T U R A N N E R Y A T Y U R D U

STANBUL
1969
ANADOLUDA
TRK VATANI. (oy, MALAZGRT)
VE
TRK DEVLET (o j 5, ZNK) nin Kurulusu
900. YIL DNM
HATIRASINA ARMAAN No: 3
i i n d ek l e r
G R
1. Seluklu Tarihinin Kaynaklar Hakknda ............................ 1
2. Seluklu Tarihi Aratrmalarna Dair ............................... 19
I* SELUKLULARIN MENELER VE LK DEVRLER
1. Seluklularn Menei ........................................ ............ 31
2. Seluklular ve Hazarlar Meselesi .......................... .......... 34
3. Ouzlarn Hayatlar ve Dinleri ....................... ,...... ......... 37
4. Seluklularn Tarih Sahnesine k ............................... 40
5. Seluklularn Karahanllar ve Yabgu ile Mcadeleleri .... . 45
6. Seluklularn Maverannehirdeki Hayatlar ....................... 49
7. Karahanl ve Gaznelilerle Mnasebetler .......................... . 52
8. Ali Tekin ile Mcadele ve Harizme G ........................ 55
9. Horasan'a G ve Muhtariyet ......................... .............. 58
10. Seluklularn stikll Kazanmas ...................................... 60
<r
II. SELUKLU MPARATORLUUNUN KURULU DEVR
1. Dandanakan Zaferi ........................................................ 63
2. Seluk Devletinin Kuruluu ve Mahiyeti ........................... 66
3. Yeni Fetihler ve Devletin Genilemesi ........................... 69
4. Payitahtn Reye Nakli ..................................................... 71
5. Seluklu Sultanlar ve Anadolunun Fethi Sebepleri ............ 72
6. Umum Trk Muhacereti ................. ................................ 76
7. lk Anadolu Gazalar ...................................................... 79
8. Hasan-kale Zaferi ............................................................ 81
9. Seluk-Bizans Bar Anlamas ..................................... 83
10. Turul Begin Merkeziyeti Faaliyetleri ............................ 85
11. ar Beg ve nan Yabgu ............................................... 87
12. Turul Begin Anadolu Seferi ........................................... 89
13. Seluklu Sultanl ve Islm Halifelii .......................... 91
14. ilerin Taarruzu, Turu! Beg'in Dnya Sultan ln Edilmesi 94
15. ehzade syanlar ....................................................... 95 ,
16. Badad'n Kurtarl ve Kutalmn syan .................... 98
17. Turul Beg'in Evlenmesi ve Son Gnleri ............................101
(II. SELUKLU MPARATORLUUNUN YKSELMES
1. Aip rslan'n Saltanat ve Kutalm ................................ 103
2. Ap Arslana Kadar Anadolu Gazalar ............................. 106
3. Alp rslann Anadolu ve Kafkasya Seferleri ................... 110
4. ehzadelerin Tyini ve Trkistan Seferi ......................... 113
5. Anadolu Aknlarmn Genilemesi .................................. 116
6. Alp rslan'n kinci Kafkasya Seferi ................................ 119
7. Seluklu Kudretinin Yaylmas ...........................__121
8:..Anadolu Gazalar ve Bizansn Mukabelesi ....................... 123
9. Alp ArslanmAnadoiu ve Suriye Seferi .......................... 125
10. El-basan ve Yavgular Meselesi ..................................... 128
11. Alp Arslan ve Bizans mparatoru ................................... 132
12. Malazgirt Meydan Muharebesi ...................................... 134
13. Alp rslan'n Trkistan Seferi ve lm ....................... 144
14. Alp rslan'n Tarih ahsiyeti ve Eseri .......................... 147
IV. SELUKLULARIN AZAMED DEVR
1. Melikhm Saltanat, g ve D Hdiseler ...................... .. 152
2. Kafkasya Seferi, Anadolu ve Suriye Meseleleri .................154
3. Diyrbekir'in lhak ve Mervnlerin nkraz ...................... 157
4. Melikh'n Horasan ve Antakya Seferleri ......................... 159
5. Melikh'n Ta Giymesi ve Halfenin Dn ........'........ ...161
6. Melikhn Trkistan Seferi ve Mill Trenin Kudreti ......... 164
7. Melikhn Cihn Hkimiyeti Davas ............................... 167
8. Melikh ve Nizam l-mik Arasnda Gerginlik .................169
9. Melikh'n ahsiyeti ........................... ..................... .. 173
V. SELUKLULARIN DURAKLAMA VE NHTAD DEVRLER
.JL.Seluk Devletinin i ve D Buhranlara Uramas ......... ....176
2. Berkyaruk ve Mehmed Tapar Mcdelesi ....................... ..180
3. Sultan Mehmed, Hallar ve Grcler ...i................. ...... 182
4. Sultan Sancar ve Seluk htiamnn Dirilmesi .................. 185
5. Sancar'n Saltanat .......................... ............................. 187
6. Kara-htay stils ve Sultan Sancar .............................. 190
7. Yeni Bir Ouz stils ................................................. 193
8. Irak Seluklular, nkiraz Devri ........................................ 197
9. Son Sultanlar ve Halifeler ........................................... 200
10. Gebelerin Anadoluya Doru lerlemeleri ..................... 203
11. Kirman Seluklular ....................................................... 206
12. Suriye Seluklular ....................................................... 208
VI. TRKYE SELUKLULARI
1. Trkler'in Anadolu'da Yerlemesi ....... .......................... 210
2. Trkiye Seluklular Devletinin Kuruluu ........................ 213
3. Sleyman-h'dan Sonra Trkiye ..................................... 218
4. Buhran Devri ve Trkler'in Orta Anadolu'ya ekilmesi ..... 220
5. Trkiye Seluklularnn Ykseli Devri ....... ................... 223
6. nhitatn Balamas ve Mool stils .............................. 228
7. Anadolu'nun Trklemesi ve Mool stils ..................... 231
VII. SELUKLULAR DEVRNDE TRK-SLM MEDENYET
1. Devletin Siys Bnyesi ve Karekteri .............................. 234
2. Asker ve dar Messeseler ........................................... 23^
3. Atabeglik ve Hatunlarn Siys Rol .............................. 239
4. Seluklular Devrinde Din ve Mezhepler ........................ 241
5. Seluklular ve Btnler ................................................. 244
6. Seluklular ve Gayr Mslimler .................................... 248
7. Seluklular Devrinde lmin Himayesi ve Fikir Hrriyeti ..... 251
8. lim ve Kltrn Ykselmesi ve Yaylmas ......................... 256
9. ktisad ve tima Ykseli ........................................... 267
10. Trkiye Seluklular, Mslman ve Hristiyan Halk ........... 276
11. Seluk Devleti ve Trkiyenin ktisad Tekml ............... 283
12. istihsal, hracat ve Servetlerin Birikmesi ........................ 288
13. Para ktisadiyatnda Tekml ve Yeni Usuller .................. 301
14. Seluklular Devrinde Gzel Sanatlar ........... ................... 310
VIII. TRK-SLM MEDENYETNN NKFI VE NHTATI
1. Seluklular Hakknda slm Mtefekkirleri ..................... 328
2. Seluklular Devrinde Trk Dili ve Edebiyat ..................... 338
3. Seluklular ve Avrupa Medeniyetinin Douu ........ ........ 348
4. Siys Buhran ve Trk-Islm Medeniyeti .................. . 360
5. Trkistann Etnik Durumu ..................... ....................... 370
6. Seluklulardan nce Trkler'in slm Medeniyetindeki
Mevkii ..................................................................... 383
7. slm Medeniyetinin nhitat Meselesi .......................... 391
8. Mool stils ve Trk-lslm Medeniyetinin k ........ 399
Umum Bibliyografya .................................................. 421
Umum ndeks ........................................................... 434
Kitaplar Fihristi ........................................................ 477
KNC BASKIYI IKARIRKEN
Seluklular tarihi ve Trk - slm medeniyeti adn tayan bu
eserimiz Trk Kltrn Aratrma Enstits tarafndan Ankarada 1965
ylnda neredilmiti. Bir ihtisas eseri olmasna ramen kitabn ok ksa
bir zamanda tkenmi olmas onun ilmi ve mill nasl bir ihtiyaca cevap
verdiini gstermi ve bu rabet mellifini de manen mkafatlandrmt.
Bu mnasebetle eser sk - sk aranmakta ve geen sene kurulan Turan
Neriyat Yurdu da tekrar baslmas talepleri ile karlamakta idi.
Bu durum bizi bu ikinci basky yapmaa zorlayarak eser tekrar ne
redilmitir. Bu baskda bz tashih ve ilvelerin imkn dhiline girme
siyle eserin daha mtekmil bir hviyet kazand muhakkaktr. Bununla
beraber eserin, aslnda, slm Ansiklopedisinde Seluklular maddesi ola
rak hazrlanm bulunmas, onun kitap hlinde nerinde, tasnif, terkip
ve tahrir bakmlarndan, hatt baz bahislerin yerlerini deitirmek sure
tiyle gerekli tadillere lzm hasl oluyor; teksif edilmi ilvelerin daha
geni bir hle ifr icap ediyordu. Fakat eserin slm Ansiklopedisinde,
bir baka imza ile, Seluklular maddesi hlini almas onun hviyetini
muhafazay ve mstacelen nerini zarur klm ve ikinci baskda da
asl ekline dokunulmamtr. Esasen bu eser Trk - slm ann ok
mhim bir devrine id byk problemleri, yeni grleri meydana koy
mak ve ilim leminde yerlemi bir takm cidd hatalar ve yanl kanaat
leri dzeltmek maksadiyle yazld iin sistemli ve klasik mnda bir
Seluklular tarihi olmayp bu devir hakknda bir giri mhiyetindedir.
Zaten Ansiklopedi iin yazlan bir eserin de bu mahiyette olmas gere
kirdi. Nitekim sistemli bir Seluklular tarihini de bundan sonra nerede
ceimiz cildler tekil edeceinden bahis mevzuu tadiller de zaruri deil
dir. Esasen, Trkiye Selukluklar, Malazgird zaferinin 900. yl dnm
mnasebetiyle, siyas, ktisad ve meden tarihe aid cidlei'i ile yaknda
nere balanacaktr. Seluklular devrinde medeniyet meselesi de Trk Me
deniyeti Tarihi adl bir eserimizde, daha etrafl ve sistemli bir ekilde, ya
zlacaktr.
Bu eserde Seluk hanedanna mensup birok ehzde ve melike
(prenses) lerin, hatt baz sultanlarn mevcudiyetleri, ahsiyet ve ailevi
balan meydana karlm; kronolojik yeni tashihler yaplm; eski Trk
medeniyet merkezi olan birtakm ehirler ve tarih mevkiler tesbit edil
mitir. Bu sebeple Seluklu eceresinin artk tafsiltl ve salam olarak
yeniden tanzimi, kitaba gre baz tarih haritalarn ve eitli cedvellerin
eserin sonuna konulmas faydal olurdu. Lkin ilmi bir yardmcnn bulun
mamas eserlerimizin hazrlanmasnda btn teknik ve mekanik ileri de
bize yklemi; bu sebeple bahis mevzuu cedvel ve haritalar eklenememitir.
kinci basky yapan matbaada eski harfler gibi transksipsiyon iret-
lerinin de bulunmamas bir eksiklik saylsa bile, iltibaslar ve yanl an
lamlar nlemek iin, yeni yaznn btn imknlar kullanlm ve mah-
.zurlar...giderilmitir,...Turan Neriyat tekrar bu kitab basmakla ilm ve
milli bir ihtiyac karlamaa altna ve kurulu gayesine hizmet etti
ine kaanidir.
slm Ansiklopedisinde kan Seluklular maddesi, bu eserden ksal
tlmak sretiyle, aktarlm bulunduundan, hukuk ve ahlk hususla ih
mal edilse bile, bu hdisenin meydana karlmas ilm bir zarrettir.
Bundan baka suiistimal filleri daha eser piyasaya karken ona kar
giritikleri hiss ve ciddiyetsiz tenkdleri ile de bizi gereken cevaplar
vermee, fiillerini gizlemek gayesiyle dtkleri hazn perianl gster
mee zorlamtr. Bu sretle okuyucularn muhtemel tereddtlerini gi
dermek de lzmd. Bununla beraber eserin ciddiyeti bu nho hdise
lerin burada deil ayr bir risle (bror) hlinde okuyuculara sunulma
sn gerektirmi; Trkiyenin her sahada olduu gibi ilim sahasnda da ne
derece derin bir manev buhran ve hastalklar iinde bulunduu orada
zah edilmitir. Esasen bu aktarma hdisesi o kadar acele ve saysz ace
mice hatalarla yaplmtr, ki bunun, daha zahmetli de olsa, mstakbel
bir aratrc tarafndan meydana konmas ilm tekml ve almalarn
zarr bir cabdr. Bununla beraber hdisenin isbat, zoraki tenkd ve
cevaplarn tarafmzdan yaplmas tabi idi.
Osman Turan
Ankara 19X969
N S Z
Trkler, lk-alardan Orta-alarm sonlarma dein, Asyadan
Uzak ark, Hindistan, Orta Avrupa, Balkanlar ve Yakn ark istikamet
lerinde bir ok istil ve gler yapmlar; trl lkelerde eitli devletler
ve imparatorluklar, geici ve srekli yurtlar kurmulardr. Trklerin dn
ya zerinde bu yayl ve hkimiyet hareketlerini drt byk devre ayr
mak mmkndr. Gerekten slmdan nce Kun (Hiungun, Hun) ve
Gk-Trk kaanlklar, slmdan sonra Seluklu ve Osmanl sultanlklar
bu drt byk devri tekil ederler. lk iki devir, Orta-Asyada Trk n
fusu kaynak ve kuvvetini meydana getirmekle ve dnya tarihinde de
mhim bir rol oynamakla beraber bu devirlerin Trkistan dnda vuku-
bulmu yaylma ve tesirleri asrlarn derinliklerine gmlr ve zamanla
izleri kaybolur. Buna mukabil Seluklu ve Osmanl devirleri Trk ve s
lm medeniyet ve mefkurelerinin imtizaciyle mstesna bir ehemmiyet
kazanr; Trk ve dnya tarihlerinde byk bir kudret ve hayatiyetin
mmessilleri olarak cihan-mul ve mill tesirleri gnmze kadar devam
eder. Bu azm fark ve ehemmiyeti kavramak iin de sadece Seluklu ve
Osmanl imparatorluklarnn Trk ve slm kavimlerinin kaderinde oy
nadklar rol, slm medeniyetini kurtarma, ykseltme ve yaatmalar
n dnmek, Yakn arkn, Anadolu ve Balkanlarn trklemesmi, Av
rupa medeniyetinin douu sebeplerini ve nihayet Akdeniz sahillerine
hkim olarak dnya siyasetinin mihverini tekil etmelerini goznne ge
tirmek kfidir1.
slmdan nce ve sonraki devirler arasnda gzken hususiyetleri
ve farklar belirtmek, Trk ve slm unsurlarnn terkibi ile husle gelen
kudreti gstermek maksadiyle birinci iki devirde Orta-Asyadan Hazar
ve Karadeniz imali, Balkanlar ve Orta-Avrupaya kadar asrlarca yap
lan Trk glerini, bu lkelerin Trk kavimlerine yurt haline geldiini,
fakat buralarda bir takm tarih htra ve izlerden baka bir ey kalma
1 Rahmetli M. H. Yman slm tarihinde l-i Resl, l-i Seluk ve i-i Osman
olmak zere byk slle olduunu daima tekrar etmekle bir hakikati belirtirdi.
dn, buna mukabil son iki devrin byk kudret ve tesirlerinin asr
larca devam edip zamanmza kadar intikal eylediini hatrlatmak da ye
rinde olur. yle ki Mslman Ouzlar, Seluklular idaresinde, slm l
kelerine ve Anadoluya doru cenuptan g ederlerken aman Peenek,
Uz (Ouz) ve Kpak (Kuman)lar da ayn imal yolu ile Balkanlar5a ka
dar ilerliyorlard. Hemen ayn kesafette vukubulan bu iki Trk muhace
retinden birincisi nasl yeni bir devrin ve hayatiyetin balangc, milli
birlik ve urun mili olmu ise, bu manev unsurlardan mahrum kalan,
kincisi de ylece dalmaya ve tesirsiz kalmaya mahkm bulunmu;
birbirleri veya hristiyan komular tarafndan eritilmi ve tarihe intikal
etmitir. Nitekm Altun-Ordu devletinin kuruluu da Kpaklarm slm
lamas syesinde mmkn olmu, Krm, Kazan ve dil-Ural Trkl
de bu suretle mevcud olmutur. Burada cenup yolu ve Anadolu im
mevcut olan jeopolitik imknlarn imalde eksik bulunduunu da hatr
latabiliriz.
Seluklular tarihi ve Trk-slm medeniyeti adn verdiimiz bu
kitap ite bu devirlerden ncsn ele almaktadr. Bununla beraber
bu eser ne bu muazzam devrin bir hikyesidir ve ne de onu siyas, kti
sad, tima ve kltrel cepheleriyle ve kl halinde tetkik eden sistemli
bir tarihtir. Gerekten burada sadece bu devrin baz mhim safhalarm
aydnlatmaa ve bir ksm byk meselelerini yeni aratrma ve gr
lerle meydana koymaa allmtr. Bu hususiyeti doiaysiyle bu esere
Seluklular tarihine giri nazariyle balem ak cizdir. Seluklularn ba
lang, kurulu ve ykseli devirleri, ehemmiyetleri doiaysiyle, kitabn
hacmine nisbetle, olduka tafsil edildii halde muahhar devirler ancak
en umum izgileriyle yazlmtr. Mesel Sultan Sancar devri byk bir
ehemmiyet arz etmekle beraber bir yandan siyas bakmdan tetkik edil
dii, te yandan da evvelki devirlere nazaran muahhar tesirleri ikinci
dereceye dt iin bu devir sadece baz mhim safhalariyle ve ok
ksa olarak izilmitir. Buna kar Sultan Sancar zaman medeniyet tari
hinde byle bir ehemmiyet tad iin daha ekici olmutur. Seluklu
mparatorluunun kuruluuna ve Anadolunun trklemesine mil olan
Byk Trk muhacereti ve Anadolunun trklemesi, bu gne dein se
bep ve neticeleri ile karanlk kald, ilenmedii ve hatta ok defa yan
l anlald iin eserde bu insan aknma olduka geni bir yer veril
mi ve trl bahislerde ele alnmtr. Bununla beraber yine de tafsilt
Byk Trk muhacereti ve Anadolunun trklemesi adiyle hazrla
makta olduumuz bir kitaba braklmtr.
Trkiye Seluklular tarihi, bir ok cepheleri ile, ne derece byk
bir ehemmiyet arz ederse burada da o nisbette ksa olarak yazlmtr.
Bugne kadar karanlklar iinde kalan bu devrin slm Ansiklopedisinde
kan makalelerimiz ve baka aratrmalarmzla bir derece aydnlanm
olmas buna sebep olduu gibi daha fazlas bu devrin siyas tarihinde
ve Orta-a Trkiye ktisad tarihi,>adiyle neredeceimiz eserlerde ve
rilecektir. Cambr dge History of slam cildinde baslmakta olan Orta
alarda Anadolu blm de bu ksmn bir az tadil edilmi bir eklin
den ibarettir.
Seluklularla balayan yeni devrin slm medeniyeti kavimlerinm
kudretinde ve dnya tarihinde kazand mstesna ehemmiyet onun bu
hususiyeti zerinde sk-sk durmamz ve meydana kan Trk-slm me
deniyetine ait karakterleri belirtmemizi gerektiriyordu. Filhakika Trk-
ler, kronolojik sra ile, slmiyeti Arap ve ranllardan sonra kabul etmi
ve bu medeniyete byk hizmetlerini de Seluklular devrinde yapmlar
dr. Mslmanl ve slm medeniyetini ranllar vastasiyle renen
Trkler, Seluklulardan nce ve onlar zamannda nasl byk lde
ran kltr tesirine maruz kalmlarsa bu kltr ve edebiyatn ykselme
sine de o derece hizmet etmiler ve nihayet kendi kltrlerini de slm
dnyasna getirmilerdir. Seluklular devrinde gelien Trk-slm mede
niyeti faaliyetlerine Araplar ve ranllar yine birinci derecede hizmet et
mekle beraber gerek yeni gelen kltr unsurlar ve gerekse daha kesif
bir ekilde Trk limlerinin itirakleri bu medeniyete bu safhasnda bu
ismi vermek lzumunu gstermi ve bu syede o, yeni bir a ve hayati
yet kazanmtr. te slm medeniyetinin bu inkiaf ve milleri mey
dana konmadka Seluklular tarihi ve ehemmiyeti kavramlamaz. Hal
buki eskiden hem tetkiklerin kiyafetsizlii ve hem de hissi sebepler Av
rupada Trklerin ve hususiyle Seluklularn slm medeniyetinin yk
selmesine deil inhitatna mil olduklarna dair baz sakat grlerin ve
pein hkmlerin yaylmasna sebep olmutu. Bugn ilm bir dayana
kalmayan bu menf fikirler artk itibardan dm ise de yine Trk ve
slm tarihi tetkiklerinin henz kfi derecede ilerlememi bulunmas
Seluklularn medeniyet tarihindeki rollerinin anlalmasna imkn ver
memitir. Hatt ihtisas dnda kalan neriyatta hl eski hatal gr
lere rastlanmaktadr. Nitekim Orta-a Avrupa tarihinin otoritelerinden
biri olan Henri Pirenne Trk tarihi hakknda tarafsz ve msbet bir g
re sahip olmad gibi ondan sonra ve kendisine nazaran ok zayf olan
J , Pirenne de hl Seluklular slm medeniyetinin inhitatna mil sa
yan sakat bir gr umum tarihinde belirtmi ve memleketimizin ilim
ve kltr bakmndan iinde bulunduu zayf durum byle bir sakat ese
rin Trkeye tercmesine de sebep olmutur. Bu hususlar da Seluklular
devrinin medeniyet tarihi bakmndan tad ehemmiyeti arttrm ve
bizi devrin ilm, kltrel, iktisad ve tima meseleleri zerinde dur
maa mecbur etmitir. Trklerin Seluklulardan nce Araplar ve Farslar
yannda slm medeniyetinin kuruluu hizmetlerine katlmalar da bu
mesele ile ilgili idi. Bu alka bizi Trklerin slm medeniyetinin kurulu
undaki mevkileri ve Trkistann tarih etnik durumu hakknda bir fikir
sahibi olmaa sevk eder. Bu mevzulara iki ksa bahis tahsis ederek umu
m bir gz atmamzn sebebi de budur.
Seluklularn dnya tarihinde dikkati ekmemi bir rol de Hal
seferlerinden sonra slm medeniyetinin Avrupa medeniyetinin douu
na mil olmasna tesir etmeleri idi. Gerekten slmm Orta-a Avrupa-
sm karanlklardan aydnla evirmesinde balca rol hakknda Garpta
bir mikdar aratrma yaplm ise de bu byk medeniyet intikalinde
Seluklularn hizmet ve tesirleri bir trl dnlmemi ve Seluk tari
hinin mehul kalmas byle bir meselenin mevcudiyetini de meydana
karmamt. Bu sebeple bu mesele de burada yeni gr ve vesikalarla
ileri srlmtr. Byk Seluklu mparatorluunun siyas buhranlara
uramas ilim ve felsefe zerinde baz akisler brakm ise de slm me
deniyetinin inhitatnda cidd bir tesir yapm deildir. Bu husus da bir
bahisle ele alnmtr. Bugn slm medeniyetinin inhitat millerine
dir eski sakat grler terk edilmekle beraber yine de bu inhitatn ba
lca sebepleri ortaya konamam ve Avrupada yaplan aratrmalar da
ha ziyade neticelere veya ikinci derecede millere ynelmitir. Bu m
nasebetle hakk inhitat mili olarak Mool istils ve onun neticeleri
zerinde durulmu ve her halde mesele hal yoluna girmitir. Bylece,
bahis mevzuu meseleleri ve hususiyetleri dolaysiyle, bu eser bir takm
yei grler ve tezler intiar etmekte ve ilim adamlarnn dikkatine su
nulmaktadr.
Aslnda bu kitap biri slmdan nceye ait olmak ve Osmanllara ka
dar gemek zere be ciltlik bir Seluklu tarihinin mhim bahis ve mese
lelerinin bir hulsas olarak vcut bulmutur. Bu eserin okuyucular der
hal bir ifde kesfeti ve hatt kelimelerden tasarruf gayreti ile karla
acaklar; baz yerlerde izahlarn rahata veya kfi derecede yaplmad
n hissedecekler; kaynaklarn verilii ve naklinde (transcription) bir ta
km teknik ttradszlklara veya eksiklere rastlyacaklar; mhim mevzu
ve meselelerde kaynaklara ait teyit vesikalar (pieces de justification)nm
konulmam bulunmas sebeplerini soracaklardr. Eserin aslnda slm
Ansiklopedisinde Seluklular maddesi olarak hazrlanm bulunduunu
ve bu maksatla yazldn belirtmekle ksmen bu suallerin cevabn ver
mi ve bu hususiyetlerin sebebini meydana koymu oluyoruz.
s::;?
1
I
i
I
m
&;
l
i
R
k;;:
-
Eser, baz ihtilflar yznden slm Ansiklopedisinde baslamam
ve imdi mstakil bir kitap olarak* neir sahasna km bulunmaktadr.
Gerekten bu kitabn siyas tarih blmleri (s. 30-234) slm Ansik
lopedisine tevdi edilen metnin ayn olup burada sdece kaynaklar satr
lar aras yerine ayak notlarna nakledilmitir. Eserin medeniyet tarihi
blmleri (s. 234-420) ise esasnda bir deiiklik yaplmamakla beraber,
geniletilmi ve bugnk ekil meydana gelmitir. Makalenin sonuna
konmu bibliyografya ksm da biraz daha tafsil edilerek baa alnm
ve girii (s. 1-29) tekil etmitir.
Bu eseri Trk vatannn kurulu balangcn tekil eden Malazgird
zaferinin 900 nc yl dnm mnasebetiyle byk gazi Alp Arslanm
yce ruhunu takdis ve bu zaferi kazanrken ehit olan arkadalarnn
ruhlarm tziz maksadiyle onlara ithaf ediyor ve bu yl dnmne kadar
Seluklulara dair dier eserlerimin nerini umuruyorum. Kitabn basl
masna dellet eden Trk Kltrn Aratrma Enstits idarecileri ar
kadalarma, tashih, endeks ve fihristleri yapan Tuncer Glensoy beye
teekkrlerimi belirtmeliyim. Her trl almalarmda olduu gibi bu
eser mnasebetiyle de asaletine yakr bir feragatle eitli yardmlar
geen aziz refikam Sta Turan anmay da bir bor sayarm.
Eserde geen ksaltmalar slm Ansiklopedisine gre yaplmtr.
Osman Turan
Bahelievler, 60. sok. 11/ 7, Ankara
G R

1. Seluklu Tarihinin Kaynaklar Hakknda

Seluklular, imal Afrika hri, hemen btn slm dnyasna ve
yeni fethettikleri Anadoluya hkim olduklar, Trk, slm kavim ve me
deniyetlerinde yeni bir devif atklar, Trk ve slm tarihlerinin te
birini ve drt asrn igal ettikleri halde bu byk devir henz karanlk
lardan kurtulamam; bir ok meseleleri meydana karlamam ve ay
dnlanamam; hatt bazan da tersine anlalmtr. Bu husus bir yandan
Seluk tarihinin in hudutlarndan Akdeniz kylarna kadar geni lke
leri, kavimleri ve devletleri iine almas, te yandan da kaynaklarn da
nkl, eitli dillerde bulunmas ve kifayetsizliiyle ilgili olup bu u-
mll devrin tetkikini zorlatrmtr. Gerekten Seluklularn slm dn
yasna hkimiyetlerinin ilk devri, XI ve XI I inci asrlar, ne kadar byk
hdiselerle dolu ise bu devir kaynaklar da, dier asrlar nisbetle, o de
rece zayf kalmtr. Lkin bu durum tarih eserlerin telif edilmemesin
den ok fazla bu devirde yazlan kaynaklarn kaybolmas ve bize kadar
intikal edememi bulunmas neticesidir. Nitekim kaynaklarn Seluklular
zamannda trl ilimlere ve bu arada tarihe ait yazldn kay dettii
pek ok eser kaybolmu bulunmaktadr. Bizi ilgilendiren bu kaybolmu
eserlerden birincisini, ilk Seluk Sultan Turul bey hakknda Ali bin
Ebul-Ferec el-Basrye ait bulunan Sret l-Melik Turul-beg el-Selu-
kf adl eser tekil edip bunun muahhar asrlara kadar mevcut olduu
anlalyor1. Alp-Arslan namna yazlan ve bn ul-Adm, Mrhwnd ve
Bar Hebraeus tarafndan grlen Melik-nme adl eserden bize ancak
Seluklularn meneine dair bir ka cmle intikal etmitir. Esasen ileri
srld gibi bunun bir tarih kitab olmadn ve ona isnad olunduu
kadar bir malmat ihtiva etmediini sanyoruz2. Melikhn emri ile v
1 Aybek al-Safadi, al -Vf bi l -vefeyt, nr. H. Ritter, stanbul 1931, s. 52; K-
tib elebi, Kef uz-zunn, nr. . Yaltkaya ve R. Bilge, stanbul 1943, II. s. 1016.
2 bnul-Adm, Buya, Paris B. N. Ar. 2138, s. 189a; Bar Hebraeus Ebul-Fe
rec, Chronograpby, ngl. trc, W. Budge, London 1932, s. 195; Mrbwnd, B av z at
us- saf , Bombay 1266, IV, s. 71. lk defa W. BartholcPun dikkatini eken Mel i k-
nme Cl. Cahen tarafndan husus bir tedkk mevzuu olmutur. Bundan bize fazla
bir bilgi kalmadna dair bak. s. 31.
cuda getirilen Risle-i Melikh Seluk devri mliyesi, iktisadiyt ve
ehirleri tarihi bakmndan ok mhim olup bu da bize kadar ulamam
tr. Yalnz XIV7nc asr mellifi maliyeci (mstevf) Hamdullah Kaz-
vinnin iktibaslar vastasiyle onun muhtevasndan baz paralar muha
faza edilmi ve Seluk devri btesine ait rakamlar bu sayede elde edil
mitir, ki devrin ktisad kudreti bakmndan bu kadar bile pek m
himdir3.
Sultan Sancarm zaman medeniyet tarihi, ilim ve kltr adamlar
nn okluu ve telifleri bakmndan istisna bir ehemmiyet tar. Bu h
kmdarn himayesiyle yetien ve trl ilim sahalarnda eser telif eden
mellifler arasnda tarih yazanlarn da bulunmas tabi idi. Nitekim Sul
tann hususi tabibi Ali bin Mehmed Kayin tarafndan onun adna yazlan
Mefahir ul-Etrk,..isminden de anlalaca zere, Tkler hakknda
ehemmiyetli bir eser gzkmekte ise de maalesef muhtevas hakknda
hi bir bilgiye sahip deiliz4. Sultan Sancar namna telif edilen Sancar-
nme onun hayat, sefer ve fetihleri hakknda mhim bir eser olup bunun
muhtevasndan ancak baz ksmlar eski kaynaklara gemitir5. Manzum
olduu kaydedilen Sancar-nme mellifinin, bu hkmdarn hayatn ve
siyasi faaliyetlerini Siyer ve futh-i Sultan Sancar adiyle nzm halin
de yazan devrin iri Muizziye ait olduu muhakkaktr6. Sultan Meh-
rned Taparm kars Gevher Hatunun mliyesine bakan ve Sultan San
car devrinde yaayan Ebu Tlir Hatunfni Melikah iin yazd ikr-
nme (avcla ve sultann avlanmalarna dair eser)den baka bir de
l-i Seluk tarihinin mellifi olduu rivayet ediliyor1. Bu gne kadar
3 Bak. Bl. VII, 9.
4 Ali bin Zayd al-Bayhak, Tatimma svn al-hikma, nr. M. Shafi, Lahore
1935, I, s. 134; ayn mel. (bn Funduk), T r i h- i Bayhak , Tahran 1317, s.
241. Tatimma iin bak. Bst-makale, II, s, 94-102.
3 Ibn sfendiyr, Trih-i Taberi stan, nr. A. kbl, Tahran 1320, II, s. 54, 72.
Hamdullah Kazvini Nzhet ul-kutbun mukaddimesinde kulland eserler arasn
da da Ri sl et us-S ancar i y e adl bir eserin bulunduunu yazar.
6 Sancar zamannda yazlm (520/1126) anonim Mcmel ut-tavrih ve%kasas,
Tahran 1318, s. 412. (Eser hakknda Mrz Muhammed Kazvinfmukaddimesi Bist-
makale de de kmtr (II. s; 167-179), Feylesof Bahaddin Ha rak da bir tarih
yazmt (Tatimma Svan al-Hikma, I, s. 153).
7 Ravendi, Rahat us-sudr, nr. M. Iqbal, London 1921, s. 131, 136; md
d-din, Nusrat ul-fitre, (Sel uk-nme), tercme, s. 48, 51; Devleth, Tezki ret
u-uar, nr, E. Browne, Leiden 1901, s. 29. E. Bro\ vne bunun irlere aid bir
eser olduuna (Literary History of Persia, II, s. 326). W. Barthold ise l-i Seluk
tarihi bulunduuna kanidir (Turkestan down to the Mongol invasion, London 1928,
s. 27). O. Gevher hatuna mensubiyeti ile bu hreti almtr. Ebu Thir Hatunye aid
nshasna rastlanmyan Seluk tarihlerinden biri de mehur Trih d-
Hukem sahibi Cemaleddin bn l-Kftfnin (lm 646/ 1248) l-i Se-
pwkudur8. Zahreddin Niaburfnin Irak Seluklular hkmdar Sultan
II . Turul adna yazd Seluk-nme m kaybolduu kanaati umumidir.
Fakat sdece, isim kaydna ramen, Rvend baz mhim ilve ve dei
tirmelerle bu kayna kitabna aktard gibi Reideddinin de aynen bu
kitab Cmiut-tavrhine geirdii gzkyor. Bu durum kk bir mu
kayese ile kolayca meydana kt halde bu Seluk-nme Hamdullah
Kazvn, Gaffr ve Mrhwnd gibi Rvend, Reideddin ve Hafz Ebr-
nun sadece kaynaklar arasmda gsteriliyordu. Hatt Zahreddinin bu
eseri kendisine zeyl yapan Ebu Hmid Muhammed bin brahime de mal
edilmiti9.
'"" bn ul-'Adim, Alp Arslan hakknda malmat verirken, Melik-nme ve
Sadreddin el-Hseyinnin Seluklu tarihini zikrettii halde10 bu sultan
bir ktphane kendi memleketi Svede mevcud1 olup iinde kymetli kitaplardan
baka usturlaplar, kreler gibi nadir eyler vard (Zekerya Kazvini, sr ul -bi -
l d, Beyrut 1960, s. 387; Abd ul-Celil Kazvini, Ki tb un-nakz, nr. Celalddin Ur-
mavi, Tahran 1331, s. 12). Seluklularda Av ilerinin ehemmiyeti iin benim Trki ye
Seluklular hakknda resm vesikalar (Ankara 1958, s. 27-32) adl eserime baknz.
ikr-nme ve Bz-nme adn alan avcla dair farsa iki yazma da British Mu-
seumda, birincisinde (Or. 374, s. 13b-24b) Trke akr-ku, lam, sungur, to-
rumtay,... gibi isimlerle verilen av kulan hakknda; kincisinde de (Add. 15241, s.
105b) Arslan b. Turulun da av merakndan, av hayvan olarak yalnz hepsi altn
tasmal dot yz kk pars (eski trke yz) olduundan bahsederken buu Al -i
Sel uk tarihinden aldm syler, Rvendi buna benzer bir haberi ilk Irak Seluk
sultan Mahmud hakknda verir (s. 205), ki bu rivayet fark baka bir Seluk-nme-
nin bahis mevzuu olduunu gsterir. Byk Seluklularda B z d r Anadoluda
Effi r-i i k r olmutur.
8 bn kir el-Ktbi, Favt ul -uafayt, Kahire 1299, I, 98; Ktib elebi, 1, s.
283.
9 Zahir ud-din Nisprinin Sel uk-nmesi (Tahran 1332) asl ismi ile nero
lunmu ve bunun ayr bir yazma halinde bulunduu mukaddimede J. Afar tarafn
dan beyan olunmutur. Ayn, metni salam bir ekilde nereden Ahmed Ate (Reid
al-din, Crni ' al -tavari h, Ankara 1960, II, 5) hakl olarak bu yanll gstermitir.
Deiiklik ve ilvelere ramen Rvehdi ile Reid ud-dine Z. Niprinin nshalar
gz ile bakmak ve M. Iqbal (Ravendi, . XI X-XXXV, 64) ile Ahmed Atein (s.
20-21) onu sonuncularn sdece kaynaklan arasnda saymalann doru bulmamak
daha isabetli olur. M. Halil Yman bu Seluk-nmeyi Eb Hmid Muhammed bin
brahime mal ederken yanl olarak onun buna yapt zeyle dayanyordu. Ham
dullah Kazvini manzum Zafer-nmede (B. M. Or. 2833, s. 320 a) de Zahir d-dini
ve eserini zikreder.
10 bn al-Adim onu Z u b d at u t - t av i h ad ile zikreder, ki Sadr ud-dine
a id1bu isim zaten mnakaaldr (bak. M. Iqbal, mukaddime, s. 2).
ve Seluklulara dair kaynaklar arasnda bn Zurayk (Ebil-Hseyin
Yahya bin Ali), bn Munkz (Ali bin Mrid), Ebi Galip Abdlvahid bin
Mesud ve Hamdn bin Abdrrahime ait eserlerin isimlerini bildirme
dii ve yalnz Muhammed bin Abdlmelik Hemedannin Unvn-us-Si-
yerini kayt ettii iin bunlardan hangilerinin Seluklulara mahsus olup
olmadn sylemek mmkn deildir11. Sultan Sancar zamannda ya
ayp bize, yazd pek ok eserden, yalnz kendi memleketi Bayhak ta
rihi ile devrin limlerine dair Tatimma Svn al-Hikma's intikal eden
Ali bin Zeyd Beyhak (bn Funduk, lm 565/ 1170) nin Tecrib ul-Me-
rib adl tarihi muhafaza edilmi bulunsa idi Seluklular hakknda m
him bilgilere sahip olacaktk. Gerekten 410-560 yllar arasnda Gazneli-
lere, Seluklulara ve Harizmahlarm ilk devirlerine ve menelerine ait
vakalar veren bu eserin kymeti Guvayn ve bn ul-Esr'in mhim nakil
lerinden anlalmaktadr12. Mehur tarihi Hill us-Sb ve olu Gars un-
Nime Muhammedin babasnn eserine zeyl olarak yazd (448 den son
ra) Ktb ur-Reb adl tarihi ilk Seluk devri ve sultanlar hakknda ok
mhim olup.bn ul-Adm ve bilhassa Sibt ibn al-Cevz (Kzolu) ve baka
melliflerin iktibaslar ile baz ksmlar bize intikal edebilmi ve bu sayede
Seluklulara ait bir ok hadiseler malmumuz olmutur. Gerekten Sibtin
adn zikrederek yapt bu nakiller olmasa idi Seluklulara ait bir ok
hdiseler ve Y a b g u l u l a r (Yavgtyn, Yavgyya) meselesi de bizim
iin tamamiyle mehul kalacakt13. Thiriler, Samaniler, Gazneliler, Gor-
lular ve Seluklular hakknda bn Haysamm bir tarihi (Ksas-i Sn) ol
duunu da Czcnnin nakillerinden biliyoruz14. Karahanl hkmdar
brahim Tamga Han (lm 1201) namna Mecdeddin Adnan tarafn
dan yazlan Trih-i Trkistann efsanev Trk hkmdar Karahana dair
bir hikyesi Avfnin bir iktibas ile bize kadar gelmitir15. Merveznin
yeni kefolunan eseri sayesinde bu hikyenin bir asr nce telif edilmi
Trih Mlk it-Trkde bulunduu ve bu suretle Orta Asya Trk tarihi
zerinde Mecdeddin Adnandan baka ve daha eski bir kaynan mev-
11 bn ul-'Adim, 185a, 187b-191a; bn Hallikn, Kahire II, 162, 163. Buya
hakknda bak. S. Sauvaget, R. Etudes i sl am que 1933, III, s. 393-409; Safed, I, 50.
12 bn l-Esir, el -Kmil, Msr 1303, XI, s. 142; Cuvayni, Ci hn-gu, GM.
II, s. 1.
.13 Sibt ibn ul-Cavzi, Mi rat uz-zamn, Topkapu (III. Ahmed), 2907 (XI I ), s.
200a, XIII, 88a; bn ul-Adim, Buya, 189b; bn Hallikn, II, 163, 498; Ktib e
lebi, I, s. 299.
14 Czcni, Tabakat- Nstr, Kbil neri, s. 236, 241, 289, 386.
15 Bak. M, Muhammed Kazvini, a h r - ma k a l e, GM. s. 186; M. Nizmud-
elin, I ntroducti on to the J owm ul-hikyt, GM. s. 248.
cudiyeti meydana kmaktadr, ki bunlarn Seluklular iin de ehemmi
yeti aikrdr16. Efsanede Karahanm babas olarak gsterilen ismin Mer-
vezfnin sarh kayd ile cabbye ile Trke yabgu unvan olduu da mey
dana kmtr17.
Seluk devrinde slm lkeleri, byk medeniyet merkezleri ve e
hirleri hakknda yazlan tarihlerden ou da kaybolmutur. Bunlar ara
snda Mehmed bin Arslan al-Harizm (lm 1172) nin 80 cilt tuttuu
rivayet edilen Hrizm tarihini Zehebni hlsas ve Yakutun mehur
filosof ahristn (469-549) hakknda verdii paralarla tanyoruz18. Me
hur Kitb ul-Ensb sahibi Abdlkerim Samnnin bu mhim hal terc
mesi yannda, kendi memleketi Merv ehri iin 20 ciltlik eseri de bu kay
bolan byk ehir tarihlerinin mhimlerindedir19. Trkistan^ Horasan,
Afganistan, ran, Irak, Suriye ve Azerbaycan ehirlerine ait olup zama
nmza kadar ulamayan pek ok mahall tarihlerden bir ka tanesi de
ark Anadolu merkezleri hakknda yazlmtr. Bunlar arasnda l-alm
olu merin Dunaysar (Ko-his*, bugn Mardine bal Kzl-tepe) ve
eref bin EbuI-Mutahharm Ahlat tarihleri hem Orta ada mhim me
deniyet merkezi olan bu ehirlerin ve hem de bu havalideki Seluklula
ra tbi devletlerin (Artuklar ve Skmenliler) tetkikinde k lzumlu
idi20. Anadolu ehirlerinden yalnz Meyyfrkn (Silvan) hakknda bn
16 Marvazi On Chi na, Turks and I ndi a, (Tabyi ul -hayvan) nr. V. Minorsky,
London 1942, metin, s. 43, zahlar, s. 157.
17 Bak. s. 34-35.
18 Yakut, M ulcem ul -Bul dn, Beyrut 1957, III, s. 377; ayn mellif, r ul - Eri b,
GM. V, s. 410; Barthold, s. 33; Z. V, Toan, Harezrn kl tr vesi kal ar , stanbul
1951, I , s. 40.
19 Aybek al-Safadi, I, s. 48; Ktib elebi, I, s. 303. Yakut eserlerini yazmak
maksad ile yl kald Mervde Nizmiyye, Amidiyye, Hatuniyyeden baka bir
de Sem'ni ailesine aid bir ktphane bulunduunu yazar (M. Bul dn, V, s. 114).
tbn ul-'Adim Alp Arslan hakknda Sam'niden de faydaland syler (B u y a,
190a). Abdullah bin merin Belh tarihinin bir fara tercmesi mevcud olup
(Bibi Nati. M. persan 115) bir paras Shefer tarafndan onun Chrestomati esinde
de kmt, ki XI I I . asrda bu ehrin tima, ktisad ve kltrel tarihi bakmndan
mhimdir.
20 Aybek, I, s. 47-48; K. elebi, II s. 281-309. Kaynaklarn ok kulland Erbil
Tarihi ve zeylinin Trkiye Seluklular iin de ehemmiyeti bakmndan, akl ilim
lerde ( i l m ul -evi l ) mehur olan Muhammed bin Ebil-Kasimin Anadoluya gittiine
ve orada vezirin istirkabile 611 (1214) de idam edildiine dair bir kaydn, misal
olarak, belirtelim (Tabakat ul - Hanefi yye, II, s. 111-112). Bu eser mnasebetiyle
yine bak. Ebu me, I, s. 2, 26; tbn ul-Fuvati, s. 135.
ul-Azrakn tarihi bize kadara gelmi olup I I . Kl Arlar in Bizansllara
kar kazand 1176 zaferine kadar ok mhim bir kaynaktr21.
Seluklu devrinin bu kaybolmu kaynaklarna ramen bize husus,
mahall ve umum tarih halinde intikal eden kronik ve vesikalar yine de
byk bir yekn tutmakta ve zamanla yenileri de bulunmaktadr. Taba-
kat kitaplar ise yalnz eitli ilimler bakmndan deil siyas ve tima
tarih iin de mstesna ehemmiyet arz eder ve byk bir yekn tutarlar.
Dorudan doruya Seluklulara ait tarihler geen asrn sonlarnda Th.
Houtsmann drt Scuknameyi neretmekle balar22. Bu faaliyeti M.
Iqbal tarafndan Byk Seluklulara ait biri Rvendnin Rahat us-Su-
dr (Londra 1921), dieri de bn l-Esr ve bn ul-Admin de kullandk
lar Sadreddin el-Hiiseynye ait Akhbarud devlet is-Saijuqirjye (Lhu*
1933) adl Seluk kroniklerinin tenkitli basklar takip etmitir23...Bundan
sonra da bir ok memleketlerde ve bilhassa ran ve Arap lkelerinde do
rudan doruya veya doiaysiyle Seluklu tarihi ile ilgili tarih, coraf,
diplomatik ve edeb pek ok yazma kitap ve vesika nerolunarak bu de
vir iin tetkikler bir hayli kolaylamtr. Bu mnasebetle bir ok ilim
adam arasnda Muhammed Shaf, Sami Dahan, Sad Nefis, Abbas k
bal, Cl. Cahen, Fr. Taeschne*, Mustafa Ziyde isimleri derhal hatrlana
caktr. Bu kaynak neri ve tetkiklerinde Trk tarih ve filolojisine yabanc
bulunmaktan doan mukadder hatalara rastlandna da iaret etmeliyiz.
Fakat daha mhimi Seluklu tarihi-gibi onun kaynaklar hakknda yapl
m tetkiklerin henz balang halinde bulunmasdr. Neredilen metin
ler bazan mukaddime ve haiyelerinde tenkid ve tetkike tbi tutulmakla
beraber toplu olarak Seluklu tarihinin kaynaklar henz ele alnm de
ildir. Esasen bunun da btn Seluk talihine ve kaynaklara hkim ol
makla mmkn olduuna gre ne kadar byk ve etin bir i olduu
meydandadr.
W. Barthold, mehur Trkestan adl eserinde, Orta Asya tarihi ile
21 Eserin yazmas British Mseumde (Or. 5803) mievcud olup Mervnlere aid
birinci cildi Kahirede neredilmitir. Mervnlere aid ksm zerinde Amedroz (The
Martvanid Dynasty at Mayyafarkm, JRAS, 1903) ve Artuklulara aid ksm hakknda
Cl. Cahen (L e Di yr Bakr aux temps des premi ers Urtuki des, JA, 1935).
22 Th. Houtsma, Recuei l des textes rlatifs T hi stoi re des Sel dj ouci des, Leide
1886-1902. Bu drt ciltten md ud-din-Bundrye aid Nusrat ul -fi tre Kvmeddin
Burslanm tercmesi ( I rak Sel ukl ul ar ) tarihi ad ile (stanbul 1943) T. T. K. tara
fndan neredildi.
23 Ahbar ud-davl at i s-Sal cuhyy$ Necati Lugal (Ankara 1943) ve Rahat ur-su-
dr Ahmed Ate (Ankara 1943) tarafndan trkeye tercme edi l mi ti r (T. T. K uru
mu ). K. Susheimin el -'Urzas da bu arada kayde ayandr.
ilgisi nisbetinde, Seluklu kaynaklarna bir ksm ayrmtr. Bu sebeple
bu ksm ok eksik olmakla beraber kaynak aratrmalar iin rnek tekil
eden bir ehemmiyet arzeder24. Dorudan doruya Seluklularla ve tarih
le uramamakla beraber Mirza Muhammed Kazvn kaynak neri ve
tetkiklerinde mstesna bir mevkie sahiptir. Onun nerettii metinler ile
bunlara koyduu hiye ve izahlardan baka bu hususta yapt aratr
malarn bir ksm iki cilt halinde toplanm olup Orta a ran tarihi gibi
Seluklular zerinde alanlar iin de bu eserler daima elde bulunacak
tr25. Yakn ark slm orta a tetkikleri ile tannm bulunan Cl. Cahen
imal Suriyeye dair eserinde, dolaysiyle, Seluklu tarihi kaynaklar ze
rinde toplu ve mhim bilgiler vermi; baz aratrmalarndan baka son
bir makalesini de Seluk devri kroniklerine tahsis eylemitir26. Sultan
Sancar ve ilk Harezmahlar devrine ait mhim resm vesikalar Mehmed
Kymenin himmetiyle salam bir ekilde tahlil edilmitir27. brahim Ka-
fesolu, nerettii Melikah ve Harezmahlar tarihine dair eserlerinin gi
ri ksmlarnda, kaynaklarn toplu bir ekilde verirken Bartholdun
Trkestanmda verdii rnek aratrmay ve fikirleri ihmal etmesi dikkati
ekmekte ve bu eksiklii gzkmektedir28. slm tarih corafyas zerin
de bir otorite olan V. Minorsky Kafkasya tarihine ait metin neri ve tet
kikleri ile ve hatt byk Trk muhacereti hakknda ok mhim bir kay
nak olan Mervez zerindeki almalar ile Seluk tarihi aratrmalarna
da bir hizmet yapmtr29. Kaynak aratrmalar iin Avrupa ktphane
24 W. Barthold, s. 24-36. T rkestan m Birinci cildini tekil eden yazma mhim
metinlerin ou bugn artk aid olduklar kitaplar ile birlikte baslmtr.
25 Mirz Muhammed Kazviniye aid B $t-maqal ann Birinci cildi Bombayda
ikinci cildi Tahranda (1313) baslm olup bu makalelerin bir ksm Seluk devrine
aiddir.
26 L a Syri e du Nord Vepoque des Croi sades (Paris 1940) adl eserin birinci
bahsi kaynaklara ayrlmtr. The Hi story of the Sel j uki d peri od (Historians of the
Middle East, London 1962) de, s. 59-78, Mellif kaynaklar hakknda geni bir bil
giye sahiptir. M el i k- nme mnasebetile Seluklularn meneine aid kaynaklar ze
rinde de durmutur,
27 Byk Sel ukl u devri ne ai d munet mecmual ar , Dil, Tarih F. Dergisi, VIII,
4 (1951), s. 537-634.
28 M el i kah devri nde Byk Sel ukl u i mparatorl uu; stanbul 1953, s. XI -
XXVI I I ; Hri zmahl ar devl eti tari hi , Ankara 1958 (T. T. K.), s. 5-18.
29 Studi es i n Caucasi an hi story, London 1953; A Hi story of Shartt'an and Dar-
band, Cambridge .1958. Mneccim-ba, Seluklulara tbi addadiler, irvnahlar
ve Derbend (Bb ul-ebvb, Demir-kap) tarihine aid bu orijinal kaynaklar Cm
d- dveVine dercetmiti. Minorskynin metin, tercme ve mhim izahlarla nerettii
bu eser ilk defa Z. V. Togan tarafndan kullanlm (Umum Trk tari hi ne gi ri , s
tanbul 1946, s. 189-190), M. H. Yman tarafndan grlm (Anadol u'nun Fethi ,
lerindeki yazmalara dair kataloglar, bu hususta neredilmi hususi tetkik
ler yannda K. Brockelmannn Arap edebiyat, E. Browne ve C. Storeym
ran edebiyatlarn unutmamaldr.
Trkiye Seluklular tarihinin ok eitli dillerde (Arapa, Farsa,
Trke, Grcice, Ermenice, Sryanice, Yunanca, Ltince, Franszca, tal
yanca) yazl kaynaklar hakknda da toplu bir tetkik yaplm deildir.
Mkrimin Halil Yrnan, Anadolunun Fethi adl eserinde, bu kaynak
larn umumi bir listesini verirken ok defa, eserlerin isimlerini bile yaz
mad gibi, bir ksm kaybolmu eserlerin melliflerini de bu arada sa
yar; yazmalar zerinde fazla almas ve bir takm yeni eserler bulmas
doiaysiyle de bazan bu kaybolmu kroniklerin mevcut olduu zannm
uyandrmtr30. Halbuki bu mutabahhir ilim adam, bundan ok evvel,
son Seluk sultanlarnn Osman Gazi ile mnasebetlerine dair Feridun
Beyin Mneatmda bulunan vesikalarn sahte (opocryphe) olduunu isbat
ederken kaynak tenkitlerine rnek bir aratrma yapmt31. Fuad Kprl
Anadolu Seluklular tarihinin yerli' kaynaklar adl mhim aratrma
snda, mevcut vekyinameler dmda, edeb, destan ve menkibev eser
ler, kanunnme, ariv vesikalar ve mal eserler zerinde dururken bun
larn bugnk ileri tarih anlayna gre ehemmiyetlerini ve nasl kul
lanlmalar gerektiini meydana koyar32. Bununla beraber bu byk lim
bahis mevzuu ettii eser ve vesikalarn bir ksmm grmedii iin, me
todolojik bir rnek tekil eden, bu makelesinde, bazan kataloglarn yanl
kaytlan, mevcut olmayan yazmalar zermde durmasna sebep olmu
tur33. Ahmed Ate Reideddin nshas Seluk-nmeden baka Anadoluda
stanbul 1944, s. 113) ve bylece uzun bir hikyesi bulunan Derbend-nmeni n
arapa bir esasa dayand meydana kmtr (Minorsky s. 2-10 da tafsilt vermek
tedir) .
30 Anadol unun Fethi , s. 12-16.
31 Mkrimin Halil, Fer dn- beg Mi inel, TOEM, say, LXXVII, LXXVIII.
32 Anadol u Sel ukl ul ar tarihinin yerl i kaynakl an, Belleten, XXVII (1943). F.
Kprl bu tedkikin sonunda Anili kad Burhaneddin Mesudun En s ul -kul b'nde
tarih ksmn neir ve tahlilini de yapmtr. Burhaneddinin XIII. asr balannda
Malatya kads olduu I. Keykvsun Sivas Dr u-if vakfiyesinde kaydldlr.
33 Mesel kataloga gre ele alnan Ki tb-i tahalls adl bir yazma (s. 443) mev-
cud olmad (bak. Osman Turan, Sel uk Trki yesi di n tari hi ne dai r bi r kaynak,
Kprl armaan, stanbul 1953, s. 532-536) gibi Bedreddin Yahya. (Rm) ya at-
folunan ina kitab da (s. 415) Mirz M. Kazvnnin hatal bir kaydndan gelir
(bak. Osman Turan, Trki ye Sel ukl ul ar hakk nda resm vesi kalar, Ankara 1958,
S. 142-150), F. Kprl bu makalede Adalou Seluklularna aid kaybolmu Vaka-
y-nmeIer hakknda d'a aratrma yapmtr (s. 393-400).
yazlm Farsa eserler zerindeki almalar ile de Seluklular devri
kaynak tetkiklerine hizmet etmitir34. Orta a Trkiye tarihine ait m
him vesikalar ve bunlar zerinde cidd aratrmalar yapmakta bulunan
e ___
Adnan Erzi son olarak, evvelce Tarih Kurumu tarafndan faksimilesi ya
plan bn Bbnin mufassal kronii (El-Avmir lAliyye)yi Necati Lu-
gal ile birlikte tenkitli bir metin halinde nere balamakla yeni bir hiz
mete girimitir35; Eski devri karanlk bulduu iin I I . Kl Arslandan
sonraki devri yazdm kaydeden bn Bbnin bu eseri Anadolu Seluk
lularnn en mhim kaynan tekil ettii halde zerinde henz cidd
bir tetkik yaplmam ve ok defa hadiselerin tarihini vermedii ve bazan
da kronolojik sray takip etmedii iim ilim adamlarnn yanlmalarna
sebep olmutur, ki Seluk sultanlarna dair aratrmalarmzda bunlarn
bir ksm gsterilmitir36. bn Bbyi tamamlayan Aksaray ise Mool ida
resinde Anadolunun geirdii buhran devri iin hemen yegne sfatn
kazanacak bir ehemmiyet tar37. Orta a Trkiyesi iin fevkalde m
him bir takm vakfiyelerin, siyas, idar, hukuk ve din vesikalarn ne
rine balamak suretiyle kaynak kifayetsizliiyle zorluk arzeden bu devir
tarihine yeni bir malzeme getirmi bulunuyoruz38. Seluk Trkiyesinin
din, tima ve kltrel tarihi iin zengin malzeme ihtiva eden Ahmed
Eflknin Menkb ul-rifn adl eseri, Tahsin Yazcnm himmeti saye
sinde, metin, tercme ve mukaddemesiyle, gzel bir ekilde neredildik
ten sonra vaktiyle Cl. Huart tarafndan yaplan Franszca tercmesi ar
tk kymetini kaybetmi; onun eksik ve hatalar da dzeltilmitir39. Bu
almalar arasnda Feridun Nafiz Uzluk tarafndan Mevlevlie ve Ab-
dlbaki Glpmarlnm tarikatlere ve Ahilie, Fr. Taeschnerin tarih co-
34 XI 1-X1V. as rl arda Anadol uda farsa eserl er, TM, VII-VIII, 2, s. 94-135-135.
35 Ankara, 1958. Adnan Erzinin kaynak neri ve tedkikleri trl yerlerde k
mtr.
36 A. Erzi bn Bibi makalesinde bu hususlara temas etmemitir (A, VI, 712).
Esasen bu kronolojik hatalann grlmesi bu devrin tarihini tedkike bal idi.
37 Aksaray, M u s m e r e t u l - ah b r , nr. Osman Turan, Ankara (T. T. K.)
1944.
38 Trkiye Seluklular talihinin eitli cepheleri iin ok mhim malzeme veen
bu vesikalar trl yerlerde km ve bir ksm da yukarda ad geen Resm veska-
Jarda toplanmtr. Elimizde vakfiye, temlik-nme gibi daha nerolunacak ok m
, him vesikalar vardr.
39 Ahmed Eflki, Mank b ul -ri fi n, Ankara 1959-1961 (T. T. K. ). Tahsin Ya
zc daha ce Ari fl eri n M enk bel eri (stanbul 1953-1954) ad ile iki cilt halinde
Trke tercmesini de yapmtr. Cl. Huart bu eseri L es Sai nts des- dervi ches tour-
neurs (Paris 1918-1922) ad ile Franszcaya tercme etmiti.
rafya ve Futuvvet-nmelee ait metin ve tetkik neriyatiyie yaptklar
hizmetler de zikre ayandr40.
Ortaa Trkiyesi kitbeleri ve sikkeleri zerinde yaplan alma
lar olduka erken balam ve ileri bir safhaya erimitir. Bylece kaynak
bakmndan kifayetsiz bulunan Trkiye Seluklular tarihi mhim bir
malzemeye kavumutur. Bununla beraber tetkiklerin ilerlememesi dola-
ysiyle bu malzeme henz pek az kullanlmtr. Hatt Antalyann ikine;
defa fethini hikye eden bir kitabenin ayn nirin bu hadise hakknda
yazd bir makalede kullanlmam olmas bir misal olarak zikredilebi
lir41. Anadolu Epigrafyas ve Nmizmatiki zerinde Van Berchem, Halil
Edhem, smail Galip, Ahmed Tevhid, Mbarek Galip, . H. Uzunarl,
Zambaur, Casanova, Cl. Huart, Sauvaget, Hseyin Hsameddin, Meh-
med Behet Abdurrahim erif, . Hakk Konyal ve bakalarnn hizmet
leri kayda..py an dr. Anadolu ehirleri tarihlerine ait' neriyatn kymeti
de daha ziyade orijinal vesikalar ihtiva etmeleriyledir42.
Bizans kaynaklar Byk Seluklularla sadece Aadokmun fethi nis-
betinde alkaldrlar. Lkin Trkiye Seluklular iin birinci derecede
40 F. N. Uzluk, Mevl n'mn Mektupl ar (stanbul 1937), Sul tan Vel ed Dvn
(Ankara 1941) ile kk olmasna ramen ok mhim bir kaynak olan ve yegne
yazmas Paris B. N. de bulunan Anonim Sel uk-nmeyi de faksimile olarak bastr
d (Ankara 1954). Abdulbki Glpmarl Yunus Emre (stanbul 1936) esenle F.
Kprlnn Trk edebi yat nda ilk mutasavvifl er (stanbul 1918) adl mehr ki
tabnda esaslarm meyd'ana koyduu Yunus Emre hakkmdaki aratrmalar derin
letirmitir. Glpmarl Seluk devri Futuvvet-nmel enm de faksimile olarak neir
ve tedkk ederken (ktisat Fakltesi Mecmuas, XI , 1-4 (1949-1950), s. 6-360) Fr.
Taeschnerin almalarna katlm; daha sonrada Haci Bektam Trke Vilyet-
nme (stanbul 1958) sini ve Mevl n Cel l eddi n (stanbul 1959) adl eserini ne
rederek de B. Firznferi tedkiklerine itirak etmitir. Fr. Taeschnerin Ahilie aid
metin ve aratrmalar yannda erOmarnin Meslik ul -absrmda, Anadoluya dair
mhim ksm neretmitir (Leipzig 1929).
41 Bu husus iin bak. Resm vesikalar, s. 103.
42 Birok Anadolu ehirleri hakknda yazlan tarihler umumiyetle ehir tarihi
lii anlayna uygun bir metot ve grten ziyde blge tarihleri olarak yazlm
lardr. Bunlar bu hviyetleri ile kitabe, vakfiye vesair tarih orijinal vesika ihtiva
edip etmemelerine gre kymet kazanr. Bu bakmdan bir ksm kymetli malzeme
ihtiva ettii, bazen de ada kaynaklardan faydaland halde bir ou bu vasf
lardan mahrum toplamalar ile meydana getirilmitir. Trkiyede yazlan ehir tarih
lerini (aslnda alkal blgelere dair kymet derecesi deien tarih malzeme kitap
..-.. ~ .lanm) bu hviyetlerine gre tayin ve tasnif iin buras msd deildir. Seluk devri
kitabelerinin bir ksm Repertoi re chronol ogi que depi graphi e arabe adl klliyat
iinde toplanmtr (Kahire Fransz Enstits neriyat). F. Kprln idaresinde
Ortaa tarih semineri Ortaa Anadolu kitabelerinin bir repertuarna balamt.
Seluklu Tarihinin Kaynaklar Hakknda 11
ehemmiyet kazanrlar. Umumiyetle slm tarihilerine nazaran daha za
yf olan Bizans tarihileri kendilerine mahsus bir zihniyet ve imparator
luk gururu ile Seluklular karsnda malbiyetleri ve aleyhde muahe
deleri kendilerine gre tefsir ve nakilleri bazan bizantinistleri de yanl
hkmlere evketmi ve tarih realite de anlalamamtr. Bizans kay
naklarnn Trklerle ilgili ksmlar iin bir indeks olan G. Moravcsikin
eseri Seluk tarihi ile uraanlar iin de bir rehber mahiyetindedir. Bu
kaynaklardan bir ksmnn Avrupa dillerine yaplm tercmeleri de Yu
nanca bilmeyen tarihilerin iini kolaylatrmtr43. Grc kaynaklar
yalnz Seluklularn Kafkasya hareketleri bakmndan deil Anadolunun
Trklemesi ve bazan da Trkiye Seluklular iin ok canl tasvir ve
bilgileri ihtiva ederler44.
....... Anadoluda yaayan Ermeni ve Sryani melliflerinin hdiselerin
iinde bulunmalar salam malmat vermelerini mmkn klmtr. Er
meni kaynaklarndan en mhimmini muhakkak, ki Urfal Mathieunun
Vekyinamesi tekil eder. ar beyin 1018 de vukubulan ilk Anadolu
akmmdan 1136 ylma kadar Seluklular hakknda zengin malmat veren
mellif bu devir hdiselerinin ouna grg ahididir veya onlar bizzat
grenlerden dinlemitir. lk istildan ne kadar ac bir dil ile bahsederse
ondan sonraki devir iin de o derece Trkleri medheder; adalet ve ef
katlerini belirtir. Buna mukabil din ve mill duygular icab olduu ka
dar zulmleri doiaysiyle de Rumlara kar nefretini sk sk aa vurur.
Onun eseri Gksnde yaayan ve zmanmm hadiselerini toplayan Kei
Gregoirein zeyli ile ve ayn ehemmiyette, 1162 ylma dein devam eder45.
43 G. Maravcsik, Byzanti noturci ca, Budapest 1943. ki cild halindeki bu eserin
ikinci basks daha geni olarak kmtr. Bizans kaynaklarnn bir ksm M. Cousin-
nin Hi stoi re de Constanti nopl e (Paris 1672) adl eserin ciltlerinde, Zonarasm kronii
de St. Amor (Paris 1560) tarafndan Franszcaya tercme edilmitir. Psellos ve
Anne Comnenein tarihleri de son olarak Franszca tercmeleri ile Guillanme Bude
klliyat arasnda kmtr. Moavcskin eserinde tafsilt vardr. Para halinde d'e
tercmeleri trl yerlerde bulunur.
44 M. Brosset, Hi stoi re de la Georgi e (St. Petersbourg 1849). ki cild ve zeyil
leri ile yaplan tercmeler syesinde grc kaynaklarnn ilim lemine aldm, bil
hassa Trk talihi bakmndan henz cidd bir ekilde kuEamlmadklanm da ilve
edelim. Brosset ajan zamanda Col l ecti ons d'hi stor ens armeni ens ad altnda (St. Pe~
tersbourg 1864-1876) Ermeni kaynaldanmn bir ksmn da Franszcaya tercme et
mi ve Hal klliyatnda tam kmayan ksmlar da istifadesi kolay bir hale gelmitir.
45 Chroni que de M athi eu dEdesse avec la coni i nuati cm de Gregoi re l e Prtre,
Fr. tere. E. Dulaurier, Paris 1858. Bu eser H. Andreasyan Trke tere, ile T. T.
Kurumu tarafndan (Ankara 1962) neredilmitir. Yaknl doiaysiyle, Kei Gre-
goirein zeyli Trkiye Seluklularna daha fazla yer vermekle de ehemmiyet kazanr.
Muahhar Ermeni kaynaklarnn kulland Mathieutin eseri Sryani m
elliflerince mehuldr. Eski Ermeni melliflerinden Sarkavagm eseri
bize kadar gelmemitir, XI I I nc asrda yaam bir Ermeni mellifi
Meliksahm yksek vasflar, adaleti ve efkati hakknda malmat verir
ve bu vasflar doiaysiyle milletlerin gnllerini fethederek imparatorlu
unu genilettiini anlatrken bana g r e mr v e f a etse idi s
ratle artan k u d r et i s a y e s i n d e A v r u p a bile devletinin
hudutlar iine girmekte gecikmiyecekti ifadesiyle Sarkavam kaybol
mu kroniinden mhim bir iktibasta bulunur, ki Melikahm cn hki
miyeti davas bakmndan dikkate ayan bir mahedeyi belirtir46. Dier
Ermeni kaynaklan umumiyetle muhtasar olmakla beraber Trkiye Sel
uklular hakknda mhim kaydlar verir ve dier hristiyan ve msl
man kaynaklarn tamamlarlar. Yalnz Malazgird zaferine kadar ark
Anadolu'ya vki ilk Trk aknlan mnasebetiyle bu blgede hadiselere
ahid bulunan Aristakes m eseri ok mhim olup canl tasvirlerle do
ludur47.
ark Anadoluda yaayan Sryani tarihileri umumiyetle BizanslI
lara kar Trkleri bir kurtarc kabul ettiklerinden bu husus eserlerinde
akseder, Sryani mellifleri arasnda birinci mevkii igal eden Malatya
patrii Mihael (1125-1199) II. Kl Arslanm dostluu ve himayesi saye
sinde bu devrin vakalarna daha yakndan nfuz edebilmitir. Bu mna
sebetle de Kl Arslanm tarih deeri byk bir mektubunu da Vekayi-
nmesine dere etmitir. Eski devirler hakknda kaynaklarn zikrederse
de Trklerin meneine ve hatt bazan Gk-Trklere dair verdii mhim
haberleri nereden ald mehuldr. Seluklular hakknda naklettii va
kalarda bazan kronolojik hatalara rastlanr48. Birinci Hal seferi ile 1164
ylma kadar devam eden kk Sryani anonimi de Seluklular iin m
him olup Mihaeli tamamlayc bir mahiyet arz eder49. Mihaelin mezheb-
da ve hemehrisi Ebul-Ferec bn l-lbr (Bar Hebraeus) XI I inci as-
46 Samuel dAni, Tables chronologique, trc. Brosset, Petersbourg 1876, s. 451
(Bu mnasebetle Bl. IV, 7, de bak).
47 Emeni kaynaklarnn ou Receil des Hi stori es des Croi sades klliyat ara
snda Documents armeniens adl iki cildde toplanmtr. Aristakesin Franszca ter
cmesi M. E. Prudhomme tarafndan Hitoire dArmeni e ad ile Franszcaya ter
cme edilmitir (Paris 1864).
48 Michel le Syrien, Chronje, Fr. tere. Chabot, Paris 1905. Bu eserin suryanice
asimin bulunmasndan sonra Hal klliyatnda kan muhtasar kymetini kaybetti
ise de Suyanicesinde bulunmayan baz faydal kaytlar Ernenicesinde mevcddur.
49 Bu Sryni anonimi A. S. Tritton tarafndan ksmen ngilizceye tercme edil
mitir (JRAS, 1933),
rn nihayetine dein ona ve daha sonralar iin de sk sk slm kaynakla
rna bavurarak 1297 de tarihini tamamlar30. '
Hal seferlerini esas alan Ltin kaynaklar Trkleri pek az tandk
larndan bu seferler dnda haberleri mbhemlemekte ve bazan da ma
sal unsurlar ile karmaktadr. Bununla beraber bu savalar ve bazan da
Trkler hakknda dikkate ayan kaytlar verirler. Bu yazarlarn en m
himlerini bizzat Hal seferlerine katlanlar veya Guillaume de Tyr gibi
Suriye (Sr)de Trklere yakn yaayanlar tekil eder. Ltin kaynaklar
nn byk bir ksm geen asrda tercme edilmi olduundan Trk ta
rihileri iin bunlardan faydalanma imknlar hasl olmutur31. Bu kay
naklar arasnda Seluklu sultanlar ile Ltin cumhuriyetleri arasnda vu-
kubulmu muahedenamelerin bize kadar gelen metinleri husus bir ky
met tar. Seluk Sultanl ile Kbrs krall arasmda cereyan eden mu
haberata ve ticar mnasebetlere ait baz Rumca vesikalarn, yarm asr
nce neredilmi bulunmalarna ramen, ark ticaret tarihine dair en
mhim tetkiklerde dahi grlmemi olmalarn kaydetmeliyiz52. Orta a
Fransz kronikleri arasmda XIII nc asr mellifi Vincent de Beauvais-
nin eseri bu asrn ortalarnda Trkiyede cereyan eden hadiseler, Baba
hareketi, Mool istils, saltanat mcadeleleri ve bilhassa memleketin k
tisad kudreti hakknda ok mhimdir. Seluk Trkiyesinin zenginlii
hakknda dier Fransz kronikleri bazan efsanev bir mahiyet alr53. B.
Pegolottinin, XIV nc asr balarnda ark ticareti ve memleketleri
iin pratik bilgiler veren talyanca eseri de Trkiye iin ok mhimdir14.
50 Abul-Faraj Bar Hebraeus, Chronography, tere. W. Budge (Trke trc. . A.
Dorul, T. T. K. Ankara 1945-1950). Ebul-Ferecin Sryanicesi bulunduktan sonra
bunun hlsas olan Arapa Muhtasar d- dvel (Beyrut 1890) kymetini kaybetti.
Lkin Baba shak isyannda olduu gibi, asl sryanicesinde, bulunmayan baz m
him kaytlarla yine faydaldr.
51 Ltince hal kaynaklarnn ve eski Franszca tercmelerinin mtaaddit bask
lar, M. Guizot ve Michaud tarafndan geen asrda yaplm Franszca tercmeleri
vardr.
52 Bu vesikalann bir ksm Thomas ve Tafelin Venediklilere aid vesikalar kl
liyatnda Ltince, bzlar da Mas Latrie tarafinden Fr. tercmeleri ile Bi bl i otheque
de V Ltcole des chartes klliyatnda neredilmitir. Rumca vesikalann Trke terc
meleri de bizim Trki ye Sel ukl ul ar hakk nda resm vesi kal ara. (s. 143, 139-1451)
kmtr; yine bak. Osman Turan, Ortaada Trki ye- K bns mnasebetl eri , Belle
ten CX (1964). Bu rumca vesikalar Cl. Cahenin dikkatini ekmi ve bir makale
sinde (L e Commerce Anatol i en au debut du X I I I e si ecl e, M el anges L. Halphen, s.
91-101) kullanlmtr.
53 V. de Beauvais, Mi roi r hi stori al , Fr. tere. d. de Vigny, Paris 1495. Trkiyeye
aid ksm V. cild, 139-147 ve 151 bahisleri ile kitap XXXI I , bahis 26-29 dadr.
54 L a Prati ca del l a M ercatura, nr, A. Evans, Canmbridge-Mass, 1936.
Byk Seluklular gibi Anadolu Seluklular ve beylikleri hakknda
da Arap kaynaklar yine byk bir ehemmiyet arzeder. Lkin Anadolu
nun uzakl ve iinde bulunduu artlar bu kaynaklarn, XI inci asr
sonlarnda ilk fetihlerden XI I I nc asra kadar, zayflamasna ve ancak
mhim vakalarda baz ksa haberler vermelerine mil olmutur. Esasen
bu devir slm tarihiliinin ok zayf bulunduunu ve pek ok kaynan
kaybolduunu sylemitik. ark Anadolu Artuklar ve ksmen Ahlat-h-
lar, yaknlk ve eski slm medeniyeti hudutlar iinde bulunmalar dola-
ysiyle, Orta Anadoluda hkm sren Seluklulara, Dnimendlilere ve
Mengciklere nazaran bu kaynaklarda daha fazla yer almtr. bn ul-
Cevz ve Sibt ilm ul-Cevz (Kzolu) gibi umum slm tarihleri ilk B
yk Seluklu sultanlar ve fetihleri hakknda ne kadar tafsilt verirlerse
XI I inci asr Anadolu hadiselerine de o derece yabanc kalrlar. Bu asr
ve ondan sonras iin Suriye, Elcezire ve Msrda yazlan husus ve umu
m tarihler ise bir yandan mnasebetlerin artmas, bir yandan da Ana
dolu Seluklularnn ehemmiyet kazanmasiyle daha zengin malmata sa
hiptirler. Trk istils ve XI I I nc asrn yarsndan sonra Anadolu Sel
uklular hakknda ok tafsilt veren Baybars Mansrnin, kaybolan ara
daki ciltlerinin de55zengin bahisleri ihtiva edecei midini dourursa da,
Trk ve Trkiye tarihine kar husus bir alka duyan ve Baybars da
sk sk kullanan XIV ve XV inci asr Trk tarihileri, Meyfrkn (Sil
vanlI Trkmen Zehebi ile Aymtapl Bedreddin Aynnin kronikleri, fazla
bir ey beklemenin yerinde olamyacan meydana kor. Buna mukabil
eserlerinde Anadolu hdiselerine byk bir alka gsteren bn ul-Adm
in Buyasmm kaybolmu ciltlerinden mitvar olmak icap eder. Bununla
beraber kulland eitli slm kaynaklar vastasiyle, slm tarihiliin
de mstesna bir mevki igal eden ve hadiseleri eserinin plnna ve ehem
miyetine gre yazan, bn l-Esri (1231 ylma kadar) bir derece tamam
lamak mmkndr. Seluk Trkiyesi hakknda Arap coraf eserleri ve
seyahatnameleri pek mhim olup bunlar arasnda Ykutun Mucam id-
buldn, Ebil-fidnm Takvim u-bddn, Zekeriya Kazvnnin Arul-
bild umum mahiyette olmakla beraber faydal kaytlan ihtiva ederler.
55 Baybars Mansrnin Zubdat l -fi kre adl eserinin B. M. Add. 23325 de ka-
ydl bir cildi ba kopmu olarak h. 655 den (25a-270b) balar ve Trkiye Seluk
lular hakknda olduka tafsiltl ve mhim bilgiler verir. Ayn mellife atfolunan
dier bir nsha da Oxford (Bodleia,, Poe. 324) da bulunuyor. XI I ve XIII. asrlar
iine alan ve hacmine gre (253 varak) Trkiye Seluklular hakknda olduka taf
silt veren hu nshann birincisi ile mterek devirlere aid ksmlana bir birini tut
mamas ve Oxford nshasnda baz hatalarn mevcudiyeti bu muhtasarn Baybarsa
aid olamayacan gsterir.
Fakat bn Said al-Marib (XI I I nc asr) ile bilhassa daha tafsiltl
malmat veren XI V nc asr mellifi bn Batuta ve ahabeddin el-O-
mar ok mhimdir56. bn adddm ancak, ark Anadolunun bir ks
mn iine alan ve bu ksm henz yazma halinde bulunan Alk al-hat-
ras zengin tarih kaytlara sahiptir57. slm ziyaretghlarm dolaan He
re vnin eseri ok ksa olmakla beraber verdii tamamiyle yeni kaytlar
ile Trkiye Seluklularna ait baz meselelerin halli mmkn olmutur58.
Hristiyan Arap kronikleri arasmda henz yazma halinde bulunan Siyer
td-b al-batrika (skenderiye patrikleri tarihi) Alp rslann Suriye
ve Malazgird seferi hakknda orijinal bir malmat verdikten sonra Ana
dolu Seluklular hakknda da baz mhim kaytlar ihtiva eder".
Anadolu Seluklularna dair ran kaynaklar ancak lhan devrinde
ehemmiyet kazanr; daha evvelkiler ok ksa ve ok hatal bahisler tah
sis etmilerdir. Bununla beraber bu devir Anadolu yerli kaynaklar ya
nnda Vassf, Reideddin, ve Abdullah Kannin tarihleri (sonuncu ba-
slmamtr) ikinci derecede yer alrlar. Hamdullah Kazvn Anadolu Sel
uklular tarihi zerinde ok kifayetsiz ve eksik bir bilgiye sahip olduu
halde mustavf (maliye nazr) sfatiyle vergi defterlerine dayanarak Tr
kiye ve ehirleri hakknda salam bilgiler vermektedir60. Reideddinin
yaknda bulunan ve baslan mektuplar Anadolunun siyas, etnik ve k
tisad tarihi hakknda ok yeni malzeme getirmektedir61. XVI mc asr
kompilatrlerinden Gaffr Cihn-r adl umum tarihinde Anadolu Sel-
56 bn SaicFi Corafyas Trkiye hakknda ok mhim malmat vermekte olup
Paris Bibi. National. Ar. 2234 de kaytldr ve h. 715 de irtinsah edilmitir. Yakn
zamana dein mehul,bulunduu iin Ebfl-Fida ve sair melliflerin ondan aldklar
paralar kullanlyordu. imdi bu nshann bir basks da Tetuanda yaplmtr.
37 Eserin D. Soourdel ve S. Dahan tarafndan yaplan gzel tenkidli basklar,
sra ile, Halep 1 (1953), am (1956) ve Filistin (1963) eildleri am Fransz Ensti-
tsnn gzel neriyat arasnda kmtr.
58 Al-Harawi, Ki tab al -zi yrt, ner. J. Sourdel-Thomine, Damas 1953 (nstitut
Franais de Damas). Ayn nir 1957 de bunun Fr. tercmesini de kard.
59 Trl tarihlerde yaplm ilvelerle vcuda gelen bu eser Paris (B. N. Ar.
301-302) tedir.
60 Birok kk Coraf eserlerde de malmat vardr. Hfiz Ebrnun mhim
Corafyas Anadolu hakknda da baz faydal kaydlar ihtiva eder (B. M. Or. 1577).
61 L etters of Rashi d al -di n (M ktebt-i R e d ). nr. Muhammed hafi, Lahore
1948. Bu mektuplarn muhtevalar hakknda ciddi bir ted'kik yaplmam; nir gere
ken notlan koymakla iktifa etmitir. Daha nce Reuben Levy mektuplarn uslbu-
na, baz tarihlerine bakarak bunlann mevsukiyeti hakknda phe ederken Cmi ut-
tavri hin yazlna ve bz muahhar kaynaklara dayanmtr (T he L etters of Ras
hi d al -di n, JRA, 1946, s. 74-78) ki bu kifyetsiz aratrma eserin tarih ehemmiye
tini kltemez.
uklular ve beylikleri hakknda olduka toplu malmat vermekle se
lefi ran tarihilerinin yabanc kaldklar bir devri aydnlatr. Onun Ni-
gristn ise mhim tarih fkralarla doludur. Mellifin kulland baz
eski kaynaklardan ve mesel Anirevn bin Halide (lm 1138) ait
Seluk-nmeden faydalanmas, bir esasa dayanan, fakat bugn elimizde
ok muahhar ve deiik bir yazma halinde bulunan Nizam l-Mlkn
Vasysmdan alnm mhim fkralar dercetmesi eserin ehemmiyetini
arttrmaktadr62. Bu tarih fkralar bakmndan Avfnin Cavmul-hik-
ytfmdan sonra Mbarekahm Hindistanda l-tutmu (1210-1236) nam
na yazd Adb l-hurb\ \ ile mellifi pheli Tuhfat ul-Mulk kay
detmek gerekir03.
slm tarihileri arasnda Trkler ne kadar oksa, devrin artlan ica
b, Seluklular hakknda yazlm Trke eser de o kadar azdr. Kgarl
Mahmudun Dvnu lgat it~Trk, pek az tarih kaytlar ihtiva etmekle
beraber, Seluklularn kltr ve messeseleri ve devrin etnografyas ba
kmndan birinci derecede bir kaynaktr64. Uygurca Ouz-nmeden fark
l olarak Reideddinin Cami ul-tvritime Farsa tercmesiyle geen
slm Ouz destann da Seluklularn meneleri hakknda bir kaynak
olarak kullanmak mmkndr. Reideddin Ouzname nin banda: Bu
gne kadar kimse Ouzlarn ubelerini (boylarn) yazmad, neseblerini
tertip etmedi ve uzun zaman da geti ise de bu kavmin itibarl rivyet-
ilerinde ve baz kitaplardan alman malmat ile Trk boylar ve birbirle-
riyle mnasebetleri ksaca tesbit edildi diyerek bu destan eserin kay
naklarn gsterir. Bu Ouznmenin tarih bir kaynak olarak ihtiva ettii
kaytlar Seluklularn Ouz yabgular ile mnasebetlerinde kullanlm
________________ ' ' -w
62 Gaffri, Cihn-r, Bayezid umum ktphane, no: 2397; Ni gristan, Bodleian
Ous. 46. (bak. Storey, II. 1, s. 116-118). Seluklulara aid hikyeler (53a-67b).
V a y CNasyih)-i Nizm ul -Ml kn bir nshas B. M. Or. 526 dadr. Scheferin
Si yset-nme zeylinde bir paras basld. Ci hn-r imdi randa baslmtr.
63 Avfinin bu kitab hakknda M. Nizmuddin, ntroducti on to the J atvmi'ul-
hikyt, (London 1929) adl eseri ile istifadeyi kolaylatrmtr. Adb l -hurb
Turul-beg, Melikh ve Sancar hakknda (60a-65b, 100b-120a) hikyelerinden ba
ka Gaznelilere, Karabanllara ve Ortaa harp usullerine dair mhim malmat ve
rir (B. M. Add. 16853). Tuhfat l -ml k (B. M. Or. 7863) bir mecmua iersinde
olup bunun hakknda D. Ross (JRAS, I. Terin 1924) M. A. Terbiyet (Mi hr, I, 1312,
say 8 de) yaz yazmlardr.
64 Kgarl Mahmudun bu mhim eserini Redud-dinin grmedii, hem, ouz
lara dair verdii malmattan, hem de Ouz boylan hakknda bir eser olmadm
sylemesinden (B. M. Add. 7628, s. 415 a) anlalyor. Eser byk Trk limi Bed-
reddin Ayni (XV. asr) ile Ktib elebi tarafndan grlm ise de onun Trk nah
vi hakknda yazdn syledii eser bulunmamtr. ,
tr65. Trke anonim Seluk-nme Byk Seluklular hakknda verdii
salam malmat ile Sadreddin el-Huseynden ve dier kaynaklarda mev
cut olmamas dolaysiyle, Yavgululara ait kaytlar da Sbtdan alm g
rnyor. Fakat Byk Seluklular hakknda ne kadar doru ve toplu bil
gi verirse Anadolu Seluklular iin de o derece ksa ve ehemmiyetsiz
dir66. Ktip elebi Rumda hkm sren Seluklular hakknda Bursal
Mderris Ahmed bin Mehmedin (lm h. 777) bn Arabh uslbunda
Arapa bir tarih yazdn ve bunun Mehmed bin Mecdeddin tarafndan
Trkeye tercme edildiini syler67. I I . Murad devrinde milli ur ve
mill kltr sahasnda balayan uyan ile ilgili telif ve tercme eserleri
gibi Yazcolu tarafndan bir Seluk-nme vcuda getirilmesi arasmda
bir mnasebet vardr. Gerekten Yazcolunun Seluknmesi bn Bb-
nin bir tercmesi olmakla beraber ona muahhar devir ve bilhassa Bey
likler zaman iin yapt ilvelerle yeni bir kaynak hviyetini kazandr
mtr. Lkin Reideddin ve Ouznme rivayetlerinin yer ald eserde
Seluklular devrinde Ouz ananesine gre verdii malmatn bugn iin
tevsiki mmkn olamamtr68. Seluklular ok umum bir ekilde yazan
Enver Dustr-nmesinde Osmanllarm ceddi Sleymanaha dair Os
manl kaynaklarnn efsanev rivayetlerini ilk Trkiye Seluk Sultan S
leymanaha balamak suretiyle bu hikyelerin meneini meydana koy
mak bakmndan tarihe yaklar69. Ouznme rivayetlerine de ok mevki
veren Envernin asl ehemmiyeti Orta a Garbi Anadolusu, Aydn oul
lar ve onlarn seferlerine ve bir derece de Osmanllarm ilk zamanlarna
ait ksmlardr70. Seluklular ve Osmanllarm menei mnasebetiyle kul
65 Aada Bl I, 5 e bak. Ouz- nmenin ilvelerinde Seluklulara ve Yengi-kent
yabgularma aid. haberlerin ifah rivyetlere dayandn Reiddd'in de sylemekle
beraber bunlar yakn bir zamana aiddir ve tarih esaslar gzkmektedir.
66 Edirne Bd'i Ef. Kitaplar, No: 559 (yeni 2314).
67 Ktib elebi, I, 283. Bursal Tahir bu Sel uk-nmeden ve mellifinden bah
seder ise de (Osmanl mel l i fl eri , I I I . s, 10) eseri grp grmedii belli deildir.
Sadruddin el-Huseyninin Zubdesini Trkeye tercme ettikten sonra Anadolu ve
Kirman Seluklularm da ksaca yazan bir Sel uk- nme Bodlein (Hunt. Donat. 6) de
mevcud olup Sultan Selime ithaf edilmitir.
68 Eksik nshas Th. Houtsmanm Seluklu klliyt arasnda kmtr. Eser ve
mufassal nshalan mnasebetile bak. P. Wittek, Yazi j i oghl u "Ali on the Chri sti an
Turks of the Dobruj a (BSOAS, XI V 3 (1952). Tarih Kurumu tarafndan Adan Er-
ziye havale edilen bu eserin bir an nce neri gerekmektedir.
69 Enver, Dustr- nme, nr. Mkrimin Halil stanbul 1928, s. 6, 78.
70 Dustr- nme zerine M. H. Ymanin cidd ve etrafl almas, Dustr-n-
me- i Enver , M edhal (stanbul 1929) olarak km; P. Lemerle, Emi rat d'Aydi n,
Byzance et lOcci dent (Paris 1957) adl eserinde Dustr-nmeyi Bizans ve Avrupa
kaynaklarile daha geni bir surette ele alarak bu almalar ileriletmitir. Eserin
lanm bulunduu Semerkand kitab adl bir kaynak mehulmz ol
duu gibi dier mevzular mnasebetiyle verdii Hwce Selmn, Tefer-
rc-nme ve Asl nsha hakknda da bilgimiz mevcut dedir71. Ana
doluda Ouz destannn gelimi bir paras halinde meydana kan De-
de-Korkut kitabnn Karadeniz sahil ramlar ve grclerle savalarna
dair aksettirdii rivayetleri, kaynaklarn kifayetsizlii dolaysyle, tarihe
mal etmek ve onu bu hususta tarih bir kaynak olarak kullanmak mm
kn deilse de o devirde Anadoluda yaayan gebelerin hayatlar ve
dncelerini bu eser sayesinde renmek mmkndr. Dnimend Ga-
zinin savalarna dair teekkl eden Dnimend-nmeyi, baz yerlerde
desteni, unsurlardan ayrarak, tarih bir kaynak olarak kullanmak mm
kndr72. Trke eski Menkib-nmeler de istifadeye ayan kaynak
lardr73,................................
Byk Osmanl tarihisi Mneccim-ba Ahmed Dede, Cmid-d-
vel veya Sahif ul-ahbr adn alan eserinde, slm-Trk tarihine ait m
him kaynaklar ve Anadolu Seluklular iin balca bn Bb ve Aksara-
yyi kullanarak salam bir toplama yaptysa da bu kaynaklarn asllar
elimizde olduundan Seluklular iin bu esere bir ihtiya kalmamtr74.
Fakat onun Beyliklere ait ksm Yazcolu ve sair eitli kaynaklara da
yand iin daha mhimdir. Cennb Aylem uz-zhir adl eserinde D-
nimend-nmeyi tarih gibi kullanarak destan ile tarihi birbirine kart-
Mentee beyliine aid ksmlar da P. Wittek tarafndan ilenmi idi. Seluklu ve
Osmanllara aid ksmlarn da Aydn oullar gibi tedkiki gerekir.
71 Dustr-nme, s. 6, 45, 57, 75, 100.
72 Ded'e Korkut hikyelerinin birka basks yaplm ise de bunlar zerindeki
aratrmalar (O. . Gkyay neri.) henz balang halindedir. Dni mend-nme
iin I. Melikoff, La Geste de Mel i k Dni mend, I, Paris 1960. Dnimend-nme eski
vakay-nmecilerinin yapt gibi (Gelibolulu Ali, Cennb---) ne bir tarihtir ve n<?
de M. H. Ymancm masal sayarak tamaroiyle red ettii zere tarih bir kaynak va->
sflarndan da klliyen mahrumdur (Anadol unun Fethi , s. 90-92). Nitekim Dni
mend-nme nin tarihi bakmndan ehemmiyetine iaret eden Kprl (Trk edebi
yat tarihi, stanbul 1926, s. 304-306; Yerl i kaynaklar, s. 427-429) den sonra I. Me-
likoff tarih unsurlarn daha fazla olduunu gstermitir. Dnimendlilere d'air ted-
kikimizde tarih kaynak olarak bundan ok daha fazla faydalamlmtr,
73 Bu devir ile ilgili Trke Menkib-nmeler arasnda Sal tuk-nme (Kprl,
Yerli kaynaklar, s. 430-441 ve dierleri henz yazma halinde olmakla beraber imdi
Fhir z Eski Trk edebi yat nda nesi r (stanbul 1964) adl eserinde bunlardan m
him paralar neretmitir. Hac Bektam menkbine aid Vi l yet-nme (nr. A. Gl-
pmarl, stanbul 1958).
