different types such as classical, acoustic, electric, fretless, double-neck and microtonal.
Hence, the term guitar culture as it used here, refers to the guitar makers, guitar players and guitar music. Todays form
of classical guitar was shaped in Europe in 19th century. Definitely, guitar has been transformed and changed since
Renaissance for its form and performance, and those changes are still going on although its development is said to be
completed. In this context, the guitars change and development is inevitable in Turkey where there is a deep-rooted local
music culture. The first example of the evolution of guitar in Turkey is the fretless guitar. Fretless guitar has been played
in Europe since 16th century with a different form. But with the developing of morphologic features of guitar by the 20th
century, the usage of fretless guitar has increased especially in United States and United Kingdom. In Turkey, usage of
fretless guitar has been started by Erkan OGUR in 1976. Fretless guitar has become a new instrument for Turkish
Makam Music and Turkish music industry, and it has been used in live performances, recording sessions, movies, and
TV series. The reason to the popularization of the instrument is both its resemblance to oud due to the structural features
of its timber and availability of playing Turkish Music pitches. Fretless guitar which can be showed as an example of
cultural change and transformation is a unifying element that removes the bridges between east and west.

1
Ara. Gr; stanbul Teknik niversitesi Trk Musikisi Devlet Konservatuar Mzik Teorisi Blm
MZK VE KLTREL DOKU
Sinan Cem Erolu

500

Gitar her asyla global bir fenomendir. Gitar ve gitar kltrnn gitaristler tarafndan kefedilip
yeniden yorumlanmas iletiim teknolojilerinin gelimeye balamas ile hz kazanmtr. Batdaki nemli
rock ve caz gitaristlerinin Orta Dou, Hindistan, Trkiye gibi lkelerin mziklerine ilgi duyup
almalarnda yer vermesi bunun bir gstergesidir (Dave 2010). Bugn dnya apnda ou mziin
merkez noktasnda yer alan gitar, klasik, akustik, elektrik, perdesiz, ift sapl, mikrotonal gibi birok
farkl tipi ile dnya zerindeki birbirlerinden farkl kltrde yer alan bir algdr. Bu noktada
kullanacamz gitar kltr terimi, gitar yapmclarn, gitar icraclarn ve gitar mziini temsil eder
(Dave Bennett 2001: 1). Bu gitar kltr, toplumlarn yerel kltr tarafndan ekillenmi, toplumun
mzikal kimlii ile karlkl bir iliki iindedir. Klasik gitarn bugn icra edilen biimi ve mzii 19.
yzylda Avrupada ekillenmitir. Kukusuz rnesanstan itibaren gitar form ve icra olarak birok aama
geirmi ve dnme uramtr ve bu deiimler gitarn son halini alm olduu sylense dahi devam
etmektedir. Bu balamda, yerel mzik kltr son derece kkl olan Trkiyede ise gitarn bir deiim
ve geliime uramas ise kanlmazdr. Trkiyede gitarn ve gitar mziinin deiimine ilk rnek ise
perdesiz klasik gitardr. Bu deiimi ve perdesiz gitar incelemeden nce, bu almann yazlma
sebeplerini, gitarn popler bir alg olmasnn nedenlerini ve yukarda bahsettiimiz gitar kltr
tanmn incelememiz gerekmektedir.
almann amacn balklar halinde sralarsak;
Trkiyede ve Dnyada Perdesiz Gitar ile ilgili dorudan yazlm bir kaynak olmamas nedeni
ile allmam bir konu olmas;
Makam mzii seslerinin eksiksiz elde edilebildii perdesiz gitarn, son 10 yllk dnemde mzik
endstrisi ve orkestralar iersinde sklkla kullanlmas;
Yerelden kp uluslararas gitar arenasnda kabul grmesi ve Trkiyede dnda icraclarnn
olmas;
Yurtdnda perdesiz gitar festivallerinin dzenlenmesi ve Trk icraclarn bu festivallerde
performans sergilemeleri;
Gitarn global bir mzik aleti olmasnn temel nedeni gitarn zellikle 1950li yllardan sonra
poplerliinin artmasdr. Gitarn poplaritesinin ardnda yatan temel nedenlerden en nemlisi
insanlarn gnlk yaam aktiviteleri iersinde rahatlkla kullanabilmeleri olmutur. Bununla birlikte
MZK VE KLTREL DOKU
Sinan Cem Erolu

501

ekonomik olarakda kolay satn alnabilirlii, ergonomik olarak kolay tanabilirlii ve renimi iin ok
sayda farkl metod bulunabilirlii nedeniyle hzl biimde popler olmutur. Gitar yanlzca hemen her
tr mziin iinde kullanlan bir alg olmasnn yan sra, ayn zamanda bir pazarlama aracdr. Mevcut
mzik aletlerinin ticari baars ile karlatrldnda, gitar olaanst bir sat ve pazarlama grafiine
sahiptir. Dnyann nde gelen gitar yapm markalarndan Fender her yl yaklak 250 milyon dolar,
Gibson 100 milyon dolar gelir elde etmektedirler. lkemizde ise stanbulda Tnel blgesinde bulunan
mzik dkkanlarndan Zuhal Mzik, ylda 32 bin civarnda gitar satmaktadr. Bu rakamlar bile bize
gitarn ne denli yksek bir sat grafii olduunu gstermektedir.
Bunun nedenlerini sralarsak;
Portatif ve tamas kolaydr;
Kolay satn alnabilir bir algdr;
cras dier alglara oranla amatrler iin daha kolay olduundan, anlatmcl yksektir;
Akort edilebilmesi kolay, yeni akort trleri yapabilmeye olanakl ve bunlara ok kolay uyum
salayabilen bir algdr;
Yanlzca akustik olarak deil, elektrikli olarak icra etmeye ve ses ilemcileri kullanlmas olana
tanyan bir algdr;
Modifiye edilmeye ok kolay olanak tanyan ve bu nedenle abuk kiiselletirilebilen bir algdr;
Kltr veya insan ayrmakszn, her toplumdan insann tercih ettii bir algdr,
Gitar hakknda yaplm bir ok internet sitesi, eitsel kitaplar, pazarlama brorleri, reklam,
video oyunu, oyuncak vb. mzik d rn vardr;
Cinsel bir objeden bir sanat objesine kadar her trl anlamda kullanlan bir ikondur;
Dier alglarda ayn anda yaplmas fizyolojik ve ergonomik olarak zor olan armoni, melodi,
drone nota ve perksyonu ayn anda iersinde barndrr;
cra edildii mekana uygunluk gsterebilmesi iin ok sayda yan rn mevcuttur (eik alt
Piezzo manyetik, gitar amplileri, gitar mikrofonlar gibi);
MZK VE KLTREL DOKU
Sinan Cem Erolu

502

Gitar hem lokal hemde global olarak kltrel alanda birleen bir alg olup, materyali ve tns
kresel dng iersinde greceli olarak standardize edilmitir. Bu standardizasyona paralel biimde de
gitar, kltrler tarafndan yeniden anlamlandrlm ve yorumlanmtr. Bugn dnya apnda ou
mziin merkez noktasnda yer alan gitar, klasik, akustik, elektrik, perdesiz, ift sapl, mikrotonal gibi
birok farkl tipi ile dnya zerindeki birbirlerinden farkl kltrde yer alan bir algdr. Bu noktada
bahsedeceimiz gitar kltr terimi, gitar icraclarn, gitar yapmclarn, gitarlar ve dinleyicileri temsil
etmekte ve kltrel bir ikon oluturmaktadr. Gitar kltr, toplumlarn yerel kltr tarafndan
ekillenmi, toplumun mzikal kimlii ile karlkl bir iliki iindedir.
Aratrmamzn temelini oluturan perdesiz gitar, kltrel dnm ve deiime rnek
olabilecek bir alg olup, dou ve bat arasndaki snr kaldran birletirici bir unsurdur. Perdesiz gitarn
ilk rneklerini 8. veya 9. yzylda ber yarmadasnda grmekteyiz. 1900 ylndan beri Dnyada birok
lkede icra edilmekte olmasna karn, Trkiyedeki kullanm dier btn icra tarzlarndan farkllk
gstermektedir. Bir anlamda Trkiyenin ok ynl kltrel ses evreninin gitara yansmasdr. Baz
kaynaklarda (Bates: 2011) Trk Gitar olarak da adlandrlan perdesiz gitar, esiz bir icra stiline ve ses
tnsna sahiptir ve eitli kiiselletirilmi modelleri vardr. Snrl alanda snrsz ses reten ve bir
anlamda Sonsuz perdeli gitar olan perdesiz gitar, form olarak bir gitar olmasna ramen, tnsal
zellikler, mzik iersindeki kullanm ve anlamlandrlmas bakmndan bir Trk Mzii algsndan
farkszdr.
Trk perdesiz gitarnn nc ismi olan Erkan Our yanlzca esiz bir icra stili gelitirmekle
kalmam, perdesiz gitara solo alg kimliini kazandrmtr. Trk makam mzii seslerinin tampere
sisteme gre ayarlanm gitarlarda elde edilememesi nedeniyle 1976 ylnda Erkan Our ilk perdesiz
gitarn yapm ve 1984 ylnda M.F..nn Ele Gne Kar albmnde Trkiyede ilk kez bir albm
kaydnda perdesiz gitar kullanmtr. Ourun bu katklarnn dnda yeni nesil birok perdesiz gitar
icracsda, algy uluslararas platforma tam ve yeni icra stilleri ve anlamlar yklemilerdir. Bu deiim
ve gelimelere Trkiyede ki sosyal, kltrel ve teknolojik deiim ve geliimler n ayak olmu ve
yanlzca perdesiz gitar deil, her trdeki gitar icrasn, repertuarn, yapmn ve pedagojisinide
etkilemitir.
Perdesiz gitarn gnmzde popler bir alg olmasnn nedenlerini sraladmzda u sonulara
varmaktayz;
Gitarn popler bir alg olmas ve bu alg formunda Trk Mzii seslerinin icra edilmesi;
MZK VE KLTREL DOKU
Sinan Cem Erolu

503

algy Trk Mziinde ilk kullanan kii olan Erkan Ourun olduka popler bir mzisyen ve
ok sayda takipisi olmas;
Yapsal zellikleri gerei snrl alanda snrsz frekans retmesi ve bir anlamda sonsuz perdeli
gitar olmas;
Mzik endstrisi ve kayt sektrnde sklkla kullanlmasnn yan sra televizyon dizileri ve
sinema filmlerinde yer verilmesi;
Yalnzca Trk Mziinde deil hemen her tarz mzikte icra edilebilmesi;
Perdesiz gitarn Trk Mziinde ki kullanmna neden olan sreleri incelediimizde, klasik gitarn
Trk Mzii iersinde ki kullanmna gz atmak gereklidir. ersinde halk, klasik, arabesk, pop, rock,
Anadolu rock gibi birok tr bulunduran Trk mzii, olduka renkli ve kkl bir mziktir.
Gnmzde bahsi geen mzik trleri iinde gitar ounlukla kullanlmaktadr. Mzik marketlerin
raflarndan seeceimiz herhangi bir albmde dahi gitar kullanmn grmekteyiz. Burada gitarn Trk
mzik arenasnda, bir Trk mzii algs olmamasna ramen temel kullanlan alglar arasna olduunu
syleyebiliriz. Bu geliimin sebeplerinden en nemlisi ok iyi icraclarn klasik gitar kullanmlarnn elik
ettikleri mziklerin temel yapsn bozmamas, bununla birlikte mzii ve aranjman tnsal olarak
zenginletirmesidir. crac faktrnn yan sra, gitarn alaca partisyonu yazan aranjrn de rol ok
nemlidir ve Trk makam mziinde kullanlan koma sesler ile uyumlu olacak bir partisyon yazmas
beklenmektedir.
Trkiyede gitarn tarihi kukusuz bat pop, rock ve caz mziinin Trk mzii ses dnyasna
girmesi ile de balantldr. Bununla birlikte politik ve ekonomik artlarn deimesi, insanlarn
kendilerini ifade zgrlnde de kritik rol oynamtr. Mzikteki performans biimlerinin deimesi,
performans mekanlarnn deimesini etkilemi, bu da alglar ve icra stillerini etkilemitir. Gitar bir
elik enstrman olmaktan kp ayn zamanda solo bir kimlik kazanmasnda mziin ve insanlarn ifade
biimlerinin deimesi/gelimesi nemli rol oynamtr. Byle bir ortamda hemen her tarz mzikte
nemli solo gitar icraclar yetimi ve kendi kiisel stillerini oluturmaya balamlardr. Erkan Our,
Erdem Skmen, Akn Eldes, nder Focan, Neet Ruacan, Kamil zler, evket Aknc, Bekir Kkay,
Ahmet Kanneci, Cenk Erdoan, Tolgahan oulu Ve Erdem Helvacolu gibi gitaristler yurtii ve
yurtdnda yaptklar albmler ve konserler ile Trkiyede gitarn ve gitar mziinin geliimine katkda
bulunmu, yabanc kaynaklarda (Cleveland 2007), (Hecker 2012) isimleri geen nemli isimlerdir.
MZK VE KLTREL DOKU
Sinan Cem Erolu

504

Trk mziinde kullanlan koma sesleri elde etmek iin tel ekme, slide, bending gibi zel gitar
kullanlmasna karn, eit tampere sisteme gre hesaplanm gitar perdeleri ile Trk makam mzii
sesleri tam olarak icra edilememektedir. Perdesiz gitar Trk mzii koma seslerinin icrasna olanak
tanmasna karn, klasik gitarn tnsndan uzak bir algdr. Bu nedenle klasik gitarn tnsn bozmadan
koma sesleri elde edebilmek iin Dr. Tolgahan oulu 2008 ylnda Ayarlanabilir Mikrotonal Gitar
gelitirilmitir (oulu 2011). Ltiye Ekrem zkarpat tarafndan T Bilimsel Aratrma Projesi olarak
yaplan gitarda, her telin altnda bulunan kanallar vastasyla, perdeler istenilen noktaya dikey olarak
hareket ettirilebilmektedir. Trkiyede gitarn deiimine perdesiz gitarn ardndan verilecek en nemli
rnek olan Ayarlanabilir Mikrotonal Gitar, Trk makam mziini gitarda eksiksiz icra edebilecek bir
algdr.
2

Fizyolojik zellikleri bakmndan klasik gitar ile klavyesi dnda ayn olan ancak tns ud ve gitar
arasnda olan perdesiz gitar, yanlzca Trk makam mzii seslerini deil, btn mzik sistemlerini
almaya olanak tanyan bir algdr. Trkiyedeki perdesiz gitar icras, balama, ud, tanbur ve cmb
icra tekniklerinin gitara uyarlanmas eklindedir. Bunun temel nedeni ise Trk perdesiz gitar icrasnn
ncs olan Erkan Ourun memleketi olan Elazda ki yerel mzik kltrn perdesiz gitara
uyarlamasdr. Dou ve Gneydou Anadolu blgesindeki dier yrelerin aksine, Elaz halk danslar
klarnet ve davul eliinde oynanmakta ve yreye zg bir mzik kltr olumasna neden olmaktadr.
Ayrca ehir musikisinde cmb, ud ve klarnet gibi sazlarn kullanlmas, Elaz halk mziinde dier
yrelerde olmayan farkl ssleme ve arpmalarn olmasna yol amtr. Elaz ve civar blgelerde
kullanlan Cmb, Amerikan Banjo saz ve udun fiziksel ve ergonomik zelliklerinin bir karm olarak
dnlebilir. Perdesiz gitarda kullanlan sa el mzrap teknii ve sslemeler ud ve cmbte kullanlan
teknik ve sslemeler ile ayndr. Ourun mzie Elazda cmb ve balama ile balamasnn bir
yansmas olarak, kendisi perdesiz gitar icrasnda bu alglarda kullanlan sa ve sol el tekniklerini
kullanm ve perdesiz gitara yeni bir kimlik kazandrmtr. Perdesiz gitarn solist olduu dnyadaki ilk
albm olan Erkan Our'un Bir mrlk Misafir (bkz. Our 2000) albmnde yer alan perdesiz gitar
melodi ve sololarn incelediimizde karmza kan sslemeler geleneksel Elaz halk mziinde
kullanlan teknik ve sslemeler ile ayndr (Bkz. Resim 1).

2
http://www.youtube.com/watch?v=MYK_PF9WTRE
MZK VE KLTREL DOKU
Sinan Cem Erolu

505

Resim 1: Arlama/erane transkripsiyonu. Trsnkripsiyon: Sinan Cem Erolu
Perdesiz gitarn icracya salad avantajlar;
Perdesiz gitarlar, perdeli gitarlar gibi belirli mzikal sistemler ya da akortlar iin yaplmamtr ve
btn ses sistemlerini icraya olanak tanrlar;
Perdesiz klasik gitarn tns, normal klasik gitarlara gre daha farkldr. kan tn ud ile klasik
gitar aras bir tndr ve algy popler yapan durumlardan biriside budur;
Gitarda mikrotonal sesleri elde etmek iin kullanlan slide ve bending teknikleri perdesiz gitarda
ok daha kolay yaplmaktadr
eklinde sralanrken, dezavantajlar ise aadaki ekilde sralanabilir;
Perdesiz gitarn icra teknii, perdeli gitarlara gre daha zordur ve doru entonasyon iin makam
mzii seslerini almak gereklidir;
Doru entonasyonu elde edebilmek iin, gitarn klavyesinin zerine belirli perdelerin yerlerini
gsteren noktalar konulur;
Akustik perdesiz gitarlar, dier akustik gitarlara oranla daha az ses kartrlar, bunun nedeni ise
tellerin klavyeye olan uzakl perdesiz gitarlarda %50 daha azdr. Ancak bu mesafe perdesiz
gitarn karakteristik tnsnn kmasna olanak tanmaktadr.
MZK VE KLTREL DOKU
Sinan Cem Erolu

506

Perdesiz gitar, klasik ve elektrik gitarda kullanlan sa el ve mzrap teknikleri ile icra edilmekte ve zel
bir sa el teknii gerektirmemektedir. Perdesiz klasik gitarda sa el iin klasik gitarda kullanlan tirando
ve apoyando teknikleri kullanlmaktadr.
Tirando;
Telin trnak yoluyla doal olarak ekiliidir. Apoyando teknii kadar gl ses retemez fakat yumuak
ve ho bir tn salar. Arpejler de bu teknikle alnr. Arpej alnd zaman ise p parma da stten
vurular iin kullanlr. Apoyando ile birlikte tirando teknikleri trnak sertliinden biimine, vuru
grlne, vuru pozisyonuna gre enstrmann tonunda nemli belirleyici etki salarlar.
Apoyando;
Telin ekiliinden sonra teli eken parman ektii telin stnde ki tele temas etmesiyle oluur. Bu
temasn gereklemesi teli eki srasnda parman ektii tele youn bir etki uygulamasn salar.
Dolaysyla tn daha dolgun ve gl olur.
Arpej;
talyanca arpeggio kelimesinden gelen arpej bir akorda ki notalarn art arda alnmas anlamna gelir.
Temel prensip akor seslerinin olumas, fakat bu seslerin srasyla deil enstrmann tellerine gre
dalm ile olumasdr.
Bu teknikler kullanld zaman perdesiz gitarda ud arpma ve sslemeleri kullanlmaktadr.
nk perdesiz gitar apoyando ve tirando teknikleri ile icra edildii zaman klasik gitar ve ud arasnda bir
tn elde edilmektedir. Bununla birlikte bahsi geen sa el teknikleri ile perdesiz gitarda tpk klasik
gitarda olduu gibi akorlarda icra edilebilmektedir (bkz. Erdoan 2009). lkemizde yaygn olan
kullanlan perdesiz gitar icra teknii yukarda sz geen sa el teknikleridir. Bunun temel nedeni ise
Erkan Our'un perdesiz klasik gitara, bir klasik gitarist iken balamas ve sa el tekniklerini perdesiz
gitara uyarlamasndan kaynaklanmaktadr. Ayrca bu tekniklerin Trk makam mziini icra etmede
byk kolaylklar salamasda, apoyando ve tirando tekniklerinin yaylmasna nemli rol oynamtr.
Dolaysyla perdesiz klasik gitar almay renecek bir kiinin, ncesinde baz temel klasik gitar
tekniklerini renmesi gerekmektedir.
Mzrap (plectrum) teknii ise perdesiz gitarda kullanlan ikinci temel sa el tekniidir. Bu teknikte
sa el bilei eik zerinde hareket etmektedir. Bu sayede yanlzca mzrap vurulan telin titreimi salanr
ve dier tellerin gereksiz titreimi engellenmi olur. Mzrap tekniinde tellerin titreimi iin gerekli
MZK VE KLTREL DOKU
Sinan Cem Erolu

507

tansiyon, mzrapsz icraya gre daha sert olacaktr. Tpk tanbur ve cmb sa el tekniinde olduu gibi
ounlukla yukardan aa biimde hareket eden mzrap hareketi perdesiz gitarda mzrap ile icra
edildiinde kullanlmaktadr. Bu nedenle tanbur ve cmb arpmalar ile sslemelerinin kullanlmasnn
temel nedeni anlalmaktadr. Mzrap teknii yanlzca klasik perdesiz gitarda deil, elektrik perdesiz
gitarlarda da kullanlan bir tekniktir ve sa el tutu pozisyonu tpk elektrik gitarda olduu gibidir.
Telden sonsuz titreim alabilmek iin ilk kez Erkan Our tarafndan perdesiz elektrik gitarda
kullanlan ve 1969 ylnda icat edilen E-Bow ise, perdesiz gitar tns ve tekniine yeni bir yaklam
olmutur (Bkz. Resim 2). 9 volt gcndeki pil ile alan ve elektrik gitar zerindeki manyetik ile ters
akm yaratarak telin saniyede 1000 kez titreime uramasna neden olan bir tr elektromanyetik cihazdr.
Perdesiz gitardan uzun ses elde etmek iin kullanldnda dinleyicide oluan alg ney sesine benzedii
ynndedir. Bu nedenle makam mzii taksim icralarnda sklkla kullanlmaktadr.

Resim 2: Perdesiz Elektrik Gitarda Sa Elde E-bow kullanm (Foto: Kiisel Ariv)

Sa el iin anlattmz her iki temel teknikte perdesiz gitara Erkan Our tarafndan adapte
edilmitir ve Our her iki tekniide makam mzikleri icra ederken kullanmtr. Bu nedenle perdesiz
gitar ile ud, balama, cmb ve tanbur arasnda srekli bir parallellik kurmaktayz. Ancak perdesiz
MZK VE KLTREL DOKU
Sinan Cem Erolu

508

gitar, gitar ailesine mensup dier alglardan ayran en karakteristik zellii makam mzii icra ederken
kullanlan btn teknik, arpma ve sslemelerin caz, rock ve pop mziklerinde de eksiksiz bir ekilde
kullanlabilmesidir. Perdesiz gitarn bu zellii gitarn tarih sreci boyunca sregelen icra anlaynada bir
alternatif tekil etmi ve gitar icras ile tnsnda post-modern bir yaklam olmutur.
Erkan Our nclnde yeni bir kimlik kazanan ve dnm yaayan perdesiz gitar, yeni nesin
Trk icraclar ile ok daha fazla ve farkl platformda icra edilmi ve farkl icraclarn bak alar ile
yeniden yorumlanmtr. Gitarist, besteci, aranjr Cenk Erdoan, perdesiz gitar zerine Amerikada
Berklee College of Musicte seminerler verip, Dnyann eitli lkelerinde perdesiz gitar ile konserler
vermitir. Solo olarak yapt iki albmnde de perdesiz gitar solist alg olarak kullanlm ve yanlzca
makam mziklerinde deil, caz mzii iinde de perdesiz gitarn ne lde kullanlabileceini
gstermitir.
Yurtdnda ki festivallerde perdesiz gitar ile konserler ve seminerler veren, Hollanda Kraliyet
Akademisi mezunu Onur Ataman, Hollanda Codarts World Music Academyde perdesiz gitar zerine
seminerler veren, microtonal gitarist Dr. Tolgahan oulu ile dnyada bir ilk olan Mikrotonal Gitar
kilisini kurup, uluslararas gitar festivallerinde perdesiz gitar ile konserler veren Sinan Cem Erolu,
Trkiyede birok albm kaydnda ve ulusal televizyon kanallarndaki mzik programlarnda perdesiz
gitar alan Uur Varol ve zgr Abbak, ulusal alanda verdii ok saydaki konserinde perdesiz gitarda
kullanan Hasan Cihat rter gibi ok sayda mzisyende perdesiz gitarn geliimine ve farkl alanlarda
kullanmna katkda bulunmulardr.

Perdesiz Gitar eitleri
Perdesiz gitarlar en genel anlamda klasik ve elektrik olmak zere iki gruba ayrabiliriz. Verilen bu
balklarda kendi ilerinde eitli alt gruplara ayrlrlar. Buradaki ayrm belirleyen temel zellikler ise icra
edilen mekana uygunluk iin gitara eklenmi ses ykseltici ekipmanlar ve gitarn fiziksel zellikleridir.
Buna gre perdesiz gitarlar u ekilde snflandrabiliriz;
Klasik perdesiz gitar
Akustik perdesiz gitar (Bkz. Resim 3)
MZK VE KLTREL DOKU
Sinan Cem Erolu

509

Resim 3: Perdesiz Klasik Gitar (Ekrem zkarpat Yapm) (Foto: Kiisel Ariv)

Elektro-akustik perdesiz gitar (Hem akustik olarak hem de eitli yardmc ekipmanlar ile
elektrikli olarak icra edilebilen gitar)
Tel saylarna gre deiik isimlendirilen gitarlar (rnek. 8 telli perdesiz gitar) (Bkz. Resim 4)

Resim 4: Cenk Erdoan ve 8 telli klasik perdesiz gitar (Ekrem zkarpat yapm) (Foto: Kiisel Ariv)

MZK VE KLTREL DOKU
Sinan Cem Erolu

510

ift sapl klasik gitar (Biri perdeli birisi perdesiz olmak zere, ayn gvdede iki adet klavyenin
mevcut olduu gitar) (Bkz. Resim 5)

Resim 5: Ekrem zkarpat yapm ift sapl klasik gitar (Foto: Kiisel Ariv)

Elektrik perdesiz gitar
Elektrik perdesiz gitar
Tel saylarna gre deiik isimlendirilen gitarlar (rnek. 8 telli elektrik perdesiz gitar)
ift sapl elektrik gitar (Biri perdeli birisi perdesiz olmak zere, ayn gvdede iki adet klavyenin
mevcut olduu gitar) (Bkz. Resim 6)

Sonu
letiim teknolojilerinin gelimesi sayesinde Dnyada gitar zerinde yaplm her gelime hzla
Trkiyeyede etkisini gstermi, bunun karlkl bir yansmas olarakta Trk gitarist ve ltiyelerinin
yapt almalar Dnyada kabul grmektedir. Klasik gitar formunun lkemizde urad deiim ve
dnme gsterilecek en iyi rnekler perdesiz gitar ve mikrotonal gitardr.
Perdesiz gitar Trkiye gibi geleneksel mzik evreleri tutucu ve yenilie kapal olan lkelerde
kabul edilmesi zor bir algdr. Hereyden nce gitar Trk mziine her anlamda yabanc bir algdr.
MZK VE KLTREL DOKU
Sinan Cem Erolu

511

levini incelemeden yanlzca isim zerinden bir deerlendirme yapldnda da perdesiz gitar ismi
insanlara daha yabanc gelmektedir. nk insanlara zaten yabanc gelen bir alg ve ismi, birde
perdesizlik ile birleince daha karmak bir durum meydana gelmektedir. Bu nedenle hereyden nce
perdesiz gitarn insanlarda yaratt toplumsal algy deitirmek ve akademik olarak perdesiz gitar ile
ilgili aratrmalar yapmak gereklidir. Bununla birlikte Dnyada ki hi bir akademik kurum ve kuruluta
perdesiz gitar eitiminin verilmemesi ve herhangi bir metodunun bulunmamas nedeniyle de algnn
ilerlemesi yanlzca iyi icraclarn abalar ile gereklemektedir.
Ses evreni olduka zengin olan Trkiyede perdesiz gitara olan ilgi olduka yksektir. Gitar
yapmclar ile yaptmz grmelerde elde ettiimiz sonulara gre her ay en az iki adet perdesiz gitar
yaptklarn veya modifiye ettiklerini (Klasik gitarlarn perdelerinin sklmesi suretiyle elde edilen
perdesiz gitarlar) sylemilerdir.
Dnyann nde gelen gitar yapm markalar (Godin, Vigier) kataloglarna perdesiz gitarlarda
eklemi ve yksek maliyetler ile sata sunmulardr. Kukusuz bu gelimelerde Trk perdesiz gitar icra
stilinin ve icraclarnn pay byktr.
Sosyal medyada yaptmz aratrmaya gre video paylam sitesi YouTubeda perdesiz gitar ile
ilgili izlenen videolarn toplam 2 milyonun zerindedir. Ayrca Facebookta Ocak 2013 itibariyle
Perdesiz Gitar hayran sayfasnn 2218 yesi bulunmakta ve gnlk biimde perdesiz gitar ile ilgili video,
ses ve bilgi paylam yaplmaktadr.
Erkan Our tarafndan oluturulmu Trk perdesiz gitar icras, gen nesil icraclar tarafndan kabul
grp daha farkl yorumlanmaya balanmtr. Perdesiz gitar, yapsal olarak olmasa da icra tarz ve
mzikal kapasitesiyle yerelden kp uluslararas dzeyde kendine yer bulmutur. Perdesiz gitar kltrel
dnm ve deiime rnek olabilecek bir alg olup, dou ve bat arasndaki snr kaldran birletirici
bir unsurdur.
MZK VE KLTREL DOKU
Sinan Cem Erolu

512

Resim 6: ift sapl elektrik gitar (Steinberger marka) (Foto: Kiisel Ariv)

Referanslar
Bates, Eliot. 2011. Music in Turkey. Experiencing Music, Expressing Culture. New York: Oxford University
Press.
Bennett, Andy ve Kevin Dawe. 2001. Guitar Cultures. New York and Oxford: Berg.
oulu, Tolgahan. 2011. The Adaption of Balama Techniques into Classical Guitar Performance: Contemporary
Techniques, Etudes and Arrangements. VDM Verlag Dr. Mller.
Cleveland, Barry. 2007. Riffs: Bleeding Edge: Erdem Helvaciolu Guitar Player, (September: Vol (say)
32-3
Dawe, Kevin. 2010. The New Guitarscape in Critical Theory, Cultural Practice and Musical Performance.
Farnham, Surrey and Burlington. VT: Ashgate.
MZK VE KLTREL DOKU
Sinan Cem Erolu

513

Hecker, Pierre. 2012. Turkish Metal; Music, Meaning, and Morality in a Muslim Society. Aldershot: Ashgate.

Diskogafi
Erkan Our. 2000. Bir mrlk Misafir. (CD). stanbul: Kalan Mzik
Cenk Erdoan. 2009. le. (CD). stanbul: Bayku Mzik

MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

514

TME BLBL ZEYBEK DANSININ YAPISAL VE ANATOMK
ANALZ

Sonay demi
1

sonayodemis@itu.edu.tr

Abstract
Structural and Anatomical Analysis of tme Blbl Zeybek Dance
The Zeybek dance is one of the symbolic elements of Zeybek Society, which culturally continues its existence in
the Aegean region of Turkey. Zeybek dances are performed in most areas, although they have been categorized for each
region by personal or institutional research. The dance has not been categorized to the conclusion of anatomical and
structural analysis of movement which was defined and adopted by the original settlers.
At the present time, it has not been published how many Zeybek dances are in the general repertoire. On the
other hand, we can categorize them by anatomical analysis and structure from the regional Zeybek dance. Categorizing
Zeybek dance will help analytical research, by noting dances and creating new information. If this categorizing is
scientific, it has to be based on the structural and anatomical analysis of dances selected from each region of the country.
It is possible to categorize and compare the elements of dance (parts of dance, movement sentences and clusters, and
positions etc.), through analysis.
In this paper, in order to begin categorizing Zeybek dances, they will be examined using the structural and
anatomical analysis of tme Blbl Zeybek dance which is generally performed in the Izmir region.
The structural analysis, will examine all forms of the dance and its elements (parts of dance, movement
sentences and clusters, and positions etc.), in relationship between the elements, the duration of the elements, variations
and regular repetitions.
The anatomical analysis will be examined for the angles of movements of the positions, which are key elements
of Zeybek dance, using the kinesiological method.

1
Ar. Gr.; T.C. stanbul Teknik niversitesi, Trk Musikisi Devlet Konservatuvar, Trk Halk Oyunlar Blm
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

515

Giri
tme Blbl Zeybek Dans, 1974 (Kayan
2
2009) - 1975 (Servet Yapm, tarihsiz) yllarnda zmir'in
gneybatsnda bulunan Seferihisar ve Menderes ile merkezleri arasndaki yerleim blgelerinde
srdrlen saha aratrmalar kapsamnda derlenmitir. Servet Kasetilik tarafndan yaymlanan
"Belgelerle Zeybek reniyorum, zmir-2" isimli VCD'de belirtildiine gre; "zmir Menderes
Seferihisar civarnda, 1975 ylnn Cumaovas Lisesi Mdr lhan Edik, ei Gler Edik ve TRT
zmir Radyosu Mdr Yardmcs smail zboyac tarafndan derlenip dzenlenmitir. Ayn yl zmir
Cumaovas Lisesi tarafndan halk danslar yarmasnda sergilenmitir"(Servet Yapm, tarihsiz).
2009 ylnda T TMDK THO Blm rencisi Mert Talu tarafndan Nebi Kayan ile
yaplan rportajda (Kayan 2009) ise; 1974 ylnn ekim-kasm aylarnda zmir Cumaovas atalca
Ky, Efemukuru Ky ve Yeni Ky'den, Cumaovas Mdr lhan Edik ve Cumaovas Lisesi
Halk Oyunlar Topluluu (bu toplulua Nebi Kayan da dahildir) tarafndan derlendii
belirtilmektedir.
3
.
zmir'in Menderes ve Seferihisar ile merkezleri arasndaki yerleim blgelerinden derlenen
ve gnmzde de "zmir Yresi Zeybek Danslar Repertuar"nn bir paras olarak icra edilen tme
Blbl Zeybek Dans, aslen -dier zeybek danslar gibi- birbirinden farkl icra biimlerine sahip
olabilmektedir.
Bu almada ama, zeybek danslarnn genel yaps itibari ile kiiye zgn bir icra
karakterine sahip olmasna karn, gnmzn eitim ve iletiim imknlar dhilinde dzenli bir
yapya kavuturulmu olduu iddia edilebilinecek olan tme Blbl Zeybek Dans'nn, icrasna
itimat edilen bir kaynak tarafndan sergilenen performansnn yapsal ve anatomik olarak analiz
edilmesi olacaktr. Bu analizden de daha sonra tme Blbl Zeybek Dans zerine yaplacak
muhtemel almalara zemin oluturulmas beklenmektedir. Zaten ama, hem bu almada
kullanlan analiz ynteminin konu ile ilgili almalar yapan bilim insanlarna duyurulmas, hem
zeybek danslarnn zaman iindeki geliimlerin/deiimlerinin kayt altna alnmasna katk salanmas
hem de bilim insanlarnn konu zerinde somut verilerden yararlanarak almalarn srdrebilmeleri
kaynak yaratlmasdr. nk bir dansn somut veriler ile incelenebilmesi ise, yapsal ve anatomik
analizleri neticesinde salanabilir.

