SMET BOZDA:. 1932 Bursa. Arat rmac , yazar.

Daha ok yak n tari hl e il gili arat rmal ar il e

tan nm t r. Eserleri : Bavekili m Adnan Menderes (1968 Cell Bayar il e beraber), -Bi r an
Perde Arkas (1976), Demokrat Parti ve tekiler (1978), Kemal Tahir'in Sohbetleri (1080), nc
zm (1983), te Japon Modeli (1985).
Ayrca Peki n' de Gmlen Marksi zm adl bi r almas n biti rmek zere. Gnmze Ayk r
Dnceler ismi yle yay nlanmas dnl en, konul an i ti bari yl e hayli ilgi n olaca n sandm z
bi r eseri n de zeri nde al maktad r.



ABDLHAMD'N HATIRA DEFTER
Hazrlayan: smet Bozda
PINAR YAYINLARI Beyazsaray No: 31
Beyaz t / stanbul
Tel: 528 40 03
Alt nc Bas m: ubat 1985
Dizgi - Bask: Dizerfconca Matbaas
Cil t: Zafer Matbaas
Kapak: Endl s. Grafik
Kapak Bask: Temel Matbaas
NDEKLER
NSZ / 7
YEN DEVLET TAKVM / 9
ehzadelik Gnleri / 10, Edebiyatlarn Deil Edepsizlerin Dmanydm / 13, Mi that Paa / 18, O ret
Gecesinde / 21, Mithat Paa'nn l mnde Parmam Yok / 22, Sultan Abdlaziz ldrlmtr / 27,
Balkan Hadiseleri / 31, Siyasette Taviz Zorunludur / 32, Sait ve Kmil Paalar / 33, Daha Kuvvetli Bi r
Rusya Doabilir / 36, Mithat Paa ngilizlere Gveniyor / 39, Sadrazam Ordu Mevcudunu Bil miyor / 41,
Konsoloslua Snan Vezir / 45, Namk Kemal / 47, Kzl Hayvan / 53, Ermeni Meselesi / 55, Jn Trk -
Ermeni ibirlii / 59, ngiliz Aldatmacas / 77, Ak llan Fi ki rleri Petrol de / 79, Osmanl Devl eti' nde
isti hbarat / 81, Hep Akll insan Aradm / 83, Ermeni Kundaklarn Alklayan Mnevverlerimiz / 86,
Doksan Muharebesini Tarih armadan Yazacakt r / 93, Ordu ii nde ikili k / 95, Tarih Deil Hatalar
Tekerrr Edi yor / 99, 31 Mart Hadisesi / 102, Yanltan Yanla / 111, Padiah, Tari h ve Allah
Huzurunda Hesap Veri r / 112, Kamaya Tenezzl Etmedi m / 115, Selanik' te ilk Gnl er / 121,
Padi ah' n ahs Serveti Aln yor / 126, Demek Devlet Yoktu / 137, Balkan Sava Gnleri / 148,
Buradan Beni m Cenazem Gider / 151, Talt Paa'nn Ziyareti / 155, Enver Paa Klcn karmt / 160.
HATIRALAR NASIL BULUNDU / 165 BELGELER VE RESMLER / 185
SUNU
II. Abdlhami d Han, Osmanl sultanlar ierisinde kukusuz en ok tart lan. Osmanl tarihi nin en
etin ve zorlu bi r dnemi nde tahta kan Sul tan II. Abdlhami d, ahs zellikleri nden ok, devrinde
meydana gelen olduka nemli siyas-sosyal gelimeler kars ndaki tutumuyl a yeril mekte ya da
vl mekte-dir. Hakan' n ahsyla ilgili ithamlar ve bunlara kar yaplan savunmalar nemsiz
bulabili r ve kulak ard edebili riz. Ama otuz yllk muazzam bi r tarih dili mini kapsayan ve siyas
entri kalarla beraber Batl dnce ak mlar n n da alabil di i ne h z kazand, buna kar l k Pan-
Trki zm ve Pan-slmizm tezleri nin boy gsterdii, Batl devletleri n siyas ve psi kol oji k baskl ar n n
doruk noktas na ul at bi r dnemi , II. Abdlhamid dnemini dikkate almamak mmkn mdr?
Tanzimat'la balayp Merutiyetle alevlenen ve nihayet Cum-huri yet'le devam eden Batllama
sreci ni n, genelde aydnlar taraf ndan ok di kkatli bi r bi i mde deerlendi ril mesi gerektii iti raz
kabul etmez bi r hakikat olsa gerekti r. Gnmzdeki kl trel ve siyasal gelimeleri n temelleri hi
phesiz yakn tari hi mizde aranmald r. Bu yzden Abdlhami d devri zel bi r nem tan maktad r.
Kitap bir "Abdlhamid savunmas olarak deerlendirilmemelidi r. Hakan'n anlattklar, yer yer,
kendisine yaplan i thaml ara cevap ni telii ta yorsa da; bu anl ar bi zce, daha ok yakn tari himi zin
nemli olaylar na k tutmas asndan k ymet arzetmektedi r. Anlar, yal n z tarih arat rmaclar iin
deil, gnmz anlamak ve geirmekte ol duumuz sosyo-kl trel deimelerin di namii ni kavramak
isteyen aydnlar m z iinde paha biil mez bi r malzeme ni telii ta maktad r.
Bu arada ok nemli grdmz bi r hususu okuyucular mza hatrlatmay gerekli gryoruz:
Sultan II. Abdlhamid, hatralarnn bir yerinde, di kkatli okuyucular mzn gznden kamayacana
emi n ol duumuz bu- deerlendi rme yapmaktad r; Cemaleddi n Afgan hakk nda... Bili ndii gi bi
Afgan i ki kez stanbul'a gel mi ve bir sre kal mt r. Zaman n eyhlis-lm' ve baz di n adamlar ile
arasnda geen tart malar gerekten tats z ve naho ol mutur. Yazkt r ki, 19. yzyln i ki nci
yarsndaki Islm hareketleri n pek ou zeri nde byk tesi rleri olan Afgani l kemi zde yanl
anl al m t r, istisna kabul edilebilecek birka kiinin dnda, bu olumsuz imaj, Ab-dl hami d' den
eyhlislm'a kadar pek ok i nsan zerinde hakim ol mutur. Ancak, Mehmet Akif ve benzeri birka
kii, O'nu hararetle mdafaa etmiler ve Afgan'yi lyk olduu mevkiye oturtmaya almlard r. S rt-
Mstaki mi n 91. saysnda, Akif onun hakk nda unlar syl en
Bugn Msr lkesinde islam ad na mcadele eden ne ka dar i nsan varsa, btn bu kymetli
insanlar Cemaleddin Afga-n' nin yeti ti rdii ki ilerdi r...
Merhumu ne Afganistan'da, ne Hindistan' da, ne Avrupa da ve ne de Osmanl topra nda rahat
b rakmadl ar. Hi bi r yerde onu rahat etti rmedil er. Cemaleddin, slm di ni nden bi raz taviz verse
idi, slm iin mcadele etmekten bi raz olsun vazgese idi, dnyan n her tarafnda iti bar ve makam
bul urdu. Debdebe ve atafat iinde yaard. Fakat o btn mansblara ulamak kabiliyetinde ol duu
halde, slm konusunda tavizsiz ol duu i i n, bunl ar n hepsi nden mahrum b rakl m bi r byk
insand r. Hi ki mseni n dayanamayaca hakaretl ere ve taarruzlara kendi i man ile kar koydu. Kmil,
stn keli mesini n i htiva ettii manaya gre o bi r yaayan ehi d i di... (1)
Sultan Abdlhamid'in Afgan ile ilgili ifadeleri, bizce, ierisinde bulunduu konum ve artlar
asndan deerlendiril melidir. Bilindii gibi Afgan saltanat anlayna kardr ve saltanat i ttihad-
islma bi r engel olarak grmektedi r. Sul tan Abdl hamid ise Pan-slmi zmi savunmakla beraber
saltanat makamn n sahibidir. Hakan'n, ngilizler'in Hilafeti ykma abalaryla Afgan' ni n dnceleri
arasnda bi r paralelli k
(l) Modernlemek mi, islmlamak m ? M. Aki f Ersoy. hya yy. 1983-st.
grmesi , olaylar ok ynl deerl endi rmek ve her trl i hti mali hesaba katmak alkanlndan
kaynaklansa gerektir.
Ayrca unu beli rtmekte yarar var. Abdl hami d dnemi ne iliki n saylan ok ol masa da, hat rat
trnde kitaplar yaynland. Bunlardan bilhassa, belli aralklarla birka kez Abdl hami d'in
sadrazamln yapm
Sait Paa'nn Anlarnn(2) bu ki tap as ndan bi r ayr nemi var. Olaylar n bi rbiri ne teka bl
etmesi ve bu olaylara iliki n deerlendi rme tarzlarn n ve davranlann aka grlebilmesi asndan,
Sait Paa'nn An-lar'nn da bu eserle beraber okunmasnda yarar ol duu kanaatndayz.
Sonu olarak tekrar belirteli m ki, bu anlar, tari hiler, arat rmac lar ve ayd nlar ii n bi r
mal zemedi r. Bu deerli belgeler, Osmanl tarihi nin son yzylnn daha objektif ve daha gereki bir
ekilde incelenmesine yard mc olacaktr kanaatindeyiz.
PINAR YAYINLARI
(2) Sadrazam Sai d Paa, Anlar. Haz. emsettin Kutl u, Hr. yy. 1977 - stanbul.
YEN DEVLET TAKVM
l.Mart.l333 (1917) Beylerbeyi Saray
Sonradan Bat takvimi benimsenmemi olsayd, bugn yeni bir ylmz balard. (1)
Bizim iki tarihimiz var: biri, DN'in ki, Muharrem'Ie, teki DEVLETN ki, Mart ile girer.
(1) Osmanl Devleti nde Tanzi mattan beri kullanl makta olan Rm takvi mde yl ba, l Mart' d r.
Julien takvi mi ni n, mslmanla-r n kulland Hicri takvi me uygulanmas yla yaplan Rm takvi m,
bugn kullanmakta ol duumuz Gregorien takvi mden 13 gn geri di r. 1917 y l nda Hkmet bu
fark kal d rmak istemi ve Rm tarihle 8 ubat 1332 de, 5 maddeli k bi r kanun karl mt r.
Kanunun 1. ci maddesi yl edi r:
1332 senesi ubat n n 16. c gn, 1333 senesi Mart n n bi ri nci gn saylacakt r.
Bundan sonra ylbamz Knunsni olacak. Bilmem, ilgili Daireler, Bakanlar Kurulu,
Milletvekilleri, Senato ve muh terem biraderim hazretleri (2) Knunsni deyimiyle
yeni Bir yla girmenin, biraz mansz, biraz gln olacan d-ndler mi?...
Bir yl, Knunun (birinci) sinde bitiyor, ardndan ge-en yl da (ikincisi) adile
besmele ekip buyuruyor. Bat tak-viminin benimsenmesine kar olduum sanlmasn;
tersine, uygun bulduum iindir 'ki u birka satr yazdm. Bir yenik eksik olursa,
yarar da eksik olur. Umulur ki, zaman bunu da dzeltsin.
ehzadelik Gnleri
2.Mart.1333 (1917)
Dn yaptm bu yorum, bugn beni biraz dndrd, imdiye kadar sigara
dumanlan arasnda dnceyle geen gnlerimin baz hatralarn yazmaktaki
ihmalime nerdeyse piman oldum ve zldm. Uzun bir hayat ve uzun bir hkmdarlk
a geirdim. Hatralarm, yalnz benim deil, biraz tarihin ve zellikle tarihindir.
Ben Saltanatta iken, dzgn bir tahsile ve okumaya va-
Ylba da l Knunsni (l Ocak) olarak beni msenmi, ancak bte yl nn balang tari hi, eskisi gibi l
Mart olarak b rakl mt.
Abdlhamidi n szn ettii ve bi raz da mizaha ald dei -iklik ite bu deiiklikti r. nk bylece
bir yl, Biri nci Kanunla bi tiyor, iki nci yl i ki nci Knun la bal yor. Sonradan Bi rinci Knun, ikinci
Knun deyi mleri kald rlarak bu aylar, Aral k ve Ocak olarak adland rl dktan, yeni kuaklar n bu
ince mizah n zevki ne varmalar gl emi ti r. (2) Sul tan Mehmet Reat.
kit bulamyordum. ehzadeliim de byk kardeim gibi, hibir eye aldr etmezlik
iinde gemiti.
Byk kardeim hazretlerinin evresini alan edebiyat lar ile, sonra beni yeren
yazlar yazanlar, Sultan Murad' bilgin, air, yurtsever salam bir kii olarak halka
tantmak ve sevdirmek isterlerdi. Oysa Rahmetli'nin bilginlii, olgunluu yle dursun,
yazs ve imls bile zayft. Sadrazam Fuat Paa (3) tedavi iin Nis'e giderken, gelini
Nimet hanma yazd bir tezkereyi o zaman grm ve bir suretini karmtm.
Rahmetli kardeim Fuat Paadan pek ok kor kard. Buna o vakit bey olan Ziya
Paa'nn, Veraset-i Seniyye (4) mevzuunda bror olarak yaynlad mektuplar
sebep olmutu. Ziya Bey'in Fuat Paa'ya hnc vard. Gya, rahmetli Amcama (5) Fuat
Paay Sadrazam yapmasn o salk vermi de, Paa Sadrazam olunca onun isteklerini
yerine getirmemi!
Veliahd Murat Efend'nin Mektubu
Ben, Ziya Bey'i o zaman da sevmezdim, Ziya Paa olduktan sonra da... nk
zeksn iyilikten ok hnc olan kimselere kar kullanr, hrsl ve intikam peinden
koan bir adamd, te bu (Paay ho tutma) hevesile Veliaht Murad Efendi'nin Fuat
Paa ailesine yazd mektup olduu gibi udur :
ffetl Hanmefendi, Peder-i vllar Paa Hazretlerinin nmiza olduklar ve
tebdil-i ab-u hava zmnnda gelecek
(3) Tanzi mat dnemi nin nl sadrzamlar ndan Keeci zde
Mehmet Fuat Paa. (1815 - 1869)
(4) Zi ya Paan n li Paay Ms r' da sal tanat ekli ni dei ti r
mesi yznden eleti ren dzyaz eseri : Veraset-i Sal tanat- Se-
niyye. (1868)
(5) Sul tan Abdlzi z.
hafta zarfnda Avrupa'ya azimet buyuracaklar reside-i c-mia-i teessfmz oldu.
Cenab- hak ve feyyaz- mutlak, ka-riben kesb-i afiyet ihsan (6) buyursun. Dorusu u
hle, ar derecede mamum ve mkedder olduk. Ve afi-i (7) hakik olan cenab-
perverdigrdan ifa-y acil ihsan buyurmas da'vatn an hulusulbl yd- tezkr
eyledik. Her halde hfz- hdda bulunmalar mtemenna-y hulusveriyedir. (8)
Merhum, bu tezkereyi yazarken ben yanndaydm, nce uzun, uzun msveddesini
yapt. Sonra dikkatle ve ar, ar temize ekti. (9)
Ben Selnik'e gittikten ve bu deiikliin getirdii bez ginlik iki ay iinde silindikten
sonra, dzenli olarak okumaya baladm. Edebiyat ile Tarih en sevdiim bilgi dallar idi.
Ben saltanatdan uzak kaldm bu gnlerde yalnz dinlenmeyi deil, an ve erefimin de
byk bir blmn kazandm. te bugn, Allah'a kr, fikrimi olduka dzgn bir
slup iinde ifade edebiliyorum. Franszca'dan, kulak dolgunluu ile birok kelime
bilirdim. Selnik'in uzun gnlerinde bu dili, dzenli olarak renmee altm. imdi
okudu-
(6) Abdl hamid tarafndan metinde yanllklar belirtilmek
iin al tlan i zil en szck ve deyi ml er siyah di zil mi ti r.
(7) Eski harflerle i mls yanl yazl m t r.
(8) Metinde bu keli meni n alt nda 2 izgi vardr.
(9) Mektup, bu hlile de anlalaca gi bi , Fuat Paa'n n has
tal yznden Avrupa' ya gitmesi zeri ne, Sultan Murad tara
fndan kaleme alnm bir hat r mektubudur. Mektupta, Paa' nn
hastal yznden Avrupa'ya gi decei ni znt il e haber al d
n yaz yor, o gnn diliyl e Paaya Allah'dan salklar diliyor.
Bu bi rka satrl k mektupta Abdl hamid baz szckleri n yanl
yazl masn, bazlar nn da yanl kullanl masn ele al makta ve
Sul tan Murad' n da pek yle bilgili, air, edebi yat ol madn
anlatmaya almaktadr. nk baka annelerden doan bu i ki
karde, oldum olas birbirleriyle geinememi, birbirlerini kskan-
malardr.
um gazete ve kitaplar, lgat yardm ile fakat kolaylkla anlyorum.
Ben Edebiyatlarn Deil, Edepsizlerin Dmanym.
Ah... Beni edebiyata dman sanr ve byle gsterirler di. Hayr!.. Ben edebiyatn
deil, edebsizliin, edebiyatlarn deil, edebsizlerin dman idim.
Ziya Bey'i Vezirlik ve Valilikle stanbul'dan uzaklatrmaya beni iten kuvvet, efkr-
umumiye deil, onun bilgisine ve olgunluuna olan saygmd. Mithat Paa, bilgisi ve
olgunluu ile halka daha messir olduu halde, onu Avrupa'ya srdm zaman, ka
adam sesini kard?...
Ben edebiyata dman olsaydm. Kemal Bey'e (Namk Kemal) ld gne kadar
kesemden aylk vermez ve olunu saray hizmetine almazdm. (10) Ben edebiyata
dman olsaydm, Ekrem ve Ebzziya beylerin nazlarn ekmezdim. Ben edebiyata
dman olsaydm, Abdlhak Hamit Bey'i dolgun aylklarla rahat yaatmaktan baka,
ara sra borlarn da vermek gibi hayrhaklklarda bulunmazdm. Ben edebi yata ve
tarih bilimine dman olsaydm, bir ara tacmla, tahtmla uramak istemi olan Murad
Bey'in (Mizanc Murad) her mnasebetsizliine katlanarak, istifa ettii halde etmemi
kabul ederek devlet hizmetinde kalmasna raz olmazdm! Hayr, tekrar ederim ki ben,
edebiyatlarn gerek ve efkatli bir dostu idim. Eer onlara dman olsaydm, benim
de sokak ortalarnda edebiyat ve muharrir ldrecek adamlarm yok deildi!
(10) Ali Ekrem Bolayr (1867 - 1937) babas srgne gnderildikten sonra Mabeyn Kti bi olarak
saraya al nmt r. (1888)
Ben Yangn Brakmm!
3.Mart.l333 (1917) Beylerbeyi Saray
Bu sabah, Musahibim syledi : Kadky vapurunun yan amatalarndan birinde drt-
be efendi, heyecanl bir sohbete koyulmular : lerinden biri, gnn btn
yoksulluunu ve hayat gln eletiriyor ve bundan da Hkmeti sorumlu
tutuyormu. Ama sar bykl birisi bu tenkitleri yapana kalarn atarak, kaba bir
tutum ve dil ile :
Bu yangn Abdlhamid brakt. Mithat Paa'y attktan ve ldrdkten sonra,
tuttuu yolun buraya kmas zorunluydu demi ve bu sz syleyen de Selnikli Doktor
Nazm Bey'mi... Bunu musahibim merak ettii iin soruturarak renmi...
Doktor Nazm Bey'in adm yirmi yldanberi sk sk iitir-dim. ncleri, Ahmet Rza
Bey'le birlikte aleyhimde alt. ttihat ve Terakki nin koyu taraftarlarndan olduunu,
kimseyi beenmez, kimseyle ho geinmez bir adem diye tanndn sylerlerdi. Bana
kar olanlarn hayatlarm ve hareketlerini kemden arasra izlerdim. Doktor Nazm
Bey'in, meslei olan doktorlukla uraaca yerde politika ile, ama karmakark bir
politika ile urap didindiini bilirdim. Yalnz vlecek bir yanm sylyorlar; kendi
adna hrs olmamakla, hibir memuriyet kabul etmemekle, arkadalar arasnda
mtemayiz bir vatansevermi!
Soyumdan getirerek tadm unvandan (Sultan) bile adm tecrit etmee kendisinde
yetki gren Doktor Nazm Bey'in ahsma deil, Kadky vapurunun yan kamarasndan
hakkmda bir kere daha savurduu bu aalk hicviyeyi burada mevzubahs edeceim.
Abdlhamid bir yangn m brakt acaba?.. Ve Ab-
dlhamid'in devrine balanan yz senelik kopumalar dneminden gelen kundaklar
var myd, yok muydu?... Bunun mnakaa yeri buras deildir, tarihtir; Doktor Nazm
Beyle, fikir yoldalarnn da bir gn iine girecekleri Tarih!...
Ben 1324 (1908) ylnn Temmuzunda Hkmeti bu mcahitlere, 1325 (1909) Nisannda
da saltanat evketl biraderim hazretlerine teslim ettim. Benim zamanmda
hududumuz, kodra'dan Basra Krfezi'ne, Karadeniz'den Afrika'nn kum llerine
uzanrd. Almanac de Gothann 1908 ylnda yaynlanan ile bugn kan
karlatrlrsa, benden sonra gelenlere yangn deil, byk bir lke, otuz milyonu
aan nfus ve bir ordu brakm olduum anlalr.
Ben dedim, Onlar Borland.
yle byle on yl oldu. Yani, srdm padiahln -de biri... Eserlerimin 'de
deil on'da birini vcuda getirdiler mi?... Hkmdarlk makamna geldiim zaman,
yz milyon liraya yaklaan d borlarmz iki byk harbin ve birok ayaklanmalarn
gerektirdii masraflar karladktan sonra otuz milyona indirmeyi baardm. (11)
Yani, onda birine!. Nazm Bey'le arkadalar ise, benim braktm otuz milyon borcu,
bugne kadar drt yz milyona kardlar... Yni, on katna... Demek benden
sonrakiler, Saltanat makamnn g ve kuvvetini yrten yalnz biraderim olmad iin
benden sonrakiler diyorum yalnz d borlarmz arttrmak konusunda byk bir
marifet ve muvaffakiyet gstermilerdir.
Ben, hangi artlar iinde ve nasl bir zamanda padiah oldum?... Bunu hatrlatmak
isterim. Bosna-Hersek ayaklan-
(11) Bugnk param zla borcumuz 7 ti rilyon 800 mil yar Trk li ras veya takri ben 26 mil yar
Amerikan dolan kadard r.
m, Karada ordumuzu sarm ve yenmi, Srbistan dzenli ve tehlikeli bir kuvvetle
lkemize sava amt. Bu bdire-lerden o mthi Rus muharebesi dodu. (12) Bu
sava douran i ve d olaylar benim saltanat gnlerimin ii deil.. Ben ki padiahn
ardarda hl'inden, 93 gnlk bir hkmet buh-ranndan ve bir saltanat boluundan
sonra padiah olmutum. Millet, rtn, erginliini iddia ediyordu.
Kamuoyunun gvenini elinde tutan Mithat Paay hemen Sadrete getirdim.
Rusya'nn ileri srd istekleri veya Rusya ile sava gze alp almamay yine millete
brakmtm. Bunu konuup tartmak iin kurulan Meclis-i Umu-miye de milletin o
kadar gvendii Mithat Paa bakanlk etti.
(Ben Ne ahs Olarak, Ne Makam Olarak Sorumluyum.
yleyse, 93 Sava ile bunun getirdii btn sonulardan ben ne ahs olarak, ne
makam olarak sorumluyum.
Harbin idaresine gelince: O zaman tayin edip hizmet verdiim kumandanlar,
Osmanl tarihinin yalnz o dneminde deil, ondan nce ve ondan sonraki
dnemlerinde de eine seyrek rastlanan kumandanlard. Ulam aralarnn eksiklii,
Rumelindeki mslman halkn dnda kalan aznlklarn taa Edirne vilyetinin iine kadar
bulaan ayaklanma ateleri, hep benim zamanmda ve benim yzmden olumu
uursuzluklar ve felketler srasnda gsterilmek istenirse, tarihin insaf ve adaletine
dokunulmu olur.
O savan srkledii felketler altnda ezilenlerin yar-
(12) 1877 Osmanl-Rus Sava. Bizde buna 93 Harbi. (1293) deni r.
dmna yetitim. O gmen dindalar kondurmak ve yaatmak iin mmkn olan her eyi
yaptm, stanbul'dan Sivas'a, Halep'e kadar bir utan bir uca gmen kyleri kurdum. Bun-
larn bir oundaki camilerin masraflarn, ulu Allahn bana emanet buyurduu kullarna
cizane bir yadigr olmak zere, kendi kesemden verdim.
Mill Ticaret ad altnda -be kiiyi patlayncaya dek doyurmak iin halkn
midelerine girecek lokmalara kadar el uzatmak, byle dar ve bahtsz gnlerde deil,
en geni ve rahat zamanlarda bile hatrmdan gemedi. Aklmdan hi kmayan eyler,
bu Allah kullarnn yiyecei, iecei, yakaca, barnaca idi. Bunlar, kendimi savunmak
iin sylemiyorum; nk yerime geenler beni o ka'dar savundular, temize kardlar ki,
dinime ve devletime getirdikleri felketin hatras olmasayd, kendilerine bunun iin
teekkr bile ederdim.
Ben, sayp dktm bu kk hizmetlerimle iftihar etmeye de kendimde hak
bulmuyorum; nk hepsi vazifemdi. Bugn zgn ve piman olarak gryorum ve
yaarsam ilerde kendi kalemimle enine boyuna itiraf edeceim ki, benim de birok
kusurlarm vardr.
Haydi, o yurtsever Doktor Nazm Bey'e hak vererek kendisi ile birlikte iln edeyim ki :
Bu yangn Abdlhamid brakt!...
Ama o haksever doktor da eer mert bir insansa saklamasn ki, o yangn gya
sndrmek iin gelenler su yerine petrol kullandlar!
Yallk, daha fazla yazmama engel olacak; yoruldum. Mithat Paa iin de syleyecek
szlerim var. Vaktim olur ve Allah da isterse yarn bu konuyu ele alacam.
Mithat Paa
4.Mart.l333 (1917) Beylerbeyi Saray
Hatrmda kaldna gre, cennetmekn pederimin (13) son Veziri Mithat Paa'dr.
Son Veziri olmasa bile, son ve-zirlerindendir. Amcam merhumun maiyetinde Avrupa'dan
dnerken Mithat Paa'nn Tuna vilyetindeki bayndrl ve devlet dzeni hepimizin
takdirini kazanm ve Avrupa'da grd bayndrla hayran olan amcam, Tuna
vilyetine girer girmez hayr-dualarla hatrlam, anmt.
Paann ura-y Devlet bakanlna getirilmesi, ona Sadrazamlk yolunu amak
iindi. Fakat Sultan Abdlziz, li Paa'y incitmek istemedii ve Avrupa dnnde bu
duygusu daha da glendii iin, Mithat Paa ura-y Dev-let'de, yni stanbul'da
oka duramad.
Cennetmekn amcam, pek vakur bir hkmdard li Pa-a'y bylece arkalamasnda,
yle sanyorum ki nc Na-polyon'un da etkisinin pay vard. Fakat rahmetli, byle
bir etki altnda olduunu kimseye belli etmezdi.
Bir gn li Paa Sultan Aziz'e gelerek Badat vilyeti nin olaanst nem
kazandn ve iiliin giderek arttn, Acem ah'nn Atebt (14) ziyaret vesilesi ile
oralara seyahat edeceinin sylenti halinde dolatn anlatarak Vali Nakittin Paa'nn
idaresine gvenmediini syledikten sonra, kendisinin bu vilyete memur edilmesini
arz etti.
li Paa, Padiah'n kendisini stanbul'dan uzaklatr-mayacandan emindi. Nitekim
dnd gibi kt. Bunun zerine : O halde Reis Paa kullarndan uygun bir Vali bu-
(13) Sultan Abdl mecid.
(14) Atebat- aliyye Hz. Hasan ve Hseyin efendileri mi zin
mehed-i mukaddesl eri mnas na geli r.
lamyorum. dedi. Mithat Paa da bylece Badad Valisi oldu.
Mithat Paa'nn Politikas Hatal di.
Badad vilyetinin snr o zaman pek geniti. Mithat Paa, sanrm seneden fazla
Badad'da kald. Vilyeti iyi idare ettiini, ve baz bayndrlk ve dzenlemelerde baar
kazandn iitiyorduk. nceleri pek gitmek istemedii bu vilyetten Mithat Paa'nn
ayrlrken ok zgn olduunu da iittik. Mithat Paa'y Badat'dan kaldrmak, li Paa'nn
yerine Sadrzam olan Mahmut Nedim Paa'nn hatas idi. nk, rekabetinden Ali
Paa'nn bile ekindii bir adam, Mahmut Nedim Paa iin tehlikeli bir muhalif olabilirdi; ni-
tekim yle oldu. Mithat Paa, tayin edildii Edirne vilyeti ne gitmeden, bir yolunu bularak
kendisini huzura kabul ettirmi ve Mahmut Nedim Paay drerek yerine gemitir.
Mithat Paa iyi bir Vali idi, fakat yrtt politika hatal idi. O zaman padiahn ve
vkel'nn gznde pheli olan adamlarla sk sk buluur ve bir ark padiahn deil, en
merutiyeti hkmdarlar bile kukuya drecek davran ve konumalar, Sadrzamn
azndan ve konandan duyulurdu.
Sultan Abdlziz'i tahttan indirmek fikri, ilk nce Hseyin Avni Paa'da dodu. Sebebi
de Padiah'n daha nce kendisini sparta'ya srmesiydi. Amcam merhum, ar bal ve
herkesi de kendisi gibi eli ve yrei ak zannedecek kadar insanlara gvenliydi. Hseyin
Avni Paa gibi kinci bir adam hem balad, hem de Seraskerlie getirdi, te amcam,
bu hatasna kurban gitmitir.
Hl' ine Girmi Kimseye Gvenilmez.
Mithat Paa, hl' iine karmakla, idare adam olmaktan karak ihtillciler
snfna geti. Hi bir Hkmdar, hl' iine karm bir adama gven duyamaz. Meer
ki, hl' edilen hkmdar, yerine geenin can dman olsun. Ve dnyada hibir ihtilalci
grlmemitir ki, ykmakta gsterdii baary, yapmakta da gsterebilmi olsun...
Ben tahta ktm zaman, Sadrazam Mithat Paa deil di. Kamuoyu'nun kendisine
eilimi ve gveni olmas, durumun da olaanst tehlike ve nezaket tamas
nedenile, hemen kendisini Sadrazamla getirdim.
unu temin ederim ki, Mithat Paa idareli ve tedbirli bir Sadrzam olsayd, hi
olmazsa Rus Muharebesinin sonuna kadar sadaretde kalrd. (15) Halbuki ilk gnden
balayarak bana bir mir, bir vas kesildi. stelik tutumu da meruti yetten ok,
despotlua yaknd. Mithat Paa'y iyi tanyanlar, re'yinde ve tutumunda ne kadar
mstebit olduunu saklamazlar. Tuna vilyetindenberi en aziz ahbablarndan bulunan
ve Mahkeme-i temyizin birinci reisi iken Mithat Paa'ya olan sevgisi nedeni ile
taralarda mrn yitirmee raz olan Ramiz Molla'nn Beyrut merkez niyabeti
srasnda Vilyet idare Meclisinde bir mesele konuulurken : Bu esasen Mithat
Paa'nn Tuna Valisi iken dnm olduu bir eydir. Paa hrriyeti yalnz kendi nefsi
iin isterdi; bunun dnda mstebidin mstebidi idi. der.
Mithat Paa'ya grmeden k olanlardan birinin bu sz pek gnlne dokunur ve
elinde olmadan bir krgnlk gsterir. Ramiz Molla, bu fkenin farkna vararak Meclis
daldktan sonra o zat yanna arr ve uzun, beyaz sakaln eline alarak :
Bak olum, ben bu sakal yalnz yllarn zahmeti ile
(15) 1877 Osmanl - Rus Sava.
deil, bir para da Mithat Paann yznden ektiim gurbet mihneti ile aarttm.
imdi seni gcendiren bu sz, ben Paann yzne kar da ka defa sylemiimdir.
Ben, unun bunun hatrna uyarak deil, geree uyarak konuan bir adamm.
demi olduunu Ramiz Molla'nn lmnden sonra, o evre insanlarndan biri, bir
gn bana hikye etmiti.
O ret Gecesinde
Mithat Paa'nn ikinci Sadretinde Kanun- Esas (Anayasa) hakkndaki Hatt-
hmyn benim tarafmdan karld. Bilindii gibi bu hattm okunduktan sonra,
akam olunca Mithat Paa'nn konanda toplanrlar; O zamann hr-riyetsever airleri,
edebiyatlar hep beraber, o gece devlet ileri konuulacak yerde, iaret ileri
konuulur. Mithat Paa, taa genliindenberi sarholuu ile nlyd.
Kanun-i Esas ilnnn verdii zevke, ikinin verdii sarholuk da eklenince,
yemekten kalkt zaman, dmemesi iin iki koluna girerler. Elini ykarken dili dolaa,
dolaa enitesi Tosun Paa'ya :
E, Paa! Bundan sonra beni kim yerimden atabi
lir? Syle bakaym Paa! Ben bu sefer ka yl Sadarette
kalacam?
demi. Tosun Paa da :
Bu gidile bir hafta bile kalamazsn!
diyerek ve deta srkleyerek harem dairesine gtr m. Ben bu olay o gece
haber almtm.
Mithat Paa'nn deerini inkr etmem. alkan, namuslu bir Vali idi. Fakat
meziyetleri kadar, noksanlar da vardr. Hele politikada, zamann gerektirdiklerini,
Safvet ve Ethem paalar lsnde anlamazd.
Tuna Valisi iken, Bulgarca'nn Bulgar okullarnda okun-
masn hem tevik etmi, hem arkalam. Bunun ar sonularn hatrlatanlara da :
Hangi dilde olursa olsun, tek okusunlar diye szm ona parlak bir gerekeyle
direndiini herkes bilir.
Sultan Abdlziz'in ehadeti meselesi, derece derece yar g kurullarndan gemi bir
iti. Ben, kan idam kararn hafifletmekten baka bir ey yapmadm. Eer gayritabi bir
ecelle lmse, benim bunda parmam yoktur.
lmnden aa yukar on yl sonra, Avrupa'da basl m trke bir kitapta, nasl
ldrld zerinde ayrntl bilgi var ve baz isimler aklanyor. Bu kitabn yazdklar
doru ise, suu ileyenler arasnda bana nisbeti olan kimselerin bulunmamas da
gsterir ki, o meselede benim ilgim yoktur.
Mithat Paa'nn lmnde Parmam Yok.. .
Bu bir gerektir ki, Mithat Paa'dan her zaman ekindim. Fakat o kadar nl bir
insan hatt mahkemeden idamna hkmolunduu bir zamanda bile mahkeme
kararn icra ettirmeyecek kadar kurumaya lyk grmken, sonra niin ve ne
menfaat umarak ldrteyim?.. Dmanm ehitler srasna karmak benim
menfaatime elbette aykr olurdu.
Haydi, beni karalayan bu iftiray olmu sayarak olduu gibi ve tamamen kabul
edelim. Size ka Halife gstereyim ki, ekindii veya ekitii kimseleri bir anda yok
etmilerdir, slm halifelerinin en byklerinden biri olan Halife Abbas, Mansur'a,
Devaniki hanedannn velinimeti olan Ebu Mslim-i Horasan'yi idam ettirmedi mi?..
(16) Harun-l Re-
(16) Abl Abbas'a Eb Msli mi n yok edil mesi ni tedenberi sa lk veren al -Mansur, bu emeli ne
Rmi ye kasabasnda muvaffak oldu. (13 ubat 755)
id'in, o kadar sevdii Cafer-i Bermek'yi idam etmekle kalmayp akrabasna ettii
zulm, benim Mithat Paa'ya davranmdan daha m hafiftir?
zellikle ben, Mithat Paa'nn umulabilecek saldrsna ki meydan bulsayd,
umduum bama gelirdi yalnz ihtiyat tedbiri almakla yetindim. Adamlarna hi
dokunmadm ve ailesine musta'fi maalar verdirdim. Yetitirdii vezirlerden
Abdurrahman ve Halil Rfat Paalar gibi ie ya rayanlar, taa Sadaret makamn kadar
kardm. Ve Mir akir Paa ve Raif Paa gibi devlet adamlarn da nemli ilerde ve
mevkilerde kullandm. Fatih Sultan Mehmet'in, Halil Paa gibi, Varna zaferinin
kazanlmasna sebeb olmu deerli bir Sadrzam idam edivermesi, bir halde sadece
Rumlar direnmeye tevik hainliini yaptn gsteren mektup efsanesine dayal bir
ilem deildir.
Sokullu Mehmet Paa'nn ehadetinde nc Murad'n ilgili olmad iddia
olunabilir mi?.. Alemdar Mustafa Paa hadisesinde ceddim Sultan Mahmut hazretleri,
Paa'ya hay-rihahlk gsterdi mi?..
O kadar uzaklara gidip de tarihten rnekler aramaya gerek yok. Drt yl nce
Takvim-i Vekayi'de okumutum; Mahmut evket Paa'nn ldrlecei yer ve saat,
hkmete daha nceden haber alnmken, koca bir Sadrzam ve Harbiye Nazr,
gpe gndz ve Harbiye Nezareti'nin nnde bir yaveri ile birlikte para para ediliyor
ve on yedi kurun atlyor da, yine bir polis, bir jandarma eri meydana kmyor.
Otomobille kaamayan bir topal olmasayd, belki olayn sulular da kolluk memurlar
gibi ortaya kmazd!...
Bo Bir Merutiyet Hayranl
Mithat Paa meselesinde bu kadar direniim, bu ismin hayatma bir leke gibi
srlmek istenilmesindeki genel inad-dan ok zldm ve nefret ettiim iindir.
Diyorlar ki, bizde Kanun-i Esas'yi kuran Mithat Paa-
dr.Gerekten teden beri merutiyet yanlsyd. Ama adn, baz
kitaplarda vgsn duymaktan domu bir tarafdarlk... Mithat Paa, Merutiyet
idaresinin Avrupa'da salam olduu faydalar yalnz grm, fakat bu bayndrln teki
sebebleri ve tesirlerini incelememiti. Solfato, her hastala, her bnyeye yaramad gibi,
Merutiyet ynetiminin de her millete, her ulusal bnyeye yaramayacan sanrm. O
vakit, faydal olamyacam sanrdm, simdi ise, zararl olduu kansndaym.
Mithat Paa, Kanun-i Esas'nin mutlaka iln edilmesini teklif ettii zaman, hibir
devletin Kanun-i Esas'sini incelememi ve bu konuda temelli bir bilgi edinmemiti. Akl
hocas, Odyan Efendi idi. Odyan Efendi ise, o zaman bile bizde nemli bir hukuku deildi.
Hele memleketi, hi tanmazd. Sanrm ki bu anlay ktl yznden Mithat Paa ile
Taif kalesine kadar beraber gitti.
93 de (1877) Ziya Paalar, Kemal Bey'ler, Abidin Paa'lar Kanun-u Esas layihasn
hazrlamaya altklar gibi; sr ktibim Sait Paa ve o srada mir olan Mektib-i Har-
biyye Nazr Sleyman Paa da bir lyiha dzenleyip sundular. Ama bu kiilerin hibiri
arasnda fikir birlii yoktu. Kemal Bey bu konuda, hem Mithat Paa'ya, hem de kendi
arkadalar ile Sait Paa'ya kar idi. Bana yirmiye yakn arza verdiler. Yldz Saray'ndan
Harbiye Nezareti'ne aktarlan evrak arasnda sakldr. Bu ktlarn, tarih olmaktan te
bir deerleri olmad iin, yama edilmemi, ya da sa-timamtr umudundaym.
unu da syleyeyim, o zaman aydnlar arasnda Kanun-i Esas'ye kar olanlar,
tarafdar olanlardan oktu. Ethem Paa (17), Safvet Paa (18) ve teki vezir ve tannm
devlet
(17) Abdl hami d'i n babas Sul tan Meci d'e ders vermi , Fran
sa' da okumu bir Sadrzamdr. Oullan ressam Hamdi bey, m
ze mdr Halil bey tan nm deerli .ki msel erdir,
(18) Mehmet Esat Safvet Paa (1814 -1883) Harici ye Nz n ve Sadrzam oldu.
adamlar, bir millete hazrlanmadan bir kalemde tam bir hrriyet verilmesine kar
idiler. Hatt, Tunuslu Hayrettin Paa gibi szn esirgemez bir vezir bile
Sadrzam'ken bana bir ara : Eclf (19) kanun ile silhlandrmadan nce, birok
dnmek gerekir, demiti. Bu deyim aynen Hayrettin Paa'nndr.
Mithat, Deva-i Devlet Demekti..
Fakat ben o zamanki ceryann nne geemezdim. Mademki millet, kendi
mukadderatn bir de kendisi idare etmek tecrbesinde bulunmak istiyor, Milletin istedii
olsun dedim. Ve eldeki lyihalar arasnda Mithat Paannkini kk bir dzeltme ile
onaylayarak bilinen Hatt- Humayn'u kardm.
Mithat Paa'nn lyihasn ncelikle kabul etmek zorundaydm. nk, Mithat
adnn ebced hesabile Deva-i devlet (20) olduunu kef ve iln etmi olan hasta bir
halka, yine onun hazrlad devay vermek zorunluydu... Baka trl susturamazdm.
Rusya muharebesini Mithat Paa hazrlam t ve Millet Meclisi harbin cereyanna
tank ve gzlemci olmuken, sonunda her felket ve uursuzluu, zellikle benim
srtma ykmak bile istemilerdi. Hl bu direnmeler ve saldrlar teden beri srp
gidiyor.
Ak alnla iddia ve belgelerle ispat ederim ki, millet, Ayastafanos
Muahedenamesini imzalad. Bense, Berlin
(19) Eclf: Bal d r pl ak, edebsi z tak m anlam na geli r.
(20) Deva-i devl et ve mi that keli meleri ndeki harfleri n, eb
cet hesab il e, her i ki keli mede 452 rakamn tespi t etmesine ia
ret edil mek isteni yor.
Kongresinin kararlarn ortaya koydum. Ben harbin millet iin bir fet olduunu, tahta
ktm gnden, indiim gne kadar, dikkatimden hibir zaman uzak tutmadm. Filibe
Vakasm savasz geirdiim iin uzaktan yakndan ne kadar sze geldim. Yunan'la
sava kabul ederken o kadar dnmtm ki, bu gerekli ve hakl endieleri bile,
aleyhimde bulunanlar, trl trl biim ve manya sokarak telli pullu yalanlar ortaya
kardlar.
Bu dnya savana (21) girip girmemeyi ok dnr, hele yeneceine yzdeyz
inanmadan taraflara iltifat etmezdim. Bence, bir millet iin fetlerin en by
savatr. Zaferle sona erenleri bile milleti bitirir, yorar.
Beni vdler, Onu Yerdiler.
Mithat Paa Sadaretinde milletin kendisini sevdiine o kadar inanmt ki, azlettiim
anda byk bir ihtill karak benim hl' ve belki de Mam edileceimi bile saklamaya
gerek grmezdi. Halbuki, ben onu Avrupa'ya uzaklatrdm zaman, hi kimse azn
amad gibi, birok vezirler ve devlet adamlar beni kutlamlar, airler, bana
vgler, ona yergiler yazarak, gazetelerle, kitaplarla bunlar yaynlamlard. Hatt o
kimseler arasnda Gazi Ahmet Muhtar Paa, bu olayla ilgili bir maceray, sonradan
yaynlad Htratda da otuz bu kadar yl sonra itiraf ediyor (22)
Mithat Paa'nn saflna l olmasayd, u meseleyi burada aklamay gerekli
grmezdim. Kendisine hrriyet vermi olan bir velinimetin, henz eserinin mrekkebi
kurumadan sadretten ve memleketten uzaklatrlmasna hal knn sustuu,
aydnnn teekkr ettii bir milletin Meru-
(21) Birinci Dnya Sava (1914 - 1918).
(22) Sergzet-i hayat m.
tiyet daresine ne kadar lyk olduunu ben sylemek istemem. Beni stibdat
daresi'nin en byk taraftar ve dnyann en byk mstebidi iln edenler, hakikati
hi olmazsa ben dnyadan el ektikten sonra itiraf etsinler ve onlar da benden el
eksinler.
Mithat Paa'y niin yarglattm ve mahkm ettirmi olduumu da ikide birde
beni sulamak iin soruyorlar.
Sultan Abdlaziz ldrlmtr.
Ortada, uydurulmam, herkesin bildii, belli bir olay vard ki o da rahmetli
amcamn kanl lm idi. Sultan Ab-dlziz intihar m etti, yoksa onu ehit mi
ettiler?...
Ben hl o inantaym ki Aziz amcam intihar etmi deil, ldrlmtr. nce,
doktor raporu o kadar lastiklidir ki dnyann her yerinde en byk tp bilginleri
tarafndan tartlabilir.
intihara kalkan bir kimse, iki kolunun damarlarn bir den nasl kesebilir?. Bunu
daha o zaman, doktorlar ortaya koymu, yazarlar kitaplarna geirmiti.
Ahmet Mithat Efendi merhumun ss-i inklpndaki pheli satrlar, Mithat Paa'nn
mahkemesinden de, mahkmiyetinden de nce baslm ve yaynlanmt; hem de drt
yl nce... Ahmet Mithat Efendi ise, paann dman deil, yetitirmesi, yakn idi.
Mahkeme, ak yapld. Muhakeme usulleri dna kl-mamtr. Tanklardan baka,
baz sulularn itiraflar da var. Cinayet ve temyiz mahkemelerinin bu kadar nemli bir
davada hak ve adaletten uzaklaacak kadar vicdansz ve per vasz yeleri ve kurullar
bulunduunu ileri srmek, ilerinde Mithat Paa'nn da bulunduu btn milleti
aalamaktr!
Adalet mercilerinden gemi olan bir hkm, bir de vezirler, devlet adamlar ve din
bilginlerinden kurulu bir fev-
kalde Heyet'e inceleterek fikirlerini istedim. Hi kimseyi madde ve man olarak
baskya almam olduum da ilerinden bazlarnn, byk bir zgrlkle fikirlerini
sylemi olmalarndan bellidir. Dikkat olunursa, bunlarn arasnda ahsma bile sz
dokunduranlar oldu. Byle olduu halde, toplanan oylar, hkm giyenlerden yana bir
ounluk salayamamt. Ben bu konuda mahkemelerden de, vezirler, devlet adamlar,
din bilginlerinden kurulu fevkalde Heyet'den de insafl kalarak hkmllerin
hayatlarna merhamet ettim : idam hkm hibiri hakknda uygulanmad.
imdi, mahkeme kararndan da, doktor raporundan da daha kuvvetli bir akl
delilini de ben ne sreyim : Sultan Azizi hl' etmek fikri, en nce Serasker Hseyin
Avni Pa-a'ya gelmiti. Mithat Paa ile bu ie karm teki devlet adamlar, olaya
deta srklenerek karmlardr.
Hseyin Avni Paa
Serasker'i, padiaha dman eden sebeb, bir aralk rtbe ve nianlan alnarak
memleketi olan sparta'ya srlm olmasdr. Kinci Hseyin Avni Paa bunu unutmad;
ve eline geen ilk frsatta intikamn ald. sraflar, falanlar hep be-hnedir. (Martin-i
Hanri) tfeklerinin satn alnmas srasnda Hseyin Avni Paa, hazine zarar karsnda
kpren titiz bir kii olmadn leme gstermiti!..
Ama Hseyin Avni Paa kinci olduu kadar ihtiyatlyd. Sultan Aziz, intihar etmek
deil, yaamak, ve kendisinin aranaca bir gn grmek isterdi. Topkap'dan Sultan
Murad'a gnderdii o ackl mektup da bunu ispatlar. Hl' edilmi hibir hkmdar
yoktur ki, halkn kendisini nedametle aramakta olduunu grp iitmeden lmeyi
istesin.
Sultan Murad'n hastal daha ilk gn, biat treni srasnda hissedilmi ve
grlmt. Sultan Aziz, belki gafil av-
lanmt ama, kendisinden yana olanlar pek oktu. Ksa bir sre iinde, Abdlziz'in
lehinde toplumdan byk tepki doacan kurnaz Serasker hl' srasnda grd.
Tehlikeyi ne suretle olursa olsun kaldrmak, onun iin bir zorunluktu. te Sultan Aziz'in
ehadet sebebi budur! (23)
Amcam Abdlziz'in kendisini ldrmeyip ldrld bylece tahakkuk ettikten
sonra, mahkmlar arasnda masum bulunup bulunmad ikinci derecede kalr.
(Bu satrlar yazdktan sonra hatrma geldi, unutmamak iin kaydediyorum. Hseyin
Avni ve Mithat paalarla, ken-dilerile ibirlii yapm arkadalar Beikta'taki" Muvak-
kithanede, Harbiye Okulu rencilerinin geliini heyecanla beklerken, belirli saatin gelip
gemi olduunu sanarak, Ah, Sleyman Paa, bizi ele verdi, hiyanet etti. diye
birbirlerile konumulard. Bu olay, hi kimsenin inkr edemiyecei bir gerektir.)
Evet, mahkmlar arasnda masum bulunup bulunmad meselesi, suun
yaratlmad, hkmn zorlanmad belli ol-
(23) Abdlhamit ve Murad birbirlerini hi sevmezlerdi. Abdl -
hami d'i n hl' edil mesinden sonra tahta kan kardei Sul tan Reat, Mbeyn Bakti bi Ali Fuat
Trkgel di' ye u olay anl atarak bu dmanl kl ar n Sarayda nasl kul lan l d n a klam t r.
Bi r gn ehzade Abdl hami d Efendi il e beraber, Sul tan Aziz' in huzuruna kt k. Hami t efendi ,
byk bi rader Murad efendi ni n Sul tan Azi z'i ne suretle fasl-u mezemmet (arkasndan konumak)
etmekte ol duunu nakletti . O da bana: Sen de i i tti n mi ? di ye sordu. Ben cevaben Bi raderi n
az ndan efendi mi zi n senas ndan baka bi rey i itmedi m, dedi m. D ar k nca Hami t efendi : Tu
seni n surat na, beni rezi l etti n dedi .
Bi r gn de Murad' n dai resi ne gi tti i mde kendisi ni Sul tan Azi z hakk nda pek hi ddetli bi r hal de
grdm; yan nda duran haneri gstererek: Bi r gn gi di p u hanerle o koca karn n delecei m
dedi . Ben de Pek iyi edersin bi rader, sen onu l drrsn, ksas olarak seni de l drrl er; Hami t
efendi tahta kar. Bu suretle sevmedii n Hami t efendi ye hi zmet etmi ol ursun dedi m.
duktan sonra, ikinci derecede kalr. Yanl varsa, hkimlerine aittir.
Mithat ve Mahmut Paalarn bir gece, adlan belli subaylar ve askerler tarafndan Taif
kalesindeki mahpeslerin-de boulmu olduklarn iddia ediyorlar. Doru olsa bile, bu ie
ben ne katldm, ne de rzam vardr. Hatrma gelen bir olay buraya olduu gibi
aktarmak, tarihi ve tarihle birlikte ileri srdklerimi aydnlatmak ve pekitirmek isterim.
erif Abdlmuttalibin ihbar
Hkmller Taife gnderildii zaman Mekke Emiri, erif Abdlmuttalip idi; ve erifin,
Amcamn hl' iine karm olanlara kar ak bir dmanl vard. Ayaklarna zincir
vurduunu iitmi ve kt tutumundan vaz gemesini kendisine hemen emretmitim.
erif Abdlmuttalip bilindii gibi, Hicaz Valisi ve Komutam Osman Paa tarafndan
tutuklanarak Emir'likten azl edildi. erif o zaman bana yazd dilekede Mithat ve Mah-
mut paalar Msr'a karmak iin baz yabanclar tarafndan giriimler olduunu,
kendisinin bu giriimleri nlediini ve bana gelenlerin de bundan ileri geldiini
sylyordu. erif Abdlmuttalib'in hibir szne ve davranna inanmazdm. Bununla
birlikte, iddias, dikkate alnmayacak kadar nemsiz deildi. Bu Paalar kaarlarsa,
muhafzlarn ahsen sorumlu tutacam ve hibir mazeret ve behane kabul etmeyeceimi
Osman Paa'ya hatrlattm, rademi tebli eden, o zamanki Baktibim Rza Paa idi. Rza
Paa, z, sz doru bir adam olduundan, bu mnasebetle hkmller zerinde fazla
bask yaplmamas ve eziyete konulmamasnn da bu arada hatrlatlmasn, insanlk
adna benden rica etti. Takdir ile kabul ettim. Sarayn evrak arasnda msveddesi hl
mevcut olsa gerek...
imdi dnyorum :
Olabilir ki muhafzlar kendi balarndan korkarak byle bir olup-bitti'yi ortaya
koymay, kendi menfaat ve selametlerine uygun grmlerdir. Yalnz hemen
belirteyim: bana gelen raporlarda her ikisinin de normal olarak ldkleri bil diriliyor ve
doktor raporlar ile de bildirileri belgeleniyordu.
te Mithat Paa hakknda syleyeceim szler bunlar dr. Tekrar ederim ki, nefsimi
deil, namm haksz yergilerden korumak iin bu satrlar yazdm. Dnyada daha ne
kadar kalacam belli deildir. lm bana o kadar yaklayor ki, deta admlarnn sesini
duyuyorum. Bu gereklerin herkese bilinmi olaca bir gnn geleceine inansam,
pek rahat bir vicdan ve huzur iinde gzlerimi kapatacam.-Daima iman etmi
olduum Allah'n huzuruna adalet ve lt-fundan emin olarak kacam.