74 Mneccim-bamn Anadolu Seluklularna aid bahsinin tercmesi banda
onun hayat ve eserleri toplu bir ekilde N. Atsz tarafndan yazlmtr (Mneccim-
ba, Karahanllar ve Anadol u Sel ukl an, stanbul 1940).
es
rrsa da grd eski kaynaklardan baz mhim kaytlar vermek suretiyle
ehemmiyet kazanr75. Seluk Trkiyesi tarihi iin bavurulmas gereken
Trke mhim bir kaynak da phesiz Osmanl arazi tahrir ve vakf def
terleri, Kanununnameler ve fetv kitaplar olup bunlar bazan eski devrin
vakfiyelerinden paralar iktibas etmek veya eski kanunlarn mahiyeti
hakknda kaytlar vermek suretiyle bizim iin yeni bir malzeme tekil
eder76. .
2. Seluklu Tarih Aratrmalarna Dair
Seluklular zerindeki almalarn henz yeni baladn belirtmek
maksadiyle, sadece, umum mahiyette bir Seluklu tarihinin mevcut ol
madn, hatt toplu bir siyas tarih deil hl kronolojiye ve jeneolojiye
(nesebe) ait meselelerin bile halledilmediini ve aada da grlecei
zere, Selukun oullarnn says ve isimlerinin dahi bu zamana kadar
meydana karlmadn gznne getirmek kfidir Bu durumun tesbiti
Trk ve slm tarihleri bakmndan fevkalde mhim olan bu byk dev
rin ne derece ihmale uradn ve karanlklar iinde kaldn gsterir.
Yarm asr gemi olmasna ramen Orta-Asya tarihi zerinde hl oto
ritesini muhafaza eden W. Barthold en mhim eseri Turkestan, Orta As
ya Trk tarihi hakknda dersler ve baka aratrmalarnda Trkistan ile
alkas nisbetinde Seluklular tarihi ile de uram ve kendisine mahsus
kudretli bir terkip ve grlerle temayz etmitir. Bununla beraber, do
rudan doruya Seluk tarihini ele almayan ve bu sahada derinlemeyen
bu byk lim bir ok meselelerin dnda kald ve bir ksmma da n
fuz edemedii iin baz mhim hatalara dt de olmutur. Bu mna
sebetle vcuda getirdii kk, fakat salam grlerini meydana koyan
slm medeniyeti tarihinde, ok zarur olduu halde, yeni bir devir
aan Seluklulara bir bahis ayrmad gibi onlara ait baz meselelerde
de isabetsiz fikirleri ileri srmtr, ki bu hatalarn mhimlerine iaret
75 Cennab, el J A y l e m uz- zhi r, Ayasofya, No: 3033.
76 Osmanl araz tahrir defterlerinde bulunan kaydlar mnasebetile M. Cevdet.
Zeyl ala fasl al - A h y y a t al Feteyn (stanbul 1932) dia, I. H. Uzunarl,
Osmanl tekiltna- medhal (s. 165-186) ve neredilen Anadolu ehir tarihlerinde
de pek ok veska vardr. Nerettiimiz Seluk vakfiyelerinde bularm Osmanl va
kf defterlerine nasl getii grlr. Eski kanun-nmeleri intikalini gsteren kayd-
lar iin de bak. . L. Barkan, Uzun Haana ai d kanunl ar (Tarih vesikalar, I I , 1941;
ayn m el. Trki yede mparatorl uk devi rl eri ni n byk nfus ve arazi tahri rl eri , k
tisat Fak. II, 1. s. 28-29); F. Kprl, Yerl i kaynakl ar, s. 40G; Osman Turan, Tr
ki ye Sel ukl ul ar nda toprak hukuku, Belleten XLVI I , s. 552-554).
edilecektir. Hatt Fuad Kpmlnn tamamlayc ve dzeltici izahlarna
ramen de bu yanl grlerin bir ksm devam etmitir77.
Fuad Kprl dorudan doruya Seluk tarihi zerinde alma
makla beraber bu byk limin edebiyat, dil, din, hukuk ve messeseler
tarihine dair tetkiklerinin mhim bir ksm da Seluklu devrine taallk
eder. Trk edebiyatnda ilk mutasavvifler, Trk edebiyat tarihi, Osmanl
imparatorluunun kuruluu, Bizans messeselerinin Osmanl messese-
terine tesiri, Anadoluda slmiyet ve daha pek ok neriyatiyle Fuad
Kprl ileri gr ve terkibin rneklerini vermekte ve XX inci asr ilm
zihniyet ve metodlarmn Trkiyeye ve Trk tarihiliine mal olmasn
temsil etmektedir. Hatt onun krk yl nce nerettii kk Trkiye
tarihi ok umum mahiyette bir eser olmakla ve Anadolu Seluklularna
kadar gelmemekle beraber bu gr sayesinde, dar ihtisas sahasnda ka
lanlar uyarc bir mahiyet arzeder. Bu kadar geni saha ve meseleleri
iine alan bu eserlerde, grlerden ziyade, mevzulara inhisar eden, baz
hatalarn husule gelmesi tabiidir. Bu mnasebetle Bizans messeselerinin
Osmanl messeselerine tesirine dair eserinde Seluk iktma ayrlan ks
mn bizim bu husustaki aratrmalarmzla dzeltilmesi gerektiini bir mi
sl olarak belirtebiliriz78.
Mutabahhir tarihi Mkrimin Halil Yman modern metod ve tenkit
lere pek itibar etmemekle ve siyas tarih hudutlar dna da kmamakla
beraber onun Dustr-nme-i Enverye medhal, Anadolunun fethi, Sel
uklulara, Dnimendlilere, ilk Osmanllara ve Ak-koyunlulara dair ne
riyat ilm deerlerini muhafaza eden bir ehemmiyet tarlar. Tarihili
ine ait bu vasflar doiaysiyle mukadder hatalara dtn ve bu ara
da dikkate ayan misal olarak Trkiye Seluklu devletinin kuruluu, D-
nimendlilerin mene ve hatt isimleri hakknda kaynaklarn karklkla-
rmdan kurtulamadn zikretmek yerinde olur79.
77 Barthold-Kprl, sl m medeni yeti tarihi, stanbul 1940.
78 Fuad Kprlnn byk bir yekn tutan eserleri hakknda ve bunlarn bir
bibliyografyas Kprl Armaan (stanbul 1953) adl 60 ya erefine kan esere
yazdmz mukaddimededir (s. V-XXVI> XXVI -LI I I ).
79 M. H. Ymanm neriyat arasnda Envernin Dustr-nmesi (stanbul
1928-1929, metin ve tahlilleri) Anadol unun Fethi (stanbul 1944), Akkoyunl ul ar,
Bayezi d, I, Cihn-ah, Dni mendl i l er (IA) ile TTEM. de kan makaleleri mhim
dir. Seluklularn feodal siyas bnyelerine dikkat etmedii ve kaynaklan iknl bir
tenkide tbi tutamad iin Trkiye Seluklu devletinin kuruluunu ve mstakil
hviyetini meydana koyamad, aada ksmen ve Sleymnah zerindeki aratr
mamzda (.A.) gsterilmitir. Bunun gibi Dnimend Ali Taylunun olu G-
m-tekin Ahmed Gaziyi d'a baba-oul iki ayn ahsiyet sanm ve onun Ermeni
Geni bilgisi ve eitli tetkikleri ile Trk tarihi hakknda, bir allme
olarak, temayz eden Zeki Velidi Togan, almalarm daha ziyade Or-
ta-Asya zerinde teksif etmekle beraber, hem bu mnasebetle Umum
Trk tarihine giri, hem de baka vesilelerle Seluk tarihi aratrmala
rnda ok mhim bir mevki alr80. Onun eserlerinde bazan teyidi g fi
kir ve grlere rastlanmakla beraber meydana koyduu zengin malzeme
ve ileri srd yeni meseleler ile bu almalarnn yol gsterici bir h
viyet kazand da olur. Yalnz, burada, Trk-slm medeniyetinin inhi
tat gibi byk bir mesele Mool istilsiyle yakndan ilgili olduu halde
onun bu istil rolnn daha ziyade msbet neticeler verdiine dair m
balal grlere sahip olduuna da iaret zarureti vardr81.
CL Cahen Yakn ark slm tarihi tetkikleriyle temayz eden al
malarnn bir ksmn da Seluklulara tahsis etmitir. Veya dierleri de
dolaysiyle onlarla alkaldr. Seluk tarihinin bir devri veya muayyen
meseleleri zerinde bir devamllk arz etmemekle beraber bu almala
rn ilm aratrmalarn inkiafnda ehemmiyeti aikrdr. Olduka zengin
malzemeye dayanan bu tetkiklerin yeni fikirlerle cihazland da gr
lr82. Seluklu-Bizans mnasebetleri zerindeki salam almalar ile
temayz eden P. Wittekin en mhim eseri, phesiz, kk Mentee
Beylii hakknda yazd mkemmel monografisidir. Bu mnasebetler
zerinde daha bir ok verimli aratrmalar yapm olan bu limin bir hu
susiyeti de Anadolunun fethi ve Trklemesi meselesinde hudut gazile
rinin roln fazlasiyle mbalalandrmas ve bu byk hadisede birinci
meneine dair baz kaynaklara intikal eden efsnev rivyetleri de zah edememi
tir. Kaynaklan tahlil kifyetsizlii .dolaysyla eserinin Dnimendlilerin meneine
dair ksm smail Hmi Dimendin sert bir tenkidine uramt ( Tari h K urumu
na a k bi r mektup, stanbul 1945, 66 s.)
80 Byk limin Umum Trk tri hi ne gi ri (stanbul 1946), Ouzl ar n h ri sti -
yanl tt mesel esi (TM, I I ), l hani l er devri nde Anadol u'nun i kti sadi vazi yeti (THI T
Mecmuas I ), A zerbaycan (I A, II, s. 91-118), Hari zm e, ve Hazarl ara. dair aratr
malar onun Seluk tarihi ile ilgili eserlerinin balcaland*. Eserlerinin bibliyograf
yas Z. V, Togana armaan (stanbul 1955) ad ile erefine karlan kitabn mu
kaddimesinde mevcud'dur.
81 Bu hususta Bl. I I , 5, VII, 11, VI I I , 7.
82 Seluk Tarihi ile alkal neriyat M el i k- nme ve Seluklularn menei, slm
kaynaklarna gre Malazgird muharebesi, Trklerin Anadoluya ilk girileri, Anado
lu Trkmenleri hakknda olup yeri geldike bunlar bahis mevzuu olacaktr. Balca
eseri Hallar zamannda imal Suriye tarihi zerindeki kitabdr. Cl. Chen, son
olarak, P re - Ottoman Turkey (London 1968) adl eserini neretmi olup mellif me
tinde kaynak ve mehazlarn gstermemi; bizim I kt ve M r toprakl ar meselelerine
dair grlerimiz zerinde hayli durmutur.
derecede rol olan Seluklular ve Trkmenleri ikinci plna atmasdr. Sel
uklular zerindeki tetkiklerin kifayetsizlii doiaysiyle meydana kan
bu nazariyenin, bu mbalal tarafiyle, artk tarih realiteye uygun gele-
miyeceine ve kaynaklarla teyidine imkn bulunmadna iaret etme
liyiz83,
83 P. Wittekin D as Furstentum Mentesche (stanbul 1934, G. . Gkyay ta
rafndan Mentee Beyl i i adile (Ankara 1944) tercme edilmitir (T. T. K,); Von
der byzanti r i schen zur trki schen Toponymi e (Byzantion, X (1935); Deux Chap t-
res de Vhistaire des Turcs de Roum (Byzantion 1936 (XI ); The Ri se of the Ottoman
Empi re (London 1938), trc. F. Arik, Osmanlt i mparatorl uunun douu, stanbul
1947); Zur Geschi chte Angoras in Mi ttel al ter (Fest. G. Jacob, Leipzig 1932) ve
Dobrucadaki hristiyan trklere dair aratrmalar]. Anadolu Seluklular tarihi ile
ilgili almalarnn balcalardr. Mellif bu aratrmalarnn bir ksmm Deux
hap tres.ve...Osmanh mparatorl uunun douu adl iki tedkikinde,..umum..bir g
r ve terkiple, Anadolunun fethi ve Trklemesi gibi ar meseleleri ve bunlarn
mnsm belirtmee almtr. Fakat Seluklular tarihi ve Trkiye Seluklular
zerinde henz bu meseleleri terkibe elverili aratrma yaplmad ve kendisi de
Beylikler devri tesinde derinlemedii iin Anadolunun Trklemesi ve bu lkede
doan Trk kltr, ilim leminde hl bir muamma hlinde kalm ve kaynaklara
gre Seluk tarihini takip edemeyerek tamamile yanl hkmlere varmtr. Gerek
ten, Anadolunun fethinde, birinci mil Byk Trk muhacereti ve Seluklular oldu
u halde P. Wittek gazilerin ve onlarn mmessili Dnimendlilerin roln akn bir
derecede mbala etmitir. Seluklularn zuhurundan nce Bizansllar bir asrdan
beri taarruz ederek U c (s uur) tekiltn yktklar ve slmm en kuvvetli za
manlarnda bile Uc gazilerinin kk hudut muhafaza ve akmlardan ileri bir rol
olmad haid'e byk Trkmen kavminin muhaceretile, Byk Seluklu devletinin
siyseti ve mcadeleleri ile gerekleen fthat bir avu gaziye atfedilmi; gazile
rin mmessili gsterilen Dnimendlilerin destana gre Malatyadan kt (l. 360
yl) esasna dayanrken de burasnn bir asr nce Bizansllar tarafndan igal, ms-
iman halknn imha edildii de hesaba katlmamtr. Seluklularn Anadoluyu feth
etmek niyetinde olmadklarna dair dnce de mbala edilen gaziler nazariyesi-
nin bir dayana olmu; Byk Trk muhacereti ve bununla alakal olarak Seluk
sultanlarnn Anadoluyu fetih siysetleri anlalmadan sdece, mnferit bir hdise
olarak, Alp Arslanm Anadoludan nce ii Ftimlere kar giritii sefer dolays
ile Cl. Cahenin bunu btn Seluk devrine temil eden yanl fikrine dayanmtr
(aada, bl. II, bahis 5, 6ya bak.).
Mellif Anadoluda ilk tekiltn Dnimendliler tarafndan kurulduunu da
ileri srerken hem destan rivyetlerin tesirinde kalm ve hem de Trkiye Seluk dev
leti 1075 de kurulduu halde bu hdisenin bugne kadar karanlk kalm ve daha
sonra vuku bulmu olduu kanaatile hareket etmitir. P. Wittek Gazilere ve Dni
mendlilere verdii mbalal rol belirttikten sonra Sleymanah Bizansm bir
memuru ve tbi (federe) bir kumandan sayar; onun ve olu I. Kl Arslann ark
seferleri dolays ile Seluklularn Aadoluyu benimsemediklerine dair bir hkm
karrken de hi bir tenkide dayanamaz. Filhakika birinci fikir Bizans kaynaklarnn
realiteyi deil kendilerine mahsus anlaylarm hakikat olarak kabul eden J. Laurenta
dayanmaktadr. Nitekim aada (VI, 2) grlecei zere paytahtu Bizansm yak-
Anadolu ehirleri tarihine dair mhim vesikalar toplayarak neriyat
ta bulunan smail Hakk Uzunarl Osmanl tekilt ve Anadolu Bey
likleri hakkmdaki eserleriyle de Seluk tarihine ok hizmet yapmtr.
Baz tahlil ve terkip zaaflarna ramen bu eserler bu mevzularda toplu
nnda, znikte, kurarak Marmara shillerine hkim olan, mparatorlar, tahta kar
mak ve indirmekte, oyuncak haline getiren Sleyman byle bir durumda deil, ak
sine Melikaha kar saltanatn iln etmi ve Bizansn Anadolu ile btn mnase
betlerini de fiilen ve muahedeye gre kesmiti. Sleyman ve olunun ark seferleri
eitli millerin tesiri ile olduu halde mellifin bu seferleri Seluk sultanlarnn XI I .
asr sonlarna dein Anadoluyu benimsememi olmalarna bir delil sayarken de bu sul
tanlarn Mool istilsna kadar ajo ark siyseti ve hareketlerini bile dnmemi
ve bylece nazariyesinin btn dayanaklar gibi bu da tamamiyle esastan ri kalmtr.
Bu gaziler nazariyesinin. arlk merkezini d*e Ortaa Trkiyesinin etnik bn
yesine ve fetihten sonra doan Trk kltrne dair grler tekil eder. Gerekten
mellif fetih ve Trklemede birinci rol gazilere ve Dnimendlilere verirken bu
lkenin onlarn bnyesine gre Trklemesi ve bir kltre sahip olmas kendisi iin
tabi idi. P. Wittek hudut gazilerine rk ve kltr bakmndan yerli unsurlarn kar
mas, kaynamas ve devaml ihtidalarla oalmas olarak yeni bir etnik hviyet ka
zandrrken de fetih hareketlerine yerli halkn ve bilhassa Ermenilerin katldna,
hatt Dnimendlilere Ermeni menei bile atfolunduuna ve nihyet eski yer adla
rndan bir ounun devamna dayanmakta ve fetihle Trkleen Anadoluda kll ve
kkl bir deiiklik olmayp sdece Bizans cils yerine mslman cilsmn hkim
olduuna, ayn artlar tesirile Seluklularn hkimiyeti zamannda da evlenmeler ve
ihtidalarn devam ile etnik ve kltrel inkifn gazilerin ve Dimendlilerin bn
yesine gre, ayn karma ve kaynamalara uygun bir ekilde, cereyan ettiine hk
metmitir. Tarih kaynaklara ve realiteye dayanmayan mellif, bu gr ile, gazi
lere verdii tasavvur tesi mevki bir tarafa, Byk Trk muhaceretinin uml
kavrayamayan ve tedkke dayanmayan umum kanaata tercman olmakta, hussiyle
W. Ramsayin T he I ntermi zture of races i n Asi a M i nr (Proce. B. Academy) daki
dank, fakat iddiasz fikirleri gelitirmekte ve Osmanllann yeni bir rk olarak do
duuna dair F. Kprl tarafndan bertaraf edilen ( L es Ori gi nes de FEmpi re Otto-
man, Paris 1935) bir tezin Seluklulara tatbiki mahiyetini almaktadr. Halbuki P.
Wittek, mkemmel eseri olan, M entee beyl i i nde, hi ol mazsa gebe, Trkmen -
lerin nasl dalgalar halinde Anadolu ularm istil ettiklerini gstermiti. Gazilere aid
olduu iddia edilen bir Trkletirme vazifesi if olunmu olsa bile bunun Anadoluda
sratle yerleen bir milletin etnik ve kltrel bnyesinde mhim bir tesiri dn
lemez. Anadolu yerli halklarnn Bizans mdafaasna cidd bir suretle itirak etme
dikleri malm bulunmakla beraber bunlarn Trk fetihlerine katldklar ve hele kitle
halinde slmiyeti kabul ettikleri hususunda hi bir hdise ve kayd mevcud deil
dir (bak. Osman Turan, I sl ami sati on dans la Turqui e du M oyen- g, Studia Islamica,
x.). Bylece mnferid kalan ihtidalar ve aada sebeplerini ksaca belirttiimize
gre, Bizans Anad'olusundaki meden sukut dolays ile Trklerin yerli halktan aldk
lar etnik ve kltrel tesir pek cz kalm; yerlilere verdikleri kltr unsurlar daha
ok olmutur. Dnimendlilerin Ermeni meneine dair baz kaynaklarda rastlanan
mphem kaydlar vaktiyle M. H. Ynanc da bir hayli uratrm ( Anadol unun
Fethi . s, 93-100) olup daha o devirde Dni mend- nme rivayetlerinin yaygn bulun-
ve ileri bir adm tekil eder kitabelerin neri ile de zengin malzeme ve
rirler84. Mehmed Kymen ina kitaplarna dair mhim bir tetkikinden
sonra da Sultan Sancar ve Seluklularn ilk devri zerindeki mhim eser
leriyle tannmtr. Siyas tarih tetkikleri iinde kalan ilim adamnn bu
masndan ve kaynaklara da bu karkln aksetmesinden baka bir ey deildir.
Gerekten, tafsilt Dnimendliler hakknda hazrladmz aratrmada verilmekle
beraber, burada Destna gre 360 (971) de Malatyaya ve Battl Gaziye balanan
Dnimend Gaznin ayn zamanda Ali bin Yahyann neslinden gelmekte ve desta
nn, Bzansllara kar 249 ( 863) de ehid den, bu Ermeni mhtedisini de iine
almakta olduunu belirtirsek bu rivayetlerin ana kaynam gstermi oluruz. Fetih
ten sonra eski ehir ve ky adlarnn, blgesine gre, deiik bir isbette, yaamas
tabi ve izah pek kolay olup trklemede ve yerli kltrn devamnda bu unsura
fazla bir ehemmiyet atfedilemez. Mellifin bu kadar kudretli gstermek istedii D
nimendlilerin Seluklular tarafndan, artk Anadoluyu benimsedikten sonra, ortadan
kaldrlmalarna dair sebep te pek anlalmaz olup sultanlann Seluk hanedanna
mensup olmalarna ve Seluklularn slm dnyasndan kltr unsurlar getirtmele
rine balanmtr. Mellifin iddias hilfna da futhat devrinde olduu gibi sonra
lar da Anadolu hkimiyeti Seluklulara aid bulunup Dnimendliler bunu sdece
I., Kl Arslanm lmnden sonra ve Melik Gaz devrinde 1109 dan 1135 ylma ka
dar ellerinde tutabildiler. Dnimendliler ile Seluklular arasndaki mcadelelerin
esasnda aranan bir kltr ajdalm dnmek ve bu fark doaysie de Seluklu
larn onlara mahsus gaz nvamn almaktan ekindiklerini ileri srmek te hibir te
mele dayanmaz. Uc emirlerine mahsus bulunan ve Dnimendliler gibi her uc beine
sultanlar tarafndan tevcih edilen bu nvamn sultanlar tarafndan ndiren kullanl
mas tabi idi. Seyyid gaz mezannm, hi olmazsa II. Kl Arslan zamannda, 1174
te, bilindiine dair Herevnin kayd (Ki tb uz-Zi yrt, nr. J. Thomine-Sourdel,
am 1953, s. 58) Dnimendlilerin yklndan sonra, I, Gyseddin Keyhusrevi tah
ta karmalarna yardmlar doiaysiyle, Seluklularn onlara bir cemileleri olduuna
dair dnceyi de bertaraf eder.
P. Wittek, bylece o zamana kadar, bu karanlk kalm devrt bu mhim me
selelerine temas ederken Beylikler devri tesinde pek hazrlkl bulunmad ve kay
naklara ve hussile mevzularla alkal kaydlara dayanmad iin bu umum ve
mphem grlerini de tamamiyle yanl vazedilen Gaziler nazariyesine bina etmi
ve herhalde mphem ve kifayetsiz hviyeti dolaysile de bu gr pek akis b
rakmamtr. Bununla beraber Cl. Cahen bz aratrmalarnda bu eserlere en i yi
umum bi r gr (Byzantion, XVIII (1948), s. 6) azarile bakarken bu hu
suslar ile uramam bulunduunu da gsterir. Bu kadarla Wittekm Gaziler nazari-
yesinin zaaflarm belirtmi oluyoruz. Bu eserimizde trl vesilelerle bu hususlara
temas edilecek, fakat asl tafsilt Anadolunun trklemesi adl kitabmzda veri
lecektir.
84 Osmanl tekiltna medhal (stanbul 1941). Burada Byk Seluklular, Ana
dolu Seluklular, Anadolu Beylikleri, Ilhaniler ve Memlklarn messiseleri ele aln
mtr. Asl almalarn Osmanh tarihine vermi olmakla beraber Sivas ehri (stan
bul 1928), Ki tbel er I, II (stanbul 1927-1929), Ktahya ehri (stanbul 1932) ve
Anadol u beyl i kl eri (stanbul 1937) Ortaa trkiyesi zerindeki almalamn esa
sm tekil eder.
sahada salam alma yaparken bir yandan fazla teferruata girimesi,
te yandan mhim meselelerden uzak kalmas ona ait almalarn bir
hususiyetdir85. brahim Kafesolunun Melikah hakkmdaki eseri devrin
ehemmiyeti ile asla mtenasip olmamakla beraber ilk bir monografi ola
rak kymet kazanmakta; fakat Anadolu ile ilgili bahisleri de M. H. Yi-
nanm hatalarn tekrarlamaktadr. Onun, kaynak ve tetkik bakmndan
daha msait bulunan Harizmahlar tarihi daha salam bir alma mah
suldr. Bununla beraber burada da Barthold, F. Kprl ve Zeki Velidi
Toganm bz mhim almalarna ve malzeme bolluuna ramen siyas
tarihin dar hududlarn amamtr86. Faruk Smerin Ouz etnolojisi ze
rinde yapt aratrmalar, umum grlere sahip bulunmamakla ve m
him meselelerden uzak kalmakla beraber, Seluk tarihi iin kymetli bir
alma mahsuldr87. A. S. Lampton ran toprak idaresine dair eserin
de Seluk ktma da yer vermitir. Lkin mellif kaynak ve tetkikleri kfi
derecede kullanmad gibi bu mhim mevzuun mahiyeti salam bir e
kilde meydana konmam ve bu messesenin Seluklular ile geirdii in
klp ve yenilikler de belirtilmemitir88. Melikhn lmnden sonra
Seluk mparatorluunun urad siyas buhran hakknda M. Sanaul-
lahm kk eseri de kayde deer89. Seluk tarihi kaynaklar arasnda
kullanlmas gereken Trke Dnimend-nmeyi gzel bir tetkik ve
Franszca tercmesiyle nereden . Melikoff destandaki tarih unsurlar
meydana koymakta ileri bir adm atmtr90.
85 Byk Sel ukl u i mparatorl uu II, (Ankara 1954), Byk Sel ukl u i mparator
l uunun kurul uu (Dil, Tarih F, dergisi, XV, 1-3 (1957), XVI, 3-4 (1958), Byk
Seluklular devrini umum mahiyette ele alan Sel ukl ul ar devri trk tari hi (Ankara
1963) Mehmed Kymenin balca eserleridir.
86 brahim Kafesolu, Mel i kah devri nde Byk Sel ukl u i mparatorl uu (stan
bul 1956); Hri zmahl ar devl eti tari hi (Ankara 1956). slm Ansiklopedisinde .
Kafesolu imzsm tayan Sel ukl ul ar maddesi ise bizim, kendi idarelerinde bulunan,
Ansiklopediye gnderdiimiz bu kitabn, kendine gre, bir hulsas olup eserimiz
baslacag yerde tutulmu ve ad zikredilmeden aktarlmtr (Bak. Sel ukl ul ar hak
k nda yeni bi r neir mnasebeti i l e, Belleten, say 116 (1965), s. 639-660).
87 Anadoluya gelen Ouz boylanna aid ariv malzemesini toplayan bu alma
lardan sonra X. as rda Ouzl ar n hayatl ar , Ouzl ara ai d destan eserl er ve nihyet
Ouzlaa dair umum bir makale ( A) balca almalardr. Mellif Ouzlarn men
ei, muhaceretleri, tima ve kltrel durumlar gibi meselelere girimemitir. De
erli ve alkan tarihi bu aratrmalarm imdi bir kitap hlinde neretmitir. Onun
N. Lugal ile birlikte Tari h-i Di yrb e kri yy e Vi (Ankara, 1964) nere balam olma
lar da kayde ayandr.
88 L andl ord A and Peasant i n I ran, Oxford 1958.
89 Sanaullah, The Decl i ne of the Sal j uqi d epnvpi re, Calcuta 1938.
90 L a Geste de M el i k-Dni mend, I, Paris 1960. Mellif daha nce Dustur-ni-
Bizans ve Hal tarihi zerindeki almalarn Seluklularla ve hu
susiyle Ortaa Trkiyesi tarihi ile uraanlar iin byk bir ehemmiyeti
vardr. Lebeau, Finlay ve sair bir ok melliflerin umum Bizans tarihleri
ile Bizansa dair kan monografi, dergi ve saysz tetkiklerde Seluk-Bi-
zans mnasebetleri ile ilgili mhim ksmlar ve kaytlar vardr. Bu mna
sebetleri dorudan doruya ele alan J. Laurentin eserleri ise husus bir
ehemmiyet arz etmektedir. Bununla beraber ona aid bu eserlerde ark
kaynaklarna ve tarihine kfi derecede nfuz edememekten ileri gelen
mukadder hatalara rastlanr91. Bu vesile ile Seluk tarihi zerindeki a
lmalarn da Bizans tarihi iin ehemmiyeti kendiliinden meydana k
makta ve kendi almalarmzda baz meseleler de aydnlanm bulun
maktadr. Anadolu tarih corafyas hakknda Saint-Martin, W. Ramsay
ve E. Honigmannm, birbirini tamamlayan eserleri Bizans tarihi kadar
Seluklular iin de birer el-kitabdr92. Hal tarihi iin son olarak kan
R. Grousset, D. Runciman ve A. S. Atiyanm eserleri mhimdir93. W.
Hasluckun Bizans, Avrupa ve ksmen de Islm-Trk kaynaklarndan
toplad malzeme ile Seluk ve Osmanl devirlerine ait din ve etnogra-
fik aratrmalar da ok lzumludur94. Orta-a ark ticaretinde Trkiye
ark-Garp kavimleri arasnda bir kpr vazifesini grmekte ve bu sebep
le bu bakmdan da Seluk tarihi byk bir ehemmiyet tamaktadr. Orta
a ark ticareti hakknda W. Heydin iki ciltlik klsik eseri hl kyme-
me-i Enveryi de La Geste dUmur Pacha (Paris 1954) adile franszcaya tercme
etmitir.
91 Bizans-Seluk mnasebetleri zerinde yaplan aratrmalarda J. Laurentniv
eserlerinden daima faydalanlmtr. Aad'a onun baz hatalar dzeltilecektir. Bu
hususta en mhim tedkkleri Byzance et l es turcs Sel dj ouci des j us$qu'en 1081, Nancy
1913; Byzance e tles Ori gi nes du Sultanat de Roum (Melanges Cl. Diehl, I, Paris
1930; Des Grecs aux Croises, Byzantion I, 1924.
92 Saint-Martin, Memoi res h\ storiques et geographi ques sur lArmeni e, Paris 1819;
W. Ramsay, The Historical Geography of Asia Mi nr, London 1890 (tr. trc. M. Pek-
ta, Anadol unun tarih - Corafyas, stanbul 1961); E. Honigmam, Di e Ostgrenze
des byzanUni schen Rei ches, Bruxeles 1935. Bizans-arab mnasebetlerine dair arap
kaynaklarnn toplanmas gibi Bizans-Trk mnasebetleri hakknda da byle bir eser
faydal olurdu.
93 Hallar hakknda yaplan geni neriyat arasnda son olarak bu melliflerin
eserleri kayda ayandr. Histoire des Croi sades, Paris 1934-1936; A History of the
Crusades, Cambridge 1951-1952; The Crusades in the Later Mi dl l e Ages, London
1938. ........
94 Bu aratrmalar Christianitj and slm under the Sul tans (Oxord 1929 iki
cild; Bektailik tedkkleri (stanbul 1928) adl eserlerinde toplanmr. llaniler iin
DOhsson ve Howortin umum Mool tarihlerinden sonra B. Spulerin ran Mool -
lan tarihi (Ankara 1957) mhimdir.
Seluklu Tarihi Aratrmalarna Dair 27
tini muhafaza etmekte,95 G. I, Bratianunun Karadenzde Ceneviz tica
retine ait aratrmas da buna bir ilve olarak mhim malmat vermek
tedir96, Bizim Orta-a Trkiye ktisad tarihi adl eserimiz kncaya
kadar bu eserlerin dank bahisleri ve kaytlar gznnde tutulmaldr.
Seluk bideleri ve sanat eserleri zerinde olduka mhim bir neri
yat yaplmtr. Bunlar arasnda J . Strzygovsky, H. Gluckun almalar
Trk sanat hakknda umum ve yeni grlerle temayz eder. Orta ve
ark Anadolu bideleri hakknda Van Berchem, Halil Edhem, A. Gab-
riel, Konya ve havalisi mnasebetiyle Lytved ve F. Sarre, Cenub Garb
Anadolu mimarisi iin R. Riefstahl ve son olarak Seluk kervansarayla
rn toplayan Erdmann ve umum Trk sanat adl eseri iie E. Diez Sel
uk sanat ve bideleri zerindeki balca neriyatn sahipleridir. A. Mi-
geon ve G, Maraisnin slm sanatna dair eserlerinde Seluklularla ilgili
mhim kaytlara rastlanr. Popenin ran sanatnda Seluklular iin de
mhim bahisler vardr, tslm lkelerinde ve bilhassa randa Trk sanat
mahsullerinin ranllara mal eden fikir ve neriyatn henz dzelmedii
ni de bu mnasebetle hatrlatmak icap eder. Bundan baka bir Seluk
tarihinin mevcut bulunmamas da bu neriyatta kanlmaz bir takm
hatalara sebebiyet vermitir, ki bu hususa da bir misal ile temas etmek
yerinde olur. Filhakika, Van Berchem,, Halil Edhem ve Gabriel, baz eski
stun balklar dolaysiyle, Kayseri Ulu Camiinin kiliseden evrilmi ol
duunu ileri sryorlard97. Halbuki ada bir mellifin, Dnimendli
Melik Mehmed uzun zamandan beri harap olan Kayseriyi yeniden imar
etmee balad. (Yklm) byk mbederden kopard mermer talar
iie binalar ina etti; daim orada oturuyordu, kaydiyle ona ait bu Ulu
Cmideki kilise stunlarnn meneini ve bu hkmn yanllm mey
dana koymutur98. Bunun gibi Aladdin Keykubad tarafndan Kayseri-
Sivas yolu zerinde ina edilmi Sultan Han da, tarih malumatn elde
edilmemesi yznden, son mellife muahhar bir devre mal edilmiti".
Bu neriyat tablosu bile Seluklu tarihinin ne derece karanlklar iin
de kaldn, aratrmalarn da ok kere dorudan doruya mevzu ze
rinde deil kenarnda olduunu, yeri geldike iaret edilecei zere, m
him meselelerin neden meydana konmadn, kavranlamadm ve hat
95 Hi stoi re du Commerce du L evant au M oyen- ge, Paris 1936 (basks).
96 Commerce Genoi s dans la M er Noi re au X I H e si ecl e, Paris 1929.
97 Bak. Van Berchem, Epi grapki e des Dani shmendi des, ZA, XXVI I , s. 89; H.
Edhem, K ayseri yye ehri , stanbul 1334, s. 17; A. Gabriel, M onuments turcs dAna-
tol i e, Paris 1931, I , s. 32.
98 Sryani Mihael, Chroni que, I I I , s. 237.
99 Bak. Osman Turan, Sel uk kervansarayl ar , Belleten XXXI X (1946), s. 480.
t tersine anlaldn gsterir. Bu durum almalarn kifayetsizlii ile
alkal olmakla beraber in hudutlarndan Akdeniz kylarna kadar uzun
sren, bir ok lke ve kavimlerin tarihini de iine alan bir devrin tetki
kinde karlalan glkleri de kolayca gstermektedir. Kaynaklarn ki
fayetsizlii, dankl ve eitli dillerde bulunmas da hatrlanmaldr.
te yandan Seluklu tarihi, dar mnasiyle, Selukun soyundan gelen ha
nedanlarn kurduklar devletlere inhisar etse de, geni mnasiyle, bir ok
Trkmen beyi, Atabegler ve Emirler tarafndan kurulan devletleri ve bir
ok hkmdarlar, Trkistan hanlarn, Gazne, Harizm ve Gor sultanla
rn da iine almakta, bu sebeple bu byk devir azmet kazanmakta ve
netice olarak Seluklu tarihinin yazlmasn gletirmektedir. Fakat J. Sau-
vaget^nin, isabetle kaydettii zere, Seluk imparatorluunun kuruluu,
yeni dnce ve hayat tarz ve yeni ananeler getirmekle slm mede
niyetinin bir yenilemesi, XI . asrdan sonra Yakm-ark tarihinin anah
tar olduu ve hatt Avrupa tarihi ile de ok alkal bulunduu halde
Avrupah arkiyatlarn tetkiklerini Msr ve baka sahalar zerinde tek
sif etmeleri100bu devrin karanlk kalmasnn balca sebebini tekil eder.
Seluklu tarihi hakkndaki aratrma kifayetsizlii ve bilgisizlik bu dev
rin mtahasss olmayan baz ilim adamlarm menfi fikirlere evketmi;
slm kavimleri ve medeniyeti tarihinde yeni bir safha ve hayatiyeti ya
ratan Seluklularn ve bu mnasebetle Trklerin slm medeniyetinin in
hitatna mil olduklarna dair ar hatalara da sebebiyet vermitir101. Bura
da Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti adl bu eserimizle Sel
uklular tarihini, umum esaslar ve meseleleri ile, toplu bir ekilde mey
dana koyar ve aydmlantrken, kaynaklara bu kitabn hacmi ve mahiyeti
isbetinde bir bahis ayrlm ve metinde de bir arada veya mevzularn
ehemmiyet kazand hallerde ayr ayr gsterilmitir. Byk Seluklular
tarihi bu ekilde telif ve teksif edilirken, slm Ansiklopedisinde Anadolu
sultanlarm olduka tafsiltl yazdmz iin, Trkiye Seluklular ok
daha ksa ve umum izgileri ile ele alnm ve bu hususta tafsilt ve bib
liyografya iin de bu makalelere havale yaplmtr. Hatt bu maksada
yaplm neriyat dnlerek, Melikah ve Sancar devirlerinin tafsil
tndan kanlarak mhim meseleleri ve medeniyet tarihi goznnde tu
tulmu; geni mnasiyle, ktisad, tima ve kltrel cepheleriyle bir Sel
100 J. Sauvaget, I ntrod dti on a l histoire de lOri ent musul man (Paris 1943) adl
el-kitahmda Seluklular tarihinin umum kaynaklarm ve bibliyografyasn verirken
(A. s. 140-152) Seluklularn cihan tarihinde ehemmiyetine dair yeni bir gre sa
hip olduunu gstermitir. Bu eser Cl. Cahen tarafndan geniletilerek ikinci defa
baslmtr.
101 Bak. bl. VIII, 6.
uk tarihi bundan sonra neredilecektir. Tarihte ehemmiyet ve rolleri
mahall kald nisbette de kaynaklan bol olan Irak, Suriye ve Kirman
Seluklularna ise eserde daha umum olarak temas edilmi ve kaynak
lar da ancak zarur hallerde gsterilmitir102.
102 Seluklu tarihi ile alkal bir ka yeni fakat ciddiyetsiz yerli ve yabanc eser
daha kmtr, ki burada onlardan bahsetmek bile yersiz olacaktr.
SE LU KLU LA R I N ME N E LE R VE LK D E V R LE R
SELUKLULAR, Trklerin slm dnyasna hkim olmalarna ve
yaylmalarna, slm medeniyeti ve kavimleri tarihinde yeni bir devir a
malarna mil olan kavim ve hnedanlarm addr. ki ess kola ayrlp XI.
asrdan XIV.^asra kadar Trkistan, Hvvarizm, Horasan, Efganistan, ran,
Irak, Suriye, Azerbaycan ve Trkiyede hkm srmlerdir. Selukun
olu MikiPin neslinden gelen Byk Seluklular ile Irak, Kirman ve
Suriye Seluklular birinci kolu, Selukun byk olu Arslan Yabgunun
torunlar tarafndan kurulan Trkiye Seluklular da ikinci kolu tekil
eder. Devletin kuruluundan nce Sel u k l u l ar (Selukyn, Selu-
kyye, Salcka) tbiri, dar mnas ile, sadece, Mikilin oullar Turul
ve ar beylere mensup trkmenlere lem olup, dierleri bzan Sel
ukun olu Yusuf Ynala nisbetle Y nal l l ar (Yinliyn) ve Arslan
Yabguya mensup olanlar da Y abgu l u l ar (Yvgiyn veya Yvgyya)
adlar ile anlmlar; daha kk zmreler de, beyleri dolays ile, K
z l t l ar , Y amur l ul ar adlarn almlardr. ok geni mnasiyle
de Trkistandan Akdeniz kylarna kadar hkm sren btn bu devir
trkleri Seluklular tbiri umlne girer.
Bu hnedamn ceddi Seluklun ad, arap harflerinin fonetik kifayet
sizlii doiaysiyle, kaynaklarda ve tetkiklerde, Sel uk eklinde yerle
mi ise de, bu ekil Trke henk kanununa aykr olduundan, tarihi
lerin dikkatini ekmi ve ilk defa Marquart bunun aslnda Saluk ol
mas gerektii fikrini ileri srmtr. Fakat nce W. Barthold, daha son
ra da bu meseleyi huss bir aratrma mevzu yapan L. Rasonyi, K-
garl Mahmudun ve Dede-Korkut kitabnn verdii yazllara dayana
rak, dorusunun Seluk olaca tezini mdafaa etmilerdir1. Bu tez ol
duka tasvib. grm2ise de eski ekil yine de muhfaza edilmitir. XI I .
1 Bk, L. Rasonyi, Sel uk adtmn meneine dai r, Belleten, X, s. 377-384.
2 F. Kurl, Belleten, XXVII, s. 274.
ve XIII. asr mellifleri de bu tezi teyit eden bu nnly vermilerdir3. Bu
be kaynak dnda btn Islm yazarlar ismi hep Seluk'* eklinde yaz
mlard. Bu imlnn, Saluk eklinde telffuzuna bir engel bulunma
dndan Saluk ve Seluk gibi iki telffuz ile karlam oluyoruz. Bu
sebeple birinci tezin de reddedilmi olduunu sanmyoruz. Bilkis Trk-
enin, fonetik bir kaide olarak, kaln seslerden ince seslere doru tek
ml dnlrse aslnn Saluk olduu ve Seluk eklinin muahha-
ren meydana kt anlalr. Filhakika kaynaklarn ittifak eyledii Sel
uk imlsnn Saluk eklinde olduu ve sylendii hakknda bir dell
de eski trkede sal- (sel- deil) isim ve fiil kk ile yaplm bir takm
isimlerin mevcdiyetidir. Gerekten Salg, Sal, Salnd, Saltuk ve Salguf
(Salur) adlar bu gr teyit eder. Bundan baka salt kelimesinin
de bz trk lehelerinde (Koybal ve Sagay) mcdeleci mnasna gel
mesi, kuvvetli bir dell olarak, kayda yndr. Bu son kayt zerinde
dikkati eken P. Pelliot bu gzel delle ramen, Bartholdn tesiri ile,
bundan faydalanamam ve ikinci teze iltihak etmitir4. Bylece eski m
elliflerin trklerden bu ismi Saluk eklinde duyarak zaptettiklerini, ba
layan Seluk telffuzu henz ummlemeden yazl kaynaklarn basks
ile birinci imlnn yerletiini ve kincinin meydana kamadn mey
dana koymu oluyoruz.
1. Seluklularn Menei
Seluklularn 24 Ouz kabilesinden K n k boyuna mensup bulun
duunda kaynaklar birlemekte ve bu hususta hi bir tereddt kalma
maktadr5. Alp Arslan zamannda Suriye havlisini fetheden Y a b g u 1u
(Yavgyya) trkmenleri r ei si A t s zm ayn K n k boyuna mensup
olduunu da ilve edelim6. Dier kaynaklara ve ananeye aykr olarak
3 Azm, nr. Cahen, J A,1938, s. 360, 460. Keykviise aid Sivas Dar u-if
vakfiyesi (615), Anili Kad Burhaneddin Eni s ul -kul b nr. F. Kprl, ayn yer,
s. 501.
4 Notes sur l hi stoi re de FHorde dOr, Paris, 1950, s. 176. sim btn Ortaa
boyunca Seluk hatun olarak melike veya prenslere de verilmi ve bu arada Ilhani
devrinde yine ilk ekli ile Sal cuk hatun eklinde meydana kmt (Bak. Reideddin,
Tari h-i Gazn , nr. K. Sah, s. 10).
5 Kgarh Mahmud, D vn, I, Sadr ud-Dn el-Huseyn, Ahbr ud- devl et al~
Sal uk ya, Lhur, 1933, s. 3; Ouz- nme, Topkap 1654, 250a; Rad al-Dn, Cm
ut-tavr hf nr. Ahmed Ate, Ankara 1960, s. 5; Hamdullah Kaz vn, T r i h - i
g z i de, G M, s. 434.
6 bn ul-Azrak, T r h M ay y f r k n , British Museum, Or. 5803, 153b.
Kgarl Mahmudun K n k boyunu alt sradan baa karmas, zama
nnda Seluklularn kazand ehemmiyetle alkaldr.
Selukun babas Dukak (Tukak) zerinde de bir ihtilf yoktur. Bu
nun bzan Yukak eklinde gzkmesi fonetik bir hdise olup bu da, Ural
nehir adnn Dayk<Yayk (bn Fadlanda Cayik), Gk-trklerdeki m-
tem mersimi iin Bizans kaynaklarnda kaydedilen dohiya (du) < yu
ekillerinin dellet ettii zere, trkenin tekmlnde kelimeler orta
snda olduu gibi banda da bir d<Cy tebdlnn mevcdiyetini gs
terir. Ravand ve bu essa dayanan muahhar kaynaklarn verdii Lok
man ad ise sdece bir istinsah htasma ve Dukak ismini anlayamadk
larna dellet eder7. Radloff lgatine gre bayr ak dar mnasna gelen
tugag kelimesi ile (III, 1430) eyh Sleymann aatay lgatinin bay-
akdar ve kumandan ile ifde eyledii tugagc (s. 120) bu ismin men-
ei ile ilgilidir...................... ........................................
Dukakn Temr-yal (Demir-yayl) unvn tadna dir kayt
lar eski trklerde o k ve y a y n bir hkimiyet almeti olarak kullanlma
sna8ve Abul-Faracin kuvvetinden dolay ona Demir-Yayl unvan
verildii9 kaydna ramen bu Ouz beyine, sanldnn hilfna olarak,10
boy beyliinden ileri bir siys kudret atfolunamaz. Nitekim eski trklere
ait mhim unvanlar bize intikal ettii hlde Demir-yayl unvmna
rastlamaymz da baka trl izah edilemez, Dede Korkut kitabnda
Demir-yayl Kpak melik eklinde meydana kmas11 unvnm be
asr sonra da gebeler arasnda mevcut olduunu, fakat kabile tekilt
stnde bir ehemmiyet kazanmadn gsterir. Sultan Turul-beg zama
nnda, bunun farsa yanl bir tercmesi olarak, bir trk beinin Saht-
kemn unvn ile kaydedilmesi de ikinci bir tarih misl olarak kayda -
yndr12. Farsa kaynaklarda olduu gibi arapa kaynaklarda da unvn
Kavs al-had (yanl baka tercmeler e) eklinde tercme edilirken
trke 4i nisbet eki ihmal edilmi ve baa konmas gereken arapa
mukabi shib kelimesi dmtr.
Seluk-oullannm Dukaktan ileri cedleri hakknda bir bilgiye sahip
deiliz. Rad d-Dnin Selukun atalar olarak Turul, Toksurm ve
7 Rahat us- udur, GM, s. 88.
8 Bk. Osman Turan, Eski trkl'erde okun hukuk bir sembol olarak kullanlmas,
Belleten, (1945), XXXV, 305-318.
9 Chronography, trc. W. Budge, London, 1932, s. 195.
10 t. Kafesolu, yle sanmt (Sel uk esinin menei hakknda, stanbul, 1955,
s. 22.)
11 Nr, Orhan ik, s. 23.
12 bn u 1- E s r, Kahire, 1303, IX, 206. .
Keregci-hoca adlar eski kaynaklarn hi birinde mevcud olmayp tarih
bir kymet tamaz. Bu sebeple Ouz-nmede hargh-tr (251a) ve
Kgarl Mahmudda a d r c (I, 273) mnasna gelen keregci
adna dayanlarak Seluklularn tima ve hkuk mevkilerini tyin te
ebbs13 tarih bir ess ile ilgili bulunmad gibi asl bir boy beyi ol
mas ile de uzlaamaz. Bunun gibi Selukun meneini eski trk hakan
lar soyuna balayan bir gr de (Kafesolu) ayn derecede mukabil bir
ifrat temsil eder. - .
Filhakika Karahanllar gibi Seluklularn da kendilerini efsnev
A f r s y ba nisbet etmeleri14 ve bunun Sultan Sancar'm menrunda
da zikri15 hakikatte destan Ouz H anm bu isim ile farsaya intikalin
den ve kendilerini onun torunlar saymalarndan baka bir mnaya gel
mez. Bu sebeple btn ouzlarn Ouz Hana ve Afrsyba nisbeti ta
bidir. Nitekim hristiyan kaynaklarnda, halifeye gnderdii bir mektup
ta, Turul begin kendisini Hun hkmdarlar soyuna baladna dir
rivyet de hu mhiyettedir16. Seluklularn Gaznelileri klezde ve ken
dilerini de pdiahzde saymalar17 btn ouzlar gibi onlarn da des
tan Ouz Han evld olduklar ananesine sadakat gsterdiklerini ifde
eder. Kgarl Mahmuda ramen Kmklarn ouz boylar arasmda sonun
cu mevkii igal eylediklerine18 dir bir delL de trkler hakknda ok
essl bilgilere ship bulunan ve hatt bz kaytlara gre de Ouz-nme
rivyetlerini duyan sryn Mihael, Seluklularn iktidara geliini nakle
derken, bu srada toplanan kable reislerinden en son mevkide bulunan
birisinin hkmdarl kazand hikyesini anlatmakla ayn hdiseye
iaret eder19. Ouz-nme nin Y engi - k ent yabgularmm evvelce Kay,
sonra da Yazr boylarna mensup bulunduklarn belirtmesi ve Kmklar
zikretmemesi de mnaldr.
Bu sebeple Seluklularn kendilerini Ouz hana (Afrsyba) ba
lamalar ne onlarn, dorudan-doruya, Kaanlar sllesine mensup ol
duklarna dellet eder ve ne de, aksi takdirde, onlarn asaletleri pheye
der. Esasen mslman kaynaklarna gre, yalnz Karahanllar ve Sel
13 Zeki Velidi Togan, Umum trk tari hi ne gi ri , stanbul, 1946, s. 175-177.
14 Nizm ul-mlk, Si yset-nme, Paris 18.91, s. 7. .
15 Atabeg Muntecib ud-D, Atabet l - ketebe, Tahran, 1329, s. 33; Hamdullah
Kazvn, Tri h-i gzi de, 434; bn Hassl, Belleten, XV, arapa metin, s. 37; Ebul-
gz, ecere- i terki me, nr. T. D. K., 46 b.
le Abul-Farac, s. 201. ,
17 Zahir ud-Dn Npr, Tahran, 1332, s. 13, 14.
18 Bk. Abdlkadir nan, Orun ve ti mesel esi , T H T mecmuas, I, 121-133,
19 Chroni que, frans. trc. Chabot, I I I , 157.
uklular deil, ran kltr tesirine pek az uram budist uygurlar bile
efsnev atalar Buu Han Afrsyb ile birletiriyorlard20. Bununla be
raber Ouz Hann Afrsyb olduuna dir rivyetler mphem ve muah
hardr. Gazalnin trklerin Afrsyba Tunga-alp dediklerine dir riva
yeti21manal olup bu, efsnev Alp-er Tungadr (bak. Cihn hkimiyeti,
I, s. 75-82). Ebul-gaz Bahadr Han Ouz Han ile Afrsyb aka ayn
ahs olafak gstermitir22. Ouz-nmenin bir hulsasn veren Tevrih-i
trkmnye (husus ktphanemizde, s. 21) mellifi de Seluklularn Ouz
Handan geldiklerini yazar, ki btn muahhar kaynaklar bu hussta it
tifak etmitir.
2. Sel ukl ul ar ve Hasarl ar Mesel esi ,
Seluklularn menei e ilgili rivyetlerin biri de Dukakm Hazarlar
ile mnsebetine ve onlarn tabiiyetine dirdir. Gerekten Seluk beyleri
arasnda en yal ve bilgili gsterilen nan Beyin (phesiz nan ve
ya Musa Yabgu) rivayetlerine dayanlarak Alp Aslan adma yazlan
fara Melik-nme Dukak51 Hazar trkierinin tabilerinden ve ileri ge
lenlerinden gsterdikten sonra Hazar hakan ile bozumasna dir de bir
hikye anlatr23. Bu eserden, dier kaynaklara nazaran, bir az daha fazla
bilgi veren Mrhwand24, Hazar hkmdarn Yabgu ad veya unvn ile
zikrederken, Ouzlara ait bu unvn dolays ile, Hazar tbiiyeti meselesini
pheye drr veya teki kaynaklara yaklar. Melik-nmeyi baka
bir eserinde de zikreden ayn mellif25 daha fazla ve farkl bir bilgi ver
memekle bu kaybolmu kaynan Seluklularn menei hakknda bir ka
cmleden baka bir malmat ihtiv etmediini meydana koyar. Hlbuki
bir tarihi Mrhwandm verdii bir ok rivyetlerin bu kaynaktan gelmi
bulunduu kanaatini belirtmitir26. Essen Mrhwandm Seluklularn
meneine dir rivyetlerindeki mphemiyet ve tenakuzlar da bu husu
su meydana koymaktadr. Bununla heraber Dukakm Hazarlar ile m
nsebeti hakkmdaki kaytlar Melik-nmeye mahss olmayp bn Hassl
20 Cuvayn, Cihan-gu, GM, I, 40, Tevessl , s. 158.
21 Nasht' ul-mulk, British Museum, O. 135, 33a.
22 Secere-i terkime, 46b.
23 bn ul-Adm, Buya, Bibi. National, A. 2138, 189a; Abul-Farac, s. 195.
24 Ravza us-saf, Bombay, 1266, IV, 71.
25 Dstr ul-vuzar, Tahran, 1317, s. 147.
26 CL Cahen, Le Melik-nme et Vhistoire des Sel dj uki des, Oriens, 1949', II, I,
s. 32.
Seluklular ve Hazarlar Meselesi
(s. 49) ve bn Tiktaka27 da Seluklularn asln Hazarlara balar. Lkin
bn ul-Esr (I X, 162), Sadr ud-Dn el-Hseyn (s. 1) ve bu gurupa dhil
kaynaklar, asl Hazar hakanndan bahsetmeksizin, sdece Dukakm trk
hkmdar Yabgu ile mnsebet ve mcdelelerini naklederek, tarih re
aliteyi aksettirirler.
Dukak ve Seluk5un Hazarlara tbiiyetine dir bu kaytlar trk h
kmdar Yabguyu zikretmekle beraber bu tbyetin ancak Ouz h
kmdar vstas ile olduunu ve her hlde eski bir devre idiyetini ak
settirdiini ifde etmektedir. Nitekim 922de ouzlar ziyret eden bn
Fadlan onlar Hazar hakan ile dmanlk hlinde bulmu; bz ouzla
rn Hazarlar elinde esir olduunu ve bu sebeple halfenin bu elisinin
Hazarlar Ouzlarn aleyhinde kkrtacandan endie ettiklerini kaydet
mitir28...Fakat Ktaylar daha sonra, 924 ylnda, Moolistan igal et
mekle de Peenek, Kimelc (Kpak)leri yerlerinden oynatarak iddetli sa
valar balam ve bu sebeple Peenekler 932de garba doru pskrt
lnce onlara kar Hazarlar Ouzlar ile ittifak yapm ve bu syede Ouz
lar da Hazar denizinin ark shillerini, ve evvelce Siyh-kh denilen Min
(Man) k l a yarm-adasn igal edip yurt edinmilerdi29. Hazarlar
bu tarihten sonra da arktan Ouz ve Kpaklarm, imlaen de Rus ve
dier Slavlarn istillarna uramlard. Nitekim 965te trklerin (Ouz
larn) hcumlar karsnda zor bir duruma den Hazarlar Hwrizmli-
lerin yardmna ba vurduklar gibi30 969da da Slavlarn akmlarma m-
rz kalmlard31. lk Seluklular ile onlarn dhil bulunduu Yabgu
ouzlarnn, bu inhitat devresinde, artk Hazarlara tbiiyeti bahis mevzuu
olamaz.

Bununla beraber kaynaklarn kaydettii mnsebet ve tbiiyeti kl-

Uyen reddetmek de mmkn deildir. Zr 922ye ve hususiyle bu isti
llara kadar Hazar*devleti pek kuvvetli olup, ark, iml ve garp komu
lar Trk ve Slav kavimleri zerinde nfz ve hkimiyetini icr ediyor;
bunlar hakana vergi dyordu. I X. asrda Kievde oturan Rus veya Vareg
prenslerinin Trke Hakan (Chakanus) unvann tamalar da Hazarlara
27 Ki tb ul -fahr , Kahire 1927, s. 214,
28 Zeki Velidi Togan, arapa metin, s. 16.
29 Masd, M urc uz- zeheb, nr. B. Meynard, I I , 38-64; Ki tb ul - i anb h, BGA,
181, stahr, BGA, s. 9 v.d.; bn Havkal, nr. Kramers, 389-393; Marvaz, Tabyf
ul -hayvn, nr. V. Minorsky, s. 18 vdd.
30 bn Miskveyh, VI, 209; bn ul-Esr, VI I I , 186.
31 Mukaddas, BGA, 361; Akdes Nimet Kurat, P eenek tari hi , s. 90.
tbiiyetleri neticesi idi32. Bu kudreti doiaysiyle Hazar Hakan slm lke
lerinde yaayan yahudi dindalarn koruyabiliyor ve bir havrann ykl
masna mukabil til ehrindeki cmiin minarelerini ykmak ve mezzin
lerini ldrmek tehditlerini yapabiliyordu33. te hem bu kudretleri ve
hem de Seluk kaynaklarnn rivyetleri bu eski devirde Seluklularn
dhil bulunduu Ouzlarn, Yabgu vstas ile ve zayif bir feodal bala,
Hazarlara tbi bulunduklarn kablde bir zorluk kalmaz; tarih ve hu
kuk bakmdan baka bir Ouz yabgusu da bahis mevzu olamayacan
dan Seluklularn ayr bir gurup hlinde Hazarlara tbiiyeti dncesi de
vrid saylamaz34.
Bu suretle. Seluklularn, Buhr blgesine gmelerine dein, Ha
zarlara bal bulunduklar hakknda Kutscheradan beri henz itibrn
kaybetmeyen isbetsiz bir gr35ile bunun zdd olarak bu tbiiyeti tem-
miyle inkr eden mukabil tezin36de tarih realiyete aykr olduunu, kay
naklar fazla zorlayan iki ifratn da bu ekilde uzlaabileceini meydana
koymu oluyoruz. Bylece bu kaytlara Yabgu vstas ile Hazar hkimi
yet ve nfuzunun 922den nceki devrin mphem bir htras gz ile
bakmak icap eder.
Selukun oullarnn Tevrat isimleri tamas ve Zekeriya Kazvm'-
nin, Sultan Sancara ayaklanan ouzlar hristiyan (Nasara) gsteren kk
sz bir kayd ile, onlarn eskiden s dininde olduuna dir iddialarn
ortaya kmas37 hi bir essa dayanmam ve nitekim Zeki Velidinin
bir tenkidi38 sayesinde bir daha byle bir mesele bahis mevzu edilme
mitir. Lkin imdi de bu tbiiyet essna ve bu isimlere dayanan bir ta
rihi, dha zayf bir tez olarak, Seluklularn musevliini ileri srerken
bilhassa sril adm ve hi bir sebep olmad ve zten yanl bulunduu
hlde yine Zekeriy Kazvnnin ouzlarn bir ibdethanesi (va lahum
32 Bk. Barlhold,( Trk tarihi hakknda dersl er, 55,; Minorsky, Rus, A; Mcmel
ut-tavrih s. 421.
33 bn Fadlan, 35, 45; Yakut, Mucem ul bul dn, Beyrut, 1956, III, 369.
34 Zeki Velidi Togan, Giri, s. 178.
35 Zeki Velidi, bn Fadl n, s. 143; Giri, 174 v. d.; R O. Pritsak, Kprl
armaan, s. 400; D. Dunlop, The J e vi sh Khazars, Princeton, 1954, s. 258-260.
36 Kafesolu, s, 24; Mehmed Kymen, Sel uk i mparatorl uunun kurul uu, DTCF
dergisi, XV, 1-3, s. 98; Faruk Smer, X. Yzyl da Ouzlar, DTCF dergisi, XVI, 3-4,
149 v.s.
37 Bk. Barthold, Orta Asyada htrisyanhk, TM, I, 78; Cl. Huart, Sel ukl ul ar,
El, VI, 216.
38 Ouzlarn Hristiyanl mesel esi , TM, II, 61-67. ,
baytun Hbada) ifdesini dell sanm39 ve bu hayal ibadethaneyi, haksz
yere, havra kabul etmitir40. Cahene mukabil Minorsky bu isimlerin
Hazar meneini vrid grmekte, fakat Seluklularn musevliine, hakl
olarak onun gibi, ihtimal vermemektedir41. Esastan ri bu faraziyeler ya
nnda, dier gebe Ouzlar gibi, Seluklularn slmiyeti kabulden nce
K a m 11 k (mn) dininde yaadklar o kadar aka bellidir ki, slm
devrinde de rastlanan bu isimlere, olsa olsa, Hazarlar ile ticr ve kltrel
mnsebetlerin, bir tesiri gz ile bakmaktan ve trklerin ad koyma an-
aneleri icb saymaktan baka bir mna verilemez. te yandan Selukun
oullarmm Arslan, Ymal ve nan gibi Trke adlar olduunu da bili
yoruz. Nitekim daha sonra da Turul bey ve Alp rslann Mehmed, a
r beyin Dvud, Sancarm Ahmed, Taparin Mehmed gibi Trke olma
yan adlar da burada hatrlanabilir.
3. Ouzlarn Hayatlar ve Dinleri
Seluk ilesinin mensup bulunduu Knk boyu da Sr rma ve
Aral-Hazar denizleri kylarna kadar uzanan geni bir lkede yurt tut
mu ouzlar arasmda ve Sr suyu kavana yakn bir blgede oturuyor
du. Ouz ilini Tala (Evliya-ata) ve Sayramdan Buhrya ve Harizm-
den rgene, Sr vdismin iki kenarndan Aral ve Hazar denizleri arasnda
trif eden Ouz destan42nin izdii hudutlar ile X. asr Arap corafyac
larnn rivyetleri birbirine uygundur. Bu sebeple de Hazar-Aral blge
si, ouzlara nisbetle Ou z l (Mafazt ul-guziyya) ve Seluklu
lara it bz kaynaklarda da H az ar l (Det-i Hazar) adn al
m, ve Ouz-Seluk muhceretinden sonra da buralar yurt edinen kav
ine nisbetle de K p ak l (Det-i Kpak) ismi ile tannmtr.
Gk-trk devletinin balca unsurunu tekil eden (bu huss henz anla
lamamtr) ouzlarn, bu devletin yklndan sonra, toplandklar (es
kiden'de vard) bu yurtlarnda bir deiiklik olmam; bizim ve ecdd-
mzm bulunduu ifdesi ile bu blgede oturduklarn bizzat Ouz Tar-
han sylemitir43. Ouzlarn bu lkedeki siys, itimi ve iktisd ha
yatlar ve ehirleri hakknda slm corafyaclar ve bu arada bn Fadlan
39 st ul -bi l d, s. 588.
40 Dunlop, s. 261.
41 Oriens, XI , I, 143.
42 Red ud-Di, Cmi ut-tavri h, Tahran 1338, I, .s. 32; Secere- i terki me, 42b ,
43 bn Fadlan, s. 16.
mhim bilgiler vermitir. Umumiyetle gebe veya yar gebe olmakla
beraber bu ouzlarn Yengi-kent, Cend, Sabran (Savran), St-kent, Atlh,
alc, Ordu, Bala v.b. bir ok ehirleri de vard.
Sr nehri kavana yakn bir yerde kin Yengi-kent (arapa Karyat
ul-hadse, farsa Dih-i net) ehri ouzlarn payitaht olup yabgular k
n orada oturur idi. Gk-trkler zamannda mevcut olan Y abgu unv-
n hakandan sonra gelen bir dereceye tekabl ediyordu. Hakan unvn
ise bu devirde sadece arkta Uygurlar, garpta da Hazarlar tarafndan
kullanlyordu. Ouz devleti, boy beyleri vstas ile ve feodal bir bala
Yabguya bal bir kabileler birliinden teekkl ediyordu. Yabgunun
otoritesi zayf ve boy beylerinin nfzu pek kuvvetli olup bunlarn sk-
sk toplanarak il ve yurt ilerini mzakere (kenge) yaptklarn ve Mool
larn Kurultaylarna, benzer aristokratik br siys messeseye ship bulun
duklarm bn Fadlan (s. 10) ve Ouz - nm e gstermektedir, ki bu
messeseye Gk-trklerde de rastlanmakta ve Dede Korkut tafsilt ver
mektedir. Gebelik vasf esas olduu iin -Yengi-kentte klayan ouz
yabgular yazn yaylalara kyorlard44. O u z - n m eye gre Yengi-
kent5in Ouz Han tarafndan kurulmas ve destanda saylan btn yab-
gularm merkezi gsterilmesi bu ehrin ehemmiyetiyle; ilgilidir. O u z .
nm enin Red ud-Dn rivyeti bu devirde teekkl etmi olduundan
Ouzun dedesi ve Kara Hann babas da Yabgu saylmtr. Bu sebeple
destanda ilk ve kk yabgu mnasnda ona Dip-yobgu sfat verilmitir.
Filhakika Kgarl Mahmud bu kelimeye kk, asi, temel ve dib mnala
rn vermekte ve ikinci kelime de destanda isbetle hal k n by
(Buzurg-i cumhr) olarak izah edilmektedir45, Byiece bugne kadar bo
zuk imllar ile meydana kan ve bir trl mnas anlalamayan ilk
Ouz hkmdarnn Dip-yavku, Dip-yavgu ve Dip-yabgu olduunu da
gstermi oluyoruz. Seluklularn zuhrunda da yabgu hakandan sonra
siys bir mevkii gsteriyordu46. Narah de Tala ehri pdiahma b
yklnden dolay Yabgu denildiini47 ve M cmel u t - 1a v r h
Ouz Hann en byk evldna verilen bir unvan olduunu (Tahran
1318, s. 102) sylemekle yakn bir mnay aksettirmilerdir.
Ouz destannn bz yabgular, Sr nehri ile alkasndan dolay,
S r - y ab g u (Str-yav) ad ile kaydetmesi ok mhim olup bundan ha-
44 bn Hvkal, s; 512. St. Julien, s. 62; bak, E. Chavannes, Documents, 15.
45 Dvn, III. s. 84 Cmi 'ut-tavrh, Tahran, I, s, 80.
m Kgarl Mahmud, III, 24.
37Trih-i Buhr, Tahran, 1317, s. 6,
berdar olmayan Marquartm garb Gk-trk hkmdar steminin Bizans
kaynaklarnda Sdzbul, Taberda Sincib adlar ile zikredilmesini, isbetl
bir gr ile, S r - y ab g u olarak izahn teyit eder. in kaynaklarnn
da garp Gk-trklerini bzan Y abgu t r k l er i veya kabileleri ad
ile anmas ve hussiyle Sr-Tardu kavminin bu nehir ismini almas da
kayda yndr48. Hazar hkmdar da henz Gk-trklere tbi olduu
ve hakan unvnm tamad devirde Yabgu unvm ile anlyordu ki,
Bizans, Ermeni ve Grc kaynaklan bunu sra ile Zibel, Cebu ve Cibu
ekillerinde kaydediyorlard49. Tabanden sonra bz slm kaynaklar da
bu Ouz unvnm Cibbuye, Cibguye (trkede c^>y tekml malm
dur) ekillerinde nakletmilerdir50. Gk-trkler zamanndaki derecesini
muhfaza eden51 Yabgu unvmmn Sr-yabgu ekli ile devam dikkate
yndr. Seluklular devlet kurduktan sonra Hakan yerine Sultan un-
vnn aldklar zaman bu unvn eski derecesiyle ve M el i k mukabili
Yabgu ve Ulu-yabgu eklinde muhfaza etmilerdi52.
Ouzlar Gk-trkler zamannda olduu gibi X. asrda da eski -
man (Kamlar) dinine bal bulunuyorlard. slmiyetin ulhiyet anla
yna yakn olarak br Tanr ya, onun kadir-i mutlak olduuna, hiret
hayatna ve cennete inanyorlar; teki dnyada lzumuna inandklar
iin de kahramanlarn at ve silhlar ile gmyorlar ve tafsiltn bildi
imiz defin ve mtem (yu) mersimlerine gre de cenazelerini defne
diyorlard. slmiyetin kablnden sonra da Seluklularn bu mersim-
lere riyet ettikleri grlecektir. Din inanlar gibi siys, itimi ve hu
kuk anane ve tekiltlar da devam ediyordu. Hwrizm ve tiFe komu
olmalar ve slm dnyas ile Hazar ve Bulgarlara giden byk kervan
yolu zerinde bulunmalar syesinde mslmanlar ile iktisd ve kltrel
mnsebetlere gemi olup, hayvan mahsllerini satyor; onlardan ma-
ml eya alyor; slmlar ve medeniyetlerini reniyorlard53. Bununla
48 E. Chavannes, Documents sur l es Touki ue, s. 95, 219, 226.
49 Chavannes, s. 228.
50 Hvrizm, Maft h ul - ul m, Kahire, 1342, s. 73; Brn, sr al -bk ya, s.
101; Mecdddin Adnan Tari h-i Trki stan, (Kazvn, Cahar makal e) s. 186.
51 W. Thomsen, nscri pti on, s. 146.
52 Avf, L ubb td-al bb, Tahran, 1335, s. 53, 56; Said Nafs, Bay h ak , III,
s. 1370, 1377.
53 Bk. Osman Turan, Trkl er ve sl mi yet, D.C.T.F. dergisi, 1946, IV, 4, s.
458-461. Samnilik ve slm devrinde tarikatlere tesirleri iin bak. Trk Ci hn h
ki mi yeti M efkuresi Tari hi , stanbul 1969, I, s. 48-62; II. s. 175-186.
beraber Hazarlar ksmen ve til Bulgarlar toptan mslman olduu hl
de Ouzlar henz mn dinine bal kalyorlardu. .
Lkin bu ticret ve temaslar sayesinde slm dini yavaa onlara i
lemekte, henz inanmamakla berber bz islm tbirler yaylmakta, ke-
lime-i ahdet bilinmekte ve hele K u r an m okunuu onlar teshir
etmekte idi. 922 de bu hususlara dir kaytlar ok mnaldr04. Nitekim
bu tesirler ile Ouzlarn kk YmaP mslman olmu; fakat mill ve
din anane henz kudretli olduu iin m s l ma n o l u r s a n
bi z e r ei s l i k ed emez s i n55 muhlef etiyle karlaarak tekrar
mnlie dnmee mecbr kalmtr, Bu gibi muhalefet ve mukave
metlere ramen slmiyet artk Ouzlar arasnda nufza balam ve ted
ricen yaylma yoluna girmitir. Nitekim X. asrn ortalarnda Tala, Say-
ram, Sal, Atlh ve Sr-Deryanjn aa istikametinde St-kent, Sabran
(Savran).ehirleri" artk mslman olmu ve hatt Ouz yabusunun id-
resinde olduunu katiyetle bildiimiz Cend ve Yengi-kent ehirlerinde
bile halkn bir ksm bu dine girmiti56. Bununla berber Ouzlarn yab-
gular ile birlikte slmlamalar daha bir devre uzayacaktr.
t
4. Sel ukl ul ar Tarih Sahnesine k
Bu umm tablo Seluklularn ilk yurtlar ve hayatlar hakknda bir
fikir vermee kfidir, Selukun Ouz vabgusu yannda S-ba (ordu
kumandan) olarak bulunmas bu Kmk boyu ve beyinin daha balang
ta mhim bir mevkie sahip olduunu gsterir. Kgarl Mahmudun Sel
uku, bir asr sonra bile, Selk s-ba ad ile anmas (I, 892) ve btn
kaynaklarda bu unvnn tekrarlanmas onun bu mevkide uzun mddet bu
lunduuna bir delildir. Dukakm durumuna ve Yabgu ile mnsebetle
rine baklr ve mevkilerin irsilii kaidesi dnlrse onun da bu makam
da kaldna hkmetmekte bir hat olmaz. Dikkate yndr ki, Seluk
ve Dukakm Ouz yabgusu nezdindeki mevki ve selhiyetleri ile bn
Fadlanm grt Alptogan-olu Ertekin durumu arasnda tam bir
benzerlik vardr. Gerekten halfenin elisini kabul eden, Ouzlar sl-
miyete dvet teklifini ve hediyeleri alan, bu mnsebetle de Tarhan, Y-
nal v. b. Ouz byklerini toplayarak durumu bir hafta mzkereden
sonra karr veren Etrek idi5T Dukak ve Selukun yabgu yannda mevk
54 bn Fadlan, s. 10, 11.
55 bn Fadlan, s. 13.
56 bn Havkal, s. 512-514, Islmiyetin yavls iin bak. Ci hn hkimiyeti , I,
s. 133-162. *
57 bn Fadlan, s. 15-17.
ve selhiyetleri ayn olduu gibi Turul ve ar beyler de amcalar
nan Yabguya kar ayn kudret ve selhiyete sahip bulunuyordu. Bu,
Hazarlarda hakan ile vekili (Hakan-beg) arasndaki mnsebetleri hatr
latmaktadr58. Halbuki Ouzlarda bu veklet resmen selhiyeti zayf olan
Kl-erkin (Kzerkin) ve Ynal-Tigine it idi59. Bu benzerliklere ramen
Dukak ile Etrek arasnda bir isim mnsebeti grnmemekte ve Dukakm
bu makama daha sonra geldii ihtimlini meydana koymaktadr. E t r ek
isminin sarn mnasnda bir kelime olmas60ve XI I . asr banda Kp
ak hannn da A t r ak adn tamas61 bn Fadlan tarafndan verilen
bu ad ve imlnn yanl olmadn gsterir.
Ouz devletinde kuvvetli bir asker ve siys mevkie sahip bulundu
u gzken Dukakm Yabgu ile mcdelesi, masallar ile kark rivayet
lere gre, kincisinin Mslmanlara veya Hazarlara kar girimek iste
dii tehlikeli bir sefere muhlefeti ile balar ve mesele cidd bir atma
safhasna intikal eder. Fakat Ouz beylerinin araya girmesi ile Yabgu ve
Dukak barr. Bu hdise dolays ile de Dukakm kudreti ve hreti ar
tar62. Hikye Dukakm hem Ouz devletini mceralardan korumak, hem
de slm lkelerine tecvz nlemek maksadn belirtmitir. Rivyetin
bu son ksmnda Seluk hnedanm kudsiletirmek ve onun mslman
olmayan ilk ceddinin de din hamiyetini gstermek temyl sezilmek
tedir. Gerekten bu temyl dolaysiyle ilk slmiyeti Dukakm kabul et
tii63 kanaati de vard64. Baka bir kaynak bu hususta tafsilta girierek
bir hikye de nakleder. Buna gre, evlenirken, gerdek gecesi K u r ana
sonsuz bir tazm gsterdiini, bu mnsebetle ryasnda Peygamberin
kendisine, doacak bir ocuun slmiyeti ykselteceini mjdelediini
bildirir65. Aslnda slmiyeti kabl ve ry ile istikbli tebir eden hikye
Dukaka deil Seluka atfolunmakta, bu dou mbarek ve keramet
sfatlar ile ifde edilmekte ve onun neslinden gelecek hkmdarlarn
dnyaya hkim olaca rivayetleri belirtilmektedir. Ouz-nme de bu
ryy Selukun atas Toksurma isnd ederken (250 b) Ouz Han
ve btn yabgular mslman yaptn unutur. Byk devlet kurucusu
58 Zeki Velidi Togan, bn Fadl an, s. 142.
59 bn Fadlan, 15; Hwarizm, s. 73.
60 D vn, I, 93.
61 Brosset, Hi stoi re de la Georgi e, , 362.
62 bn ul-Esr, I X , 162-3, Ahbr u- devl e, s. 2; Mrhwnd, IV, 71.
63 Tukak avval u man dahal a mi nhum fi l-i sl m.
64 bn ul-Adm, Bugya, 185a.
65 Anoni m Sel uk- nme, Ankara, 1952, s. 6 v. d.
trk hkmdarlarna ve hussiyle Osman Gzye de bu trl hrika r-
ylar isnd olunmutur66.
Dukakm Seluktan baka bir evld olduuna dir bir rivyet67 ba
ka kaynaklarca teyit .edilmemitir. Dukakm lm zerine olu Seluk
un gen yata s- ba olduu, sratle kuvvet ve hret kazand sy
leniyor. Onun Ouz Yabgusu ile bozumas ve ondan a3rrlmasmda bu
artan kudreti rol oynamakta ve hussiyle yabgunun Hatununun tahriki
belirtilmektedir. Bu durumda tehlikeyi gren Seluk, kabilesi ve maiyeti
ile birlikte, gizlice yurdunu terketmitir68. Bu hdise yine de Selukun
Yabguya nazaran daha zayf bir durumda olduunu gsterir. Bylece
Seluk kabilesi mensuplan (Kmklar), ok miktarda at, deve, koyun ve
sr srleri ile Trkistan padiahndan ve yurdundan uzaklaarak
Cend havlsine geldi: Ouz ilinden pdih bulgan kmk uruundan
Seluk-beg balk kp il Sr yakasmdag Cend ehrine keldiler69.
Yengi-kent blgesinden Cend havlisine gen Selukun bu yeni
yurdundaki teebbsleri evrenin itimi artlar kadar siys durum ve
istikbli takdiri bakmndan da k mhimdir. Buras, Yabgu dresinin
zayf bulunmas ve slmiyetin yaylmas doiaysiyle, onun iin ok m-
sit bir muhit idi. Yabgunun Cend ehrinde hkimiyeti sdece ylda bir
defa gelen memrlarmm vergi almas eklinde beliriyordu. Bu sralarda
slmiyetin sratle yaylmas ise daha mhim bir mil yaratyordu. Fil
hakika 200.000 adr halknn, yni bir ka milyon insann, 349 (960) se
nesinde, birden slm dinini kabulleri tarih bir dnm noktas mnasna
geliyordu70. Bu ihtidmn Karahanllarm essn tekil eden Karluklara
idiyeti muhakkak ise de Ouzlarn da kendi hudutlarnda cereyn eden
bu inkif iinde bulunduklar ve bu sralarda bu gibi bir ok hdiselerin
cereyn ettii phesizdir. Nitekim u vadisinde bir trkmen meliki
ve Dokuz-Ouzlara (Uygarlara) komu bir trkmen lkesi mslman
olmutu71. Bala ve Buket ehirleri korkularndan mslman olmu;
Tekbket ehrinin yars da yeni dine girmi idi72. Mslman olan bu
68 Bk. F. Kprl, Les Origines de VEmpi re ottoman, Paris, 1935, s. 12 v. d.
67 Anili Kad Burhan ud-Dn, Belleten, XXVII, s. 501. ,
68 bn ul-Esr, 163; Mrhwand, IV, 71; Ahbr ud-devl e, 2; tim Tiktaka, 214;
Nideli Kad Ahmed, al -Vel ed u.-af'ik, Ftih 4519, s. 281.
69 ecere-i terki me, s. 46a.
70 bn Miskveyh, VI, 181; bn ul-Esr, VIII, 176; bn ul-Cevz, VI, 395; Barthold,
Turkestan, s. 255.
71 Mukaddesi, s. 375; Brn, Kitb al-tafhm, nr. Wright, s. 242.
72 Mukaddesi, 274 v.d.
trkler ve ouzlar artk tedricen Trkmen adn almaa balam ve artk
bu isim slm memleketlerine gen Ouzlara ad olmutur73.
Bu srada ve bu durumda Cende gelen Seluk yeni dinin stnl
ve czibesi yannda onun bahedecei siys imknlar da ok iyi kavra
m gzkyor. Nitekim Cende varnca adamlar ile mvere ederek
Y a amak a r z u s u n d a b u l u n d u u m u z hu l k ed e
h a l k n d i n i n e (slmiyete) g i r m e z s e k k i ms e bi z e
k a t l ma z ve y a l n z bi r c e m a t h l i n d e k al ma
a m a h k m o l u r u z sylediine, hatt bu mzkere esnsrn-
da mslmanlarm nefretini ekmemek ve maksad istihsl eylemek tar
znda fikirlerini ileri srdne dir rivyetler Selukun ne kadar sa
lam bir siys gre ship bulunduunu ve ayn zamanda az bir kavim
ile g eylediini de meydana koyar. Bu grmeler sonunda Hwrizm
tarafnda, Seluklular zamannda kumalar (Zendenc) ile mehur ola
ve Buhrnm imlinde bulunan Zandak (Zandana)74 ehrine adam gn
derip vliden kendilerine slmiyeti retecek din adam istediler75. Bu
teebbs Seluk tarihinde olduu gibi Trk-slm tarihinde de byk
bir dnm noktas tekil eder ve Seluka da Seluk mparatorluunun
kurucular arasnda birinci mevkii verir. Cend civrma g ile slmiyete
giri hdisesini trk tarihisi Mneccim-ba76 ile birlikte bu 200.000 a
dr halknn ihtids ile mnsebetli grmekte ve 960 yln kabl etmekte
isbet vardr. Seluklularn bu din deitirme hdisesinde bu siys gr
yannda slmiyetin stnl, onunla trk mnlii arasmda, Tanr
inancnda, yaknlktan baka slm tccar ve mutasavvflarnn gayret
leri de ok messir olmu77 ve Ouz yabgusu ile balayan mcdelenin
ehemmiyeti de rol oynamtr. bn HavkaPin belirttii zere C en d de
O u z s u l t an (yabgusu) ni n i d r e s i a l t n d a m s l
ma n 1 a r78 var idi ve onun memurlar, vergi almak maksad ile, oraya
geldikleri zaman Seluk: m s l ma n l a r k f i r l e r e h a r a
v e r m e z dncesi ile bu memurlar kovarak yabguya kar cihda
balamt79. Birbirini tamamlayan bu kaytlar bu cihdn Yengi-kent
. .. . . --------- t
73 Kafesolu, O r i ens, XI , 1-2, 1958, s. 146 de bu husustaki kaydlar topla
mtr.
74 Ykut, M u'cem I I I , 154.
75 AbuI -Farac, 195 v. d.; Mrhwnd, IV, 72; Hinduah Nahcevini, Tacri b us-
sel f, Tahran, 1313, s. 259.
76 Cmi ud- dvel , Bayezid ktp., nr. 5019, s. 1069.
77 Trkl er ve sl mi yet, s, 366-368.
78 s. 512.
79 bn ul-Esr, IX, 163; Mrhwnd, IV, 72; Ahbr ud- devl e, s. 2; bn Tiktaka,
s. 215. ,
yabgusu ile yapldn ve gayr-i mslim trk pdihnn ondan ba
kas olamayacan, ikr olarak, meydana koymutur.
Bu durum anlaldktan sonra artk kaynaklarn Det-i Hazar, Tr
kistan veya Turandan rana ve Dr ul-harbden Diyr-i islma g
tne dair ifdeleri tam bir sarhat kazanmakta ve sanld gibi bu,
Selukun ilk yurt deitirmede, uzak bir lkeye varmadn, sdece
200-300 km. kadar bir mesafe kateylediini gstermektedir. Bundan ba
ka ikisi de Ouz ehri olan Yengi-kent ile Cend arasnda mhim bir fark
olmad, sdece kincisinde slmiyetin daha kuvvetli, Yabgu hkimiye
tinin daha zayf bulunduu anlalyor. Bu sebeple Seluk burada kolay
lkla yerleti ve Yabgunun buradaki hkimiyetine son verdi. Bu mc
dele de artk din bir mna kazand; Seluk da bir slm gzsi oldu ve
Melik l-gz Seluk bin Tukak unvann ald80. ..................................
Selukun Cenddeki hayat ve gazalar hakknda bize pek az bir ey
intikal etmitir. Rivyete gre o, Yabgunun memurlarn karttktan son
ra srlerini gtren bu kfir rkdalarma kar bir akm yapm ve za
fer kazanarak yurduna dnmtr. Baka bir gaza esnsmda da bir ka
leyi kuatrken olu Mkil ehit dmtr. Bu sebeple ok zlen Sel
uk yetim kalan torunlar Turul ve ar beylerin yetimesine ok emek
harcam ve daha ocuk iken bu mstakbel ftihlerin kabiliyetlerini gr
mt. Mkilin Seluktan sonra ehit olduunu kaydeden baka bir riv-
yet daha varsa da Smnlerin yardmna Arslanm gnderilmi olmas
MkiPn kendisinden nce ldne dellet etse gerektir81.
Cendde mstakil gebe bir beylik kuran ve gazalar ile hreti ya
ylan Seluk, Karahanl-Smn savalarnda, yardm aranan bir kuvvet
hline gelmi idi. Gerekten Seluk bu mcdelelerin birinde olu Arslan
(sril) kumandasnda gnderdii bir kuvvet ile Smnlerin Karahanh-
lar yenmesine hizmet etmitir. Bu hdise ile Selukun hreti artnca
Smnler, Karahanllara kar, hudutlar zerinde, Buhr-Semerkand
arasnda, Seluklulara bir yurt verdi. Fakat Seluk bu yurda gmeden
nce, takriben 20-30 yllk bir mcdele hayatndan sonra, Cendde ld
ve orada defnedildi82. Alp Arslanm Trkistan seferi esnasnda Cende
kadar varup byle atas Selukun mezarn ziyareti onun orada ld
ve gmld hakknda hi bir tereddde mahal vermez83. Bu hviyeti
80 bn Funduk, Tri h-i Bayhak, Tahran, 1308, s. 71.
81 Mrhwand, IV, 72; bn ul-Esr, IX, 163.
82 bn ul-Esr, IX, 163.
83 bn ul-Esr, X, 17; Ahbr ud-devl e, 40.
dolays ile Cend ehri Seluklular nezdinde kudsiyet kazanm ve Sul
tan Sancar, buraya Melik tyin eden, bir menurunda Devletimizin ba
langc ve mene3i, Bizim iin en aziz belde sfatlar ile bu duyguyu
belirtmitir84. Selukun bu muvaffakiyetleri ve faliyetlerine ramen ye
ni artlar ve hdiseler onun bu beyliine daha fazla gelime imkn ver
memi; onun kabile tekilt stnde bir devlet kurmasn ve yerleik
hayata da gemesini nlemitir.
5. Seluklularn Karahanllar ve Yabgu iie Mcdeleleri
slmiyeti toptan kabl eden Karluklar Karahanl devletini kurunca,
i mcdeleleri ile, sarslan Smnlere kar tarruza geerek Tala (Ta
raz) ve Sayram (spiap) gibi eski trk bedelerini kolaylkla istirdat etti
ler. Artk bundan byle islmlarn Orta Asyada ilerilemeleri duraklam;
mslman Trklerin (daha sonra putperest Ktay ve Moollarn) slm
dnyasna ilerilemeleri balam; ark hudutlarnn mdafaas da Trk
devletlerine intikal etmitir. Bylece Karahanllar Semerkand istikame
tinde bir ok Trk beldelerini kolaylkla ve grltszce fethettiler. yle
ki Smnler elinde bulunan bu eski trk lkelerinin Balasagun hanlar
nn eline gemesi kaynaklarda ciddi bir akis brakmad iin tetkiklerde
de dikkati ekmedi. Ancak Bura Hann 382 (992)de, Buhr zerine
yrmesi kaynaklara gemi ve Kara-hanl yaylmas bu tarihe balan
d iin mesele kavranlamamtr8". Halbuki, mphem olmasna ra
men, Karahanllarm 365, 377 yllarnda Semerkanda doru ileriledikle-
rine dir kaynaklarda bz iretlere rastlanmtr86. te Selukuiji, olu
Arslan kumandasnda, Smnlere gnderdii yardm kuvveti bu savala
rn birinde onlarn Karahanllara bir zafer kazanmalarna ve Seluklula
rn da Nur-i Buhr (Nur-Ata) havlisine yerlemelerine sebep oldu. Sel
uklularn bu yardm ile Mvernnehre glerinin, 382 (992)den ve
Bura Hann bu tarihte Buhrdan dnnden nce vuk bulduuna
daha ak bir dell de hann dnnde, bu ouzlarn artk Semerkand
civrmda bulunmas87 ve ouzlarn yurtlarndan geiinde hann onlarn
84 Meyyed ud-Dn Bagdd, al -Tavassul i l t-tarassuL Tahran, 1315, s. 14 v. d.
85 Barthold, Turkestan, 256; O. Pritsak, Karahanl l ar, A, 254; Mehmed Kaymen,
l , 127-129.
86 Utb-Ynn, Tr h ul - Yem n , Kahire, 1286, I, 89, 163 v. d. Fars. trc.
Carbazekan, nr. Schefer, Descri pti on de Bukhara Paris, 1892, s. 152.
87 Rh-i i cti yz-i o haam-i Guz bd.
taarruzuna uramas idi88. Hatt hann Buhrdan sratle dnnde
hastal kadar ouzlarm (Seluklularn) arkadan yapt basknn rol
olmutur. Bu sebeple kaynaklarn kifyetsiz kaytlarn zorlamadan ve
meseleyi lzumsuz mnakaalar ile kmaza srklemeden89 Seluklula
rn bu glerini, yni Semerkand-Buhr arasnda yurt tutmalarn 382
(992) ylndan nceye almakta ve bu hdiseyi daha sonra gsteren yaz
lar dzeltmekte bir zarret vardr. Bundan dolay Hamdullah Kazvn-
nin Seluklularn 375 (985) ylnda Trkistandan Mvernnehre ge
lip oturduklarna dir90 sarih kayd ehemmiyet kazanmakta ve bunu ok
erken sayan bu aratrclardan ayrlmakta olduumuzu belirtmekteyiz.
Seluklularn Cendden Nur Buhr blgesine yaptklar bu ikinci
gn sebebi izah edilememi; Barthold bz Ouz kabileleri bilinme
yen sebepler ile yurtlarn terkedip, Smn devletinin rzas ile, Mver-
nnehrde gebelere uygun bir blgeyi igal etmiler ve mukabilinde
snrlar mdafaa vazifesini zerlerine almlardr91 demek suretiyle bu
sebebin mehul olduunu ifde eder. Karluklar ile Ouzlar arasndaki
tarih dmanlk birincilerin Islmiyeti kabl ile Karahanl, kincilerin
de ayn din deitirme ile Trkmen olmalarndan sonra da devam etti.
Lkin Karluklar han ilesi ile birlikte, toptan mslman olarak, ne kadar
kuvvetlendi ise Ouzlarn yabgularmdan nce, para para, din deitir
meleri de o derece blnmelerine ve zayflamalarna sebep oluyordu93,
Karahanllar Sayram vilyetini istil ile Sr-dery boyunca ilerileyerek
Ouzlar ve hussiyle Cenddeki Seluklular sktryorlard. Bu durum
Karahanllara kar Seluklularn, kmekte olmalarna ramen, Sm-
nler ile ittifakna sebep olmutur. Karahanl-Smn mcdelesi dolay
ile kaynaklarn O u z l a r n S m n l e r e k a d m h i z
met ve t e m y l l e r i olduuna dir ifdeleri de,bunu gste
rir. Bu mnsebetle Seluk, olu Arslan Smnlerin yardmna gnder
mi ve Nur Buhara yurdu da bu sretle elde edilmi idi. Son Smn em-
ri Eb brhm Muntasir (sml) de Karahanllara kar devletini kur
tarmak iin giritii mcdelede malp olunca, 392 (1002)de, bu Ouz-
88 Utb, I, 176; Carbzekni, 161; bn ul-Esr, IX, 34; Mrhwand, IV, 72; Brn,
sr ul - bk ya, 134; Barthold, 260.
s9 Bk. Cahen, s. 44; M. Kymen, s. 121-127.