2
tme Blbl Zeybek Dansnn Derleyeni
3
Bu almada asl konu olarak dansn derlenme sreci konu alnmadndan edinilen bilgiler zerinden ayrca bir
tartma yrtlmeyecektir.
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

516

Zaman ierisinde profesyonel ya da geleneksel yntemler ile dzenli bir kurgu kazandrlan
tme Blbl Zeybek Dans gnmzde, elbette ki yalnzca bu almada kaydedilen biimiyle icra
edilmemektedir. Bu almann dnda pek ok icra biimine rahatlkla rastlanabilmektedir.
Birbirinden farkllk gsterebilecek pek ok varyasyonu bulunabilecei varsaym ve ksm tespitine
dayanlarak, tme Blbl Zeybek Dans'nn derlemecileri arasnda ismi geen Nebi Kayan'n, Mert
Talu'nun 2009 yl T TMDK THO Blm Bitirme almas kapsamnda yapt grnt
kaydnda yer alan video grntlerin analizinin yaplmas tercih edilmitir. Tercih edilen bu videoda
grntlerin net olmas, derlemeciler arasnda ad anlan bir kaynak kiinin bizzat dans icra ediyor
olmas ve tm beden hareketlerinin aklkla saptanabiliyor olmas, tercih sebepleri arasnda
gsterilebilir.
Zeybek danslarnn tamamnn yapsal ve anatomik analizler kullanlarak kyaslanaca bir
projenin paras ve balang noktalarndan biri olarak daha nce sunduum bir bildiride, Aydn
Harmandal Zeybek Dansnn yapsal ve anatomik analizine verilmitir (demi 2012-2). Bu alma
da ayn projenin bir dier rneini tekil etmektedir. Bu sebep ile tme Blbl Zeybek Dans'nn
Yapsal ve Anatomik Analizi isimli bu alma da ayn analiz yntemi kullanlarak incelenecektir.
Yapsal analizi aamasnda; dansn formu, unsurlarna ayrm ve dansn unsurlarnn birbirleri
ile ilikileri, tm unsurlarn sre deerleri ve sre eitlilikleri tespit edilmitir.
Anatomik analizinde ise; dansn unsurlarndan olan pozisyonlarn, kinesiyolojik
(hareketbilimsel) bir bak as ile anatomik hareketlerinin ve hareket aklklarnn analizine yer
verilmitir. Tespiti yaplan anatomik hareketler ve hareket aklklar, Hareket Portesi Notasyon
Sistemi portesi (HPNS) zerinde yine HPNS iaretlemeleri ile gsterilmektedir.
tme Blbl Zeybek Dansnn, yapsal ve anatomik analizler neticesinde elde edilmesi
beklenenler; hareket cmlelerinin, hareket kmelerinin ve pozisyonlarn (tm ekstremitelerde)
saptanmas ve adlandrlmas, kullanm oranlarna gre deerlendirilmeleri ve temel hareket kmeleri
ile temel pozisyonlarn tespit edilmesi olacaktr.
Analize giri
4

Trkiyede gemiten gnmze kadar yrtlen Trk halk danslar almalarnda ok da sklkla
karlalamayacak bir yntem olan yapsal ve anatomik analiz almalarnn, -akademik almalarn

4
Analize Giri bal ile yer alanlar, 6-7 Eyll 2012 tarihinde zmir-demi'te gerekletirilen Zeybek Atei 2. Ulusal Efe
Kurultay, Trk Tarihinde Efe ve Zeybek Kltr Sempozyumu'nda Aydn Harmandal Zeybei'nin Yapsal ve
Anatomik Analizi ismi ile sunulan bildirideki hlinin gzden geirilmi hlini iermektedir (Bkz: demi, 2012-2).
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

517

art gzlemlenerek- 2000 yl sonrasnda ivme kazand sylenebilir. zellikle de anatomik
incelemenin hangi terminoloji ile yaplmas gerektiinin bilinememesi, yapsal olarak zmlenen
danslarn analizlerinin duraksamasna sebep olmutur.
u anda T TMDK Trk Halk Oyunlar Blm Bakanl grevini yrten Prof. Nihal
TKEN tarafndan 2002 ylnda T Sosyal Bilimler Enstits Sanatta Yeterlik tezi olarak sunulan
Trk Halk Oyunlarnda Kullanlan Temel Hareketlerin Tespiti ve Anatomik Analizi konulu
alma bu alanda byk bir boluu doldurmutur. almada kullanlan anatomik terimlerin,
akademik retimde yaygn biimde kullanlmas sayesinde de terminolojik birliin saland iddia
edilebilir.
Bu almadaki yapsal incelemeler iin kullanlacak terminoloji hususunda henz tam bir
ortak nokta bulunamamsa da, bu trden almalar yrten aratrmaclarn pek ounun eitli
nerileri ve uygulama biimleri bulunmaktadr (Bayatl 1942; Bayatl 1943; lgen1944; Gazimihal
1957; Cnger 1967; Kahveci-Aykan-Glen 1968; Keskin 1975; Yazcolu 1983). Terminolojik
farkllklarna ramen, kullanlan tm terimler benzer bedensel yaplara iaret etmektedirler.
Terminolojik farkllklarn bulunmas ve hareketlerin analiz edilmesine daha yatkn olmas
sebebi ile bu bildiride kullanlan tm yapsal analiz terminolojisi, Hareket Portesi Notasyon Sistemi
(demi 2012-1) iin kullanlan ve nerilen terminolojidir. Bu sisteme gre bir dans oluturan
unsurlar en kkten en bye doru; hareket, pozisyon (P), hareket kmesi (HK), hareket
cmlesi (HC), blm (B) ve danstr (bkz: ekil-1.).

ekil 1: Dansn Unsurlar
Dansn unsurlar arasnda kkten bye doru tanmlamalarnn yaplmas analizlerin daha
da anlalmasna olanak tanyacaktr. Buna gre;
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

518

Hareket: her bir eklem iin uygulanan anatomik harekettir. Ayn eklemde birden fazla
anatomik hareket uygulanabilir.
Pozisyon: Herhangi bir ekstremitede bulunan eklemlerin tamam ya da birkann, eitli
anatomik hareketlerin uygulanmas sayesinde hareket ettirilmesi sonucunda, sz konusu ekstremiteye
belirli bir sre iin aldrlan ekildir. Poz olarak da adlandrlabilir. Ekstremitedeki tm eklemlerde
birbirinden bamsz oul anatomik hareket uygulamalar yaplabilecei gibi, yalnzca bir eklemde bir
tek anatomik hareketin uygulanmas sonucunda da pozisyon oluturulabilir.
Hareket Kmesi: Herhangi bir ekstremitede alnan pozisyonlarn birbiri ardna ve belirli
sreler iin uygulanmas sonucunda ortaya kan dans unsurudur. Hareket kmelerinin oluumunda
birden fazla pozisyona ihtiya duyulmad durumlarda, yalnz bir hareket ya da yalnzca bir pozisyon
(Bkz: Tablo-3, GP-0) hareket kmesi olarak deerlendirilebilir.
Hareket Cmlesi: Vcut blmlerinde uygulanan hareket kmelerinin birbirine eklenmesi
ya da ilikilendirilmesi sonucunda oluturulan, genellikle mzik cmlesi ile de belirli bir uyuma sahip
olan ve 'tm ekstremiteleri kapsayan dans unsurudur. Bir ya da birden fazla hareket kmesinin
birleiminden oluabilecei gibi, gerekli artlar olutuunda yalnzca bir hareket ya da bir pozisyon da
hareket cmlesi olarak tanmlanabilir (Pantomim ve dier sahne sanatlarnda kullanlabilecek sabit
durular vb.).
Blm: Bir ya da birden fazla hareket cmlesinin birletirilerek oluturulduu, genellikle
daha uzun sreli dans unsurlardr. Blmlerin ayrtrlmasnda, ayn dans iindeki sergilenen baz
deiimler belirleyici rol oynayabilirler. Bunlara rnek olarak; tempodaki deiiklikleri, dans formu
deiiklikleri, hareket cmlesinin ana yapsnn byk oranda deitirilmesi, danslarn birbirleri ile
olan ilikileri (kadn-erkek, solo-dekor, gen-yal ve kullanlan dans aralar vb.), hareket kmesi
gruplarnda belirgin deiiklikler (rnek: srama grubu hareket kmelerinin bulunduu yaplarnn
terk edilerek kme grubu hareket kmelerinin bulunduu yaplarn uygulanmas vb) gsterilebilir.
Bir hareket cmlesi tek bana bir blm olarak da adlandrlabilir.
Dans: Blmlerin birleiminden oluan geni kapsaml yaplardr. Tm ekstremiteleri ve
kendinden daha kk unsurlarn tamamn kapsamaktadr.
Dansn unsurlarnn analizlerinin doru ve detayl biimde yaplabilmesi iin; Hareket; eklem
baznda ve kendisine ait iaretlemeler ile, Pozisyon ve Hareket Kmesi: ekstremite (beden
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

519

blm) baznda ve her ekstremite iin verilen kodlar
5
ile temsil edilecektir. Hareket Cmlesi,
Blm ve Dans; tm ekstremitelerde birleik/blok olarak incelenmektedir
6
. Hibir unsurun birbiri
ile eit sreye ya da hareket kapasitesine sahip olmas beklenemez.
Hareket Portesi Notasyon Sistemi dans analizi ynteminde her bir unsurun, dansn ilk
kullanmlarndan itibaren numaralandrlmas gerekmektedir. Numaralamalar dansn her bir unsuru
iin ayr ayr ve kendi kodlar ile yaplmaktadr. Numaralandrmalara ek olarak gerekli grld
durumlarda adlandrma nerilerine yer verilebilmektedir.
Analizler srasnda bir dans, ilk olarak en byk unsurdan en ke doru ayrtrlr.
Ayrtrmalarda blmlerin (B) ve blmleri oluturan hareket cmlelerinin (HC); hareket
cmlelerini oluturan hareket kmelerinin (HK) ve hareket kmelerini oluturan pozisyonlarn (P)
tespiti ile balar. Bykten ke doru yaplan bu ayrtrmada batan itibaren karlalma srasna
gre her bir unsura numara verilir. Sonrasnda ise tm unsurlarn eklemlerde uygulanan anatomik
hareketlerine baklarak analizleri yaplr.
Analizlerde her bir unsur iin elde edilmesi beklenen veriler; icra esnasnda kullanldklar sre
deerleri, ierikleri, ierik olarak kullanldklar ve iliki hlinde bulunduklar dier unsurlardr. Son
olarak da her bir unsurun deerlendirmesine yer verilerek, temel unsurlar tespit edilir.
Bu bildiride de tme Blbl Zeybek Dans, ilk olarak en byk unsurdan en kk unsura
doru ayrtrlmtr. Ayrtrmalar sonrasnda ise her bir unsur grubu iin temel unsur tespitlerine
yer verilmitir.

tme Blbl Zeybek Dans'nn Formu ve Biimi
tme Blbl Zeybek Dans da zeybek danslarnn genelinde olduu gibi tek kii ya da ok kii ile
icra edilebilmektedir (Kayan, 2009-1). Tek kiilik icralarn serbestlii ile orantl olarak, dansn tm
unsurlar, unsurlarnn dizilileri ve icra formlar keyfiyete tbidir. ok kiilik icralar ise ana yap
itibari ile form ve biim asndan birbirinden pek de fazla farkllk gstermemektedirler.
tme Blbl Zeybek Dansnn genel dans formu halka formudur (Aksoy 1999; tken
2003; demi 2007, demi 2012-1, demi 2012-2)

5
Gvde iin G, st ekstremite (Kollar) iin , alt ekstremite (bacaklar) iin ise A ilk kodu kullanlacaktr. Bu duruma
rnek olarak GP gvde pozisyonunu, HK st ekstremite hareket kmesini temsil etmektedir (ayrca bkz: demi,
2012-1; 24).
6
Karmak yaplar incelenirken Hareket Kmeleri (HC)de ekstremite baznda incelenebilirler (GHC, HC, AHC).
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

520

ekil 2 Halkada Dizi ve Halkada Sra (Aksoy 1999)
Form ve biim asndan daha detayl bir incelemeye tabi tutulduunda, HC-4 haricindeki
dier tm hareket cmlelerinin (bkz: Tablo-2) formunun halka, biimlerinin ise halkada sra (bkz:
ekil-2) olduu grlmtr. HC-4 ise icra yaps itibari ile halkada dizi (bkz: ekil-2) eklinde icra
edilmektedir. Bununla birlikte hemen her hareket cmlesinin sonunda halk formunda icra edilen
dansn biiminin deitirildii ve halkada dizi uyguland gze arpmaktadr.
Analizi yaplan video grntlerden de anlalaca zere tme Blbl Zeybek Dans,
halkada sra ve halkada dizi form ve biimleriyle icra edilmektedir. Halkada sra uygulanrken de
hareket cmlesinin ak ynnn, saat yn ile tezat oluturmaktadr (bkz: ekil-2).

tme Blbl Zeybek Dans'nn Blmleri
tme Blbl Zeybek Dans'nn iki blmden olutuu grlmektedir. Zeybek danslarnn icrasnda
olduka yaygn olan gezinleme ve ritim uyumlu blmlerin ayrm, tme Blbl Zeybek Dans'nda
da grlmektedir. tme Blbl Zeybek Dans'nda icra edilen gezinlemenin, dier hareket
cmlelerine nazaran farkl bir yaps bulunmaktadr. Gezinleme blm ile ritim elikli blmn
birbirinden ayrldklar ile en temel faktrler, mzik cmleleri ile hareket cmlelerinin uyumlar ve
hareket kmelerinin kullanmdr.
Gezinleme blmnde bulunan hareket cmlesinin sresinin uzunluu 9/4'lkten daha
uzundur (bkz: ekil-4 A-B mzik cmlelerinin toplam sre deeri) ve hareket kmeleri birbiri ardna
ok kez tekrar edilen bir yapdadr (bkz: ekil-5 ve ekil-6). Hareket kmesinin tekrar edilme says
ise gezinleme blmmn uzunluu ile alakaldr. Ancak ritim uyumlu blmde bulunan hareket
cmlelerinin uzunluklar 9/4'lk mzik cmleleri ile uyum gstermektedir (bkz: ekil-4 C--D-E-F-
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

521

G mzik cmlelerinin sre deerleri) ve hareket kmelerinin birbiri ardna tekrar edilmeleri (toplu
icralarda) keyfiyete bal deildir. Hareket kmelerinin dizilimleri, dans dzenleyenler tarafndan
mzik cmlesinin uzunluuna gre belirlenmitir (bkz: ekil-5, ekil-6.).
tme Blbl Zeybek Dans'nn gezinleme blmnn kendine ait bir elik mzii
bulunmamaktadr. Oysa ki, zeybek danslarnda genel anlamda, "gezinleme blmlerinin kendilerine
has serbest ritimli ezgiler eliinde ya da serbest ritimli mzikler (uzun havalar, taksimler) eliinde"
yaplmalar gerektiine dair yaygn bir kanaat bulunmaktadr. zellikle Aydn yresinde, dk
tempolu zeybek danslar
7
nn, elik mzikleri ile zdelemi serbest ritimli ezgiler bulunmaktadr ve
bu elik ezgileri gezinleme blmleri ile de zdelemitir. Bu durum tme Blbl Zeybek Dans
iin sz konusu deildir. Ancak tme Blbl Zeybek Dans elik mziine baklmakszn, gezinleme
(serbest hareketlerin bulunduu) blm ve ritim uyumlu blm (kurgulanm) olarak iki blme
ayrlabilir (bkz: Tablo-1).

BLM 1
(B-1)
GEZNLEME
BLM 2
(B-2)
RTM UYUMLU BLM
Tablo 1 tme Blbl Zeybek Dans'nn Blmleri

Blm ayrtrmas kapsamnda yaplan detayl incelemede ise HC-4'n yapsnn, ritim
uyumlu blmdeki dier hareket cmlelerinin yapsndan farkl olduu grlecektir (bkz: ekil-3). Bu
durumda yalnzca bir kez tekrar edilen bir hareket cmlesi olan HC-4'n farkl bir blm olarak deil
de istisna hareket cmlesi olarak anlmas daha doru bir yaklam olacaktr. Elbette ki HC-4'n
tekrar saysnn artmas bu durum ile ilgili deerlendirmeyi deitirebilecek gte bir etkidir Ancak
mevcut durumda bir kez uygulanan bir hareket cmlesi olmas sebebiyle, cmle ana yapsnn
farkllamas (bkz: ekil-3) yalnzca bir istisna olarak deerlendirilerek analize devam edilecektir.
Hareket Cmlelerinin (HC) Tespiti ve Analizleri
tme Blbl Zeybek Dans'nn hareket cmlelerinin tespiti, mzik cmleleri ile hareket unsurlarnn
uyumlarna baklarak rahatlkla yaplabilmektedir. tme Blbl Zeybek Dans'nn elik mzii olan

7
Pek ok kaynakta ar zeybek olarak nitelenmektedirler. Bu niteleme kabul edilmemek ile birlikte, isimlendirme ile
ilgili tartmaya bu almada yer verilmeyecektir.
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

522

ezgi (tme Blbl Zeybei), 9/4'lk ritim yapsna sahiptir. Buna gre tme Blbl Zeybek
Dans'nn tm hareket cmlelerinin, mzik cmleleri ile uyumlu olduu gzlemlenmitir. Dinleme ve
izleme yntemi kullanlarak, dansn icrasnda hemen gze arpan -hatta zeybek danslarnn geneline
de yaylm biimde kullanlan- cmle sonu hareket kmesi gruplar (sonlandrc kmeler) kolaylkla
fark edilebilmektedir. Ayn yntem sayesinde dansn hareket cmlelerinin balangcnda uygulanan
hareket kmesi gruplar da istisnalar bulunmaktadr- ayrt edilebilinecektir. Buna gre; tme
Blbl Zeybek Dans'nn hareket cmleleri balang, deiken ve sonlandrc kmelerine
ayrlarak aada (bkz: ekil-3) belirtilmitir.
Mzik-dans ve hareket kmesi gruplarnn dalm gzetilerek tme Blbl Zeybek
Dans'nn hareket cmleleri ayrtrldnda, toplamda 7 adet hareket cmlesi (HC) tespit edilmitir.
Bu hareket cmleleri, ilk karlalandan en son karlalana kadar numaralandrlmtr (bkz: ekil-
3). HC-4 haricindeki hareket cmleleri ise genel olarak hareket cmlesi ana yapsna uygundur.

ekil 3: tme Blbl Zeybek Dansnn Hareket Cmlesi Ana Yaps

Yaplan gzlem sonrasnda tme Blbl Zeybek Dans'nn hareket cmlesi ana yapsnn
yukardaki ekilde (bkz: ekil-3) de belirtildii zere; balang hareket kmelerine (ilk 2 birim
zaman
8
), deiken hareket kmeleri (nc, drdnc, beinci, altnc ve yedinci birim zaman) ve
sonlandrc hareket kmelerinin (sekizinci ve dokuzuncu birim zaman) eklenmesi sonucunda
olutuu tespit edilmitir. Ancak hareket cmlesi ana yapsnn HC-1 ve HC-4 farkllk gsterdii
tespit edilmitir. HC-1'de ana yapdan farkllamasnn sebebi, dansa hazrlk olarak uygulanan
gezinleme blmnn varldr. Gezinleme blmnde uygulanan hareket kmeleri tamamen

8
Birim zaman, BZ olarak ksaltlmtr.
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

523

icracnn keyfiyetine bal olduu iin, bu hareket cmlesini (blmn) oluturan hareket kmesi
grubu da serbest kmeler olarak isimlendirilmitir.
HC-4'te ise gerek dansn formu, gerek kullanlan hareket kmeleri gerekse hareket cmlesinin
dizilimi asndan dier hareket cmlelerinden bir farkllama sz konusudur. Yukarda da
bahsedildii zere bu durum istisna tekil ettiinden ve blm oluturacak uzunlukta
grlmediinden ayr bir blm olarak deerlendirilmeyecek ve hareket cmlesi ana yapsna gre
istisna hareket cmlesi olarak deerlendirilecektir.
Tespit edilen hareket cmleleri, daha nce belirlenenlere (Servet Yapm, tarihsiz) alternatif
oluturacak biimde isimlendirilmitir. Daha ncesinde belirlenen kimi hareket cmlesi isimlerinin
de cmle zelliklerini tam manas ile yanstmad dnldnden bu ynde bir giriim
mecburiyeti hissedilmitir. simlendirmeler yaplrken hareket kmesi dhilinde uygulanan ve
sergilendiinde bir belirte saylabilecek alt ekstremite hareket kmelerine verilen isimlerinden
esinlenilmitir. Ayrca hareket kmelerinin kataloglanmak zere isimlendirilmesi, hareket
cmlelerinin de yeniden isimlendirilmesini kanlmaz klmtr (bkz: Tablo-2).
HC-1 Gezinleme-Serbest
GEZNLEME
BLM
HC-2 Arma
RTM UYUMLU
BLM
HC-3 Dnl Diz Vurma
HC-4 Yanltma
HC-5 Pozlu
HC-6 Vurgulu Diz Vurma
HC-7 Dnl
Tablo 2 tme Blbl Zeybek Dans'nn Hareket Cmleleri
Hareket cmlelerinin mzik cmleleri ile uyumunun yannda, hareket cmleleri ile
zdelemi mzik cmlelerinin varl da tespit edilen veriler arasndadr. Hareket cmleleri ve
mzik cmlelerinin birbirleri ile oluturduklar ilikileri gz nne alndnda, A ve B mzik
cmlelerinin HC-1 ile C mzik cmlesinin HC-2 ile, mzik cmlesinin HC-3 ile, D mzik
cmlesinin HC-4 ile, E mzik cmlesinin HC-5 ile, F mzik cmlesinin HC-6 ile ve G mzik
cmlesinin HC-7 ile birlikte icra edildii grlmektedir (bkz: ekil-4).
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

524

ekil 4 tme Blbl Zeybek Dans'nn Mzik Notas
9

Hareket cmlelerinin hareket kmesi bazndan ayrtrlmasnda, her bir ekstremite iin ayr
ayr kodlama ve adlandrma yaplmtr. Her ekstremite iin tespit edilen hareket kmeleri dansn
bandan itibaren ilk karlalma sralarna gre numaralandrlmtr (bkz: ekil-5). Daha sonra tm
hareket kmeleri daha kolay kataloglanabilmesi amacyla isimlendirilmilerdir (bkz: ekil-6).

9
Notalama, Mert Talu'nun arivinden alnan Nebi Kayan'n dans performans grntsne elik eden melodiden
yaplmtr. Bu sayede performansa ve elik mzii arasndaki ban koparlmamas amalanmaktadr. Kaynak kiisi
bilinmemektedir.
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

525

e
k
i
l

5

t
m
e

B
l
b
l

Z
e
y
b
e
k

D
a
n
s
'
n
n

H
a
r
e
k
e
t

C
m
l
e
l
e
r
i
n
i
n

H
K

B
a
z
n
d
a
n

A
y
r
l
m
a
s

(
N
u
m
a
r
a
l
a
n
d
l
m
)

MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

526

e
k
i
l

6

t
m
e

B
l
b
l

Z
e
y
b
e
k

D
a
n
s
'
n
n

H
a
r
e
k
e
t

C
m
l
e
l
e
r
i
n
i
n

H
K

B
a
z
n
d
a
n

A
y
r
l
m
a
s
s
i
m
l
e
n
d
i
r
i
l
m
i
)

)

MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

527

HC-1 (Gezinleme-Serbest Hareket Cmlesi)
HC-1de uygulanan 3 adet gvde hareket kmesi (GHK), 3 adet st ekstremite hareket kmesi
(HK) ve 5 adet alt ekstremite hareket kmesi (AHK) bulunmaktadr. HC-1de uygulanan gvde
hareket kmeleri, GHK-0, GHK-1 ve GHK-2; st ekstremite hareket kmeleri, HK-0, HK-1 ve
HK-2; alt ekstremite hareket kmeleri ise AHK-0, AHK-1, AHK-2, AHK-3 ve AHK-4'tr. Bu
hareket kmeleri arasndan GHK-1 (2 tekrar), HK-0 (7 tekrar), AHK-2 (icrac limitli) ve AHK-3 (2
tekrar) haricindeki tm hareket kmeleri birer kez icra edilmilerdir (bkz: ekil-5, ekil-6).
HC-1de en sk tekrar edilen hareket kmeleri olan HK-0 ve AHK-2 (icracya gre dilendii
kadar tekrar edilebilir), deiken kmeler (bkz: ekil-3) blmnde simetrik
10
uygulamalar ile birlikte
kullanlm ve dansn izleyici tarafndan alglanan grntsn belirlemitir.
HC-1, sre bakmndan dier tm hareket cmlelerine kyasla daha uzundur. nk bu
hareket cmlesi ayn zamanda gezinleme blmn oluturmaktadr. Gezinlemeye elik amacyla,
farkl bir ezgi kullanlmadndan, gezinleme bir mzik lsnden daha uzun bir zamana (icracnn
isteiyle daha da uzun bir sreye) yaylmaktadr. Bu hliyle HC-1, A ve B mzik cmlelerini
kapsayacak uzunluktadr. Hareket unsurlarnn tamam incelendiinde gezinlemenin, sonlandrc
kmelere kadar serbeste icra edildii grlecektir.

HC-2 (Arma Hareket Cmlesi)
hareket kmeleri, GHK-0, GHK-1, GHK-2 ve GHK-3; st ekstremite hareket kmeleri, HK-0,
HK-1, HK-3, HK-4, HK-5, HK-6 ve HK-7; alt ekstremite hareket kmeleri ise AHK-0,
AHK-2, AHK-3, AHK-4, AHK-5, AHK-6 ve AHK-7'dir. Bu hareket kmeleri arasndan GHK-1 (2
tekrar) ve AHK-7 (2 simetrik tekrar) haricindeki tm hareket kmeleri birer kez icra edilmilerdir
(bkz: ekil-5, ekil-6).
HC-2de en sk tekrar edilen hareket kmesi olan AHK-7 (2 simetrik tekrar), deiken
kmeler (bkz: ekil-3) blmnde simetrik uygulamalar ile birlikte kullanlm ve dansn izleyici
tarafndan alglanan grntsn belirlemitir. Bu yzden hareket cmlesinin ad Arma Hareket
Cmlesi olarak nerilmitir.

10
// iareti ile gsterilmektedir.
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

528

HC-3 (Dnl Diz Vurma Hareket Cmlesi)
hareket kmeleri, GHK-0, GHK-1 ve GHK-3; st ekstremite hareket kmeleri, HK-0, HK-3,
HK-4, HK-5, HK-6, HK-7 ve HK-8; alt ekstremite hareket kmeleri ise AHK-0, AHK-1,
AHK-2, AHK-4, AHK-5, AHK-6, AHK-8, AKH-9 ve AHK10'dur. Bu hareket kmeleri arasndan
GHK-0 (2 tekrar), GHK-1 (2 tekrar) ve GHK-3 (2 tekrar) haricindeki tm hareket kmeleri birer
kez icra edilmilerdir (bkz: ekil-5, ekil-6).
Hareket cmlesinin ad Dnl Diz Vurma Hareket Cmlesi olarak nerilmitir. Bunun
sebebi; 6. birim zamann ilk yarsnda uygulanan diz vurma hareketinin, dansn form ve biiminde
deiiklik meydana getirilerek ve izleyenler iin belirgin bir ayrt edici nokta oluturularak icra
edilmesidir.

HC-4 (Yanltma Hareket Cmlesi)
HK-6, HK-8, HK-9, HK-10 ve HK-11; alt ekstremite hareket kmeleri ise AHK-0, AHK-
1, AHK-4, AHK-8, AHK-11, AHK-12, AHK-13 ve AHK-14'tr. Bu hareket kmeleri arasndan
GHK-4 (biri simetrik 3 tekrar), HK-6 (3 tekrar), HK-11 (2 simetrik tekrar), AHK-8 (2 simetrik
tekrar) ve AHK-13 (2 simetrik tekrar) haricindeki tm hareket kmeleri birer kez icra edilmilerdir.
Ayrca AHK-4 yalnzca; HC-1, HC-2 ve HC-3'teki kullanmnn simetrik hliyle uygulanmtr (bkz:
ekil-5, ekil-6). HC-4' cmle yaps tme Blbl Zeybek Dans'nn dier hareket cmlelerine gre
deiiklik gstermektedir.
HC-4de iki kez tekrar edilerek izleyici iin ayrt edici bir grnm salayan AHK-14 kodlu
Yanltma
11
hareket kmesine ithafen, hareket cmlesinin (HC-4 ) ismi, Yanltma Hareket Cmlesi
olarak nerilmitir.

11
Yanltma olarak isimlendirilmesinin sebebi, icracnn dizini yere vuracakmcasna hamle yapmasna ramen, ilk seferde
dizini yere vurmas ve ilkinde izleyicide oluan beklentinin ancak ikincide yerine getirilmesidir.
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

529

HC-5 (Pozlu Hareket Cmlesi)
HK-4, HK-5, HK-6, HK-7 ve HK-8; alt ekstremite hareket kmeleri ise AHK-1, AHK-2,
AHK-5, AHK-6, AHK-8, AHK-9, AHK-10, AHK-11 ve AHK-15'tir. Bu hareket kmeleri
arasndan GHK-0 (2 tekrar) ve GHK-1 (2 tekrar) haricindeki tm hareket kmeleri birer kez icra
edilmilerdir (bkz: ekil-5, ekil-6). Hareket cmlesinin ad Pozlu Hareket Cmlesi olarak
nerilmitir.
HC-6 (Vurgulu Diz Vurma Hareket Cmlesi)
HK-3, HK-4, HK-5, HK-6, HK-7 ve HK-7; alt ekstremite hareket kmeleri ise AHK-0,
AHK-1, AHK-2, AHK-3, AHK-4, AHK-5, AHK-8, AHK-9, AHK-10 ve AHK-16'dr. Bu hareket
kmeleri arasndan GHK-0 (2 tekrar) ve GHK-3 (2 tekrar) haricindeki tm hareket kmeleri birer
kez icra edilmilerdir (bkz: ekil-5, ekil-6).
HC-6de 4. ve 5. birim zamanlarda AHK-16 ile 6. birim zamann ilk yarsnda uygulanan
AHK-8, dansn izleyici tarafndan alglanan grntsn belirlemitir. Bu yzden hareket cmlesinin
ad Vurgulu Diz Vurma Hareket Cmlesi olarak nerilmitir.
HC-7 (Dnl Hareket Cmlesi)
HK-4, HK-5, HK-6 ve HK-7; alt ekstremite hareket kmeleri ise AHK-0, AHK-2, AHK-5,
AHK-6, AHK-10, AHK-17 ve AHK-18'dir. Bu hareket kmeleri arasndan GHK-0 (2 tekrar)
haricindeki tm hareket kmeleri birer kez icra edilmilerdir (bkz: ekil-5, ekil-6).
HC-7de birinci, ikinci, altnc ve yedinci birim zamanlarda uygulanan ve ieriklerinde dn
bulunan hareket kmeleri, dansn izleyici tarafndan alglanan grntsn belirlemitir. Bu yzden
hareket cmlesinin ad Dnl Hareket Cmlesi olarak nerilmitir.
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

530

Hareket Kmelerinin (HK) Tespiti ve Analizleri
tme Blbl Zeybek Dans'nn icrasnda kullanlan hareket kmeleri, her ekstremite iin ayr ayr ele
alnmaktadr. Hareket kmeleri; gvdede, st ekstremitede ve alt ekstremitede, blok hlinde
uygulanabilecekleri gibi, yalnzca bir ekstremitede uygulanan pozisyonlar ve anatomik hareketler ile
de oluturulabilirler. almann devamnda her ekstremite iin ayrtrmalar yaplan hareket
kmelerinin; ierdikleri pozisyonlarna ve dansn icrasndaki uygulama sre deerlerine yer
verilmitir. Yukarda (bkz: Hareket Cmlelerinin Tespiti ve Analizleri) da ifade edildii zere hareket
kmeleri dans icrasnda karlalma srasna gre her ekstremite iin numaralandrlmlar ve
isimlendirilmilerdir.
Gvde Hareket Kmelerinin (GHK) Tespiti ve Analizleri
tme Blbl Zeybek Dans'nn icrasnda karlalan 5 adet gvde hareket kmesi tespit edilmitir.
Hareket kmelerinin numaralandrlmas aamasnda ilk karlalan hareket kmesi serbest
durutur. Bu hareket kmesi dansn hazrlk ksmnda da icra edildiinden GHK-0 numaras
verilmitir. Dier gvde hareket kmeleri takip eden numaralar ile numaralandrlmlardr. Aada
(bkz: Tablo-3), tme Blbl Zeybek Dans'nn icrasnda tespit edilen 5 adet gvde hareket
kmesinin gvde pozisyonu (GP) ierikleri ve pozisyonlarn dizilimleri
12
tablo hlinde sunulmutur.
Buna gre; gvde hareket kmelerinin oluumda hepsinde birden kullanlan ortak bir gvde
pozisyonu bulunmamaktadr (bkz: Tablo-3).

Tablo 3 Gvde Hareket Kmelerinin GP erikleri
Gvde hareket kmelerinin dans icras srasndaki uygulanma sre deerleri (bkz: Tablo-4) de
birbirinden farkllk gstermektedir. Yaplan analize gre; GHK-0'nn 6 farkl sre deerinde

12
Dizilimler, soldan-saa okunaca dnlerek aktarlmtr. Parantez iinde belirtilenler ise ayn hareket kmesinin
dans iinde karlalabilecek dier ihtimallere iaret etmek amacyla verilmitir. (Pozisyon tanmlamalar iin ayrca bkz:
ekil-9)
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

531

kullanmna, GHK-1'in 4 farkl sre deerinde kullanmna, GHK-3'n 3 farkl sre deerinde
kullanmna, GHK-2 ve GHK-4'n 2 farkl sre deerinde kullanmna rastlanlmtr (bkz: Tablo-4).

Tablo 4 GHK Sre Deerleri
Gvde hareket kmelerinin uygulanlarnn younluu
13
ve dier ekstremitelerin hareket
kmeleri ile birleik
14
(blok) oluturma biimleri de birbirlerinden farkllk gstermektedir.

ekil 7 Sklk ve Younluk Durumu (GHK)
GHK-0n tm hareket cmlelerinde (7 hareket cmlesi) youn biimde uyguland ve ska
tekrar edildii tespit edilmitir. GHK-1'in HC-4 ve HC-8 haricindeki tm hareket cmlelerinde (5
hareket cmlesi), GHK-2nin HC-3 ve HC-5 haricindeki tm hareket cmlelerinde (5 hareket
cmlesi), GHK-3'n HC-1 haricindeki tm hareket cmlelerinde (6 hareket cmlesi) ve GHK-4'n
ise yalnzca HC-4'te (1 hareket cmlesi) uyguland grlmtr (bkz: ekil-7). Gvde hareket

13
Dansn tm hareket cmlelerindeki kullanlma durumu.
14
Ayn birim zaman deerinde, dier ekstremitelerdeki hareket kmeleri ile birletirilerek uygulanmas durumu.
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

532

kmeleri en youn kullanlandan balanarak; GHK-0 > GHK-3 > GHK-1, GHK-2 > GHK-4
eklinde sralanmaldr.
Gvde hareket kmelerinin, dier ekstremitelerde uygulanan hareket kmeleri ile
oluturduklar birleik/blok hareket kmesi gruplar ise yledir (bkz: ekil-5):
GHK-0, tme Blbl Zeybek Dans'nn icrasnda hemen hemen tm hareket kmeleri ile
birlikte kullanlabilme kapasitesine sahiptir.
GHK-1; tme Blbl Zeybek Dans'nn icras esnasnda uygulanan tm melme ve diz
vurma hareket kmeleri ile ilikili olarak icra edilmektedir. Sonlandrc ve balang grubu hareket
kmeleri ile uyumlu olduu grlmtr. AHK-3, AHK-4, AHK-8, AHK-9, AHK-14 ve AHK-15
(melme deildir-istisna) ile birlikte icra edilebilmektedir.
GHK-2; HC-1 ve HC-2'nin 8. birim zamannda HK-1, AHK-4 ve HK-7, HK-0 ve
AHK-0 ile birlikte sonlandrc hareket kmelerine dhil olarak; HC-4'n 3. birim zamannda HK-
10 ve AHK-12 ile birlikte, HC-6 ve HC-7'nin 7. birim zamannda HK-6, AHK-8 ve AHK-18 ile
birlikte deiken hareket kmeleri dhilinde uygulanmaktadr.
GHK-3; HC-2 ve HC-3n 2. birim zamannda HK-4 ve AHK-5 (AHK-4) ile balang
hareket kmeleri dhilinde, HC-5, HC-6 ve HC-7'nin 6. birim zamannda HK-6 ve AHK-9
(AHK-18) ile, HC-3'n 7. birim zamannda HK-6 ve AHK-10 ile deiken hareket kmeleri
dhilinde, HC-4'n 9. birim zamannda HK-0, HK-8, AHK-0 ve AHK-1 ile de sonlandrc
hareket kmeleri dhilinde uygulanmaktadr.
GHK-4; HC-4'n 4. ve 5. (simetrik), altnc, yedinci ve sekizinci birim zamannda HK-6,
AHK-13, HK-11 ve AHK-14 ile birlikte deiken hareket kmeleri dhilinde uygulanmaktadr.
st Ekstremite Hareket Kmelerinin (HK) Tespiti ve Analizleri
tme Blbl Zeybek Dans'nn icrasnda uygulanan 12 adet st ekstremite hareket kmesi tespit
edilmitir. st ekstremitede uygulanan hareket kmeleri ilk karlalmalarna gre
numaralandrlmlardr. Aada (bkz: Tablo-5), tme Blbl Zeybek Dans'nn icrasnda tespit
edilen 12 adet st ekstremite hareket kmesinin, st ekstremite pozisyonu (P) ierikleri
15
ve
pozisyonlarn dizilimleri tablo hlinde sunulmutur. Buna gre; st ekstremite hareket kmelerinin
oluumda hepsinde birden kullanlan, ortak bir st ekstremite pozisyonu bulunmamaktadr (bkz:
Tablo-5).

15
Pozisyon tanmlamalar iin ayrca bkz: ekil-13.
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

533

Tablo 5 st Ekstremite Hareket Kmelerinin P erikleri

st ekstremite hareket kmelerinin tme Blbl Zeybek Dans'nn icras srasndaki
uygulanma sre deerleri de birbirinden farkllk gstermektedir. Yaplan analizine gre; HK-0'nn
3 farkl sre deerinde kullanmna, HK-6'n 2 farkl sre deerinde kullanmna ve dier tm st
ekstremite hareket kmelerinin yalnzca bir sre deerinde kullanmna rastlanlmtr (bkz: Tablo-6).