Balkan Hadiseleri
5.Mart.l333 (1917) Beylerbeyi Saray
Dou Rumeli konusunda benim zaaf gstermi olduumu pek ok iddia ettiler. Zaaf
gstermek, var olan kuvvetten faydalanmamak demektir. Hangi kuvvet vard da Dou
Rumeli'deki egemenlik hakkmz savunmak iin kullanlmad? Bunu dnen ve syleyen
bir insaf sahibinin ktn bugne kadar duymadm.
Bulgar Prensi Du Battenberg Filibeyi bir basknla igal ettikten sonra
Hkmetimiz olaydan haberdar olabildi. O da, Rus sefirine gelen bir telgrafdan,
Telgraf Nazr zzet Efendi'nin bana bilgi vermesi ile salanabildi. Sadrzam. Sait
Paayd. Tahttan ayrldktan sonra okuduum baz be-
yan ve yazlarnda Sait Paa'nn olaylar kendi lehine bozduunu hayretle ve zlerek
grdm.
Sait Paa, Bulgarlarn saldracaklarn daha nceden bilmedii gibi, olay stanbul'a
aksettikten sonra da bir sre tereddt ederek Devlet uras Bakam Akif Paa'nn
aklamalar zerine inanabildi. O sralar bu mesele iin Fili-beye Asker gndermek
hem g, hem de tehlikeliydi. 93 seferinin perian ettii Ordu daha toplanamamt.
Hazine tamtakrd. Askerin ihtiyalarnn karlanmas, memurlarn aylklarnn verilmesi
iin bile glkle para bulunuyordu. Vilyetler vard ki ordaki jandarmalar, yirmi aydan,
otuz ay-danberi aylk almyordu. Byle bir zamanda, srf nmdan ibaren kalm olan
bir hkmranlk hakk namna, sonu karanlk ve mehul bir savaa girmeyi ben
tehlikeli grdm.
Siyasetde Taviz Zorunludur.
Gya, Saray' korumakla grevli ikinci tmenden bir ka tabur ayrmamak iin bu
meselede benim azimsizlik gsterdiimi sylediler. kinci Tmenin bir ka taburu gidip
gitmemi... Bunun, sonu zerine nasl bir etkisi olabilirdi?... Daha toplu ve bize
bakarak daha hazrlkl olan Srp ordusunu yenen o vakit ki Bulgar ordusunu, ikinci
tmenin bir ka taburu darma dan edecekti?...
Byk devletlerin bu konudaki niyet ve tutumlar da apakt. lk tahminler, darbenin
Rus tarafndan gelmi olduu noktasnda iken, sonradan grld ki Rusya bu meselede
Bulgarlara kar ve dman durumundaym...
Koca imparatorluu iddetli sarsntlardan korumak iin arasra kk fedkrlklar
lzmd. Dou ve Bat'nn aleyhimize yrd bir srada ben her tarafa meydan
okuyamazdm. Eer Bulgar'larn Filibe'ye girmeleri zerine hesapsz kitapsz meydana
atlsaydm, Bulgarlarla Srplar dman de-
il, dost ve mttefik olurlar ve yalnz Dou Rumeli meselesini deil, Makedonya
meselesini de beraber hallederlerdi.
Bulgarlarn Dou Rumeli'ye saldrs zerine, Balkan dengesinin bozulduu iddias ile
Alasonya hududunda ynak yapan Yunanllar da Yanya havalisi ve Adalar zerindeki is-
teklerini kabul ettirmek iin onlarla birleir ve kodra'ya inmeyi ama edinmi
Karada' bu frsattan yararlanmaktan alakoymak kimsenin, kr olmazd.
Gavriyel Paa adl bir Bulgarin Dou Rumeli valiliinden uzaklatrlm olmasndan
tr gzm kzsa da ie giriseydim, 1328 (1912) ylndaki felketi o zaman, yni or-
dusuz, parasz, pulsuz, hazrlksz bulunduumuz bir srada, kendi elimle hazrlam ve
felketi davet etmi olurdum.
Sonradan kopan Balkan Sava, benim kalbimi ok kanatt. Yalnz bir eyle
avunuyorum ki ben 1301 (1885) yl Eyllnde hazml ve ihtiyatl tutumumla bu faciay
28 yl geciktirmiim...
Sait ve Kmil Paalar.
Sait Paa'y yakndan tanyanlar, tereddt etmeden kabul ederler ki Paa, bu gibi
nemli meselelerde ak bir fikir sylemez, daima: yle yaplrsa bu, byle
yaplrsa u mahzur vardr, demek alkanlndayd. Oysa ki, oyalanmak deil, kesin
bir karara varmak srasndaydk. Kmil Paa'y ilk defa Sadaret mevkiine getirmekle,
Dou Rumeli meselesini geitirdim.
Kmil Paa'nn bu Sadaret'ini benim Dou Rumeli konusundaki temaylm
hissederek savatan yana olmamasna balayanlar yanlrlar. Kmil Paa'y daha
nceleri gzme kestirmi ve sadarete getirmeyi kararlatrmtm.
Sait Paa'nn, Kmil Paa'y kendisine rakip grdn anlar ve Vekiller meclisinde,
arkasndan hafifsemeye al-
tn iitirdim. Suriye Valisi Hamdi Paa'nn lm haberini selmlk resmnde aldm.
Suriyenin ehemmiyeti sebebiyle valilik iin kimin uygun olacan rynzade Ahmet
Esat Efendi'den sormutum. Efendi. Evkaf Nazr Kmil Paa'nn o yrede memuriyeti
ve iyi hreti olduunu syleyerek Suriye Valiliine tyini reyinde bulundu.
Kmil Paann Vekiller arasndan uzaklatrlmas iin, yine Vekiller arasnda bir
ceryan olduunu anladm, te Kmil Paa'nn Sait Paa'nn yerine geme sebebi
budur.
Sait Paa, gerek Sadrazam'ken, gerek deilken, kendi-sile ne zaman istiare etsem,
kesin bir kanaat sylemezdi. Sorumluluktan, kamuoyundan, tarihten ve bunlar kadar,
benden korkard. Bu korku ve kukular onda, kafi bir sz sylemek kabiliyetini yok
etmiti.
Sait Paa'y tahta ktm gne kadar tanmazdm. O sralar, Ticaret Nazr Damat
Mahmut Paa tavsiye etti: Mektupusuymu... Gerekten muktedir bir ktiptir. O za-
manlar pek mehur olan Ziya Paa'dan, Kemal Bey'den ve benzerlerinden aa
kalmayan bir ktip... Babili'nin Arz larn bizzat inceler ve gnlk ilerle de
urard. Hkmet gcnn Saray'da toplanmas, onun fikriyatn yapt bir
dncedir. Babli Hkmetin, Saray da Saltanat'n merkezi olduuna gre,
saltanatn hkmete stnl gerekirmi. Bunu syleyen bizzat rahmetli Sait
Paadr.
Fakat ben Saltanattan ekildikten sonra yaynlad hatralarnda hi de byle
sylemiyor; ama benim szm, Ba-blnin kaytlar ile de pekitirilmitir. Hazine-i
evrak. dan arlm vesikalar varsa, Yldz Saray'ndan giden evrakla tamamlanabilir.
Tunus, Msr meselelerinde de hep kem-km ile gnler ve aylar geirmiken,
hatralarnda kusuru bana yklyor. Halbuki, bana kusur suretinde isnat ettii
eylerle ben iftihar ederim. O meseleleri, birer sava vesilesi yapmak fikrinde
deildim. Ben, daima harbin aleyhinde bulundum.
Tunus'da direnseydim, belki Suriyeyi, Msr'da inadm tutsayd, muhakkak Filistin ve
belki Irak' kaybederdim. Yalnz Sait Paa'nn nimeti inkr deil, hakikati da tahrif et-
mesine teessf ediyorum.
Szde hkimiyetleri koruyacam diye, gerek hakimiyetleri tehlikeye koymak akl
kn deildir.
Sait Paa Bazen Cesurdu.
O kadar kararsz ve vehimli olan Sait Paa, bazan da cesur olurdu; Msr
meselesinde bir aralk ngiltereye sava amakta ve karadan asker gndermekte
direndi, ngilizlerin Msr ele geirmelerinde Franszlarn muarz olmasna bel
balamt... Ben engelledim. Bununla beraber, Gazi Ahmet Muhtar Paa da hazr
olduu halde, durumun bir kere de Meclis-i Vkel da konuulmasn tavsiye ettim.
Muhtar Paann kafi ve hakl mukavemeti zerine bu tehlike savuturuldu; Fransa da
bugne kadar, ne elini uzatt, ne sesini kard.
Bu Devlet, inallah korktuum neticelere uramaz; iradesi metin olmayan
biraderim hazretleri, devlet ilerile bizzat ve yakndan uraamad. Bundan sonra
gelecek birader ve oullarma nasihat ederim ki artk, uzun, ksa savalarla
uramasnlar. Bir kere daha demitim; zaferle biten savalar da, malubiyetle biten
savalar kadar milleti yorar. an ve eref gibi eyler, her yan mmur, gn ve
gelecei gvenli memleketlerde ho grnr. Harabelerde a ve plak dolaanlarn
an ve eref iddiasnda bulunmalar ve bu an ve eref peinden komalar kadar
hem gln, hem feci bir ey yoktur.
Saltanatmn son dnemlerinde bir Balkan Birlii ortaya koymay tasarlamtm.
Paris Sefiri Mnir Paa bu ko-
nuda gizli, ak alyordu. Balkan devletleri iki tehlike karsnda idiler: Rusya,
Avusturya..
Daha Kuvvetli Bir Rusya Doabilir!
Durumun ilerde ne ekil alaca bilinmez. Rusyann Bi rinci Dnya Savanda
paraland grlyorsa da kaderi daha iyice belirmemitir. Bir yl akn
zamandanberi iini saran ihtillden kurtulursa, -daha byk olmasa bile- daha
kuvvetli bir Rusya meydana gelir. imdi orada olan, fikir mcadelesidir. Fransa
ihtilalindekinden daha iddetli bir fikir mcadelesi... Ben Balkanlar bu iki ortak tehlike
karsnda uyarmaya alyordum.
Bosna - Hersek meselesinde kuru bir namdan ibaret olan hakimiyetten vaz
gemek gibi szde bir fedakrla karlk, yararl tavizler alacaktm. Romanya Kral
Karol, bata gvensizlik gsterdiyse de yava, yava yola geliyordu. Balayan
konumalar tam meyvesini verecei zaman, Temmuz inklb ortaya kt. Hatt Mnir
Paa stanbul'a gelmiken, ehre uramadan dnd. Benden sonra, i ayr lklar
yattrmaya altlar ve bu ittifak salamadan dnyaya meydan okudular. (24)
te benim o kadar istediim ve altm ittifak, hi istemediim bir biimde
geliti, yni aleyhimize dnt. Ve gnn birinde drt Balkan Devleti birden
zerimize atldlar ( 25)
(24) 10 Temmuz 1908.
(25) 1912 Balkan Sava.
Hseyin Avni Paa
6.Mart.l333 (1917) Beylerbeyi Saray
Bugn Mithat Paa iin yazdklarm bir kere daha okuyunca, bunlar sylerken
susarak geitirdiim bir noktay yazp yazmamak hususunda cidd bir tereddde
dtm. Allah'tan ve tarihten saklanacak bir ey yoktur!. Ne kadar saklansa, ne kadar
rtlp gmlse bir gn btn teferruat ile ortaya kar. Benim gibi, otuz bu kadar yl
Osmanl Devleti'ni idare etmi bir padiah, kendisi iin zehir gibi ac bir hakikat da olsa,
bildiklerim ortaya dkmelidir.
Serasker Hseyin Avni Paa'nn ngilizlerden para al dn bilirdim. Bir devlet
adam, baka bir devletten para alyorsa, onun hizmetini de gryor demektir. Demek
ki rahmetli amcam Sultan Abdlziz'in drlmesi ve biraderim Murad'n tahta
karlmas yalnz Hseyin Avni Paa' nn kin'ini deil, bir baka devletin de hrsn
doyurdu!...
Daha nce de yazdm gibi, Serasker Hseyin Avni Paa, Sultan Abdlziz
tarafndan nianlar ve rtbeleri alnarak memleketi olan sparta'ya srgn edildii
zaman, be paraszd, stelik hastayd. Amcamn iradesi evinde kendisi ne tebli
edildiinde, akna dnm ve elinde, avucunda bir ey olmadn dnerek, o gne
kadar kendisine bir varlk salamad iin ok piman olmutu. O gnlerde Ah elime
bir daha frsat geerse, ben yapacam bilirim, dediim iitenler oktur.
Hseyin Avni Paa'nn meziyyetleri olduu gibi, elbette kusurlar da vard. Kendisine
oka gvenir, bildiklerini kimsenin bilmediini sanrd, iyi bir asker olduunu kabul
ederim. Fakat ihtiyatszl, boboazl, gururu ile kt bir devlet adam idi, ama -
itiraf ederim - srgne gnderildii tarihe kadar namusluydu. Srgnde ektii
yoksulluk ve ac-
larn sebebini, namusunda aramak gafletine dt; btn talihsizlii budur!
Padiah Eski Seraskerini Balamt, Ama...
Ispartada dar gnler geirdiini, yoksulluk ektiini iitiyorduk. Bizim gibi Amcam'da
bunlar iitmiti. Sanrm bu yzden kendisine acd ve yaptklarn balayarak stanbula
dnmesine izin verdi. Az sonra Aydn Valiliine tayin edildiyse de, srgnde geirdii on bir
aylk zaman iinde hastalandn ileri srerek Avrupa'ya, kaplcalara gitmek istedi, gitti.
Padiah', eski Seraskerini balamt ama, eski Seraskeri padiahn balamamt!
Hseyin Avni Paa, kininin homurtular iinde yayor ve bunu kimseye belli etmemek iin
elinden geleni yapyordu. Avrupa'ya gidince, kaplcalardan ok, devlet kaplarn ald;
Fransa ve Ingiltereye gittii zaman da ngilizlerin kucana dt.
Bunun nasl olduunu bilmiyorum; Hseyin Avni burada iken mi ngiliz Sefareti ile
uyuup anlat, yoksa oraya gittikten sonra m ngiliz Hariciyesi, Paa'nn kininin
homurtularn duyup onu tuzaa drd, bilemem. Ancak ok sonra Londra Sefirimiz
Musurus Paann bana bildirdiine gre, Hseyin Avni Paa, ngilterede bir elden, yklce
bir para alm ve Sefirimiz bu olay pek ge renebilmi!. Bu haber bana ulat zaman.
Hseyin Avni Paa lmt. Fakat bir Osmanl Seraskerinin yabanc bir devletten para
almas kmsenecek bir i deildi ve zerinde ehemmiyetle durdum.
Zaten Avrupa dn, gerek Saray'a, gerekse yakn dostlarna getirdii ar hediyelerin,
srgnden yeni dnen ve yoksulluk eken bir Paann varlnn ok stnde olduu, o
gnler gzmden kamamt. Rahmetli Amcamn buna nasl dikkat etmemi olduuna hl
aarm; hem de kendisine,
deeri ok yksek, tarih, murassa bir ift amdan getirmi olmasna ramen!. Bu bir ift
amdann Paristen bin altna satn alndn da sonradan tahkik edip renmitim.
Mithat Paa ngilizlere Gveniyor.
Musurus Paa'nn bunu bana bildirdii gnler, Mithat Paa'y Sadrazam tayin ettiim
gnlerdi. Hseyin Avni Paa, Mithat Paa'nn yoldayd. Birlik olup Amcam tahttan
indirmilerdi. Mithat Paa da Hseyin Avni Paa gibi ngilizlerden yana bir politika izliyor
ve her halinden, ngilizlere gvendii grlyordu. Byk bir gvensizlie kapldm. Mithat
Paa'y sulayacak hi bir delilim yoktu. Fakat Amcam Abdlziz Han'n ngiliz parma ile
devrildii apak ortadayd. Sadrazamm da, bu ii yapanlarn banda geliyordu. yi niyetle
de olsa, Devletimin dmanna srtn dayam ve onlarn sznden kmayan bir insana
mlk teslim etmek cinnet olurdu. Dikkatle hareketlerini takibe baladm.
Hayatmda hibir ey beni bu derece sarsmamtr. Bir mlkn Sarasker ve Sadrazamlk
mevkiine ykselen bir kimsenin, yabanc bir devletden para alm olmasn havsalam kabul
etmiyordu. Eer Mithat Paa da ayni yolun yolcusu ise, devlet tuzaa dm demekti.
Halbuki Devlet'in banda byk gaileler vard. Srbistan ve Karada ile sava halindeydik.
Ruslar, sava amak zereydiler. Tersanede toplanan yabanc devletler, Ruslarla birlik
olmu, Srbistan ve Karadaa toprak verilmesini Bulgaristana muhtariyet ad altnda
stikll tannmasn istiyorlard. Girit karkt. stanbul bile her gn yeni bir karkla
sahne oluyordu; Mithat Paa takmnn Fatih ve Beyazt medreselerinden ayaklandrd
mezler, Saray kapsna kadar geliyor ve Yaasn Kanun-u Esas, Yaasn Mithat Paa
diye baryorlard. Kanun-u Esasi ktna, Mithat Paa Sadrazam olduuna
gre, bunlara ne gerek vard?.. Her gn yeni bir fitne, ortal altst etmekteydi.
Umum Vaziyet Karanlk
Giderek Mithat Paann tutumu da bana gven vermemee balad. Bu dnemde
bir savatan o kadar ekindiim halde, adini adm savaa gittiimizi gryordum.
Tersanede toplanan byk devletler Hariciyye vekillerinin konferan-, s, Devletimize
verilmi bir ltimatomla son buldu. Ya dediklerini harfi harfine yapacak, ya da Rusya ile
savata kar karya kalacaktk. Mithat Paa, ngilizlerle Franszlarn bi zimle birlik
olacaklarn sylerken, ngiliz Hariciye Vekili Salsbery, elcilikten gnderdii zel bir
memurla bana, Ruslarla sava kabul ettiimiz takdirde, hi bir yardmda bulu-
namyacaklarn aka bildiriyordu.
yice bunalmtm, fakat sabrederek olaylarn nne gemee alyordum. Mithat
Paa, byk devletlerle uyumaya yanamyordu. Heyeti Vekile'de byk devletlerin
tekliflerini red etmeyi kararlatrdlar; Bu sava demekti. Kendisini hemen Saray'a
arttm ve byle, vebali ar bir karar byk devletlere bildirmeden nce, Devlet ileri
gelenlerinden bir umumi meclis toplamasn kendisinden istedim, steksizce kabul etti
ve byle yapt.
yle yapt ama, elaltndan da istedii karar almak iin hazrlklar yapmay ihml
etmedi. Nitekim kendisinden sonra ilk sz, emmim Abdlzizin Hl'inde ibirlii
yapt, eski Sadrzam Mehmet Rt Paa ald ve Erbab- namus iin tek yol vardr,
ben konferans tekliflerinin katiyen reddedilmesine taraftarm, deyip kt.
Bir toplulukta, eski sadrzam gibi bir devlet by ii kahramanlk edebiyatna
dkerse, gerisinin nasl skecei bellidir. Karar, Mithat Paann istedii gibi kt.
Osmanl
Devleti bylece, sava halinde olduu Srbistan ve karada' dan, baka, Rusya,
ngiltere, Avusturya - Macaristan, Almanya, Fransa ve talya ile de sava haline
girmi oldu.
Sadrazam Ordu Mevcudunu Bilmiyor...
Sadrazamdan (26) ve Serasker Paa'dan (27) ordunun ne durumda olduunu
sordum. Bana iki yz bin askerin silh altnda olduunu ve dmandan gelecek her
saldry kar-, layacak gte olduklarn sylediler. Bu srada Gazi Ahmet Muhtar
Paa'dan bir telgraf aldm. Kumandasndaki askerin otuz bin olduunu bildiriyor ve bu
kadar kk bir kuvvetle dmann yzbinlerce kiilik saldrsna dayanamyaca-n
sylyordu. Hemen Sadrazam ve Saraskeri saraya arttm ve kendilerine telgraf
gsterdim. Sadrzam, ordu mevcudunu bilemeyeceini syleyerek iin iinden kt. Se-
rasker kemkm ediyordu. Bu kadar sorumsuz ve kolayca suu bakasnn srtna
ykleyebilecek kiilerle bir savaa girmenin delilik olacana inandm. Fakat halk Mithat
Paaya balanmt ve kendisinden bir mucize beklemekteydi. Onu uzaklatrmak bir
devlet hatas olacakt.
Emrindeki askerin mikdarn bile bilmeyen bir Sadrazamla zafere deil, ancak
yenilgiye gidilebilirdi. Bununla beraber sabrettim ve onun eksiklerini kendim
tamamlamaa altm.
Mithat Paa, aklna geleni yapmak istiyordu. vglerle inhasn salad Maliye
Nazrn, bir sre sonra iten uzaklatrmak istedi. Kanun-u Esasi'ye gre, sebep
sordum. Baarl bir devlet adam olduunu, ancak - i icab - uzaklatrlmas
gerektiini syledi. Ben, baarl bir kimsenin
(26) Sadrzam Mi that Paa.
(27) Serasker Redi f Paa.
iinden uzaklatrlmasnn Kanun-u Esas'ye uygun olmayacan bildirdim. Bu sefer de
ald bir kararla devlet hazi-nesine 35.000 lira zarar getirmi olduunu ileri srd.
Yazd- tezkere, birbirini tutmuyordu; iin aydnla kavutu-rulmasn istedim.
fkelenip kplere binmi ve bana izahat verecek yerde, tezkereyi getiren memura :
Bundan sonra 'Maliyeye gelenlerin hepsini Mabeyn-i Humayun'a, (Saray)
gndereceim, oradan karlk verilsin, demi. Bir Sadrazamn bir Padiaha byle
cevap verdii, bilmem zendii ngiltere ve Fransada grlm mdr?.. Buna ramen
sabrettim.
Bana Buyruk Sadrazam.
Mithat Paann konanda hemen her akam kemal Bey, (Namk Kemal) Ziya Bey,
(Ziya Paa) ve Rt Paa'larla dier arkadalarn toplanp itiklerini ve ileri geri
konumalar yaptklarn reniyordum. Bir seferinde Mithat Paann Hanedan-
Osmaniden artk hayr gelmez. Cumhuriyete gitmekten baka are kalmad. Bunu nasl
salamal dersiniz? Bu meseleyi sizin gibi bir ka kii anlar. lemde bugne kadar 'Al-i
Osman' denilmi, bundan sonra da 'Al-i Mithat' denilse ne olur?. Siz ne dersiniz?
dediini de yine o mecliste hazr bulunan bir kimseden rendim.
Nihayet Zaptiye Nezaretinden bir tezkere geldi. Mithat Paann konanda her
akam yiyip ienlerden birinin Mithat Paa stiklliyeti ald. Bu sayede Murad'
bermurad ederiz dedii bildiriliyordu. Daha nce de biraderim Sultan Murad' kadn
klna girip saraydan karmaya kalkmlar ve bu ie yeltenenlerin, Mithat Paa gibi
Mason olduklar ortaya kmt, ngiltere, her trl fitneyi, masonluk kanalndan
yrtmee devam ediyordu.
Mithat Paa, bir yandan Saray buhran yaratmak, bir
yandan lkeyi savaa srklemek felketi iinde bulunmas yetmiyormu gibi, bir
yandan da mslman halkn ounlukta bulunduu vilyetlere aznlktan Valiler tyin
etmek, ordunun temeli olan Harbiye Mektebi'ne Rum talebe almak gibi akl almaz ilere
koulmutu. Bunlar, o gibi ilerdi ki, ma-zaliah devleti temelinden ykabilirdi. Ben bu
kararnameleri imzalamadm. Bunun zerine bana bir mektup gnderdi. Edeb'den ve
edebiyat'dan uzak bu mektubunda hatrmda kaldna gre Kanun-u Esas'yi ilndan
maksadmz, Saray'n istibdadna hteme (son) vermek zat- ahanelerine vazifelerini
retmektir, diyordu. Btn ilerimi braksam da Mithat Paann yanllarn
dzeltmee alsam, bunu baaramyacam iyice anladm. Osmanl mlk temelinden
sallanyordu. Btn bunlarn stnde de Sadrzam'n, ister masonluundan gelsin, ister
daha hususi sebeblerden gelsin, krkrne ngilizlere bel baladm gryordum.
Artk duramazdm; Kanun-u Esas'nin bana verdii hakka dayanarak kendisini
Sadrazamlktan uzaklatrdm ve snr d ettirdim. Brendiziye gitti. Gitti ama Saray'dan
ayrlrken : Bu millete Allah Rahmet eylesin demek hodgmln (bencilliini) da
gsterdikten sonra...
Mithat Paa'nn Srgn Gnleri
7.Mart.l333 (1917) Beylerbeyi Saray
Demek mlkn beksn kendi vcuduna bal sanyor-mu; O gider gitmez koskoca
Osmanl lkesi batacak, biliyormu? Halbuki umduklarnn hi biri olmad. Ne ide halk
onun peinden ayaklanp kendisini arad, ne hatta en yakn arkadalarndan bile bir ses
kt. Ama darda ve tabiat ile
ngilterede kyamet koptu. Gazeteler, Mithat Paa uzaklatrldktan sonra Osmanl
slhatndan hibir ey beklenemeyeceini yazar oldular. Byle olacan zaten biliyor ve
bekliyordum. Mithat Paa nasl ngiltereye bel balamsa, ngiltere'de Mithat Paa'ya
bel balamt. Bize tavsiye ettikle-leri slhatn Osmanl Devletini daha abuk
batracam benim kadar ngilizler de biliyorlard ama, acaba Mithat Paa gerekten
biliyor muydu?..
Eer slhat, Osmanl lkesini kurtaracak bir tedbir ise, Tersane mzakereleri
srasnda Kanun-u Esas iln edilmi ve yaplmas dnlen slahat byk devletlerin
hepsine yaz ile bildirilmiti. Bu takdirde ngiltere'nin, Rus sefirinin azna bakarak
bizden Bulgaristan'a istiklal, Srp ve Karadal lara da toprak vermemizi istememeleri
gerekirdi. nk btn tavsiyelerini yerine getirmeyi kabul etmi ve yapmak yoluna
girmitik. Halbuki Ruslardan fazla ngilizler bizi bu yaplamaz fedakrlklara zorlamakta
idiler. Biz, bu haysiyet krc tekliflerini red ettiimiz iin stanbuldan Elilerini e-
kiyorlar, sava haline giriyorlar ve ltfen zerimize kuvvet gndermemek dostluunu
gsteriyorlard!... Btn istediklerini yapmak karl gsterebildikleri dostluk, bundan
ibaretti!...
Ama kendi adamlar saydklar Mithat Paa uzaklat rlnca, slhat birdenbire
ehemmiyet kazanyor ve gya bu ii baarabilecek tek adamn iten uzaklatrlmasn
Osmanlln lm imi gibi gsteriyorlard. Ben, su ien kuzuya kurdun ne sylediini
iitmitim. ngilizlerin Msr'a nasl itahla baktklarn biliyordum. Keke Sadrzam'm
Mithat Paa da benim kadar bilmi olsayd.
Haddini Bilmek Ne Mkl.
Hi bilmi olsa, doru ngiltereye gider, oradan da mektuplar yazarak hal devlet
ilerine karr myd?.. Bilmi
olsa, ve daha mhimi haddini bilmi olsa, ngiliz Hariciye Ve-kili'nin masasna kolunu
yaslayp Osmanl Sefiri Musurus Paay Vekil ile birlikte karlar myd?, Ah, bilmek ne
kadar zordur, hele haddini bilmek ne mkl!.
Fakat hemen syleyeyim, Padiah demek, balamak demektir, cezalandrmak
demek deil!. Dinimiz de bunu emreder; bir insan doru yola getirmek, bin hayr
ilemekten stndr.
Mithat Paa, geri batan sona yanl iinde 'deildi. Sadece zaman, zaman
yanllklar yapmtr.. Meziyetleri olan bir devlet adam idi. Baz ilerin stesinden
gelmesini biliyordu. Vali olarak iyi imtihan vermi, gittii yerlerde devletin yzn
aartmt. Devletin en st kademesinde kullanlmasnda baz mahzurlar kmsa da,
baarl olduu seviyede kullanlmasnda kendisinden istifade edilebilirdi ngilizlere
satlm olabileceine inanmyordum! Bu sebeple ardm ve kendisini Suriye Valisi
yaptm. Sonra da zmire getirdim.
Eer amcamn lmne karm bir kii olduunu bilseydim, hi bir zaman kendisini
Avrupadan geri armaz ve kendisine yeni vazifeler vermezdim. Fakat bu mevzuda a-
trdm bir tahkikat, Mithat Paann bu ie karm olduunu gsteriyordu. Hl'
edilmi bir Padiah, ahs sebeplerle ldrmek veya ldrenlere yardm etmek, ya da
bildiklerini gizlemek, hem devlete, hem hanedana kar ilenmi ar bir sutu! Gz
yumamazdm. Muhakeme edilmesine izin verdim.
Konsoloslua Snan Vezir!
Keke izin vermeseydim ve keke Avrupadan hi.ar-masaydm. Kendisinin pek
nem verdii adalet'in karsna kacam anlar anlamaz, buna herkesten nce
kendisinin ta-
raftar olaca yerde - souk kanl bir cani gibi davranarak ve bir Osmanl Veziri
olduunu aklna bile getirmeden - doruca ngiliz Konsolosluunun yolunu tuttu. ngiliz
Konsolosu, o gnlerde izinli olduu iin, onu bulamaynca, Fransz Konsoloshanesine
snd.
Baka hi bir delil olmasa, bir Osmanl Veziri ve Valisi olarak mahkeme huzuruna
kaca yerde, bir yabanc konsoloshaneye snmay dnm ve bunu yapm olmas,
bal bana sulu olduunun reddedilmez vesikasdr. Devleti mizin btn tarihinde
byle bir emsal gsterilemez!
Dosta - dmana, Osmanlnn ban yere een bu olay bana bildirildii zaman,
kahroldum! nk bu yapt, iledii iddia olunan cinayetten de ar ve balanmaz
bir davrant. Hemen Adliye Vekili Cevdet Paa'y iin takibine memur ettim, in aslm
elbette bilen ngilizler, pek arkalamadlar. Franszlar da kk bir direniten sonra
teslim etmeyi kabullendiler.
Mahkeme safahat ve neticesini anlatmtm. Mithat Pa-a'nn emmim sultan
Abdlziz'in lmnde su orta ol-masn da balarm da, bir Osmanl Veziri ve
Sadrazam olarak yabanc bir devletin hizmetinde bulunmasn asla ba-layamam!
nk tutuklanaca sradaki tutumu ve n-giliz Konsolosluuna snmak istemesi,
kime gvendii ve kimin hizmetinde olduunu aka ortaya koymutur! By-leyken,
valilikleri srasnda devlete ettii hizmetleri hatr-layarak idam cezasn hapse
evirdim.
Onun lmnden, beni sorumlu tutmak istiyorlar. Tut-sunlar. Yarn huzuru Rabb-
l lemin'e vardmzda y-zm ak, alnm aktr. Olsa olsa Allahm, devletine
ihanet den bir Sadrazam baladm iin bana hesap sorabilir. Ben, Rabbim'in bu
yoldaki cezasna razym!

Namk
Kemal
9.Mart.l333
(1917)
Beylerbe
yi
Kemal Bey, (Namk Kemal) benim madurlarm arasnda saylr. Belki biraz da
yledir. Fakat aslnda o, kendi kendisinin maduru idi!..
Kendilerine Yeni Osmanllar dedirten birka kii arasnda en ok gzmn
tuttuu, Kemal Bey'dir. Fakat ok kark ve aprak bir insand. Aile hayat ile
hususi hayat nasl birbirini tutmazsa, kalem hayat ile dnce hayat da ylece
birbirini tutmazd. Herkesin aa yukar ne yapabilip ne yapamayacam
kestirebilirdiniz de, Kemal Bey'in ne yapabilip ne yapamayacam bir trl
kestiremezdiniz; nk bunu kendisi de bilmezdi! Mizacnda birbirine zt iki ayr
insan yaayan nadir kiilerden biri olduunu syleyebilirim. Onu yakndan
tanyanlar, Saray'la iyi geindii gnlerde Osmanl Tarihi yazdm, aras
bozuldumu Kpektir zevk alan sayyad- bi insafa hizmetten (28) diye ejderha
kesildiini ok iyi bilirler. abuk tesir altnda kalan belki de ok samimi bir
insand. Birka saat iinde onu kendiniz gibi dndrebilirdiniz de, ka saat veya
ka gn bu dnceyi tayacam bilemezdiniz.
Namk Kemal Hanedana Balyd.
Kanun-u Esas'nin kaleme alnd gnlerde o da bir taslak hazrlamt. Mithat
Paa'nn ok yakn dostu olduu halde, bu konuda bir trl anlaamyorlard.
nceleri buna ok atm; ama sonralar sr zld, her eyi anladm:
(28) Namk Kemal'in Hrriyet kasidesinden. ,
Mithat Paa temelde Al-i Osman'a kar, Kemal Bey Al-i Osman'dan yana idi. Hanedana
byk saygs vard. Btn slhat dncelerini bu hanedann iradesi iinde gerekle-
tirmek istiyordu. Buna karlk Mithat Paa, bir frsatn bulup hanedn' devirmek ve
yerine kendisi gemek fikrindeydi. Tuhaftr, Mithat Paa'nn bir akam l-i Osman'n
yerine Al-i Mithat gelse ne lzm gelir? dediini ertesi gn gelip bana haber
veren Kemal Bey'dir!
Kanun-u Esas'nin komisyonda grld gnlerde idi; Saray'a gelmi ve hemen
huzura kmak istemi. Bana Sait, Paa haber verdi, ilerim vard, bir baka gn
kabul etmek istedim, direnmi, Hemen grmeliyim, maruzatm ehhemdir (29) demi.
Kabul ettim.
Pek perian bir hli vard. Yz sararm, elleri titriyordu. Gerekli tazimden
(sayg) sonra :
Aman hazrlanan Kanun-u Esasiye mdahale ediniz, yoksa maazallah Devlet-i
Osmaniye'nin sonu gelecek, dedi.
Kendisini biraz teskin ettikten sonra, olup biteni anlatt. Mithat Paa, yakn
arkada olduu iin kendisini bask altna alm, direnmeye yz tutmuyormu...
Ayrca Sleyman Paa ile de fikir birlii kurmular, Padiah'n btn haklarm Meclis'e
devrediyorlarm!.. Bu dediklerini baa-rrlarsa, maazallah Devletin sonu gelirmi!. Ne
yapp yapp bu teebbslerini ben nlemeliymiim!.
Bu dediklerinden benim de haberim vard. Bu teebbs leri biraz da znt duyarak
takip ediyordum. O gnlerde, Kanun-u Esasnin iln noktasnda samimi idim.
Muhterem pederim Sultan Abdlmecit'in fikirleri beni zaten bu noktaya getirmiti. Bu
konuda Mithat Paa ile hibir ihtilfmz yoktu. Fakat ben Saray'n, Meclis'e yardmc
olmasndan yanaydm. Mithat Paa Saray' bir kenara koymak
(29) Ehhem: ok mhi m.
istiyordu. O gn grdm ki Kemal Bey de tpk benim gibi dnyor. Bundan ok
memnun olduumu saklayamam..
Namk Kemal Vatanperverdi.
Bununla beraber, Kemal Bey'i biraz daha syletebilmek iin bu sz edilen
maddelerin hangi maddeler olduunu sordum. Bht- hayretle (aarak) gzlerini
at :
Aman Efendimiz dedi bu Meclis trl ansr'dan (eitli milletlerden)
meydana gelecek. Her eyin iyisini dnmek kadar, kt gelirse tedbirini de ihml
etmemek gerekir. Osmanl mlk sizin ahsnzda birlemektedir. Haki ki sahibi Allah
ise siz Yeddi Emini'siniz. Bir ihtiya vukuunda Meclisi toplamak nasl yeddi ahanenizde
ise. mzakereler sona erdiinde tatil etmek de elbette yeddi ahanelerinde olmak
hikmet-i devletdendir.
Neden korktuunu anlamtr. tiraf ederim ki vatanperver bir insand. Mlkn
baksn her eyin stnde gryordu. Nasl oldu da beni tahtmdan devirip biraderim
Murad' yeni batan tahta karmak hevesine kapldn anlayamadm. Biraderim
Sultan Murad'n kendisi gibi mason olduu iin mi, yoksa biraderime her eyi daha
kolay kabul ettirebileceini dndnden midir, hl yerine koyamyorum.
Bir gn Tarih, kendilerine Gen Trkler, Jn Trkler dedirten kimselerin neden
Mason olduklarn elbette aratracak ve ortaya koyacaktr. Benim tahkik ederek -
renebildiklerimin hemen hepsi Mason'dular ve yine hemen hepsi, ngiliz Locasna
balyd! Bu localardan maddi yardm gryorlard. Bu yardmlarn insan mi, siyas
mi olduklarn tarih elbette renecektir!
Daha nce de sylediim gibi, Kemal Bey'in Magosa'ya gidii, Midilli'ye gnderilii
hep kalemine ve vatanseverli
ine kylamad iindir. Yoksa ok daha ar cezalara arptrlmas icap eden ilere
girip kmtr, stanbul'da kalmas mahzurluydu. nk, evresine toplananlar onu k-
krtyorlar, diledikleri gibi kullanyorlard. Nitekim bu yzden hapsettim, srgn ettim
ama, muhabbetimi bir gn bile eksiltmedim. Nerede olmu olursa olsun, kendisi ve
ailesi refah iinde yaamtr. Bana olan minnet ve krann anlatan mektuplar Yldz
evrak arasnda sakldr. Aranrsa, elbette bulunur. nk bu kusurunu, rahmetli,
kendisi dahi bilirdi. Allah rahmet eylesin!
Yanl Sylentiler
10.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi Saray
Mithat Paa'nn cls'umden (30) nce benimle pazarlk yapt syleniyor. Gya
Mithat Paa, daha biraderim Sul-tan Murad taht'da iken benimle konumu ve padiah
ola-bilmekliim iin bana baz artlar komu! Bu artlar, Ka-lun-u Esas'nin iln, Ziya
Bey ve Kemal Bey'in Saraya alnmas, Biraderim Sultan Murad iyiletii takdirde benim
tahttan feragat etmem gibi maddelermi!. Bununla da ye-tinilmemi de biraderim
Murad'n iyilemesi halinde tahtdan feragat edeceime dair benden bir de tezkere
alnm!. Ben bu tezkereyi ele geirmek iin Mithat Paa'y perian et-miim!.
Bunlarn asl yoktur. Gerek udur ki, Sadrazam Rt Paa ile Mithat Paa benimle
biraderimin hastal srasnda bir grme yapmlar, fakat bunlarn hibirini ne
art olarak ileri srmler, ne de hatt
;
szkonusu etmi
30) Clus: Taht'a k.
lerdir. Bu grmede, yalnz biraderimin rahatszl bana bildirilmi ve tahta geeceim
tebir edilmitir. Ancak Mithat Paa, biraderimin Kanun-u Esas'ye mtemayil bulun-
duunu, bu yolda baz hazrlklarn olduunu syleyerek benim bu konudaki fikirlerimi
renmee teebbs etmitir. Ben de Kanun-u Esasi'nin ilnndan yana olduumu
kendilerine syledim. Gerekten o yllarda byle dnmekteydim ve nitekim Mithat
Paa'y uzaklatrdktan sonra da hem Kanun-u Esas'yi iln ettim, hem Meclisi
sava iinde olduumuz halde topladm ve btn sava boyunca Meclis
almalarm srdrd.
Padiahndan Senet steyen Vezir, Mecnun Olmaldr...
Gerisi yalandr. Ben, nasl bir padiah olmalym ki, Vezirime senet imzalayaym?..
Vezirim nasl bir mecnun ol-malki, Padiahna art koabilsin!. Bunlar, dncesi kt
kimselerin sonradan yaktrdklar eylerdir. Mithat Paa, hars ve atlgan bir Vezirdi
ama, deli deildi. Ziya Bey'in, Kemal Bey'in Saray'a yerletirilmesi, clus edecek bir pa-
diaha art koulmaz. Bunlar o eit maddeler deildir. Hem sonra Ziya Bey ile Kemal
Bey Saray'a alnsalard, bunlar benim ellerimi kollarm m balayacaklard? Bir szmle
kendilerini ilerinden karamaz mydm ki, byle akllara smaz bir art dermeyan
edilsin!.
Sras gelmiken syleyeyim, Ziya Bey, nimete ve mevkie doymaz bir adamd.
Kemal Bey ne kadar samimi ise, Ziya Bey de o kadar hars ve hesab idi. Kendisini
Vezirlik mertebesile Suriye Valiliine tayin ettiim halde, memnun deildi; gz
Sadrazamlktayd. Mithat Paa'nn her balamdan o kadar benzeri idi ki, Mithat Paa,
Avrupa'ya uzaklatrldktan sonra stanbul'daki arkadalarna Ermeni ce-
maati yolu ile nasl paralar, hediyeler gndermise, Ziya Bey de (Paga) Suriye'den
(yaranna) hediyeler gnderiyor, yazd yazlarn stanbul matbuatnda imzasz
kmasn salamaa alyordu. Suriye vilayetinin ilerini ne dereceye kadar
grdn bilemem. Fakat stanbul'da baz kimselere gnde on-onbe mektup
gnderdiini yakndan bilirim...
Allah Taksiratn Balasn.
Bir ara zmir'e geldi ve burada yabanc bir gazete muhabirine szm ona bir
beyanat verdi. Bu beyanatnda laubali bir eda ile Kanun-u Esasi ile idare edilen
memleketlerde padiahlarn, milletin bir hizmetisi olduunu syleyecek kadar edeb
d davrand. Hangi idare olursa olsun, bir Hkmdar milletinin hizmetindedir, ama hiz-
metisi deildir! Kanun-u Esasi ile idare edilen memleketlerde de hkmdar, millete ait
ilerinin bir ksmn kurduu Meclise grdrr ama, hizmetilik etmez! mark Ziya Bey
byle syleyerek yzyllar boyu Osmanl mlknn gzbebei gibi saknd
Padiahl aalatmaa alm ve ona hakarete cesaret etmitir! O zaman
Sadrazam Mithat Paa idi. Mesele karmamak iin bunlara bile gz yumdum,
iitmezlikten geldim.
Yalnz, stanbul gazetelerinde Ziya Bey'in (Paa) Milletvekili kmas iin stanbul'da
taraftarlar tarafndan birka bin imza toplandn grdm zaman Sadrete bir
tezkere ile, Hkmdarna karg edeb d davranlar grlm bir kimsenin Meclise
alnmasn doru bulmadm bildirdim. Bunu, benim mstebidliime vesika diye gs-
termek istiyorlar. Acaba pek hayran olduklar ngiltere Kral, Kraliyet'e hakaret
etmeyi meslek edinmi birinin Meclise alnmasn alklarla m karlar, yoksa
vetosunu basar m?.. Mithat Paa, Maliye Veziri Galip Paa'nn az-
lini benden niye o kadar srarla istemiti? Halbuki Galip Paa, sadece fikirlerini dobra
dobra sylemeye alm bir devlet adam idi ve edeb d sz sylemek yaradlna ay-
kr derdi.
te Ziya Bey iin syleyeceklerim : Allah taksiratn balasn!.
Kzl Hayvan!
l.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi Saray
Musahibim evvelki gn franszca 'kk bir kitap getir di. Ad : Piyer Kiyar'n
Hatrasnadr. Methiye ve hicviyelerden yaplm bir kitapk. vlen, Piyer Kiyar,
yerilen de ben..
Piyer Kiyar', ismen bilirim. Yirmi yl nce stanbul'a gelmiti. Ermeni
mekteplerinde fesad muallimi idi. drt sene kaldktan sonra da def olup gitti.
Tuhaf!. Bana : (Kzl Hayvan - Bete Rouge) lakabn takan Piyer Kiyar'm.. Sz
bilirdimse de ortaya atann bilmezdim. Tadm yabanc lke nianlar kadar, yine
o yabanc lkeler tarafndan bana yaktrlm byle birok unvanlarm vardr! Ben,
bunlarla iftihar etmekte haksz deilim, te baknz, Kzl Hayvan payesinin verilme
sebebini bu kitaptan rendim. Ve reten de Aharonyan, obanyan adndaki iki Er -
meni hatibinin hararetli nutuklardr! Musahibimin getirdii kitapta nl, nsz bir
sr Fransz Edebiyatsnn da nutuk tarznda hicviyeleri var ise de Kzl Hayvan
isminin niin konmu olduunu, insan d dmanlarndan deil, i dmanlarndan
iitmek ve renmek ister. Bylesi daha belgeli ve gven verici olur. Aharonyan
efendi de, Msy obanyan da az birlii edip allan-
dra ballandra anlatyorlar ki : Piyer Kiyar, Ermeni okullarna retmen olarak 1893
ylnda stanbul'a gelmi, Ermeni genlerine felsefe ve edebiyat tarihi ile birlikte Trk-
lerin boyunduruundan kurtulmak iin almak dersleri vermi!.. Ermeni
rencilerinin felsefe ile edebiyat tarihi derslerinden ne kadar yararlandklar belli
deildir ama, ihtillcilii retmek ve inandrmakta o kadar baar kazanm ki; Sason
meselesinde, Zeytun meselesinde, yni. Ermeni kannn dklp, Ermeni ocann
snm olduu her meselede, bu Piyer Kiyar minnet ve kranla anmak, Ermeni
cemaatna kutsal bir vazife olmu!.
Pyer Kiyar Ele Geiyor..
Zabta bir aralk, Ermeni hesabna alan bu Fransz-dan pheleniyor ve
tutukluyorsa da, Fransz sefaretinin mdahalesi zerine ben serbest brakyorum.
Gerekten de bu mesele ve sefaretin bu yoldaki mdahalesi hatrma gel di. Piyer
Kiyar, hapisten km ama, kendisini emniyette gremediinden, ki, yemin ederim
ahs iin bizim taraftan hibir tehlike mevzubahs deildi ve bunu kendisi pek iyi
bilirdi stanbul'u terk ediyor. Ve o kadar sevdii Er menileri de demek ki, nce Allah'n
korumas ve esirgemesine, sonra da benim efkat ve merhametime brakp gidi yor.
Bunu syleyenler, birok Franszla beraber, msy Aharonyan ve obanyan
efendilerdir.
Mazlum Ermeni milleti adna heyecanlanm ve ayaklanm bu fedakr mcahit,
yani Piyer Kiyar, stanbul'daki mikdar her halde ok olmayacak ayln brakp
Fransa'ya dnmek zorunda kalyor; ve Ermeni kymn haber seriyor! O vakte kadar
koca Avrupa'nn bu faciadan haberi yokmu ve hkmetler de bizden yana kp ii
susmakla geitiriyor mu.. Bunu syleyen ben deilim; birok Fransz
ve Ermeni hatibi ile muharrirleri... Hatt, stanbul'daki sayg toplantsnda Hseyin
Cahit Bey bile bulunmu ve iitmi!.
Piyer Kiyar Avrupa'ya gittikten ve Ermenilerin yrek paralayan maceralarn hibir
eye aldr etmeyen men-faat insanlk dnyasna haber verdikten sonra bile Er-
menilere olan muhabbetini tatmin edememi ve bu sevdann hz ile (Illustration) un
muhabirliini kapp gittii Yunan Ordusunda gnll bulunmu ve Trklerle savam
da!... Bu da o kitapta yazl!.
imdi, (Kzl Hayvan) diye aalanan bu insan, tm ademolundan sorar ki, Mesel
izmirli beydullah Efendi kalkp t Hindistan'a gitseydi ve orada aznl deil, oun-
luu yapan Mslmanlarn, bizim Ermeniler kadar da temel haklara sahip olmadn
grp, zntsnden ve kederinden bu aresiz kalm Mslmanlara : Sizin de
yoksul olmamak, zulm grmemek, hakarete uramamak gibi bir hakknz vardr
deseydi ve demekte srar etseydi, en ok in-sansever, haksever ulularndan geinen
Hindistan Valisi bizim Trk hocasnn sarna teekkr m ederdi?...
Ermeni Meselesi
12.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi Saray
Dn yazdm satrlar bugn bir daha okudum. Gladis-ton'un Kzl Sultan! tarih
sahnesinden ekileli sekiz yl on bir ay oldu. Acaba Ermeni vatandalarm hallerinden
daha memnun ve geleceklerinden daha gvenli midirler?..
s, Fransz, ngiliz Elileri Sahnede
13.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi Saray
Ermeni meselesi, Ermeniler meselesi deildir. Rahat bir rekle syleyebilirim ki, Ermeni
kavmi (milleti), Osmanl-y en iyi benimsemi, onu en iyi temsil etmi bir kavim-di.
Medeniyetimize hizmet etmiler, devletimizin bekasna almlar, hizmetleri ile ve
sadakatleri ile mmtaz Osmanl- karmlardr. Ermenilerin bizden hibir ikyetleri yoktu.
Fakat Ruslar, Bulgaristan zerindeki emellerine ulanca , Osmanl imparatorluundan
yeni bir para daha kopar-mak iin, Ermenileri parmaklarna doladlar. Gnderdikleri
ajanlarla, nce papazlar, retmenleri ele geirdiler, sonra
bulduklar macera dkn Ermenileri bizim aleyhimize evirdiler.
Hibir kavim, bal olduu lke zayflarsa rahat dur-maz. Bu sebeple, Ermenilerin de
tek balarna uslu oturduk-larn sylemek istemiyorum. Fakat tek balarna hibir
gleri olmad iin, dier kavimler gibi onlar da bir sre ha bekleyebilirlerdi. Ancak
tahrik ve fitne, bazlarn hemen ayaklandrmaya yetti.
Aslna bakacak olursak Ruslar, Trkiye'de mstakil bir Ermenistan kurulmasndan yana
deildiler. nk kendi snrlar iinde de Ermeniler vard, o zaman bunlar da bu
Ermenilere katlmak isteyeceklerdi. Ruslarn hesab, kendi Ermenilerinin azlarna bir
parmak bal almak. Trkiye' nin bana bir gaile karmaktan ibaretti.
Fitneyi Bastrmak in Elimden geleni yaptm.
ok gemeden buna Franszlar ve ngilizler de katld-
lar. Osmanl lkesinden koparlacak yeni parada, onlar da sz sahibi olmak
istiyorlard, ilk Ermeni komitesinin Trkiye'de deil de Pariste kurulmu olmas, her
eyi ortaya koyar. Fitnenin ba darda idi.
Ben, fitneyi bastrmak, bu iyi Osmanllar, yanl yollara sapmaktan kurtarmak iin
elimden geleni yaptm. Bir yandan kendilerine efkatle muamele ettim, bir yandan
Katolik ve Ortodoks Ermeniler arasndaki anlamazl kullanarak, uzun mddet, bir
fikir etrafnda toplanmalarn engelledim.
Franszlar, Katolikleri himaye ediyorlar, Ruslar, Ortodokslara arka kyorlard. Ben,
bazen birini, bazen tekini tutarak, ama her ikisinin de Osmanl Reayas olduunu ha-
trdan karmayarak, tahrikleri nlemee altm. nce bir birlerini krdlar, sonra
dnp Mslman ahaliye saldrdlar.
Bu oyunu, ben de dnya da biliyordu. nk Bulgaris tan'da denenmi ve sonunda
Bulgaristan'a muhtariyet ad altnda bamszlk kazandrmt. Onun iin zabta
kuvvetleri ile, Ermeni - Mslman atmasn nlemee alyordum. Ermenilerin
murad, Mslmanlar kkrtmak, stlerine saldrtmak, sonra da dnyay ayaa
kaldrtmakt. Bundan sonra Avrupa devletleri ie karacaklar, bu iki unsurun bir
arada yaayamayacaklarn ileri srerek muhtariyet isteyeceklerdi.
Papazlar, retmenler, Ajanlarla srdrlen bu tahrikler, nceleri pek itibar
grmedi. Birok Osmanl Ermeni, bu kkrtmalar ho karlamad. Bunun zerine
kurulan eteler, nce bu namuslu Ermeni vatandalarm yola (!) getirmek iin bunlar
kesip ldrmee baladlar. Bu namuslu Ermeniler, bir taraftan hkmetten, bir
taraftan etelerden ekmiyorlard. Sonra, sonra bunlar da eteleri desteklemeye,
beslemeye, saklamaya baladlar.