90 T r i h - i gz i de, s. 434.
91 Turkestan, s. 256.
92 Bk. F. Grenard, Sal tuk Bura Han menk besi ve tari h, trc. Osman Turan, l
k mecmuas, say LXXIV-LXXX, .
lara snm idi. Muntasir, onlarn yardm ile, 393te, Karahanllar Se
merkand civrmda bozmutur93.
Kaynaklarn kifyetsizliine ramen bu durum Seluklularn Kara-
hanllar ile Ouz yabgusu arasnda, Cendde, gelime deil barnma im
knlarn dahi bulamayarak Buhr civrma gmeleri sebebini izah
eder. Selukun Cenddeki hayat ve Yabgu ile mcdeleleri hakknda
sessiz kalan kaynaklar Ouz-nme ile ikml etmek gerekirdi. Lkin Ouz
yabgular hakknda tafsilt veren destan yabgular hep mslman gs
terdiinden orada Selukun din cihdlarma dir malmat aramak iin
sebep kalmamtr. Bununla beraber asr sonra tesbit edilen bu ifah
rivyetlerde bz akisler bulmak ve ihtiyatl olarak onu bir tarih kaynak
olarak kullanmak mmkndr. Gerekten destanda Seluklulara ok fe
nalklar yapt iin z 1i m (bdd-ger) sfatn alan Cend emri h-
melik Yengi-kent yabgusu Baran (Turan veya Buran deil) hann torunu
ve Al Hanm olu olup asl ad Kl Arslandr ve Yazr Ouz boyuna
mensuptur64. Destana uygun olarak h - m el i k ile Sel u k l u l ar
arasmda kadm bir kan ve iddetli bir kin olduunu kaydeden ada
kaynaklar95 Seluk ile yabgu arasndaki mcdeleye tarih bir mhiyet
vermektedir. Gerekten Selukun karsnda bulunup destanda bahsedi
len Yengi-kent yabgusu Baran, olu Al Han ve torunu h-melik tarih *
ahsiyetlerdir. Nitekim kaynaklar sonralar ah-melikin byk bir ordu
ile Hvrizm ve Horasana kadar istil yaptn yazarken Cend melikinin
ah-melik b Al el-Barn eklinde nisbetini de Ouz-nmeye gre
meydana koyarlar96. ah-melik, 425 (1034) ylnda, Cendden yetierek
Hvrizme gemekte olan Seluklulara ar bir baskm yapp ok merha
metsiz davranm; 8.000 kiilerini ldrm ve btn mallarn yama
etmiti97. Mvernnehrde Seluklulara kar Karahanllar safnda sava
an ve Selukun olu Yusuf Ymal ldren Alp-kara Barnnin de Yen
gi-kent yabgusu Baranm oullarndan olduu gzkyor. Yabgu devleti
nin yklndan sonra Yabgu Baranm mensuplar Bar anl boyunu tekil
edip slm lkelerine dalmlar ve bir ksm da Kara-Koyunlu ulusunu
vcda getirmilerdi. Kara-Koyunlu Pir-budak nmna Erzincanda bas
93 Utb, I, 335; Carbzekn, 222; bn ul-Esr, X, 34; Cuzcn, Tabakt-i
Ns r , Kbil, 1328, I, 290.
94 E m r ez u s t u h w - i y az r ( Ouz-nme, 249a, 251a).
95 Abul-Fazl Bayhak, Tr h- M esd , nr. Sa'd Nafs, Tahran, 1326, s. 832;
Czcn, s. 292.
bn Punduk, s. 51; bn ul-Esr, IX, 175.
97 Bayhak, s. 832.
lan bir sikke zerinde Yazr damgasnn bulunmas98 bu sebeple ok m
himdir. Yabgu devletinin knden sonra bunlarm bir ksm Horasan
da yerleip Y az r vilyetini vcda getirmilerdir" ki, bu hususta ta
rih ve coraf eserlerde ok malmat vardr.
Bu durum Seluk ile Yengi-kent yabgusu arasnda cereyan eden m
cdelelerin Knk ve Yazr boylar arasnda olduunu gsteriyor. Desta
nn Barandan nce yabgularm Yazrlara deil Kay boyuna mensup ol
duuna dir100 kaytlar da mhim olup, Kmklar iin bir iaret mevcut'
deildir. Seluklulardan sonra Yengi-kent yabgular ile birlikte Sr-derya
Ouzlarnn da mslman olduu, Al Han ad ile, meydana kyor. Bu
slmlama hdisesi hakknda mphem, fakat mhim bir tarih' kayda da
shp bulunuyoruz. Filhakika Smn emri Muntasr, son defa, 391-394
...(1002-1004) yllarnda, nce Seluk Ouzlarna gidip yardm alm; nih-.
vet bunlar ile aras alp hcum ve takiplerine uraynca sonra da dier
O u z l a r d a n bi r k s m n i n y a r d m n temin et
mitir. Bu srada da onlarn by Yabgu da mslman oldu ve Smn
emri ile shriyet kurdu101. Durum, bu Ouzlarn Yengi-kent ouzlan ve
yabgusu olduunu gsteriyor. Zr slmiyeti kabln, imdiye kadar sa^
nldmn hilfna102, Selukun olu Arslan ile bir mnsebeti olamaz,
s Seluklularn bu tarihten 30-40 yl nce mslman olduu ve Seluk
ouzlar ile bozuan Smn emrinin Yabgu unvann tayan ancak
Yengi-kent ouzlarna gidebilecei dnlrse bu hususta tereddt kal-
maz103.
Yengi-kent yabgularmm, Al Han zamannda, slmiyeti kablleri
Seluklularn gaza mefkrelerine ve slmiyetten aldklar kuvvete son
verdi, Bylece, Karahanllar ve Yabgu ouzlar arasnda skarak, daya
naklarm ve gelime imknlarn kaybeden Seluklular Cend ve.havli-
sini onlara brakp Mvernnehre gmee mecbr kaldlar. te
Cendde yerleen Al Hann olu ah-melikin asl Seluklular tkip-
ten vaz gemeyerek onlara Harizmde iken saldrmas bu eski ve devaml
husumetin son safhas idi. ki tarih arasndaki fark onlardan bir ksmnn
bir mddet daha Cendde kalm olmalar ile ilgili olabilir.
98 Ali Kemli, Erzincan tarihi, stanbul 1932, s. 215.
99 Ouz - nme, 251a. '
100 Secere4 terkime, 30b.
w Gerdz, Zatjn ul-ahbr, Tahran, 1937, s. 50. :
.102 Barthold, Turkestan, s, 269; Mehmed Kymen, I, 133-135.
os o. Pritsak da bu fikirdedir, K pr l ar maan , stanbul, 1953, s. 407.
6. Seluklularn Mverrmehrdeki Hayatlar
Cendden Mvernnehre gen Seluklular kn Nur Buharada,
yazn da Semerkand yaknlarnda 30 yldan fazla yaadlar. Selukun ve
Mkilin lmlerinden sonra babular, byk evlt olarak, Arslan (s
ril) idi. Bu mevkii doiaysiyle Yabgu unvnm alm ve Arslan Yabgu
olmu idi. Ondan sonra yaa byk olduu iin, reislik na.n (Ms)
beye intikal edince o da bu unvn uzun mddet tad, Karahanllar,
Seluklular blmek maksad ile, Selukun dier olu Yusuf Ymal yab
gu yapmak teebbsne girililerse de, bunda muvaffak olamadklarn
dan o bu unvna slip olamamtr. Bu unvn ok defa, Byk sfat ile
birlikte, Ul u - yabgu (Ybg-i keln) eklinde kullanlyordu104.
Seluklular istikll kazandktan sonra bu unvan kullanrken yine buna
Ulu sfatn ekliyorlard. Bz ilim adamlar hl Yabgu unvann
mstensihlerin yanl imllar ile nakledip mahiyetini anlayamamlardr.
Selukun oullarnn says ve adlar hakknda kaynaklardaki kar
klk tetkiklere de intikal etmi ve bugne kadar halledilememitir. M-
kil, sril ve Ms zerinde bir ihtilf yoktur. Drdncs ise bzan
Yusuf, bzan da Yunus gsterilmitir. Fakat hakikatte bunlar da ayr a
hslar olup, hepsi be kardetir. Turul ve ar beylerin anadan kardei
olan brahim, Mkilin lmnden somca anneleri ile evlenen Yusufun
oludur. srilin Trke ad Arslan, Yusufun da Ymaldr105. Yusuf ok
defa, yanllkla Msnm olu gsterilmi ve Ymal ismi de olu brahim
ile birlemitir. Halbuki Msnm olu Haan ve Bridir106. Selukun
Yusuftan sonra beinci olu Yunus olup107 Alp Arslana isyan edip Bi
zansa kaan E l - basan (Er-basgan)n babasdr108, Selukun ayr bir
olu gzken nan bey de hakikatte Ms olup bu onun Trke adn
da^baka bir ey deildir. Alp Arslan zamannda, Seluklularn en yals
olarak Melik-nmeye bilgi veren nan bey de budur. Bylece kaynak
ve tetkiklerde karanlk kalan Selukun oullarn ve onlardan Arslan,
nan ve Ymal olmak zere nn de Trke adlarn (sanld gibi un
vn deil) meydana koymu oluyoruz.
104 bn ul-Adm, B \ g y a, 189a; Rvand, R ah at us- udr , GM, s. 102, 104.
105 bn ul-Cevz, al-Muntazam, Haydarbd, 1358, VI I I , 114, 233; md ud-din-
Bundar, Z ubdat al - nur a, nr. Houtsma, Leiden, 1889, s. 8; A h b r ud-
devl e, 17, 19, 20; Abul-Farac, s. 200, 213; Anili Kad Burhaneddin, s. 502; Ano
nim Seluk-nme, 8, 9.
106 bn ul-Cavz, VI I I , 233; Falr ud-Dn Rz, Crni'd- ulm, British Museum,
Or. 2972, 60a. Enver (s. 6): Musa, Mikil, Yunus, srail adlarn verir.
107 Rvend, 87; Zahr ud-Dn Npr, 18; Hamdullah Kazvn, 434; Aksary, 10.
108 Anonim Seluk-nme, s. 8; Rvend, s. 87. '
Arslan yabgu, bu mevk ve sfatla, gebe Seluklularnn siys reisi
olmakla berber, bu kabile teekkl ona zayf bir feodal bala bal idi.
Selukun dier oullar da kendi oymak ve mensuplar ile pek mstakil
bir durumda olup ancak mhim hallerde sk bir birlik gsteriyorlard. Bu
sebeple bu topluluk balangtan beri Sel ukl ul ar (Turul ve a
r bey grupu), Y abgul ul ar (Arslan Yabgu mensuplar) ve Y nal -
l l ar (Yusuf Ymal ouzlan) gibi zmrelere ayrlyorlard. Seluk oul
lar arasmda Arslan yabgunun gz lkabm tadna dir bir kayt109
eski bir kaynaktan geliyorsa onun daha Cendde iken babas ile yapt
gazaltr ile ilgili bulunmak icap eder. Karahanllara kar yardmlau sye-
sinde, Nur-Buharada yeni bir yurda kavuan Seluk-oullar, Harun
Bura Han, 389 (999)da7Buhry fethedip, Smn devletine nihayet
verdikten sonra da yine Karahanllar ile dmanca vaziyetlerinde bir de
iiklie sahip olmadlar, Gerekten zkent (zcend)de hannTapis-ha-
nesinden kaan Nuhun olu Isma'l (Muntasir) eski kumandan Arslan
Yalu ile birleerek Buhry kurtardktan ve ar Tigini oradan attk
tan sonra Semerkand civarnda bulunan Zarafn kprs zaferini de
kazanm; lkin bir az sonra lig Nasr Hana110yenilerek Buhry terk-
etmitir. Bu malbiyet zerine Muntasir, bir ok mceralardan sonra
392 (1002)de, eski devlet mttefikleri ouzlara giderek yardmlarna ba .
vurdu. teden beri Smnlere hizmet ve temylleri olan bu Ouzlar
bu geliten ok memnun ve marr olarak ona yardm ettiler ve 393 -
banmda (austos 1003) yine Semerkand yaknlarnda lig Hann ordusu
nu bozguna urattlar; 18 Karahanl beyini esir alarak Muntasir ile bir
likte yurtlarna dndler. Lkin bu srada, Yabgu Ouzlarnn bir hare
keti dolaysiyle, Seluklular hana yaklamak mecburiyeti ile, esirleri ide
eylediler ve hatt cephe deitirerek Muntasiri de tkibe koyulup Amule
kadar ilerlediler. Bu perian durumda Muntasir O uzl ar dan bi r
k sm n n y ar d m ile, 394 ban (haziran 1004) da, Semerkand
havlisinde Brnemed kynde Karahanllara bir baskn daha yapt.
Memleketine dnp aske* toplayan han tekrar Muntasir ile karlanca,
Ouzlar ganimetin taksimi ile urat bir srada Smn emri tarafn
da bulunan Tak olu Haan Karahanllara iltihk ettikten sonra Munta
sir son bozguna urayarak tarihe kart111.
Kaynaklar Smn emri ile Ouzlar arasndaki bu mnsebetlerden
109 Anonim, s. 10.
110 Karahanllara mahss bu lig unvm iin bk. Osman Turan, TM, VII, 192-199.
111 Utb, I, 320-326, 334-338, 340-344; Carbazakan, s. 222-26; bn ul-Esr, IX,
54 v. d.; Gerdz, 50 v.d.; bn Funduk, 70; Bartlod, 69; Kymen, I, 126-136.
bahsederken bunlarn Seluklular olduunu belirtmezler. Hatt bn ul-
Esr Seluklularn balanglarn yazarken (IX, 163-167) Utbye dayan
makta ve bu belirsizlii hissettirmektedir. Bununla beraber lig Hann
tekrar Buhry igali mnsebeti ile Sel uk ol u A r s 1a n n
mev k i i y ii k s e 1d i, kayd ile bu Ouzlarn Seluklular olduunu
meydana koyar. Mrhwand da Muntasirin bizzat Seluklulara sndn
ve bu syede Karahanllara zafer kazandn tasrih eder (IV, 72). Lkin
bunu Arslan yerine Seluka atfetmekle tekrar bir tereddt uyandrr. Bu
teredddn bir sebebi bu srada Seluklulardan baka Ouzlarn da s
lm lkelerine yaylmaa ve mslman olmaa balamalardr. Filhakika
ok eski zamanlarda H a 1a (Kala) 1ar ile birlikte bir ksm ouzlar bi
linmeyen sebepler ile Huttalan havalisine gelip Smnlerin Horasan v-
lisi Alp Tekin zamannda Nuh b. Nasr (943-954)a vergi deyorlard112.
Halalar ile birlikte Gazneli Mahmud tarafnda bulunan bu O u z
t r k me n l e r Karahanl lig Hann kardei S-ba Tekini, Belh-
ten Merve doru ekilirken, 396 (lOO)da, mthi bir bozguna uratt
lar. Sultan Mahmud ile birlikte, 397 ve 398 yllarnda da, Karahanllara
kar Belh civrmda yine zaferler kazandlar113. Bunlarn banda Tak
olu Almuhas (galiba Muntasirin maiyetindeki Tak olu Haan) bulunu
yordu114. Bununla beraber Seluklularn Cendden Buhr civrma gel
diklerine dir kaynaklarn birlemesi, Smnler ile eski dostluk ve itti
faklar ve bu sebeple de bu Ouzlarn Smnlere meyilleri bunlarn
Seluklular olduunda her trl tereddd giderir. .
Smnler ortadan kalktktan sonra Seluklular Karahanllar kar
snda yalnz kaldlar. Bununla beraber Trkistan hanlar arasndaki m
cdeleler Seluklularn bu eski dmanlarna kar mevcudiyetlerini mu
hafazada yardmc oldu. Muntasirin son teebbsnde, 1003te, her hl
de Ouz Yabgusunun bir hareketi ile, Seluklular Karahanllara yaklan
ca Smn emri de onlarn dman Yabgu ile mnsebete giriti. Lkin
lig Han ile bu dostluk uzun srmemi ve mnsebetleri gh i t t i
f ak gh dmanl k 115hlinde devam etmitir. Seluklularn kuv
vetinden ekinen ve onlara bir trl inanmayan lig Han hcma geince
Turul ve ar beyler kap llere ekildiler ve Bura (Ahmed b. Al)
Hann topraklarna snmaya ve ona hizmet teklifinde bulunmaya ka
112 Nizm ul-mlk, Si yset - nme, nr. Ch. Schefer, s. 96 v.d.; Curcn
Corafya, British Museum, Add; 7705, 36a.
113 Utb, II, 82-86; Gerdz, 54; bn ul-Esr, IX, 65 v. d.
114 Utb, II, 79.
115 Mrhwnd, IV, 72.
rar verdiler. Bununla berber eski husmetleri ve istikllci temylleri
dolays ile ona da gvenemeyerek kardelerden biri hann hizmetine gi
derken teki cematin banda kalmay ihtiyata uygun buldular. Turul-
begin hizmet esnasnda han tarafndan hapsedilmesi bu itimatszlk ve
tedbirde isbetli olduklarm meydana koydu. Serbest kalan ar-beg Sel
uklular koruduktan baka bir baskn ile hann bir ksm beylerini de
esir ald. Bunun zerine han bunlar kurtarmak iin Turul-begi serbest
brakt116.
lig Nasr Hann 403 (1012)te lm zerine Arslan Hann hapsin
de bulunan Karahanllardan Ali Tekin kurtularak dnd; Arslan yabgu
ile ittifak yaparak Buhry ald ve bu blgede mstakil bir Karahanl
beylii kurdu. Bu hdisedeki rol dolays ile Arslan yabgunun da nufz
ve kudreti artt. Arslanm kz ile evlenerek kudet kazanan Ali Tekin
artk..T r k i.s t. a n...h a n l a r ar a s n d a m s v i 1i k v e
h at t s t n l k d v as n a giriti; bylece ikisi birlikte
ehemmiyet kazand117.
7. Karahanl ve Gazneliler ile Mnsebetler
Kaynaklarn kifayetsizliine ramen Seluk-oullar arasnda bir
mddetten beri bir ayrln mevcut bulunduu gzkyor. Turul ve
ar beylerin Arslan yabgu - Ali Tekin ittifak dnda kalmalar sebebi
de budur. Hatt mevkiini kuvvetlendiren Ali Tekin mttefiki ve kay
pederinin yeenleri zerine yryerek onlar itaate almaa almtr.
Bylece Bura Handan kaan ve imdi de Ali Tekinin hcmuna ura
yan Turul ve ar beyler ok zor bir devreye girdiler. Bu endieli du
rumda iki karde verdikleri karara gre Turul-beg g e i l me s i
g l l er e ekilirken ar-beg de 3.000 kiilik bir svari kuv
veti ile uzak Anadoluda bir keif seferine kti118.
Selukun bu kudretli ve cefke torunlar, muazzam bir mesfede
bulunan Anadolu gazasna teebbs etmekle cidden ok mitsiz bir du
rumda bulunuyorlard. Horasan gzilerinin sk-sk yapmakta olduklar
Anadolu seferleri onlara bu teebbs telkin etmi idi. Gerekten 353 ve
355 (963 ve 965) yllarnda Horasan gnllleri 5.000 ve 20.000 kii h
linde Azerbaycan ve Meyyfrikn yolu ile ulara (avsm-swgwf) var
mlar; Adana, Tarsus ve Masisa ehirlerine dalarak taarruza geen bi-
116 Mrhwand, IV, 72; bn ul-Esr, IX, 163.
117 Mrhwand, IV, 72; bn ul-Esr, IX, 163; bn ul-Cevz, VIII, 233; Sibt ibn ul-
Cevz, Mirt uz-zamn, Topkap 2907 (XII ), 91b.
118 Mrhwand, IV, 73.
Karahanl ve Gaznel i l er i l e Mnsebet l er
53
zansllara kar cihd yapmlard. lerinde lim ve eyhler bulunan ve
Allah yolunda sefer yapan bu gnlllerin bir ounu trkler tekil eder
di119. Bveyhlerden Addud ud-Devle zamannda (949-983) ve 1006 y
lnda bile Y avgul u (Yavgyan) ouzlar da bu gazalara katlmlard12,0
te ar-beg de bu ananeye uyarak, 1018 ylnda, 3.000 svari ile
Horasan, Rey ve Azerbaycan yolu ile Anadolu seferine kyordu. Sultan
Mahmudun hiddetine ve bu geite, gaflet gsterdii iin, Ts valisini
azarlamasna sebep olan bu aknc kuvveti ile ar-beg Azerbaycana var
d zaman orada daha nce gelmi trkmenler ile karlat ve onlar da
yanma alarak Van havzas (Vaspuragan) kk Ermeni krall toprak
larna girdi: Trkler Vaspurugan (slm kaynaklarnda Bafurkan) bl
gesini istil ve bz kaleleri zaptettiler; hristiyanlar kltan geirdiler...
Bugne kadar asl trk svrisi grmeyen ermeniler onlarn garip man
zarasn mhade ettile; yaydan silhlar ve d a l g a l a n a n uz u n
sal ar vard121... Seluklularn Gk-trkler ve Karahanllar gibi ar
kaya sarkan uzun salar olduuna dir bu kayd baka kaynaklar da te-
yit ediyor122. ar-beg bu ilk Anadolu keif seferini yaptktan ve Azer
baycanda kendisine iltihk eden trkmenler ile vedalatktan, sonra al
d ganimet ile, Merve ve oradan Buhr civrma vard. Turul-beg ile
buluunca ok sevindiler. ar-beg kardeine bu seferin hikyesini anla
trken, daha sonra Kutalm, Afin ve dier Trkmen beylerinin rumlar
hakknda tekrarladklar b i z e k ar k o y ac ak bi r k i m
sey e r a s t l a ma d m ifdesi ile mstakbel fetih shasm ve trk
yurdunu iaret etmi olsa gerektir123. Bu dnten sonra yeni trkmenler
de Turul ve ar beyler etrafnda toplanyor ve kuvvetleniyorlard.
Arslan yabgu bu oalmann Trkistan ve Horasan hkmdarlarn k
krtacan syleyor veya yeenlerini k sk anar ak llere dal
malarm tavsiye ediyordu. Onlarn da bu tavsiyelere uyarak dalmala
r124 husmet cephesi ve takibin devam eylediini gsteriyor.
119 bn Miskveyh, VI, 201, 222-227; bn ul-Esr, VI I I , 188; bn Funduk, 14.
120 Siysel-nme, s. 70; bn Fonduk, 51, 267 (metin: Nvegiyn).
121 Urfal Mathieu, Chronique trc. E. Dulaurier, Paris, 1858, s. 41.
122 St. Julien, Documents sur les Tou-kiue, Paris, 1877 s. 7; E. Chavanes, Docu-
ments sur les Tou-kious s. 94; Kgarl Mahmud, I, 375; bn ul-Cevz, IX, 38; Alberl
dAix, trc. M. Guizot, II, 8, s. 21. Hazarlar da ya sal veya tral idi (Dunlop, Jecish
Khazars* s. 29).
123 Mrhwand, IV, 73; AbuI-Farac, 196; Haan Yazd, Cmi ut-tavrh, Ftih
4507, 171a; J. Laurent, Byzance et les Turcs Seldjoucides, Nancy, 1913, s. 16:
Kisrav Tabrz, S ah r i y r.n-i gumnam, Tahran, 1308, II, 58-64; . Kafesolu.
Dou Anadoluya ilk Seluk akm, K pr l ar maan , s. 270.
124 Mrhwand, IV, 73.
Smnlerin inkrazndan sonra Trkistan'da bozulan siys muvze
ne Ali Tekinin Buhrda kurduu devlet ile teesss eder oldu. Lkin
Smnlerin mirasna konmak isteyen Gazneliler ile Karahailar Ali Te-
kine kar birletiler. Bu sebeple Karahanllarn en byk hkmdar
Kadir Han ile Sultan Mahmud, 416 (1025) ylnda, ok tantanal bir e
kilde buluarak bt n r an ve T ur a n meseleleri zerinde
anlatlar. Anlamann bir maddesi Ali Tekinin hkmetine son vermek,
dieri de Seluklular Horasana nakletmek idi. Han sultana: T r-
k i st an dan m e m 1e k t i me gel en ve y l l ar ca Nur - i
Buhr i l e Semer k and ar as ndak i ot l akl ar el
l er i nde t u t an l au k av mi n ok as k er i v ar d r .
Selukun oullar kendi kavmi arasnda ok itibr ve saygya ship olup,
p d i ahl k..dvsmdadrlar. Eer onlar senin Hindistan seferlerinin
birinde hkmdarlk dvsma kalkarlarsa netice mkil olur mtalas
ile Mahmudu onlar Horasana nakle rz ediyor; bu sayede kendilerin
den kurtuluyor idi. Bu durum artk Ouz muhceretinin baladm ve
gittike kuvvetlendiini de gstermektedir125.
ki hkmdarn bulumasnda Ali Tekin ve Arslan yabgu llere
kamlard. Sultan Mahmud Seluklulara eli gndererek komuluk ve
dostluk icb reislerinden biri ile grmek istediini bildirdi. Ali Tekinin
ekilmesi dolays ile iki hkmdardan biri ile anlama lzumunu duyan
ve hukukan Seluklularn reisi bulunan Arslan yabgu, arkadalar ile bir
likte, Sultan Mahmuda gitti. Sultan bir ziyfet meclisinde Arslan yab-
guyu, Kutalm ve dier arkadalarn yakalayp Hindistana gnderdi
ve Kalincar kalesinde hapsetti. Bilhare Trkmenlerin onu kurtarma te
ebbsleri oldu ise de yalnz Kutalm llerden kaarak Buhr civrm-
da Trkmen yurduna varp kurtuldu126.
Sultan Mahmud Karahailar ile ittifak ve shriyet kurduktan ve Ars
lan yabgu ve arkadalarn yakaladktan sonra onun yurdunu ve oymak
larn yamalatt ve 4.000 hanelik cematini de Horasana naklederek
Nas ve Bverd aras l blgesini bu Trkmenlere otlak verdi. Arslan
yabgudan sonra bu Trkmenler Yamur, Kzl, Bua, Gkta ve Anas-
olu adl beylerin idresinde kaldlar. ok aknc ve fal bir hayat sren
bu Trkmenleri dierlerinden ayrmak iin onlara I r ak Ouzl ar
veya Arslan yabguya nisbetle Y abgul ul ar (Yvgyn veya arapa
Yvgyya) ad verilmitir ki, bu son isim sonralar istinsah hatlar yzn-
125 Bk. Blm II, bahis 6.
126 Gerdz, 63-67; Rvend, 87-92; Czcn, 272; 290; Mrhwand, IV, 73; bn
ul-Esr, IX, 130, 131, 163; Zahr ud-Dn Npr, 10-12; Red ud-dn, A. Ate, 6-10.
den anlalmaz bir ekle girmi ve isyan eden dier Ouzlara da temil
edilmitir127.
Sultan Mahmud Nas, Bvard ve Farva halklarnn ikyetleri ve
ya devlet memurlarnn zulmleri dolays ile onlarn etrafa akmlar ze
rine Ts vlisi Arslan Czibi bu Trkmenleri cezalandrmaa gnderdi.
Bozguna urayan trkmenler Dihistn ve Balhan dana snarak tehli
keyi atlatyor ve tekrar akmlarma giriiyorlard. Bylece Trkmenleri
tenkil imkn olmaynca sultan, 419 (1028)da, ordusu ile bizzat harekete
geti. Trkistandan gp onlara katan Ouzlar ile gittike miktarlar
artan bu Trkmenler Gazne sultan tarafndan perian edildi. 4.000 ka
dar esir ve katledilen bu Trkmenler Irak, Azerbaycan ve ark Anado
luya bir ok aknlar yaparak ok mcerl bir hayat geirdiler. ar-
begden sonra Anadoluya yaplan ikinci ve dier aknlar bu Ouzlar ta
rafndan vuk bulmutur. Bununla berber onlar yine de Horasandaki
yurtlarna dnyor ve sknca da Dihistn ve Balhan dana kayorlar
d. Mahmuddan sonra Sultan Mesd bunlar bir daha hizmete ald ise
de, Gazneliler ile mcdeleleri eksik olmad. Onlarn bu akmlar ile reis
leri Arslan Yabguyu kurtarmaa altklar ve hussiyle 422 (1031)de
onun hapisten gnderdii bir haber zerine istil ve savalarn iddet
lendirdikleri grlyor, ki bu cihet kaynaklarca da zikredilmitir. Buna
ramen bunda muvaffak olamadlar ve Arslan yabgu hapiste iken ld.
Trkmenler dald ve ok tehlikelere uradlar; lkin yine de mit ve
enerjilerini kaybetmeyerek mcdelelerine devamla Arslan yabgunun
torunlar etrafnda toplanarak Trkiye Seluklular devletinin kuruluuna
hizmet ettiler128.
8. Ali Tekin ile Mcdele ve Hrzme G
Turul ve ar beg amcalar Arslan yabgu ile Ali Tekin arasndaki
ittifak dnda ve muhsm bir durumda kalmlard. Sultan Mahmud ve
Kadir Hann gelilerinde uzaklamlar, hatt sultann onlara da eli
gnderip Horasanda kendilerine yurt vaadi teklifine de kanmamlar ve
Arslan yabgunun kibetine uramaktan kurtulmuvlard129 Mvern-
nehr bulumasndan sonra sultan Belhe ve han da Kgara dnnce Ali
127 Bk. aada, bl. II I , bahis 9.
128 Baybak, s. 69, 78, 287-289, 316, 448, 481-485; Gerdlz, s. 70 v.d.; bn ul-
Esr, IX, 131, 163; Baybars Manr, Zubdat ul-fikra, Feyzullah Efendi, No: 1459,
56b-58b; bn Hallikn, V af ay t, Kahire 1299, II, 58.
129 Mrhwand, IV, 73.
Tekin lden karak devletine salip olmaa balad. Arslan yabgu ve
Trkmenleri artk mevcut bulunmad iin Turul ve ar beylere eli
gnderip onlar mterek dmanlara kar ittifaka ve hatt devleti ara
larnda taksime davet tti. Lkin Ali Tekinin eski dmanlklarn hatr
layan ve kendisine gvenmeyen Seluk babular bu teklifi kabul etme
diler. Selukun torunlar amcalar Arslan yabgu ile bozumu olduklar
hlde yine de ona ve mevkiine sayg gsteriyor; daha mtevaz, fakat ok
ihtiyatl hareket ediyorlard. Arslan yabgunun sahneden ekilmesi ze
rine Turul ve ar beyler artk Seluklularn rakipsiz reisleri oldular.
Bununla berber rslann esreti ile dier amcalar nan (Ms) Beyi
yabguluk makamna geirdiler. Kaynaklarda bazan nan yabgu, bzan
Ms yabgu ve bzan d^f sdece Yabgu ad ile kaydedilen ve ok defa
da baka ahslar sank .nan Bey pek sakin bir tabiata sahip idi ve
diryetli yeenlerine; uyar ve onlar ile birlikte hareket ederdi. Bu davra
n sebebi ile eski mellifler onu Turul ve ar beylerin nc kar
dei sanmlard. Mikil oullarn ittifak veya itaate alamayan Ali Te
kin baka bir siyas tedbire bavurdu. Filhakika Selukun drdnc o
lu Yusuf Ymala eli, hilat ve hediyeler gnderip onu Yabgu iln etmee
ve bu syede hem Seluklular birbirine drmee, hem de tbiiyete al
maa alt. Rivyete gre Yusuf Ymal bu teklife yanam; fakat Mk-
il-oullar buna frsat vermemilerdi.
Ali Tekin kendisine bal ve alet bir yabgu tyini teebbsnde mu-
vaffakiyetsizlie uraynca Seluklulara kar Alp-kara Baranm kuman
dasnda bir ordu gnderdi. Vuk bulan arpmada Yusuf Ymal ile bir
likte bir ok Seluklu ehit oldu. Kurtulan Turul ve ar beyler az za
manda toparlandlar. 420 (1029)da Alp rslann doumunu uurlu sa
yan Seluklular, 421 (1030)de, harekete geip bata Alp-kara olmak ze
re Ali Tekinin 1.000 askerini ldrmek sreti ile intikam aldlar. Fakat
Ali Tekinin tekrar saldra gemesi ile pek ok kayp verdiler. Artk bu
durumda Seluklular yurtlarn terkedip, 423 (1032)de 15.000 hane (a
dr) hlinde, Hrizme doru ekildiler. Gazneliler vezirine ba vurup H-
rizm vlisi Altuntata aldklar Darhn (Andargan) yurduna kondular130.
lk iki mellif Yusufu Msnm ol sanmakta ise de babas Ms yabgu
iken ve amcas da dururken byle bir kimsenin bu makama getirilmesi
hukuk ve ananeye aykr idi. Esse Yusufun Selukun olu Yusuf Y-
nal olduunu da meydana koymu idik. Yusufun lmnden sonra ona
mensup Y mal l l ar (Ymliyn)m idaresi oullarndan mehur bra-
130 bn ul-Esr, IX, 164; Mrhwand, IV, 73 v. d.; Bayhak, 828; Fahr ud-dn Rz,
59b.
him (b.) Ymala intikal etti ki, o da babas gibi umumiyetle Turul ve
ar beyler ile birlikte alyor idi.
Seluklular Hrizme geldikten sonra, yeni artlarn icabiyle, Ali Te
kin ile anlatlar. Sultan Mahmudun lm ve Gaznede balayan taht
kavgas zerine Sultan Mesd Ali Tekinin yardmna ba vurdu*. Lkin
taht elde edince, babas gibi, Karahanllar ile dostluu tazeleyen Mesd
Hrizm vlisi Altunta Buhr seferine memr etti. Ali Tekin, bu nzik
durumda, Seluklular ve Trkmenleri tatl sz ve gm ile tutup ken
disine yardmc yapt131. Buhry terk eden Ali Tekin ile Altunta ara
snda Dabsiyade, 1032de, vuk bulan savatan sonra Altuntam lm
durumu deitirdi. Zr olu Hrn, 1034te Ali Tekin ve Seluklular ile
ittifak yaparak, gaznelilere kar istikll savama girdi. Hrn Seluklu
lara ok kymetli hediyeler verdi ve onlar, tahsis eyledii Rabt Mada
kondurdu. Bu srada idi ki Seluklular, casuslar vstas ile, tkip eden
ve aralarnda kadm bir kin, kan ve dmanlk bulunan Cend emri
ahmelik 1034, Terin I .de, l yolundan gelerek onlar, kurban bayram
nn drdnc gn, mthi bir baskn ile vurdu. 8.000 kii ldrld; bir
ok kadn, ocuk, altn ve mallarn alp dnd. Bu ni ve korkun baskn
ile aran Seluklular, mttefiklerinin bir tertibine kurban gittikleri inan
c ile, Ceyhunu buz zerinden geerek Ribt-i Nemeke vardlar. Nite
kim bn ul-Esr ve Mrhwnd da Hrizmah Hrnun Seluklulara sui
kast yapt kanaatindedirler. Bununla berber. Hrn Seluklulara eli
gnderip ok zldn bildirdi; ok mal vererek vaadlerde bulundu
ve onlar tekrar eski yurtlarna dndrd. ahmelike de teessflerini bil
dirdikten sonra 13 Terin II. 1034te onunla Ceyhun zerinde bir gemide
bulutu. Fakat ahmelik ile Seluklular bartrma teebbsnde onu ik-
n edemedi. Bununla berber, Hrnun 30.000 kiilik ordusunu gren
ahmelik, Seluklular tkip cesretini gsteremeyerek, sessizce, Cende
dnmek zorunda J^ald.
Hrn Gaznelilere kar savarken 1035te Ali Tekinin lm ile
bu mttefikini kaybetti; Bir mddet sonra da kendisi, Sultan Mesdu
bir suikasd ile ldrld. Seluklular bir yandan ahmelik, bir yandan
da Ali Tekin oullarnn dmanca davranlar dolays ile, Horasana
gmek mecbriyetinde kaldlar. Essen byk Trk muhcereti de ba
lam ve Bayhaknin de dedii zere h e n z S e l u k l u l a r
gel med en nce H o r an s an T r k me n l e r i l e d o 1-
m u bulunuyordu. Hatt Seluklular dnda Trkmen istillar o de
131 Bayhak, s. 541.
rece yaylm idi ki, Hrizm, Horasan, Merv. Tirmiz, Kubdiyn, Kirman
ve Irak taraflar ouzlar ile,dolmu; Badad m el den k a
ca k o r k u su bile hissedilmi idi, Trkistandan balayan byk
nfus hareketleri ve Trk kavimlerinin birbirini tazyiki ess mil olmak
la berber Ali Tekin ile Hrnun bu Trkmenleri tahriki ve Gazne top
raklarna geirmesi rivyetleri de dikkate vndr132.
9. Horasana G ve Muhtariyet
Seluklular artk Hrizmde oturamaz hle gelince, 1035 baharnda,
10.000 svri ile Ceyhunu geip Horasana vardlar; Merv, Sarahs ve
Farva l blgesinde yurt tuttular133. Seluklular bylece ok etin m-
cdeleelr ile geen.takriben.70 yl iinde Cende, Mvernnehre, H-
rizme ve son olarak da Horasana gmek sreti ile drt defa yurd dei
tiriyorlard. Onlarn arkasndan da Y al l l ar yni brahim Ymal
gurupu geldi. Bunlarn gelii ile Arslan yabgu trkmenleri, eski dman
lk yznden, Irak topraklarna katlar. nan yabgu, Turul ve ar
beyler buraya gelince derhal Sultan Mesda bir mektup gnderip, as
ker bir hizmet karl bu yurdu kendilerine vermesini dilediler. Tarih
bakmdan ok mhim bir veska tekil eden bu mektupta Seluk babu
lar Horasana gmek zorunda bulunduklarn, dnyada kendilerine s
nacak bir yer kalmadn ackl, fakat vekarl bir dil ile bildiriyorlar
d134. Fakat Sultan Mesd babasnn Arslan yabgu ouzlarn Horasana
geirmekle nasl bir hat ilediini ve onlarn ne gibi gaileler kardm
beyn ettikten sonra imdi 10.000 svriye ship Seluklularn memle
ket iinde ne derece bir tehlike tekil edebileceini belirtiyor, red cevab
veriyor ve divan zsnm bunlar himayeye alarak dman bir duruma
sokmann mahzurlarn ifdelerine itibr etmiyordu.
Sultan Mesd bu dnce ile, 1035 hazirannda Beg-tod kuman
dasnda byk bir orduyu Seluklular zerine gnderdi ve bana byk
gaileler aan ve suktuna sebep olan savalardan ilkine balad. Bununla
berber Beg-tod ilknce Seluklular gafil avlayarak bozguna uratt
ve ahmelikin yamasndan arta kalan mallarn ve bir ok da esir ald.
Gazne ordusu bu ganimetin taksimi ile urarken ar-beg n bir ha
reket ve baskn ile bu orduyu 1035 Temmzunda Hisr-i Tak mevkiinde
132 Bayhak, 524, 526, 532-538, 541, 565, 571, 527-533; bn ul*Esr, IX, 164; Mrh-
vvand, IV, 74; Czcn, 292.
133 Baylak, 571-574, 827.
134 Bayhak, 572 v. d.; Gerdz, 80; Czcn, 293 v. d. '
Horasan' a G ve Muht ar i yet 59
mthi bir hezimete uratt. Sultana iddet tedbirleri tavsiye eden Beg
tod ve askerleri perianlk ve korku iinde Nbra kaarak kurtuldu
lar. Byk bir devlete kar ilk defa byk bir zafer kazanan Seluklular
O k ad ar ok al t n , gm, si l h, l et , el bi se
ve hayvan elde ettiler, ki hayret iinde kaldlar135.
Seluk babular, bu zafere ramen, gurura kaplmamak ve bar
yolunu aramak sreti ile asker olduu kadar siys bakmdan da ok kud
retli insan olduklarn gsterdiler. Bu sava ailelerini ve evlerini koru
mak maksad ile yaptklarn beyn ile sultana zr dilemekten geri kal
madlar. Eliler vstas ile giritikleri anlama mzkerelerinde, evvelce
mektupla istediklerini, bu zaferden sonra elde ettiler. Filhakika Sultan
Mesd Seluk reislerine hiPat, sancaklar ile birlikte bir menur (fermn)
gndererek Nasy Turul-bege Dihistn ar-bege ve Farva (K-
zl-avrat),y da nan Yabguya tefviz etti ve kendilerine Horasana mah
ss olan Dihkan unvnm verdi. 29 Temmuz 1035te (21 evval 426)
Merv valisi bu hkimiyet sembollerini bir mersim alay ile Seluklu yur
duna gnderdi136.
Seluklular, bylece, askerisinden daha mhim olarak siys bir zafer
kazandlar; muhtar bir yurt ve idreyi salayan bu hukuk vesika ve h
kimiyet almetleri ile de artk yeni bir devletin ekirdeini kurmu olu
yorlard. Bundan baka bu neticeyi almakla nefislerine itimad gelmi;
byk bir devleti yenebilecekleri kanaati uyanm idi. Bylece uzun ve
tehlikeli bir devreden sonra teselli bulmular; nisb bir huzra kavumu
lard. Seluklular bu yeni yurtlarnda devaml Ouz gleri ile de oa
lyor ve kuvvetleniyorlard. Bu anlamaya ramen Seluklular ile Gazne-
liler arasmda bir itimad hsl olamam ve iki taraf da birbirlerini kuku
ile tkip eylemilerdi. Zr Gaznelilere gre S e l u k l u l a r b
yk h a,y a 11e r peindedir. Nitekim onlarn tenhada s u 1t a -
ni n h i l at l er i ile alay etmekte olduklar, onun gndermi bulun
duu klhlar frlattklar haberleri geliyordu137. te yandan da Trk
menler her taraf istilf ediyor; Horasan, Sstan Ouzlar ile doluyor; Bst,
135 Bayhak, 574 v. d.; 579-591, 642 v. d.; bn ul-Esr, IX, 164; Mrhvvand, IV,
74; Rvend, 95; A hbar ud- devl e, 5 v.d.; Zahr ud-Dn Npr, 15; Red
ud-dn, I , 5, s. 13 v. d.; Czcn, 293; Barthold, 300; M. Kymen, II, 50.
136 Bayhak, 595-598; Mrhvvand, IV, 74; bn ul-Esr, IX, 165; Czcn, 294;
Kymen, II, 67-70.
137 Bayhak, 599; bn ul-Esr, IX, A h b r ud- devl e, 5.
Guzgnn, Sarahs akn ve yamalara urayordu. Gazneliler dier Trk-
menlerin hareketlerini de Seluklulara mal ediyorlard138.
Bu durumda iki taraf da birbirine kar hazrlanmakta idi. Seluklu
lar artk komular ile de mnsebete geerek emniyet tedbirleri alyor
lar; Hrnun yerine geen Hrizmah sml de istikll hareketine de
vam ile Seluklular ile dostluk kuruyor; Arslan Hana mukabil Bura
Han da Gaznelilere kar Seluk reislerine kendi damgas ile mhr
lenmi mektuplar gnderiyor ve zaferlerinden dolay onlar tebrik edi
yordu. Bu sebepler ile Sultan Mesd byk hcib (kumandan) S-ba-
y 15.000 kii ile Horasan ordusu kumandanlna, baka bir orduyu da
Herata gnderdi. Bu hareket karsnda endielenen Seluklular bir yan
dan Hrizmah sml ile temasa geerken bir yandan da sultana bir eli
gnderip.bir kusur ilemediklerini, eyhun ve Balhan da yollarnn ak
bulunmas dolays ile yaplan istil ve aknlarn dier Ouzlara ait oldu
unu bildiriyorlar; bununla berber yine de yurtlarnn darlndan, halk
larnn okluundan ikyet ederek Merv, Sarahs ve Bverd ehirlerinin
vergilerini maa (b stegn ) olarak isteyor ve buna mukabil askeri
hizmet teklifinde bulunuyorlard. Seluklular bu siys incelik ve olgun
luk ile hareket ederken sultann tehditlerini anlamakta, fakat buna kar
da, zaaf gstermeyerek, mesliyeti o tarafa yklemekte ve i bu radde
ye gelince de meydan okumaktadrlar. Gerekten Npra ve Herata
gnderilen ordulara iaretle E er kast ed er l er s e bi z de
m d af aay a ge er i z ; bu takdirde aradaki hrmet kalkar; Bju
sebeple karar size ittir kayd139bu durumu meydana koymakta ve Sel
uklularn korkmadn gstermektedir. Bu mektup ve taleplerden hid
detlenen Sultan Mes'd bir yandan H o r as an k al bu r h l i
ne get i r di l er , bir yandan da bu ssl szleri syleyorlar diyerek
anlama teklifini reddetti. Hatt hapisten karlarak Belhe getirilen Ars
lan yabgunun bu maksat ile kullanlmak istendii de rivyet ediliyor140.
10. Seluklularn stikll Kazanmas, 1038
Anlama teebbsnn baarszla uramas birbirinden kukulan
makta olan iki taraf mukadder bir hesaplamaya doru gtryordu.
Trkistandan gelmekte olan yeni muhcirler ile de Horasan dolmu;
Ouzlar her taraf istilya balam idi. Heyden gelen 13 Mart 1037 ta-
138 Bayhak, s. 604; Gerdz, 83; Tarih-i Sstan, Tahran, 1314, s. 264.
139 Bayhak, s. 606 v. d.; 610-613.
140 Bayhak, s. 613; bn ul-Esr, IX, 165,
rihli bir mektupta. H o r a s a n m S e l u k l u l ar d an muz t a-
r i p olduu ve yardm beklendii, Arslan Yabgu Ouzlarndan K z l
l 1a r, Y a mu r l u l a r ve Balhan Trkmenlerinin Kkya olu ile
birletii^bildiriliyor; Khistanda Tun ehrinin yama edildii haber ve
riliyordu. Sultan Mescd vezirini Herata gnderdi ve S-ba kumanda
snda btn Horasan askerlerinin Trkmenler zerine hcmunu emret
ti. Durumun bu derece nzik olmasna ramen kendisi de Hindistana se
fer yaparak Hns kalesinin (Delhi blgesinde) fethi ile urat. Sultan
Hindistana vard ve 1037 k bast iin S-ba tammiyle tl kald.
Bu sebeple de trkmenler, kolaylkla, Talekan, Fryb (Pryb) yama
lamlar ve Reyi de kuatmlard.
Bu durum ve devmal haberler zerine sultan Hindistandan dnd
ve taarruz emrini verdi; S-ba ordusu ile Nbrdan Sarahsa hareket
etti. Bu ilerleyiten ok korkan Seluklular ilelerini ve arlklarn Merv
lne sevkederek Sarahs nnde sava kable mecbr oldular. Hatt
bu durumda Horasan da terkedip bir ge bile hazrlanyorlard. Sel
uklular ilk karlamada, guruplar hlinde, Gazne ordusunu hrpalayp
sratle le ekiliyor ve bu syede kuvvet kifyetsizliini gideriyorlar
d. Hafif svarileri ar Gazne ordusu karsnda onlara sk-sk saldrma
ve ekilme kabiliyetini veriyordu. Nihyet 1038 maysnda, sabahtan ak
ama kadar sren, iddetli bir savata S-ba bozulmu; btn Gazne
ordusu dalm ve saysz esir ve ganimet Seluklularn eline gemitir.
S-ba ancak 20 klesi ile kendisini Herata atabildi. O hiyanete urad
n tekrarlyor ve alyordu141.
Seluklularn ikinci zaferi birincisini ikml etmekte ve muhtariyet
yerine kendilerine artk istikll getirmektedir. ar begin cesreti, as
ker dehs ve sratli hareketleri bu zaferin balca mili idi. Seluk bey
leri bu zaferden emin olarak, devletlerini kuruyorlard. Eski Trk feodal
devlet anlay ve ananesine gre vilyetler reis arasmda taksim edil
di. Turul beg devletin hukuk ve fil reisi olarak Npra, ar beg
Merve ve nan yabgu da Sarahsa ship oluyordu. Artk Horasanda
Gaznel hkimiyeti sona ermi ve Seluklu devleti balam idi.
brahim Ymal, zaferden 12 gn sonra, Npru teslim almaa gi
dince halkn endiesi karsnda syledii szler Seluk beylerinin devlet
kurucu yksek vasflarn ifde bakmndan ok mhimdir.. d i l bi r
p d i h o l an bymz T u r u l b e g e yazyorum. ar
begi Merve ve Yabguyu da Sarahsa tyin edip gelecektir. Bugne ka
141 Bayhak, s. 652-654; bn ul-Esr, IX, 158; bn Fucduk, 268, 273.
dar yaplan yolsuzluklar veya yamalar kk halkn ii olup zarretle
oluyordu. Bugn ise durum deimi ve memleket bizim olmutur. Bu
davran ve szler hemen btn trkmen beylerinin zihniyetlerine de
tercman olacak bir mhiyettedir ve Seluk istils ile Mool istils ara
sndaki azm fark da gsterir. Turul beg gn sonra 3.000 zrhl hassa
svari alay ile birlikte Npra girdi. ehrin ileri gelenlerini ve lim
lerini sayg ile kabl etti. slm dnyasnda hkmdarlara mahss bir.
anane olarak, adaleti tevz iin, D vn- i mez l i m5de oturup hal
kn ikyetlerini dinledi. ehrin kads S'id ile grerek: Biz yabanc
larz; Tziklerin usllerini bilmeyiz. Bu sebeple bizden nasihatlerinizi
esirgemeyiniz ifdesi ile bykln ve nezketini gsterdi.
Seluk devletinin bu kuruluunda Turl-beg sul tan, ar-beg
de mel i k ve ordu kumandan (s-ba) olurken Ouz yabgusu ile; Sel
uk S-ba arasndaki mnsebetlere benzer bir durum hsl oluyordu.
Fakat Selukun bu iki torunu ile Gk-trk devletinin kurucusu iki kar
de Bumn kaan ve stemi yabgu ve daha sonra Bilge kaan ile Kl-te-
kn kardeler arasndaki benzerlik daha dikkate yndr. Osmanl dev
letinin hakik kurucusu Orhan Gz ve Aleddin Paa kardeleri de ha
trlatyor. nan Yabgu ise unvnm muhfaza ediyordu. 1038 (Maysta)
ramazan bayramnda gelen halifenin elisi ise, bu zafere ve kurulua m
nevi bir mzharet olarak, Seluklular ok sevindirdi, memnun etti ve
ona byk sayg gsterdiler. Bununla halfenin devletlerini tandm
dnerek gurur duyuyorlard. Bu, takriben be asr nce, Bizans impa
ratoru Justinus IFin garb Gk-trk hkmdar stemiye gnderdii el
iyi ve ayn durumu hatrlatyor. Filhakika rivyete gre Bizans elisi ile
gren devlet adam sevin yalar dkm; eli sebebini sorunca:
A t al ar m z d an i i t t i k ki Gar p i mpar at or l uu
(Roma-Bizans) el i l er gnder di i vaki t bu a r t k y er
yzn i s t i l z aman g el d i i n e d el l et eder
cevabn vermi idi142. Halfenin elisi de buna benzer bir tesir yarat
yor ve Seluklulara cihana hkim olma inancn veriyordu. Halfe, elisi
ile, Trkmen istils ve yamalarna msaade etmemesini talep ediyor;
Seluklular da dnen eli ile Sultan Mesdun zulmlerine kar adlet
yolunu tuttuklarn ve halfeye sdk bulunduklarn bildiriyorlard343.
142 Sryani Mihael, III, s. 150.
143 Bayhak, s. 670-674; bn ul-Esr, IX, 158, Abl-Farac, s. 198 v. d.; md ud-
dn, 7 v.d.; Ahbar ud-devle, 7-10; Red ud-dn, s. 14 v.d.; Czcn, 294, IV, 76).
SELUKLU MPARATORLUUNUN KURULU DEVR
1. Dandanakan Zaferi, 1040
Seluklularn bu iki zaferi Gazne devletinin itibrn sarst ve kom
ularn hareketlendirdi. Karahanl hanedanna mensup Bri-tekin Toh-
ristan ve Huttaln taraflarna, 1038 Terin I .de, bir akm yapt. Onunla
Al Tekin-oullar arasnda balayan gerginlik Gaznelilerin iine yarad.
Sultan Mescd Seluklulara ve Hrizmah smle kar Cend emri
ahmeliki ittifakna alarak, bu yl gnderdii bir menur ile, Hrizm vi
lyetini ona tefviz etti. Bu tedbirleri aldktan sonra Sultan Mesd Terin
I. 1038de, 60 muhrebe fili dhil olmak zere, byk ordu ile Gazneden
Belhe hareket etti. S-ba kumandasnda bir orduyu Herata, baka bir
orduyu da Merv zerine gnderdi. Artk Gazne devleti Seluklular ve
Trkmenleri tammiyle ezmek kararnda idi1.
Sultan Mesd Belhe vard zaman ar beg de sratle Talekan,
Fryb ve aprgan taraflarn istil ediyordu. Hatt 1039 Martnda gn
derdii aknclar bizzat sultann bulunduu Belh civrn yamalayor ve
sultann bir filini bile esir alyordu. ar begin bu evik ve cesretli ha
reketi ile tehlikenin kapya geldiini gren sultan artk daha fazla bekle-
yemeyerek onu tkibe koyuldu. Nisan ortalarnda Sarahsa doru yr
yen byk kuvvet 70.000 svari ve 30.000 piydeden mrekkep olup dev
rin en kuvvetli ve tehizatl bir ordusu idi. Bu sebeple b t n T r
k i s t an h a r e k e t e g e s e onu durdurmann imknsz olduu
kanaati hkim idi. Bu vaziyete kar ar beg de Sarahsa varm, yabgu
20.000 svarisi ile Mervden, Turul beg de Nbrdan oraya gelmi idi.
Seluklular savaa hazianmakla berber bu muazzam ordu karsnda
endiede idiler. Bu sebeple onlar Horasan terk edip Rey ve Cibal bl-
1 Bayhak, s. 666-679, 838; bn ul-Esr, IX, 159, 166; Mrhwand, IV, 76; Ahbr
ud-devle, s. 6.
gesie ekilmei dnyorlard. Lkin Turul bege ve Ymalllara mu
halif olan ar beg kmldamann ve baka bir yerde tutunmann im
knsz olduu fikrini mdafaa ediyor; Gazne ordusunun ar ve hareket
kabiliyetinin zayf, kendilerinin ise hafif ve seyyaliyete sahip bulundu
unu ileri sryor; Beg-tod ve S-ba ordularm bu sayede bozguna
urattklar belirtiliyordu. Onun fikri tasvip edildi. ki ordu 15 Mays 1039
(18 ramazan 430) da davul ve boru sesleri ile savaa balad. Bununla
berber bayrama kadar sava hafif arpmalar ile geti. Bayram ertesi
Gazne ordusu iddetli bir hcuma geince stn kuvvet karsnda bo
zulan Seluklular le ekildiler. l hareketine alk olmayan Gazne
ordusu takip yapamad; Seluklular da dman hrpalamak iin byk
scaklar beklediler2. ,
Seluklular scaklar basnca, seyyal kuvvetleri ile, sk-sk lden kp
Gazne ordusuna basknlar yapyor; su kuyularn tahrip ediyor ve tekrar
le dnyordu. Ksm bir muvaffakiyet kazanan Sultan Mesd scak
lar geirmek iin Herata ekilmek ve Seluklular bara zorlamak ka
rarnda idi. Vezr tarafndan yaplm gsterilen tavsiyelere gre ve iki
taraf da birbirini oyalamak maksad ile muvakkat bir anlamaya vard
ise de iki taraf da hazrlklarna devam ediyordu. Trkistandan gelmekte
olan kesf Ouz muhcrlanm da yardma aran Seluklular gittike
oalyor ve kuvvetleniyordu. Bundan dolay bu geici anlama Seluklu
larn iine yarad3. Bylece Sultan Mesd, 1039 Austosunda, ordusu ile
birlikte Herata dnd. Fakat daha yolda iken Trkmenlerin tkip ve h
cumlar ile bir hayli kayplara urad. Mukabeleye geen Gazne ordusu
da Seluklulara bir ok l ve esir verdirdi. llerin balarn nan yab-
guya gnderen sultan ahdini bozanlarn kibeti bu olduunu syleye
rek tehditlerini ifde ediyordu. Yabgu ise bundan haberdar olmadn
bildiriyor, zr dileyor ve bylece o da oyalama siysetine devam edi
yordu.
Mes'd Heratta hazrlk ile urarken, Turul ve ar beyler ile
Ymalllar tekrar Nbr, Merv ve Nas taraflarna hkim oluyorlard.
Hrizmah sml ile mnsebete geerek Ceyhun bendlerini atrdlar;
Ouzlarn Horasana akn arttrdlar. Seluklularn kazand iki zafer
zten Trkmen muhceretini tevik etmi idi. Bu sretle de Horasana
yle bir insan akn balad, ki Horasan hzinelerinin topraktan karld
n duyan ihtiyar ve topal bir kadnn da, bir hisse koparmak maksad
2 Bayhak, s. 690-705; Mrhwaud V, 76; bn ul-Esr, IX. 159-160; Ahbr ud-
devle, 10; bn ul-Cevz, VIII, 99.
3 Bayhak, s. 705-713; Gerdz, s. 84.
Dandanakan Zaf er i , 1040 65
ile, yola girdiine dir bir hikye durumu gzel bir ekilde aksettirmek
tedir (Bayhak, s. 723). Sultan hazrlklarn bitirdikten ve ordusunu l
hareketlerine elverili bir hle getirdikten sonra, 12 Terin II. 1930 (13
sefer 431)da, harekete geti ve Turul beyi yakalamak gayesi e N-
pra girdi. Turul begin dyhta oturduu eski saraynda yerleti ve
k burada geirdi. Seluklular byk bir korku iinde idi. Turul begin
uzun mddetten beri zrhn ve izmelerini karmadan uyuduuna dir
haberler durumu gzel ifde eder. Seluklular Turul beyin emr ve ka
rarn sorduklar zaman o yine Dihistn ve Gurgn istikametinde ekil
mek kararnda olduunu syleyordu. Gazne ordusunun gelemeyecei d
ncesi ile de icbnda Rey ve Cibl taraflarna gmek ve oralardaki
Trkmenler ile birlemek niyetinde idi. Lkin herkesin tasvip ettii bu
fikri ar beg, eskisi gibi, yine red ediyor ve lden gelirken yorgun
olacak bulunan dman ile karlamann faydalar zerinde duruyor;
aksi takdirde ekilmenin tehlikelerini ve baka bir yerde tutunmann
zorluklarn belirtiyordu. Seluklular yine ar begin fikrini kabl edip
arlklarn Balhan da istikametinde yola kardlar.
ar begin cesreti ve asker grleri hkim olunca Seluklular
1040 Mays ortalarnda, ramazann ilk gnlerinde, arpmaya giritiler.
Hafif svarileri sratle saldrp ekilme hareketleri yapyor; sular, kuyu
lar tahrip ederek Gazne ordusunu hrpalyor ve susuz brakyordu. Sul
tan Mesd Merv ve Sarahs arasmda, kum l kenarnda, sular ve ku
yular bol Dandanakan4hisarna doru savaarak ilerileyip susuzluu gi
dermek isteyordu. Lkin Gazne ordusu oraya varnca Seluklular tara
fndan kuyularn iptal edilmi olduunu grd. Kuyular tekrar iler hle
getirmek teebbsn kabl etmeyen sultan, daha ileride, suya yetimek
zere harekete devam edince Seluklu basknlar iddetlendi ve Gazne
ordusunun disiplini bozuldu. te burada bu srada bir kymet koptu.
Tarihin dnm noktalarndan birini tekil eden Dandanakan meydan
muharebesi gn btn iddeti ile devam etti. Susuzluk, yorgunluk, a
lk ve nihyet fikir ayrlklar iinde bitkin bir hlde bulunan Gazneliler
ar begin saldrlar ve bu esnda 370 Trk klesinin Seluklulara il
tihk ile bozguna urad. Bata Beg-tod olmak zere askerlerin firar
ile sa-sol kanatlar birden kt. Herkes cann kurtarmak kaygusu ile
kayordu. Artk 23 Mays 1040 (8 ramazan 431) cuma gn Gazne ordu
su kalmamt. Sultan Mesd 100 svari ile muhrebe meydann terke-
derek glkle kurtuldu. Seluklular Gazne ordusunun btn hazneleri
4 Bu mevki iin bk. Ykt, II, 477.
ni, mallarn, silhlarm ele geirdiler. Bundan byle artk Seluklularn
karsna kacak cidd bir kuvvet kalmam; tarihin ak deimi idi5.
2. Seluk Devletinin Kuruluu ve Mhiyeti
Seluklular 23 Mays 1040 cuma gn Dandanakan zaferini kazan
makla, evvelkilerden farkl olarak artk yeni bir devlet kurduklarndan
emin ider. Bu sebeple Turul beg, ar beg ve nan yabgu le ze
ri, atlarndan inerek secdeye vardlar ve bu byk ltfundan dolay Al
laha kr ettiler. Btn Seluk beylerinin mterek toplants (kurultay)
ve karar ile T ur ul b e g in sultanln iln mersimini yapyorlar
d: Sava shasmda derhal ad r ve t ah t k u r u p T u r u l
b e g i z e r i n ..o t u r t t u 1 r ve btn beyler onu H or a
san h k md ar olarak selmladlar. Ganimetlerin ounu asker
lere dattlar. Hayli zamandan beri kendilerine srarla zafer mjdeleyen
bir mneccimi ve Gazne ordusundan iltihak eden kleleri ihsanlara bo
dular. Bu byk zaferi tebli maksad ile Karahanl hkmdarlarna,
Buhrda Ali Tekin-oullanna, Bri-tegne ve btn Trkistan byk
lerine, randaki Kkya-oullarma fetih-nmeler gnderdiler; zaferle
rini iln ettiler6. Bunlarn stnde de mmtaz eli Abu shak al-Fuka
ile Abbs halfesine gnderdikleri fetih-nmede Sultan Mahmud ve
Mesdun zulmlerinden, kendilerine yaptklar fenalklardan, Horasan
byklerinin kendilerinden himye taleplerinden ve mdafaa maksad
ile savaarak zaferi kazandklarmdan bahsetmekte; Gazne hkmdarla
rnn k--l-e - z d e ve kendilerinin ise pdi ah- z de (Afrsi-
yb, Ouz Han soyundan) olduklarn, zulm kaldrp adleti kurdukla
rm, Seluk-oullarmm eskiden beri Halifelie sdk bulunduklarn ve
gazaya devam edeceklerini belirtmektedirler. Mektubun banda da, es
ki trk hkimiyet almeti ve tura olarak, o k ve y a y iretleri bulu
nuyordu7, Seluk turas ve T ur a di vn messesesi de buradan
gelmitir. Byk Seluklularn resm vesikalarnda kullanlan ok ve yay
5 Bayhak, s. 715, 717, 733-738, 744, 750-758, 763-764; Gerdz, 85 v. d.; Czcn,
295-297; bn ul-Esr, IX, 160; Mrhwand, IV, 77 v. d.; bn ul-cavz, VIII, 99, 107;
Sibt bn ul-Cevz, 91b; Abul-Farac, 199; Red ud-dn, 16 v. d.; bn Hallikn, II,
58; Fahr ud-dn Rz, 59b; Azm, Kara Mustafa Paa, no: 398, 169b-170a; B. Ka-
zimirsky, Manoutchahri, Paris, 1887, s. 122-129; BarthoLd, 302 v.d.; M. Kymen,
D.T.C.F. dergisi, XVI, 3-4, s. 40-62.
6 Rayhak, s. 763 v. d.
7 Bk. Osman Turan, Eski trklerde okun hukk bir sembol olarak kullanlmas,
Belleten, 35, 1945, s. 305-318.
iretlerine Trkiye Seluklularnda rastlanmam; fakat Osmanllarda
padiahlarn isimleri, ok ve yay biiminde yksek bir sanat eseri olarak,
muhteem turalar tekil etmitir8.
Seluklular kable teekkl hlinde iken nan beg hukkan, Tu-
rul-beg de fiilen reis bulunuyordu. Turul beg imdi sultan iln edilir
ken fiilen olduu gibi hukkan da devletin bana geiyordu. Bir riv-
yete gre Turul beg, Ouz H an a ve sonra da i ngi z H an a
isnd olunan bir, iki okun kolaylkla, birlikte ise zorlukla krlmas mis
lini gstererek Seluk beylerine birliin faydalarn anlatm ve btn
beyler de bu hususta ahidler yapmlardr. Bununla berber bu birlik eski
Trk feodal devlet telkkilerine gre idi. Fhakika Gk-trklerde, Kara-
hanllarda olduu gibi Seluklularda da devl et hukuk bakmdan
h n e dan z s m m m t er e k m a l saylyardu. Bu sebep
le byk zaferi mtekip, saltanat mersiminden sonra, Sel uk dev
l et i feodal esslara gre taksim edildi. Turul beg Sultan sfat ile N-
pru ve garpta fethedilecek beldeleri alyordu. ar beg de Melik
(hkmdar) sfat ile ve ordu kumandan (kaid al-cay) olarak, yine h
kmet merkezi Merv olmak zere, Ceyhuna, Sarahs ve Belh ehirleri ile
Gazneye kadar uzayan lkelere ship oluyor; nan beg eski Trke un-
vnm (Yabgu) muhfaza ederek Herat merkezi ile Bst, sfizar ve Sis-
tana kadar alnacak vilyetlerin hkmdar oluyordu. Bz kaynaklarn
nan beg ile olu Hasanm mevk ve hisselerini birbirine kartrmalar
ve hatt bzan da onu Haan yabgu ad ile zikretmeleri bu ehzdenin
kudreti ile alkaldr. Nitekim evvelce Ke ve Nahab arasndaki lde
bulunan Trkmenler Hasanm idreinde idi9.
Seluk devleti bu l taksime gre ayrlm; her biri kendi blge
sinde nmna hut be okutmak, par a bastrmak, kaplarnda nbet
aldrmak ve balarnda etr tamak sreti ile btn hk i mi yet ve
i st i k l l unsurlarna ship olmakla berber sultan olarak Turul bege
ve imparatorluun merkezi Npra, feodal bir ba ile, bal idiler. Bu
sebeple hutbede ilk defa Turul begin ad zikrediliyor; te yandan sul
tan be nbet aldrd hlde bunlar nbet ile iktif edi
yorlard10. Seluklu babuundan sonra gelen byk beylerden bra
him Ynala Kuhistn, Arslan yabgunun olu Kutalma da Gurgan ve
Damgan tahsis edilmi idi. Lkin balayan merkeziyeti gayretler dola-
8 Rvend, 104; Abul-Farac, 201; Irnd ud-dn, 8; Red ud-dn, 18 v. d. Ci-
hn hSiimiyeti, I , s. XI X.
9 bn ul-Cevz, VI I I , 233; Fahr ud-dn Rz, 59a-59b.
10 Bk. Osman Turan, I hta, A, VI, 952.
ys ile bu sonuculara ve dier beylere byle bir muhtriyet verilme
mitir11.
Turul beg devletini kurarken Smn ve Gazneli yksek memrlar-
dan faydalanmay ihmal etmedi. Horasan mili Abul-Kasim Al Buzcn
(Cuvayn)yi kendisine ilk vez r yapt. sfahan meliki Kkya-olu Fa-
rmurz, zafer ve clusunu tebrik maksad ile, Npra gnderdii
Abul-Fath Rzyi ok beenince yannda alkoydu ve vezirlie tyin
etti. Bylece ilk Seluk vezri saylan Amid ul-mlk Kndurden nce
Turul begin daha iki vezri olduu meydana kmaktadr. Trklere
mahss Ac12veya hci bl i k makmma Trk emri Abdurrahman
Alp-zeni getirdi. Abu Al dn ar begin, Abul-Fazl da nan yab
gunun vezri oldu. Hatt brahim Ymal henz bir blgede yerlememi
olduu ve dimi seferde bulunduu hlde oun da bir idre tekilt ve
Ahmed b. Thir adl bir vezri vard. Turul beg devletini kurarken lim
ve eyhlere ok hrmet gsteriyor ve hkimiyetini mnev kuvvetler ile
takviye ediyordu. Hemedana giriinde ehrin iki byk eyhi Baha T
hir ve Baba Caferi grnce atndan inip ellerini pt. Baba Thir kendi
sine: Ey Trk! Al l ah n hal k na ne y ap mak i st e yo r-
s u n? diye sorunca sultan da: Ne emr eder si n? cevabm verdi.
eyh Allah adalet ve iyilii emreder yetini okudu. Bylece Turul
beg adlet yolunda yryeceini sylyor ve byk devlet adam va
sflar ile din adamlar ve halkn gnlleri zerine hkimiyetini kuru
yordu.
Turul beg zaferden sonra ikinci defa Npra girip tahta knca,
asker ve siys deiiklikler ve hareketler dolays ile, bozulan nizm
kurdu; her tarafta tremee balayan ekiyay (eayyarn) tenkil etti. s
tillar ile ve Gazne devletinin kt idresi ile ezilen ve Seluklulara ya
knlk gsteren Horasan ehirlerini bir yllk vergiden affetti. Turul beg
devletin kuruluunda, feodal anane icb, amcas nan yabguya ve bi
rinci derecede hizmeti olan ar bege hkmdarlk vermek mecbri-
yetinde kald. Lkin dier byk beyleri yanndan ayrmayarak devletin
paralanmasn nlemee ve merkeziyeti bir devlet makinas kurmaa
alt. Bu sebeple de byk beylerin a)7r blgelerde yerlemesine frsat
vermedi. Eski Trk feodal siys hukukuna aykr den bu merkeziyeti
gayretler cidd mukavemetler ile ve ilgili beylerin isyanlar ile karlat.
11 md ud-dn, 8 v. d.; Rvend, 104. Zahr ud-dn Npr, 18; Red ud-dn,
19 v. d.; bn ul-Cavz, VIII, 233; Sibt, 91b; Ahbr ud-devle, 17; Fahr ud-dn, Rz,
60a; yine bk. bl. VII, 1.
12 Hazinedar: Kgarl, I, 122.
Bu anlay II. Kl Arslana kadar Seluk devletlerinin balca zaaf ve
gailelerini tekil etti. Bu ananenin kuvveti iin XI V. asr Anadolu bey
liklerinin de bu essa gre kurulduunu, hkmdar evltlar arasnda
devletin taksim edildiini ve mstesn olarak, yalnz Osmanl devletinin
kuruluundan beri merkeziyeti bir bnyeye ship bulunduunu hatrlat
mak kfidir13.
3. Yeni Fetihler ve Devletin Genilemesi
Dandanakan zaferini mtekip verilen karara gre Sultan, Melik ve
Yabgu kendi lkelerine giderek fetihlere giritiler. yi bir asker, fakat k
t bir siyset adam olan Sultan Mesd Dandanakan bozgunu zerine
Gazneye dnnce, btn mesliyeti kumandanlara ykleyerek onlar
idm etti. Karahanl Arslan Hana eli ve mektup gnderip malbiyeti
ni hikye etti ve ondan yardm istedi ise de bir netice alamad. Tohris-
tan bir menr ile Bri-tegine verip onu Seluklular ile arptrma te
ebbsne giriti ise de muvaffakiyetsizlie urad. ar beg byk bir
ordu ile Belhi kuatt. Kurtarma maksad ile gelen Mesdun olu Mev-
dd bozguna uraynca ehrin valisi Altunta teslim oldu. Mesd Sel
uklulara kar yle bir korkuya kapld ki Gaznede dahi oturamayarak,
asker toplamak bahanesi ile, Hindistana gitti ve II. Knm 1041de ld
rld. an beg Belhten sonra Czcn, Badgs, Huttaln ve dier To-
haristan beldelerini, sratle ve kolaylkla, fethetti14.
nan Yabgu da Heratta yerleti. brahim Ymalm kardei Erta da
Sstan blgesini fethederek buralarda Terin II. 1040da Yabgu nmna
hutbe okuttu. Gazne tahtna kan Sultan Mevdd Herat ve Sstan hav-
lisini istirdada alt. Herat kurtard; fakat Sstanda Erta tarafndan
bozuldu15.
Gaznelilerin bu teebbs ar begin baka tarafta bulunmas ile
alkal idi. Filhakika Seluklularn eski dman ah-melik, hkimiyeti
Sultan Mes'd tarafndan kendisine verilen, Hrizm zerine, Ouz- n-
13 Rvend, 98, 99, 104; Red ud-dn, 29; Trih-i gzde, 437; bn ul-Esr, IX,
181; X, 11; Hindu-ah Sancar, Tecrib us-salaf, Tahran, 1313, s. 260-266; Sayf ud-
dn Akl, r al - vuz ar , Tahran, 1337, 203-204; Avf, Lubb ul-eldb.
Tahran, 1335, s. 32, 568. Osmanl Merkeziyetilii iin bak Cihn hkimiyeti, II,
s. 10-24.
^ Bayhak, 764-771, 781-801; A h br ud- devl e, 13; bn ul-Esr, IX, 163;
Mrhwand, 78; Czcn, s. 297.
13 bn ul-Esr, IX, 169-175; Trih-i Sstan, 365-368; Mun ud-dn sfizr, Rav-
z at ul - cennt , Tahran, 1338, I, 388.
me>ye gre, 40.000 kiilik bir ordu ile, yrd. 12 ubat 1041 (6 cemazi-
yelhr 432)de Hrizmah sml ile sb sahrsmda korkun bir sava
yapt. gn sren bu. muhrebede derya gibi kan akt. Malp olan
Hrizmh sml kalan askeri ile 29 Mart 1041de Seluklulara smmak
maksad ile Hrizmden kat. Cend emri ah-melik Urgen (Curcni-
ye)de Hrizm tahtna kt ve Mesdun lmnden habersiz olarak
onun nmna hutbe okuttu16. te Seluklularm mthi dman ah-me
likin Hrizmi istils ile beliren tehlike ar begi Gaznelileri brakp
onun zerine yrmee mecbr etti. Hrizmh smli ve askerlerini
de yanma alan ar hegin hareketi ah-melikin ekilmesine sebep ol
du. Bu srada Turul beg de Nprda tekiltm kurduktan sonra Mes-
dun bir ka yl nce idresine alm olduu Taberistan ve Crcn bl
gelerini, 433(1041 /)te, bizzat gidip ilhak etti. Mahall Ziyr-oullar ve
Bvendleri vergi demek ve namna hutbe okutmak sretiyle tbiiyetine
ald; ehirlere Seluklu vli (nib)ler tyin etti17.
Turul beg bu seferden dnnce ar beg ile birlikte, 1043 (434)
baharnda, Hrizm^seferine kt, Urgente kuatlan ah-melik bir k
hareketi yapt ise de yenilerek Gaznelilere snmak maksad ile llere
girdi. Hrizm halk itaat arzedip bu lke de bir Seluk eyleti hline
geldi. Erta tarafndan tkip edilen ah-melik Mekrn taraflarnda ya
kaland ve ar begin hapishanesinde ld. Kaderin garip bir tecellisi
olarak Seluk-oullar bu eski dmanlarndan, Gaznelilerden ve daha
sonra hkimiyetlerine almak sreti ile Karahanllardan da intikamlarn
alm bulunuyorlard18.
ar beg Hrizm seferinden dndkten sonra nan yabgunun atl
d Herat kuatt. Lkin hastal sebebi ile taarruza geen Sultan
Mevdd 1043 eyllnde Bst tarafna gnderdii bir ordu ile Ouzlar
bozguna uratt. Fakat Hrizmden dnen Erta Mevddun ordusunu
malp edince Yabgu Sstana hkim oldu. ar beg de henz 14 veya
15 yanda bulunan olu kahraman Alp Arslan Gazne seferi bana ge
irdi. lk sefer ve zaferi ile Alp Arslan gaznelileri bozguna uratt mj
desini babasna bildirince ar beg shhat kazand ve birlikte hareket
ederek henz Gazneliler elinde bulunan Tirmiz, Kubdiyn, Vah, Kun
duz (Valvlic) ehirlerini ve btn Tohristan fetheylediler. ar beg
16 Bayhak, 838-840; Bn ul-Esr, IX, 159; Ahbr ud- Devl e, s. 6.
17 bn ul-Esr, IX, 171; bn sfendiyr, Trih-i Taberistan, Tahran 1320, II,
s. 18, 20.
18 Bayhak, 840; bn Funduk, 51; bn ul-Esr, IX, 175; Sibt, 101a; Mrhwand,
IV, 78 v. d.; Czcn, 297.
Payitahtn Reye Nakli 71
bu havimin idresini Alp Arslana verdi19. Seluklularn bu zaferlerine
ramen Gazneliler henz mcdele kudretini muhfaza ettiklerini ve Sul
tan Mesdun korktuu kadar Gazne devletinin kmediini gstermi
tir. Nitekim bu devlet 1183 ylma kadar yaamtr.
4. Payitahtn Reye Nakli
Turul beg Hrizm seferine giderken Dihistn blgesine tyin edil
mi bulunan brahim Ymal Rey zerine yryerek burasn Arslan yab
gu Ouzlarndan ald. Kzl, Gkta, Bekta, Boga, Mansur, Oguz-olu
(veya Kz-olu) ve Anasolu idresinde bulunan bu I r ak O u z l a
r veya Y a v g u l u l a r (Yavgyya) daha Dandanakan savandan
nce, 1039da, kendilerine hiynet eden Kkuya-olu Alaud-devleye
hcm ederek Rey ehrini ald ve yama ettiler. Al'ud-devle sfahana
kat ve halfenin yardmm diledi. Arslan yabgu ouzlar Reyde Kzl-
begin idresinde bir beylik kurdular. Kzl, 1041de, lnce Rey civrm-
da defnolundu. Turul beg, halfenin ikyeti ile de ilgili olarak, bu s
trkmenleri itaate almak iin brahim Ymal gnderdi. Ymal Rey, He-
medan ve Cibl taraflarn alp Reye dnd zaman Turul beg de
oraya geliyordu. brahim Ymal sultan merasim ile karlad.
Turul beg Reye girince harap ehri imra balad. Eski hkmdar
sarayn (Dr td-emre) ykarak kendisine yeni bir saray in etti. Eski
binada gml bulunan altn ve mcevhert ykler ile ele geti. Bu s-
retle cmi ve ilk medreseyi yapt ve imr eyledii ilk payitaht N-
pru terkederek Reyi devletin merkezi hline getirdi, ki Turul begin
434 (1042))te Reyde bastrd paralar bize kadar gelmitir20. Turul
beg Reyden Kazvine gitti. Beldenin hkimi Mardvc mdafaadan vaz
geerek 80.000 dinar vergi ile tbiiyeti kabl edip yerinde kald. Zancan
havalisine kam bulunan Arslan yabgu ouzlar sultann itaat teklifini
kabl etmeyerek Anadolu istikametinde uzaklatlar. Turul beg sfa
hana da giderek Al ud-Devlenin olu Farmurzu vergi demek s
reti ile yerinde brakt. Fakat Hemedanda hkm sren dier olu Gur-
sb ve Dihistnda itaatte kusur eden Kmyr yerlerinden tard etti.
Turul beg Reye dndkten sonra rann orta, garp ve cenup blgelerini
19 A hbr ud- devl e, 26 v.d.; bn ul-Esr, IX, 179; bn Fundulc, 120 v.d.;
Trih-i Sstan, 368; bn ul-Adm, Bugya, 189a.
20 tbn ul-Esr, I X, 175 v.d.; bn ul-Cavz, VI I I , 107, 151; Sibt, 102a; Azm,
170b; Nsir-i Husrev, Sefer-nme, trk. trc. stanbul, 1950, s. 5; M. Sourdel, Mon-
nais du Musee de Kchoul, Damas 1953, s. 82 v. d.
fetih maksad ile amca-zdesi (vey kardei) brahim Ymal, dier amca
zadesi Kutalm ve ar begin olu Kavurt (Kara Arslan) beyler ku
mandasndaki kuvvetleri gnderdi. brahim Ymal, bir ka yl iinde, D-
nver, Karmsn, Hulvn, Hnikin ve ehrizr ehirlerini Deylemi (B-
veyh) emr ve meliklerin elinden ald. Ouzlar bu dalk blgelerde o
kadar yayldlar ki, brahim YmaPm Badad zerine yrmekte olduu
sylentisi, bir heyecan yaratt ve Badadda i - snn mcde
l e 1e ri iddetlendi21. Kutalm, Kavurt, Ykut de Crcn (Gurgn), Da-
magn, Kumis, iraz ve stahr taraflarnda fetihler yapmlard22.
5. Seluklu Sultanlar ve Anadolunun Fethi Sebepleri
Seluk devletini, kuruluundan beri, uratran en mhim meseleler
den biri gebe Ouzl ar n muhcer et i idi. Seluk devleti s
nrlar iinde ve mslman lkelerinde kendi boy beyl er i i dar e
si nde mstakil hareket eden bu gebe Trkmenler ok defa Seluk
sultann tanmayor veya zayf bir feodal ba ile ona tbi olsa bile yurt
bulmak ve srleri ile birlikte beslenmek maksad ile slm beldelerini
istil ediyorlar; yerli halk ile mcdeleye giriiyor ve neticede yama ve
ktle sebep oluyorlard. Turul beg ve onun ilk halefleri, s 1 m n
sul t an ve hmisi sfat ile, lkelerini ve tabasm bunlarn apulla
rndan korumak, fakat ayn zamanda devletinin temelini ve asker kuv
vetini tekil eden bu rkdalarma yurt bulmak ve onlara geim imknlar
hazrlamak gibi birbiri ile atan iki mesele karsnda idiler. Zr Gk
trk kaanlarnn T r k mi l l et i i i n gec e uy umad m,
gn dz ot ur mad m. . . Y ok sul mi l l et i zengi n et
ti m, a hal k doyur dum, az hal k oal t t m23 if
desi ile beliren eski trk velyet-i pederne sfat Turul beg ve halefle
rinde de mevcut olup devletin banda kavmine baba mevkiinde bu
lunduuna ve Ouzlar yurtlandrmak vazifesi ile karlatklarna inan
yorlard. Trk devlet anlayna gre, bata hakan veya sultan olmak ze
re, devl et ve memleket nasl hn edan zs n n m t er ek
mal saylyor ise, mi l l et de tabi olarak, bu i l e i n f er t l er i
telkki ediliyordu. Seluklular gelmeden nce bile Horasann trkmenler
21 bn ul-Esr, IX, 176-186, 187-190; bn ul-cevz, VIII, 128; md ud-dn, 9;
Rvend, 104; Red ud-dn, 20; Sibt, 105a, 105b.
22 bn al-Balh, Frs-nme, GM, 127, 133; Ahmed rz, rz-nme, Tahran,
1310, s. 17, 36.
23W. Thomsen, Moolistanda trke kitbeler, TM, III, 102.
Seluklu Sultanlar ve Anadolunun Fethi Sebepleri 73
ile dolduuna ve Gaznelilere kar zaferler kazanldka Ouzlarn Tr
kistandan dalgalar hlinde Ceyhunu getiklerine ve Belhn dan a
tklarna iret etmitik. Essen Seluklularn Gaznelilere zaferleri de
Ouz muhcrlannm devaml srette kendilerine iltihaklar ile mmkn
oluyordu. Horasana 10.000 svari ile gelen Seluklularn 100.000 kiilik
Gazne ordularna kar savaabilmek iin bir ka yl iinde nasl oal
dklarna dair en gzel bir misl de sdece nan yabgunun Dandanakan
muharebesine 20.000 svari ile katldna dir kayttr. Zaferi mtekip
bir Trkmen devletinin kurulduunu duyan Ouzlar artk sel hlinde s
lm lkelerine akyorlard. Eski bir Seluk tarihinin gzelce belirttiine g
re: T r k l e r her l k ey e gi r d i l er ; her beldeyi aldlar ve
hi bir engel ile karlamadan her tarafa yayldlar, yle ki al mad k
l ar meml ek et , imedikleri su, atelemedikleri ocak kalmad. H
kmdarlar onlarn geliinden rkp katlar; vardklar e h i r l e r i
d o l d u r d u l a r ; hkimlerini kovup kendi vlilerini tyin ettiler24.
Ouz-nme rivayetlerini de iiterek bu trk muhaceretini tasvir eden
mehr sryn mellifi Mihael de: T r k k av mi k nca yer
y z n dol dur du; daha nce km olanlar tenkil ettiler. Z -
r d n y a o n l ar t a ma a k f i d ei l di. Bunlar on
lar (ilk kanlar) garba doru ittiler, nlerinde k pee benzer bir
hayvan (O u z - n m edeki boz-kurt) yryor; ona yetiemiyorlard.
Hareket etmek istedii zaman g (g) yni k al k n z diye ses
leniyordu. Trkler o duruncaya kadar ilerileyor ve orada adr kuruyor
lard. Uzun mddet onlar sevkettikten sonra kayboldu ve bir daha bu
hayvandan bahsedildii duyulmad35ifdesi ile grd ve iittii Ouz
glerini anlatmtr.
Trk devlet telkkilerine ve gebe feodalizmine yabanc bulunan
slm hkmdar ve mellifleri ilk zamanlarda, istil ve yamalarn mes-
liyetini Turul bege yklemekle hakszlk yaptklarn fark edemiyor
lard. Filhakika Diyarbekir Mervn emri Nasr ud-devle (1011-1061)
Ouz akmlar karsnda Turul bege ikyet ettii zaman Seluk sulta
n ona: K u l l ar m n me ml e k e t i n e gel di i ni haber al
dm. Sen bir hudut (s uur : uc) emrisin; Onlara mal verip kfirlere
(bizansllara) kar kendilerinden faydalanmalsn. Zr o n l a r n
mak sat l ar E r meni b e l d e l e r i d r26 cevab mektubu ile
hem bu s rkdalarm uzaktan himye etmekte, hem yerli mslman
halk dnmekte ve hem de Anadolunun fethi lzumunu gstermekte
24 tmd ud-dn, s. 9.
25 Chronique, II I , 155.
26 bn ul-Esr, IX, 136; Baybrs Mansr, 69b.
dir. 439 (1047) ylnda Trkistandan Npra ok kalabalk bir Ouz
muhacir halk gelmi idi. Yersizlikten ve vurtsuzluktan ikyet ediyorlar
d. brahim Ymal onlara: M eml ek et i m si z i n o t u r man
za i mkn ver ecek k adar geni dei l di r . Bu sebeple
dorusu udur ki Rm (Anadolu) gazasna gidiniz; Tanr yolunda cihd
yapnz ve ganimet alnz; ben de arkanzdan gelip bu hususta size yar
dm edeceim27 derken Seluklularn hangi zaruretler ile Anadolu fe
tihlerine giritiklerine ve devletin bununla ilgili siysetlerine dir gzel
bir misl verir.
slm lkelerine Trk muhacereti aralksz devam ediyor; slmiyet
Trkler arasnda yayldka da gler birbirini kovalyordu. 1043 (435)
ylnda Bulgar havlisinde yazlayan ve Balasagun-Kgar havlisinde
klayan 30.000 adr...halk mslman olmu; bayramda 30.000 koyun
kurban kesmi ve slm memleketlerine dalm idi28. Bu sonsuz muh-
ceret ve istillar byk meseleler karyor ve devleti uratryordu.
Turul beg nnde Zencana ekilen Arslan yabgu (Irak) ouzlar her
taraf istil ve akmlara uratyordu. Turul beg bir eli ile onlar itaate
ve huzura ard zaman bu Trkmenler: Senden 'korktuumuz iin
uzaklatk ve buraya konduk. Gayemiz ya Horasana dkmek veya Rma
gitmektir29deyip itaati de red ettiler ve Anadoluya gtler.
Seluk devletine henz balanmam olan Ouz guruplarnn geim
derdi ile ve yurt bulmak maksad ile yaptklar istil ve yamalar kar
snda o derece feryatlar ykselmitir, ki bizzat halfe Kim biEmrillah
bu duruma son vemnek maksad ile devrin mehur limi Mverdyi, 1044
(435) senesinde, bir mektup ile Turul bege gnderdi. Sultan eliyi drt
fersahlk mesafeden karlamakla Halifelik makamna kar tzimlerini
gsteriyordu. Trklerin siys durumunu ve muhceretin ehemmiyetini
kavrayamayan halfe ve elisi de Turul begi bu hdiselerden mesl sa
yyor ve adaleti, merhameti, dindarl ve idr dehs ile tannan sultam
anlayamayordu. Filhakika bu mektup ve bu vesile ile cereyan eden m
zkereler bu hususta ok ehemmiyetlidir. Halfe mektubunda: E y
Tur ul beg Muhammed! aldn memleketler sana kfidir.
Dier sl m l kel er i ne ve h k md a r l a r n a d o
kun m a diyordu. Buna kar Turul beg: Benim askerlerim (ynimil-
2:7 bn ul-Esr, IX, 188; bn ul-Cavz, VIII, 137; Sibt, Kprl 1157, s. 555; bn
addcI, A'lak uUhatra, British Museum, Add. Add. 2334, 81b.
28 bn ul-Esir, IX, 179; ibn Zfir, Dvel ul-munkati'a, British Museum, 3685,
152b; Macmaut-tavrh, nr. Ch. Schefer, Descr. Boukhara, s. 235.
29 bn ul-Esr, IX; 175-176.
Sel uklu Sul tanl ar ve Anadol unun Fethi Sebepl eri 75
letim) pek oktur ve bu memleketler o n l a r a k i f y e t e t m e
me k t e d i r cevabn veriyordu. Eli: B t n d n y a y al
san z ve y k s an z yi ne de si z e ve a s k e r l e r i n i z e
kf i g e l me y e c e k t i r diyerek sultan doru harekete dvet edi
yordu. Turul beg: D o r u h ar ek et i i n el i md en gel en
her eyi y ap y or um. E er ad aml ar md an (trkmen-
lerden) a k al anl ar k t l k ed i y o r l ar sa b u n a k ar
ben ne y apabi l i r i m cevab ile durumu bize aydnlatmaktadr.
Bu grmeden sonra halifeye tzimde ve elisine hrmette kusur etme
yen Sultan, Kim biemrillaha 30.000 dinar hediye gndermei de unut
maz30.
Seluk sultanlar bir yandan ouzlar devletlerinin kurucusu ve te
meli saymlar; bir yandan da feodal anlaylarna gre yurtsuz olular
ve itaatsiz hareketleri dolays ile onlar ile ok uramlard. Nizm l-
ttlk bu hussta; Her ne kadar Trkmenlerden bkknlk geldi ise de sa
ylar oktur. Bu devletin kuruluunda ok hizmetleri ve emekleri getii
iin de bu devlet zerinde haklar vardr ve sultann a k r a b a l a r -
d r31mtalas ile devletin Trkmenlere bakn ok gzel ifde etmi
tir. Turul beg, Alp Arslan, Melik-ah ve Trkiye Seluk sultanlar mer
keziyeti bir devlet vcda getirmek ve siys paralanmay nlemek
maksad ile feodal ve s rkdalarn tenkil mecburiyetinde kaldklar
hlde bz tarihiler Seluk hkmdarlarnn bu mer hareketlerini
mtegallibelk ve devleti ele geirmek isteyen ehzde ve beylerin is
yanlarn da Trkmencilik essna ( ? gre ouzlarn mdafi sanm
lar; Trkmenlerin Anadoluya evki zarretini ve Trklerin gaza ve ftu
hat emellerini de sultanlarn onlara kar nefreti ile izah eylemek iste
miler ve hatt saray (merkez) kle muhfz kuvvetine bakarak Seluk
ordusunun ekseriyetini Trklerden gayri unsurlar tekil ettii hatsna d
mlerdir32. Devlet mefhumu ile uzlaamayan bu fikrin tarih realite ile
de bir mnsebeti yoktur.