Tablo 6 HK Sre Deerleri
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

534

st ekstremite hareket kmelerinin uygulanlarnn younluu ve dier ekstremitelerin
hareket kmeleri ile birleik (blok) oluturma biimleri de birbirlerinden farkllk gstermektedir.
HK-0n tm hareket cmlelerinde (7 hareket cmlesi) uyguland tespit edilmitir. HK-
1'in yalnzca HC-1 ve HC-2de (2 hareket cmlesi); HK-2nin yalnzca HC-1de (1 hareket cmlesi);
HK-3, HK-4, HK-5 ve HK-7'nin HC-1 ve HC-4 haricindeki tm hareket cmlelerinde (5er
hareket cmlesi); HK-6nn HC-1 haricindeki tm hareket cmlelerinde (6 hareket cmlesi); HK-
8in HC-1, HC-2 ve HC-7 haricindeki tm hareket cmlelerinde (4 hareket cmlesi); HK-9, HK-
10 ve HK-11in ise yalnzca HC-4te uyguland grlmtr (bkz: ekil-8). Younluklarna gre
st ekstremite hareket kmeleri; HK-0 > HK-6 > HK-5, HK-3, HK-4, HK-7 > HK-8
> HK-1 > HK-9, HK-10, HK-11 eklinde sralanmaldr.

ekil 8 Sklk ve Younluk Durumu (HK)
st ekstremite hareket kmelerinin, dier ekstremitelerde uygulanan hareket kmeleri ile
HK-0; HC-1in 1. birim zamannda GHK-0 ve AHK-0 ve AHK-1 ile balang hareket
kmeleri dhilinde; 2. ve 7. birim zamanlarda serbest biimde GHK-0 ve AHK-2 ile birlikte
kullanlmaktadr. HC-2nin 8. birim zamannda GHK-2 ve HK-7 ve AHK-0 ile birlikte, HC-3, HC-
6 ve HC-7nin 8. ve 9. birim zamanlarda GHK-0, HK-7 ve AHK-0 ile birlikte, HC-4'n 8.-9.
birim zamanlarnda birim zamannda GHK-4, GHK-3, AHK-8//, AHK-4// ve AHK-0 ile birlikte
ve HC-5in 8. ve 9. birim zamanlarnda GHK-1, HK-7 ve AHK-15 ile de sonlandrc hareket
kmeleri dhilinde uygulanmaktadr.
HK-1; Sonlandrc hareket kmeleri dhilinde uygulanmaktadr. HC-1in 8. birim
zamannda GHK-1, GHK-2, AHK-3 ve AHK-4 ile birlikte; HC-2nin 9. birim zamannda ise GHK-
1 ve AHK-3 ile birlikte uygulanmaktadr. her iki uygulannda da yaplar birbirine ok
benzemektedir.
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

535

HK-2; yalnzca HC-1in 9. birim zamannda GHK-1 ve AHK-3 ile birlikte sonlandrc
hareket kmeleri dahilinde uygulanan bir hareket kmesidir.
HK-3; Balang hareket kmeleri dhilinde ve yalnzca 1. birim zamanda uygulanan bir
hareket kmesidir. HC-2, HC-3 ve HC-6da GHK-1, GHK-3 ve AHK-4 (HC-6da AHK-3 ve AHK-
4 ile beraber) ile birlikte; HC-5te GHK-0, GHK-3 ve AHK-11 ile birlikte; HC-7de ise GHK-0,
GHK-3 ve AHK-17 ile birlikte uyguland grlmtr.
HK-4; Balang hareket kmeleri dhilinde ve yalnzca 2. birim zamanda uygulanan bir
hareket kmesidir. HC-2, HC-3 ve HC-6da GHK-3, AHK-4 ve AHK-5 ile birlikte; HC-5te GHK-
3, AHK-11 ve AHK-5 ile birlikte; HC-7de ise GHK-3, AHK-17 ve AHK-5 ile birlikte uyguland
grlmtr.
HK-5; Yalnzca deiken hareket kmeleri dhilinde uygulanan bir hareket kmesidir.
Uyguland tm hareket cmlelerinin (HC-2, HC-3, HC-5, HC-6 ve HC-7) tamamnda 3-4-5. birim
zamanlar kapsayacak biimde GHK-0, AHK-2 ve AHK-6 (HC-6da AHK-16) ile birlikte
uyguland grlmtr.
HK-6; hareket kmesinin birim zamanlarna gre iki farkl kullanma sahiptir. Bunlardan
ilki yalnzca deiken hareket kmeleri dhilinde yalnzca 6-7. birim zamanlarda kullanlmasdr.
Deiken hareket kmeleri dhilinde; HC-2de GHK-0 ve AHK-7 (AHK-7//) ile birlikte; HC-3te
GHK-1, GHK-3, AHK-8, AHK-9 ve AHK-10 ile birlikte; HC-5te GHK-1, GHK-3, GHK-0,
AHK-8, AHK-9 ve AHK-10 ile birlikte; HC-6da GHK-2, GHK-3, GHK-0, AHK-8, AHK-9 ve
AHK-10 ile birlikte; HC-7de GHK-2, GHK-3, GHK-0, AHK-18 ve AHK-10 ile birlikte
uygulanmaktadr. Dier uygulan biimi ise, hem deiken hem de balang hareket kmelerinde
birlikte uygulanma hlidir. Buna gre yanlca HC-4te 2. birim zamanda (balang hareket kmesi
dhilinde) GHK-0 ve AHK-11 ile; 4. birim zamanda (deiken hareket kmesi dhilinde) GHK-4
(GHK-4//) ve AHK-13 ile birlikte; 6. birim zamanda (deiken hareket kmesi dhilinde) GHK-
4// (GHK-4), AHK-8 ve AHK-13// ile birlikte uygulanmaktadr.
HK-7; Yalnzca sonlandrc hareket kmeleri dhilinde, hareket cmlelerinin 8. birim
zamannn ilk yarsnda uygulanmaktadr. HC-2de GHK-2 ve AHK-0 ile birlikte; HC-3, HC-6 ve
HC-7de GHK-0 ve AHK-0 ile birlikte; HC-5te GHK-1 ve AHK-15 ile birlikte uygulanmaktadr.
HK-8; Yalnzca sonlandrc hareket kmeleri dhilinde, hareket cmlelerinin 9. birim
zamannn ikinci yarsnda uygulanmaktadr. HC-3 ve HC-6de GHK-0 ve AHK-1 ile birlikte; HC-
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

536

4te GHK-3 ve AHK-1 ile birlikte; HC-5te GHK-1 ve AHK-1 ile birlikte; HC-7de ise GHK-0 ve
AHK-0 ile birlikte uygulanmaktadr.
HK-9; Balang hareket kmeleri dhilinde ve yalnzca HC-4n 1. birim zamannda
GHK-0 ve AHK-11 ile birlikte uygulanan bir hareket kmesidir.
HK-10; Deiken hareket kmeleri dhilinde ve yalnzca HC-4n 3. birim zamannda
GHK-0, GHK-2 ve AHK-12 ile birlikte uygulanan bir hareket kmesidir.
HK-11; tme Blbl Zeybeinin blok hlinde simetrik uygulamas yaplan tek hareket
kmesi grubudur. Uyguland hareket cmlesi olan HC-4te 5. birim zamanda GHK-4// ve AHK-
14 ile birlikte grlmekte ve 7. birim zamanda simetrik olarak tekrar edilmektedir.
Alt Ekstremite Hareket Kmelerinin (AHK) Tespiti ve Analizleri
Aada (bkz: Tablo-7), tme Blbl Zeybek Dans'nn icrasnda tespit edilen 19 adet alt ekstremite
hareket kmesinin alt ekstremite pozisyonu (AP) ierikleri
16
ve pozisyonlarn dizilimleri tablo hlinde
sunulmutur. Buna gre; alt ekstremite hareket kmelerinin oluumda hepsinde birden kullanlan
ortak bir gvde pozisyonu bulunmamaktadr. (bkz: Tablo-7).

16
Pozisyon tanmlamalar iin ayrca bkz: ekil-14.
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

537

Tablo 7 Alt Ekstremite Hareket Kmelerinin AP erikleri
Hareket kmelerinin numaralandrlmas aamasnda ilk karlalan alt ekstremite hareket
kmesi durutur. Bu hareket kmesi dansn hazrlk ksmnda da icra edildiinden AHK-0
numaras verilmitir. Dier alt ekstremite hareket kmeleri takip eden numaralar ile
numaralandrlmlardr.
Alt ekstremite hareket kmelerinin dans icras srasndaki uygulanma sre deerleri (bkz:
Tablo-8) de birbirinden farkllk gstermektedir. Yaplan analize gre; AHK-0'n 4 farkl sre
deerinde kullanmna, AHK-4n 3 farkl sre deerinde kullanmna, AHK-3, AHK-11 ve AHK-
13n 2 farkl sre deerinde kullanmna, dier tm hareket kmelerinin ise 1 sre kullanmna
rastlanlmtr.

Tablo 8 AHK Sre Deerleri
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

538

Alt ekstremite hareket kmelerinin uygulanlarnn younluu ve dier ekstremitelerin
hareket kmeleri ile birleik (blok) oluturma biimleri de birbirlerinden farkllk gstermektedir.
tme Blbl Zeybek Dansnn alt ekstremite hareket kmeleri arasnda, tm hareket
cmlelerinde uygulanan bulunmamaktadr. Ancak, AHK-0'n HC-5 haricindeki tm hareket
cmlelerinde (6 hareket cmlesi), AHK-1in HC-2 ve HC-7 haricindeki tm hareket cmlelerinde (5
hareket cmlesi), AHK-2'nin HC-4 haricindeki tm hareket cmlelerinde (6 hareket cmlesi), AHK-
3'n HC-1, HC-2 ve HC-6da (3 hareket cmlesi), AHK-4n HC-5 ve HC-7 haricindeki tm
hareket cmlelerinde (5 hareket cmlesi), AHK-5in HC-1 ve HC-4 haricindeki tm hareket
cmlelerinde (5 hareket cmlesi), AHK-6nn HC-1, HC-4 ve HC-6 haricindeki tm hareket
cmlelerinde (4 hareket cmlesi), AHK-7nin yalnzca HC-2de (1 hareket cmlesi), AHK-8 ve
AHK-9un HC-1, HC-2 ve HC-7 haricindeki tm hareket cmlelerinde (4 hareket cmlesi), AHK-
10un HC-1, HC-2 ve HC-5 haricindeki tm hareket cmlelerinde (4 hareket cmlesi), AHK-11in
HC-4 ve HC-5te (2 hareket cmlesi), AHK-12, AHK-13 ve AHK-14n yalnzca HC-4te (1 hareket
cmlesi), AHK-15in yalnzca HC-2te (1 hareket cmlesi), AHK-16nn yalnzca HC-6da (1 hareket
cmlesi), AHK-17 ve AHK-18in ise yalnzca HC-7de (1 hareket cmlesi) uyguland grlmtr
(bkz: ekil-9).
Younluklarna gre alt ekstremite hareket kmeleri; AHK-0, AHK-2 > AHK-1, AHK-4,
AHK-5 > AHK-6, AHK-8, AHK-10 > AHK-3, AHK-9 > AHK-11 > AHK-7, AHK-12, AHK-13,
AHK-14, AHK-15, AHK-16, AHK-17, AHK-18 eklinde sralanmaldr.

ekil 9 Sklk ve Younluk Durumu (AHK)
Alt ekstremite hareket kmelerinin, dier ekstremitelerde uygulanan hareket kmeleri ile
AHK-0, HC-1de balang hareket kmelerine dhil olsa da, genel itibari ile sonlandrc
hareket kmeleri kapsamnda deerlendirilebilir. HC-3, HC-6 ve HC-7nin 8. ve 9. birim
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

539

zamanlarnda GHK-0, HK-7 ve HK-0 ile birlikte; HC-2nin 8. birim zamannda GHK-2, HK-7
ve HK-0 ile birlikte; HC-4n 9. birim zamann ilk yarsnda GHK-3, HK-0 ve HK-8 ile birlikte
uygulanmaktadr.
AHK-1, HC-1de balang hareket kmelerine dhil olsa da, genellikle sonlandrc hareket
kmeleri kapsamnda deerlendirilmelidir. HC-3, HC-4, HC-5 ve HC-6nn 9. birim zamannn ilk
yarsnda GHK-0, GHK-1, GHK-3 ve HK-8 ile birlikte uygulanmaktadr.
AHK-2, HC-1de serbest kullanlmakta ve dier tm hareket cmlelerinde 3. birim zamanda
GHK-0 ve HK-5 ile birlikte kullanlmaktadr.
AHK-3, HC-1nin 8. birim zamannn ilk yarsnda GHK-1 ve HK-1 ile birlikte, HC-1in 9.
birim zamannda GHK-1 ve HK-2 ile birlikte; HC-2nin 9. birim zamannda GHK-1 ve HK-1 ile
birlikte; HC-6nn 1. birim zamannn ilk yarsnda GHK-1 ve HK-3 ile birlikte uygulanmtr.
AHK-4, HC-2, HC-3 ve HC-6da GHK-1, GHK-3, HK-3 ve HK-4 ile birlikte; HC-1'in
8. birim zamannn ikinci yarsnda GHK-2 ve HK-1 ile birlikte; HC-4n 8. birim zamannn ikinci
yarsnda ise GHK-3, HK-0, AHK-4// ve AHK-0 ile birlikte uygulanmtr.
AHK-5, HC-2, HC-3 ve HC-6nn 2. birim zamannn ikinci yarsnda GHK-3 ve HK-4 ile
birlikte; HC-5 ve HC-7nin 2. birim zamannn ikinci yarsnda ise GHK-0 ve HK-4 ile birlikte
uygulanmtr. Yaps itibari ile yalnzca balang hareket kmeleri grubuna dhil edilmelidir.
AHK-6, saptand tm hareket cmlelerinin 4. ve 5. birim zamanlarnda GHK-0 ve HK-5
ile birlikte uygulanmaktadr. Dansn icras boyunca yapsnda herhangi bir deiiklik meydana
gelmemitir.
AHK-7, yalnzca HC-2nin 6. ve 7. birim zamanlarnda GHK-0 ve HK-6 ile birlikte
uygulanmaktadr.
AHK-8, HC-3, HC-5 ve HC-6nn 6. birim zamannn ilk yarsnda GHK-1, GHK-3 (HC-
3te yalnzca GHK-1), HK-6 ve AHK-9 ile birlikte uygulanmaktadr. Dier bir kullanm ise HC-
4te mevcuttur ve 6. birim zamann ilk yarsnda GHK-4//, GHK-4 HK-6 (bazen HK-0) ve
AHK-13// ile birlikte; 8. birim zamann ilk yarsnda GHK-4, GHK-3 ve HK-0 ile birlikte
uygulanmaktadr.
AHK-9, HC-3n 6. birim zamannn ikinci yarsnda GHK-1, HK-6 ve AHK-8 ile birlikte;
HC-5 ve HC-6nn 6. birim zamannn ikinci yarsnda GHK-3, HK-6 ve AHK-8 ile birlikte
uygulanmaktadr.
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

540

AHK-10, HC-3 (GHK-3 ile), HC-5, HC-6 ve HC-7nin 7. birim zamannda GHK-0 ve
HK-6 ile birlikte uygulanmaktadr.
AHK-11, HC-4n 1. ve 2. birim zamanlarnda GHK-0, HK-9 ve HK-6 ile birlikte; HC-
5in 1. birim zaman ve 2. birim zamannn ilk yars arasnda ise GHK-0, HK-3 ve HK-4 ile
birlikte uygulanmaktadr.
AHK-12, Yalnzca HC-4n 3. birim zamannda GHK-0, GHK-2 ve AHK-10 ile birlikte
deiken hareket kmeleri dhilinde uygulanmaktadr.
AHK-13, HC-4n 4. birim zamannda GHK-4, GHK-4// ve HK-6 ile birlikte, 6. birim
zamannn ikinci yarsnda ise GHK-4//, GHK-4, HK-6 ve AHK-8 ile birlikte deiken kmeler
dhilinde uygulanmaktadr.
AHK-14, HC-4n 5. birim zamannda GHK-4// ve HK-11 ile birlikte, 7. birim
zamannda ise GHK-4 ve AHK-11// ile birlikte deiken kmeler dhilinde uygulanmaktadr.
AHK-15, sonlandrc hareket kmeleri dhilinde HC-5in 8. birim zaman ile 9. birim
zamannda ilk yars arasnda GHK-1, HK-1 ve HK-0 ile birlikte uygulanmaktadr.
AHK-16, HC-6nn 4-5. birim zamannda GHK-0 ve HK-5 ile birlikte deiken kmeler
dhilinde uygulanmaktadr.
AHK-17, HC-7nin 1. birim zaman ile 2. birim zamannn ilk yarsnda GHK-0, HK-3 ve
HK-4 ile birlikte deiken kmeler dhilinde uygulanmaktadr.
AHK-18, HC-7nin 6. birim zamannda GHK-2, GHK-3 ve HK-6 ile birlikte deiken
kmeler dhilinde uygulanmaktadr.

Pozisyonlarn (P) Tespiti ve Analizleri
Bu almada ilk olarak pozisyonlarn tespitine yer verilmitir. Ardndan da tme Blbl Zeybek
Dansnn icrasnda kullanlan pozisyonlar, her ekstremite iin ayr ayr analiz edilmitir.
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

541

ekil 10 AP Ayrtrmas rnei
tme Blbl Zeybek Dansnn pozisyon analizlerinde, pozisyonlarn oluturulmas iin
uygulanan anatomik hareketler, Hareket Portesi Notasyon Sistemi (HPNS) (demi, 2012-1) portesi
(bkz: ekil-11) ve iaretlemeleri (bkz: demi, 2012-1; 206-209) kullanlarak belirtilmitir.

ekil 11 HPNS Portesi Tantm
almann devamnda her ekstremite iin ayrtrmalar yaplan pozisyonlarn; ierdikleri
anatomik hareketlerine, uygulanan hareket aklklarna (ROM
17
) ve dansn icrasndaki uygulama sre
deerlerine yer verilmitir. HPNS'de bulunan alandrma prensipleri (demi, 2012-1) sayesinde
hareketlerin alar detayl biimde aktarlabilmitir. Hareket Portesi Notasyon Sisteminin
alandrma prensibi, halk danslarnn notalanmas esnasnda tekdzelemenin oluturulmamas

17
Range Of Motion (Ayrca bkz: tken, 2011)
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

542

amacyla ortaya karldndan, tespit edilen pozisyonlar oluturan anatomik hareketlerin uygulama
alar, makul deerler ierisinde deiiklik gsterebilmektedir. Bu sayede, farkl icraclar tarafndan
icra edilen pozisyonlarn kalplamasnn da nne geilebilecektir. HPNSnin alandrma prensipleri
ile ilgili saysal deerler aada aktarlmtr (bkz: Tablo-9).

Tablo 9 HPNS Alandrma Deerleri

Gvde Pozisyonlarnn (GP) Tespiti ve Analizleri
tme Blbl Zeybek Dansnn icrasnda karlalan 4 adet gvde pozisyonu (GP) tespit edilmitir
ve bu pozisyonlar karlalma sralarna gre numaralandrlmtr (bkz: ekil-12).
Gvde pozisyonlarnn oluumunda, boyunda (cervical) kk al [KA, (0-20)] fleksiyon
uygulamasnn tm pozisyonlar iin ortak olduu grlmtr (bkz: ekil-12)
18
.

ekil 12 tme Blbl Zeybek Dansnn Gvde Pozisyonlar ve Analizleri
Gvde hareket kmeleri ile gvde pozisyonlar arasnda kurulan balantdan, gvde hareket
kmelerinin hepsinde ortak kullanlan herhangi bir gvde pozisyonu olmad anlalmtr. (bkz:

18
Anatomik hareketlerin iaretlemeleri iin ayrca bkz: demi, 2012-1
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

543

Tablo-3). Analiz sonucunda GP-0n ayn zamanda tek bana bir hareket kmesi de olduu fark
edilmitir.
Gvde pozisyonlarnn sre deerleri de birbirinden farkllk gstermektedir. GP-0n
birbirinden farkl 8 kullanm sresine sahip olduu, GP-1in birbirinden farkl 4 kullanm sresine
sahip olduu, GP-2nin birbirinden farkl 3 kullanm sresine sahip olduu ve GP-3n ise
birbirinden farkl 2 kullanm sresine sahip olduu grlmektedir (bkz: Tablo-10).

Tablo 10 GP Sre Deerleri
Gvde pozisyonlarn uyguland hareket kmelerine bakldnda; GP-0n GHK-0, GHK-1
ve GHK-3n bnyesinde; GP-1in GHK-1, GHK-2 ve GHK-3n bnyesinde; GP-2nin GHK-2
ve GHK-4n bnyesinde ve GP-3n GHK-4n bnyesinde uyguland anlalmtr (bkz: Tablo-
3, ekil-15).

st Ekstremite Pozisyonlarnn (P) Tespiti ve Analizleri
tme Blbl Zeybek Dansnn icrasnda kullanlan 11 adet st ekstremite pozisyonu (P) tespit
edilmitir ve bu pozisyonlar karlalma sralarna gre numaralandrlmtr (bkz: ekil-13).
st ekstremite pozisyonlarnn oluumunda, omuzda (yalnzca sa omuzda, yalnzca sol
omuzda ya da her iki ynde birden) farkl alarda internal rotasyon uygulamasnn tm pozisyonlar
iin ortak olduu grlmtr (bkz: ekil-13)
19

19
Anatomik hareketlerin iaretlemeleri iin ayrca bkz: demi, 2012-1
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

544

ekil 13 tme Blbl Zeybek Dansnn st Ekstremite Pozisyonlar ve Analizleri
st ekstremite hareket kmeleri ile st ekstremite pozisyonlar arasnda balant
kurulduunda, st ekstremite hareket kmelerinin hepsinde ortak kullanlan herhangi bir st
ekstremite pozisyonu olmad grlmtr (bkz: Tablo-5). Analiz sonucunda P-3, P-4 ve P-
6nn bir pozisyon olmalarnn yannda ayn zamanda tek bana bir hareket kmesi de olduu fark
edilmitir.

Tablo 11: P Sre Deerleri
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

545

st ekstremite pozisyonlarnn sre deerleri birbirinden farkllk gstermektedir. P-0 ve
P-6nn birbirinden farkl 3er kullanm sresine sahip olduu, P-1, P-3 ve P-4n birbirinden
farkl 2er kullanm sresine sahip olduu ve dier tm st ekstremite pozisyonlarnn ise 1
kullanm sresine sahip olduu grlmektedir (bkz: Tablo-11).
st ekstremite pozisyonlarn uyguland hareket kmeleri incelendiinde; P-0n HK-0,
HK-3, HK-5, HK-7, HK-8 ve HK-9un bnyesinde; P-1in HK-0, HK-1 ve HK-3
ve HK-5in bnyesinde; P-2nin yalnzca HK-1in bnyesinde, P-3n yalnzca HK-3n
bnyesinde; P-4n HK-3, HK-4 ve HK-5in (simetrik) bnyesinde; P-5in yalnzca HK-
5in bnyesinde; P-6nn HK-5, HK-6, HK-7, HK-9, HK-10 ve HK-11in bnyesinde;
P-7nin yalnzca HK-7nin bnyesinde; P-8in yalnzca HK-8in bnyesinde; P-9un yalnzca
HK-10un bnyesinde; P-10un yalnzca HK-11in bnyesinde uyguland anlalmtr (bkz:
Tablo-5, ekil-15).
Alt Ekstremite Pozisyonlarnn (AP) Tespiti ve Analizleri
tme Blbl Zeybek Dansnn icrasnda kullanlan 22 adet alt ekstremite pozisyonu (AP) tespit
edilmitir ve bu pozisyonlar karlalma sralarna gre numaralandrlmtr (bkz: ekil-14).
Alt ekstremite pozisyonlarnn oluumunda, ortak olarak uygulanan herhangi bir anatomik
harekete rastlanmamtr (bkz: ekil-13).
Alt ekstremite hareket kmeleri ile alt ekstremite pozisyonlar arasnda kurulan balantdan;
alt ekstremite hareket kmelerinin hepsinde ortak biimde kullanlan herhangi bir alt ekstremite
pozisyonu olmad grlmtr. Yaplan analiz neticesinde ise; tek bana uygulandnda bir
hareket kmesi deeri kazanan herhangi bir pozisyona da rastlanmamtr (bkz: Tablo-5). Alt
ekstremite pozisyonlarnn sre deerleri birbirinden farkllk gstermektedir. AP-5in birbirinden
farkl 5 kullanm sresine sahip olduu, AP-0in birbirinden farkl 3 kullanm sresine sahip olduu,
AP-1, AP-2, AP-3, AP-4, AP-7, AP-9, AP-11, AP-13 ve AP-18in birbirinden farkl 2er kullanm
sresine sahip olduklar ve dier tm alt ekstremite pozisyonlarnn ise 1 kullanm sresine sahip
olduklar grlmektedir (bkz: Tablo-11).
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

546

Tablo 12 AP Sre Deerleri
st ekstremite pozisyonlarn uyguland hareket kmeleri incelendiinde; AP-0n AHK-0 ve
AHK-1in bnyesinde; AP-1in AHK-1, AHK-2, AHK-3, AHK-5 (simetrik), AHK-6 (simetrik),
AHK-7, AHK-8 (simetrik), AHK-9, AHK-10 (simetrik), AHK-12 (simetrik), AHK-15 (simetrik),
AHK-16 (simetrik) ve AHK-18in bnyesinde; AP-2nin AHK-2, AHK-6, AHK-7 (simetrik), AHK-
9, AHK-11 ve AHK-16nn bnyesinde; AP-3n yalnzca AHK-3 (ayn zamanda simetrik)
bnyesinde; AP-4n AHK-3 ve AHK-4n bnyesinde; AP-5in AHK-4, AHK-5, AHK-11 ve
AHK-17nin (simetrik); AP-6nn yalnzca AHK-5in bnyesinde; AP-7 ve AP-8in yalnzca AHK-
6nn bnyesinde; AP-9un AHK-6, AHK-10, AHK-15 (simetrik) ve AHK-18in (simetrik)
bnyesinde; AP-10un yalnzca AHK-7nin bnyesinde; AP-11in AHK-8 ve AHK-9un bnyesinde;
AP-12nin yalnzca AHK-10un bnyesinde; AP-13n AHK-12 (ayn zamanda simetrik), AHK-13
(ayn zamanda simetrik) ve AHK-14n bnyesinde; AP-14n yalnzca AHK-12nin bnyesinde;
AP-15in AHK-13n bnyesinde; AP-16 ve AP-17nin yalnzca AHK-14n bnyesinde; AP-18in
AHK-15, AHK-17 (simetrik) ve AHK-18in bnyesinde; AP-19, AP-20 ve AP-21in yalnzca AHK-
16nn bnyesinde uyguland anlalmtr (bkz: Tablo-7, ekil-15).
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

547

ekil 14 tme Blbl Zeybek Dansnn Alt Ekstremite Pozisyonlar ve Analizleri

MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

548

e
k
i
l

1
5

t
m
e

B
l
b
l

Z
e
y
b
e
k

D
a
n
s
n

T
m

E
k
s
t
r
e
m
i
t
e
l
e
r
i
n
i
n

P
o
z
i
s
y
o
n

D
i
z
i
l
i
m
i

)

MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

549

Sonu
tme Blbl Zeybek Dansnn yapsal ve anatomik analizinde, dans oluturan unsurlar, unsurlarn
sre deerleri, unsurlarn birbirleri ile olan ilikileri belirlenmi ve alma boyunca da aktarlmaya
allmtr. Eserin unsurlarna ayrtrlmas neticesinde temel olarak kabul edilebilinecek pozisyon
ve hareket kmeleri tespit edilmitir. Sz konusu temel olann belirlenmesinde ise farkl kstaslara
ihtiya duyulmutur. Mmkn olduunca tartmaya sebep olmayacak kstaslar seilmeye gayret
edilmise de, bu kstaslarn farkl fikirler erevesinde gelitirilmesi mmkndr. Sz konusu kstaslar
her balk iin ayr ayr aklanmtr.

Temel Hareket Kmelerinin Tespiti
Temel hareket kmelerinin tespiti iin aada maddeler hlinde verilen unsurlarn tamam aamal
olarak gz nnde bulundurulmutur.
a) Dansn toplam sresi
20
,
b) Hareket kmelerinin kullanm oranlar (bkz: ekil-16, ekil-17, ekil-18),
c) Hareket kmelerinin hareket cmlelerindeki kullanmlar [en az 3/4 (%75) orannda].

Gvde, st ekstremite ve alt ekstremitede uygulanan tm hareket kmelerinin toplam uygulama
sreleri, dansn toplam sresi (63/4=126/8) ile oranlanm ve uygulanma oranlar belirlenmitir.
Elde edilen oranlar arasndan en yksek deerlere sahip olanlar; hareket cmlelerindeki kullanmlar
da gz nne alnarak temel hareket kmesi olarak kabul edilmitir.
Gvdede uyguland tespit edilen 5 farkl hareket kmesi iinden en yksek kullanm
oranna sahip olan GHK-0 (% 62,70), GHK-3 (% 13,49), GHK-1 (% 11,90) ve GHK-2
21
(% 4,76)
gvde temel hareket kmesi olarak kabul edilmitir (bkz: ekil-16). GHK-0n dier hareket
kmeleri ile arasndaki kullanm oran fark gze arpmaktadr. Ancak dk oranlara sahip de
olsalar GHK-1, GHK-2 ve GHK-3n hareket cmleleri bnyesinde kullanmlar gz nne alnrsa,

20
Dansn toplam sresi, her hareket cmlesinin bir kez tekrar edildii dnlerek hesaplanmtr. (9/4 X 7) =
63/4=126/8.
21
GHK-4 (%7,41)n kullanm orannn GHK-2ninkinden daha yksek olmasna ramen "temel hareket kmesi olarak
nitelenmemsinin" sebebi GHK-4n yalnzca HC-4te uygulanyor olmasdr. Tek bana uygulama sresinin oranna
baklarak temel hareket kmesi olarak kabul edilmesi %50nin altnda ise uygun olmayacaktr.
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

550

onlarn da temel hareket kmesi olarak deerlendirilmesi gerektii fark edilecektir. nk dansn
hareket cmlesi saysnn nde kullanlyor olmalar temel hareket kmesi olarak
nitelendirilmelerine yetmektedir.

ekil 16 GHK Kullanm Oranlar

st ekstremitede uyguland tespit edilen 12 farkl hareket kmesi iinden HK-5 (%
23,81), HK-0 (% 21,63), HK-6 (% 20,63), HK-3 (% 7,94), HK-4 (% 7,94), HK-7 (% 7,94)
st ekstremite temel hareket kmeleri olarak kabul edilmitir (bkz: ekil- 17). HK-5, HK-0 ve
HK-6nn kullanm oranlar dier hareket kmelerine oranla olduka (yaklak 3 kat) fazladr.
HK-3, HK-4 ve HK-7 ise en az be farkl hareket cmlesinde uygulandklar iin st ekstremite
temel hareket kmesi olarak kabul edilmilerdir. En temel st ekstremite hareket kmesi olan HK-
5e tme Blbl Sral E Sirkumdiksiyonu ad verilmitir.
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

551

ekil 17 HK Kullanm Oranlar

Alt ekstremitede uyguland tespit edilen 19 farkl hareket kmesi iinden AHK-2 (% 17,46),
AHK-0 (% 11,11), AHK-1 (% 3,97) ve AHK-5 (% 3,97) alt ekstremite temel hareket kmeleri
olarak kabul edilmitir (bkz: ekil- 18). Temel hareket kmesi olarak kabul edilen AHK-2, AHK-0,
AHK-1 ve AHK-5ten daha yksek bir kullanm oranna sahip olan alt ekstremite hareket kmeleri
bulunmasna ramen, bu hareket kmelerinin hareket cmlelerindeki kullanmlar orann
salamamaktadr (bkz: ekil-9).
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

552

ekil 18: AHK Kullanm Oranlar

Temel Pozisyonlarn Tespiti
Gvde, st ekstremite ve alt ekstremitede uygulanan tm temel pozisyonlarn tespiti iin aada
maddeler hlinde verilen unsurlarn tamam aamal olarak gz nnde bulundurulmutur.
a) Dansn toplam sresi
22

b) Pozisyonlarn kullanm oranlar
23
(bkz: ekil-19, ekil-20, ekil-21),
c) Temel hareket kmelerindeki kullanmlar
24

Gvdede uygulanan 4 pozisyonun 5 farkl gvde hareket kmesini oluturduklar saptanmtr.
Gvdede uyguland tespit edilen 4 farkl pozisyon iinden en yksek kullanm oranna sahip olan
ve en az 1 temel hareket kmesinde uygulanan; GP-0 (%75,93), GP-1 (10,65) ve GP-2 (%5,09)
gvde temel pozisyonu olarak kabul edilmitir (bkz: ekil- 19). GP-0 tek bana hareket kmesi
deerine sahip olan tek gvde pozisyonudur. (bkz: Tablo-1).