Trk Klna Girmi Ermeni Ekyalar
Birinci safhas byle biten oyunun ikinci safhasna geildi. Trk klna giren
Ermeniler, kendilerine yardm etmek istemeyen kendi vatandalarn ldrp sonra da
Grmyor musunuz, sizi Trkler kesiyor, siz hl bizimle birlik olmuyorsunuz demee
baladlar. Bir yandan da Trk kylerine giriyorlar ve Mslman halk trl ikencelerle
ldryorlard. Bunlarn iinde, vcudu bakla yarlp iine barut doldurulduktan
sonra tututurulanlar da vard!
Bu Ermeni tahrikileri zellikle Sason blgesinde tahriklerini srdryorlard. Bu
Ermeni - Mslman kavgasn sona erdirmek iin, mir Zeki Paa emrindeki orduyu,
bu sahaya sevk ettim ve ayaklanmay bastrdm. Byk devletler elcileri, birbirleri
peinden Saraya kotular; zavall Ermenilerin kltan geirildiini ve bunun zulm
olduunu sylyorlard. Hele ngiltere elisi, hemen bir tahkikat heyetinin kurulmasn
istiyor ve buna nclk etmek iin de bir ngiliz Asker Ataesinin hemen olay yerine
gnderileceini sylyordu. Btn elilere ve bu arada daha sert bir dille ngiliz
Elisine, bunun bir asayi meselesi olduunu, Ordunun buralardaki ekiyalar
temizlediini syledim ve ilve ettim : Atae gndermenize msade edemem. nk
bu gnlerde buralarda bir ngiliz Ataesinin grnmesi, yatm toplumlar yeniden
birbirine drebilir.
Eli yanmdan hayret iinde ayrld. nk ben o gnlerde ngiltere'nin uzak
douda Ruslarla balarnn iyice derde girmi olduunu biliyordum. Hem Rusya, hem
ngiltere, hem de Almanya'dan ekinen Fransa cidd bir mdahalede bulunamazd.
Nitekim bulunmad da.. Fakat bunu izleyen yllar ngiltere Ermeni meselesini ayakta
tutmak iin, elinden geleni yapt. nk bu suretle Msr'da giritii ileri rtm
oluyor, dnyann dikkatini Trkiye zerinde uyank olarak tutuyordu.
Jn Trk Ermeni birlii...
Anadolu'da yaptklar hareketlerle muratlarna eremiye-ceklerini anlayan Ermeniler,
etelerini, komitecilerini stanbul'a soktular ve stanbul'da eitli kargaalklar kar-
maa altlar. Bunda muvaffak da oluyorlard. Fakat Avrupa'nn byk devletleri de,
hibir yerde ounlukta olmayan bu dank Ermenilere benim muhtariyet
vermeyeceimi, bunun iin her eyi gze alabileceimi biliyorlard. Onlar da kendi
aralarndaki rekabet yznden savaa girecek takatta deildiler; bu yzden Ermeni
meselesi, Trkiye iin bir huzursuzluk, Avrupa iin Trkiye'ye mdahale imhan olarak
son ylara kadar srd gitti.
Fakat Avrupa gazeteleri meseleyi parmaklarna dolamlard. Durmadan yazyorlar
ahsma Kzl Sultan diye hcum ediyorlar, dnya efkr umumiyesini (kamuoyu) aley-
himize kkrtyorlard. Bylece Ermeni meselesi bir dnya efkr umumiyesi meselesi
olmutur ama, devletler aras cidd bir mesele olmamtr. Bu mevzuda Sait Paa'nn
hizmetleri byktr.
Ben Ermenilerin stikll sevdasna kaplmalarna amyorum; hele byk devletler
tarafndan durmadan tahrik edildiklerini bildikten sonra... Fakat Avrupa'ya kap orada
benim aleyhime gazete karan baz Jn Trklerin Ermeni komitecilerile ibirlii
yapmalarna, hatt onlardan para almalarna hl ayorum.
Hem Osmanl lkesini paralanmaktan kurtarmak istediklerini sylyorlar, hem de
paralayanlarla i birlii, ahit birlii yapyorlar!. Eer aralarna nifak (arabozuculuk) 'd-
rmeseydim, ii nerelere kadar gtreceklerdi acaba?.. Anadolu'nun gbeinde bir
Ermeni devleti kurmak, vatanperverliklerinin bir ispat m olacakt?
bret alnsn diye bunlar yazyorum; bana dman olanlarn, kimlerin dostu olduklar
iyice bilinsin diye!.. Vatan'n bugnk haline alarken, bunlar dnmek beni
kahrediyor! Onlar Abdlhamid'i ykmadlar, hayr; onlar ite Os manl Devleti'ni
bylece ykm oldular!
Jn Trkler
14.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi
Ne kadar garip bir tecellidir ki, Amcam Abdlaziz Han' drmek iin Avrupa'ya
kaan Gen Osmanllar, eninde sonunda muradlarna ermiler, hem Abdlaziz Han
dm, hem de hemen peinden alan 93 Rus Sava Rumeli'nin yarsn alp
gtrmt. Tpk onlar gibi, beni drmek iin Avrupa'ya kaan Jn Trkler de
muradlarna ermiler, beni drmler ve girdikleri Cihan Sava'nda da Osmanl
mparatorluu'nu elden karmlardr.
Her iki gurup da memleketin okumu yazmlarn iine alyordu. Her iki gurup da
Batcla hayrand. Her iki gurup da memleketin tek kurtuluunu Merutiyette
gryorlard. Her iki gurup da emellerine Ordunun bir parasn vasta etti. Her iki
gurubun dayand ordu da iinden paraland.
Evet, ne kadar daha garip bir tecellidir ki, ben bu olaylarn her ikisinin de iinde
yaadm. Amcamn fke ile yapamadn, ben sabrla yapmay denedim. Amcamn
ceza ile baaramadn, ben balayarak elde etmee altm. Ama yine de
muvaffak olamadm!
Ve daha garip bir tecelliye baknz ki, Gen Osmanllar! da Jn Trkleride
Osmanl mparatorluunu par-
alamak isteyen byk devletlerin hepsi arkalyorlard! Bu devletlerin gznde mit bu
genlerdeydi!. Bunlarn dedii yaplrsa Osmanl mparatorluu kurtulacak, dediklerine
kulak aslmazsa, batacakt! ki kere istemeyerek de olsa, dediklerini yaptk ve ite
battk!. Bari son kalan bir avu vatan topranda yaayanlarn gzleri ald m?...
nallah!..
Osmanly lemekte Anlaan Bat
Evladm saylan bu vatan ocuklar, benim, bir sarayn drt duvar arasnda
grdm hakikati koskoca yeryzn gezip tozduklar halde nasl grmediler; nasl
grmediler de ecdad kan ile sulanm koskoca bir lkeyi kendi elleri ile ba-trdlar!..
Sulamaya dilim varmyor; fakat gryorlard ki ngilizler, Franszlar, Ruslar, hatt
Almanlar ve Avusturyallar yani btn byk Avrupa devletleri menfaatlerini Osmanl
mlknn paralanmasnda bulmulardr; dmandlar. Gryorlard ki bu devletler
birbirleri ile dalayorlar, ama Osmanllar lemekte anlayorlard. Anlaamadklar,
kimin daha byk paray yutaca idi. yle olduu halde, bu dncede olan
devletlerin, kendilerini arkalamalarndan da m bir man karamyorlard?
Syledim, iyne syleyeceim, anlattm, yine anlatacam, dnmyorlarmyd ki
Osmanl lkesi birok milletlerin biraraya gelmesinden meydana gelmitir.. Byle bir
lkede Merutiyet, lkenin unsuru aslsi iin (Temel unsur) lmdr. ngiliz
Parlamentosunda bir Hindli, Afrikal, Msrl, Fransz Parlamentosunda bir Cezayirli
mebus varmyd ki, Osmanl Parlamentosunda Rum, Ermeni, Bulgar, Srp, Arap
mebusu bulunmasn istemee kalkyorlar!.
Hayr, bunca okumu, dnm, kendisini davasna vermi vatan evldnn
cibiliyetsiz kacan kabul edemem! Sadece aldandlar, derim. Aldandlar ama,
cezalarn ken-dilerinden ok, adanmayan milyonlarca masum vatan evld ekti; hem
ldler, hem vatandan oldular!.
Fikirleri de, Tesirleri de Mahdutdu..
Kendilerine Jn Trkler denilen kimseler aslnda -be kiidir. Bunlar yllarca
Avrupa'da benim aleyhimde almlar benim aleyhimde almann vatann da
aleyhinde almak demek olduunu dnmeden yazmlar, izmiler, sylemilerdir.
kardklar gazeteleri gizlice memlekete sokmann yolunu byk devletlere arkalarn
dayayarak buluyorlar, yabanc postahanelerden de yabanc uyruklu kimseler
aracl ile ekip una buna datyorlard. Yllar yl, cidd saylabilecek bir tesirleri
olmamtr; cidd saylacak bir fikirleri olmad gibi...
Fakat ben buna ramen, ken'dileri ile ilgilendim. Yabanc memleketlerde paraszlk
yznden baz eylere katlanmamalar iin, gazetelerini satn almak bahanesi ile
bycek yardmlarda bulundum, baz kimselerin memlekete- para gndermelerine gz
yumdum. Tek yabanclarn maas olmasnlar, muhalefeti yanl da olsa namuslu
kalsn diye!.
Ahmet Rza Nasl Geiniyor?
Beni bu yardmlara iten sebepler de vard. Ahmet Rza Bey, Bursa'da Maarif
Mdr iken, Paris'te ihtillin yznc yl sebebi ile alan sergide Bursa peklilerini
tehir etmek bahanesi ile Avrupa'ya gitti ve bir daha dnmedi. Oradan bana bir
Islhat Layihas (Reform Raporu) gnderdi.
Okudum, hibir ey yoktu. Ne memleketi tanyor, ne tekliflerinin ne getireceini
hesaplayabiliyordu. Bir kenara koydum.
Ardndan, Meveret ad ile bir gazete karmaya balad. Paris Sefaretimize ne ile
gemiyor? diye sordurdum. Patiste trke dersleri vererek diye cevap verdiler.. Paris-
te, hem de Trke dersleri vererek geinmek ayrca bir gazete karmak... ve bunun da
klfetlerine katlanmak!.. Buna, hayatnda bir kere frndan ekmek almam basit bir
cariye bile inanmaz.. Dolayl yollardan para gndermee baladm, nk baka are
yoktu!.
Ya, Mizanc Murat?
Biraz da Mizanc diye tannan Murad Bey'den bahsedeyim; bu, bir baka garabettir.
Murad Bey, delikanl yanda Kafkasya'dan kalkm, okumak iin Krm'a gideceine, s-
tanbul'un yolunu tutmutur, stanbul'da ilk ald kap,. Mithat Paa'nn konadr.
Hemen Mithat Paa tarafndan kabul edilir, dinlenir ve bir tezkere ile Rt Paa'ya gn-
derilir. Murad Bey bir sre Rt Paa'nn katipliini yapm..
Paann lmnden sonra, Mlkiye Mektebine tarih hocas oldu. ngiliz politikasna
tarafdar olarak biliniyordu. Nitekim ben ngiliz Politikasna tarafdar olan Sait Paay
Sadrazamlktan uzaklatrnca, o da Mizan adl bir gazete karmaya balad. Bu
gazetesinde bana vgler yaynlyor, ama kabineye memur ettiim devlet ileri
gelenlerine ver yansn hcum ediyordu. Hkmet, gazetesini yllar sonra kapatt. Ben
kendisini korudum ve Duyunu Umumiye komiserliine tayin ettirdim.
Bir gn, Rusya'ya kat. Oradan Avrupa'ya geti. Londra'da Lord Salisbery ile
grp Mizan'n Msrda -
karmak msaadesi alabildi. Tekrar Avrupa'ya geti ve en sonra Ahmet Celalettin
Paa aracl ile yeniden stanbul'a
dnd.
Bu dnem iinde nasl geindiini, nasl bu uzun seyahatleri yapabildiini, gazetesini
hangi para ile kardn aratrmak istemiyorum.
Masonlarn Besledii Jn Trkler!..
Ahmet Celalettin Paa'nn Msr'da Ali Kemal Bey'-den (31) ald bir mektubu
grmtm. Bu mektup her halde Yldz evrak arasnda sakldr. Kimin nereden para
aldn isim isim yazyordu. Bu mektupta Dr. Abdullah Cevdet, Dr. shak Skuti, Dr.
Bahattin ahir, Dr. Nazm, Dr. brahim Temo'nun Fransz ve talyan localarna bal
olduklarn ve bu localarn yardm ile yaadklarn, hatt memleketteki ailelerine dahi
bu localar elile para gnderildiini yazyor ve bunlarn vesikalarn gnderiyordu.
Avrupa'da, Msr'da eitli namlar altnda kan gazeteler ve buralarda gezinen gizli
cemiyetin adamlar, daha nce de sylediim gibi, memlekete ciddi bir zarar
vermediler. Fakat Mason Localar, btn takiplerimize ramen, ttihat ve Terakkiye
bal subaylar harekete geirince, bu vre insanlar birer bayrak ahline geldiler. te
Jn Trk'ler ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin hikyesi de budur.
Evet, hikyesi budur ama, neticesi de bugn maalesef gzlerimizin nndedir.
Bana diyeceklerdir ki, Btn bunlar biliyordun da ni-in engel olmadn, niin
devletin yklmasna gz yumdun?..
(31) izmit'te lin edilen tilf yazar Ali Kemal.
Yalnzdm...
Haa!. Gz yummak yle dursun, her an tetikte yaadm. Fakat nleyemezdim,
nleyemedim de.. nk yalnzdm. Onlarn arkasnda btn dman dnyas vard.
Mizacm ve artlarm baka trl olmama elverili deildi. Dostlarm beni, yumuak
bal olmakla, dmanlarm, zalim gaddar olmakla sularlar.. ki taraf da yanlr.. Ben
ne bir Yavuz Selim Han idim, ne de Yavuz Selim Han'n l -
kesi benim buyruumdayd. Birka kelle koparvermek, laf sylerken kolaydr. Her
koparlan kelle, insann nnde bir uurum aar. Bu uurumu doldurabiliyorsan, gzda
verebilirsin ve gzda verdiklerin dediklerinden kmazlar. Ama uurumlar
kapanmyorsa, hibir ey yapmak mmkn deildir. Ben, doutan merhametli bir
insanm. Fakat devletin merhametle idare edilemeyeceini de bilirim. Ne yaptysam,
yapabildiimdir. Yavuz Selim Han da benim zamanmda padiah olsayd, o da benim
gibi yapard. Gerekeni yaptm, faydalnn peinden kotum, ahliyi ezdirmemee
altm, beyhude kan dklmesinin her yerde kar sna ktm. Memleketim, Jn
Trklere gsterdiim efkatin deil, Jn Trklerin balanmaz gafletlerinin kurban
oldu; ite o kadar!...
17.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi
Musahibim iki gndr neden yazlara devam etmediimizi sordu durdu; dnyorum.
Vatanmn nereden nereye geldiini dnyorum. ktaya yaylm koskoca bir ci-
hangirlik, on ylda bir avu toprak haline geldi. Vebali ki-
min?.. Kimin olduunu bulsak ne ie yarar?. Vatan elden gittikten sonra..
Krk yldr byk devletlerin birbirleriyle kapmasn bekledim. Btn midim oydu ve
Osmanlnn bahtn buna bal grrdm. O beklediim gn geldi. Heyhat ki ben tahttan
uzaklatrlm, lkemi idare edenler de akldan ve basiretten uzaklamlard. Krk yl
beklediim byk frsat, bir daha ele gememek zere Osmanlnn elinden kt gitti.
Otuz bu kadar yl tahttan uzaklamamak iin am-sam, bunun iindi!. Saltanatm
gnlerinde baz byk devletlere tavizler vermisem, bunun iindi. Donanmay Halice
kapam, talime dahi karmamsam bunun iindi. Girid'i ngilizlere kaptrmamak iin
Yunan muharebesini gze almsam, bunun iindi.. Velhasl otuz bu kadar yl ne yap-
msam, ne etmisem, dorusu da yanl da yalnz bunun iindi!
Bu srr krk yl iimde sakladm. Ahfadma (gelecek kuaklar) beni tanmalar iin
anlatacam. En gvendiim Sadrazamlarma bile amadm. nk snayarak rendim
ki, iki kiinin bildii bir ey sr olmaktan kyor. Oysa, bunun yabanc devletlerce
bilinmemesi, duyulmamas gerekliydi. Osmanllar, ancak byle bir frsat zamannda ve
basiretle kullandklar takdirde' kurtulacaklar, yeniden byk devlet olacaklard.
Bu kanaate nereden ve nasl ulatm anlatabilmek-liim iin tahta ktm gnlerde
dnyay ve memleketi nasl bulduumu bilmek lazmdr. Ben bu kanaate o gnlerde de
ulam deilim; Rus muharebesini (32) kaybettikten ve bu muharebe iinde byk
devletlerin bize baklarn yakndan grdkten sonra edindim. Tek bana yaayacak ve
direnecek gcmz yoktu. Bizi paralamakta birlemi dmanlarmz kendi aralarnda
paralanrlarsa ve biz de bu
(32) 1877 Osmanl - Rus Sava.
paralardan birinin vaz geemiyecei kuvvet olabilirsek, yeniden dnya iin sz sahibi
olabilirdik.
Byk devletler arasndaki rekabetin eninde sonunda onlar atmaya gtrecei
gzler nndeydi. yleyse Osmanl Devleti de byle bir atmaya kadar paralanma
tehlikelerinden uzak yaamal ve atma gn arln ortaya koymalyd, te benim
33 yl sren siyasetimin srr...
18.Mart.1333 (1917)
Beylerbeyi
Amcamn ehadeti ve biraderim Murad'n aklna zarar getirmesinden sonra tahta
ktm zaman, dta ve ide byk meselelerle kar karya kaldm.
Payitaht (Bakent) karmakarkt. Birka ay gibi ksa bir zaman iinde iki padiah
drlm, biri ehit edilmi, biri mecnun olmutu. Ordunun ve Devletin ileri
gelenlerinden bazlar bu ilere karmlar, su ilemilerdi. Korku iindeydiler. Hem
devleti ellerinde tutuyorlar, hem de korkuyorlard. Ykmak iin aralarnda
birleebilmilerdi ama, ne yapacaklarn bilmiyorlard. in elebas Hseyin Avni Paa,
kendisini srgne gnderen padiah tahttan drm, ehit ettirmi, muradna ermiti
ama, i birlii ettii arkadalarnn ayr havalar almasndan tedirgindi. Mithat Paa ve
arkadalar, hesap verme korkusu iinde Saray' btn haklarndan tecrit etmek
sevdasna dmlerdi. Sadrazam Rt Paa, her iki. tarafa da gvenemiyor, ama
onlardan da bir trl ayrlamyordu.. Durmadan konaklarda toplanyorlar, konuu-
yorlar, fakat bir karara varamyorlard.
Bunun haricinde olan devlet bykleri, olup biteni ibretle seyrediyorlar, bazlar bana
gelip bunun nne gememi benden istiyorlard. Kararszdm. Mithat Paa, halka bir
kurta-
rc gibi grnmekteydi. Avrupa devletleri de kendisini des tekliyorlard. Halkn vicdan
ve o gnlerdeki Avrupa efkr umumiyesiyle beraber olmak, akln ve siyasetin
icabyd; ben de yle yaptm, Mithat Paay sadrazam tayin ettim. Mal duruma
gelince : Hazine bor iindeydi. Varidat her yl biraz daha azalyordu. Tanzimatdanberi
her eyimizi Avrupa'dan getirtir olmutuk. Yerli tezghlar birer birer snyordu. Her
taraf Avrupa bezleri kaplamt. Kurulmu bir ka fabrika bile kapanacak hale gelmiti.
Gmrk varidat byk devletlerle yaptmz anlamalar yznden hi mesabesine
inmiti. Kendi yamzla bile kavrulamyorduk. Yol yoktu. Haberleme glemiti. Geni
imparatorluk topraklar kendi kaderine terk edilmi gibiydi.
Yeni yeni okullar alm, birok genler Avrupa'ya gnderilip okutulmutu geri...
Fakat gerek bu okullardan kanlar ve gerekse Avrupa'da okuyup gelenler, daha devlet
kadrolarm dolduramamt. Kadrolarn byk ksm ekalliyetin elindeydi. Hele Hariciye
Nezaretinde tek tk genlerimiz ii yava, yava ele geirmee balamt; fakat Avrupa
devletlerindeki temsilciliklerimizde, sefaretlerde Rum soyundan memurlarmz vard ki,
bazlar Yunanistan'a hizmet etmeyi, Osmanlya hizmetin stne karyorlard.
Amcam Abdlaziz Han'n zamannda Ordunun ve Donanmann byk bir kuvvet
haline gelmi olduu bir hakikattir. O kadar ki, Ordu'nun kuvvetinden Ruslar, Donan-
ma'nn gcnden Franszlar ve ngilizler baya rkmlerdi. Ordunun, Srbistan ve
Karada muharebelerinde Rus gnll subaylarn perian etmesi herkesin gzn at.
Bu yzdendir ki uydurma israf ve sefahat ayialarile Amcam halkn gznde kk
drmee var gleriyle altlar ve sonunda emellerine ulatlar. Bylece, yalnz
Abdlaziz Han'dan kurtulmakla kalmadlar, onun kurduu Ordu ve Donanmay da
paralamaya muvaffak oldular. nk, Hanedana ba kal-
drm subaylarla, Hanedana bal kalm subaylar ortaya kt ve bunlar
birbirlerine gvenemez oldular.
Tahta ktm gnlerde bu hakikatleri bilmiyordum. Bunlar Rus muharebesi
srasnda birer birer ve tecrbeyle rendim.
Bir ey daha ortaya kt ki : DNYADA YALNIZIZ. Dman vardr, fakat dost yoktur!
Salip, her zaman mttefik bulabilmekte, fakat Hill, her zaman yalnz kalmaktadr .(Os-
manldan menfaat bekleyenler ona dost grnmekte, fakat umduunu bulamad
zaman, hemen dman kesilmektedir. Ben de siyasetimi bu esas stne kurdum.
Dmana, dmann silh ile gitmek artt!. Osmanl lkesinin o yllarda hangi
buhranlarn iinde olduunu ksaca anlattm. imdi o yllarda dnyann ne hal lerde
olduunu da ksaca anlatmalym ki, otuz bu kadar yl gttm politikann mesnedleri
(dayanak) ortaya ksn.
Tahta getiim yllarda d politikada ilk gzme arpan ey, Prusya'nn Fransa'y
yendikten sonra (32) Alman birliini kurmu olmas oldu. Muktedir bir devlet adam
olan Bismark, kck Prusya'dan koskoca bir Almanya kar masn bilmiti. Birka yl
iinde doup geliiveren bu Devlet, Avrupa kuvvetler dengesini bozmu, btn
Devletlerin d politikalarnda byk deiiklikler gerektirmiti.
O zamana kadar ngiltere ile yaran Fransa bu yar brakmad ise de hafifletti.
Kendi gvenliini salamak iin Ruslarla anlama yollarn aramaya balad. Bu yzden
bizimle yrtt politikay yeni batan gzden geirdi. Nitekim bu korku yznden
hemen daima Osmanl lkesindeki ihtilflarda srekli olarak Ruslar desteklemitir.
Ruslar da Bat'da kuvvetli komular Almanlarn hesab n yapmaya baladlar.
Avusturya, dostu dman kartra-
(32) 1870 - 1871 Fransz - Prusya sava, 79 gnde Prusya ordular Paris'e gi rdiler ve Fransa'ya di z
ktrttler.
rak politikasn yeniden kurdu. Yalnz ngiltere, adalarna ve stn donanmasna
gvenerek Bismark Almanyasiyle pek ilgilenmedi. Hatt bundan yararlanarak teki
Avrupa devlet-lerinin kendi gvenlikleriyle uramasn frsat bilip Akde-niz'de Osmanl
topraklar zerinde ve Asya'da, yeni haklar salamak yolunu tuttu. Gladiston
Yapabildiini yap, kaza-labildiini kazan politikasiyle cihangir bir devlet kurma yo-
lundayd.
Benim tahta ktm yl, ngilizler Hindistan ele geir-milerdi. Bir yandan Hind
yolunun gvenliini salamaya gayret ediyorlar, bir yandan in'e, Orta Asyaya girmee
a lyorlard. Ruslar da bu yllarda gzlerini Orta Asya'ya evirdiler. Bu yllarda
Fergana'y alarak Hotant Hanl'n ele geirdiler (33).
Amerika'da gen ve kuvvetli bir devlet domutu. spanya, mstemlekelerinden
(smrgelerinden) srekli olarak -karlyordu. Dnya yahudileri tekiltlanmt.
Mason Loca-lar yolu ile Arz- mev'udun peine dtler. Bunlar daha sonra bana da
gelmi ve Filistin'de Yahudileri yerletirmek iin byk paralar karl benden toprak
istemilerdir. Tabii red ettim.
Apak gryordum ki, Avrupa'nn byk devletleri kendi aralarnda dnyay
blmeye kmlard. Bllecek lke-er arasnda Osmanl mlk de vard. Ben bu
kuvvetlerin nnde tek bana duramazdm. Gcmz yetmezdi. Yapabileceim tek ey,
aralarndaki rekabetten yararlanp, her birine daha byk lokma midi datarak
birini tekine drmek-ten ibaretti.
Yine apak gryordum ki, Almanya'nn kurulmasyla bo-zulan Avrupa dengesi,
eninde sonunda bu byk devletleri
(33) Ruslar n Fergana'ya giri i: 1876. Bunu K rgzistan. Tr-kistan, Tacikistan' istilalar taki p etti.
ngilizlerle Ruslar, Asya' da byk bir rekabet iindeydiler.
birbirine drecekti. Eer o gne kadar memleketimi paralanmaktan kurtarabilirsem, o
atma koptuu zaman, kmelenmelerden birine katlp teki taraf krmakla varl mz
koruyabilirdim. Bunun ne zaman olaca belli deildi ama, bana uzak da grnmyordu.
Almanlarn her yl biraz daha glenmesi, Franszlar, Ruslar olduu kadar ngilizleri de
tedirgin etmee balayacam gryordum. Bunun sonu birbirleriyle kapmak ve
hesaplamak olacakt.
Nasl bir yol tutacam dikkatle aratrdm.
Byk Devletlerin stanbul'da yaptklar konferans srasnda grmtm ki bunlarn
niyetleri, iddia ettikleri gibi Hristiyan tebann hukukunu temin deil, nce muhtariyet-
lerini, sonra stiklllerini temin suretiyle Osmanl lkesini paralamaktr. Bunu, iki surette
temin etmee almaktadrlar. Birincisi, Hristiyan ahaliyi ayaklandrp ortal kartrmak
ve bylece bunlara arka kmak.. kincisi, bizi kendi aramzda paralamak iin Meruti
dareyi getirmek... Her iki gayeleri iin de aramzda kolayca taraftar bulabiliyorlard. Me-
ruti darelerin bir mill vahdet halinde bulunan lkelerde kolayca ilediini, byle bir
vahdet iinde olmayan lkelerin bu idareye itibar etmediini fark edemeyen baz Trk
mnevverleri, maalesef dmanlarn ekmeklerine ya srmekteydiler.
Ben bu ihanetlerin ve ayaklanmalarn iinden lkemi nasl karabilirdim?..
Yine stanbul Konferans gstermiti ki, Abdlaziz Han'n Orduyu ve Donanmay
glendirme yoluna girmesi, byk devletleri telalandrm ve bu teebbs hayatna mal
olmutu. Daha sonra kopan Rus muharebesi Ordunun glendiini ortaya koymutur. Eer
hanedana bakaldran subaylar ve hanedana bal subaylar meselesi olmasayd. Rus
ordularn durdurabilecek ve zaferi kazanabilecektik. Demek Orduya verilen emekler boa
gitmemiti.
Buna karlk bu muharebe, Donanmann say stnl-
ne ramen bir i gremediini de ayrca ortaya koymutur nk bizim gemilerimizin
hemen hepsinde ngiliz arkbalar vard. Bu, donanma ngilizlerin elindeydi demektir.
Bu arkbalarn bazlarn muharebenin banda deitirmek istediimiz zaman,
ngiltere Elisi saraya komu ve bu teebbsn ngiltere'ye itimadmz olmad
biiminde yorumlanacan aka sylemekten ekinmemiti. yleyse, bir donanmamz
yok demekti. nk bu donanma, hem Franszlarla, ngilizleri bize dman ediyor, hem
savata bir ie yaramyordu. Faydas olmayan, fakat mazarrat olan bireyi muhafaza
etmek akln icab dndadr. Donanmay Halic'e ektirdim ve bylece Fransz ve
ngilizlere, Akdeniz'de kendileri ile boy lmeye niyetimiz olmadn anlatm oldum.
Gerekten bu tedbir uzun sre ngilizleri ve Franszlar bi zimle uramaktan uzak
tutmutur.
Buna karlk Ordunun yeni silhlarla donanmasna ve yeni harp sanatna uygun
hazrlanmasna hz verdim, byk bir asker olan Wander Goltz'u stanbul'a getirdim.
Yarn kopacan umduum ve beklediim savata denizlere hakim devletle bir
olursam, ordularm onun iine yarayacak, donanmas da benim iimi kolaylatracakt
ve stelik elimde, dvtm milletin harp oyunlarn ok iyi bilen bir ordum olacakt.
Abdlaziz Han'n halinde donanma ie kart da onun iin Abdlhamit donanmay
battal etti derler, yalandr. Ben bir Padiahn iki para gemi ile tahttan dmeyeceini
herkesten fazla bilirim. Biraderim Murad' tahttan indirdikleri zaman ortada gemi mi
vard, top mu? Bu cehaleti bana yaktranlar, sadece kendi cehaletlerini ortaya koymu
olurlar. Evet, benim Avrupa devletleri ile bir bama boumaya gcm yoktu ama,
Rusya gibi, ngiltere gibi Asya'da birok Mslman ahliyi idareleri altna alm byk
devletler de benim hilfet silhmdan rkyorlard. Bu yzden, Osmanl nn iini
bitirmek noktasnda anlaabilirlerdi.! Ben Bekle-
eliim gne kadar bu silh hudutlarmn dnda kullanmamalydm. nk byle bir
teebbs, ne din kardelerimizin iine yarayacak, ne lkemin yararna olacakt. Hilafet
kuvvetimi, memleketimin huzuru ve birlii iin kullanmaya, d-ardaki din kardelerimizi
de her ihtimale kar salam tutmaya karar verdim.
Donanmay muattal brakmak ngilizleri ve Franszlar tatmin etti ama, Hilfetin
elimde olmas srekli olarak ngilizleri tedirgin etti.Blund adl bir ngilizle, Cemaleddin'i
Efgan adl bir maskarann el birlii ederek ngiliz hariciyesinde hazrladklar bir pln
elime geti, bunlar Hilfetin Trkler tarafndan zorla alndn ileri sryorlar ve
Mekke erifi Hseyin'in Halife iln edilmesini ngilizlere teklif edi yorlard. Cemaleddin
Efgan'yi yakndan tanrdm. Msr'da bulunuyordu. Tehlikeli bir adamd. Bana bir ara
mehdilik iddias ile btn Orta Asya mslmanlarn ayaklandrmay teklif etmiti.
Buna muktedir olamadn biliyordum. Ayrca ngilizlerin adam idi ve ok muhtemel
olarak ngilizler beni snamak iin bu adam hazrlamlard. Derhal red ettim. Bu sefer
Blund ile ibirlii yapt.
Btn Arap lkelerinin itibar ettii Halepli Ebl Hda Esseyd yolu ile kendisini
stanbul'a arttm. Aracln, Efgan'nin eski hmisi Mnif Paa ile Abdlhak Hmit
yaptlar. Geldi ve bir daha stanbul'dan kmasna izin vermedim.
Hilfet mevzuunda ngiliz teebbslerinin sonu gelmi deildir. nk Asya'da yz elli
milyon Mslman idareleri altnda tutuyorlard ve bu Mslmanlar zerinde Hilfetin
byk bir nfuzu vard. Bunu bildiim iin ngilizleri kukulandrmadan, her ihtimale
kar, Seyyit'ler, eyhler, Derviler gnderip Asyadaki mslmanlar Hilfete manen
balamaa husus bir itina gsteriyordum. Buharal eyh Sleyman Efendinin Rusya'daki
Mslmanlar arasnda yapt hizmetleri bilhassa kranla yad ederim. Bunun,
ngilizlerle m-
nasebetlerimizde ok faydasn grdm. Hindistan Umum Valileri oradaki
Mslmanlarn Osmanl Devletiyle yakndan ilgilendiklerini grdke, hkmetlerine
Osmanllarla iyi geinilmesini yazyorlar ve bylece bizim ilerimizi bir nebze kolaylam
oluyorlard.
Almanya, byk donanma hazrlklarna giriince, ngiltere pirelendi. Ak denizlerde
glenecek bir Almanya, ngiltere iin byk tehlike idi. Bu yllarda ngilizler, Ruslara
Osmanl mparatorluunu blmek teklifini yaptlar. Bir tala iki ku vurmak
istiyorlard. Hem Ruslarn Asya'da ilerlemelerine engel olmak, hem Almanya'ya kar bir
mttefik elde etmek. Aslnda Ruslarn Akdeniz'e inmesini ngilizler hibir zaman
istememilerdir. Fakat Asya'daki menfaatleri byk, Almanya zerindeki kukular
canl olduu iin, bu fedakrl gze alr grndler.
Ruslar, ngilizlerin bu gizli teklifini red etti. nk ben bir yandan ara yaklayor,
bir yandan Almanlara yanayordum. Benim Almanlara yanamam demek, Almanlarn
Hindistana kadar uzanan bir sahada hareket kabiliyeti kazanmas demekti. Bunu ne ar
ister, ne ngiliz hkmeti raz olurdu. Nitekim bir yandan Ruslar, bir yandan ngilizler
bana daha dostane davranmaya baladlar. Niyetim Almanlar la birlik olmak deil,
birlikmi gibi grnerek ittifakm, dnya denizlerine hakim devlete pahal satmakt.
ngiltere, Hindistan ve Asya gvenliini, ya Osmanl mparatorluu topraklarna sahip
olarak, ya Osmanlnn mttefiki olarak salayabilirdi. Tek bana sahip olamazd, nk
dnya aya-a kalkacakt. Ruslar, paylama teklifini red etmi olduklarna gre, bana
yanamaktan baka areleri yoktu.
Bu sebeple hem siyaset olarak bize yaklat, hem de iimizden idareyi ele geirmek
iin Mason localarn kul-lanmaya balad. Jn Trklerin gafletini, ngiltere nasl Ma-
son localar kanaliyle kullanyorsa, Almanya da bunlarn te-ki parasn yine Mason
localar kanaliyle kullanmaya bala-
di. Bylece Jn Trklerin Selanik tekilat Almanlarn. Manasta tekilat ngilizlerin
eline gemi oldu.
ngilizleri ittifaka zorlamak iin, Badad Demiryolu inaatn Almanlara verdim.
ngilizlerin fkesi byk oldu. Bu yzden bamza Makedonya gailesini kardlar.
Umursamadm. nk ipler elimdeydi. Nasl olursa olsun, bekledi im tekliflerle
karsma kacaklard. ngilizler, Manastr ttihatlarn, Almanlar Selanik ttihatlarn
durmadan kkrtyorlar, Devleti iten ele geirmek iin bir hkmet dar besine
zorluyorlard. ngilizlerin Manastr ttihatlaryla baarya ulamas benim iin bir
felketti, nk hemen beni bertaraf edecekler ve muradlarna ereceklerdi. Almanc t-
tihatlardan korkum yoktu. Onlarn baars, ngiltere'yi daha da korkuturdu.
Alman Mason Localar kanaliyle tesir altnda tutulan Selanik ttihatlar, Enverler,
Niyazilerle harekete getiler. emsi Paa vuruldu, Manastr ttihatlar teebbs
elden karmt. ngilizler, benim de mutemedim olan Ebl Hda Esseydi'yi kullanarak
gizli grmelere balad. Ruslar, ancak o zaman hazrlksz avlandklarn
farkedebildiler. Balarndaki Asya gailesi ve ilerindeki Anarist denilen kundaklar
ar'a gz atrmyordu. Buna ramen ar. bana husus bir mektup yazarak bilgi
istedi.
ngilizler nedense gizli mzakereyi durdurdu. Bekledi im byk savan
yaklamakta olduunu gryordum. Fakat benim iin hadiseleri kendi haline terk
etmekten ve karde kam dklmesine engel olmaktan baka yapacak bir ey yoktu.
Gerisi herkesin malumudur. Selanik ttihatlar beni tahttan indirirken, ngilizlerle bir
anlamaya varmak ve yaklaan byk muharebeye, denizlere hakim bu- devletle
ortak olarak girmek artk bir hayal olmutu.
20.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi
ngilizleri istediim ittifaka srklemek iin Anadolu -Badat Demiryolu hattn
Almanlara verdiimi sylemitim, Bunun, ayr ve ho bir hikyesi vardr. Bunu da
anlatmalym.
ngilizlerin, Ruslarla lkemizi paylamak iin yapt teklife Ruslarn hayr
demeleri zerine ngilizler bana, nceleri anlayamadm nice aylar sonra fark
edebildi-im bir biimde yanamaya baladlar.
ngiliz Elisi bir gn huzurda bana uzun uzun Anadolu Suriye ve Hicaz topraklarnn
tarihin en byk medeniyetlerine beik olduunu sayp dktkten sonra, buralarda
yer alt kazlar yapmay dnp dnmediimi sordu. Kesin bir cevap vermedim.
Gya buralar kazlacak olsa, belki de fine bile (!) bulunabilirmi!. Kald ki yer altndan
kacak eski paralar, krk detiler, heykelcikler define deerindey-mi! Bunlara
bakarak belki tarih deiecek, ok kymetli bilgiler elde edilecekmi!... Bana eski Msr
yazsnn okun-masnn dnya medeniyetine ne byk bir kazan olduunu syledikten
sonra, buralarda kaz yapmay eer Osmanl idaresi masrafl buluyorsa, ngiltere
Hkmetinin severek kendisine her trl yardma hazr olduunu da szlerine
ekledi. Adamlarn hemen gnderecekler, kazlara balaya-caklar, masraflarn
kendileri deyecekler, stelik buralar-da bulunacak tarihi eserleri de hibir bedel
istemeden ze brakacaklarm!...
ngiltere ile yakn ilikiler kurmak muradmd. Bu tek-lifin altnda ne yattn
bilmiyordum ama, kabul ettim. He-men Sadrazam Halil Rfat Paa'y ardm,
ngilizlerin tekliflerini anlattm ve bu gelecek heyetlerin almalarn dik-katle takip
etmesini kendisine tenbih ettim.
Rus Elisi Bariz Bir Tebessmle Dinliyordu...
Gerekten ngilizler ok gemeden bir takm bilginleri stanbul'a gnderdiler. Ben
kendilerini topluca kabul ettim ve almalarnda baarlar diledim. O akam verdiim
ziyafete teki eliler de davetli idi. Bilhassa Rus elcisinin bu msadeden memnun
olmad aka grlyordu. Eliye, tarihe ve medeniyete ngilizlerin yardm etmek
istediklerini sylediim zaman, Sefir, bariz bir tarzda tebessm ederek konumam
dinliyordu.
Bilginlerin bir ksm Kayseri'de, bir ksm Musul'da, bir ksm da Badat'a yakn bir
noktada kazlara baladlar. Kazlan yerli amelelerle yapyorlar, biz de btn alma-
larn izleyebiliyorduk. Bu kazlardan birka krk kp, des ti, heykelcik ve birka
lhit'den (mezar) baka bir ey kmad, ngilizler, kfl bakr paralara kadar
kardklar bu eyalar bize teslim ediyorlard.
Bu kazlar hakknda bilgi vermek iin ngiliz Elisi sk sk Huzur'a alnmasn
istiyordu. Konuuyorduk. Ben btn bu frsatlar deerlendirerek yapmay
dndm ittifakn zeminini hazrlyordum, istiyordum ki, bu teklifi ben yapmayaym,
bana ngilizler yapsnlar. O zaman teklif sahibi onlar olacaklar ve ben uygun bulursam
kabul edecek, bulmazsam red edecektim, bylece daha fazlasn koparmaya
alacaktm.
ngiliz Aldatmacas
Bu arada, yine anlayamadm bir ey oldu. ngiliz El isi bir gn heyecanla huzura
girdi ve bana Musul evresindeki kazlardan birinde km murassa bir kl getirdi.
Kl krkt, fakat sap ok kymetli talarla ilenmiti. Eli, bir zelzele srasnda topran
ktn, bir parasnn ok
derinlere gittiini, geri kalan parann da kazlarda bulunduunu syledi.
Eliye teekkr ettim ve ihsanda bulundum. Fakat bizim istihbaratmzca byle bir
klcn bulunduu bilinmiyordu. Ya haber alma tekilatmz ilemiyor, ya da bana bil-
mediim bir oyun oynanyordu. ar esnafndan, iden anlar kiilere klc gsterdim.
Bunlar, bu klcn eski bir kl deil, eskitilmi bir kl olduunu sylediler!
Merakm bsbtn artt, fakat kimseye bir ey sezdir medim. Yalnz gelen
haberlerden, Musuldaki ve Badat'da-ki heyetlerin sath (yzey) almalarn brakp
kuyular amaya baladklarn rendim. O zaman maksatlar ortaya kt. Beni,
drstlklerine inandrmak istiyorlar, bylece daha rahat alma imknn elde
etmek istiyorlard. Kymetli talarla donanm ve eski diye bana sunulmu kl da bu
gveni bende arttrmak iindi. Aradklar krk kpler, kk heykelcikler deil,
Petrold!
Daha nce Eflkde (Romanya) petrol bulunduu iin bunun kuyular aarak arandm
biliyordum. Nitekim bir sre sonra ngiliz Elisi, ayr bir haber vermek vesilesile huzura
girdii zaman, Suriye ve Hicaz topraklarnn byk bir ksmnn l olduunu, buralarda
susuzluk ekildiini, bu yzden buralarda barnlamadn syleyip, eer muvafk bu-
lursam, ngiltere Hkmetinin buralarda insaniyet nam na kuyular atrmaya hazr
olduunu anlatt. Yalnz artlar vard : Eer buralarda su bulunur ve vahalar teekkl
ederse, kacak suyun kullanlmasn ahaliye brakacaklard, fakat suyun sahibi
olacaklard.
At klar Kuyul ar Kapatt m.
ttifak ii zaten istediim ekilde yrmyordu. Teklifi red ettim. Bununla
yetinmedim, Musul ve Badat'da atk-
lan kuyular da hkmete kapattm! ngilizler darlp kazlan olduu gibi braktlar.
Fakat hemen ardndan, Cema-leddin Efgan yolu ile Hilfet meselesini kurcalamaya ba-
ladlar. Hicaz Emrini ele geirerek maksatlarna ulamak istiyorlard. Ben de buna
karlk, bycek bir dervi kafilesini Hindistan Mslmanlar arasna gnderdim.
ngilizler,, buna Girit gailesini karmakla mukabele ettiler. Daha da ileri giderek,
Rusya ve Fransa'y da yanlarna alarak beni tahttan drmeyi denediler. Ruslar, bu
ngiliz teklifini sert bir dille red etti. nk ngiltere, tpk Osmanl lkesinde yapt
gibi, Rusya'da da ar' merut idareye zorlamak iin ayaklanmalar dzenliyordu.
te ngilizlerle bylesine atmaya dtmz gnlerde, Almanya bize dostluk elini
uzatmaya balad. Girit ihtilfnda dorudan doruya bizi destekledi ve teki byk
devletlerden ayrld. Yunan Savanda Ordumuzun baars, Almanlarn gzn amt.
Kayzer, Fransz, ngiliz, Rus. ttifakn nlemek iin bana yaklat. Ben de hemen Alman
Ordularna Hindistan yolunu aabileceim gzdan ngilizlere vermek iin, Almanlara
yaklatm. Aslnda ikimizin de dnceleri baka, bakayd. Bu hengme iinde Kayzer
Vilhelm stanbul'a geldi. Tantanal bir karlama hazrladm.
Kayzer de tantanal nutuklar sylyor, misafirperverliimizi vyor, ve dnya
yznde dank yaayan yz milyon Mslmann dostu olduunu sylemekten
ekinmiyordu. am'dan, ar'a bir mektup gnderdi ve Trkiye'nin, lmekte olan
deil, btn canll ile yaayan bir lke olduunu yazd ve mslmanlarn ve
halifelerinin erefine dokunmaktan uzak dur ihtarn yapmaktan da ekinmedi.
Ak ll ar Fi ki rl eri Pet rol de
Asl anlatmak istediim bu deildir. Ancak Kayzer'in bu davranlar bende ok iyi
duygular yaratmt, kendisine son derece dostane davranyordum.
Alman imparatoru ile birlikte memleketimize baz bil ginler de gelmiti. Bu
bilginlerin iinde tpk ngilizler gibi, kazlara merakl olanlar vard. Onlar da Musul
evresinde eski eserler aramak istiyorlard. Kendilerine msaade ettim. Fakat ngiliz
heyetlerinin petrol kokusu aldklarn bildiim iin, yaverlerimden birini, bir baka nm
ile Musul'a gnderdim ve kazlar yerinde izlemesini tenbih ettim.
Aradan ok ksa bir zaman gemiti. mparator hl memleketimizin misafiriydi.
Salahattin Efendi'den bir rapor aldm. Alman heyeti de tpk ngilizler gibi, kuyular
ayorlar ve sondajlar yapyorlard.
Bu samimiyetsizlie zldm itiraf ederim. nk Alman mparatoru, petrol
aramak teklifi ile 'de gelseydi, ben ona baz artlarla bu arama ruhsatn verecektim.
nk byle bir aratrma, benim lkem iin de nemliydi. Ama, casus gndermek,
eski eser aramak bahanesiyle petrol aramak, Almanlarn Osmanllara nasl baktn
aka gsteriyordu. Tahsin Paa (34) bunu mparatora duyurmak teklifinde bulundu.
Red ettim. Brakalm, arasnlar, dedim, bulurlarsa, petrol ceplerinde
gtrmeyecekler ya.. Bulduklar krk anaklar kendilerine veririz, petrol msaadesi
almam olduklar iin petrol de biz kullanrz!
Yaverim Selahattin Efendi, bu ilerden anlar bir adamd. Kendisini arp
Amerika'ya gnderdim. nk Amerika o yllarda bu ilerde ok ileri idi. Hem bu
devletle yakndan iliki kurmamza yardm edecek, hem de topraklarmzda petrol
olup olmadn anlayacakt. Maalesef bu teebbsm bir netice vermedi. Salahattin
Efendi'nin Amerika'da temas ettii irketler, ilgi gstermediler, bir yl sonra da
Yaverim eli bo geri dnd.
Salahattin Efendi'nin dnte bana, Amerikallarn dn-
(34) Tahsin Paa Mbeyn Baktibi di r, tti hatlar Kara Tahsin derler.
ya ihtiyacna yeter lde petrol ktna inandklarm ve yeni kuyulara, petrol
fiyatlarn drecei dncesi ile, yanamadklarn syledi. "Fakat ngilizler ve
Almanlardan sonra biz de petrol kokusunu almtk. Japonya'dan bir mtehasss gurubu
istedim. Gndermeyi kabul ettiler. Gerisinin ne olduunu bilmiyorum. nk az sonra
tahttan uzaklatm.
Osmanl Devletinde stihbarat
22.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi
Osmanl'da tre budur : Padiah, tebasnn ne dndn, hangi ikyetleri
olduunu, bir yandan kendi Valilerinden, Kadlarndan Hkmet yolu ile renir, bir
taraftan lkenin drt bucana serpilmi tekkelerin eyhlerinden, der vilerinden
haberler toplar ve buna gre lkeyi idare eder. Ceddim Sultan Mahmut (Mahmut II)
buna gezginci dervileri de ekleyerek istihbarat geniletmiti.
Ben tahta ktm zaman durum buydu ve bylece devam ediyordu.
Bir gn Londra Sefiri Musurus Paa'dan Eski Sadrazam ve Serasker Hseyin Avni
Paa'nn ngilizlerden para aldn rendim. Devleti Padiah adna idare eden bir
Sadrazam kendi devletine ihanet ediyorsa, istihbarat da elbette kendi iine geldii gibi
Saray'a duyururdu. Tedirgin olmutum, mteessirdim.
te bu gnlerde Mahmut Paa bana geldi ve Jn Trklerden bazlar hakknda
haberler getirdi. Getirdii haberler mhimdi. Kendisine bunlar nasl rendiini sordum.
Husus bir istihbarat tekilt kurmu, baz kimselerin yaknlarn para ile elde etmiti.
Bu kimseler kendisine grp duyduklarn haber veriyorlar, o da bunlar
deerlendiriyordu.
sterse kardeimin kocas olsun, Devletin bir paasnn Devletten gizli ve ayr bir
istihbarat kurmas doru olamazd. Kendisine tekilt hemen bana devretmesini ve
bundan byle bu ilerle uramamasn syledim. Tekilt bana devretti ama, bundan
ok alnd.
ahsma Bal Mstakil Bir stihbarat Tekilt Kurdum..
Yabanc devletler, kendi emellerine hizmet edecek kimseleri Vezir ve Sadrazam
mertebesine kadar karabilmi-lerse, Devlet gven iinde olamazd. Dorudan
doruya ahsma bal bir istihbarat tekilt kurmaya bu dnce ile karar verdim,
te, dmanlarmn Jurnalcilik dedii tekilt budur!.
Bu jurnallarn hakik olanlarnn yannda iftira mahiyetinde olanlarnn da
bulunduunu elbette biliyorum. Ama ben hibir jurnala, titiz bir tahkikten geirmeden
inanmadm ve onun icabna el srmedim.
Ceddi Azizim Selim Han (Selim III) Yabanclarn elleri cierlerimin stnde geziniyor,
aman biz de yabanc devletlere eli gnderelim ve onlarn ne yapmakta olduklarm bir
an nce renmee alalm diye feryat etmiti. Ben bu yabanc elleri cierlerimin
iinde duyuyordum. Sadrazamlarm, Vezirlerimi satn alyorlar ve mlkme kar kulla-
nyorlard! Ben, nasl olur da Devlet Hazinesinden besledi im bu insanlarn ne
yaptklarn, neye hazrlandklarn renmeyebilirdim! ..
Evet, jurnal sistemini ben kurdum, ben idare ettim. Fakat vatanda deil,
hazineden maa aldklar, Osmanl nimeti ile grtlaklarna kadar dolu olduklar halde,
Devletime ihanet edenleri tanmak, takip etmek iin!... Kendi devletini
ykmak, kendi Padiahnn canna kasd etmek karl, yabanc devletden para alan
Sadrzamlar grdkten sonra!...
23.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi
Tahtdan uzaklatmdan bu yana benim aleyhimde bir sr makale yazld, birok
kitap yaynland. Dmanlarmn kaleminden kan damlyor. Neler yapmamm, neler
ektirmemiim mnevverlerimize!.
Bunlar, benim zaman- idaremde de yazyorlar, iziyorlard ama, bu yazdklarn, ya
Avrupa'da bastryorlar, ya Msr'da yaynlyorlard. imdi, Babli Caddesi bunlarla
dolmu!.
Denin dostu olmaz, demiler.. Ben zaten kimseden dostluk beklemiyorum. Ama
fiseblllah dmanl bir trl kavrayamyorum. Diyelim ben Padiahken benden
korkuyorlard, onun iin yazyorlard aleyhimde.. Peki imdi benim neyimden
korkuyorlar da durmadan kalemlerini iletiyorlar?te bir kedeyim. te kimse ile
alveriim yok. Benden istedikleri nedir?... Acaba nankr tabiatlar grdkleri
iyilikten vicdan azab m ekiyor?..
Hep, Akll nsan Aradm.
Ben, akll insanlarn dmanymm!. Bunu utanmadan yazabiliyorlar. Eer akll
dedikleri, kendileri gibi ise, ben yle akla hayatmn hibir gnnde itibar etmedim.
Yok, eer gerekten akll insanlara dman olduumu sylemek istiyorlarsa, bir tek
rnek versinler, hepsini kabul edeyim. Ben btn hayatmda akll insan aradm. Ne
yazk ki bulamadm iin, bazan bu kitaplar yazanlar gibilerini de kul landm.
Hi akla ve bilgiye dman olsaydm, Darlfnunlar aar, Mlkiye-i ahane gibi
Devlete ve Millete bilgili insan yetitiren mektepler kurar mydm? Hi akla ve bilgiye
dman olsam, horozdan kaan gen kzlarmzn okumas iin Dar-l Muallimat'lar
kurar mydm?.. Hi akla ve bilgiye dman olsam, Galatasaray Sultanisi'ni Avrupa'nn
niversiteleri ayarna karp, orada talebelere hukuk dersleri okutur muydum?
Ben, Mlkiye-i ahane'ye felsefe dersini koydurduum zaman, btn talebe Bizi
gvur yapmak istiyorlar diye ayaklanmt. Ama ben gvurluun bilgide deil, cehaletde
olduunu biliyordum. Israr ettim, okudular, adn sadece Hikmete tebdil ettik.