Turul beg, Alp Arslan ve Melik-ah gibi ilk byk Seluklu sultan
lar iin Anadolunun fethi, bir yandan kesf Trkmen muhcereti basks
ile ve onlara yurt bulmak zarreti ile yaplmakta, bir yandan da kendi
devletlerim, mslman halk ve lkelerini istil ve syisizlikten koru
30 Abui-Farac, s. 203, 204; tbn ul-cevz, VI I I , 113, 116, 233; Sibt, 102a; bn
ul-Esr, IX, s. 180.
31 Siyset-nme, s. 94.
32 Zeki Velidi Togan, Giri, s. 185 v. d.; bu fikir Faruk Smer tarafndan aynen
benimsenmitir: Ytva ouz boyuna dir, TM, IX, s. 153.
mak maksadn gtmekte idi ki, Anadolunun trklemesi bu iki bal si
yset ve gayretlerin neticesi olarak tecell etmitir. Bu iki cepheli siyset
yannda Seluk hkmdarlar, s. l m n sul t an ve h mi s i
sfat ile, onun eski ve yenilmez dman Bizans imparatorluuna kar
trkmenleri gnderir ve ordular ile bu glere yol aarken, ayn zaman
da, slmm c i h d mef k u r esi n i ve Trklerin kadm c i h an
hki mi yet i idellerini de gerekletiriyorlard33. Tarihin en byk
glerinden ve nfs hareketlerinden birini ve hatt, Cermen istils ile
mukayese edildii takdirde, birincisini tekil eden bu Trk muhcereti,
bugne kadar mhiyeti, sebep ve neticeleri ile henz aratrlmad ve
anlalamad iin yalnz Seluklular tarihi deil ummiyetle Garp trk
l, ve Anadolunun trklemesi gibi mhim meseleler ve Seluklular
devletinin siyseti karanlklar iinde kalmtr; Bu sebeple.muvakkat ve
mnferit hdiselere baklarak S e l u k l u l a r a s l B i z a n s
t opr ak l ar n f et h et mek ni yet i nde dei l l er di ; ga
yel er i Su r i y e ve M s r olup sa kanatlarnda bizansllar ile
sulh hlinde yaamaktan baka arzular yoktu gibi tarihin seyrine aykr
iddialar ileri srlm ve yaylmtr34. Bu umm hkmn Alp Arslanm
i Ftmlere kar, 1070 de, Suriyeye yryp bu sebeple Binzansa
kar bir hareket niyetinde olmad vakasna dayandn hatrlatrsak
fikrin dayanan vermi oluruz.
6. Umm Trk Muhcereti
Anadolunun fethi ve trklemesi gibi ona ve Seluk imparatorluu
nun kuruluuna sebep olan byk Trk muhcereti ve nfus hareketi de
henz tetkik edilmemi ve hatt ehemmiyeti de kavranlmamtr. Filha
kika Orta Asya tarihi zerinde henz otoritesini muhfaza eden W. Bart
hold Seluklularn Mvernnehre gleri sebebini mehul gsterdik
ten sonra35, baka bir eserinde, byk Trk muhceretini kastederek, XI.
asrda ouzlarn garba ve cenba doru hareketleri imlden Kpakla-
rn sktrmasndan ileri gelmi olmas mmkndr36mtalas ile me
seleye tereddtl bir ekilde temas eder. Muahhar bz mellifler ya bu
33 Bk. Osman. Turan, The deal of World dominaHon among the Medieval Turks,
Studia Islamica, IV, 77-90.
34 Cl. Cahen, La Campagne de Mantzikert, Byzantion, IX 2 (1934), s. 621-622;
P. Wittek, Deux Chaptres de Vhistoire des Turcs de Roum, Byzantion, XI, 1936,
s. 292.
35 Turkestan, s. 256.
36 Orta Asya trk tarihi hakknda dersler, stanbul, 1927, s. 102.
Umm Trk Muhcereti 77
byk hdisenin umln daraltm veya yanl istidlllere girimiler
dir37; veya bu byk gleri Bartholdn tahmin ettii gibi Kpaklarn
sktrmas deil bizzat Ouz boylar arasmda vuk bulan bir niz
gibi basitletirerek anlayamamlardr38. Bunlarn Zeki Velidi Togann
ksaca byle bir meselenin mevcdiyetine iretine dikkat etmeleri icap
ederdi39. Halbuki bu byk gler karsnda kaynaklar hdiseyi hep
n f u s k esf et i , h ay v an o k l u u ve ot l ak dar l
sebeplerine balamakla daha ileri bir gr temsil etmiler ve ta
rih realiteyi daha isabetli bir ekilde aksettirmilerdi40.
Filhakika daha Gk-trk devletinin yklndan beri nfus art,
yurt darl da kendini gstermiti. Trk kavimlerinin birbirlerini skt
rarak garba doru devaml bir ekilde kaydklar doru olmakla berber
X. asrda balayan bir tazyik XI . asr balarnda birden bire Trk halkla
rn yerlerinden oynatm ve nfus art yannda d tesir ar basarak
byk nfus hareketlerine sebep olmutur. Nitekim X. asrda Ktaylarm
Moolistan igalleri nasl Peenekleri Balkanlara kadar pskrtm ise
ayn kavimin XI . asr balarnda Kpak (Kimek) ve Ouzlar sktrmas
da ylece Trk kavimlerinin birbirlerini yurtlarndan oynatmaa ve b
yk muhcerete sebep olmutur. Gerekten ada kaynaklara gre K-
taylar 300,000 adr halk (bir ka milyon) hlinde mslman Karahanl-
lar lkesini istil etmiler ve Balasagun ehrine 8 gnlk mesfeye kadar
ilerilemilerdi. Rivyete gre bu srada hasta bulunan Karahanl hkm
dar Togan Han, kfirlerden intikam almak iin, Allaha niyaz etmi ve
if bularak 1017 (408) ylnda 120.000 kiilik bir ordu ile Ktaylar uzak
mesfelere kadar takip etmi ve memleketine dnmtr41. Bylece Kara-
hanllarn bu zamana dein c i h d hlinde bulunduklar rkdalar
putperest U y g u r l a r * a kar Ktaylarla devam eden dostluklar da
artk nihyet buluyordu. Nitekim Ktaylar ve Uy gurlar, Smnlerin ink-
rz zerine, miraslar iin, Karahanllarm rakibi olan gazneli Sultan
Mahmuda 1027de, eli gnderip ittifak teklif etmeleri de bu siys du
rum ve yaylma ile ilgili idi. te bu elilik heyeti vstas ile i Asya me
seleleri ve Trkler hakknda mhim bilgiler toplayan Mervez, yaknda
37 M. Kymen, I, s. 106 v. d.
38 Faruk Smer, X. Yzylda ouzlar, D.T.C.F. dergisi, XVI , 3-4, s. 152.
39 Giri, s. 140. Daha fazla bilgi almak iin bak. Trk Cihn hkimiyeti, I, s.
163-170.
40 Ms. bk. Rvend, 86; Zahr ud-dn Npr, 13; Red ud-dn, 5, I I ; Cemal
Kar, Mlhakat us-surh, nr. Barthold, Turkestan, I. s. 135; Czcn, 292,
41 Utb, II, 220; bn ul-Esr, IX, 102.
kefedilen eserinde bu muhaceret sebeplerini gzelce meydana koy
mutur.
Filhakika Mervezye gre: O u z l a r n bir ksm b o z
k r l ar da ve bir ksm da eh i r l er de oturur. Bozulurlarda ya
ayanlar Mvernnehre ve Hrizme komudurlar. slm lkelerine
yakm olanlardan bir ksm mslman olduktan ve Trkmen adm aldk
tan sonra mslman olmayanlar ile savaa balamlardr. sl mi yet
ar al ar nda yay l p k u v v e t l e n d i k e bunlar kfirleri
(gayr-i mslim Ouzlar) y er l er i n den at t l ar . Ouzlar da Ka
radeniz ( Bahr - i E r men i y y e) shiline yakn Peenek yurtlarna
intikal eylemilerdir dedikten sonra Trkmen ve Seluk muhceretini
kastederek: bylece T r k men l er sl m meml ek et l er i
ne yay l d l ar ve bu meml ek et l er i n ou n u h k m-
1er i altna.aldlar; d evi et l er ve su l t an l k l ar kurdular
ifdesi ile durumu belirtir ve muhceretin d sebeplerini meydana koyar:
Trklerden Kim demlen bir kavim Ktay hnndan korkarak o taraftan
(arktan) gt. Bunlar h r i st i yan Nest r mezhebinden olup
yer dar l sebebi ile y u r t l a r n terkettiler. Kunlan tkip
eden Kaylar daha kuvvetli ve kalabalk olduundan onlar bu yeni otlak
larndan uzaklatrarak Sar (Kpak-Kuman) lkesine geldiler. Onlar da
Trkmenlerin yurdunu, Trkmenler (mslman ouzlar) de ouzlarm (Bi
zans kaynaklarnda Uz ad ile geen gayr-i mslim ouzlarm), bu sonun
cular da Karadeniz shilindeki Peeneklerin yurtlarn igal ettiler. Bu
Peeneklerin imlinde Kpak (Hfak)Iar, arknda Ouzlar ve cen-
bunda da Hazarlar bulunup bunlar dim srette birbirleri ile sava h
linde idiler42 ifdeleri ile Seluklu ve Trkmenlerin gleri ile birlikte bu
hareketin Ouz ve Peenekler ile Balkanlara kadar yayln en salam
bir ekilde tasvir ve izah eder. Nitekim ada Ermeni ve Sryn mel
lifleri de mslman Ouzlarn muhcereti ile muvzi, Islm ve Bizans
kaynaklarna uygun olarak, Uz (ouz) ve Kuman (Kpak)larm Balkan
lara intikalini belirtmilerdi43. yle ki mslman ouzlar Anadolu ile
rine girdikleri bir srada, 1065 senesinde, Tunay geen Uz (mn
ouz)larn miktar 600.000 kii olarak rivayet edilmitir. Seluk devleti-
42 Nr. V. Miorsky, Marvaz on China, Turks and Jndia, London, 1942, s. 18-20;
zahlar, s. 95, 102-103. Bu mhim eserin kefinden nce bu malmat ondan ksmen
abnkra (Mama' al-ansb, British Museum, nr. 16696 33a-34b) Gerdz (s. 69),
ukruliah, Behet ut - t avr h trc. Nihal Atsz, Dokuz boy trkler, stanbul,
1939, s. 25, tarafndan nakledilmiti.
43 Urfal Mathieu, s. 89, 127; Syani Mihael, III, 155; Attaiates, s. 83.
l k Anadol u Gazal ar 79
nin kuruluu sralarnda, 1047 (438) senesinde T i b e t tarafnda say
sz miktarda bir T r k h a l k Karahanl hudutlarna geldi44. Bu
Ktay ve onlar ile birlikte ark Trklerinin tazyikleri devam etmi; Yedi-
suda yerleen Karahtaylar, XI I . asr ortasnda, Karluk ve Yamalar ile
birlikte tekrar ilerileyerek sultan Sarcar malp ve btn Mvern-
nehri istil edip yeni bir muhcerete sebep olmulardr45. te Seluklu
larn dhil bulunduu byk Trk muhceretinin umm esslar budur
ve Seluk tarihinin anlalmas iin burada bu kadar kfidir.
7. lk Anadolu Gazalar
te Turul beg, Alp Arslan ve Melikah zamanlarnda Seluk dev
leti Trkistandan Horasan, ran, Irak ve Azerbanyan istikametimde ile-
rileyen ve bir ksm bu lkelerde kalan bu insan dalgalarn Anadoluya
sevketmek ve bu Hristiyan lkesinde yurt shibi yapmak zorunda idi.
Evvelce Abbs ordularnda, slm hudut blgelerinde, gaza yapan ve
Horasan gzleri ile de gnll olarak rumlar ile savaa gelen trkler bu
lkeye yabanc deildi. Fakat bu sefer yalnz gaza iin deil, yurt tutmak
maksad ile, ktleler hlinde geliyorlard. an begin 1018de yapt
keif seferinden sonra Arslan yabgu ouzlar Sultan Mahmud ve Mesd
un takiplerine urayarak bir ka defa Anadoluya girmiler; 1028de, tr
l mceralar ile dolu, bir sefer ile ve pek ok kayp vererek Azerbaycana,
Ermeni ve Bizans beldelerine ve Diyarbekir havlisine kadar yaylm
lard. 1038de de Seluklular, Gazneliler ile urarken Anadoluya n
c bir akm yapmlard. Bir ok hiynet ve felketlere urayan bu ouz
lar 1042de Urmiyede 15.000 kii hlinde toplanarak Ermeni Vaspuragan
(Van gl havzas) arzisine girmiler; Ermeni prensi Haigi ldrp,
bir takm mcdelelerden sonra tekrar Reye dnmlerdi46.
Turul beg 1043te Kazvine geldii zaman Zencanda toplanan ve
sultann itaat teklifini reddeden Ouzlar bunlardr. 1044 senesinde yeni
gelen gler ile oalan bu Trkmenler byk bir ktle hlinde ark
Anadoluya girdiler. Bunlarn istilsna hit olan bir ada mellif :
Gklerin hiddet kaplar memleketimiz zerine ald. T r k i s t a n
dan k a r t a l gi bi sr at l i a t l a r a b i n mi ordular
zuhr etti. Vaspuragana girip hristiyanlar zerine atldlar; 24 kazay
44t bn ul-Esr, I X, s. 184.
45 Blm V, bahis 6. ye bak.
46 Urfal Mathieu, s. 73-75; bn ul-Eslr, IX, 131-135; Baybrs Mansr, 58a-59b;
Abul-Farac, s. 198.
istil eylediler. Bu cesurne hareketleri ile Garin (Erzurum)a kadar ileri-
lemek isteyorlard ifdesi ile bu akn tasvir etmitir47. Bu ouzlardan
bir ksm Bua ve Anasolu (okunu pheli) kumandasnda 10.000 kii ola
rak cenba indiler; Diyarbekirde Nasr ud-Devlenin olu Sleymann
tuzana dtler. Fakat nihyet toparlanp hcma getiler ve Merv-
nleri, para deterek, sulha mecbr ettiler. Bir ksm da Gkta, Mansur
ve Ouz-olu kumandasnda Musul ve havlisini istil edip oralarda
Turul beg ve halfe nmna hutbe okuttular ki, Zencanda sultana itaati
red ettikleri hlde uzaktan ona tbiiyet gstermeleri, Turul begin de
Mervan emrine tavsiyede bulunurken bunlar himye etmesi, feodal
bnye ve balar gstermek bakmndan dikkate yndr.
Musulun Arap emri Kurey (Karva) etraf emirlerinden ald yar
dmlar ile bu ouzlar mthi bir bozguna uratt; kadm ve ocuklar ile
birlikte ounu ldrd. Bu zaferi fetihnmeler ile komu hkmdarlara
iln ederken ouzlarn gelirken 30.000 kii olduklarn, bozgundan sonra
5.000 kiiye dtklerini bildirir. Kureyin Badada gnderdii l ba
lar halfenin ordusunu tekil eden Trkleri mteme sokmu ve onlar ta
rafndan defnedilmilerdir. Bununla berber Musuldan geri dnenleri
yolda Bizansn Erci (Arap kaynaklarna gre Erzen) vlisi Stefan ma
lp ve ehri igal ettiler4
48
Ouzlarm bir ksm da birbirlerini sktrarak Hazar shillerinde
Taberistana, bir ksm da Kafkasyada irvana girdi. Bunlara kar ir-
vnh 1045 (437)te payitaht Yezidiye ehrini yontma tatan srlar ile
ve demir kaplar ile evirdi
Bizansn kudretli imparatoru Basile II. (976-1025) ark hudutlarm
emniyete almak ve slm lkelerine doru genilemek siyseti ile kk
Ermeni krallk ve prensliklerini kaldrarak mhim bir Ermeni nfusunu
orta Anadoluya ve Sivasa nakletmi; Bizans snrlarn Azerbaycan ve
Kafkasyaya kadar uzatmt. Bu durum Seluklular ile Bizansllar kom
u yapyor ve karlatryordu. mparator Konstantin (1042-1055) ayn
47 Aristakes, Histoire dArmenie, frans. trc. E. Prudhomme, Paris, 1864, s. 72.
48 bn ul-Azrak, 142b; Azm, 171b-172b; bn ul-Esr, IX, 132-136; Urfal Mat-
hie, 80 v. d.; Baybrs Mans, 60a; Abul-Farac, 200 v. d.; lbn-ul-Amd, Trih,
Lleli (Sleymaniye), nr. 2002, 435 yl; J. Laurent, s. 18-22; M. H. Yman, Ana
dolunun fethi, stanbul, 1944, s. 39-44; Cl. Cahen, La Premire penetration Titrque
en Asle Mineur, Byzant i on, XVIII, 13.
49 Trih ul-Bb, nr. V. Minorsky, History of Sharvan and Darband, Cambridge
1958, s. 10; bn sfendiyar, Trih-i Taberistan, Tahran 1320, II, s. 26.
Hasan-kale Zaferi 81
siysete devamla Ouz akutlarna kar harekete gemi ve 1045 son ba
harnda Grc prensi Liparit kumandasnda gnderdii bir ordu add-
dlerden Abdullah b. Abul-Asvrm merkezi Dubayl (Divin) ehrine
doru ilerilemitir. Turul beg bu Bizans taarruzuna kar, amcas Abul-
Favris Arslan Yabgunun olu, ihb ud-Devle Kutalm kumandasn
da bir ordu gnderdi ve Seluklular ile Bizansllar arasnda ilk karla
ma vuk buldu. Kutalm Diyarbekir ve Musul taraflarn istil eden ve
babasna mensup olan Ouzlan da yanma alarak 1045 (437) gznde
grc, ermeni ve ramlardan mrekkep Bizans ordusunu mthi bir boz
guna uratt. Gence srlar nnde cereyan eden muhrebede BizanslI
lar ok kayplara urad, ki ermeni kuvvetleri kumandan Vahram da
bunlar arasnda idi00. Bu zafer zerine Kutalm Aras nehri boyunca
ilerilemi ve Turul bege: Bu blgelerin zengin ve r o mal l ar n da
kadm gibi k or k ak i nsanl ar olduunu ve bu sebeple kolaylkla fet-
hedilebileceini bildirdi. Kutalm ile muvz olarak sultann akraba
sndan olduu kaydedilen Haan (Asan) da 20.000 kii ile Pasin ve Er
zurum ovalarn istil edip Vaspuragan blgesine girdi. Fakat, nan
Yabgunun olu Haan olduu ikr bulunan, bu ehzade Bizansllar ta
rafndan tkip edilerek Stranga (Byk Zp) suyu zerinde kurulan bir
pusuya drld ve bata Haan Bey olmak zere pek ok Trk ehit edil
di. Bu hezimet vuk bulurken Kutalm da Gence (Cinze) muhsaras ile
duraklam bulunuyordu51. Bizans kaynaklar bu esnda Kutalmm Mu
sul taraflarn istil eylemi olduunu yazarlar. Onunla bu akn yapan
Arslan Yabgu (babas) Ouzlar arasndaki mnsebet byle bir yanl^
la sebebiyet vermi ve kendisi oralarda bunlarn banda sanlm g
zkyor.
8. Hasan-kal Zaferi
Byk Seluk beylerinden biri olan nan Yabgu olu Hasanm bu
hezimeti ve lm Turul beg zerinde ok znt yaratm ve Dicle
boylarmda geni fetihler yapan brahim YmaP Bizans'a kar Anadolu
seferine memr etmitir. Yukarda kaydettiimiz zere (bak. s. 69) bra-
50 M. Brosset, Histoire de la Georgie, St. Petersbourg, 1849, I, 323; Mathieu,
s. 80; Azm, 173b; Vardan, Trk ftuhat tarihi, trc. H. Adreasyan, Tarih semineri
dergisi, stanbul, 1937, I, 2, s. 173; A h br ud- devl e, s. 17.
51 Zonaras, Chronique, trc. St. Amour, Paris, 1560, s. 97a; Bryennios. Histoire,
trc. H. Gregoire, Byzantion, 1953, XXI I , 485; Brosset, Add. I, 222; Azm, 173b-
174a; Kedrenos (St. Martin, Memoire sur VArmene, Paris, 1819), I I, 202; E. Honig-
mann, Die Ostgrenze des Byzantinischen Reiches, Bruxelles 1935, s. 179.
him Ymal Trkistandan Npra gelen ve yurt arayan kesf bir' Trk
men halkn, 1047 (439)de, Anadoluya sevkettikten sonra arkadan ken
disi de byk bir ordu ile harekete geti. Yannda Sipahslr (Aspen-se-
lar: kumandan) unvn ile kaydedilen kardei (Erta olmal) ve Slr-i
Horasan (Khorasanites) gibi mhim ahsiyetler bulunuyordu. ada bir
Ermeni mellifinin ifdesi ile: 1048 ylnda ran (Trk) milletinin kor
kun dalgalar Garin (karnukalak, Islm kaynaklarnda Kalkala: Erzu
rum) ve Pasin (Basian) ovalarna dkld. nsan dalgalar sel gibi mem
leketin drt kesini istil etti. Garpta Haldia (Gmhane ve Trabzon
havalisi), imlde Ispir (Sper), cenpta Mu (Daron) blgesine ve Sisak
(slm kaynaklarnda Sisacan, Strabonda Sakastan yni Sakalarm yerle
tii Ar havlisi) taraflarna kadar yayld52. Trkler, evvelce islmla-
rn elinde.bulunan ve slm dnyas ile ticreti yesinde zenginleen Er-
zen ehri zerine yrdler. Srlar mevcut olmayan ehirde ok iddetli
savalar oldu ve kan yangn ile de harbe hline geldi. Buradan kaan
halk Bizansllar tarafndan tahkim edilen ve Theodosiopolis adn alan
Karin (Kalikala) ehrine snd. Bu sebeple buras bundan sonra yaknn
daki Erzen ehrinin ad ile anld, Bitlis ve Diyarbekir arasndaki Erzen-
den ayrmak iin islmlarn verdii Erzen ur-Rm (Rum Erzeni) ad, bir
benzetme ile Arz-Rm (Rum memleketi) olmu ve bugnk Erzurum
eklini meydana getirmitir.
brahim Ymal Bizansm geride kalan kuvvetlerini bulmak iin Er-
zenden ileriledii zaman Grc prensi Liparit kumandasnda grc, er
meni ve rumlardan mrekkep Bizans ordusu da yaklayordu. slm kay
naklarna gre 50.000 kiilik bu ordu Katakalon kumandasndaki asl Bi
zans ordusu ile birleerek Kaputru (Hasan-kale) nnde bulunan Kastro-
okomi (bugnk gmi) kynde karargh kurduu srada Trk ordusu
da buraya doru geliyordu. Rumlar Trkler toplanmadan nce saldrma
teklifinde bulundular ise de cumartesi gnn uursuz sayan Liparit bu
na yanamad. Bu syede brahim Ymal saf kurarak, 18 Eyll 1048 cu
martesi gn, hcma geti ve Rumlar bozguna uratt. Yeeninin l
dn gren Liparit btn iddeti e mukabil bir taarruza giriti. e
tin sava oluyor ve mthi bir kan akyordu. Zaferin hangi tarafta oldu
u belli deildi. Fakat Rumlarn tamm e ekilmesi dolays ile Liparit
de akam st Okomi (gmi) zerine gerilemee balad ve Trklerin
iddetli saldrlar ve evirme hareketi ile Bizans ordusu perian edildi.
Bata Liparit olmak zere, bir ok kumandan ve ordunun hemen hepsi
esir edildi. Rum kumandanlarnn bir ksm Van (bane) ve Ani kalelerine
52 Aristakes, s. 73 v. d.
Sel uk-Bi zans Bar Anl amas 83
kap kurtuldu. slm kaynaklarna gre alman esirler 100.000 kii ve ga
nimet de 10.000 araba tutuyordu. Silhlar arasmda 19.000 zrhn ele ge
mesi de bir fikir vermee kfidir. Bizans ordusuna kar kazanlan bu ilk
byk zaferden sonra brahim Ymal, yanma ald mhim esir ve gani
metler ile ve be gnlk bir cebr yry ile, Reye Turul bege, dn
d. Sultan bu zaferden dolay amcazadesini (anadan kardeini) tebrik
etti ve ok memnun oldu. Ona vermek istedii 400.000 dinar (altn) m
kfat brahim Ymal kabl etmedi.
Bu sefer esnsmda Trkmenlerin Trabzon'a kadar ilerilediklerne
dir hristiyan kaynaklarnn kaytlarn53 slm mellifleri de teyit eder.
Hatt brahim YmaPm yeeni Mehmed idresinde bir kuvvetin stan
bula kadar ileriledii de belirtilir54. Nitekim Attaliatesde bu hussa dir
bir iaret vardr55. Hristiyan kaynaklar Seluklularn 100.000 kii oldu
unu sylerler, ki Ouz muhcrlar hesab ile bu miktar mbalal sa
ylmaz. Mathieu, Kutalmm da savata mevcut olduunu yazarsa da
dier kaynaklarn tafsiltna ramen ondan bahsedilmez. Nitekim Azm
de Kutalmm bir buuk yldan beri Gence (Cinze) kuatmas ile megl
olduunu, hatt bozguna uradn kaydeder, ki bu zamanda byle bir
malbiyet bahis mevzu olamayacandan bu Bizansn sulh teebb
snden sonra giritii bir taarruz ile ilgilidir56.
9. Seluk-Bizans Bar Anlamas
mparator Konstantin Balkanlarda Turak idresinde balayan Pee
nek istils dolays ile arkta Seluklular ile anlamak zorunda idi. m
parator evvelce Bizans tabiiyetinde bulunan ve imdi sultann tbiiyeti
ne girmi olan Diyarbekir Mervn emri Nasr ud-Devlenin tavassutu
ile sulh teebbsne giriti. Turul beg kabl edince Bizans elisi G.
Drosos Nasr ud-Devlenin adam eyhlislm Abu Abd Allah b. Marvn
ile birlikte Seluk payitahtna gittiler. Kaynaklar imparatorun, Liparitin
fidyesi ile birlikte, esk i d e v i r l e r d e mi sl i gr l memi
miktar ve kymette hediyeler gnderdiini yazmakta ve hatt bn ul-Esr,
53 Bk. Chalandon, Alexis Comnere, Paris, 1910, s. 10; Laurent, s. 22.
54 Sibt bn ul-Cevz, 106a.
55 J. Larent, 22.
56 Aristakes, s. 79-85; Mathieu, 83-89; Brosset, I, 323; Add., I, 222-225; Ked-
renos (St. Martin), II, 323; Zonaras, 79a-97b; Orbelian (St. Martin), II, 67-73;
Vardan, 175; Azm, 174a; bn ul-Esr, IX, 192; Sibt, 106a-107b; Schlumberger,
Epopee byzantine, II I , 543; M. Halil Yman, 46-47; V. Minorsky, Studies in Cau~
casian history, London, 1953, s. 59-63.
Zahab ve Abul-Farac bunlarn say ve cinsini de bildirmektedir; 1000
top ipek (db) kuma, 500 eit ar elbise, 500 at ve katr, 300 Msr
eei, 1.000 kz ve kl kei, 100 gm kap, 200.000 dinar (altn) para.
Sultan Bizans elisini kabl edip hi bir fidye almadan Lipariti impara
tora iade eyledi. Turul beg sulh mzkerelerini yapmak ve muhedeyi
akdetmek zere halfenin akrabasndan erf Nasr b. sml (Zonarasda
veliahd Seriphe) bakanlnda bir heyeti 441 (1049/1050)de stanbula
mparatorie (Meliket ur-Rm) ye, gnderdi. Bu mnsebet ile cereyan
eden mzkerelerin neticesi ve muhede hakknda bildiimiz, Emevler
zamannda, Maslama b. Abd ul-melik tarafndan stanbulda in olu
nan cami ve minaresi imparator tarafndan tmir edilmi; iine kandiller
aslm ve mstahdemlerine de maa tahsis edilmi; i-Ftm halfesi
tmma okunmakta olan hutbe kesilerek Abbs halfesi ve Tuml-beg
nmna evrilmi ve, eski trk hkimiyet sembol olarak da, m i h r -
bi na Tur ul be gn ok ve yay iretleri yaplm olmasndan ib-
retti,56a.
slm kaynaklar ve sryn Abul-Farac bu esaslara gre bir mu
hede yapldnda ittifak etmektedirler. Nitekim imparatorun 1051de
Badada gnderdii eli ve mektup da bu hussu teyit eder. Gerek
ten altn yaldzl Rumca ve satrlar aras Arapa tercmesi bulunan bu
mektupta: Mslmanlarn reisi, Emir ul-Muminn muhterem ve sevgili
dostum Abu CaTer Kaim hitb ile balayan bu mektup Abbs halfe
sini tandm, Msr halfesi ile mnsebeti kestiini ve bunun da Tu
rul beg ile yaplan anlama ile mmkn bulunduunu gstermektedir.57.
Essen slm kaynaklar bu mzkerelerin ve hutbe deiikliinin vuk
bulduu srada Msr elisinin mevcut muhedeyi yenilemek maksad ile
stanbulda olduunu, Seluklular ile yaplan bu anlama zerine Msr-
Bizans mnsebetlerinin bozulduunu belirtirler. Gerekten bizzat Msr
kaynaklar bu mnsebetle Ftmlerin Kudste Kamme kilisesini ya
maladklar ve 1054 ,(446)te iml Suriyede Bizansa taarruza getikle
rini yazarlar58. slm kaynaklarndan iyi faydalanamayan Bizans arat
rclar bu anlamadan phe ederken50 Zonarasm ifdesine ve bn Hal-
liknm iki sulh grmesini kartrmasna dayanm bulunuyorlar. Ger-
56a bn ul-Esr, IX, 192; X, 10; Zahab, T r i h ul - sl m, Topkap, 2917,
XI, 176a; Abul-Farac, 206; Azm, 175a; bn ul-Cevz, VIII, 234; bn addad, 81b.
Subki, Tabakat. III, s. 389-390.
57 Abul-Farac, s. 207.
58 bn Muyassar, Ahbr Misr, nr. H. Masse, Kahire, 1919, s. 7; Azm, 178a.
50 Bk. Laurent, s. 94 v. d.
ekten mezkr Bizans yazar Turul begin elisinin efendisi nmna im
paratordan yllk bir hara istediini, fakat bir ey elde edemeden geri
dndn syler60. Kederenos ise63 imparatorun eli G. Drososu zen
gin hediyeler ile ve Liparitin fidyesi ile gnderdiini, lkin Turul beg
muhteem bir sultan olduunu gstermek iin fidye almadan Grc
prensini imparatora hediye eylediini yazar ve sulh muhedesi hakknda
bir kayt vermez. bn Hallikn erf Nair vstas ile bir anlama yapl
dn, stanbul camiinde hutbenin bizzat onun tarafndan okunduunu ve
bu esnda orada bulunan Ftm halfesi Mustansirin elisi bunu kendi
lerine bir tecvz saydn, bu sebeple Msr-Bizans mnsebetlerinin
bozulduunu tekrarlamakta, fakat muhedenin imparator ile deil onun
yerine geen imparatorie ( Mel ket ur - Rm) Thedora ile yapld
n ilve etmek sreti ile62 bir karklk yaratmakta ve bu sebeple mo
dern ilim adamlarn artmaktadr. Gerekten bu kayt birinci anlama
dan phelenmei deil ikinci bir anlamann mevcdiyetini ve bunun
bu eski mellif tarafndan kartrldn gsterir. Filhakika ada bir
Ermeni mellifi Turul begin bir eli gnderip: ecdadnn islmlarda
ald ehir ve blgelerin (Toros dalan-Malatya ve Erzurum hatt ar
knda) idesini ve gnde 1.000 dinar (tahegan) vergi demesini istediini,
Thodoranm da sultana bir eli yollayp mhim bir miktarda para, at, ka
tr, elbise v. b. hediyeler sevkettiini, sultann bunlar kabl ile I055te
eliyi berberinde Badada gtrdn yazar63. Turul begin impa-
ratorieden yapt talepten anlalaca zere ilk muhede artlan ara
snda islmlardan alman beldelerin iadesi de vard, ve Seluklular daha
sonra da bu husus zerinde durmulard. Seluk sultannn isynlar ve
ler ile megliyeti dolays ile bizansllarm bu anlamaya riyet etme
diklerini ve durumunu dzelten Turul begin, 1055te, ayn artlarn tat
bikini istediini mhede ediyoruz, ki bu suretle Hasan-kale zaferinden
sonra Bizansllarm ar artlar ve hara demeyi kabl ederek Seluklu
lar ile bir sulh anlamas yaptklar phesizdir.
10. Turul-beg'in Merkeziyeti Faaliyetleri
Bizansllara kar kazanlan zaferden ve bu muhede-nmeden son
ra Turul beg, ilk hedef olarak, slm dnyasna hkim olmak, i faali
60 Zonaras, s. 97 b.
61 Brosset, I, 225.
62 II, s. 59.
63 Aristakes, s. 103.
yetlerine ve idresine nihayet vermek kararnda idi. Lkin devletin ku
ruluunda byk hizmetler gren ve Hasan-kale zaferini kazanan bra
him Ymal, Turul begin merkeziyeti siyseti sebebi ile, feodal devlet
anlayna gre, hakkn alamam idi. Bundan dolay merkezi Hemedan
olmak zere kendisine bir hkimiyet sahas teminine alyordu. Turul
beg devletin genilemesine engel ve paralanmasna mil olan bu teeb
bs karsnda harekete gemek zorunda kald ve brahim Ymala Heme
dan ve bz Cibl kalelerinin teslimini bildirdi. brahim Ymal bu talebi
reddeyledi ve arada fesat kartrd iin de veziri Ebu Alyi cezalandr
d. Bunun zerine Turul beg 1050 (^41)de 100.000 kiilik bir ordu ile
kardeine kar yrd. lk arpmada bozulan brahim Ymal Sarmac64
kalesine snd. Sultan Hemedan ve dier kaleleri fetihten sonra bra
him YnaP burada kuatp teslim ald. Fakat sultan bu kudretli Seluk
ehzdesine kar ok alicenap davrand. Onu affetmekle kalmad; ken
disine memleketlerinin ounu ikta olarak vermek veya yannda kalmak
klarndan birini kabul teklifini yaparak onun yksek ahsiyetine kar
saygi gsterdi. brahim Ymal, her hlde, phe vermemek dncesi ile,
sultann yannda kalmay tercih etti65.
Turul beg 1050 Hazirannda (442 muharrem) sfahan emri Kkya
olu Fermurzun, Badada hkim Bveyhli Melik ur-Rahm ile kendi
aleyhinde mnsebete girimesi sebebi ile sfahan kuatt. Muhasara
bir yl uzad iin gnderdii bir kta asker ile de Fars taraflarnda bir
ksm beldeleri fetih ettirdi. sfahanda skan ve hatt odun ihtiyac
ile cmii bile ykan Fermurzun itaat teklifi red edilerek ehrin artsz
teslimini istedi. Bylece 1051 Maysnda sfahan fetih edildi. Turul beg
in, ok beendii, sfahan payitaht yapmak istediine dair bir rivyet
var ise de66Reyden sfahana nakil ancak Melikah zamannda ve tedri
cen olmutur. Bu esnada idi ki, gen Alp-Arslan, kimseye haber verme
den Mervden karak Fars vilyetini istil etti; Bes (Pes, Fes) ehri
ni feth ve oradaki Bveyhileri tard eyledi; Turul begin bir talebi ile
karlamamak iin de sratle Horasana dnd6'.
Turul beg sfahan aldktan sonra brahim YmaPn fetih sahasnda
bulunan kk Bveyh emirlerini tbiiyetine soktu. Dakuka ve ehri-
64 Bk. Ykt, III, 215.
65 bn ul-Esr, IX, 192; Abl-Fid, Tr i h, stanbul 1280, II, 178; Kedrenos
(Brosset), I, 1, s. 225-226.
66 bn ul-Cevz, VIII, 233.
67 Azm, 176b; bn ul-Esr, IX, 194-195; bn ul-Cevz, VIII, 151; Sibt, Topkap,
2931 (XI I I ), 443 vakalan.
zuru Muhalhile ve Maheki kalesini Surhba ikta etti. Bundan kzan
Sad, Melik ur-Rahmin tbiiyetine girdi. Buna mukabil Musul emri
Kuray i Bveyhileri ve Badad kumandan Arslan Bassryi brakp
Turul beg namma hutbe okutarak istikbalini emniyet altna ald. Tu
rul begin askerleri Huzistan igal etmekle de Seluk devleti ve hkimi
yeti Badada doru yaklat. Bylece Bveyhlerin ortadan kalkmas ve
Badadm Trk hkimiyeti altma girmesi artk bir gn meselesi olmutu68.
11. ar Beg ve nan Yabgu
mparatorluun kuruluunda en byk asker kudreti temsil eden
ar beg bir mddettenberi durgunlam, yalanm ve hastalanm idi,
Bu frsattan faydalanan Gazneliler ve Karahanllar harekete gemi ve
onlarn tesiri ile Hrizm vlisi de isyan etmiti. Bu sebeple ar beg
Hrizm seferine karak rgen (Grgen)e varp isyn bastrm; ora
da bir Kpak emri de gelip itaatini arzetmi; ar begin eliyle slm
olmu ve Seluklular ile shriyet kurmutur. te tam bu srada idi ki Gaz-
neli Sultan Mevdd, 41 (1049)de, eski beldelerini Seluklulardan istir
dada giriirken Karahanllar da Tirmizi igl etti. Fakat Sultan Mevdd
yolda lp ordusu perian edildii gibi Alp Arslan da Karahanllar boz
guna uratt. Bunun zerine Karahanllar sulh talep edince ar beg
Ceyhunu geti; han da Buhrya geldi ve bar anlamas imza edildi.
Gazne tahtna kan Abd ur-Red, hcibi (kumandan) Turulu
Sstanm istirddma gnderdi. nan Yabgu gaznelilere malp olarak
Herata ekildi. Yabgu, olu Bri (Kara Arslan) ve vezri Abul-Fazl ile
birlikte ve yeni bir ordu ile, Gaznelilere kar hareket ettii zaman Tu-
/
rul igl ettii yerleri brakarak, Knun II. 1053 (44 ramazan)te, Gazne-
ye dnd ve sultan ve bir ok ileri gelenleri ldrp Seluklular him-
yesinde bu devleti kendi hkimiyeti altma ald. Lkin Gazne kumandan
larndan Hrhz (Krgz) isminde biri mukabil harekete geip Turulu
ldrd ve Gazne tahtna Ferruhzd kard; Gazne zerine yryen ve
Busta kadar ilerliyen ar beg ilk defa bozuldu. Horasana doru ileri-
leyen Hrhz atabeg Gl-sar ve baka Seluk beylerini malp ve esir
etti. Bunun zerine Alp Arslan babasndan Gazne zerine yrmek m
saadesini ald ve Gaznelileri malbiyete uratt. Bu durumda iki taraf
arasmda husmete nihyet veren, iki tarafn esirlerini mbdeleyi derpi
08 bn ul-Esr, IX, 197, 202, 204, 206-209; Abl-Fid, II, s. 179-180.
eden ve mehr tarihi Abul-Fazl Bayhak tarafndan kaleme alman bir
muhedenme imzaland69.
Selukun olu nan (Ms) Yabgu zayf bir ahsiyet idi. Olu Ha-
sanm Anadolu gazsmda ehit edilmesi ve dier olu Brinin onun ye
rini tutacak bir kudrette bulunmamas bu ihtiyar anda onu daha fazla
sarsmt. Bu durum ar begin dier olu Ykutnin. ihtiraslarn k
krtyordu. Alp Arslan babasnn veliahd olmu; Kavurt Kirmanda yer
lemiti. Kendisine bir beylik shas arayan Ykut babasndan Sstan men-
runu istiyor ve bu hussu uzun mddet hizmetinde bulunduu amcas
Turul bege de yazyordu. Bylece babasnn muvafakatiyle Sstana gi
den Ykt orada inan Yabgunun nibi Abul-Fazlden bu lkenin ken
disine terkini ve hutbenin de babas ar beg adna okunmasn talep
etti. Abul-Fazl-bunun kansz elde edilemeyeceini bildirince dnen Y- .
kt Cuveyn ehrini baskn ve kan ile igal etti. ar beg de Abul-Fazla
eli gnderdi; halka kendi adna baslan dirhem ve dinarlar datarak
hutbeyi kendi nmna okuttu. Yabgu nan beg kendi beldelerine ya
plan bu tecvz karsnda yeeni Sultan Turul bege mektup yazarak
C e y h u n u ge i p H o r a s a n a l d k l ar zaman
y ap t k l ar ah di h a t r l a t t ve ona itbda bulundu.
htiyar amcasna kar licenapln esirgemeyen Turul beg Sstan h
kimiyeti menrunu nan beg nmna yazd gibi Abul-Fazla ve Ss-
tanllara gnderdii bir fermnda da, bu tecvzlerinden dolay, kardei
ar beg hakknda da ar tbir kullanmaya mecbr oldu: E m r
a r b e g e de b u n d a n b y l e b a k a b i r
e d e p s i z l i k (b-edeb) yapmamasn yazdk ve Sstan menrunu
da emr Yabgu nmna kaleme aldk. Artk ona muhlefet etmeyiniz;
onun fermanm dinlemeniz ve hutbede de onun adm okumanz gerekir.
Eer ar begin askeri o tarafa gelirse itaat etmeyiniz; byle bilesiniz
emirleri ile amcasna sayg gsterdi, kardeini iddetle azarlad ve tb
iki hkmdar arasnda kan bir mcdeleyi sultanlk otoritesini kulla
narak yattrd. Bu menru alan Yabgu, olu Briyi bir kta askerin
kumandan (lcibi) tyin ederek 1056 ylnda gnderip Sstan idresini
ar begin memurlarndan teslim ald70. Alp Arslanm Yabgunun h
kimiyetine son verecei aada grlecektir.
69A hbr ud- devl e, s. 15, 27-29, Trih-i Sstans s. 368-374; bn ul-Esr,
IX, s. 201-202;Czcn, s. 278-280; bn Funduk, s. 177-178.
70 Tarih-i Sstan, s. 374-382. Alp Arslanm Yabgunun hkimiyetine son vermesi
hususunda bak, s. 104, 114.
12. Turul begin Anadolu Seferi
Turul beg artk Seluk birliine ve kendi sultanlk hkimiyetine za
rar veren teebbsleri ortadan kaldrm; devletin kudretini ykseltmi,
hudutlar geniletmi ve Badada hkim olacak Trk-slm imparator
luunu kurmak yoluna girmi idi. Lkn Trkmen nfusunun ylmas
ve Anadoluda yurt kurmak ihtiyac, buna mukabil Bizansn taarruzlar
onu daha nce Anadolu seferine zorluyordu. Gerekten Trkistandan
gelen yurtsuz Ouzlar, 1050-1054 (442-445) yllarnda, Irak, Ahvz ve
Hulvn taraflarnda ok kesif bir ekilde ylm; bu beldeler halk Ba
dada doru kamaa balam idi. Halfe bu duruma nihyet vermek iin
Turul bege ikyette bulunuyordu. Bunun zerine sultan Ouzlarn ile-
rilemesini ve taknlkta bulunmalarn yasak etti. Ouzlar bu vaziyette
Ermeniyeye doru hareket ettiler71. Fakat Ouzlarn bu dn bir Bi
zans taarruzu ile de ilgili idi. Gerekten Turul begin, brahim Ynalm
isyn ve sfahann fethi ile uramasndan faydalanan ve Turul begin
elisi erf Nsirin Bizansn hara vermek sreti ile Seluklulara tbii
yetini istemesinden sarslan imparator Konstantin ark hudutlarna M.
Akulytes kumandasnda bir ordu gnderdi ve bir takm rehineler vere
rek, Grc (Abhz) kral Bagrat da ordusu ile bu sefere kazand. Ha
an kale zaferi srasnda bir buuk yldan beri Gence (Cinze) ehrini
kuatan Kutalm, imparatorun kzn rehin brakarak, Grc-Bagrat
(Bakrat al-abhzy imdada armas neticesinde, bozulmu ve Gence-
den uzaklamt72. Bu hdiseye temas eden Grc ve Bizans kaynaklar
da Liparitin esretinden kurtuluundan sonra, Trkler Gence ehrini al
maa altlar. mparator mhim bir kuvvet gnderdi ve kral Bagrat da
ordusunun banda olarak birlikte Trklere kari yrdler; Gence ka
plarna varup bu ehri kurtardlar. Trkler ekildi ve Bizansllar da geri
dnd73kayd ile bunu teyit etmekte ve Bizans kaynaklarnn bu kuv
vetler karsnda Kutalm ve kardei (Abumelik)m Tebrize ekildiine
dir ilveleri birbirini tamamlamakta ve hdiseyi aydnlatmaktadr74.
Kutalm idresindeki Seluklular Turul begin megliyetleri; da
ha sonra da sfahanda hastal ve hatt ld yialar75 dolays ile
71 Sibt, Topkap, 2931, mezkr yllar; Baybrs Mansr, 132a; Bedr ud-dn
Ayn, kd ud-cuman, ayn yllar.
72 Azm, 174a.
73 Brosset, I, 323.
74 Kedrenos, trc. Brosset, I, 1, s. 226, Skylitzes; V7. 593.
75 bn ul-Esr, IX, 205.
Bizans taarruzu karsnda geri ekilirken Bizansllar da daha ileri var
mayarak dnyorlard, ki bu Balkanlardaki durum ile ilgili idi. Filhaki
ka Peeneklerin istillar tehdit edince imparator Anadoludaki kuvvet
leri ekmee mecbr kalm76; Grcler de bu vaziyetten faydalanarak
mslman bir emrin elinde bulunan Tiflisi igl etmitir. Bu hdiseler
zerinedir ki Ouzlar Azerbaycana sevkedilmitir. Nitekim Azm de
445 (1053) senesinde Turul begin hcibi (kumandan) K u t a l m
Karsa hcum etti ve oradakileri ldrd77ifdesi ile Ouzlar iltihak et
tikten sonra Bizansa kar balayan mukabil taarruzunu gsterir. Arista-
kes ehirde muhfz bulunmad iin geceleyin yaplan basknda kale
ye kaanlardan baka kimsenin kurtulmadn syler78. Ani ehrinde ya
ayan ve bilhare I. Keykvsun hizmetine giren Kad Burhn d-dn
Kutalmn kfirlerden intikam alarak Kars harap eylediini, oradan
Ani zerine yrrken geceleyin bir konak yerinde baskna uradn be
lirtir79.
te Turul beg, Bizans taarruzuna kar Kutalm gnderdikten ve
hastalktan kurtulduktan sonra, ordusu ile harekete geti. Bir Bizans kay
nana gre sulh mzkeresi esnasnda imparatorun Y l l k ver gi
d e me i r e d d i n e k z an s u l t a n Romal La'ra
s a 1d r d 80 ifdesi ile Bizansllarm tecavznden habersiz gz
kr. Turul beg 1054 (446) balarnda ordusu ile Tebrize geldi. Ravvd
hnedanmdan Abu Mansr Vahsdnmn ve Gence emri adddi emr
Abu-Asvrm yllk vergileri demek sretiyle itaatlerini kabl etti. Di-
yarbekir Mervn emri Nasr ud-Devle de asker ve mal yardm ile se
fere itirak etti. Turul beg bylece kk komu hkmetleri rktme
den onlar kolaylkla Seluk devletine balad81.
Turul begin Bizans topraklarna giriinden sonras hakknda hris
tiyan ve husussiyle Ermeni kaynaklar syesinde tafsilta shibiz, 1054
balarnda Sultan byk bir ordu, filler, arabalar, atlar, kadn ve ocuk
lar ile birlikte geldi. Bargiri ve Erci ehirlerini aldktan, blge halknn
itaat ve hediyelerini kabl ettikten sonra mstahkem Malzgird kalesi
76 Kedrenos (Brosset), I, 323; Zonaras, 97b; A. N. Kurat, Peenek tarihi, s,
146-148.
77 S. 177a.
78 S. 89.
79 Ens iil-kulb, 502 v. d.; Kedrenos, 606; Schlumberger, Epopee, III 598.
80 Zonaras, s. 97 b.
81 Azm, 177b; bn Hamdn, Tavrih us-sinn, III. Ahmed, 2981, 144a; bn
ul-Esr, IX, 207; bn addd, 81b; bn ul-Cevz, VIII, 160; Baybrs, Mansrf, 134a.
nnde ordugh kurdu. Kuvvetlerinin bir ksmn istikamette ileri ev
ketti. Bu ktalar imlde Parhar (Karadeniz) dalarna, Kafkas etekleri
ne, garpta Canet (Canik) ormanna, cenupta Tercan, Sim (Sasun) dana
ve Daik (Oltu) blgesine kadar yayldlar. Bayburta varan bir nc ko
lu orada cretli Frank askerleri tarafndan bozguna uratlarak geri
dnd. Vanant (Kars) havlisinde hkm sren Ermeni Kakgm muka
vemetiyle karlaarak iki taraf da kayplar verdi. Arsuran ad ile kayde
dilen bir Seluk beyi lenler arasmda idi. K e n d i s i n i kadi r - i
mu t l a k s a n a n Turul beg muhsaranm uzayaca dncesi
ile Pasin ovasndan Erzurum (Garin)a kadar ileriledi ve hasad mtekip
tekrar Malzgird muhsarasma dnd. ehir Vasil isminde bir kuman
dan idresinde ok tahkim edilmi ve salam bir, mdafaa hazrlanmt.
Sultan gnde iki defa kaleye hcum ediyor; kumandanlarn banda Ku-
talm (Aristakes de Ortelmits) bulunuyordu. Bir ay sren savata iki ta
raf da mancnk kullanyordu. Srlar yarma teebbsleri muvaffak ola
maynca kkrt-neft kar kefedilen yakc bir madde ile bir Frank
fedaisi Seluklularn byk mancmkm tahrip edince yaklaan k, ba
harda tekrar harekete balamak zere, sultann dnmesine sebep oldu82.
Abul-Faracin Kumlar idresinde bulunan Erzurum memleketinin sul
tan tarafndan fethedildiine dir ifdesi ehre it olmamak icap eder.
Seferde kadn ve ocuklarn bulunduu kaytlar Trkmen glerine de
llet eder. Turul begin baharda dnme kararn kaynaklar belirtmekte
dir. Lkin Irak ahvli, i hareketleri ve isynlar sultann bir daha Ana
dolu seferine kmasna imkn vermemitir.
13. Seluklu Sultanl ve slm Halifelii
Turul begin kudreti yayld ve Seluk devleti geniledii nisbet-
te Badada hkim i Bveyhlerin huzrsuzluu artyor; Snn-i m
cdelesi iddetleniyordu. Abbs halfesi Kacim biEmrillah onlara kar
Turul begin yardmna ba vurunca hava bs-btn gerginleti. Ba-
dad Trk askerleri reisi Arslan Bassir (Fars vilyetinde Bas ehri trk
lerinden) Seluklu taraftan halfenin adamlarn tenkile balad. Bveyh
hkmdar Husrev Frz (Melik ur-Rahim) da iraz blgesini istil etmek
cesretini gstermi ve Turul beg nmna okunan hutbeyi keserek ken
di adna evirmitir. Arslan Bassir ve Bveyh zulm artnca halife
82 Aristakes, 90, 94-100; Mathieu, 98-100; Attaliatcs, trc. H. H. Gregoire, Byzan-
tion, XXVIII, 1958, s. 355; Abul-Farac, s. 207; Anili Samuel, trc. Brosset, II, 449.
Hibetullah b. Muhammedi bir mektup ile Reye Turul bege gnderdi
ve onu srarla Badada dvet ederek kurtarlmasn istedi83.
Turul beg Anadolu seferi dnnde k Reyde geirdikten son
ra, Bveyhlerin ve her tarafta ilerin harekete gemeleri, Bassirnin
Badad veziri bn ul-Muslmeye tecavz ve adamlarnn ldrlmesi
dolays ile halifenin srarlar zerine, 1055 (447) yaznda, Badad seferi
ce mecbur oldu. Seluk Sultan bu seferi ile mfrit ilerin fesadn ve
Msr Fatim halifeliini ortadan kaldrmak ve Snn halifelik ile Seluk
saltanatn birletirip slm dnyasna hkim olmak kararnda idi. Turul
begin bu karar, hareketi srasnda, bizzat kendi mektubunda da ifde
ediliyordu. Gerekten sultan banda ok ve yay iaretleri ile tura ad
n alan bu ekilleri havi mektubunda: H a z r e t - i M u h a m -
m e d e h i z met l e...er ef k az an mak , t akdi s edi l
mek ve bi zzat hacca g i d e r e k y o l l a r a mak ,
s l e r i t en k i l e y l e me k ve M s r - Sur i ye a
k nl ar (i Fatimler) i l e s av a mak ar z u s u n d a bu
lunduunu belirtiyor ve yine Badada girmek msaadesini istemek su
reti ile de Halifeye sayg ve nezaketini gsteriyordu84. htiyatl Seluk
sultan, Arslan Bassir ve Badad Trk askerlerini de ihml etmiyor ve
onlara da mektuplar yazarak ihsanlar vaadinde bulunuyordu. Bununla
beraber Seluk sultan yaklanca Arslan Bassir Dicleden yukar ka
t gibi askerleri de Ouzlarm Badada girmesine muvafakat etmeye
ceklerini ve hatt kl kullanacaklarm bile sylyorlard85.
Halife sultann yaklamas zerine byk bir istikbl hazrl yap
trd; hutbelerde Turul begin admn okunmasn emretti. Bveyh h
kmdar Melik ur-Rahm Frz da, halifenin tavsiyelerine uyarak, sulta
na itaati bildirdi ve askerlerini de Badad dnda adrlara ekti. By
lece Turul beg 19 Knun I. 1055 (25 Ramazan 447) Sal gn muhteem
ordusu ile ehrin kaplarna geldi. Halifenin veziri, kadlar, nakpler ve
Melik ur-Rahmin emirleri ve byk bir mersim alay ile karland. ki
tarafn bayraklar, davul ve boru sesleri bu girie heybetli bir bayram
havas veriyordu. Sultan halifeye tzim ve teekkrlerini tekrarlad. Or
du Badad dnda ordugh kurdu; askerler ihtiyalar iin ehre girip
al-veri yaptlar. Fakat Seluk askerleri ertesi gn ayn maksatla ehre
83 bn l-Cevz, VIII, 163; md d-Diu, 9; Ravendi, 105; Zahir ud-Dn N-
pr, 18; Red ud-Dn, 20; bn Kesir, XII, 69.
84 bn ul-Esr, IX, 211-212; bn ul-Cevz, VIII, 164; Abul-Farac, 207.
85 Halifenin bu davetini sadece vezirine atfeden isabetsiz bir gr iin bk.
VII, 14, 15. '
Sel ukl u Sul t anl ve sl m Hal i f el i i 93
e
girince bir anlamazlk bahanesiyle bir hcumla karlatlar. Hdise b
yyp kalabalk, Seluk ordughna doru ilerileyince Seluk kumandan
lar hcum emrini verdiler. Ayaklanma bastrld; kargaalk teskin edil
di. Badadda Trk ve Deylemli bir ok yerli asker ldrld. Emirleri
yakalanarak Turul begin otana gtrld. Seluk askerleri Badadm
ayaklanan i mahallelerini istil ettiler. Yerli askerler Badaddan ka
arak Bassirfye doru hareket eylediler. Sultan halifeye adam gnde
rerek Buvayhlerden ikyet etti ve sana hrmetim olmasa idi btn
Badad kltan geirir ve ykardm dedi. Halife kendi adamlarn ve
Melik ur-Rahmi erkn ile sultana gnderdi. Turul beg Melik ul-Ra-
hmi ve erknn yakalatarak, hdise ile ilgili grd iin, i Buvayh
devletine son verdi.
Sultan skn ve syii kurduktan sonra hkmet sarayna (Dr ul-
emre) yerleti. Devlet ilerini ele ald. Badadda hkm sren ve
kardklar kargaalktan sonra kaan veya esir edilen Trk ve Deylem
emr ve askerlerinin evlerine, mallarna ve iktalarma el koydu; kendi
Ouz askerlerini onlarn evlerine yerletirdi. Aytekini Badad ahnal-
na tyin ederek ehrin idaresini dzene soktu. Vezir Amd l-mlk Ka
nun kitab (vergi defterlerini getirterek Sultniyyt ad ile alnmakta
olan vergileri Seluk hzinesine (Kalem-i dvn) nakletti. Basra ve Ahvaz
eyletlerini yllk 360.000 dinar karlnda emr Hazar-esbe ikta etti
(burada ikta tbiri Seluk devri deil eski mnas ile kullanlm olup il
tizama verdi demektir). Halifeye yllk 50.000 dinar para ile 500 kr bu
day maa tahsis etti. Bylece Bveyhler devletine it lkeler Seluklu
devleti hudutlarna girdii gibi halifeye de din otoritesi tesinde bir h
kimiyet hakk tannmad; din ve dnya kuvvetleri tamamiyle ayrld. Z
ten i Bveyhler devrinde de fiil durum bu idi.
Turul beg bu icraatndan sonra Badadda imar ilerine giriti. eh
rin arknda, Dicle kenarnda, kendisine bir saltanat ehri inasna ba
lad. Pek ok sanatkr ve ii toplayarak eski mahalleleri ykp saray,
Sultan cmii, evler, arlar ve hamamlar yapt. T u r u l b e g
e h r i (Mene Turu-beg) adn alan bu yeni ehir Melikh tara
fndan surlar, kaplar, saray, evler, hanlar ve arlar ile byltld86.
Rey, Nipr Badadtan baka Kum ve Knm imar, kale ve cami
leri, Msa kz Fatmann trbesi de Turul begin eseri idi87. Badad sa
ray ikml edilince sultan halfenin hediye eyledii altn tahtna kt;
86 bn ul-Cevz, IX, 60.
87 Abd ul-Cell Kavzin, Kitab un-Nakz, Tahran 1331, s. 220.
Badadda kendi nmna para bastrd. Bylece Turul beg Seluk sul
tanl ve Abbs halifeliinin birlemesi ile yeni bir slm imparatorlu
u kurmu oluyordu. Halfenin talebi zerine ar begin kz Arslan
Htn ile nikhlandktan ve bir ka ay sonra, gelin muhteem bir d
n alay ile Badada gelip Kaim biemrillah ile evlendikten sonra iki
hnedan arasndaki birleme shriyet e de kuvvetlendirildi88.
14. ilerin Taarruzu, Turul beg'in Dnya Sultam ln Edilmesi
Seluklularm Badada hkim olmas ve Snnliin zaferi Msr F-
tmlerini ve ileri harekete getirdi. Badaddan imle kaan Arslan Ba
ssir Rahbede alev halfesi Mustansirin yardm ile bir ordu vcda
getirdi; Badaddan kaan askerler de kendisine iltihak etti. Bir ksm
arap emirleri.de..siys menfaat veya i temylleri ile onunla i-birlii
yapt. Kurulan bu i cephesine kar Turul beg Kutalm ile Musul arap
emri Kurayi sefere memr etti. Sincr civarnda 1057 banda (448
evvali sonu) Arslan Bassir ile vuk bulan savata Kutalm bozguna
urad ve ok asker kaybetti. i temyll Sincr halk bozulan Ouz
lara ve hatt yarallara grlmemi ikenceler yaptlar. Yaralanan Ku-
ray de onlara iltihk etti. Kutalm Musul istikametinde uzaklarken
iler bu ehre girip Ftm halfesi nmna alev hutbesini okuttular.
Bu bozgun haberi zerine Turul beg muhsara makinalar ve tek
nisyenleri yanma alarak byk bir ordu ile, 13 ay kaldktan sonra, 20
Knun II. 1057de, Badaddan hareket etti. Yanma Hezr-esbi ald ve
yolda Ykut de askeri ile kendisine katld. lerileyen Seluk ordusu i-
ml Irak ilerden sratle temizledi; Bassir Msra kat. Seluklular
aleyhinde bulunduundan dolay Diyarbekir Mervanleri zerine yr
d. Cezire kuatlp alnd srada Mervan emri 100.000 dinar ve ok
mal gnderip af diledi; slm hududunu korumakta olduunu beyn ile
szland. Bu durumda Turul beg Diyarbekir seferinden vazgeti. Ku
t alm sultana Sincr halknn yapt vahetleri anlatnca oraya varld
Sncrllar surlar zerine karak hakarete ve geen yldan beri sakladk
lar Ouzlarm kafalarm frlatmaa baladlar. Bu ar tezahr karsn
da kale hcm ile alnd ve bu cinayetleri dolays ile Sincr emri ve
halkn bir ksm ldrld. Sultan brahim1Ymal Musul vliliine tyin
ederek Badada dnd.
88 bn ul-Cevzi, VIII, 164, 169 v. d.; bn ul-Esr, IX, s. 212*214; Abul-Farac,
,208 v. d.; md ud-Dn, s. 10-12; Rvend, 108, 111; Azm 177b; bn Kalnis, T-
rih-i Dimak, Beyrut, 1908, s. 86 v. d.; Red ud-dn, 20-22; Anonim Seluk-nme,
s. 11.
Halfe ilerin temizlenmesi ve slmm zaferi dolays ile Turul
begi muhteem bir mersim ile istikbal ettirdi. Sultan ve halfenin arzu
lan zerine halifelik saraymda ilk buluma vuk buldu. Seluk sultam
bu karlamada Peygamberin halfesi nnde yer perek bu mnev ma
kama tzimle'rini if etti. Halfe sultan yannda kurduu ikinci tahta
oturttu. Tercman vstas ile ona islmiyete yapt hizmetler, adaleti
kurduu, zulm ykt iin teekkrlerini ve grmeden dolay da mem-
nniyetlerini bildiriyor ve sultan da Peygamberin halfesine tzimlerini
ifde ediyordu. ki tarafn en yksek devlet adamlar ve byk limleri
nin hazr bulunduu bu muhteem mersim Turul begin t a l a n
ma me r s i mi idi. Gerekten halfe bu merasimde sultann ba
na ok kymetli bir ta koyuyor; hilatlar giydiriyor, murassa altn kln
kuatyor ve sancaklar veriyordu. Bu talandrma, kl kuatma (taklid)
ve t a k d i s ile birlikte halfe Turul begi Dnya (ark ve garp)
Sultam iln ediyor; kendisine Dinin temeli (Rkn d-dn ve H a -
l f e n i n o r t a (Kasm emr ul-muminn) lkaplarn tefviz
ediyordu. Ehemmiyeti dolays ile kaynaklarda tafsilt ile verilen bu ta
rih mersim 1058 yl banda sona ererken halfe sultana ahidnmesini
veriyor ve du ediyordu. Sultan da dim slmiyetin ve halfenin hiz
metinde olacan bildiriyor ve halfenin elini perek mersim nihyet
buluyordu. Mersim bittikten sonra sultan halfeye ok yksek deerde
hediyeler gnderdi89.
Trklerin slmdan nce urunu tadklar ve gerekletirmee a
ltklar c i h n h k i m i y e t i m e f k u r e s i I sl m
d e v r i n d e de T u r u l b e g ile tekrar tarih sahnesine k
yordu90. Bylece Turul beg slm dnyas hkimiyetim Trklerin eline
veriyor ve bu miras, cihn hkimiyeti idealini halefleri Seluk ve Os
manl sultanlarna brakyordu. Tam bu azamet devrinin balangcnda
idi ki Turul beg Seluk ehzdelerinin isynlar ile karlayor ve Sel
uklu devleti cidd bir paralanma tehlikesine uruyor; iliin slm
dnyasna hkm srmesi ihtimli beliriyordu.
15. ehzde syanlar
Turul beg Musul seferinde iken amcazdesi Kutalmm kardei
R e s l - t e k i n Basra, Ahvz ve iraz taraflarn istil etti. Sultan
Musuldan dnnce bu havimin vlisi olan Hezresbi Rasl-tekin ze
8e bn ul-Cevz, VIII, 181-184; bn ul-Esr, 217-220; .Sibt, 121b; Abul-Farac,
209-211; md ud-dn, 12-14; Ahbr ud-devle, 18-19; Azm 178a; bn Kalnis, 87.
ao Bk. The deal of the vorld domination.
f
rine gnderdi. ki taraf arasnda vuk bulan arpmada Resl-tekin m-
lp ve esir edildi; Badada sevkedildi. Halfenin efati ile zorlukla sul
tann cezalandrlmasndan kurtuldu91. Bu isynn bastrlmasndan az
sonra Badada gelen mektuplarda brahim YmaPn Musuldan ayrld
ve arkasndan da Trkmenlerin Cibal taraflarna gittii bildiriliyordu.
Bu, feodal devlet anlayna gre, ehzdelerin Turul begin merkezi
yeti siysetine kar harekete getiklerine dellet ediyordu. Bununla be
rber halfenin ve Turul begin elileri brahim Ynal harekete geme
den Badada dnmee ikna ettiler. Bu byk Seluk ehzdesi Badad5-
da merasim ile karland. brahim Ynalm ayrlndan sonra imali
Irakm idresi ve kumandanlna tyin edilen Erdem ve Aytekinin em
rinde az bir kuvvet kald iin Arslan Bassir ve Kuray Musulu ku
attlar. Drt ay sren muhasaraya ve beliren ala dayanamayan Er
dem ve; Aytekin Badada kamaa muvaffak oldular. Bunun zerine
Turul beg ikinci Musul seferini yapmaa mecbr oldu. Basir ve Ku
ray Musulu tahrip ederek katlar. Sultan onlar tkip ile, Nusaybine
vard zaman brahim Ymal eski askerlerinden ve mensuplarndan m
rekkep byk bir ordu ile Hemedana doru ekildi. Bu, brahim Ymalm
son cidd ayaklanma teebbs idi.
Filhakika brahim Ymal, 18 Terin II. 1058 (26 Ramazan 450)de,
haznelerinin bulunduu Hemedana vard ve artk Seluk tahtn elde
etmee teebbs etti. O bu sefer sultan ile Musula geldii zaman Msr
halfesi ve Bassirden mektup ald. Onlar kendisine yardm edecekleri
ni ve onu Seluk sultam olarak tanyacaklarn bildiriyorlard. Nitekim
Msr halfesi de 450de Bassirye yardm etmek ve Suriyeye girmi bu
lunan Ouzlar atmak maksad ile bir orduyu yola karm idi92. ar
beg ve nan Yabgudan baka kendisine hisse ve hkimiyet shas ala
mayan Kutalm, Resl-tekin v.b. ehzadelerin de kendisi ile birlikte ha
reket ettii anlalyor. Devletin tehlikede, ilerin harekette olduunu
gren Turul beg 15 Ramazanda Nusaybinden sratle hareket edip b
rahim Ymal tkibe koyuldu. Bizans kaynaklarnda Araplara kar bo
zularak cezalandrlaca korkusu ile Kutalmn askerleri ile birlikte
Hwrizmde Passare kalesine ekildiine ve Turul begi uzun mddet
uratrdna dir kayt da daha nce deil bu zamana ait olmak icp
eder93.
91 bn ul-Esr, IX, 221.
92 bn Muyassar, s. 7, 9 v. d.
93 Zonares, s. 97a.
Turul beg brahim. Ynal tkibe giderken ilere ve Bassirye
kar da bir ksm askerlerini vezri, kars ve vey olu Anuirevn ile
birlikte Badadm mdafaasna gndermek mecbriyetinde kald. Bu su
retle sultann kuvvetleri e blnm idi. Hemedana vard zaman b
rahim Ymal, kardei Ertam oullar Ahmed ve Mehmed ile birlikte, ge
len 30.000 Trkmen ile ok kuvvetlenmiti. Yannda az bir kuvvet bulu
nan Turul beg, kardeine yenilince, Hemedan kalesine snd. Bu teh- .
likeli durumda artk Bassir ve i istilsn ikinci plna atarak Badad
da bulunan vezri Amd ul-mlke, zevcesi Altun-can Htuna ve Anui-
revna mektuplar yazarak mevcut askerler ile imdada gelmelerini bildir
di. Badad, sultann malbiyeti ve Bassirnin ilerilemekte olduu haber
leri ile heyecan ve korku iinde alkalanyordu. Bu sebeple halfe onlar
ve Seluk askerlerini brakmak istemiyordu. Hatt haberlerin ktl
vezri, Anuirevn tahta kartma dncesine kadar gtrd. Lkin Ha
tun, vezr ve olunu tevkife karar verince onlar da Ahvza katlar. Al
tun-can Ouz askerlerini emrine alarak Hemedana doru yola kt. He-
medanda sarl bulunan Turul beg, ayn zamanda, Mervde lm ya
tanda bulunan ar bege de mektup yazp: K a r d e i m h ak
k m a l ma a ve s a l t a n a t m y k ma a al
yor; y a r d m ve i m d a d n z a mu t l a k a i h t i y a
c m v a r d r diyordu. ar begin oullar Alp Arslan, Kavurt ve
Ykut kumandasnda mhim kuvvetler geldi. Bylece hkimiyeti ellerin
de tutanlar ile gayr-i memnun ehzdeler olmak zere Seluklular ikiye
blnd. ki taraf arasnda Rey civarnda, 3 Austos 1059 (19 Cemazi-
yelhr 451)da, vuk bulan byk savata nihayet YmaPm ordusu ma
lp oldu; pek ok Trkmen bu muhrebede ld. Alp Arslan esir ald
Ynal, yeenleri Ahmed ve Mehmed ile birlikte, amcas Turul bege
teslim etti. Turul beg bir ka defa isyan eden ve bu sefer cidd bir teh
like yaratan brahim Ymal ve yeenlerini fedya mecbr kald. Hnedan
zas olduklar ve eski Trk ananesine gre mukaddes kanlar aktlama-
yaca iin yayn kirii ile bodurulmalarna emir verdi94.
Turul beg Hemedanda devletin en byk sarsnts ile urarken
Bassir de Badada yrd. Badad ahnesi Aytekin de Ahvaza kan
ca hi bir mukavemetle karlamadan, 28 Knun I. 1058 (8 Zilkade 450)
de, beyaz i bayraklar ile Badada girdi. Halfe esir edildi ve Msr
halfesi nmna hutbe okundu; para basld ve alevi ezan ihy edildi.
94 Bk. Kprl, Tfk ve Mool sllelerinde hnedan zasmn idamnda kan dk
me memniyeti, T r k H uk uk t ar i h i der gi si , Ankara, 1944, I, 1-9;
italyancas Annali I nst. Orientale di Napoli, Roma, 1940, I.
iler Badadda taknla balaynca halkn mhim bir ksm ehri ter-
kedip kamt". ,
16. Badadn Kurtarl ve Kutaimm syn
Bassir Badada ship olduktan ve i hkimiyetini kurduktan son
ra Basra taraflarn da istil etti. Ahvaz emri Hazresb vergi verme
e rz oldu; fakat i halfesi nmna hutbe okutmay reddetti. Bu s
rada idi ki, Turul begin brahim YmaFa zafer kazanm olduu habe
ri geldi ve Bassir dnmek zorunda kald. Turul begin, 15 Knun I.
1059 (6 Zilkade 451)da, Kasri-rne vard haberi zerine Arslan Ba
ssir bir yllk bir igalden sonra, Badad terkedip kat. imdi iler
yerine Snnler intikam almaa balad. Mahalle ve arlarda yangnlar
kt. Bu arada Bveyh vezri pr bin Ardar tarafndan, S83 (993)te,
kurulan ve eski ilimlere it 10.400 cildi ihtiv eden ok mhim bir k
tphane de yand. Kurtulan kitaplarn bir ksmn Seluk vezri cAmd
ul-mlk ald; Mahammed b. Hill al-b de ilmin yok olaca endiesi
ile 1.000 ciltlik vakf bir ktphane kurdu96. Badadda Msr halfesi
adma imamlk, hatblik ve mezzinlik yapanlar ldrld. Bu kargaalk
olurken de Turul beg ordusu ile Badada girdi ve Halfeyi derhal Ba
dada getirtti; istikbline karak atndan indi ve kurtard halfe nn
de yedi defa yer pt. Halfe sultana ok du etti ve klcn ona kua
tarak bundan baka hi bir eyi kalmadn syledi. Sultan halfenin ka
tr yularn tutarak onu 4 Knun II. 1060 da sarayna yerletirdi. Saray
tamamiyle yama edilmi idi. irler bu mbrek kurtulu gn mna
sebeti ile halfeyi ve sultan tebrik eden kasideler yazdlar.
Sultan Turul beg Badadda nizm kurduktan ve halfeyi maka
mna yerletirdikten sonra ordusu ile ve Gm-tekin, Erdem, Sav-tekin,
Turac Humar-tekin ve Anirevn gibi byk kumandanlar ile birlikte
Bassir zerine yrd. Bassir Suriyeye kaaca srada, 18 Knun
II. 1060da, askerleri ile birlikte ldrld. Bu netice alndktan sonra
Badada dnte halkn sevinci sonsuz idi. Halk alglar ile sokaklara
95 bn ul-Cevz VIII, 191-197, 201-202; bn ul-Esr, IX; 222-220; X, 7 bn ul-
A-zrak, 146a-147a; md ud-Dn, 14-17, 21, Abul-Farac, 212-214; Sibt, 170b;
A.hbr ud- devl e, 19 v.d. Rvend, 107-109; Red ud-Dn, 22-24; Azra, 178a,
179b; bn Kalnis, 87-89; bn Hamidn, 147b-149b; bn Zfir, 68b, 153b; Mcmel
ut-tavrh, 407; Mrhwnd, IV, 79; Fahr ud-Dn Rz, 60a*. Nideli Kad Ahmed,
s. 283.
96 bn ul-Cevz, VIII, 205, 216; bn ul-Esr, X, 3; md ud-Dn, 18.
Badad' n Kur t ar l 99
dklp enlikler yapt. Halife, sultan ve beyler iin, byk bir ziyafet
tertip etti; bunu ayn ekilde sultann ziyafeti takip etti. Bylece Seluk
devleti, halifelik ve Snn slmlk kurtulmu ve eski kudret ve ihtiam
kazanlm idi97.
Turul beg, Bassir istils ve i taknlklar ile harap olan Ba-
dadm mahalle, ar, ev ve hanlarn yeniden ina ederek ehre dnen
halka datt. Emr Porsuku Badad ahneliine tayin etti. Devlet i
lerini dzeltti; Irak vilyetlerine yeni vli ve miller gnderdi. Sultan
devletin kuruluunda ikinci byk ahsiyet olan kardei ar begin
lm dolays ile, yeeni ve halfenin zevcesi Arslan Hatnu yanma
alarak, Reye dnd. Ymalm isyann bastrdktan sonra, bu lm m
nasebeti ile, ar begin oullarn memleketine yerletirdii iin Ba
dada dnte gecikmi; halfe Bassiriden kurtulmak iin bir an nce
gelmesini srar ile yazm ve o da bu sebep ile kendisine zrlerini bil
dirmi; buna mukabil halfenin emniyeti ve makamna iadesi iin b a -
n d a s u l t a n l k a l m e t l e r i n i t a y an (tura)
mektuplar arap emirlerine (Kuray) gndermi idi98. TuruL begin ar
begin lm dolays ile geciktiine dair beyan bu lm hdisesi hak
knda verilen 450, 451 ve 452 tarihlerinden, sanld gibi99, 452 senesi
deil bn ul-Esrin kaydettii, Recep 451 (Austos 1059) tarihinin isa
beti meydana kar100. Turul begin hayatnda ok rol oynayan kars
Altun-can Hatun da bu srada lm ve Reyde defnolunmutur. Turul
beg bu akll, kudretli, dindar ve hayr sever zevcesinin lmne ok
zlmtr. Onun Turul begin Hemedanda kurtuluu ve zaferinde de
rol mhim olmu idi101. Altun-canm Harizmahm kars olduu, onu
sultana getirmek iin giden vezr Amid ul-mlkn bir hatas yznden
hadim edildii veya bizzat kendisini hadm eyledii ve bu hususta bir
takm sylentiler kt rivayet edilmitir102. Sibte gre Altun-can lr
ken sultana halfenin kz ile evlenip dnyada olduu gibi, ahirette de
ereflenmesini tavsiye etmitir, ki, bu da Seluklularm Halfelik makam
ve mensuplarna nasl bir din inanla baktklarna gzel bir misldir.
Gerekten Turul beg Halfenin kz ile evlenmee karar vermi idi.
97 ibn ul-Cevz, VI I I , 202-211, 214-215; Sibt, 178b-180a; bn ul-Esr, 226
229; Abul-Farac, 214-215; bn Zfir, 155a; Ab br ud- devl e, 21; md
ud-Dn, 18-20; Red ud-Dn 24-25; Anonim Seluk-nme, 12-13.
98 bn ul-Cevz, VIII, 203, 207, 208 md ud-Dn, 15.
99 Bk. M. H. Ynan, an-beg, A, III , 327.
o Tarih, X, 2.
101 Sibt, 186b, Abul-Farac, 215.
102 Ahbr ud-devle, s. 24; Hinduh Sancar, Tecrb us-selef, s. 261.
Fakat, yabanclara kz vermek detleri olmad iin, Halfe bu talebine
kar ar artlar ileri srmekte, bir takm vilyetleri ikt olarak istemek
te; 300.000 dinar altn milr, saysz altn, gm, mcevherat ve eya
dan mrekkep bir eyiz talep etmekte idi. Cereyan eden grmeler so
nunda kzan Turul-beg: Byk ah i n ah , a r k n ve
G ar b n S u l t an ve s l m n di r i l t i ci si sfatla
rm tayan, Austos 1061 tarihli bir mektubunda, Halfeye tehdit if
delerini kullanmakta ve bir ksm artlar kabl ile Halfeyi boyun e
mee zorlamaktadr. Bu suretle muvafakat cevab alnnca husule gel
mi gerginlik her tarafta birden sevince inklp etti. Nikh 1062 Aus
tosunda (13 aban 454) Tebriz yaknnda ordughta, byk bir enlikle,
kyld. Bununla beraber sultan bir mddet gelini almak iin Badada
gitmek imknn bulamad. Gerekten Turul beg brahim YmaPdan son
ra da Kutalmm isyan ile karlat, Babas Arslanm, Selukun l
mnden sonra, Seluklularn by ve yabgusu olmas dolays ile oul
lar saltanat dvsmda hakl olduklarn ileri sryor ve hi olmazsa bir
hkimiyet sahas elde etmek istiyorlard. Ymalm malbiyeti zerine
Kutalm kardei Resl-tekin ile birlikte ve 10.000 kiilik bir ordu ile m
cdeleye devam etmi ve 1061 Maysnda (453 Rebilevvel) bozularak
Ciblde Girdkh kalesine snm idi. Kaynaklar Kutalmm ne za
man isyana baladn belirtmiyor; fakat Ymalm Musuldan ayrl s
rasnda onun da ortadan kaybolmas isyana itirk ettiine dellet eder.
Nitekim Zonarasm Araplara kar gnderilen Kutalmm askerini alarak
Hvvrizmde Pasare kalesine ekilerek Turul begi uzun mddet ura
trdna dair ifdesi de bunu teyid ediyor. Muahhar kaynaklarn Ana
doluda fethedilecek yerlerin Kutalma ikt edildiine dair kaytlarn
teyid etmek mmkn deildir ve bu hata onun Kafkasya ve Azerbaycan
fetihlerine memur edilmesi veya oullarnn Anadoluda hkimiyet kur
mas ile alkal gzkmektedir. Halfenin kz ile evlenme ii ile ura
an Turul beg Reye dnerken Humar-tekini ona kar payitahtn em
niyeti iin gndermi idi. Humar-tekin Kutalm snd mstahkem
kalede kuatm; fakat 2 Austos 106] (12 aban 453) de bozguna u
rayarak geri dnm idi108. Bu malbiyet dolays ile Amd ul-mlk Hu-
mar-tekini Badad ahneliinden atm ve Ymalm ldrlmesinde rol
olduu iin onun oullan tarafndan yok edilmesine muvafakat etmiti104.
Kutalm daha bir mddet kalesinde isyan halinde kalm ve Alp Arslana
kar da saltanat mcadelesine atlmtr.
103 Sibt, 188b, 191b, 193a.
104 ibn ul-Esr, X, 7.
Turul. begin Evlenmesi
17. Turul begin Evlenmesi ve Son Gnleri
;;; Turul beg, bu isyan sebebiyle 1062 Austosunda aktedilen nikh
tan 4,5 ay sonra, evlenebilmek iin Badada hareket edebilmitir. Teb
riz, Nahivan ve Hoy yolu ile Badada giderken bu blgeden Tebriz
emri Muhammed b. Vahsdn, Urmiye emri bn Hall, Nahivan em-
ri Ab Dulaf aybn v. b. mahall hkimleri toplayarak havimin ile
rini grt105. Anadolu gazalarn tetkik edip bu hususta Trkmen bey
lerine emir verdi106. Bylece Azerbaycandan, ordusu ve devrin byk
adamlar ile birlikte, 1063 banda (455 Muharrem) Badada hareket
etti. Halfenin yeni vezri Fahr ud-devle Cehr sultan karlad. 18 u
batta balayan muhteem dn bir hafta srd. Ziyafetler, elenceler
| ve sultann datt zengin hediyeler birbirini tkip ediyordu. Bata yet-
p;.................milik sultan olmak zere btn Seluk beyleri sarayn salonunda m
zik seslerinin hengine uyarak ve T r k e a r k l a r syleye
rek raks ediyor, dizlerini yere vurup kalkyor ve eleniyorlard, ki Trk
danslar hakknda ilk tarih bilgimizde bu mnsebetle elde edilmitir107.
Gelin altn bir tahtta oturmu idi. Sultan, maiyetinin okluunu ileri s
rerek, Halfenin, saraynda gerdee girme teklifini reddetti. Bylece gelin
Halfenin sarayndan sultann sarayna gtrld ve Turul beg derhal
zevcesini alp ordusu ile Reye hareket etti. Sultan, gelinin ehizini nakil
iin 100.000 dinr gndermiti107, Bu tarih dnn htras olarak ba
slan al t n bi r ma d a l y a ise ok mhimdir. Filhakika 455te
Badadda baslan bu madalyann bir yznde Halfenin, teki yznde
Sultann isimleri yazlm ve her iki yznde de T u r u l b e g i n
k a b a r t ma bi r t asv i r i , bu gzel resmin stnde de sultann
hkimiyet sembolleri olan ok ve yay iretleri konmutur108. Bu, ayn za
manda ok dindar olan Seluk sultannn resme kar taassup gsterme
diini de meydana koyar.
Sultan Reye dndkten sonra hastaland ve alt ay sren bu hasta
. lk sonunda, Eyll 1063 (8 Ramazan 455) te, 70 yanda iken (Sibte g
re 80) ve gerdee girmeden hayata gzlerini kapad. Hastal ve lm
;lv 105 Bu mahall hnedanlar iin bk. Kisrav Tabrz, ahriyrn-i gumnm, III,
| 95-109.
106 Sibt, 201a, 202a.
107 Yarhsn surran ve yagmn bit-turkiyye, bn ul-Cevz, VI I I , 229; Sibt ibn
ul-Cevz, Topkap, 2931, XI I I , 455 senesi; Abul-Farac, s. 215.
107a Subki, Tabakat, I I I , s. 390.
108 Bk. brahim Artk, Belleten, XCI I I , s. 36 v.d.
zerine balayan saltanat mcdelesi bittikten sonra Alp Arslan tarafn
dan orada defnolundu. Bz kaynaklar cesedinin Merve gtrlp ora
da ar beg yannda topraa verildiini yazarsa da Reydeki Gunbed-i
Turul'un ona it olduu phesizdir. Nitekim yz yl sonra B y k
s u l t an T u r u l5un Reyde dier sultanlarn Merv ve sfahanda,
ikinci Turul, Mesd ve Muhammedin mezarlar Hamedanda lne
tezyinat ve eyaya ship olarak ziyaret edildiini biliyoruz109. Sultanlk
tan nceki uzun sren reislii istisna edilir ise Seluk tahtn 25 yl is-
gal etmi idi. lm ile taht kavgalarnn balamas zerine vezr Amd
ul-mlk askerlerin matem yapmalarna ve T r k m t e m (yu)
ananesine gre e l b i s e l e r i n i y r t ma l a r n a msaade
etmedi. Fakat halfe ve vezri Badadda Sultan iin resm mtem iln
ederek tziyeleri kabl etti. Nitekim ayn siys buhran dolays ile de
Melik-alm matemi yaplamam ve a t k u y r u k I a r kesile-
memitir. ok dil ve hakinas ve dindar hkmdard: K e n d i m e
sar ay y ap p y an n d a A l l a h n evini (cmi) in et
mezsem utanrm sz buna gzel bir misldir. Haftann Pazartesi ve
Perembe gnleri daima orulu olduunu kaynaklar ittifakla kaydeder
ler. Alimlere ve din adamlarna sevgi ve sayg onun tabiat haline gel
mi idi. Onu gebe tekilt bandan imparatorluk tahtna karan ve
byk devlet kurucular arasmda kendisine mmtaz bir mevk veren
adleti, efkati, ihtiyat, sabr, tahamml ve ketm oluu hakknda dik
kate yn hdiseler naklolunmutur. Bylece Turul beg tarihte b
yk bir eser brakarak vazifesini bitirmitir. slm medeniyeti ve ka-
vimlerinin kurtuluu ve ykselmesinde Turul begin byk eseri daha
iyi grnmektedir, ki bu hususta daha fazla tafsilt ona tahsis edilecek
bir' eserde verilecektir110.
109 Abd ul-Cel Kazvn, s. 631 v.d.; Mcmel ut-tavrh, s. 465.
110 bn ul-Cevz, VIII, 216, 218-226,
20Ia-202a, 207a; md ud-dn, 20-22, 24-26; Ahbr ud-devle, s. 20-22; Ravendi, s.
111-112; Reid ud-Dn 26, 29; Abul-Farac, 215; bn Hallikn, II, 59; bn Hamdn,
151a; bn Zfir, I55a-l55b; Gaff, Nigristan, 58a; Subki, Tabakat, III , s. 389-392.
s
li.
j SELUK MPARATORLUUNUN YKSELMES
> 1. Alp Arslan'n Saltanat ve Kutalm
f Evltsz olan Turul beg, son gnlerde yeeni, ar begin olu,
|v" Sleyman kendisine veliald yapmt. Bu tercihte, phesiz ar begin
lm zerine, Sleymann anas ile evlenmesi mil olmutur1. Turul
| begin lm srasnda vezr Amd l-mlk Kutalm muhasara ile me-
| gl idi. Sleyman da anas ile birlikte sfahanda bulunuyordu. Turul
begin lm zerine ilk harekete geen vey olu Anuirevn oldu ise
de Ay-tekin tarafndan yakalanp Reye gtrld ve keyfiyet Sleymana
| bildirildi2. Bununla berber Seluk soyundan olmadna gre kendisi
| iin deil Alp Arslan hesabna altna hkmedilebilir. Amd l-mlk
| lm haberini alnca derhal Kutalm] brakp payitahta dnd ve S-
; leymanm sultanl iin btn tedbirleri ald. Nitekim orduyu balamak
| ve dier saltanat dvclarna kar kullanmak maksad ile askerlere
700.000 (veya 300.000) dinar para, 10.000 top db ve sohltn kuma ve
| silhlar datmas bu tedbirler meyanmda idi. sfahanda bulunan Sley-
man anas ile birlikte Reye getirtti ve Turul begin vasiyetini tutan
I askerler ile birlikte onun sultanln iln etti3. Fakat Alp Arslan ve Ku-
IV talm da saltanat dvacs idi. Sleymann saltanatn kabl etmeyen
Selukun torunu ve Yunusun olu El-basan (Er-basan, Er-basgan) ve
Erdem Kazvine giderek orada Alp Arslan nmna hutbe okuttular. Amd
l-mlk 1063 Hazirannda bir anlama yaparak Gird-kh kalesini Kutal-
ma brakmt. Fakat sultann hastal arlanca bir yandan Alp
Arslan 20.000 kiilik bir ordu ile Mervden hareket etmi; lkin yolda sul
tann iyiletiini renerek geri dnm; te yandan Kutalm tekrar or
taya kmt. Durumun nezaketini ve kahramanl dolays ile askerle-
1 bn ul-Esr, X, 3, 10.
2 Sibt, 207b.
3 bn ul-Cevz, VIII, 231; Sibt, 207b, 213a; bn ul-Esr, X, 10.
rin Alp Arslana temayln gren vezr hutbede nce onun, sonra da
Sleymann adm okutmak zere bir uzlama yolu arad4.
Kutalm Gird-kh kalesinden inerek 50.000 (bn ul-'Adme gre
90.000) Trkmen ile Rey zerine yrd ve 15 Terin I. 1063 (21 Zilka
de 455)te hutbede adn okutup sultanln iln etti. Amd l-mlkn
nan beg nmnda bir kumandan idresinde ona kar kard kuvvet
askerleri ile birlikte Kutalma esir oldu, ki bu nan beg Arslan Bassir
nnde ricat eden ve galiba Niburdaki M edr ese- i n an
shibi bulunan kimsedir5. I-Cutalmm kuvvetine mukavemet edemeyen
vezr Amd l-mlk askeri ile Rey kalesine snd ve durumu Alp Ars
lana bildirdi. Alp Arslan payitaht terketmemesini ve hareket zere ol
duu cevabn verdi. Kutalm Zilkadenin son gnlerinde Erdem kuman
dasnda Alp.Arslana mensup kuvvetleri de malup etti6, Alp rslann
gecikme sebebi bu srada ayaklanan Huttaln emrini tenkil etmek, sal
tanat dvas ile ortaya atlan byk amcas Fahr l-mlk nan (Ms)
Yabguya kar harekete gemek ve arkasn emniyete almak dncesi
idi. Gerekten Alp Arslan nce s emri, sonra da Heratta bulunan Yab-
guyu malp edip teslim ald; ihtiyar Yabguya ok hrmet ve ikramda
bulundu. Bu neticeleri aldktan sonra sratle Kutalma kar Rey ze
rine yrd7.
Alp Arslan Mervden byk bir ordu ile Nipr istikametinde ha
reket ederken, henz Rey kalesi muhsaras ile uraan Kutalm bu ha
beri alnca iki ordu arasmda kalmamak dncesi ile ona doru ilerledi.
Alp Arslan Damegaa varnca Kutalma haber gnderip onu saltanat
dvasndan ve savatan vazgeirmee alt. Fakat kuvvetine gvenen
ve babas Arslanm Seluklularn by ve yabgusu olduunu ileri s
ren Kutalm saltanatn kendisine it olduunu bildirdi. Kutalm iki or
dunun karlaaca Damegan civarndaki Milli (Dih-i Nemek) vdisini
ve Abdullh-bd havalisini su aktarak bataklk hline getirtdi. Nucm
ilmine vkf olan Kutalm, o gnn kendisi iin uursuz olduunu is
tihra ederek, sava gnn geciktirmek istedi. Fakat karsnda muha
rebe saflar kurulmu; Alp Arslan bir an nce netice almaa karar ver
miti. Sungurca, Buldac, Aac ve atabeg Gl-sar, Sav-tekin ve Peh
livan kumandasnda sa, sol kanatlan ve merkezi tybiye etmi idi. Ku-
4 md ud-Dn, 28; bn ul-Esr, X, 10; Sibt, 208b; bn Haudn, 152a.