22
Bkz: 19 ve 22 numaral dipnot.
23
Pozisyonlarn simetrik kullanmlar da hesaplamaya dhil edilmitir.
24
Pozisyonlarn temel pozisyon olarak kabul edilebilmesi iin, muhakkak ki en az bir "temel hareket kmesinde"
kullanlyor olmas art aranmtr.
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

553

Gvdede uygulanan 4 pozisyondan 3 tanesi temel pozisyon olarak deerlendirilmi olmasna
ramen, GP-3 (%8,33) temel pozisyon olarak deerlendirilmemitir. Bunun sebebi ise, gvde temel
hareket kmelerinden hi birinde uygulanmyor olmasdr. (bkz: ekil-19, Tablo-3).

ekil 19 GP Kullanm Oranlar

st ekstremitede uyguland tespit edilen 11 farkl pozisyon bulunmaktadr. Bu 11
pozisyonun birleimleri sonucunda 12 farkl st ekstremite hareket kmesi oluturulmaktadr.
Bu pozisyonlar iinden en yksek kullanm oranna sahip olan P-6 (% 27,78), P-0 (% 23,02), P-
4 (%15,87), P-1 (%12,70) ve P-5 (%7,94) st ekstremite temel pozisyonu olarak kabul edilmitir.
P-7 (%1,98) kullanm deerinin ok dk olmas sebebiyle, dier pozisyonlar ise uygulandklar
herhangi bir temel hareket kmesi bulunmadndan st ekstremite temel pozisyonu olarak
deerlendirilmemilerdir (bkz: ekil-20, Tablo-5).
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

554

ekil 20 P Kullanm Oranlar

Alt ekstremitede uygulanan 22 farkl pozisyon bulunmaktadr. Bu 22 pozisyonun birleimleri
sonucunda 19 farkl alt ekstremite hareket kmesi oluturulmaktadr.
Bu pozisyonlar iinden en yksek kullanm oranna sahip olan AP-1 (%25,40), AP-2
(%15,02), AP-0 (%12,70) ve AP-5 (%11,90) alt ekstremite temel pozisyonu olarak kabul edilmitir.
(bkz: ekil-21, Tablo-7).
Dier alt ekstremite pozisyonlarnn, kullanm oranlar (bkz: ekil-21) ve alt ekstremite
hareket kmelerindeki kullanmlar (en az 1 kullanm) (bkz: Tablo-7) dikkate alndnda, alt
ekstremite temel pozisyonu olarak kabul edilmeleri uygun grlmemitir.
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

555

ekil 21 AP Kullanm Oranlar

Referanslar
Keskin, Enver. 1975. Enver Keskinle Halk Oyunlar renimi. Ankara: Kadolu Matbaas
lgen, Kasm. 1944. Dou Anadolu Oyunlar ve Havalar, Kitap-1 Erzurum Oyunlar, stanbul: Kars
Halkevi Yaynlar
Kahveci, Leyla, Eref Aykan, Ltf Glen. 1968, Mzikli ve Aklamal Halk Danslar 1, Ankara:
Atam Matbaas
Gazimihal, Mahmut Ragp; 1957, Halk Oyunlarmzn Ana Figrleri, Trk Folklor Aratrmalar,
stanbul: Trk Folklor Dernei Yayn. (97)
Aksoy, Mukadder. 1999. Halk Danslarmz ve Sahne Dzenlemesi, Aydn: Yaynlanmam kitap
Cnger, Mmtaz. 1967. Milli Oyun almalar. stanbul: Milli Eitim Basmevi
Kayan, Nebi. 2012. Kiisel Grme. stanbul. zmir-WEB
MZK VE KLTREL DOKU
Sonay demi

556

tken, Nihal 2002. Trk Halk Oyunlarnda Kullanlan Temel Hareketlerin Tespiti ve Anatomik
Analizi stanbul Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Sanatta Yeterlik Tezi, stanbul,
Trkiye
tken, Nihal; 2003, Zeybek Tr Oyunlarn Yapsal zellikleri, Motif Halk Oyunlar Eitim Dernei
Dergisi, (35-36): 18-21/14-17
tken, Nihal. 2011. Trk Halk Oyunlarnda Hareket Analizi, stanbul: Yaln Yaynclk
Bayatl, Osman. 1942. Bergamada Milli Oyunlar. zmir: Cumhuriyet Matbaas.
Bayatl, Osman. 1943. Zeybek Oyunlar ve Havalar. zmir: Nefaset Matbaas
Yapm, Servet. Tarihsiz. Belgelerle Zeybek reniyorum zmir-2, Denizli: Servet Kasetilik
demi, Sonay. 2007. Aydn li Germencik lesi Zeybek Oyun Mziklerinin ncelenmesi stanbul
Teknik niversitesi Trk Mzii Devlet Konservatuar Bitirme almas, stanbul, Trkiye
demi, Sonay. 2012a. Halk Oyunlar Notasyon Sistemi Denemesi-Hareket Portesi, stanbul
Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, stanbul, Trkiye
demi, Sonay. 2012b. Aydn Harmandal Zeybei'nin Yapsal ve Anatomik Analizi", Trk
Tarihinde Efe ve Zeybek Kltr Sempozyumu, demi, zmir, 06-07 Eyll 2012, Zeybek Atei, Trk
Tarihinde Efe ve Zeybek Kltr Sempozyumu Bildirileri, (Yay. Haz. Prof. Dr. Metin Ekici, Yrd. Do. Dr.
Gnver Gne),2013, ISSN: 978-975-98971-8-5, Yerel Ofset, zmir
Yazcolu, Vehbi. 1983. Bergama Zeybek Oyunlar retimi, Trk Halk Mzii ve Oyunlar. 1(8)
Mansur Kaynak Yaynlar
Diskografi
Kayan; Nebi, 2009, tme Blbl Zeybek Dans cras, Video Grnt, Mert Talu Kiisel Arivi;
2009, T TMDK Prof. Dr. Ercment Berker Dokmantasyon Merkezi ve Ktphanesi, stanbul
2012
Kayan; Nebi; 2009, tme Blbl Zeybek Dans Hakknda Yaplan Sylei, Video Grnt, Mert
Talu Kiisel Arivi-2009, T TMDK Prof. Dr. Ercment Berker Dokmantasyon Merkezi ve
Ktphanesi, stanbul

MZK VE KLTREL DOKU
Sleyman Tarman

557

TRK MZK DEVRM
1924DEN 2012YE GENEL BR DEERLENDRME

Sleyman Tarman
1

str@muzikegitimcileri.net

Abstract
Turkish Music Revolution: An Overall Evaluation from 1924 to 2012
In this paper there will be an evaluation of 88 years of Turkish Music Revolution from 1924 to 2012, which
starting from Music Teachers College in the frame of Atatrks revolutions. In this context there will be belowing
titles:
An overview of professional music education schools
An overview of Turkish State Music Ensembles
An overview of Turkish Composers and Performers
Results and Recommendations

1
Prof. Dr.;OM Samsun Devlet Konservatuvar
MZK VE KLTREL DOKU
Sleyman Tarman

558

lkemizdeki Mzik Eitimi Kurumlarnn Genel Durumu
Konservatuvarlar
Bugn halen srp gitmekte olan ve zellikle de mesleki mzik eitimi kurumlarmz etkileyen
konularn banda Trk Mzii, Bat Mzii kavgas gelmektedir. Cumhuriyetin ilk yllarnda
kurulan Musiki Muallim Mektebinde sadece Bat Mzii teknikleriyle mzik retimine ve Bat
Mzii alglarna yer verilmitir. Musiki Muallimin devam olan Devlet Konservatuvar da ayn
anlayla kurulmutur. Baka bir deyile geleneksel mziklerimiz ve alglar bu kurumlarda
kendine yer edinememitir.
Buna bir tepki ya da kar duru olarak, lkemizde Devlet Trk Mzii Konservatuvarlar
kurulmutur. Baz niversitelerimizin aslnda ad aka sylenmeyen Devlet Bat Mzii
Konservatuvarlar, baz niversitelerimizin de ad aka sylenen Devlet Trk Mzii
Konservatuvarlar vardr ve bunlarn toplam says 2012 yl sonlarnda 37i bulmaktadr.
Devlet Bat Mzii Konservatuvarlarmzdan ok az dndaki dierleri, ne yazk ki
ilevsel olmaktan uzaktr. Artk neredeyse her niversite bir konservatuvar kurmakta, buna karn
birou eitli nedenlerle ders verecek retim eleman bulamamaktadr. Her ne kadar algsnda
ok iyi icrac genler yetimekte ise de, bu genler niversitede retim eleman olabilmek iin
gerekli n koul olan ALES ve DS snavlarnda baarl olamamaktadrlar. nk bu n
koullar, aralarnda hibir mzikinin/sanatnn olmad karar vericiler tarafndan
hazrlanmaktadr.
Devlet Trk Mzii Konservatuvarlarmzn hali ise daha da ktdr. Halen birok
geleneksel algnn retimine ilikin sistemli metotlar yazlamam, alglarn teknik zellikleriyle
ilgili (tel boyu, sap uzunluu vb.) standartlar belirlenememi, Trk Mziinin kuramsal temellerine
ilikin kavramlar zerinde herkese anlalabilecek terimler gelitirilememitir.
Kasm 2010 tarihinde Ankarada yaplan konservatuvar mdrleri toplantsnda be
niversitemizin Devlet Trk Mzii Konservatuvar, kendi rencileri ile birer konser
gerekletirmitir. Bunlardan izleme ansna eritiim iki tanesinin konseri ne yazk ki halen yz
aartacak nitelikte deildir.
Konser srasnda grdm manzara udur: Bir niversitemizin rencileri batan sona
zikir eliinde ilahiler seslendirmi, dier bir niversitemiz ise sahneye szde kendi rencisi
olarak alvarl ve pala bykl davul-zurnaclar karmtr. Grlecei zere nitelik sorunu halen
MZK VE KLTREL DOKU
Sleyman Tarman

559

alamamtr. crac yetitiren konservatuvar cephesi bu durumdayken, retmen yetitiren ve
gnmzde eitim fakltelerine bal olan Mzik Eitimi Anabilim Dallarnda ise durum daha
iyidir.

Mzik retmenlii Anabilim Dallar
1924de kurulan Musiki Muallim Mektebinin devam olan Gazi Eitim Enstits Mzik
retmenlii Programnda ilk kez ilk 1979 ylnda balama retimine balanr. Bugn, Gazi
Eitim Fakltesi Mzik Eitimi Anabilim Dalnda profesr olan Mehmet Akbulut, renciliinde
okula ilk kez balamayla gelmeye baladnda zellikle son snf rencileri buna ok tepki
gsterirler. Sonradan ayn kurumda retmenlie balayan Akbulutun nerisiyle ve blm
retmenler kurulunun tartmal geen oturumuyla, kuruluundan tam 55 yl sonra Okul
alglar Dersi ad altnda toplu olarak balama retimine balanr. Daha sonra balama, ayn
kurumda o tarihlerde henz asistan olan Prof. Erturul Bayraktarn, Ak Veyselin Uzun
nce Bir Yoldaym trksn orkestra ve balama grubu iin dzenlenmesiyle ilk kez okul
orkestrasnda yer alr ve bunu dier trkler izler. Okulun sonraki orkestra retmenlerinden
Yakup Kvrak ise btn tepkilere karn bata balama olmak zere kanun, ud, ney ve zurna gibi
alglara orkestra derslerinde ve konserlerinde solist alg olarak yer verir.
Ayrca gnmzde mzik retmenlii programlarnda, balamann yan sra ud, kanun
gibi alglarn retimi de yaplmakta, toplu dersler arasnda ise Geleneksel Trk Halk Mzii ve
Geleneksel Trk Sanat Mzii dersleri yer almaktadr. lkemizde 2012 yl sonlarnda eitim
fakltelerine bal 23 mzik retmenlii anabilim dal vardr.

Gzel Sanatlar Faklteleri (GSF) Mzik Blmleri
lkemizde 2012-2013 retim yl banda programlarna renci alan 15 GSF-Mzik Blm
bulunmaktadr. Konservatuvar ya da eitim fakltesi mzik retmenlii bulunan niversitelerin,
bunlara ek olarak bir de GSF Mzik Blm de ayor olmas gerekten dnlmesi gereken bir
konudur. Ayrca bu kurumlarda verilen mesleki mzik eitiminin nitelii ve boyutu da tartmal
bir konudur.

Halen Bakent niversitesi Devlet Konservatuvar Mdr

MZK VE KLTREL DOKU
Sleyman Tarman

560

Anadolu Gzel Sanatlar ve Spor Liseleri (AGSL)
Mesleki mzik eitimi kurumlarmzdan biri de ilk kez 1990 ylnda eitim retime
balayan Anadolu Gzel Sanatlar Liseleridir. Ancak bundan bir sre nce lkemizde bulunan az
saydaki spor liseleri kapatlarak gzel sanatlar lisesine dhil edilmi ve okulun yeni ad Anadolu
Gzel Sanatlar ve Spor Lisesi olmutur. 2012-2013 retim yl banda ise lkemizde 90 AGSL
bulunmakta, bu okullarmzdaki 950 derslikte, 2075 retmen ve 18935 renciyle eitim-retim
yaplmaktadr (MEB 2012).
lk kuruluunda Mzik ve Resim olmak zere iki blm bulunan bu okullarmzn mzik
programlar da kuruluundan tam 15 yl sonra, 2005 ylnda ne yazktr ki Trk Mzii Bat
Mzii kavgasnn iine ekilmitir. Mzik blm dersleri altnda yer alan alg, koro ve orkestra
dersleri, dnemin Milli Eitim Bakan Hseyin elikin bir talimatyla Trk Mzii alglar - Bat
Mzii alglar, Trk Mzii Koro Eitimi Bat Mzii Koro Eitimi, Trk Mzii alg
Topluluklar Bat Mzii alg Topluluklar eklinde ikiye blnmtr. Bunun gerekesi ise
olduka ilgintir. Gzel Sanatlar Liselerinden birinin konserini izleyen Bakan, programda hi Trk
eseri yer almadn grnce sinirlenir ve bir talimatla sorunu zer. Bylece benim, o yllarda
Hacettepe niversitesinde program gelitirme zerine daha ikinci yksek lisansm yaparken
hazrladm ve 1998 ylnda Talim Terbiye Kurulundan aralarnda hi mziki olmad iin
bin bir glkle geirdiim Gzel Sanatlar Lisesi Ders Programlar geerliini yitirir. Bugn
aradan 6 yl gemi olmasna karn, olmayan Trk Mzii algs retmenleri, halen bu
derslerin programlarn hazrlamakla uramaktadrlar. zetle yaplmas gereken ey kavgay ve
kamplamalar brakarak mzie Trk Mzii Bat Mzii penceresinden deil mzik olarak
bakabilmektir.

Genel Mzik Eitimi
lkretim okullarmzda Genel Mzik Eitimi kapsamnda verilmekte olan mzik eitimi ise
daha da iler acsdr. Salkl ve dengeli bir insanca yaam iin ayrm gzetmeksizin herkese
ynelik, asgari-ortak genel mzik kltrn kazandrmay amalayan (Uan 2005:31) ve haftada
bir saat yaplan mzik derslerini, Milli Eitim Bakanl her frsatta programdan kaldrmaya
MZK VE KLTREL DOKU
Sleyman Tarman

561

almaktadr. Oysaki bilimsel aratrmalar, kk yalarda balayan dzenli bir mzik eitiminin,
genel akademik baary pozitif olarak etkilediini gstermektedir (Tarman 2006:19).
Tarihte birok filozof, mzii eitimin nemli bir paras olarak kabul etmitir. Platon
(M.427-347) mzii Ritim ve Armoni, insan ruhunun derinlerinde, ruh ve beden arasnda
duran, vcudun zarafetini ve insan zeksn ne karan, doru yolda olunduunun tek ve en
gl gstergesidir eklinde aklamtr. Konfys (M.552-479) mziin kiisel ve toplumsal
gcne iaret etmi, stn insan, mzii, kltrn mkemmellemesi yolunda kullanan insandr.
Mzik yaygnlatnda, insanlar arzularna ve ideallerine ulatnda, byk uluslarn ortaya
ktklarn grebiliriz demitir. Aristo (M.384-322) ise iyi bir karaktere ulamada erken ve
youn bir mzik eitiminin nemini vurgulamtr. Ortaa boyunca mzik; geometri, astronomi
ve aritmetikle birlikte, eitimin drt temel boyutundan biri saylmtr (Tarman 2006: 9).
te yukardaki nedenlerle, toplum ve insan yaamnda bu derece nemli yer tutan ve
bakaca hibir sanat formuna benzemeyen mzik konusunda karar vericilerin eitimi byk nem
tamaktadr. Eer bu karar vericilerin gelecekte bir gn, mziin bir elence arac olmasndan te,
bir ulusun kltrnn dnyaya alan penceresi olduunu kavramalarn salayabilir ve mzikten
bu ekilde de zevk alabileceklerini retebilirsek, kendimizi mzik devriminde baarya bir adm
daha yaklam sayabiliriz. Bunun nemini derslerimde ou zaman yle vurgulammdr: Eer
karar vericiler, ocukken mzik derslerinden ac ekmek yerine zevk alm olsalard bugn byle
olmazd. Bu konudaki grev, gerekten ayaklar yere basan bir ilkretim mzik program ile
Milli Eitim Bakanlna dmektedir. lkretim mzik program nota retimi ve blok flt
alma gibi sevimsiz konulardan kurtarlp sadece mzik kltr ve beeni eitimi kazandracak
ekilde dzenlenmeli, mzik dersleri okul ncesinden balamak zere sadece mzik retmenleri
tarafndan yrtlmelidir. Halen yrrlkte olan 2007 tarihli lkretim Mzik Dersi retim
Programnn 1. ve 5. snflar arasn kapsayan ksm kulaktan retim, Orff, Kodaly ve Dalcroze
gibi retim yntemlerini kapsamaktadr. Bu yaklam hem bilimsel hem de gnceldir. Ancak 6.
ve 8. snflarn programlar incelendiinde yine nota retimi, aksak ller vb. teknik konularn
yer ald grlmektedir. te bu yaklam yukarda daha nce de belirtildii zere rencilerin
mzik derslerinden zevk almak yerine, ac ekmelerine neden olmaktadr.

lkemizdeki Devlet Mzik Topluluklar
MZK VE KLTREL DOKU
Sleyman Tarman

562

2012 yl sonlarnda Trkiye Cumhuriyeti Kltr Bakanl Gzel Sanatlar Genel Mdrlne
bal olarak almalarn srdren Senfoni Orkestralar, Operalar, Trk Halk Mzii Korolar,
Klasik Trk Mzii Korolar ile dier mzik topluluklar dkm aada verilmitir.

Senfoni Orkestralar (6)
Cumhurbakanl Senfoni Orkestras (Ankara)
stanbul Devlet Senfoni Orkestras
zmir Devlet Senfoni Orkestras
Antalya Devlet Senfoni Orkestras
Bursa Blge Devlet Senfoni Orkestras
ukurova Devlet Senfoni Orkestras (Mersin)

Operalar (6)
Ankara Devlet Opera ve Balesi
stanbul Devlet Opera ve Balesi
zmir Devlet Opera ve Balesi
Mersin Devlet Opera ve Balesi
Antalya Devlet Opera ve Balesi
Samsun Devlet Opera ve Balesi

Trk Halk Mzii Korolar (4)
Ankara Devlet Trk Halk Mzii Korosu
stanbul Devlet Trk Halk Mzii Korosu
Sivas Devlet Trk Halk Mzii Korosu
anlurfa Devlet Trk Halk Mzii Korosu
MZK VE KLTREL DOKU
Sleyman Tarman

563

Klasik Trk Mzii Korolar (8)
stanbul Devlet Klasik Trk Mzii Korosu
zmir Devlet Klasik Trk Mzii Korosu
Ankara Devlet Klasik Trk Mzii Korosu
Bursa Devlet Klasik Trk Mzii Korosu
Diyarbakr Devlet Klasik Trk Mzii Korosu
Elaz Devlet Klasik Trk Mzii Korosu
Samsun Devlet Klasik Trk Mzii Korosu
Mersin Devlet Klasik Trk Mzii Korosu

Dier Topluluklar (9)
Devlet Halk Danslar Topluluu
Ankara Trk Dnyas Mzik Topluluu
stanbul Tarihi Trk Mzii Topluluu
stanbul Devlet Modern Folk Mzik Topluluu
stanbul Devlet Trk Mzii Topluluu
stanbul Devlet Trk Mzii Aratrma ve Uygulama Topluluu
Edirne Devlet Trk Mzii Topluluu
Konya Trk Tasavvuf Mzii Topluluu
zmir Devlet Trk Dnyas Dans ve Mzik Topluluu

Yresel Mzik ve Oyun Topluluklar (4)
Edirne Roman Mzik Topluluu
Nevehir Hacbekta Semah Topluluu
MZK VE KLTREL DOKU
Sleyman Tarman

564

Krehir Ustalar Mzik ve Oyun Topluluu
Keskin Ustalar Mzik ve Oyun Topluluu

Cumhuriyetin ilk yllarnda Atatrkn ve devletin himayesinde sadece iki kurum vard.
Bunlar 1924de stanbuldan Ankaraya tanan Riyaset-i Cumhur Senfoni Orkestras ve Riyaset-i
Cumhur Fasl Heyetidir. Bugn ise resmi devlet kurumu olarak 37 tane mzik topluluu vardr.
Bu topluluklardan senfoni orkestralar ile operalarn ayn illerde yer aldn sylemek
mmkndr. Ayrca bunlar blgesel olarak daha ok orta, bat, kuzey ve gney blgelerimizdedir.
Corafik dalm bakmndan dou ve gney dou blgelerimizde senfoni orkestras ve operalarn
bulunmad grlebilir. Bu nedenle Kayseri, Malatya, Gaziantep, Diyarbakr ve Erzurum gibi
byk illerimizde de senfoni orkestralar ile operalar almaldr. Bunlara ek olarak Kltr
Bakanlna bal Trk Halk Mzii ve Trk Sanat Mzii Korolarnn da sadece dou ilimizde
bulunduu grlmektedir. Bu korolarmzn saylar da artrlmal, corafi olarak homojenlik
salanmal ve btn blgelerdeki vatandalarmz, her trde nitelikli mzik dinleme olanaklarna
kavuturulmaldr. Btn bunlar, biraz ileride sz edilecek olan Ulusal Mzik Politikas
oluturulmasn zorunlu klmaktadr.
Bugn lkemizde Kltr Bakanlna bal mzik topluluklarnn yan sra, yukarda sz
edilmeyen birok baka mzik topluluklar da vardr. Bunlarn balcalar arasnda TRT oksesli
Korosu, Bilkent Senfoni Orkestras, Eskiehir Belediyesi Senfoni Orkestras, Borusan stanbul
Filarmoni Orkestras, Tekfen Filarmoni Orkestras ve Orkestra Akademik Bakent saylabilir.
Burada yeri gelmiken sivil toplum rgtlerimizin oluturmu olduu ve tamamen
gnlllk sistemine dayanan baz topluluklara da ksaca deinmek yerinde olur. Bunlar arasnda
ise Mzik Eitimcileri Dernei (MZED) retmenler Orkestras, retmenler Korosu,
ankaya Belediyesi 1000 ocuk Korosu, Devlet Tiyatrosu Opera ve Balesi alanlar Yardm
Vakf (TOBAV) Cumhuriyetin Temeli Kltrdr Korolar ile Trkiye Polifonik Korolar
Derneinin (TPKD) korolar saylabilir. rnein TPKD tarafndan dzenlenen ve 2012 ylnda
17.si yaplan Trkiye Korolar enliine btn yurttan eitli mzik trlerindeki korolar
katlmakta ve her yl 5000in zerinde ocuk, gen ve yetikin bu festivalde ark sylemektedir.
MZK VE KLTREL DOKU
Sleyman Tarman

565

Bunlarn yan sra eitli kltr/sanat vakflarnn organizasyonuyla baz ehirlerimizde her
yl mzik festivalleri dzenlenmekte ve bu festivallerde birok dnya ve Trk sanatlar ile mzik
topluluklar sahne almaktadr.

Besteci ve craclar
Cumhuriyetin ilk yllarnda, lkemizde bulunan ve Bat Mzii teknikleriyle eser yazacak besteci
says parmakla gsterilecek kadar azd. Hatta Atatrkn en byk istei Ulusal, ince duygular,
dnceleri anlatan; yksek deyilerin, syleyilerin toplanmas, onlarn bir an nce, genel son
mzik kurallarna gre ilenmesiydi. nk o, bu ekilde Trk ulusal mziinin ykselebileceine,
evrensel mzikte yerini alabileceine inanmt. te bu inancn bir uzants olarak cumhuriyetin
daha ilk yllarnda yurt dna renim grmek zere yetenekli genler gnderildi ve bestecilik
tevik edildi. lk bestecilerimizin banda Trk Beleri olarak adlandrdmz; Ahmet Adnan
Saygun, Cemal Reit Rey, Hasan Ferit Alnar, Necil Kazm Akses ve Ulvi Cemal Erkin
gelmektedir. Bu bestecilerimizin her biri kendi anlayna uygun mzikler yazm ve bu eserler
btn dnyada seslendirilmitir. Trk Belerini; ikinci, nc ve gen kuak bestecilerimiz
izlemi ve 2011 yl balarnda lkemizin yetitirdii bestecilerin says 150nin zerine kmtr.
1920li yllarda Ankarada piyano dahi bulunmazken, bugn adn btn dnyann tand ve
lkemizi yurt dnda baaryla temsil eden piyanistlerimiz, kemanclarmz, fltlerimiz ve burada
sayamayacamz kadar ok sanatmz vardr. Btn bunlar Atatrkn balatm olduu mzik
devriminin sonulardr, baarsdr.
Ancak bu baarlara karn; Aralk 2010 tarihinde kamuoyunda mzik adna pe pee gelen
nemli tartmalar yaanmtr. Kendini szde tarihi olarak nitelendiren baz kimseler, hangi
amaca hizmet ettiklerinin farknda olmakszn, eitli medya aralarn kullanarak kamuoyuna
Atatrkn balatm olduu Trk Mzik Devriminin baarya ulamadn pompalamaya
balam ve ii cumhuriyetin ilk kuak bestecileri olarak adlandrdmz Trk Belerini
karalayacak kadar ileri gtrmlerdir. Gerekeleri ise ciddiyetten uzak ve komiktir. Onlara gre
Trk bestecilerinin eserleri slkla alnabilecek kadar gzel deildir, yeterince bilinmemektedir.
Unutulmamaldr ki Atatrk mzik devrimi yapmaya zorlayan ey mziin niteliksiz
oluu ve salt bir elence arac olarak grlmesidir. Onun iin mzik, sadece bir elence arac
deil, bir ulusun yksek kltrn yanstan nemli bir uygarlk ltdr.
MZK VE KLTREL DOKU
Sleyman Tarman

566

te yukarda sz edilen kimseler, mzii henz bir elence arac olarak grmekten teye
gidemedikleri iin bu tr sulamalarda bulunmulardr. Ancak bunlara verilecek yant hi de
gecikmemitir.
Takvimler 2011 ylnn ilk gnn gsterirken yukardaki sulamalara verilen en gzel ve
anlaml yant hem lkemizin gururu, hem de dnyann nemli ada besteci ve piyanistlerinden
birisi olan Fazl Saydan gelmi, 1 Ocak 2011 gn Trk Ulusal televizyon kanallarndan birinde
Fazl Sayn yeni besteledii stanbul Senfonisi yaynlanmtr. Sonradan canl olarak da izleme
olana bulduum ve deerli orkestra efimiz Grer Aykal ynetiminde seslendirilen bu yedi
blml eser; gerek besteleme teknii, gerek blm balklar (Nostalji, Tarikat, Sultan Ahmet
Camii, Ho Giyimli Gen Kzlar Adalar Vapurunda, Haydarpaa Garndan Anadoluya Gidenler
zerine, Alem Gecesi ve Final) ve gerekse orkestrada solist olarak yer verilen Trk alglar (ney,
kanun, bendir, kudm) bakmndan Atatrkn iaret ettii Ulusal Yksek Trk Kltrn
dnyaya yanstan, evrensel ltlerde ada bir Trk eseridir. Bestecisi Trk, alglar Trk,
alanlar ve yneten Trktr.
Doumunun 130. Ylnda Atatrk ve Mzik isimli kitabmn Radyolarda Trk Mzii Yasa
ve Kaldrlmas balkl blmnde yer alan u cmleler bugn bulunduumuz noktay ve Trk
Mzik Devriminin baarya ulap ulamad sorusunu daha iyi aklamaktadr: Atatrk,
musikimizin tarihini aratrd, doru drst cevap alamad. Nazariyatn sordu, iki cmleyi yan
yana getiremedik. Eserleri tahlil ettirmek istedi, sathndan daha derinlere inemedik En byk
mrit ilimdir diyen byk insan, bu aydn genlerimizi o tarihte karsnda bulsayd, memlekette
ne alafranga-alaturka davas ne de sanat fukaral bulunurdu (Tarman 2011:195).
te o tarihlerde says parmakla gsterilecek kadar az olan besteci ve icraclarmz ile
yukarda sz edilen aydn genlerimiz bugn i bandadr ve onun deerlerine konuarak/ykarak
deil reterek/yaparak sahip kmaktadrlar.
Ayn olayla ilgili olarak bata MZED olmak zere, TPKD ve TOBAV gibi
balca sivil toplum rgtlerimiz ile ada mzik kurum ve kurulularmz, mesleki mzik eitimi
kurumlarmz, mzik yazarlarmz, besteci ve sanatlarmz tepkilerini yazl ve grsel basnda dile
getirmilerdir. Bu tepkiler, sonradan ilgili yaync kurulularn cezalandrlmasna neden olmutur.

MZK VE KLTREL DOKU
Sleyman Tarman

567

Sonu ve neriler
Atatrkn mzik devrimi, ayn zamanda onun belirlemi olduu bir Ulusal Mzik Politikasdr.
Bugn sahip olduumuz mzik kurumlarnn ve bu kurumlardan yetien mzikilerin ou bu
politikann birer rndr. Mzik devrimi baarl olmu mudur? sorusunu evet ya da hayr
eklinde cevaplamak doru deildir. Hem baarl hem de baarsz ynleri vardr. Ancak onun
lmyle birlikte yukarda sz edilen ulusal mzik politikas zamanla yok olmu ve devlete
mzie verilen nem her geen gn daha da azalmtr. Oysa gerek birey ve gerekse toplum
yaamnda mziin byk nemi vardr. Bu nedenle btn ilgili kurum, kurulu ve kiiler n
yargsz olarak bir araya gelmeli, 21. yzyl yaadmz u gnlerde yeniden bir Ulusal Mzik
Politikas oluturulmaldr. Bu politikann bir gerei olarak;
Her niversiteye bir konservatuvar anlayndan vazgeilmeli, konservatuvar
mezunu genlerin hali hazrda kurulu, ancak ilevsiz konservatuvarlarda retim eleman
olabilmeleri iin YK tarafndan gerekli dzenlemeler yaplmaldr.
Konservatuvar ya da mzik retmenlii program bulunan niversitelerde, GSF
mzik blmleri almasna izin verilmemeli, buralarda bulunan mzik blmleri kapatlmaldr.
lkretimden yksekretime kadar, mzikle ilgili eitli konulardaki karar
vericilerin iinde ne yazk ki mzik eitimcileri bulunmamaktadr. Bu nedenle gerek YK
Yrtme Kurulunda ve gerekse Talim Terbiye Kurulunda mziki ve sanat yelere mutlaka yer
verilmelidir.
Bestecilik yeniden devlet tarafndan tevik edilmeli, orkestra, opera ve
korolarmzda Trk bestecilerinin eserlerine zellikle yer verilmelidir.
23.01.2007 tarih ve 26412 sayl Resmi Gazetede yaynlanan ve halen yrrlkte
olan Telif Haklar Ynetmeliinin 8. maddesinde mzik eserleri (besteler, dzenlenmeler vb.)
tanml deildir. Bu maddeye D bendi olarak Mzik Eserleri bal eklenmeli ve katsays
belirtilmelidir. Baka bir deyile telif haklar konusu besteciyi ve yayncy gzetecek ekilde
yeniden ele alnmaldr.
lkemizin corafik bakmdan btn blgelerini kapsayacak ve nitelikli mzik
yapacak yeni devlet mzik topluluklar kurulmaldr. Bu kapsamda Kayseri, Malatya, Gaziantep,
Diyarbakr ve Erzurum gibi byk illerimizde senfoni orkestralar ile operalar almal, sadece
dou ilimizde bulunduu grlen devlet halk ve sanat mzii korolarnn says artrlmaldr.
MZK VE KLTREL DOKU
Sleyman Tarman

568

Mesleki mzik eitimi kurumlarndan mezun olan ve i bulmakta zorlanan
genlerimiz bu yeni mzik topluluklarnda ie koulmaldr.
Radyo ve televizyon kurulular, elence amal mzik programlarnn yan sra,
kltr rn olan nitelikli mzik yaynlarna da arlk vermeli, bunlarn seiminde
mzikologlardan yararlanmaldr.
Kltr Bakanlna bal, devletin mzik politikalarn oluturacak ve bunlara yn
verecek bir Ulusal Mzik Konseyi kurulmal, devletin Ulusal Mzik Politikas, bu konsey
tarafndan oluturulmal, yrtlmeli ve izlenmelidir. Besteciler, mzik eitimcileri, mzikologlar,
yapmclar ve yaynclardan oluacak konsey, almalarn politik kayglardan uzak olarak
srdrmelidir.

Referanslar
MEB 2011 - 2012 rgn Eitim statistikleri, [Eriim: 1 Ekim 2012]
http://sgb.meb.gov.tr/www/milli-egitim-istatistikleri-orgun-egitim-2011-2012/icerik/68
Uan, Ali. 2005. Mzik Eitimi. Ankara: Evrensel Mzikevi.
Tarman, Sleyman. 2006. Mzik Eitiminin Temelleri. Ankara: Mzik Eitimi Yaynlar
Tarman, Sleyman. 2011.Doumunun 130. Ylnda Atatrk ve Mzik. Ankara: Mzik Eitimi Yay.

MZK VE KLTREL DOKU
Turgay Gndodu

569

BALAMADA YATAY OKSESLLK

Turgay Gndodu
1

turgaygundogdu88@gmail.com

Abstract
Horizontal Polophony In Baglama
Anatolia is a substantial region with a history of thousands of years and civilisations having existed on it. As a
result of archeological excavations, many musical instruments which were played by these many civilisations in their
lifetime periods have been unearthed in Anatolia, which also hosted these establishments in their cultural and
artistic life. Baglama, which has been played commonly by Turkish society and has existed from about 1600 BC
until today, is one of these instruments.
Baglama, which is used in almost all the regions of Anatolia, possesses the polyphonic structure within the
traditional performing technique. In pieces of music performed along with baglama, it is seen that, apart from the
double interval which also varies according to the chord system, quartette intervals and quintette intervals
accompany the tune and support the polyphonic structure. In this study, answers are sought to the question of
How can polyphonic structure be possible in Turkish Folk Music tunes? through embracing the quartette
harmony system developed for Turkish Folk Music by Kemal lerici. In tunes chosen among the repertoire of
Turkish Folk Music, in order to construct a polyphonic structure, two baglamas have been used and progression
characteristics of the gamut which the tune belongs are taken into consideration.
Different approaches from the mentioned insight can be developed and a method can be devised in this
field. Then again, this study is also aimed at guiding the scholars interested in this subject matter.

1
Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Enstits Mzik Bilimleri Anabilim Dal Yksek Lisans rencisi
MZK VE KLTREL DOKU
Turgay Gndodu

570

Giri
Bir toplumun/topluluun mzik kltrnn gelimiliinde okseslilik tek l olarak grlmese
de onun nemli etkenlerden biri olduu dnlebilir. Gemite olduu gibi bugn de gelimi
lkelerin uygulad mzik anlayn ve almalarn gelimekte olan lkeler, mziklerinde
uygulayarak bir takm araylar ierisine girmilerdir. Bu anlay ierisinde geleneksel mziimizde
de okseslilik almalarna deinilmitir. Gerek bat teknii ile yetien ve yazan bestecilerimiz
olsun gerekse geleneksel mziklerimizin iinden yetien bestecilerimiz olsun bu ynde almalar,
denemeler yapmlardr. Geleneksel mziklerimiz iin yaplan okseslilik almalar beraberinde
tartmalara da yol amtr. Trk Musikisinde nasl bir okseslilik olacaktr veya olmal m?
trnden sorular ve tartmalar gnmzde de geerliliini korumaktadr (Trkmen :2)
Gedikli (1988: 260) geleneksel mziklerin okseslendirilmesi hususundaki grn;
okseslilik kavramn tam anlamadan, onun dayand temel ilkeleri bilmeden baz teknikleri
renmeden, teki sanatlar arasndaki yerini ve onlarla olan ilikilerini incelemeden, oksesli
mzik yapabilmek zelliklede baka bir besteci tarafndan teksesli olarak planlanm bir mzik
parasn ya da halk ezgisini okseslendirmek mmkn mdr? eklinde belirtmitir.
Bu dnce ile beraber, nasl bir okseslilik anlay getirilmeli? Gelenee yabanclamal
m yoksa gelenek dahilinde mi olmal? gibi farkl sorulara da cevap arar bir nitelik tar.
Geleneksel; uzun bir zaman iinde toplum tarafndan oluturulan, kuaktan kuaa
aktarlarak yaatlan, toplumun yelerini salam bir bala birbirine balayan kklemi manevi
kltr eleridir. Toplumlar ayrt edici zellikler tar. Kalclk ve deiim yetenei gsterir.
Gelenek toplumun zel nitelii zgnldr (Bayraktar 1992: 95).
Gelenein ada anlamda deerlendirilmesi gemie, gelenee ve kltr mirasna sahip
karak zmlemek, bilim nda srekli gelecee aarak, gnmz gereklerine uygun yeni
sentezler yapp topluma sunmaktr. Geleneksel mziklerimizin oksesli yaplmasnn temelinde bu
yeni araylar yatar (Bayraktar 1992: 96).

oksesliliin Ksa Tarihesi
Bat mziinde oksesliliin ksa tarihesi
lk okseslilik hareketlerine talya da organum ad ile rastlyoruz (Arseven 1959: 2007).
Organum oksesliliin ilkel biimidir. Balangta paralel iki ezgiden oluuyordu. Bu niteliiyle
MZK VE KLTREL DOKU
Turgay Gndodu

571

daha ok ilkel bir kontrupuan (ezgiye kar ezgi) kimliindeydi (Say 2006: 82). okseslilik
denemeleri iersinde yaplm ilk almaya rnek olarak Hucbold gsterilebilir. 840-930 yllar
arasnda yaam olan Hucbold, polifoni (okseslilik) zerine olduka ciddi bir teori hazrlamt.
Daha sonralar ise Guido d Arezzo (995-1050) mzik hakkndaki birok teorilerinin yannda,
organumun prensiplerini tespit eden yazmalar brakmtr. Bu teorilerin temeli u idi: ilk
denemelerinde, her iki ses seste olarak balar, st parti melodik bir yry gsterirken, alt parti
ayn derecede devam eder. ki ses arasnda bir drtl aral meydana gelince inkiaf
2
eder,
sonunda eser gene seste olarak biterdi. Eserlerin sonunda henz kadans fikri yoktur. Daha
sonraki denemelerde ise dorudan doruya paralel drtller halinde almalar yapld. Paralel
drtllerden sonra paralel beli ve sekizliler kullanlmaya baland. (Arseven 1959: 2007).
Organum genelde bir Gregorius ezgisine, drtl, beli ya da oktav aralklardan yaplm ikinci bir
sesin katlmasyla gerekletirilirdi (Say 2006: 82).
Yzyllar sonra organum ad altndaki okseslilik sistemi yerini daha yeni bir bulua terk
edecektir: dechant. Bu isim altnda gelimi ve ilk nce Fransada kullanlm olan polifonik ekil
XII. yzylda ortaya atlm ve bilhassa XII. yzylda gelimitir. Bu sistemde ikinci ses daima esas
melodinin stne konuldu ve genel olarak ikinci ses irticalen
3
sylenirdi. ki parti oktav (sekizli) ve
beli aralklar ve kabil
4
olduu kadar ters yrylerle gelitirildi (Arseven 1959: 2008).
Tecrbeler, incelemeler, yeni aratrmalar arttka yeni yeni bulular ortaya atld. Alt parti
belli nota sreleri ile genilerken st parti ona zt hareketler ve nota srelerinden meydana gelmi
daha kark bir melodi ortaya karyordu. ki ses arasndaki aralk daha kk nota sreleri ile
dolduruluyordu (Arseven 1959: 2008).
Organum ve Dechant, melodik ve ritmik bamszln kazanld nisonlarn, oktavlarn
ve mkemmel belilerin konsonanslar olarak kabul grd, ller ve altllarn kullanlmaya
baland ikili, yedili, drtl ve dokuzlularn disonans olarak kabul edildii ve drt sesli
polifonik almalarn yapld dnemler izledi. 14. yzyl mziine Ars Nova (Yeni Sanat) ad
verildi. Bu yzylda taklik
5
ve kanonlarn kullanm daha yaygn hale geldi. Dind mzik daha
belirginleti. Bundan sonra zevkler gelitike, polifoni hakknda bilgiler arttka yeni yeni

2
nkiaf: Gelime, geliim.
3
rticalen: Doalama
4
Kabil: Olanakl
5
Taklit: Bir figrn (kolayca tannabilecek bir ezgisel, ritmik temann) farkl partilerde, farkl ses yksekliklerinde
tekrarl ekilde kullanlmas ilemi.
MZK VE KLTREL DOKU
Turgay Gndodu

572

imkanlar ve bulular ortaya km ve okseslilik hareketi de daima gelierek Palestrinadan bu
yana gelmi byk batl bestecilerin gelimesine zemin hazrlamtr (Arseven 1959: 2008).