Darlfnun'da da bu dersi Fizik diye okuttuum gibi...
Ben yalnz mektepler aarak okumu insan yetimesine almakla kalmadm, kendi
kendilerini yetitirmek yolunda olanlar da tevik ettim.Cevdet Paa'y Ahmet Mithat
Efen-di'yi, emsettin Sami Efendi'yi, hatt kendisini byk tarihi sanan Murad
Efendi'yi ve daha nicelerini maddeten ve manen destekledim ve eser vermelerini
saladm. Dier edebiyatlar nasl himaye ettiimi daha nce sylemitim.
Darsefaka, benden nce kurulmutu. Ama bir trl yrmyordu. Devletimin
yetimlerine hizmet etmek iin kurulmu bir mektebi, bugnk hale getiren
benim.|Fakat ne kadar gariptir ki, bugn bana dmanlk edenlerin hemen hepsi,
benim atrdm mekteplerde okumu olduklar hal de, bana Akla ve bilgiye
dmand demekten maalesef utanmyorlar.
Okumu Adamdan Korkmadm.
Hayr, ben hibir zaman okumu adamdan korkmadm. Fakat birka kitap okumakla
kendisini allme sayan ahmaklardan ekindim ve onlardan uzak durdum. Avrupa mil-
letlerinin laboratuvarlarna imreneceine, klk kyafetleri ne imrenen frenk delisi
aknlar, benim yanmda itibar grmediler. Bundan piman deilim. Hi, her kyde
bir cami ve caminin yannda bir mektep grmek iin otuz bu kadar yl abalam bir
padiah, bilgi ve akl dman olabilir mi?
Benim zamanmda baslm kitaplara baksnlar, bir de sonrakilere.. Avrupa'nn ne
kadar byk filozofu, limi, edebiyats varsa bunlarn en seilmi eserleri benim
zamanmda baslm, satlm ve okunmutur. Benim korunmak istediim Avrupa'nn
bilgisi deil, Avrupa'nn dmanl idi. Binlerce talebeyi Avrupa'ya gndererek
okumalarn ben saladm. Bunlarn iinden -be rk adam kt ama, pekoklar
Devlet'e hayrl hizmetlerde bulundular. Ben bunlarla iftihar ederim.
Benim Saltanatm gnlerinde insanlar belki fazla gevezelik edememilerdir ama,
fazlas ile okumular, renmiler ve imnevver insan olmulardr.Fndk kadar marifet
gsteren bir insan, benden ceviz kadar ihsan grmtr.Nasl tevik etmezdim ki,
bamza ne gelmise, dnyada lp bitenlerden haberimiz olmad iin gelmitir. Tahta
kar kmaz, o gnlerde baz Avrupa memleketlerine bile girmemi telgraf btn lkeye
yaydm. Otuz bin kilometrelik telgraf hatt benim srekli takibimle denmi, kylere
kadar gtrlmtr. Tahtelbahirin (Denizalt) tecrbeleri benim kesemden verilmi
para ile stanbul'da yapld.J gnlerde dnyada, denizin altnda giden bir gemiden
ngiltere'nin bile haberi yoktu! Benden sonrakiler iin ucunu brakmlarsa, elbette bu
gnah bana yazlmayacaktr.
Hayr, tekrar ediyorum ve krk kalbimle temin ediyorum ki ben iyi, gzel, faydal
hibir eyin dman olmadm; bunlara dman olanlardan baka.
24.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi
Bu sabah Musahibim neden yazdmz bu hatratta ken-limi mdafaa eder gibi
grndm sordu. Sizin zaman levletinizdeki icraatn Osmanl mlknn bekas iin
tutul-nas gerekli tek yol olduundan kimin phesi var?. dedi.
Yaz yleyse dedim, cevap vereyim. Benim tarih huzu-runda ve Allah huzurunda
hibir teredddm yok. Ne yaptysam, mlkn bekas, ahlinin refah ve huzuru iin
yaptm. Kendi duygularm bir kenara koydum.Bir insanda ate bcei kadar aydnlk
grdysem, onun kim olduuna, niyetinin ne olduuna bile bakmadan, yldz
muamelesi yaptm ve ibana geirdim. Kusurlar baladm. Bencillikleri ho grdm.
Vatan haini olduuna inandm insanlar bile, ahsen sulamadm, adaletle
muhakeme ettirdim. Hkimlerin verdikleri cezalar hafiflettim. Bazlarn, Kul kusur-
suz olmaz diyerek baladm. Bunu herkes bilmiyorsa, tarih ve Allah- elbette
bilecektir. Bu noktada hibir huzursuzluum yok.
Ermeni Kundaklarn Alklayan Mnevverlerimiz
Fakat bugn, lkemin iine dt faciay gryorum. Ordumuz bozgun halinde
payitahta (bakent) ekiliyor. Btn mparatorluu, bir daha ele gemez ekilde
kaybediyoruz. Bu malubiyetin msebbibleri var, hainleri var, sulular var,
yardaklar var... Bunlar kendilerini tarihin adaletinden, milletin husumetinden
kurtarmak iin beni suluyorlar. Bu yangn Abdlhamid brakt diyorlar. Koskoca bir
lke kaybetmenin acs iinde rpnan vatan evlatlar na, her eyi doru grmeleri,
doru deerlendirmeleri iin
yazyorum. Kimi sulayacaklarn bilsinler, kimin yakasna yapmak gerektiinde
armasnlar diye.. Tarihin hkmn beklemeden, dosdoru dnebilsinler, bir daha ne
yapmalar gerektiini idrak etsinler diye.. Bir Osmanl Padiah ve Halifesine bomba ile
kasd eden Ermeni kundaklarn alklamay vatanperverlik sayan mnevverleri grnce,
kim olduklarm tansnlar diye... Hibir namuslu Ermeni, padiahna kasd eden eli bombal
rkdana anl avc (35) diyecek kadar hayasz olmamtr!
zerime yamur yerine iftiralar yayor. Sait Paa bile, vicdannn kara mrekkebine
kalemini bandrp beni karalamaktan ekinmezse, ben elbette hakikatleri yazacam.
Kimseyi ne suluyorum, ne kendimi mdafaa ediyorum, sadece hakikatleri yazyorum. Her
ey anlalsn, her ey bilinsin diye..
Abdlhamid genleri denize atp bodurdu demek kolaydr.nsan, ku deildir ki
sahibi kmasn.. Benden sonra bunca yazdlar, izdiler. Bir tek gencin denize atldn
ispatlayabildiler mi?.. Ama hl sylemee devam ediyor lar. Vatan evltlarm, benim
iin her zaman gzbebeim olmutur. Nicelerinin sularn balamm, birok kaba-
hatlerine bilerek gz yummuum. Nasl olur da ben, o evltlarm denize artrabilirim. Bunu
yapmak deil, dnmek bile bir cinayettir. Benden sonra olup bitenlere bakyorum da
bu szleri uyduranlarn bunlar yapabilecek tynette olduklarm zlerek anlyorum.
Demek beni de kendileri kadar gaddar sanyorlarm!,
Padiahna Gaddar Olan Meslekdana Acr m?
imdi hatrma geldi. Rus muharebesinin srd gnlerde idi. Sleyman Paa, Tuna
ve Balkan ordularnn Ba-
(35) Tevfik Fikret.
kumandanln yapyordu. Bir gn kendisinden bir telgraf aldm. Bu telgrafta, kendisi gibi
paa olan baz ordu kumandanlarn tutuklayp mahfuzen stanbul'a gnderdiini yazyor
ve bunlarn vatan haini olduunu ileri sryordu. Her biri iin de bir su bulunmutu.
Kimi ordunun erzakm rtmek, kimi ald emri kendi bildiine gre deitirmek ve-
saire... Paalar, stanbul'a gelince bizzat soruturmalarm yaptm. Grdm ki bunlar,
vaktiyle Sleyman Paay, Ab-dlaziz Hann hl'i iine karmasndan tr tenkit etmi-
ler.. Sleyman Paa da eline kuvvet geince, bunlar tutuklayp sulayarak kuruna
dizilmeleri iin stanbul'a mahfuzen gndermi! iin tahkikine memur ettiim Rasim Paa
verdii raporda, Sleyman Paa'y suluyor ve bu paalarn hibir kusurlar olmadn
aka sylyordu. Harp gnleriydi. Sleyman Paa'ya azm ap bir tek ey syleme-
dim. Gnderdii paalar da muhakemeden geirdikten sonra, gnllerini alp baka
vazifelere yerletirdim.
Sleyman Paa, hl Sadrazam Ethem Paa'ya telgrafla soruyordu : Ne oldu?.
Paalar cezalandrdnz m?.
Devletin paalk mertebesine kard bir namuslu asker, dmanla ibirlii yapmak,
ordusunu kamaya tevik etmek gibi bir vatan hainlii yapmadka, nasl bir kusuru
olursa olsun, tutuklanmaz, elleri balanmaz. Hele bunlar, vaktiyle yaptnz bir iden
tr sizi hakl olarak tenkit etmi insanlarsa... Ama insan, Devletinin Padiahna kar
gaddar olabilirse, meslekdana m efkatli olabilir?..
Sleyman Paa'nn iyi asker olduunu sylerler. Yenilmi ve dman stanbul
kaplarna getirmi bir ba kumandann nasl iyi bir asker olabileceini mnakaa etmek is-
temiyorum. Ama hibir kusuru balamasn bilmeyen kindar bir adam olduunu bilirim.
Ruhlarnda efkat tamayanlarn mkemmel olabileceklerine inanmyorum.
Yazdm eyler beni yordu, daha ok ruhum yoruldu
bugn. Sleyman Paa meselesine Allah izin verirse yarn devam edeceim...
25.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi
Sleyman Paa'y da benim madurlarm arasnda sayarlar. Gya ben Sleyman
Paa'y, Mithat Paa'nn arkada olduu ve Amcam Abdlaziz Han'n hl'inde rol
oynad iin srgn etmiim!..
Harbiye Mektebi Kumandan iken, Abdlaziz Han'n tahttan indirilmesinde byk
rol oynad bir hakikattir. Fakat Katlinde bir itiraki olmad meydana kt. Bir paa,
bir Padiahn drlmesinde rol sahibi ise, yerine gelen Padiahn kendisine
gvenmeyecei ortadadr; bakasna oynad oyunu kendisine de oynayabilir. Fakat
ben buna ramen, ou zaman insanlarn kabiliyetlerine ve hizmet imknlarna bakarak
karara vardm. Memleketin kabiliyetli insana ok ihtiyac vard. Yapacak i ok,
yapabilecek ehliyetli insan azd. Bu sebeble Sleyman Paa'y ve onun gi bileri iten
uzaklatrmak yle dursun ie sevk ettim.
Srbistan ve Karada cephesinde harp yeniden patlamak zere idi. Sleyman Paa'y
Byk Asker diye gklere karmlard. Osmanl mlknn bu nazik devresinde
kendisini buraya, Balkan Ordular Ba Kumandan olarak gnderdim. Bu srada Ruslarla
savaa tututuk. Sava aleyhimize geliiyordu. Sleyman Paa'nn bir ksm kuvveti ile
Tuna Ordusunu desteklemesi faydal olacakt, emir verildi.
Zara ve Pilevne Zaferler!
Sleyman Paa, kumandas altndaki askeri mecbur yryle Dedeky zerinden
Zaraya indirdi. Burasn tahkim
ettikten sonra Eski Zara stne yrd. General Gurko'nun kuvvetlerini iki gnde
perian ederek ekilmee mecbur etti. Tam bu gnlerde de Gazi Osman Paa, dman
elinde olan Pilevne zerine yrd ve bir gnde ele geirdi. Ruslarn yedi bin, bizim
Allah'a kr yalnz bin askerimiz krlmt. stste gelen iki zafer haberi, Orduyu da
Milleti de ahlandrd.
Muharebenin o gne kadar iyi idare edilmedii hakkndaki kanaat umum idi.
Saraydaki byk Kumandanlardan kurulu Harp Divan'nn karar ile Sarasker
Abdlkerim Nadir Paa ile Redif Paa'y Bakumandanlktan azlettim ve yerine mir
Mehmet Ali Paa tayin edildi.
Bu srada Sleyman Paa'dan bir telgraf aldk. Hfz Paa kumandasnda elde
tutulan bir mikdar kuvvetin cep heye gnderilmesini istiyordu. Halbuki bu kuvvetler,
cephenin yarlmas halinde dman tutacak kuvvetlerdi. Har Divan Sleyman Paa'ya
durumun bildirilmesini uygun grd ve bildirdi.
Sleyman Paa'dan Kstah Bir Cevap..
Sleyman Paa'dan edeb d bir karlk aldk : Burada ben muvaffak olmazsam
memleket elden gider, o zaman Payitahta da ihtiya yoktur diyordu. Bu mark ve
kstah cevab Harp Divan, ne meslek terbiyesine, ne devlet memuru vekrna
sdramad iin, ittifakla Sleyman Paa'nn azline karar verdiler. Sleyman Paa'nn
Balkan Ordular Ba Kumandanl, Gazi Osman Paa'ya tevcih edilecekti.
Ben, mdahale ettim ve nce durumun Gazi Osman Paa'ya bildirilmesini, Osman
Paa'nn mtaleas alndktan sonra karara varlmasn istedim. Tahmin ettiim gibi
Gazi Osman Paa bulunduu yerden ayrlmasnn ok mahzurlu olacan anlatarak, bu
vazifenin Sleyman Paa'ya verilme-
inin doru olacan mtalea olarak bildirdi. Cephede dmanla dvp zaferler
kazanan Osman Paa gibi bir askerin mtaleas ehemmiyetli idi. Sleyman Paa'nn son
telgrafndan da anlalaca gibi, kendi dncelerinin daima dnyann nizam olduuna
inandn bildiim halde, Bakumandanla getirilmesini Harp Divanna teklif ettim.
Harp Divan benim isteimi ho karlamad, fakat bununla beraber Sleyman Paa,
yalnz Balkan Ordular deil, Tuna Ordularnn da Bakumandan tayin olundu.
imdi insaf ile dnlsn; Ben Mithat Paa'nn arkadalarna, Abdlaziz Han
Emmim'in tahttan drlmesine karm insanlara dman olsaydm, Sleyman
Paa'y Harp Divanna m verir, yoksa Balkan ve Tuna Ordularnn Bakumandan m
yapardm?. Acaba benim yerimde hangi Padiah olsayd, kendisine byle kstaha ve
hatt hakaret dolu telgraf eken paasn balard? Ben mi kin gdyorum, yoksa,
kendisini tenkit eden paalar, cephede dven askerin gz nnde tutuklayp
kuruna dizilsin diye stanbul'a gnderen Sleyman Paa m?..
Ruz-i Maherde Bunu Bana Sormayacaklar..
Ben, trnann ucu kadar memlekete faydas dokunacak kimselerin boyunca
gnahlarn gzm krpmadan bala-mmdr. nk benim bulunduum yer, ahs
kaygularn ok stne klmas gerekli olan bir makamdr. Yeryznde bunu bana soran
olmasa bile, ruz-i maherde, her yaptmn hesabnn sorulacan bilir ve iman ederim.
Padiah olarak elbette benim de kusurum olmutur; fakat hangi kusurum ol mu olursa
olsun, kin gtmek, devlet ileri ile duygularm kartrmak gibi bir kusurum
elhamdlillah olmamtr. Ruz-i maherde byle bir suale muhatap olmayacam.
Ruslarn Balkanlarda ilerlemesi ve baz kalelerimizi ele
geirmesi, Bulgarlar azdrd ve buralardaki Trklere, tarifsiz zulmler, ikenceler ve
hakaretlerde bulunmaya baladlar. O derece ki, hemen btn Avrupa gazeteleri bu
insanlk d davranlar yazyorlar ve Bulgarlara lanet ediyorlard. Ben, bu haberlerin
stanbul ve tara gazetelerine aksetmemesine byk bir dikkat gsteriyordum. nk
buralarda da Mslman ahalinin galeyana gelmesi ve buradaki gayri ms-lim ahaliye
misliyle mukabele etmesi pek mmknd. Bu takdirde, btn Avrupa bir kere daha bizim
aleyhimize dnecek, gayr-i mslimleri himaye iddiasile ngiliz ve Fransz Donanmas
stanbul nlerinde grnecekti.
Sleyman Paa'nn Akl - Fikri hret Yapmakta..
Fakat cepheden Sleyman Paa durmadan telgraf ekiyor ve mezalimi anlatarak
bunlarn stanbul ve tara gazetelerinde yaynlanmas iin gazetecilerden kurulu bir
heyetin kendi yanna gnderilmesini istiyordu. nk akl fikri hret yapmaktayd.
Bunlar, gazetelerde yazldktan sonra, ne olup bitebileceini aklndan dahi geirmiyordu.
Btn srarlarna ramen gazetecileri gndermedim ve haberlerin yaynlanmasn nledim.
Kendisine bu husustaki dncelerimizi yazdktan sonra da cevaben hepimizi korkaklkla,
vehimle sulayacak kadar ileri gitti.
imdi dnyorum : Bu ide bir hata varsa, acaba mezalimi gazetelere yazdrmayp
zaten zdrap iindeki lkeyi yeni kargaalklara ve tehlikelere drmemek mi, yoksa yaz-
drp, tamiri imknsz felaketlere yol amak m?..
Bu kadarck eyi dnemeyecek bir Paa'y Ordularn Bakumandan yapmak hatasn
ben kabul ederim. Ama Sleyman Paa'y, iiren yardaklar da paalarnn Benim
istediim olsun da memleket ne olursa olsun diyecek kadar hadgm ve basiretsiz
olduunu kabul etsinler!
Rus Savan Sleyman Paa'nn Bakumandanlnda kaybettik. Harp Divan,
Bakumandan'n hatalar yznden sava kaybettiimiz kanaatindeydi. Kumandanlar
kullanamad, askeri kullanamad, bu yzden hem bozguna sebep olduu, hem sava
kaybettii ileri srlyordu. Muhakeme edilmesini istediler. Asker bir iti, karmadm.
Muhakemesi askerler tarafndan yapld ve kabahatli bulundu. Cezay baladm, kendisini
stanbul'dan uzaklatrdm. te Sleyman Paa hikyesinin i yz... Bu onun iin ar
bir ceza olmusa, benim takdirimle deil, Allah'n takdiriyle-olmutur. Bakaca taksirat
varsa Allah balasn...
93 Muharebesini Tarih armadan Yazacaktr.
26.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi
93 Muharebesi, iimde krk yl durmadan kanam bir yaradr. nlemek iin ok
uratm, muvaffak olamadm. Sonra kazanmak iin didindim, gece uykularmdan, gndz
huzurumdan oldum, kazanamadm. Tarihin armadan karar verebilecei bir hadisedir
bu... On binlerce okka evrak arivlerdedir. Yazlm saysz kitap ortadadr. Bu savan iine
zorla itilmi bir Padiahn nasl rpndn, tarih armadan yazacaktr. Bu sebeple
msterihim.
Dmanlarm, pek ok eyleri olduu gibi, 93 Rus Savan da benim srtma ykmaa
alyorlar. Onlara gre, bu sava ben istemiim. Byk devletlerin araclklarn ben
nlemiim! Prestij kazanmak iin sava amm. Sonra, hibir sava bilgim olmad
halde, Saray'dan sava idare
etmiim. Birok kymetli kumandanlar,ktalar bandan uzaklatrp, yerlerine cahil
kimseleri getirmiim. Orduyu silhsz, erzaksz brakmm, bylece de zorla kendi
Ordumu yendirmiim!
Evet, bunlar yzleri bile kzarmadan yazabiliyorlar ve herkesi inandrmaya
alyorlar, nsan bunlar grdke, okuduka, Arivleri de mi yok ettiler acaba? diye
dnmekten kendini alamyor.
Mithat Paa ve taraftarlar ok yanl olarak ngilizlere gvenip o kadar ileri
gitmiler, yle bir sava tohumu serpmilerdi ki, buna kar durmak, neredeyse vatan
hainlii haline gelmiti. Sava nleyemeyeceimi anladktan sonra, savaa
hazrlanmaya baladm.
Serhatden Saraya Denen Telgraf
Memleket iindeki yollar yeterli deildi. Haberleme at srtnda yaplyordu. Ordu
bir kere serhadde gnderildikten sonra, ondan haber almak gnler, bazan haftalar
mese-lesiydi. Baz Avrupa memleketlerinde Telgraf adile bir haberleme vastas
kullanlmaya baladn duymutum. Hemen harekete getim ve Belika'dan bir
uzman getirttim. Ad Jan Dikru idi. iinin erbab bir adamd. Zamann en kuvvetli
bataryalar ile donanm bir telgrafhane merkezini Saray'da kurdurdum. Her vilyet
kendi sahasndaki telgraf direklerini dikti, teller baland ve hatlar iledi. Telgraf-
haneyi bu Jan Dikru idare ediyordu. Kendisini ardm ve bizim adamlarmza 6 ay
iinde btn ileri bir balarna yrtecek lde retecek olursa, kendisine bir
Osmanl nian ile 2000 altn vereceimi syledim.
Hemen Saray'da bir okul at ve guruba bld ta lebelerine gece gndz ders
vermee balad, ki buuk ay sonra gerek Anadolu ve gerekse Rumeli'nin belli bal
vila
yetlerini merkeze balayan ebekeyi kendi balarna idare edecek kabiliyette telgraflar
yetitirdi. Hi deilse bylece haberleme salanmt.
Ordu mevcudunun Douda seksen bin, Rumelinde iki yz bine ulatn bildirdiler.
Sadrazam Ethem Paa, Serasker Redif Paa, Serdar- Ekrem Abdlkerim Nadir Paa,
Bahriye Nazr Rauf Paa ve Tophane miri Mahmut Paalar Saraya davet ettim ve bir
Harp Divan kurdum. Kendilerine ne dndklerini sordum. Gnlerce sren
konumalardan sonra bu Harp Divan u kararlar ald :
1 Tuna Ordusu adn alan ve Ruslar snrda kar
layacak kuvvetlerin basma Abdlkerim Nadir Paa geti
rilecek.
2 Telgraf yolu ile ordularla muhabere imkn sa
lanm olduuna gre, Saray'da Tecrbeli paalardan bir
Harp Divan kurulacak. Bu divan, kendi aralarnda i b
lm yaparak Ordunun iae, ikmal, tehizat ilerini dakikas
dakikasna takip edecek, savan gelien yeni artlarna g
re, Bakumandanlar dakikas dakikasna uyaracak ve i
lerini kolaylatracak.
3 Osmanl mlknn btn gcn ve varln, Har
bin icaplarna gre ve benim adma 'kullanacak,
Osmanl mlknn en yetkili paalaryd. Kararlarn kabul ettim.
Ordu indeki kilik
Bu mzakereler srasnda Sadrazam Ethem ve Serasker Redif Paalar, Ordunun eitli
kademelerinde subaylar arasnda bir huzursuzluk olduunu bana bildirdiler. Hseyin
Avni Paa'nn yetitirmesi baz paalar ve subaylar, Ab-dlaziz Hann drlmesini
tasvip ederken, baz paalar ve subaylarn tasvip etmemesi ve ayplamas Orduyu
iinden
blmt. Bunlarn birbirine gveni yoktu. Aktan hibir huzursuzluk belli olmad halde,
her iki tarafta da bizden, sizden szleri kullanlyordu.
Mteessir olmutum. Bu yzden maazallah her eyi kaybedebilirdik. aresini
sordum. Abdlkerim Nadir Paa, srtme ihtimali olan subaylar ayr ayr cephelerde
toplamay teklif etti. Serasker Redif Paa, bunun Orduyu karmakark edeceini, askerin
tand subayn kumandasnda savaa katlmasnn iyi neticeler vereceini anlatt. Uzun
mzakerelerden sonra bu eit srtmeler karsa, bunlarn kurulacak Harp Divan'nn
alaca tedbirlerle nlenmesi, iin icabna uygun olaca kararlatrld.
Ben asker deildim. Askerin haleti ruhiyesini de bilmezdim. Fakat bana Abdlkerim
Nadir Paa'nn teklifi daha uygun geliyordu. Birbirlerini anlayacak insanlarn yanyana
olmas, elbette maslahata daha uygun derdi. Fakat nmzdeki zamann ksal,
askerin haleti ruhiyesi zerinde ileri srlen fikirler dolays ile, karara ben de katldm,
te bizi Ruslara yendiren en byk hatalardan biri!
Krk Yln Ardndan Grnen ki Hata
Bugn bu kararn stnden krk yl gemitir. Hl d-nyorum da Abdlkerim
Paa'nn fikrini kabul etseydik, Ruslara yenilmemi olacamz sanyorum. Fakat yenilme-
mizde tek messir, bu karar deildi. Kullandmz tabiye de yanlt. Sava kendi
topraklarmzda deil, o zaman da baz paalarn syledii gibi, dman topraklarnda
kabul edecektik. Redif Paa ve Abdlkerim Nadir paalarn, Ordumuzun taarruz gc
olmad hakkndaki kanaatleri, sava iinde yanl kmtr. Rus Ordusunun yz
yirmi bin kii olmas, bizim iki yz bin kii ile karsnda olma-
mz, Redif Paann da Abdlkerim Paann da gzn yl-drmt.
Redif Paa, asker bilgisi yksek bir kumandand. Fakat mteredditdi. Kesin kararlar
alamyor, mesuliyeti tek bana omuzlamaya kendisinde cesaret bulamyordu. Bugn
iyice gryorum ki, bir hata ile mevkiini kaybetmek korkusu, ona kabiliyetlerini
kullandramamtr.
Serdar- Ekrem Abdlkerim Paa'ya gelince, heybetli, zeki, bilgili idi ama, 70
yandayd. Srbistan ve Karada muharebesinde muvaffak olmutu. Viyana. Harp
Okulunda okumu, dil bilir, Avrupa ordularnn tabiyelerinden anlar, ehliyetli bir
askerdi. Fakat ata binemiyor, hastal dolaysile ordughlar arabasile dolayordu.
Btn yal insanlar gibi, fazla ihtiyatlyd. Bunca ylda kazanabildii hretini, bir tek
muharebede kaybetmekten ekiniyordu. Bu yzden taar ruzu gze alamad.. Bu yzden
Kale-i Erbaa (drt kale) Si-listre, Rusuk, Varna, umnu stnde srar etti, Ruslarn
Balkanlar aabileceini dnmek istemedi.
Bu iki paaya byk sorumluluk vermek, yaptmz hatalarn ikincisi oldu. Sleyman
Paa'nn Eski Zara baars, Gazi Osman Paa'nn Pilevne taarruzu baarsndan son-
ra durumu anlayp bu iki miri geriye ektim ama, o zamana kadar savan yarsn
kaybetmitik.
Ruslar stanbul Kapsnda
Bundan sonraki savan yarsn da Sleyman Paa'nn, kendisini tutan Paalar ve
Subaylar ileriye almas, kendisine kar olduklarn sandklarn da trl yollarla
muattal hale koymas ald gtrd. Ruslar stanbul kaplarna kadar indirdi.
Dou cephesinde de kendisine ok bel baladmz iyi bir kumandan olan Gazi Ahmet
Muhtar Paa'nn da muvaf-
fak olamamas ayn sebeplerdendir, te Rus Sava'nn i yz.
93 Muharebesi, ibretle bakanlara ok ey sylemitir. Onda bir ey grmek
isteyenler, ok eyler grmlerdir. Fakat hibir ey grmemek iin gzlerini yumanlar,
papaan gibi ezberledikleri szleri durmadan tekrar etmiler, Abdlhamid, Abdlhamid
diye sayklayp durmulardr.
Ben Abdlkerim Nadir Paa gibi muzaffer Serdar- Ekrem'e orduyu teslim etmeseydim,
acaba bana kim hak verirdi? Bu, gerekten tok gzl Askerin ihtiyarlk zaafile yanl
kararlar alabileceini nerden bilebilirdim? Muharebe planna Sleyman Paa'dan baka
kimse itiraz etmedi. Almanlarn en byk kumandanlarndan Moltke bile, drt kalenin
ehemmiyetini kabul etmi bir askerdi.
Sava kapya geldii gn Seraskeri deitirmek, akl kr m idi?.. Sonra bunlar,
Osmanlnn yetitirdii en tecrbeli, en okumu kimselerinden deil iniydi?.. Kimi yerine
koysam, Ruslar yenebilirdi acaba?.. Sleyman Paa'nn Bakumandanlnda ne hale
dtmz grlmedi mi?.. Gazi Osman Paa gibi mbarek bir asker bile o kertede
mesuliyet almaya yanat m?..
Sava neden kaybettiimizi bilmemiz lzmdr. Fakat unu bunu sulamak iin deil,
bir daha memleketimizde ayn yanllar yapmamak iin...
Yunan Muharebesinde Bu Hatalar Yapmadm..
Ben Yunan Muharebesinde bir daha bu hatalara dmedim. Ordunun iinden
blnmesinin ne olduunu biliyordum. Bir Kumandann nefsine gveni olmas gerektiini bi-
liyordum, yi hazrlanm bir orduyu mdafaaya sokmann, onun kuvvei maneviyesini
trplemek olduunu biliyordum.
Ordular arasndaki say stnl, btn bunlardan sonra gelir. Fakat bunu
renebilmekliim iin, Rus yenilgisinin acsn, yirmi bu kadar yl iimde tamam
gerekliydi.
Dnyadan ok ahirete yakn olduum u gnlerde bir vicdan muhasebesi yaparak
dnyorum ki, BYK HATA taa Dedemin gnlerinden bu yana yuvarlana yuvarlana
gelmitir. Yenierilii ortadan kaldrmz ama, Yenierilii bozan sebepleri ortadan
kaldrmamz. Bu oca sndrmek bize, dn kulumuz olan Mehmet Ali Paa'nn
at oynatarak Ktahya nlerine gelmesine, Ruslarla Aynalkavak Muahedesinin
yaplmasna, Tanzimat Ferman'nn karlmasna patlamtr.
Tarih Deil Hatalar Tekerrr Ediyor.
Hem bari orduyu politikadan ekebilseydik... Yenierilerin bire kadar krlmasnn
stnden krk yl bile gemeden Hseyin Avni Paa'nn ordusu Amcam Abdlaziz Han
tahtndan indirdi. Hanedana kar olanlar, Hanedandan yana olanlar diye blnd
yeni batan ordu, 93 Muharebesini kaybettik. Biraderim Murad da beni de tahttan
indiren ayn ordudur. 93 Muharebesini niin kaybettiysek, Balkan Harbini de onun iin
kaybettik. Tarih deil, hatalar durmadan tekerrr ediyor. Bugn bir vatan
kaybediyorsak, sebebi yine odur.
Osmanl Tarihini anlayanlar bilirler ki, bu lke kuvvete dayanarak deil, adalete
dayanarak kurulmutur. Eer Osmanl Ordular gittikleri yere adalet yerine zulm
gtr-selerdi, bu imparatorluk kurulmadan ekirdek halinde paralanrd. Adalet
meruiyetin temelidir. Meruiyyet, hkmetmenin mesnedidir. Kuvvet, meruiyyetin
meyyidesidir. Bu halde kuvvet meruiyyete, hkmetme adalete dayanmak zorundadr.
Her kim ki adaletsiz hkmetmeye, meruiyetsiz
kuvvet kullanmaya kalkarsa, yklr. Ordu, gayesi iinde elindeki kuvveti kullanrsa
meru, gayesi dna kayarsa gayr-i merudur. Belki baz eyleri yakar, ykar ama,
sonunda kendisi de yklr. Ve maalesef bu enkazn altnda bazan bir devlet de ker.
Gaflet indeki Mnevver...
28.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi
Hatrma gelmiken unu da kaydedeyim : Dmanlarm benim sansr
memurlarmdan ok ikyet etmilerdir. Ben evham ve korku iinde yaarmm da bu
yzden pireyi deve grrmm. Benim memurlarm da bylece gazetelerin ha-
berlerini, yazlarn anlalmaz hle koyarlarm!..
Hayr, ben evhaml olmamaya dikkat ettiim kadar, gafil olmamaya da dikkat
ettim. nk gaflet, evhamdan da byk zarar getirir. Mekteplerimde okuttuum,
Avrupa'ya gnderip dnyay renmelerini saladm insanlarn baz lar, kabiliyetsiz
kyorlar, Avrupa'da neye bakp neyi grmeleri gerektiini kestiremedikleri iin
memlekete zararl fikirlerle dnyorlard. Kendilerini, yanl yetitirdiklerinden dolay
cezalandramazdm. Ama bakalarn da yanl yetitirmelerine izin vermek hakkm
deildi.
Bir kck kasabamzda yzde ellinin stnde gayr-i mslim varsa orada
kaymakamn ve memurlarn gayri mslimlerden seilmesini adaletin icab gryorlard
da, koskoca 250 milyonluk Hindistan'n ngiltere Parlamentosunda bir tek temsilcisi
olmadn dnmeyi akllarndan bile geirmiyorlard. ngiltere'de Merutiyeti
grmler ve hayran olmulard. Ama ngiltere'de Merutiyeti kimin kullandna
bakmamlard bile...
Bu cahilane fikirlerini gazetelerde yazmak, memleketi bylece altst etmek
istiyorlard; brakmyordum. O zaman Zalim diye bana hcum ediyorlard.
Avrupa'ya giden baz genler, orada lboratuvarda ne olup bittiine balarn bile
evirmeden kadnlarn erkeklerle dans ettiklerini gryorlar, iki itiklerine hayran ka-
liyorlar ve memlekete gelince, Avrupa Medeniyetinin stnl diye bunu tlemee
alyorlard; yanltr diyordum. O zaman beni rmcek kafal olmak suluyorlard.
Vatan Hainlerine Kar Sansr
Yine Avrupa'ya gnderdiim genlerin bazlar, Fransz htilali'ni okuyup reniyorlar,
bu ihtilalin neden koptuunu aratrmadan buna zeniyorlar ve memlekete geldikleri
zaman, halk ayaklanmaya armay vatanseverlik sayyorlard; izin vermiyordum. O
zaman, tpk lkemin dmanlar gibi bana Kzl Sultan diye hcum ediyorlard. Ben bu
fikirlerin memleketimde yaynlanmasna engel oluyordum.
Sansr ite budur! eitli alkantlar iinde ayakta durmaa alan lkeme, ifa
yerine zehir sunmak isteyenlerin nne gemenin ad Sansrdr.
Yazdm, yine yazacam. Syledim, yine syleyeceim; benim lkemde hangi fikir
adam, hangi edebiyat, hangi bilgin faydal bir yaz yazm, konferans vermi yahut
kitap karm da ben bunu nlemiim? Braknz nlemeyi, ben buna destek
olmamm? Bu kendini bilmez, yaad lkeyi bilmez, grp okuduunu bilmez baz
kalemler, baz kelimelerle beni talamak hevesine dmler ve memurlarm lkenin
vahdetini ve huzurunu korumak iin bunlar engel-lemilerse, kendilerine memleketim
namna teekkr ederim. yi etmiler, berhudar olsunlar!..
Zulmle Deil efkatle
Bahvan ieklerini nasl muzr bceklerden korursa, ben de memleketimi szde
fikirlerden korudum; onlarn, devletimi kemirmesine msaade etmedim. Fakat bu
genlere, yanl fikir sahibidirler diye zulmle deil, efkatle muamele ettim. Pek
oklar ile teker teker uratm, onlara doru yolu gstermee uratm; onlarn
genlik ateini memleketin hayrna evirmee altm, lerinde muvaffak olduklarm
da oldu, olmadklarm da... Harcadm emekler hell olsun. Bu gayretlerimi, vicdanlar
satn almak iin deil, vicdanlar aydnlatmak, iin kullandm.
Dnyaya nefesle, hirete nefisle bal olduum su gnlerde apak sylyorum ki,
benden sonra devlete el koyanlardan hibiri, benim kadar fikre saygl olmasn
bilmedi-ler. Hrriyet, hrriyet diye devlete oturdular, fakat gelir gelmez Hrriyeti
yalnz kendileri iin istediklerini de ortaya koydular. Onlarn anladklar hrriyetin, bana
svp sayma, kendilerini alklama hrriyeti olduu eserlerle ortadadr. Kpr
stnde muhalif muharrir ldrmek hrriyeti de buna dahil!..
Allah memleketimi bu eit hrriyetlerden korusun!..
31 Mart Hadisesi
31.Mart.1333 (1917) Beylerbeyi
Tarihi koyarken elimde olmadan titredim. Geri, yeni tarih hesabile o gne daha
on gn var. Bu isim, rakam olmaktan km, bir tarih dnemine nian olmutur.
Otuz-bir Mart Hadiselerinin ortaya kacan, nceden pek az kimseler hissettiler.
Fakat hakikati, sebebi ve sebep olan-
lan hibir kimse temamile bitmemitir. Bu meselenin kapal kalmasn asla istemem.
Hibir ynn saklamadan, deitirmeden yazacam.
Otuzbir Mart Hadiseleriyle benim kesinlikle iliiim yoktur. Hatt kendiliinden gelmi
ibu frsattan yararlanmaya bile tenezzl etmedim. Eer hadiselere girmek isteseydim
ve istifadeyi dnseydim, bugn Beylerbeyi'nde deil, Yldz Saray'nda bulunurdum.
10 Temmuzda pek zayf olduklar halde, benim hogrm zaafma veya kuvvetimden
yararlanmak yolunu bilmediime balayarak (ttihat ve Tarakki Cemiyeti) yukardan atp
tutmaya balad. Bakston'a verilecek ziyafet meselesinde Kamil Paa'nn hakl itiraz
Babli ile (ttihat ve Tarakki) Genel Merkezinin arasn at. Nigenban- Merutiyet
(Merutiyet bekileri) olmak zere nc Ordudan getirilen Avc taburlar ve bu
taburlardan kinci Frkann bir taburunu birdenbire tepelemee kalkmas, stanbul'daki
askerlerin kalbini krmt. ttihat ve Tarakki, her gn biraz daha dyordu. ki taraf
gazeteleri ise, hususiyetle slmlar birbirine drmekteydi.
Kmil Paa, kat'i tedbirlere ba vurmann yeri ve zaman geldiini syledi. Edirne'de
bulunan 2.ci Ordu Kumandan Ferik Nazm Paa da, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin her
ie karmasndan ve Cemiyete bal subaylarn tavr ve tutumlarndan iyice usanmt.
Kat'i tedbirler alnmasn bana yaz ile bildiriyordu. Avc taburlarn geri evirmeyi ve
buradaki askerleri yattrp azaltmay kararlatrmtk.
Tertip BakaTdkdir Baka
Harbiye Nazr Ali Rza Paa, kabiliyetli bir asker ise de yumuak bir adamd. Ayrca
da Cemiyete kendisini iyice kaptrmt. Nazm Paa'nn o gnlerde efkr- umumiyede
bir yeri vard. Vaktile Erzincan'a srlm olmas, siyas bir sebebe bal olmamakla
beraber, Paa'y halka sevdirmiti, istediim, huzuru,, durumu eski haline getirmek
ve Mill Murakabenin rahata ilemesini salamakt. ,.
Nazm Paa ile olan bu maceray unuttum ve Harbiye Nezareti'ne getirilmesini kabul
ettim. Bahriye Nazr da Cemiyet'e gnln kaptrmlardand. Bu nezarete de, ve-
kleten Hsn Paa'nn getirilmesini uygun buldum. Baz gazetelerle Milletvekilleri ve
Ayan azalar bunu, Merutiyete bir darbe gibi grdler. Kmil Paa Kabinesinde bu-
lunan ttihat Nazrlar hemen ekildiler. Adliye Nazr Man-yas zade Refik Bey, az sonra
lmle neticelenecek bir hastalkla evinde yatyordu. Cemiyetin baz ileri gelenleri ve
zellikle Selnikli Rahmi Bey'le aralarnn ak bulunduunu iitiyordum. Manyaszade
fikir bakmndan Kmil Pa-a'ya yatknd. Bu yatknlndan yararlanmak istemediim
halde, Cemiyet ileri gelenlerinden Kmil Paa zade Sezai Bey'le, binba Enver Bey,
evine kadar gidip lm deinde istifasn imzalattlar.
Bir Zrhlnn Tehdit Ettii Millet Meclisi
Nazm Paa, ilkin Nigenbn- Merutiyet taburlarn yanyana gndermeye
teebbs etti. Fakat o gn toplanan Meclisi Mebusan (Millet Meclisi) Kmil Paa
Kabinesini drmee karar verince, her teebbs ylece kald. Bu cel senin nasl
yapld malmdur. Bata Enver Bey olduu halde bir sr subay ve er, resm ve sivil
elbise ile Millet Meclisi'nin iini tutmular, ve bir Zrhl'y Millet Meclisi'nin hizasna
getirmilerdi.
Millet Meclisi'nin ald karar bana Reis Ahmet Rza Bey getirdi. Ve Milletin bu
arzusunu bana tebli ederken, byle hrriyet ak iinde yaplm mzakerelerin ve
karar-
larn Zaman- hmayunumuza eref bah olacak tarih baarlarndan biri olduunu
da ocuka bir safvetle sylemeyi unutmad.
Milletin bu mevzuda ne kadar istekli olduunu bilmem. Fakat Kmil Paa'nn bylece
drlmesi hayrl deildi ve hayrl olmad.
Millet Meclisi'nin ounluuna dayanan Cemiyet, Hseyin Hilmi Paa'nn Sadaretini
istiyordu. Glkleri oaltp srdrmemek iin kabul ettim. Benden emin deildiler. Bu
sebeple Dahiliye Nezareti'ni de (ileri Bakanl) pek gvendikleri Hseyin Hilmi
Paa'ya verdiler.
Kmil Paa'y tutanlara, teki muhalifler de katld. ki taraf aktan ekimeye
baladlar. Gazeteler, Merutiyeti deil, ttihat ve Tarakki ileri gelenlerile, Kmil
Paa ve Kmil Paa'dan yana olanlarn ahs gaye ve ihtiraslarn dnyorlard.
Hrriyet, bizim kabiliyetlerimizi tamamile gsterdi. Nerelere gcmz yettiini,
nelerin karsnda durakaldmz Merutiyet sayesinde ve drt ay iinde tamamile
rendik. Tehlike aktan aa grnyordu.
Fitne Patlyor..
Bu srada ttihad Muhammedi heyeti ortaya kt. Bir bu eksikti. Bu cemiyeti
kurmu olan Dervi Vahdeti, Kbrsl bir serseri imi... Kmil Paa'nn olu Sait Paa bu
srada en ok alyordu. smail Kemal Bey'le teki muhalifler de Sait Paa ile
beraberdiler.
Asker arasna byk bir fitne salndn haber aldm. Bir ihtillin kopmasn,
hususiyle askerin bu ilere karmasn, hem ahsm iin, hem Devletim hesabna ok
tehlikeli gryordum. Hseyin Hilmi Paa'ya keyfiyeti bildirdim. Hatt bir gece,
Harbiye Nazr ile Hassa Ordusu Kumanda-
m Gazi Muhtar Paa zade Mahmut Paa'y Saray'a ardm; Sadrazamla birlikte vaziyeti
uzun uzun mzakere ettik.
'Ahvalin vahametini takdir ettiklerini ve gerekli tedbirleri hemen alacaklarn
sylediler. Fakat tedbirler alndka durum bsbtn karyordu. Ortada aciz vard.
Gazeteler, Cemiyetler, kulpler, krkleye, krkleye 31 Mart yangnn iln ettiler.
Vak'ann mesuliyetini paylamamak iin ben karmadm. Hseyin Hilmi Paa
hkmeti yrekten isteseydi, ayaklanmay iki saat iinde bastrrd. nk adamlarmn
tahkik ve teminlerine gre, ilk hareket -be askerden km... Bunlar kandran,
Hamdi avu adl bir Arnavud'u bulan ve para veren de Kmil Paa zade Sait Paa
idi!..
Hem Padiahtm, Hem ftiralarla Tahkir Ediliyordum.
Sait Paa'y Merutiyet'ten sonra yalnz bir kere huzuruma kabul etmitim. Sebebi de
o srada Sadrazam bulunan babasna, aleyhimde yaynlanp kpr stnde satlan Mah-
keme-i Kbra adl bir hicviye ile benzeri yaynlarn hkmete resmen yasaklanmasn
hatrlatmakt. Sait Paa'y bir yaverim sfatile arp Sadrazama rde tebli ettir-
mitim.
Mahkeme-i Kbra bir zamanlar Avrupa'da baslmt. Muharriri de, Harp Okulu
retmenlerinden ismini imdi hatrlamyorum bir binba olduunu soruturarak
renmi ve kendisini srmtm, stanbul'da da baslp datldn olum Ahmet Efendi
byk znt iinde ve alayarak haber verdi. Kmil Paa'nn olunu ite bu znt
iinde ardm. Kim olsa byle davranrd. Byle davranmas hakk ve vazifesi idi. Hem
padiahtm, hem de en ar iftiralarla aka tahkir ediliyordum. Milletimi candan ba-
larm. be adamn yaygaras, sevgili Milletimin hayat deildi.
Alt yz seneden beri Baba demee altklar bir Padiaha, benim sadk
memleketimin ruhu svp sayamaz!..
Sadede gelelim : Hseyin Hilmi Paa ile arkadalarnda beceriksizlik olmasayd, 31
Mart vak'as bir saatten fazla srmez, belki de hi olmazd. Yangn bacay sardktan son-
ra, Hseyin Avni Paa Kabinesi istifa etti. Ayasofya Meydanna toplanm olanlar, Kmil
Paa'nn Sadrazamln, Nazm Paa'nn Harbiye Nazrlm istediler. Hrslar krkle-
memek iin, tarafsz Tevfik Paa'y Sadrazamla, Gazi Et-hem Paa'y da Harbiye
Nezaretine getirdim.
Ahmet Riza Bey'i Adamlarm Korudu..
ttihat ve Terakki ileri gelenlerinin nerede sakl olduklarn biliyordum. Babliden gece
ve gizlice Makrkydeki evine araba ile gtrlen Ahmet Riza Bey'i muhafaza iin,
gvendiim adamlar grevlendirmitim.
Ali Kabul (36) Bey'in katlinde parmam grndn, sonradan gazetelerde okudum.
Bu iftiray da nefretle red ederim. Eer intikam almak gerekseydi ve ben de buna te-
nezzl etmi olsaydm, Ali Kabul Bey gibi, nklp'da drdnc, beinci dereceyi bile
tutamam ve daha dorusu hibir ey yapamam bir susuz adam m ldr/trdm.
Gazi Muhtar Paa'nn olu Mahmut Paa'y, Cemiyet ne
(36) Ali Kabul bey (l m 1909) 31 Mart olaynda l drlmesi ile ad duyul mu bir deniz subaydr.
Asr- Tevfik zrhls kumandan yd, isyanclar, eriata ve padiaha dman olduunu askerlere
fitleyerek gemi den aldrdlar. Yldz Sarayna, Abdl -hami d'in penceresi nne getirdiler. Yldz' daki saat
kulesinin yan nda isyanc askerler tarafndan Abdlhamid'in gzleri nnde ldrld.
olur - ne olmaz diye bana kar ald tedbirler arasnda Hassa Kumandan tayin
ettirmilerdi. Bununla beraber, 31 Mart grlts srasnda Mahmut Paa'y
lmden kurtarm olan benim. Bu gerei, Yldz ve Kadky telgrafha-nesindeki
vesikalar ispatlar.
31 Mart'n gerekesini, ttihat ve Tarakki Cemiyeti ile, bu Cemiyete dayanan
Hkmetin tecrbesizlii ve tedbirsizlii hazrlad. Bata Kmil Paa zade Sait Paa ile
smail Kemal Bey olduklar halde, bir takm ttihat Tarakki muhalifleri bu durumdan
yararlandlar.
Mizanc Murat Aslsayd, Acrdm.
Matbuat, bilmeyerek ve tehlikeyi hissetmeyerek atei krklyordu. Nisan'n birinci
gn yaynlanan gazeteler, genellikle ayaklananlarn akaks olmu ve Murad Bey'in
Mizan! en ileri giderek, subaylarn ldren erlere Gazilik datmt. O gnk
Mizan okuyan inanr ki, bu ayaklanmann dzenleyicisi ve elebas Murad Bey'dir.
Halbuki, tertipilik yle dursun, ayaklanmann olacandan bi le Mizan yazarnn
haberi yoktu. O kendi kendine yle bir ss vermi ve her eyde olduu gibi, bu ite de
np durmutu. Eer bu mesele iin Murad Bey, aslanlarn arasna kartrlm
olsayd, pek gnah olacakt.
Ben Murad Bey'i hibir zaman sevemedim. imdi sa mdr, deil midir bilmem.
(lm 1912) Bakalarnn ispat ettikleri gerekten ok, kendi hayaline inanr ve tapar
bir idamd. Mizan gazetesini ilk defa stanbul'da karrken, Muhacirin Komisyonu
Reisi Yusuf Riza Paa aracl ile bana yaklamt. Yusuf Riza Paa, o zamanki
Sadrazam Kmil Paa'nn can dman idi. Murad Bey, Kmil Paa'ya kar yapt
iddetli hcumlarla Riza Paa'nn maksadn ye dmanln iyice okuyordu.
Ermeni Meselesinin en buhranl bir dneminde bana, Ba Mabeyincim Hac Ali
Bey aracl ile bir Muhtra verdi. Huzuruma kabul ederek uzun uzadya konutum.
Daha nce de birka kere grmtm. O akamki tutumundan, bana akldnelik
etmek istedii aktan aa anlalyordu. Sonradan yaynlad muhtradan baka
mruzt da vard. Keke bunlar da ner etmi olsayd! Murad Bey'in hayl ile muhali
gerekletirmek iin pek ok eyler ileri srd grlr ve elbette bana hak
verilirdi.
Murad Bey, iyi niyet sahibi bir adamdr. Yalnz kendi sine oka gveni ve hsne de
ifrat lsnde dknl vard. Bu kusurlar yznden hibir ide muvaffak
olamad.
31 Mart patrtsna Murad Bey' i hadiseler deil, kendi kendisi kartrd. nc
Ordu'dan gelen subaylarla, sonradan Cemiyete katlanlar, asker - sivil herkesi tahkir
eden tutumu ile dnyay kendi bana ykt.
Vukuatn ve acemi bir idarenin her gn bir baka bir imde hazrlad yanc
maddeler, bir gn elbette patlayacakt. Hatta 31 Mart'a kadar gecikmesi bile
alacak eydir. Hi kimseye hesap vermek zorunda olmadm bu zamanda yemin ile
temin ederim ki ben, bir fenalk olmamasna elimden geldii kadar altm. Tehlikenin
gecikmesinde, bu hayrl almalarn tesiri olduunu sanrm.
Halk Sinirleniyor, ttihatlar Gzda Veriyorlar..
Halk sinirlendike, ttihat ve Tarakki'nin ileri gelenleri kaslmay ve gzda vermeyi
arttryorlard. 31 Mart'dan bu- iki ay nce, Perapalas otelinde verilen pek parlak zi-
yafette Meclis'i Mebusan Reisi Ahmet Riza Bey, ttihat ve Tarakki'ye kar gelenleri kahr
edip yok edeceklerini atafatl bir nutukla aktan aa iln etmiti. Basn'n bu n-
f
tuk etrafnda kopard grlt, 31 Mart'n ackl aksi deil midir?...
Cemyet'in gazeteleri, etraf lmle, yangnla korkutu-yorlard. Kuvvetlerine
gveni olanlar, hibir zaman korkutmak tenezzlnde bulunmazlar. Birdenbire
iktidar mevkiine hakim olan efendiler, bu rktme edebiyat ile bir kere daha
zaaflarn iln ediyorlard. Kk ve ehemmiyetsiz olaylar bir kenara braklrsa,
31 Mart Vakasnn balca sebepleri ve messirleri yazdm hadiselerdir.
Ayaklananlar arasnda, Saray'a uzaktan yakndan ilii-i olanlardan hi
kimsenin bulunmamas da gsterir ki, ben o meselenin iinde deildim. 10
Temmuzdan sonra verilmi bir iki jurnalin ktlarm arasnda bulunmas, gya
benim Merutiyetten sonra byle eylerle uratm ispata yeter-mi!.. Ttn
kycs Mustafa Efendi, bir iki defa, unun bunun ktlarn getirmiti. Sadece,
durumu anlamak ve renmek iin kabul ettim. Baktip Cevat Bey'in, Mustafa
Efendi'yi, byle eylerle beni megul etmemesini ihtar ile aypladn ve ekitiini
iitmi ve Cevat Bey'e hak ver-mitim.
Hareket Ordusu'nun Selanik'ten hareket ettiini ilkin Osmanl Bankas haber
verdi. Gelecek kuvvetin derme at-ma eyler olduunu ve Gnll namile
pelerine taklan kafilenin mahiyetini anlamakta gecikmedim.
Gl Bir Hassa Ordusu Vard..
Hassa Ordusu'nun stanbul'daki er'leri,
gerekten iyi ha-zrlanm, hem Hilfet
Makamna, hem ahsma sadk, se-kin
askerlerdi. Hareket Ordusu'nun yolda
durdurulmasn, bata Nazm Paa olduu halde,
sadk devlet ileri gelenleri bana tavsiye ettiler.
Kabul etmedim. Edirne'deki ordunun, ksmen
Hareket Ordusuna katlm olduunu da haber
yer-

diler, hi tel etmedim. nk yaptklarmda, beni korkutacak bir ey yoktu.