5 Abul-Farac, 213; Avf, Lubb ul-elbb, Tahran, 1335, s. 131.
6 Sibt, 214a-214b; md ud-Dn, 28.
7 bn l-Esr, X, 11 v,d.
talm da kardei Resl-tekin, ve Aybuay kanadlarm bana geirdi ve
kendisi de oullar Sleyman ve Mansr ile birlikte merkezde sava ka
bule mecbur oldu. Bugnn onun iin uursuzluuna ramen vcda
getirdii batakln kendisine yardm edeceini hesaplyordu. Lkin Alp
Arslan, 1064 yl banda, hcm emrini verdi ve sratle Kutalm
malp etti. Resl-tekin ve byk olu esir edildi. Kendisi ordusu ile
Gird-kh kalesine ekilmee balad. Lkin ordusunun dzeni bozuldu
ve dald. Bir oklar esir oldu ve ldrld. Kendisi de kaarken atn
dan derek ld veya snd bir alda l olarak bulundu. Alp Ars
lan Kutalmm lmne ok zld, alad ve mtem tuttu. Cesedini
Reyde Turul begin yannda defnetti8.
Trkiye Seluk sultanlarnn atas olan ihb d-devle Kutalm Tu
rul begin son yllarnda balayan isynma Alp Arslana kar da devam
etmi ve giritii bu teebbs hayat ile demitir. Onun devam eden
bu hareketi hakknda kaynaklar kark bilgi verdiinden ilim adamlarn
da artm ve bir ka defa isyn ettii sanlmtr9. Onun ad da bug
ne kadar Kutulmu veya Kutlum eklinde yazlrken dorusunun K u-
t a l m olduu meydana konmutur10. Bunun yerine tekrar Kutlumu
eklini ileri sren teklif ise yeni bir deiiklie sebep olacak deliller ge
tirememitir11. . *
Alp Arslan bu sretle btn saltanat dvaclarm ve rakiplerini bas
trdktan sonra Reyde, Turul begin saraynda (Dr l-memleke), tahta
kt. Amcasna it 2.000.000 miskal deerindeki sofrasnda emirlere ve
beylere byk bir ziyfet verdi; hilatler datt. Cls mersimini mii-
tekip her tarafta ad hutbelerde okundu, nmna para basld. Halfe
nin kzn, Badad ahneliine tyin ettii Ay-tekin ile've hediyeler ile
birlikte babasna gnderdi. Halfe Alp Arslan nmna hutbe ve du okut
tuktan sonra saltanatn tasdik ve unvanlarn tefviz etti. Kl kuatmak
maksad ile de bir eli ile birlikte menr, sancak (im) ve hilhatlar gn
derdi, ki o zaman sultan Nahivaa gelmi idi. Mervde melik iken, ve
zri bulunan Nizm l-mlk Seluk Sultanl vezirliine getirdi. Tu
rul beg zamannda byk hizmetler if eden eski vezr Amd ul-mlk
azledildi. Siyas mevkiini muhafaza ve rakiplerini tasfiye maksad ile a-
8 Ahbr ud-devle, 30-32; clmd ud-dn, 28 v.d.; Sibt, 214a-214b; bn l-Esr,
I X, 12 v.d.; Reid ud-Dn, 28; bn ul-Adm, Buya, 186a, 190a; bn HalIkn, III,
61; Anonim Seluk-nme, 13; Aksary, 16; Gaffr, 53b; AbuI-Fid, I I, 193.
9 Bk. Mkrimin Halil Yman, s. 49. ^
10 Bk. Osman Turan, Aksary, s. 12 not; F. Kprl, Belleten, XXVI I , 475.
11 Bk. Cl. Cahen, utlumush et ses fils avant VAsie Mineur, Der slam, XXXI X,
1964, s. 14.
fillere ve Aarflere kar bile taassup gsteren Amd l-mlk bu kusuru
yannda lim, ir ve yksek idareci vasflara sahip bir devlet adam idi.
imdi ayn rekabet yznden Nizm l-mlkn tesiri ile yalnz hapse
dilmedi; atld hapishanede bir ka yl sonra hayatn da kaybetti. da
mndan nce, clusundaki rol dolays ile, Alp Arslana: Sana uurlu
bir hizmet yaptm. Amcanz bu dnyay bana vermi, ben de hkm sr
mtm. Bugn sen de beni ehit etmekle ahireti veriyorsun. Bunun
tesinde de baka bir saadet yoktur haberini gnderdi. Nizm l-mlke
de: vezir ldrmekle dnyaya kt bir bidat ve irkin bir kaide getir
din; bunun akbetini dnmyorsun; senin ve evltlarnn da ayn ki-
bete urayacandan korkarm ifadesi ile ok hakimane ihtarlarn ta
rihe mal. etti. Bylece Alp Arslan kendisine babasndan intikal eden ark
lkeleri dahil Turul begin tahtna ve ondan daha geni bir imparator
lua sahip oldu12.
2. Alp Arslana Kadar Anadolu Gazalar
Turul beg Azerbaycan ve ark Anadoluda Ouzlara yol amak
maksad ile Kutalm, Yabgu olu Haan ve brahim Ymal kumandasn
da ordular gndermi; kendisi de bifczat Malazgird ve Erzurum seferini
yapmtr. Son isyanlar ve Badad hdiseleri dolays ile bir daha Ana
doluya gelememi ve Seluk tarihine vakf olmayanlar bunu onun Bi-
zanstan ekinmesine atfetmilerdir13. Halbuki bu meguliyetlere ramen
o yine de Anadolu ilerini ihmal etmiyor; hatt Bizans imparatoriesi
Theodoraya eli ve mektup gndertip Bizansllarm vaktiyle slmlardan
aldklar yerlerin (Erzurum-Toros dalarnn ark) idesini ve gnde
1.000 dinar vergi demesini talep ediyordu. mparatorie de, 1055te, y
ni sultann Badad seferine giritii srada, kendi elisi ile birlikte m
him miktarda hediyeler ve para gndermek zorunda kalm; sultan da
eliyi Badada kadar yannda gtrmtr. Bu bilgiyi veren ada bir
kaynak: mparatorienin bol hediyeler ile doyurduu sultan artk bize
kar hcumlar dnmeden Babilonyaya (Badada) gitti14 derken,
eksik de olsa, durumu ifade eder. Bizansllarm Balkanlarda Uz (Ouz) 1ar
ile meguliyeti onlar mmkn mertebe Turul begi memnun etmee
mecbur ediyordu. Turul beg de i meselelerin halli ile urayordu.
12 bn ul-Es% X, 10, 11. mad ud-dn, 29-30; bn ul-Cevz, VIII, 234-235; Sibt,
215a, 216a, Ravendi, 117-118; Red ud-dn, 30-31; Mrhwnd, IV, 79-80; Hinduh
Sancar, 265-266; Seyf ud-dn Akl, Asr ul-Vuzar, Tahran 1337, s. 206.
13 J. Laurent, s. 26.
14 Aristakes s. 103, 107.
ki hkmdar arasndaki bu mnasebetlere ramen Trkmen akm-
lar durmuyor; bilkis muhaceretin kesafeti nispetinde iddetleniyordu.
Ayn ada mellif Turul begin bir hcum dnmediini syledik
ten sonra hudutlarmzda oturan kavimler Ermenistan yaz-k istil et
tiler diyerek durumu belirtir. Bir konak yeri olan Azerbaycan, Trkis
tandan gelen gler ile doluyor ve Anadoluya yollanyordu, Devrin
iri Katrn Urmiye emirini medheden bir iirinde: Trk feti kmasa
idi sen eski Husrevle* gibi dnyay alrdn. Geri bugn T r k 1 e r
senden h a r a alyor; amma yan onlarn nimeti sana daim olur.
Her ne kadar her taraf bahendeki k a r n c a y u v a s gibi
T r k 1e r ile dolu ise de onlar yine de karncalar gibi senin ferma
nna tabidirler15 ifadesi ile Trk istils kesafeti hakknda gzel bir fi
kir verir ve onun Trkmenlerin leh ve aleyhindeki dncelerini belirtir.
Turul begin Badad seferini (1055) mteakip Trkistandan gelen bir
ordu Bizansm M (Daron) blgesi vlisi Theodoros ile anlaarak Ah
lat igal, etti. Hatt Trkmenlerin kralieye mektup gnderip bz ta
leplerde bulunduklar da rivayet ediliyor. Bir Trkmen grupu da Pasin
ovasna yayld; Hasan-kale muharebesinin cereyan ettii yerde, Cira-
nis da eteinde Ogomi (gmi) kasabasn aldlar. Bu istilden fayda
lanan grc Liparitin olu vane, imparator tarafndan geldiini syl-
yerek Erzurumu almak istedi. ehrin vlisi Ani kumandanndan yardm
alarak onu ehre sokmad. Bu durumda tam dman vaziyete geen va
ne Trkleri yardma ard ve Bizans memleketini tahribe alt.
Bu msait vaziyette Trkmen boylar gruplar hlinde Erzurum ve
Bayburt havalisini istil ettiler. Kemah (Gamoh) da ikiye ayrlan Trk-
menlerde bir ksm ark Karahisar {Kolonia, Gogonia) havalisine girdi
ler ve Canit ormanna kadar ilerilediler. 3.000 kiilik dier bii Trkmen
kolu Malatya zerine yrd. Bu Trkmenlerin banda kahraman bir
sava olan Emr Dinar bulunuyordu. Evvelce bir slm hudut (sugur)
ehri olan Malatya Bizansllar tarafndan alnnca Mslman halk kat
ledilmi; Sryan ve Ermeni nfusu getirilerek iskn edilmi idi. Ke
mahtan bir gece yry ile Malatya nne geen Dinar orada adr
larn kurdu. Kum garnizonu ve halk Trkmenlere kar bir k hare
ketine giriti; fakat imha edildi. Dalara kaan asker ve halk k sou
undan ve alktan krld. ehrin servetlerini toplayan Trkmenler 10
gn kaldktan sonra Malatyann arknda Hanzit blgesinde karargh
kurdular. Fakat Bizansllarm takibi dolays ile oradan Sasun dalarndan
aarak Mua varmak zere hareket edince Mamigonian Ermeni prensi
15 Divn, Tebriz 133, s. 230, 235; Kisrav Tebriz, I I, s. 111.
Thornig, topld Ermeni askerleri ile, bu Ouzlara saldrd. Sarp da
larda yol bilmeyen, souk ve alktan bitkin hale gelen Trkmenler boru
ve davul sesleri ile arpmaya giritiler; lkin bozguna uradlar ve
yanlarnda getirdikleri esirler de Ermeniler ile birleerek Trkmenleri
doradlar. Az bir ksm kurtularak Azerbaycana gidebildi. Dinardan
bir daha bahsedilmemesi onun da burada ehit edildiini gsterir. By
lece Turul begin Badada hkim olmasndan brahim Ymalm isyan
na kadar yl zarfnda (1055-1058) Anadoluda Trk akmlar bu du
rumda idi16.
Ouzlardan mhim bir halk da Suriyeye girmi idi. Msr Ftim
Halfesi Mustansr, hem bu Ouzlar atmak, hem de Badad igal eden
ve kendi adna hutbe okutan Arslan Bassirye yardm yapmak maksad
ile, 1058 (650)de, bu tarafa bir ordu evketti. Bu taarruz dolays ile
nan beg idaresinde bulunan bu Ouzlar da geri ekildi17.
Turul beg brahim Ynal bastrrken Bizansn ark ordular ku
mandan olan Kekaumenos Konstantin Dukas tahta karmak maksad
ile stanbula hareket etti. Bu suretle Bizansn Anadolu mdafaas sar
sld. Balkanlarda da mni Trk basks devam ediyordu. Bundan ba
ka Anadolunun Ermeni ve Sryani hristiyanlar Rumlara dman idi.
Bu sebeple bunlar Anadolu mdafaasna itirak etmiyor ve hatt bzan
Trkleri destekleyerek fethi kolaylatryorlard. Nitekim ada bir Er
meni mellifi: ktidarsz, kadnlam ve iren Rum milleti Ermenis
tann en cesur ocuklarn yurtlarndan koparp dattlar; milletimizi
yktlar ve Trklerin istillarna imkn verdiler18 diye Ermenilere ter
cman olurken mehur Sryan limi de: Bu devirde Rumlar bizim mil
letimize ve Ermenilere kar zulme baladlar. karlan bir emirname
ile rafiz mezheplerini kabl etmeyenleri takibe ve ezmee koyuldular...
stanbul patrii kiliselerde bulunan sryanilere aid mukaddes kitaplarn
yaklmasn emretti ifdesiyle bu durumu teyid eyler19. Bu durum ilk
slm fethinde Ortodoks olmayan Yakm-ark bristiyanlarmm Bizansa
kar tutumlarna ve slm ftihlerine. temyllerine benzer. Yeni mpa
rator K. Dukas arka bz kuvvetler gndermekle, bz ehirleri tahkim
ve bu arada Malatya surlarn ina etmekle20 beraber sivillerin tahta
16 Aristakes, 108, 112-113; Sryani Mihael, III, 159; Abul-Farac, 213.
17 bn Muyassay 7, 9-10; Abul-Farac, 213; Kedrenos, II, 616; J. Laurent, s. 24;
Honigmann, s. 183.
18 Mathieu, s. 113; Kei Gregoire, s. 356. -
19 Sryani Mihael, III, 166; Laurent, s. 71-75.
20 Sryani Mihael, III, 165.
kard bir imparator olarak, asker mdafaa bakmndan zayf bir ah
siyet idi.
Bir yandan bu durum, bir yandan da brahim YmaFm bertaraf edil
mesi, 1059da Trkmenlerin byk kitleler halinde Anadoluya akn et
melerine imkn verdi, ki bunlarn bir ksm da brahim Ymala mensup
as Ouzlar idi. Filhakika btn T r k (ran) m i l l e t i k u m
gibi, kalabalk hlinde, hristiyanlar zerine atldlar. Bir ok vilyetleri
istil ve yama ettiler. Bunlar banda Sultan Turulun divanndan
kan Emr Samuk (slm kaynaklarnda Sanduk, galiba Erzurum Emri
olan Saltuk), Emr Kapar ve bakalar bulunuyor ve s i y a h , s a n
c a k 1 a r (Abbslere ve Snnlie ballk) ile ilerileyorlard. Haykr
malar gk grlts gibi her taraf nlatyordu cmleleri bu akm g
zel tasvir eder. Anadolu ilerine giren bu Trkler 1059da Sivasa gel
diler. ehrin surlar yoktu. Uzaktan kiliselerin kubbelerini adr sanp,
bir ordu bulunduu dncesi ile, bir mddet durakladlar. Fakat haki
kati anlaynca 4 Temmuzda ehre girder. Evvelce Bizansllarm, Ardzu-
runi sllesinden Senekerim ile birlikte Sivasa naklettii, Ermeni prens
leri ehri brakp cenup-garpte Kavadanek kalesine katlar. Trkler 10
gn kadar esir ve ganimet aldktan sonra dndler. ehir bu srada bir
de yangna urad21. Ayn akn daha umum bir ifde ile anlatan Sr
yan Mihael: Trkler Malatya blgesini ve Rum lkelerini dolatlar;
esir ve ganimetler aldlar. Kimse karlarna kmad22 cmlesi ile Bi
zansm nasl zayf ve mdafaasz bir durumda bulunduunu belirtir.
Turul beg son Badad seferine kmadan nce, 1062 yaznda, Azer
baycana varnca, blgenin ilerini dzenlerken Anadolu gazalarn da
tetkik etmi ve bz kumandanlar sefere memur etmi idi. Bylece Slr-i
Horasan (hviyetini ve ismini, bilmiyoruz), Yusuf, C e m c e m (galiba
Erzurumda trbesi olan C e m c e m e Sultan) kumandasnda bulu
nan Trkmenler bu yln Eyllnde Diyarbekir hududunda ve Bizans
idaresinde Telhum, Bam ve Argm blgelerini istil ettiler. Diyarbekir
Mervani emri Horasan Salar ile ittifak yapt. Alman esirler Mervani
ehirlerinde satld. Fakat bu durumda imparator Dukas Frankopulos
(Herve) kumandasnda bir orduyu Telhume gnderirken Urfa vlisi Tav-
danosa da Urfa, Gerger ve Hisn Manr (Adyaman) kuvvetlerini top
layarak onunla birlikte taarruza gemesini emretti. Bizans kuvvetleri
Trkleri takip ederek Amid (Diyarbekir) zerine yrdler. Bu srada
61 Urfal Mathieu, s. 111-114; Lebeau, Histoire du Bas~Empire, Paris, 1824, XIV,
436-444: Mkrimin Halil Ynan, Anadolunun' fethi, s. 53-54.
22 I I I , 165.
'
1
len Nasr ud-devlenin yerine geen Nizam ud-dn Trk beyleri ile bir-
legerek ehrin Rum kaps (Bb ur-Rm) nnde Rumlar ile iddetli bir
savaa giritiler. ki taraftan 15.000 insan ld. Rum ordusu iine giren
kahraman Hac Bara ok yararlklar gsterip ehit oldu. Onu ehit eden
Tavdanos da orada ldrld. Mervan emirinden ald para dolays
ile cidd savamayan Frank kumandan Herve Erzuruma ekildi. Bu
nunla beraber yolda karlat Emr Yusufu btn mfrezesi ile ehit
etti, kalanlar da esir ald. Yine Halep havalisinde ilerleyen bir Bizans
ordusu da, bir ok tahribat ve yamadan sonra bozguna urad23. te
Alp Arslanm clusuna kadar Anadolu gazalar bu durumda idi.
3. Alp Arslann Kafkasya ve Anadolu Seferl eri
Alp Arslan ocukluundan beri kabiliyeti ve kahramanlklar ile ba
basnn veliahd ve Merv meliki olmu; Turul begin lm zerine de
ayn kudret ile rakiplerini yenerek Seluk imparatorluuna sahip olmu
idi. Artk memleket dahilinde cidd bir engel kalmadndan, Kutalmm
bertaraf edilmesinden bir veya iki ay sonra, 1064 ubatnda (Rebilevvel
456), Rum g az a s maksad ile, ordusu ile birlikte Reyden Azer
baycana hareket etti. Merend ehrine gelince k a l a b a l k a i
r et i i l e, sk-sk, R u m a gaza eden ve cihda alm bulunan
T u - t e k i n isminde bir Trkmen beyi sultann huzuruna kt;
gaza ve yollar hakknda evklendirici bilgiler verdi ve sultan ile birlikte
sefere kt. Bir ok tbi hkmdar ve emirler de sultann bu seferin
de bulunuyordu. taatte kusur eden Hoy ve Salmas halkna Horasan
Amdimi (ismini bilmiyoruz) gndererek ceza olarak onlar da ordusu
na katt. Nahivana geldikten sonra ordusunu ina eyledii gemiler ile
Aras nehrinden geirdi. Olu Melikah Nizm l-mlk ile umum ka
rarghta brakp bz civar kalelerin fethini emrettikten sonra kendisi
Grc (Hazar, Abhz) beldelerine hareket etti.
Nizm l-mlk Melik-ah ile birlikte iml-garp tarafnda Surmr
kalesine vardlar. Trk gleri tarihinde hatras bulunan ve Osmanl ta
rihileri tarafndan K a y boyunun bir mddet yaad rivayet edi
len Srmeli-ukuru kolaylkla fethedip Nahivan emrinin idaresine ver
diler. Oradan rahip ve keilerin merkezi ve hristyanlarn ziyaretgh
olan ve bu hviyetle de Farsa Meryem-nin ad ile kaydedilen mstah
kem bir kale zerine yrdler. Demir ile bal talardan yaplm sur-
23 Urfal Mathieu, s. 115-120; Abul-Farac> s. 216, bn ul-Adm, Tarih Haleb,
nr. Sami al-Dahan, am 1951, I, s. 286-287.
lan ve su (gl) zerinde bulunmas fethini zorlatryordu. Bu sebeple
Nizm l-mlk gemiler yaptrp hcuma geti. etin arpmalar esna
snda ok ehit verildi; hatt gen ehzde Melikah (12 yanda) suya
dmek sureti ile lmden kurtuldu. Nihayet surlarda alan gedikler sa
yesinde bu dini merkez alnd;, halkn bir ksm Mslman oldu24. Bu
tariflere ve seferin seyrine gre ve sanldnn aksine olarak Meryem -
ninm Van gl deil25, Trklerce Gkedeniz denilen Sevan gl ze
rinde bulunmas iktiza eder.26.
Alp Arslan Melikah ve vezirini Nahivanda braktktan sonra Gr
cistana girdi; Kangarni, Kartl ve Javakhet (Tiflis-oruh aras) blgele
rini sratle istil ile bir ok ehir ve kaleleri fethetti. Ahalkelek zerine
yrrken Melikah ve Nizm l-mlk de kendisine yetiti. Sultan veliahd
yapmak istedii Melikhn fetihleri mjdesine ok sevindi. Kalenin
nnde 1064 Hazirannda (Recep 456) ordugh kuran sultan iddetli h
cumlar ile kaleyi ald. Lori (Tair) kral Davit, olu Giorgiye haber gn
dererek onu huzuruna getirtti; kzn ve yllk vergi vermek sureti ile, onu
tabiiyetine ald. Sultann ihsanlarna kavuan kral memleketine dnd27,
ranllarm Sapd-ahr ve Trklerin Ak-ehir ad Grcce Ahalkelekin bir
tercmesidir28. slm Halfeleri bu kale ile Kars arasnda bulunan Lori
blgesi halknn s l m i y e t i kabl ettiini sylerler. Alp Arslanm
haremine giren kiraln kz veziri Nizm l-mlke tezvi edilmitir29.
Abhaz kral Bagrat hi grnmeden Kafkas dalarna kat. Alp Ars
lan Ahalkelek fethinden sonra Bagrat (Pakrat) krallarmm merkezi olan
Ani zerine yrd. Trk akmlarmn balamas dolays ile Bizans m
paratorluu, arka doru genileme siyasetine devam ile, 1045 senesinde
bu mstahkem hudut ehrini alm idi, Arpa-ay (Ahurian) zerinde bu
lunan Ani ehrinin30 nfusu, kilise ve manastrlar hakknda slm ve
Ermeni kaynaklar ok mbalal rakamlar veriyor. Kutalmm Kars
fethinden sonra yaknlarna kadar geldii bu ehri kuatan Alp Arslan
surlarnn metaneti dolaysiyle hayli urat. na eyledii a h a p
2,4 bn ul-Esr, X, 13; Ahbr ud-devl e, 35-36; Baykars Masur, 169b; Sibt, 218b;
tbn addd, 81b; Nizm ul-Mlk, Vasay, British Museum, Or. 526, varak 54; Gaf
fr, Nigri stn, Bodleian, Ous. 46, s. 55a.
25 M. H. Yman, s. 58.
2,6 Bak. St. Martin, Memoi res sur VArmen-ie, Paris 1819, II, s. 226-227.
27 Mathieu, s. 121; Brosset, I, 326-327; zeyil I, 55; Vardan, 177; Ahbr ud-devl e
36; bn ul-Esr, X, 14; Baybars Manr, 170a; md ud-dn, 31.
28 St. Martin, I, 84-85, 148, II, 227; V. Minorsky ayniyeti kabul eder; fakat ye
rini tyininde mtereddittir: Studi es in Caucasi on history, London 1953, s. 97.
29 Red ud-dn, 31-32; md ud-dn, 31; Tri h-i Gzi de, 441.
30 Bk. St. Martin, I, 39; II, 228.
bi r k u l e y e yerletirdii mancnklar ile surlar dvmee balad.
Nihayet yarlan surlardan geerek, 16 Austos 1064te, Anadolunun bu
mstahkem kapsn at. Kiliseler yerine cmi ina etti. Ermeni kaynak
larna gre byk ha Nahivan cmiine eik yapld. Fakat yabanc
dinlere hrmeti bilinen Alp Arslan ve dier Trk sultanlar iin byle bir
ey bir efsneden ibarettir. Ani ehri bir mddet sonra addad emri
Abul-Asvrm olu Manuahrm idaresine verildi. Alp Arslan Karsta
hkm sren Ermeni prensi Abbas ehinahm olu Kakg (Hayk)a
adam gnderip huzuruna artt. Ermeni prensi Trk elisini siyah el
biseler ile kabul ederek: Turul begin lmnden beri matem tuttu
unu beyan ile yaranmak istedi ve sultan Karsa dvet etti. Ordusu ile
Karsa varan ve merasim ile karlanan Alp Arslan Haykm ziyafetini,
hediyelerini ve tabiiyetini kabl etti. Fakat Hayk bir mddet sonra
memleketini imparator K. Dukasa terkederek mukabilinde Zamanti31 ha
valisini (Pnar-ba) ald. Sultan bu byk sefer ve fetihlerden sonra
100.000 kiilik ordusu, 50.000 esir ve pek ok gannnet ile Reye dnd.
Alp Arslan bu zaferleri fetihnmeler ile komu lke ve hkmdarlara bil
dirdi. Halife Kaim biEmrillah sultan tebrik iin eli ve mektup gn
dererek kendisine Abl-fath (fetih babas) unvann verdi. Bu fetihler
slm dnyasnda byk bir sevin yaratt31a.
Balkanlarda Peenekler ile sava hlinde bulunan Bizansllar bu
fetihler karsnda hi bir mukabelede bulunamad. Peenek reisi T u
ra k a kar ayaklanan Gegen imparatora snarak hristiyan oldu.
Bundan faydalanan Bizansllar 1064 savanda Peenekleri perian etti
ler. Bata Tur ak olmak zere bir ok Peenek beyi esir ve vaftiz edildi.
Bir ksm P een ek l er Bulgaristanda i skn edi l di . mpara
tor K. Dukas esir Peeneklerden 15.000 kiilik bir svari alay vcuda ge
tirerek Grcistana evketti. Fakat onlar yoldan dnp s t a n b u l
b o a z n at s t n d e gemek gibi harikulade bir teebbs
baararak Tuna boyundaki eski yurtlarna ulatlar. 1065de de Uz
(Ouz)lar 600.000 kii hlinde, Tunay getiler. Bylece Anadoluda
31 St. Martin, I, 375te burasn beyhude Malatya havalisinde aramtr.
31&Ahbr ud-devl e, s. 36-40; bn ul-Cevz, VIII, 236, 242; Sibt, 218b-219a; Bay
bars Mansr, I70a-172a; bn ul-Adm, Buya, 189b; 53a-54b; bn addd, 82a;
Anili Kad Burhn ud-Dn, 503; Anonim Sel uknme, 31; Mathieu, 121-126; Arista-
kes, 139; Sryani Mihael, R. H. Cr. Doc. armeniens, I, 323; Chroni que de la Georgi e,
I, 327-328; Ardzrunili Thomas zeyli (Bosset), St. Petersburg, 1874, I, 241; Anili
Samuel (yine Ermeni tarihileri klliyat), II, 449; Vardan s. 177-178; Abul-Farac,
216; Attalates (s. 79) ve Skylitzes (653-654) ok ksa temas ederler; St. Martin, II,
224-228; Lebeau, XIV, 443; Laurent, s. 24; M. Halil Yman, Anadol unun fethi,
s. 58-59; F. Krzolu, Kars tarihi, s. 331-843.
mslman Ouzlar, Balkanlarda da aman Uzlar ve Peeekler, birbi
rinden habersiz ve irtibatsz olarak Bizans bir kska iine alyorlard.
Bizansllar Turul bege kar Malazgird mdafaasn yapan Ermeni
Basili gnderdiler. Fakat Basil malp ve esir edildi32. Eer Bal
kanlara gelen Peenek, Uz ve Kumanlar mslman olsa ve kabile
dmanlklar ile birbirlerini merhametsizce mha etmeseler idi Bizans-
hlar Anadoludan daha nce mdafaas zayf bulunan Balkanlarda sukut
ederlerdi. Byk Trk muhacereti Kafkaslarda da basksn hissettiriyor;
trl Trk kavimleri (Ecns t-Trk), kfir Komukler (Gomkiyya), Alan
lar ve Hazarlar 1064 (456)da cenuba inmee balam; devletlerinin y
klndan sonra H az ar l ar 3.000 hane bakiye halinde Derbendi
ap Kahtanda yerleerek orasn imar etmitir33. Daha sonra byk
Kpak (Kuman) kavmi de Kafkaslara ve Balkanlara yaylcaktr. ki ta
raftan skan Bizans imparatorunun Alp Arslana ve halifeye, 457de,
mektup ve hediyeler gndermi34 ve cevap alm ise de bir anlama ya
pldna dair iaret yoktur.
4. ehzadelerin Tayini ve Trkistan Seferi
Alp Arslan Aninin fethinden sonra 1065 balarnda Hemedan ve
sfahana hareket etti. Alp rslann kardei olan Kirman meliki Kavurt
(Kara Arslan) bey de Turul begin lm srasnda harekete gemi,
sfahan zerine yrm idi. Alp rslann devlete hkim olduunu g
rnce Kirmana dnm ve evvelce Turul bey namna ve imdi de Alp
Arslan namna hutbe okutmakla endieyi gidermi idi. Bununla beraber
sultann Anadolu seferi zerine abnkrelilerden Fazlyay malp
ederek iraz ald ve hudutlarn geniletmee giriti. Kavurt bey ile
sk mnasebeti olan, eniteleri ve amcazdeleri bulunan Yunusun olu
El-basan (Er-basgan)m da davran phe uyandryordu. Bu sebeple
sultan ile Kavurt arasnda bir takm mektuplamalar oldu ve sultan bir
emniyet tedbiri olarak hemiresi, El-basanm zevcesi, Gevher Hatunu
32 Zonaras, 98a; Mathieu 126-127; Sryani Mihael, III, 165; Azm, 175a; A. N.
Kurat, P eenek tarihi , s. 145-153.
33 Tri h ul -Bb, nr. Minorksy, (Hi story of Sharvn and Darband) Cambridge
1958, s. 23-24; Abu Hmid Enduls, 525 (1J31) de yapt seyahat mnasebeti ile
yetmi iki dil konuan bir ksm Kafkas kavimlerinin slmiyeti Maslama bin Ab-
dulmelik zamannda kabl ettiklerini sylerken Komuk (Gomk) lan da, Derbend-
nme gibi, bunlar arasmda sayar, ki onlarn 70 sene sonra ihtida etmi olmalar ge
rekir (Tuhfet ul -El bb, nr. G. Ferrand, JA (1925). s. 83.
34 Sibt, Topkap III, Ahmed, 2907 (XI I ), 222a.
Kavurtun yanndan getirtti. Sultan Hemedana varnca Fazlya kendi
sine snd ve Kavurttan ikyet etti. Alp Arslan ona hilatler, altn
eyerli bir at ilsan ettikten sonra iraz da, iltizam suretiyle, kendisine
verdi; hatt ona kapsmda namaz vakti nbet (tabi) alma imtiya
zn da tand. Kavurt sahilde bir kaleye snarak aabeyisinden aman
diledi ve A l p A r s l a n i l e K a v u r t a r a s n d a k a r
d e l i k h u s u me t i olduu halde sultan kardeinin elisini ve di
leini kabl edip onun itaatmdan emin olarak Merve dnd35.
Alp Arslan babasnn ve kendisinin eski payitaht Merve dnnce
bir ok hkmdar ve emirlerin hazr bulunduu byk bir dn ile
bz evltlarn evlendirdi. Melikh bu dnde Karahanl lig Hann
olu brahim Tamga Hann kz Terken (prenses) ile evleniyordu. Sel
uk tarihinde ok mehur olan Terken Hatun bin Trk kle ve cariyesi,
pek ar bir ehiz ile geliyordu. Merv batan baa donatlm idi. Ayn
byk dnde dier olu Arslan-h Gazne hkmdar Sultan bra'
himin kz e ve sultanmm kz da bu hkmdarn olu ile evleniyordu.
1065 Eyllnde vukubulan dn mteakip Melikh byk bir
merasim ile v e 1i a h d iln edildi. Sultan, mersim icab, ata b i n
di r i l en ehz d eni n d i z g i n i n i bizzat tuttu. Btn emirlere
bu mnasebetle hilatler ihsan etti; emr ve meliklerden bu hususta ahid-
nmeler ald. Hutbelerde kendisinden sonra Melikhm adnn da okun
masn emretti. Feodal ananeye gre ehzdeleri vilyetlere melik tayin
etti. sfahan ve iraz vilyetlerini veliahd Melikha verdi. ar beg ile
ihlitfl bulunan ve Turul begin lmnde saltanat dvsma girien
byk amcas ihtiyar nan Yabguyu Herattan karp Mazenderana
gnderdi ve onun yerine olu Togan-h Herat meliki yapt. Onun hak
knda Nizm-i Arz: B t n S e l u k h a n e d a n me n
s u p l a r i i r e d k n d r ; lkin Alp Arslann olu Togan-
h kadar kendisini iire vermi bir kimse yoktur der. Onun himaye
sinde bulunan irler arasnda Azrk ve kendisine dair methiyeleri pek
mehurdur36. Dier oullar Arslan-h Merv, Arslan Argunu Hrizm,
lyas Toharistan ve agniyn meliki yapt. Turul begin veliaht yap
t ve saltanata namzet kld Sleyman Belhe tayin etti ise de bir
mddet sonra Belhin dier olu Ayaz idaresinde bulunmas37 bu karde
35 Sibt, 207b, 219a, 219b, 221a, 221b; Mirhwnd IV, 82; md ud-dn, 31; Gaf-
fr. 54a, 54b; tbn ul-Baih, Fars-nme GM, s. 133, 166; Ahmed irz, irz-nma,
s. 39, 40.
38 ahr-makle, nr. Muhammed Kazvn, G M, s. 43; 44, 170-173; Avf, Lubb
ul -Elb, s. 310, 311, 315, 317, 318.
37 bn l-Esr, X, 26; md ud-dn, 47, 48. ^
inin oradan atldn gsterir. brahim Ymalm kardei Er-tam olu
Mesudu Bagr38 vilyetine ve dier olu Mevdudu da sfizra tayin
etti39. Alp rslann bunlardan baka henz ok kk veya domam
Teki, Tutu ve Bri-bars isminde oullar da vard. Oullarnn miktar
10 veya 11 olarak kaydedilmitir398-. Toharistanda 491 senesinde bile
nan Yabguya mensup askerlere rastlanmtr40.
Alp Arslan hanedana ve devlete it ileri dzene koyduktan sonra
1065 yl sonlarnda (muharrem 458) byk bir ordu ile Ceyhun nehrini
geti; Aral ve Hazar denizi sahillerini dolat. Ouz ve Trklerin bir
yurdu olan M a n - k l a yarm adasna vard: kfir Trkler ile
birleerek etraf ve tccarlar yama eden Trkmen, Kpak ve Czg-
lara kar sefer yapt. Bunlarn yurtlarna varp 30.000 kiilik ordularn
bozdu. Kpaklardan pek ou ilelerini brakarak deniz (Hazar) de bir
adaya snd. Bz Trk kavimleri ve son Hazar bakiyelerinin, Der-
bendi aarak, Kafkaslardan cenuba inmeleri de bu seferin verdii sar
snt ile ilgilidir41. Alp Arslan Czglarm (her halde bir Kpak ulusu)
hkmdar Kafutu42 itaata ald. Ondan sonra da ok i t i y ak duy
d u u byk dedesi S e 1 u kun mezarn ziyaret maksad ile Cend,
Sabran (Savran) ehirlerine ve Sr-derya boylarna vard. Seluklulardan
ve Yabgu-Ouzlarndan sonra burada hkm sren Cend han (Kpak
olmaldr) sultan uzak mesafeden ve hediyeler ile karlad. Alp Arslan
tabiiyeti kabl eden Cend hanna dokunmad ve elindeki yerleri kendi
sine tefviz ederek ecdadnn lkesini devletine balad. Byk atasnn
mezarn ziyaret ederek ona lyk bir halef olduunu gsterdi. Bundan
sonra ve Sultan Sancar zamannda da Cend kfir (Trk)lerin hududun
da byk bir s (u) ehri olarak ok ehemmiyet arz ediyor; Ouz an-
anesine uygun olarak Ul u-yabgu unvnm tayan Nsir ud-dn Melik-
h isminde bir ehzdenin hkimiyetine tevdi olunuyor ve Mahmud is
minde bir Mustavfi de onun vezirliine tyin ediliyor idi43. Alp Arslan
Cendden Hrizme ve oradan da Grgene ehrine dnd. Harap olan
ehri imr ve orada cmi in etti. Olu Arslan Argunu Hrizm vlili-
inde brakarak 7 Mays 1066 (7 Cemaziyelhir 458)da Merve dnd.
Ramazan bayramn Nprda geirdi; Zaferler ve bayram mnsebe-
38 Herat-Merv aras, Bagav nisbesini tayan limler buraldr (Ykt, I, 467).
39 bn l-Esr, X, 14; 17; Ahbr ud-devl e 16, 40; Mrhwnd, IV, 82; Sibt. 222b.
39a Rvend, 123; Mcmel ut-Tavri h, 408.
40 bn l-Esr, X, 97.
41 Tri h ul -Bb, s. 24; zahlar; 107; Zeki Velid Togan, Giri, s. 190.
42 Bu isim iin bk. D vn, I. 377. '
43 Mueyyed ud-dn Badd, el -Tavasml , s. 13-29, 78-85.
tile kendisini hediyeler ile tebrike gelen Trkistan han, Gazne sultan
elilerini, bir ok tab lkelerin emr ve meliklerini kabl etti. Bu ha
metli toplantda da al t n bi r t aht zerine kard Melikhm
veliahdl mersinini tekrarlad44.
Alp Arslan, 1067 (459)de, kardei Kavurt ile enitesi El-basanm
aka isynlar ile karlanca Kirman zerine yrd. Sultann nc
kumandam atabeg avl ile Kavurt tarafnda El-basan arasnda vuk
bulan arpmada Kavurtun kuvvetleri bozguna urad ve kendisi bu
haber zerine Bardasr (Kirman merkezi) veya Cruft kalesine snd;
aabeyisine eli gnderip af diledi. Alp Arslanm kabl ile huzra ge
len Kavurt bey kardei ile kucaklat ve alatlar. Sultan yine kardeini
memleketinde brakt ve hatt kzlarna da eyiz olmak zere byk
mebllar verdi. El-basanm da bu harekette Kavurt ile birlikte oldu
una dir yegne kayd veren Sibtin imls bir az mphem olmakla be
rber hdiseler ile teyit edilmektedir, Sultan Kirmandan sonra stahr
ve raz taraflarna sefer yapt; istahr kalesi hkimi Alp Arslana, getir
dii kymetli hediyeler arasnda, zerinde e s k i b i r y a z i l e
C a m d y az l firze bir kadehi de vard45. raz melki nankr
lk ederek mensup olduu sava ve si abnkre kabilelerine daya
np ayaklanan Fazlya zerine Nizm l-mlk ve avl gnderildi ve
bu si emr malp edilerek ldrld. Bz kaynak ve tetkikler onu
Gence emri Fazln ile kartrmlardr46. Atabeg avl dim yama
ve tahribatta bulunan abnkreler zerine seferler yapp kalelerini
ykt ve onlar datt. Vlilik ettii bu blgede ok imr ileri yapt;
su t e si sl er i ve k anal l ar in etti. Seluklularn byk kuman
danlarndan olan avl Sultan Mehmed Tapar zamannda da hallara
ve Trkiye sultan I. Kl Arslana kar gnderildi ve zaferler kazand47.
5. Anadolu Alanlarnn Genilemesi
Bizansm taht kavgalar ve Balkanlara gen Peenek, Ouz ve Ku-
manlarm istillar Anadolu fetihlerinin gelimesine imkn verdi. Lkin
yksek dalar, derin vdiler, mstahkem ehir ve kaleler ile dolu olan
44 Ahbr ud-devle, 40 v. d.; bn ul-Esr, X, 17; Mrhwnd, IV, 82 v. d.; Sibt,
227a, 230b.
45 bn ul-Esr, X, 18 v. d.; Sibt, 232b; Ahbr ud-devle, 41-42 v. d.; Tri h-i 'g
zide, 442; Gaffr, 53b.
48 bn ul-Esr, X, 24; Ahbr ud-devl e, 41-42.; bn ul-Balh, s. 131, 166; rz-
nme, s. 39; Gaffr, 53b.
47 rz-nme, s. 42 v. d.; Fars-nme, s. 128, 130, 146, 151-157.

i-
bu lke ak arzi savalarna alkn bulunan gebe Trkmenler iin
zorluklar akanyor; Bizans ordu ve garnizonlar tarafndan tkip edilen
gebeler sknca le ve srleri ile tekrar Azerbaycana dnyor ve
Anadoluda emniyetle kalamayorlard. Teknik silhlardan ve muhsara
makinalarmdan mahrum bulunan Trkmenler, Seluk ordular himye-
sinde ilerilemedikleri zamanlarda, mstahkem ehir ve kaleler nnde
duraklayorlard. Ani seferi srasnda, 1065 (458)te, Horasan slr, iki
yl nce giritii bir seferi tamamlamak zere, Ergani yaknnda Telhum
kalesini48 kuatt. Kaleyi alamaynca oradan Siverek (Sevavereg) kale
sine yryerek muhsara etti; fakat burada da Bizansn Frank askerleri
tarafndan pskrtld. Urfa blgesinde bz yerleri ald ise de bu m
him asker ehre kar taarruzu Bizans mukabelesi ile bozguna urad49.
Bylece tkibe urayan Horasan slr, 1066 ubatnda (Rebiylevvel
458), Diyarbekire varp Bb ul-huvade karargh kurdu. Mervn emri
Nizm d-dn kendisine ehrin kaplarn kapatt ve 30.000 dinar ver
mek zere mzkere edeceini bildirdi. Lkin bir suikast niyetinde ol
duu dncesile ehre gelen Slr ve arkadalarn yakalayarak ldr
d. Onlar att kuyu bir asr sonra bile H o r a s a n s l r k u
y u s u adn tayordu50. Bu hdiseden haberdar olmayan Mathieu
onun rana dndn syler51. Bu mehr kumandandan bir daha bah
sedilmemesi bn ul-Azrakm doruluuna bir baka delildir.
Vezir Amd l-mlkn ldrlmesinden sonra onun adamlarndan
Gm-tekin, kendisi gibi saltanat kavgalarna karm pek ok Trk
men boy ve beyi ile birlikte Ergani ve Telhum havlisine geldi. Afin
ve Ahmed-ah da bunlar arasnda idi. Bu Trkmenler Harran, Rakka ve
Sur bgesine hkim oldular. Frat geip Hisn Mansr (Adyaman)
zerine yrdler. Urfa dukas Arvantos tkibe koyularak iki taraf ara
snda iddetli bir arpma oldu. Rumilar mthi bir bozguna uradlar;
10.00 kadar l ve esir verdiler. Esirler arasnda bulunan Arvantos
40.000 dinar fidye ile kurtuldu. Fakat Ahlata dnen bu Trkmenler ara
snda da kavga kt ve Afin Gm-tekini ldrerek Trkmenlerin ba
na geti52.
Afin Gm-tekini ldrnce Alp Arslanm gazabndan korkarak,
bu Trkmenler ile birlikte, sratle Frat nehrini geti; kararghn Ki-
48 Bk. Honigmann, s. 139.
49 Mathieu, s. 130-132; Sryn Mihael, R. H. Cr. I, 322.
50 bn uI-Azrak, Tri h Mayyfri k n, Kahire tab, I, s. 183 v. d.
51 Chroni que, s. 133.
52 Mathieu, s. 157-159; bn ul-Esr, X, 144; Abul-Farac, s. 217-218.
likyamn imlinde, Amanos dalan arasmda K ar ad a da kuran
Afin geni bir istil hareketine giriti; Trklerden "byk bir taife ile
Dulk ve Raban fethetti. 1066 Austosunda (458 evvel) Antakya du
kal arazisini istil ve yama etti; halk dalara ve kalelere kat. Ald
esir ve genimetler arasnda sdece mandalarn says 40.000 idi. 460
(1067 - 1068)ta ikinci bir istil ile Bizansn Antakya ssn kertti.
Esir edilen kle ve criyelerin Halepte satlan miktar, d e f 11e r e
gre, 70.000 kiiye ykselmi idi. Antakya dukasndan da 100.000 dinar
nakid ve pek ok mal alm idi. Anadolunun almasna yardm eden
bu zaferlerden dolay Alp Arslan memnniyetini ve kendisini affeyledi-
ini bildirdi53. Urfah Mathieu ses benzerlii dolays ile Afin adm Er
menice Oin ekline sokmu ve bu sebeple ilim adamlar ismi anlayama
dklarndan ya eserlerine almamlar54 veya Afin ile Oini iki ayr Trk
beyi sanmlardr55.
Karahanl hnedamna mensup olduu anlalan Trk hkmdar
Hakan-olu Hrn, bizce bilinmeyen bir sebeple, bir miktar kuvvetin
banda, gelip Halep Mirds emri Atiyya ve Mahmd ile anlaarak
Anadolu gazalarna katldlar; 1064 sonlarnda, Dnimendliler tarihin
de mehur olan, Komana (Komnn)ya kadar ilerilediler; fakat 1065te
Bizansllara malp oldular56. Afinin meydana kmas zerine Bizans
n ilerilemesi durdurulmutu. Hrnun askerleri arasmda ilk defa olarak
Uc Trkleri adna rastlamaktayz. Anadoluda eski slm hudut teki
lt sugur veya avasim) gzleri yerine geen bu U c T r k l er i , biz
zat bu kayd veren bn ul-Adm bata olmak zere kaynak ve tetkikler
de etnik bir isim sanlyordu ki, Uc Trkleri tbirinin bu mnada olduu
ve bu isimde bir Trk kavmi bulunmad vaktiyle meydana konmu
idi57. '
Anadolunun cenubunda Bizans mdafaas yklrken Orta Anado
luda da aknlar devam ediyordu. Nitekim Trkler, 1066da, Malatya ha
valisini tekrar istil ettiler. Bizansn knden faydalanan Ermeiler
ve hussiyle Bazrig - oullar Bizansa isyn ederek Rum ve Sryn ky
lerini ve kiliselerini yama ediyorlard. Trklerin gelii ile Ermeniler
53 ibn ul-Adm, Buya, 63b-64a; Tarih Hal eb, II, I I v. d.; bn addd, 95a,
95b; bn ul-Esr, X, 144, 217 v, d.; Mathieu, 136.
54 M. H. Yman, s. 60 v.d.
55 Laurent, s. 24 v. d.
56 bn ul-Adm, Buya, Slb-82b; Trih Hal eb, I, 284-297; II, 9 v. d,; Azm,
180a; bn Kalns, 92 v. d.
57 Bk. F. Kprl, T M, I, 209-211.
sahneden ekildi. Ermeni Bogusag ilesi de mslman olarak sultandan
ve halfeden ferman ald ve Sivereke hkim olup mevkilerini muhfaza
ettiler; bunlar sonralar 1137de Gerger hristiyaniarma kar sava yap
yorlard. mparator Dukas bu zamanda Malatya srlarm inya bala
d ve N. Botaniates kumandasnda buraya bir ordu gnderdi58. Fakat bu
kumandan bir ey yapamad. Trkler Kzlrmak (Halys) vadisinden ileri-
leyerek, 1067de, Kayseriyi fethettiler. Orta Anadolu Trkler ile doldu;
Kilikyaya kadar yayldlar59. Bu arlaan ve ilerileyen Trk akmlar kar
nda Bizansllar kudretli bir kumandan olan Romanos Diogenesi tahta
karmakla imparatorluu kurtarmay dnyorlard.
6. Alp Arslann kinci Kafkasya Seferi
Ouzlar daha 1045 (437) senesinde Kafkasyaya girmilerdi. Payi
taht Yezidiye ehrini srlar ile eviren rvnh, 1066 (458) ylnda ge
len Trkmenleri mal vererek dnmee raz etmiti. 1066 Knun I. (459
Muharrem) de Kara-tekin rvnhn amcas Mamln ile birlikte r-
vna ikinci defa girdi ve Baku ile abarrn arasn istil ve Yezidiye
ehrini muhsara etti. rvnh mehr hcib Savtekine gizlice haber
gnderdi. Onun hareketi zerine Kara-tekin oradan uzaklaarak Kr
nehrini yaptklar kprden getiler. Ouzlarn cenuptan Kafkasyaya
girdikleri bu sralarda idi ki, imalden D e r b e n d (Bb ul-abvb, De-
mir-kap)i aan gayr-i mslim Trkler, Komuk, Alan, Sarr ve Hazar
bakiyeleri eki ve Erran ovalarna iniyordu. adddlerden Gence emri
Abul-Asvr payitahtna kadar ilerileyen bu akmlara kar kamad. Bu
kark durumdan faydalanan Abhz (Grc) kral Bagrat ta rvn-
ha kar harekete gemi ve, 1067 Nisannda (459 Cemziyelhir), e-
kfyi istil edip Kakhetia kral Kagkm olu Ahsartn (Agsartan)a ver
mitir. Kra ilerileyerek Berdeaya girdi. rvnh Grclere dayana
mayarak Yezidiyyeye ekildi. Trkmenlerin yardmna ba vurdu; reis
leri Kara-tekin ve Kaymaz ile ittifak ve shriyet kurdu60.
Alp Arslanm Kirman seferi ile megl olduu zamanda Kafkasyada
durum bu kadar kark olmutu. Alp Arslanm tahta kmasnda yard
m olan ve Kazvine hkim bulunan El-basan Trkmenlerin aknlarna
58 Sryni Mihael, 162-165, 247; Abul-Farac, 217, 265.
59 Attaliates, 94; Skylitzes, 661; Lebeau, XIV, 459-461; G. Finlay. Hi story of
the Byzanti ne Empi re, London, 1851, III, 23-31; J. Laurent, s. 24; Vasilief, Histoi re
de VEm-pire byzanti n, Paris, 1932, I, 468.
60 Tri h ul -Bb, 13, 23 v. d.; addd l er tarihi- ,14-16; Ahbr ud-devl e, s. 4.
kar irvn himye maksad ile rvnh yllk 30.000 dinar vergiye
balam ve 1067 ubatnda adamlarn gndererek bu paray istemi-
ti60aBu ihtirasl ehzde tatmin olamad iin Kavurtun isynma iti-
rk etmi; onun malbiyeti ve Alp Arslanm hareketi zerine Kazvin-
den uzaklamtr. te Alp Arslan Kavurt ve Fazlya isynlarm bastr
dktan sonra bu sebeplerle Kafkasya seferine kmak zorunda kalyordu.
Nizm l-mlk ve mehr Kafkasya fti Sav-tekin berberinde idi. B
tn. mahall mslman emirleri sultan uzaktan hediyeler ile karladlar.
Alp Arslan 1068 banda (460 Rebiylevvel) eki zerine yryerek Gr
c ve Abhazlar tardetti. Savaa cesret edemeyen kral Bart kat.
Neft makinalar ile ormanlarda kartlan yangnlar syesinde orduya
yol ald ve kaleler fethedildi. eki kral olan Ahsartan (Agsartan) mu-
hrebeye girimeden teslim oldu ve hatt sultann eli ile slmiyeti ka
bul etmek istedi. Bundan ok sevinen Alp Arslan buradan asl Grcis
tana (Khartli) girdi. Alt hafta iinde btn bu lke ve kaleleri fethetti.
Trk aknclar denize yakn Sver veya Sber'n kalesine kadar yayld.
iddetli bir k hkm srd iin sultan bir mddet Karsta kald.
Oradan Grc kiralnn ald Tiflisi kurtard ve ehirde yeni bir cmi
in etti. Kral Bagrat mehr Liparitin olu vaneyi sulh teklifi iin
sultana gnderdi. Dalara ekilen ve takibi g olan kiraln vergi de
mek art ile tbiyeti kabl edildi. Tiflis ve Rustov ehirleri Fazlnun
idresine verilerek orada bir Uc beylii kuruldu. Kiraln kz da kendi
sine nikahland. Karahanl hkmdarnn lm haberi Alp rslann
derhl dnmesine sebebiyet verdi62.
Alp Arslan Kafkasya dnnde Derbend halk rvnhn reis
lerini hapsetmi olmasndan ikyet ediyordu. Bu sebeple sultan bir
mddet rvnh mevkuf tuttu. Kara-tekin de Yezidiyeden kap
Maskatta ld. Derbendliler ile irvanllar arasnda sava balad. Er-
ran emri Fazln da bu savalara kart63. Bu durumdan faydalanan
Grc kral Khartliye indi; Tiflisi tekrar zaptetti. 1068 Temmuzunda
60aTrh ul-Bb, s. 12 v.d.
61 Bk. Saint-Martin, II, 181.
62 Ahbr ud-devl e, s. 43-46; Sibt, 233b; Trh ul-Bb, 12-14; adddler tarihi,
16 v. d.; Brosset, I, 331-333; Brosset, Chronique de la Georgi e, I, I, s. 55; Abul-
Farac, 218; bn addd, 82a; Red ud-Dn, s. 31 v. d.; Anoni m Sel uknms, 14;
Mkrimin Halil Yman, s. 62-64; V. Minorksy, History of Sharvn and D ar b and,
66' v. d.; Studies in Caucasian history, s, 65 v. d.; Bata bn ul-Esr olmak zere
slm kaynak]anran ou ya bu seferden hi bahsetmez veya onu birinci sefer ile
kartrrlar.
G3 Trh ul-Bb, s. 14-15, 26.
esir olan Fazln kirala teslim edildi. Bu hdiseler zerine Alp Arslan
tekrar Sarhang Hci b ul-has (Grc kaynaklarnda Sarang Alhaz) Sav-
tekini, 1069 Nisannda (461 Cemaziyelhir), Kafkasya ilerini dzeltme
e gnderdi. Sav-tekin Gence emrini kraldan fidye ile kurtard. Der-
bend ilerini dzeltmek iin de bir menr ile Yama beg oraya gnde
rildi. Alp Arslan elinde mslman olan ve bu sebeple de sultan heye
canlandran Agsartan da bilhare bu feodal muhrebelere karm ve
1072de rvnh ile Errnhm ittifak karsnda malp olmu; Ma-
lu (Balu) kalesi elinden alnm; kral Bagratta Alan (Osset) kiralnn
yardm ile Gence emri Fazlnu bozmutur. adddler tarihi bu Ag
sartan hakknda ln tbirini kullanmtr ki, bu onun irtidad ettii
veya samim mslman olmad intibm verir. Nitekim Grc kayna
Alp Arslan zamanndadaki ihtidasndan bahsettikten sonra, 1080 ylnda,
Agsartan Melikha gidip Hristiyanl terk ve slmiyeti kabl etti
ve bu syede sultandan J ahet blgesini ald demekle durumun kark
ln belirtir. Bununla berber bu savalarn mahall kald, Seluk
sultanna tbiyette bir kusur ilemedikleri ve bizzat kral Bagratda he
diye ve hara gndermee devam ettii gzkyor64.
7. Seluklu Kudretinin Yaylmas
Alp Arslanm Karahanll hkmdarmm lm sebebiyle dnn
yalnz bir mellif kaydeder65; fakat bu mnsebetle baka bir bilgi ver
mez. Kaynaklarn B y k T amg a (Tavga) Han unvn ile ok
vdkleri Semerkand hkmdar brahim Han lig Nasr Hann olu
olup, 1068 (460) senesinde lmtr. Alp Arslan henz Merv meliki iken
1061de onun memleketlerini istil etmi; han da kendisini Halfeye i
kyet etmekten baka bir ey yapamamt. Nihayet Alp Arslan Kadir66
Hann kz ile evlenmi; kendi kzn brahim ^Hann olu ams l-mlk
Nasra vermi ve Melikha da onun kzn almt. Tar ilerin dindar
l, lim ve irleri himyesi, kltr ve imr faaliyetleri dolays ile ok
nedh ettikleri bu brahim Han nce ktrm olunca bu olunu tahta
karm ve bir az sonra da lmtr. Hann dier olu Togan Han Ta
kent () ve Tuket vlisi olup, bunu kabl etmeyerek Semerkand ku
64 Tr h ul -Bb, 14 v. d.; 26 v. d.; addd l er tarihi, 17 v. d.; Brosset, I, 338-335,
349. '
65 Ahbr ud-devl e, s. 46.
66 Bu isim arapa .deil trke kuvvet mnasmdadr (Bk. Osman Turan, Ci ngi z
ad hakk nda, Bel l eten, XIX, 1941, s. 269).
att. ems l-mlk kardeini Semerkand dan tardetmee ve muhsara
ettii Buhry da kurtarmaa muvaffak oldu. brahim Hann vaktiyle
memleketlerini istil eyledii Kadir Hann oullar Hrn Bugr ve
Turul Kara hanlarda Semerkand zerine yrmek frsatn buldular.
Fakat onlar da ricate zorlanarak, Hucend hudut olmak zere, anlama
ya mecbr oldular67.
Alp Arslanm Kafkasyadan dnne sebep olarak 'kaydedilen h
dise ite Trkistanda kan bu karklklardr. Bununla berber ems
l-mlkn duruma hkim olmas Alp Arslanm sefere kmas lzmunu
bertaraf etmitir. Nizm l-mlk Alp Arslan ile ems l-mlk Nasr Han
arasnda eliler gidip-geldiine dir bir takm hikyeler anlatmaktadr68,
ki bu mnsebetlerin sultann lmne sebep olan son Mvernnehr
seferi deil bu esnada vuk bulduu tahmin edilebilir, Trkistanda du
rumun yatmas yannda Bizans imparatorunun ark seferine hazrlan
mas haberleri de zten sultann garp ileri ile uramasn gerektirmekte
idi. Seluk devletinin artan kudreti syesinde de 462 senesinde Mek
ke emri Alp Arslana eli gnderip Msr i halfesi nmna okut
makta olduu hutbeyi ve Alev eznm kesip Snn halfesi ve sul
tan adna evireceini bildiriyor ve Alp Arslanm himyesini talep
ediyordu. Alp Arslan bu himaye teklifini memnniyetle kabl edip
emre hiPatler ve 30.000 dinar ihsn etti; yllk 10.000 dinar da
gndereceini bildirdi ve Medine emrinin de ayn eyi yapma
sn istedi. Seluk kudretinin ykselmesi ve Bizans taaruzlarmm
arlamas dolays ile Haleb Mirds emri Mahmd da ayn e
kilde Msr tbiiyetini koparp Abbs halfesi ve Seluk sultan n
mna hutbe okutacan bildirdi ve bu hususta bir anlamaya varld.
, Bununla berber Halebde ilik ok kuvvetli olduundan, 19 evval 462
cuma gn, h u t b e n i n s u l t a n n m n a ok u nmas an
cak Han olu Hrnun T r k ask er l er i syesinde ve c m i i n
mu h f a z a altna alnmas ile mmkn olabilmi ve halk da E b
Bek i r i n g e l me s i i i n A l m u h s a r a ed i l mi
t i r nktesi ile ne derece i olduunu belirtmitir69. Bylece Seluk
lular himyesinde snn slmiyet ykseldike ilik ve Hristiyanlk da
gerileyordu. Bununla berber Suriyede bu ilerileme ok etin ve ok
67 bn l-Esr, X, 103 v. d.; Narah, Tarih-i Buhr, nr. Schefer, 49; Mecmaut-
tavrh, ayn cilt, s. 235 v. d.; Avf, Cavm'ul-hikyt, Sad Nefisi, Bayhak zeyli,
III, s. 1212-1215; AbuI-Fid, II, 195.
68 Siyset-nme, s. 88-90.
69 bn uI-Adm, Trih, II, 16-18; bn ul-Esr, X, 21 v. d.; Sibt, 248a; md
ud-dn, 36; Azm, 181b; bn Kalns, 98.
cepheli tedbirler ile mmkn oluyordu. Nitekim Halebde ilk Seluk
medresesi Artukun torunu Sleyman tarafndan, 510 (1116)da, in edi
lirken bina g e c e l e r i A l e v l e r tarafndan devaml bir ekil
de yklmakta idi ve ancak Artuklu emrinin Alevlerin reisi erif Zuhra
b. Alden tavassutunu saladktan sonra inat ikml edilebilmitir70.
8. Anadolu Gazalar ve Bizans'n Mukabelesi
Alp rslann Kafkasya ve ark Anadolu hudutlarnda yapt iki
seferden de dn Anadolu fetih ve akmlarmm duraklamasna sebep
olmad. Aksine bir yandan devaml gler, te yandan ayaklanmalara
katlan Trkmenlerin Anadoluya kamalar bu lkede Trk kesfetini
arttrmaa ve fetihleri geniletmee sebep oluyordu. Bizansllar bugne
kadar iyi mdafaa edilemeyen ve gittike tehlikeye den Anadoluyu
kurtarmak iin Romanos Diogenes gibi kudretli bir kumandan impara
torluk makamna kardlar. Uzun zamandan beri sefere kmam Bi
zans imparatorlarna mukabil Diogenes Makedonya ve Bulgaristan as
kerlerini, Uz (Ouz), Frank ve Varang cretlilerini de ordusuna alarak,
1069 baharnda, en fazla istilya urayan Antakya istikametinde hare
kete geti. O Kayseriye doru ileriledike Trkmenler de geri ekiliyor
du. Bizans ordusu Kayseriden ark-cenup istikametinde yoluna devam
ederken Ouzlarn Niksar (Neokaisaria) igal ettiklerini rendi. Bu
sebeple yolunu Sivasa doru deitirdi. Trkmenler evrilmek tehlikesi
ile karlamamak iin mallarn brakarak kamaa baladlar. Fakat
arkadan yetien imparator bir miktarn esir ald; ldrd ve bu muvaf
fakiyet zerine tekrar cenba yneldi. Bir ksm kuvvetlerini de Malat
yaya ve Frat boylarna gnderip arkasn emniyete almak istedi. Lkin
bu bavlide Has nal (Hapsinal) idresinde bulunan Trkmenler ona
Malatyadan dar kma frsat vermedi. mparator yoluna devamla
Membic (Hieropolis) ehrini iddetli bir muhsaradan sonra ald. Kaa
mayan halk, civar blgelerin ahlisi esir ve kati edildi; kyler yakld.
Oradan da Hrnun az nce kurtard Arth ve Azz, ehirlerini de
ele geirdi. Antakya dukas Haatu* (Peht) de Ndir isminde bir Trk
vlinin idresinde bulunan Usfn kalesini, 1069 Mays sonlarnda (461
ban balar), zaptedip ahlisini kltan geirmi ve esir almt. Bi
zans ordusu bylece Halebe yaklam; Haleb emri Mahmud ve Han
olu Hrn ricat etmiti. Halebde byk bir korku hkm sryordu.
Fakat imparatorun byk ordusu burada iddetli bir ala mahkm ol
70 bn addd, 24b.
du. Gerekten bir yandan Msr ve Suriyede hkm sren ktlk, te
yandan da, kaynaklarn belirttiine gre, Trkmenlerin btn gda mad
delerini yok etmeleri Bizans ordusunda ok zyita sebep oldu. Fakat
daha mhimi, Afin idresinde bulunan Trkmenler, eski taktiklerine
ba vurarak, imparatorun nnden ekildikten sonra tekrar i Anadolu
yu istilya, Sakarya boylarnda ilerilemee baladlar. Nihyet Amriy-
ye (Amorion) ehrini fethettiler. Bu haberi alan ve byk bir teessre
kaplan imparator artk daha fazla kalamayarak dnd. Fakat dnn
de ordusunu Anadoluda Trkmenlere kar datt. Bir ksmn Haa-
tura verip Kilikyaya giren Trkmenlere kar gnderdi. Silifke havli
sinde perian edilen Trkmenler shilden zorlukla Halebe vardlar71.
Gerekten Afin imparatorun hareketinden sonra, 461 (1069)de, s
lm trihinde.Abbs halfesi Mutasm (833-842)m, yine Trk askerleri
ile ald Amriyye ehrini feth etti72. Bu fetihte imparatora dman bir
Bizans kumandam (batrk) kendisine yardm etti ve Mutasm zamannda
Bizansa kar zaferler kazanan selefi ve ada Afinin htrasn canlan
drd. Afin bu mhim ve mstahkem ehrin fethinden sonra saysz esir
ve ganimet ile dnd. mparator stanbula hareket edince ordunun tev
zii ve perianl dolays ile Afma kar kmad. Sibte gre vaktiyle
H az ar h a v l i s i n d e mu k m o l a n Afm Urfa hav
lisinde klamak zere hareket etti73. Bylece imparatorun bu byk se
feri Trklerin ilerilemesine bir engel tekil etmedi. Trkler srlar bu
lunmayan Konya ehrini de ilk defa 1069da fethettiler. Bu srada Ana
doluda Afinden baka Sanduk ve Ahmed-ah da fetihler yapyordu.
Gerekten bn ul-Adme gre Sanduk, 462 senesinde, azm bir asker
ile Rumdan Halebe dnd. Maarra, Hama ve Hims taraflarnda k
ladktan sonra emr Mahmud5dan mal ve hediye alarak tekrar Rum ga
zasna hareket etti74. mparator biri Manuel Komnenos kumandasnda
Sivasa, dieri Ermeni Filaretos kumandasnda Malatyaya iki ordu ev
ketti. Bu srada imparatorun bir eli ile birlikte 100.000 dinar para, 4.000
11 bn ul-Adm, Buya, 84b-85a; Tarih, s. 12-15; bn l-Esr, X, 20; Sibt, 239b;
Azm, nr. Cahen, JA (1938), s. 438; bn Kalns, 98; Mathieu, 161 v. d.; Sr
yn Mihael, 168; Abul-Farac, 218; Zonaras, 105a; Attaliates, 94, 105, 110; Shylit-
zes, 661, 670, 673; bn ul-Cevz, VIII, 256; md ud-Dn: 36; Lebeau, XIV, 470
487; Lauent, s. 25.
72 E ski - eli ir- Ak eli r yolu zerinde, bk. Ramsay, Anadol unun tarihi corafyas,
stanbul, 1961, s. 253.
73 Azm, s. 358; bn ul-Cevz, VIII, 254; Sibt, 242b-243a; bn ul-Esr, X, 144;
Baybars Mansu, 280a; Abul-Farac, 218; Zonaras, 105a; Attaliates, 121 v.. d.
74 Buya, 85 a; Trih, II, 16. '
eit kymetli elbise ve 300 katr hediye gnderip mukabilinde bir sulh
teklifinde bulunduu rivayeti var ise de75 bunun asl olmad ve baka
bir teebbsle kartrlm bulunduu grnyor.
9. Alp rslann Anadolu ve Suriye Seferi
Bu sulh teebbs vrid olsa dah bunun gereklemesi ve devam
imknszd. Zra ne Bizansllar Anadoluyu terkedebilirdi ve ne de Trk-
lerin dnmesine ve baka bir yurt bulmasna imkn vard. Bu sebeple,
Alp Arslan byle bir sulhe bal kalsa bile, Trk m enleri durdurmak ve
geri ekmek elde deildi. Bundan baka Diogenes, ark seferi tatmin
edici bir netice vermemi olmasna ramen, kendisini kfi derecede kuv-
-.....................vetli hissediyor ve Anadoluyu kurtaracana inanyordu. Bununla bera
ber Alp rslann ilk hedefini de Bizans deil Msr Ftmleri tekil
ediyor; Anadoludan eskiden islmlara it ve imdi Bizansn elinde bu
lunan blgeleri feth eylemei kfi gryordu. Gerekten Bizansllarm
hcmlar ve zayflayan Ftmlerin tahriki karsnda bir yandan Ha
; leb emri, te yandan daha mhim olarak Msr vezri sultan dvet edi-
v:: yorlard. Msr vezri Nsr d-devle Hamdn ile ordu kumandam Badr
I l-Caml arasmda balayan mcdele dolays ile vezr, 462 ylnda,
f Eb Cafar Muhammed b. Ahmed al-Buhryi Haleb kadlna tyin
ederken ayn zamanda onu Seluk sultanna eli gnderiyor ve ona M-
p sr teslim edeceini ve bu sretle ilie son verilmesine kararl oldu-
|i; unu bildirmekte idi. Ftmlerin am vlisi Pars-togan da bn Hamdn
tarafn tutunca Bedr ul-Caml ama geldi. Bu srada Ftm ordusun
daki Trklerden baka Suriyede Korl idresindeki Trkmenler yanm-
da, isynlara karp bir ksm Anadoluya, bir ksm da Atsz v. b. beyler
ile birlikte Y a v g u 1u (Yavgyya) Ouzlar da buralara gelmilerdi.
? Bu durum ve dvetler dolays ile Suriye-Msr seferi byk bir ehem
miyet kazanm oluyordu76.
Alp Arslan bu sebepler ile 1070 Temmzunda (462 Zilkade) byk
bir ordu ile hareket etti. slamlarn elinde ve Seluklularn tbiyetinde
kalan Uc ehri Ahlata geldi. Urfal Methieuya gre Alp Arslan Turul
begin lrken alnmasn vasiyet ettii Malazgird ve Erci kalelerini
sratle fethetti. Bu esnda Diyarbekir Mervn emri Nizm ud-dnin
| v; _______________________
| i ' 75 ibn l-Esr, X, 144.
P 76 bn ul-Adm, Buya, 85b-86a; Tari h, II, 18 v. d.; bn Muyassar, 19 v. d.;
Azm, s. 359; bn Kains, s. 92-93; bn ul-Esr, X, 20 v. d.; Sibt, 248 a.
kardei Sad huzura gelerek Diyarbekir hkimiyetinin kendisine veril
mesini dilemi ve galiba Horasan slr ve arkadalarn ldrd ve
sdk bir tbi olmad iin Nizm ud-dne kzan sultan bu dilei kabl
etmitir. Bu sebeple sultan ordusu ile Diyarbekire vard ve Dicle ze
rinde Harafiyya denilen mevkide ordugh kurdu. Bu hudut ehrinin
srlarn hayranlkla tem eden s u l t a n e l l e r i n i t e b e r -
r k en h i s a r n t a l a r n a ve gsne srd. Vezr
Nizm l-mlk Meyyfrikinde oturan Nizm ud-dne gnderip kara
rm bildirdi. Lkin emr byk hediyeler, kars ve hemirelerinin niyaz
*....lan ile nce vezri yumuatt; sonra da Armd (Diyarbekir)e giderek sul
tann merhametini kazand ve affa nil oldu. Alp Arslan, ordunun mas
raflar iin, emrin tahhd eyledii 100.000 dinar, iftilerden alaca
.....n renince de,....h a l k a e f k at i do l a y s ...i l e bu para
dan vazgeti. Bylece sultan Diyarbekir idresinde bir deiiklik yap
madan hareket edip Bizansllara it Telhum ve Siverek kalelerini srat
le drdkten sonra Urfa zerine yrd77.
Alp Arslan 1070 Terin I. (463 ba) de Urfa nnde ordughn
kurdu ve bir mddet ehrin teslimini bekledi. Sultan dier arap emirleri
gibi Halep emri Mahmudun ve Han olu Hrnun da hazr bulunma
s iin Eb Cafar Buhryi gnderdi ise de Mahmud gelmedi; Hrn
da bu srada lm bulunuyordu78. Urfa (Ruh, Edessa) eski kltr ve
din bir merkez olarak mehr bir ehir idi. Bir kaynan rivyetine g
re bu srada ehirde 80.000 Ermeni, 20.000 Sryn, 6.000 Rum ve 1.000
Frank (efrenci) vard70. ehir ok mstahkem, mdafaa imknlar m
sait idi ve Bulgar Basil adl bir kumandann idresinde bulunuyordu.
Bu sebeple Urfa takriben iki ay sren iddetli bir muhsaraya mukave
met etti. Fazla vaktin kayb mahzurlu olduundan ve ehir, muhsara
kaldrld takdirde, 50.000 dinar demeyi teklif ettiinden sultan bir
bar yapp 20 ikinci Knun 1071 (14 Rebiylhir 463)de Frat nehrini
geti. Buhral Kad Eb Cafer Muhammed Alp Arslana: E f e n
d i mi z ; n i me t i n d e n d o l a y A l l a h a kr eder i m.
Z r bu nehr i ne eski z a ma n l a r d a n ve ne de s
l m d ev r i n d e, k l el er m s t es n , T r k hki m-
77 bn ul-Azrak, 152b; Sibt, 252a; bn ul-Esr, X, 22; md ud-dn, 35; Mat
hieu, 163 v. d.; Abul-Farac, 219; Trke anonim Seluk-nme, Edirne Bdi Efendi
kitaplar No: 559 (2314) 19a.
78 bn ul-Adm, II, 19; Sibt, 248b.
29 Siyar ul-b al-batarka, Paris, Bibi. Nat., Ar., 302, s. 165; Ar., 305 s. 246.
d ar o i a r k, i l k d e f a si z g e i y o r s u n u z dedi. Bun
dan holanan Sultan da btn emirleri ve beyleri ararak bu szleri
tekrarlatt ve kendisi de Allaha hamd etti80.
Halep emri huzra gelmemekte ind gsterdiinden Alp Arslan,
sonradan kendi unvn ile anlm bulunan, Tell-Sultn (Sultan tepesi)
zerinde ordughn kurarak Halebi muhsaraya mecbr kald, Yavuz
Sultan Selim de Msr seferinde ayn tepe (Sultan y) stnde karar
ghn kurmu; ayn kudret ve mana ship iki Trk sultan burada da
birlemiti. 1071 Nisan ilk gnlerinde balayan muhsara uzun srd
hlde ancak bir gn hcm yapld. Dindar sultan R u m 1a r k a r
s n d a k i bu h u d u t e h r i n i k l i l e f e t h e t
mek t en k o r k a r m diyerek Diyarbekir srlar nnde olduu
gibi burada da gaza mefkresini belirtiyordu. Emr Mahmud nihyet
annesi ile birlikte ve o u z k y a f e t i n d e (f ziyy ul-guz),
Mays ortasnda, sultann huzruna geldi, ve annesinin efaati ile affa
nil oldu. Sultan Haleb hkimiyetini tefviz eden menrunu da ihsn et
tikten sonra Msr zerine yrmee karar verdi; Fakat bu srada idi ki,
Bizans imparatoru elisi ile gnderdii mektubunda Alp Arslandan Ma-
lazgird, Ahlat, Erci ve Membic ehirlerinin terkini istiyor, aksi takdirde
byk bir ordu ile hareket edeceini bildiriyordu. Gazaba gelen Alp
Arslan eliyi sert bir cevap ile geri gnderdi. Fakat imparator Dioge-
nesin saysz bir ordu ile Erzurum (Kalkala)a doru ilerilemekte oldu
una dir gelen haber sultan tellandrd. Halbuki elinin gelii Bi-
zansllarm taarruz edemeyecekleri kanaatini veriyordu. Bu durumda sul
tan en sekin (hassa) askerlerini yanma alarak Suriye ve Msr yolundan
dnd ve ordusunun Halep emri Mahmud ile birlikte sefere devamn
emretti. Alp Arslanm bu sratli ve tell dnne ahit olan Bizans
elisi bu hli imparatora bir mjde haberi olarak ulatrd81.
Alp Arslan Afm hakknda merakla bekledii haberi de bu srada
ald. Filhakika Ahlata varan Afm sultann gnderdii mektubunda :
te Rum lkelerini istil edip byk bir ganimet ile dndm. R u m -
l a r b i z i m l e s a v a a c a k k u d r e t t e deildir ifdesi
80 bn ul-Adm, Buya, S6b, 186b; Tari h, II, 20; bn Hallikn, II, 60; Sibt,
252b-253a; S. A. Batarika, s. 166-168; Mathieu, s. 165; Trke Anoni m, 19b; J,
Laurent, Des Grecs aux Croi ses, Byzantion, I, 370-376.
81 bn ul-Adm, Buya, 86b-87b, 186a; Tari h, H, 20-23; Sibt, 253a-253b;
Azm, 359; bn Kalns, 99; Trke Anoni m, 19b-20a; Abul-Farac, 220; Bryen-
ios bu elinin L . Di abateni s olduunu syler, s. 489, ci hn hki mi yeti , II, s. 78.
ile zaferlerinden ald gururu belirtiyor ye Alp Arslanl da mitlendi
riyordu82.
10. El-basan ve Yavgulular Meselesi
Alp Arslan Hemedandan Anadoluya hareket ettii zaman El-ba
san (Er-basgan) da idresinde bulunan y a v g u 1u (yavgyya) Ouzla
rndan bir tife ile birlikte sultann nnden kap Anadoluya geliyor
ve Bizansa snmak istiyordu. Onun ne ad ve hviyeti ve ne de bu
tifenin ismi ve menei bugne kadar muamma olmaktan km deil
di. Anadolu ve Suriyenin fethi ve isknnda byk bir rol olan bu tife
reisinin ad kaynaklarda ok bozuk yazlm olmakla berber verilen ka
ytlarn mukayesesinden bunun Er-basgan (Er-basan) olduu anlalmak
tadr. Nitekim bu devirde Ya-syan, Ya-basan isimleri de henz Ya-
sgan ve Ya-basgan eklindedir. O, Turul begin lm ile balayan
saltanat mcdelelerinde Sleyman tanmayp Erdem ile birlikte Kaz-
vine gitmi ve orada Alp Arslan nmna hutbe okutmu ve bu hdise
ile tarih sahnesine kmtr83. Bu sebeple Kazvinde hkm sren ve
trkmenlere kar himyesinden dolay rvnhtan yllk 30.000 dinar
vergiyi 459da isteyen Trk El-basanm ayn ahs olduu ikrdr84.
Sibtin Er-basgan okunmas gereken kaytlar yannda yine burada bir
yerde El-basn (232b) imls da buna uymakta, ve bu devir isimleri do-
lays ile son eklin tercihi lzm gelmektedir. Gariptir ki onun ismi Er
meni ve Bizans kaynaklarnda da baka ekillerde olup (Guedric, Khruc
veya Khrisoskl) izah yaplamamtr. Bununla berber Mathieu onu:
Su l t an A l p r s l a n n i l es i n d en ve ona kar g i z
l i i s y n hazrlayan85ve Bryennios da s u l t a n n s o y u n
d an ve t a h t el e g e i r me k isteyen86 bir insan olarak
gstermekle onun hviyetini belirtirler./ Nitekim Ravendi87 ve anonim
Seluk-nme88 Er-basgari Selukun torunu ve Yunusun olu olarak
kaydetmilerdir. Selukun dier torunlar brahim Ymal ve Kutalm
gibi o da Seluk devletinin merkeziyeti gelimesinden memnun olma
m; Kavurt ile birlikte 1067de ayaklanm ve Kavurtun nc kuvvet
82 Sibt (bn Kalns,) s. 102; Trke Anonim, 20b; Abul-Farac, 220.
83 imd ud-Dn, 28; bn ul-Esr, X, 10.
84 Tarih ul-Bb, 13.
85 Chronique, s. 162.
86 Byzantion, XXIII, 485.
87 Rhctt us-Sudr, s. 87.
88 Frisi Seluknme, s. 8.
leri banda savamtr89. Esasen Alp Arslan, enitesi El-basandan da
ha evvel phe eyledii iin, hemiresi Gevher Htunu Kavurtun ya
nndan getirmi ve bir nevi rehine olarak bir daha yanndan ayrma-
mtr90.
Alp Arslan, karsnda, Kavurt ile birlikte yenilen El-basan Kavzine
dnm; 459da rvnhtan yllk vergi istemi ve sultann Kafkasyaya
hareketi ile nnden kam; iki sene oralarda kalm ve sultan Anadolu
seferine knca Yavgyyadan bir cemat ile birlikte Rum beldelerine
gitmitir91. Baka bir yrde A l p A r s l a n d a n k a a n bu
Yavgyyadan bir ksm da Suriyeyi istil etti ifdesi ile balayarak H-
rizmli Atsz idresinde bu Turkmn al-yavgjya} 462de, fetihlere gi
rierek Kuds, Remle ve Taberyeyi alp beyleri arasnda taksim ettiler
ve bir T r k m e n b e y i i i kurup Abbs halfesi adna hutbe
okuttular; Filistinde i hkimiyetine nihyet verdiler. Bu sebeple melik
unvnm alan Atsz uzun hikyeleri olan bir mcdeleden sonra Msr
da fethe teebbs etti92.
Yavgyya hakknda kaytlarna devam eden Sibt, Kavurt ile Melik
h arsmdaki mcdelede El-basanm kars Gevher Htn da koca
sndan sonra Kavurtu destekledii iin Nizm l-mlk onun maln ve
50.000 dinar nahdini msdere etmi ve o da R m b e l d e l e r i
n e g i d e n Yavgyyaya yetimek maksad ile Azerbaycana hareket
etmi ve bir gaile karaca endiesi ile vezir asker gndererek yolda
bu mcdeleci htunu ldrtmtr93. Bir baka yerde Denildiine g
re s u l t an n (Melikhm) amc z d es i ol an K u t a l m
o l u S l e y m a n S u r i y e y e i n e n bu Yavgyyo'ya.
mensuptur ifdesi ile bu ismin uml ve mnas bakmndan mhim
bir kayt daha verilmektedir. Bu arada I. Kl Arslanm randan Anado
luya geliinde yannda Yavgyya boylarnn bulunduu da kaydedil
mitir94. Suriyedeki bu yabgulu Ouzlarnn reisi Atszm da K i n k
boyundan (min cl Knk) olduuna dir bir kayd95 da ilve edersek bu
89 Sibt, 232b. '
90 Sibt, 219b.
91 Sibt-Kalns, s. 100.
92 Sibt, Topkap, 2907, XIII, la, 4b, 15b, 23a; bn Kalns 108-112; bn ad
da d, am 1963, s. 131, 173, 183; bn ul-Adm, II 31, 47; bn ul-Azrak, 153b;
Azm, 362; bt ul -batri ka, s. 183.
93 Sibt, 25a; Trke Anoni m, 19a.
94 Sibt, 82a; 193a.
95 bn ul-Azrak 153b.
Y a v g y y a adnn etnik bir mna ifde etmediini ve bu isimde bit
Trkmen boyunun mevcut olmadm belirtmi oluruz.
Seluk-oullarma mensup olan Yavgyya adnn Ouzlarn Y v a
boyu adma benzedii ve bu sebeple Yvak veya Yuvak okunarak bunla
rn 24 ouz kabilesinden Yvalar olduu dncesinin artk doru.olma
d meydana kyor96. Zten tarih olduu kadar filolojik bakmdan da
bu fikrin teyidi mmkn deildir. Zr Seluklular zamannda olduu
gibi97 Hriztllar ve Moollar zamannda da ismi ok geen Y v a
boyu adna Yvak ve Yuvak ekillerinde rastlanm deildir. Bu sebeple
Yazcolunun, sdece bir beytinde K n k ile henkletirmek iin,
verdii .bir Yvak imlsna bir dell nazar ile baklamaz98. Bylece Sel
ukun lmnden sonra Turul ve ar Beylere mensup Trkmenler
Sel uk l u l ar (Selukiyan), dierleri de beylerine nisbetle....Y n a l -
111ar (Ymaliyan), daha kk guruplar da Y amu r l u l ar (Ya-
muriyan), (K z i l i yan) gibi Arslan Yabgu Ouzlarnn da onun un-
vn ile Y abgu l u l ar (Ybguyn > Yavgyn, Yvgvyya gibi Farsa
ve Arapa eklinde) adiyle zikredilmi olmas tabi idi. Arslan Yabgunun
esir edilmesinden ve mensuplarnn dalmasndan sonra . bu ismin de
unutulduu ve muhakkak kaynaklarn kavrayamadklar iin onu Nv~
giy n, Nvgiyya, Yavgyya ve bzan da doru olarak Yavgyn, Yvgy-
ya eklerine sokmu olmalarn anlamak mmkndr. Bu sebeple sultan
Mahmud tarafndan Horasana nakl edilen Arslan Yabgu ouzlarna
muahhar kaynaklar bu ismi ve meneini bilmediklerinden, dierlerinden
ayrmak iin I r ak Ou z l ar adn vermitir. Turul ve ar
beylere kar gelen ve bu yzden onlarn nnden kaan bu Ouzlarn
ad sonralar brahim Ymal, Kutalm ve El-basan gibi ehzdeler etra
fnda toplanan Ouzlara da temil edildii ve bu mnsebetle Sibt, Ku-
talm oullarn ve onlar gibi Knk boyundan olan Atsz yabgulular-
dan sayd ve bu suretle bu ismin etnik deil siys bir mna ifde et
tii anlalmtr. '
Anadolunun isknnda mhim rol olan bu Trkmenlerin, 543
(1140) te, bu lkede hl Yvgyya ad ile bir topluluk tekil etmeleri ve
bu isimde meydana kmalar tabi idi. Filhakika bu sene bu tife ile
Rumlar arasmda bir sava olmu ve T a n r n n y a r d m i l e
98 F. Kprl, Bel leten, I, 287; M. Hali] Yman, s. 68; Faruk Smer, TM, IX,
153.
97 Kgarl, I, 56, III, 18, 20.
98 Tarih-i Al-i Sel uk, nr. Houtsma, s. 205.
m s l man l ar z af er k az an m t r99. Moollarn geli
inde dahi M s r ve S u r i y e a s k e r l e r i n i n ncl i e-
r i n i, Ahlat kapsnda bozguna urayp am ve Msra giden Hwrizm
askerleri ve Yvgiyn tekil ediyordu100. Ayni devirde bn Bbnin ar
k Anadoluda syii bozanlar da s Trkler ve yavg yari m halefle
ri101 gstermesi isim ve mevcdiyetlerinin henz kayp olmadn ifde
eder. Anadoluda Sinop, Ordu, orum, Sivas ve Erzurum vilyetleri d
hilinde rastladmz Yav, Yavu ky adlarnn bunlara ait olduu ai
krdr102.
Seluklularn Hrizm ve Horasana geliinden nce Naveg (Yavg)
ordusu ile Ahmed isminde kudretli bir kimsenin 1006 (396) ylnda Bay-
hak havlisine geldiine dir bir kayd da bu mnada mtala etmek
mmkndr103. Vezr Nizm l-mlk de Rm gazasna giden ve bu
mnsebetle Navegi yan arasmda bulunan bir kimseden bahsetmekte
dir104. Bveyhlerden Adud ud-devle zamannda (lm. 983) gsterilen
bu hdisede ve isimde bir hat yoksa Seluk Ouzlarnn ok erkenden
slm dnyas ilerine kartklarna dellet eder. Nitekim ar begin
1018de Anadolu aknm yaparken Azerbaycanda Trkmenlere rastla
mas Seluk Ouzlarnn ok erken Mvernnehr gnllerine kararak
Bizansa kar gazaya baladklarn belirtir. ran melliflerinin bu ismi
anlayamayarak Farsa Navek (ok)e benzetip onu Nvegi yn ekline sok
malar sebebini anlamak mmkndr. Fakat bunun Farsa bir mnas
olmad gibi Trke ra e balayan bir kelime de bahis meVzu de
ildir. Farsada yama mnasn tayan yavegi eer yavgu (yabgu >
yavgu) dan gelmi deilse onunla baka bir mnsebeti olamaz. Essen
bu Farsa kelimenin yavegiyan (yavgyan) gibi bir cemi ekli de yoktur.
Sultan Sancarm bir mektubunda geen yavg kelimesi de nir tarafn
dan anlalmamtr105.
99 Azm, 214a. Metinde Yaduki yye veya Baduki yye tarzndadr.
100 Red ud-Dn, nr. uatremere, s. 342; ran tab ,s. 721; nairler kelimeyi
anlayamamtr.
101 el -Evmi r el -Al i yye,- Ankara, 1956, s. 485; Rvend ,s. 340.
102 Bk. Kyl eri mi z, stanbul , 1933, s. 771-772.
103 bn Funduk, 51, 267.
104 Si yset-nme, s. 70.
105 Sad Nafs, Bayhak, III, 1464. Ahmed Ate merhm Yabgul ul ar mesel esi
adl makalesi ile (Belleten, say 115, s. 517-525) bizim bu grmz tenkd eder
ken tarih meselelerimize nfz edemediini gstermitir, ki bu husus ksaca ele
alnacak ve eserimiz henz neredilmeden merhm arkadamzn hangi hislerle bu
hatann kurban olduu da izah edilecektir.
Alp Arslan nnden kaan ve Afin tarafndan tkip edilen El-ba
san byk bir y a b g u 1u trkmen ktlesi ile Anadoluya girdi. Bi
zansn ark ordusu kumandan Manuel Komnenos, durumdan habersiz
olarak, Sivasta onun karsna kt. El-basan istemeyerek giritii bu sa
vata onu malp ve askerleri ile birlikte esir etti. Seluk ehzdesi esi
rine saltanat mcdelesinde yenildiini ve Afin tarafndan tkip edil
dii iin buralara geldiini ve stanbula gitmek ve imparatora snmak
kararnda olduunu syledii zaman, Mathieunun ifdesi ile, b y l e
bi r hdi se g r l me mi ve i i t i l me mi bulundu
undan Manuel buna mkiltla inand ve nihayet onunla beyhude sa
vatn anlad. Durum meydana knca, galip ve malp, birlikte s
tanbula gittiler; Yabgulular Anadoluda kald. mparator Diogenes onu
erefle kabl etti ve kendisine bir vlilik de verdi106.
Afin EL-basana yetimek gayesi ile btn Anadoluyu geerek, ri-
vyete gre, Kadkye kadar ilerledi. Afin imparatora adam gndere
rek iki devlet ve hnedan arasmda dostluk olduunu ve bu sebeple bu
seferinde hi bir yere tecvz eylemediini, Y av g u l u l ar m (Yv-
gyya) sul t an n d man bulunduunu ve Bizans topraklarn da
tahrip eylediklerini, eer imparatorun sultana bir dmanl yoksa El-
basan teslim etmesi gerektiini bildirdi. Fakat imparator bu teklifi red
dedince Afm geri dnerek, 1070 son bahar ve knda, mstahkem e
hir ve kaleler mstesn, bir ok blgeleri istil etti ve ilk defa olarak
da onunla Trk akmlar Honas (Khonae)a kadar ilerledi. Bu ehri feth
ettikten sonra k bastrd iin arka doru ekildi. Lkin ykselen kar
yznden Zamant (Pmarba)da duraklad. M er yem der ben-
d inde ordusunun snma ve iesi iin zorluklar ile karlat ve ok l
verdi. Karlarn erimesi ile Ahlata hareket ederek durumu Halebde bu
lunan sultana bir mektupla bildirdi107. Bz slm kaynaklar Afmm
stanbul boazna kadar ilerleyiini birinci seferine atfederken hdiseleri
iyi bilmediklerini ve kartrdklarn meydana koyarlar.
Suriye seferinden sonra durumun daha da ktletiini gren im
parator Romanos Diogenes, 1070-1071 knda, byk ordusunu hazr
lad. O, Anadoluyu Trklerden kurtarmaktan baka slm lkelerini is-
108 Mathieu, s. 162; Bryennios, 485 v. d.; Zonaras, 105b; Attaliates, 139 v. d.;
Sibt, 254a; Trke Anonim, 20a-20b.