Trk Mziinde oksesliliin Tarihesi ve lerici Armonisi
Trk mziini ilk kez oksesli yazan kiinin Sultan V. Murat olduu, artc bulunabilir. Sultan
V. Murat Osmanl padiahlar arasnda en ok bat tarz eser vermi olandr (Salam 2001: 24).
Armonilenen ilk halis Trk paras Weber in Oberon operasndaki bir Rumeli oyun havasdr
(Gazimihal 1928. akt. Trkmen 2007: 180). Gerek anlamda ise halk mzii, sanat mzii ve
askeri mzik alanlarnda geleneksel mzik yaantsn yzyllar boyunca srdren Trk milletinin,
oksesli mzik kltr; 1826 ylnda II. Mahmutun batya alma politikalar dorultusunda
olumaya balamtr. Bat sanat mziinin devlete benimsendii ve yaylmasna ynelik atlmlar
yapt bu dnem ayn zamanda yeni Trk mziinin temellerinin atld dnemdir (Trkmen
2007: 180).
Muzka-i Humayunun kurulmas ile balayan ve batl anlamda bir mzik kurumu olan bu
okul beraberinde bat mziinin yaylmas ve bat mziinin snrlda olsa benimsenmesinin
etkisiyle geleneksel sanat mziimizin temsilcisi olan besteciler, piyano ve bando iin marlar
yazmaya balamlardr (Trkmen 2007: 180).
lkemizde bilhassa Cumhuriyetin kuruluundan sonra okseslilik konusunda almalar
yaplmtr. Atatrkn musikimizi baka milletlere, dnyaya dinletelim uyarlar bu almalarn
daha bilinli yaplmasna neden olmu ve Avrupa konservatuarlarna bestecilik renimi iin
gnderilen sanatlarmz bu ie nclk etmilerdir.
Halil Bedi Ynetken in adlandrmasyla Trk Beleri olarak bilinen Cemal Reit Rey, Ferit
Alnar, Ulvi Cemal Erkin, Necil Kazm Akses ve Ahmet Adnan Saygun gibi bestecilerimiz birok
trky iki veya partili olarak armonize etmilerdir.
almann giri blmnde de belirttiimiz zere Trk mziinde okseslilik zerine
tartmalar ve gr ayrlklar meydana gelmitir. Bu gr ayrlklarn birka madde etrafnda
toparlayabiliriz;
a) Trk musikisi ok seslendirilmemeli. (Kaynak 1942: 11)
b) Trk musikisinde eskiye dokunulmasn, yeni Trk beste formunda eserler meydana
getirilsin. (Trkmen: 7)
MZK VE KLTREL DOKU
Turgay Gndodu

573

c) Trk musikisini Klasik armoni anlay ile okseslendirelim.(Bilgen 1986: 15)
d) Trk musikisi akor anlay ile okseslendirilemez. Yatay bir okseslilik teknii olan
kontrpuan yntemi ile okseslendirilmelidir. (Arseven 1959: 2008)
e) Bugnde birok nl bestecimizin destekledii zerinde almalar yapt Kemal lerici
Drtl Armoni sistemi ile okseslendirilmeli. (Gedikli 1988: 261)

Kemal lerici ve Drtl Armoni
Tm bu dnceler arasnda lerici armonisine ayrca deinmekte yarar vardr. Bu alanda en
somut ve ynlendirici alma hi kukusuz lericiye ait (Trkmen 2007: 191). 1910da Boluda
doan ve 1987 ylnda Ankarada len lerici, Hasan Ferit Alnar ve A.Adnan Saygun dan bat
mzii armonisi eitimi ald.1954te grg bilgi artrma bursuyla Fransaya gidip bir yl kald.
Mzik dnyasnn nde gelen kiileri ile grt ve geleneksel Trk mziinin yapsndan trettii
armoni sistemini tantp grler almaya alt. Bu sistemi anlatan kitab Bestecilik Bakmndan Trk
Mzii ve Armonisi 1970 ylnda basld 1970 ve 1981 yllarnda Milli Eitim Basmevi tarafndan
2 kez basm yaplan bu kitabn ierii ve ortaya konulan armoni dzeneinin yaz tarihimizde
alannn tek rnei olduu; 1995 ylnda Necdet Leventin ada Trk Mziinde Drtl Armoni
adyla ve 1999 ylnda Tevfik Tutu ve Bahadr Tutunun Drtl Armoni ve Trk Mziinde Uygulan
adl kitaplaryla aslnda Kemal lericinin sz konusu kitabn tekrar ettii sylenebilir. (Bestecilik
bakmndan) Trk Mzii ve Armonisi adl kitap toplam 555 sayfadr. Kitapla ortaya konulan
armoni nermesi, nermeyle ilgili konular, uyarlar, t ve aklamalar toplam 88 sayfada ele
alnm olup tm kitabn %15.85lik bir blmn kapsamaktadr (Salam 2001: 31). Sz
konusu kitap, adnn iaret ettii anlama uygun olarak ilk kez 1980 sonras mzik retmeni
yetitirme programnda yer alan 3.boyutla ilgili derslerde Trk mziindeki uygulamalarn ortaya
konmas hedeflerinin gerekletirilmesi asndan Trk Mzii Armonisi Kuram ders kitab olarak
kullanlmtr (Salam 2001: 37).
lericinin Trk Mziinin ezgisel, dzemsel, tartmsal ve makamsal yapsndan, daha ksa
deyile geleneksel elerden gelitirdii ve adna Drtlsel Sistem dedii bu yeni sistem bat
sanat mziine yzyl kadar egemen olan lsel sisteme bir alternatif grnmndedir
(Trkmen 2007: 191).
MZK VE KLTREL DOKU
Turgay Gndodu

574

Levent, sistem hakknda batda da drtl sistemin var olduunu belirtmekle beraber lerici
sisteminin Trk mziinin yapsna uygun bir sistem olarak retildii grndedir (2009: nsz)
Konumuz olan 'Drtl Armoni Sistemi' Batda da irdelenmitir. W.Karhaus Das System der Musik
isimli kitabnn nc blmn Quartenharmonike (Drtl Armoni) ayrmtr. Burada drtl
aralkl uygularn sralanmas, balantlar, yryleri, tam ses dizisindeki kullanm ve buna
benzer konular ilenmitir. Uygu seslerindeki aralklar dolaysyla majr ve minr modlarn
tamamen dnda ayr bir kimlii olan drtl armoniye ada mzik alannda ilgi duyulmamtr.
Kemal lericinin yllar boyu uraarak ortaya koyduu 'Drtl Armoni Sistemi' yukarda konu
edilenden farkldr. Trk Mziinin makamsal dokusu iine oturtulduu iin byk bir deer ve
nem kazanmtr. (Levent 2009: nsz)
1945lere dein belirli bir biem (slp) birlii salanamayan oksesli Trk mzii
alannda, ulusal bir okulun olumasna ynelik en kapsaml ve etkili almay, besteci ve kuramc
Kemal lerici ortaya koymutur. lericinin Trk musikisinin geleneksel elerinden gelitirdii bu
drtlsel sistem, bat sanat mziine yz yl egemen olan 'lsel Sistem'e bir seenek
oluturmutur. Geleneksel halk ve sanat musikimizin ok seslendirilmesinde kullanld gibi Trk
zevkine uygun zgn oksesli mzik yaratmaya da elverili olduu eldeki rneklerden
anlalmaktadr. Ayrca bir sistem iin nemli olan 'kendi iinde tutarllk' ve 'retilebilirlik'
zelliklerine de sahiptir. Bu nedenle gnmzde, aralarnda bu satrlarn yazarnn da bulunduu
birok Trk bestecisi tarafndan kullanlmakta ve bu yolla baarl eserler retilmektedir (Gedikli
1988: 260-261). Salam, Trk Mziinde okseslilik Uygulamalar ve lerici Armonisi adl kitabnda
lerici Armonisi ne eletirel gzle bakarak kapsaml bir alma ortaya koymutur: Trk Mzii ve
Armonisi adyla ortaya konan armoni nermesinin son derece zararsz hatta yararl bir teknik ara
olarak kullanlacanda kuku yoktur. Fakat bu nerme mzik eitimi kurumlarna 'Trk Mzii
Armonisi' kuram olarak sokulur, bu adla veya 'Trk Mziinde ok seslendirme' adyla alacak
derslerde ders kitab olarak okutulur ve Trk mzii armonisi olarak retimi yaplrsa ite o
zaman bu kitap ve ieriini oluturan armoni nermesinin Trk mzii armonisi olup olmadnn
deerlendirilmesi zorunluluk olur. Bu zorunluluk, bilimin doal yasasndan kaynaklanr. ddialar
kantlanmaldr (Salam 2001: 47).
Salam, lerici sisteminin besteciler ve eitimciler arasnda yerini, bestecilerimizin bu
sistemden yararlanma durumlarn anlayabilmek amacyla rencilerini ynlendirme suretiyle baz
besteci ve eitimcilerle grmeler yaptrm, bu grmelerden ortaya kan sonular kendi
dnceleri ile harmanlayarak okuyucuya aktarmtr. Kitapta dikkat eken en nemli husus,
MZK VE KLTREL DOKU
Turgay Gndodu

575

sisteme bal kalanlarn, taraftarlarn yannda, acmaszca eletirenlerin bulunmasdr. Salamn
kitabnda yer alan Bugn hl ok az sayda besteci bu nermesine dayanan ses ve uyum
ilikilerinden yararlanarak eser retmektedir (Salam 2001: 53). Grnn aksine Bu bir
temeldir. Tpk klasik bat armonisinde olduu gibi yllar boyunca yaplacak uygulamalar farkl
renkler otaya koyacaktr (Levent 1995) gibi farkl grlerde olacaktr.
Trkmen (2007: 193); Trk mziindeki okseslilik almalarn zetleyecek olursak
kmede toplayabiliriz: (1) l Armoni Sistemi, (2) Drtl (lerici) Armoni Sistemi, (3) Bestecinin
belirli kurallara sk skya bal kalmakszn bilgi ve birikimleri dorultusunda her trl yntemden
yararlanarak yapm olduu almalar.

Trk Halk Mziinde Balama ve okseslilik
Balama nn Tarihesi
Curt Sachs ve Erich van Hornbostel tarafndan gelitirilmi olan 'Uluslararas alg Snflama
Sistemi' ne gre balama 'uzun lutlar' (long-luthes) kategorisinde yer almaktadr. Lut familyas, en
genel ekliyle, gvde ve sap olarak iki ana ksmdan oluan alglar iermektedir. Genel olarak
'mzrap' veya 'pena' gibi tellerden ses kartmaya yarayan bir arala alnan bu tip enstrmanlarda,
parmakla icraya da rastlanr. Bu familya iinde uzun lutlar, yapsal olarak, sap boyuna oranla daha
kk bir gvdeden oluan alglar tanmlamaktadr. Ksa lutlarda ise, algnn gvde ksm, sap
ksmna oranla daha iridir. Gerek uzun, gerekse ksa lutlarn, tarihsel bakmdan olduka uzun bir
gemii bulunmaktadr. Bu gemi iinde de balca Anadolu, Orta Dou ve Asya kaynaklar ne
kmaktadr(ztrk 2005: 15).
Balama ve benzeri alglarn Anadoluda en eski rnekleri ise, M.. 1680-1375
tarihlerinde Eski Hitit Dnemine aittir. Ayrca, Zincirli ve Kargam da (G.Antep), Ge Hitit
Dnemine ait eitli kabartma ta levhalar zerinde de bu tip alglara rastlanmtr (ztrk
2005: 16).
Balama ve benzeri alglarn doudan batya 'yeniden' getirililerinde, Trklerin etkili
olduu ileri srlmektedir. Asya Trkleri arasnda, balamaya benzeyen ilk rnekler, eski Krgz
Trklerinin yerleim alan olan Hakas blgesinde bulunmutur. ki telli olan bu rneklerin
perdeleri yoktur. Bu algnn perdeli rneklerine gnmzde 'dutar' (iki telli) denilmektedir. Genel
olarak Asya Trkleri, balama tipli telli alglara 'kopuz' yada 'koms' adn vermektedir. Asya
MZK VE KLTREL DOKU
Turgay Gndodu

576

kopuzlarnda, tel says ikiden fazla olanlara da (tanbura anlamnda) 'dambra' yada 'dombra'
denilmektedir. Grcler, bu tip alglara 'panduri' demektedirler. Bu iliki ve benzerlikler,
'pandura' ile 'tanbura' arasndaki yaknlk ve yaygnla da dikkatimizi ekmektedir (ztrk 2005:
16).
Gnmzde zellikle Balkanlardan balayarak, Anadolu, Suriye, Irak, ran, Grcistan,
Ermenistan, Azerbaycan ve Asyaya uzanan blgede karmza kan bu tr alglarn
yaylmasnda, Osmanllarn etkili olduu anlalmaktadr. Genel anlamda doudan batya doru
gelien bu 'yaylma' da; Osmanllarn gtm olduklar iskn politikalar, nfus hareketlerine
paralel olarak, saz kltrnn de tanmasnda etkili olmu grnmektedir. Ancak bu konuda
kukusuz ok daha detayl ve bilimsel nitelikte yaplm almalara ihtiya duyulmaktadr
(ztrk 2005: 16-17).
Anadoluda balama ailesi alglarn, olaanst bir eitlilik sunmas ve hemen her
yrede kullanlmas, algnn yerlilii (aoutochton) adna nemli bir gstergedir. Anadolu
sazlarnda bu trden alglarn adlandrlmasnda farkl blgelerinde uzun sapl sazlar iin
kullanlan isimlerin 'tel says' , 'boyut' , 'alnd akort' (dzen) ve ya 'alnd yer' gibi unsurlara
gre verilmi olmas dikkat ekicidir. Bunlar arasnda nce Farsa veya Trke olarak grlen
'pentar' (be telli) , 'etar' , (alt telli), 'iki telli' , 'on iki telli' gibi tel saylarna gre adlandrmalarn
yerini giderek mekna gre yaplan adlandrmalarn ald grlr. Szgelimi cura, rzva, balama,
bozuk, tanbura, r, divan saz, meydan saz gibi adlar, bu dnmn tipik rnekleridir.
Balama, bozuk gibi adlar hem zel bir tr, hem de zel bir dzen (akort) bildirmektedir. Divan
saz, meydan saz gibi rneklerde, algnn meknsal byklne de arm yapan
adlandrmalara rnektir (ztrk 2005: 17).
Gnmzde, balama ve benzeri alglarn, eitli mzik kltrleri iinde ve yaygn
olarak kullanld bilinmektedir. Uzakdoudan Asya kltrlerine, Ortadoudan Anadoluya,
Balkanlardan Akdeniz kltrlerine, hatta Latin kltrlerine dek, ok deiik form, l ve adlar
altnda kullanlan balama ve benzeri alglarn, farkl kltrlerden insanlarla olan ilikisinin daha
uzun yllar, gelierek devam edecei grlmektedir (ztrk 2005: 18)

MZK VE KLTREL DOKU
Turgay Gndodu

577

Balama da okseslilik
Anadolu corafyasnda gnmzde de balama ile icra edilen Trk halk mziindeki polifoni;
teknik manada muntazam armoni ve kontrpuanlarla yaplan polifoniden ziyade paralel sekizli,
drtl ve beliden meydana gelen polifonidir.
Belirttiimiz zere balama; uzun lutlar ailesine ait bir algdr. Bu aileye dhil olan
balama; temelde belirli bir 'makam' , 'dizi' icra etme mant zerine ina edilmitir.
Makam/Dizi mziinin asli unsuru ise kukusuz ki 'ezgi'dir. Ancak burada ele alacamz husus
balamann ezgi retiminden ziyade elik retimi zerine olacaktr. Balama ve benzeri alglarla
ezgiye yaplan tipik 'elik' ncelikle 'dem' (drone) tutulmasdr. Dem; alnan ezginin 'karar sesi' nin
srekli veya sklkla duyurulmasdr. Bu da ezginin alnd tel veya teller dndaki en az bir sra
telin, dem verecek ekilde akortlanmasyla elde edilir. Dem ihtiyac, makamsal mzik icrasndaki
en nemli elik ihtiyacdr ve solo algdan toplu icraya dek, deiik ekillerde uygulama zellikleri
gsterir. Dem sabit ve srekli olarak icra edilebilecei gibi, belirli sklklarla veya ostinato (belirli bir
ezgisel veya ritmik kalbn tekrarlanmas) tarznda da yaplabilir (ztrk 2005: 20).
Elikte grlen dier bir zellik ise, paralel aralklarn ezgiye katlmasdr. En ok grlen
paralel aralklar; drtl, beli ve sekizli aralklardr. Ezgiye paralel aralklarla elik edilmesi, pratik
dzeyde tamamen tellerin birbirlerine gre (relative) 'dzen'lenmesiyle ilgili bir zelliktir.
ounlukla drtl ve beli arala gre akort edilmi iki komu telde, ayn perdelere ayn anda
baslmasyla gerekleen bu elik tr, ezginin 'iki sesli' halde, armonik hale gelmesini salar. Buna
dem elii de eklendiinde bir tr 'homofonik' icra gerekleir ki bu sayede makamsal mziklerin
sahip olduu en karakteristik 'polifoni' slubu ortaya km olur (ztrk 2005: 20).

Balama da Yatay okseslilik
1959 ylnda Trk Folklor Aratrmalar dergisinin 123 ve 124. saylarnda yaynlanan Veysel
Arsevene ait Trk Halk Mziinde okseslilik (Armoni) balkl makalelerinden ksaca
bahsetmek almamzn nasl ynlendiinin anlalmas asndan nem tekil etmektedir.
Arseven (1959: 2007) Trk halk mziinin ok seslendirilmesine ilikin grnde; Artk
anlalm bir gerektir ki Trk halk melodilerini akor anlaynda incelemek davaya gtrr yol
deildir. nk trklerimizin tonal ve modal bnyeleri dikey bir okseslilik teknii olan armoni
MZK VE KLTREL DOKU
Turgay Gndodu

578

kaidelerinden ziyade, yatay bir teknik olan kontrpuana ok daha elverilidir diyerek Trk halk
musikisinde okseslilik almalarnda yatay armoniden yararlanlmas gerektii zerine durmutur.
Trk halk melodilerini oksesli olarak ilerken armonik seslerden faydalanmak lazmdr.
Belli bir sesin ilk armonii oktav, ikincisi ise belidir. alg ister bir keman, ister bir balama olsun
sekizli aralklarla trk syleme halk arasnda olduuna gre beli ve drtllerde sylemeyi niye
denemesinler? Bu, onlarda daha baka aralklarla trk syleme alkanl uyandrabilir (Arseven
1959: 2009). Arsevenin almasnda temel olan yatay okseslilik anlay daha ok kanon ve
imitasyondan fazlasyla yararlanlmasnn uygun olaca zerinedir.
Veysel Arsevenin fikrini temel alp balamada uygulanmas hususunda yararlandmz
dier bir fikir ise Kemal lericinin Trk mzii iin kuramsallatrd ve gelitirdii 'Drtl
Armoni Sistemi' ya da baka bir deyile 'lerici Armonisi' olmutur.

Snrllklar
alma aada ifade edilen alt balklar halinde snrldr;
Belirlenen eser algsal olarak icra edilecei dnlerek Trkiye Radyo Televizyonu Trk
Halk Mzii Szsz Oyun Havalar Repertuarndan seilmi olup "Rept. No: 448
Deirmenci Zeybei-Burdur Dirmil yresinden notaya alnmtr.
Belirtilen ezginin ait olduu dizi ve seyir zellii n plandadr. Ayrca ezgiye ezgi ilkesi
benimsenmi olup ikinci ezginin oluumu lerici Armonisi ne uygun bir yapda sunulmaya
allmtr.
Belirlenen eser iki balama ile icra edilmesi iin dnlm ve iki balama iin nota yazm
sol anahtar olarak belirlenmitir.
lerici Armonisinde Hseyni dizi zerine kurulan drt sesli drt partili uygular benimsenmi
olup temel ses olarak alnacak blm Deirmenci Zeybei olarak benimsenmitir.
ki balama iin de dzen (akort); bozuk (kara dzen) dzen ve gnmzde kullanlan 17li
perde sistemi benimsenmitir.
rneklendirilen eserde var olan nota deerlerinin ayns ikinci balama iinde
dnlmtr.
MZK VE KLTREL DOKU
Turgay Gndodu

579

Yatay okseslilie likin Model nerisi
Aada Hseyni diziyi grmekteyiz. Durucu ve yryc sesler; I IV - V ve VIII dir. Ayrca bu
model lerici Armonisinden alnmtr. (lerici 1980: 28) Bu dizinin Trk halk mziinde yaygn
olarak kullanld grlmektedir.

ekil 1: Drt Sesli Drt Partili Hseyni Dizi

Yukarda Hseyni dizi grlmektedir. Drtl armoni sistemine gre; Hseyni dizinin
karar sesi olan la notas temel kabul edilerek temel sesin alt drtls ve temel sesin st drtls
belirtilmitir. Temel sesin st drtlsnden sonra tekrar st drtl eklendiinde 7li akor
kurulumu gereklemi olur.

ekil 2: Deirmenci Zeybei

MZK VE KLTREL DOKU
Turgay Gndodu

580

9 zamanl olan bu eser birleik usuldedir ve 2+2+2+3 eklinde eit blnmeyen nota
deerlerinden meydana gelmitir. En kaln sesi sol en ince sesi midir. Ses genilii olarak 6l bir
arala sahiptir. Tartmlar basit ve ezgi karakteri bakmndan ller aras benzerlikler
bulunmaktadr. Geleneksel icra ierisinde zeybeklerin okseslilik unsuru bulunmaktadr ancak
burada ele alacamz notadan da anlalaca zere tek sesli olarak notaya alnm olan bu eserde
yatay okseslilie dikkat ekeceiz. Burdur yresine ait Deirmenci Zeybei ayn zamanda Kvrak
Zeybek diye de bilinmektedir. TRT Trk Halk Mzii Szsz Oyun Havalar repertuarnda 448
numaral eser olarak yer almaktadr.
nceleyeceimiz bu eserin farkl yatay okseslilii zerinde duracaz. 1. rnekte
Hseyni dizinin alt drtllerinden oluan bir yatay okseslilik anlay benimsenmeye allmtr.

ekil 3: Alt Drtlye Gre okseslendirilmi Deirmenci Zeybei

Bu rnee ilikin ifade edilebilecek maddeler;
Ezgi ierisinde taklitlere rastlanmaktadr ve Veysel Arsevenin zerinde durduu
kanon ve taklit yntemiyle okseslendirilmesine ilikin rnei yukardaki ezgide
grmekteyiz.
La Hseynide Mi eksenli dnlen bu ezgi yaratma modelinde 1. Balama iin daha
farkl dereceler dnlebilir.
MZK VE KLTREL DOKU
Turgay Gndodu

581

ekil XXII: st Drtlye Gre okseslendirilmi Deirmenci Zeybei

La Hseynide Re eksenli dnlen bu ezgi yaratma modelinde 1. Balama iin daha
farkl dereceler dnlebilir.
1. rnekte benimsenen derecelendirme ynteminin ayns bu ezgi iinde geerlidir.

ekil 5: Alt Drtl, st Drtl ve 7li Kullanlarak okseslendirilmi Deirmenci Zeybei

MZK VE KLTREL DOKU
Turgay Gndodu

582

Hseyni dizi derecelerinin zerine kurulan 7li aralklarda dahil btn akor dizileri iki
sesli ezgi yazmak iin temel alnmtr.
Dizi derecelerinde oluan uygularn btn sesleri kullanlmaya allmtr.
Eserde 1. ve 3. derecelerde benzerliklerden dolay o llerde ayn derecelendirmeler
yaplmamtr.
Eserin inicilik zelliine dikkat edilerek 2. ezginin oluumu yine ayn ynde
salanmaya allmtr.

Sonu ve neriler
Sonu olarak bu almada; Trk mziinde gnmze kadar yaplm olan okseslilik
almalarn ksaca ifade etmeye altk. Trk mziinde oksesliliin beraberinde bu almann
asl amac; Trk halk ezgilerinde balama ile icra edildiinde nasl bir yatay okseslilik
benimsenebilir? dncesi almaya hakim olmutur.
fade etmeye altmz bu alma temelinde bir model nerisi niteliinde olmakla
birlikte, belirtilen anlay dnda farkl bak alar gelitirilebilir, konuyla ilgili geni kapsaml bir
metot oluturulabilir. Bunun yannda kolaydan zora, basitten karmaa ilkesi dahilinde algsal bir
repertuar oluturulabilir. ki balama iin dnlen bu almann balama ailesine uyarlanmas
dnlebilir, ayrca farkl makam ve dzende de balamalara uygulanabilir. Daha genel bir bak
as ile Trk Halk Mzii alglarna uyarlanabilir ve bu dnce erevesinde bir orkestra
kurulabilir.

Referanslar
Arseven, Veysel. 1959. Halk Mziinde okseslilik Armoni Trk Folklor Aratrmalar Dergisi,
123: 2007-2009
Arseven, Veysel. 1959. Halk Mziinde okseslilik Armoni Trk Folklor Aratrmalar Dergisi,
124: 2027-2029
MZK VE KLTREL DOKU
Turgay Gndodu

583

Bayraktar, Erturul. 1992. Geleneksel Mzik Trlerinde oksesli almalar Trk Halk
Mziinde eitli Grler, 95-97. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Bilgen, Ahmet Samim. 1986. Dnden Yarna okseslendirilmi On Halk Trks. Ankara: Eser
Matbaaclk.
Gedikli, Necati. 1988. Geleneksel Mzik Trlerinde okseslilik almalar I. Mzik Kongresi
Bildirileri, 260-265. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
lerici, Kemal. 1980. Bestecilik Bakmndan Trk Mzii ve Armonisi. stanbul: Milli Eitim Basmevi.
Kaynak, Sadettin. 1942. Musikimizin Bugnk Durumu ve Musiki nklab Radyo Dergisi,
Say:11 Ankara.
Levent, Necdet. 2009. ada Trk Mziinde Drtl Armoni (Geniletilmi 4. Basm). zmir:
Levent Mzikevi.
Salam, Atilla. 2001. Trk Mziinde okseslilik Uygulamalar ve lerici Armonisi. stanbul: Pan
Yaynclk.
Say, Ahmet. 2005. Mzik Szl. Ankara: Mzik Ansiklopedisi Yaynlar.
Say, Ahmet. 2006. Mzik Tarihi. Ankara: Mzik Ansiklopedisi Yaynlar.
ztrk, Okan. 2005. Balama-Benzeri alglarda Gzlenen Kimi Ortak Nitelikler ve Ksa Bir
Tarihe Anadolu Nefesi Balama Tarihesi (Yapm Aamalar-Dn-Bugn-Yarn), 15-23. Ankara:
Yurtrenkleri Yaynevi.
Trkiye Radyo Televizyonu Trk Halk Mzii Szsz Oyun Havalar Repertuar 448 Numaral
Eser Deirmenci Zeybei
Trkmen, Uur. 2007. Trk Mziinde okseslilik Tartmalar Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, 1: 177-194.
Trkmen, Uur. Yaymlanmam alma. Geleneksel Mzik Trlerinde okseslilik almalar,
1-22.
nternet Kaynaklar:
http://tdkterim.gov.tr/bts/

MZK VE KLTREL DOKU
Tba Karahisar

584

NTERNETTE MZK ESERLERNN PAYLAIMI VE TELF
HAKLARI SORUNU

Tba Karahisar
1

tkarahisar @gelisim.edu.tr

Abstract
Sharing the Work of Music on the Internet and Copyright Issue
Internets features of knowing no border and distance and being an available environment for copying
distinguish it from the other mass media. Today, internet has become a technology which makes sharing of
information, document, photograph, video, film and music possible as free of charge. Such kind of development in
the internet has caused the problem of copyright both in Turkey and around the World. According to the Article
25 of the Law on Intellectual and Artistic Works: The right of publishing the original or multiplied copies of a
work by means of the organizations broadcasting or cable-casting like radio-television, satellite and cable or by
means of devices for transmitting signs, sounds and/or images including digital transmission, and the right to take
back these works from those organizations and give others so that they can be broadcasted again, only belongs to
the author." A music work in digital media can be transferred through P2P data sharing system easily and
without any quality difference. However, the matter of copying the music works in the same way with the originals
causes various problems in terms of internet copyrights. As a result of transferring to the public without any
permission, a commercial goal is being pursued out of such process, the rights of the authors are being violated and
the authors end up losers. The matter of internet file-sharing of music works and copyrights has been examined
through a literature survey within the scope of the international conventions and the Law No. 5846 on Intellectual
and Artistic Works.

1
Yrd. Do. Dr.; stanbul Geliim niversitesi letiim Tasarm Blm
MZK VE KLTREL DOKU
Tba Karahisar

585

Giri
nternetin dier kitle iletiim aralarndan en byk fark phesiz ki interaktif oluu ve hzdr.
Ancak bu interaktif ve hzl olma durumu gn getike eser sahipleri asndan dezavantajl bir
durum tekil eder hale gelmitir. nternetin tm dnyada kamusal olarak kullanma sunulduu ilk
gnlerde hznn yksek olmamas nedeniyle mzik eserlerini kopyalamak ya da indirmek gibi bir
problem henz gn na kmamt. nk o dnemlerde internetten mzik indirmek ok
uzun zaman alyordu. Ancak zamanla internet balant hznn artmas ve eserleri MP3 (MPEG
Audio Layer 3) format ile sktrma imknnn domas, P2P (peer to peer) veri paylam
sisteminin varl, mzik eserlerini ok ksa zaman dilimleri iinde indirme (download) ve
bakalaryla paylama konusunu gndeme getirdi. Bylece bir mzik eseri bir kiiden ok kiiye
aktarm eklinde lke snrlarn da aarak uluslararas ortamda paylalabilir hale geldi. 1990l
yllarla birlikte zellikle popler kltr etkisi altndaki genler mzie bir mzik dkknna giderek
satn almak yerine hibir cret demeden ve hzl ekilde erime yolunu tercih etmeye balad.
Eserlerin bu ekilde izinsiz kopyalanmas gerek eser sahiplerinin gerekse de mzik sektrne
emek veren dier aktrlerin hak kayplarna uramasna sebep oldu.
almada, eser sahiplerinin hak kayplar, 5846 Sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ve
uluslararas szlemeler nda incelenmi, gnmzde Trkiyede ve dnyada dijital mzik
piyasasnn geldii nokta tespit edilmitir.

Mzik Sektr Ve Mzik Sektrndeki Aktrler
Mzik sektr, gnmzde medyalar arasndaki rekabete en duyarl grnen alandr (Maigret
2012: 342). Mzik sektrn kaytl mzik ve canl mzik olarak ikiye ayrabiliriz. Kaytl mzik
alan, plak, kaset, CD (Compact Disc), dijital mzik; canl mzik alan ise konserleri iine alr.
Mzik sektrndeki besteci-gftekrdan balayp nihai tketiciye uzanan deer zinciri aadaki
gibidir:

MZK VE KLTREL DOKU
Tba Karahisar

586

Sanat-Eser Sahipleri
crac Sanatlar
Fonogram Yapmclar
Albm Dolum Fabr.
Datm irketleri

nternet-Online Sat nternet Dijital Sat Mzik Dkkn TV-Radyo
Dinleyici Tketici
ekil 1: Mzik Sektrnde Deer Zinciri (Ertrk 2010: 8).

Bir mzik eserinin yaratcs ve sahibi, dolaysyla eser sahibi haklarnn kayna, onun domasna sebep olan
besteci ve sz yazardr. Eser sahiplerinin haklaryla balantl olarak bir eserin dinleyicisine ulamasna eitli
ekillerde dorudan araclk eden kimselere tannan haklara balantl haklar denir. Yorumcu sanatlarn
yaptklar, bir eser yaratmak olarak kabul edilmese de yaratc bir faaliyet olarak grlr. Balantl hak sahibi
olan son grup ise fonogram yapmclardr (Ertrk 2010: 7-9).

Mzik Sektrnde Dijital Mziin Yeri
Dijital mecra, iletiim teknolojilerinin yaratm olduu bilgi toplumu dnyasn ve bulunduu alan
iaret etmektedir. Bu alan ayn zamanda, saysal ortam, mobil ortam, sanal ortam, elektronik
ortam ve online ortam kavramlaryla da tanmlanmaktadr (Bayram 2009: 6-7). Bylece bir
mzik eseri, klasik iletiim kanallar olan radyo ve televizyonun dnda internet, GSM (Global
System for Mobile-Mobil letiim Sistemi) ebekeleri ve dijital mzik alarlar ile de dinlenilebilir hale
gelmitir (www.mu-yap.org). zellikle 3G (3rd Generation nc Nesil) teknolojisi ile geniband
uygulamas internetten mzik dinlemeyi kolaylatrmtr (zdemir 2009: 19) . Bu gelimeler
karsnda mzik yapmclar bir taraftan korsan sitelere olan sava srdrrken dier taraftan da
eserlerin internet ortamnda yasal siteler aracl ile dinlenebilmesini tevik etmektedirler. Buna
rnek, altmtan fazla ABD (Amerika Birleik Devletleri) ve Avrupa firmasyla lisans szlemesi
imzalayan EMIdir. Bu siteler, dinleyicilere virs tamayan, kaydedilebilir mzik ortam
MZK VE KLTREL DOKU
Tba Karahisar

587

sunmaktadr. 2005 ylnda mzik eserleri cep telefonlarna indirilmeye balanmtr. Dnyada legal
yollardan dijital mzie erime giderek artmaktadr. ngiltere ve Almanyada iTunes, Musicload ve
MSN (Microsoft Network) gibi sitelerde legal yollardan mzie eriim yasal olmayan mzie eriimi
amtr (www.mu-yap.org) .
Dijital mzik, gerek eser sahiplerine gerekse dinleyicilere avantajlar sunarken
dezavantajlar da yadsnamayacak kadar oktur. Eser sahipleri asndan avantajlar yle
sralanabilir:
a- Aradaki datm kanal kalkt iin maliyetlerde tasarruf salamas.
b- retimin ne kadar olmas gerektii dncesinin ortadan kalkmas.
c- Stoklarn bitmesi ya da datmdaki gecikmeler gibi sorunlarn hi yaanmamas.
d- Yapmcya ihtiya duyulmamas ve kolay kayt yaplabilmesi.
e- Tantm, promosyon maliyetlerinin olmamas (Bayram 2009: 13).
Dijital mziin avantajlar yannda en byk dezavantaj eserin hzl yaylmndan sonra
telif hakk ihlllerine kap aralam olmasdr. MP3 formatna dntrlm olan mzik
eserlerinin kaydedilebilir olmas, az yer kaplamas eser sahipleri asndan byk riskler
oluturmaya balamtr. Gnmzde mzik eserlerinin byk ounluu piyasaya sunulduktan
sonra MP3 formatna dntrlebilmektedir (Memi 2002: 38).
Mobil mzik kavram artk gnmzde bir terim olarak yerlemi, hem kullanclar, hem
operatrler hem de eser ve balantl hak sahipleri ile onlar temsil eden meslek birlikleri
tarafndan ortak kabul gren bir terim halini almtr. Streaming servisleri, nceden kaydedilmi
mzik eserleri arasndan abonelerin yapacaklar seim sonucunda seilen mzik eserinin cep
telefonu zerinden dinlenmesinin saland servislerdir (Bayram 2009: 43-44-48).
Trkiyede mzik yapmclarnn dijital mecradan elde ettikleri gelir son derece azdr.
Bunun sebebi yasal sat imknlarnn tam anlamyla ortaya kmamasdr. Bu sebeple MYAP
(Mzik Yapmclar Birlii) internet sitelerinin download ve streaming (gerek zamanl veri ak) gibi
hizmetleri yasal yollardan vermelerini salayacak bir yap (n deme ve minimum cret
uygulamas) oluturmay gaye edinmitir.
Dnyada dijital mzik satlar, 2008de 3,8 milyar dolar bulmu ve bir nceki yla gre
%24 orannda bymtr. Asyada bu rakam 4,8 milyar dolarken Avrupada ise 7,3 milyar dolar
MZK VE KLTREL DOKU
Tba Karahisar

588

bulmutur. Genel olarak fiziki satlar dmekte, dijital alandaki satlar artmaktadr (www.mu-
yap.org) .

KAYITLI MZK
PAZARI (MLYON $)
2007 2008 2009 2010 2011 2012
FZK SATILAR 146 134 115 100 88 80
Trkiye 2.507 1.791 1.515 1.331 1.157 1.010
ngiltere 2.283 2.122 1.939 1.793 1.683 1.610
Almanya 1.649 1.377 1.171 1.024 878 732
Fransa 400 351 299 265 236 209
spanya 534 423 337 278 234 198
talya
DJTAL SATILAR
Trkiye 22 32 34 38 49 56
ngiltere 418 615 735 854 946 1.019
Almanya 135 160 205 267 359 448
Fransa 145 176 202 256 314 375
spanya 39 42 58 84 130 202
talya 58 48 50 64 86 124
Tablo 1: Fiziki ve Dijital Satlarn lkelere Gre Karlatrmas (Ertrk 2010: 17).