Ayastafonos'dan stanbul stne yrdkleri zaman, stanbul'daki askerlerin
klalardan karlmamasn ve mukabelede bulunulmamasn iddetle istedim ve
tenbih ettim. Bala iinden kp da mesel Kthane sutlarna yaylsalard, bu askeri,
Selnik'in derme atma askeri mi yenerdi?...
(Ben, askerlerimin arasnda kan dklmesini istemedim. Gryordum ki, artk bana
Milletin gveni yoktur. Ortalk yatnca, kendiliimden istifa edecektim. Bu istei daha
nce de aklamtm, engel oldular. Ahmet Riza beyle ilk grtm zaman, eski
muarzm bana demiti ki :
Efendim, artk Milletinizle aranzda hibir uyumazlnz yoktur. Zat-
hmayununuz bundan sonra bamzda olarak, Mikado'nun Japonya'ya ettii hizmetleri
kendi mlknze yapacaksnz. .(*)
Japonya'y Osmanl lkesine benzetmek ve bunun Padiahndan onun imparatoru
gibi baar beklemek ne kadar uygun olur bilmem! Japonya Atlas Okyanusu'nun bir
tarafna ekilmi, adalara yerlemi, tek din, tek millet olarak mill birliini salam
byk bir cemiyet, Dnyada hi benzemedii bir kta varsa, o da bizim biare
memleketimiz. Krtle Enmeni'yi, Rumla Trk', Arapla Bulgar' nasl bir letirirdim?..
Yanltan Yanla...
Benden sonra idareye el koyanlar, aleyhimizdeki milletlerin arasndaki
uyumazlklar ortadan kaldrdlar, bizi tu-
* Japon imparatoru Mikado, lkesinde meici dnemi diye tanmlanan, Bat teknolojisini benimseme
ve Japon kltr ile kaynat rma hareketi ne ncl k etmiti.
tan rklar arasna da uyumazlklar yerletirdiler. Bir Kili se kanunu ile Rumlar,
Bulgarlarn kucana atld. Trklerde de milliyet gayreti, din gayretinin stne
kartlarak, Araplar kstrld. Bunlar yanl hareketlerdi.
imizi, Milliyet kavgalarile altst edenler, gariptir ki, dmz da ttihad- slm
(Panislmizm) davalarile telaa dryorlard.
Mikado Hatso Hito, hibir vakit byle engeller ve Japonya da byle glkler
karsnda bulunmad. Ben, mesel Dou Anadolu'da kk bir yol yaptrsaydm,
Rusya kyamet koparrd. Bununla beraber yava yava altm. Oralarda okul gibi,
yol gibi imar ilerinin byk bir blm, benim zamanmda ortaya konmutur. Bu
konuda, benden nce gelen padiahlarn hepsinden daha mutluyum.
Mikado'nun evresinde toplanan devlet byklerini ben bulamadm. Gerek
olanlarda ve gerekse benim yetitirdiklerimde daima bir ey vard ki, her ilerleme
hevesini nefessiz brakyordu. Benim, kiiliimdeki tereddd de sebeb olarak ileri
srenler var. Bunun tesiri yoktur, demem. Ayptan ve kusurdan arnm bir Allah
vardr. Yalnz, ilerlemeye dman olduum iddiasn red ederim.
Padiah, Tarih ve Allah Huzurunda Hesap Verir..
Ben bu hli o zaman Ahmet Riza Bey'e syleseydim, belki de tela ve korkuya
kaplp kendimi savunduumu sanacakt. Hkmdarlar, fertler karsnda deil,
dnyada tarih, ahirette Allah huzurunda saltanat gnlerinin hesabn verirler.
Mebusan Meclisi ni ikinci defa aarken, ilk kapann sebebini, milletin gerekli
olgunlua erimemi olmasna balamtm. Bu szlerimi o kadar ayplayarak tenkit
edenler,
otuz seneyi akn bir zaman sonra gelen ve ilerinde, ncekilerle mukayese
edilemeyecek kadar okumu, aydn adamlar bulunan mebuslar, daha m olgun ve
doru kt?
Birinci dnem toplant, yle byle geebilmiti; ikincisi karmakark. Bu tereddt
o dereceye vard ki, Trab-lusgarp elden giderken muhalifler, sevinlerinden meclis
salon ve koridorlarnda hora teptiler. Sonra da hkmetten yana olanlar, alklarla
sava kabul etti.
Gazeteler bir ey yazmyorlarsa da yaknlarmdan iittiklerime gre, mebus
efendilere, vagon ileri gibi byk kazanl iler veriliyormu. Milletin hayatile ilgili
ilerin en nemlisini, mill murakabe ile vazifeli olanlarn bir ticaret, hem de d,
kanunsuz bir ticaret ekline, hline getirmeleri de gsterdi ki, ben, Merutiyetle idare
edilmek iin gerekli olgunluk ve doruluu, milletimin daha kazanamadn tahmin
etmekte hi de hata etmemiim!..
tiraf ederim ki ben, Mebusan Meclisini amak konusunda, kendi ta ve tahtmn ve
ahsmn menfaatlerini de Devletin menfaatleri kadar dndm; ancak, istibdadm
srdrmekten baka bir ey dnmediimi iddia veya zannedenler, garezkr
deilseler, hakszdrlar!
Merutiyet iln edildi de ne oldu?.. Devletin borcu mu azald?.. Memleketin yollar,
limanlar, okullarm oald. Kanunlar imdi daha akllca, daha mantkl m dzenleni-
yor. ahsiyet haklan, evvelkinden daha ok mu saland?.. Ahli, daha m drt ba
mamur? lmler azald da doumlar m oald?.. Dnya efkr- umumiyesi, daha m
bizden yana?..
te bir sr soru ki, ne kadar oaltlsa, hi biri ne msbet karlk verilemez!
Merutiyetle ynetilmeye kar olduum ve hele byle bir fikir ve kanaatim olduu
sanlmasn!.. Doktor olmayan veya kullanmasn bilmeyen adamlarn elinde ifal il
bile ldren zehir olur. zlerek sylyorum ki, hdist, pek az zaman iinde beni
doruladlar.
Mahlu Bir Padiah
l.Nisan.1333 (1917) Beylerbeyi
Martn 31'nden Nisann 13 nc gnne kadar ok zl dm, stanbul'da dzen
batanaa bozuldu. Neferler, rast-geldikleri baz subay ve sivilleri ldryorlar..
Hkmetin kolluk gc zayf... Dokuz aylk lgnlklar, Saltanat ve Hi lfet nfuzunu
olaanst sarsm... Byle olmasayd, zaten devletsizlik ve karklk srmez, belki
de,hatta kmazd.
Askerin karlk vermesini istemediim gibi, Tfekilerimden Halil Bey'in kar
koymak iin yapt teklifini red ettim. Bu sadk bendemin (kul) ayaklarma kapanarak
ve alayarak syledii u szlerini hatrlyor ve her dndke, efendisine ballk
yolunu daraacna kadar gtrm olan Halil Bey'i, bu iyi kalpli, merd Arnavudu,
rahmetle ve fatiha ile anyorum.
Msaade buyurunuz Padiahm!.. Uzun yllar ekmeinizi yedim. Etim kemiim,
ocuklarmn etleri, kemikleri, sizin ekmeinizle olutu! buuk serserinin ta ve
tahtnza saldrmasna kar susarsak, yalnz vicdanmz nnde utanmakla kalmaz,
kavmimiz (milletimiz) nnde de rezil ve haysiyetsiz oluruz!.
Zavall Halil Bey!.. Bunlar bana o kadar samimiyetle sylemiti ki, kendime hakim
olmasaydm, belki de szlerinin tesirine kaplrdm. Aslrken, acaba bana krgn deil
miydi?..
Padiah ondan razdr. Allah da raz olsun!
Hareket Ordusu, korkak grnen kahramanlara, ya da kahraman grnen korkaklara
ne kadar benziyordu. Mill Meclisin Ayastafanosta toplandn iitmistim. Saltanat gn-
lerimde hl edilmek tasas beni sk sk huzursuz ederken, gariptir ki, 31 Mart'dan
Mill Meclisin karar ald gne
kadar gven ve rahat iindeydim. nk, davranlarmdan kukum yoktu. Hkmetin
halka gzda veren gcn t-tihat ve Terakki Cemiyeti, Cemiyetin kuvvetini de 31 Mart
Olay krmt. Eer Saltanat ve Hilafet makamlarnn etki gcn iyi kullanmam
olsaydm, gerek stanbul'da, gerek Vilyetlerde kan gvdeyi gtrrd.
Gya ben, Bosna-Hersek'ten baka ayrca fedakrlklarda bulunarak, Avusturya'dan
ahsm ve saltanatmn devam iin korunmam istemimiim! Bu iftiray nefretle red
ederim. Ben, hibir zaman devletlerden ve yabanclardan korunma dilenmek tenezzlnde
bulunmadm. 31 Mart'da ve bunu izleyen gnlerde ne isteseydim; yapabilirdim. Birbiri ni
kskanan devletler, gzmn iine bakyorlard!
Kamaya Tenezzl Etmedim.
10 Temmuzdan 31 Mart'a kadar oluan olaylar, milletin kabiliyet ve istidadn, ne
derece olgunlap, ne derece adaletten yana olduunu gstermiti. Ben isteseydim, hl
karar verilmeden, o kararn kmasn imknsz klacak bir durum yaratabilirdim. Buna
tenezzl etmedim. Canm korumak kaygs ile kararsz ve perian olduum sanlrken,
ben, salam bir yrekle tanrma snm, olup bitenlerin bana ne getireceini
bekliyordum. Son saate kadar kaabilirdim de... Ben bir sre Avrupa'ya ekilseydim,
aradan ok gemez, yine dnerdim. Bunu bildiim halde bile kamaya tenezzl etmedim.
Halbuki, 31 Mart gnlerinde dmanlarm, saklanacak, kaacak ehirler ve evler
aradlar. Demek ki, o bbrlendikleri yiitlik de yalanm!
Esat Paa'nn Kstahl
Beni hl'den ok, hl'in bana ulatrlma biimi zd. Ayandan, mebuslardan bir
heyet semiler. Paldr kldr odama kadar geldiler. Bunlarn iinde bulunan Tiran'l
Esat Paa, gayet kaba, kstah bi r tavrla yzme kar :
Seni Millet azletti:
dedi.
Hl kelimesini bile bana kar Azl (37) ekline koyarak aaladlar. Zavall
Millet!.. Kendisini bekleyen ac sonu bilseydi!.. ,
Bu Esat Paa'nn-kim olduunu herkes bilir. Fakat bildiim baz eyler vardr ki, az
kimselerce bilinir.
Erzurum Hafz Mehmet Paa'y severdim ve ahsna gvenim vard. Bana, Mir
Dervi Paa tantmt. Hafz Mehmet Paa, Dra Mutasarrf iken, bu Esat Paa'nn
kk kardei Gani Bey (38), bir takm uygunsuzluklarda bulunmu. Dra Sancann
Tiran kazas ileri gelenlerinden olan Gani Bey, Toptan ailesine balyd. Orda kalmasn
uygun grmedim. Tutuklayp stanbul'a gnderdiler.
Muhacirin komisyonu reisi Yusuf Riza Paa aracl ile bana bir telgraf gndermiti.
Tutukluluunu kaldrdm ve Saray'da alakoydum. Bu olay, hatrmda kaldna gre, Fi-
libe ve Yunan hadiselerinden bir iki yl sonra 303 (1886) ta-rihlerindeydi.
Ekiya Ruhlu iki Karde
Saray'da rahat durmad. Harput'a srdm. Arnavutluk durumunun bir aralk
gsterdii ekil sebebile bir ktlkte
(37) . Padi ahlar n tahtl ar ndan i ndi ril meleri ne hl deni r Bi r
grevli ni n i i ne son veril mesi ne, kovul mas na Azl .
(38) Haydar Gani Toptan, Abdl hami t devri ni n sayl kaba
dayl ar ndan. Tfekil erden ol up adam dvdrr, hal k y l d nr-
d . Beyol u' nda l drl , dedi kodu uyand rmt.
bulunmayacana kefil olarak stanbul'a getirdim. Yaverlik vermitim ve kaymakamla
(Yarbay) kadar karmtm. Gani Bey, ekiya ruhlu bir adamd. Kardei Esat Paa da,
daha temiz bir yaradlda olmad gibi...
tiraf ederim ki, ben Gani Bey'e fazla meydan vermi olmakla uygun ve doru bir
harekette bulunmamm... Yaasayd, elbette yine Harput, belki de daha uzaklara def
ederdim.
Gani Beyin lm, ne siyas bir olaydr, ne de bir intikam eseri. Bursal Hafz
adnda ve kendi ayarnda bir yaratkla anlamlar, teye beriye gzda verip hara alr-
larm. Bir vurgun paras yznden aralarnda kavga km. Gani, Hafz' ldrecei
srada, Hafz daha tetik davranp Gani'yi ldrm. Olay bundan ibaret...
Kan davas gelenei yznden kardeinin kann gtmek zorunda olan aabeysi Esat
Paa, Hafz' kovalayacak yerde, birka gn nce Bykada'da Gani Bey'in saldrya
uradndan tr ldrldn duyunca sevincini gstermekten baka bir kusuru ve
hele cinayetle hibir iliii olmayan, Rfat Paa'nn olu Cavit Bey'i gpegndz, kpr
stnde ldrtt. Gnderdii katil de Hac Mustafa adl bir Arnavuttu.
Azl Eden Utansn
Rfat Paa'nn ahsile, ailesi fertlerini ikinci bir intikama hedef olmaktan korumak
maksadile ve yine Rfat Paa'-nn ricas zerine, Cavit Bey'in katiline verilmi olan idam
cezasn, sresiz kree evirdim.
Ben, Esat Paa'y ktlkten uzaklatrmak iin, bir sre jandarma
kumandanlklarnda kullanmtm. Onu Mill Murakabe'ye kabul edenler, Gani Bey'in her
surette kardei olan bu adama o kadar itibar ettiler ki, bir Halife'ye, ilhi
kaderin vermi olduu bir hkm ulatrmaya grevli ve ilerinde Rum, Ermeni, Yahudi
cemaatlarmdan adamlar da bulunan heyet arasna girebildi ve bunlarn arasndan, ken-
disine fenalk etmemi ve birok fenalklarna tahamml gstermi bir Halife'ye, bir
Padiah'a edebsizce :
Seni Millet azl etti!...
demee imkn ve kudret buldu. Azl olunandan ok, azl eden utansn!
Selanik G
3.Nisan.l333 (1917) Beylerbeyi
Allah'nn rza'sndan sonra, Halk'n riza's gelir. Halkn rzas yoksa, orada meruiyyet
yok demektir. Yeniden kurulan Mebusan Meclisi beni istemediine gre, elbette salta-
nattan uzaklaacaktm. Beni mahzun eden, saltanattan uzaklamak deil, reva grlen
muameledir.
Esat Paa'nn edeb d hitabndan sonra, Arif Hikmet Paa'ya dndm : eriata ve
Mebusan Meclisi kararna boyun eiyorum, dedim. Vicdanan msterihim. Ancak 31 Martta
patlak veren olaylarla uzaktan yakndan hibir iliiim olmad. Bunun iyice bilinmesini
isterim. Milletim, sebeb olanlar arayp bulmal, cezalandrmaldr. Osmanl lkesine ya-
plm byk ktlktr. Bunu mlkme reva grenlerden huzur-u rabblleminde de
(Allah nnde) ikyetiyim! Yalnz bir ricam var : Biraderim Sultan Murad'n da ikmet
ettii raan Saraynda son gnlerimi oluk ocuumla geirmek isterim. Bunu temin
ediniz. Yarn sabah, baheden geer, daireme yerleirim.
Arif Hikmet Paa, eski yaverlerimdendi. Heyetin iinde en edebli grnen oydu. Benim
hitabm zerine, fark edilecek
kadar kzard ve sonra : Bu husus heyetimizin salahiyeti dndadr. Arzuyu ahanenizi
Meclise arz ederiz efendim diyerek cevaplandrd. Orada bulunan Baktip Ali
Cevad Bey'e : Takip ediniz ve neticeyi bana bildiriniz diyerek konumay bitirdim.
ktlar.
Olum Abdrrahim Efendi, yanbamda alyordu. Harem cihetinden feryatlar
ykselmekteydi. Saray avlusundan askerlerin, saray dndan da Culsu iln eden
toplarn sesleri geliyordu. Garip bir ey, son derece rahattm. s tmden bir da
kalkm gibiydi; hem de hayatm emniyette olmad halde... Amcam'n basma gelenler
aklmdayd. Ab-destli olduumu dnmek, bana ayr bir kuvvet verdi. Sknetle
bekledim.
Zor Yerdeydim.
ieriye oullarm, kzlarm, musahiplerim ve yaknlarm girip kyordu. Her biri bir
baka ey sylyor, alyor, zlyorlard. Ben de beyhude olduunu bildiim halde, yi-
ne onlar teselli etmeye alyordum. Nihayet beklenen haber geldi : Baktip Ali Cevad
Bey, Selnk'de bir konaa yerleeceimi ve gitmek iin hemen hazrlklara girimemi
tebli ediyordu.
Zor bir yerdeydim. Bir bama gitmee kalksam, ocuklarm buna faz
olmayacaklard. Onlar yanma alsam, her hangi bir hadisenin gzleri nnde olmasn
istemiyordum. Etrafmda ran evltlarma bakp Ali Cevad Bey'e : Her trl
ahs teminat veriyorum! Hibir eyde gzm yok. Milletimden son istediim, u
birka zamanlk mrm oluk ocuumla raan Sarayndaki dairede geirmektir.
Beni bu kadarck isteimden mahrum etmesinler... dedim.
Baktibin stne bir lubalilik kmt. Bana cevap
verecek gibi oldu, yzne baktm, sustu ve ekildi. Bu hareketinden, kararn kesin
olduunu anlamtm. Baktibim de mevkiini kaybetmemek iin-, yeni iktidar
sahiplerine irin grnmee alyordu. Nitekim az sonra tekrar geldi ve Selnik'e
gitmek zorunda olduumu, Ferik Hsn Paa bakanlnda bir heyetin beni Saray'dan
karmak iin beklediini bu sefer yksek sesle bildirdi. Bu davranndan belli ki
heyet, kapnn nndeydi. Heyeti ieriye alnz dedim.
Ehliyetleri Olsa Billahi Bayram Ederdim.
Hakikaten bata Hsn Paa olmak zere kalabalka bir heyet odaya doldular.
Arzumu tekrarladm. Hsn Paa, son derece edebli bir dille kararn deimesine imkn
bulunmadn, Meclis'in benim stanbul'da kalmam mahzurlu grdn, ailemden
dilediim kimseleri yanma alabileceimi, gerek benim, gerek beraberimde
gtrdklerimin hayatlarnn, Ordunun namus kefaletinde olduunu syledikten sonra :
Sultanm, dedi eer szlerime inanmyorsanz, buyurun, tabancam size
vereyim, arabada ve btn yol boyunca tam karnzda oturacam. En kk bir
emniyet-sizlik hissederseniz beni ldrn!
Karar verenlerin, fikirlerini deitirmeyeceklerini anlamtm. nk kendilerini
stanbul'da emniyette grmyorlard. Selanik stnde direnmelerinin sebebi de
buydu; orada evreye hakimdiler. Kalmakta direnecek olsam, bsbtn
kukulanacaklard. Kendisini gvende hissetmeyen insan kadar tehlikeli bir ey
olmadn bilirim. Baka birey sylemedim. Peki dedim ve zerimiz'dekilerle ktk,
eya almak iin bekleyecek zamanlar bile yoktu.
Haricen, Selanik ttihatlar ile Manastr ttihatlar
birlemilerdi ama, ngilizler, Almanlarla birlememilerdi Her an yeni bir patlama
olabilir, ve patlamaya nayak olanlar, beni yeniden tahta karmak hevesine
debilirlerdi. Bu yzden benim, stanbul'dan uzak olmam gerekiyordu. Evet, btn
bunlarn hesabn yapabiliyorlard ama, benim ne Almanlarn, ne ngilizlerin tahta
karacaklar bir padiah olmayacam bilmiyorlard! Allah hibir hkmdara, ta ve
tahtn yabanc bir devlete borlu olmak zilletini gstermesin!
Trende yolboyu, iin iin aladm ama, kendime deil
r
vatanmn iine dt
karanla!.. Halbuki yerime gelenlerin, devleti gtrmek iin kk bir ehliyetleri
olduuna inansam, vallahi ve billahi bayram ederdim!
Selanik'te lk Gnler
4.Nisan.l333 (1917) Beylerbeyi
Selnik'de Altini kk, deniz grr, hoa bir yerde kurulmutur. inde geirdiim
mihnet ve mahpusluk gnlerini bir kenara koyabilsem, pek sevimli bir kk diyeceim.
Fakat bu sevimli kke bir gece karanlnda girdiim zaman, yalnz bundan sonra
geecek hayatmn ne olacan anlamakla kalmadm, beni buraya gnderenlerin pek
perian kimseler olduunu hemen fark ettim. Korkuyorlard. Her eyden ve her eyden
korktuklar iin de benden korkuyorlard. Yoksa bir padiah, tahtndan indirilmi de
olsa, rtsz ot yataklarda yatmak iin memleketin bir ucundan br ucuna
gnderilmezdi. Ancak byk bir korku, insan bu kadar saygsz yapabilirdi!
Bize ilk gece yemek olarak Allah eksikliini gster mesin bir kuru pilavla biraz
yourt kardlar. Selanik
Valisi ahsm iin bir tabla yemek gndermiti, geri evir dim. atal kak, bardak
olmad iin ocuklar ve bykler ellerile yiyebildiklerini yediler ve yattlar. Ben, eski
psk iki koltuu birbirine yaklatrarak uykuya ekildim. Kaplar stmzden kilitlendi.
Yalnz benim odamda kk bir mum yanyordu. Mithat ve Mahmut Paalar (39) Taife
gnderdiim zaman, oradaki ihtiyalarnn neler olabileceini dnp icabn yapmak
iin tehalk (heyecan) gsterdiimi hazin, hazin hatrladm. Beni tahttan indiren
Askerler de benim kanm tayorlard. Hi vakitleri olsa, akllar balarnda olsa,
padiahlarna acmasalar bile, masum oluk ocua byle davranrlar myd?..
Muhafzmz Fethi Bey Sz Anlar Bir Zabitti..
Perde yoktu ama pencereler, pancurlar smsk kapalyd. ocuklarn hava ve gne
grebilmeleri iin pancurlarn aralanmasna ancak aylar sonra izin alabildik...
Bizi muhafazaya memur mfrezenin kumandan Fethi Bey (Fethi Okyar) sz anlar,
akl banda bir subayd. Benimle ve ocuklarmla mnasebeti daima gereken nezaket
iinde olmutur. Zaman, zaman hepimizin ihtiyalarn soruyor, elinden gelenleri
hemen yapyor, gelmeyenleri de stanbul'a yazyordu. Fakat emrine verilmi baz
subay ve erler vard ki, bunlarn sebebsiz dmanlklarn anlamak mmkn deildi.
Tehdidkr (rktc) tavrlarla bahede gezinirler ve kapal pancurlara gazap dolu
baklarla bakarlard.
Olum Abdrrahim Efendi, Kumandan Fethi Bey'in m-saadesile ara sra baheye,
kar, bu subaylarla ahbablk
(39) Taif'te boularak l drlen Sadrzam Mithat Paa ve Da-mad Mahmut Paa.
ederdi. lerinde ok iyileri olduu gibi, bize dman olanlar da bulunduu iin,
olumun ara sra alayarak kke dndn grrdm. Tahkik ederek renirdim ki,
ekmeimle bym, atm mekteplerde okumu, memleketi batrmak isteyenlerin
tesirinde kalarak bana dman olmu bu subaylar, bana svp sayabiliyorlard...
Ellerine frsat gese, va-, zifeleri bizi korumak olan bu subaylarn hepimizi ldrebi-
leceklerini anladm.
Birden Bir Silh Patlad..
Selnik'e geliimizin stnden bir yl kadar gemiti. Bir gn, balkonda ayakta
duruyordum. Birden bir silh patlad ve kurun bamn stndeki duvara arpp
balkonun altndaki akllarn iine dt. Baktm, bahedeki taflanlarn arkasnda bir
subay vard, saklanmt. Bardm :
Kimisin, k dar!..
nce taflanlar kmldad, sonra bir subay yava yava ayaa kalkt. Topu Yzbas
Salim adnda biri imi. Elin de hl tabancas vard." Bana tekrar ate edebilirdi. nce,
balkondan ekilmeyi dndm, sonra iler bu raddeye gel mise, kader-i ilhiden
kalamayacan dndm. Subay da o srada tabancasn mahfazasna koymutu.
Tekrar kendisine :
Ne istiyorsun?...
diye sordum. Cevap vermedi. Ar ar bahenin sonlarna doru uzaklat.
Uzaklarken bile yzme gazapla bakmaya devam ediyordu. Bu srada silh sesine
teki muhafzlar ve ailem yetiti. Kk feryatlar doldurdu. Musahibim Selim Aa ile
olum Abid ve Kahvecibam Ali Efendi o sra bahede geziniyorlarm. Onlar da silh
sesi zerine balkonun altna geldiler. Ali Efendi'ye :
Kurun ite surda duruyor. Alp bana getir!..
Dedim. Zavall Ali Efendi o kadar korkmu, rkmt ki, hayatnda ilk ve son defa
emrimi yerine getiremedi. Her taraf titriyordu. Sapsar kesilmiti. Glkle
duyulabilen bir sesle :
Af ediniz bu naiz (deersiz) kulunuzu sultanm, ya-pamyacam..
Demek kurunu gsterdiim yerden alrsa, kendisini ldreceklerini sanyordu. Can
korkusunun ne demek olduunu bilirim, kendisine krlmadm!
Hemen Kumandan Arattm.
O sra, Muhafz Kumandan Fethi Bey, gitmi, onun yerine Kolaas Rasim Bey adnda
bir zabit gelmiti. Hemen Kumandan arattm. Kkte deildi. Haber verdiler, kotu
geldi. Kendisine :
Yzba Salim bizi vurmak istedi. Silhile ate etti. te kurunun duvarda at
delik, ite kurun dt yerde duruyor. Bu ne itir?.. Bana o kurunu dt
yerden alp getiriniz, hatra olarak saklamak istiyorum.
- dedim. Rasim Bey, sert bir askerdi ama, terbiyeli idi. Benden zrler diledi. Salimi
hemen uzaklatracan ve Divan- Harbe vereceini syledi. Beni yattrc baz sz-
lerden sonra, baheye indi, akllarn arasndaki kurunu alp cebine koydu ve bana
getirmedi. Kendisinden bunu tekrar istediim zaman, kurunun bir delil olduunu, bu
sebeble teslim edemeyeceini, balanmasn istedi. Sustum, olay bylece kapanm
oldu..
Belki ahs kusurumdur. Belki yiit yaratlmamm; fakat yalnz ldrmek kadar,
ldrlmekten de korkarm! Ne bir cana dokunabilirim, ne canma dokunulmasna
raz olabilirim. Hayatta tek istediim ey rahat deimde l mektir. yle olduu
halde, birok defalar lmle yzyze
geldim. Ermeni Komitaclar stme bomba ile saldrdklar zaman, Caminin n mahere
dnmt. Havada kol, bacak uuyordu. Tuhaftr, korkmadm. Arabaya atlayp atlar s-
rerek Saray'a tek bama gittim. O andaki btn gailem, lenler ve yaralananlard.
Yzba Salim'in kurunu da bir arn tepemde duvar deldii zaman, katiyyen
korkmam-tm, telaa kaplmamtm. Ama, yine sylyorum, ldrlmekten her
zaman nefret ettim ve korktum. Ama o saat atp gelince, hibir ey duymuyorum.
lm Vuslattr.
Bunlar yazmaktan maksadm, hayatm ve ailemin hayat, Merutiyet Devleti'nn ve
Ordu'nun kefaleti altnda olduu halde, ldrlmek tehditlerinden ve
teebbslerinden uzak yaamadm anlatmak iindir. ahs servetimi Or du'ya
balamam srarla istedikleri gnlerde de aylarca, oluk ocuumla birlikte
ldrleceim tehdidi altnda yaadm. Sinni kemale (olgunluk yana) ermi bir insan
iin lm vuslat'dr (Allaha kavumak) fakat, nedense ldrlmek benim iin hayat
boyunca bir nefret ve korku kayna olmutur. Beni bask altnda tutanlar, her halde
bu hissimi kef etmilerdi.
Altini Kknde geen hayatmn gzel taraflar da vard. oluk ocuumla
babaa yaamak, onlarn kk dertlerine derman olmak veya olamadm iin
zlmek, gzel eylerdi. Kzlarm mandolin alarlar, ark sylerlerdi. Onlar ark
sylerken denizi seyr etmek ve koyu bir ay imek benim iin saadetin ta kendisiydi.
Yeterli letim olmad iin ince marangozluk yapamyorum diye zldm gnler
bile hafzamda gzelce kalmtr. Olaylarn ehemmiyeti, buudlarm (boyutlarn)
deitirmiti. Hkmdar iken, Yemen syann ehemmiyetli grrdm; lkemin
sorumlulu-
undan uzaklatktan sonra mesela, Muhafz Kumandanmz Fethi Bey'in yerine baka
bir kumandann gelmesi benim iin ve hepimiz iin ehemmiyetli oluverirdi.
Bize okumak iin kitap, gazete verilmezdi. Bu yzden dnyada olup bitenlerden
habersiz yayordum. Benim gibi, btn hkmranlk yllarnda istihbarata byk
ehemmiyet vermi bir insann, mahallesinde olup bitenlerden bile haberdar
olamamas cidden ok skntl bir eydir. Zamanla buna da alr gibi oldum. Fakat
olum veya musahibim bahede gezerken subaylardan bir ey renmi ise, bu sz -
lerin hikmetini (gereini) anlamak iin tefsir stne tefsir (yorum) yapardm. nsan
kolay kolay alt eylerden uzak-laamyor...
kindi ezan okunuyor. Bugn de bu kadarla kalsn. Hatrma gelen baz eylere, inallah
yarn devam ederim.
Padiahn ahsi Serveti Alnyor
5.Nisan.l333 (1917) Beylerbeyi Saray
Benden sonra Yldz'n (Saray) hazinesinden baka, eyalarnn da yama edildiklerini
iitmitim. Buna Biraderim Padiahn nasl gz yumabilmi olduunu hl anlamyorum.
nk bunlar Milletin mal idi, onlar saklayp gzetmek de hkmet kadar
Padiahn da vazifesiydi. Her neyse.. Selnik'e geldiim zaman, beraberimdeki birka
para mcevherle, svire ve Berlin Bankalarndaki nukt (para), esham ve
tahvilattan baka hibir servetim yoktu. ttihatlar, bu sefer de bu paraya gz
diktiler.
Bir sabah Muhafz Kumandam Fethi Bey'in beni grmek istediini sylediler,
buyursun dedim. Geldi. Evza-u etvar (davran) hrmetkar, konumas nazikti. lk
evvel hl ve
hatrm sordu. Bir eye ihtiyacm olup olmadm renmek istedi. Bu meyanda izhar
ettiim (akladm) bir iki arzumu hemen yerine getireceini vaad ettikten sonra,
ban nne eerek bir mddet sustu. Bir ey sylemek istediini, fakat nereden
gireceini dndn hemen anladm.
Sz bu kerre memleketin durumuna, Ordu'nun ihtiyalarna, hazinenin memur
aylklarn bile veremeyecek hle geldiine getirdi. Hele Ordunun ihtiyalarn sayp
dkerken, bir Erkn- Harp (Kurmay) vukufu iinde dile getiri yordu. Szn yle
balad :
Ordu, yardmlarnza muhtatr.
Benim gibi mahlul (drlm) bir padiah Orduya nasl yardm edebilirdi! oluk
ocuumla birlikte srlm, bir kke haps edilmitik. Gazete okumaya bile
hakkmz yoktu. Devletin verdii 1000 lira ile yayorduk. Bu, yaamamz iin bile
yetmiyordu. Teaccple (hayretle) sordum :
Nasl yardm?..
Bankalardaki nukt ve tahvilatnz Ordu'ya ba
lamak suretile..
oluk-ocuum Ne Olacakt!
Beni tahttan indirdikleri, Selnik'e gnderdikleri, kkn pancurlarn amamza
bile izin vermedikleri zaman a-rmamtm da, bankalardaki mevduat ve tahvilatm
benden istedikleri zaman hakikaten armtta. nk bunlar, benim ehzadeliimde
bile sahip olduum servetin yars de-ildi. htiya olduka, ahs servetimi severek
devlet ve millet ilerinde kullanm, bunu geri almay hibir zaman dnmemitim.
imdi, elimdeki son istinadghm da (dayanam) almak istiyorlar ve beni amansz
brakmaya hazrlanyorlard. Kendimi dnmekten oktan el ekmitim. Fa-
kat oluk ocuum ne olacakt?.. Geni bir aile babas idim. Onlarn hayatlarn
dnmek vazifemdi. Elimdeki krpnt kabilinden servet, onlarn geleceklerini
emniyet altna almak yle dursun, gnlk gailelerini bile bertaraf edemezdi. Bunlar
hiddete kaplmadan yava yava, Fethi Bey'e anlattm. Sonra dedim ki :
Biraderim Sultan Reat Hazretleri benim hlimi bilir.
Devletimden esirgenecek bir kuruum bile yoktur. Bunlarn
hepsini Orduya versem, bir bln bile ihtiyalarn ancak
karlam olurum. Devleti Osmaniye benim be kuru
umla ayakta kalamaz!
Fethi Bey, ban nne emi, beni dinliyordu. Hibir .ey sylemedi. Sonra
kendisine sordum : Bu, Biraderimin emri midir?...
Ordu ye Hkmetin sizden ricasdr efendim, dedi.
Peki, oluk ocuum ne olacak?..
Zat Devletinizin ve evld ayalinizin hayat ve maiet
leri, Devlet ve Ordunun kefaletleri altndadr.
Cevap verirken, Devleti, Ordudan ayrdna dikkat ettim. Ordu, devlet iinde
devletmi gibi konuuyordu! Bundan kan man : Bugn ttihat ve Terakki
Cemiyeti'nin Devlet olduu, Hkmet, Meclis-i Mebusann sivil kuvvetini, ORDU'nun da
asker kuvvetini temsil ettiiydi.. Demek Hanedan ssten ibaret kalmt. Dehete gark
oldum.. Bu, Osmanl tarihinde ilk defa, Gayr-i mesul (sorumsuz) bir heyetin, Devlet'i
toptan ele geirdiini gsteriyordu.
Gayr-i Mes'ul Bir Heyet Devleti Toptan Ele Geirmiti.
Sknetimi muhafaza ederek sordum : Devlet adna kim, Ordu adna kim bana bu
teminat verecek?..
Fethi Bey, szn nereye vardn hemen fark etti. Telala toparlanarak :
Malum-u devletiniz, stanbul'dan ayrlrken hayatn
z Ordu tekeffl etmiti. Bu sebeble byle konutum. Elbet,
Devletin teminat altnda bulunacaksnz..
Ben vahameti grmtm. Ortada Devlet yoktu. Bylece, benden sonra olup bitenleri
de bu konumadan renmi oluyordum. Btn dikkatimi toplayarak sordum :
Ordu adna kim, Devlet adna kim sizi bu hususu teb
lie memur etti?..
Fethi Bey'in iyice can sklmt. Konutuka baz eyleri azndan karmakta olduunu
fark etti. Kendisinden beklemediim bir sertlik iinde ksaca cevap verdi :
Bunlar aklamaya mezun deilim. Vazifem size bir
teblide bulunmak ve fikrinizi renmektir. Cevabnz ne
ise, bunlar bal bulunduum makama yazacam!..
reneceklerimi zaten renmitim. Devlet kalmadktan sonra, Devlet adna
konuanlarn isimlerini renmenin hibir faidesi yoktu. Son derece mlayim davranarak
konutum :
Ha Kendi Evlatlarm, Ha Millet, Fark Yoktur..
Evldm! Biz geldik, ite gidiyoruz. Dnya malnda gzmz kalmamtr. Allah'a kr,
hibir zaman da olmu deildir. Benim buuk kuruum, ha sulbmden (benden) hasl
olmu evlatlarma, ha ecdadmdan tevars ettiim evlatlarma kalm, bunun hibir fark
yoktur. Benim evlatlarm da Devletin evlatlardr. Gryorsunuz, evlenme ana gelmi
yetimi kzlarm var. Okumak ana erimi oullarm var. Bunlar devletin kzlar,
oullardr, iyi yetimelerinden ben deil, devlet istifade edecektir. Padiahlm
srasnda bunlarn durumunu dnm, kzlarma birer damat aramtm. Szldrler.
Benim, Biraderim hazretlerinden ve Hkmet ye Ordudan talebim udur ki, bu
kzlarmn evvela buradan kmalarna, sonra da evlenmelerine izin versinler.
Oullarmn da tahsil ve terbiyeleri temin olunsun... Bundan tesi kolaydr.
Sylediklerimi ltfen bal bulunduun makama yaz. Benim bu dileimle alkadar
olsunlar ve tez vakitte bana sevindirici bir haber getir.. Fethi Bey tereddt iinde
sordu :
Banka mevduat ve tahviltnz Orduya teberru etti
inizi yazabilir miyim?..
O kolay eydir. nce bu ricalarm ltfen yaznz.
karken memnun deildi. Benden istedii cevab alamamt. Ben ise hi memnun
deildim. Hem Devletimin iine dt ukuru gryor, hem oluk ocuumun
nafakasna gz dikildiini reniyordum.
ocuklarmn stikbalini Dnyorum.
Bir hakikattir ki, Selnik'e geldiim ilk gndenberi, ocuklarmn ve bilhassa
kzlarmn istikbali, beni baba olarak ok megul etmitir. Kzlarm szl idiler.
Abdrrahim Efendi, tahsil ana gelmiti. Kzlarm bir an nce evlendirmek, bu suretle
benimle mahpus hayat yaamalarndan kurtarmak istiyordum. Geri onlar, benimle
beraber olmaktan memnun grnyorlar, ektikleri aclar bana duyurmamaya alyor-
lard ama, ben nasl bir sknt iinde olduklarn yakinen bi liyordum. Bu sebeble Fethi
Bey'e sylediklerim bir hakikatin ifadesiydi.
Hkmetle veya Saray'la muhabere etmem mmkn deildi. Ancak muhafzm Fethi
Bey vastasile 3. c Ordu ile irtibat kurabiliyordum. Bylece bir mektup yazdm. Bu
mektubumda, tahsil am geirmekte olan Abdrrahim
efendinin stanbul'da bir mektebe yerletirilmesini, kzlar mn, szls olan Ahmet
Eyyup Paazade Fuat, Sait Paazade Fuat ve Ahmet Nami bey'lerin birer hafta ara ile
Se-lanik'e gelmelerine izin verilmesini ve Muhafz Kumandan Fethi Beyin dairesinde
bir imam tarafndan evlendirilerek kkten ayrlmalarna msaade edilmesini
istedim.
Bu mektubumun karln bekledim gnlerden birinde Fethi Bey geldi:
Ferik Hadi Paa Hazretlerinden bir telgraf aldm,
dedi. Hkmet, Yabanc bankalardaki nkt ve Eshamini-
zin (Hisse senetleri) Selnik'e celbine karar vermi ve bu
vazifeyi Maliye Vekili Cevit Beye tevdi etmitir. Bu hu
susta tanzim edilmi bir Vekletname var, imza buyurma
nz rica iin tasdi, ettim!
Benden Korkacak Kadar Zayftlar!
Etvar- evza ile (Durumu, tutumu) yine nazik, fakat bu kere asker di. Rasta
(salam) olmaktan ok, mte-hakkim grnyordu. Vaziyetin nezaketini hemen
kavradm. Elimdeki servet byk deildi. yleyse, bunu ordu iin kullanmaktan -ok,
beni istinatghsz (dayanaksz) brakmak istiyorlard. yle ise, bu servetle bir ie
teebbs edeceimden korkuyorlard. Yine yle ise, iktidar ellerinde tutanlar, benden
korkacak kadar zayftlar!
Benim, Ordu'dan baz ricalarm olmutu Fethi Bey?...
Hkmet ve Ordu, arzularnz yerine getirmee ha
zrdr! Zat Devletleriniz Vekaletnameyi imza buyurunuz,
gerisini bendeniz temin ederim!.
i olup bittiye getirmek niyetindeydiler. Sknetle cevap verdim :
Sinni hire (Son yllara) vasl olmuum. Bu para be
nim iin deildir. Sylediim gibi oluk ocuumun sefalete
duar olmamas iindir. Buna ahsen karar vermek hakkn
kendimde bulmuyorum. Greyim, size haber veririm.
ekilmesi gerekirken, tereddt etti ve tekrar konutu:
Ne zaman cevap verebilirsiniz acaba?.. nk Ordu
benden acele neticeyi bekliyor. Msaade buyurursanz, tan
zim edilmi vekaletnamenin suretini de takdim edeyim.
Cebinden bir zarf kard ve yemek masasnn stne brakt. Ayakta syleyeceklerimi
bekliyordu:
Herhalde uzun srmez!.
dedim. Askerce bir selam verip odadan kt.
Getirdikleri Hrriyet - Msavat - Adalet te Buydu!..
Hemen Vekaletnameyi tetkik ettim. Bu Vekletname Maliye Vekili Cavit Bey'e, gerek
Doye Bank, gerek Kredi Li-yone ve varsa, dier ecnebi bankalardaki btn tkt ve
tevdiatma, benim malik bulunduum hukuku aynen devr ediyordu. Ehas- bilda
(vatandalara) MERUTYET'in tand haklar ac ac glmseyerek hatrladm. Bir de
bana Mstebit diyorlard. Ben btn mddeti saltanatmda hi bir kimsenin bir pne
bile dokunmay aklmdan geir-memitim. Onlar, bir sabk Padiahn elindeki be kuru-
u almak iin Hkmet karar alyorlar ve bunun adna Merut idare diyorlard!
Getirdikleri HRRYET, MSAVAT, ADALET buydu!
Vaziyet hem ciddi, hem vahmdi. Tasarruf, DEVLET adna yaplyor, Vazlyedlik hakk
(El koyma) Ordu'ya braklyordu. Byle bir hareket, yalnz Tarih-i Osman iinde deil belki
tarih-i lem (Dnya tarihi) iinde dahi grlmemiti!
Bana ba vurmadan bu varln elde edilmesi iin bankalar ve bankalarn bal
bulunduklar devletler nezdinde baz teebbslerde bulunmu olacaklar hatrma geldi.
Demek bu yoldan bir netice alnamaynca, veklet yolunu ihtiyar etmek gerekmiti.
Bu gnler, hayatmn en elm (acl) gnleriydi. Yalnz ben deil, evlad-u ayalim de
(oluk ocuum) tazyik ediliyordu. Muhafz zabitler (subaylar, eer istedikleri paray Ordu
emrine vermezsem, kkn Osmanl donanmasile topa tutulacan, hepimizin yok olacan
sylemekten perva etmiyorlard.
Geri Vekletname, bu servetin bana teslim edilmesi zre Cavit beye selhiyet
veriyordu. Fakat, benim gibi eli kolu balanm, bir kke hapsedilmi kimsenin bu paray
muhafaza edebilecei, kimseyi inandrmazd.
oluk-ocuk Alayorlard.
Bir aile divan kurarak vaziyeti kendilerine izah ettim. Bu parann bana deil,
kendilerine ait olduunu ve kararn da benim tarafmdan deil, kendileri tarafndan
verilmesi iktiza ettiini anlattm. oluk - ocuk alayorlard. Hepimizi ldrlmek
korkusu sarmt. ldrlmektense, istedikleri parann verilmesinin daha mnasip
olacan beyn ettiler. Hi bir ey sylemeden odama ekildim.
stme ullanlarak benden istenen servet, herkesin marufudur (bildii) geri, fakat
ahid-i dil olan Tarih huzurunda tadat (saymak) edeyim; bunlar, ehzadeliim srasnda
sahip olduum servetin yarsnn ok dnundayd (altnda). Clus bahiini kesemden
verdiim gibi, devletin her mzayakasnda (skntsnda) kesemden sarf ettim ve bunlar
geri almak aklmdan bile gemedi. Bugn Servet diye skboaz ettikleri eyler de, yine
Devleti Osmani'nin tealisi (ilerlemesi) iin sarf edilmi paralarn, birtakm hisse se-
netlerinden ibaretti. Selanik Liman'nn yaplmas iin hisse senetleri karlmt, yardm
maksadile bunlardan bir ksmn, ahsi servetimle satn almtm. Anadolu imendfer
yolunun ilerlemesi iin sermayeye ihtiya vard; bu maksatla da tahvilt karlmt,
bunlardan da mubayaa ederek memleketime hizmet ettim. oluk ocuumun, Avrupa'da
ik-
mali tahsil etmeleri maksadile Kredi Liyone bankasna elli bin lira yatrmtm.
Avrupa'ya gittiklerinde bu paradan istifade edeceklerdi.te bugn servet diye
benden istenen buydu!.
Memleketimden esirgeyeceim hi bir eyim yoktur. Severek bu son be
kuruumu da verebilirdim. Fakat Hayatmz bile emniyet altnda deildi. Bizi korumakla
vazifeli olanlar, bizi lmle, topa tutmakla tehdid ediyorlard! Kendi hayatmdan
getim, fakat oluk-ocuumun hayat ne olacakt?..
Teminat, Millet Meclisi Vermeliydi...
Saraydan ayrlrken, Ordu, benim ve benimle birlikte olanlarn hayatlarn eref
sz ile garanti etmilerdi. Fakat ok gemeden bu garantiyi verenler, bizi topa
tutacaklarn syleyebildiklerine gre, temintn kifayetsiz ol duu anlalmt.
Mademki Merut bir idare vard; bu temintn Meclis tarafndan verilmesinden daha
doru ne olabilirdi?'
Bu sebeble baz artlar tesbit ettim.
Evvela, kzlarmn evlenmeleri ve oullarmn tahsili temin olunacakt, Saniyen,
ikamet etmekte olduum Altini kk namma satn alnacak ve tamirat lzimesi
yaplacakt. Salisen, Evld- yalimin refah ve maietleri temin olunacakt. Rabian,
bendegnmn (yaknlar) hrriyeti ah-siyeleri iade olunacakt. (40) Hmisen, Eyyam
mahdudemi (sayl gnlerimi) kimseye muhta olmadan geireceim bir mebl (para)
tahsis olunacak ve hayat emniyetim kefalet altna alnacakt.
(40) Abdlhami d ile birlikte Selnik'e gitmi olanlar da ahs hrri yetl eri ni kullanamamakta, kkten
d ar kamamakta, aile ve yaknlar ile grememekteydiler. Bu yoldaki bavurma-larna da itibar
edilmemekteydi.
Bunlar Fethi beye bildirdim. stnden br- azm (byk arlk) kalkmcasna
ferahlad, bunlarn temin olunacan syledi. Kendisine, bu teminatn Meclis-i mebu-
san tarafndan verilmesini istediimi de ilve ettim ve kendisine bir arzuhal (dileke)
uzattm. Bu : (Devlet ve Millet ve Mebusan ve Askere hitaben arz- halimdir) ibaresile
balayan bir dileke idi. Bu dilekemin, Mebusan meclisinde okunmasn ve istediklerimin
sarih olarak tekeffl edildiinin bana yaz ile bildirilmesini istiyor, sonra da servetimi
sn kuruuna kadar Ordu'ya hediye etmeye hazr olduumu anlatyordu.
Fethi bey, dilekeyi ald gitti. Ben merakla neticeyi bekliyordum. Bir gn Fethi bey
hemen beni grmek istediini bildirdi. Buyursun dedim. Odaya girdii zaman, yznn
ask ve sararm olduu gzmden kamad. Demek iyi haberler getirmiyor.
Bir Haclet Belgesi
Mahmut evket Paa Hazretlerinden bir ifre aldm. Takdim ediyorum.
dedi ve zlm bir ifreyi bana uzatt. Hayretlere gark olarak okuduum ifre aynen
udur; bundan, Rabbime ekvam (ikayetlerim) baki, tarih-i dile tevdi ediyorum.
ifre :
Harbiye Dairesi 6011
nc Ordu Kumandanlna
C. 24 Haziran sene 325.
(Sadeletirilmitir.)
Geenlerde Hakan- Sabk'n verdii cevapta mevcut var-lm kinci ve nc
ordularn noksanlarnn ikmali iin
verdii ve Altini kknn namna Batn alnmasile lmnde yine hkmete
braklmasna raz olunmak iin askerin eref ve namusuna snd bildiriliyordu.
imdi, baka artlar denerek kaytarlyor; Hakan marnileyhin hayatlarna Osmanl
Ordusu teminattr. Bu teminat varken, Byk terii kuvvetlerden (Yaama gc) ibaret
olan Ayan Meclisi ve Mebusan meclisinden teminat isteniyor ve kendi lerinin bugn de
Osmanl ordusunun muhafazas altnda bulunduklar hatrlanmyor.
Osmanl Ordusu hayatlarna temint iken baka garantiler istemesinin, Ordunun
eref ve namusuna dokunaca _ve her yl deimekte olan Ayan ve Mebusan Bakanlar
tarafndan bu yolda verilecek bir teahht yazsnn, hakiki bir kymet ve ehemmiyeti
olmayaca unutuluyor. Bu hlin, ordu subaylarnca duyulmas takdirinde yarataca
kt tesirlerin dereceleri iyice dnlmelidir.
Buras da bylece bilinmelidir ki kendilerinin vefat halinde, Bankalar mevduatnn
hkmete elde edilmesi kendiliinden doacaktr. Bu telgrafn kendilerine
ulatrlmasile birlikte, Marnileyhe tekrar mracaat buyurunuz; Al manya'dan
getirtilen banka memurlar daha uzun bir zaman bekleyemeyeceklerinden, evvelce
bildirildii gibi, memurlar huzuruna kabul ile kendilerine verilecek hesapna-meyi
(bilano) imza edip etmeyeceklerini kesin olarak reniniz; namuslu insanlarn
tlerine kulak asmayarak u felaketli hale dmelerine sebep olan tereddtl
mizalarm brakp, erkeke davranmalarm halisane arz eyleyiniz, Cevabnz
bekliyorum, efendim. 25. Haziran. Sene 325.
Hareket Ordusu Kumandan
Birinci Ferik
Mahmut evket*
Demek Devlet Yoktu
Bana: Ya paran, ya cann deniyordu ve bu ifre telgrafn altnda da Osmanl
Devletinin birinci Ferik mertebesine ykselttii Hareket Ordusu kumandannn
im/as vard: Mahmut evket Paa!
Yklmtm. Beni, ldrmekle tehdid ettikleri iin deil, bir ordu kumandannn
kendisini Meclisi mebusan ve Ayandan da stn grd ve bunu byle grmeyenlere
aacak kadar ileri 'gidebildii iin yklmtm. Demek Devlet yoktu! Saray da, Hkmet
de, Mebusan ve Ayan meclisleri de yoktu... Hatta ve hatta Ordu da yoktu!.. Sadece
ikinci ve nc ordular var ve bunlarn bal olduu Hareket Ordusu vard. Onun
kumandan bana: ldn zaman bu para naslsa elimize geecek, bizi buna zorlama,
gnl rzanla ver de elimizi kana bulamayalm diyor, diyebiliyordu!
Fethi beye baktm. Yz sapsar, ban yere devirdi.
Getir Vekletnameyi, imzalayacam!., dedim.
Hi bir boz sarf etmeden kd nme koydu, imzaladm. Bkp cebine koyarken
birden ayaklarma kapandn grdm.
Bu trl hizmetleri yapacak tynette insan olmadma inannz Hakanm.
Alyordu. Tutup ayaa kaldrdm. Srtn svazladm. Gzlerinde yalarla ekilip gitti.
Allah bana bu gnleri gstereceine, keke canm al sayd! Seccadeyi serdim,
namaza durdum. Gzlerimden sel gibi ya gidiyordu. Ta be sabah bam secdeden
kaldrmadm: Yarabbi, sen devletimi ekyann errinden koru!.. Yarabbi, senden
baka mesnedimiz kalmamtr!.. Yarabbi, bana baka felket gsterme!.. Dini mbin-i
islm kffar elinde kahrolmaktan yalnz sen kurtarabilirsin!..
Yazk ki Yce Rabb'im duam kabul etmedi, bana nice,
nice felaketleri daha seyrettirdi. Ne gnahm vard acaba, ne gnahmz vard, diye
dnyorum!..
Servet, Orduya Teslim Ediliyor.
7.Nisan.l333 (1917) Beylerbeyi Saray
Olup bitenlerin gerisini yazmaya hi hevesim yok... Fakat madem baladm,
anlataym. Ertesi gn Fethi Bey beni ziyarete geldi, meer ziyaretinin sebebi veda
imi... Anlalan imzam almakla vazifesini yerine getirmiti ki, yeri ne Kolaas Rasim
Celaleddin adnda biri tayin edilmiti. Daha nce de sylemitim, tpk ocuklarm gibi,
benim gzmde de ehemmiyetli hadiseler mahiyetlerini deitirmilerdi. Muhafz
Kumandanlarnn birinin gitmesi, tekinin gelmesi hepimizi birden ilgilendirdi. Acaba
daha sert bir rejime mi tbi tutulacaktk?.. nk gelen kumandan, sert ehreli bir
askerdi.