107 Sibt-Kalns, 102; Trke Anonim, 20b; Abui-Farac, 220; Attaliates, 140;
Laurent, 25 v. d.
til ve hatt Seluk devletini de tahrip etmek maksad ile Bizans tarihi
nin en byk ordularndan birini ve belki birincisini vcda getirdi. Bu
ordu Balkan vilyetlerinden, Bitinya, Kapadokya, Kilikya ve Trabzon
blgelerinden ve Ermeni halkndan baka Slav (rus), Bulgar, Alman
(got), Frank, Ermeni, Grc, Hazar, Peenek, Uz (ouz) ve Kpak (ku
man) cretli askerlerinden terekkp ediyordu. ark mslman ve hris
tiyan kaynaklar bu ordunun miktarn 200.000 ile 600.000 arasmda gs
terir. Bu ordunun, yine mbalal olmakla berber, mancnk, ark,
lmc, kazanc, arabac v.b. teknisyenlerinin de 100.000 kii tuttuu,
kumandan (batrk) ve subay saysnn 30.000e bli olduu, silh ve
malzeme tayan arabalarn 4.000, altn, gm ve haznelerin ise say
sz bulunduu yazlmaktadr. Hafif svari kuvvetlerinden bir ksmn
tekil eden Uz (ouz)larm 15.000 kii olduu rivyeti de kayda yn-
dr. Ordusunun azametinden marur olan imparator, zaferden phe
etmeyerek, yalnz Anadoluyu kurtaracana deil slm lkelerini de
alacana inandndan Irak, Suriye, Horasan ve Rey valiliklerini de ku
mandanlarna vaad ediyor; cmiler yerine kiliseler in edileceini riv-
yet ediliyor108. e
mparator bu muazzam ordusu ile, 13 Mart 1071 gn, stanbuldan
hareketinden nce, Trke Sel uk-nmeye gre, Ayasofyaya giderek
byk bir din yinde du ettikten sonra yola kmtr. Bu ordu Eskie
hiri geip Kzlrmak vdisini tkip ile Sivasa vard. Orada El-basanm
zaferi doiaysiyle Rumlarn: Ermeniler bize Trklerden daha fazla ta
knlk ve merhametsizlik gsterdiler ikyetleri ile karlaan Diogenes
ehri tahrip etti ve ve pek ok Ermeni ldrd. Ermeni prensleri Adom
ve Abusahl da Sivasdan srd. Kumandanlardan Tarkhaniotes (Tar-
han) ile Bryennios imparatora Sivasta veya Erzurumda kalmay, k y
l er i t ah r i p ederek T r k l e r i a l a ma h k m etmei
tavsiye edecek kadar ileri gidiyorlar ve Anadoluyu viran eylemekten e-
knmeyorlard. Nitekim Bizans kaynaklar baka bir vesile ile Rumlarn
kendi memleketlerini yama ve tahrip ettiklerini syleyorlar. mparator
rana varmak ve sultan ezmek kararnda olduundan bu teklifi kabl
etmedi. Bu sebeple Erzuruma varan imparator kendisine ark kuvvet
leri ile iltihak eden Ermeni Basilden, Alp Arslanm korkusundan Iraka
ekildii haberini ald. mparator Erzurumda bir ksm kuvvet ayrarak
108 Aritakes, 142 v. d.; Mathieu, 166; bn ul-Azrak, 153a; bn ul-Adm, Buya,
88a, 185b, 186a; Tri h, II, 24 v. d.; Sibt (bn Kalns) 102 v. d.; Trke Anoni m,
21a; bn ul-Cevz, VIII, 261; md ud-Dn, 42; Ahbr ud-Devl e, 47; bn ul-Esr,
X, 22. ,
(20.000 zrhl) Grcistana gnderdi ve arkasn emniyete almay dn
d. Sicilyada araplara kar savalarda hret kazanan Ursel ile Tark-
haniotes kumandasnda 30,000 kiilik bir nc birlii de Malazgirt ve
Ahlat zerine gnderip onlara yollan amak, erzak hazrlamak ve tah
ribat yaparak sultann dnn nlemek vazifesini verdi; kendisi de ar
kadan byk ordusu ile harekete geti109.
12, Malazgirt Meydan Muharebesi
mparatorun hareketi haberi zerine Alp Arslanm Halepden, boz
guna uram gibi, sratle arka dnd ve bu sebeple de Frat ge
erken hayvanlarnn ounu kaybettii rivyetleri doru olsa da110
onun Bizans ordusunun Erzurum (Kalkala)a var haberi ile Halepten
hareket ettiine dir kaytlar vrid olamaz111. Zr sultan Halepte Ma
ys ortalarnda haberi alp, bn al-Azraka gre, Mayyafrikne ve hatt
Musula kadar gitmitir ki, bu husus Bizans kaynaklar ile de teyit edil
mitir. Alp Arslan imparatorun Erzuruma vard ve arka doru ilerle
dii haberini de Mayyafrikn (Slvan)da alm; bata Malazgirt kads
olmak zere o havliden kalabalk bir halk gelip tehlikeyi ve himye
edilmelerini sultana bildirmilerdi. Sultan da buradan Erzen ve Bitlis
yolu ile Ahlata kmtr112. Kaynaklar onun orada az bir kuvvet ile mu-
hrebeyi kable mecbur kald, karsn ve arlklarn Nizm l-mlk
ile birlikte Tebrize (veya Hemedana) gnderdii, ehit olursa yerine
Melikh vasiyet eyledii hususunda mttefiktirler. Bununla berber
onun Halepten ayrlrken yannda bulunan sdece 15.000 hassa asker
leri ile savaa girdii doru deildir. stildan dnen Afinin mhim bir
kuvveti de Ahlatta sultan beklemekte idi. Bundan baka Mervan emri
Nizm d-dne it askerler ile mahall gnlllerden mrekkep 10.000
kiilik bir mslman ve Krt askeri de ona iltihak etmiti113. Anadoluda
gaza yapan baka Trkmenlerin de savaa katldklarn tahmin etmek
mmkndr. Hatt Ftmlere kar Halepte Trk ordusu ile kalan ve
sefere memur edilen Ay-tekinin Malazgirt savanda bulunduuna dir
bir kayt114 oradan da bir miktar askerin yetitiini ifde eder. Bununla
109 Mathieu, 166-168; Bryennios, 486-489; Zonaras, 106a; Attaliates, 10S v. d.;
Skylitzes, 668-669; Laurent, 58, 76,
110 Sibt-Kalns, 102; Trke an onun, 20b; Mathieu, 168.
111 bn ul-Adm, II, 23.
xr3 bn ul-Azrak, 152b-153a. :
113 Sibt-Kalns, s. 102; Trke anonim, 21a.
114 Mrhwand, IV, 81.
berber sultann askerlerini toplamaya frsat bulamadan muharebeyi az
bir kuvvet ile kabul ettiine dir kaynaklarn ittifak bir phe uyandr
mamaktadr. Nitekim sava zamannda ve yaknnda yaayan bir Erme
ni yazarn, hepsinden daha itimada ayan olarak, s u l t a n a i t
d i er k u v v e t l e r i n b i r l e me s i m mk n o l mad -
n d a n ifdesi her trl tereddd gidermektedir115. Bu durumda
Seluklularn 50.000 civarnda olduuna ve Bizansllarm da 200.000den
aa bulunmadna hkmetmek yerinde olur. Buna mukabil Bizansl-
lann 600.000 ve Seluklularm 400.000e bali olduuna ve dier bir m
ellifin de her iki tarafn 600.000 miktarna tma dair mbalal ve
nisbeti lsz veren rakamlar da vardr116.
i; Alp Arslan Trk ss bulunan Ahlata vard zaman Tarkhaniotes
;iu... ve Ursel kumandasndaki Bizans nc kuvvetleri de bu ehre doru ileri-
$; leyordu. Anadolu gazalarnda ok hret kazanan ve Ahlata dnm bu-
| lunan Sanduk kumandasndaki Seluk ncleri bunlar baskna uratt;
| onlar Malatya istikametinde katlar; nlerinde gtrdkleri byk bir
| ha ele geirildi ve halfeye iletilmek maksad ile Hemedana Nizm l-
| mlke gnderildi., Sultann henz gelmemi olduunu sanan imparator
| keyfiyeti renmek istedi ve Ermeni kumandan Basil (Basilakis) bunla
; rm Ahlat garnizonuna it Trk askerleri olduunu syledi ve bir kta
asker ile onlar zerine yrd. Fakat bu kta tamamiyle imha ve esir
| edildiinden imparatora haber verecek bir kimse kurtulamad. Romanos
| Diogenes Malazgirti tahrip ve halkn bir ksmm katlederken Alp Arslan
I de Ahlattan yukar ilerileyor ve iki ordu uzaktan birbirini seyrediyordu.
| Kaynaklarn kaytlarna gre iki ordu Malazgirt - Ahlat arasmda Rahva
| ovasnda, Murat suyunun bir kolu zerinde, tabiye eyliyordu. mpara-
| torun sa kanadnda Aliates, sol kanadnda da Bryennios kumanda edi-
| yordu117.
Alp Arslanm yannda Sav-tekin, Afm, Gevher-yin, Tarang (bn
al-Admde Tarankolu), Sanduk (Bizans-ermei melliflerince, Samuk)
ve Ay-tekin bulunuyordu. Afm ile birlikte bu devir gazalarnda hret
kazanan Ahmed-h, Dilma olu Mehmed, Tutu olu (sanld gibi
Davdav deil) nun da savata bulunduunu tahmin etmek mmkn
dr118. Muahhar kaynaklar, Malazgirt zaferinden sonra Anadoluda fe-
s. 167.
115 Aristakes, s. 143.
116 ibn Kalsn, s. 98; bn ul-Adm, Buya 186a; skenderi ye patri kl eri tarihi,
117 bn ul-Adm, md ud-dn.
8 bn ul-Adm, II, s. 56.
tihler yapan ve devlet kuran, Kutalm olu Sleyman, Artuk, Ahmed
Dnimend, Mengcik, Saltuk, avl ve Porsukun da savata bulundu
una dair rivayetlerini teyit etmek zordur. Hatt Sleymanm oullan
ile mhim bir rol oynad kayd da vardr119. Fakat bunlar arasmda
Kutalm oullan mstesna dier beylerin ve Artukun savata bulun
mas iktiza eder.
ki ordu arasmda kuvvet fark? muazzam olmakla beraber Bizans
ordusu din, milliyet ve mefkure bakmndan ok ahenksiz ve hatt bir
birine dman unsurlardan terekkp ediyordu. Nitekim daha ilk arp
mada Tarkhaniotesin kam olmas ve bunun zerine pheye den
imparatorun kumandanlarndan sadakat yemini alarak onlar tekrar v-
lilik vaatleri e tutmaa almasnda bu durum ile ilgili idi. Buna mu
kabil Seluklu.ordusu ok mtecanis, balarnda b y k....zja. f e r -.
l e r kazanm g en ve k u d r e t l i bi r s u l t a n ile tecr
beli kumandanlara sahip idi. Hepsi Trk s l m m e f k u r e s i
urunda birlemi ve malbiyet hlinde kbetin byk tehlikeler ile
dolu olduunu kavram askerler idi. Buna ramen azm kuvvet fark
dolays ile sultan ve askerler yine de endiededir. Bu sebeple ehitlii
gze alan Alp Arslan kendisinden sonra Melikh iin ordusundan sada
kat istemi; payitaht ve devletin istikbali iin Nizm l-mlk gnder
mi ve tedbirler aldrtmtr. Bu endie dolays ile sultan halfenin el
isi bn Mulallebn ile birlikte Sav-tekini imparatora gndererek sulh
teklifinde bulunmutur. Bu sulh teebbs mnasebeti ile vukubulan
mzakerelere dair kaytlar ok mhimdir.
Gerekten, bz sadakatsizlik belirtilerine ramen, kuvvetine ma
rur olan imparator sultann elilerine kaba bir muamele yaparak sulh
tekliflerini reddetti. S u l t a n teklifinde d a i m b i r b a r
ve iki devlet arasmda d o s t .1 u k kurulmasn ileri sryordu. Bu
teebbsle sultann dmann durumunu renmek istedii ve elilerden
bu hususta faydalanmaa alt rivayeti de vardr120.- mparator tek
lifi kaba bir muamele ile reddederken elilere s u l t a n n nerede
t e s l i m o l a c a n ve derhl adrlarn skp uzaklamasn!!
sylemekte121 ve slm kaynaklar da daha ilgi ekici tafsilt vermekte
dir. Filhakika imparator; s f a h a n m d a h a g z e l d i r ,
H e me d a n m, bana ondan haber verin diye sorar. bn Muhalle-
119 Sryn Mihael, s. 169.
s fmd ud-dn, 39; bn ul-Adm, II, 27.
121 Zonaras, 106b.
bn sfahan cevabn verir. mparator: Hemedanm souk olduunu
rendik. Biz sfahanda ve hayvanlarmz da Hemedanda klar ifa
desi ile gururunu tekrar aa vurur. Trk elisi de artk dayanamaya
rak: h a y v a n l a r n z o r a d a k l a r ama si z i n ne
r ed e k l a y a c a n z b i l e m e m tarznda ok cidd ve
manal bir mukabelede bulunur122. Grmelerin bu mahiyeti hakknda
da mslman ve hristiyan kaynaklarnda tam bir mutabakat vardr.
Mathieuye gre B i z a n s ordusundan s u l t a n a me k t u p l a r
yazlm; k o r k ma , o r d u n u n b y k bi r k s m s e
n i n l e b e r a b e r d i r haberleri bildirilmi ve sultan da durumu
renmek iin elileri gndermitir123. Bir Bizans kayna da, elilerin
geliinden nce, Uz (Ouz)lar da t r k l e r e b i r i a r e t yol
ladn ve bu hdisenin imparatora haber verildiini kaydeder124. Hdise
aman Trklerin soydalarna katlmalar ile gereklemi ve mill duy
gular kendini gstermitir. Bu phe zerinedir ki, Diogenes yannda
bulunan El-basan (Khrisoskl) stanbula gndermek lzumunu duy
mutur ki, onu ilk Seluk sultan Sleyman-h zamannda ve onunla
temas halinde bir defa daha greceiz. Bizans ordusunda Kumlara tam
dman durumunda bulunan Ermenilerden baka Bizans kumandanlar
arasnda bulunan rekabet ve mnaferetler de bu ordunun zaaflar ara
smda idi. Bizans yazarlar zeks ve enerjisi yksek olan imparatorun
etrafnda bulunan hayin ve dalkavuklarn tesirine kapldn da belir
tirler. Bu duruma ramen Diogenes elileri kaba bir ekilde geri gnde
rip teklifleri reddederken yine de zaferden emin bulunuyordu.
Alp Arslan red cevabn, 24 Austos 1071 aramba gn, alnca
ok zld ve mukadder arpma iin hazrlklarm ikmale giriti. Sul
tann imam Bularal Muhammed b. cAbd al-melik: E y s u l t a n !
s en A l l a h n b a k a d i n l e r e z a f e r v aad ey l ed i -
i s l mi y et u r u n d a c i h a d y a p y o r s u n ; b
t n m s l m a n l a r m i n b e r l e r d e sana dua y a p
t cu ma g n - s a v a a g i r i . Ben, T a n r n n
^ ^ VS- .
z a f e r i seni n ad n a y a z d n a i n a n y o r u m125
deyip bir keramet mjdesi ile Alp Arslanm maneviyatn ykseltti. s
lm dnyasnn kaderi ile ilgili bir meydan muharebesi iin halife de,
btn slm lkeleri cmilerinde okunmak zere, u dua metnini her ta
122 bn ul-Azrak, 153a. ^
123 Chroni que, s. 168.
124 Zonaras 106a.
125 rad ud-D, 41; Ahbr ud-devl e. 49; bn ul-Adm II, 27; bn ul-Esr, X, 22.
rafa gnderdi: A l l ah m! s l m n s a n c a k l a r n yk
sel t ve h a y a t l a r n sana k u l l u k i i n e s i r g e
mey en m c a h i t l e r i n i yal n z b r ak ma; A l p Ar s-
l an d ma n l a r n a mu z af f er k l ve a sk e r l e r i
ni me l e k l e r i n i l e t eyi t ey l e; zi r a o s e n i n r
z an k a z a n ma k i i n v ar n , c a n n ve her e
yi ni f ed a d a n s ak n may o r; o seni n y o l u n d a ve
di ni ni n s t n l i i n n as l c i h d ed i y o r i se
sen de o n u y l e c e k or u ; d m a n l a r n k ah -
r e t!. Halka hitap eden ksmnda da: Ey m s 1 m a n 1 a r!
temiz bir kalp ile s u l t a n a dua ediniz; kfrn kkn kazmak ve
slmm bayraklarn yceltmek iin yalvarnz diyordu126. Btn slm
dnyasnda okunan ve ykselen bu duann da Seluk ordusunu ne de
rece evklendirdii tahmin edilebilir.
Alp rslann yaptklar da bu manevi havay kuvvetlendirmekte
son dereceyi buluyordu. Filhakika o, aramba gn red cevabn alnca
ordusunu pusu (kem i )l am yerletirdi; btn tabiye tedbirlerini ald ve
dman tarassuda giriti. Perembe gn cuma sabahna kadar tekbir
sesleri, davul, boru, haykrma v.s. grltler ve ok yamuru ile Bizans
askerleri uykusuzluk, korku ve aknlk iinde brakld. Henz cidd
bir arpma olmamt. Alp Arslan cuma gn askerlerini toplad; atn
dan inerek secdeye vard: Ya R abb ! Sen i k e n d i me v e
ki l y ap y o r , a z a met i n k a r s n d a y z m y e
re sr yor v e s e n i n ' u r u n d a s a v a y o r u m .
Ey T an r m! n i y et i m h l i s t i r , b a n a y ar d m et;
s z l e r i md e h i l f v a r s a b e n i k ahr e t! szleri ile
derin imannn gereini yaparak ban yerden kaldrd. Sonra da beyle
rine ve askerlerine bu inan ve kahramanlnn yceliini gsteren u
hitbede bulundu: B u r a d a A l l a h d an b a k a bi r sul
t an y o k t u r ; e mi r ve I kader t a m m i y 1 e onun
el i n d ed i r . Bu s e b e p l e beni ml e bi r l i k t e s a v a
ma k t a veya s a v a ma ma k i i n u z a k l a ma k t a
s e r b e s t s i n i z dedi. Bu imanl ve heyecanl szlerden sonra b
tn askerler A s l a e m r i n d e n ay r l may aca z ceva
bn verince hep birlikte alatlar ve muhrebenin kbetinden endi
eli olduklar iin de, son ayrl olmas ihtimali ile vedalatlar. Sultan
beyazlar giydi, atnn kulanlarm skt ve eski bir mn detine gre
de a t n n k u y r u u n u balad. Elindeki ok ve y a y n
126 Ahbr ud-devle, 47-49; bn uI-Adm, Buya, 188a.
\
brakp kl ve topuz (debbus) unu ald. Btn askerleri de ayn eyi
yapp kader gnne hazrlandlar. Atma binen bu byk ve kahraman
sultan u son vasiyet hitabede bulundu: E y a s k e r l e r i m ! .
E e r e h i t o l u r s a m bu b e y a z e l b i s e k ef en i m
ol sun. O z a ma n r u h u m g k l e r e k a c a k t r . M e
l i k a h y e r i m e t ah t a k a r n z ve ona b a l
k a l n z . Z a f e r i k a z a n r s a k n m z d e ok h a
y r l g n l e r o l a c a k t r12T. -
Bylece artk muharebe balyor; Trkler Allah, tekbir sesleri, ks
ve boru grltleri ve haykrmalar ile harekete geiyor ve dman h
cuma kkrtyorlard. Gerekten de kuvvet azl dolays ile hcumun
dman tarafndan yaplmas tahrik edilecek ve ileriledii takdirde Ta-
rankm kumandasnda pusulara yerletirilen mhim bir kuvvet arkadan
saldrarak Bizans ordusu akna evrilecek idi. Nitekim imparator da
bir ka gn pusuda sessiz ve hareketsiz kalan Trk ordusunun bu tahrik
hcumlar karsnda ordusunu harekete geiriyordu. Diogenes de ha
zrlanrken, adr-kilisede, papazlarn idre ettii bir din yinde ve du-
da bulunduktan sonra Bizans-ordusu an sesleri ile hcuma geti. By
lece iki tarafn grltleri ve toz birbirine kararak tarihin bir dnm
sava balamt. Trkler burada da tatbik ettikleri eski taktiklerine g
re sahte bir hcumdan sonra ekilirken dman ilerilemekte idi128. Sel
uklular kuvvet azln bu taktik ile gideriyor; saf hlinde muhrebeye
yanamyor ve bunda muvaffak oluyorlard. Filhakika Rumlar ilerleyin
ce pusularda bulunan Trk ktalar arkadan n bir saldra geerek
dman birden aknla urattlar. Tam bu srada idi ki kanadlarn
ularnda bulunan Uz (ouz) ve Peenek svarileri, evvelce bildirdikleri
ve kararlatrdklar zere, mslman rkdalannm safna getiler. Bu
hdise Bizansllar bs-btn artt ve cesretlerini krd12. Bu man
Ouzlarn reisi Tam adl bir bey idi130.
Ermeni kaynaklarnn aka itiraftan saknmalarna ramen ada
bir mellifin i mp ar at o r u n bu esnda sebepsiz yere E r m e n i
a s k e r l e r i n e ve milletine fkelendi ibresi131 onlarn da, daha
127 Ahbr ud-devl e, 49 v. d.; md ud-Dn, 41 v. d.; bn ul Cevz, VIII, 262;
Sibt-Kains, s. 103; bn ul-Esr, X, 23; Abui-Farac, 220; Mrhwand, IV, 80 v. d.,
At kuyruu balama ananesini Kgarl (I, 472 tercme) ve Dede Korkut da kay
deder (s. 63, 64).
128 bn ul-Adm, Buya 89a; Tri h, II, 28; Bryennios, 492; Attaliates, 157.
129 Aristakes, s. 144; Mathieu, s. 169; Zonaras, 106A.
130 Attaliates, s. 158.
131 Aristakes, 144.
nce olduu gibi, sava zamannda da katklarna dellet ediyor. Nite
kim tarafsz bir mellif olan Sryan Mihael132 Bizansllarm b o z u k
m e z h e p l e r i n i k abl e z o r l a d k l a r Er meni l er j
muharebede srtn evirerek k at l ar ifdesi ile bu durumu teyit
etmitir. Bu sretle imparator ordusunun dalmakta ve Trklerin de
evkle ve sratle saldrmakta olduunu gryordu. O, ilk bozguna u
rayan sa kanada sol kanadda yardm yetitirmee alyordu. Yedek
kuvvetlerin kumandan prens Andronikos Dukas da imparatorun ld
n iln ederek muharebe sahasndan uzaklat. Alp Arslan bizzat mu-
hrebeyi idare ediyor, birlikleri yoklayor ve hatt bzan da arpmalara
katlyordu. Bu atlganlktan endie eden Ay-tekin, sultann nnde yer
perek, .ondan slmlara acmasn ve vcudunu korumasn -niyaz
ediyordu133. Bu aknlk iinde imparatorun, kararghna ve hzinele
rine doru, ekilmee balamas ise tam bir dala sebep oldu. Bununla
beraber imparator bizzat kahramanca dmekten de saknmad; kl
cn kulland. Fakat nihayet le vakti balayan meydan muharebesinin
kbeti akamleyin belli olmutu. mparator ve kumandanlar esir edil
di. Geceleyin devam etmesine ramen de sava bitmi, esir, l ve firar
olarak sabahleyin artk bir Bizans ordusu kalmamt.
Alp Arslana imparatorun da esir edildii haber verildii zaman o
buna inanmyordu. Bizansa giden eli heyetinde bulunanlar tarafndan
tannm olmasna ramen tereddt devam ediyor; hakknda trl hik
yeler nakledilen Sad ud-dn Gevher yinin klelerinden d tarafn
dan yakalanm bulunuyordu. Fakat esir Rum generallerinin ve husu
siyle ncler ile birlikte ve ilk defa esir edilen Basilakism gsterdii
tazim pheleri gidermiti. Alp rslann imparatora k alicenaplkla
muamele ettiinde slm ve hristiyan kaynaklar tam bir ittifak hlinde-
dir. Filhakika Romanos Diyogenes huzura getirildii zaman sultan onu
kucaklam ve: mp a r a t o r ! m t e e s s i r o Lm ay n z ;
insanlarn maceralar byledir. Size esir deil b y k b i r
h k md a r mu a me l e s i yapacam szleri ile onu teselli et
mitir. Sultan imparatora husus bir adr kurdurdu; hizmetiler verdi
ve onu erefli bir misafir gibi arlad134. Sultan imparatora Ei-basanm
teslimi ve bar tekliflerini reddi sebeplerini sorunca o da: E y S u l
t an! senin memleketlerini almak iin ok para harcadm; trl rklar
dan asker topladm; zafer mmkn olmad; kendim ve memleketim esir
132 Chroni que, III, 169.
133 Mrhwand, IV, 81.
334 Zonaras, 107a, Bryennios, 494;
oldu. Kader byle imi; imdi s n a t l a r n b r a k ve istedi
ini yap diye vekarl bir cevap verdi. Sultan: b en bu d u r u ma
d s e i d i m sen ne yapardn sualine de d m a n a y a
p l ma s g e r e k e n i yapardm cevabn almca Alp Arslan sami
m ve vekarl davrandndan dolay onu takdir etti ve: i m d i
s a n a ne y a p a c a m s a n y o r s u n sualini tevcih etti.
ihtimali varit gren imparator yle mukabele etti: Beni ldrebi
lirsin; bu kasap iidir. Zaferini gstermek zere beni ehirlerinde dola
trr ve satarsn; bu da sarraf iidir. nc ihtimli sylemek ise, bir
hayal veya delilik olur dedi. Alp Arslan bunu renmek iin srar edin
ce O, da: b e n i t a h t m a ide edersin; sana dost kalr, y l
l k v e r g i d e r ve senin nib (patrician) in olurum. ardn
zaman askerlerim ile gelir, hizmet ederim. Beni ldrmekten sana bir
fayda yoktur. Aksine yerime bakasn imparator yaparlar; o da sana
dman olur dedi ve bu hale muharebe ile deil kumandanlarnn li-
yaneti ile dtn anlatt. Sultan bunun zerine: B en A l l a ha,
m u z a f f e r o l u r s a m, sana iyi muamele yapacam ahdetmi
tim. Allah iyilik dnenlerin arzularn yapar. Bu sebeple benden gre
ceiniz muamele bu nc ktan bakas olmayacaktr diyerek byk
ln ve asaletini gsterdi. Bu esir misafirini gnlerce arlayp teselli
etti. Nihayet eski Trk usulne gre k a n l a r i l e k a r d e
o l d u k l a r n a dellet eden bir muahede imzaladlar133. Bz muah-
<s
har kaynaklarda sultann imamnn esir imparatora, sembolik mnda,
bir sille vurduu, sultann bundan mteessir olmas zerine imamn bu
nu k f r t e z 1 i 1 i i n yaptn syledii, buna mukabil
de Alp rslann bir kavmin byne zelil olduu zaman merhamet
ediniz ata sz ile cevap verdii rivyeti vardr136.
Sultan ile imparator arasmda yaplan muahede-nmenin mahiyeti
ve maddeleri bize ok dank ve kifayetsiz bir ekilde intikal etmitir.
Bununla beraber imparatorun fidyesi iin 100.000, Bizansm da yllk
360.000 dinar, demeyi, evvelce slmlara it bulunan Antajcya, Urfa,
Membic, Ahlat ve Malazhirt beldelerinin Seluklulara terkini, slm
esirlerinin iadesini, talep halinde asker kuvvet gndermesini, ve kzn
da sultann oluna vermeyi taahht eyledii phe gtrmez. Arista- <
135 bn ul-Cevz, VIII, 262-263; Sibt (Kalns) 103; bn ul-Adm, Buya, 89b,
Tri h, II, 29-30; Ahbr ud-devl e, 52; md ud-Dn, 43-44; bn l-Esr, X, 23; bn
addd 82a-82b; Aristakes, s. 147; Mathieu, 169; Sryani Mihael, 170; Abul-Farac,
221-222. Eski Trklerin and i mek suretile muahede ve yemin yapmalar ve karde
olmalar usl ve_ inanlar iin bak. Ci hn hki mi yeti , II, s. 137.
136 Aksaray, s. 17.
s
1
kesin137 fetih edilen yerlerin Trkler elinde kalacana dair ifadesi b
tn ark Anadoluyu umlne almaktadr, ki esasen eskiden slmlara
it madde de bu mnaya gelmekte ve Toros dalar-Malatya ve Erzu
rum hatt tesini iine almaktadr. Bu muahede Bizans tamamiyle Sel
uklulara tbi bir lke haline getiriyordu. Nitekim yllk vergi ve asker
yardm hizmeti yannda imparatora giydirilen hilatler de tamamiyle ta
biiyeti ifade ediyordu. Gerekten Zonaras, Diogeese b a r b a r l a
r a ma h s u s bi r e l b i s e (hiV at) giydirildi demekle bunu
gsterir. slm kaynaklar ise tafsilt vererek imparatora kaba ve kalan-
sva giydirildiine, hususiyle zerinde k e l i me - i a h d e t bu
lunan bir s a n c a k verildiine dair kayitleri bunu daha iyi bir ekil
de aydnlatmtr. Bununla beraber Bizans kaynaklar yine de bu mua
hedenin haysiyet krc olmadn ve sultann imparatora erefi ile m
tenasip bir ekilde yolcu ettiini yazyorlar, ki bu, Bizans melliflerine
mahsus mnsz bir gurr ve tevilin burada da meydana kmas dik
kate138 ayandr. Gerekten Alp Arslan, imparatoru iki Trk beyi ku
mandasnda bir kta asker ile yola korken kendisini bizzat bir fersah
mesafeye kadar gtrm; ona 10.000 dinar da yol harl vermitir.
mparator Trk askerlerinin himyesinde Erzurum yolu ile hareket etti.
Muahedenmenin bize ok eksik olarak intikal ettiine dair en iyi bir
delil de, phesiz, El-basanm teslimine , it bir kaydn mevcut olmama
sdr139.
Malazgirt zaferi Trk, slm, Bizans ve hatt dnya tarihinde, do
urduu ok umll ve devaml neticeleri itibar ile, byk dnm nok
talarndan birini tekil eder. Bu meydan muharebesi ve zaferin mstes
na bir ehemmiyet tad zamannda da anlalm ve bu sebep ile s
lm dnyasnda byk bir sevin yaratm; enlikler yaplmtr. Alp
Arslan, bata halife olmak zere, her tarafa fetih-nmeler gndererek
mjde haberini vermitir. Halifeye gnderilen f e t i h - n m e 12
Eyll 1071 (13 Zilkde 463) gn Kaim biEmrillah tarafndan sarayda
toplanan btn devlet erkn ve bykler nnde merasim ile okutul
mu ve t e b r i k l e r y a p l m t r . Badad ehri grlmemi
bir ekde sslendi; z a f e r t a k l a r kuruldu; alglar alnarak
h a l k s o k a k l a r a dkld. Bylece tarihte ilk defa bir Bizans
137 S. 147.
vss Zonaras, 107a; Bryennios, 494.
139 bn ul-Cevz, VIII, 264; Sibt (Kalns), s. 104, Baybars Mansur, 185a;
Abul-Farac, 222; bn Kalns, s. 99; Trke anonim, 22a-24a; Red ud-Dn, 37
38; bn Kesr, XII, 101; Laurent, s. 95.
imparatorunun esareti ile neticelenen bu muhteem zafer ehemmiyeti
ile mtenasip olarak tesit edildi; bayram ve enlikler yapld140. Alp Ars
lan Hemedana dnnce bata halifenin elisi ve mektubu olmak zere
bir ok hkmdarlarn gnderdii eli, tebrik ve hediyeleri kabl etti141.
slmn, zuhurundan beri byle bir zaferin kazanlmad kanaati belir
tilirken142 bu hususiyeti dolays ile, Hazret-i mer zamannda Bzans-
hlara ve Sasanilere kar kazanlan Yermk ve Kadisiye gibi byk za
ferler de hesaba katlmtr. Bu sebeple devrin irleri Alp Arslan tebrik
ve metheden kasideler yazmlardr143. Bu zafer nasl Anadolunun Trk-
lere almasna sebep olmu ise, bundan takriben bir asr sonra, 1176 da,
I I . Klarslann mparator Manuel Komnenosu buna benzer bir boz
guna uratmas ve esir alacak bir duruma getirmesi de ylece Trklerin
Anadoluda artk bir vatan kurduklarna ve Bizansllarm da bu lkeye
tekrar sahip olma hayallerine ebediyen ved etmelerine dellet ediyordu.
Malazgirtte ve imparatorun ordughnda elde edilen hazineler ve
ganimetler de sonsuzdu. Ele geen altm ve mcevherat dnda gm,
gazilere ntl ile datlm; Malazgirt ve Ahlat halk servetlere kavumu
ve zenginlemiti. mparatorun koum ve eer takmlar da altm idi. Ga
nimet bolluu dolaysiyle zrh bir dinara, on iki mifer ,tulga) 1/ 6 di
nara dmt144. Zaferin vukubulduu Rahva ovas Malazgirt nnde,
Murat suyunun bir kolu zerinde olup145, buras eski slm gazilerinden
Mlik bin Abdullahn, 146 (763) de, kurduu karargh dolaysiyle me
hur idi146. Bu mnasebetle baz kaynak ve tetkiklerde grlen Zahva ve
ya Zaho ekillerinin bir istinsah hatas olduunu ve baz aratrclar da
bu hatay tekrarladn belirtmeliyiz. Subhan Danm Malazgirte ba
kan imal eteklerinde S u l t a n ve Z i y r e t tepelerinin isim
leri bu savan bir htras olmaldr. Muharebenin Ahlat-Malazgirt ara
snda Rahva ovasnda ve nehir yaknnda cereyan ettii hakknda kay
naklar birletii halde Mathieu Malazgirt civarnda Dogodaph (Tugtab)
mevkii adn verir147. Zaferin Austos aynda ve Cuma gnnde kaza
nld hakknda ittifak varsa da ayn kanc gn olduu ihtilfldr.
bn l-Cevz, Sibt ve bn Kesr 26 Austos zerinde birletii halde di
140 bn ul-Cevz, VIII, 264; Sibt (Kalns), s. 104.
141 Ahbr ud-Devl e, s. 53; Mrhvand, IV, 82.
142 bn ul-Adm, Buya, 187b.
143 bn l-Esr, X, 23; Baybars Mansur, 187b.
144 bn ul-Azrak, 145b; md d-dn, s. 43; Ahbr ud-devle, s. 51.
145 Ykut, III, 108.
146 bn ul-Esr, V, 232. .
147 Chroni que, s. 169.
er kaynaklar 6, 16 ve 19 Austos zerinde dalr. ark kaynaklar hak^
knda salam bilgilere sahip bulunmyan J . Laurent148 bu son tarihi ka
bl etmitir. Halbuki Mkrimin Halil Ymanm rakam hatalarnn tesbi-
ti149 ve bizim de teferruatl aratrmalarmzn teyidi sayesinde 26 Aus
tos Cuma gnnn katiyeti meydana kmtr. Trkiyede eskidenberi
bu gnn umum olarak kabl edilmi olmas isabetli bir tesadften ba
ka bir ey deildir150. Malazgirt meydan muharebesinin tarih neticeleri
ok byk olmu ve bir dnm noktas tekil etmitir.
13. Alp Arslanm Trkistan Seferi ve lm
Seluk Sultan bu byk zaferi mteakip Hemedana ve sfahana
dnd. Tebrik.iin gelen tbi emr ve hkmdarlar, elileri kabl etti
ve devlet ileri ile urat. Halifenin, Badad ahnesi Ay-tekinin olun
dan ikyeti zerine, Ay-tekin yerine Sadeddin Gevher yn Badad
ahneliine tayin edildi. Kalabalk bir askerle Badada giden Gevher
ynin idaresi sayesinde ahlk ve nizmn dzeldii ve hretinin ya
yld rivyet ediliyor. Bir mddet sonra da Halife vezirinin olu Amid
d-devleyi Niprda bulunan Sultana gnderip kzn oluna nikh-
lad151. Halifenin elisi dnte sfahana urayarak veliahd Melikaha
gnderilen hilatleri takdim etti. Sultan Nizm l-mlk, itaatsizlikte bu
lunan Fazlyaya kar gnderdi ve Seluk vezri onu esir alarak Sultana
gtrd152.
Alp Arslan bu srada Romanos Diogenesin akbetini renince ok
mteessir oldu. Gerekten Trk muhafz ktasiyle Tokata varan mpara
tor orada, kendi malbiyeti haberi zerine, Mihael Dukasm tahta
karldn rendi. Seluk ktalarn geri gnderirken, taahhtlerine sa
dakat gsteren mparator Sultana Tokatta toplad 200.000 dinar para
ile 70.000 dinar kymetinde bir takm altn eya gnderdi ve yazd bir
mektup da da ona artk tahtn elden ktn ve daha fazla bir kudreti
olmadn bildirdi. Orada kei kyafetine giren Diogenese yeni impa-
r
148 S. 43.
149 Anadolunun Fethi, s. 79.
150 Malazgirt muharebesi hakknda u tetkiklere de baklabilir: Cl. Cahen, La
Com.'pagne de Mantzikert dapres les sources musulmannes, Byzantion, IX (1934),
s. 613-642; M. Halil Yman, Anadolunun Fethi, s. 74-80; . Kafesolu, Malazgirt,
IA, VII s. 242-248.
151 Imd d-dn, s. 44-45; bn l-Esr, s. 24; bn iil-Cevz, VIII, s. 272-273.
152 bn l-Esr, X, 24; Bak. Blm III, bahis 4.
Alp rslann Trkistan Seferi ve lm 145
rator bir kalede deil bir manastrda oturmas gerektiini ihtar etti. Bu
nun zerine 3000 kiilik bir kuvvet toplayarak Kilikyaya gitti ise de Du-
kasm emri ile Ermeni prensi Senaherib tarafndan gzleri kor edildi.
Diogenes bu feci durumu da Sultana bildirdi,
Alp rslann kendisine bir mektup yazarak bizzat gelip yardm ede
ceini bildirdii de rivyet ediliyor. Bu durumda ok hiddetlenen Sultan
artk Bizans zerine yrmek ve Anadolunun fethini tamamlamak kara
rnda idi: Bu gnden itibaren R u m l a r l a mevcut s u l h sona
ermitir. Artk haa tapanlar ldrlecek ve memleketleri istil oluna
caktr dedikten sonra beylere ve askerlere u hitabede bulundu: Bun
dan byle a r s l a n y a v r u l a r olunuz; yer yznde, gece -
gndz, kartal gibi uunuz ve Rumlara merhamet etmeyiniz153 emri
ile hem den imparator hakknda merhamet ve teessrlerini, hem de
A n a d o l u n u n f e t h i n i iln ediyordu. Nitekim bir Bizans
mellifi de: Sultan, Diogenesin lm ile bar anlamasnn bozuldu
una hkmederek askerlerini Bizans eyaletlerinin fethine gnderdi. Trk
ler o gne kadar u l a m a d k l a r yerleri igal ettiler; onlara
kar kimse mukavemet gsteremedi154 diyerek bu durumu teyit eder.
Bylece Trkler, artk karlarnda bir Bizans ordusu kalmad iin, or
dular ve halk kitleleri halinde Anadolunun fethine ve isknna balar
lar155.
Alp Arslan Anadolunun fethine emir verdikten ve ordu sevk ettikten
sonra Trkistan seferine kmak ve bu sefer dnn mteakip bizzat
Anadoluya dnmek mecburiyetinde idi. Seluk Sultann 1072 Eyll son
larnda (465 Muharrem) 200.000 kiilik bir ordu ile Mvernnehr sefe
rine zorlayan sebep damad, Karahanl hkmdar, ems l-mlk Nasr
Han ile oullar arasmda vukubulan savalar idi. Filhakika Han ile Alp
Arslan olu Hrzim meliki lyas (daha nce Arslan Argun idi) veya To-
haristan meliki Ayaz arasmda muharebe eksik olmuyordu. Hann Tr
kistan tarafnda bulunduu bir srada Ayaz Buhara ve Semerkand taraf
larna aknlar yapm idi. Bu istil haberi zerine dnen han Ayazn as
kerlerini bozmu; bir ksmn esir alm ve ldrmt. Bu hadiselerde
kardei Ayaza yardm ettii i in.karsn kendi aleyhinde ve kardei le
hinde casuslukla itham eden Nasr Han nihayet onu doerek ldrm
t. te kzma kar kan bu hdise Alp Arslan Trkistan seferine mec
15:1 Aristakes, 147; Mathieu, 170; Abul-Ferec, 223.
154 Zonaras, 108a.
155 Bundan sonras iin bak. Blm VI, bahis L
bur etmiti106. Bu Nasr Han Karahanl hkmdarlar arasmda kltr ve
imar faaliyetleri ile tannm bir hkmdar idi. Buharada e m s- b d
nmile byk bir mamure yapm; onun surlarla evrili iinde saraylar,
baheler, havuzlar ve bir de gzel h a y v a n a t b a h e s i v
cuda getirmi ve buna Gonfc157 adm vermi; Buharada 461 (1068) de
ina ettii cmie Semerkandda ilenen muhteem mihrb, minber ve mak-
sreyi getirip koymutur158. Avfinin bir hikyesi Hann iyi bir asker
olduunu da gsterir159. '
Alp Arslan kaynaklarn sustuu Mvernnehr seferine bu sebeple
giriiyor ve Trkistan hanlarn daha sk bir tbiiyete almay dnyor
du. Ordusunu ina ettirdii gemilerle, 24 gnde (Sefer aymda), Ceyhun
nehrinden karya geirdi. Seluk askerleri Karahanl lkesinde ilerle
mee balad ve hatt baz kaytlara gre Buharaya kadar ulatlar160.
Rivyete gre Semerkandda cmilerde toplanp Alp Arslan aleyhinde
okumaya ve bedduaya koyulmulard. Kaynaklarn kifayetsizliine ra
men Karahanllarm bir mukavemeti gzkmyor; yalnz Barzam kalesi
inadla dayanyordu. Kale muhafz Yusuf Hrizm daha fazla mukave
metin imknsz olduunu dnerek bir suikasda karar verdi. Yusuf son
gece ikili ve arkl bir elenceyi mteakip, ele gemesin diye, karisiyle
birlikte ocuunu ldrp sabahleyin teslim oldu. Sultanm, gnlerce
mukavemet eden Yusufa, teslim olduu takdirde kaleyi kendisine ver
meyi vadettii rivyet ediliyor. Yusuf, 21 Birinci Terin 1072 (6 Rebil-
evvel 465) gn, Sultanm huzuruna karld zaman ayaklarn pmek
bahanesiyle yere kapanm ve izmesinde gizledii ba kararak Alp
Arslana saldrm ve yannda bulunan Gevher yni de yaralamtr161.
Muahhar kaynaklarda, yapt zulmler ve huzurunda hakaret eylemesi
doiaysiyle, Sultann Yusufu ok ile nian almak suretiyle ldrmek iste
dii, isabet ettiremediinden frsat bulan Yusufun Sultan zerine saldr
d rivyetleri masal mahiyetindedir. Baz kaynaklar kale muhafzn B
tn gstermekte ve bu husus Mathieunun tasvir ettii tipe uygun gel
mektedir162. Yusufun Deylemli olduuna ve saltanata gz dikmi bulu
156 EbI-Ferec, 223-224; Mneccimba, Cmi d-dvel, tere. Ner. N. Atsz,
stanbul 1940, s. 9.
157 Koru-koruk, hakknda: Kgarl; kor , Beylerin korusu, I, 313. Cihn - gu,
III, s. 93. Trih-i gazni, s. 343; bak. Quatremer, Hist. Mongols ,s. 137-138.
158 Nerah, Tarih-i Buhara, ner. Schefer, s. 27-28-49.
15,0Cavmi l-Hikyat, Bayhak zeyli, III, s. 1212.
160 bn l-Cevz, VIII, 277; bn l-Esr, X, 25 ;bn l-'Adm, 190b.
161 Mathieu, s. 171-172; Vadan, s. 180.
162 bn Kalns, s. 106; skenderiye, P. t., s. 168.
nan Kavurt bey ile ilgili bulunduuna dair baka bir mstakil kaynan
rivayeti de bu hususu teyit etmekte ve kendisini feda eden bir dmanl
n sebebini meydana koymaktadr163. Bu sebeple onun Karahanllara
mensubiyetine dair kaytlar164 bu nisbetin ailev deil, siys olduunu
gsterir ve btm hviyetini deitirmez. Alp Arslan ald yarann ar-
lyle ancak drt gn yaam ve 25 Birinci Terin 1072 (10 Rebilevvel
465) de hayata gzlerini yummutur165. Bir ksm kaynaklar Seluk ordu
sunun Ceyhunu geiinden sonra bu nehir zerinde bulunan Barzam
kalesini kuattn sylerler. Fakat kalenin Harzimde, Crcaniyeye bir
gnlk mesafede bulunduunu gsteren kaytlar vardr166. Kalenin Sel
uklulara ait olan Hrzimde bulunmas Hann bu havaliyi istil ettii
ne dellet eder. Melik-hm 482 (1089) de Semerkant fethini bir iiri ile
tebrik eden Muizzi babas Tanrdan Semerkand almak istedi; Allah
babasnn istediini oluna verdi167 beytile bu hususa iaret eder.
14, Alp rslann Tarih ahsiyeti ve Eseri
Alp Arslan Seluklularn Ali Tekin ile savatklar srada 420 veya
421 (1030) de doduuna gre (424 rivayeti de vardr) lmnde 42 veya
43 yanda bulunuyordu. Mervde melik olarak hkm srd, mddet
istisna edilirse saltanat ancak dokuz yl devam etmi ve bu devrede misli
grlmemi zaferler kazanm; amcas tarafndan kurulan Seluk impa
ratorluuna daha fazla bir genilik, kudret ve hamet kazandrmtr.
Kudreti, sratli fetihleri ve derin man dolaysiyle Alp Arslan ile Os
manl pdih Yavuz Sultan Selim arasmda ok benzerlikler bulunmak
ta ve bn Kemalin Yavuz hakknda syledii <caz zaman ire ok i et
miti msraiyle balayan ktas Seluk sultanm da ok gzel ifade et
mektedir. Bu kudreti ve mefkresi dolaysiyle Alp Arslan C i h n
h k i m i y e t i urunu tamtr. lmnden nce: Bir tepe ze
rine geldiimiz zaman o r d u n u n z m e t i nden ve askerin
okluundan altmda yerin titrediini hissediyor ve kendi kendime ben
D n y a s u l t a n (Melik d-diinya) ym; bana kimsenin kudreti
yetmez. Bu ordu ile ini dahi fethederim, dedim. Bu gurur yznden
163 skenderiye patrikleri tarihi, s. 168-169.
364 bn iil-Adm, Buya, 190b.
165 Ahbr d-devle, 53-54; Imdeddin, 45-47; Rvend, 120-121; Reidddin,
40-41; Sibt, XIII, 4b, 13a; bn l-Adm, Buya 190a; Mrhvvand, IV, 83; Gaffar,
55b.
166 Nerah, s. 61; dris, fr. tercme Jaubert, II. 192.
36 Bayhak zeyli, III, s. 1285.
imdi bu ciz duruma ddm. Halbuki herhangi bir sefere giriirken (
daima Tanrdan yardm dilerdim szleri ile hem bu uurunu ve hem
de imnn, cihngirlik dvsm belirtmitir. Nitekim zamannda da ken-
diine C i h a n S u l t a n 168 unvn veriliyordu.
Hkmdarlar arasmda onun kadar d i n e ve c i h d a ba
l olan yok idi169. Mslman mellifleri tarafndan ona verilen dil
Sultan (Sultan ul-dil) ve Fetih babas (Abul -feth) lkablar Hris
tiyan kaynaklarna kadar yaylmt170 Bu hviyeti doiaysiyle hkm
darlar tarihine ve eriat ilimlerine ok merakl idi. Yksek seciyesi ve
lidlerine sadakati syesinde hkmdarlar kolaylkla onun tbiiyetine
giriyordu. Devlet idresinde rekabetler ve dedikodular karsnda tesirlere
kaplmazd. Birgn namaz klarken, Nizm l-mlk aleyhinde, nne ko
nulan bir-jurnali okuduktan sonra vezirine: Eer doru sylyorlarsa ah-....
lkm dzelt; eer iftira ediyorlarsa onlar af eyle ve bu gibi eylerle u
ramaa vakit bulamamalar iin onlar mhim ilerle uratr171 tav
siyeleri yksek ahlk ve idareciliine gzel bir delildir. Eski hkmdar
larn ve bu arada Gazneli Sultan Mahmudun, olu Mesd nezdinde bile
hafiyesi ve ahsna bal hafiye tekilt olduu halde Alp Arslan hafi
yelie ehemmiyet vermedi ve bunlar dostlarmdan kt, dmanlarm
dan iyi haberler getirerek beni dostlarmdan uzaklatrmaa ve dman
larm yanma sokmaa sebep olurlar dncesiyle vezirinin tekliflerini
kabl etmemiti172.
Alp Arslan ok merhametli ve efkatli idi. D v n n d a fakir
lerin isimleri ve maalar yazl idi. Ramazanda yoksullara 15.000 dinar
datrd. Sarayda fakirlere yemek datan ve gnde elli koyun kesen
bir ahane vard. Eski Trk ananesine gre, emr, bey ve askerlere byk
ziyafetler verir ve eya yama edilirdi (bundan Farsada Hvon-i ya
ma)113. Bu suretle Gk-Trklerden bir Trk devleti telkkisine gre Ha
kan ve Sultanlar gibi Alp Arslan da m i l l e t i n b a b a s (Vel-
yet-i pederne) sfat ve vazifesine gre hareket ederdi174. Alp Arslan Tu-
168 madeddin, 47; bn l-Cevz, VIII, 279; bn l-Esr, X, 25; Ahbr d-devl e,
s. 54.
169 bn l~Adm, Buya, 189b.
170 Sryani Mihael, 170-172,
171 bn l-Esr, X, 26; bn ul-Adm, 189b.
172 Siyset-nme, 67; mdeddin, 65.
173 Trke Toy : Kgar, III, 103; Reidddin, Tahran tab, I, 36-38.
174 bn l-Adm, 1896; bn l-Esr, X, 26; mdeddin, 42; Ahbr d-devl e, s. 54,
Bu hususta tafsilt iin bak. Cihn hkimiyeti, I, s. 102-111.
rul-beg gibi ok dindar idi; hkimiyet ve saltanatlarnn slmiyetin .7e
Snnliin zaferine bal bulunduuna inanyor; bu din ve mill vazife
yi haleflerine ve Osmanl sultanlarna miras brakyordu. O: Ka defa
syledim; biz bu lkeleri s i l h kuvvetiyle aldk. T e m i z m s-
U m a n l a r z ve bidat bilmeyiz. Bu sebeple Allah hlis T r k l er i
a z i z k l d ifdesiyle Seluklularn bu imn ve siysetlerini be
lirtirken i l h b i r v a z i f e ile hareket ettiklerine, mkfa
tn grdklerine de inanyorlard. Erdem beg, farkna varmadan, Btn
bir ktip (Dih-hud Yahya) kulland iin Sultan onu azarlam; Dey-
lemli ve Rfizleri kulanmamalar iin de etrafna nasihatlerde bulun
mutur175. Bylece gizli hviyet ve maksatlarla alan mfrit i ve
B t n fesdmn kendi devletleri, slm din ve medeniyeti iin te
kil ettii tehlikeyi daha o zaman kavramt. Bununla beraber onun bu
dindarl baka dinlere kar msmaha ve adaletine engel deildi. Hris-
tiyanlar en byk malbiyeti Alp Arslandan grdkleri halde devrin Bi
zans, Ermeni ve Sryani kaynaklar onun adleti ve yksek nsan vasf
larn vmekte mttefiktirler.
Bu byk ve gen insann ahdeti, sarsntya meydan vermemek
maksadiyle, bir mddet gizli tutulmu; haber yaylnca btn slm dn
yas yasa girmitir. Halfe 21 Birinci Knun 1073 (8 Cemaziyelevvel 465)
de kard emir-nme (tevki) de Sultann slmiyete yapt hizmetleri,
Rumlara kar kazand zaferleri belirtiyor ve halk da matem yapmaa
dvet ediyordu. Halfe ve veziri sarayda tziyeleri kabl iin matem me
rasimine oturmu; Sultann hemiresi, Halfenin zevcesi, kendisini yer
lere atm; Badad arlar bir hafta kapal kalmtr176. Hakim Senfye
ait bir kasidenin: G k l e r e ykselen A l p A r s l a n m ba
n grdn. Merve gel, onun toprak olmu vcuduna bak: ne ay gibi
parlak yz, ne altnda at ve ne de elinde dizgin kalmtr! ktas ta
rih kaynaklarda da tekrarlanmtr177. Alp Arslan Gaziye ait menkibeler
613 tarihinde bile Secistanda yayordu178. Gazi ve ehit Alp Arslanm
byk tarih ahsiyeti, dindarl ve gazalar ona keramet ve kudsyet at
feden bir takm rivyetlerin meydana kmasna sebep oldu. Bunlardan
birine gre Horasan ln geerken askerlerin susuz kalmas sultan
175 Si yset-nme, s. 139-140; M. Niznud-din, ntroducti on io the J atomiul-
hikyat, GM., 83, 204; bn l-md, azart az-zahab, s. 295, 302, 3]2.
376 bn iil-Cevz, VIII, s. 277; Sibt, XI I I , 14a; bn l-Esr, s. 25.
177 Rved, s. 121; Cuzca, s. 298; E. G. Brovrae, Li terary hi story of P ersi a,
II, s. 180.
178 Cuzcan, s. 298.
muztarib etmi ve otana (Ser perde-i hss) ekilmi; aman deti ica-
bmca, b a n a p Allaha snm; az sonra yaan bol ya
mur sayesinde asker ve hayvanlar tehlikeden kurtulmutur. Kafkas sefe
rinde Melik-h Meryem-nin muhasarasnda ciz kalmas ve gece bir
zelzele ile surlarn yklp fethin mmkn olmas da onun kerametine at-
fedilmitir. Malazgirt muharebesinden nce elimsiz dinin ordudan
karlmas zerine onun mdahalesiyle Kayserin bu kle vastasiyle esir
edilmesi mmkndr szyle tekrar asker arasna alnmas da bir kay
nak tarafndan onun kerameti olarak gsterilmitir179,
Turul beg zamannda balamak, fakat daha ziyade Alp Arslan ve
Melik-h zamannda genilemek zere slm dnyasn medrese ve za
viyelerle doldurur; limlere ve eyhlere vakflar ve maalar tahsis edi
lirken sultanlar mefkurelerinin icabm yapyor; asker kuvvet.yannda bir
fikir ve mefkre ordusu vcuda getirerek hkimiyetlerinin manev te
mellerini kuruyorlard180. lk Seluk medresesi Turul-beg zamannda Ni-
brda yaplm; Alp Arslanm da 1067 de Badadda yaptrd N i -
z m i y e medresesi her snf insann bulunduu byk bir merasim
le almtr. slm dnyasnn dier ehirlerine de temil edilen bu med
reseler ilk defa vakflarla yaayarak tahsili meccaniletiriyor; mderris
lere ve talebeye maalar balanyordu., Devrin Ebu shak iraz, Gazzali
ve Ebu Bekir gibi byk limierile balayan tedrisat Badad Niz-
miyesinin iin seviyesini gstermee kfidir181. Alp Arslanm ksa sren
sultanl zamannda imar faaliyetleri de mhim olmutur; mm- zam
trbesi, Kt (Harzim) cmii, Nipru adyah kalesi onun eseri idi182.
Nizm-l-mlk iirden holanmad halde Alp Arslan, hemen btn Sel
uk hkmdarlar ve beyleri gibi, airleri himaye ederdi183.
Top (Gy), kabak (polo) ve okuluktan holanrd. Uzun boyu, kv
rk byklar ile Trk rknn gzel bil rnei idi. Banda uzun bir ta
tard184, lm yatanda bile ok sevdii, gvendii ve bu sebeple de
erkenden veliadh yapt Melik-hm saltanat iin iradesini ve enlrle-
179 Gaffr, Nigristan, s, 54b-55b,
180 Siyset-nme, s. 145.
181 Bak. As ad Tala, La Madrasa Nizmiyye et son histoire, Paris 1939, s. 108.
Alp Arslan Nprda fakir talebeye yurt ve maa tahsisile balayarak malnn on
da birini medrese inasna sarf ettii syleniyor (Zekeriya Kazveni, sr ul-bild, s.
412). ............
182 bn Hallikn, II, 61; Hwndmir, Masir l-Mlk, Brit. Mus, Or, 3643, 94a
183 ahr-makale, s. 42.
184 Rvend, 117; Reid d-din, s. 30,
I'
rini biatini tekrarlam ve bu ebed ayrlnda alayarak onu devletin
erknna emanet etmi; dier oullan ve kardei Kavurt hakknda da va
siyetlerini yapmittr185, Babasnn asker ve amcasnn da siys dehsn
birletirmi byk bir insan olarak tarihe mal olmutur.
185 bn l-Cevz, VIII, 279; bn l-Esr, X, 26; Mathieu, 172.
1
IV.
SELUKLULARIN AZAMET DEVR
1. Melikhr Saltanat, ve D Hdiseler |
w
Alp Arslanm byk mirsma sahip olan Melik-h zamannda (1072
1092) Seluklu mparatorluu en geni ve kudretli seviyeye erimi; s
lm dnyas da.eri..mesud devirlerinden birini yaamtr. Alp Arslanm
lm zerine Nizm i-mlkiin yksek idaresiyle tahta karlan M e- 3
lik-h, gen olduu (sanld gibi 18 deil 20 yanda olmaldr) ve am- I
cas Kirman meliki Kavurd beg namzed olarak bekledii iin clsu m
teakip askerlerin maa 700,000 dinar arttrlm ve emirlere ok mal da-
thntr. Bununla beraber yine de orduda Kavurd taraftarlar ok idi
ve kendisine mektup yazp onu tahta kmaa dvet ediyorlard. Bu se
beple Nizm l-mlk tedbir almakta ve t Anadolunun Garp ularnda j
fetihlerle megul olan Artuk begi bile merkeze armakta kusur etmedi.
Bylece Kavurd (Kara Arslan) Rey istikametinde hareket ederken Melik- '{
h da ordusiyle ona kar yrd. Hemedan civarnda, 1073 de, vuku-
bulan sava, byk vezirin mhirne idaresi ve iltihaklara frsat verme- >!
den hcma gemesi syesinde zaferle neticelendi ve rakibi Kavurd beg
oullar ile birlikte esir edildi. ir Katran Emr Sav-tekini en bir ii
rinde Arslan Bassiryi esir, Abhazlar kati ve Kavurdlular (Kavurdi-
ifn) kahr eylediini ve zlfn grenlerin hasta olduunu sylemek su-
retiyle1 onun bu savataki hizmetini belirtir, ki zaten Sav-tekinin md
d-devle lkab da Kavurdun lkab olup bu zafer mnasebetiyle ken-
diine verilmitir. Melik-h tarafnda bulunan Artuk ve Arap emirleri
nin de hizmeti byk olmutur2. Bununla beraber askerler arasmda i k t
(nn-pre) ve maa (cmeg)\ enn arttrlmas bahanesiyle balayan g
rltler ve Y a a s n K a v u r d b e g ! nidalarnn yksel-
1 Divn Katran-i Tabriz, Tebriz 1333, s. 147-148.
2 Anonim Seluk-nme, s. 15.
raesi yine de tehlikenin zail olmadn gsteriyordu. Bu sebeple adr
da mevkuf tutulan Kavurdun, yayn kirii ile, yok edilmesini zarur kl
d. Kavurd taraftarl, onun meziyetleri yannda, Melik-hm genlii
ile ilgili idi.
Melik-h bu mkemmel neticeyi elde etmekte dirayeti ve hizmeti
dolaysiyle Nizm l-mlk tekrar vezirlik makamna tyin ederken ona
ok stn selhiyet ve sfatlar verdi. Kendisine zerinde boncuk ve m
cevherat bulunan diviti, hiPat ve Ts vilyetini ikt olarak verdikten son
ra byk veziri kendisine A t a - b e g yapt, ki bu makam Trklee
mahsus idi. Ona Ata-beg, l i g, Ata-hoca, Byk-hoca (Hwce-i buzurg)
lakplarm tafviz etti3. Fakat Alp Arslanm Nizm l-mlk daha ev
vel Melik-ha Ata-beg tyin ettiine dair kaytlar gznne alrsak bu
sefer bunlarn oaltlp teyid edilmi olduuna hkmetmek daha doru
olur4. Halfe de, mtad ve mnevi otorite olarak, Melik-hm saltana
tn tasdik eden a h i d n m e ve s a n c a , Badad ahnesi
Sad d-devle Gevher yin ile birlikte gnderdi. Gevher yin, ilk Sel
uk beyleri ve hatt hanedana mensup olmayan baz vezir ve emirler gi
bi, namaz vaktinde (Sultanlarn be vakit) kapsnda n bet ald
ryordu, ki hkimiyetin feodal paralanmasna dellet eden bu usl, bidat
saylarak kaldrld ise de yine de bakalar buna devam etmi; Halfe
nin veziri ve Nizm l-mlkn olu, Diyarbekire emr tyin edilen eski
vezir Fahr d-devle Cehr ve Sancarm veziri Togan bege kadar bu det
yaamtr5.
Alp rslann lm ve Melik-hm Kavurd ile mcdelesi Kara-
hanllarm ve Gaznelilerin Seluklar hudutlarna tecavzlerine frsat ver
di. Filhakika Semerkand han ems l-mlk Nasr iki devlet arasnda ih
tilf mevzuu olan Tirmizi igal ve Belh blgesini istil etti. Sultann
kardei Ayazm, 10.000 svari ile, 1073 banda Tirmizi kurtarma teeb
bs muvaffakiyetsizlie uradktan baka kendisiyle birlikte askerleri
nin ou da Ceyhun nehrinde bouldu. Ayn tarihte Gazneliler de Toha-
ristan istil edip bu blgenin meliki olup Em r al-umar lkabn ta
yan Melik-hm amcas Osman esir aldlar. Bu sebeple saltanat em
niyete alan Melik-h ilk seferini bu tarafa yapt. Sultanm hareketini
renen Gazne hkmdar korkusundan Osman serbest brakt gibi mu
3 bn ul-Cevzi, VIII, 278; bn uI-Esir, 27; Mirhwd, Dstr l -Vzera, 156.
4 Mirhwnd, IV, 82; Nasr d-din Kirman, Nasim l-E$har, Tahran 1338, s. 49;
Si yset-nme zeyli, s. 27 Anili Samuel, trc. Brosset, s. 455.
5 md ud-din, 53, 73, 75; bn ul-Esir, X, 31, 38, 43, 44; Ahbar d-devle,
58; bn ul-Cevz, IX, 6; Sibt, 15a, 46a; Akli, Asar ul-vuzera, 236.
azzam hediyeler gnderek sulh ve shriyet talebinde de bulundu ve tek
lifleri kabul edildi6. Melik-l amcas ile karlanca ona hrmet gs
terdi ve kendisini Valvlic (Kunduz)a melik tyin ederken, feodal hki
miyet ananelerine gre, ona siyah etr tamas ve kapsnda n b e t
almas haklarn da bahediyordu. Bu srada kardelerinden Bri-bars
Herata, Tkei Belhe ve Toganah da Hemedana melik yapt.
Melikh Belhde bu idari ilerle urarken Karahanl elisi de ge
lip sulh talebinde bulundu; fakat Tirmizi teslim etmek niyetinde deil
lerdi. Bu sebeple Melikh. bu kale zerine hcum edip Hann kardei
Yaan-tekini esir ald; bununla beraber kendisine ok itibarl bir mu
amele yapt7. Seluk ordusunun ncleri Semerkanda yaklanca, Hann
istei zerine, 1074 tarihinde, bir muahedenme imzalandktan sonra
Seluk Sultan Reye dnd. Kaynaklarn kifayetsizliine ve mphem ifa
delerine ramen, Alp Arslanm lm doiaysiyle, nce Ayaz, sonra da
Tkiin saltanat ihtirasiyle ayaklanmakta olduklar, birincisinin lm ve
kincisinin de a h i d ve v e s i k a l a r t e k i d i suretiyle
meselenin kapatlm bulunduu anlalyor8. ,
2. Kafkasya Seferi, Anadolu ve Suriye Meseleleri
Melikhm Trkistan seferinden sratle dn Garpte hdisele
rin ehemmiyet kazamasiyle alkal gzkyor. Filhakika Melikhm ha
las ve El-basanm kars Gevher Hatun Kavurd isyann desteklemi ve
bu sebeple de Nizm l-mlk onun btn servetini ve 50.000 dinarlk
nakdini msadere etmiti. Buna tevekkl etmeyen Gevher Hatun Ka
vurdun malbiyeti zerine Azerbaycan istikametinde Anadoluya (Ruma)
kamakta olan Yabgulu (Yavgyya) Trkmenlerin e yetimek zere yola
kmt. Hatunlarn siyas rolleri doiaysiyle Nizm l-mlk Melikha
bu melike (prenses)nin bir gaile karmas endiesini bildirmi ve, Sul
tann muvafakatini alarak, gnderdii bir kta asker ile, Gevher Hatunu
6 Mbarek-ahm, Hindistan hkmdar emseddin l-tutmu namna yazd
Adb ul-hurb adl eserinde Melik-hm bu seferi, Gaznelilerin hediyeleri ve shri
yet talepleri hakknda uzun bir tarih hikye vardr; (Brit. Museum, Add. 16853,
s. 60a-65b).
7 Sibt, XIII, 24a.
8 Ahbr ud-devl e, 59-63; md ud-din, 49; bn l-Esir, X, 32; Sibt, 24a; b
rahim Kefesolu, Melik-ah devri nde Byiik Sel ukl u mparatorluu, stanbul 1953,
s. 28-29.
yolda bertaraf etmitir9. Bununla beraber Y a v g u 1u T r kn e n-
1 e r inin Anadoluda ve Suriyede toplanmalar ve siyas tekilt kur
maa balamalar da bir mesele karyordu. Gerekten Alp Arslan ta
rafndan Anadolu fetihlerine memur edilen Artuk beg, Kavurd hareketi
dolaysiyle, merkeze arlmca, Anadolu Trkmenleri K u t a l m
oullar etrafnda birlemekte, Alp Arslan nnde Suriyeye kaan Yav-
gulular da K n k boyundan Atsz begin idaresinde, 463 (1070) den
itibaren, Kuds Msrllardan fethederek orada bir T r k m e n
b e y l i i kurmakta idiler. Bu Trkmen kitlelerinin bir ksm henz
Azerbaycanda bulunuyordu. Bu mnasebetle Melikh 1075 (468) yln
da bu tarafa hareket etmi ve Errn (Karaba)a vard zaman Bi z an s
e l i s i de a r h e d i y e l e r l e sultana gelmiti. Bu, Bi
zans mparatorunun, 1074 Hazirannda (466 avval), Halfenin Sultan
nezdinde yapmasn istedii sulh teebbsnn msbet karlanmas, S-
leyman-hm Anadoluda giritii fetihleri ve znikte yerlemesiyle il
gilidir10.
Yavgulularm Aandoluya ekilmi olmalar Melikhn Kafkasya i
leriyle uramaya imkn bulduunu gsteriyor. Alp Arslanm ve kral
Bagratm lmlerinden sonra kral Giorgi zamannda (1072-1089) ayak
lanan vane igal ettii Gag kalesini edddlerden Gence emri Fazlna
satm ve olu Lipariti Melikha gnderip tevecchn kazanmt.
Melikh Grcistan, Khartl blgesini istil ettikten sonra, 1076 ban
da (468 Gemaziyelevvel) Errn ve irvn eyaletlerini byk kumandan
(Sarhang) Sav-tekine ikt etmi ve buralarda sultandan sonra onun ad
da h u t b e l e r d e okunmutur. Bu suretle T r k l e r E r r n
b e l d e l e r i n i n o v a l a r n d a , btn blge ve kalelerinde
y e r l e t l e r11.
Kafkasya umum valisi olan Sav-tekin, 1085 (478) ylnda bir takm
hayr ileri ve ziyaretler yaptktan sonra Badada varm; Halife tara
fndan arlanm, ihsanlara nil olmu ve sfahana gidince orada l
mtr. lmnde 2.000.000 dinar nakdi, 15.000 elbiseyi, 30.000 koyunu,
5000 at ve 1000 deveyi mirs brakmtr. Onun lm ile, 3 yl nce
eddadler inkraz bulmu ve Esterbda gnderilmi olan Fazln tek
rar Genceyi. ele geirmitir. Fakat Melikh, 1087 de, emr Bozan ze
9 Sibt, 25a, 30a. . .
10 Sibt, 17a; Ahbar ud-devl e, 63-64; Anonim Sel uk-nme, s. 16.
11 Mneccim-ba, Trih isl-bb, Ner. Minorsky, s. 16, 27; ayn mellif ve na
ir, eddadiler tarihi, s. 18; Brosset, I, s. 343, 345; Chroni que de la Georgi e (trc.
Brosset. Zeyl), I, s. 55-56.
rine sevk ederek Genceyi elinden alm ve Ya-syan olu Mehmede
ikt etmi; Fazln da 1091 (484) de Badadda, bir mescit kesinde, se-
filne lmtr12.
Melikh 1078 de kardei Tutuu Suriyeye (ama) ve emr Por
suku da Anadoluya gndererek K u t a l m oullar ve A t s z
tarafndan kurulan T r k me n K n k d e v l e t l e r i n i ita
ate almak istemitir. Azerbaycanda Berdeada oturan Tutuu, kendisi
ne ikt ettii, Suriyeye gnderirken Anadolu gazalarnda hret kazanan
Afm, Sandk., Dilma olu Mehmed, Tutu olu ve Tarank olu gibi Trk
men beylerine, Ay-tekin ve Musul Arap emri eref d-devle Mslime
de ona iltihak etmelerini emretmitir. Filistinden sonra am da fethe
den ve hatt Msrn istilsna girien Atsz bu son teebbsnde hayli
zayflam ve zyiata uram idi. Bu tyin ve kuvvet karsnda mkl
bir duruma den Atsz sultana eli ve hediyeler gndererek yllk 30.000
dinar vergi ile tabiiyetini arzetmi ve elde ettii memleketlerin kendisine
braklmasn dilemitir. Melikh bu teklifi kabl edip kardei Tutua
Halep ve imal Suriye ile iktifa etmesini ve Atsza dokunmamasn em
retmitir. Fakat Msr seferinde ok sarslan Atsz amda Msrllarn ta
arruzuna uraynca Tutuun yardmna bavurdu ve am da kendisine
teslim edip hizmetine gireceini bildirdi. Bunun zerine Tutu 1078 Ey
llnde am Msrllarn taarruzundan kurtarp ald; fakat Atsz da
y a y n k i r i i y l e bodurdu. Bu suretle Tutu amda yerlee
rek Suriye Seluklular idaresi balad13. Anadoluya gnderilen Porsuk
bu lkeyi Byk Seluklulara balamaa alt; baz muvaffakiyetler ka
zand ve Kutalm olu Mansru ldrd ise de Sleyman-h Trkiye
Seluklu devletinin istikllini muhafaza edebildi ve daha sonra da ark
ta fetihlere girierek Tutu ile savata hayatn kaybetti14.
Kavurdun lmnden sonra olu Sultanh Melikhm elinde iken
karlm ve 1074 (467 Safer) de Kirman tahtna karlmt. Onun ita
atte kusuru doiaysiyle Melikh, 1079 da (472 ba), Kirman merkezini
(Bardasr) ykmak yeminile harekete geti. Fakat Sultanh niyazda bu
lunduu iin Sultan onu affetmi ve sadece, yeminini yerine getirmek
maksadiyle, ehrin Frze burcunu ykarak sfahana dnmtr18. Alp
. 12 bn l-Esir, ,X, 99-100; Sibt, 70b; md ud-din, s. 77-78.
13 bn l-Adm, II, 55-70; Sibt (Kalnis), 109-112; XIII, 47b bn ul-Azrak,
153b; bn ul-Esr, X, 34-35; 38-39; bn eddd, am 1953, s. 199-201; tmdeddin,
71; bn Myesser, 25-26; Mathieu, 195; Kafesou, 31-38.
14 Bak, blm VI, bahis 2.
15 Efdaleddin Kirman, s. 14-17; bn l-Esif. X, 39; madeddin, s. 71.
rslann ve arkasndan Halife Kaim bi-Emrlahm lmiyle korkan Mek
ke emri hutbeyi Msr i halfesi adna okumu iken Seluk devletinin
sarsnty geirmesi ve kuvvetlenmesi zerine, 1080 (472) de, hutbe tek
rar Seluk sultan ve Abbasiler namna evrilmitir16.
3, Diyarbekirin lhak ve Mervnilerin nkraz
Tutu ama hkim olduktan sonra Musul emri eref d-devle Ms
lim (halasnn kocas) da Halep havlisini eline yeiriyor ve yllk bir ver-
x gi mukabilinde orann hkimiyetini elde etmesini Melik-h tasdik edi
yordu. Tutuun Antakya zerine yrmesi Mslim ile aralarnn alma
sna ve Arap emrinin Msr halfesinden yardm istemesine sebep oldu;
bu yardma gvenip amn zabtna giriti. Lkin umduu yardm ala-
myan Mslim 1083 Maysnda bozguna urad. Onun i H a l
f e s i ile mnasebete gemesi Harrn kadsn isyana sevk etti ve ehri
teslim iin Trkmen emri u b u ku dvet eyledi. Bununla beraber
ubuk yetimeden Mslim Harrn kuatt ve ad; kad ile birlikte e
hir halknn mhim bir ksmn ldrd ve oradan Musula doru hare
ket etti17.
Musuldan baka sultann ltfiyle Halebi de alan ve ayn zamanda
Seluklularn efe damad olan Mslimin M s r l l a r l a mna
sebete girimesi Melikh son derece kzdrd. Bununla beraber ilk ha
reket Diyarbekire kar yapld. Zira Diyarbekir emri Nizmeddinin
1079 da lmnden sonra yerine geen olu Emr Mansur da, babas gi
bi, sdk bir emr deildi. Mslim ile mnasebetleri phe uyandryor
du. Mslman halkn Seluklulara temayl dolaysiyle veziri Ebu Tahir
Anbryi azledip yerine hristiyan tabip Ebi Slimi getirmesi ve hris
tiyanlarn imtiyazl mevkilere karlmas Diyarbekir lkesinde cidd hu
zursuzluklara ve ikyetlere sebep olmutu. Evvelce Mervnlerin, son
ra da Abbasilerin veziri ve mhim bir devlet adam olan Falr d-devle
Cehr Melikha durumun ehemmiyetini ve Diyarbekirin fethi lzumu-
nu izah etti. Bu sebeple Sultan Fah d-devleyi Diyarbekir emirliine
tyin ederek, kendisine muhtar emirlere mahsus olup kapsnda n bet
a l ma , adn h u t b e d e okutma ve p a r a b a s m a im
tiyazlarn tand ve onu byk bir ordu ile Diyarbekire gnderdi18.
16 bn ul-Cevz, VIII, 294, 323, bn ul-Esir, X, 34.
17 ibn Kalanis, 114-116; bn ul-Adm, II, 78, 83; bn ul-Esir, X, 43, 44; Sibt
(Kalanis), 116-117; Azim, 364; Sryani Mihael, 169.
18 bn iil-Azrak, 155b; Ebl-Ferec, 228; Hinduah Sancar Tecari b s-seef.
257; Mirhand Dstr ul -Vuzera, 87; Amedroz, The Marvand dynasty, of Mayyafarqin
Melikh Fahr d-devleyi Diyarbekire gnderirken Mslimin M er-
vn emri ile mnasebetini hesaba katarak mhim Trk beylerini, Artuk
ve ubuku Badad ahnesi Gevher yin ile Arap emri Seyf d-devleyi
de, kuvvetleri ile, bu sefere memur etti. Seluk ordusu Diyarbekir ehir
lerini kuatmaa giderken Musul ve Diyarbekir emirleri de mdafaaya
hazrlanyorlard. Durumun tehlikeli olduunu gren Mslim savamak
tan vazgemek ve sultana sdk kalmak istediini bildirdi. Aslen Musul
araplarmdan olan Fahr d-devle k e n d i e l i y l e a r a p l a r a
b i r b e l gelmesine raz olmayarak, ekilmesi artiyle, Mslimin
teklifini kabule yanat. Buna kzan Artuk bey ve Trkmenler 19 Temmuz
1084 gecesi Mslimin ordughna baskn yaparak yama ve askerlerini
esir ettiler. mid surlar iine giren Mslim Artuk tarafndan kuatld.
Mslim Artuka' byk mal mukabilinde uzaklamasna msaade etme
sini teklif etti. Fahr d-devlenin yapmak istediini baka bir ekilde ka
bl eden Artuk, Fahr d-devle hesabna savamay da faydasz bularak
o da onun arkasndan ekildi ve mesuliyetin Fahr d-devleye ait oldu
unu anlatmak maksadiyle de Melikha doru hareket etti. Bu durum
dan haberdar olan Sultan Mslime kar Musul ve Halep Ata-beglerinin
ceddi olan Kasm d-devle Ak-sunguru sefere gnderirken Artuk beye
de ona iltihak emrini verdi. Rahbede bulunan Mslimin tekrar Msrl
larn yardmna bavurmas Sultan bs-btn hiddetlendirdi ve bu du
rumun ehemmiyeti doiaysiyle bizzat ordusiyle harekete geti19. Seluk
kuvvetleri Musulu ald srada Sultan da ehre gelmi bulunuyordu. L
kin bu srada Tkiin Horasanda tekrar isyan etmesi haberi zerine dn
mek zorunda kalan Melikh Mslimin huzura gelip yer pmesi ve af
dilemesi neticesinde, Halep te dahil, eski memleketlerini tekrar bir tevki
ile Sultandan ald ve kardei Tutua da mektup yazan Melikh ona do
kunmamasn bildirdi. Bylece Seluk Sultan 1085 kinci Knun bala
rnda Musuldan ayrlp sfahana doru hareket etti20.
Artuk beyin ayrlndan sonra Fahr d-devle Seluk beyleri ile bir
likte mid ve Meyyfrikni kuattlar. Mervn emri kendi kumandan
J RA S (1903); K. Zettersten, Mervaner A; Mkrimin Halil Yman, Diyarbekir,
A.
19 bn ul-Adim, II, 84-85.
20 bn iil-Esir, X, 45-46; ayn mellif, Tarih al-Atabekiyye, E. H. Cr. s. 113;
mdeddin, 75-77; Sibt, 56a, 59b; bn Kalnis, 117; Azim, 365; bn Vsl, Mu-
farric ul-Krb, Kahire 1953, I, 12-14; tbn l-Verd, I, 381-382; Mkrimin Halil
Yman, 138-142; Kafesolu, Melik-ah, A, 668; Ali Sevim, Belleten, Cl (1962),
s. 129-136.
ve askerlerine mdafaa emrini verip Melikha gitti ve memleketini kur
tarmaa alt. Sultan, mid ve Meyyfrikmi ailesinde brakmak sar-
tiyle, dier Diyarbekir ehirlerinin teslimini bildirdi. Lkin durumu kav-
rayamyan ve Hristiyan vezri Ebu Slimin on sene daha muhasaraya
dayanabilecei haberine aldanan Mansr buna raz olmad. Halbuki tam
bu srada idi, ki Diyarbekir halk Melikh lehinde tezahrata girierek
ve Hristiyanlarn evlerine hcum ederek onlardan ve Ebu Slimden in
tikam almaa baladlar. Bu suretle mid 1085 Eyll banda Seluklu
lara teslim oldu ve Diyarbekirde Fahr d-devle idaresi balad. Emr
Yakutun idaresinde bulunan Hsn Ziyd (Harput) ubuk beye verildi
ve burada bir mddet hkm sren u b u k O u l l a r B e y
l i i kuruldu. Hapisten karlan Ebu Tahir yerine Ebu Slim hapse
atld. Melikh Mervn emrine Irakta bir ikt verdii gibi Ahlt ve
Hatahda bir mddet Mervan emirleri elinde kald. Tutuun hizmetine
geen Artuk bir ara Diyarbekiri ele geirmek istedi ise de bunda mu
vaffak olamad23.
4. Melikhn Horasan ve Antakya Seferleri
Horasan meliki Tki, Sultanm Musul seferi esnasmda, tekrar ayak
lanma frsat bularak Merv ve Sarahs ehirlerini igl etti. Nipru ku
att srada Nizm l-mlkn ordu ile gelmekte olduunu belirten sah
te bir mektup taktii ile Niprdan uzaklatrld ve Rey zerine y
rmek kararn gerekletiremedi. K sfahanda geiren Melikh 1086
baharnda Tki zerine hareket etti22. Kaynaklarn pek mphem olarak
bahsettikleri bu isyann ehemmiyeti Sultan ve vezirinin yolda Mehede
urayp dua etmeleri ile meydana kmaktadr. Filhakika Nizm l-mlk
n Melikha, kardeine kar zafer kazanmak iin dua eylediini ifa
desine mukabil Sultan: Hayr, m s l m a n l a r i i n d a h a
h a y r l ise onu, deilse beni m u z a f f e r k l diye dua et
tim cevabn vermekle isyann ehemmiyeti hakknda bir fikir edinmi
oluyoruz23, '
Melikh, Bozan, Porsuk ve Kuma gibi mhim kumandanlarn bu
lunduu ordusu ile Tkii snd Venec kalesinde kuatp teslim ald.
21 bn l-Azrak, I 56a-158a; bn ul-Esr, X, 49; Sibt, 59b; bn IAdm, II, 84-86;
bn l-Verd, I, 383; Aybeg a!-Safadi, al-Vf, ner. Ritter, I, 122.
22 bn ul-Esr, X, 46.
23 bn l-Cevz, IX, 71; bn ul*Esr, X, 73; bn Hallikn, II, 163; Ahbr d-
devl e, 74, ,
Sultan daima isyan etmek ve taht ele geirmek isteyen bu kardeini, ar
tk gzlerine mil ektirmek ve hapse atmak suretiyle, 1085 (478) ylnda
siyset harici kld24. Bu, Tkiin nc teebbs idi. Melikh ev
velce, 1081 de, sfahandan Reye gidince askeri tefti etmi ve Trk k
yafetinde orduya giren 7000 Ermeniyi kartmt. Nizm l-mlk buna
taraftar deildi ve isiz kalan bu gayr memnunlarn bir huzurluk mili
olacan sylyordu. Nitekim bunlar Tkiin ordusuna girerek onu ikin
ci ayaklanmasna yardm etmilerdi. O zaman da Merv ve Tirmiz ehir
lerini igal eden Tki yine bozulmu ve tekrar sultann affyle yerinde
braklmt25. Herat meliki Togan-h da zaman bildirilmiyen bir tarih
te isyan etmi ve Melikh bu kardeini de sfahan kalesinde hapse at
mt26.
.....arkta bu isyan bastrlrken Gaipte de Suriye hdiseleri..ehemmiyet
kazanm; Trkiye Seluk sultan Sleyman-h ukurova blgesi ve e
hirlerini fethettikten sonra Antakyay da alm ve Halep muhasarasna
girimiti. nce eref d-devle Mslim ile, burada hkimiyet dvsiyle,
savaa tutuan Sleyman, onu malp ve bertaraf ettikten sonra Tutu
ile de muharebe yaparak hayatn kayp eylemiti. Halep emri ehri Tu-
tua ve Sleymana deil, bizzat sultana teslim edeceini bildiriyordu.
Bu sebeple Melikh Birinci Terin 1086 da Porsuk, Bozan ve Ak-sungur
ile birlikte Musula ve oradan Halebe doru hareket etti. Yolda Bozan
Filaretosin olu Barsuma idaresinde kalan Urfanm fethine memur etti.
Bozan henz Trklerin eline gemeyen ve kargaalk iinde bulunan bu
ehri 1087 de fethetti27.
Melikh 4 Birinci Knun 1086 (23 aban 479) da Halebe vard.
Oradan Antakyaya giderek bu ehri Sleymann veziri Haan bin Ta-
hirden teslim ald. Oradan da Suveydiyeye varan Sultan, mslman ve
hristiyan kaynaklarn birleik olarak belirttiklerine gre, Akdenizi gu-
rrla temaa etti; iki rekt namaz kld ve devletin hududlarm babasn
dan daha ilerilere gtrd iin Allah'a kretti. Atiyle denizin dalga
larna girerek klcn suya arpt ve krlerini tekrarlad. Denizden g
trd kumlar babasnn trbesine serperken de: E y b a b a m,
s a n a m j d e l e r o l s u n ! kk yata braktn olun dev
letinin hudutlarm karalarn nihayetine kadar gtrd hitabiyle Alp Ars-
24-mdeddin, s. 71; bn ul-Esr, X, 47; bn l-Cevz, IX, 4; Ahbr d-devl e,
s. 64; Trih-i Gzide, s. 444; Anonim Seluknme, s. 16.
25 bn ul-Esr, X, 40; mdeddin, s. 71.
26 Muin d-din sfizr, Ravzat ul-Ccnnt, Tahran 1959, s. 389.
27 J. Laurent, Des Grecs aux Croises, Byzantion, I, s. 395-403. .
lanm ruhunu d ve gurrunu ifde ediyordu. Halebi Ak-sungura, An
takyay Ya-syana, Urfay Bozana ve Musul havalisini de kermie
ikt etti. Urfanm fethinden sonra Bozan nce Genceye gnderip bura
sn eski shibi Fazlnun igalinden kurtard; oradan da znikte Seluk
Sultan Sleyman namna hkm sren Ebul Kasma ve Bizansa kar
gnderdi. Melikh seferini ikmal edince Halfeye bu fetihlerini bildiri
yor ve bu sebeple Badada geliinin gecikdiinden dolay zr beyan
ediyordu, Sultan bu seferi esnasnda getii btn ehirlerde t i c a r
f a a l i y e t l e r i zorlatran g mr k ve ticaret v e r g i l e
r i n i kaldryordu28.
5. Melik hn Ta Giymesi ve Halifenin Dn
Sultan Melikh 1.087 Martnda Suriyeden Badada doru yola k
t. Halifelik merkezine girerken onun yksek erkn ve kalabalk bir halk
tarafndan, davul ve boru sesleri iinde karland; D a r l - mem-
1e k e ye inerek tebrikleri kabul etti; halkn ziyaretine de msaade edil
di. Nizm l-mlk, askerlerin ehre ve evlere girmemesi iin, kurulan
ordughta otanda kald. Sultan, vezir ve erkn mm- zam trbesi
ni ziyaretle onu ve yannda bir med r es e ina ederek H a n e -
f i l e r e tahsis etti. Hazreti Ali, Hazreti Hseyin ve Msa bin C-
ferin trbelerini ziyaret edip halka para datt. Frat nehrinden Ne-
cefe byk bir k a n a l n almasna balatt. Bu ziyretleri sra
snda Alevlerin nakbi Seyf d-devle Melikha ve maiyetine byk bir
ziyafet verdi, ki devrin ktisad ve tima tarihi bakmndan kayda -
yandr. Filhakika bu ziyafete 1000 ko, 100 byk ba hayvan kesildii ve
20.000 men eker harcand gznne getirilirse, devrin debdebesi ve
zenginlerin serveti hakknda bir fikir edinilir. Yemekler 500 gm kapta
hazrlanm ve ziyafet i p e k a d r l a r d a verilmitir. Seyf d -
devle yemekten sonra misafirlerine 20.000 dinar para, gm kaplar ve
otalar hediye ederken S u l t a n'rn nnde yerleri pyordu. Bu ge
zintiler srasnda Melikh, deti olduu zere de avlanyor, top ve ev-
gn oynuyordu.
Bu ziyaret ve elencelerden sonra Badada dnen Sultan Halfe
Muktedinin gnderdii at ile Halfenin sarayna gitti. Nizm l-mlk
emirleri Halfeye takdim ediyor, onlara Farsa: B u E m r 1 -
28 Urfal Mathieu, 1956-198; bn Kalanis, 118-119; Azm, 366; bn ul-Cevz,
IX. 28-29; bn ul-Esr, 51; bn ul-Adm, II, 100-103; Abul-Farac, 231; Ravendi,
129; Reid ud-din, 46; md ud-din, 70; bn eddd, 48b, 57b.
M m i n 5d i r, Halfeye de Arapa: Bu kulunuz, vilyeti ve as
kerleri ile birlikte filn olu filndr" diyor; bata sultann days Ay-te-
kin olmak zere btn emirler takdim edilirken yer pyorlard. Bu tak
dimden sonra Melikhm talanma merasimi balyordu. Halfe sultana
t a giydiriyor, k l kuatyor ve bu kuatt iki kl ile zafer
kazanmas iin du ediyordu.. Bu esnada Badad veziri Abu uc Sul
tana Halfenin elini pmesini bildiriyordu. Halfe buna msaade etme
yince Sultan sadece yzn pt. Bundan sonra halfe sancak
ve at hediye etti. Bu tarih ta giyme ve kl kuanma merasimi bit
tikten sonra Sultan byk bir debdebe iinde ve bayraklarla yolcu edil
di ve gm paralar sald. Halfe Sultana bir altn taht, sultan da Ha
lfeye iki sandk ok kymetli hediyeler gnderdi ve bylece 26 Nisan
(18 Muharrem 480) da bu byk merasim sona erdi29. .........................
Melikhm Badada geliinin bir sebebi de bu talanma mersimi
ile birlikte kz Mehmelek Hatunun halfe ile evlenmesi ve dnn de
yapmak idi. Devrin tima hayat ve debdebesi bakmndan bu dn
hakknda toplu bir bilgi vermek faydaldr. Halfe daha 474 (1081) y
lnda vezri Fahr ud-devle Cehri Sultann kzn istemek iin 20.000
dinarlk hediye ile, sfahana gndermiti. O srada sultann Davud is
minde kk bir olu ld ve kendisi byk bir matem iinde bulun
duu iin, talebi yapabilmek maksadiyle, vezir bir ay beklemek zorunda
kalmt. Olunu gnlerce defnetmeyen, yemek yemeyen Sultanm bu
matemi herkese intikal etmidir, ki eski Trk matem (yu) ananesinin de
vam bakmndan dikkate yandr. Gerekten bu ananeye gre Trk ve
Trkmenler sarayda (Dr l-Memleke) toplanmlar; a t l a r n n
k u y r u k l a r n k e s mi l e r ; eerlerini tersine evirmiler;
s i y a h l a r giymiler ve kadmla da s a l a r n yolmularda.
ehir bir hafta arlar kapamak suretiyle mateme katlmt. Halfe de
Badadda gn tziye mersimi yaptrarak mateme itirak etmiti.
Melikh kederini unutmak iin ava kt ve feryadlarma devam etti30.
Bu matem merasimi gibi evlenme ve dn de Tiirk teaml ve det
lerinin devam bakmndan mhimdir. Matem getikten sonra Halfenin
veziri evlenme talebini Nizm l-mlke at. Seluk vezirinin tavsiyesi
ne gre Melikha deil T e r k e n H a t u n a gitmek gerekiyor
du. Bu sebeple iki vezir, meseleyi grmek zere, Terken Hatuna git--
29 bn ul-Cevz, IX, 29, SO, 35-36; ibn l-Esr, X, 5-54; madeddin, 80; Sitj-
set-nme zeyli, s. 26.
30 bn ul-Cevz, VIII, 330-331; Sibt, 58b; bn l-Esr, X, 41.