Trkiye, fiziki satlardaki azalma ve dijital satlardaki ykseli oran balamnda Avrupa
lkelerine paralel bir ilerleme gsterse de pazar bykl asndan ngilterenin 1/10undan
kk kalmaktadr (Ertrk 2010: 18).
Japonya, dnyada ikinci byk dijital mzik pazardr. Satlarn %90 mobil cihazlar
zerinden yaplr. indeki en byk internet irketleri dijital mzik korsanlnn yapld
MZK VE KLTREL DOKU
Tba Karahisar

589

yerlerdir. TTNET (Trk Telecom Net) Mzik, lkemizdeki servis salayc orijinli dijital mzik
hizmetinin ncsdr (zdemir 2009: 21-24).

Trk Hukukunda Eser ve Telif Haklar Kavram
talyan yasalarna gre eser; edebiyat, mzik, grafik sanatlar, mimarlk, tiyatro ve sinema
alanlarnda yaratclk tayan rnler olarak tanmlanmtr. Alman yasalar sadece bireysel
dnce rnlerini eser kapsamna alr. Japon yasalarna gre eser, edebiyat, bilim, sanat ve mzik
alanlarnda yaratcln ifade edildii alandr (Bykknay 2006: 38).
Bern Szlemesinde eser trlerinde iki nemli zellikten bahsedilir: Eserin zgn olmas
ve eserin yaratc dnce rn olmas. Trkiyenin de kabul ettii Bern Szlemesi 1886 tarihli
ilk uluslararas dzenlemedir. 1952 tarihli Evrensel Fikir Haklar Szlemesinin ilk maddesinde
yazlar, mzik, dramatik ve sinematografik eserler ile resim, heykeltralk ve oymacl ieren
edebiyat ve bilim eserleri sahipleri ifadesi yer almtr. 1961 tarihli Roma Szlemesinde ise eser
terimi ele alnmam mzik eserleriyle balantl kavramlarn tanm yaplmtr. 5846 sayl Fikir ve
Sanat Eserleri Kanunu (FSEK) eseri, sahibinin hususiyetin tayan ve ilim ve edebiyat,
musiki, gzel sanatlar veya sinema eserleri saylan her nevi fikir ve sanat mahsul olarak
tanmlamtr. Yine Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun 3. Maddesine gre mzik eseri, her nevi
szl ve szsz besteler olarak ifade edilmitir (ngren 2010: 13-14-24).
Ekonomik olarak baktmzda; Adam Smithe gre bir mzik eseri, onu retenin
kazancn oaltyorsa zenginlik yaratr. Mzik kullanldka eskimez, paylaldka deerinden bir
ey kaybetmez, dolaysyla mzik, klasik ekonominin yasalarna uymamaktadr. Karl Marksa gre
ise; bir arkc arksn satarsa artk maal bir iidir. nk kendine sermaye yaratr (Bykknay
2006: 22).

Telif Haklar Kavram
Kiinin her trl dnsel emei ile oluturduu rnler zerinde hukuken salanan haklardr.
Telif hukukunun gereklilii 1948 tarihli nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin 27. Maddesinde
yle belirtilir: Herkes toplumun kltrel faaliyetine serbeste katlmak, gzel sanatlar tatmak,
bilim alanndaki ilerleyie katlmak ve bundan yararlanmak hakkna sahiptir. Herkesin sahibi
MZK VE KLTREL DOKU
Tba Karahisar

590

bulunduu her trl bilim, edebiyat veya sanat eserinden doan manevi ve maddi yararlarnn
korunmasn isteme hakk vardr (www.telifhaklari.gov.tr) .
Telif haklar kanunlarnda korunan eserlerin eitleri ve korumann erevesi lkeden
lkeye gre farkllk gstermektedir. nternetin snr tanmaz yaps, bu farkllklardan doan telif
haklar uyumazlklarna yeni bir alm getirmitir (Acun 2000: 15).

Telif Haklarnn Tarihesi
Eski uygarlklarda fikri emek yaratlar, zerinde cisimlendikleri maddi mallarla ayn
dnlmekteydi. rnein Romal hukukular Gaius ve Paulus, tahta stne oyulan bir tablo ile
ilgili olarak bu tablonun mlkiyetinin tahtann mlkiyetine bal kalmas zorunludur, nk tahta
olmasayd, tablo da olmayacakt demilerdir. Yani bir kitab satn alan kii iindeki bilgilere de
sahip olabilmekte idi. Eser sahibini koruyan ve bilimin tevik edilmesini salayan ilk kanun
ngilterede 1709 ylnda kabul edilen Act Anne kanunudur. lkemizde ise telif haklaryla ilgili ilk
mevzuatmz 1850 tarihli Encmen-i Dani Nizamnamesi dir. Osmanl mparatorluu
dnemindeki ilk kanun ise 1910 tarihli Hakk Telif kanunudur. Bu kanunun geerlilii 1952
tarihli 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun yrrle girmesiyle ortadan kalkmtr. 1983
ylnda bu yasaya iki geici madde eklenmitir. Buna gre drt meslek birlii kurulmutur:
MESAM (Trkiye Musiki Eseri Sahipleri Meslek Birlii), GESAM (Trkiye Gzel Sanat Eseri Sahipleri
Meslek Birlii), LESAM (Trkiye lim ve Edebiyat Eseri Sahipleri Meslek Birlii) ve SESAM (Trkiye
Sinema Eseri Sahipleri Meslek Birlii). Trkiye daha sonra srasyla, 1995 ylnda Fikri Mlkiyet
Haklar Anlamasna (GATT/TRIPS) (General Agreement on Tariffs and Trade Gmrk Tarifeleri ve
Ticaret Genel Anlamas) / (Trade Related Intellectual Property Rights Agreement Ticaretle Balantl Fikri
Mlkiyet Haklar Anlamas) 4067 sayl yasa ile 1961 tarihli Roma Szlemesine 4116 sayl yasa ile
1971 Paris Szlemesine ise 4117 sayl yasa ile katlmtr (www.mesam.org.tr) .

Telif Haklarnn Blmlendirilmesi
Telif haklar, eser zerindeki haklar ve balantl haklar, eser sahibinin haklar ise maddi ve
manevi haklar olarak ikiye ayrlmaktadr. Balantl haklar ise eseri yorumlayan, tantan, alan, icra
eden komu hak sahiplerini tanmlar (Ycesoy 2010: 191).

MZK VE KLTREL DOKU
Tba Karahisar

591

Eser Sahibinin Haklar

Manevi Haklar Maddi Haklar
*Eserin sahiplenilmesi *leme
*Eserin btnlne sayg gsterilmesi *oaltma
*Eserde yaratcsnn adnn verilmesi *Yayma
*Eserde deiiklik yaplmamas *Temsil Etme
ekil 2: Eser Sahibinin Haklar

nternette Mzik Eserlerinin Kullanl Biimleri ve Trk Hukukundaki Yeri
Farkl teknolojiler araclyla internetten mzik eserlerine ulamak son derece kolaylamtr.
Mzik eserleri bilgisayara yklenebilmekte (upload) ya da kiinin bilgisayarna indirilebilmektedir
(download). Ayrca streaming (gerek zamanl veri ak) sistemiyle sktrlm ve dijital formattaki
iitsel dosyalarn internete bal kullanclara iletimi salanmaktadr. Bu teknolojinin salad
olanak, eserin geici bir zaman dilimi iinde bilgisayarn n belleinde sakl tutulmas ve kalc
kopya elde edilememesidir (zkan 2008: 83-84). Dier bir eserden istifade suretiyle vcuda
getirilip de, bu esere nispetle mstakil olmayan sanat eserleri ilenmedir (FSEK Fikir ve Sanat
Eserleri Kanunu m.6) (Memi 2002: 107). Bir mzik eserinin MP3 formatna dntrlmesiyle
ilgili iki gr vardr: Birinci gr, MP3 formatna dntrmeyi, ileme kabul eder ve bundan
istifade etme hakk da eser sahibine aittir (FSEK madde.21). Fakat bir mzik eserini kr amac
gtmeden kopyalamak hukuken kabul edilebilir (FSEK m. 38).
Yaratlan eserlerden internette faydalanlmas hususunda adil kullanm (fair use) terimi
olduka nemlidir. Bu ilkeye gre eser sahibinden kullanma, oaltma, datma izni alnmam
olsa da yasalara uymak artyla faydalanlmasna imkn salamaktadr (Ycesoy 2010: 193).

Dijital Haklar Ynetimi (DRM-Digital Rights Management)
DRM (Digital Rights Management), en basit ekliyle saysal ieriin kullanmn veya eriimini kontrol
eden teknolojilerdir. DRM teknolojileri ayn zamanda kullancnn eseri ne kadar sre ve artlarla
MZK VE KLTREL DOKU
Tba Karahisar

592

faydalanabileceine snrlamalar getiren szlemeli haklarn elektronik olarak ynetimine
dayanmaktadr. DRM bu fonksiyonlarn yaparken ifreleme, filigran ve hak ynetimi dillerini
kullanmaktadr. ifreleme ile izinsiz eriim ve oaltmay nlemektedir. Filigran, ierik sahipliini
ve dinleyici kimliinin doruluunu denetlemektedir. DRM, bir teknolojiler topluluudur. DRM
sistemi ile yasa ile dzenlenen telif haklar arasnda farkllklar vardr. Telif hakk sahipleri, izinleri
olmasa da ieriin kopyalanmasn engelleyemezler. Ancak su ilendikten sonra dava aabilir.
DRM teknolojileri ise hedeflerine uygun tasarmlar nceden programlarlar ve illegal bir
kopyalamaya izin vermezler (Karlda 2010: 114-115). DRM teknolojilerinin 2 amac vardr:
Birincisi, kullanclar, farkl cretler ve farkl seviyelerde, farkl hizmetlere erime olanana sahip
olurlar. kincisi de telif haklaryla ilgili gelir ak DRM araclyla salanr (www.mu-yap.org) .
Ayrca DRM, WIPO (Dnya Fikri Mlkiyet Haklar rgt) Fikri Haklar Anlamasnn 12.
Maddesinde aklanmtr. Buna gre taraf devletlere yeterli nlem alma sorumluluu yklenmitir
(zkan 2008: 119).

Mzik Eserlerini nternette oaltma Hakk
FSEK 22. Maddesinin 1. Fkrasna gre oaltma, bir eserin aslnn veya kopyalarnn herhangi
bir ekil veya yntemle, tamamen veya ksmen, dorudan veya dolayl, geici veya srekli olarak
oaltlmasdr. 2. Maddeye gre ise, eserlerin aslndan ikinci bir kopyasnn karlmas ya da
eserin iaret, ses, grnt nakil ve tekrarna yarayan, bilinen ya da ileride gelitirilecek olan her
trl araca kayt edilmesi, her trl mzik ve ses kaytlar ile mimarlk eserlerine ait plan, proje
krokilerin uygulanmas da oaltma saylr (Memi 2002: 110).
Bern Szlemesinin 9. Maddesi; bu szleme ile korunan edebiyat ve sanat eseri sahipleri, hangi
biim ve yntemle olursa olsun eserlerinin oaltlmasna izin vermek hususunda inhisari hak
sahibidirler demektedir (ngren 2010: 95).

n Bellee Alma (Caching)
Eserin n bellee alnmas kanlmaz bir ilemdir. Bu kaytlar, bilgisayar kapatlana dek
saklanmakta, kapatldnda ise silinmektedir (Memi 2002: 113). Burada ama, tekrardan eriimi
kolaylatrmaktr. WIPO Fikri Haklar Anlamasnn 2. Maddesine gre; tek bana ekonomik bir
deer tamayan ve tek amac eserin yasal kullanm veya nc kiiler arasnda arac olarak
MZK VE KLTREL DOKU
Tba Karahisar

593

networke iletmek olan geici veya tesadfi kopyalarn oaltma hakkn ihll etmeyecei kabul
edilmitir (zkan 2008: 89-90).

Ana bellee ve CDye Kayt
Ana bellee kaplan kaytlar bilgisayar kapatldnda silinmedii iin internet araclyla
paylalabilme imkn vardr. Keza bir mzik eserinin CD (Compact Disc)ye kaydedilmesi de ayn
ekilde deerlendirilebilir. Bu balamda Ana bellee ve CDye kayt fikri ve hukuki olarak
oaltma kabul edilir (Memi 2002: 114-115).

Grntleme
nternette, radyo programlar, konserler, videolar gibi grsel-iitsel yaynlarn aktarlmas ve
umuma bunlar dinleme imknnn sunulmas ihlle sebep olmaktadr. Bu durum, eser sahibinin
oaltma, yayma, umuma iletme haklarna engel tekil edebilmektedir (Ylmaz 2005: 134).

Umuma letme Hakk
FSEKte umum terimi aklanmamtr. Ancak, internette mzik eserlerinin sunulmas ve
paylalmas da umuma arz olarak dnlmektedir (Memi 2002: 116-117). FSEKe 2004 ylnda
eklenen ek 4. Madde yledir: Dijital iletim de dahil olmak zere iaret, ses ve/veya grnt
nakline yarayan aralarla servis ve bilgi ierik salayclar tarafndan eser sahipleri ile balantl hak
sahiplerinin bu kanunda tannm haklarnn ihlli halinde, hak sahiplerinin bavurular zerine
ihlle konu eserler ierikten karlr. Bunun iin haklar haleldar olan gerek veya tzel kii
ncelikle bilgi ierik salaycsna bavurarak gn iinde ihllin durdurulmasn ister. hllin
devam halinde bu defa, Cumhuriyet Savcsna yaplan bavuru zerine, gn iinde servis
salaycdan ihlle devam eden bilgi ierik salaycsna verilen hizmetin durdurulmas istenir.
hllin durdurulmas halinde bilgi ierik salaycsna yeniden servis salanr. Servis salayclar,
bilgi ierik salayclarnn isimlerini gsterir listeyi her ayn ilk i gn Bakanla bildirir
(ngren 2010: 139).

MZK VE KLTREL DOKU
Tba Karahisar

594

P2P Araclyla nternetten Eser ndirme
P2P sisteminde birden ok bilgisayar arasndan bir veri paylam bulunurken, internette bulunan
bir siteden mzik indirilmesi durumunda merkezi bir sunucudan veri indirilmektedir. P2Pnin
avantaj, verinin bir yerde depolanmamasdr. Ne kadar ok sayda kullanc bir merkezi
sunucudan veri indirmeye kalkarsa, indirme hz o kadar der. Bunun yerine P2P sisteminde ise
her bir kullanc ayn zamanda bir sunucu olmas nedeniyle indirme hzn drmedii gibi
depolama alann arttrmakta, performans da ykseltmektedir (www.ekdial.av.tr ).
P2Pnin poplaritesinin artmas 1999 ylnda gelitirilen Napstera dayanmaktadr. Napster
irketindeki bilgisayarlar, bilgisayarnda bu yazlm kullanan tm kullanclarn eriime sunduu
dosyalarn listelerini tutmaktayd. Napster ile arama yapan bir istemci istei, irkette bulunan
sunucuya ulayor sunucu da aranan dosya adn belirli listede aryordu. Eer dosyay eriime
sunmu bir kullanc varsa bu kullancnn IP (Internet Protocol) adresi istemciye aktarlyordu ve
sonrasnda istemci dosyay indirmeye balyordu. Napster kullanmnn artmas mzik piyasasn
zor durumda brakt. rnein Metallica grubunun at davalar sonucunda Napster sunucular
mahkeme araclyla kapatld (www.csirt.ulakbim.gov.tr/dokumanlar/p2p_ile_yasamak.pdf) .
P2P sistemini kullanan kullanclar bir mzik eserini indirdiklerinde, kopyaladklarnda
veya kaydettiklerinde yani aktif olarak kullanmadklar srece herhangi bir hukuki sorun
yaanmamaktadr. Ancak bir mzik eseri baka kullanclarn eriimine sunulduunda bu durum,
hem oaltma hakknn hem de temsil ve kamuya iletim hakknn delinmesi anlamna gelir. Eser
sahibinin iznini almadan bu eylemi yapanlar FSEKe gre cezai ve hukuki yaptrmlarla
karlarlar (www.alifuatozbakir.av.tr) .
Napstern dnda da Gnutella, KazaA gibi baka veri paylam programlar da vardr. Bu
yazlm programlar cretsiz olarak internetten indirilebilmekte, bu protokole katlm olan tm
bilgisayarlara eriilebilmekte ve bu bilgisayarlar kendi aralarnda data paylam yapabilmektedirler.
4630 sayl Yasadaki yaplan deiikliklerden birisi de umuma iletim hakkdr. Yasaya gre, Eser
sahibi, eserinin asl ya da oaltlm nshalarnn telli ya da telsiz aralarla sat veya dier
biimlerde umuma datlmasna veya sunulmasna ve gerek kiilerin setikleri yer ve zamanda
eserine eriimini salamak suretiyle umuma iletimine izin vermek veya yasaklamak hakkna da
sahiptir. Dolaysyla internet araclyla bir mzik eserinin paylalmas, bakalarnn kullanmna
sunulmas umuma iletme olarak grlebilir. rnein bir KazaA kullancs, verileri bakalarnn
MZK VE KLTREL DOKU
Tba Karahisar

595

kullanmna atnda FSEK m.25 fkra. 2 kapsamnda eser sahibinin haklarn ihll etmi saylr
(www.inet-tr.org.tr/inetconf9/bildiri/72.pdf) .
Napster, KazaA gibi izinsiz P2P siteleri, reklam gelirleri elde etmiler, kapatlmalarnn
ardndan tekrar faaliyete gemilerdir. 2003 ylnda KazaA, 230 milyon milyon kullanc ile en ok
mzik indirilen site olmutur (Karlda 2010: 104).
kinci nesil P2P protokol olarak anlan Gnutella ve nc nesil P2P protokol olan Fast
Tracktan sonra son nesil P2P nesli olan BitTorrent ise adl uygulamann ilk adm ise
indirilmesidir. Yaklak 50 Kb (Kilobyte) byklnde olan bu dosya sayesinde istemciler
herhangi bir torrent yazlm kullanarak bu dosyay paylaan kullanclarn oluturduu kmeye
dahil olurlar. Her kullanc dosyann indirdii kadarn dier kullanclara salamakla ykmldr.
Bu yap dosyann hzl bir ekilde paylalmasn salar
(www.csirt.ulakbim.gov.tr/dokumanlar/p2p_ile_yasamak.pdf) .

nternette Balant Kurma
Maddi haklara ynelik su tipini oluturan eylemlerden biri de bir yazlm hak sahibinin yazl
izni olmakszn veri iletim a zerinden yaymak ya da yaymna araclk etmektir. Bu eylemle
FSEKin 25. Maddesinde dzenlenen yazlm topluma iletim hakk ihll edilmektedir (Dlger
2004: 301).
Link, internette sayfalar arasnda geii salayan tekniin addr. Link verme iki eit olabilir: ntern
(dahili) ve ektern (harici). Ekstern bir linkte, kullanc linki tkladnda baka bir internet sayfasna
erimektedir. ntern bir linkte ise kullanc, linki tkladnda ayn sayfada kalmaktadr (Memi
2002: 134). ereveleme (frame) tekniinde ise kullanc bir balantya tkladnda gsterilmek
istenen, sayfada bir ereve iinde gsterilmektedir (Ylmaz 2005: 133). ntern link vermeyle eser
sahibinin haklar ihll edilmektedir. yle ki; eserin umuma iletim hakk sadece ve sadece eser
sahibinin hakkdr ve intern link verme ile bu hak ihll edilmektedir (FSEK m.25/II) (Memi
2002: 136). Yasal bir mzik sitesine ekstern bir link verildii takdirde eser sahibinin hakknn
ihll edildii sylenemez. Ancak yasal bir mzik sitesine intern bir link verilmesi durumunda eser
sahibinin oaltma ve umuma iletim haklar ihll edilmi saylacaktr (FSEK m. 22, 25) (Memi
2002: 138).

MZK VE KLTREL DOKU
Tba Karahisar

596

Sonu
nternet, dier kitle iletiim aralarndan farkl olarak telif haklar asndan mzik sektrn daha
ok etkilemitir. nternetle birlikte iki byk problem gn yzne kmtr: nternetteki
anonimlik ve internetten mzik indirmenin kolayl. nternet balant hznn giderek artmas,
MP3 formatyla sktrma imkn, P2P veri paylam sisteminin varl sayesinde eserler kolaylkla
ve zahmetsizce kopyalanmakta, oaltlmakta ve paylalmaktadr. lkemizde ve dnyada
geleneksel (fiziki) satlarn yerini dijital-online satlar almaya balamtr. Bu durum, eser
sahiplerine maddi ve manevi adan zarar vermekte ve mzik endstrisini zorlamaktadr.
MYAP, MESAM, MSG, MYOBR gibi kurulular, zerinde anlalan bir lisanslama birimi
kurarak gerek eser sahipleri gerekse balantl hak sahiplerinin haklarn korumaya almaktadr.
lkemizde mzik sektr, eser sahipleri ve balantl hak sahiplerinin haklarnn korunmas
balamnda zayf kalmaktadr. Kanunlarn ve mevzuatn ok hzl deien bu mecra ile ilgili olarak
yeniden dzenlenmesi kanlmaz hale gelmitir. nternetteki bir eserin uluslararaslat da
dnlrse uluslararas kanunlarn ilemesi, lkelerin ortak hareket etmesi ve gereken nlemlerin
alnmas gerekmektedir.

Referanslar
Acun, Ramazan. 2000. nternet ve Telif Haklar Bilgi Dnyas Dergisi, Say: 1: 15.
Bayram, Seluk. 2009. Teknolojik Gelimeler Inda Mzik Eserlerinde Umuma letim Hakk ve Tm
Ynleriyle Mobil Haklar Kavram. stanbul: Ufuk Matbaas.
Bykknay, Tevfik. 2006. Trkiyede Mzik Endstrisinin Sektrel Yaps: Denge Fiyatlar
zerinde Korsan Etkisi ve Telif Haklar Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Kadir Has
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul: Trkiye.
Dlger, Murat. 2004. Biliim Sular. stanbul: Sekin Yaynlar.
Ertrk, Eylem. 2010. stanbul Mzik Endstrisi, stanbul Kltr Miras ve Kltr Ekonomisi
Envanteri, stanbul.
Karlda, Serpil. 2010. Fikirlerimizin Sahibi Kim? Trkiye Mzik Endstrisinde Telif Haklar
Politikalar. stanbul: Kalkedon Yaynlar.
Magret, Eric. 2012. Medya ve letiim Sosyolojisi. ev: Halime Ycel. stanbul: letiim Yaynlar.
MZK VE KLTREL DOKU
Tba Karahisar

597

Memi, Tekin. 2002. Fikri Hukuk Bakmndan nternet Ortamnda Mzik Sunumu. Ankara: Sekin
Yaynlar.
ngren, Grsel. .2010. Trk Fikir ve Sanat Eserleri Hukuku Asndan Mzik Eserleri. stanbul:
ngren Hukuk Yaynlar.
zdemir, nder. 2009. 3N ve Dijital Mzik: Mzik Sektr Teknolojiyle Yeniden Yaplanyor
Elektrik Mhendislii Dergisi, Say: 437: 19, 21, 24.
zkan, Zehra. 2008. Karlatrmal Hukukta Mzik Eserlerinin Dijital letimi. Ankara: Yetkin
Yaynlar.
Ylmaz, Murat. 2005. Teknik Adan nternet ve Telif Haklar Trk Ktphanecilii Dergisi, Say:
19: 133, 134.
Ycesoy, Duygu. 2010. Mzik Eserlerinin nternet Ortamnda Paylalmasnn Telif Haklar
Asndan Dourduu Etki Bte Dnyas Dergisi, Say: 33: 191, 193.
< http://www.ekdial.av.tr >
< http://www.csirt.ulakbim.gov.tr/dokumanlar/p2p_ile_yasamak.pdf >
< http://www.alifuatozbakir.av.tr
< http://www.inet-tr.org.tr/inetconf9/bildiri/72.pdf >
< http://www.telifhaklari.gov.tr >
< http://www.mesam.org.tr >
< http://www.mu-yap.org >
MZK VE KLTREL DOKU
Uur Trkmen

598

KTAHYA MZNDEK DEMLER
1938-2012 KARILATIRMASI

Uur Trkmen
1

uturkmen@aku.edu.tr

Abstract
Changes in Kutahya Music, Comparison 1938-2012
The Ktahya Cultural accumulation is based on the history of thousands of years. The cultural background is not
only a cultural background, but also a culture of diversity. This transfer of protection of cultural diversity, and it
seems as a reflection of the traditional visiting, transffered to this day. Cultural definitions of variables, as well as
oral culture products, pottery, lace and gold braid, embroidery frame for the functioning of arts, elements of this rich
and diverse culture are visible. Culture and its constituent elements are in a close relationship with living
conditions. Even a small change in living conditions, or a tiny incident immediately reflects in cultural products.
From this point of view, the individuals and the societies are changing, therefore the cultures. From this perspective,
also the Ktahya cultures the most important element -The Folk music has been changing in this process In this
study, will be focused on the changes of the Ktahya Folk music , which has an important part of the transferring
of culture to the future generations by traditional visiting. The study is going to use the documentary research , and
qualitative data collected through structured interview forms will be processed according to the methods. This study
has importance because of giving attention to the culturel changes, Folc Music changes and changes in historical
process. In addition, issues are expected to contribute work to the "community and cultural change"

1
Do. Dr.; Afyon Kocatepe niversitesi
MZK VE KLTREL DOKU
Uur Trkmen

599

nsan Sanat ve Deiim
Bireylerin ve toplumlarn geliim hz zerinde konumak kanmzca ok popler ve gncel bir
konu. Bu geliim hz ayn zamanda deiimi de beraberinde getirmekte. Ulalabilinen dne ait
bilgi ve belgelerin bugnle karlatrlmas ve yarnn ne olabilecei zerinde dnceler retilmesi
de yadrganmamakta hatta bilim evrelerince desteklenmektedir.
Tarihsel belge ve dokmanlarn incelemesi yapldnda bireylerin, toplumlarn ve
kltrlerin srekli bir deiim ve geliim ierisinde olduu grlmektedir. nsan, toplum ve
kltr varlklar, birbirinden bamsz yaayan adalar, adacklar deildir. Belki bir zaman yleydiler
ama artk ada kalmad. Her kltr ve uygarlk alan evresini etkiledii gibi, (doal ve kltrel)
evresinden etkilenir ve deiir; deiimiyle de kendi evresini ve teki varlklar etkiler(Gven
2007:18).
Srekli reten, yeniyi arayan, isteyen ve tketen bir varlk olarak insann bu grnmn
Fischer sanatn z olarak grr. nsan varoluunun ta kkndeki bu bygszlk duygusu
ile birlikte gllk bilincini, doa korkusu ile birlikte doaya stnlk salama yeteneini
yaratma her trl sanatn balca zdr (2010: 34). nsanda var olan bu deiim ve geliimler
beraberinde getirdii, birlikte yaad sanatta da bir takm deiim ve geliimlere yol amtr.
Sanat, insann vazgeemedii gereksinimlerden biridir. nk sanat, insann fizyolojik ve
psikolojik yapsndaki boluu dolduran bir olgudur. Yani insann ruhsal, duygusal, zihinsel ve
fiziksel tatminini salayan, yaratcsna ve tketicisine mutluluk veren ok kapsaml bir kavramdr.
Ayrca sanat, bireyin yaad toplumda etrafnda olup bitenlere kar kendini farkl biimlerde
ifade edebildii dinamik bir sretir (Hicks, akt. Mercin, 2009:1). Sanat da srekli deien,
gelien, ucu ak, greli ve dirik zellikler tamakta, toplumdan topluma, zamandan zamana
deimektedir (Snmez 2011: 28).

Ktahya Mzik Kltr
Fichter (2002:139-140) bireyler gelir gider ama kltr kalr der. Ktahya tarih boyunca
Anadolunun nemli merkezlerinden biri olarak bilinir. Bu nem Ktahyann kltrel
birikiminin farkl olmasndan, geni bir alanda evresini kltrlemesi ve farkl kltrlerden
etkilenerek kltrlenmesinden kaynaklanmaktadr. Frigler, Germiyanoullar, Osmanl ve
sonrasnda Cumhuriyet Trkiyesinde Ktahya kltrn merkezi olmutur.
MZK VE KLTREL DOKU
Uur Trkmen

600

Yellice dann eteklerine kurulan Ktahya, her devirde stratejik nemi bakmndan dikkat
eken bir kale etrafnda yer almaktadr. Ktahyann kurulu tarihinin M.. VII yzylda olduu
kabul edilmektedir. Tarihi Strabon, bu ehrin adnn Kotysin ehri manasna gelen
KOTIAEON olduunu belirtmektedir. Aizpnai (avdarhisar) eski a kalntlarnn en nemli
miraslarndandr. Ktahya; Seluklular la birlikte bir Trk slam ehri olmu, iir, edebiyat, kltr
sanat merkezi olma zelliliini ise Germiyaoullar dneminde olmutur. Bu dnemde
Mevleviliinde nc nemli merkezidir. Sultan Veled, Ktahya gibi gzel bir ehrin
bulunamayacan, Ktahya'da bir-iki ay kalan bir kimsenin hadsiz lezzet alacan iir diliyle
anlatm ve Ktahyay her ynyle methetmitir
Gler (2004:4-5). Ktahyann kltrel dokusu zerine unlar syler. Bu blgede yz elli
yla yakn hkm sren Germiyanllar, zellikle II. Yakup zamannda lim ve airleriyle anlan bir
beylik olarak tanndlar. Bu dnemde beyler adna Farsadan Trkeye tercmeler yaplmaktadr.
Trk kltrnn uzun bir dnemi olarak incelediimiz Divan iirinin ortaya kt topraklar bu
corafyadadr. Bata eyhi olmak zere Ahmed, Ahmed-i D ve eyholu gibi edebiyatmzn ilk
usta irleri, bu corafyann Osmanl Devletine ve Trk Edebiyatna kazandrd
ahsiyetlerdir Ktahya, bu dnemde Mevleviliin Konya ve Afyondan sonra nc merkezi
durumundadr. Sultan Veled, Ktahya iin Ktahya kusursuz gzeldir, Cennet Ktahyann ya
altndadr, ya stnde diyerek bu beldeyi el stnde tutmaktadr. Osmanllarn zamannda
ehzadelerin devletin bana gemeden nce yetitirildikleri merkezler arasnda grlen Ktahya,
ilim ve fikir adamlarnn yetitii bir ehir olma vasfn devam ettirmitir Ktahya ve yresinde
k edebiyat ve k mziinin zengin ve kkl gemii olduu bilinir. Evliya elebi Germiyan
Beyi II. Yakupun (1387/1429) ok iyi saz aldndan ve r ad verilen sazn mucidi
olduundan bahseder. Ktahya ilinde rler adl bir yerleim yerinin olmas da dikkat ekicidir.
Ktahya ve yresinde klasik edebiyatn ve tekke edebiyat incelendiinde; yre klar arasnda
halk edebiyat kadar divan edebiyat rnlerinin de yaygn olduu belirlenmitir.
r, Anadoluda yaygn bir kelime ve z Trkedir. Develerin yedii aa dikeni, al
anlamna da gelir. r sazna neden byle bir isim verildii bilinmemektedir. r saz XIV.
Yzyln banda Ktahyada icat olmutur. Evliya elebi bunu yle anlatr. r saznn
mucidi Germiyan padiahlarndan alde-i ak ilahi Yakup-u Germiyandr ki Ktahyada Zrhke
(?) balarnda yatar. Bu saz levendane kll, tahta gsl, 26 perdeli, gvdesi byk saz. Ekseri
yenieri ocana mahsustur (Gnhan 2009: 71).
MZK VE KLTREL DOKU
Uur Trkmen

601

Trk halk mzii ierisinde, ezgi ve l eitlilii, konu zenginlii ve seslendirmedeki
slup zellikleri bakmndan Ktahya trklerinin byk bir deer ve nem tadklar grlr.
Klasik Trk Mzii karakteri ve etkisi olduka hissedilir (Trkmen 2007: 9).
Seluklular, Germiyan Beyliini ve Osmanly yaam Ktahyann folklorunun ve yaam
tarznn zenginlii sanatsal yapnn st dzey seviyesi sanat camiasnn ortak grdr. El
sanatlarndaki oya, gergef, srma ilemeleri ini ilerindeki incelik ve zarafet, trklerde de kendini
gsterir. Melodik yapnn kvrakl, genilii ritim farkllklar, szlerindeki duygu ifadelerinin
akl halk oyunlarnda da grlr. Ayn oyunlu trklerde erkeklerde sertlii mertlii
hissederken, hanmlarda incelii zarafeti naiflii grrsnz ( Hisarl 2009: 137)
Gnhann Ktahya mzik kltr zerine u gr dikkat ekicidir. Ktahya, folklor
bakmndan olduka zengindir. Fakat bugn iin eski varln kaybetmemi ise de zamanla
kaybedecektir. Modern yaama ihtiyalar karsnda akn deitirerek byk deiikliklere
uramaktadr(2009: 3).
Hisarl Ahmetin bir sz ise bu deiim ve geliimin olumsuz olarak gelitiini ispat eder
nitelikte. Hisarl trklerin aslna sadk kalnarak sylenmediini u szlerle dile getirir Azlarna
altn alp, gm karyorlar

1937-1938 Derlemeleri
Cumhuriyet dneminde ilk kurumsal halk mzii derlemeleri Drl Elhan adl kurum tarafndan
gerekletirilmitir (Altnay 2009: 27). Bu kurumun Ktahya derlemeleri ise 1928 ylna aittir. 19.
yy.n sonlarnda Ignacz Kunos adl Macar asll aratrmacdan bugne birok aratrma ve derleme
almalar Ktahya ve yresinde gerekletirilmitir. Darl Elhan, Ankara Devlet Konservatuvar
Derlemeleri, kiisel derlemeler vb almalar ierisinde aratrmamza konu edinilen 1937-38
derlemeleri Ynetkeninde iinde bulunduu 1937-38-41 ve 52 yllar arasnda yaplan toplam 14
derleme gezisi iindedir. Ferit Alnar Cevat Memduh Altar, Tahsin Banguolu, Rza Yetieninde
katld bu geziler srasnda Ynetken baz notlar almtr ve bu notlar Derleme Notlar: Cilt 1
adn tayan kitapta toplanmtr. Bu alma hakknda Ynetken unlar syler. Derleme
Notlar: Cilt 1 grlecei gibi hibir zaman bilimsel bir nitelik tamamaktadr. Sylenmesi
gereken her eyi syledii kansnda da deildir. Bu notlar ar, g gezi ve hayat artlar iinde ele
geirilebilen imkn ve frsatlardan yararlanlarak toplanm perakende bilgileri kapsamaktadr.
MZK VE KLTREL DOKU
Uur Trkmen

602

Bizden sonra derleme yapacak olanlara belki biraz k tutar ve fikir verir. Yeni, derinlemesine
yaplacak almalarda det, alg, oyun ve ezgilere ait bilgilerin tm halinde saptanmasn can
gnlden dilerim. Biz bize syleneni plaa aldk ve not ettik. Kaydettiimiz maddeler arasnda,
baka yerlerde baka trl nitelik gstermi olanlar bulunabilir, bilgilerimiz, yaplacak geni ve
sistemli yeni almalarla artacak ve tamamlanacaktr(Ynetken 2006: vii)

Nuri avu
1880li yllarda Ktahyada doan Nuri avu, Pesendinin son dnemlerini grmtr.
Pesendinin ra Dlgerin Hseyin Aa ile aras iyi olan Nuri avu ok iyi balama alar ve
Ktahya trklerini icra ederdi. Fakir bir yaant srm hi evlenmemitir. mr kahvelerde,
hanlarda, gezek ortamlarnda saz alarak gemitir. Hali yerinde insanlarn yardm ile geinmitir.
Dlgerin Hseyin aa ile arkadalk yapm ve alp sylemitir. Kendisinden; Kambur Celal,
Terzi Sadk, Hisarl Ahmet feyz almtr. Kk nargilesi ve curasn yanndan ayrmayan Nuri
avu 1955li yllarda Ktahyada vefat etmitir (Saln 1997: 55).
Ynetken Nuri avu iin unlar syler (2006: 117). Dinlediimiz yerli halk sanatkrlar
arasnda k Nuri avuu aradan tam 18 yl gemi olmasna ramen hala dn gibi hatrlarm.
Sevimli, tatl ehresi gzmn nndedir. Bu, saznda ok kuvvetli, nazik ve hassas bir halk
sanatkr idi. Sazn akort etmek iin bizden daima msaade ister, akort sesleriyle hazr bulunanlar
rahatsz etmemek kastiyle sazn alr, onu darda bir yerlerde dzenler gelirdi. Sandalyeye oturur,
saznn sapnn ucunu yere dayar, yerlere kadar eilerek burgularn bker, sazn dzenlerdi.