Fakat ben, bir ey istemee hakkmz olmadm, verilenle yetinmee mecbur
olduumuzu anlamtm. Onun iin Fethi beyin gitmesi, Rasim beyin gelmesi mhim
deildi. Taksiratmz ne ise, onu ekecektik. te bu yeni kumandan Rasim bey, bir gn
odama geldi ve yarn, banka memurlarnn, nkt esham ve tahviltlar bana teslim
edeceklerini haber -verdi. Demek bankalar, imzaladm Vekletnameyi muteber
(geerli) saymamlar ve tevdiatm bana teslim etmeyi art komulard. Bunun,
benim iin farkl bir taraf yoktu. Bu ie beni sokmasalar, daha memnun olurdum. n-
k bu gaileden ailem perian olmutu. Abdrrahim Efendi olum, sinir nbetleri
geiriyordu. stelik sarlk olmutu. Kzlarmn durmadan burnu kanyordu. Refikam
yataa d-
mutu. Banka memurlarnn gelmesi demek onlarn bir kere daha heyecanlanmas
demekti.
Banka Memurlar:
Ekselanslar le Babaa Kalmalyz, Dediler.
O sabah; muhafz subaylar sivil elbiseler giydiler. Btn gece yatak odalarnn
nndeki bahede dolap durmular, ar szler sylemiler, hepimizi tehdid etmilerdi.
Gzmz krpmadan sabah bulmutuk. Sabah namazndan sonra olum Abdrrahim
Efendi'yi ardm. Yattrc bir sesle, kendisine aile servetimizi Ordu'ya hibe
edeceimizi, benden sonra ailenin en by olduu iin yanmda bulunmasn
syledim. Gzyalar iinde balanmasn istedi. Subaylar grmekten korkar olmutu.
Bunun zerine 5 yandaki Abid Efendi'yi yanma aldm ve yemek salonunda banka
memurlarn karladm.
Banka memurlar ile birlikte Alman Konsolosu da gelmiti. nc Ordu Kumandan
Hadi Paa ile Ali Riza Paa ve muhafz kumandan Kolaas Rasim bey, arkasnda yryor-
lard. Kendilerini birinci kat yemek salonunda karladm, ieriye Doye Bank mhr
ile mhrl on drt anta getirildi. Banka memurlar birden dnp paalara:
Ekselanslar ile yalnz grmek mecburiyetindeyiz. Bu sebeble bizi babaa
brakmanz rica ederiz, dediler.
Konsolos da ayn szleri tekrarlad. Hadi ve Ali Riza paalar birbirlerine baktlar, sonra
ikisi birden Rasim beye dnd. Vazifelerinin o esnada hazr bulunmak olduunu anlam-
tm. Mdahele edecek oldum; Konsolos byk bir sayg iinde, bunun bir usul meselesi
olduunu kafi bir dille anlatt. Paalar ekildiler. Ben de bizi, merdiven bandan seyr
eden ocuklara elimle iaret ederek odalarna girmelerini saladm.
Kendisini, Doye Bankn 2. ci direktr olarak tantan bir
memur, vekletname icab getirdikleri antalar aacaklarn ve iindekileri birer birer
sayp teslim edeceklerini syledi. Ancak, buna balamadan nce, iinde bulunduum art-
lar sebebile, bu mevduatm isteyip istemediimi bana aka sordu ve unu ilve etti:
Rzanz yoksa, bize ifahen vereceiniz emirleri harfiyen yerine getireceiz.
Hemen antalar Ald.
Serbest irademle mevduatm bankalarndan ektiimi, kendisine cevaben bildirdim.
Sonra yanmda oturan kk oluma dnp sordum:
yle deil mi, bid efendi?
Zavall masum gzlerimin iine bakyordu. Bam salladm, o da sallad. Sonra
memurlara dnp imdi vazifenizi yapnz dedim. Hemen antalar ald, birer birer
sayld, zabtlar tutuldu. Bunlar imzaladm. Byk bir hr met, ama tuhaf bir znt
iinde, kp gittiler.
Sonradan, ocuklardan rendiime gre, paalar odadan knca, bahedeki subaylar
paalarn etrafm sarmlar, bizi nasl yalnz braktklarn yksek sesle ve ayplar dille
sormular, paalar arp kalm, banka memurlar knca, bata Hadi pasa, koarak
ieri girdi. Ben kendisine:
ste bunlardr, ltfen kaldrsnlar!
dedim. Subaylar, bir yama heyecan iinde antalar bir anda ortadan kaldrdlar.
Biz de bylece biraz ferahlya-bildik. Kzlarm evlendiler, benimle Selnik'e gelenlerden
bazlar stanbul'a dnebildi, ben de huzur iinde kran secdesine kapandm.
Doye Banktaki varlmn kendi rzam ve muvafakatim ile mnhasran ikinci ve nc
orduya baladm bildirir el yazmla bir mektup istendi, yazdm. Onlar da bana,
isteklerimin yerine getirileceini bildiren mazbatalar imza-
ladlar. Ayrca nc ordu kumandanlndan da bir teekkr mektubu aldm.
Btn bunlarn hi bir deer tamadm biliyordum, biliyorum. Fakat tarihtir,
saklyorum. Benim hesabm ruz maherde grlecektir!
Hatra Yazmak Yznden.
7.Nisan.l333 (1917) Beylerbeyi Saray
Ben Saray'da yaamaya ve pek dar kmamaya alk olduum iin, kkte fazla
sklmyordum. Fakat bizimle birlikte gelen musahipler, ktipler, ehzadelerim sklyorlar,
kkn bahesine olsun kmay nimet biliyorlard. Kumandandan kendileri iin msaade
istedim. Nezaret altnda hava alabiliyorlar, gne gryorlard. Yalnz bunlarn iinde Ali
Muhsin bey adl ktibim, baheye kacana, herkesin kkten ayrld saatte yanma
geliyor, eski gnleri benimle konumaktan zevk alyordu. Bir gn bana:
Bu hatralarnz niin yazmyorsunuz, Sultanm? dedi.
33 yllk saltanatmda yle hadiseler gemiti ki, bunlarn i yzn yalnz ben
biliyordum; veya benim evremde bir ka kii.. Ben yazmaz, onlar sylemezlerse, tarih bu
hakikatleri nereden renecekti? Bir gn Ali Muhsin beye:
Ben syleyeyim, sen yaz...
dedim. ok sevindi ve hemen kalemi kd alp yan bama diz kt. Hatrma
gelenleri anlatyor, o da kda geiriyordu. Artk, herkesin baheye kt zaatleri hemen
birlikte geiriyorduk. Zaman zaman kendisine, muhafzlarn bu yazlardan
kukulanacaklarn ve iyi saklamasn ten-
bih ediyordum. O da merak etmememi sylyor ve yaslan bilmediim bir yerde
saklyordu.
Ali Muhsin Bey, Hapis Ediliyor

Derken Ramazan geldi. Yazlara ara verdik. Bir mddet Ali Muhsin beyi
gremedim. Yanma gelmiyordu. Merak edip soruturdum, ocuklar ramazan itikfna
(41) girdiini sylediler. Alt odalarn birinde su ve ekmekle oru tutuyor, dua ediyor,
kimse ile grmyormu.. Msterih oldum ve Ali Muhsin bey'i biraz daha takdir ettim.
Bir gn olum Abdrrahim efendi, Ali Muhsin beye acdndan m, yoksa bo bir
srasna gelip azndan katndan m bilmiyorum, kkn mahzeninde haps edildiini
syleyiverdi. ardm. Kendi halinde bir ktibin haps edilmek gibi nasl bir suu
olabilirdi?.. Subaylardan birini arp sordum, Hastadr Hakan'm dedi, doktor
kendisini tedavi ediyor, mahzende deil, bizim aramzdadr, merak buyur mayn.
Meer retmiler de bana bu yolda malmat vermi!.. Ramazan ilerliyordu. Ali
Muhsin bey hatrmdan kmyordu. Sorduka, salnn dzeldiini, yaknda iyileeceini
sylyorlard. Nihayet, dayanamadm. Rasim beyi arp sordum. nce, sylemek
istemedi. steledim. Kendisine hatralarnz yazdryormusunuz... Bunu yapmak
yasaktr. Maiyyetinize bu yasa hatrlatm olmamza ramen Ali Muhsin bey bunu
dinlememi ve hatralarnz yazp karyolasnn altnda saklam. Ele geti. Durumu 3.
nc Orduya yazdm, cevap bekliyorum, dedi.
(41) Kendil eri ni Allah'a adayan Msl manlar. Ramazandan ay nce balayarak ayl k veya
Ramazan boyu srdrerek bi r aylk itikfa girerken, yni o sre iinde ki mse ile konumaz, su ve kuru
ekmekle yaarlar, yalnz Allah'a dua ederler.
Demek Hatralar Ben Yazsam, Mahzene Beni Kapatacaklard.
Bu kerre armak sras bana -geldi. Hatralarm yazmak su ise, bunun,
maiyyetime deil, bana sylenmesi gerekirdi. Bu hatralar Ali Muhsin bey deil de ben
kaleme alm olsaydm ve ele geseydi, demek beni mahzene atacak ve haps
edeceklerdi! Rasim Beye bunu syledim. zr diledi. Vazifesini yapt iin
balanmasn istedi.
Ben Ali Muhsin beyin serbest braklmasn, aramza dnmesini, st makamlardan
gelecek emirlere gre hareket edilmesini )Rica ettim. Sz verdi. Serbest brakacam,
fakat aranza dnemez, dedi. Raz oldum.
ocuklarn bana haber verdiklerine gre, ertesi gn Ali Muhsin beyi serbest
brakmlar, fakat kke dnmesine izin vermemiler. Nereye gtrldn, nerede
yaadn bilmiyorum. Yalnz Doye Bankdaki varlm nc ve ikinci ordulara
teberru ettikten sonra kzlarmn ve maiyye-timdeki baz kimselerin stanbul'a
dnmelerine izin verdikleri zaman, tirene binenler .arasnda, zavall Ali Muhsin bey de
varm!.. Tirende bile bizimkilerle grmesine msaade etmemiler.
Anlyorum ki, Ali Muhsin beye baz teklifler yaplm ve bu namuslu adam tekliflerini
kabul etmedii iin bizden uzaklatrlmtr. Yoksa byle bir ey olmasa, niin stan-
bula dnen musahiplerimle bile grtrmesinler?..
imdi Beylerbeyi saraynda bu hatralarm musahibi me yazdrrken ac ac
dnyorum; acaba bu son yllarmn sadk bendesi de bir gn benim hatralarm
kaleme ald iin yakalanacak ve haps edilecek mi?.. Kim bilir!.. Acaba beni bu kadar
enbere alanlar, hatratmdan rkenler, her eyi diledikleri gibi deitirebileceklerine
inanyor-
lar m?.. Sultan Hamit, otuz yl, dnyann gz nnde yaad. Ne yaptysa, ne
ettiyse, herkes grd, herkes kendisine gre deerlendirdi. Ben, yanl anlalacam
iin bunlar yazmyorum; tarihe kolaylk olsun diye yazyorum. Ne ben, ne onlar tarihi
deitiremeyiz. Tarih hkmn verecektir. Fakat onlarn bu korkulan, kendilerini daha
bugnden ele vermi oluyor.
Rabbim insanlar, kendi vicdanlarile cezalandrmasn!.. Bu, cezalarn en bydr!
ilve :AIi Muhsin beyi benim htralarm yazd diye hapsettiren kumandan, hl benim
muhafz md r. Selanik'ten isteyerek yan mda getirdi m. Bana hrmetkar, fakat hizmet etti kleri ne sa-
dktr! Zaman saltanatmda tanm olsaydm, ben de kendisini zindanc yapmakta tereddt etmezdim.
Bu iini zevk duyarak yap yor! Bir gn bu hat rat ele geirirse, bu satrlar mdan acaba memnun mu
yoksa mahzun mu olacaktr?
Sultan Reat Selanik'e Geliyor.
8.Nisan.l333 (1917) Beylerbeyi Saray
Bir gn odama Rasim bey girdi ve mtadn hilfna bana bir ka gazete getirdi. Ne
kadar atm sylemee lzum grmyorum. nk buraya geldiim gndenberi de-
faatla (bir ok defa) gazete verilmesini her iki muhafz kumandanndan da rica
etmitim. Her ikisi de birer bahane bulup vermemekte srar ettiler. Hatta Rasim bey
benim srarm zerine : l'i penahm, beni mazur grnz! Bu gnlerde kan gazeteler
o mertebe aleyhinizde yazyorlar ki, bunlara ben dahi tahamml edemiyorum. Kerem
ediniz, sizi mteessir grmee gnlm raz olamaz! gibi szlerle, g-
ya beni vikaye (korumak) ediyormu gibi davranarak maa-zeret dermeyn (ileri srmek)
etti, ben kendisine glerek:
Aman Rasim bey, ben zaman saltanatmda bile nice yazlar okudum ki, en kfrler
dolu idi, yine de aldrmadm. Eer mahz (sadece) maazeteriniz buysa, hi mhim deil,
beni, memleketimin ahvalinden mahrum etmeyin!
dedim.
Fakat btn bu konumalar hi bir eyi deitirmemiti. imdi Rasim Bey'in yanma
gazetelerle geldiini grnce, mhim Vak'alar olduunu anladm. Bana gazeteleri ver-
dikten sonra, Zat ahane'nin (Padiah) bir seyahate kacaklarn, Rumeliye mteveccih
olan bu seyahat srasnda Selnik'e de urayacaklarn syledikten sonra, ahsi merak
imi gibi gstererek, bunu nasl karladm sordu. ok mnasip karladm. Bu
seyahatin memleket iin hayrl olacan umduumu da syledim. Gitti.
Seyahat Gn Geldi att
Aradan bir ka gn getikten sonra, Tahsin Paa gel'd. Bu Tahsin Paa, alaydan
yetimedir. Arnavuttur. Kaypak bir yaradl vard. Bu yzden kendisini Halep'e
srmtm. Bana krgndr. Benim de kendisine muhabbetim olmadn saklayamam.
Biraderim Hazretlerini kskanacam sand iin midir nedir, seyahati pek atafatl bir
dille anlatt. Ben de kendisine, Biraderim Hazretlerinin muvaffakiyetlerini kendi
muvaffakiyetim kadar arzuladm syleyerek, hayrl olmasn diledim. O da -geldii
gibi- atafatl tavrlarla kt, gitti.
Beni neye hazrlamak istediklerini pek kavrayamadm. Biraderim, lkenin hkmdar
idi, kendi lkesinde bir seyahate kyordu. Selnik'e de urayacakt. Memleketimde
olup bitenlerin hi birinden bir haber szdrmadklar halde, bu haberi trl vesilelerle ve
trl yollarla bana duyurmak
istemelerini neye balayabilirdim? lkede maazallah bir muharebe olmu olsa, Padiah
elbette geziye kmazd. Olsa olsa, bir huzursuzluu bastrmak iin olabilirdi. Rumeli
zerinde bir seyahat olduuna gre, acaba yeni honutsuzluklar m belirmiti?.. Bu
mevzuda hi bir hkme var amadan seyahat gn geldi att.
ehir ve liman donand, bizim kk de donand. Bir sabah, Biraderim Zat- ahane'yi
getiren donanmann limana girmek zere olduunu haber verdiler. Drbnle seyretmee
baladm. Muhafz subaylar da donanmay grebilmek iin, balkona kmalarna izin
vermemi rica ettiler. Memnuniyetle kabul ettim. Hep birlikte gzlemee baladk. Ha-
kikaten gzel bir enlikti. Donanma top atlarile ehri selamlyor, ehir top atlarile
donanmaya cevap veriyordu. Nihayet ehrin biraz anda demirlediler.
Halit Ziya Bey Geliyor.
Subaylar, grevleri bana dnd, ben olum bit efendi ile hl balkondaydm. Ne
kadar zaman geti bilemiyorum, Nuri aa, Padiah- lempenah'n ehre kmadan nce,
Baktibi Halit Ziya Bey'le (42) selm ahanelerini bana ibla etmek istediini ve 'kabul
etmek isteyip istemediimi sordu. Hadi Paa hazretlerile birlikte muhafzlar blmnde
emirlerimi bekliyormu!
Hi, bir Padiahn elisi kabul olunmaz m?.. O nasl sz diye Nuri Aa'ya ktm.
Zavall boynunu bkp emirlerin bu yolda olduunu sylemekle iktifa etti. Biraderim
hazretlerinin bu nezaketine, Allahlzim (Allahn bykl) minnettar kaldm. eref
bahederler, buyursunlar dedim...
Nuri Aa kt, ben de arkasndan d kapnn nndeki
(42) Halit Ziya Uaklgil.
mermer merdivenlerin bana kadar yrdm. nk gelen, her ne kadar Saray
Baktibi ise de gnderen Devlet-i aliy-yenin padiah idi; Bizzat terif ediyor
demekti.
Muhafz Kumandanl dairesinden; nde Halit Ziya bey, arkasnda Hadi Paa ve
Kumandan Rasim bey ktlar. Merdiven banda beni bekler grnce, nn da
ardklar belli oldu: Baktip, hemen saray usul resmi tazimini yapt. Paa ve
Kumandan askerce selamladlar, ieri aldm. Baktibi sa bama oturttum,
dierlerine de oturmalarn iaret ettim. Baktip Halit Ziya bey, Biraderimin selm
ahanesini ibla ederek sze balad. Zat- ahane'nin hatrm sorduunu, bu
seyahatin Arnavut kullar arasndaki nifak bastrmak ve Rumeli ahlisini yakndan
grmek iin ihtiyar ettiini syledikten sonra, benim fikrimi almak istedi ini de
szlerine ekledi.
Ben de taraf- ahanemden getirilen selamlara iltifatlara hususi suretde teekkr
ettim. Zat- Hazret-i Padiahi'ye ihtiramat- fikamn (stn sayglarmn) ve samimi
kranlarmn arz edilmesini kendisinden rica ettim. Sonra k saca Rumeli'nin siyasi
halini anlattktan sonra, bugnlerde yaplan seyahatin son derece faydal olacana
kani bulunduumu ve muvaffakiyetlerine duac olduumla szlerimi baladm.
Taraf- ahaneye Arz Edersiniz, Dedim.
Baktip, Zat- Hazret-i Padiah'nin her hangi bir arzum olup olmadn renmek
istediini syledi. Elbette sylenecek pek ok ey vard. Ancak byle bir frsattan yararla-
narak bunlar saymay doru bulmadm iin, kranlarm teyit (pekitirmek) ettim ve
olum bit efendinin tahsiline balayabilmesi iin stanbul'da kendisine mnasip bir
mahal gsterilmesini, mesela bu i iin Maslak kknn hat rmdan getiini syledim.
zerimde son derece iyi tesirler brakan Baktip Halit Ziya bey, Maslak kknn bo
olduunu, tahsisi mmkn olabileceini sylemez mi?.. Bana acaba kendi re'yinin Bi-
raderim Hazretlerinin tensibinden stn olduunu mu anlatmak istiyordu?.. Mahlu
(drlm) bir padiah da olsam, Biraderim hazretleri bu derece sz sahibi olmaktan
km da olsa, bunu l-i Osman mensubu olarak kabul edemem! Ben baktipten bir
talepte bulunmadm. Kendisinden bir ihsan da kabul edecek deilim! Bu yzden ksaca:
Taraf- ahaneye arz edersiniz dedim. Halit Ziya beyin yz kzard. Ne demek istediimi
anlamt. Fakat Hadi Paa ve Ra-sim bey son derece rahattlar...
Abit efendiye ait iinde bir ka para mcevher ve as-ham bulunan antann (43)
bulunmas yolundaki maruzatm da bitirdikten sonra, yine geldikleri gibi, kapya kadar
teyi (uurlamak) ederek birbirimizden ayrldk.
Gerek bana verilen be gazeteden ve gerekse Rasim Bey'in, Tahsin Paa'nn,
Baktip Bey'in krk dkk bilgilerinden, lkemi fena akibetlerin beklediini anlamakta
glk ekmedim. Bana, dua etmekten gayri yapacak i kalmyordu. Ben de onu yapmakla
iktifa ettim.
Balkan Sava Gnleri...
10.Nisan.1333 (1917) Beylerbeyi Saray
Dn iyi deildim. Srtmda bir ar vard. Nefes almama mani oluyordu. 76
yandaydm. Bir ara acaba vde (sre)
C43) O gnleri n ehremi ni Haz m Bey'in bakanl nda kurulan bi r komisyon, Mhi envr kalfann
Selni k'e beraberi nde gtrmek istedii ve ii nde Abid efendi ye ait mcevher ve es ham bul unan bi r
antan n da ol duu iki sanda el koymutu.
doldu mu? diye aklmdan geti. Eh dolmadysa, dolmasna da pek bir ey kalm deildir.
Fakat bugn kendimi iyi hissettim. Bir ka syleyecek szm daha var, onlar da yazm
olalm.
Balkan harbi faciasn, biteceine yakn gnlerde renebildim. Biraderim Sultan Reat
Hazretlerinin Selanik'e gelileri gnlerinde bir ka gazete okumu, bir ka paa ile
konuup durumun iyi olmadm grmtm ama, ne olup ne bittiini bilmiyordum.
Yalnz bir ara Selanik'te askerin oklatn fark ettim. Hatta bizim kkn civarnda adr-
lar bile kuruldu. Muhafz subaylardan ve Asm Beyden bir ka kere sordum,
manevradr dediler. Fakat grdklerim hi manevraya benzemiyordu. Benden bir
eyler saklad-larm anlamtm ama, muharebenin kiminle kimin arasnda olduunu
kef edememitim. Hele drt Balkan Devletinin birleip bize saldracaklarn iitsem
inanmazdm. nk onlarn birbirlerine dmanlklar, hepsinin bize dmanlklarndan
ziyade idi.
Bir gn kkn karsndaki meydan, kla haline geldi. Muhafzlarn says artta ve
ocuklara pancurlan amamalar, bana da balkona kmamaklm tenbih edildi. Elim-
den hi bir ey gelmedii iin, gece gndz secde-i rahmana kapanp dua ediyordum.
Gece H zl , H zl Ka p m Vurul du.
Gecelerden biri uyuyordum. Hzl hzl kapm vuruldu. Uyandm. Kapnn arkasndan
ikinci haznedar kalfann sesi geliyordu. Muhafz Kumandan Rasim bey hemen beni gr-
mek istiyormu!..
Fesuphanallah... Gecenin bu saatinde Rasim beyin bana syleyecek nesi olabilirdi?
Hemen kalkp giyindim, biti-s.ik odaya geip Rasim beyi kabul ettim. Mahzun ve perian
bir hali vard.
Hayrdr inallah Rasim bey, ne var?.,
dedim. znt iinde konutu:
Zat- Hmayununuzu rahatsz ettim, beni mazur g
rnz, drt dvelle harp halinde olduumuzu sylemem ge
rekiyor!..
Drt dvelle mi?.. Kim bunlar Rasim bey, hemen Al
lah orduyu Hmayuna nusret, kuvvet versin, inallah zafer
bizimdir!..
Rasim bey bam yere emi, alayacak gibi konuuyordu:
Yunanistan, (Bulgaristan, Karada ve Srbistanla Hakanm..ve maalesef yenilmek
zereyiz!..
Kahrolmaktan daha yaman bir sz bulmam gerekli, mahvoldum!
Drt dvel birleir de haberimiz olmaz m Rasim
bey, dedim, bu nasl bir gaflettir! Bu devletler birleemez-
ler ki!.. Aralarnda kilise kavgalar var... Yllar yl sren
Makedonya boumasn hatrlamyor musun?..
Kiliseler kanununu kararak Meclisi mebusn ve
Ayan bu ihtilf hl etti. Bamza bu ilerin alacan kim
bilebilirdi ki?..
Szm, Ac Bir Lokma Gibi Yuttum.
BEN diye barmak geti iimden. Ac bir lokma 'gibi szm yuttum. Zihnim durmu,
iime baygnlk kmt. Sabaha kadar Rasim bey syledi, ben dinledim; Ben syledim
Rasim bey dinledi. Sonunda:
Selanik bugn yarn dmek zere... Sizi stanbul'a gtrecekler. Bunu hemen size
haber vermek iin emir aldm, dedi.
Bu sz zerine hayatmn hi bir devresinde tanmad m . bir fke iinde ayaa
frlamm, barmaya balamm :
Rasim bey, Rasih bey! Selanik demek, stanbul'un
anahtar demektir! Ordumuz nerde, askerimiz nerde?.. Na
sl braklp ta gidilir?.. Brakp gidersek, tarih ve ecdad
bizim yzmze tkrmez mi?.. Biraderim Hazretleri bura
nn tahliyesine raz m oldu?.. Hayr, ben raz deilim! Yet
mi yanda olduuma bakmaynz. Bana bir tfek verin,
asker evlatlarmla beraber Selnik'i ben son nefesime ka
dar koruyacam!
Fena olmuum.. Rasim bey orada, masa stnde duran glbdanlktan (44) yzme
gl sular serpeledi, ellerimi odu, kendime geldim. Rasim beye:
Buradan Benim Cenazem Gider.
Gidin Kumandannza syleyin, buradan ben deil, benim cenazem gider!. .
Rasim bey kt gitti. Meer oluk ocuk konumalar mz kapdan dinliyorlarm. Hepsi
birden alaarak odama doldular. Onlar beni, ben onlar teskin etmee alyordum.
Benim iin artk uyku haramd. Bir daha yatmadm ve o sabah gnein douunu,
gzyalarm iime aktarak seyrettim!
Gn rken, Ali Rza Paa ile Hadi Paa geldiler. Kendimi toparladm ve paalar kabul
ettim. Onlar da Selanik'ten ayrlmay zaruri gryorlar ve bir an nce hazrlklara
balamamz istiyorlard. Paalardan muharebenin seyrini sordum. Benden bir ok ey
gizleyerek baz eyler anlattlar... Fakat ne kadar rtlm olursa olsun, bizi Balkan Dev-
letlerinin deil, orduya giren politikann yenmi olduu her cihetten belli oluyordu.
Selnik'i boaltacak msnz?.,
diye sordum.
(44) Damla hali nde glsuyu dkmek ii n yapl m bi r kap.
Her ihtimale kar... diye cevap verdiler...
Daha hangi ihtimal kalm ki diye yzlerine bardm. Allah devletimi bu hale
getirenleri kahretsin!.. Zat- ahaneye dmanla savaarak son nefesimi vermek, bir
Osmanl hanedan mensubu olarak hakkmdr. Bunu hi kimse benim elimden alamaz!..
Paalar, yeis ve keder iinde ktlar. oluk otuu bir araya topladm. Hepsi
alayorlard.
ocuklarm: Biz de Kalrz, Diye Anlayorlard.
Beni dinleyin, dedim, Devletimiz batyor, Selanik gitti
demek, stanbul gitti demektir, imparatorluk gitti demektir.
Hepinizin kaderine raz olmasn istiyorum. kmak isteyen
ler varsa, sylesinler, onlar gndereyim. Fakat ben burada
kalacam!..
Biz de sizinle kalrz babamz!..
diye alamyorlard. Nuri aaya:
Gitmek isteyenlerin isimlerini yaz, bana getir. Onlarn
uzaklamalarn temin edeyim, deyip ktm. Artk odama
kimseyi kabul etmemee kararlydm. Gidenlerin gidecek,
kalanlar kalacak, takdiri ilh'yi bekleyecektim...
O geceyi dahi uyumadan, ibdetle geirdim. Sabah namazndan sonra drbnle liman
seyrediyordum, bir gemi gzme iliti. Biraz daha dikkatlice baknca, bu geminin Alman
Sefaret gemisi olduunu anlamakta gecikmedim. Bu srada yanma Nuri Aa gelmiti. O
da bir geminin geldiini bana haber verecekmi. Meer o, geminin bizi gtrmek iin
geldiini de biliyormu! Benden sonra oluk ocuk, ben-degn alamaya balamlar.
Kkteki subaylar da bende-gn iyice korkutup kkrtm, herkes benim gitmeye raz
olmam istiyormu! Fakat geldiinde bana bir ey sylemedi. Ben:
Bu gemi sakn bizi gtrmek iin gelmi olmasn?., deyince, Hayrls ne ise o olsun
efendimiz, oluk ocuk kkte rrlar, size bir trl kyamazlar... Yreim paraland.
Fakat madem sordunuz, ben de syleyeyim, evet, bu gemi Zat- ahane'nizi ve
bendegnnz, evld iyalinizle birlikte stanbul'a gtrmek iin gelmitir. Elbette hayrl
olan karar sizin aznzdan kar, dedi.
rade-i ahane...
Gemi, rhtma yanat. Az sonra da bir Landon bizim yokuu trmanmaya balad. D
kapya geldikleri zaman, iinden Damat Hikmet erif Paa ile, Kzm Naile Sultan'n zevci
Arif Hikmet Paa'nn indiklerini grdm. Bu kadar meyus (kederli) gnmde, bu kadar da
mesrur (sevinli) olacam dnyada dnemezdim. Resm tazimden Sonra Arif Hikmet
Paa ile ve erif Paa ile kucaklatk. oluk ocuumu, olp bitenleri kendilerinden
sordum. Onlar da benim kadar kahrlydlar. Fakat Biraderim Hazretleri tarafndan
gnderilmiler ve Zat- ahane'nin ricalarn getirmiler. Kararm ne kadar kat'i olursa
olsun, bir H Osman evld, Padiahn iradesine kar kamazd. Boynumu bktm.
Damadmdan rendim ki stanbul'a giden btn yollar elden km, ancak bu gemi ile
stanbul'a gidebilir misiz!..
Kktekilere hazrlanmalarn syledim. Kadn efendi ve kalfalar ellerinden gelen
abuklukla hazrlklarn yaparken, ben de Paalarla dertletim. Bu srada kumandan
Ra-sim Bey geldi. Mahzundu. Kendisine:
Sen de bizimle gelir misin Rasim Bey?., dedim. Minnetle kabul etti. Vasfi bey diye
bir arkada varm, onun
da bizimle gelmesini rica ettii srada, tosun gibi bir yz ba, Rasim beye koup geldi:
Aman Rasim bey, Hakanmza syleyiniz, ne.olur be
ni de gemiye alsn!..
Rasim beye: iBu yzbay da (Salih Bozok) alnz, fakat maalesef teki arkadalarnz
alamyacaz, nk gemide yer yok. Ben hepinizi gtrmek isterdim...
Gemi Emrinizdedir, Majesteleri.
Kkten karken btn subaylar ve erler karlkl iki sra halinde dizilmi bizi
uurluyorlard. Resm-i selm ifa ettiler!.. Ben de kendilerine: nallah hepinizi sa, salim
stanbul'da grrm, Allaha Ismarladk, dedim. Vah' ve Kumandan Paalar'da
uurlamaya gelmilerdi. Onlara da m-nasip bir ka sz syledim ve landonlarla gemiye
geldik.
Benim iin Sefirin kamaras hazrlanmt. Bir ara -gemi svarisi yalnz bana yanma
girdi ve imparatorunun mahsus selamlarn syledikten sonra:
Gemi emrinizdedir, Majesteleri... Nereye gitmek is
tiyorsanz, oraya hareket etmek iin imparatorumdan ahsi
emir aldm!..
Bir Al-i Osman mensubu, bayrandan baka nereye gidebilir? Svariye teekkr ettim
ve stanbul'a hareket etmesini syledim. Marmara'da byk alkant geirdik. Hemen -
benden baka- btn aileyi deniz tuttu. Gemi doktorunun verdii illar, birer birer elimle
iirdim. Deniz biraz duruldu ve bi iznillhi teal (Allahn istei ile) Beylerbeyi Saray'nn
nnde demirledik. erif Paa, Zat- ahane'ye maruzatta bulunmak iin burada bizden
ayrld. Damadm Arif Hikmet Paa, bizimle birlikte Beylerbeyi Saray'na kadar geldi.
Ben, Beylerbeyi Saray'nda bulunmay uygun bulmuyordum. Rutubetliydi.
Romatizmalarm balayabilirdi. Bunu Arif Hikmet Paaya syledim. Fakat zamanla
buraya da
pekl altm,te yayorum. Srtm zaman zaman arlar kaplasa da hi bir
ikyetim yok... Btn zntm, mem-leketimin iine dt felket!..
Burann Altini kknden fark, zavall iyi yrekli annemin iinde yaad ve ld
odada yatyorum, gazete veriyorlar, ufak tefek isteklerim yaplyor, ocuklarmdan
Kumandan Rasim bey vastas ile haber alabiliyorum. Bunlarn nasl birer nimet
olduu, ancak mahrum olanlar tarafndan bilinir... Allah hi kimseyi oluk ocuundan
haber almaktan mahrum etmesin... Amin!..
Talat Paa'nn Ziyareti.
ll.Nisan.1333 (1917) Beylerbeyi
Hareket Ordusu kahramannn hretinden hals olmak ve Enver beye (Paa)
Harbiye Nazrl yolunu amak iin, Mahmut evket Paa'y gpegndz kurunlayp
ldrdler. Bir tala iki ku vurmak istiyorlard; hem ikide bir nlerine kan mehur
bir kumandann glgesinden kurtulmak, hem de ondan yanaym gibi davranp
gnn muhaliflerini bir rpda temizleyivermek!.. Nasl, Avc Taburlar'n kkrtp
Hareket Ordusu'nu, stanbul kaplarna getirmiler ve beni drmlerse, bu sefer
de Mahmut evket Paa' nn kan davas ve asayi bahanesi ile btn muhaliflerini as-
tlar, srdler, birer keye sindirdiler!
Fakat bu defa, Talt ve Enver mihverinin yanbanda bir nc adam
peydahland: Cemal Paa. Bahriye Nazr l Cemal Paa'ya yetmezdi. Umumi Harb'e
girince, (1914 -1918) Kanal harekt maceras ile ikinci Yavuz Sultan Selim olmak hevesi,
onun da ban yedi. Talt ile Enver bugn de hem yanyana cancier yayorlar, hem
birbirlerinin ku-
yusunu kazp birbirlerinden kurtulmaya alyorlar. Allah encamlarn (sonlarn) hayr
etsin!..
ki Alman Harp gemisinin (Goben - Breslav) Boaz'dan szlp Karadeniz'e kt gece,
sabaha kadar uyuyamadm. Bu macerann devletime ne getirecei belli idi! Son Asr
zarfnda kendisile yaptmz muharebelerin cmlesini kaybettiimiz Rusya ile, denizlere
hkim ngiltere ve Fransa'y karmza almtk. stelik Devlet, ayara (dmana) el
aacak haldeydi; Dyn-u Umumiye'den ve Reji idaresinden tavizler karl alnm
borlarla memurlarn aylklar deniyordu. Byle akamn sabahndan hayr umulur mu?..
Dman anakkale'ye Dayand.
Olan oldu, muharebeye girdik. ngiliz ve Fransz donanmas da anakkale Boaz'na
dayand. Gerek stanbul Bo-az'nn, gerek anakkale Boaz'nn tahkimi iin elimden
geleni yapmtm. Zamanmda bir ok defalar byk kumandanlarla bu mesele grld.
Donanma ile dmana kar kamayacamza gre, Boaz tahkimat ve Kara Ordusu ile
neye muktedir olabileceimiz uzun uzun mnakaa edilmiti. O zaman bana sylenen, uzun
menzilli toplarla donanmay boazlara yanatrmamaya ve mmkn olamad takdirde,
karaya bir karma yapmasna engel olmaya alacaktk. Fakat gl bir donanmann
desteinde bir karma yapld ve sahilde tutunulabildii takdirde, vaziyet ok tehlikeli
olabilirdi!
Harp balad. Dnyann en byk iki deniz devletinin donanmas anakkale nne geldi
ve kartmay kolayca baardlar. Artk benim iin her ey bitmiti. Kahr ve mitsizlik
iindeydim.
te bu gnlerde Zat- ahne'nin iradesini tebli etmek zere, Talt Paa'nn beni
ziyaret edeceini bildirdiler. Geldi. lk defa gryordum. Hrmette kusur etmedi.
Tombul-
cayd. Yznde, kendisine gveni olan insanlarn rahat glmsemesi vard. Bu yumuak
grnn altndan etin bir ruhun yattn hemen fark ettim. Hep, o hrmetkar glm-
semesi ve yava sesile konutu. nce Biraderim Hazretlerinin Selm- ahanelerini tebli
etti, muharebe iinde olduumuzu anlatt, anakkale'de kanl harplerin devam ettii ni
syledikten sonra, ma'ks bir netice (ters sonu) kt takdirde, payitahtn belki
Konya'ya tanabileceini, bu se-beble de benini Bursa'da Hnkr kknde ikmet
etmek zorunda kalabileceimi syleyerek, buna gre hazrlklarmn yaplmasn, Zat-
ahane'nin irade buyurduklarn tebli etti.
Sanki Bu Can, Bize Bir Daha Gerekecekmi Gibi...
Hayatmn en byk fkesi iine dtm. Demek Payitaht decek, Biraderim
hazretleri Konya'ya ve ben Bur-sa'ya gideceiz!.. Srf canmz kurtarmak iin!.. Sanki bu
can bir daha bize gerekecekmi gibi!.. Kostantin'in elde k l, bir nefer gibi burlarda
dve dve can verdii stanbul'dan, biz vapurlarla, trenlerle ayrlacaz!.. te kar-
mda hep glmseyerek oturan Talt Paa bana bunlar teklif ediyordu.
Hayr, dedim, ben Bizans mparatoru Kostantin'den daha az haysiyetli deilim!
Biraderim Hazretlerine ubudiyetlerimi (ballk) arz ediniz, rade-i ahanesi ile Selanik'
ten ktm ama, stanbul'dan kmam!.. Kendisinin de kmamasn, ecdadmzn erefi
namna istirham ederim!..
Talt Paa'nn yznde endie almetleri vard. Her" halde duyduum kahhar
heyecan yzm deitirmiti ki, birden telaland:
Nezd-i Hmyun'unuza bir ihtimli arz ettim! dedi ve sonra masada duran levanta
suyunu gstererek:
Biraz serpeleyebilir miyim, sarardnz!..
Kendimi toparladm. Lavantadan bir ka damla alarak ellerimi ovuturduktan sonra:
te ben de o ihtimali ahsm namna red ediyorum!
dedim. Ecdadmn huzuruna mahcup gidemem!..
Talt Paa, beni teskin etmek iin byle bir ihtiyatn, muhalin (imknszn) hesab
olduunu, cepheden iyi haberler alndn, biiznillhi teal (Allahnn yardm ile) d-
mann denize dkleceini uzun uzun anlatt. Mttefikimiz Almanya ve Avusturya'nn
btn cephelerde ilerlediini, ordumuzun da Ruslara kar muvaffakiyetle mukavemet
ettiini syleyerek nezdimden ayrld.
Zafer Haberi Ulayor.
Hayatmn en karanlk gnlerini bu devrede yaadm. Hakikaten gazeteler,
anakkale'de dmann durdurulduunu, byk zayiata uratldn yazyorlard.
Ben bir trl bu haberlere inanamyordum. Fakat ngiliz ve Fransz donanmasnn
anakkale Boaz'n zorlad ve giremedii bir hakikatti. kartma yapmaya muvaffak
olmu, ama ordumuzun karsnda mhlanp kalmt. Her vasta ile cepheden haber
almaya alyordum. Muhafz Kumandan Asm beyi sk sk Saray'a gndererek sahih
malmat almak iin rpmyordum.
te bu srada, rabbime krler olsun ki, ummaya bile cesaret edemediim zafer
haberi ulat. Dman, tasn taran toplam, askerlerinin yarsn denize, yarsn
gemilerine dkerek anakkale nnden ekilip gitmiti. Bu byk zaferi, Mustafa
Kemal bey adnda bir miralay (albay) kazanm!.. Allah, devletime hizmeti geenlerden
raz olsun!
Uzun bir mddet sonra olum bit Efendi, benimle konuurken, bu Mustafa Kemal
beyle tantn syledi. Sonradan paa olmu... Hem de burada Beylerbeyi
saraynda
tanmlar! teaccp ettim. (atm;. Burada ne aryormu? dedim, Yzba Salih
bey (Bozok) arkada... cevabn verdi. Ara sra arkadan grmeye geliyormu, bit
efendi ile de bu mnasebetle dost olmular!.. Hatta Mustafa Kemal Paa, kendisine
iki ceyln yavrusu hediye etmi...
Bundan memnun oldum. Devletimin yzn aartm bir Paa'nn bit efendiye
yaknlk gstermesi, bir ahsiyeti olduunu anlatyordu. Oluma, mnasip bir
mukabelede bulunmasn hatrlattm. Biraz vakti hlim olsa, Bir Altn saat diyecektim
ama, dedikodusundan ekindiim hem olduka mzayeka (geim sknts) iinde
olduum iin bir ey sylemedim.
Bir daha arkadana gelecek olursa, haber ver, ben de greyim, demekle iktifa
ettim.
M. Kemal Paa'nn Tehlikeli Bir Skneti Vard...
Gerekten bir defa daha gelmi, bana haber verdiler. Srtnda bir pelerin vard ve
arkadana veda ediyordu. Uzaktan yzn iyice seemedim ama, sradan askerlere
benzemiyordu; tehlikeli bir skneti vard. Enver Paa'nn kendisinden niin
ekindiini o zaman anladm. Bunu, Talt Paa tutuyormu!.. Bunlar kk eyler!..
anakkale'de ngiltere, Fransa gibi iki byk devletin ordusunu ve donanmasn
durdurdu, yzgeri ettirdi ya, bana lzm olan odur ! Muvaffakiyeti iin dua ettim.
Sras gelmiken, Enver Paa ile nasl karlatm da anlataym. Alman mparatoru
Wilhelm nc defa stanbul'a gelmiti. Kendisile ahsen dostluum olduunu daha
nce sylemitim. eref-i terifine Saray'da bir ziyafet ter tip edilmi... Bu ziyafet
srasnda Biraderim Hazretlerile, grrken, beni sormu. Enver Paa da bu konuma
srasnda yanlarnda bulunuyormu., imparator, Zat- aha-
ne'ye mahsus selamlarm" bana ulatrmasn rica edince, Biraderim Hazretleri Enver
Paa'ya, hem imparator Hazretlerinin hem de kendilerinin selm- mahsuslarm bana
ulatrmak ve bir arzum olup olmadm da soruturmak iin Enver Paay
vazifelendirmi...
te bu vesile ile Enver Paa Beylerbeyi sarayna geldi. Haber verdiler, kendisini
ayakta karladm. Zat- ahane'-yi ve mparator hazretlerini temsil ediyordu.
Enver Paa, Klcn karmt.
Edebli, saygl bir askerdi, eri girerken klcm kar m ve bir hkmdarn
huzuruna kar gibi davranmt. Ko-nuurken, nne bakyor ve hafife kzaryordu. Yer
gsterdim, edeble oturdu ve konuma boyu, bir defa bile bam kaldrmad.
nce mparator hazretlerinin selmlarn bildirdikten sonra, taraf- ahaneden
olan selm ve istifsar (hatr sorma) tebli etti. Ben de imparator hazretlerine eski
uhuvvetimizi (dostluumuzu) hatrladklar iin teekkr ettim. Sonra, benden vaktile
deri buyurmadklar (esirgemedikleri) yardmlarn, imdi de biraderim hazretlerine
tevcih etmelerinden duyduum inirah (ferahl) anlattm. Biraderim hazretlerinin
selm- ahaneleri'ne ve istifsar hatr larna minnet ve kranlarm arz ettim.
Bu konuma srasnda, beni byk bir sayg iinde dinleyen Enver Paa'y tetkik
ediyordum. Bu gen Paa, imdi benim akrabamd. Yeenim Naciye Sultan'la evliydi.
Genlii, melhat- ve'hiyyesi (yznn gzellii) vakarna (ar ballk) glge
drmyordu. Btn -mahcubiyeti ve sknetine ramen, hadidlmizc (fkeli) ve
muhteris bir insan olduunu hemen fark ettim. Tuhaftr, bana Hseyin Avni Paa'y
hatrlatt. Hem de hi bir harici mabeheti (benzerlik) olmad halde. Belki bir
miza mabehetidir. Yal-
nz. Hseyin Avni Paa'nn kabal, Enver Paada nezakete, zekas kurnazla tahavvl
(dnmek) etmiti. Bu eit insanlar bir yere balandlar m, hele menfaatleri de besleni-
yorsa, sadakatlerine hudud yoktur. Alman'larn .niin kendisini setiklerini ve tuttuklarm
kavradm.
Cereyan etmekte olan muharebelerden konutuk. Askerlik ilerini anlatrken,
sylediklerinden hi bir pheye dmyor, byk bir gven iinde konuuyordu. Byleleri
belki iyi asker olurlar, fakat pek seyrek orta halli bir kumandan olabilirler. nk
dmann asl cephede deil, cephe gerisinde yenileceim bile bilmiyordu. Hesaplarm
yaparken, sanki her taburun banda kendisi gibi dnen bir kumandan olduunu
sanmaktayd. Hem de kendisi, vaktile kumandanlarndan ayr dnd ve davrand iin
bugnk yerine geldii halde!..
Koskoca Osmanl lkesinin Harbiye Nazrl, bu vehi melhat (gzel yz) sahibi
olmaktan ileri bir meziyyeti olmayan Asker'in eline kalm olmas hazn bir hakikatti!
Bence, iyi bir Liva kumandam olabilirdi Enver Paa!., yi bir Harbiye Nazrnn elinde de
cidden faideli iler grebilirdi!
Enver Paa Tekrar Ziyarete Geliyor.
Aradan bir zaman geti; bu sefer ahsen benimle konumak istediini bildirdiler.
Cepheler sklm, kt haberler gelmee balamt, stanbul'daki eski ve kkl aileler
yklm, ortal harp zenginleri kaplamt. Musahiplerimin, her gn yeni bir malubiyet
veya yeni bir rezalet haberi tar olduklar gnlerdi. Uzaktan uzaa Kabine'de ihtilf
ktn ve Sadrazam Talat Paa ile Harbiye Nazr Enver Paa arasnda gr farklarnn
belirdiini iitir olmutum. Benimle grme isteini kabul ettim, geldi.
Yine son derece edebli ve hrmetkard. Fakat bu defa
ayrca samimi grnyordu. Muharebenin geirdii safahat kendi grne gre hlsa
ve izah etti. Ben bunlar dinlerken, Sadrazamla ayrld noktalarda benden fikr mes net
(dayanak) 'beklediini fark etmekte gecikmedim. Bylece Talt Paa'ya kar beni
kullanacakt.
Mttefikler arasnda muharebenin kaybedilmekte olduu noktasnda beliren fikir
ayrlklarn, hemen hi bir ey saklamadan sylediini zannederim; nk anlattndan
daha kts olamazd! Ayrca, karmzdaki muharip devletlerin maddi ve manev gleri
hakknda hkmetin elinde bulunan bilgileri de sayp dkt.
Paa Anlattka Ben Kan Alyordum.
O anlattka, ben devlet hesabna kan alyordum. Hesaplar batan sona yanlt.
Devletin gcn de dmanlarn glerini de yanl deerlendirmiler, bylece bugnk
feci neticeye yaklamlard. Ve daha fenas, asl fenas, Devlet, bir ka kiinin sz haline
gelmi; bunlarn kendi aralarnda ihtilfa dmesi yetmiyormu gibi, bir de topu birden
Alman mttefiklerimizin avucuna dmlerdi!
imdi yeenim Naciye Sultan'n kocas Enver Paa, akrabas sabk Padiah bana, akl
soruyordu: Ne yapalm?..
Her zaman ve her hlde yaplacak bir ey vardr; fakat yaplacak eyi yapabilecek biri
de bulunmak gerektir. O gn de elbet yaplacak bir eyler vard. Fakat damadmz Enver
Paa ve onun arkadalar, bunlar yapabilecek ehliyet ve kiyasette insanlar deildiler. Bu
yzden kendisine hemen hi bir ey syleyemedim.
Syleyemememin bir baka sebebi, yaptklar deerlendirmelere gvenemiyordum.
Sonra, eldeki istihbaratn doruluu da pheliydi. Bunlar salam olmad mddete,
doru bir karar almak da ayrca mmkn olamazd. Kendisini krmamaya alarak, uzun
zamandanberi fiil politika-
dan uzak yaadm, politikann srekli bir takip istediini, syledim. Frtnaya tutulmu bir
geminin svarisine, telsizle uzaktan akl retmenin mmkn olmadn anlatmak
zorunda kaldm. Elbet, evketmeap Biraderim Hazretleri bu ileri benden daha iyi
bilirler dedim. Bununla beraber u anlattklarna gre, mnferit sulh aramann Devletin
hayrna olacan azmdan kardm.
Yarasna baslm gibi irkildi. Talt Paa ile bu hususta ihtilf olduunu o zaman fark
ettim. Demek, o babayani Talt Paa, bu akal damadmzdan daha akllym!.. Hi
ummazdm dorusu!.
Birey konumu olmak iin yeenim Naciye Sultan'n shhatini sordum, ocuu ile
ilgilendim, bir resmini istedim. Geldii gibi hrmetkar, fakat yaral yanmdan ayrld
zaman, ecdadmn elinde bugne gelmi Devletimin -tpk benim gibi- son gnlerini
yaadn anlamann mitsizlii iinde yapabileceim tek eyi yaptm: Secde-i Rahman'a
kapandm ve gzlerimden kanl yalar aktarak sabaha kadar Senden baka emnmz yok
Rabbim! diye yakardm. Ordularmz btn serhatlarda periand, ricat ve bozgun halin-
deydiler. Bizi ancak Allah kurtarabilirdi artk... Eer kur-tulamayacaksak, Rabbim bana, bu
lmden bin beter gnleri gstermesin!.. Son niyazm budur!..
SON
Abdlhamid'in Hatra Defteri Peinde 30 Yl
1944 ylnn sonbaharyd. Bursa'daki BOZDA KTAB-EVne orta yal bir kadn girdi.
Elinde kilo ile satmak istedii kitaplar varm... Kimden kaldn sordum: Osman Sena
Bey'den dedi.
Osman Sena Bey, Mustafa Keml'in hocas, Trk - Yunan Sava'nn plnlarn yapan
yaman bir kurmay, Trk diline bir gramer kazandrm aydnd. Son yllarda bir Kamus
zerinde altn biliyordum. Kadnla anlatk. kfe dolusu kitap geldi.
ou, askerlikle ilgili kitaplard bunlar, e yararlarn e-dost paylamlar, gerisi bana
gelmiti. Bunlar arkadaki depoya doldurdum ve kitap merakllarna gsterip byk
bir blmn elden kardm. Geriye kk bir yn kal mt. ou, ciltsiz, paralanm
kitaplar, be-on sahifelik brorler ve baz kitaplarn iinden dm formalard. Bu
formalardan birinin de emsettin Sami'nin Kmus-u Trk sinden kopmu olduunu
hatrlyorum.
Demek Osman Sena Bey'in dostlar, kitaplarn stne mler, ortal karman-
orman etmiler, aldklar kitaplarn tamam olup olmadklarna bile bakmadan yama-
lamlard.
Ehibba, ivei yamada mebhut eyler dy Hda, gstermesin asar- izmihlal
bir yerde.
Ben de geri kalan dkntleri pe atmaya karar verdim. Son bir kez yn
kartryorum; bir defter... st kab kopmu ama, formalar dalmam. inde eski
harflerle bir takm yazlar... Osman Sena Hoca'nn notlar olacak diye orackta
ypranm sahifeleri kartrmaya baladm. Hayr, not deildi bunlar. Baz anlar ve baz
aklamalar vard. Sait, Kmil Paalardan sz ediyor, Mithat Paa, Namk Kemal, Ziya
Paa gibi nl kiilerle yapt konumalar anlatyordu!..
Bir Tarih Hazinesi
Hemen defterin ilk sahifesine dndm. Okunamayacak kadar silik bir takm yazlar
vard. Kurun kalemle yazlm bu satrlar okuyabilmek iin aydnla ktm. unlar
yazlyd:
bu defter, Cennetmekn Sultan Abdlhamid Han- sn hazretlerinin Beylerbeyi
Saray'nda mahlu bulunduu 1333 senesinde dest-i mbareki ile tahrir etmi olduu
hatrat olup, vefatndan be sene sonra tab ve nerolunmak zere Leipzig'e
gnderilmesini vasiyet etmiken, hemen
vefatn mteakip ahvli hzra gz nnde bulundurularak mahalli maksuduna isal edilen
nsha-i asliyesinden ehhem baz mebahisin istinsah suretiyle vcuda getirilmitir.
Defteri bir solukta okuyup bitirdim. Okuduum her satr, her sayfa.o gne kadar
bildiklerimi altst ediyordu. ok nemli aklamalar karsndaydm.
Her eyi yzst brakp, tarih ve fikir kitaplar zerinde bilgisine gvendiim dostum
Hulusi Kymen'e kotum. Defteri beraberce batan okuduk. O da benim gibi her sa-
hifede heyecanlanyor, sigara stne sigara yakyordu.