Melikhn Ta Giymesi ve Halifenin Dn 163
tiler. Hatun kzma Trkistan hanlar ve Gazne sultanlarnn da talip ol
duunu, onlarn teklif ettikleri 400.000 dinar mi hrin verilmesi halinde
Halfeyi tercih edeceini bildiriyordu. Sabk Halfenin zevcesi ve Melik-
hm. halas Arslan Hatunun Halfe ile byle bir pazarln doru' ola-
myacam tavsiyesi zerine T r k l e r i n e v l e n m e d e
d e t i o l d u u z e r e 50.000 dinar s t h a k k (hakk!
el-riz) ve 100.000 dinar mi hr verilmek artiyle karara varld. Bundan
baka Terken Hatun, Halfenin, evlenince de T r k d e t i n e
g r e, gelinin anasna, byk anasna, halasna ve btn ailesi byk
lerine k m a s n ,? dnde Semerkand, Horasan, Gazne hatun
lar ve ileri gelenlerinin hazr bulunmasn art kouyor ve bylece Ha
lfe Muktediye Trk usullerini kabl ettiriyordu. Hatun ile yaplan bu
anlama Melikha- bildirildikten sonra vezir Falr d-devle mjde ha
berini Badada gtrd31.
te alt yl nce sfahanda verilen karara gre, imdi S Mays 1087
gn, Badadda dn balyordu. Sultan ordusiyle Badada giderken
gelin de byk bir kervan kafilesi ve alglarla oraya geliyordu, Meh-
melek ve hatunlar mcevheratla murassa mahfeler iinde seyahat edi
yor; Gevher yin ve Porsuk ile birlikte otuz emr kervann nnde gidi
yordu. Gelinin cihaz 130 deveye ykl idi; on iki sandk iinde bulunan
hzinesi, atlas, db ve ipekli elbiseleri de 74 katr tayordu/ Gelinin 200
criyesi de bu kervana dahil idi. Bu byk dn kervan Badada gi
rerken ehir grlmemi bir ekilde sslenmi; btn dkknlar mea-
lelerini yakm; Badad m a h e r gibi dne katlmt. Halfe ak
amleyin vezirini 300 atl ile birlikte gnderdi. Sultann emirleri ile bir
likte gelin mealeler arasnda ve mzik sesleri iinde Halfenin sarayna
gtrld. Seluk sultan h k m d a r l a r n d e t i olduu
zere gerdek gecesinden itibaren gn ava kt. Dnden sonra Ha
lfenin Melikhn beyleri ve askerlerine verdii ziyafet de devrin h
kmdarlarna ve zamann hametine uygun idi. Ziyafette sarf edilen sa
dece eker miktarnn 40,000 men (batman) olmas onun zam etini gs-
81 bn ul-Cevz, IX, s. 2; bn l-Esr, X, s. .41; md d-din, s. 72-73. Trk
menlerin evlenirken terbiye hakk olarak kzn babasna verilen ata Bahk, ana
sna verilen elbiseye "Stl k, kardelerine verdiklerine ,de A rl k denir ve ev
lenecekler adna trke gel i n benrn, gveyg senn denir ve isimleri sylenme
den nikh akdedilir [Pir Muhammed bin Yusuf al-Ankarav, Zubdat Fatv, Velyed-
din Ef, No: 1451 (XVI. asr), 166a, 222b]. Trkmen detine gre evlenme tale
binde damadn taraf hrmet iin ayakta dururlar; bu sebeple Melik-ah da Halfe
den kz isterken btn emirlere saraya yaya gitmelerini emretti. [Si yset-nme zeyfi,
Sehefer nr. s. 29].
termee kfidir. Halfe btn emirlere ve hatunlara da hilatler ve hedi
yeler datt32.
6. Melikhm Trkistan Seferi ve Mill Trenin Kudreti
Melikh Badadda talanma merasimi, dn, trbeleri ziyaret,
imar faaliyetleri ve baz idari ilerle uratktan sonra 23 Mays 1087 de
sfahana hareket etti. Trkistanda cereyan eden hdiseler onun sefe
rine sebep oldu. Gerekten Terken Hatunun yeeni olan Karahanl h-
(F
kmdan Hzr Hann lmnden sonra yerine geen olu Ahmed Han
gen ve tecrbesiz idi. Devrin limleri ve zenginleri ile Hzr Han ara
smda balayan mcdele imdi daha etin bir safhaya girmiti. Semer
kandda oturup Hazreti Ali'nin torunlarndan saylan Muhammed el-Mr-.
tez Ke ehri civarnda 40 kye sahip bulunuyor ve trl beldelerin
imamlarna ylda 10.000 dinar zekt verecek kadar byk bir irad elde
ediyordu. ehrin kads Hzr Hana ona ait bir bahenin azametini an
latyor; btn Trkistanda, Han dalil olmak zere, onun eine rastlana-
myacam sylyor ve zenginlerin mallarnn msadere edilmesine ce
vaz veriyordu33. Hzr Hann olu Ahmed Han da babas gibi zengin
lerin servetlerini msadereye devam etti. Bu durumda byk zenginler .
Hann aleyhinde harekete getiler. Bu zenginlerden biri olan fi faldh
Ebu Tahir bin Aliki hac ve ticaret bahanesiyle Melikha gnderdiler
ve onu Trkistan seferine tevik ettiler. Zenginlerin kard memnu-
niyetsiziik doiaysiyle Melikh byk bir ordu ile Trkistana hareket
etti. Buharay ancak bir hayli tahribat ile alan Sultan, oradan Semer-
kanta varp 1088 Temmuzunda (481 Cemaziyelevvel) Ahmed Han mu
hasara etti. iddetli bir savatan sonra kaleye giren Seluk ordusu Ah
med Han snd bir evde yakalayp sfahana gnderdi.
Melikh Semerkantm ilhakndan sonra Kgara doru ilerledi. z-
kente vard zaman Karahanl hkmdar Sultann huzuruna gelerek
itaatini, hutbe ve sikkede adnn zikrini arzedince Melikh Horasana
dnd. sfahandan Trkistana hareket ederken Nizm l-mlk v 1-
l k har ac demek iin gelen R u m e 1 i s i n i de Kgara
kadar gtrm ve bununla Seluk devletinin hameti ve satvetinin by-
ece tarihe gemesini istemitir. Seluk veziri ayn maksat ile Ceyhun-
32 bn l-Cevz, IX, 36-37; bn l-Esr, X, 55; md ud-din, 72, 77, 80; Mirh*
wnd, IV,.85; bn Hallikn II, 163; Kafesolu, 94.
33 bn l-Cevz, IX, 41.
dan geen ordunun gemicilere deyecei 11.000 dinarlk cretini de An
takya vergilerine havle etmi ve bunun da tarihe intikalini dnm
tr34. Kaynaklarn verdii 481 ve 482 tarihlerinden birincisinin doru
olduu anlalmtr35.
Melikh Trkistan hanlarm itaate alp sfahana dndkten sonra
Semerkant havalisinde bulunan i g i l ve Y a m a kabileleri is
yan etmilerdi, ki gebe Trk hukuk ve teamlleri bakmndan bu m
him bir hdisedir. Filhakika Karalanllar devletinde Karluklardan sonra
byk bir kitle tekil eden igil ve Yama kabileleri isyan edince Me-
likhm Semerkant valisi (ibi) Hrzime kamtr. Bu isyann sebebi
hakknda Nizm l-mlk: Semerkant ve zkente gittiimiz zaman gidi
ve dnmze kadar i g i l l e r ve Maverannehr halk Sultan
iin....b i z e s o f r a s n d a b i r i ok ma yemek vermedi
dedikodsuu azlarndan brakmadlar. Sultanmz C i h a n a i l e
s i n i n b a b a s d r ve devrin hkmdarlar ona inkiyad etmi
tir. Bu sebeple onun babalk efkati, cmertlii ve sofrasnn genilii de
o nisbette olmaldr tavsiyesini yaptktan sonra Sultan Turul begin her
sabah sofrasn ak bulundurduunu, u m u m a z i y a f e t ver
diini, ava gittii zaman da yle yemekler hazrlatrd, ki emirler ve hal
kn hayran kaldn ve T r k i s t a n h a n l a r n n da tebaa
lar iin daima mutbakta yemek hazrladn ilve eder36, Eski T r k
d e v l e t telkkileri ve mme m e s s e s e l e r i n i n Seluk
lular zamannda da kudretini henz muhafaza etmesi bu hususta Melik-
hn dikkati ekilmesi ok mhimdir. Filhakika, yukarda ,Alp Arslanm
emirlere, askerlere ve halka verdii umum ziyafetlerden bahsetmitik.
Sultan Mehmed Tapar da hastaland zaman, lmden nce, 1118 y
l kurban bayramnda, byk bir ziyafet vermi; olu Mahmudu veliahd
yapt bu ziyafet (toy) de, O u z a n a n e s i n e gre, sofrasn
ve s a r a y n yamalatm (fa nahabahu n-ns) ve suretile merasimi
ikmal etmitir37. Karalanllar iin de Trkistanda det olduu zere
Padiahlar huzurunda altn ve gm datmalar ve Hzr Hana dair
bir hikye bununla ilgilidir38. Gk-Trk kaanlarnn T r k m i l
l e t i iin gece uyumadm, gndz oturmadm... milleti diriltip yk
34 Azm, 367; bn Kalanis, bn l-Esr, X, 58-59; Nerah, 28; mdoddin,
55; Ahbr d-devl e, 65-66; Rvend, 129-130; Reideddi, 45; bn l-Cevz, IX,
66; Mr Haydar Rz, Mecmt-tevri h (Sehefer, Tari h-i Buhrada) s. 236.
35Rak. Ahmed Ate, Tercman l -Bel a. stanbul 1949, s. 32.
30 Si yaset-nme, s. 115.
37 ibn l-Esr, X, 184; imdeddin, 117.
selttim; p l a k h a l k giyidirdim, y o k s u l halk z e n
g i n ettim; nfusu az milleti oalttm39 ifadeleriyle meydana kan
babalk vazifeleri (Velyet-i pederne) Trk devlet telkkisinini esasn
tekil ediyor. Han veya Sultan bu vazifeyi ihmal ettii zaman halkn i
kyeti ve isyan balar. D e d e - K or k u t kitabnn 12 inci hikye
si, bu hukuk teamle gre, Hanlarn Ouz beylerine toy ve len deni
len umum ziyafetler vermesi ve bu ziyafetlerde Han saraynn yama
edilmesifHian-t yama) usl idi. Bu hukuka riayet etmeyen ve boy bey
leri arasndaki sray bozan hkmdarlara kar isyan meriyet kazanr
d40. Trk rf ve detlerini iyi bilen ve devletin bnyesnideki ehemmi
yetlerini kavrayan Nizm l-nllk Sultann haftada bir veya iki umum
ziyafet vermesini, gelmesi gerekenlerin gnn bilmelerini, kimsenin
ihmal edilmemesini, hkmdarlar d n y a n n s a h i b i ve in
sanlar da onun a i l e s i e f r a d olduundan ziyafete asl kendi
srahi ve kadehleriyle gelmemelerini, bilkis saraydan gtrmelerini an
latrken bu Trk messesesie ayr bir fasl tahsis eder41.
Melikh bu anane icabn yapmad iin, Nizm l-mlke gre,
i g i 1 kabileleri isyan etmiler ve reisleri Ayn d-devle At-ba (Ye-
disu havalisinde) hkmdar ve Kgar Hannm kardei Yaan-tekin o
lu Yakup Tekini Semerkanta armtr. Yakup Tekin, kan akttndan
dolay, bir fetv ile, Ayn d-devleyi idam etti. syan haberlerini alan
Melikh Semerkanta doru ilerleyince Yakup Tekin Ferganadan At-
baya kat. Sultan Semerkant ikinci defa alarak Yakup Tekini takip
etti ve G e b e l e r l k es i n e (Bild d-harkvt) kadar i l er
ledi. Tala (Taraz) han gelip itaatini arz etti, Kgar han ordusun
dan ayrlm bulunan Yakup Tekini yakalayp Melikha teslim eyledi.
Bylece Seluk Sultan, 1190 (480) da, in hududuna kadar btn Tr
kistan hanlarm tabiiyete alp sfahana dnd. Beraberinde getirdii ba
z Trkistan hanlarm tekrar memleketlerine gnderdi. Bu suretle Seluk
mparatorluunu Altav dalarndan Akdeniz kylarna kadar genileten
Sultan sfahandan Badada hareket etti42.
38 ahr-makale, s. 47.
39 w Thomsen, Moolistandaki Trke ki tabel er, TM, III, s. 102.
40 Bak. Abdlkadir nan, Orun ve l meselesi, THT Mecmuas, I, 121-181;
Osman Turan, Trki ye Seluklular hakknda resm vesikalar, s. .30-32; Cihn hki
miyeti, I, s. 102-110.
41 Siyaset-nm-e, s. 110.
42 bn iiI-Esr, X, 59-60; Ahbiir d-devle, 72; mdeddin 70; Anonim Seluk-
nme, 17; Mu'izz, Dvn (er. Said Nefis, Beyhki zeyli III), 1281, 1286; W.
Barthold, Turkestan, s. 317.
7, Meiikhm Cihan Hkimiyeti Dvas
Eski Trk kaanlar, Turul 1^, Alp Arsla, Melikh, Sultan San
car ve daha sonra da Osmanh sultanlar kendilerini C i h n p d i
h l a r hissettikleri ve buna inandklar iin idrelerinde bulunan
muazzam imparatorluklar yine de kfi grmyor ve henz fethedilme
mi lkeleri de hkimiyetleri altna almak istiyorlard43. in hudutlarn
dan Akdeniz kylarna kadar muazzam bir imparatorluk vcuda getir
dikten sonra II. Terin 1091 (484 Ramazan) tarihinde Badada hare
ket eden Melikh artk Msr, imal Afrikay ve btn Bizans lke
lerini alarak d n y a y f e t h e t m e k kararnda idi44. Devle
tin kudretiyle kemale erdiini, ite ve dta hi bir endie kalmad iin
400.000 kiilik ordunun artk 70.000 e indirilerek hzinenin ykn ha
fifletmek icap ettiini ileri srenlere kar Nizm l-mlk bu fikirlerin
tehlikeli olduunu, geni imparatorluun ancak bu ordu ile muhafaza
edilebileceini sylyor ve miktar azaltmak deil, bilkis bunu 700.000
svariye karmak suretiyle, Efendimizin H i n d i s t a n , i ,
H a b e , B e r b e r ve R u m illerini, hkimiyeti altna alabi
leceini belirtiyordu45.
Byk vezir baka bir yerde de devrin azametini ifade ederken:
D n y a n n efendisi (Melikh) A f r s i y b (Ouz Han) nes
linden olup dindar, limlere hrmet, zhidlere iyilik, fakirlere efkat ve
halka adlet gibi dnyada kimsenin haiz olmad yksek vasflara sahip
ve cihna hkimdir. Baz h a l i f e l e r z a m a n n d a devlet ok
genilemi idiyse de yine Haricilerden endie mevcut idi. Allaha kr
.1er olsun ki bu uurlu zamanda byle bir kayg kalmam ve kimse mu
halefet dnemez olmutur fikirleri ile bu cihn hkimiyeti duygu ve
idealini meydana koymutur46, Bir Ermeni kayna da yksek nsan va
sflar, gnlleri fethetmesi ve byyen kudreti doiaysiyle Meiikhm
mr vefa etse idi Avrupay da devletinin hudutlar iin alacam nak
leder47.
Melikh ite bu azamet duygusu ve Cihn hkimiyeti mefkresi
ile Badada geliyor idi. Bu dncenin ilk merhalesi ve phesiz en ta
bi olan, slm dnyas iin daimi bir fesad oca ve gizli gnderilen
. 43 Bak. The i deal of Worl d doni mati on, ,
44 bu Kalns, 121; md ud-din, s. 70,
45 Si yset-nme, s. 144.
46 Si yset-nme, s. 7.
47 Anili Samuel, trc. Brosset (1876), s. 449.
dlerin yuvas halini alm bulunan Msr fethetmek, Fatm i hali
feliine son vermek idi. Bu gaye ile Sultan Msrllara ve Bizansllara
kar mcadele eden balca Trk beylerini, Tutu, Ak-sungur, Bozan ve
ubuku Badada davet ediyor idi Melikh, 1092 yl banda (484
Zilhicca), Badadda doum gnn (mld) misli grlmemi bir en
likle tesit etti. Dicle nehri zerinde k a y k l a r d a me a l el er
yakld; gemilerde kubbeler yapld. Gemiler trl mz i k letleri ve
mugannilerle doldu. Badad halk enlikleri katlarak geceyi Dicle ky
larnda ve zerinde geirdi. Gemilerde ve seyircilerin ellerindeki mea-
lelerin klar birbirine karyordu. Sultann bu muhteem doum yl
dnm devrin irlerinin kasidelerine mevzu tekil etmiti48.
. Suriye ve Anadoluda bulunan emirler henz gelmeden ve yeni fetih
plnlar hazrlanmadan nce Melikh Yemen ve Aden taraflarn fet
hetmek..iin Gevher ymin idaresinde bulunan Trsek ve Y o r u n -
k U (okunuu byledir ve beyaz ku demektir) bu havaliye gnderildi.
Trek lnce kumanday ele alan Yorun-ku, babas Gn-tekin olu
Kutlugun, 479 da, lm zerine onun yerine, ,H a c emi r l i i ne
tayin edilmi idi, Kutlugun lm haberini alan Nizm l-mlk bin in
san ld demek suretiyle ona kar takdirini bildirmiti. Vazifesi dola-
ysiyle bu tarafn ahvaline vakf bulunan Yorun-ku sratle Yemen ve
Aden havalisini fethedip, Seluklu mparatorluuna katt. Bu fetih m
nasebetiyle Melikh Hac yollarnda su t esi sl er i ve sarnlar, r i -
bt l ar ina etti. Haclardan almagelnekte olan vergileri ilga etti49.
Melikh ve Nizm l-mlk bu k geirdikleri Badadda Turul-
beg tarafndan ina edilen T u r u l b eg e h r i n i yeniden
inaya ve geniletmee giritiler. Sultan ve vezir iin saraylar, devlet
adamlar iin konaklar, evler, hanlar, arlar ve darbhne yapmaa ba
ladlar. Irakta b y k s u l a ma tesisleri ve k a n a l l a r al
mas teebbslerini byttler. Rasat ilerinin merkezini oraya naklet
tiler50. Bu hazrlklar cihn hkimiyeti ve Badadm da Trk-slm im
paratorluunun merkezi haline getirilmesi ile ilgili gzkyordu. Fakat
k Badadda geiren Melikh ve Nizm l-mlk son hamet ve deb
debelerini yaadklarn ve 1092 Nisannda sfahana dnerlerken kade
rin kendileri iin bir eyler hazrladn ve hayatlarnn sona erdiini
48 bn l-Cevz, IX, 57; bn l-Esr, 69; bn Kesir, XII, 137.
49 tbn l-Esr, X, 70, 74; Imdeddin, s 69, 70, 78; Rvend, 131; bn l-Cevz,
IX, 31; Kafesolu, s. 124.
50 bn l-Cevz, 60, 70; bn l-Esr, X, 69; Mrhwnd, IV, 85.
Melikh ve Nizm l-mlk Arasmda Gerginlik 169
bilmiyorlard .Avf Trk hakan ve Rum Kayserinin onun dostluuna
kotuklarn ve buna dair iirler kaydeder51,
8. Melikh ve Nizm i-mlk Arasnda Gerginlik
Seluk imparatorluu ve hatta Islm lemi ile birlikte gen sultan
ve ihtiyar vezir de kudret ve hametlerinin son derecesine ykselmiler
di, te her kemal gibi bu da bir zevale balang tekil ediyordu. Zeval
Sultan ile vezir arasndaki ahengin bozulmasiyle balad; rakb ve d
manlar, hakl-haksz, tenkitleri ve gayretleri ile Nizm l-mlk M elik-
hm gznden drmee alyorlard. ki byk adamn mnasebet
leri ve bu tenkitler Seluk tarihi bakmndan da byk bir ehemmiyet
tar. Nizm l-mlkn karsna rakb olarak kan Tc l-mlk Ebul
Ganim Sultann zevcesi Terken Hatunun veziri idi ve ikisi trl sebep
lerden dolay devletin vezirini sarsmaa alyorlard. Tc l-mlk ve
dierleri bir tenkidinde lim ve mutasavviflere ylda verilen 300.000 di
narla ayr bir ordu kurulabilecei fikrini ileri sryorlard. Fakat Nizm
l-mlk: E y l e mi n ' S u l t a n ! orduna bunun bir ka mislini
harcyorsun. Bu askerlerinin oklar bir milden teye varmaz. Halbuki ben
sana yle bir manevi ordu vcuda getirdim, ki onlarn dualar ok gibi
ArJ ve Tanrya kadar ykselir52ifadeleriyle din mnas yannda mad
d kuvvet gibi manev kuvvetin de devlet iin byk ehemmiyetini be-
i lirtiyordu. Seluk devleti, kuruluundan beri, Sultanlar ve beyleri ile
manev milleri birinci plnda tuttuu gibi Melikh da, bu haksz ten
kitler karsnda, Nizm l-mlk destekliyor ve ona eskisinden daha
byk selhiyetler tanyordu. Ordunun 400.000 den 70.000 e indirilmesi
tenkitlerine kar da ihtiyar vezir bu fikrin tehlikelerine iaret ediyor;
muazzam imparatorluun ancak bu kuvvetle yaayabileceini, bundan
baka askerlikten gayr bir meslei olmayan 330.000 kiinin bo kalmas
ile bunlarn ve bunlarn katlacak olanlarn bir fesat unsuru haline gele
bileceklerini izah ediyor; halbuki bu miktar azaltmak deil 700.000 e
karmak sayesinde Hindistan, in, Habe, Berber ve Rum lkelerinin
de fethedilebilecei fikrini ileri sryordu. Seluklularn kurduu ikt
idaresi sayesinde bu ordu, geimi ve tehizat ile topraa balanm ve
imparatorluk lkelerine dalm T r k s i p a h i l e r i idi. H
kmdarlara ve saraya bal merkez ordusu ise klelerden ve trl kavim-
51 Lbb l-elbb 35, 375.
52 Si yaset-nme, s. 145; Ahbar d-devl e, s. 67; mdeddin, s. 59.
lerden mrekkep olup 46.000 kiilik muhafz kuvveti idi ve Osmanl im
paratorluundaki merkez K ap - k ul u ve Y e n i e r i askerlerine
tekabl ederdi, ki berikilerin says da hemen ayn miktarda 40.000 kii
idi53.
Melikh ile veziri arasmda bu ana meselelerde bir ihtilf karmak
mmkn deildi; esasen bu dvalar Seluk sultanlar ve devletine ait idi.
Lkin Nizm l-mlkn kudreti Sultan ile muvazi olarak artyor; Fatih
zamannda andarl ailesi gibi Seluk hanedanna rakb ve erik bir aile
meydana kyordu. Bu mnasebetle bu iki kuvvetin atmas iin ba
ka sebep ve hadiselerin meydana kmas da mmkn idi. Fakat bunlar
arasnda Sultan ile vezirinin arasn gerginletiren iki esas mil belir
miti. Biri Karahanl kz ve sultann zevcesi Terken Hatunun ihtiraslar,
dieri Nizm l-mlke mensup devlet adamlarnn taknlklar idi. Fil
hakika gzel ve akll olduu kadar sonsuz ihtiraslara sahip Terken Ha
tun yalnz Sultan zerinde deil devlet ilerinde de ok nfuzlu bir kim
se idi. Daima kendisine bal bir d v n a, onun memurlarna ve te
kiltna sahip olduu gibi emrinde de 12.000 kiilik bir svari kuvveti
de vard54. Bundan baka bu kudreti dolaysiyle orduda geni nfuzu ve
ok adam bulunuyordu. O Melikhn byk olu Berk-yaruku veli-
ahdlktan atp drt yandaki kendi olu Mahmudu Seluk tahtnn v
risi yapmak istiyor; halifede olan ve Mehmelekin olu bulunan toru
nu Caferi de halifenin veliahdlma getirmee alyor ve bu suretle
de hal i f el i k ve sul t anl k makamlarn elinde toplamak eme
liyle urayordu. Hatta kz 482 de lnce, 480 (1087) de doan, torunu
nu sfahana ald; ona burada halife olarak hitap ediyor, sfahanda bir
hilfet saray yapmak istiyordu. Meru olmayan bu iki emel karsnda
da sultandan ziyade Nizm l-mlk engel gryor ve halifeyi de zor
luyordu55. ki etin ii birden baaramyacam kavraynca da olunun
veliahdl iin halife ile anlamaa muvaffak oldu ve bu sebeple toru
nunu Badada gnderdi. Bu durumda Terken Hatun btn kuvvetini
Nizm l-mlk drmee ve kendi veziri Tac l-mlk onun yerine
geirmee yneltiyordu.
Nizm l-mlk ile atmak iin ok sebep var idiyse de arpmak
53 Siyaset-nme. s. 144; Rvend, 131; bn l-Adm, Buya, 111b; Trih, II,
102; Nzhet l-Kulb, s. 449; Zekeriya Kazvin, s. 412; Gaffr, Nigristan, 58a.
Bu vesile ile Alp Arslan, Melikh ve Nizm l-Mlke isnat edilen baz mektupla
rn uydurma olduunu da kaydedelim. (British Museum, Add, 7688, 3a-8a).
54 bn l-Cevz, IX, 84; Sibt, XIII, 108a; bn l-Esr, X, 83.
55 bn l-Cevz, IX, 38, 47.
a
8
3
kolay deildi. Gerekten vezirin oullar, torunlar, damatlar ve azad-
llar imparatorluun bir ok yksek makamlarna, valiliklerine yerle
mi; saltanat htiraslariyle kprdayan ehzadeler atldka Nizm l-
mlkn adamlar yerlerini almt. Bunlar byk servetlere sahip bulu
nuyorlard. htiyar vezire bal klelerin says da 20.000e bali olmu
tu. Bunlardan baka vezirin orduda ve imparatorluun her tarafnda da
ok adam vard. Bu kuvvete dayanan oullan ve damatlarnn, vezirin
ihtiyarlndan da faydalanarak, zaman zaman hakszlklar ve taknlk
lar da eksik olmuyordu. Hatta yle bir marklk husule geldi, ki Sul
tann adamlar da tecavze uramaktan kurtulamyordu. Filhakika eski
den beri ehzadelerin idaresinde bulunan Merv valilii imdi Nizm l-
mlkn olu Osmann elinde bulunuyor ve sultann yakn Emr Kav-
dana orada tahakkm ve hcumdan saknmyordu. te bu hadise Me
likh ile Nizm l-mlk arasmda ak bir atmaya sebep oldu. Nite
kim Sultan bu mnasebetle Tc l-mlk ve baka devlet adamlar ile ve
zirine gnderdii mektubunda: sen benim devletimi ve memleketimi
istil eyledin; evltlarna ve damatlarna verdin. Bunlar benim adamla
rma sayg gstermiyor; halka zulm yapyorlar; sen de bunlar tedip et
miyorsun. stermisin ki v e z i r l i k d i v i t i n i elinden ve sarn
bandan alaym ve halk tahakkmnzden kurtaraym;5 diye / ar bir
hitapta bulunuyordu. Nizm, l-mlkn cevabnda, hrmet ifadeleri ve
dua bulunmakla beraber, vezir sfat doiaysiyle, daha ar bir mna
vard. Gerekten o, Seluk devletine ve bizzat sultana yapt hizmetleri
belirttikten sonra: D ev l et e o r t ak olduumu henz bilmiyor mu
sun? Bu vezirlik diviti ve sar k senin t ac n ile o derece baldr,
ki diviti aldktan sonra tac da kalamaz, gider ifadesiyle ar bir muka
belede ve tehditte, bulunmaktan ekinmiyordu. Bu atmann tarihi hak
knda kaynaklarda kayt yoksa da bunun son zamanlarda vuku buldu
unu, 1092 (483) de yazlan, Siyset-nme nin ifadeleri teyit ediyor. Fil
hakika Melikh devlet idaresi hakknda byk ahsiyetlerden istedii
eserler arasmda yine de onun eserini beenmi ve Siyset-nme de bu
suretle vcuda gelmitir36. Bu sebeple Nizm l-mlk kendisine kar
yaplan tenkitlere de bu eserin sahifeleri arasmda cevap vermitir. Baz
kayt ve iirlerin iaretine57 ve bu gerginlie ramen Melikh vezirini
azletmeden ve belki de edemeden 1092 I. Terininde (485 Ramazan)
veziri ile bozumu olarak Badada hareket etti ve Nizm l-mlk de
arkasndan yola kt. Fakat yolda arzuhal vermek bahanesiyle huzuruna
56 S. I, 2, 810.
57 Bak. K. Rippe, Kprl A.rmaan, 426.
kan bir Btn fedaisi tarafndan ldrld. Onun ldrlmesinde d
man olduu Btmler58 kadar Tc l-mlk ve dier hasmlarmn da rol
kaynaklarda belirtilmitir59. Byk vezir iin Badadda gn tziye
merasimi yapld. Rivyete gre Nizm l-mlk Nisprda oturan Ha
kim Mavsil adl bir mneccime ok inanrd. Mneccim ona kendisin
den alt ay sonra leceini haber vermiti. Nizm l-mlk mneccimin
485 Rebilevvelinde lm haberini alnca mrnn nihayete erdiini an
lam; vasiyetnamesini yazm, vakflarna ait sicilleri dzenlemi ve k
lelerini de azad etmiti60. Bu rivyetin doruluu ve lme hazrland,
Badada giderken bir daha dnemivecei kanaatiyle de, Si yset- nme-
sini bir hattata brakm ve bizzat Sultana takdimini vasiyet etmi olma-
siyle teyid olunmutur61.
Melikhn, vezirinin bu akbetinden ok zld rivayeti var
dr62. Onun lm ile.Tc "-mlk Ebul Gaimi vezirlie getirdi. Yeni
vezirin tayini iie de btn yksek memurlar deitirildi ve bu suretle
Nizm l-mlkn adamlarnn tasfiyesine giriildi. Bylece, ekil ne
olursa olsun, Terken Hatun gayesine doru ilerilemi; Halife de siyasete
kararak bu cepheyi kuvvetlendirmitir. Filhakika Terken Hatun Berk-
yaruku drmee ve olunu da veliahd yapmaa muvaffak olmutur.
Fakat siyas ihtiraslar ve dedikodular, imdi de Caferin veliahdlii me
selesini tekrar canlandrm ve Melikh ile Halife arasmda bir gerginlik
balamtr. Terken Hatunun rol olduu anlalan bu durumda Sultan
Halife Muktediyi derhal Badad terke davet etti. Halife istedii on
gn mhlet bitmeden dokuzuncu gn Melikh, zehirlenerek, vezirinden
bir ay sonra ld. Onun zehirle bertaraf edildii hadisesini meskt ge
en kaynaklar yannda baz mslman ve hristiyan mellifler bir sui-
kasd zerinde birlemektedir63. Bu zehirletme hadisesinde Halife, yerle
rinden atlan Nizm l-mlk taraftarlar ve hatt baz ak kaytlara g
re zevcesi Terken Hatun da zan altndadr. bn l-Cevz ve Ebl-Farac
bu zehirletmenin Sultann klesi Hurdek vastasiyle yapldm akla
mtr. Sultan ile Halife arasndaki gerginlie dair kaynaklar ok kifayet
sizdir. Bununla beraber sultann halifeye kar hareketinde Btn tesi
58 Bak. VIII, 5.
59 Ahbr d-devle, 89; m.ducldi, 63; bn l-Esr, X, 70, 71, bn l-Cevz, XI,
67; Sibt, 100a, 104a; Rvend, 134; Mrhwnd, IV, 89; Hindah Sancar, s. 279.
60 ahr-makale, s. 62.
.....61 Siyaset-nme, s. 210.
62 bn Kalanis, 121.
63 Mathieu, s. 203; Anili Samuel, s. 455; EbI-Farac, 231-232; b Funduk, 76
Mucmal ut-tavrih, 408; Anne Comnnene. Alexiade, II, s. 76.
rine dair bir kayt64 hi bir esasa dayanamaz ve Tc l-mlkn Nizm
l-mlk Btn fedisi vastasiyle ldrtt rivyetlerinin karmasn
dan meydana km olmaldr. Terken Hatunun eseri olan mthi taht
kavgalarnn balamas Byk Sultana bir matem merasimi yaplmasna
ve det olduu zere at l ar n k uy r uk l ar n n kesilmesine im
kn vermedi. Tabutu sfahana gtrlerek vakf eyledii medresesinde
defnolund65. Bylece kudretlerinin zirvesine kan 40-42 yalarndaki
sultan ile 70 ini akn vezir arasndaki ahenk, etrafn tahrik ve ihtirasla
r ile, bozulmu ve hakikaten di v i t ile t a birbirini takiple skt
etmitir. yle bir skt, ki yalnz ta ve divit sahiplerini gtrmemi;
Seluk mparatorluunu ve slm dnyasn da sarsm ve buhranlara
srklemitir.
9. Melkh'n ahsiyeti
Melikh devri yalnz Seluklularn deil Trk-slm tarihinin de
en parlak ve mesud devirlerinden birini tekil eder. Melikh Trk-s-
lm hkmdarlar arasmda asrlarca azametin ve adaletin bir rnei
olarak yd edilmi ve o da babas gibi d i l Su l t an lkabiyle
anlmtr06. Turul bey ve Alp Arslan zamannda payitaht olan Rey eh
rini tedricen terk edip, melik iken merkezi bulunan sfahan mparator
luun payitaht yapmtr. Kendisine ve bir ksm evltlarna merkez
olan sfahan saraylar ve medreselerle dolmu; ehir bym, ba ve
bahelerle sslenmitir. Son gnlerinde, Cihn. hkimiyeti dvasiyie,
Badad mparatorluun da merkezi yapmak istemitir. Esasen Ba
dad, Halifelikten baka.orada yaplan T u r u l b eg ehr i ile
zaten devletin ikinci bir payitaht haline gelmiti.
Melikhm adaleti, din ve mezhep fark gzetmeden btn tabaa-
sma efkati mslman ve hristiyan kaynaklarn ittifakiyle sabittir. Me
likh i n s a n l a r n en m mt a z idi; hayr ve efkati me
hur idi. Hristiyanlara kar adaleti ve iyilii le tannmt. Mkemmel
bir insan ve fenalktan azde idier. Bir Ermeni kayna da onu C i -
hn n hk i m i, kalbi hristiyanlara kar efkatle dolu gsterir.
Getii memleketlerin halkma efkatiyle bir baba gibi idi. Bir ok e-
64 bn l-Cevz, 73-74; bn Kesr, XII, 143.
65 bn Hallikn II, 164; Tari h-i Gzi de, 449; Mcmel ui -tavri h, 465,
66 Trki ye Seluklular hakk nda resm vesikalar, s. 100.
67 Brosset, I, 349.
-
hir ve vilayetlerin halk kendi arzular ile onun idaresine girdiler68. sfa- i 'l
* hadan Antakyaya ve oradan Badada seferinde byk ordusunun
gittii her yerde, derhal pahallk balad halde, askerler kinsenin ma- il
hna dokunmamtr. Bu onun adaletini ve ordunun disiplini bakmndan .jf
mhim bir misaldir. Bu mnasebetle Kanun Sultan Sleymann Maca- '
ristan ovalarma kadar sefer yapan Trk ordularnn yksek ahlk ve di
siplinine dair nakledilen gzel hikyeleri hatrlatmaktadr. ok yakn i
olmasna ramen, hakl bir ikyet zerine, Humar-tekini iktmdan at- 1
mas onun adaleti hakknda kaydedilir. Din ve tima messeselerin i
okluu yannda devrinde hastahaneler ve salgn hastalklar zuhurunda ]
halka il tevzii ve tedavi mecanni idi69.
Melikh da, btn Seluk sultanlar ve beyleri gibi ran edebiya- ;
tm ve iirini sever, alim ve irleri himaye ederdi. Sultan rasad ilerine
byk ehemmiyet vermi; sfahan ve Badadda rasathaneler in ede
rek devrin riyziye ve heyetilerini toplayp byk paralar sarf etmitir.
Sultan bizzat Farsa da iir yazmtr, ki ona ait bir rub bize kadar gel-
mitir70. Bununla beraber o yine de yakn dostlarna konuma dilinde
Trke (feketebe ilayhi bt-Turkiyye) mektup yazyordu71. Saray ve or
du dili olan Trke mparatorluun her tarafnda gebe ve yerleik
Trkmenlerle yaylmt ve Iranl devlet adamlarnn bir ou da Trk-
eyi biliyor ve renmek zaruretinde kalyordu. Bununla beraber Sel
uklular slm medeniyetinin ileri lkelerinde hkm srd ve gebe
meneden geldikleri iin Trke henz yaz ve edebiyat dili haline gelme-
mis; Uygur yaz dili aanesi Karahanllarda Trke eserlerin yazlma-
sm,a imkn verdii halde Seluk lkelerinde byle bir durum hsl ola
mamt. Esasen Seluk saraylarnda olduu gibi Karahanl saraylarnda
da Fars edebiyat aym himaye ve alkay grmt. Bununla beraber
tedricen Trke din ve tasavvf mahiyette eserler ve iirler yazlmaa
balamtr. Seluklularm ve Karabanllarm himayesi ile Farsa yalnz
edebiyat dili olarak ykselmemi; o zamana kadar Arapa ilim dilini in
hisarnda tuttuu halde artk onun yannda Farsa ilm eserler de yazl
maa balamtr. -
Eski Trklerde din bir meneden geleh srgn avlar Islm devrin
de din mahiyetini kaybetmi; fakat Seluklular, Karahanllar ve Mool-
lar, hatt Osmanllar zamannda mill ve askeri bir spor ve elence ola- ..,...
' ' ' *
68 Mathieu, s. 196.
69 ibn l-Cevz, IX, 15, 27. ,
70 ahr-makale, GM, s. 41-43; Avf, Lubb ul-Elbb, Tahran 1335, s. 35.
71 Ahbr d-devle, s. 68.
m
rak yaamtr72. Melikh da bu sebeple srgn avlarna ok dkn
idi. mparatorluun bir ok beldelerinde Melikha mahsus av sahalar
ve tesisleri (Minrat ul-kurn) vard. Bu alkas dolaysiyle de Ebu Ta-
hir Hatunve bu hususta ikr-nme adl eseri hazrlatmtr. Onun Sel
uk tarihi gibi bu eseri de bize kadar gelmi deildir. Sultann her avla
nan hayvan iin bir dinar sadaka vermesi ve bir defasnda bu sebeple
10.000 dinar sadaka datmas srgn avlarnn ehemmiyetini gsterir.
Devrin saraylarnda ve Anadolu Seluklularnda av eti ok makbul sa
ylrd73.
73 Ravendi, s. 133, 431-434; md ud-din, 69; b*n l-Cevz, IX, 70; bn l-Esr,
X, 74; Sibt, I00a-104a.
72 Kgarl, I, 303; Cmi ut-tavrih, ran tab, I, S7-88; Osman Turan, Oniki
Hayvanl Trk Takvi mi , stanbul 1941, s. 80-85; Resm vesikalar, s. 27-32.
SELUKLULARIN DURAKLAMA VE NHTAT DEVRLER
1. Seluk Devletinin ve D Buhranlara Uramas
in hudutlarndan Akdeniz kylarna, Kafkas dalarndan Hint de
nizine kadar uzayan ve en ileri medeniyet lkelerinde hkm sren B-
.yk..Seluk mparatorluunun, iki byk adamm lm ile, sarsntya
uramas ve Sultan Sancar devrinde yeniden bir azamet devrine kavu-
masma ramen inhitat ve inkrazdan kurtulamamas phesiz onun si
yas bnyesindeki zaaflarla alkal idi1. Melikhn ilk sultanlk yllarn
da Anadoluda Kutalm oullar tarafndan kurulan T r k i y e S e 1-
u k 1u 1a r muahhar kaynaklarn yanl ifadelerine ve bunlarn te
siri ile aratrmalarn hatal neticelere varm bulunmalarna ramen,
Sleymanhdan itibaren mstakil ve hatta Byk Seluklulara rakip
bir sultanlk idi2. Melikh Sleymanhm lmnden' (1086) sonra bir
mddet Anadoluya hkim olmaya, alm ve bu lkeyi de, nazar ola
rak, kendisine tbi saym ise de, bunda, nazar kalan ksa bir mddet
istisna edilirse, pek baarl olamam; hususiyle onun lm zerine, I.
Kl rslann, 1092 de, znikte T r k i y e s u l t a n l taht
na kmasiyle bu devlet kendi mstakil tekmln takip etmi ve B
yk Seluklu mparatorluu ile bir ba ol mam t . Bu sebeple B
yk Seluklu Sultanlar, tbileri hkmdarlara ve devletlere, sk sk, bir
takm hkimiyet almetleri ve unvanlar tefviz ettikleri, fermanlar (men-
rlar) gnderdikleri halde Trkiye Seluklular iin byle bir hdise ile
karlamak hemen mmkn olamamtr. '
Melikhn lm ile balayan saltanat mcdelesinde am meliki
Tc d-devle Tutu derhal saltanatm iln etmi ise de asl siyas buh
ran merkezde vukubuluyord. Filhakika sonsuz bir siyas ihtirasla tutu-
1 Bak. Blm VII bahis, 1, 2,3.
, 3 Blm VI, bahis 2, ye hak.
an Terken Hatun be yandaki kk olu Mahmdu Sultan ve toru
nu Cfer Halifenin veliahd yapmak iin btn kuvvetleri seferber et
miti. Kendi nimeti ile yetien pek ok devlet adam ve kumandan ta
rafna eken Terken Hatun, ahsna bal 12.000 kiilik bir askerden
sonra, hzineleri boaltarak ordu mensuplarn, 20.000.000 altn dinar
gibi muazzam bir paray datarak, kendisine ve dvasna kazanm ve
Mahmudun saltanatna ikna etmitir. Kk ya doiaysiyle onun sul
tan olamyacama dair, devrin byk limi, Gazali tarafndan verilen
bir fetvya kar da baka limlerden mukabil bir fetva karm ve by-
.lece Melikhm lmnden alt gn sonra, 26 kinci Terin 1092 (22
evval 485) de, kk Mahmdun saltanatn iln etmi ve nmna hut
be okutmaa muvaffak olmutur. Bu neticeyi aldktan sonra da derhal
veliahd Berkyaruku yakalamak maksadiyle emir Gr-buay sfahana
....... gndermi ve kendisi de ordu ile arkadan hareket etmitir. Lkin Nizm
l-mlk frkas da bo durmayarak Reye kardklar veliahd Berkya
ruku orada Sultan iln ettiler. Terken Hatun Melikhm tkenmez h
zinesinden yine milyonlar datarak zerine ordu gnderdi. Buna ra
men Burcerdde vukubulan karlamada emr ve askerlerin bir ksm
14 yanda bulunan Berk)^arukun tarafna geerek Hatunun askerlerini
bozguna urattlar. Terken Hatun bu durumda baka bir tedbire daha
bavurdu. Gerekten Melikhm amcazadesi ve Ykutni olu ola
Gence meliki smile adam gnderip, evlenme ve saltanata itirak vdi
ile onu da davasna kazand. Beryarukun days olmasna ramen bu
ezib teklifler karsnda yeenini fed eden smil onunla savaa gir
miti. Lkin bu sefer de Hatuna mensup emirler bu izdivaca muhalefet
eylediklerinden 1093 ubatnda malb olan smil sfahana ekildi3,
Bu malbiyet de Terken Hatunun yine cesaretini krmad ve yeni
tedbirler almaktan geri kalmad. Filhakika Suriyede saltanatn iln et
tikten sonra Elcezire ve Diyarbekir taraflarn da hkimiyetine alan Tu
tuu da ayn vd ve ihtiraslarla kkrtarak sfahana ard. Fakat Tu
tu henz Seluk payitahtna yetimeden umum efkrn tasvip etmedi
i bu ihtiraslar ve yaratt buhran doiaysiyle Terken Hatun bir sui
kast ile yok edildikten sonra saltanat mcdelesi onunla Berkyaruk ara
smda kald ve Hatunun emirleri ve askerleri de iki tarafa iltihak etti.
Tutu Rey zerine yrd. Bu ehir civarnda, 3093 ylnda, vukubulan
savata Trk kanSiderya gibi akt. Berkyaruk amcasna kar Melikhm
sancan kartt. Tutu, kendi adamlarna ar muamelesi ile ve sert
3 bn ul-Cevz, IX, 62, 63; bn ul-Esr, X, 74, 77; maduddin, 82-83; Ahbr
ud-devl e, 74-75; Abul-Farac, s. 232.
tabiatiyle etrafn krdndan ve iyi bir devlet adam olmadndan, bu
uzayan mcdele esnasnda, bir ok emirler Berkyaruk tarafna geti;
bu sayede Berkyaruk karsndaki orduyu bozguna uratt gibi, sava
srasnda Tutuu lm de btn rakiplerini bertaraf etmesine imkn
verdi. Hatun, Ism ve Tutu hayatlarm kaybedince Berkyaruk ve mer
keziyeti kuvvetler byk buhran yattryordu4.
Berkyaruk bu en kuvvetli rakiplerini bertaraf etmekle beraber am
cas Arslan Argun Horasana hkim olmutu. Sultan ona kar dier am
cas Bri-bars destekledi ise de Arslan Argun onu ldrd. Bu durum
da Berkyaruk btn ark lkelerine hkim olan ve saltanatn iln eden
Arslan Argun zerine sefer yapmaa mecbur kald. Bu sefer neticesin
de, 1097 balarnda, Arslan Argunu bertaraf eden Sultan Berkyaruk k
k kardei Sancar, merkezi Merv olmak zere, Horasan meliki tayin
etti, Hrizim eyletine K n (Kpak) aslndan gelen Kokar olu Ekin-
ciyi vli tayin etti5. Karahanllar da Melikh zamannda olduu gibi
tabiiyetlerini tekrarladlar. Gaznelilerin yardm ile meydana kan Me-
likhm ancazdesi1Sleymann olu Mehmed de Sancar tarafndan
bertaraf edildi. Tutuun lm ve Atabeg Tu-tekin ile Cenahddevle5-
nin onun kk oullarn kkrtmalar zerine Suriye Seluklular ba
balarnn miras iin mcdele ederken Msr Ftmleri Suriye sahille
rini ve Artuk beyin oullar elinde bulunan Kuds ve Filistini igl et
tiler. Berkyaruk Gr-buay Musul valiliine tayin ettikten sonra hki
miyetini buralara kadar uzatt6.
Berkyaruk, bylece, Seluk imparatorluunu toplamaa balad
bir srada idi, ki Hal ordular da Suriyeye geliyordu. Msr Ftmleri-
nin Seluklulara ve Snn mslmanlara kar Hallarla mnasebetleri
doru olmakla beraber Hallarn onlarn daveti ile geldiklerine dair ka
ytlara itimad etmee sebep yoktur. Bununla beraber i Ftmlerin s- *
lm davasna ihnet ettikleri de muhakkaktr7. Beryaruk Hallara ve on
larn Antakya muhasarasna kar Gr-buay ve Artuklu beylerini se-
4 Mathieu, s. 205-209; Azim, s. 369-370; bn Kalanis, s. 123-130; bn ul-Cev
z, IX, 76, 80, 84, 87; bn l-Esr, X, 76-77, 80-81, 86; bn l-Adfan, II, 108-109;
Sibt, 108a; Imduddin, 84-86; Rved, 142-143; Ahbr d-devle, 75-76; Anonim
Seluk-nme, 1-20; F. Sanaullah, Decl ine of the Slajuqid Empi re, Calcutta 1938,
s. 91-97.
5 Bunun hakknda bak. Minorsky, Marvaz, s. 101.
6 Azm, s. 371-372; bn Kalanis, 130-133; bn l-Esr, X, 90-93; bn -
Aidim, II, 125-128; Sibt, 118a; Ahbr d-devle, 84-86; bn Funduk. 269, 270.
7 Azm, 371; bn l-Esr, X, 96.
I
l
l
i
i
fere memur etti. Denizden gelenler hari Anadoludan geen Hallar,
hayli zayit vererek, Suriyeye vardklar zaman saylar 300.000 e d
mt, zerlerine giden Seluk kuvvetleri karsnda skan Hallar
mkl bir durumda idi ve bu sebeple Gr-buaya bavurarak Antak
yay brakp dneceklerini sylyorlard8. Hallar, Anadoluda Trk-
lere kar taarruza geen ve sahil blgelerini igle balayan Bizans im
paratoru Alexis Komnenosdan yardm istediler. Antakyada kahraman
ca den Ya-syan Ermeni mhtedisi Firzun hiynetine urayarak,
1098 Hazirannda, ehri terke mecbur kald ve oradan uzaklarken yol
da ldrld. Bu sayede Antakyaya giren Hallar ehirdeki Trk ve
mslmanlar kltan geirdiler. Bu esnada Hallar kuatan ve ala
maruz brakan Gur-bua taarruza geti. Franklarn bu karlama sra
snda, Seluk beyine bir eli gnderip onu safiyne bir teebbsle hris-
tiyanh kable veya Hristiyan lkelerini terke dvet ettiklerine dair
bir rivayet vardr. Buna kar Gr-buann: T a n r n z ve h r i s -
t i y an l m z bizi ilgilendirmez; kadnlam halklardan aldmz
bu lkeleri istemeniz hayret edilecek bir eydir. E f e n d i l e r i n i z
T r k olmak ve dinlerini terk etmek niyetinde iseler size ehirler veri'
riz- dost oluruz. Aksi takdirde hepinizi zincirlere vurur, H o r a s a na
sevk eder veya ldrrz9 tarzndaki vakarl cevab dikkate ayandr.
Hallar tamamiyle imh edilecek bir durumda bulunuyor ve Gr-bua
da kaytsz-artsz teslim olmalar suretiyle anlama yaplabileceini bil
diriyordu. Lkin Suriye emirleri arasndaki emniyetsizlik ve rekabetler,
Trklerle Araplarn birbirleriyle geimsizlii ve nihayet Msr Ftmle-
rinin bu nzik durumdan faydalanarak kendi hesaplarna istilya giri
meleri, Tutuun olu Dukak ile birlikte Suriye kuvvetlerinin haber ver
meden ekilmelerine, Franklarn taarruza geerek Trklerin bozulmasna
sebep oldu. Bu beklenmedik durum karsnda Seluklu Gur-bua Mu
sula ekilmee mecbur oldu ve eski kudret ve nfuzunu kaybetti. Ha
llar bu sayede Suriye sahillerine ve Filistine doru ilerlemee bala
dlar. Antakyadan bir yl sonra da Kuds igal edip ehri 70.000 ms-
lmanm kan ile suladlar. Bylece imhs mmkn ilk Hallar Trkler
aras ihtilflardan faydalanarak Suriye ve Filistinde yerlemee, kral-
hk ve kontluklar kurmaa muvaffak oldular10.
8 Mathieu, 222; Anonim Hal Kronii, ner. Brehier, s. 150; ibn l-Esr, X, 96.
9 Hal anonimi ve Osman Turan, Worl d domi nati on, s. 86-87.
10 zm, 873; bn Kalams, s. 134-136,- bn l-Esr, X, 94-96, 98; ibn l-Adhn
H, 129-138; bn l-Cevz, IX, 105, 108; Sibt, 121b; Mathieu, 216-217, 221-222;
Abul-Farac, 225; Hal Anonimi, 50; C. Riant, I nventai re critiq-ue des l ettres hi s-
Berkyaruk Seluk devletine hkim olduu ve Hallarla mcdeleye
giritii bir srada idi, ki Genceye Melik tayin ettii kardei Mehmed
Tapar da kendisine sman Terken Hatunun emirlerinin yardm ve tah
rikleri ile, 1099 da, saltanat iddiasiyle ortaya kt11. Berkyaruk 1100 y
lnda Sefd-rdda malb olunca Badad ahnesi Gevher yin, Artuklu
Ilgazi, Gr-bua, kermi ve Horasan meliki Sancar (Mehmedin z
kardei) dahil olmak zere mhim emirlerin pek ou Mehmed Tapar
tarafna geti. Sultan Berkyaruk Taberistan, Curcn ve Hrizm emirle
rini Porsuk oullar Zengi ve l-begi gibi dier beyler ve 50.000 kiilik
bir ordu ile kardei zerine yrd ve bu sefer onu Hemedan civarnda
cidd bir bozguna uratt. Mehmed Tapar Horasana, kardei Sancarm
ynna gitti...Berkyaruk bu zafer zerine 100.000 kiiye kan ordusivle
Badada varp saltanatn orada kurmaa teebbs etti. Bu sefer Meh
med Tapar Sancar ile birlikte, kuvvetlerini toplayarak ve Sultan takibe
girierek Hilfet merkezine geldiler. Bu esnada shhati bozulan Berkya
ruk Badaddan ayrlmak zorunda kald. ki karde ordular 29 kinci
Terin 1101 de, Nihvend civarnda tekrar karlat. Arlaan bu buh
ran karsnda Halifenin ve limlerin tavassutu ile bir anlama yapld.
Bu anlamaya gre saltanat Berkyarukda kalyor; Slehmed Tapar, Gen
ce meliki sfatiyle, Azerbaycan, Diyarbekir ve Elcezre eyletlerine h
kim oluyor; kapsnda nbet al n mas kararlatrlyor ve
bylece yeminle teyit edilen bu muahede ile devlet ikiye blnyordu.
Bu lkelerin Mehmede dedii verginin, phesiz mahall masraflar ha
ri, ylda 1.330.000 dinar altma bali olduu da kaydediliyor12.
Bu anlama zerine Berkyaruk Kara-tekin ovasna, Tapar da Ese-
dbda ekilirken ordular da, bey ve askerleri ile birlikte, kendilerine
mahsus iktalarma daldlar. Bu karara ramen Reye giden Mehmed
Tapar, emirlerin tahriki ile, be nbet aldrmak suretiyle tekrar
saltanatn iln etti. Bu vaziyet dolaysiyle Berkyaruk tekrar kardeine
kar harekete geti. Tapar orada, tekrar malb olarak Azerbaycana
kat; emirlerini toplayarak, 1103 de, Hy kapsnda beinci defa bozgu
na urad ve Ahlata snd. Bu sefer de ark Anadolu emirlerini, Er
zurum Saltuklularm, Ahlat hkmdar Skmeni ve Ani emri Menehri
toriques des Cro sades (Archives de IOrent Latin), Paris 1881, I, s. 134, 14,8,
167-175; S. Runciman, History of the Crusades I, s. 236-249.
11 bn l-Cevz, IX, 110.
12 bn l-Cevz, IX, 131; bn l-Esr, X, 115.
hizmetine alarak tekrar savaa hazrland. Sultan Berkyaruk ok kan al
dn, memleketin harap, emr ve askerlerin yorgun olduunu, hzinenin
bo kaldn, vergilerin tahsil edilemez bir hale geldiini ve nihayet s-
lmm dmanlarna frsat verildiini beyan ederek, gnderdii bir eli
ile, kardeini bara ikna etti. Bylece, 1104 de, Azerbaycanda Sefd-rd
hudut olmak zere, Kafkasyadan Suriyeye kadar btn vilyetler M eh-
med Taparda kalmak, Badadda hutbe Berkyaruk namna, Azerbay
can, ark Anadolu ve Musul eyletlerinde, sadece Mehmed Taparm
ad zikredilmek artiyle, bir anlamaya varld. Seluk mparatorluu iki
devlete ayrlmak suretiyle T r k i y e ile birlikte Sel u k S u l
t an meydana kt. Lkin bu durum ok ksa srd. Zira Berkyaruk
hastalkl olduu iin 23 Birinci Knun 1104 de, yirmi alt yanda ld.
Yerine tahta karlan ve adna hutbe okunan olu Melikh taht muha
faza edemedi; Sultan Mehmed Tapar 1105 de Melikh teslim alarak
Seluk tahtn mstakil olarak ig etti13.
Filhakika Musulda kermii kuatmakla uraan Sultan Tapar
Berkyarukun lm haberini alnca derhal Badada hareket etti. 1105
de yeeni Melikh ve onun atabei Ayaz malb edip ldrdkten
sonra devlete hkim oldu. Musul ve Halep atabeglerini babas Kasim
d-devle Ak-sunguru Badad ahnalna tayn etti. Porsukun oullar
sayesinde, saltanat dvasna atlan amcas Bri-bars olu Meng-
bars ve dier amcas Tkiin oullarn birlikte sfahan kalesinde hap
setti. Bylece Sultan Mehmed Tapar btn rakiplerden ve saltanat d-
vaclarmdan kurtuldu. Tkiin olu Bri-tekin Suriyeye kat. Fakat
Suriye Seluklular kendisinden endie ettiklerinden 1112 de Antakya
prensi Tancrede gitti; oradan Sra geti ve am Atabei Tu-tekine
mektup yazarak kabuln istedi. Lkin Atabeg muvafakat edemeyince,
baka bir yer kalmadndan, i Ftmlere iltica etti; Msrda hrmet
l e karland ve kendisine maa baland14.
Sultan Mehmed Musul ve Diyarbekir blgelerini Atabeg avlya
ikt ederek onu Hallara kar cihda memur etti. Bu durumda mevki
ini kaybeden kermi ve oullar, bu sralarda hkimiyetini ark Ana
doluda kurmu bulunan I. Kl Arslana (IA.da bu makaleye bak.) ba
vurarak onu Musula davet ettiler. Gerekten Kl Arslan, bu frsatta
Musulu alp orada hkimiyetini kurmakla T r k i y e ve Byk S e 1-
13 mduddin, 88-90; Ahbr ud-devl e, 77-78; Rvend, 147-148; Reidddin,
58-66; bn l-Cevz, IX, 109-141; bn l-Esr, X, 99-132; Azm, 374-375; bn Ka-
lanis, 137, 147; Abul- Farac, 238.
14 bn Kalanis, 183-189.
ukl u Sultanlar arasndaki ailev rekabet kzmt ve 1107 de Kl
Arslanm malbiyeti ve lmyle netecendi. Bu esnada Btmlere kar
sava ile megl bulunan Sultan, Kl Arslanm Badad ald sy
lentileri ile endielenmi ve Btmlere kar hareketi duraklamt. Ha
berin doru olmadn ve Kl Arslanm ldn renince savaa de
vam etti ve zafer kazandktan sonra Badada hareket etti.
3. Sultan Mehmed, Hallar ve Grcler
Sultan Mehmed Btmlere kar kazand zaferden sonra Badada
gidince babas tarafndan in edilen Sultan cmiini bitirdi; Nizmiye
civarnda Sflere bir nht (zviye) yapt15. Ticaret vergilerini ve gm
rkleri ilga etti. Hemiresini 100.000 dinar mihr ile Halife Mustazhire
nikh etti. Kadnlarn erkeklerle yaptklar toplantlar yasak etti16. Bu
srada, Sultan Hallara kar tevik iin, Badada mhim kimseler ge
liyordu. Bunlardan biri de Trablus-amn i emri kad bn Ammr
idi. Hal tehlikesine ramen onun bu teebbs i tebasm kzdrm
ve onlar da Msr Ftmlerine bavurarak kendilerine vli istemelerine
sebep olmutur. Dikkate ayandr, ki daha ilk seferi mteakip Hallara
kar T r k i y e Sel uk l u l ar ile anlaan Bizans mparatoru I.
Alexis de 1110 de, eli ve hediyeler gndererek Sultan onlar ile savaa
tevik ediyor; yardm edeceini ve Hallara yol vermediini bildiri
yordu17.
Sultan Tapar Atabeg avlnm sadakatine gvenmedii iin de Mu
sulu Emr Mevlda ikt ediyor ve Hallara kar kuvvetlerin ba ku
mandanln da ona veriyordu. Bylece Ahlat ah Skmen ve ark Ana
dolu Artuklu beylerini de onunla birlikte cihda memur ediyordu. Emr
Mevdd iml Suriyede Hallara mhim darbeler vurduktan ve bir
mddet te Urfay kuattktan sonra mterek kuvvetlerle Kuds zeri
ne hareket etti. Lkin Ahlat h Skmenin 1112 de hastalanarak dn
mesi ve lm, daha sonra da, 1113 de, kendisinin amda cmiden
karken Btmler tarafndan ehit edilmesi ve nihayet Suriye Seluklula
rnn iine dtkleri rekbetler bu mhim seferden byk neticeler elde
etmesine imkn vermedi. Hatt Hristiyan kaynaklarna ramen bn l-
15 Btmlere kar seferleri iin bak. VII, 5.
16 bn l-Cevz, IX, 159; bn l-Esr, X, 166; Ahbr d-devle, 81; Azm 379.
17 bn Kalanis, 173; bn l-Esr, X, 170.
Esir bu lmde Tu-tekini de z an l grr18. Sultan Tapar, bu durum
da Ak-sunguru Hal cihdna memur ettii gibi Suriyenin idaresini de
1116 da Tug-tekine verdi19.
Seluk mparatorluunun geirdii siyas buhran Hallarn Suriye
sahillerinde tutunmalarna ve bu iki mil doiaysiyle Bizansllarm mda
faadan taarruza gemelerine frsat verdii gibi kk Grc devleti de
bz istil teebbslerine giriti. Bununla beraber siyas paralanma ve
sarsnt ne derece olursa olsun kk Grc milletinin byle bir hare
keti yine de kolay olamazd. Lkin kral Davd (1089-1125) in byk
K p ak (Kuman) kavmini ttifkma almakla Grc istils mmkn
oldu. Filhakika Orta Asya bozkrlarndan Balkanlara kadar geni saha
lar igl eden, Ouz ve Karluklar kadar kalabalk olan Kpaklarm bir
ksmi, Kafkasyada Grcler ile komu idiler. Kral David bu Kpakla-
rn hkmdar Karahan (Khamghan)m olu Atrakn kz ile evlendi ve
kral Kpaklar memleketine dvet etti. Kafkaslardan inen Kpaklar
aileleri ile birlikte Grcistan ve civar blgelerde yerletirildi. Kral Da
vid bunlardan tekil ettii 40.000 kiilik bir ordu ile kuvvetlendi; Grc
saraynda yetitirilen 5000 Kpak ocuu da merkez kuvvetinde hizme
te balad. Bu mnasebet doiaysiyle, a m a n K p ak l ar ara
smda h r i s t i y an l k yaylmaa balad. te Seluklularn bu buh
ran devresinde idi, ki Grc-Kpak kuvvetleri de istilya giriti ve Kaf
kasyada yaayan gebe Trkmenler, 1110 ylnda, kitleler halinde Ana
doluya gmee mecbur kaldlar20. Grcler vaktiyle Ouzlar Sr-der-
ya boylarndan pskrten Kpaklarla birlikte istillarn genileterek
Gence kaplarna kadar gelince Sultan Tapar 1110 ylnda Grcler ze
rine mhim bir kuvvet gndererek onlar perian etti ve memleketleri
igl edildi21.
Sultan Mehmed Badadda bulunurken Hillenin Arap emri Sada
ka b. Mezyede kar harekete gemek mecburiyetinde kald. Filhakika
Berkyaruk ile mcdelede sultann tarafnda bulunan Sad ak a bu sa
yede pek kuvvetlenmi ve gururlanmt; Bu sebeple de Halifeden ve Sul
tandan kaanlar himaye ediyordu. Filistinli Arap emri Fazl bazan Ha-
18Mathieu, 275-285; Sryani Mihael, III, 198; Abul-Farac, 244-245; Azm,
380-381; bn Kalanis, 178-187; bn l-Esr, X, 171, 174; Sibt, I57a-158a; bn
l-Adm, II, 154-164.
19 bn Kalanis, 193.
20 Brosset, I, s. 362-363; Ermeni kronii (ner. Brosset), I, 58-59; Mathieu,
304-305.
21 bn Kalanis, s. 168; Ahbr d-devl e, s. 81.
larla birletii iin Tu-tekin tarafndan kovulmu ve o da Sadakaya
snmt. Sadakann bu davranna bir sebep de i olmas ve ileri
korumas idi. Batnlerin kuvvetlendii bu srada da onun imdi bu mez
hebe mensbiyeti rivayetleri de dolayordu. Bununla beraber edebiyat
himayesi dolaysiyle bir ok irlerin kasidelerine ve medhiyelerine de
hak kazanmt. Fakat fileri himyesi ve gizli teebbsleri belirince
Ya-syan olu Mehmed kendisini sultana itaate davet etti. Babasnn
Azerbaycandaki ikramda medreseler yapmak, lim ve mutasavvflar
himye eylemek suretiyle ok sevilen ve hret kazanan bu gen Seluk
beyi Sadaka tarafndan ldrlnce Sultan Mehmed zerine bir ordu
gnderdi ve 50.000 kiilik bir orduya sahip bu i Arap emrini ldrd.
Bu hdise Badad ilerini de ayaklanmaa gtrd ise de cidd bir a
tma olmadan yattrld22.
Sultan Mehmed mparatorluu toplarken sarsntdan faydalanarak
cretlerini arttran Hasa Sabbh ve Btmlere kar da cidd bir cihd
yapt. 1107 de sfahan yaknnda, h-diz kalesinde yerleen Btmleri
imh ve kalelerini tahrip ettikten, dier i ve d hdiselerle megul ol
duktan sonra, 1117 de HasanSabbhn yaad Alamt kalesine kar
mhim bir kuvvet gnderdi. Baz hiynet gayretlerine ramen bu Btn
yuvas temizlenmek zere iken sultann 1118 de lm bu fesat ocann
yaamasna imkn verdi. Bundan baka Sultan Mehmed Suriye Seluk
lularn ve Horasanda kardei Sanear da ayn zamanda oralardaki B
tmlere kar bu cihda memur etti23.
Sultan Mehmed bu buhranl devrede Seluk mparatorluunu i ve
d dmanlara kar korumu; birlii kurmu bir hkmdar idi. Hasta
lndan kurtulamayacan hissedince, 1118 Martnda, Kurban bayram,
tertip eyledii byk bir ziyfet ve mersim esnasnda 18 yandaki olu
Mahmdu tahta kararak btn emirlerin biatini alm ve gzyalar
n aktmtr. Ouz an a nesi ne gre tertip eyledii bu ziyafet
(toy) sonunda sofrasn ve sar ay n da y amal at m t . Ka
rs Gevher Hatun kendisinden nce Azerbaycan meliki bulunan amca-
zdesi smiPin kz idi. Sultan Mehmed babasnn bu lkedeki haklar
dolaysiyle Azerbaycan d v n t eki l t , emirleri ve askerleri ile
birlikte bir menr ile bu Hatunun idaresine vermiti. Kendisinden so-
22 bn l-Esr, X, 154-165; bn l-Cevz, IX, 156; bn Kalanis, 159-160; Azm,
378; bn l-Adm, II, 153-154; mdeddin, s. 102; Ahbr d-devl e, s. 80; Anonim
Sel uk-nme, s. 24; ahr - makale, 64-65,
23 Bak. s. 226-230.
;
ra bu kudretli Hatunun Sancar ile evlenmesi oullarnn saltanattan
ve haklarndan mahrum kalmas endiesi karsnda lmnden nce
onu ldrd rivyet ediliyor. Sultan ilim ve imar ileri ile de urama
frsatn bulmu ve cesedi sfahanda in eyledii medresesinde defno-
lunmutur24.
4. Sultan Sancar ve Seluk htiamnn Dirilmesi
Sultan Mehmed Taparm lm zerine Horasanda melik olarak
oturan ve o taraflarda byk muvaffakiyetler kazanan kardei Sancar
derhal sultanln iln etti. O, Berkyaruk ve Tapar mcdelesinde, ayn
anadan olduu iin, kincisi tarafnda kalm idi. Onun Trke ad San
car m Musul havalisinde Sincar kasabas ile alkal bulunduuna dair
rivyetler bir yaktrmadan ibaret olduu gibi slm ad Ahmed de ba
zan baka bir kardei' sanlmtr. 21 yl (1097-1118) Melik ve 39 yl
(1118-1157) Sultan olarak Mervde Seluk tahtn igl eden Sancar Sel
uk pdihlar arasnda en ok hkm srm bir hkmdar olup Seluk
imparatorluu ve kudretinin son mmessilidir. Sultan Mehnedin lm
zerine bir hafta matem mersimi yaptktan ve sultanln iln ettikten
sonra Gazneyi fethedip Behramh tahta karm; Seluklularm tbii
yetine alm ve bu zaferi mteakip yeeni ve damad Sultan Mahmud
zerine yrmtr. Babasnn lm zerine sultanl iln edilen Mah
mud bu srada henz 13 yanda bulunuyor ve kk kardeleri Mesd
ve Turul, atabegleri ve emirlerinin tahrikleri ile, onlarn saltanat iddi-
lar ve ayaklanmalar ile karlam oluyordu. *Sultan Sancar Irak zeri
ne yrrken Mahmd amcasiyle anlamak iin ok gayret sarf ettiyse de
Sultan Sancar onun veziri ve hcibi (kumandan) nin yeeninin devleti
ne tahakkm ettiini beyan ederek bu teklifi kabl etmedi. Bu sebeple
12 Austos 1119 da (2 Cemaziyelevvel 513) iki sultann ordusu Svede
karlat. Sultan Sancar daha kuvvetli bir orduya sahip olan yeenini
mklt ile ve 45 fil syesinde malb edebilmi ve emirlerini tutsak
yapmtr.
Bu zafere ramen Sultan Sancar yeenine bir evld muamelesi yap
m ve anlamaya gre Rey ehri kendisinde kalmak zere mparatorlu
un btn Garp lkelerini onun hkimiyeti altnda brakmtr. Bu an
lama ile Mahmdun sultanlk hak ve sfat muhafaza edilmekle bera-
24 bn Kalanis, 198; bn l-Cevz, IX, 196; bn l-Esr, X, 184; mdeddin,
s. 111-112; Mathieu, 297; Tari h-i Gzi de, s. 455; Nzhet l -Kul b, s. 53.
be* Sultan Sancar En Byk Su l t an (Sultan ul-a'zam) unvan
ve mevkiini alarak onu kendisine tbi bir hkmdar yapm ve sultanlk
makam da iki dereceye ayrlmtr. Bylece dier Seluklu ve Gazne
sultanlar, Trkistan hanlar dereceleri stnde En Byk sultanlk ma
kam meydana kmtr. Bununla beraber imparatorluun her blgesin
de olduu gibi Gazne ve Karahanl lkelerinde de Sancardan sonra
Mahmdun ad da hutbelerde okunduundan sultanlk makam yine de
derecesini muhafaza ediyordu. Bu suretle iki trl Seluk sultanl hu
sule gelmi ve Byk Seluklu Sultanlnn merkezi sfahandan Merve
intikal etmitir. Bu anlama ile merkezi sfahan ve daha sonra Heme-
dan olmak zere I r ak Sel u k l u l ar devleti meydana kyor
du25. Hkimiyet almetleri ve terifat kaideleri de sultanlk derecelerine
gre ayarlanm idi. Gerekten, iki sultan bulutuu zaman. Sultan Mah-
md Sultan Sancar yannda saltanat merasimlerini yapmyacak; atma
iner ve binerken Trk borusu (Bk- Trk) aldrmyaeak; kendi
k z l r engi ni brakp Sultan Sancarm beyaz ve si yah renk
lerini kullanacak; sultanlara mahsus be nbet al d r m y aeak ,
amcas nnde yer pecek ve rikbtda yryecekti26. Bu syede Seluk
hkimiyeti sembolleri ve usulleri hakknda dikkate ayan yeni kaytlar
elde etmi oluyoruz. Seluk ordusu 100.000 kiiden fazla bir miktarda
topland zaman, Halifeden farkl olmas maksadiyle, bayrann siyah
deil k z l , yei l ve sar renklerden terekkp ettiine dair bir
haber de bu vesile ile burada kayda ayandr27.
Sultan Sancar bu suretle Byk Seluklu mparatorluuna dahil ve
bal btn emr, melik, han ve sultanlarn metbu olarak ve onlarn s
tnde Sul t an u l - a zam sfatiyle, bu muazzam siyas teekkln
bana gemi bulunuyordu. Bu sfatla Sultan Sancar siyas ve Halife de
din otorite olarak devrin hkmdarlarna fermanlar, unvanlar ve sair
hkimiyet sembolleri gnderiyorlard. Bizansllara ve Hallara kar
mhim zaferler kazanan Danimendli hkmdar Emr Gzye, 1143 de,
Halife ile birlikte bir takm hkimiyet almetleri gnderirken ona Melik
unvanm tefviz etmiler; drt siyah bayrak, kapsnda alnmak zere
25 bn l-Esr, X, 193-195; mdeddin, s. 125-128; Ahbr d~devle, s. 88-89;
bn l-Cevz, IX, 205; bn Kalanis, 202; Azm, 387; Mcmel ut-tevrih 412; Ta-
rih-i Gzide, s. 458.
26 mdeddin, s. 129; Ahbr d-devle, 89; Rvend, 170; Reideddin, s. 81-82.
27 Abul-Celil Kavzin, Ktab un-nakz, s. 608; Ortaa Trk devletlerinde renk
ler ve semboller iin yine bak. F. Kprl, Hukuk semboll erdeki motifler. THIT
mecmuas, II, s. 33-50; erafeddin Yaltkaya, Tarihte Renk, TM, VII-VIII, s. 41-47.
davul, altn gerdanlk ve bu tevfiz merasimi esnasnda elilerin arkasna
vurmas iin bir altn as bu hkimiyet sembollerini tekil ediyordu28.
Siyah renk Abbsilere aid olduu iin Seluklu hkmdar ve beyleri s
dece halifeye mnevi ballk almeti olarak onu almlar; Trkmenler ise
siyh yine matem rengi olarak kullanmlard. Hamdullah Kazvn, bir
mddet Melik Gznin nfuzunda kalan, T r k i y e Sel u k l u h
kmdar Sultan Mesdun da Sultan Sancara tbi bulunduunu, ona
her yl hac ve hara gnderdiini manzum bir eserinde kayt eder20.
Bununla beraber balangtan beri mstakil olan T r k i y e Sel u k
sultanlar bazen halifelerden saltanat tefvizleri aldklar halde Byk
Seluklularla byle bir mnasebetlerine dair bir kayda rastlanmamtr.
T r k i y e Sel u k l u l ar hakknda ok kifayetsiz ve hatal bilgi
ye sahip bulunan bu mellifin ifadesini teyid etmek mmkn olmamakla
beraber Sultan Mesdun da Melik Gazi gibi bu zayf devresinde, na
zar olarak, Sultan Sancara tbi saylmas varid olabilir. Kroniklerin ifa
deleri yannda Sultan Sancar da 1133 (527) tarihli bir mektubunda hki
mi}'et sahalarnn Tarazdan Yemene, Bulgar ve Rum diyarlarna kadar
uzandn, btn bu geni lkelerde saltanatnn tanndn ve hutbe
lerin kendi adma okunduunu ifade eder30.
5. Sancarm Saltanat
Sultan Sancar 1097 senesinde Mervde Melik olarak idareye bala
d zaman henz 12 yanda bulunuyordu. Salam bir dar kadro ile
ie girien Sancar az zaman zarfnda Horasana hkim olmu; bu tarafta
kazand muvaffakiyetler sayesinde Seluk devleti ark lkelerinde bir
sarsntya uramamtr. Sultan olduktan sonra da mparatorluun Garp
lkelerinde siyas nizm ve birlii de frsat bulduu nisbette korumu;
Seluklu hametini ide eylemi ve slm dnyasna emniyet getirmi
tir. Melikhm lm ile balayan buhran o kadar mid krc ve Sultan
Sancarla balayan devir o derece emniyet ve saadet verici olmutur, ki
onun hakknda hi r z aman d a esmer yzl, byk bal, g r
sesl i ve iek bozgunu bir adam zuhur edeceine, ark Trklerini
28 Sryani Mihael, s. 233, 237; Sryani Anonimi, JBAS (1933), I, s. 99; Abul-
Farac, s. 258.
29 Zafer-nme, Brit. Museum, Or. 2833, 375b.
30 Bayhak zeyli, III, 1465; Rvend, 171. Ib l-Esr Sultan Sancarm yeeni
Sultan Mahmuda tefviz ettii btn memleketler arasnda Trkiye Seluk lkesini
de sayar ve bu hususa dair Menru da grdn syler [Atabegler tarihi, 40], ki
bu nazar olarak tek halifelik ve tek sultanlk fikir ve hukukunun devamn gsterir.
bozguna uratacana, fakat sonradan i nden gelecek askerlere (Put
perest Karahtaylara) y eni l ecei ne dair bir had s devrin psi
kolojisini ve Islm dnyasnn siyas buhrandan sonra kendisine kar
besledii duygular meydana koymaktadr31. Bizansllarm Diyarbekir
blgesine kadar istil edip byk bir kitleyi esir aldklarn, bu esirle
rin bir mektupla sultana bavurduklarm, Sancarm da imparatoru id
detli bir mektupla tehdit eylediini belirten kaynaklar, tarih olmamakla
beraber, onun ahsiyeti etrafnda teekkl eden efsneyi gstermek ba
kmndan kayda ayandr32. Sultan Sancar, bu hviyeti doiaysiyle, s
lm melifleri ve Trkiye Seluklularnn byk hkmdar Sultan Aled-
din Keykubad tarafndan, Melikh yannda, ideal bir Padiah olarak ta
nnyor idi33.
......Sultan Sancar slm dnyasnn kaderini tayin edecek gayri mslim
ark kavimlerine ve gebelerine kar Cend M an- k l ag ularn
da kurduu sler ve mdafaa tekilt, onlara kar kazand zaferler sa
yesinde slm dnyasn istillardan korumu; bu sebeple byk K p
ak (Kuman kavmi arkta mslman lkelerinde deil Kafkaslarda, Ce
nub Rusyada ve Balkanlarda yaylma imknn bulabilmitir. Nitekim
Kpaklar Kafkaslarda mslman rkdalarma kar Grclerle birlikte
aknlar yaparken dierleri de Tunay geerek arabalar stnde Balkanlar
istil ediyor; stanbulu tehdit ile Bizans uratryor ve bu suretle Tr
kiye Seluklularna kar Komnenoslarn giritii taarruzlarn krlmas
na da hizmet ediyorlard. mparator Yuannes 1121 de Peenek ve Ku-
manlarla iddetli savalarda onlar perian ettikten sonra bir ksmn
Balkanlarda, bir ksmn zmitte iskn etti ve bir miktarn da ordusuna
ald. Kafkaslar aan Kpaklar da Grclerle birlikte 1122 ve 1124 de
Tiflisi, Azerbaycan ve ark Anadolu blgelerini istil ediyorlard34. ark
taki Kpaklar tedricen slmlarken Garptekiler Grcistan, Cenub Rus
ya ve Balkanlarda hristiyanlk dinine giriyordu. Kodex Kumanicus adl
Trke eser bu hristiyanlatrma faaliyetleri neticesi vcuda geldi. Bu
nunla beraber yine de Kpaklarm ou mslman olmu ve Altmordu
devletinin esasm tekil etmitir.
31 Ahbr d-devl e, 64; bn l-Cevz, X, 178; Tarih-i Gzide, 459.
32 Avf, Lbb l -El bb, Tahran 1335; s. 76, 578-583; Aqli, Asr l-Vzer,
Tahran 1959, s. 238-248.
33 Rvend, s. 20, 38; bn Bb, s. 379.
34 Sryani Mihael, 207; N. Khoniates; s. 14-17; Brosset, I, 369-370; Mathieu,
304-305. Sr-deya boylarndan Balkanlara kadar iki aylk yol Kumanlarla meskn
idi ve XIII. asr ortalarnda Macaristanda bile Kumanca konuuluyordu [J ourney
of W. Rubruck, s, 85, 211].
Sultan Sancar, zaman zaman, Irak Seluklular ileriyle uram;
Sultan Mahmdun lmnden sonra (1131) onun kardeleri Mesd,
Turul ve Seluk-h arasnda balayan mcdeleleri yattrm; Cend
ve Man-klag gaza s (uc)lerini tahkim etmi; slm lkelerine doru
ilerleyen kfirleri (amn Trkleri ve Ktaylar) malb etmi; vezirini
ldren Btmlere cihd aarak bunlardan mhim bir ksmn yok eyle
mi idi. Halifeye gnderdii 1133 tarihli ok mhim bir mektubunda
in, Hint hudutlarna kadar b t n h k md ar l ar itaate ald
n, C en d havalisinde say s z k f i r l er i kltan geirdiini,
bir payitaht da B a d ad olan kardelerinin, her gelilerinde, orada
700.000 dinar masrafa sebep olduklarn ve artk buna msaade etmedi
ini belirttikten sonra kudret ve hametini, T r k C i h n h k i mi
y et i urunu u ekilde ifade eder: T a n r bu d n y a y b i
z i m t a s a r r u f u m u z a ve emnetimize tevdi eyledi; emr ve h
kmdarlarn hepsi bizim nib ve memurlarmzdr. Biz C i h n p d i
h 1 n Cihn pdih babamz (Melikh) dan ve verdii s a n
cak ile Halifenin dedesinden mirs aldk35. Halife de Sancara sultan
lk almetlerde birlikte nallar altm bir at hediye etti36.
Orta Asya henz son szn sylememi olup muhaceret ve istil
teebbsleri Seluk hudutlarna arparak geri dnyor, ve pskrtl
yordu. K t a ylarm bir kolu olan K ar a - h t a ylar arktan Balasa-
gun hudutlarna yaklanca Kagar hkmdar Ahmed Han onlara kar
sefere karak 1122 de Kara-htaylar uzaklatrdktan sonra kendilerine
hudutlar zerinde y u r t l ar (iktlar) tahsis ederek tabiiyetine ald ve
bu vasta ile arkadan gelenlere kar bunlar hudut muhafz haline ge
tirmek istedi. Fakat K ar l uk , K an g l ve Ou zlarn yardm, Se-
merkant Alevilerinin reisi Eref bin Mehmedin destei ile Gk-sagun
(bu isim Gk-Trklerde byk bir unvandr) isyan edince, bundan fay
dalanan Kara-htaylar Kara-hanllar lkesinde ilerleyerek Balasagun
ehrini igl ettiler. Karahanl hkmdar Seluklu metbunun yardm
na ba vurunca Sultan Sancar, 1130 ylnda, Ceyhun nehrini geti; Gk-
sagun kat. Bizzat menurlarnda kaydettii zere Sultan Sancar ar k
s l m d i y a r n a doru byk bir kalabalk halinde ilerileyen k
fir askerlerini (Kara-htaylar) Kgarda hezimete uratt. Nmrz (Ss
tan) a kadar varan Ouz, Karluk ve orlular bozup 30.000 kii ldrd
ve hemiresinin olu Mahmdu hanlk makamna karp dnd. Bu
35 Atabeg Miintecib d-din., Atabet l -ketebe, - Tahran 1329, s. 17; Bayhak
zeyli, III, 1460-1468; Hinduah Sancar, s. 258.
30 Abul-Farac, s. 258.
nunla beraber Semerkant hkmdar, 1137 de, Hocend hududunda, Ka-
rahtaylara malb olunca Sultan Sancar imdada ard. Fakat San
carm Hrizm valisi Atsz sultann kurduu Cend ve Manklag ularn
igl edip kendisine uymayan gzleri ldrmekle hudutlar zayflatt.
Bu hadise zerine Sultan, 1138 de, Atsza kar sefere kt ve onun bir
ksm gayr mslim Trklerden mrekkep ordusunu bozdu; olunu l
drtt. Sultan d e v l e t i m i z i n me n e i ve balangc ve
bizim iin en az z bel de sfatn verdii C ende Nasreddin
Melikh U l u- yabgu tayin etti37. Atsz af diledii ve sadkat yemini
yapt iin onu tekrar Hrizm valiliine tayin etti.
arkta zuhur eden byk hadiseler doiaysiyle s l mm P d i
h ve D nya Su l t an Sancar imparatorluun Garp ileri
.ile uramaa.imkn bulamam; Halifeye yazd mhim mektubunda:
F r enk l er i n yllardan beri Suriye ve ir yerleri istil edip peygam
berlerin kblesi olan K u d s domuz ve arap ticrethanesi yaptkla
rn, mslmanlarm malna canna ve kadnlarna tecvz eylediklerini,
eki ve Abbz kfirlerinin slm beldelerini yamaladklarn ac bir
ekilde belirtiyor ve Halifeyi tenkit ediyor; buna mukabil kendisinin
arkta kazand byk zaferleri sayyor ve byk hanlara, emrlere, ku
mandanlara ve Mvernnehr, Kgar ve Tarazdan Hrizm, Bulgar ve
Hindistan snrlarna kadar Sstan, Kbil ve Zbulistan ve daha pek ok
vilyet askerlerine, erzak, tehizat ve silhlarna, her yl hzineden mil
yonlarca para ve mal sarf ederek Islm hudutlarn kapal tuttuunu, k
firleri kahr eylediini, zafer ve fetih-nmeierin birbirini takip edip Islm
devletinin her gn genilediini bildiryor38.
6. Kara-htay stils ve Sultan Sancar
Kara-htaylann, 1137 de, Mahmd Han malb edip Karluk, Kang-
l, Yama ve Ouz gebeleri ile birlikte ilerlemeleri Seluk devleti iin
tehlike tekil etmekte ve Orta-Asya istillarndan birini vcuda getir
mekte idi. Bu sebeple Atszm isynm bastran Sultan Sancar 300,000
kiilik byk bir ordu ile Mvernnehr seferine kt ve 1141 de Semer-
37 ibn l-Esr, XI, 31-32; Mr Haydar Rz, Mecfn't-Tevrih (Schefer neri),
Cveyt , Cihn-g, GM, II, 5, 86-87; Mntecib ed-din Atabeg, Mnet (Bay
hak III), 1470, 1472-1482; Meyyid ud-din Badad, El-Tevessiil ilet-teressl,
Tahran 1315, s. 14-15; Ykut, t'Mucem -bldan, VI, 215; Barthold, 324-325; Kafes-
olu, Hrezmahlar devleti tarihi, Ankara 1956, s. 46-48.
33 Barthold, Turkestan I (metinler), s 35-39; Bayhak zeyli III, 1464-1465.
kata vard. Mahmd Hann ilk ikyeti kalabalk Karluklar aleyhinde
oldu. Bu durumda Karluklar Sultana eli gndererek 50,000 koyun,
15.000 deve, 5.000 at demek suretiyle hizmete amade olduklarn bildir
diler. Lkin Sultan Sancar, Karluklara itimad edilemiyecei telkinleri ile
bu teklifi red etti. Bunun zerine Karluklar ve hatt Ouzlar K ar a-
h t ay ve Y a ma l a r m hkmdar olan G r - h a na sna
rak yardm istediler ve onu Sultana kar savaa kkrttlar. Sultana bir
ahidnme ile sadakat yemini yapm" olan Atsz da gizlice ayn tahriki
yapyor ve istikll kazanma frsatn bekliyordu39. Gr-han Karluklarm
aff iin Sultan nezdinde teebbste bulunduu ise de Sancar eli ve
mektup ile onu slmiyete davet ediyordu. Gr-hanm Seluklu elisini
hakaretle geri evirmesi arpmay kanlmaz bir hale getirdi. Bylece
iki ordu 10 Eyll 1141 (5 Sefer 536)de, Semerkant civarnda, K a t v n
mevkiinde savaa giriti. ki ordu hemen ayn kuvvete sahip bulunuyor
du. Gr-hanm safnda bulunan Karluklar en iddetli savalar tekil
ediyordu. Nihayet Sultan Sancar, hayatnda ilk defa olmak zere, Kara-
htaylara ve Karluklara malb oldu; ordusu tamamiyle dald. Sulta
nn zevcesi Karahanl Terken Hatun ve bir ok mhim emrler esir edil
di; 30.000 asker ve pek ok ilim ve devlet adam da ehit dt. Sultan
Sancar ancak Sstan emrinin himmetiyle kurtuldu ve bir Trkmen k
lavuzdun rehberlii ile Belh istikametinde ekildi40.
Katvan bozgunu Sultan Sancarn hayatna olduu kadar Seluk dev
leti ve slm dnyas tarihi iin de ar bir darbe oldu. Sultan Sancar bu
yenilgi ile , Ceyhun nehri tesinde kalal ve in hudutlarna kadar uza
yan btn lkeleri kaybetti. T r k i st an , ilk defa olarak, p u t p e
r est bi r k av mi n h k i mi y et i altma giriyordu. Bununla bera
ber bu hkimiyet byk bir deiiklik yaratmad. Kara-htaylar Msl
man Trk lkelerinin mevcut nizmna ve hatta Karahanl devletine do
kunmadlar; yksek Mslman memurlarn da hizmetlerine aldlar; ip
tida i n u su l n e gre hne bana bir dinar vergi koymakla ik
tifa ettiler. Gr-handan sonra da bu devletin bana kz ve kars geti.
Katvan meydan muhrebesinde asker zyitmn okluunu belirten kay
naklar yannda Sultan Sancara ait bir menr da dikkate yndr. Fil
39 Cuveyn, II, s. 5; Abul-Farac, s. 267.
bn l-Esr, X, 235, XI, 31-33; Ahbr d-devl e, s. 93-95; Ravendi, s. 172-173;
Reid ud-din, s. 84-87; md ud-din, s. 276-278; bn Kalnis, 275; bn l-Cevz,
X, 97; Mrhwand, IV, s. 93-94; Mr Haydar Raz, s. 242; Cnzcan, 38; Barthold,
Kara-htaylar, IA; Orta Asya tarihi hakk nda dersl er, s. 108-113; M. Kymen Byk
Sel ukl u mparatorl uu tarihi, Ankara 1954, s. 323-328.
hakika Sultan bu menrunda M v er n n eh r seferinden sonra
m a h 1 1 iktlarm Dvn-i hassa alnmasn ve fermansz olarak mah
sultn kimseye verilmemesini emretmek suretiyle ordudaki sarsnt
hakknda gzel bir misal verir41. Bu malbiyet ayn zamanda Trk-s
lm dnyasnn artk arktan gelecek istillara kar mukavemetinin de
krldn gstermitir. Nitekim Iirizmhlar Trk-slm hkimiyetini
XI I I nc asr balarnda tekrar Trkistana yaydlarsa da bu uzun sr
medi; az sonra Moollar Asyann en iddetli istilsn yaparak Seluk-
slm lkelerinin ounu hkimiyetlerine aldlar.
Sancarn bozulmas haberi zerine, Kara-htaylarla gizlice mnase
bette bulunan Atsz, derhal frsattan faydalanarak, Seluk payitaht
Mervi igl, Sancarm hzinelerini yama etti. Sultann ismini kaldra
rak, 1142 Hazirannda, kendi adn hutbelerde okuttu ve tura ekme*
-e- balad.- Bununla beraber Sultan Sancara bal bulunan halk bu
hutbe deiikliine kar grlt kard. Dier Horasan ehirleri de Sul
tana sadkat ve Atsza mukavemet gsterdiler. Hrizmh Atsz San-
carm himye ettii ve yetitirdii limleri ve din adamlarn bu muka
vemetin banda grd ii bunlardan ok adam ldrd. Fakat ordu
sunu kaybeden Sultan Sancar sratle toparland cihetle Atsz Hrizme
ekilmek zorunda kald. Atsz takibe koyulan Sultan, 1143 (538) de, H
rizm zerine yrd. Atsz itaate ve tabiiyete davet maksadiyle ona
Trk siyas hukukuna gre o k gnderdi42. Hrizmin payitaht Gr-
gen (Curcniye)de kuatlan Atsz din adamlarnn efaatiyle huzurda
yer pt ve tekrar affa nil oldu.
Sultan Sancar sratle devletine hkim olunca Kara-htayllarla sulh
yapt. Kars T er k en H at un iin 500.000, Emr Kuma iin 100.000
ve dier emirler iin de ar fidye cretleri deyerek onlar esirlikten
kurtard. slmiyeti yeni kabl edip bir siyas teekkl halinde meydana
kan Gorlular (Afganllar) hkmdar da itaatten ayrlarak Frz-kh-
da saltanatn iln eyledii, Sel uk d et i ne gre etr tamaa
balad ve Ouzlarla birlikte Herata hcum ettii iin Sultan Sancar
onu da malb ve esir etti. Fakat Sultan Sancar Gor hkmdarn da
affederek memleketine gnderdi, ki bilhare Gazneyi istil ve tahrip et
tii iin Aleddin Cihn-suz (dnyay yakan) lkabn almtr43.
41 Atebet l -ketebe, s. 31, 69.
42 Rvend, 174; Avf, Lbb l -Elbbs s. 37-38; Osman Turan, Eski Trkl erde
okun hukuk bi r sembol olarak kullanlmas, Belleten XXXV (1945), s. 305-318.
43 Cveynl, 7-11; Ahbr d-devle, 95; md ud-dn, s. 280-281; bn ul-Esr,
XI, s. 36, 57, 62; Czcn, s. 395; Barthold, s. 327-329; F. Kprl, Hrizmhlar,
A, V, s. 267; Mehmed Kymen, s, 331-332; . Kafesolu, s. 56-60.
T. Yeni bir Ouz stils
Sultan Sancar Kara-htaylara malb olarak eski kudret ve hame
tini kaybetmekle beraber halkn ve byk ahsiyetlerin kendisine bal
l sayesinde durumunu sratle dzeltmi; eski tbilerini tekrar hki
miyeti altma alm ve Trkistan hari her tarafta kudretini kazanmt.