MZK VE KLTREL DOKU
Uur Trkmen

603

Resim1: Nuri avu
2

Resim 2: Nuri avu

Nuri avu hakknda Mustafa Hisarl unlar syler;
Babamdan yaa bykt sazn ok az dinleme frsat buldum bu nedenle deerlendirebilecek
durumda deilim, ancak saznn curadan byk ve balamadan da biraz kk olduunu, dip perdeden sazn
gsne doru en az 8- 10 daha perde baladn, daha dorusu sazn gsne kk iviler akp oralar pere

2
Resim1 ve Resim 2; 1937 yaz aylarnda ekilmi Nuri avuun fotoraflar http:// greekturkish.
18.forumer.com/a/sazbaglama-playing people_post7750.html kaynaktan alnmtr.
MZK VE KLTREL DOKU
Uur Trkmen

604

baladn ok iyi hatrlyorum. Uzunca paltosu devaml srtnda kk nargilesi de cebinde pirani bir grn
vard Nur iinde yatsn(2012)

Mustafa Saln
Ktahya ve yresi mzik kltr zerine zverili almalar bulunan Saln; 1956 Ylnda Afyon-
Bolvadinde dodu. Babasnn memuriyeti dolays ile 1961 ylnda Ktahyaya geldi. Memuriyeti
yannda, mzik aletleri ve kaset ii ile ilgili esnaflk mesleini de birlikte yrtt. Kk yalarda
babasndan TSM, amcasndan THM ve Radyo dinleyerek evklendi. Okul dnemlerinde devaml
mzik kollarnda yer ald. 8 yanda iken babasnn eve getirdii balama ile tant fakat balamay
16 yanda hi hocas olmadan almaya balad. Geni repertuar ve yetenei sayesinde bir yl gibi
ksa bir srede saz alp trk sylemeye balad. 1975 ylna kadar okul dnemlerinde yrtt
mzik almalarna kurduu Beyazgller saz grubu ile daha bir ciddiyet kazandrm olup, 36 yl
akn sredir THM ve yremiz trklerini, ilimiz ve Anadolumuzun (zmir, stanbul, Malatya,
Ordu, Afyon, Eskiehir vb) birok ilinde ve Avrupada saz ve sesi ile seslendirmektedir. Bu arada
birok sanatya saz ile elik etti. (mer an, Nurten nnap, Sami Kasap, Serap Kuzey vb) Yre
trklerini Ktahyal Hisarl Ahmet, Kazm Baltaolu, k mer Kocaolu gibi ustalardan,
arkada Sleyman Oru ve TRT sanatlarndan renip, kendi derlemeleri de oldu. nl
ressammz Ahmet Yakupolu, Mehmet Dumlu Hoca Efendi ve mzik hocas brahim Selman
Cogundan feyiz ald. 1977 ylnda zmir Fuar Ekici ver Gazinosunda katld Amatr Ses
Yarmasnda derece alp Ege Blgesini Antalyada temsil etmeye hak kazand. 1979 ylnda
Beyazgller Kaset-Mzik dkknn at. 1983 ylnda Ktahyada dzenledii Amatr Ses
Yarmas ile genlerin nn ap mzie ynlendirdi. Saz kurslar ile genleri yetitirdi.
Yetitirdii renciler arasnda mahalli sanatlar ve konservatuvar tahsili yapanlar oldu. Ktahya
trklerinden zne uygun olarak seslendirdii kaset, cdlerle trklerimizin yeni nesillere
tanmasna nclk etti. 1999da Otantik tarzda dzenledii Ulu Cami arkasndaki evini inili
Kk Kltr ve Sanat Evi adyla hizmete at. Bu meknda kurduu Ktahya Trkleri, Koro-
Solo ve Zeybek Ekibi ile almalarn ynetip genlere yre trklerini retti. ehir dndan
gelen misafirlere konserler verdi. Ekip ile ayn zamanda festivallere katld. Ktahyallar
Derneinin daveti zerine yurt d konserlerinde Ktahya trkleri ve oyunlarn seslendirdi.
Hisarl Ahmetten sonra Ktahya Folkloruna ar duyarllk gsterdi ve Ktahya hakknda daha
nce yazlan kitaplar toplayarak ayn zamanda halktan aratrmalar yaparak tarih ve kltr
MZK VE KLTREL DOKU
Uur Trkmen

605

bilgilerini oaltt. Bu vesile ile rencilere ve gelecek nesillere k tutmak adna Ktahya kitapl
oluturdu. Ktahyann Pnarlar ve Egeden Ykselen Ses adl iki albm yapt. 1997 ylnda
Sazmz Szmz-Trklerimiz, yklerimiz le Ktahya, 2001 ylnda Ktahya Gezek
Gelenei le Trelerimiz, Oyunlarmz adl kitaplar yaynland. 2010 ylnda Kltr ve Turizm
Bakanl THM Ses ve Saz Sanats belgesi ald. Sanat nc kitab olan Ktahya kltr
Ansiklopedisi almalarn tamamlad. Yakn zamanda yaynlanacaktr. TRT televizyonlarnda
Anadolu Erleri, Anadolunun Scak Yzleri Ve Yreimde Trkler adl programlarda yer ald.
TRT bata olmak zere zel radyo ve televizyonlarda Ktahya tantm programlarna katld.
Sanat halen sanatsal ve kltrel almalarna devam etmektedir.

Mustafa Hisarl
Ktahya trklerinin kaynak kiilerinden Hisarl Ahmetin olu olan Mustafa Hisarl almaya
destek olan bir dier isimdi. Hdrellez 1938 de Ktahya Kale-i Bla ( yukar Hisar) da dodu.
Annesi Hacer Hanm, babas Ahmet beydir. lkokul bittikten sonra, retmenlerim okumaya
devam etmesi gerektii nerisi zerine evrenin tepkisine ramen babasnn desteiyle Ortaokula
balad. yi resim yapan, mzikten de zayf alan, babas Ktahya halk trklerinin kaynak kiisi
Hisarl Ahmet olan Mustafa Hisarlnn mzie olan ilgisi orta ikinci snfta balad. Balangta
babasndan gizli renilmeye allan balamay babas ile birlikte almaya balad. Lise eitimini
tamamladktan sonra yine babasnn da desteiyle stanbul Mimar Sinan niversitesi Devlet
Gzel Sanatlar Akademisi Yksek Mimarlk Blmn kazand. renime devam ederken, Milli
Trk Talebe Birlii gibi farkl dncelere sahip renci kurulularnn folklor almalarna
devam etti. Istanbulda birok lise ve kolejde trk ve balama dersleri verdi. Sevgi Babaolu
bakanlnda alt arkadayla birlikte Trk Folklor Kurumunu kurulmasnda etkili oldu. Adnan
Ataman ynetimindeki stanbul Belediye Konservatuvar THM Topluluunda misafir sanat
olarak almalara ve konserlerine katld. Sheyla Altmdrtn niversite korosuna katld.
Koro almalar srasnda tant Tuncay Hanm ile 1967 de evlendi. Okul masrafn
karlayabilmek iin, Ahmet Sezgin Muzaffer Akgn, Yldray nar, Selda Alkor gibi sanatlara
gazino almalarnda elik etti. 1966 ylnda stanbul Radyosunun at snav ve devam eden
almalar ve snavlarn da kazanarak 1971 Mart aynda stajyer THM saz sanats kadrosu ile
stanbul Radyosunda greve balad. 1973te bir yl Antalya Radyosunda yayn efi olarak alt.
1974 stanbula THM Ariv ve Repertuar efi olarak geri dnd. 1982-84 aras iki yl THM ve
MZK VE KLTREL DOKU
Uur Trkmen

606

Oyun ube Mdrl grevini yrtt. TRTnin birok denetleme kurulunda bulundu. Yarma
ve eflik snavlarnda jri yelii yapt. Yurt ii Yurt d birok konser ve festivale katld. 1983
ylnda Konservatuvarda bir renim dnemi THM dalnda retim grevlisi olarak alt.
Kurum izin vermedii iin devam edemedi. 1994-98 yllar aras Yldz niversitesinde Gzel
Sanatlar seme dersi olarak THM dalnda drt sene ders verdi. 2001-2 ylnda tekrar stanbul
Radyosu THM Mdrl grevini stlendi. Nisan 2002de sanat kadrosundan emekli oldu.
Babasnn gerekletirme olana bulamad arzusunu Hisarl Ahmet Yorumu le Ktahya
Trkleri adl kitab hazrlayp onun ansna bil cret tm sanatseverlere datt. Kuruluundan
bugne ilikisini devam ettirdii Folklor Kurumu Balama Takm almalarn devam ettiren
Hisarl stanbulda ikamet etmektedir.

Ktahya Gezekleri
Ktahyada genellikle k aylarnda akranlar arasnda haftada veya on be gnde bir olmak zere,
bir kiinin evinde toplanlp, yenilen, iilen, sohbet edilip, elenilen sazl szl, oyunlu ortama
gezek ad verilir (Saln 2001: 15).
Kadnlar, gen kzlar, erkekler ve gen delikanllar olmak zere yalarna gre drt gruba
ayrlan gezekler bugn eski sklklarnda yaplmasa da devam etmektedir. Kadn gezekleri;
arkada ve akraba, erkek gezekleri ise ; yemekli-ayl-kahveli ve sohbetli, yemekli-dini
sohbetli ve tasavvuf veya Trk Sanat Musikili, yemekli- muhabbetli sazl-szl olarak yaplr.
Salnle yaplan grmelerde; derneklerin, cemaatlerin bu kadar etkili olmad
dnemlerde gezek geleneinin ok nemli olduunu, gezeklerin kadn, erkek gezekleri olarak
ayrldklarn ve bunlarnda kendi ilerinde farkl ya gruplar ve zelliklerde (mzikli-mziksiz vb)
gerekletirildiklerini, gezee katlanlarn belirli ritelleri dikkate almas gerektiini, toplum iinde
sevilen ve saylan deer verilen kiilerin gezee kabul edildiini, gezein sk kurallarnn
olduunu, zenginlik ve fakirlikten ziyade ahlaki tutum ve davranlarn en nemli kstas olarak
grldn, bakanlk, ktiplik, szclk grevlerinin olduu ve yine belirli cezalarn belirli
eksiklikler karsnda verildii, herefe ad verilen bir tr yardmlama geleneinin olduunu, gln
ve elendirici, oyunlarn gezein vazgeilmezi olduunu reniyoruz. Gezein merkezinde ise
genelde Ktahya mzik kltr yer almakta.
MZK VE KLTREL DOKU
Uur Trkmen

607

Bugn dernekler, vakflar, cemaatler, sivil toplum kurulular vb bir ok birlikteliin
olduu, sosyo-ekonomik koullarn, birey-toplum-aile ilikilerinin deiime urad kabul
grmekte olan bir dnce.
Hisarl gezeklerin; genlerin yetimesi, sosyal hayata adapte olmasnda byk yararlar
saladn, toplantlara katlana genler iin adeta bir referans olduunu, Cuma Deblei alm
denilerek iltifat edildiini belirtir (2009: 137)
Yine Hisarl mzikteki deiimler hakknda unlar syler Kna trklerinde gelinlerin ve
kz analarnn alatlmas amalanr. Altntas inde Knam Ezdier, Gl Kuruttum, gibi
Gezekler, kzlar ii gibi genlerin toplanp elendii gnlerin dnda dnlerde kna gecesi,
hamamn, gakmk, gvey salma eizalt gibi trenlerde Gar m Yad, Ahmet Bey, Mustafam
Kalarn Kara, Meeden Gel, Portakalm aya Dt, Bedestene Vardm alvar sterim, Fincann
Dibi Noktal ve Aya Bak Yldza Bak. Hanmlarda ilave olarak Hisardan nmem Diyor,
mdm, nem Dt Yerlere ve zellikle Yasemin Daln Yar Neden Emeli trklerinin
oyunlar oynanr. Bunlarn dndaki trkler de ahenk trkleridir ve kesinlikle oyun oynanmaz.
Maalesef imdiki genlerin yapt gibi Elif, Ferace, Ktahyann Pnarlar vs ahenk ve at
trkleridir kesinlikle oynanmaz. Hele hele bizim oyunlar krk zeybek ve karlama trdr
kakla oynanr. Karlkl iki ya da tek kii oynar, grup oyunu deildir... Konservatuvar eitimi
alm genlerin bile baz trklerin iindeki szckleri ieriinin anlamnn deimesini hie
sayarak deitirdiklerini grmek beni ok zyor. A stanbul Sen Bir Han Msn da ki A
ifadesi yerine baka bir anlam ifade eden AH szcn, Git Gzel Karmda Alayp
Durmadaki yalvarma ifade eden yerine de Git gzel karmda(N) alayp diyen ve kovma
ifadesini kullanyorlar. Fincann dibi noktal gelinler kzdan( okkal ) yerine baka anlam ifade
eden edal szcn, kocakarlar merdivenden atmalda ki kaynanay anlatan Anadolu
deyimi yerine hakaret saylabilecek sfat olan (huysuz) kadnlar merdivenden atmal ifadesini,
ukuru bezden yaparlar, gelini kzdan yaparlar da urbay bezden yaparlara dntryorlar.
Ancak urba-elbise, bezden yaplmaz. Urba; ya basmadr, ya ipek, ya da kadife. Elif dedim be
dedim kz ben sana ne dedimde trky okuyan hanm sanat ise kz szc yerine yr
szcn neden, hangi akla hizmet ederek koyar anlamak mmkn deil. (2009:138-139)

MZK VE KLTREL DOKU
Uur Trkmen

608

Problem ve Alt Problemler
Aratrmann problemi: Ktahya mzik kltrnde 1937-38 ve 2012 yllar arasnda deiim
olmu mudur?
Aratrmann alt problemleri:
1.1937/1938-2012 Ktahya Mzik Kltrnde Sazlarda Deiimler Olmu mudur?
2.1937/1938-2012 Ktahya Mzik Kltrnde Toplumsal Deiimler Olmu mudur?
3. 1937/1938-2012 Ktahya Mzik Kltrnde Terminolojik Deiimler Olmu mudur?
4. 1937/1938-2012 Ktahya Mzik Kltrnde Halk Oyunlarnda Deiimler olmu
mudur?
5. Ktahya Gezek kltrndeki deiimler nelerdir?

Ama ve Yntem
Aratrma ile; Ktahya mzik kltrnde 1937-38 ve 2012 yllar arasnda deiimlerin olup
olmad belirlenmesi amalanmtr.
Bu aratrma, Ktahya mzik kltrnde 1937-38 ve 2012 yllar arasnda deiimlerinin
olup olmadnn belirlenmesi, alanda alma yapacak olana aratrmaclara kaynak tekil etmesi
bakmlarndan nemlidir.
Aratrmada; Ktahya mzik kltrnde 1937-38 ve 2012 yllar arasnda deiimin
olduu, bu deiimlerin mzik kltryle balantl unsurlar da etkiledii, yaplandrlm grme
tekniinin aratrma iin uygun bir veri toplama teknii olduu, grme yaplan kiinin alannda
uzman ve yetkin olduu saytllarndan hareket edilmitir.
Aratrma; 1937-38 ve 2012 yllarnn karlatrlmas ile, Ktahya Mzik Kltrnde
sazlarda, toplumsal dzende, halk oyunlarnda, gezeklerde, terminolojide deiimlerin olup
olmadnn belirlenmesine ynelik olarak snrlandrlmtr.
Bu aratrma, 1937-38 yllar ile 2012 yllar arasndaki Ktahya mzik kltrndeki
deiim ve geliimleri belirlemeye ynelik betimsel bir aratrmadr. Betimsel aratrmalar, olay
olduu gibi aratrmaya ve var olan durumu belirlemeye alan aratrmalardr. Bu tr
aratrmalarda, ele alnan olaylar ve durumlar ayrntl bir ekilde aratrlmakta, daha nceki
MZK VE KLTREL DOKU
Uur Trkmen

609

olaylar ve durumlarla ilikisi incelenerek, Ne olduklar betimlenmeye allmaktadr (Karakaya
2009: 59).
Aratrmann evrenini, Ktahya mzik kltr, rneklemi, Trk Halk Mzii ve gezek
kltrndeki deiim ve geliimler olarak belirlenmitir.
Aratrmadaki nitel veriler kaynak tarama ve yaplandrlm grme formu tekniiyle
toplanmtr. Grme formunda yer alan sorularda nitel veri analizlerinden yararlanlmtr.
Grme, alan aratrmasnn gerektirdii nemli tekniklerden biridir. Aratrma yaplan yerde
aratrmacnn bu i iin seilen kaynak kiilerle, biimsel/formel, ya da sylei ortamnda konuya
aklk getirecek konularda yz yze yaplan konumalardr(Kaplan,2008:125-126)
Verilerin ilenmesinde nitel tekniklerden yararlanlm, birbirleriyle rten grlere yer
verilmemi, tablo iinde sol stunda derleme almalar srasnda elde edilen bilgiler, sa stunda
ise bugne ynelik veriler yer almtr.

Bulgular ve Yorum
Aratrmada; Ynetkenin derleme notlarnda belirttii tespitler 4 ayr blmde toplanm ve
belirtilen mziksel unsurlarn deiip deimedii yaplandrlm bir formla belirlenmeye
allmtr.

1937/1938-2012 Ktahya Mzik Kltrnde Deiimler/Sazlar

Sazlar: Saz-Balama Bozuk-Cura-
Kaval-Davul-Zurna-Tef-Deblek-
Dmbelek-eber-Krnata-
Keman

Uzun sap balama, ksa sap balama, cura,
kaval, davul, zurna, tef, deblek, klarnet,
keman, darbuka, bango, ney, ud, kanun,
tanbur, elektro balama, zilli maa
Nuri avuun
Saz tercihleri: Ceviz aacndan
yaplma
1970li yllara kadar kullanlm olup, imdi
naylon veya plastik tr mzraplar
kullanlyor.
MZK VE KLTREL DOKU
Uur Trkmen

610

Byk Sazlarn Mzrap tercihleri:
kz boynuzundan yaplma.
Kk sazlarn mzraplar: kiraz
kabuundan yaplma
Nuri avuun
Saznn boyu 110 cm
Sapna denen ba deti:28
u an genelde uzun sap 23 perde
kullanlyor. 38 cm tekne boyut 110 cm.
Nuri avuun
Saznda erden takm
toplamda dokuz tel
imdi alt teller; 3
Orta teller; 2
st teller; 2 toplam 7 tel
Nuri avuun saznda Teller
yksek-orta kaba olarak
takma blnrd
imdi ince, orta, bam teli kullanlyor.
Nuri avuun telleri adlandrmas
Yksek Tel takm 3 tane la beyaz
tel, orta tel takmndan bir tel ayn
irtifada la beyaz, dier ikisi bir
tam beli pes re bunlardan biri
beyaz, dier ikisi sar, nc
takmdan iki tel ilk takm tellerden
bir byk ikili pes sol ncde
tel de ondan bir oktav pes sol sar
burma telden ibaretti.
Alt teller, 2 tane 0.20 mm eliktel, 1 tane
0,40 mm alt bam, orta teller, 2 tane 0,30
mm elik tel, st teller 1 tane 0,20 mm
eliktel, 1 tane 0,50 mm st bam olmak
zere toplam 7 tel kullanlyor.
Tavanl ve yrelerinde dmbek
ve ifte dmbek alnrd. Toprak
anaklar zerine gerilmi deriler
srmla anaklara sarlr, derilerin
kaln sr gnnden, incesi deve
2000 ylna kadar aynen kullanlmakta idi.
10 yl akn sredir, davul-zurna ve elektro
balama ile org kullanlyor.
MZK VE KLTREL DOKU
Uur Trkmen

611

gerdanndan yaplrd. ifte
dmbelein kutru 19.5 br 20.5
santimdi.
Davullarn kaln yz erkek
hayvan dersi, incesi kei
derisinden, derilerin bkld
aa kylk aacndan kasnak am
tahtasndan, davulun tokma da
am aacndan yaplmt. Davul
deneine rpah denirdi ve
lgn aacndan yaplmayd. Bir
deri yznn kutru 32-33 santim
idi.
Aynen kullanlyor
Zurnalar: rtma 7 ve 9 dirhem
zurna ve kaba zurnadr. 7 dirhem
bir zurnann boyu 34 santim, boru
aznn kutru 8.5 santimdi.
Ayn zurnalar kullanlmakta
Tavanl yresinde; saz, balama,
cura tipleri alnrd.
Aynen kullanlyor

Tavanl yresinde; sazlar dut
aacndan yaplr, mzraplara
terzane denirdi.
Dut, grgen, ceviz, kestaneden yaplyor.
Mzrap tabiri etkin
Tavanl yresinde; kavallar dilsiz
cinstendi. Boylar 70 santim kutru
ise 1.5 santimdi.
Aynen kullanlyor
Domani yresinde; keman
kemene gibi alnrd.
Ayn ekilde kullananlar var
Tavanl yresinde;5-6-7-9 dirhem
zurna eidinden bahsedilirdi.
5-7 dirhem Tavanlda, 9 dirhem
Domanite kullanlyor.
MZK VE KLTREL DOKU
Uur Trkmen

612

Tavanl yresinde; dnlerde
davul-zurna ve dmbek alnrd.
Baz kylerde aynen mevcut. Bunun
yannda elektro balama ve org yaygnlat.
Tablo 1: 1937/1938-2012 Ktahya Mzik Kltrnde Sazlardaki Deiimler

Sazlarn uzun ve ksa olarak adlandrlmaya baland, klarinet, bango, ney, ud, kanun,
tanbur, elektro balama, zilli maann daha fazla yer edinmeye balad,
kz boynuzu ve kiraz kabuundan yaplma mzraplar yerine naylon ve plastik tr
mzraplarn tercih edildii,
Saz boyutunun ayn kalmasyla birlikte perde saysnn 23 olarak tercih edildii,
Tellerde 9 yerine 7 telin kullanld,
Yksek-orta ve kabatel adlandrmalar yerine ince-orta-bam teli adlandrmalarnn
kullanld,
Davul-zurna-elektro balama ve orgun Tavanl yresinde daha ok kullanlmaya
baland,
Terzane ismi yerine mzrap isminin tercih edildii tespit edilmitir
Bugn artk kullanlmayan ve telli olarak adlandrlan Ktahya yresinde kullanlan
balamada dierlerinden farkl olarak tek tele ek olarak st telin bir oktav ykseine akort
edilen ve sapn ortasna gelen mi perdesindeki ilave burguya balanan ve adna da ahenk teli
denen bir drdnc tel vardr. Bu tel balamaya ayrca bir ahenk katt sylenir. Bu ahenk
telinden 1937-38 derlemelerinde bahsedilmemesi ve bugnde kullanlmamas ilgintir.
Toplumsal deiimlerin, eitim, imknlarnn oalmasnn, elektronik cihazlarn ve sanat
mzii icra eden topluluklarn, derneklerin oalmasnn bu deiimleri etken rol oynad
dnlmektedir.

MZK VE KLTREL DOKU
Uur Trkmen

613

1937/1938-2012 Ktahya Mzik Kltrnde Deiimler/Toplumsal
Deiim
1938 Davul Zurna Yasa vard.

Doru. u an serbest. O yllarda yasak
konmu, 44 l yllarda serbest oldu.
Tablo 2:1937/1938-2012 Ktahya Mzik Kltrnde Toplumsal Deiimler

Davul zurna yasana ait salkl veriler elde edilememekle birlikte; Cumhuriyet dneminin
kltr politikalarnn bu yasakta etkili olduu dnlmektedir.
Saln bu yasan 44l yllarda kaldrldn sylemektedir. 1945 yllarna ait Akbaba
dergisinde rastladmz bu karikatr dnemi anlamamza yardmc olmaktadr

Resim 3: te stediimiz Musiki

1937/1938-2012 Ktahya Mzik Kltrnde Deiimler/Terminoloji
Nuri avua Gre:
Saz Akort etmek iin kullanlan
terim: Dzenlemek -Dzmek
Saz Bir Tatlandraym
Dzenlemek, tatlandrmak doru. imdi
akortlayaym veya akordu dzelteyim
diyerek sylenir.
MZK VE KLTREL DOKU
Uur Trkmen

614

Saz Bir Dzeyim de Geleyim
tabirleri
Nuri avu a gre:
Saz mzrabnn ad: terzane
Bam telinin ad: Bap teli
Mzraba, tezene, bap teline bam teli
diyoruz.
Ktahyada Saz iin: Bozuk-cura-
balama tabirleri kullanlrd.
imdi cura, balama, divan kullanlyor
Davul deneine rpah denirdi Aynen kullanlyor
Zurna kamna Ula denirdi.
Aza dudaklara dayanan ksma ise
gergi denirdi.
Ayn deyimler, ula- gergi kullanlmakta.
Tavanl yresinde; mzraplara
terzane denirdi.
Mzrap tabiri etkin olarak kullanlyor
Tavanl yresinde; sazn
kne Balama biraz
byne Bozuk derlerdi
Balama tabiri kullanlyor
Tablo 3: 1937/1938-2012 Ktahya Mzik Kltrnde Terminolojik Deiimler

Saz Akort etmek iin kullanlan; dzenlemek dzmek, saz bir tatlandraym, saz bir dzeyim de geleyim tabirleri yerine; akortlamak tabiri kullanld, bap teline bam teli, mzraba tezene dendii, rpah-ula gergi terimlerinde bir deiimin olmad, bozuk adlandrmas yerine balama adlandrlmasnn tercih edildii grlmtr. Baz
ifade ve tabirlerin kiiye zel olarak kullanld, genelde tercih edilen ve kabul grm tabirlerin
Anadolunun dier yerlerinde de tercih edildii dnlmektedir.

1937/1938-2012 Ktahya Mzik Kltrnde Deiimler/Halk Oyunlar
Zeybek-Karlama ve Bengi
oynanrd.
Zeybek, karlama
Zeybek Havalar-Karlamalar-
Krk Havalar-Uzun Havalar-Ar
Zeybek hava, karlama hava, krk hava
MZK VE KLTREL DOKU
Uur Trkmen

615

Zeybek alnp sylenirdi.
Domani yresinde zeybek
oynanrd.
Aynen devam
Domani yresinde Seymenlik
vard
Halen mevcut
Tavanl yresinde; Dz hava,
sallama, zeybek oynanrd.
Dz hava, zeybek ve orta Anadolu
hareketli trkleri oyun olarak oynanyor.
Tavanl yresinde; zeybek havas,
kara koyun dadan gelir,
tavanlnn sular, kadife yastm,
bostanc, dz oyun havas adl
trkler sylenirdi.
Krka Zeybei, Kara Koyun, ayr Deil
imen Deil, Azimemin Avlusunda Kuyu
Var, Moymulun Altndan Gelir Geersin,
erife Yola Yrd, Herekenin Aalar,
kma Darlara adl trkler syleniyor.
Tablo 4: 1937/1938-2012 Ktahya Mzik Kltrnde Halk Oyunlarnda Deiimler

Saln; ok fazla deiimin olmad, bununla birlikte zellikle iletiim ve dinlemeye ynelik
teknolojik cihazlar yoluyla dier illere ait oyunlarnda renildii ve kltre yansdn belirtirken; Hisarl
ise; oyunlar hakknda ksa bilgi verdikten sonra oyunlarn ok deitiini ve zellikle yreye has olmayan
figrleri n, hareketlerin oyunlara yaptrldn belirtir. Kadn erkek ayr ayr oynar ve ayn trklerin
syleniinde birisinde efelik hamaset hissedilirken dierinde yumuaklk zarafet estetik duygular ve
figrleri ne kar. Yasemen, mdm, nem dty yalnz hanmlar oynar. Blge itibariyle genel
olarak kak ile oynanr . Oyunlar tr itibari ile Krk zeybek ve karlamadr genel de iki veya drtl grup
olarak oynanr tek oyun yoktur. Sadece birka kez mehur Cezayir oyununu oynayan zel bir kiiyi
hatrlyorum. ok yaygn olmamakla beraber babam cirit havas diye bir ezgi alard. Yre tavrlarna sadk
kalan ve zenle uygulayan bizlerin kuandan sonra gelen kuak ister mahalli olsun ister TRT ve dier
resm devlet sanat kurulular olsun balamalarda ki bu ok zel mzrap titizliini ve ritm / metronom a
zen gstermiyorlar: ritimlerde de ya ok ar ya da gereinden ok hzl icra ile oyun ezgisinin
karakterini ve ahenk trksnn havasn bozuyorlar. Oyunlar da kendi yre karakteri dna karak sanki
ar zeybek havasna dnyor ve yreye has karlama oyun vasf yok oluyor.
Hisarl dn vb elence kltrnde de deiimlerin olduunu u szlerle dile getirir. Seneler nce
( 960l yllar) yeenimin dn var. Sokakta dn var oyunlar trkler stanbuldan gelmiim Musta bey
MZK VE KLTREL DOKU
Uur Trkmen

616

bir eyler al bakalm dediler; tamam dedim Gar m yad alp syledim, portakalm aya dt, meeden
gel.haydi bakalm sizler de oyunlarn oynayn tk yok ?!! Yeni mehur oldu oy oy Emine baktm herkes
ortada oyun grla Hisarda bir etkinlik var kz enstits rencileri ve balarnda halk oyunlar
retmenleri, mahall oyunlar oynayacaklar, ama ve ne yazk ki genelde her yrede ve dnlerde oynanan
krdm oyunlar. Hocanm bu da nereden kt dedim a biz bunu hep oynarz dedi. mdm, inem
dt Nerede ses yok
Hisarlnn bu konudaki dier tespit ve dnceleri yle. Halk mziinin; oyun trkleri, ahenk
trkleri, at trkleri ve ritimli ritimsiz uzun havalar, szsz oyun havalar gibi trleri vardr. Trkler
genel de ritmi ve melodiyi birlikte veren balama eliinde sylenir. Yani balama yannda baka bir ritim
sazna ihtiya duyulmaz. Balama da ezgiyi alarken yrenin tavrna sadk kald iin trknn ritmi
kaybolmaz. Ancak son zamanlarda oyun havalarnn ezgilerinde daha fazla zenginlik salamak iin deiik
enstrmanlar kullanlyor. Bu konuda daha detayl bilgisi, donanm olmayanlarn hazrlad bu ezgilerle
oynanan oyunlar da kendi doal ritminden uzaklaarak ok arlayor. Krk zeybek arca oynanan Aydn
Zeybei havasna brnyor, eller kollar ayaklar havada asl, aatan armut toplar ya da basaca yeri
bilemeyen, ayan koyaca yeri kestiremeyen birileri gibi ortada garip garip dolaan biri oluyor oyun
oynayan kii. Bu tr akma (!) oynanan oyunlar izlerken mzik sesi kapatlrsa oyuncu veya oyuncularn
ortada anlamsz birtakm hareketlerle dolat grlr. Oynanan oyun doru ise de belirli hareketlerin,
belirli ritimlerle tekrarland ve oynanan estetii ortaya kar. Katiyetle sylerim ki Ferace, Elif,
Ktahyann pnarlar, Deirmen deresi, Yamur yaar gibi ahenk ve at trklerinde oyun oynanmaz. Ne
yazk ki Hisarl Ahmetten feyiz aldklarn ya da el aldklarn syleyenler kltr sorumluluklarnn farknda
olmadan bu trkleri oynayarak kt rnek oluyorlar Bir ok oyun havas olduu halde at trkleri oyun
havasna dndrmek bir marifet oldu son zamanlarda.

5. Ktahya Gezek kltrndeki deiimler nelerdir?
Derneklerin, cemaatlerin bu kadar etkin olduu bir dnemde gezek gelenei devam etmesi
zorlanmad,
Kadn ve erkek gezeklerinde deiimlerin yaanmad,
Kadn gezekleri; arkada ve akraba, erkek gezekleri ise ; yemekli-ayl-kahveli ve
sohbetli, yemekli-dini sohbetli ve tasavvuf veya Trk Sanat Musikili, yemekli- muhabbetli
sazl-szl gezeklerin devam ettii,
MZK VE KLTREL DOKU
Uur Trkmen

617

Gezee katlanlarda eski sk kurallar uyguland, ( Gezee katlacak ahs arkadalar
tarafndan sevilen saylan biri olmal, zenginlik fakirlik ayrt etmemeli, yz kzartc veya ahlaki
konularda sulu biri olmamal gibi)
Gezek bakanl, gezek ktiplii, gezek szcl, herefe, geleneklerinin devam ettii,
Saz balaynca sz biter adabnn bugnde geerliliinin devam ettii ve nemli bir adap
olduu,
Gezeklerde oynanan oyunlarda deiimlerin yaanmad ve gelenein korunmaya
alld,
zetle; gemile bugn arasnda gezek geleneinde ierik olarak deiimlerin ok ta
rastlanamad bununla birlikte ayl, kahveli dini sohbetli gezeklerde art, yemekli muhabbetli
(ikili) gezeklerde azalma gzlendii sonularna ulalmtr.
Toplumdaki siyasi ve dinin deiimlerin en son belirtilen hususta etkili olduu sylenebilir.

Sonular ve neriler
Sazlara; Klarinet, bango, ney, ud, kanun, tanbur, elektro balama, zilli maann eklendii,
mzraplarn artk naylon ve plastik trlerinin kullanld, 23 perdeli ve yedi (7) telli sazlarn tercih
edildii, Tavanl ve yresinde davul-zurna, elektro balama ve org alglarnn tercih edilmeye
baland belirlenmitir. Dnlerin bu deiimde nemli roller stlendii anlalmaktadr.
Yreye has telli balamann ise unutulmas ilgintir.
Davul zurna yasann; Cumhuriyet dneminin deiim ve geliim politikalar erevesinde
getirildii dnlmektedir.
Dzmek-dzenlemek yerine akortlamak teriminin kullanlmas, mzraba, tezene, bap teline
bam teli denilmeye balanmas, dier terimlerin benzer ekilde kullanlmaya devam ettii
anlalmaktadr.
Yre oyunlar dnda Anadolunun eitli hareketli trklerin tercih edilmeye balanmas
en dikkat ekici deiim olarak gze arpmaktadr. Oyunlarda balama icrasnn olmas gerektii,
orkestrasyonlar yaplm veya farkl alglar ile oynanan oyunlarn ritmik yapsnn bozulduu,
yreye has zelikler dnda figrlerin eklendii, dn vb elencelerde yreye has oyunlarn deil
popler kltrn getirdii elence mziklerinin tercih edildii dncelerine ulalmtr. zellikle
MZK VE KLTREL DOKU
Uur Trkmen

618

iletiim ve dinleme cihazlar gibi teknolojik gelimelerin kltre etkilerinin olduu
dnlmektedir
Gemile bugn arasnda gezek geleneinde ierik olarak deiimlerin ok ta
rastlanamad bununla birlikte ayl, kahveli dini sohbetli gezeklerde art, yemekli muhabbetli
(ikili) gezeklerde azalma gzlenmektedir. Siyasi geliim ve deiimlerin bu hususta etkili olduu
dnlmektedir.
Ynetken; her eyin sylenmediini, bilgilerin perakende olduunu ve toptan
yanstmadn, sonraki almalara k tutmasnn beklendiini ve yine sonraki almalarda
tahmin edilen eksikliklerin tamamlanabileceini, kaydedilen ve elde edilen veriler hakknda baka
kiilerinde baka alglamalar ierisinde verileri ileyebileceini, daha geni ve kapsaml bir
almaya ihtiya duyulduunu belirtir.
Bu szlere bugnde eklenecek bir ey yoktur.
Felsefe olarak deiimin kanlmaz olduu gereini kabul etmekle birlikte konu zerinde
mikro almalara ihtiya olduu dnlmekte ve nerilmektedir.

Referanslar
Alaku, Ali Osman vd. 2009. Sanat Eitimi ve Grsel Sanatlar retimi, Ankara: Pegem Akademi.
Altnay, Fatma. Reyhan. 2009. Cumhuriyet Dneminde Ktahya ve Yresinde lk Halk Mzii Derlemeleri,
Hisarl Ahmet ve Ktahya Trkleri Sempozyumu, Ekspres Matbaas, Ktahya
Fichter, Joseph. 2002. Sosyoloji Nedir? ev: Nilgn elebi, Ankara:An Yaynclk
Fischer, Ernst. 2010. Sanatn Gereklilii. (11. Bask). (C. apan ev.). stanbul: Payel Yaynevi.
Gler, Kadir. 2004. Ktahyal rifi ve Pesendi. Ankara: Bizim Bro Basmevi,
Gnhan, Ali. 2009. Ktahya ve Yresi Folklorundan Damlalar, Ekspres Matbaa, Ktahya: T.C.
Ktahya Belediyesi Yaynlar
Gven, Bozkurt. 2007. Kltrn abcsi. stanbul: Yap Kredi Yaynlar
Hisarl, M.ustafa. 2009. Hisarl Ahmet Kimdir?. Hisarl Ahmet ve Ktahya Trkleri Sempozyumu,
Ekspres Matbaas. Ktahya
Karasar, Niyazi. 2009. Bilimsel Aratrma Yntemi, (20. Bask). Ankara: Nobel Yayn Datm.
MZK VE KLTREL DOKU
Uur Trkmen

619

Kaplan, Ayten. 2008. Kltrel Mzikoloji. Balam Yaynclk, stanbul
Saln, Mustafa. 1997. Sazmz Szmz Trklerimiz yklerimiz le, Ktahya: Ktahya.
Ekspres Matbaas
Snmez, Veysel. 2011. Eitim Felsefesi, Ankara: An Yayclk
Trkmen, Emel Funda. 2007. Ulusaldan Evrensele Ses Eitiminde Ktahya Trkleri. Ktahya.
Ekspres Matbaas,
Ynetken, Halil Bedii. 2006. Derleme Notlar: Cilt 1. Ankara.Sun Yaynevi
http://greekturkish.18.forumer.com/a/sazbaglama-playing people_post7750.html 27.06.2012.
Grme: Mustafa SALN, Yer: Ktahya, 24 Mays 2012, Saat 14.00
Grme: Mustafa HSARLI, Yer: stanbul, 12.10.2012, Saat:10.00
MZK VE KLTREL DOKU
Yalda Yazdani

620

A STUDY OF WOMENS VOCAL SONGS IN SHIRAZ, IRAN

Yalda Yazdani
yaldamusic@yahoo.com

Introduction
This type of music originated from Shiraz (one of Irans traditional cities, located in the southern
part of Iran, with a population of 1,510,968), where I temporarily lived to conduct research under
the title of Shiraz women's vocal songs called Vasunak.
Roughly 33 years ago, after the Iranian revolution, the government put a ban on womens
singing and from that point on they couldn't participate in traditional ceremonies and sing as they
used to. This cultural inheritance, which was given to us by our past generations, started to be
forgotten and I myself decided to halt this trend through recording and sharing this information,
allowing other people to embrace the tradition.
Vasunak was used to be sung during weddings, funerals and some other traditional
ceremonies by women, and the songs are mainly similar in rhythm, melody, and lyrics for the
various occasions, but there were still some differences in their performances depending on the
occasion. These performances were sung individually or by a group accompanied by a musical
instrument called dayere (a circular instrument with one side covered by lamb's skin) and also
during the performance other women would participate by singing in a question and answer style
rhythm, repeating either the same or different sentences and also clapping throughout the
ceremony.
This article comes in two related sections:1.Performances and occasions of Vasunak-s,
and 2. Analysis of melody, rhythms and lyrics of Vasunak-s. The two areas this article explores
are the uses of Vasnuak-s and identification of the occasions they would be performed, and an in-
depth analysis of the melodies and rhythms used in Vasnuak-s, as well as the relevance and power
they carry.