Bir tarih hazinesiydi bu!.. Ancak, bu deftere ne kadar gvenilebilirdi?.. Abdlhamid gibi,
gzaltnda yaam bir padiahn hatralar nasl gizli kalabilirdi?.. lmnde, nerede
saklanmt? Be yl sonra yaynlanmas kime vasiyet edilmiti? Sonra, kim bu hatralar
Lyebzie gndermi olabilirdi? ttihat ve Terakki ileri gelenleri, kendi aleyhlerinde olan
bu vesikay ele geirmek istememiler miydi?..
Bu sorularn karlklarn veremiyorduk. Ancak defterin sahibi olan Osman Sena Bey,
Askeri Atee olarak Almanya'da bulunmutu. Ciddi bir insand. Tarihe ve gereklere
saygs vard. yleyse bu defter uydurma olamazd. Bir kez de Bursa'daki tarihilerle
oturup konumay kararlatrdk.
Utarit Dergisi'nde Yaynlanm.
Tarih retmeni Nazm Ycelt, eref ve Memduh beylerle bir araya geldik. Defter yeni
batan okundu. eref Bey, bu hatralar daha nce grdn ve Mtareke srasnda
UTART adl bir dergide bunlarn yaynlandn syledi. Kendisinde bu derginin bir
koleksiyonu da varm, gitti, getirdi. Gerekten defterdeki btn bahisler bu dergide,
defter srasyla yaynlanmt; hatta defterin ba tarafndaki nota kadar, aynen...
ki ihtimal vard: Ya Utarit dergisi, bu defterden yararlanarak yaynn yapmt; ya da
bu defter, Utarit dergisinden kopya edilmiti. Kopya edilmi olmasn zayf grdmz
iin, bu defterden yararlanlarak yaynlanm olaca kansna vardk.
Nazm Ycelt, Abdlhamid'in padiah olduu gnlerde de bir musahibine baz
hatralar yazdrdn ve bnlemin Mahmut Kemalnal'n Yldz evrak arasnda bu notlar
ele geirip yaynladn syleyince, kuku bulutlar biraz daha da dald; ben defteri
kitap halinde yaynlamaya karar verdim.
Kitap dizildi, basld, kapaklar hazrlanp cilde verildi. Fakat tam o gnlerde ben
kitapevini kapamak zorunda kaldm. Bylece Abdlhamid'in Hatra Defteri de Osman
Sena Bey'in kitaplar gbi okka ile kesektlara gitti. Bu baskdan, ee-dosta
datlm onbe-yirmi kitaptan te bir ey kalmamtr, sanrm.
stnden 14 Yl Geti
Gel zaman, git zaman, aradan 14 yl geti, dostum Sabahattin Selek bir yaynevi
kurmutu. Kendisine, bu sata kamadan yok olmu kitaptan sz ettim, ilgilendi. Bendeki
son kitab da Selek'e verdiimi hatrlyorum. Selek yaynevi, ie gerekten zen gsterdi.
Kitabn bana Abdlhamid'in bir biyografisini ve defterde geen olaylarla ilgili bir
aratrma yazsn koydu. Abdlhamid'in musahiplerinden Besim Bey'e not ettirdii ve
bnlemin Mahmut Kemal Bey in Yldz evrak arasnda bulup yaynlad hatralarn da
kitabn sonuna ekledi. ki yz sahifelik bu kitap 1960 ylnda (Abdlhamid'in Hatra
Defteri) adile batan yaynland.
Fakat talihsizlie bakn ki, Selek yaynevi de ksa bir sre sonra kapand, bu baskdan
ne kadarnn satlabildiini
kesinlikle bilemem. Ama hatralarn basn hayatmzdaki talihsiz hikyesi budur...

Rahmetli Osman Sena Bey, Hatralar'n kendisince nemli grnen baz paralarn
kopya ettiini yazyordu defterin banda. nemli grmedikleri nelerdi acaba?.. Bel ki de
onun nemsemedii paralarda bugn iin nemli gerekler yatmaktayd.
1918 ylnda Hatralarn Leipzig'e gnderildiini biliyorduk. Ama Leipzig'de nereye?..
Bir basmevine mi, bir yaynevine mi, Mill Kitapla m, bir dosta m, nereye?.. Bu konuda
hi bir bilgi yoktu. Bu yzden, aslnn peinden komann yollar da kapalyd. stelik baz
tarihiler, Byle bir defterin asl-fasl yoktur. Mtareke'de (biri uydurup yazm olacak
gibi dayanaksz szlerle beni aramaktan souttular; 1961 yln bulduk.
Hikaye Tazeleniyor.
1961'de, Ahmet Emin Bey'le (Yalman) gryorduk. Vatan Gazetesi'nden ayrlmt, baz
gazetelerde konuk yazar olarak kalemini kullanabiliyordu. Bu yzden zntlyd de..
Bana bir gazete karmak istediini syledi. Byk Olay niteliinde bir yaz dizisi
gerekliydi kendisine... Abdlha-mid'in Hatra Defteri hikyesini anlattm. ok ilgilendi...
Heyecanland da...
unun asln bulalm, dedi.
Nasl?
Aratrarak... Sen hi Abdlhamid'in kzlarile bu konuyu konutun mu?..
Hayr...
Belki bir bilgileri vardr...
Belki...
Ben sorup renirim...
Bir ka gn sonra Ahmet Emin Bey broma geldi:
Sordum, dedi.
Peki, ne haber?
Kzlar byle bir hatrann babalan tarafndan yazl
dn bilmiyorlar.
Fakat byle bir hatra yazlm ve Leipzig'e gn-derilmise, her halde KOLZE
yaynevine gnderilmitir, diyorlar.
- E, peki?. .
Neden Kolze?..
Bu Kolze yaynevi bir AlmancaTrke lgat yayn
lam ve lks bir basksn da zel olarak Abdlhamid'e sun
mu. Bundan ok duygulanan Abdlhamid, Kolze'ye bir Os
manl nian gndermi. Kz, sonradan bu Her Kolze'nin
stanbul'a geldiini ve babas tarafndan huzura kabul edil
diini hatrlyor. Hatt Almanya'da getirilecek baz uf ak-
tefek iin Berlin'deki eliliimize deil, Saray'dan bu Kol
ze'ye mektup yazlrm!..
Elimize nemli bir ipucu gemiti. Ahmet Emin Bey'le dndk, tandk! kimizin de o
sra Almanya'ya gitmee durumu elverili deildi. Gitsek de iki dnya sava geirmi,
hele son savata yerle bir edilmi Leipzig'de defteri ele geirebileceimiz ok pheliydi.
Sonunda Ahmet Emin Bey, Almanya'daki bir dostuna mektup yazmay ve bu yaynevi
hakknda bilgi almay dnd ve yle yapt. Fakat gelen karlk btn mitleri
uuracak nitelikteydi. Bu KOLZE yaynevi, 1923 ylnda kapanmt ve sahiplerinin de
nereye gitmi olduu bilinmiyordu.
Bunun zerine ikimiz de iin ucunu braktk...
stnden 12 Yl Daha Geti.
Yine bylece yllar akt geti, tam 12 yl... Artk Abdl-hamid'i de, hatra defterini de
unutmutum. Geen yln nisannda (1973) sayn Kemal Ilcak' ziyarete gitmitim. Or-dan-
burdan konuurken, sz dnd dolat, eski padiahlara, derken Abdlhamid'e dayand.
Kemal Bey'e de bu hatra defteri hikyesini anlattm, ilgilendi. ok nemli bir vesika,
dedi. Niin ilgilenmiyorsun?..
in glklerini sayp-dktm ve bunun denizde belli bir bal aramak gibi bir i
olacam anlattm. Hi beklemediim bir karlk verdi:
Sen aratrmac deil misin?.. Aratrmac ne de
mek?.. Bir ipucu elde edip geree ulancaya kadar git
mek deil mi?.. Elinde bir ipucu olduunu sylyorsun...
Fakat bunun madd klfetleri var Kemal Bey... ihti
mal zayf, klfet ykl. Byle bir riski gze alamam!..
Yni, madd durum demek istiyorsun ...Yardm ede
rim. Madem ki tarihimize k tutacak bir vesikadr, Abdl-
hamid gibi zerinde ok konuulan b|r padiahn hatralar
dr, bu noktada parann hesab yaplmaz...
Dndm; iki byk sava geirmi bir lkede, 55 yl nce gnderilmi bir defteri,
kapanm ve iz-tozu bilinmeyen bir yaynevinden aramak akl kr deildi. Ama hem
aratrmac olmak, hem buna hayr demek de mmkn olamazd.
Peki Kemal Beyefendi, dedim. yleyse nce ihtimal
leri biraz artralm, ben ondan sonra gideyim.
Nasl?..
Sizin Almanya'da tekiltnz var, Tercman' kar
tyorsunuz. Bronuza talimat verin, KOLZE yaynevinin sa
hiplerinden birini ele geirsinler. Ben sonra gidip aratr
malara balayaym.
Oldu, tamam...
dedi ve Abdlhamid 'in hatra defteri kovalamacas bylece yeniden balam oldu...
Kolze Bulunuyor.
Zaman zaman Kemal Bey'le gryorduk. Fakat Kol-zeler bir trl ele gemiyordu.
Aile dalm, her biri bir yere gitmi, Leipzig'le olan ilikileri kopmutu. Ara sra Kemal
Bey'in de umudu krlr gibi oluyor, Galiba sen hakl kacaksn. Daha yaynevi
sahiplerinden birini bile ele geiremedik, diyordu. Glyorduk. Fakat...
Evet, fakat 1974 ylnn Eyll ortasnda telefon nlad, atm, kargmda Kemal Ilcak...
Senin Kolze bulundu...
Efendim?..
Senin Kolze bulundu, diyorum. ocuklar bu yaynevinin sahiplerinden birini
bulmular, adresini de tesbit etmiler...
Bravo dorusu... Mucize yava yava gereklemee
balyor galiba...
Ne zaman gidiyorsun?..
Ne zaman m?.. Hemen, be-n gne kadar...
Gel de grelim...
Telefon kapand. Ben, mucize yava yava gerekleiyor demitim ama iimde hi de
mit yoktu. Kolze yaynevinden birini bulmak ne ie yarard? Bulunan bu kimsenin, bakalm
defterden haberi var myd?.. Tutalm vard. Haberi vard da defter kendisinde mi idi?
Hadi bir varsaym daha yapalm, defter de kendisndeydi. Defter kendisinde olduuna
gre, deerini de biliyor demektir, yleyse saklamtr. Ama kinci Dnya Sava'nn ehri
yerle bir ettii ana-baba gnnde bir bomba da evine raslamsa defterin hesab m
aranrd?..
Fakat, yine de bir kez gidip adamla konumalydm.
Belki verecei bilgiler bile bana yararl olabilirdi. Hazrl m yaptm, yola ktm.
Frankfurt hava alannda beni Tercman Ailesinden etin Ser bekliyordu. Ertesi gn
Leipzig'de idik.
Her Kolze ile Kar Karya.
Herr Kolze ile karlamamz, gerekten ok heyecanl oldu. nceleri beni kabul
etmek istememiti. Kimdim, kendisini nerden tanyordum ve ne iin grecektim?..
Bunlar soruyor, ben de bunlara doru-drst karlk veremiyor-dum. nk, gerei
sylediim anda, Byle bir eyden haberim yok, diye kestirip atmas mmknd.
Onun iin Kolze yaynevinin yaynlar arasndaki Trke-Almanca lgati aradm
syledim. Bunun iin stanbul'dan gelmitim. Kendisini be dakika iin olsun grmem
gerekti. nce, Bu lgat bende yok, dedi, sonra; Alman Mill Kitaplnda bulabileceimi
syledi. Fakat buna ramen direnince, istemeye istemeye evinin kapsn at.
Eski bir Alman evi idi bu. Sra sra dikilmi byk apartmanlarn arasnda skp
kalmt. Eski eyalarn, o kendilerine has kokusu doldurmutu ortal... Mzelerin
sessizlii vard. Beni, kendi alma odasna ald, Herr Kolze... Ak salyd. Ortadan
uzun boyluydu. Yetmi yalarnda grnyordu. Fakat konuurken, Yaynevi
kapand zaman 23 yandaydm, dediine gre, 78 inin iindeydi. Oturduk.
Piposunu ekitirerek konumaya balad:
Size faydal olabileceimi sanmyorum. Byle bir lgat vard. Ama tahmin
edersiniz, bunca zaman sonra benim bile ortada kalmam mucize! Savatan nce,
kitaplarmn arasnda rastlyordum. Fakat ok yllar oldu ki grmyorum. Her halde, ya
ev deitirirken, ya kitaplar yeniden yerletirirken bir yerlere girdi. imdi bulamam...
nk nerede olabileceini bilmiyorum...
Benden Ne istiyorsunuz?
Ben, bu lgati aramyorum...
Dedim. Piposunu azndan ekerek hayretle yzme bakt, iyice ikillendii her
hlinden belli di. Biraz da kaslarn atarak konutu:
Bana yle syleminitiniz!
Evet.
Peki benden ne istiyorsunuz?..
Bunu sylerken alt duda titredi. Belli ki korkmutu. Bir ajanla kar karya
olduunu sanyordu belki de... Dou Almanya'da yaayanlar iin bu tehlikeli bir
lbirentti.
Abdlhamid'in hatra defterini...
Dedim. Hi bir ey anlamam gibi yzme bakyordu:
Abdlhamid'in hatra defteri mi?.. Olanca sevimliliimi yzme toplayarak
konutum:
Evet, Abdlhamid'in hatra defterini... Yani, baba
nza byk Osmanl nian veren, onunla dost olan Padia
hmz Abdlhamid'in hatra defterini... Milletimizin tarihi
ne yardm edeceksiniz, k tutacaksnz!..
Karmakark olmu yznn izgilerini toparlamaa ve dnmee alyordu.
Gzn, yerdeki eski halya dikerek bir sre sustuktan sonra:
Siz kimsiniz, dedi; Benimle ak konuun?..
Ben, aratrmac, yakn tarih yazarym. Abdlha
mid'in Beylerbeyi Saray'nda iken bir hatra defteri dzen
lediini ve lmnden sonra yaymlanmak zere dostu olan
babanza gnderttiini biliyorum. Abdlhamid iin memle
ketimizde ok eyler syleniyor. Bunlarn gerekle ne l
de iliii olduunu anlayabilmek iin, kendi fikirlerini
renmee ok ihtiyacmz var. Srf bu maksatla Trkiye'den
sizi grmee geldim.
Babam ok Severdi Abdlhamid Sultan
Kukusu biraz dald, yznn izgileri biraz rahatlad. Piposunu daha geni
nefeslerle ekerek konutu:
Peki siz padiahnz kovmadnz m?.. imdi onlarla
niye ilgileniyorsunuz?..
Evet, Cumhuriyetle ynetiliyoruz imdi; padiahlar
mz da uzaklatrdk. Ama tarihi deil, tabi...
Glmsedi... Piposunu masann stne brakarak ellerini bacaklar arasnda
kenetledikten sonra konumaya balad:
Babam ok severdi Abdlhamid Sultan... Onun ver
dii nian hayatnn en kymetli varl olarak lmne ka
dar saklamtr. Yazk ki, lmnden sonra ablamda kald.
Kaybetmiler. Ben de ok zldm...
Buzlar zlmt artk. Ben de ferahlamtm.
Glyorduk. Ayaa kalkp yaz masasnn tahta ke-pengini indirdi ve bir ie 'konyak
kard:
er misiniz?..
Teekkr ettim. O zamana kadar ilgilenmedii etin Ser'e bakt:
Siz kimsiniz?..
Tercman Gazetesi'nde alyorum. imdi 'de arka
dama tercmanlk yapyorum.
stanbul'da m?..
Hayr Frankfurt'ta... Gazetemiz Frankfurt'da da ba
slyor.
Yaa. Byk gazete demek!
Herr Kolze, Dou Almanya'da yaad iin, Bat'da olup bitenlerden haberli deildi.
Konyaklarmz yudumlarken sordu:
Peki, beni nasl buldunuz?..
etin Ser, aylar sren aratrmalar ve bir kitabevinde
alan yal kadnn kendisine nasl yol gsterdiim anlatnca, Herr Kolze iyice
keyiflendi.
Ahh Helga dedi nasl, hl gzel mi bari?..
Hatralar Niin Yaynlamadnz?
Belli ki Helga, Herr Kolze'nin eski bir gzars idi. K zt sohbet iyice. Ben, Herr
Kolze'den pek ok eyler reneceime artk iyiden iyiye inanmtm. Fakat sz bir trl
Abdlhamid'e gelmiyordu. Apansz bir soru dorulttum:
Abdlhamid'in hatra defterini niin yaynlamadnz?
Duraksad. Kendisini sulamm gibi yzme alngan
bakt:
Ben o zaman 23 yanda gen bir mhendistim. Babama yardm etmek iin
yaynevine bo zamanlarmda gi-der-gelirdim, benim iim deildi bu?..
Bir kap daha alm, bir k daha belirmiti. Demek eldeki bilgiler doru idi ve
Abdlhamid'in hatralar Kolze yaynevine gelmiti!..
yleyse, babanz neden yaynlamad acaba?..
Syledim ya, babam ok severdi sizin Sultannz...
Hatt bizim Kayzerimiz Vilhelm'den bile fazla... Hem bili
yor musunuz, bizim Kayzer, sizin Sultannz Abdlhamid
iin ne sylemitir?.. Babam bunu sk sk ban sallayarak
tekrarlad. Delmi, ki; Ben politikay Abdlhamid'den
rendim. Byk adam... Nasl, bu sz biliyor muydunuz?..
Bam salladm.
Biliyordum Herr Kolze. te zaten bunun iin hatra
lar bulmak midi ile buralara kadar geldim ve sizi rahat
sz ediyorum.
Birdenbire sordu:
Siz Cumhuriyeti misiniz?..
Evet.
yleyse Abdlhamid'e dmansnz.
Memleketimiz ellibir yldanberi Cumhuriyetle idare
ediliyor ve ben Cumhuriyetiyim. Fakat ne Abdlhamid'e,
ne de teki padiahlara dmanm... Onlarn brakt im
paratorluk olmasayd, biz Cumhuriyeti nerede kuracaktk?..
Bravo...-dedi, sonra ekledi-. imdi size inandm...
Size Elimden Gelen Yardm Yapacam.
Kk kadehler yeniden doldu. minede odunlar -trdar, alevler duvarlarda
klarla oynarken, Herr Kolze hatralarnn iinden konumaya balad:
Size elimden geleni yapacam. Fakat biliyor musu
nuz ki, bu hatralarn peine dm ilk insan siz deilsiniz?
Bu kez armak sras bana gelmiti. Demek benden nce de bu hatralarn
peine denler olmutu! Kimlerdi bunlar acaba?.. Neden hatralar
bulamamlard?.. Yznn, en kk kmltsn bile karmadan -igzlerine bakarak-
susuyordum:
Size, babama yardm etmek iin yaynevine gidip -
geldiimi sylemitim. 1918-1919 yllaryd. Yaynevine bir
takm fesli adamlar gelip-gidiyor, babamla konuuyorlard.
Niin gelip gittiklerini, ne konutuklarn bilmiyordum o za
man. Sadece gryordum. Bir gn babam hastaland. Son
gnleriydi bu... Beni artt. ocuklar iinde en ok gven
diinin ben olduumu, ancak o zaman renebildim. Bana
dikkatle balanm bir paket uzatt; Bunu, sana emanet
ediyorum, dedi. iinde ok deerli bir ey var, bunu iyi
sakla! ardm, fakat paketi aldm. Sonra bana unlar
syledi:
Bak olum, bu sana verdiim paketin iinde, benim byk dostum Abdlhamid
Sultan'n hatralar var. lmeden nce vasiyet etmi ve yaynlansn diye bana
gndertmi. Dnyaya tesiri olmu akll bir hkmdardr. Ben hatralar okuttum, ok
eyler yazm. Yaynlanmas byk akisler
yapar. Fakat hatralarn elime ulat gnleri biliyorsun. Yenilmitik. Ne Almanya
kalmt ne de Trkiye... ngilizler, Franszlar her iimize karyorlard. stelik Abdlha-
mid dostumun da dmanydlar. Trkiye'nin de durumu bizden kt idi. Hl da yle...
stelik orada da Abdlha-mid'in dmanlar var...
Babam bunlar bana glkle sylyordu. zldn gryordum. Susturmak istedim.
Bunlar sonra konuuruz babacm, demee kalktm, direndi ve anlatmasn zorluk
ekerek de olsa srdrd:
Bak olum, bu hatralarn peinde ok adam var... Kendisini deviren Jn Trkler
bunun peinde. Hatralarn bana gnderildiini haber almlar. Geldiler gittiler, benden
bu hatralar istediler. Vermedim. Ben de byle bir ey yok, dedim, inanmadlar, bir
ngilizi kullanarak elde etmee altlar. ok kr dostuma ihanet etmedim ve hatra-
larn bugne kadar saklamaya muvaffak oldum. O, yaynevine gidip gelen fesli
adamlar, hep bu sana verdiim pa-kedi ele geirmek istiyorlard.
Artk Sana Emanet
Burada babamn gzleri yaard.
Bak olum, dedi. Ne kadar yaayacam belli deil Sen gensin, benden daha iyi
gnler greceksin inallah. Ben Dostum'un vasiyetini tutamadm. Ama sana vasiyet
ediyorum. Ortalk dzelince bu hatralar yaynla. Fakat sakn dmanlarna kaptraym
deme!... Mezarmda kemiklerim szlar! te Bana syleyeceklerim budur. Hadi, imdi
paketi al ve git. Nereye saklayacaksan sakla!.. Bundan sonras sana emanet!.. Evet,
babam byle syledi ve bir ka gn sonra ld. Yaynevini kapattk. Ben kendi mesleime
dndm. Babamn tek vasiyeti olduu iin, paketi gzm gibi korudum.
Kardelerime bile babamn vasiyetinden sz etmedim bu gne kadar...
Bir ara, Mill Kitapla vermeyi dndm. Orada hat ralar kaybolmazd. Fakat
babam, bana bu hatralarn Mill Kitapla yermem iin deil, yaynlamam iin
brakmt. Dnyann hlini biliyorsunuz, bugn yarn derken yllar geti. Bir ara, o yllar
Avrupa'da olan Osmanl prenslerinden birine vermeyi de aklmdan geirdim. Ama
yapamadm. Sonunda kinci Dnya Sava geldi att.
Biliyorsunuz, bar olduu zaman, Almanya'da ta stnde ta kalmamt. Bu ehir
en ok bombalanan ehirlerden biri... Bizim mahalle batan aaya ykld. Bir bomba
da bu eve dt. Ama gryorsunuz, yans ayakta kald iin hl oturuyoruz.
Hatralarn bulunduu kitaplk odas na bir ey olmam, paket de olduu gibi
duruyor.
Gzlerim yaarmt. Derin ve byk bir nefes aldm. Demek hayatta mucizeler de
varm! Ben, byle bir n yayordum !
lrsem, Hatralar Ne Olacak?
Herr Kolze, ayaa kalkt. Btn duvar batanbaa kaplayan kitaplna giderken
durdu:
Daha bir ka gn nce dnyordum. Ben lp gidersem, bu paket ne olacak, iki
muhterem lnn vasiyetini benden sonra kim tutacak diye... Siz bunu benden yle bir
zamanda aradnz ki, vermemem mmkn deil! Belki daha nceleri olsayd,
sylemezdim, saklardm. Ama artk ben de babamn ld yalardaym... Size teslim
edeceim.
Sonra birden yznn btn izgileri katlaarak bana bakt ve ehadet parman
yzme doru sallayarak:
Eer Padiahnzn vasiyetini yerine getirmeyecek kadar stsz karsanz -
kendimi de onlarn iine katarak sylyorum- lnn ahm srtnzda tayacaksnz!
Hepimiz heyecan iindeydik. Yaadmz, tarihin byk ve dramatik
paralarndan biriydi. Herr Kolze, kitapln alt srglerinden birini itdi, stste
ylm kitaplarla dolu idi buras. Eildi ve kitaplar teker teker karmaya balad.
Kendisine yardm edecek oldum, beni eliyle durdurdu. Hayr, bu hizmeti ben yapmak
istiyorum. Zaten babama verdiim sz tutamadm. Bari bu kk zahmetin zevkine
varaym.
Koca koca ciltleri kaldrrken, yzn kan kaplyordu. Fakat dediini yaptm ve
ayakta iini bitirmesini bekledim. On dakika ka'dar sonra en dipten bir paket kard.
Drt yanndan hl rengi solmam bir mavi kurdel ile bal idi. Bana uzatt:
Buyrun, aradnz emanetlerdir.
Bir hazine uzatyordu bana. Ne yapacam kestiremi-yordum. Yar aknlk iinde
sordum:
Borcumuz?..
Dnyann en babacan yzn bana kaldrd:
Borcunuz mu?.. Evet, borcunuz... NAMUSLU OL
MAK...
Eline sarlp ptm. Bu insanlk tablosu karsnda ocuk gibi alamaktan kendimi
alamadm sylemeye mec-burum..
Kesine giderken o babacan sesiyle konutu:
Ehh, imdi birer konyak daha ieriz ya!..
nc kadehlerimizi yudumlarken konuuyordu:
Sizden ahsm adna tek bir ey rica ediyorum. Ad
m aklamaynz. Geri benm yam, hi bir eyden kor-
kulmayacak bir yatr ama, yine de sorgu karsnda kal
mak istemem. Biliyorsunuz, burada bir devrim oldu. Her-
kesden olduu gibi benden de kymetli eyalarm ve kymet
li evrakm iin bir bildirge aldlar. Size samimiyetle syl
yorum, neyim varsa yazdm. Ama bu Hatralar aklmdan
kmt. Belki, 'malm saymadm, belki kymetli olduunu
hatrlayamadm iin olacak, bildirgeye koymay unutmuum. Bunda bir su olacan
sanmyorum ama, yine de so-ruturabilirler, bu yata karakola gitmenin ho olmayacan
takdir edersiniz.
Adm ve adresini aklamayacamz Herr Kolze'ye sz verdim. Bu sz tutuyorum,
nk Kolze, dnyann bu en iyi insanlardan birinin gerek ad deildir, takmadr.
Gerek ad, hatralarn asl ile birlikte saklanmaktadr.
te, kinci Abdlhamid Han'n 58 yl nce yazdrd ve benim tam otuz yl peinden
kotuum Hatralarn hikyesi..
Kalmasn lemde Allahm hi bir hakikat nihn
smet Bozda

ABDLHAMD'N DLEKES
Abdlhamid'in, ldrlme ve be parasz kalma tehlikeleri iinde Devlete, Millete,
Meclise ve Askere hitaben Selanik'ten gnderdii dilekenin tam metni.
(Sadeletirilmitir)
Devlet, Millet, Mebusan ve Askere Dilekemdir.
325 senesi (1908) Nisann drdnc sal gn akam Ayan ve Mebusan tarafndan
seilmi Tebli Heyeti, hayatmn teminat altnda olduumu ve her trl taarruzdan
uzak bulunduunu, olum Abdrrahim Efendi ve yaknlarmdan bir ksmnn nnde,
ailemin iitebilecei bir ekilde sylediler ve tebli ettiler.
Gecesi de Ferik Hsn Paa, beraberindeki ordu ileri gelenleri ve subaylarla gelerek
Tebli Heyetinin szlerini doruladlar; hayatmn hi bir surette tecavzlere ve
taarruzlara hedef olmayacan, ikinci ve nc Ordu ile asker, hayatmn korunmasnn
kefili bulunduklarm ve btn milletin o yolda teminatta bulunduunu ve Selanik'te
hazrlanan yerde tam bir sayg iinde oturabileceimi syleyerek, ayet bu noktada
tereddt edilirse, birlikte arabaya binerek ve elime rovelver vererek -Tanr esirgesin- bir
tecavz vukuunda nce kendisini ldrmekliimi, vallah, billah, tallah kelimelerile yemin
ve Kuran- erifi de getirip ona da el basacam sylemi ise de, Haa, Allah esirgesin,
ben katil olamam diyerek teminat ve yeminlerine inanlp husus trenle Selnik'e
gelindi.
Burada grdm nazik muamele ve zabitlerin korunmam hususunda gsterdikleri
gayretler gerekten takdire deer. yi ve kt, fakat hlis niyetle otuzdrt sene, vallahi
ve billahi, geceli-gndzl devlet ve millete hizmet eyledim, eyhlislm Efendi vastasiyle
ettiim yemine aykr bir hl ve harekette bulunmadm. Merutiyet aleyhine nfuzumu
kullanmadm, stanbul'daki asker hdisesinde vallahi malmatm yoktur, te buralarn
yeminle temin ederim.
Biraderim rahmetli Sultan Murad hazretleri, yirmialt yl mr srp maiyyetlerinde
bir ok harem aalar ve rahmetli Hayreddin Paa'ya. hizmet etmi olan Server Aa ve
gerei kadar bendegn ve saire bulundurdu: Saray hazinesinden ve mutfandan her
trl yiyecek, iecek ve dier gerekenler kendileri iin tertip ve rahat mr srmeleri iin
her ekilde hazrland. Rusya askeri(nin) daha Ayastafons'ta bulunduu bir kargaalkta Ali
Suavi olay kmas zerine Marnileyh hazretlerini hemen yanma alp, ortalk yatnca
yine eski yerine gnderildi ve vefatlarna kadar, korunmas ve arkalanmas noktasnda ne
lde dikkat ve gayret harcand ve aileleri, benim ailem lsnde aylk al-
d ve hasta ve illetli bir vcuda sahip olduklar halde, bunca mddet her trl arzusuna
ulamak suretiyle yaadklar apak ve sonra lmleri ne yolda vuku bulduu dahi hususi
doktoru Rza Paa'nn raporu ile bellidir. Vefatlarndan sonra, aileleri fertlerine kendi
evldm gibi bakarak refahlar ve huzurlar iin hi bir ey esirgenmedi. Hatt, m-
arnileyh hazretlerinin muhterem haremi ba kadnefendi, akll ve dindar olup, sz
geen Server Aa aracl ile ailemle birlikte maa aldka, memnuniyetlerini bildirmek
iin yazd teekkr mektuplar, hl Saray'daki evrakm arasndadr.
Oullan Selahaddin Efendi'nin aleyhimde bulunacana inanmam; dpedz
uydurmadr.
teinde bulunduum felketli hlin anlalabilmesi, ylece hlsa edilebilir: Bir ok
iylim ve bir ok evldm olduundan, stanbul'da bulunan olum Nureddin Efendi, kendi
annesi ile dier yal kadnlardan mteekkil aile fertleri, bugn de bir ekmek parasna
muhta haldedirler. Maam, imdilik burada (Selanik'te) idareye yetmekte ise de, stan-
bul'dakilerin nafakalarna yardm edecek derecede deildir. Bununla beraber, bu
mahrumiyetin kaldrlmas hususunu Devlet ve Milletin dikkate alacana eminim. nk
btn servetim ve varlm msadere edildi. Perian ve merhamet edilecek bir halde
kaldm.
Bu tafsilattan maksadm unlardr:
nce kendimin, sonra evlt ve ayalimin hayat her trl tecavz ve taarruzlardan
uzak olduu hakknda yaplan vaitler ve teahhtler, Ayan vs Mebusn ve Devlet ve Asker
tarafndan teminat ve karar altna alnsn; bu karar da ak bir dille, resm ve yazl
olarak tarafmza tebli edilsin.
Daha sonra, oturmakta olduum Altini kk, namma satn alnsn ve hayatmn
sonuna kadar oturmaklm iin bana tahsis edilsin.
Ve en sonra, hizmetimde bulunanlarn ahs hrriyetleri kendilerine tannsn...
te dileim u eyden ibarettir; zira, can korkusu insan iin her an lmdr.
Hayat ise kutsaldr, ondan gvensizlie dmek gibi felket olmaz. Bu sebeple,
belirtilen art karara baland ve yapld takdirde, nasl istenir ve kimin
huzurunda gerekirse, bankadaki varlmn teslimine dair kd yazmaya ve
imzalamaya hazrm. Servetimin Asker iin muhafaza edildiini, bir gerek olarak
syleyebilirim.. Varlm, keke daha ok bulunsayd da, hepsim bir den Ordu'ya
brakmak erefine eriebilseydim.
Cenab Hakka kasem ederim ki, bu geici dnyada tek maksadm yalnz Devlet ve
Millete dua etmek ve sayl gnlerimi bulunduum yerde tamamlamaktr. Kesinl ikle
baka bir fikrim toktur.Arzu olunacak surette teminat vermee hazrm. Bu sebeple,
ibu arzuhalimin Mebusan Meclisi'nde okunmas ile, byk milletimin ve merutiyet
devletinin grnmekte olan hamet ve atfetine nisbetle, ehemmiyetten uzak olan
sz geen dileklerimin kabuln rica ederim.
17. Cemazi yelhr, 327 ve 22 Haziran, 325
(29 Haziran 1909)
Abdl hamid
Mahmut evket Paa'nn Cevab
Sultan Abdlhamid'in dilekesi zerine gazaba gelen Hareket Ordusu
Komutan Mahmut evket Paa'nn Abdlhamid'e gsterilmek zere 3. nc
ordu kumandanlna gnderdii ve kitabmzn 142. nci sahibesinde
sadeletirerek yaynladmz telgrafn tam metni.
ifre
Harbiye Dairesi
6011
nc Ordu Kumandanlna
C. 24 Haziran, sene 325.
Geenlerde Hakan- Sabk'n verdii cevapta, nukudu mevcudesini ikinci ve nc
ordularn ikmal-i nevaks iin ita eyledii ve Altini kknn namna mubayaas ile
emr-i hak vukuunda yine hkmete terkine muvafakat olunmak iin eref ve namus-
u askeriyyeye iltica eyledii beyan olunuyordu; imdi baka artlar temhid olunarak
taalll gsteriliyor.
Hakan- marnileyhin hayatlarna Osmanl Ordusu zmindir, Ordunun bu zaman
mevut iin, byk kuvve-i teriyyeden ibaret olan Meclis-i ayan ve Mebu'sn'n zamm
talep olunuyor ve kendilerinin elyevm Osmanl Ordusunun yeddi muhafazasnda
bulunduklar derhtr edilmiyor. Osmanl Ordu'su hayatlarna zmin iken baka
teahhdt talebinde bulunmasnn ordunun namus ve eref-i askerisini muhil olaca
ve her sene tebeddl etmekte olan Meclis-i Ayan ve Mebusan reisleri tarafndan bu
babda verilecek varaka-i teahhdiyyenin bir kymet ve ehemmiyet-i hakikiyyesi
olmayaca feramu olunuyor.
Bu hlin ordu zabitannca duyulduu takdirde husule getirecei sui tesirtn
derecat takdir olunmaldr. Buras da ol veh ile bilinmelidir ki, kendilerinin vefat
halinde bankalar mevduatnn hkmete elde edilmesi asan olacaktr.
bu telgrafnamenin kendilerine iraesile beraber ha-kan- marnileyhe
betekrar mracaat buyurunuz; Almanya'dan celp olunan banka memurlar bir hayli
vakit hl-i intizarda bulunamyacaklarndan iar sabk vehile memurlar huzuruna
kabul ile kendilerine verilecek hesapnameyi imza edip etmeyeceklerini suret-i
katiyyede reniniz; er bab-
namusun nasayihini ism etmeyerek u hal-i felkete duar olmalarna sebeb olan
tab' mtereddidnelerini terk ile hareket-i merdanede bulunmalarn kendilerine
halisane arz eyleyiniz, cevabnza muntazrm efendim.
25. Haziran. Sene 325 Hareket Ordusu Kumandan
Birinci Ferik Mahmud evket
nc Ordu Komutanl, ertesi gn yu-kardaki telgrafa cevap vermi
olacak ki, daha ertesi gn Mahmut evket Paa, aadaki telgrafla 3. nc
Ordu Komutanl'na yeni talimat vermektedir.
nc Orduyu Hmyn Erkn Harbiyye Dairesi
nc Ordu Kumandanlna
C. 26. Haziran. 325 (Sadeletirilmitir.)
Sabk Hakan tarafndan Mebusan Meclisi ile Orduya hitaben yazlp posta ile
gnderilmi bulunan dilekenin dikkat nazarna alnaca ve lene kadar hayat-
hmynlarnn Ordunun garanti ve kefaletinde emniyet altna alnaca ve mrnn
sonun kadar Selnik'de braklp stanbul'a nakle'dilmeyecei beyn ve oturmalar iin
Altini kknn nam- hmynlarna satn alnmas kararlatrldndan, bu kerre
Doye Bank'dan alnacak paradan bedeli denmek zere sat muamelesinin hemen
yaptrlmas rica olunur.
27. Haziran, 325
Bu Telgraf emri zerine hazrlanan ve Sultan Abdlhamid'e verilen
derkenar da aynen yledir:
Derkenar :
Sabk Hakan Abdlhamid Han hazretlerinin hayat- hmynlarnn Ordunun garanti ve
kefaletinde olarak teminat altna alnm olduuna ve marnileyhin mrnn sonuna
dek Selnik'de braklp stanbul'a nakledilmeyecei-ne dair Birinci ve kinci Ordu
Mfettii ve stanbul Hareket Ordusu Kumandan Mahmut evket Paa hazretlerinden ge-
len, sureti yukarda yazl telgrafta belirtilen teminat pekitirerek sunarz.
22. Cemaziylhr, sene 1327 ve 28 Haziran, 1325
Erkn Harbiyye Reisi
Mirliva
Hakan- marnleyhin nc Orduyu Hmyn
Muhafaza memuru Kumandan
Kolaas Ferik
Rasim Celleddin bi n Fazl Mehmet Hadi
Erkn Harbiye Birinci ube Mdr
Kaymakam smail Halil Recai Manast r.
Padiaha Bir Suikast hbar ve Abdlhamid'in Tutumu
Ondrt yl Mabeyin ktiplii yapm, daha sonra Dahiliye Nazn olmu Reit
Bey, za-
mn zaman Abdlhamid'in gadrine de uramtr. Bu bakmdan
yaynlad hatralarn ciddiyetine gvenilebilir Reit Bey, kitabnda unu
anlatyor:
ahit olduum vekayiden biri de udur: Bir perembe sabah Bkre sefaretinden
bir ifre geldi, atk. Diyordu ki: Romanyal filn adam sefarete mracaatla
nmzdeki Cuma gn azl Derghmdaki camiye selmlk resmi ifas iin terifi
ahane vuku bulursa, suikasta maruz kalacan ve camiin civarndaki mecralara
dinamit konulmu olduunu mahremne haber veriyor.
Mesuliyeti, muhbire aitolmak zere arz- malumat ediyorum.
Bu telgraf yazan,, eski Mabeyn ktiplerinden Kzm Beydi. Bu zat, ahsnn,
memuriyetinin namus ve haysiyetini tamamile takdir ile icabna ihtimam eder, doru
szl, doru zl bir insand. Bu Jurnalin isaline (ulatrlmasna) tavassuta (aracl)
da mazur idi. nk evvela tavassuttan intinkf (vaz gemesi) muin (Koruyucu)
sfatile crme itirak demek olurdu. Saniyen, dnyann hi bir tarafnda hi bir
memur, ayn halde baka trl hareket edemezdi. Nitekim, jurnalin ne maksatla ve ne
taraftan haber verildii aka anlalmakla beraber, Baktip Sreyya Paa da
derhal arza mecbur oldu. Padiah, Cuma gecesi camiin civarndaki su ve hela yollarnda
bir tahariyat (aratrma) icra ettirdikten sonra, ertesi cuma gn selmlk resmini
orada icra ve cuma namazn o camide eda etti.
Fakat bir daha sazl camiine gitmedi.
Sazl eyhi Zafir efendi, kimseye zarar vermez, devlet ilerine karmaktan ekinir ve
gerekten mutekit bir demdi. Sultan Hamid'in bu zat nasl tandn bilmiyorum.
Efen-
dilii zamanndaki zht ve salhna ve duasna mstecap olacana itimat etmi olmas
ihtimalidir. Senede bir iki defa o camiye Selmlk eder, eyh'in bu suretle de duasn
alrd. Serencebey yokuunda, fakat aradaki bo bir arsadan dolay, Sazl derghnn
karsna yerlemi olan Ebl Hda, eyh Zafiri'nin bu iltifat seniyyesine alen haset
ederdi. Kendisinin mazhar olmad ereften onun da mahrum kalmas iin tertip ettii
bu yalanc jurnali, Hariciyye Nezaretinde bilmem ne ile muvazzaf ve her halde
kendisine mntesip Vais efendi isminde serseri bir levanten vastasile Bkre'e
gndererek oradan takdimine Sefareti mecbur ettiini ve bu dolambal yolu ihtiyar
etmesindeki klfetin uydurduu jurnalin sahibini korkutarak Padiah nazarnda
drmek emeline mstenit bulunduunu, hle vakf olanlarn hepsi derhal anladlar;
Padiahn da bu meyanda bulunduuna inanmak isterim. Lkin telkkinin mahiyeti ne
olursa olsun, her eye ramen Ebl Hda'nn maksa'd hasl oldu.
Cemal Kutay: Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, sayfa: 5558
Yayna hazrlayann notu:
Bu belge, bi r ok bak mdan Abdl hami d'i n hat ra def teri ile ili kili di r. zelli kle Abdlhami d'in
en ok stnde bi rleilen noktal arndan bi risi, onun vehi ml i ve korkak olduudur. Oysa, gveni li r
bi r kaynak ol an Rei t Bey'i n anlattna gre, bu olaydaki tutumu ile ne korkakt r, ne de ve-
hi mli di r. steli k akll d r da. nk i hbar deerlendi rmi , cami ye gi den yollar n stndeki su
yollar nda bi r arama yapt rd ktan sonra, ertesi gn pervas zca bu cami ye gi de-
rek Cuma Namazm klmtr. Eer vehimli ve korkak ol-sayd,Cuma Selmln baka
bir camide yaptrmas pek kolay ve tabii idi.
Bir daha bu camiye gitmemesi ve eyh Zfir Efendiye ve azl camiine bir daha
uramamas sebebine gelince: Hatrlanaca gibi Abdlhamid hatralarnda Ebl
Hda'dan ok yararlandn, onun yolu ile Hindistan ve Trkistan'a derviler
gndererek Rus ve ngilizleri tedirgin ettiini, kendisini bir istihbarat ajan olarak
kullandn, hatta ngilizlerle gizli mzakerelerde aracln kabul ettiini yazmaktadr.
Kendisi iin bylesine gerekli bir kimseyi kskanla srklediini fark edince, bir daha
Sazl Camiine gitmemesi ve eyh Zfir Efendi ile ilikilerini gevetmesi dikkatli bir
devlet adam politikas gtd fikrini kuvvetlendirir.
Reit Beyin Hatralar
Eski Dahiliye Nazn Reit Bey (Rey) hatralarnda Sultan Hamid iin unlar
anlatyor.
(Sadeletirilmitir.)
Osmanl Padiahlar iinde, Sultan Abdlhamid kadar ahsen namuslu, afif ve
devlet hazinesine deer vereni azdr. kinci Abdlhamid tahta gemeden nce kendi
siyasetine kar olacaklarn tahmin ettii adamlar bile okam, tahtna merdiven
yapm, padiah olduktan sonra da onlar bir mddet iyi tutmu, fakat sonra birer
bahane ile birer tarafa uzaklatrmt. Merutiyet inklbndan sonra Abdlha-mid'i
ktleyenler, onun kibirli, azametli, kimden gelirse gel sin hi bir itiraz dinlemeyen bir
adam olduunu da sylyorlard. Fakat gizli kalan birok hakikatl er, acele verilen bu
hkmlerin biroklarn deitirecee benziyor. Abdl hamid, kendisine
ballklarndan, sadakatlerinden emin ol-
duklarnn mtalalarna ve itirazlarna deer verir, onlar dikkat ve alka ile dinlerdi.
Makl bulduklarn yerine getirmekten adeta haz duyar, onlar takdir ve taltif
ederdi.
Abdlhamid'e itirazlarn pervaszca yapanlardan biri de hazine khyas Hasan
evki Beydi.
1318 (1902) Ramazannn 15. nci gn Topkap Saray'n-da Hrka-i Saadeti ziyaret
treninden sonra Sultan Abdl-hamid Hazine-i Hmayun'da mahfuz bulunan nc
Sultan Mehmet'in muhteem ve murassa sorgucunu istemiti.
Yavuz Sultan Selim'in kurduu gelenee uyarak Hasan evki Bey, mutd kimselerle
beraber sorgucu hazineden karm, gm bir tepsi iine koyarak Badat Kk'nde
Abdlhamid'e sunmutur. Hazine khya's huzurdan ktktan sonra, ba mabeyinci
Hac Ali Paa'ya demi ki:
Efendimizin ulu ecdad Hazine-i Hmynlarna bir
ok eyler koymular, vermiler, fakat buradan bir habbe
bile karmamlar ve almamlardr. Eer evketmap
efendimiz bu sorgucu gtreceklerse, dorusu ben kullarn
ok mahzun edecekler!..
Ba mabeyinci bunu Sultan Hamid'e arzedince O: Ben bunu muvakkaten
alyorum, kzm Aye'ye yaptracam taca rnek tutacam. Bayramn birinci gn
iade ederim, demi ve yazd bir senedi de uzatarak ilve etmi:
unu da kendisine ver.
Abdlhamid zamannda muayede merasimi (Bayram treni) bazen Dolmabahe
Saray'nda, ok kere de Yldz Saray'nda yaplrd. Bu yl da Yldz Saray'nda yaplacakt.
Hazine-i Hmynda kadife torba iiride muhafaza edilen altn taht, her yl olduu gibi
arife gn, yerinden husus merasimle karlm, Saraydan gelen kapal bir arabaya
konarak hazine khyas tarafndan yannda be, alt kii olduu halde, Yldz Saray'na
gtrlmtr. Muayede treni bit-
tikten sonra Hasan evki Bey Abdlhamid'in senedini Hac Ali Paaya vererek:
Ltfen sorgucun iadesini temin 'buyurunuz! Demi. Bamabeyinci huzura girmi,
mnasip bir dille sorgucu hatrlatmak isteyince Abdlhamid:
Senedimi getirmi mi? demi ve:
Evet evketmeap efendimiz buyurunuz!
Diye takdim etmitir. Abdlhamid sorgucu iade ederken:
Hasan evki Bey'e selm ahanemi syle ve kendi
sinin vazifeinaslndan memnun olduumu da tebli et. u
yz altn da ver, bayram harl yapsn! demitir. Hazine
khyas sorgucu ve ihsan ahaneyi alp kranlarn Padi
ahn ayana yz srerek belirttikten sonra, Topkap Sa-
ray'na gelmi, yz altn beraberinde bulunan arkadalar
na datmtr.
Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi yazan Cemal Kutay, tarihinin
6176 sayl sayfasnda Namk Kemal'i beraat ettiren mahkeme kararndan
bahsederken yle diyor :
Cinayet mahkemesi reisi Abdlltif Suphi Paa, Kemal (Namk Kemal) hakknda
beraat (yahut vazife d) karar verdi. O gn cinayet mahkemesi bir da kadar byk-
t ve mahkeme reisi bir da tepesi kadar yksekti.
Bu srada bir byk adam ve bir yksek adam daha vard: Sultan Hamid! Kemal
hakknda beraat (yahut vazife d) karar veren mahkemenin reisine, Abdlhamid, kin
beslemiyecek kadar byk ve yksek oldu ve bu karardan
CEMAL KUTAY: Trkiye stikll ve Hrri yet Mcadeleleri Tari hi Sahife
6324 - 30 - 31
sonra Abdlltif Suphi Paa'y, defa Evkaf ,iki kere Maliye ve bir kere de Ticaret
Nazr yapt.
Bu beraat kararn veren mahkemenin azasndan Lebib Efendi de, yine Abdlhamid,
zamannda resm yerlerin en yksei olan Temyiz mahkemesi ba Mddeiumumiliine
geti ve Bl rtbesi ald ve kendisine birinci rtbeden Os-man ve Mecd nianlar
altn ve gm, imtiyaz madalyalar verildi.
Abdlhamid Devrinin nl Bankerlerinden Zarifi Anlatyor:
Osmanl ehzadeleri iinde Hamid efendi kadar tutumlu, hesabn bilen, sermaye
ve sermayeyi deerlendirme hesaplarnda bilgili bir zat tanmadm. Bu zellii daha
fazla hasb idi. Fevkalde zeki, hzl bir anlaya sahip, her eyin pf noktasndan bilgili
olmak iin gayret eden, karsndakini sknetle dinleyen bir ahsiyettir. Yznden ne
dndn anlamak imknszdr.
Fakat, ehzadelii zamanndan beri sapland fikirler vardr. ok ge gvenir, fakat
gvencini basit hadiseler karsnda bile duraksamadan geri alrd. Kendisi ile'srekli ve
kopmayan mnasebetler salanmasnn ok zor olduuna inanmmdr. Bir noktada
tereddt ettii ve phelendii zaman, konuyu ustalkla o noktaya getirir, phe ve
endielerini pekitirmeye alrd. Bu duygusunun, pein verilmi kararlarda bir eit
mantk ve vicdan huzurunu salamak iin kendisini etkilemek anlamnda olduunu
syleyebilirim.
Mithat Paa'nn memleketten uzaklatrlmas olayn duyduum zaman ok
endielenmitim. Memlekette bir ka-
Not: Cemal Kutay genelli kle Abdlhamid'e muhabbeti olmayan tarihiler arasnda bilinir.
rklk kabilirdi. Bu his ve dncelerimi mabeyin miri Sait Paa'ya aka Syledim:
Paann (Mithat Paa) ayda yaptn saatte yktnz. Neticelerden ekinmiyor
musunuz? Dedim. Bu szlerimi Sait Paa Hnkr'a arz etmi olacak ki, aradan uzun zaman
getikten sonra bir gn bana, u sitemli szleri syledi:
ayda yaplanlar saatte yksak bile, neticelerini idrak ederek bu kararlar
aldmz anlalmaldr. Bu bizim saltanat hukukumuzdur.
Ve, benim bir ey sylememe frsat brakmadan konuyu ustalkla deitirdi.
KAYNAK:
CEMAL KUTAY
Trkiye sti kll ve Hrri yet
Mcadeleleri tari hi
Sayfa: 6266-67
Abdlhamid ve Kolera
Dr. Osman evki Uluda (Vakit-Yeni Gazete) nin l Kasm 1974 tarihli saysnda
1892 kolera salgnndan bahsederken Sultan Abdlhamid hakknda (intak-
hak) kabilinden yle yazyor:
Hastalk yine Msr'dan atlayarak zmir'de yaylmt. Oradan memleketin baka
taraflarna ve stanbul'a bulamt, stanbul doktorlar arasnda koleray tanyanlar ok-
tu. Ancak, sarayda bulunan doktorlar kolera bahsinde iki ye ayrlmt. Bunlardan bir
ksm hastaln kolera olmadn sylyordu. Saray mensubu doktorlar arasnda (mik-
rop) a inanmayanlar bile vard. Bunlar padiaha yakn bulunmalarndan istifade ederek
fikirlerini tek bir surette yayyorlard ve bu yzden mcadele tedbirleri alnamyordu.
Bizzat padiah Abdlhamid sarayn eme ve musluklarndan ald sularla muhtelif
ieleri doldurarak ayr ayr kimyagerlere (bakteriologlara deil) gnderiyordu. Ald
raporlar karlatrnca muhtelif ayrlklar gryordu. Btn bunlar onun vehmim
arttrdka arttryordu. Bir taraftan hekimlerin birbirini tutmayan szleri, bir taraftan
lmlerin art Sultan Hamid'i pek sinirlendirmiti. Padi aha en yakn bulunan
hekimler, sadece onun vehmini gidermek iin szler sylyorlard.
Bu esnada ortaya gen bir hekim kt. Byklar by-memi olan bu hekim
Avrupa'dan henz gelmiti. Kendisi cild ve firengi mtehasss idi ama, ok cevval ve
girgin olduu nispette pervaszd. Babas, eskiden Asker Tbbiye Mektebinde baktip
Muhtar Efendinin tesiri henz unutul-mad iin saraya girebiliyordu. Bu adam,
geenlerde kaybettiimiz Doktor Cell Muhtardr. Cell Muhtar o vakit hastaln kolera
olduunu celdetle syleyen ve bu hususta en ileri giden bir zattr. Bu zat davas
tahakkuk etmedii takdirde her trl fedakrla raz olduunu sylerken, sarayda ona
dudak bkenler vard.
Padiah birbirine aykr olan hekim fikirleri arasnda arm olmakla beraber, Cell
Muhtar'n iddiasna kymet verdi ve ii ecnebi mtehassslara br akmay kararlatrd.
(Pastr) ile muhabereye geti. Ondan yardm istedi. Daha evvel (Pastr)
messesesinin kurulmas iin onbin altn gnderen Trkiye (Pastr) tarafndan
seviliyordu. Padiah da ona ayrca birinci rtbeden murassa Osmani nian
gndermiti. (Pastr), padiahn mracaat zerine, kendi adamlarndan en deerlisi
olan (antimes)i stanbul'a gnderdi ve onun sayesinde hastaln kolera olduunu
renince tavsiyelerini tatbik etti. Az zamanda kolera malup edildi.