MZK VE KLTREL DOKU
Yalda Yazdani

621

Weddings
The songs mostly performed in weddings were lengthy and traditionally performed by the
families of the bride and groom, who until the final part of the ceremony where unable to see
each other. The wedding was comprised of different parts that I am going to briefly describe,
such asBaleboran, where parents of both sides and grandparents have a gathering with the purpose
of meeting the bride to be, and organizing the wedding. After a short period of time, they had a
party, Neshaneh, in which only women were allowed to take part; and they used to bring a ring for
the bride to wear in order to indicate that she would be married to the groom The next
ceremony was Rakht boran, when both immediate families would buy a suit and wedding dress for
the groom and bride. Finally, it was Aghd, during which theengagement would be officially
declared by a holy person; right after this they had a big celebration and would send the bride and
groom to their own house and wish them a long and happy life. (Homayouni, 2010)

Funerals
An example of this was when a grandson had died before getting married. The same lyrics were
used but with different feelings of sadness, which could be felt in their voices, and listeners were
entirely impressed by that. One of its special features is that the lyrics are the same for both
funerals and weddings, but the performance differs according to its occasion, so the singer can
make people both cheerful and depressed, depending on its intonation. (Lotfollahi, 2010)

Bahar Narenj Ceremony
One of the famous citrus fruits which is very well known in Shiraz is called Bahar Narenj. It has a
long history and you can see it in almost every house. People respect it and it is considered a holy
tree; some people believe that the year it has no fruit on it they will not be lucky. To avoid this,
they try to have some convention with other neighbors, especially women, and have a small
wedding next to the tree by covering the tree with a white net to create the vision of a bride, and
sing happy songs together in order to make the tree happy and make that tree bear fruit. This
used to be one of the old traditions of Shiraz. (Faghiri, 2010)

Lyrical Features
Lyrics contain singular stanza with a repetitive sentence at the end of all verses, called Tarjiee
Band. As I explained, they cover different topics such as a mother's dream of her childs wedding
MZK VE KLTREL DOKU
Yalda Yazdani

622

or admiring the beauties of brides as well as admiring a brave groom and sometimes casting light
on the importance of tolerance, in mutual relationships.

Analysis of Vasunak in Musical Terms
These songs are mostly in 6/8 and the melodic range of these songs can be demonstrated in
DastgahHomayun scale, which is one of the seven modes in Iranian music. The scale of this mode
is usually written in G but due to the singer's intention, I transcribed it in C.

The standard Homayun Scale is:

Figure 1: Homayun Scale

As I explained, we use the same scale on C:

Figure 2: Homayun Scale on C

These two tetrachords transcribed in this mode are:

1. Chakavak

Figure 3: Chakavak

MZK VE KLTREL DOKU
Yalda Yazdani

623

2. Bidad

Figure 4: Bidad

Most of these songs as we noticed in the audio used the first tetrachord, (Chakavak). They
also use the fifth but they do not pass to the next tetrachord. This example consists of two
phrases, each one ends with a repeated sentence (Mobarak bad).
The first part of the A phrase starts on the third degree until the fifth and then descends
on the same note E (the third).The second phrase repeats the same melody but descends on the
first degree. The B section starts on the second degree, then moves to the fourth and then
descends on the first degree.

Figure 4: First Performance by Simin Skoorchi

The second and third examples also follow the same melodic trend. They use the first tetrachord
(Chakavak).

MZK VE KLTREL DOKU
Yalda Yazdani

624

Figure 5: Second Performance by Faezeh Ranaie

Figure 6: Third Performance by Akhtar Zare

Conclusion
Vasunak is a type of music, consisting of a single stanza, performed both individually or by a
group at different occasions, such as weddings or funerals by women in Shiraz. The melodic scale
of these songs can be demonstrated in Dastgah Homayun according to the Iranian modal system,
and consists of two main tetrachords, Bidad and Chakavak, in the rhythmical structure of 6/8.
The most notable and unique aspect of the music is the similarities between the rhythm,
melody and lyrics used in each song. Depending on the occasion for which the song is
performed, the feelings expressed in the music vary drastically. The actual content of the music
remains the same, and only the emotion of the singers change. This can make the same song
fitting for a wedding or a funeral, purely depending on the emotion the performers put in to it.
The expression is tightly linked to the females character and makes this style of music a beautiful
and artistic expression of emotion.

MZK VE KLTREL DOKU
Yalda Yazdani

625

References
Faghiri, Abolghasem. September, 2010. Personal Interviews. Shiraz.
Homayooni, Sadegh. September, 2010. Personal Interviews. Shiraz.
Lotfollahi, Abdolreza. October, 2010. Personal Interviews. Shiraz.

MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

626

ALEV KLTRNDE YED ULU OZANIN YER VE NEM

Yusuf Benli
1

yusufbenli@yusufbenli.com

Abstract
The Importance of Seven Revered Ozans in Alewi-Bektashi Teaching Summary
The importance of the seven revered ozans (ministrels) in Alewi culture pose an analogy with the period they lived
in. The extraordinary period experienced is a period when The Seven Revered Ozans were inspired by Hz. Ali,
Imam Hussein and Ehlibeyt who became martyr for this cause. They also kept to this path at the risk of their
lives.
The Seven Revered Ozans provided the bond and faith between Hz. Mohamed, Hz. Ali and Twelve
Imams and the population, and they have become both the creator and cultivator of Alewi-Bektashi teaching. They
kept cultural values alive and transferred the m to the future generations and formed the social memory of Alewism.
Singing the works of seven revered ozans in the cem rituals, which are the principle element of Alewi teaching, has
contributed to the forming of Alewi ritual.
Alewism and Bektashism teaching has taken its place in the world intellectual history with its philosophy,
music, literature, poetry, folk lore and human values. Alewism is a thought system which is distant from dogmatic
perception and insight, and it can renew itself according to the age it lives. In this context; Alewism is t he reform of
Islam, and Bektashism is a reform inside Alewism itself.
Throughout the history of humanity, art has played an important role for societies to express themselves,
keep their cultures alive, transfer it to future generations, create their own identity and cultural memory. Within
this context, Seven Revered Ozans have kept the Alewi culture alive through poetry and music and ensured its
transfer to future generations; and formed the social memory of Alewism.

1
Hali niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

627

Yedi Ulu Ozann Alevi-Bektai kltrndeki yeri ve nemi yaadklar dnemle paralellik arz
etmektedir. Yaanan bu olaanst dnem Yavuz Sultan Selimin on binlerce insan kltan
geirdii, Kuyucu Murat Paann binlerce insan kuyulara doldurduu bir dnemdir. Yedi Ulu
Ozan ilhamn bu yolda ehit olan Hz.Ali, mam Hseyin ve Ehlibeytten almlardr. Onlarda
canlar pahasna bu yolu srdrmlerdir.
Yaanan bu srete Alevilik ciddi bir asimilasyon ile kar karya iken Yedi Ulu Ozan
Alevilii, Kurann z an sz anlay ile Telli Kuran diye ifade edilen balama eliinde
mziin ve iirin gcn kullanarak, Hz. Muhammed, Hz. Ali ve On ki mamlar ile toplum
arasnda ki ba ve ball salam, Alevi-Bektai retisinin hem yaatcs hem de taycs
olmulardr. Kltrel deerleri canl tutarak gelecek nesillere aktarm, Aleviliin ve Bektailiin
toplumsal belleini oluturmulardr.
Alevi-Bektai retisinin temel unsuru olan cem trenlerinde Yedi Ulu Ozann eserlerinin
alnp sylenmesi temel amac eitim olan cem trenlerinin de toplumsal manada ki misyonu
ortaya koymaktadr.

Yedi ulu ozann hayat ve alevi kltrne katksnn rnek eserlerle incelenmesi
Seyit madettin Nesimi hayat (1369-1417)

Resim 1: seyit imadettin nesimi http://www.ruhi-tuna.com/h_01.html
MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

628

Badatn Nesim kasabasnda yetimi, Diyarbakr blgesine yerleen Azeri asll
Trkmenlerdendir. Halepte Hallac- Mansurun dncelerinin iz srcs olduu iin kfir
saylp derisi yzlerek ldrlmtr.
Nesimi, Hurufidir. Fazlullah Hurufinin grlerini benimsemitir. Varlk birlii grn
savunan, kii ile tanr arasnda bir nitelik ykleyen inan arasnda balant kurar. Tanrnn yetkin
(Kamil) insanda grld tasavvufi grn benimser.
Balca eserleri Trke ve Farsa Divanlardr.
Rivayete gre katledilme srasnda derisi eline verilip giderken Halepin 12 kapsndan ayn
anda kt grlmtr. Yolda birisine ; "Gerek Kabenin yolcusuyuz." Elinde yzlm derisini
gstererek "hrammz budur" dedii beyiti mehurdur.

Seyit madettin Nesimi rnek eser - ene-l hakk
Bulmuum ben hakk, ene-l hakk sylerim
Hak benim, hak ben de ene-l hakk sylerim
Grn bu esrar ne mulk sylerim
Sadkm szme ene-l hak sylerim
Ey gnl hak sen de, hak elbet sendedir
Syle hakk kimdir, ene-l hak sendedir
Hakk mutlak zat- mutlak hakikat sendedir
Aramaya gayrda muhakkak sendedir
Ey gnl mansurda, ene-l hakk syledi
Hak idi hak dedi, ene-l hakk syledi
Marifet srrn pek mutlak syledi
NESM amenna ene-l hakk syledi. (zmen 1998 s: 387)

MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

629

Nesimi bu iiri ile Ene-l Hakk (Enelhak): 'Ben Hakkm' insann vahdaniyet 'Allahn
birlii'ne kavuma mertebesini ifade eder. Alevilik-Bektailik inancnda kmil insan, artk 'var olu
tesi' bir varlk durumuna gelmi demektir.
Bu kendini ama durumu; Tanryla, Peygamberle, Hz. Ali ile zde olma Alevi-Bektai
dncesinin zn oluturmaktadr. Evrenin ve onun da paras olan nsann, tanrnn bir
grnts olduu tasavvuf gr Alevlik-Bektailik felsefesini de besleyen bir kaynak olmutur.
Nesimi Ene-l hakk mertebesine ulamay Zat- Mutlak olarak tariflemektedir.

ekil 2: Semah figr (http://www.itusozluk.com/gorseller)

Seyit madettin Nesimi rnek eser - kime ne
Ben yitirdim ben ararm yar benimdir kime ne
Gh giderim z barma gl dererim kime ne
Gh giderim medreseye ders okurum Hakk iin
Gh giderim meyhaneye dem ekerim kime ne
Sofular haram demiler bu akn arabna
Ben doldurur ben ierim gnah benim kime ne
Ben melmet hrkasn kendim taktm enime
MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

630

Ar- namus iesini taa aldm kime ne
Gh karm gkyzne hkmederim leme
Gh inerim yeryzne yar severim kime ne
Zahidler diyormu ki gzel sevmek pek gnah
Ben severim sevdiimi gnah benim kime ne
Hocalar secde eder mescidin mihrabna
Pir eii kblegahm yz srerim kime ne
Nesimiye sordular ki yrin ile ho musun?
Ho olaym olmayaym o yar benim kime ne (Ulusoy 1986 s:14)

Bu iirinde Nesimi; 14. yydan gnmze projeksiyon tutup kiinin bireysel hak ve
zgrlklerini iki boyutta ele almaktadr. Bunlardan birincisi kiinin manevi duygularn ifade eden
nan anlay dieri ise kiinin zel yaamdr. nansal ynden bakldnda kendisinin bazen
medreseye bazen de meyhaneye gidebileceini doal slubu ile vurgulamaktadr. nanc gerei
baz insanlarn mescide secde etmesi kadar kendisinin de pir eiine yz srmesinin kiisel bir hak
olduunu ifade etmektedir.
Kiilerin zel hayatnda, kiminle ne yaadklarnn kimi neden sevdiklerinin ve ne
giyindiklerinin; nerde ve nasl yaadklarnn kimseyi ilgilendirmeyeceini; ar namus ad altnda
kiiler zerinde bask kurulmasnn kabul edilemeyeceini bu iirinde kime ne vurgusu ile ifade
etmektedir.

MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

631

ah Hatayi hayat (1487-1524)

Resim 3: ah Hatayi. http://www.ruhi-tuna.com/h_01.html

Yedi ululardan ah Hatayi; 1487 ylnda ran-Erdebilde dodu. Anadolu'daki Alevi
cemlerinde nefesleri en sk yer alan ululardandr. Babas ah Haydar, annesi Akkoyunlu
hkmdar Uzun Hasann kz Alemah Halime Begm Sultandr.
Osmanl padiah Yavuz Sultan Selimle 19 Mart 1514de yapt aldrandaki sava
kaybetti. Bu onun iin sonun balangc oldu. 1524de 37 yanda iken Azerbaycanda Hakka
yrd. Cenazesi Erdebile gtrlerek dedesi eyh Safiyddinin trbesi yannda topraa verildi.
ah Hatayi ok iyi bir eitim grmtr. Hz. Ali ve Hac Bekta Veli stne pek ok
itenlikli nefesler yazmtr.

ah Hatayi rnek eser miralama
Muhammed akule vard yoktur menden bir azim
mdi senden el tutalm hak buyurdu vesseha
Ahan Cebrail balad Habibullah belini
ki gnl bir oluban yrdler dergha
Vard dergh kapsna grd bir aslan yatur
MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

632

Aslan bir hamle kld ki bata koptu bir feta
Buyurdu srr- kinat korkmasn der habibim
Hatemin azna versin senden ister niana
Hatemin azna verdi aslan klndu sakin
Muhammede yol verildi aslan gitti tahata
Vard hakka dava etti ona bunu syledi
Ne gzel srrn var imi hayli cevr ettin bana
Ol benim srr- devletim sana tabi hayat
Geldi eie baedi kble-i kblegaha
Grd bir biare dervi hemen yutmak diledi
Ali bile olsa idi dayanamaz o cana
Doksan bin kelam dant iki gnl dostuna
Tevhidi armaan verdi yeryznde insana

Kalkt ayak zerine himmetini diledi
mmetini yarlgadmdedi perverdigara
Geldi Cebrail ard Ya Muhammed Mustafa
Hak sen Miraca okudu davana kadir hda
Evvel emanet budur ki bir rehber tutasn
Olasn tarik iinde tarik-i mstakima
nip trab etti yzn hakka teslim etti zn
Hak taprp salkm zm Hseyn ile Hasana
Anlayban secde kld ho kal Sbhanm dedi
Varp evine dnerken yol urad krklara
Vard krklar sohbetine oturup oldu sakin
MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

633

Cmlesi de secde etti hazret emirullaha
Kuduretten bir el geldi ezdi erbet eyledi
Muhammed hatemin grd urad mkl hala
An biri nu eyledi cmlesi oldu hayran
Mmin mslim ryan pryan baladlar semaha
aluban Allah Allah dediler Allah Allah
Muhammed bile durutu Krklar ile semaha
badetler kadim oldu erkn yerini ald
Muhammedi gnderdiler hatrlar oldu safa
Aliyi tavaf eyledi mhr nne koydu
Sen bir srr- vilayetsin dedi Saddak Mustafa
Evvel sensin ahir sensin cmle sana baldr
Tevvelaym sana ezel ya Aliyyl Murtaza
ah Hatai bu kelam vasfedben syledi
Hakl sz inandramam z rk ervaha ( Birdoan 1991 s:163 )

ah Hatayi bu miralama iiri ile Hz. Muhammedin ara ykseliini ve orada neler
yaadn anlatmaktadr. Eserde ana tema olarak Hz. Alinin Hz. Muhammedin mira
yolculuunun her safhasnda farkl konum, grnt ve kimliklerde hep onun yannda olduu
belirtilmektedir. Bu miralama da; Hz. Muhammedin krklar meclisine gitmesi, orada Hz. Ali ile
esrarengiz karlamas, onun ezdii engr erbetini ierek coa gelip krklar semah dnmesi ve
senin srrna sr erdiremedim ah Aliyy-l Mrteza dedii vurgulanmtr. Hz. Muhammedin
mira yolculuunda yaadklar Alevi retisinde Ceme ve Semaha kaynaklk etmektedir.

MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

634

ah Hatayi rnek eser - gel gnl incinme bizden
Gel gnl incinme bizden
Kalsun gnl yol kalmasun
Evvel ahir yol kadimdr
Bahede alan gldr
Hakk syleyen dildr
Pes ezelden yol kadimdr
Bandadur altn tac
Budur erenler mirac
Keskindr yolun klnc
Hey Allahum hey Allahum
Eyu olmaz benm ahum
Saltanatlu padiahum
Ey divane ey divane
k olan kyar cane
Hatayim der talu hane
Kalsn gnl yol kalmasun. (Ulusoy 1986 s:36)

Safevi devletinin padiah olan ah Hatayi (ah smail) bu iiri ile kendi kendine telkinde
bulunarak ahsi arzu ve istekleri yerine, bu yolun evvel ahir kadim ve yce olduunu tacnn,
tahtnn ve padiahlnn bir nemi olmadn, yolun her eyin stnde olduunu
vurgulamaktadr.
MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

635

Virani hayat (16.yy)

Resim 4: Virani. http://www.ruhi-tuna.com/h_01.html

Doum ve lm tarihi belli olmayan Viraninin; 16.yzylda Eriboz adasnda doduu
sylenir. Hurifilii benimsemi bir Bektai ozan olan Virani bir sre Necefte Hz. Alinin
trbesinde trbedarlk hizmeti vermitir.
Virani, Balkanlarda Demir Babadan Babalk icazet alm Hz. Ali sevgisini dile getiren ok
sayda iir yazmtr.
Baz aratrmaclar yazlarnda Viraninin aruz vezni ile 300e yakn iir sylediini ve koca
bir divan oluturduunu bildirerek ozann az ok renim grm olduunu belirtirler.
Viraniye gre evrende ve btn nesnel varllarda grnen Hz. Alidir.

Virani rnek eser - alidir nokta-i evvel hidayet
Alidir nokta-i evvel hidayet
Alidir ahiri nur-u velayet
Alidir d cihanda zat- mutlak
Alidir kudret-i hikmet keramet

MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

636

Ya Ali Ya Ali fazl Hdam Pir Ali
Ya Ali Ya Ali ah- Sultanm Ali
Ya Ali Ya Ali gzmn nuru Ali
Ya Ali Ya Ali can cananm Ali

Alidir suret-i Arslan Alidir
Alidir efaat eden Alidir
Alidir VRAN canan Alidir
Aliyi sevmeyen yezide lanet

Ya Ali Ya Ali Evliyay Embiya
Ya Ali Ya Ali dinim imanm Ali
Ya Ali Ya Ali VRAN ABDAL kuluna
Ya Ali Ya Ali kl medet Pirim Ali (zmen 1998: 440)

Virani bu iiri ile Aleviliin zn oluturan btn eleri Hz. Alinin kiiliinde
betimlemektedir. Hz. Alinin tasavvufta tariflenen ene-l hakk mertebesine ulamasn zat- mutlak
olarak tariflemektedir. Bu alg Alevilikteki insan- kmil olgusunu Hz. Ali ile zdeletirmektedir.

Resim 5: Hz. Ali. http://www.alevikulturdernekleriantalya.com
MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

637

Virani rnek eser - alidir
stemem lemde gayr meyveyi
Tadna doyulmaz balmdr Ali
stemem eyay verseler dahi
Kokmazam smbl- glmdr Ali
Alimdir kadehim Aliimdir ie
Alim sahralarda morlu meneke
Alim dolu yedi iklim drt ke
Alim saki-i Kevser dolumdur Ali
Viraniyem dtm imdi derdine
Vcudum gark oldu ile derdine
Gnl sormaz oldu kendi kendine
Syler dehanmda dilim Alidir (Ulusoy 1986 s:133)
Virani bu iiri ile lemdeki maddi gzelliklerde gznn olmadn, Hz. Alinin varlnn
ve maneviyatnn hibir ey ile kyaslanamayacan belirtmektedir. Hz. Alinin varlnn kendisi
iin her eyin stnde olduunu vurgulamaktadr.

Yemini hayat (15.-16. yy.)

Resim 6: Yemini. http://www.ruhi-tuna.com/h_01.html

MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

638

Yemini 15. yzyln sonu ile 16. yzyln ilk yarsnda Tuna rma yrelerinde yaamtr.
eitli kaynaklar tarafndan asl adnn Ali olduunu, Akyazl brahim Dede zaviyesinde
hizmet ettiini ve Yemini mahlasn kulland yazlr.
Demir Baba Velyetnamesinde ad Hafz Kelam Yemini olarak geer. Bundan da
Kuran ezbere okuduu anlalr. Hz. Alinin mitolojik hayatn konu edinen Faziletname adl
kitab 7300 beyitten olumaktadr. Kitap bir erdemlilik kitabdr. Bu kitap, Hz. Alinin yaamnn,
Ehlibeyt ve Ali sevgisinin youn ilendii temel eserlerden biridir. Bu eseri Kitab- Erdem (iyi
ahlak kitab) olarak niteleyenler kitaptaki doruluu, drstl, alak gnlll yaam biimi
ve inan biimi haline getirmesinden dolay Yeminiye daha bir sayg duyarlar.

Yemini rnek eser - cehaletin sonu marazdr
Cehaletin sonu marazdr ac
Kemal-i marifet onun ilac
Kemal ehl-i olan zn bilir
zn bilmez cahil kuru davac

z doru sz doru bir er ol
Gnller ad eden bir ehl-i dil ol
Ali faziletin bil erdemli ol
Akla kemale gel ey can kmil ol

YEMN hak dedi etmeyin inkr
Muhammed Aliye verelim ikrar
Ehlibeyti inkr edeni bil dost
Hakk inkr eder ol ehli mnkir (zmen 1998 s: 61)

MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

639

Yemini; Bu iiri ile kiinin olgunlama srecine dikkat ekerek drt kap krk makamn
nc kaps olan marifet kapsndan geerek insan- kmil olmasn ileyip tleyerek Aleviliin
hedefledii ideal bireyi anlatmaktadr.

Resim 7: Hac Bekta Veli http://haci-bektas-veli.blogspot.com

Yemini rnek eser - bu ilmin mahseni ah velayet
Bu ilmin mahseni ah velayet
Velayetten beyan olur keramet
Keramet ehline ereyim dersen ey can
Velayet eiini yol eyle hey can
Yakn-i (Kati-i) hakkn emindir velayet
Geliince tamam ruz- kyamet
Erin erliini bilen hak erdir
Ere ikrar eden ehli nazardr
YEMN erenlerin bendesine
zn hak eyle erercesine
MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

640

Sz ok eyleme geti bu devran
Ecel gelir cana kalmaz ferman (Ulusoy 1986 s: 106)
Yemini bu iiri ile ermiliin, kerametin ve bu ilmin kaynann Hz. Ali (ah Velayet)
olduunu belirtmektedir. Kyamet gnnde yardmn, velayetin erlerden ve ermilerden gelen bir
nazar olduu anlatlarak erenlerin yolunda gidilmesi gerektii vurgulanmaktadr.

Fuzuli hayat (1504-1556)

Resim 8: Fuzuli. http://www.ruhi-tuna.com/h_01.html

Asl ad Mehmet olan Fuzuli; 1504de Kerkkte dodu. Kerkkte Bayat Trkmen
boyunun Karyad soyundan gelmektedir.
iirlerini hem Trke Hem Arapa Hem de Farsa yazan Fuzulinin en baarl eserleri
Trke yazlm olanlardr. Fuzuli; yalnzca Trk ve Fars edebiyatnda deil, dnya klasikleri
arasnda da saygn bir yer alm ozandr.
Bir gnl eri olan Fuzuli; yaam sresince Kerbela ve Badat evresinden ayrlmam bir
sre Hz. Alinin trbesinde Trbedarlk yapmtr.
Kitaplar Fuzulinin en byk dileinin Kerbelada lmek olduunu yazar. Fuzuli yakn
evresine Hz. Hseyinin trbesinin yannda topraa verilmeyi ve mezarna ta konulmamasn
vasiyet etmitir. Kendisi veba hastal salgnnda Hakka yrm ve vasiyeti yerine getirilmitir.
Kerbela Olayn anlatan Hadikat- Seda (Sadete Erenlerin Bahesi) en nemli
eserlerindendir.
MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

641

Fuzuli rnek eser - al-i aba katli
Al-i Aba katlinde ok yanldm ey Felek!
Dncede, hayalde hata kldn ey Felek!

O vaka bulutundan imekli kl ekip
ehitlerin stne sala kldn ey Felek!

Kerbela lnde susayan dudaklara
O kum aknlarn bela kldn ey Felek!

eriatn rkmeyip hafifleten kadrinden
Mustafa evladna cefa kldn ey Felek!

Acmadn cieri her dem kan olanlara
FUZUL der ehlibeyt perian ey Felek! (Grtunca 1970: 565)

Fuzuli bu iiri ile kerbela lnde ehlibeytin bana gelenleri ileyerek kerbela olaynn
Alevi toplumunun hafzasnda silinmemesini salayarak Aleviliin toplumsal belleini oluturup
bu yolun varln ina etmesine katkda bulunmaktadr.

ekil 9: Hz. Ali ve On iki mamlarn Temsili. https://www.google.com.tr/grseller
MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

642

Fuzuli rnek eser - hseyin

Kerbela derdiyle yanan Hseyin
Kerbala belasn eken Hseyin
Gam ile dalattn barn Hseyin
Al-i aba gl mam Hseyin
Cefa klc ile para parasn
Cefa klcna Glen Hseyin
Zalim yezitler kesti ban
Gnller sultan mam Hseyin
Zalim felek senin aktt kann
Derdi belalara den Hseyin
Al-i aba iin ah ek FUZUL
Ah ekenler nuru mam Hseyin (Grtunca 1970 s: 567)

Fuzuli bu iiri ile zalimin zulmne kar gelen ve bu uurda kerbelada katledilen mam
Hseyinin ektii cefalar ve Yezitin kendisine biat etmeyen Hz. Hseyine yaptklarn dile
getirmektedir. Fuzuli bu eseriyle; gnller sultan, Al-i aba Hz. Alinin ailesi- gl olarak
niteledii Hz. Hseyine olan sevgisini ve derin zntsn ifade etmektedir.

MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

643

Pir Sultan Abdal hayat (16.yy)

Resim 10: Pir Sultan Abdal. http://www.ruhi-tuna.com/h_01.html

Pir Sultan Abdaln 1500 yllarnda doduu tahmin ediliyor. Doduu yeri ise kendisi
iirlerinde Benim Aslm Horasandan Hoydandr diyerek belirtiyor.
Asl ad Haydar olan Pir Sultan Abdaln Sivasn Yldzeline bal Banaz Kynden
olduu sylenir. Pir Sultann hayat Alevi-Bektai toplumunun sylencelerine dayanr. iirlerinden
ise Safevi Devleti hkmdar ah smailin olu olan ah Tahmasb zamannda yaad anlalr.
Pir Sultan Abdal, dneminin toplumsal sorunlarna eilmi bunlar kendisine konu
edinmi, k yollar aram, yer yer iirini bu uurda arac yapm bir ozandr. Bu nedenle halkla
halkn sorunlaryla zdelemi ve btnlemitir.

Pir Sultan Abdal rnek eser - dnen dnsn
Koyun beni Hakk akna yanaym
Dnen dnsn ben dnmezem yolumdan
Yolumdan dnp mahrum mu olaym
Dnen dnsn ben dnmezem Pirimden
Benim Pirim gayet ulu kiidir
Yediler ulusu krklar eidir
Oniki imamn server badr
MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

644

Kadlar mftler fetva yazarsa
te kement ite boynum asarsa
te haner ite kellem keserse
Ulu maher olur divan kurulur
Sulu susuz gelir anda derilir
Piri olmayanlar anda bilinir
Pir sultanm ara kar nmz
Oda bizim ulumuzdur Pirimiz
Hakka teslim olsun garip canmz
Dnen dnsn ben dnmezem yolumdan.(Ulusoy 1986 s:176)

Pir Sultan Abdal bu iiri ile yolun yceliini, pirin yol iin nemini (Hz. Aliyi iaret
ederek) ve hatta yol uruna cann bile verebileceini -ki yle de olmutur- belirtmektedir. Pir
Sultan Abdal Dnen Dnsn Ben Dnmezem Yolumdan diyerek Aleviliin ilelebet yaamasn
tlemektedir.

MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

645

Resim 11: Pir Sultan Abdal. http://tr.wikipedia.org/wiki

Pir Sultan Abdal rnek esergel muhammet ali derghna gel
Allah birdir Hak Muhammet Alidir
Ann ismi cmle lem doludur
Bu yol Hak Muhammet Ali yoludur
Gel Muhammet Ali derghna gel
zn artp pak eyler isen
Umman budur bahri olup dalarsan
Hakkn didarn grmek dilersen
Hasan ismi gnlmde ayrlmaz
ah Hseyin diyen diller yorulmaz
Bu yolda lene soru sorulmaz
ah Zeynel Abidinin adna
MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

646

Yezid smaz oldu derler kabna
Muhammedin sancann dibine
Gel varalm mam Bakrn oluna
Uymayalm u yezidin szne
Biz gidelim mam Cafer yoluna
mam Musa Kazm canlar candr
Ali Musa Rza Mrvet kandr
Yarn varacamz Hak divandr
Taki bilin Naki ile buluur
Varr Hasan askere karr
Anlara kavuan Hakka kavuur
Pir Sultanm eydr pervaz rahinden
Fetva budur karrsan dilinden
Eer aman diler isen Mehtiden
Gel Muhammet Ali derghna gel. (Ulusoy 1986 s: 180)

Pir Sultan Abdal bu iiri ile nsanlar Muhammed Ali yoluna ve derghna davet
etmektedir. On ki mamn isimlerini sayarak Yezidin btn uralarna kar yolun yceliini
vurgulayp bu dorultuda yola devam etme arsn yinelemektedir. En sonunda yardmn bir gn
gelip dnyay kurtaracana inanlan kayp onikinci imam olan Mehtiden geleceini ifade
etmektedir.

MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

647

Kul Himmet hayat (16. yy)

Resim 12. Kul Himmet. http://www.ruhi-tuna.com/h_01.html

Kul Himmet; Tokata bal Almus ilesinin bugnk ad Grml kasabas olan Varsl
kyndendir. 16.yzyln ikinci yarsnda yaamtr. Kul Himmet btn iirlerinde Hz. Ali, 12
mamlar ve Hac Bekta Veliyi byk bir itenlikle anlatr.
Kul Himmet in nefesleri de dier ulu ozanlarn nefesleri gibi Alevi Ceminin vazgeilmez
nefesleri arasndadr. yi bir tekke ve tarikat eitimi grm Kul Himmetin, Pir Sultana bal
olduu, onun evresinde yetitii, mridi olup Onu izledii iirlerinde aka ortaya kar.
Halk ozanlarndan Alevi olamayanlar bile Kul Himmetin etkisinde kalm, ona yaknlk
gstermitir.
Kul Himmet; tarikat nda beliren insan sevgisini Hac Bekta Veli zerinde
younlatrarak nesnel bir duruma getirmi, tanr kavramn bir varlk olan insanla
zdeletirmitir.

Kul Himmet rnek eser - ak muhabbet
Ta ezelden beri sevdik sevitik
Bizim ile yardr ak- muhabbet
Pirin divannda ikrar syletik
Bizim ile srdr ak- muhabbet
MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

648

Muhabbet edenler nasibin alr
Muhabbet etmeyen yolda ne bulur
Ser-eme Muhammed Aliden gelir
Cokun akan seldir ak- muhabbet
Muhabbettir yerin gn direi
Muhabbet edenin yanar era
Muhabbet kla muk dura
Haktan bir nazardr ak- muhabbet
Muhabbet kadimdir insan iinde
Can canan sever irfan iinde
Krklar meydannda erkn iinde
Ne ararsan vardr ak- muhabbet
Can cana muhabbet olsa erkndr
nk muhabbetin arzusu candr
Canlar meclisine giren canandr
Gnldeki pirdir ak- muhabbet
Kul Himmet bu makam zge makamdr
Muhabbetin mhr On iki imamdr
ahmerdan nazarnda tamadr
Hakkn didardr ak- muhabbet. (Ulusoy 1986 s:203)

Kul Himmet, bu iiri ile Alevilii, 'Allah, Muhammed, Ali ' lemesi, Hacbekta Veli ve
on iki imam ile olan muhabbetine odaklamaktadr. Tanrsal z Hz. Ali de somutlatrr ve
muhabbeti tanrnn kelam olarak ifade etmektedir.

MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

649

ekil 13: nsan- Kamil. https://www.google.com.tr/grseller

kul himmet rnek eser - allah bir muhammed ali el aman
Benim gnahm ok senin katnda
Allah bir Muhammed Ali el aman
Sen kerem kansn zahir batnda
Fatma Hatice Zehra da bile
Bir dilek dilersen Hasandan dile
ah Hseyin ile girdik bu yola
Zeynel Bakr Cafer bir katar
Kazm Musa Rza gzmde tter
Deryaya gark olan ummana batar
Taki Naki ah Askeri dostumuz
Yine artt gam dost efkrmz
Mehdi dedem Hak Resuldr bamz
MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

650

Kul Himmet stadm on iki katar
On iki meknda metan satar
Blbller kumrular kafeste ter

Kul Himmet bu iirinde, Allahn varlna ve birliine iaret ederek Alevi retisindeki
Allah, Muhammet, Ali lemesinden g alp bu yola inanan ve hizmet eden On ki mamlarn
isimlerini de sayarak ehlibeytten yardm dilemektedir.

Sonu
nsanlk tarihi boyunca toplumlarn kendilerini ifade etmelerinde, kltrlerini canl
tutmalarnda, gelecek nesillere aktarmalarnda, kendi kimliklerini ve kltrel belleklerini
oluturmalarnda sanat nemli bir rol stlenmitir.
Bu balamda Yedi Ulu Ozan; mzik ve iir sanatnn aracl ile sz syleme, syleneni
dinleme, dileneni tekrarlama ve yeniden oluturma yntemi ile Alevi-Bektai szl kltrn canl
tutarak gelecek nesillere aktarlmasn salayarak Alevi-Bektai kltrnn toplumsal belleini
oluturmulardr.
Yedi Ulu Ozan; Alevi-Bektai edebiyatnn ncleri olmular ve Trk dilinin tayclna
da katk saladklar tespit edilmitir. Btn bunlarn sonucunda; Alevi ve Bektai retisi;
dncesiyle, felsefesiyle, mziiyle, edebiyatyla, iiriyle, folkloruyla ve insansal deerleri ile dnya
dnce tarihi ierisindeki yerini almtr.

Referanslar
Birdoan, Nejat. 1991. ah smail Hatai. stanbul: Can Yanlar.
Grtunca, Mehmet F. 1970. Saadete Erenlerin veya Kerbela ehitleri Bahesi. Ankara
zmen, smail. 1998. Alevi Bektai iirleri Antolojisi cilt-2. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Tuna, Ruhi. Yedi Ulu Ozanlarn Resimleri. http://www.ruhi-tuna.com/h_01.html
MZK VE KLTREL DOKU
Yusuf Benli

651

Ulusoy, Cemalettin. 1986. Yedi Ulular. Ankara: Ajans Trk Matbaas.

MZK VE KLTREL DOKU

652

56 00 00 62f40

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

56 00 00 62f40

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1.

ULUSLARARASI MZK ARATIRMALARI SEMPOZYUMU

Halen Bakent niversitesi Devlet Konservatuvar Mdr

You might also like