Ba dmanlar arasnda tbbiyeliler bulunmakla beraber, O, tbbiyeye hizmet
etmekten geri durmamtr. Abd-hamid, eline geirdii (antimes)i iltifatlara
bomutur. Ona hediyeler, ihsanlar vermitir. Hatt ona Bl rtbesi bile tevcih
etmitir. Zamane airleri bu vak'ay yle hicvederler :
Tertemiz apkayla gelmiken bu ehre (antimes)
Rtbe-i bl ile giydirdiler bir yal fes!
Padiah Abdlhamid, ortalkta kolera hafifleyince artk ilerin yoluna girdiini gren
(antimes) e daha ok vaad-lerde bulunarak Trkiye'de kalmasn ondan rica etmi ol-
makla beraber, o Paris'te yapaca eyler olduundan bahsederek dnmekte srar
etmitir. Bunun zerine padiah yine bizzat (Pastr)e mracaat ederek (antimes) i
Trkiye'ye vermesini rica etmi (Pastr)den de onu kendisinden istememesini sa
kolundan mahrum edilmemesini rica ederek, Trkiye iin onun kadar faydal
olabilecek bir hekim seip gnderecei vaadini alnca artk srardan vazgemitir.
Mehur (Nikol)n Trkiye'ye gelip yerlemesi ve uzun mddet de almas bu
hadisenin eseridir ki, Trkiye, bakteriyoloji ilmini ona borludur.
Saray Nasl alrd?
Hi aldanmam olmakszn iddia ederim ki, o zaman Bakitabet Dairesi, intizam,
inzibat, muameltta sadelik ve sr'at itibariyle Babali'ye ve dier Nezaretlere faik
idi. Burada hi bir kt parasnn kaybolmasna hi bir muamelenin kontroldan
kamasna imkn olmad gibi, ilerin srncemede kald da vaki deildir. nk
Bakitabet Dairesine girip kan mesaili bizzat Abdlhamid kontrol ederdi. Daire-i
kitabete gnderilen herhangi birka tezkere ve arizay vrudu akabinde Hnkr'a
baka taraflardan ha-
ber verirlerdi. Daire-i kitabet vastasiyle tebli olunan iradeler hakknda gn gnne
Abdlhamid'e hesap vermek mecburiyeti de vard. Bu itibarla, bir taraftan
Padiahn sk murakabesi, dier taraftan ktip beylerin samim vazifeinaslklar, daire
muameltn makine gibi iletmekte idi.
Bakitabet dairesinin vazifesi hkmdar ile, devair- resmiye arasnda tebli ve
tebella vasta olmaktan ibaretti. kinci ktip, Ba mabeynci, mabeynciler, husus
ifre kalemi vastalaryla Hnkra arzolunan baz muamelt ile bendean ismini tayan
kimselerin vasta olduklar jurnaller mstesna olmak zere, btn maruzat- resmiye,
Bakitabet kanalndan geer, burada kayd olunarak Hnkr'a takdim olunur, gerek
bunlarn cevaplar, gerek re'sen sdr olan irade-i seniyeler bu daireden lzm
gelenlere tebli edilirdi.
Maruzat u suretle Saraya gelir idi: Mlki ileri Sadrazam, ilmiyyeye mteallik
umuru eyhlislm, Bahriyyeye bu ktlar. Bahriye Nzn, umuru askeriyyeye
taalluk eden maruzat Serasker, Tophaneye ve Mektib-i askeriyyeye ait olan evrak
Tophane Miri, Hazine-i Hassaya ait umuru Hazine-i Hassa Nazr takdim ederdi.
Padiaha resm tezkere gndermek, yni, byk kda yazl resm maruzatta
bulunmak hakk bu Nezaretlere mahsus idi. Bunlardan maada dier Nezaretlerin
kffesi maruzatta bulunabilirse de, bu maruzatn adna husus derlerdi.
Sultan Hamid Babli ve dier Nezaretlerden gelip torba iinde kendisine takdim
olunan tezkerelerden kabul ettiklerini, her birinin arkasna tarih koyarak,gene Daire-i
Kitabet'e iade ettii zaman bunlar bir zarf iinde gnderirdi. Sultan Hamid, zarf iinde
ka tezkere varsa, zarfn stne bunu ve saat kata teslim olduunu iaret eder,
zarfn arkasna da imza yerine (malm)- kelimesini yazard. Bu zarf getiren adamn
vazifesi bir makbuz senedi almaktr. Bu makbuz senedine zarftan kan tezkerelerin
adedi ve her-
birinin numaras ve kimin getirdii yazlr, altna Baktib imza ederdi. Sultan Hamit bu
makbuz senedine o kadar ehemmiyet verirdi ki, behemehal eline teslim olunmasn
isterdi.
Sultan Hamid'in Ruhaniyetinden stimdat
Mabeyn Baktibi TAHSN PAA'nn Hat ratndan.
Nerdesin, evketli Sultan Hamid Han,
Feryadm varr m brigna?
lm uykusundan bir lhza uyan,
u nankr . bak gnahna!
Tarihler ismini and zaman, Sana hak verecek, hey koca Sultan; Bizdik
utanmadan iftira atan Asrn en siyasi Padiahna!
Divne sen deil, meer bizmiiz! Bir rk iplie hlya dizmiiz! Sade deli
deil, edepsizmiiz! Tkrdk atalar kbleghna.
Sonra, cinsi bozuk, ahlk fena, Bir sr tredi, girdi meydana. Nerden
kt bunca veled-i zina? Yuh olsun bunlarn ham ervahna!
Rza Tevfik
Mithat Paa'ya ngiliz Sefirinden Gelen Mektup
Mithat Paa, henz Trkiye'ye dnmeden, Girit adasnda bulunduu
gnlerde ngiliz Sefiri Sor Austin Layard'n bir mutemedinden 3 Ekim 1878
tarihli aadaki mektubu almt.
Altes;
Sefir Sor Austin Layard bana dedi ki: Sadarette bulunduunuz sralarda her gn
sofranza oturan adamlardan birinin, Rus Generali gnatiyef'e para mukabilimde
casusluk ettiine dair eline gayet kesin deliller gemi. Sadk bir adamnz olduunu
zannettiiniz bu casus, safranzda konuulan eyler hakknda her gn Rusya Sefirine
muntazaman raporlar vermekteymi.
Sefir cenaplar bundan baka Padiahn etrafnda para almakta olan adamlarn
bulunduunu da haber alm. Altesiniz hakknda Abdlhamid'in vehmini tahrik edenler
ve bunun sonucu olarak uzaklatrlmanza sebep olanlar da bunlarm... Bu sebeple Sefir
hazretleri, Abdlhamid'e sizden bahsederken, ok ihtiyatl bir dil kullanmak zorunluunda
kalyormu ve sylediine gre, Viyana'da bulunduunuz bir srada, Padiahn ihsann
reddetmi olmanz da fena tesir yaratm.
Sefir cenaplarndan aldn talimat zerine, Altesinize unu da bildirmek isterim ki,
Abdlhamid, her ne kadar sizi bir aralk Girit'e Vali tayin etmeyi dnm ise de, Sefir,
elinden geldii kadar buna engel olmaya alm. Zira, Girit'deki honutsuzluk
azalmayaca iin, ne yaplsa beyhude olacak ve bymekte devam edecekmi. Zaten,
memleketinize faideli olabilmeniz iin, mutlaka bundan daha
yksek bir makama gemeniz icap ediyormu... Sefir, Altesinizle bir yerde buluup
grmeyi ok arzu ediyorsa da, buna, imdilik imkn grememektedir. Kendisi ile
gizli olarak yazmak istediiniz takdirde, Sefiri ok memnun edersiniz.
Sefir, sizin ahs itirakiniz olmadan, Trkiye'de devam edilecek slhatn byk
glklerle karlaacana kanidir, ngiltere'nin Dou'da takip etmesi en uygun olacak
politika ile, Trkiye'de yaplmas lzm gelecek slhat hakknda vereceiniz fikirler,
Sefir tarafndan byk bir ehemmiyet ve alka ile telkki edileceinden phe
etmeyiniz. Sefire, dorudan doruya yazmay daha muvafk grdnz takdirde,
benim vastamdan byk bir gven iinde faydalanabilirsiniz. Sizi erefimle temin
ederim ki, Sor Austin Layard ile yapacanz yazmadan kimsenin asla haberi
olmayacaktr.
Hrmetlerimle...
ngilizlerin nl Bavekili Disraeli, Lord Salisbury'e Abdlhamid iin unlar
yazyor:
Avam Kamarasnn 'Mavi Kitap'n evirtmi.
Foster'in Bulgar sorunu zerindeki sylevlerini de okumu! Hem de bir tek kars
var. Bir Roxalana! Acaba bir muhteem Sleyman olabilir mi?..
BLAK, 598
Mithat Paa'nn olu Ali Haydar Mithat, hatralarnda aynen unlar yazyor:
Mithat Paa zmir'de tevkif olunduu zaman, mahrem bir vasta ile kladan
haremine bir mektup gndermiti. Bunda yle diyordu:
Siyah kapl anta iinde bir mektup var. Bu mektubu, Londra'da 6 avenue ndia'da
Mr. Meyer'e gnderiniz; olmad surette ise, mahvediniz.
Gnderilmee vakit ve imkn bulunmad iin, mektup validem tarafndan imha
edilmiti.
ehadet haberi geldikten sonra, Validem beni yanna ararak mahvedilen
mektuptan maada dier evrak, mezkr siyah antadan kard ve Franszca yazlm
olduklar iin birer birer hepsini bana okuttu. Bunlarn iinde mehur Gambeta'nn
Mithat Paa'ya hitaben yazd mektuplara da tesadf ettim. Cumhuriyet idaresinden
birok bahisler vard. Fakat o zaman yam, bu mektuplar tam manasiyle anlamama
msait olmadndan, Valideme sadece tercme etmekle iktifa ettim. Validem
mektuplar hemen elimden alarak, kimseye buna dair bir ey sylemememi tenbih
ettikten sonra yakt.
Namk Kemal'in tutuklu bulunduu srada babasna gnderdii istintak
pusulasnn 3 numaralsnda aynen yle denmektedir:
Mustantikler : Sen bana birka adam toplayacak da Sultan Murad'
arayacakmsn. Sen Padiaha, verilen maa oktur, yzbin kuru
maala erife biat e'delim, demisin.
Kemal : Lkrdlarn beyninde tenkkuz var. Sul
tan Murad tarafdar isem, erife biati
tervi etmem. erife biat fikrindeysem,
Sultan Murad' aramaya ne hacet? Ben
padiahn inayet - didelerindenim. Huku
kunu hem bilir, hem de muhafaza ederim.
Hatt Kanun-u Esas'den hkuk-u salta
nata mteallik olan bendleri kaldrp da
.... ettikleri zaman, huzur-u hmayuna
en evvel ben feryatnameleri yetitirmitim. Bu hezeyanlar kim ihtiyar
ediyor?..
Sleyman Paa hatralarnda; Mithat Paa ve yaknlarnn Hediye-i
askeriyye cemiyeti ile, Asakiri milliyye cemiyetlerinin kurulduunu, bu
cemiyetlerden Mithat Pa-a'nn Saray'a malmat vermediini renmesi
zerine, Cemiyetin bakam Ziya Paa (air) ya:
Bu millet askeri tekili hususunda, Zat- ahane'ye malmat verilmi midir? diye
sual ettim. Ziya Paa cevaben :
Bilmiyorum, fakat zannederim ki o yolda bir muamele cereyan etmemitir,
dedi. Onun zerine:
Benim evde misafirlerim var, gidemem. Fakat siz doruca Mithat Paa
hazretlerine gidiniz; ve Askiri Milliye tekili meselesini Zat- ahane'ye arz ve istizan
etmesini ve Avrupa'da bile Askiri Milliyye, mparator ve Krallarn emriyle tekil ve
kuat olunageldiini benim lisanmdan olarak arz ediniz.
Dedim. Dorusu Ziya Paa dahi:
Re'yiniz makul ve mlahazanz becdr. imdi gider sylerim, dedi. Ziya Paa o
akam (Mithat Paa'nn) devlethanelerine giderek takrir etmesi zerine, intibah ve
kabul etmeleri iktiza ederken, katiyen ehemmiyet vermemi ve Zat- ahane'ye de arz
etmemi olduklar muahharan anlald. Hatt Hediyei Askeriye Cemiyetinin ve Askiri
Milliye Patr-dlarnn katiyen ref'u ilgas hakknda sadr olan iradei se-niyyei
takdirmz zerine marnileyh hazretlerine (Mithat Paa'ya).
Bendeniz Ziya Paa ile, kibetin bu hale mncer ola
cam ve Askiri Milliyye meselesinin, hak-i py-i ahaneye lzum- arzn ihtar
etmitim. Size 'sylemedi mi?.. Diye vaki olan istizahma kar:
Hayr, bana byle bir ey sylemedi.
Buyurmulard. O srada Kse Raif Efendi dhi hazr idi.
Paa'nn yanndan ktktan sonra Raif Efendi yanma gelerek:
Paa yalan syledi! Ziya Paa, ihtarat aibenizi teb
li etmiti. Hatt ben de hazr idim. Lkin paa mhimsemedi, dedi.
Namk Kemal'in srgn gittii Midilli'den gnderdii mektuplardan
paralar.
Midilli'ye varr varmaz, kz Feride Hanm'a gnderdii mektuptan :
Selmetle Midilli'ye vasl olduk. Amma grsen, ne kadar gzel yer. Seni
dnmesem, hi buradan ayrlmasn is-temiyeceim.
Trk Tarih Kurumu Kitapl 499 numaral dosya
Namk Kemal'in arkada Manastrl Rfat'a gnderdii mektuptan :
Rakip lsn de Allah cenneti lda yer versin, srrna mazhar olduk. Yani
stanbul'dan def ol da, maan da al, harcrahn da veririz, mlkn iinde nereye cann
isterse oraya git, dediler. Biz de Midilli'yi intihap ettik. Buras, cennetten ayrlm da
dem olanlar istikbl iin yeryzne inmi zannolunacak kadar gzel bir yer... Yalnz
bir fenalk
var: Ahlkm bozacak... Meer devlete hi bir hizmet etmeden maa almak ne tatl bir
eymi...
Sleyman Nazif: ki Dost
Olu Ali Ekrem Bolayr el yazsyla yazl m hatratnda Babas Namk
Kemal'in Midilli'ye gidiini yle anlatyor:
Sultan Hamid hapishaneye bir adam gndererek (1) her ne kadar mahkeme beraatine
karar vermise de stanbul'da kalmas, aleyhinde yine birok kl--kller karr. Benim
hatrm iin, ya Girit, ya Midilli adasna gitsin demi. Babam Midilli'ye gitmeyi tercih
etmi. Padiah Kemal'e Hazi-ne-i hassa'dan be bin kuru maa tahsis ettii gibi, iki yz
kayme harcerah da vermi...
Namk Kemal'in Olu Ali Ekrem Bolayr, babasnn Midilli srgnnde oturduu
evi anlatyor :
Ev mi?.. Hayr. Koca bir konak!.. Uzun, ucu buca grnmez gibi uzun bir sofa ki,
stanbul evleri gibi geni, dar tahtalarla deli... Bu tahtalar da simsiyah... zerlerine
basldka oynuyorlar. Sofann iki ucunda, dar, uzun iki sed yahut kerevet. Ortasnda ve
sa tarafta hayli geni bir sed daha. ki tarafnda odalar, odalar... Geni sed deliy di,
oraya karak oturduk...
(1) Hapishaneye padi ah n ri casn gtren, Mir Ahmet Hai ndi Paad r
Namk Kemal, Abdlhamid tarafndan Midil li mutasarrf tayin edildikten
sonraki durumu, olu Ali Ekrem Bolayr'n kaleminden :
Namk Kemal kknde gecelik entarisi ile oturuyor, bir gn bile giyinip te
hkmet konana gittii yok. Sancan btn umuru, ite bu gecelik entarili Mutasarrf
Bey tarafndan idare olunup duruyor!.. Memurlar, birer ikier hkmet konann
merdivenlerinden inerek kk'e geliyorlar, msveddeleri tashih ettiriyorlar, emirleri
alyorlar.
Ehemmiyetli ileri Kemal, nce tahrirat ktiplerinden Hseyin Efendi'ye (Sadrazam
Hseyin Hilmi Paa) sonralar yine ktiplerinden Baha Bey'e dikte ettirerek yazdryor,
Konsoloslar da Mutasarrf Bey'i bu kknde ziyaret ediyorlar ve Kemal'in alaturka
gecelik entarisi ile, donunun paalar sarkarak, ayaklarnda terlikler, gs bar ak
olarak kabul etmesini ho gryorlar...
Ali Ekrem Bolayr'n Trk Tarih Kurumu'nun baslmam
eserinden.
Kiliseler Kanunu
Mebusn Meclisinde Kiliseler Kanunu mzakere edilirken, zmir Mebus'u Seyyit
Bey'in (Seyyit elebi) Meclis krssnden syledikleri...
Sultan Abdlhamid, Balkan Devletleri'nin Osmanl Devleti aleyhine
anlaabilmelerinin sebebini bu kanuna balar ve karlmasn byk hata
sayar.
Seyyit Bey (zmir) Arkadalar... Huzurunuza mnhasran Yce Meclisi gafil
damgasndan kurtarm olmak iin kyorum. (O... O... Ne demek sesleri) Evet, Honeos
Efendi... Tekrar ediyorum: Yce Meclis'i gafil damgasndan kurtarmak iin!.. Bu bir
perdedir ki, bunun arkasnda, y-
ni din perdesi altnda dil perdesi altnda, kavmiyyet ve mil liyet oyunu oynanyor. Etniki
- Eterya'nn yapt ve yapmakta olduu uursuz oyunun, bu sefer Bulgarlara da bula-
mas isteniyor. Oyuncular da ayn, yalnz sahneler baka. (Bravo sesleri, alklar,
soldan grltler, kapak sesleri) Msaade ediniz. Bu kadar yzyl, kiliseye, manastra,
sinagoga hahamhaneye kesinlikle dokunmam La ikrah- fid-din dinde zorlama
yoktur demi, bir vicdan hrriyetinin muhteem eseri olan islmiyet, ne iin imdi
kalksn da Srplarn, Ulahlarn, Bulgarlarn, Rumlarn kilise ve okullarna karmak iin o
dinin devletine kanun karsn?.. Hayr efendim, hayr... Btn mesele, kilise ve
okullar ne srerek, politika olarak imdil ik konuulmasn istemedikleri gizli
maksadlarnn olumasna imkn hazrlamak, sonra yzler indeki maskeyi drmektir!
Biz, devlet olarak, huzur ve sknu yaratmak iin bu kanunu karacaz, fakat bu
kanunu kabul etmekle hi bir eyin bitmediini ve belki de yeni gelimeler gstereceini
unutmayacaz. Bu esas kabul etmezsek, yni bu gerei imdiden grmezsek, yakn
gelecekte kilisenin arkasna saklanm olan eteciler, komitaclar, devletin birliini allak
bullak etmee ahd etmi ihtillciler, Rumeli'yi kana boya-yacaklardr. Bunu, u krsde
konuanlarn byk ounluu da biliyorlar, fakat ne bileyim efendim, bu krsden
gerek niyetlerini saklamak iin bu iki yzllk, affedersi niz, bir siyaset gerei
diyeyim, det hkmne gelmi oluyor.
Onun iin rica ederim, imdi Kilise uyumazl adn tamak suretiyle, daha ismiyle
geree uymayan bu kanunu, iin gerei olarak kabul edelim, amma aldmz bu
tedbirin gerek iyzn de bilelim. (O srada, salona girmi olan Kozmidi Efendiye
bakarak) Hah, ite Kozmidi efendi hazretleri de gelmiler... Bir daha tekrar edeyim:
Bu kanunu kabul etmekle, hkmetin kiliseler ve okullar sebebleri ile-
ri srlerek dkmekte olduklar kanlarn ve ustalkla saklanm olan maksatlarn
hkmete de bilindiini iln etmi olacaz. Bundan sonraki gelimelerin ise, nasl
belirleneceine dikkat etmeyi bir mukaddes vazife sayacaz; nk, hi kimsenin
kiliseler uyumazlm hkmetin kendi haline brakarak bundan faydalanlm
olduunu zannetmesine izin vermeyeceiz... (Alklar.)
kinci Merutiyet Meclisi Zabtlarndan
Mithat Paa'nn Avrupa'dan Trkiye'deki Arkadalarna Gnderdii Paralar
Mithat Paa'nn Sadaret Mhrdar olan Hamdi Bey anlatyor :
Paa srgn edilirken zzettin vapuruna Bb- l'ce memurmuum gibi giderek,
kendine veda edip mbarek elini ptm iin, Bursa'ya srlmtm. Biraderim,
daha sonra Suriye Valisi olan brahim kr Paa'ya meclp (bal) ve hrmetkar
olan mefruat fabrikatr Narlyan Efendi'den, benim iin her ay be yz kuru alr,
Bursa'ya elden gnderir, onunla yaardm.
Biraderim daha sonra anlatt ki, kendisi, Narlyan Efendiye her ay ba gittii
zaman, orada baz kimseleri grrm. Bunlardan teha (rkmek) edermi. Narlyan
Efendi bir gn demi ki:
ekinmeyiniz!.. Sizden nce kan zat, Kayazade Reat beydir. Mithat Paa
hazretlerinin yetitirmesidir. Kendisi, mahpus, olan air Namk Kemal Bey'in ayln
gtrr. Dieri ise, Teodor Kasap'n yeenidir. O da Mithat Paa'nn Avrupa'dan
gnderdii paray mahpus olan amcasna gtrr.
Cemal Kutay, Trkiye Hrriyet ve
stikll Mcadeleleri Tarihi
Cilt: XII.
Namk Kemal'in yazd (Osmanl Tarihi) adl eserinin bana konmak iin
yine Namk Kemal tarafndan yazlm olan bu iir, baz yorumculara gre
gya, kitabnn baslabil-mesi iin Abdlhamid'e irin grnmek sebe-bile
yazlmtr. Bunlar, (Trkiye stikll ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi)nin 15.
cilt ve 8804 sahifesinden alyorum:
Sen-v hamd o sultan- cihan-r-ya ayandr.
Ki, her vak'a nizaml adline bir baka burhandr.
Tevarihi cihann mekteb-i ibretde her bahsi,
Fnn-i hikmetinden bir mkemmel ders-i irfandr.
Resul-i ekreme syestedir enva- teslimat
Ki, ehrb- selamet er'i pkinden nmayndr;
Mukaddes hulk- rabbanisine ins- melek meftun
Mbarek zat- nur ansine mevl senhandr.
Hda razdir elbet tnahremn- bezm-i feyzinden
Kimi l-i mutahhardr, kimi esahb- rdvandr;
Cihann nsfn gark ettiler envar- mana,
O ferr--tb hal hire-bah-i ehl-i hsrandr.
Duas hazreti sultan Hamidin farzdr, zira,
Hilfet mesnedinde mukted'y ehl-i imandr.
Hda bir rtbe mamur eylemesin, devrindekim
mlk Desinler: imdi dnya cennet-i adn ile
yeksandr.
Namk Kemal'in 2. nci Abdlhamid iin yazlm bir baka iiri...
Namk Kemal'in damad
Menemenli zade R fat Bey'in
Yazma Mecmuasndan alnmtr-.
Say: 63
ad hamd o hda-y lyezle Kim, kudret-i hakim-i cihandr. Tarih-i
tahavvlt- kevnin Her bahsi kemaline niandr. ad tesliye f ahr-i kinata
Kim, zbde-i hkm-i kn - fekndr. er'indeki rahmet- adalet Hakdan bize
hccet-i emandr. Ashabna, Al'ine demdem ad tarziye vird- arifndr.
Kim, her biri evc-i ihtidada Bir sabite-i ziya feandr. Her lhza dua-i
padiah hls ile ziver-i zebandr, kbal- kemal ile denilsin Eyyamna:
znet-i cihandr.
Metinde geen baz kelimelerin Trke karlklar:
ad : say olarak yz (100)
Hamd : Ycelterek meth etmek ( Allah ii n kullanl r)
Lyezel : lmsz.
Kevn: Vcut bulmak, olmak
Tesliye
:
Teselli vermek, teselli verici
Zbde : z, hlsa
Kn : Olu, yaradl
Hccet : Kuvvetli vesika
Al : Soy
Vird : Sk sk tekrarlamak
Eve : En yksek, zirve
hti da : Hakk bul mak
Fean : Sac
Ihls : Temiz kalp, doruluk
Zeban : Dil
Sena : Meth etmek
Burhan : Kuvvetli delil
Fnun : Bilgiler
Hikmet: Felsefe
rfan : Tanr vergisi olgunluk
ayeste : Lyk.
Teslimat : Burada itaat anlam nad r
ehrab- selamet : Allaha kan yol
er'i pkinden : Aydnlk ilah kanunundan
Hulk-i rabbani : Tanr gzellii
Senahan : vc, yceltici
Al'-i mutahhar : akpak soy
Rdvan : Cennetin bekisi olan melek
Envar- i man : man nuru
Ferr- tab : Gsz mahl klar
Hire bah : Bulank, akn
Mukteda : rnek tutulan
Rehl : Tutan, birleti ren,
Yeksan : Her zaman, ebed.
Rusya'da Osmanllara Kar Sava Nasl ln Edildi?
(Sadeletirilmitir)
Rus ar ikinci Aleksandr, Londra protokolnn reddini haber ald zaman
Norovoski'de bulunuyordu. Hemen Petersburg'a dnd ve saraynda hususi, fevkalde bir
meclis toplad. Hariciye Nazr'nn mtalsndan sonra, mparator ayaa kalkt ve
gsndeki salibi (Ha) kararak kutsad:
Harp edeceiz ve Trkleri Avrupa topraklarndan ebediyen kovacaz, dedi. Gen
grandkler, heyecan iin-
de sava... sava... diye barmaya baladlar, leri gelenler arasnda sava
istemeyen sadece Maliye Nazr idi. Fakat Bavekil Prens Gorakof, u szlerle ar
destekledi:
ki yldr ortal velveleye veren bu mcadele, Rus
ya'ya, Balkan Slavln tehlikeden korumazsa, Devletimi
zin geref ve itibar mahvolur. Kald ki, Osmanl Devletinin
en zayf zamandr. Bu devlet, kurtulu iin ve Avrupa me
deni devletleri arasnda yerini alabilmesi iin, eline geen
son frsat da kaybetmitir. Bu hareketiyle Dnyada itibar
ve sevgisini bsbtn yitirmitir. Onun bu zayfl ve k
halinden yararlanmak, bizim iin yz yllardr bekledii
miz kutsal bir andr.
Bavekilin bu szleri, meclisin bilhassa san ve hret peinde olan gen generalleri
tarafndan uzun uzun alkland. ar, u szlerle toplantya son verdi:
Balkan meselesi, bizim iin eref ve namus mesele
si halini almtr. Ruh-l Kuds, elbette bizi himayesine ala
cak ve Ayasofya'nn nazenin burcu, hill'in tasallutundan
kurtarlacaktr. Allah, bu mutlu gn bize vadetmitir. Va
zife bana!..
Meclis daldktan sonra sava d kalmakta direnen Maliye Nazr Gospodin
Golovin istifa etti ve ar, yerine savatan yana olan Nersekski'yi tayin etti.
Cemal Kutay
Trkiye Hrriyet ve stikll Mcadeleleri Tarihi
93 Sava Mnasebetiyle Birinci Merutiyet Meclisi Mabusannda Yaplan
Mkazerelerde Sz Alan Halep Mebusu Ermeni Manok Karaca Efendi unlar Sylyor :
Dnk okunan, Petersburg'dan maslahat gzarmz tarafndan ekilen telgraftan
anlaldna gre, Rusya dev-
letinin verdii notasnda, ulu Osmanl Devletine kar muharebeye hazrlanm ve hatt
kendisini sava olarak ortaya koymutur. Bu devlet, devletimize hcum etmek iin
uzun yllardan beri hazrlanmakta ve vesileler aramaktadr. zellikle, Rumeli kt'asnda
Hristiyan vatandalarmza son defa olarak bulduu vesile, slv himayesi maddesi idi.
imdi, telgraftan anlalyor ki, umum hristiyanlar dahi himayeye kalkm. Ben,
hristiyan ve Osmanl mlknde bulunan hristiyanlarn byk ksm olan Ermeni
milletinden bulunduum iin, umum hristiyanlara da dahilim. Ve bu sebeple, bu konuda
fikrimi sylemeye hakkm vardr. Ermeni milleti, beyz seneden beri ulu Osmanl
Devleti'nin yan banda olup, her vakit aramakta olduu hukuka devlet sayesinde nail
olmutur. Geri baz eyletlerce uygunsuz durumlar karlm ise de, bu konuda oluan
eilimlerin devletimiz tarafndan zamann artlarna gre gereine baklmtr.
Biz, Ermeni ve hristiyan bulunduumuz mnasebetiyle iln ederim ki, Rusya devletinin
himayesine muhta deiliz. Bu szm milletim ve zellikle Halep vilyeti dahilinde bulunan
btn milletler namna duyurulmasn ve yaynlanmasn isterim. Rusya'nn iddia eyledii
himayeyi, hibir zaman ve hibir suretle kabul etmeyiz vene de muhtacz ve onun
hukuk d mdahalesi aleyhine mal ve canmzla, ha-sh her trl fedakrlkla dnyann
sonuna kadar alp reddederiz. Ve en evvel yzne patlayacak silh, zel maksatl
fitneleri iin sahte olarak himayesini talep ettii hristiyan dindalarmzn silhdr. Biz,
hibir zaman mslman arkadalarmzdan ayrlmadk ve ayrlmayz, (olaanst alklar)
Birinci Merutiyet Meclisi Zabtlar ndan
93 Sava Mnasebetiyle Birinci Merutiyet Meclisi Mebusannda Yaplan
Mzakerelerde Sz Alan Suriye Mebusu Hac Hseyin Efendi Konuuyor.
(Sadeletirilmitir)
Bendeniz lykiyle Trke sylemiyorsam da zrm makbuldr. Efendilerim,
bendeniz Suriye mebusuyum. Her yerden ziyade Suriye'de eitli milletler vardr;
Bahusus hristiyanlarn her eidi vardr. Fakat eriat sayesinde ve saltanat sayesinde
karde gibi yaamaktayz. teki Osmanl vilyetlerinde dahi byle olduunu anladm.
slv himayesi, Hristiyan himayesi gibi bahaneler birbuuk yldan beri grlyor.
Bunun ne maksat zerine uydurulmu olduunu Suriye Hristiyanlar bilirler. Diyorlar ki,
biz himaye istemeyiz; Bizim Padiahmz vardr, eriatmz vardr, ka-nunlarmz vardr.
Rahatsz olursak bunlardan himaye isteriz ve bu himayeye ularz.
Buraya geldim, grdm ki Allaha kr Osmanl mlknn hepsi bu fikirdedir, te
bugn muhterem mebuslar bu yksek hey'ette ilerini dktler. Teekkr ederim. Padia-
hmz, Devlet byklerimiz, askerimiz sayesinde stikllimizi muhafaza edebiliriz.
Canm efendim, hristiyanlar tarafndan Rusya'ya bir dileke mi gitti, bir mebus mu
gnderildi, himaye mi istenildi ki, u Ruslar bu davaya kalkyor? Sylendiine gre birka
fesat gitmilermi; Fakat Fransa, ngiltere, Al manya gibi byk devletlerin hepsi
hamiyetsiz de yalnz bir Rusya m hamiyetlidir? Evvel, o kendi evini temizlesin de sonra
darya baksn.
Birinci Merutiyet Meclisi Zabtlar ndan
Abdulhamid le Bir Grme
Birinci Dnya Sava iinde Memleketimize gelen Gazete de Lausanne
muhabiri Jean Felixe'in Sultan Abdlhamid'le Beylerbeyi Saray'nda
yapt mlakat:
stanbul karlar altndayd. Sava felketi, Osmanl m-paratorluu'nun tarih
bakentinde iddetle duyuluyordu. O gn ok erken kalktm, iimde, meslee yeni
balayan ve o ana kadar tarihe yn vermee alm hi bir insan grmemi
tecrbesizlerin heyecan vard. Geri benim birka saat sonra karlaacam insan,
phesiz ki, grebildiklerimden bambaka bir insand. Jn - Trkler'in uzun ve etin
mcadelelerden sonra tahttan indirmee muvaffak olabildikleri ikinci Abdlhamid'i
ziyarete gidiyordum.
Buna on yla yakn bir sre iinde ulaabilmi tek yabanc tarihi idim. Tahttan
indirilen Sultan evvel Selanik'te l tini kkne gnderilmi, sonra Balkan Harbi
dolaysiyle Selanik tehlikeye girince, stanbul'a getirilmiti. Yannda, sadece haremleri
(Eleri) ve hkmet tarafndan yannda bulunmaya memur bir ka adam vard. Onun,
ne iki selefinden birincisi Abdlaziz gibi hayatna kymasndan korkulurdu, ne de ksa
bir zaman tahtta kalm olan Beinci Murat gibi ikiye ve vehme dkn olarak ruh ve
beden zaafndan endie edilirdi.
kinci Abdlhamid 1844 ylnda dnyaya gelmiti. Su anda 74 yandayd. Geirdii
hareketli - mcadeleli, heyecan verici maceraya ramen akl ve beden kudretinin
yerinde olduu syleniyordu. Hatt misafir edildiim Tokatlyan otelinde tantm
Arap Milliyetilerine bal ve Veliaht Vahidettin Efendi'nin yakn olduu iin hayatn
g-bel
kurtarabilmi, Franszcay salacak bir aklk ve rahatlkla konuan mnevver bir
Osmanl, bana gizlice, o gnk hkmet ileri gelenlerinin baz nemli meselelerde,
Abdlha-mid'in fikrini arac kullanarak renmek istediklerini aklamt.
ttihat ve Terakki ileri gelenleri, svire'nin, memleketleri hakkndaki fikir ve
kanaatlerine byk bir ehemmiyet veriyorlard. svire Maliyecilerinden M. Possard'n
aracl ile tandm Cavit Bey, ada Maliye konularn hak-kyle bilen, zeki ve
cerbezeli bir zatt. Osmanl mparatorlu-u'nun Maliyesini dzeltmek ve gelitirmek
gayretindeydi. Fakat her inklp memleketinde olduu gibi, askerler kar sna byk
engellerle kmlar, zellikle savaa girme kararna kar olmas, Enver Paa ile
arasn am, vaziyeti gletirmiti. Cavit Bey'in, Fransz kltrnn tesiri altnda ve
Memleketinin kurtuluu iin tarafsz kalmay istediine, hatt bu uurda pek ok
altna inanmaktayd. Abdlhamid'le grmek hususunda direniimin sebebini bi le
renmek istemedi:
Bu mlkkat arzunuz sadece meraktan gelmese gerektir. Bununla beraber,
aleyhimizde de olsa, tarihe hizmet edebilecek tesbitlere elimden gelen yardm
yapmakla kendimi grevli sayarm. Fakat size hatrlatmak isterim ki, muhatabnz,
emsaline devrimizde az rastlanan zek ve tecrbeli bir Devlet badr. Benliine
hkim, vehimden istibdat ve korkunun yaratt zulm hevesi olmasa, kendisi, zek
ve bilgi bakmndan Avrupa hkmdarlar arasnda parlayacak bir insan olabilirdi.
Sanyorum ki sizi de tesiri altnda brakacaktr.
Daha sonra rendim ki, Cavit Bey bana bu konuma msaadesini byk glklerle
elde edebilmiti. Hatt Sadrazam Talt Paa'ya, benim, bu tahttan indirilmi Sulta-
nn ahsna ait ve svireli bir messese ile ilgili konuyu greceimi sylemiti.
nk Padiah Sultan Beinci
Mehmet Reat, ehzadelii zamannda urad basklarn hl tesiri altndayd ve
btn Osmanl Hanedan mensuplarnda, Abdlhamid'e kar hrmetle kark korku
ve nefret mahede ediliyordu.
Beraberimde Hariciye Nezaretinden bir zat olduu hal de, evvel skdar'a getik
ve oradan bir araba ile Beylerbeyi Saray'na doru yola ktk. 1917 senesi bitmek ze-
reydi. Harbin mukadderat da, Osmanl Devletinin bal olduu Merkez Devletler
aleyhine gelimekteydi. Fransa, tamamen igal edilememiti, ngiltere, gn getike
kuvvetleniyor, Amerikan mdahalesi tesirli bir hale geliyor du. Memlekette kayg ve
mitsizlik balamt. Savasn sefaleti yolardan geen insanlarn zayf ve solgun
yzlerinde bile grlebiliyordu.
Baklaryla Dnceleri Okuyan Adam...
Saray muhafaza altndayd. Bizi karlayan muhafz subay, bir yabancnn
Abdlhamid'i ziyarete gelmi olduunu grnce hayretini gizlemedi. Sabk
padiahn rahatsz olduunu, bu yzden odasndan pek kmadm, hatt tahttan
indirilmesinden sonra da brakmad marangozluk almalarm odasnda
srdrdn syledi. Sahiden heyecanlanmtm. Onbe dakikalk beklemeden sonra,
olduka stlm byk ve geni bir odada, beni ayakta karlayan, sakallar aklam,
beli bkk, fakat gzleri zek ve merakla ldayan yal adama baknca ilk hkmm
u oldu: Bu adam, baklariyle dnceleri okuyabilen bir adamdr. Nitekim saate
yakn sren konumadan dnerken, ilk mahedemin hakl olduunu anladm ve
bundan gurur duydum.
Sabk Sultan, bana nezaketle yer gsterdi, ne zaman gel diimi, ne i ile uratm
sordu. Gerei renince hay
retini gizlemedi, phe ile yzme bakt.. Hakk vard.. Kendisinin tarafsz bir memlekete
bal bir (Sivil Hariciyeci) ile grmesine nasl msaade edebildiklerini anlayamamt.
Bunda, ahs iin tertiplenmi gizli maksatlar olup olmadn gzlerimden ve halimden
anlamaya altn hissettim. Yine ayan hayret bir hogryle - ki bunun Cavit bey'in
aracl ile ve ahsnn tesiri ile olduuna inanrm - gelen Hariciye memuru, bizi yalnz
brakmt. Muhatabmla samimi hasbhalde bulunduktan sonra kendisine teminat
vermek ihtiyacn duydum. Cavit Bey'in dostu olduumu, Hkmet ileri gelenlerinin, bu
ziyareti gemie ait ve bir svire messesesini ilgilendiren ticar bir konuya bal
olduunu zannettiklerini syledim. Sabk Sultann elinde siyah, iri tal kehribar bir tebih
vard. Sesi tok, konumas dzgnd. Kelimeleri dnerek sylyor, fakat dncelerini
anlatmakta hi glk ekmiyordu. Arzumu rendii zaman, dudaklarnda ac bir
glmseme dolat :
Benden ne renebilirsiniz? Seneler var ki, kendi k
emde, terkedilmi yaamaktaym. Hakkmda neler sylendi
ini duymu, okumusunuzdur.
Skc bir sessizlik balamt. Sabk Sultan, konuyu deitirmek isterken, benim
kendisine sormak istediimi bana sordu :
Siz Avrupa'dan yeni geldiniz. Savan sonulanmas
zerinde kanaatiniz nedir? Tarafsz bir memlekete mensup
olduunuz iin fikrinizi syleyebilirsiniz.
Kanaatimi, savan tilf devletleri lehine bitecei eklinde arzettim, Sessizce
dinledi. Dorular gibi bir hali vard Szlerim tamamlannca kendisinin ne dndn
sordum. Dudaklarnda yine o ac glmseme, cevap verdi:
Bu sualin muhatab ben deilim. Onu bu gn sorumlu
luk yerinde olanlara sormanz gerekir.
Asabi hareketlerle tebihi ile oynuyordu. Dedi ki:
Osmanl Mlknn bekas, byk devletler arasndaki
uyumalar ve atmalarla ok yakndan ilgilidir. Bu mlkn emniyeti, bir harp halinde,
denizlerde hkim olan cephe ile mterek olmakla kabildir. Savatan kanmak imknsz
hale geldii zaman, hi olmazsa, donanmas kesin surette hkim olan devletlerin
safnda mcadeleyi kabule allmaldr. nk Osmanl mlk, taraf denizle evrili
bir yarmadadr. Denizler gven altnda olduu zaman, Rusya ve ran ile olan snrlar
zerinde daha emniyetle savamak mmkn olur.
Sabk Hakan bu szleriyle, harbin kaderi zerindeki fikri ni dolaysiyle sylemi
oluyordu. Gerekten o, otuz yllk saltanat srasnda, daima byk devletler
arasndaki atmalara dayanarak varlm korumann srrn aratrmt. Bunda da
muvaffak olduu sylenebilir.
Hrriyet ve Merutiyet...
Fakat benim Sabk Hkmdardan renmek istediim mevzu, onun hrriyet ve
Merutiyet hakkndaki fikirleri idi. Murassa fincanlar iinde kahveler gelmiti. tiraf
etmeliyim ki, karmdaki ihtiyarda, muhatab kim olursa olsun ona tesir ve nfuz
edebilmek hassas fazlasyla vard. Araya giren fasladan yararlanarak sualimi sordum :
Majestelerinin ahsiyeti zerinde iddialar malmu a
haneleridir. Hrriyet ve Merutiyet yer ine, ferdi saltanat s
tn tutmanzn gerekesini bu gn de ayn kuvvet ve doru
lukta buluyor musunuz?
Sabk Hakan bu sualim zerine ve tahminime ayrk olarak, asla irkilmedi, tereddt
etmedi, sadece bir an gzlerini kapad, dedi ki :
Merutiyet idaresi kurmak, halkn bilgi ve idrakinin
bir muhassalasdr. Bu tevcih veya ltfedilmez. hkak edilir.
Btn sun' hdiseler gibi, sun' hrriyetler de felket getirir,
ilk Mebusan Meclisi'nin almalarn, ben, byk dikkat ve
574
hassasiyetle takip ettim. Devletin karlat tehlikeli olaylarn gerei ne ise onu yaptm.
Abdlhamid ve daresi
Sabk Padiahn, saltanat sresinde tenkit konusu olan, hafiyelik, casusluk, kanunsuz
bask gibi hususlar zerinde fikrini sylemek istemedii ve ancak siyasetinin ana iz-
gilerini savunmaya kararl olduu anlalyordu. O, halkn seviye ve irfan bakmndan
temsil ettii idareye ulaacana iaret etmek suretiyle, her eyi halletmek istiyordu.
Fakat halka Hrriyet iin liyakat kesbedecei seviyeyi vermek de, memleketin
kaderini tek bana idare etmi olan kendisine ait temel grev deil miydi?
Bu sualimi mmkn olduu kadar yumuatarak kendisine sorunca, sabk Hkmdar,
yine tereddtsz cevap verdi:
Ben vazifemi yaptm, dedi. Osman lkesinde hibir ceddimin devrinde, benim
padiahlm mddetinde olduu kadar mektep almamtr. Benim saltanatm zama-
nnda ve benden sonra yaplm olanlar meydandadr. Siz, Hrriyeti kimlerin iln ettiine
dikkat ettiniz mi? Bunlarn hepsi, benim saltanat gnlerimde kurulmu yksek mektep-
lerde bilgi sahibi olmu genlerdir. Ben, Devletin kmesi ihtimaliyle yzyze olduum
anlarda, hrriyeti kullanacak seviyeye gelmemi bir karmakark yn idareye ortak
etseydim, netice maazzallah ne olurdu? Benim iin en byk sulama, memlekete
hizmet edebilecek kiileri i bandan uzaklatrm olmamdr. Fakat ne kadar gariptir
ki, yeni idare de benim zamanmda Sadrazamla layk grdm ayn kiilerin eline
memleketin mukadderatn verdiler. Eer bugnk hkmette benim yetitirdiim devlet
adamlar yoksa, ya mevcutlarnn kalmadndan, yahut da,
artk onlarn byle bir sorumlulua yanamayacak kadar ileriyi emniyet iinde
grmediklerindendir.
Kmil Paalar, Sait Paalar, Hseyin Hilmi Paalar, fevfik Paalar, Ferit
Paalar, bunlarn hepsi, benim salt-lat zamanm iinde vazife yapm devlet
ileri gelenleridir. Ben ilk zamanlarda, devletin idaresini ayn kiilere verdiklerine
ahit olunca, dorusu ok hayret iinde kaldm. Demek ki onlarla benim
aramda hibir fark yoktu. Eer bu ayn zevat, benim zamanmda baka trl
hizmet yapmlarsa, bu hal, benden fazla onlar ilgilendirir. Bu gnlerde sk sk
sz edilen vatan ak ise, bir insana, memleketine en fazla nasl faydal
olacaksa, her hal ve art iinde o ekilde hizmet grmeyi ister ve emreder.
Sizde byle deil midir? Her meden millette byle deil midir? Ben, eyrek asr
aan saltanatm gnlerinde, halef ve seleflerime bakarak, en az kan
dklmesine yol ammdr. Baz olaylar da, benim elimde olmadan hatt
istemediim halde olumutur. Bu cmlemi ciddiye almazsanz hakszlk
edersiniz. Bnyesi, tamamen merkeziyet zerine kurulmu bir devleti, bu tarzn
Dnya iinde yaamasn kaybettii gnlerde muhafaza edebilmek, dardan
grld kadar basit deildir.
Sabk Hnkrn istikbal zerine konumak istemedii ni anlamtm. Szleri
aklkla gsteriyordu ki yapm olduklarndan hibir pimanlk ve nedamet
duymuyordu. Ve farzmual Memleketin mukadderat zerinde yeniden sz
sahibi olabilmek frsatn ele geirmi olsa, otuz yl sre ile uygulad
politikaya devam edecekti. Abdlhamid'de, yaplmamas kendisi iin kader
kayna olabilmi nedametin izlerine asla rastlamadm.
Sabk Hakan olduka geni bir hrriyet iindeydi, istediini okuyabiliyor, hatt
hususi msaadelerle istedikleriy-le grebiliyordu.Oturduumuz mkellef
denmi oda-
da kitap, gazete mecmua koleksiyonlar vard. Benim onlara baktm grnce, dedi ki
:
Bunlar zel hayatm dnp kendi kendime daldm sralarda en vefal
dostlardr. Onlarla vakit geirmek elbette ki saadettir.
Milletler ve Gelecekleri
ayan hayret bir hafzas vard. Olaylar birbirine byk bir aklkla balyor ve
itimada ayan hkmler karyordu. Bana iinde bulunduumuz Dnya savann en az
yirmibe yl nce hazrlandn syledi :
Dnya dengesini bozan olaylar, bu dengeyi kuran
olaylar gibi, bir anda domazlar. Muvaffakiyet, gelecek
teki olaylarn gelimelerini isabetle tahmin edebilmektir. Po
litikaya hkim olan insanlar, gerek doutan getirdikleri
gleri ve gerekse yaayarak elde ettikleri zelliklerini is
ter istemez gnlk olaylara da aksettirirler. Bu, kanlmaz
bir. haldir. Bu sebeple, bir lkede politikann deitiini id
dia edebilmek iin, zellikle bata bulunann veya bulunan
larn deimesi yetmez idarede sz ve fiil sahibi olanlarn
da maziden kopmu olmalar gerekir. Bu gnk Dnya Sa
vandan sonra Milletlerin mukadderatn ayn zihniyete sa
hip kimseler tayin edecekse, savalarn aralklarla birbirini
takip etmesini beklemek icabeder.
Sabk Hakana, baz meselelerde kendisinden fikir alnp alnmadn sormak istediim
halde, buna cesaret edemedim. Byle bir sualin karl msbet bile olsa syleyemeye-
ceini, daha dorusu soruma cevap vermeyeceini anlamtm. Btn Trklerde olduu
gibi Abdlhamid'de de, insan tesir altnda brakan derin ve kkl haysiyet duygusu vard.
Savan seb'ebini yle izah etti :
Baz memleketlerin dierlerine gre, tabii kaynaklan-
n kullanarak vardklar medeniyet seviyesi bu seviyeye varmam olan lkelere
kar tamah hissi dourur. Ortada, nzm bir kuvvette olmadndan yle bir
bahane bularak zayf telkki ettiinin zerine atlyor.
Abdlhamid, u son cmlesiyle, ne bahasna olursa olsun, saltanatl gnlerinde,
- Rus ve Yunan sava hari - savatan neden kandn anlatmak istiyordu. Vakit
epey ilerlemiti. Kendisinden msaade istediim zaman, artk sabk Hakann
baklarnda phe yoktu. Milletinin hakkndaki kararyle, bu hali arasnda
muazzam fark vard. Karmdaki Hkmdar, ya hislerine ve fikirlerine ok hkim
bir insand, yahut da iktidardan ddkten sonra doru yolu aramt.
Elini uzatmad iin mukabil hibir harekette bulunmadm, nnde eildim.
Bayla mukabelede bulundu, Ayaa kalkt zaman, sol omuzunun daha eik ve
hafif kambur olduu grlyordu. Fakat ilk grnte, hkmetmeye alm ve bu
halini mezara kadar muhafazaya ahdetmi bir insann, kimseyle mukayese
edilmez tesirini brakyordu.
Koridorda, bana merakla bakan bir haremaas grdm. Alt katta benimle
beraber gelmi olan Hariciye memuru muhafz kumandannn yannda
oturuyordu. Yine beraberce ktk. Yol arkadam dzgn ve ak bir Franszcayla
mlakatn ok uzun srdn syledii zaman hayret ettim. nki yolda gelirken
hibir ey konumam, hep nne bakmt.
O akam otelde notlarm gzden geirirken bunlar Tr-kiye halknn
okuyamayacan biliyordum.
Hnkr bana eyrek ar gemi olan hkmranlk devrinin mdafaas
mahiyetinde hibir ey sylememiti. Ertesi akam yemeini beraberce yediimiz
Cavit Bey, merak ve tecesssle intibam sorduu zaman, bu kanaatimi Trk
Nazrna aka syledim. Biraz dnd :
Vicdan azab ekiyor...
Dedi ve fikrini izah etti:
Grtnz kimse, memlekete merut idareyi ge-
tirmek vaadiyle Padiah olmutur. Elde, bugnknn ayn olan Kanuni Esas vard. Size
otuzdokuz sene nce toplanm olan birinci Mebusan Meclisi'mizin almalarn izah etmek
imknszl iinde, fikirlerimi belki hiss bulursunuz. Fakat ben diyebilirim ki bizdeki bu
Meclis, mesel Fransa'daki Kon-vansionla mukayese edilemeyecek kadar tatminkrd.
Fakat Abdlhamid, bu meclisten saltanatnn daha ilk gnlerinde kurtulmak istiyordu. Bu
gaye ile, nndeki btn engelleri kaldrmakla ie balad. Bu sebeple memleket vazife ve
hizmetlerini unuttu.
Rusya ile olan sava, mnhasran vehmi ve her ie mdahalesi sebebiyle bu kadar fec
ekilde kaybettik. Kendisinden nce Krm muharebesinde mttefikimiz olan ngiltere,
Fransa ve italya, bu muharebede de bize pekl yardm edebilirlerdi. Fakat onun takip
ettii siyasetin neticesi olarak, bu savan gayr kabili itinap olmas halinde is ter
istemez merkez devletler manzumesiyle birlikte harbe girmek zorunda kaldk. Nitekim
bu gnk vaziyetimiz de, onun otuz yl takibettii siyasetinin neticesidir.
Tahtndan indirilmi padiahn bana anlattklarnn, kendi yaknlar tarafndan nasl
telkki edileceini cidden merak ediyordum. Bu yaknlar, Hnkrn tahttan indiril mesini
takipeden gnler iinde ksmen tasfiye edilmilerdi. Trkiye'de tamamen Abdlhamid'e
balanan reaksiyoner bir hareket olmu ve asker kuvvetle bastrlan gericilik hareketini
mteakip, eski devre mensup olanlar ar ekilde cezalandrlmt. Fakat ben, daha ok
ehirden uzak, byk ahap konaklara yerlemi olan bu eski devlet adamlarndan
bazlarn bulabildim, ilerinde bilhassa Fransz kltryle yourulmu bulunan bu yallar
gemi gnler-
lendiren belli - bal hdise, Jn - Trklerin savaa katlmalaryd ve savan tilf
devletleri lehine gsterdii gelimeydi.
rendim ki, kulama fsldanan hdise dorudur: Ab-dlhamid'in baz mhim
hadiselerde fikri alnmtr. Hatt, kendisinin ok yaknlarndan bir sabk sadrazam bu
ile vazifeli olarak eski mevki ve itibarna da kavumutur.
Birka gn sonra, souk fakat gneli bir havada, Beylerbeyi Saray'nn nnden
sandalla getim. Gzlerim gayri ihtiyari, Sultan Abdlhamid'in nafiz baklarn arad. O,
adamakll yalanmt. Hakknda hl ar sulamalar vard. Nimetini grenler
meydanda yoktu. Kimbilir nice gnleri, iinde otuz yllk hkmdarln geirdii Yldz
Sa-ray'n saklayan sisli yamalara bakarak geiriyor ve belki mrnn muhasebesini de
yapyordu. Dncemin bu devresinde bir sual zihnimi trmalad: Hatratn yazp yazma-
dn neden sormamtm?.