Bylece on yl kadar Seluk mparatorluu eski hayatiyetini gsterir ol
mutu. Lkin arktan gelen gebe tazyiki ve istillar devam ediyor;
Ouzlarn son bakiyeleri de Trkistan terk ederek yeni bir g balyor
ve dikkate ayan bir hadise meydana geliyordu. Filhakika K ar l u k l ar
nasl Karahanl devletinin esasn tekil edip ayn zamanda Karluk g
ebeleri bu devletin yklnda rol oynyorsa Seluklularn temeli olan
O u z l ar da ayn rol oynamakta ve Byk Seluklu imparatorluu
nun knde mil olmaktadrlar. Nitekim Gk-Trklerin esasn tekil
eden Ouzlar feodal bnyenin icab bu devleti de ok uratrmlard44.
Kara-htaylarm istilsna ve Trkistanda hkimiyetlerini kurmala
rna yardm eden gebe Karluklar Ouzlara mahsus Yahgu unvann
tayan reisleri45 idaresinde eski kabilev dmanlar bulunan O u z -
l ar y u r t l ar n d an tard ettiler. Mttefikleri bulunan Kara-htaylar
da kendilerini desteklediklerinden Ouzlarn son bakiyeleri de Trkis
tandan garbe doru uzaklayorlard46. Bu tazyik karsnda ilerileyen
Ouzlar, Katvan muhrebesinden iki yl sonra, 1143 senesinde, Kara-h-
taylarm Trk valisi Alp-Tekin idaresinde bulunan Buharay igl ve ka
lesini tahrip ettiler47. Fakat Kara-htay ve Karluk basksna urayan O
uzlar daha ziyade Belh havalisinde ylmaa balyordu. Bununla be
raber Huttaln, Saganiyn ve Belh havalisinde (Afganistan) yayan O-
uzlarm bir ksm eski zamanlarda buralara gelmiler ve byk Ouz-
Seluk muhcereti dnda kalmlard. Bu Ouzlarn bu blgeye gleri
Gk-Trk devletinin ykl ile ilgili gzkyor. Filhakika baz H o
r asan t ar i h i l er i bu Ouzlarn Halife Mehdi (775-785) zama
nnda uzak Trk hududundan Mvernnehre intikal eden bir kavim
olduklar ve burada mslman olup Mukanna isynna katldklar riv-
yet edilmektedir48. Nitekim Seluklularn zuhurundan daha nce Ouz
44 Gk-Trkler Ouzlardan olduu halde Adaki Ouzlar makalesinde bu m
him mesele yanl ve aksi mnda anlalmtr. Bu husus ayn bir tedkikimizde ele
alnmtr.
45 Cuveyn, II, s. 14.
46 bn ul-Esr, XI, s. 66, 67.
47 Nerah, s. 23; ahr makal e, s. 22.
4S bn ul-Esr, XI, 67.
lar, belirttiimiz zere, Hala (Oz Kala) 1ar ile birlikte bu havalide
Samanlere ve Gaznelilere tbi olarak yayorlard. Bu blge eskiden de
Ak-hun veya Eftalit (slm kaynaklarnda Haytal, Cemi: Haytila) lerin
gelip yerletii bir memleket idi. in mellifi Tang-u Uygurlarla sava
an Karluklarm 766 dan sonra Orhon havalisinden ayrlarak u nehri
blgesine geldiklerini, Tala (Taraz: bugnk Evliya-ata) ve Tokmak
ehirlerine sahip olduklarn yazar49, ki Ouzlarn bu blgeye o devirde
Karluklarm basksiyle gtkleri anlalyor. Gerdiz de, kark bir ifa
de ile, Yamalarn Dokuz-Ouz (Uygur) hakanndan kap Karluklar
(vya Halalar) arama geldiklerini Hala (Halluk) larn Toharistanda
Haytallar ile dost olduklarn kaydetmek suretiyle bu hdiselerin akis
lerini verir50.
Bu Ouzlar burada kavm ananelerini muhafaza ediyorlard. Yirrri
drt Ouz boyunun -ok ve Boz-ok ad ile on ikier boy olarak iki kola
ayrldklarna dair ilk tarih bilgi de bunlar hakknda verilmitir51. Bun
dan nceki mellifler ise, iki kolun farknda olmadan, bazen Ouzlarm
on iki kabileye ayrldklarn kaydetmilerdi52. Bir ok beylerinin isim
leri verilen bu Ouzlardan -oklar Tut bey, Boz-oklar Korkut bey id
resinde idi. Bu Ouzlarm dier Ouz veya Trkmenlere nazaran dala
muhtar veya imtiyazl bir idareye sahip olduklar gzkyor. Gerekten
Seluk devleti Gurgn, Dihistn ve Man-klag yurtlarnda oturan ge
be Trkmenleri merkezden gnderilen ve boy beyleri stnde selhiyet-
leri olan hneler vastasivle idre ediyor; ikt sahipleri durumundaki
boy beyleri otlak ve sulak yerleri tevzi eyliyor ve vergileri de onlar al
yordu; gebe askerleri de boy beyleri beraberinde sefere gidiyorlard53.
Halbuki bu blgenin Ouzlan dorudan doruya Sultan Sancara
bal olup Raiyyet-i hss-i Sultan idiler ve kendi beyleri tarafndan id-
re ediliyorlard54. Bunlar Sultann matbahma len (ln) lik ylda
49 E. Chavannes, Documents sur les Tou-kiue, s. 85-86; F. Kprl, Abdal , Trk
Halkiyat Ansiklopedisi, stanbul 1935, I.. s, 47-54.
30 Ner. Barthold, Rus Akademisi, seri VII, cilt I, 4 s. 84. Bu Ouz ve Halalar
XIII. asr balannda da Gorlular ile birlikte faaliyetlerde bulunuyorlard (tbn l-
Esr, XII, 85-87, 153). Bu husus iin keza bak. Bl. I, bahis 6 ve VIII, 3. Kaynaklar
bu havlideki Kalalarm esmer olduunu ve buna Cenup ikliminin sebebiyet ver
diini de yazarlar [Curcan, 36b].
< 51 tbn l-Esr, XI, s. 32.
52 Mervez, s. 18; Avf, Cavmi l-Hikyat, ner. Barthold, Turkestan I (me
tinler), s. 99; niki Hayvanlt Trk Takvimi, s. 72-75.
53 Atebet l -ketebe, s. 80-82, 84-86.
54 Rvend, 178; Rededdin, 93.
24.000 koyun vergi dyorlard55. Kara-htay istilsiyle arkadan gelen
Ouzlar bunlarn miktarn oaltnca onlar da Belhe doru ilerilemee
ve yaylmaa baladlar. Belh vlisi Kuma bunlar disipline almak mak-
sadiyle zerlerine hne tayin edildi. Fakat Ouzlar dorudan doruya
Sultana tbi olduklarn ileri srerek onun idaresini kabl etmediler. Ku
ma bir ordu ile zerlerine yrynce Ouz beyleri Sultann hzinesine,
her hne (beyt) bana 200 dirhem (hane ile oymak kastedilmeli) vererek
otlaklarnda eskisi gibi yaamalarn teklif ettiler. Kuma kabl etmeyin
ce, 1153 (548) de, vukubulan savata Ouzlar galip geldi; ok kimse l
drdler ve esir aldlar. Bu haber zerine Sultan Sancar byk bir ordu
ile Ouzlara kar harekete geti. 40.000 hne (oymak) miktarnda olan
ve her halde arkadan gelenleri dahil bulunmayan bu Ouzlar Sultana ni-
yzda bulunup af diledikten sonra 100.000 dinar para veya hne bama
yedi men gm, baka bir rivyete gre de 200.000 dinar para, 200.000
koyun, 50.000 at ve deve, 100 kle vermek suretiyle itaat arz ettiler.
Sultann anlama temaylne ve merhametine ramen emirlerin srar
zerine sava balad. Ouzlar dar bir vdiye skan Sultann ordusunu
bozguna urattlar. ok emr ve asker ldrp Sancar da esir aldlar.
Bununla beraber ona tzim gsterip tahta kardlar ve nnde yer p
tler. Esir sultan beraberlerinde gtrerek ye onun namna hareket ede
rek ok fenalklar yaptlar. ar beg zamanndan beri hzinelerle dolu
olan Merv bata olmak zere bir ok Horasan ehirlerini igl ve yama
ettiler. Halkn ve mahall kuvvetlerin mukavemetiyle karlanca da ok
insan ldrdler56.
Sultan Sancar Katvan hezimetinden sonra ikinci ve daha ar bir
bozguna uram ve her eyini kaybetmiti. Kaynaklar bu hdisenin
mesuliyetini Seluk beylerine ve hususiyle Kmam Ouzlara kar k
t muamelesi ve idaresine atfederler. Bununla beraber Kara-htay, Karluk
ve Kpaklarm tazyiki bu muhacereti zarur kldna ve gebe'-yerleik
halk arasndaki tezadlara messir olduuna gre vrid olan bu hatalar
yannda bu esas miller mcdeleyi mukadder klmakta idi. Nitekim ev
velce Seluk devletinin kudreti dolaysiyle byk Kpak kavmi tazyikini
Kafkaslara ve Balkanlara nakletmi ve imdi baka kavimlerle birleerek
Seluk mdafaa tekiltm ykm bulunuyorlard. Bu son bask ile de
eski Ouz yurtlan Kpaklarm eline gemi; Cend, Barmlg-kent, Su-
55 Gaffar, 64a; Haan Yezd, 20a.
56 Barthold, 329-331; Mehmed Kymen, Byk Sel ukl u i mparatorl uunda
Ouz syan , DTCF Dergisi, V, 2 (1947), s. 159-173.
nak57 Tala ve btn sr-derya boylar artk Kpak ve Kangllar tara
fndan iskn edmitir. XI I inci asrn sonlarna doru saysz Kpaklar
hanlar idaresinde Hrizmhlarla birlikte Tala istikametinde M e 1
un K 1 1a y (Ktt, Kd) larla savayorlar ve bu mnasebetle de tedri
cen slmiyete ve slm lkelerine giriyorlard58.
slm Pdih ve dnya, sultan Sancar ihtiyar yanda yl Ouz
larn elinde, esir Sultan olarak, kaldktan sonra 156 I. Terininde kama
a muvaffak oldu. Bu mjde haberi zerine hayatta kalan, frsat bulan
bir ksm eski emirler ve devlet adamlar Merve koarak tekrar onun et
rafnda toplandlar. Lki hazineler yama edilmi, ordu ve halk perian
olmu ve nihayet kader hkmn cra ederek ihtiyar sultann mr de
sona ermi bulunuyordu. Bylece Sultan Sancar bir daha devletini topla
ma imknn bulamadan, kurtuluundan alt ay sonra, 1157 Nisan ayn
da, 72 yanda iken, kendisi ebediyete ve Byk Seluklu mparatorluu
da tarihe intikal etti. Hayatnda kendisi iin hi r e t - ev i (Dr
ul-hire) veya Dev l et hane ad ile in ettii muhteem trbe
sinde defnolundu. lmnden altm yl sonra, 1219 da, Mervi ziya
ret eden Ykut, Seluk satvetinin bu byk bidesini tasvir ederken :
Azametli yeil kubbesinin bir gnlk mesafeden grndn, pence
relerinin Ulu cmie doru baktn, trbeye, trbedrma ve Kuran oku
yucularna vakflar yapldn syler59.
Sultan Sancar ilme, edebiyata, sanata ve imr ilerine ok hizmet
etmi byk bir hkmdar idi. Devrin byk ilim ve edebiyat adamla
rnn ad ona baldr ve hepsi sultann muhitine mensuptur veya onun
yetitirmesidir. Bunlara maa, ihsan ve vakf suretiyle sarf ettii paralar
tarihe bir hayranlk rnei olarak intikal etmitir. Dindar olduu kadar
din ve mezheplere kar msamahas ve tarafszl ile de mehur idi.
Bununla beraber btl inanlarla da istihza ederdi. Mehdi1nin Samarra
cmiinden kacana inanan iler orada daim olarak Mehdinin bin
mesi iin koum takmlar ve eyeri altn bir at hazr bulunduruyorlard.
Cmiden kan Sultan bunun sebebini sorunca at camiden kacak in
sanlarn en hayrls iin tuttuklar cevabn alm ve buradan benden
daha hayrls kmaz sz ile zarif bir istihza yaparak bu ata binmitir.
Trk ananelerini muhafaza eder; turasnda ok ve yay iaretlerini
57 Kgarl, I, 392, Cuveyn, Cihn-gu, I, s. 67.
58 al-Tavassul, s. 158, 174, 180, 189; Cuveyn, II, 34-35, 39-41; Barthold, 340-343.
59 Mucem ul-Buldn, IV, 144; Tmded-din, 274.
kordu. Nmna yazlan Mefhi r d-Etrk adl eserin vcuda gelmesi bu
mnasebetle alkaldr60.
8. rak Seluklular, nkraz Devri
Hindistan, in ve Bulgar hudutlarna kadar cihnm hkimi ve sl-
mn hmisi urunu duyan Sultan Sancar nce btn Trkistan kay
betti; daha sonra da mparatorluunun ktn grerek hayata gz
lerini yumdu. Onun lm ile Seluk mparatorluunun ark lkeleri
tam bir siyas anari iine dd. Sancarm emirleri ve Ouz beyleri ta
rafndan kurulmak istenen siyas teekkller muvaffak olamam; H-
rizmhlarn Horasana ve rana hkim olmalarna kadar buhran devam
etmitir. Sultan Sancarn baz mdahalelerine ramen, onun arktaki
meselelerle megliyeti dolaysiyle, Irak Seluklular balangtan inkraz
larna (11181194) kadar saltanat mcdelelerine kurban gitmilerdir.
Irak Seluklu sultanlarnn hemen hepsi kk yalarda tahta kmlar
d. Atabeglerin ve emirlerin ihtiraslar ile saltanat mcdeleleri krk
lenmi ve bu durumda Halifelerin siyas iktidarlarn kuvvetlendirmek
gyesiyle meydana kmalar buhran daha da iddetlendirmitir. Devle
tin iine dt bu sarsnt dolaysiyle dahilde Btmlerin fesad ve ce
sareti artm; gebelerin hareketi ve siyas hdiseler zerinde tesirleri
ehemmiyet kazanm; harite de Hallar Suriye ve Filistinde tutunma:
a ve Grcler de Trk-slm lkelerini sk-sk istilya muvaffak olmu
lard. Bu durum dolaysiyledir, ki Sultan Sancar Halifeye ar ikyet
lerde bulunmakta ve hamiyet gsterilmesini istemekte idi.
Irak Seluklular, Sultan Mahmd (11171131) ile ve onun Sultan
Sancarm metbuluunu kabl ile balar. Arapa, edebiyat ve tarih kl
tr ile yetitirilen Sultan Mahmd tahta kt zaman babas Sultan
Mehmed Tapardan kuvvetli bir devlete ve zengin bir hzineye tevars
ediyordu61. Sultan Mahmd hkmdar olduu vakit henz on veya
on drt yalarnda bulunuyordu. Seluklularn buhranndan faydalanarak
Tiflis ve baka yerleri igl eden Grc-Kpak kuvvetlerine kar, Gence
meliki bulunan kardei Turula iltihak etmek zere, Artuklu hkmdar
l-gz kumandasnda ark Anadolu beylerini sefere memur etti. 1121 de
Tiflis kuatan l-gz ni bir baskna ve bozguna urayarak ricat etti
Sultan Mahmd bu netice zerine 1123 ylnda bizzat sefere kt ve
60 Zekeiya Kavzin, s. 386; Ykut, III, 173; 'imdeddin, 166; bn ul-Cevz, X,
178.
61 Ahbr d-devl e, 97; bn Hallikn, II, 114.
i
Grc krama: Sen or manl ar k i r a l s n ; sak n o v a
ya i n m e! ihtarnda bulundu ve onu itaate davet etti. Grcler ile
Kpaklar arasnda kan bir ihtilf sayesinde onlar ficate zorlad. Fa
kat i meselelerin ba gstermesi Sultann dnmesine ve Grclerin tek
rar irvna, Derbende. ark Anadoluda Pasinlere kadar ajanlarna
sebep oldu62.
Sultan Mahmud nce kardeleri Mesd ve Turul ile, 1126 da, son
ra da Badad Halifesi Mustarid ile uramakla zayflad. Irak Seluk
lularnn fiil hkimiyeti sarsld ve darald. Bununla beraber Sultan San-
canm Rey5den beri kendi hkimiyetine brakt btn lkelerde nazar
ve hukuk bakmdan btn hkmdarlar, emirler yine de ona bal idi.
Btn Irak, Suriye, ark Anadolu ve Azerbaycanda hutbeler onun ad
na.okunuyordu.. Suriye Seluklular yerine am Atabeglerinden Tc l-
mlk Bri Hal savalarnda sahipsiz ve bo kalan topraklarn satlmas,
ilenmesi ve alnacak parann ci hda tahsisi iin hukuk bir msa
ade vesikas almak iin, 1128 de, Halifeye ve Sultan Mahmda gitmi
ve bu er-hukuk cevaz almtr63. slm hukukunun Halifeye tand
bu hakka, Seluklularm zuhurunda di n ve dnya ilerinde husule
gelen ayrlk doiaysiyle, sultanlar da itirak etmi ve dorudan doruya
kendi idarelerinde bulunmayan tbi memleketlerde bu' hakk kullanm
lard. Sultan Mahmdu fiil hkimiyeti bulunmyan lkelerde bu sal
hiyetinin devamna dellet eden bu vesika Trk-slm yksek siyas hu
kuku bakmndan ok mhimdir. Sultan Mahmdun ordusunda 200 deve
ile taman ve tabip, mstahdem, il, tbb let ve adrlar ihtiva eden
bir seyyar hastahane (bmristn) nin mevcudiyeti asker bir milletin
meden ihtiyalarndan doan bir tesis olarak kayda ayandr64. Avcla
da ok merakl olan Sultan Mahmud, maymun, kpek, av hayvanlan ve
gvercinlerin ayaklarna altn halkalar takard65.
Mahmdun lm (1131) ile balayan saltanat mcadelelerinde
Sultan Sancar Mesda kar Turulu tutup sultanla geirdi ise de de
vaml megul olamadndan Atabeg ve emirlerin ihtiraslar kk Sel
uk ehzdelerini oyuncak haline getirmi; gh bir taraf, gh dier ta
raf kazanm; buhran ve mcdeleler iddetlenmitir. Bu durumdan fay-
62 Brosset, I, s. 365-369; Mathieu, s. 303-305, 313; Sryn Anonimi, s. 89; AbuI-
Ferec, s. 250; ibn l-Azrak, 169b-170; bn Kalnis, s. 205; bn ui-Esr, X, s. 219;
bn uVAdio, 11, s. 199; mdeddin, s. 140; Azm, s. 388, 402.
63 bn Kalnis, s. 219.
64 mdeddin, s. 137.
65 Rvend, s. 205.
dalanan Abbs Halifelerinin c i s m a 11 h k i mi y et l er i n i kur
maa almalar mcdeleleri kuvvetlendirmi ve karma-kark bir ha
le getirmiti. Filhakika Halife Mustarid kendi siyseti ve menfaati icab
Mesdu tantanal bir ekilde Sultan iln etti ve 1135 de Turulun l
m ile Mesd mstakil bir sultan oldu. Fakat Halife imdi de ona kar
yeenini kkrtnca mcdele Halife ile Sultan arasnda balad. 25 Ma
ys 1135 de Halife ve Sultanm ordular kar karya gelince Halifenin
ordusunu tekil eden Trk askerleri, mi l l d u y gu l ar dolaysiyle
ve bir kaynan .belirttiine gre ci n si n ci nse, T r k n Tr -
ke temayl mnasebetiyle Sultann tarafna geti66. Halifenin ordu
sunda bulunan ve T r k a t l a r n n k i n e m e l e r i n i
duyan Kfe R f i z l er i derhal katndan67 Halife esir oldu. Sul-
...tan Mesd Beg-abay Badada gndererek Halifenin btn emlkine
el koydu. Halifeyi yanndan ayrmayan sultan onun kkrtt yeeni
Dvuda kar M ergaya yrd; orada Halife Mustaridin bir Btn
tarafndan ldrlmesinden mesl sayd, i Arap emri Dubays
idam etti ise de kendisi de bu thmetten kurtulamad. Yeni Halife Rid
de bu sebeple Dvud namna hutbe okutup onunla birlikte Sultan Mes
d ile mcdele etmek zere sfahana yrd. O da sfahan seferinde
^ bir Btn tarafndan ldrlnce Mesd halifelii Muktafiye verdi.
Sultan Mesd bir mddet de kardei Seluk-h, Sleyman ve Azerbay
can atabei l-deniz ile urat.
Sultan Mesd bu mcdelelere ramen uzun mddet (11351152)
tahtn muhafaza edebildi. Merkezi Hemedana naklederek orada Eski
Kkden baka in ettii Yeni Kk (Kk iil-Cedd) de yerleti ve
ehri imr etti68. Mesdun, devleti toparlama gayretlerine ramen si
yas iktidar fiilen, 1127 de, 'mdeddin Zengi tarafndan kurulan Musul
atabegleri ile, 1146 da, l-deniz ile balayan Azerbaycan atabeglerine
intikal ediyordu. Bu sebeple Hallara ve Grclere kar savalar da
atabegler yapmakta idi. Mesd ile Zengi arasmda husule gelen gergin
lik de 1141 de bar yoluyla dzeldi. Mesddan sonra olu Melikh ile
kardei Mehmed arasmda vukubulan saltanat mcdelesini Mehmed
(11531159) kazand. Bu sefer de Halife Muktaf onun sultanln tan
mad gibi zerine bir ordu da gnderdi. Fakat 12.000 adr (hargh)
66 mdeddin, s. 177.
67 Abdu]-Celil Kazvin, Ki tab n-Nakz, s. 415. Sultan Sancar Mesda mektup
yazarak Hallfe'yi. serbest brakmasn bildiriyordu (Rvend, s. 227; mdeddin, s.
178; Tecri b us-sel ef, s. 294). ,
68 Ahbr ud-devl e, 127, 145, 174; Rvend, 255, 259.
200 Seluklular Tarihi
Trkmenin askerleri sayesinde Halife nce 1154 de bozguna urad; son
radan bu Trkmenlere baskm yaparak kadn ve ocuklar birlikte ve
400.000 miktannda hayvanlarm esir ald. Bu durum karsnda Sultan
Mehmed 1158 banda Badad kuatt. Uzun sren muhasarada iki ta
rafa mensup gemiler Dicle zerinde savayor; iki taraf arasmda kayp
lar devam ediyordu. Badadda ktlk ba gsterince Sultan ordusunu
Musuldan kelek ile nakledilen un, eker, bal, ya, nal vesire ile bes
liyordu. Badad teslim olmak zere iken, Halifenin tahrikiyle, Sultann
kardei Melikh, amcazadesi Arslan ve Azerbaycan atabei Il-denizi
Hemedan istikametinde yrdkleri haberi geldi. Sultan Mehmed Ba-
dad muhasarasn brakarak Hemedan ve Rey ehirlerini kurtard. Bu e
kiliten faydalanan Badadllar hilfet merkezinde bulunan Sel uk
s a r a y m .yama ve..tahrip ettiler. Sultan Mehmed Hemedan kapsn-.
da kendisine, emr ve askerlerine mahsus olmak zere, bir mahalle yapt;
saraylar- ve kkler in etti; nihayet kendisi de 1159 senesinde ld60.
9. Son Sultanlar ve Halifeler
Mehmedin lmnden sonra saltanat bir mddet kardei Melikh
ile amcas Sleyman-h arasmda taksim edildi. Fakat Melikh 1000
dinara satn alman bir cariyesi tarafndan sfahanda zehirletildi; Sley
man da 1161 de Hemedan kknde ldrld. Azerbaycanda annesi
Atabeg l-deniz ile evli bulunan melik Arslanh Hemedana arlarak
tahta karld. Bu sebeple l-denizin nfuz ve kudreti artt. Rey emri
inan beyin kz da l-denizin olu ile evlendi. Bu shriyet balarna ra
men nan beg ile Fars eyaletinde kurulan Salgurlu (11471186) Ata
beglerinden Zengi l-denize ve Arslanha kar Melikhm ocuu
Mahmdu tahta kardlar; kapsnda be nbet aldrdlar; Ba
dadda namma hutbe okuttular. Meraga emri Ak-sungur da l-denizin
karsnda idi. Bu suretle bir ok emr ve atabegler Seluk sultanl ve
namzedleri hesabna ikiye blnerek 1161 de, Sepd-rd (Kzl-zen) de
savaa girdiler. Bu muharebede l-deniz ve Sultann kuvvetleri banda
olu Pehlivan iddetli bir bozguna urad; fakat l-denizin, dier olu
Kzl-Arslan kumandasnda gnderdii ordu nan beyi, 1161 Austo
sunda, daha kt bir malbiyete uratt. nan beg Rey ehrini de terk
ederek Taberek kalesine snd. Lkin Grclerin bu frsatta hcuma
balamalar sebebiyle nan beg ile barmaya mecbur kaldlar.
69 bn i-Cevz, s. X, 157, 170; bn i-Esr, XI, s. 73, 80, 94; mdeddin, s.
236-240, 247-255; Ahbr d-devle, s. 129-142; Rvend, s. 265-268.
Filhakika Trkler birbirleriyle urarken, 1161 Austosunda, Aniyi
kuatan Ahlat h I I . Skmen ile Erzurum hkmdar Saltuk Grcle
rin taarruzuna urayarak mthi bir hezimete uradlar ve pek ok esir
verdiler. Grcler ertesi yl, 1163 Austosunda da, Duvin (Dubayl) i
gl edip cmileri ve evleri yaktlar. Kadnlara, Grc kadnlarnn bile
isyanna sebep olacak bir derecede, zulm yaptriar; 30.000 den fazla in
san ldrdler. Bu ar ve haysiyet krc hadise karsnda artk Trk
hkmdar ve beyleri gayrete geldi; Sultan Arslanh, Atabeg l-deniz,
Skmen ve Erzen (Bitlis ve Meyyafrkm arasmda) beyi Bevleth an
laarak Gencede bulutular. Grclere kar 1163 de giritikleri savata
zaferler kazanarak geen yllarn intikamn aldlar; 10.000 Grc ldr
dler. Kiraln karargh ve hzineleri ele geti ve kendisi dalara ve
ormanlara kat. Bir ok kaleler feth ve Ani de muhasara edildi.' Trk
ler bu zaferden sonra yklerle hazineler gtrdler. Trk ehirlerinde
bayram yapld; kurbanlar kesildi70.
Sultan Arslanh l-deniz syesinde kuvvetlendi. Horasanda hkm
sren ve hl M b ar ek Su l t an San c ar nmna hutbe oku
yan emirler Arslanh metb tanyarak Harizmha kar onun ve Ata-
beg l-denizin desteini kazanmak istediler. Fars ve Musul atabegleri
de Sultana tabiiyetlerini bildiriyor; nmna hutbe okutuyorlard. Fakat
devletin fiil idaresi Sultann deil Azerbaycan atabei Il-denizin elinde
idi. Sultan ile l-deniz arasndaki ahenk birincinin anas ve kincinin zev
cesi Hatun sayesinde korunuyordu. Sultan l-denizin eline geen ikti
dara sahip olmak isterken anas ona Atabeg sayesinde btn rakiplerine
stn geldiini anlatyor ve olunu itidale sevk ediyordu. ok akll ve
hayrsever olan bu Hatun vastasiyle Sultan ve l-deniz nisb bir huzur
devri atlar; ilim ve edebiyatn ykselmesine altlar.
Grcler Ani ehrini addadlerden alp Aras boylarna doru isti
lya balaynca Sultan Arslanh, Atabeg l-deniz, Ahlat ah Skmen
ve Erzurum Saltuklularmdan mrekkep Trk kuvvetleri, 1175 de, Nah-
ivanda toplandlar, nlerinde de Ouz B e g d i 1i Trkmenleri vard.
Grcistana giren Seluklular Akehir (Ahalkelek)i yaktlar; Lori ve Du-
manis ovalarn istil ve Grcleri esir ettikten sonra Gag kalesini kuat
tlar. Grc kral ormanlara kat; Ani ehri de kurtarld. Bylece Gr
clerden tekrar intikam alndktan sonra Trk hkmdarlar payitahtla-
70 bn l-Azrak, 191b-195b; bn l-Esr, XI, s. 104-107; Ahbr d-devl e, s.
156-163; Brosset, I, s. 390-395; Sryn Mihael, s. 317; Abul-Ferec, s. 286-287; Ke
i Gregoire (Mathieu zeyli), s. 362-365.
rma dndler ve zafer enlikleri yaptlar. Bu zaferi mteakip l-d eniz,
1175 de, ld ve Nahivanda in ettirdii mehur Atabekiyye medre
sesindeki trbesinde defnolundu. Az sonra da Sultan Hemedana gider
ken ld ve o da Hemedanda babas Turulun trbesinde defnolundu71,
Atabeg l-denizin yerine geen olu Atabeg Pehlivan Arslanhm
kk olu ve yeeni Turulu (1176-1194) sultan iln etti. Bu son Sel
uk hkmdar ile Abbas Halifesi arasnda Su l t anl k ve H al i
f el i k mcdelesi daha cidd bir mhiyet ald. Filhakika Nsir li-diiil-
lah cisman hkimiyeti elde edebilmek iin mhim teebbslere giriti.
Byk bir kitle tekil eden Ouz Iva (Yva) boyu Trkmenlerini hizme
tine alarak ordusunu kuvvetlendirdi. Baz limlerin muhalefetine ra
men, menei Btn olan, F u t v v et t ek i l t n kurarak o vas
ta ile hkmdarlar.kendisine balamak, ahs hkimiyeti ile birlikte ha
lifelii korumak istedi. Seluk devletinin kuruluunda zaten dnya ile
rinde otoritesini kaybeden ve devlet ileri sultana, din ileri halifeye ait
olmak zere kurulan nizm bozmak ve her iki sultaya da sahip olmak
gayretinde idi. Sultan Turul, Atabeg Pehlivanm telkini ile, Halifeye
dnya ilerini sultana brakmasn, kendisinin din ileri ve i maml k
ile uramasn ihtar etti72. Atabeg Pehlivanm lmnden sonra Sultan
Turul ile Kzl Arslan arasnda mcdele balaynca bundan faydala
nan Halife Nsr Kzl Arslan Sultan iln etti. Bylece Halife saltana
tn Seluk soyuna aidiyeti hukuk ve ananesini bozmak istedi. Siyas ih
tiras ile bu Seluk dmanl Badadda S e l u k s a r a y n
y k t r ma k l a da daha belirli bir ekilde kendini gsterdi ve mev
cudiyetlerini borlu olduklar Seluklularn hizmetleri unutuldu. Bylece
halife 1188 Nisannda Hemedan zerine yrrken Sultan iln ettii Ata-
begi de yanma ard ise de Kzl Arslan gelmedi. Hemedan yaknnda
vukubulan muharebede Halifenin ordusu malb oldu.
Sultan Turul Halifeye kar zafer kazanrken Atabeg Kzl Arslan
te yandan kendi memleketlerini igle balad. Bu durumda hizmetine
ald 10.000 Kpak svarisi ile Azerbaycana yrd. Fakat neticede
Atabeg 1190 ylnda Hemedan igl ve Sultan Aras kenarnda bir ka
leye hapsetti ve Seluk tahtn ald. Bununla beraber 1191 de Hemedan
da, Eski-kkde bir suikasdla bertaraf edildiinden Sultan Turul tek
rar tahta karld. Bu srada Hrizmh Tki de ran kendi hkimiyeti
71 b i-Azrak, 205a-207a; Rvend, s. 298-301; Ahbr iid-devl e, s. 167-169;
mdeddin, s. 301; Brosset, I, 387-395; Minorsky, Caucasian history s. 95-99.
72 Rvend, s. 334.
altma almaa alyordu. Abbasi Halifesi bu yeni kuvveti ihmal etmi-
yerek, sonradan aleyhine geecei Hrizmhlar ile anlat. Bylece m
cdele Seluklular ile eski tbileri Hrizmhlara intikal etti. Rey kap
snda vukubulan savata Sultan Turul 1 Mart 1194 de bozuldu ve ld
rld. Bylece Mikil oullar elinde bulunan Seluk devletleri Suriye
de, Horasanda, Kirmanda ve Irakda yklr ve yerlerini kendilerinden
doan yeni devletler lrken T r k i >ede K u t al m oullar ken
di devletlerinin en parlak' devrine giriyor ve Anadoluda kurduklar yeni
T r k v at an n ykseltiyorlard. Bununla beraber deien, sadece,
Seluk hnedan olup onun yerine Trkmen atabeg, emr ve beylerinin
kurduklar devletler tekilt ve messeseleri, ananeleri, hatt devlet
adam ve ordular ile hep Seluklularn birer devam idiler. Son olarak
Msr-Suriyede kurulan Eyyub ve Memlk devletleri bile Byk Sel
uklularn, Anadolu beylikleri ve Osmanllar da T r k i y e Sel u k -
1u 1a r mn devamndan baka bir ey deildiler. Irak Seluklularnn
sukutu ile Hrizmhlar onlarn lkelerinde siyas istikrar saladlar.
Bylece zayf sultanlar ve halifeler yerine kudretli hkmdarlar kaim
oldu.
10. Gebelerin Anadoluya Doru lerilemeleri
Seluklularn k ve Hrizmhlarm kuvvetlenmesiyle gebele
rin garbe doru ilerilemeleri de muvazi gidiyordu. Sancarm sukutu ile
Garbe intikal eden boylar arasmda Yvalar mhim bir yekn tutuyordu,
Perem ve baka beyler idaresinde bulunan Yvalar 1158 de Cibl dalk
blgesinde 30.000 asker karacak kadar kalabalk idiler. Onlar bazen
Seluklu, bazen de Halife tarafnda bulunarak siyas hdiselerde mhim
rol oynuyorlard. Daha sonra da kuvvetli bir Trkmen beylii halinde,
Azerbaycan atabei l-deniz ve Pehlivan ile, 1172 ve 1197, yllarnda
savayorlard73. Emr Yaruk idaresinde bulunan byk bir Yva kitlesi
ise Nureddin Zengi tarafndan, daha nce 1164 (541) de Halebe nakle
dilmi olup bunlar Hallar karsnda mhim hizmetler yapmlardr.
Halebin dmda Y ar u k y y a mahallesi ve bir ok messeseler bun
lara aittir ve Yaruklu Trkmenlerinin menei de budur74. Yva Trkme-
leri Hrizmhlarm ve daha sonra da Moollarn nnde Anadoluya s
73 bn l-Es% XI, s. 90, 148; bn l-Cevz, X, s. 156-157; Ravendi, s. 346, 377,
382; bn sfendiyar, Tari h-i Taberi stn, II, s. 143; Faruk Smer, Y va Ouz boyuna
dai r, TM, 'IX, s. 156- 157.
74 bn l-Esr, Atabegl er tarihi RHCr., s. 142.
nmlar ve bir ksm da T r k i y e Sel u k l u ordusuna girmitir.
Yengi-kent yabgularmm mensup olduu Ouz Yazr boyu (bak. I, 5)
Trkmenleri Trkistanda yurt kurduklar Y az r v i l y et i n d en
Hrizmhlar nnden kam ve Anadoluya gelmilerdir, ki bugn
Trkiyede rastladmz bir ok Yazr kylerini kurmulardr75. Bu za
manda Azerbaycanda gzken Begd i l i ve A f ar Trkmenleri
de Atabegler ile ibirlii yapyorlard76.
Seluklularn dman Yengi-kentteki yabgularm mensb olduu
Yazrlar nasl umum muhaceret iinde Seluk lkelerine gmler ise
Ouzlarn eski kavm dmanlar Karluk, Kangl,' Kpak ve ir Trk
uluslarnn da Kara-htay ve Mool istillar ile Ouzlarn fethettikleri
lkelere snmalar dikkate ayan bir tecellidir. Filhakika Sultan San
carm Kara-htaylara ve Ouzlara malb olmasnda mhim rol oynayan
Karluklar bu devirde Semerkant-Buhara arasmda yaylmlar ve vaktiyle
Seluklularn oturduu yurtlar igl etmilerdi. Semerkant hkmdar
Karahanl Gk-sagun (ar-tekin), Kara-htaylarm da tesiriyle, Yabgu
oullar ve Lam beyler idaresinde bulunan Karluk ve Kangllar silh
tamamaa ve ziraatle uramaa, yerlemee zorlad ve bu suretle on
lar tehlikesiz ve sakin bir unsur haline getirmek istedi. Lkin bu ge
beler bu teklife asl yanamadlar. Bunun zerine Han bu gebelere
saldrarak onlar Buharadan ve Mvernnehrden tardetti77. Mool is
tils karsnda bu Karluklularm bir ksrh Anadoluya gelmi ve bugn
Karluk ve Karl adm tayan kyleri kurmulardr78. Bir ksm Buhara
ve Belh civarnda kurduklar kylerde (mesel Karlugn ky) kalm
lardr70.
Kpak unsurlar da bu son Ouz muhceretine kararak arktan
Garbe doru ilerilemiler, Kafkaslardan inen ve Grclerle birlikte hare
ket edenler de Yakn arka ve Anadoluya gmlerdir. Son Seluk Sul
tan Turulun hizmetinde 10.000 Kpak svarisinin bulunmas ve%Kir
man hkmdar ranhm hizmetine girmi olmalar kpaklarm San
carm kurduu mdafaa tekiltnn yklndan sonra vukubulan muha
ceretlerini belirtmek bakmndan mhimdir80. Trkiye Seluklular or-
75 Kylerimiz, s. 774.
76 bn l-Azrak, 207a; bn l-Esr, XI, 160.
77 bn l-Esr, XI, 116; .Cuveyn, II. 14-17, 87.
78 Kylerimiz, 429-430; Hseyin Nihal, TM, II, 257.
79 Zeki Velidi Togan, Trkiye Ktphanel eri nde yazmalar, Islm tetkikleri Ens
tits Dergisi, II, 1, s. 26.
80 Reideddin, Sel uk-nme, s. 187; Efdaleddin Kirman, 21.
duunda mhim bir mevk igl eden Yva ve Kpaklara dair bn Bb-
nin verdii pek ok kayt bunlarn nasl Anadoluya gtklerini gsterir.
II . Klarslan zamannda Azerbaycandan balayarak ark ve Orta Ana
doluya intikal eden byk gebe hareketinin menei de Kara-htay ve
son Ouz istilsiyle ilgilidir81. Bylece Seluklular zamannda Hrizm
tamamiyle trkletikten sonra82 Horasan, Afganistan, ran, Irak, Azer
baycan, ark Anadolu ve Suriye gebe ve yerleik Trklerle dolmu
ve Mool istilsiyle Trkistan ve Horasan ehirleri tahrip ve ehirli, ky
l ve gebeler katledilirken, ilk Seluk fetihlerinde olduu gibi, kesif
Trk kitleleri, insan dalgalan halinde, Anadoluya akmtr. Seluk ve
Mool devri Anadoluya vki iki byk muhacereti tekil etmekle bera
ber, ikisi arasmda Kara-htay ve son Ouz istillar da mhim bir nfus
intikaline sebep olmutur. Bir kaynaa gre Kara-htaylar ile Hrizm-
hlar arasnda cereyan' eden muharebelerde gzel, mamur ve zengin
Fergana lkesi harap olmu ve halk da Garbe doru gmtr83. Mo-
ollardan nce gebeler yannda yerleik ve ehirli unsurlarn da trl
sebep ve vesilelerle Anadoluya hicretleri bakmndan bu hadise m
himdir84. *
81 H. K l Arsl an, A, s. 696.
82 Bak. Barthold, Dersl er, 126; Zeki Velidi Togan, Harezmce Mukaddi met l
edeb, stanbul 1951, s. 34-35.
83 Zekeriya Kazvin, s. 236.
84 Bak. VI, 1. Trk g dalgalarnn bir ksm da Ak-hunlar ve Gk-trklerden
beri Hindistana varyordu. Kemir, Pencab ve Bamyanda Gk-trk kaanlarna
bal beglikler teekkl etmi; Kaann hatununa ve olu Yel-tekine aid mbedler
yaplmt. Bu eski tarih mnasebetler dolaysile Gazneli sultan brahim 1079 (472)
da Lahr haviisni fethettikten sonra denize yakn kuatt Bubal kalesi uKad m
zamanl ardan beri Trk hkmdar Afrsyb nesl i nden gel en Horasanl l ara aid bu
l unuyor; ki mse onl ara dokunam yordu. Sul tan brahi m, sl mi yete dveti ni reddet
ti kl eri i i n, zerl eri ne yrm; 100.000 kiiyi esi r alm, di erl en de etrafa' da l -
mti . XIII. asr slm corafyaclar Kemirin Trkler ile komu olduunu ve on
larla karmalarndan gzel bir rk meydana geldiini kaydetmekle bu tarih Trk
aknlan ve kaynamalarna dair gzel bir neticeyi belirtirler. slm kaynaklarna gre
Eftalit (Haytal, Abdl) lerin torunu olan, fakat hakikatte 24 Ouz boyundan birini
tekil eden Hala (Hlc)lar Afgaistanda oturup oradan Hindistana gemilerdi.
Halalarm dier Trk (Ouz) boylarna nazaran esmer olular da cenup iklimine
atfolunmutur (E. Chavannes, Documenl s sur l es Tou-ki ue, s. 160, 196, 198, 200;
bn l-Esr, X, s. 39; Zekeriya Kazvn, Asr l -bi l d, s. 104; Ykut, M ucem ul -bul -
dn, IV, s. 352; Hrizm, Nefti h ul -ul m, Msr 1342, s. 73). Trk muhacereti
garba doru ceryan ederken Hindistana da vuku buluyor ve orada yerli halkla kay
naarak Hind mslmanlannm esasn tekil ediyorlard. Kgarl Mahmud da Ke
mir'i Trk beldeleri arasnda rivayet eder (Di vn, I, 457 tercme). Bylece Tr
kiye ve Pkistanm teekklnde Trkistann rol ve birbirine yakm neticeleri ken
dini gsterir.
11. Kirman Seluklular
Kirman Seluklular devleti (1043-1187) ar beyin olu ve Alp
Arslanm kardei Kara-Arslan Kavurt beyin beraberinde gtrd O
uzlarla Kirman ve Umman blgelerinin fethi ile kurulmutur. Dey-
1e m 1 1e r elinde bulunan ve onlarn zaaflarndan faydalanan bu hava
linin abnkra ve Kuf kabilelerinin tahribatna nihayet veren Kavurt
beym uzun sren hkmdarl zamanda (1043-1073) asyi kurulmu;
byk imr faaliyetlerine giriilmi, bata merkez Bardasr olmak zere
ehirler yeni binalarla sslenmi; yollar, kervansaraylar ve su tesisleri in
edilmitir. Kavurt bey parann ayarna ok dikkat eylediinden
onun si k k el er i dier paralara stn tutulur idi. F i y at l ar n
murakabesine ve adlete ok ehemmiyet veriyordu. Yapt binalar ze
rine t u r a s n ..nak ettirir; fermanlarna o k ve yay niann ko
yard; tad e t r de ok ve yay biiminde idi. Kavurt bey bir ok
meziyetlere sahip olduundan iyi bir hret yapm ve sevilmiti. Bu h
viyetiyle kendisini sultanla namzed gryor ve bu sebeple de, yukar
da nakledildii zere, Turul beyin ve Alp Arslanm lmlnden sonra
bir ka defa Seluk tahtna kmak teebbsne giriiyordu. Hatt ordu
iinde ya dolaysiyle Melikh deil onu Sultan yapmak isteyenler de
bu hususta harekete geiyorlard. Lkin bir yandan Alp Arslan ve Me
likh gibi byk rakbler, te yandan mparatorluk kuvvetleri ile kar
lamas onun muvaffak olmasna artk imkn vermemi ve Sultanlk
tahtna kamamtr.
Kavurt Melikhn clsunda, 1073 de, yenilip ldrlnce yerine
sra ile oullan Kirmanh, Sultanh, Turanh ve ranh Kirman me
liki oldular. Melikh hayatta iken zaman zaman Kirman ilerine mda
hale etmi, Kirmanh, sonra da Sultanh (1074-1085) tahttan atm
ve Turanh Kirman meliki yapmtr. Bunun zamannda (1085-1097)
ticret ve imr hareketleri ok ileriledi. Turanh dil ve tebaasn seven
bir hkmdar idi. Bir marangoz, ocuunun Trke benzediini syledii
ve sebebini babasna sorduu zaman: mes l i yet si ze ai t t i r
ve size sorulmaldr. Zira ben ie geldikten sonra ev l er i mi z d e ot u
r an T r k (asker) lerin neler yaptm bilmiyoruz cevabn verdi. Bu
durumu anlayan Turanh, ok mteessir olduundan, ehrin dnda
yeni bir mahalle in etti. Orada saray, cmi, medrese, *hankh, hastah-
ne, hamm ve evler yapp, 1094 de, askerleri ile birlikte oraya nakletti
ve askerlerin bir daha ehir iinde oturmalarna msaade etmedi. Sel
uklular ve Moollar devrinde Trkler ile vukubulan bu trl karma
lara ve ikyetlere dair kaytlar baka kaynaklarda da mevcuttur.
Turan-hda sonra gelen Iranh ikiye, sefahate dkn idi. Kt
l, zulm ve ilim adamlarn ldrmekle halkn nefretini kazanmt.
Tahta rakb olur endiesiyle de akrabalarm sk takip ediyordu. Kendi
sinin Btn temaylnde olduu rivayeti de vardr. Bu hviyeti ve umu
m nefret doiaysiyle limler ldrlmesine fetv verdiler. Halkn saldr
ndan kamaa muvaffak olan ranh Bumda da tecvzlerden kur
tulamad. Nihayet merkezden gnderilen bir Kpak tarafndan Smrn
kalesinde ldrld. Ulemnn fetvas ve halkn tazyki ile bir hkm
darn drlmesine dair bu ndir hdise ranhm cidden kt bir in
san olduunu meydana koyar.
ranhm ldrlmesinden sonra emirler ve kadlar onun takibin
den kaan Arslanh bulup, 1101 I I . Terin aynda, tahta kardlar.
Arslanhn krk yl sren (1101-1142) hkmdarl zaman Kirmanm
en refahl ve mesut devirlerinden biri olmutur. Sultan Sancarm yksek
hkimiyetini tanyan melik Arslanh zamannda Kirman lkesi ok ma-
mr olmu; Hatunu namna smei i ye medresesi, nbfl ar ve ir hayr
messeseleri yaplmt. Onun yerine geen olu Mehmed zamannda
(1142-1156) Kirmanm merkezi Bardasrde cmi, medrese, hastahne,
hankh ve Turan-h cmiinde bir k t p h a n e ve kendisine bir
t r be in etmek suretiyle bir ok imr ileri baarld. Dier ehirler
de de mhim binalar ve hanlar yapld. Tahsil ok yayld. Kendisi n-
cm ileri ile urard. lmi ok sever, limleri ve eyhleri himye eder
di. ok tzimde bulunduu eyh Burhneddine baba diye hitap eder
di. Medreselerde okuyan t al eb el er e m k f at l ar ayrrd. Bu
mnasebetle de Kuddr , Cmiul-kebr, Cmi. ul-sa\ gr,i ezberleyen tale
beye sra ile 500, 1000 dinar verirdi. Bununla beraber limlerin fetvlar
ile de bir takm insanlar idam ettirmitir.
Turulh babasnn lmyle onun yerine geince (1156-1169)
kardei Mahmud-h hapse att ve elenceye dald. Bu hal halka da
intikal etti. Baharda scak olan Bardasrden Crfta gider ve sonbahar
da oradan merkeze dnerdi. Ondan sonra oullar Turan-h, Behramh
ve Arslanh zayf kimseler olduundan idare Atabeglerin eline geti.
Atabeg Reyhn kuvvetli bir ahsiyet olarak meydana kar. Pek ok
medrese, hankh ve yollarda yolcular iin ribt (kervansaray) lar ina
etti ve onlara vakflar yapt. Bundan sonra uzun mddet (1169-1187)
Kirman melikleri arasmda mcdele ile geti. Bu anarinin hkm sr
d ve Melik Mehmedin tahtta bulunduu bir srada idi, ki Sultan
Sancar esir eden Ouzlardan Dinar bey Krman istil etti. Kirman
Seluklular tarihte mahall bir ehemmiyet arzetmi, bununla beraber
kltr ve imr faaliyetleri ile temayz eylemitir, ki onlar hakknda umu
mi slm tarihlerinden ziyade Efdaleddin Kirman, Muhammed bin b
rahim tarafndan yazlan Kirman tarihlerinde ve irz-nmede gzel
malmat verilmitir.
12. Suriye Seluklular
Melikhn, kardei Tutuu ama melik tayiniyle kurulan Suriye
Seluklular (1078-1117) devletinin mr ksa ve baz Hal savalar d
nda tarih ehemmiyeti pek az olmutur. Esasen Tutu da kendisinden
nce Atszn idaresinde Yavgulu Trkmenlerinin fethettii yerlere h
kim olmutur. Atsz ldrdkten, ve am aldktan sonra Halebi ele
geirmee alan Tutu burada ve Antakya zerinde nce Arap emri
Mslim bin Kurey ile, sonra da T r k i y e Su l t an Sleymanh-
m Mslimi bertaraf etmesiyle onunla arpmaya girimi ve Sleyman
ldrdkten sonra (1086) oraya gelen Melikh, Halep, Antakya ve Ur-
fay sra ile Ak-sungur, Ya-syan ve Bozana ikt edince de Tutu am
ile kalmtr. Msr Ftmlerin e kar hkimiyetini geniletmee alan
Tutu Melikhn lm zerine sultanln iln etmi; komusu Ak-
sungur, Ya-syan, Bozan ve Gr-buay malb ederek imali Suriye,
ark Anadolu ve Elcezire blgelerini devletine ilhak ettikten sonra Sel
uk tahtn elde etmek iin, Terken Hatun ile ibirlii yaparak, Berkya
ruk zerine yrm; fakat Rey civarnda vukubulan savata, idaresiz
lii ve sert muamelesi ile beylerini krd iin, bozguna uram ve ha
yatm da 1095 de kaybetmitir85.
Tutuun lmnden sonra bir olu Rdvn86 Halebe ve dier olu
Dukak kale kumandan Sav-tekin ve halkn davetiyle ama sahip olmu
tur. ki karde arasndaki mcdelelerden faydalanan Msr ileri Ku
ds ve Filistini igl ile burada Tutuun tabii olarak Artuk beyden son
ra kalan oullarn oradan attlar. Rdvn kardei Dukak, 1097 de, ma
lb edince ona metbuluunu tantt. Bu mcdele srasnda Msrllarn
yardmn almak maksadiyle bir ay kadar hutbe Msr Halifesi namna
okunmutur. Bu i mcdele srasnda idi, ki Hallar da Suriyeye gel
mi ve 1098 de Antakyay igl etmiti. Bu sebeple Rdvn artk Trk
bejderi ile birlikte Hallarla savayor; bazen galip ve bazen de malb
oluyordu. Dukak, 1104 Hazirannda, lnce Atabeg Tu-tekin onun bir
yandaki olu Tutuu, sonra da kardei Erta am meliki yapt. Rd-
85 Bak. V, 1.
88 Bak. .A. Rdvan maddesi.
vnm 1113 de lmyle de yerme olu Alp Arslan geirildi. Durum pek
kark olduu ve atabei Cehddevle Hseyin Btmler tarafndan
ldrld iin Tu-tekin amdan Halebe dvet edildi ve iktidar ele
ald.
Hal istils ve i ekimelere bir de Btmlerin kard fesat ek-
I lendi. Suriyede yerleen Btmler Seluk devlet adamlarm ve limleri
I ldrmee baladlar. Bu srada, 1111 ylnda, 500 deve yk ticr emtia
ile Halebe gelen Hocendli bir Trk zengini btn s er v et i n i Bt -
n l er e k ar mcdele iin vermiti. Sultan Mehmed Tapar da Alp
Arslana: Baban B t m l e r meselesinde bana muhalefet eder-
I di. Sen benim evldmsm; onlar ldrmeni isterim ifadesiyle onu Bt-
j nlere kar cihda memur etti. O da bir ksm reislerini yakalayarak l
................ drd. Lkin umumiyetle dier Suriye Seluklular gibi zayf bir ahsi
yet olan Alp Arlar, 1114de ldrlnce Tu-tekin, yerine Rdvnm
dier olu Sultanh (1114-1117) geirdi. O da zayf olduundan ikti
dar tamamiyle Tu-tekin elinde olup Suriye Seluklular fiilen inkraz
bulmutur87. Onunla birlikte am Atabegleri veya olu Tc l-ml B-
riye nisbetle B r i 1e r ailesi veya devleti meydana km ise de bun-
j 1ar da mhim bir kuvvet haline gelememitir. Suriye Seluklular hak-
I knda kaynaklar o kadar mebzuldr, ki bu kk hlsada bunlar gs-
jj termee imkn ve lzum yoktur.
e

j
f . '
fi -
I
I
i
!
|
-

fi
I
I
i

I
!
$
i
I
I
87 Bak, .A. Tu- t eki n.
VI.
TRKYE SELUKLULARI
1. Trklern Anadoluda Yerlemesi
Ouzlarn, ar beg ile 1018 de, balayan ve Seluklu imparator
luunun kuruluuna, 1040 ylma, kadar devam eden ilk akmlar devri
bir 'keif" hr^tinden~'ler tarih bir mna tamaz. Fakat Byk Sel-..
uklu devletinin kuruluundan Malazgirt zaferine kadar sren otuz
(1040-1071) yllk devrede kesifleen Trk gaza ve savalar Anadoluda
Bizansri mukavemetini krma ve bu lkede yurt kurma bakmndan b
yk bir ehemmiyet arzeder. Gerekten kuruluundan beri Seluklu im
paratorluunu uratran en mhim meselelerden biri kendi beyleri ida
resinde mstakil hareket eden, yurt bulmak ve srlerini beslemek zo
runda kalan Trkmen boylar idi. Turul bey, Alp Arslan ve Melikh
gibi ilk byk sultanlar Trkmen muhcirlerin Anadoluya sevk ederken
hem slm lkelerini onlarn akmlardan ve devleti asayisizlikten kurta
ryor, hem urugdalarma yurt buluyor ve hem de Bizansa kar bir kuv
vet kazanyorlard. Anadolunun fethi ve trklemesi bu siyset ve zaru
retlerin bir neticesi olarak gereklemitir. Bylece Anadolu otuz sene
Trk nfusu basksna uram ve gazalarna sahne olmutur. Bazan Sel
uk ordularnn himayesinde, bazan mstakil gruplar halinde sefer ya
pan ve her yl biraz daha ilerileyen Trkmenler Azerbaycandan ark,
Orta ve Garb Anadoluya kadar yaylyorlard. Bununla beraber Trk
menler Malazgirt zaferine kadar, henz bu lkede emniyetle oturama
mlard. Zira yaplan bunca fetih ve ilerilemelee ramen Anadoluda
pek ok mstahkem ehir ve kale arkada kalyor; mahall Bizans garni
zonlar veya mparatorluk ordular da sk sk Trkmenleri takip ediyor
du. Bu sebeple Trkmenler fetih ve istillarn yaptktan sonra sknca
Azerbaycan ve rana dnyor; bazan da Irak ve Suriye taraflarna e
kiliyorlard. ................... .
Malazgirt zaferi ile Bizansn mukavemeti krlp artk Trkler kar-
snda bir ordu kalmaynca Anadoluda sratle bir yaylma ve yerle
me devri balar. Gerekten tarihinde bir ok kavim ve medeniyetlere
sahne olan A n a d o l u un e t n i k s i ma s , 1071 den sonra,
yle sratli bir deiiklie urad, ki bu byk muhceret ve iskn ha
reketi aratrlmad ve anlalamad iin t r k l e me h d i s es i
bir muamma halinde kalm ve yerli halklarn toptan i h t i d veya
i mh as n a atfolunmutur. htid ve karlkl nfus zyit bahis mev
zuu olmakla beraber byk muhcereti ve etnik deimeleri itibara al
mayan bu tahmini grlere artk bir ehemmiyet verilemez1. Kaynaklar
Horasanda Seluk devleti kurulduu zaman Trkistandan Islm lke
lerine vukubulan muhacereti nasl sel gibi tasvir etmilerse Malazgirt
zaferini mteakip A n a d o l u y a a k a n i n s a n d a l g a l a
r n da ayn ekilde aksettirirler. Bir anonim Bizans kronii: kara ve
deniz sanki btn dnya kfir barbarlar (Trkler) tarafndan igl edil
di ve sszlatrld. Onlar arkn (Anadolunun) btn kylerini, evleri
ve kiliseleriyle birlikte, yama ve istil ettiler ifadesiyle durumu, aka
ve biraz hiss olarak, tasvir eder2. Baka bir kronik T r k l e r i n Ana
doluya, eskisinden farkl olarak, artk bir yamac deil igl ettikleri
blgelerin h ak k s ah i bi sfatiyle girdiklerini beyan ederken da
ha isbetli bir gr temsil eder3. Trk fetihleri nnde kaan Rumlar-
dan veya rumlaan yerli halklardan baka Anadoludan Balkanlara n
fs nakledildiine dair, bir haber de ok dikkate ayandr. Filhakika
Sryan tarihisi Mihaele gre T r k l e r e y e n i l e n R u m -
l a r bir daha onlara kar duramadlar, imparator Mihaeli korku ald.
Korkak ve kadnlam mavirlerinin szlerine bakarak sarayndan ay
rlp T r k l e r e k a r k ma d . Hristiyanlara acyarak
adamlar gnderdi ve Pontfda kalm h al k n bak i y el er i n i , e
yalarn atlara ve arabalara ykletip d en i z i n t es i n e (Balkanlara)
nakletti. Bylece ahalisiz kalan bu yerlerde T r k l er i n y er l e me
s i n e yardm etti ve bu sebeple de o, herkesin tenkidine urad4. Ba
ka kaynaklarda rastlanmayan bu kayt Anadolunun trklemesi bak
mndan pek mhimdir.
Azerbaycan Anadoluya akan bu nfs hareketine bir kpr vazife
1 Bak. Osman Turan, I slamisaiion dans la Turqui e du M oy en - Age, Stdia s*
lamica, X (1959) s. 137-152,
2 Nr. Sathas, Bi hl i otheca Graeca, VII (1894), s. 169; A. Vasilief, Hi stoi re de
VEmpi re byzanti n, Paris 1932, I, s, 468.
3 J. Skylitzes, Historia (Bonn), s. 708.
4 Chrongue, III, s. 160, 172.
sini grmekte ve bu husus kaynaklarda akis bulmaktadr. Bir Grc kay
na: T r k l e r Tiflisten Berdeaya kadar hu gzel yerlerde adr
larn kurmulard. At, katr, deve ve koymlan sayszd. Buralarda ok
gzel bir hayat sryor; a v l a n y o r , e l e n i y o r , d i n l e
n i y o r l a r ve hi bir mahrmiyet grmyorlard. ehirler ile ticret
yapyor, bu esnada bizim memleketimize de giriyor ve bir ok esir ve
ganimet elde ediyor; baharda Somhet ve Ararat (Ar) dalarna kyor
lard. Sanki T r k l e r d n y a n n h er tarafndan bu memle
kette r andev u vermilerdi. Sulta dahil kimse onlar buradan koa-
maz, karamaz ve kendilerine zarar veremezdi tasviriyle Azerbaycan
ve Kafkasyada Ouzlarm ylmas ve glerini ok gzel belirtmitir0.
Ayn Grc mellifi Anadoluya vukubulan Trkmen alanlarndan birini
de ok canl bir ekilde tesbit eder: T r k 1e r i n k u d r e t i do-
aysiyle R u ml a r arktaki btn ehir ve kalelerini brakp gidiyor;
bu blgeleri T r k l er e terk ediyor ve onlarn buralarda yerlemele
rine imkn veriyorlar. Hudutlarda komumuz olan Trkler her taraf is
til ediyorlar. Kudretli Emir Ahmed kumandasnda Kars aldktan son
ra, an bir saldrla, kral Giorgiyi kamaa mecbur ettiler ve pek ok
esir ve ganimet aldlar. Dnte R u m l k e l e r i n e T r k
k i t l e l e r i s e v k e d e n asi (Ayaz?) ve Bujgob (Mengcik?) adl
iki byk emre rastlayarak ganimetleri gsterdiler: Neden Rum mem
leketlerine gidiyorsunuz? te Grcistan insandan hli ve servetle dolu
dediler. Bunun zerine yollarn deitirip, ekirgeler gibi, memlekete
yayldlar.. Bylece 1080 yl Hazirannda Acara, avat, Kartl ve de
nize kadar btn blgeler Trklerle doldu... Rumlarn devleti k n
t halinde idi. Zira Trkler denizin berisinde kalan bt n l k e
l er i (Anadolu) igl etmiti6. Bu metinler Anadolunun trklemesi
hakknda en mhim vesikalar arasnda bir deer tarlar.
Ortodoks Bizansllar arktan ve Orta Anadoludan Garb Anadolu
ya ve Balkanlara doru ekilirken Ermeniler de Trklerin nnden To-
roslarm dalk blgeleri ve Kilikya istikametinde gmekte ve evvelce
Bizansn bu taraflara srd nfuslarn kesifletirmekte idiler. ada
bir Ermeni mellifi: 1080 yl Martna doru Okyanus denizi berisinde
(Anadoluda) bulunan btn H r i st i y an memleketleri T r k l e
r i n istilsna uram ve hi bir vilyet bundan kurtulamamt... Bir
ok vilyetler boald; artk ark milleti mevcut deildir ifdesiyle Trk
istil ve glerini belirttikten sonra Ermeni halkn muhceretine temas-
5 Brosset, I, s. 359.
6 Brosset, I, s. 346-349.
la da Tarsusa, Maraa ve Delka kadar civar blgelerde kargaalklar
hkm sryordu. Zira bu havalide h a l k k i t l e l e r h a l i n d e
birbiri zerine atlyor; binlerce insan birbirinin yolunu tkyor; ekirge
ler gibi yeryzn kaplyor ve her taraf i n s a n d a l g a l a r ile
doluyordu cmleleri ile Ermenilerin arktan garba ve cenuba intikalini
meydana koyar ve birinci Hal seferinden sonra Kilikyada kurulan Er
meni prenslii ve krallnm meneini de gsterir7. Anadolunun ilk fe
tih devresinde trklemesi hakknda burada verebildiimiz bu kadar bil
gi umum bir fikir edinmee kfidir. Bir ka asr sren muhaceret ve
trklemenin ikinci safhasn Moollar nnden kaan trl Trk kavim-
lerinin Anadoluya gelileri ve XH I -XI V nc asrlarda Orta Anadolu
dan sahillere yaylmas tekil eder. Trklerin Boazlara kadar ilerleyi
lerinden yedi yl sonra, 1080 de, henz Anadoluda yerlememi ve dev
let kuramam olduklarna ve bu sebeple de bu lkeden atlmalar mm
kn olduuna dair ileri srlen8 ve baz limlerce de benimsenen9 bir
fikrin isbetsizliini meydana koyarken bu hatann Trk tarihine, Seluk
devleti ve muhrecetinin mhiyetine vukufsuzluktan doduuna da i-
ret etmeliyiz. '
2. Trkiye Seluklular Devletinin Kuruluu [1075}
Trkiye Seluklular devleti bu kesif nfsun Anadoluya intiklin
den sonra ve o syede kurulmutur. Bu devletin kurucusu olan Kutal-
mr olu Sleyman-h (Selukun olu olan Arslan-yabgunun toru
nu) Malazgirt zaferini mteakip Anadolu fethine gnderilen Trk bey
leri arasmda mevcud deildi. Bu srada Anadoluya gelen A r t u k bey
Kzl-Irmak ve Yeil-Irmak havzalarnda mhim fetihler yaparak (D-
ni mend-nmede Artuh adiyle destan bir hviyet kazanr), 1072 yln
da, Isak Komnenos kumandasnda bir Bizans ordusunu malb ve ku
mandanlarm esir ettikten sonra Sakarya boylarna kadar ileriledi. Nor-
mand reisi Russel Bizans tahtna Yunannis Dukas karmak ve Anado-
luda ayr bir devlet kurmak teebbsne giriince imparator Mihael,
daha tehlikeli bu durum karsnda, Artuk bey ile anlamaa ve onun
yardmna bavurmaa mecbur oldu. mparatora kar isyanlar bastran
Artuk bey bu sayede fetihlerini zmit krfezine kadar ileriletti10. Alp
7 Urfal Mathieu, s, 181-182.
8 J. Laurent, Byzance et l es Turcs Sel dj ouci des, Nancy 1913, s. 97.
9 Vasilief, Hi stoi re de VEmpi re byzanti n, I, 470.
10 Bryennios, fr. trc. Cousin (Hi st. Const.), Paris, 1672, II, s. 724, 727-736; I,
rslann lm zerine saltanat mcdelesi balaynca Artuk bey mer
keze arld ve 1073 Nisannda Melikhn Kavurta kar zaferine hiz
met etti11. Artukun Anadoluda 1076 ylma kadar fetihler yaptna dair
bir hkm12 sadece yanl bir tahmine dayanmtr. Artukun ayrln
mteakip 100.000 kiinin banda bulunan T u t a k da zmit krfezi
ne kadar ileriledi.
Trkiye devletinin kurucusu Sleymann meydana kmas ile Alp
Arslanm lm ve bu sebeple de Artukun Anadoludan ayrlmas ara
snda sk bir mnasebet vardr. Filhakika Alp Arslana kar giritii
saltanat mcdelesinde Kutalm, 1064 ylnda, malb ve maktul d
nce oullar Bizans hududuna srgn edildi13. Urfa havalisinde kuv
vetsiz ve snk bir hayat geiren bu ehzdeler Sultanlk mcdelesi ve
Artukun dn zerine- Anadolu Trkm enlerini etraflarnda toplama
a baladlar. Selukun soyundan bir baa muhta bulunan bu Trk
menlerin bir ksm da zaten Turul beye ve Alp Arslana kar ayaklan
m ve bu sebeple Anadoluya kam kendi mensuplan, Y a b g u 1u 1a r
idi. Kutalm oullarnn tarih sahnesine klarna dir en mevsk riv-
yet phesiz, 467 (1074) de, Suriyede, Melikha tbiiyeti kabl eden
Y abgu l u T r k men l er i reisi Atsza kar klinin onlara mra
caat ve bu vesile ile de i Msr halifesi ile mnasebete giriilmesidir.
Gerekten bu mdahalede Kutalm oullarndan biri esir edilip Melik
ha gnderildikten sonra kardelerden dieri Halebi ve Antakyay ku
att; fakat fazla vakit kaybetmeden Anadoluya gitti14. Bylece Anado
luya geen Sleyman Konya ve havalisini mahall Rum hkimlerinden
aldktan sonra yoluna devamla 467 (1075) de zniki fethedip kendisine
payitaht yapt15. Bu havalide bulunan Tutakn veya ona mensup Ouz
larn da kendisine iltihak eylediini sanyoruz. Bu srada Bizans impara
torluu yle perian bir durumda ve Anadolu ile mnasebetlerini o de
rece kesmi vaziyettedir, ki Hristiyanlk tarihinde mhim bir mevkii
bulunan znikin fethi Rum kaynaklarnda hi bir akis brakmam ve
Zonaras, fr. trc. .M. de St. Aour, Paris 1560, I08b; Anne Comnene, Al exiade, fr.
trc. B. Leib, Paris 1937, I, s. 12-15; Attaliates, s. 189, 199; F. Chalandon, Alexis
Comnene, Paris 1900, s. 29-31; M. H. Ynan, s. 82-86; Cl. Cahen, Premi ere penet-
ration Turque en Asie Mi neur, Byzantion XVIII, s. 33.
11 Anonim Sel uk-nme, s. 15.
12 Bak. M. H. Yman, s. 89. ......
13 Bak. III, 1.
14 Sibt, XIII, 26a-26b, 32a-32b; bn l-Adm, Zhde, II, s. 42.
15 Anonim Sel uk-nme, s. 36-37; zim, s. 36; bn eddd, 34b; Sryn Mi-
bael. III, s. 172.
ancak- 1078de Botaniatesin tahta karlna yardm mnasebetiyle bu eh
rin Sleymann elinde bulunduu kaydedilmitir. Bu son hdise fethin
daha evvel vukubulduunu ve slm kaynaklarn da teyit eylediini gs
termektedir16. Bylece bugne kadar bu fethin yl ve T r k i y e Sel
u k l u d ev l et i n i n k u r u l u u tarihinin 1075 yl olduunu, bu
gne dein bu hdise ve kurulu iin verilen 1077, 1078, 1080 ve 1081
tarihlerinin birer tahminden ibaret olduunu meydana koymu oluyo
ruz17. Selukun kk torunu Sleyman bu yeni devleti kurmakla hem
Anadoluya gm Trkmenleri birletirdi; hem de gebe Ouzlarm
daha byk kitleler halinde bu lkeye gelmelerine imkn verdi17a. Bu
kurulu ile 1080 ylma ait byk muhceret arasnda bir mnsebet d
nmek tabidir.
o
mparator Mihael, 1074 ubatnda, Papa VI I . Gregoirea bavura
rak Trklere kar yardm istemi; buna mukabil de Ortodoks kilisesinin
Katolik kilisesine iltihakm vaadetmiti. Bu mracaat memnuniyetle ka
bl eden Papa baz Avrupa krallarma ve btn Hristiyanlara hitap
ederek Trklerin stanbul surlarna kadar btn ark imparatorluu l
kelerini istil eylediklerini beyanla onlar bir Hal seferine arm;
fakat Papalk - mparatorluk mcdelesi bu dvetin ancak yirmi yl son
ra netice vermesine imkn hazrlamtr18. Katolik Avrupann yardmn
dan midi kesen mparator, Melikh ile bir sulh muahedesi yapabilmek
iin, 1074 Hazirannda, Halifenin tavassutunu rica etmi ve 1075 de ha
zineler deerinde hediyeleri, bir eli ile, Azerbaycana gelmi bulunan
Sultana gndermitir19.
Sleyman-h Bizansta balayan taht kavgalarna karmak ve 1078
de Botaniatesi mparator yapmak suretiyle hkimiyetini geniletti, dev
letini kuvvetlendirdi. Bu sayede Trk ordusu skdar (Chrysopolis) a
kadar ilerileyerek orada karargh kurdu. Melikh Kutalm oullarn
tenkil maksadiyle Anadoluya Porsuk bey kumandasnda bir ordu gn
derdii zaman Bizans ile Sleyman arasmda dostluk devam ediyordu.
Vukubulan muharebede Porsuk Kutalm olu Mansru ldrd20. Baz
10 Bryemios, s. 760-761. Zonaras, 109a.
17 Bak. J. Lauret, Byzance et l es ori gi nes du Sul tanat de Roum, Melanges Ch.
Diehl, I, s. 180-181; Mkrimin Halil Yman, Anadol unun fethi , s. 109. $
17a Bugne kadar karanlklar iinde kalan Trkiye Seluklular devletinin ku
ruluu I. Sl eymanh adl tedkkimizle aydnlanmtr (.A., s. 201-219).
18 Migne, Patrologi e Lati ne, CXLVIII, s. 239; S. Runciman, Hi story of Crusades,
s I, S. 98.
19 Sibt, XIII, 17a; Sadreddin el-Huseyn, s. 63-64.
20 AbuI-Ferec, s. 227; Cennb, El -Ayl em z~zhir, Ayasofya, No. 3033, s. 470 a.
Seluk-nmeler bu seferin Kutalm oullarna deil Bizansa kar ya
pldn kaydetmekle meseleye nfuz edememilerdir21. Zonarasa gre
Halifenin tavassutiyle iki hanedan arasndaki sava durdurulmutur. Bu
hdise Melikhn, 1075 de, Mihael ile bir anlamaya vardn, Sley
man ile Botaniates arasndaki ittifaka kar Porsukun gnderilmi oldu
unu telkin eder. Fakat Porsukun dnnden sonra mparatorla S-
leyman-hm aras ald; bu sefer taht iddiasnda bulunan N. Melis-
senosu destekleyen Seluk sultan bu syede Frikva ve Garb Anadolu
da henz ele gemeyen yerleri fethetti. Bu sebeple mparator 1080 se
nesinde znik zerine bir ordu gnderdi. Seferden dnen Sleyman-h
bu orduyu bozdu ve Trkler boazlarn Anadolu sahillerini igl edip
orada gmrk dairesi kurarak gemileri kontrola baladlar. Trklerin do
nanmas olmad iin deniz stanbulu ve Bizans mparatorluunu ko
rudu. 1081 senesinde Alexis Komnenos imparator olunca ilk i olarak S
leyman ile bir anlama yapp Balkanlardaki Trklerin istillarna kar
hareket ederken Seluk sultan da hkimiyetini arkta geniletme im
knlarn buldu22.
Anadoluda Bizans hkimiyeti knce Frat boylarnda ve Kilikya
taraflarnda bir takm Ermeni prenslikleri teekkle balamt. Bunlarn
banda Filaretos geni bir blgeyi idaresine alm ve Malatyaya hkim
olan Ermeni Gabriel de onun tabiiyetine gemiti. Bylece Seluk Trki- .
yesinin ark ve Ceubla mnsebetlerini tehlikeye sokan bir engel hasl
olmutu. Bu sebeple Bizansllarla sulh yapan Sleyman, 1082 (475) de,
Kilikyaya indi ve 1083de Adana, Tarsus, Masisa ve Anazarba ehirleri
ile birlikte btn bu blgeyi fethetti23. Tehlikeyi gren Filaretos Melik
ha giderek slmiyeti kabl etti ve ondan hkimiyeti iin de bir ferman
ald. Urfaya dnd zaman onun din deitirmesinden ve zulmnden
ikyeti bulunan Antakya hristiyanlar ve hatt bir rivyete gre olu
da dahil olarak Sleyman-h dvet edip ehri ona teslim ettiler24. S
leyman-h 17 Birinci Knun 1084 (15 ubat 477) de Antakya fethi ile
Arap emri eref d-devle Mslim ile ihtilfa dt. Melikh bu srada
Musula gelmi; Mslimi itaate alm; fakat Tkiin isyniyle Horasana
dnmek mecburiyetinde kalm bulunduundan Sleyman-hm bu
21 mdeddin, 70; Sadreddin. 71-72.
22 Rryennios, s. 770-774; 794-796; Zonaras, s. 109a; Anne Comnene, I, s. 18, ...
21, 69, 71, 131, 187, 138; Attaliates, s. 226, 267, 270; Chalandon, s. 66-72.
2,3 Sibt, 62b, 7la; Azm, s. 364; Sryn Mihael, s. 179; Abul-Ferec, s. 229.
24 Azim, s. 365; bn Kalnis, s. 117; bn l-Adm^Zbde II, Ner. Sami Da-
han, am 1954, s. 88-89; bn l-Esr, X, s. 47.
ilerilemesi karsnda ses karmam ve onun kendisine kar itaatkr
davranmasn memnuniyetle karlamt. Vukubulan savata Mslim
malb ve maktul oldu. Bu genileme siyseti Trkiye sultan Sleyman-
h ile Melikhm kardei am meliki Tutuun arasn da gerginletir
di. Filhakika Halebin muhasaras srasnda Artuk ile birlikte gelen Tu-
tuun ordusuna malb olan Sleyman-h, 6 Haziarn 1086 senesinde,
hayatn kaybetti.
Bylece Sleyman az zaman zarfnda kuvvetli bir devlet kurmu ve
B o az l ar d an S u r i y e ye kadar, uzunluu bir ay, genilii
on gn sren bir lkeyi hkimiyeti altna alm idi25. Bizansm din taz
yikinden ve temsil siyasetinden nefret eden Ermeniler, Sryanler ve
Pavlkiler (Pauliciens) gibi din zmreler aradklar din hrriyetini S
leyman ve haleflerinin idaresinde buldular26. Anadolu gibi henz fethe
dilen bir memlekette Bizans ile husumet ve Byk Seluklularla rekabet
halinde kurulan Trkiye devleti salam esaslara dayand iin oun l
mnden sonra ve halefleri zamannda husule gelen sarsntlara ramen
yaayabilmitir. Sleyman-hn bu devleti ile ilk defa biri randa ve
dieri Anadoluda iki Seluk sultanl meydana gelmitir. Abbas Hali
fesi Kaim bi-emrillah menr, hilat ve sancak gndermek suretiyle S
leymann saltanatn tasdik ve iln ettii ve onun bu suretle Sleyman-
h olduu27 rivyet ediliyorsa da sultann itiraki olmakszn byle bir
hdise mkld. Fakat buna ramen Sleymann sultanl iln ettii
de phesizdir28. Bu suretle slm dnyasnn Uc blgesinde kurulan bu
Gz devleti i siysetinden ve tesirinden kurtulmutur. Nitekim Sley-
man-h Tarsusu fethedince am Trablusunun i hkimi bnA mmra
bavurarak buraya kad ve hatip istemesi29, brahim Ymal gibi, onun da
Byk Seluklulara kar mcdele ve siysetiyle ilgilidir. Artk baz
kaynaklarn, vaziyeti kavrayamyarak, Melikhm Sleyman, Anadolu
yu kendisine ikt eylemek suretiyle, bu lkeye gnderdiine dair riv-
vetlerini mevsk sananlarn30 isabetsizlii meydana kt gibi Bizans im-
Anne Comnene I, s. 18; Guillaume de Tyr, nr. M. Paulin, Paris, 1879, I,
s.. 13, 19.
26 Attaliates, s. 306; G. Finlay, I i i story of Grecce, London 1851, s. 51; J. Lau-
rent, Byzance et l es Turcs, s. 51, 67, 76, 78-83.
a7 Sryn Mihael, 172; Zonaras, 109a; Anne Comnene, II, s. 64; Hayton, RHCr,
Documents armeni ens, II, s. 143.
28 Bu hususta tafsilt Sl eyman-h adl tedkkimizde verilmitir (.A.).
29 Sibt, 62a.
30 M. Yman, 85-87; Kafesolu, Mel i kh, A, s. 668.
paratorlarm tahta karp indirmekte oyuncak yapan Sleyman-h,
baz Rum kaynaklarnn Bizansn tbii saymalar da garip bir hdise
olarak anlalmtr. Gerekten birincisi bir yaktrma ise de kincisi sa
dece Bizansllara mahsus garip bir gurr olup modem limleri de ya
nltmtr31.
3. Sl eyman-h dan Sonra Trkiye
Sleymann lm esnasnda kk yata bulunan oullar yakala
np Melikha gnderilince Seluk taht bir mddet bo kalm ve siyas
birlik de sarslmtr. Orta Anadoluda Dnimend hretiyle tannan Ali
Taylunun olu ve Sleymann days Gm-tekin Ahmed Gz tara
lndan kurulan ve bir..trl kurucusu ve kuruluu anlalamayan Dni
mend] iler devleti de Sleymana tbi gzkmektedir32. Sleyman, Kilik-
ya ve Antakya seferinde Filaretosa kar harekete geerken Gm-te
kin de Sultan ile muvazi olarak, 477 (1084) de, onun tbii Malatya hki
mi Gabriele hcum etmi; yine Sleymann tbi sanlan emr Buldac
da, ayn harekete itirakle; 1085 de, Filaretosa aid imli Ceyhan blgesini
ve ankr, Kastamonu fatihi Kara-tekin de ayn ylda Sinopu almtr. D-
nimendlilerin arknda Erzincan, Kemah ve Divrii blgesinde Meng-
cik Gz tarafndan kurulan bir beylik de onlarla birlikte Karadeniz Rum
lar ile mcdelelere katlyordu. Anadolu savalarnn birinde esir d
p stanbul saraynda yetitirilen emr aka da 1081 de, zmir tarafla
rna kap bu blgenin Trklerini toplad; shil Rumlarn da hizmetine
alarak bir donanma vcuda getirdi ve bir devlet kurdu. Bu cesur ve zeki
Trk beyi, bu syede, adalar igale balad. Anadolu Trkleri ve Bal
kanlardaki Peeneklerle ittifak yaparak Bizans drmee ve yerinde
bir Trk imparatorluu kurmaa teebbs etti. Onun devleti birinci
Hal seferi sonlarna kadar yaad. Anadoluda bu devirde teekkl eden
beyliklerden biri de Erzurumda emr Saltuk tarafndan kuruldu. Bu dev
let Byk Seluklulara tbi idi. Van gl havzas ve Diyarbekir havlisi
Byk Seluklulara mensup Trk beyleri idaresinde olup bu tarihlerde
Artuklu ve Skmenli (Ahlat-hlar) devletleri henz teekkl etmemiti.
Frat boyunda ve Toroslada bulunan Ermeni reislerinden baka Trabzon
havlisi de Rumlarn elindedir. Theodore Gabras bu havliyi 1075 de
31 Bak. Lauret, Sultanat de Roum, s. 174, 181.
32 M. H. Yman Dimendliler makalesinde bu devletin kurucusunu ve kuru
luunu anlayamam ve hatt Gm-tekin Ahmed gaziyi iki isim ve oul-baba san
mtr. bak, A, III, s. 468.
Trkleri elinden istirdat etmi ve bir Rum dukal kurmutur; bazan
Trklerle de ittifak eden halefleri bu syede de Bizans imparatorlarna
kar istiklllerini korumulardr33.
Sleyman-h ark seferine karken yerine vekil brakt Eblka-
sm znik devletini korumu ve hatt Sleyman-hdan sonra Boazlara
kadar da ilerilemitir. Melikh Trkiye Seluklularn itaate almak iin
Bozan *kumandasnda znik zerine bir ordu gnderince Eblkasm ve
mparator Alexis aarlarmda bir ittifak yapmaa mecbur kalmlard.
Eblkasm znik muhsarasma son verilmesi iin Melikha giderken
yerine kardei Ebl-Gzyi brakm idi. Kendisi yolda ldrlm; bir
mddet sonra, 1092 de de Melikh lmtr. Melikhn lm Byk
Seluklularda saltanat mcdelelerine sebep olmu ve bu syede de on
larn znik muhasarasiyle birlikte Anadoluya mdahaleleri de son bul
mutur. Filhakika, ayn sene serbest braklan Sleymann oullar K
l Arslan ve Kulan Arslan (Dvud) znike geldiler. Kl Arslan baba
snn tahtna kt. Devletine hayatiyet ve kuvvet verdi; Bizansllar Mar
mara sahillerinden uzaklatrd. maparotrun teklifi zerine, bu zaman
da ok kuvvetlenen ve anakkale havlisini de igl ile Seluklulara rakb
bir hale gelen akaya kar, bir ittifak yapp onu bertaraf etti. Bu itti
fak syesinde de serbest kalarak, babas gibi, ark fetihlerine giriti.
Malatyay, 1096 da, kuatt; GabrieTin zulmnden ikyet eden Hristi
yanlarn ve bilhassa Sryanlerin yardmiyle ehri teslim alaca srada
Hallarn gelii sratle dnmesine sebep oldu. znik Trkler i Kei
Pierre ile birlikte gelen chil ve disiplinsiz kitleleri, 1096 Eyllnde, im
ha etmiti. Lkin arkadan gelen valye, kont ve dklerin elinde bulu
nan byk ve muntazam Hal ordusu zniki muhasara etti. Kl Ars
lan znike yetitii halde muhasaray yaramad. ehir daha fazla daya-
namyarak Bizansllara teslim olurken geri ekilen Sultan da, Dni-
mendli Gm-tekin ile birlikte, Eskiehir civarnda, Hallarn nne
kt. ki taraf'arasnda iddetli bir sava oldu; ok kan akt ve neticede
kahir Hal ordusu karsnda, daha fazla zayiata uramamak zere,
ekildi. Konya Erelisinde bir daha karlarna kt ise de yine de on
larn Kayseriye doru ilerileyen bir kolunun geiine mni olamad
gibi dier kolu da ukurova ehirlerini Trklerin elinden ald.
Anadolu Trkteri iin byk bir sarsnt yapan Hal seferinden
33 Anne Comnene, III, s. 154, 157, 158; Zonaras, s. 111b, 114a; Chalando, s.
264-265; Lebeau, XV, s. 443; Finlay, s. 152. Tafsilt Trkiye Seluklularna dair
hazrladmz eserdedir.
sora Kl Arslan payitahtn Konyaya nakletti. znik ve havlisi, yirmi
be sene Seluklu hkimiyeti altnda kaldktan sonra, tekrar Bizanslla-
rm eline geti. Bununla beraber Trkler bu sarsnty az zamanda atla
tp toparlandlar. Gm-tekin Suriyeden ilerieyen Hallar 1100 y
lnda, Malatya yaknnda, bozguna uratp, bata Bohemond olmak ze
re, bir ksm reislerini esir alarak Niksarda hapse att. Onlar kurtarmak
iin 110.1 de Anadoluya giren iki byk Hal ordusundan biri Amasya
civarnda, teki de Erelide tamamiyle imh edildi. Bu zaferler sye-
sinde Kl Arslanla birlikte Anadolu Trklerinin mneviyat ykseldi.
Kl Arslan mparator Alexis ile bir anlama yaparak tekrar ark fetih
lerine giriti. nce Dnimendlileri malb ve Gm-tekin tarafndan
fethedilmi, bulunan Malatyay, 1103 de ilhak etti. Daha ileri giderek
ark Anadolu beylerinin Byk Seluklularla alkalarn keserek onlar
da kendi hkim5reti altma ad.."Bylece Byk Seluklularla balayan
ailev rekabet Musulun zabt ile bir muharebeye mncer oldu. Kl
Arslan babasnm lmnden ve Hal seferinden sonra husule gelen
sarsntlar bertaraf edip Anadoluda siyas birlii kurmu ve kudretli bir
devlet vcda getirmi iken Sultan Mehmedin avl kumandasnda
gnderdii byk bir ordu ile giritii etin bir savata, 1107 de, haya
tn kaybetmekle Trkiye Seluklular eskisinden daha iddetli bir buh
rana urad34.
4. Buhran Devri ve Trklerin Orta Anadoluya ekilmesi
Kl Arslanm lmnde Musul vlisi bulunan byk olu ahin-
h (slm kaynaklarnda bazan yanl olarak Melikh) yakalanp sfa
hana gnderilince Konya Seluk taht tekrar sahipsiz kald. Hal sefer
leri ve sultann lm dolaysiyle Bizansllar artk mdafaadan taarruza
geerek btn shilleri istirdat eylediler. Trkler her taraftan Anado
luya doru gmee baladlar. Bu ekilite byk zyita urayorlar-
du. Ulubat gol civarnda toplanp Anadolu yaylasna dnmekte olan
kalabalk bir Trkmen halk Bizansllarm iddetli taarruzuna urad.
Kadn, ocuk ayrmakszm bir katlim yaptlar; ada bir Bizans m
ellifine (mparatorun kz Anna) gre Bizansllar T r k l e r e o
k a d a r z l i m d a v r a n d l a r , ki b e i k t e k i o c u k
l ar da k a y n a r k a z a n l a r a a t t 1a r. lmden lartu^
lanlar siyah matem elbiseleri ile Anadoluyu dolap feryd ettiler ve
Trkleri intikama ardlar. Kayseri emri Haan beyin ve 1110 dan
34 Tafsilt iin bak. Kl Arslan I, A.
sonra Konyaya gelip babasnn tahtm elde eden ahinhm mukabil
hcumlar bir takm muvaffakiyetli neticeler verdi. Trkler znik ve Bur
sa taraflarna kadar alanlarda bulundular. Lkin umum ricat durduru-
lamad. mparator Alexis Trkleri Garb Anadoludan, imalden ve Ce
nup shil blgelerinden att; Akehire kadar ileriledi35.
Kl Arslanm dier olu Mesd (1116-1155) kayn pederi Dni-
mendli Emr Gzfnin yardm ile ahinh zerine yrd zaman
Seluklular ile Bizansllar arasmda savalar devam ediyor ve Bizansllar
Bolvadin havalisinde yerleiyordu. Bu saltanat mcdelesi ve Dni
mendlilerin araya girmesi doiaysiyle ahinh ile Alexis arasmda bir an
lama oldu. Bununla beraber bizzat ahinhm kumandanlarnn da
kendisine iltihakiyle Mesd kardeine muzaffar olarak Konya tahtn
elde etti. Fakat artk Sultan Mesdun devleti Konya vilyeti hudutlar
na inhisar etmi ve Seluklularm bu sarsntya uramas doiaysiyle, G-'
m-tekinin lmnden (1105) sonra Anadoluda yksek hkimiyet D
nimendliler eline getiinden, Seluk Sultan Emr Gaznin (1105-1134)
himyesine girmi bulunuyordu. Yeni Bizans imparatoru Yuannis (1118
1143) taarruza devam ederek Denizli (Laodikea) ve Uluborlu (Sozopolis)
ehirlerini igl etti. mparatorun Balkanlarda megul olmasndan fay
dalanan Emr Gz Artuklularla mttefik olarak Trabzon dukas K. Gab-
ras ve Mengcik olunu, 1120 de, malbiyete uratt. Kl Arslanm
baka bir olu olan ^Arap Ankara ve Kastamonu taraflarnda yerleti ve
o da, saltanat elde etmek maksadiyle, 1126 da, Sultan Mesd zerine
yrd. Bu durumda imparatorla ittifak yapan Mesd kardeini malb
ve Kilikyaya firara mecbur ederken Bizansllar da Kastamonuyu igal
ettiler. Fakat imparatorun 1132 de Kilikya seferi, bir mddet sonra da Isak-
m onunla taht kavgasna girimesi Emr Gzyi Karadeniz sahillerine
kmaa ve Kastamonuyu kurtarmaya frsat verdi; Sultan Mesd da
Garb Anadoluda ilerilemee balad. Emr Gz Kilikyaya girip orada
yaylmaa alan Hallar da bozguna uratt. Bylece bir ok zafer
ler kazanan Emr Gz Sakarya-Frat nehirleri arasmda geni bir lke
nin shibi, kuvvetli bir hkmdar oldu. Bu kudreti ve hizmeti dolaysiy-
Je Badad halifesi ve Sultan Sancar ona Mel i k unvaniyle birlikte, kap
snda n bet alnmak, zere d av u l ve s an c ak gibi hkimiyet
almet ve unvanlar, altn gerdanlk ve as gnderdiler.
Sultan Mesd, Melik Gz 1134 de ldkten sonra yerme geen
olu, Melik Mehmed ile de mttefik kald. mparator yeni bir Kilikya
35 Anna Comnene, III, s. 142-146, 154, 159, 164-166, 168-171; Zonaras, s.
114a; Cha]ondon, s. 254-255, .
seferi ile Ermenileri tenkil eder ve Hallarla ihtilfa derken Seluk
lular ve Dnimendliler de Bizanslar aleyhinde genileme imknlar bul
dular. Bizans imparatoru Yuannis Trkleri tamamiyle ezmek maksadiy-
le, 1140 senesinde, byk bir ordu ile bizzat Dnimendlilerin merkezi
Niksar zerine yrd. Zaferinden emin olarak, oradan ileri gidip Trab
zon dukaln da ortadan kaldrmak, Theodore Gabras yakalamak Sara
rnda idi. Niksar muhasaras uzun srd ve iddetli muharebeler cereyan
etti. Bizans ordusunda bitkinlik ve sarsnt balad. sakm olu Yunan-
iis Bizans ordusunu terk ederek Trklere snd; mslman olduktan
sonra da Sultan Mesdun kziyle evlenerek Konyada yerleti. Onun
ayrlmas, Bizans ordusunda sarsntlara sebep olaca endiesiyle, m
parator ordusunu alarak Karadeniz yoluyla, 1141 de, stanbula dnd.
Bylece byk bir iddi ile Anadolu hareketine balayan bu seferin if
lsla neticelenmesi Trklerin ilerilemelerine imkn hazrlad.
Filhakika, Sultan Mesd, Antalya yaknlarna kadar aknlar da bu
lundu. Melik Mehmedin, 1143 de, lm ile Dnimendliler arasmda
mcdele balaynca Seluk sultan artk teebbs ele ald. Sivasa h
kim bulunan Ya-basan mthi bir malbiyete uratt; dalara ka
rtt. Yukar Ceyhan blgesini feth ve Malatyay muhasara etti. Bu
sratli genileme ile Sultan Mesd Anadolu hkimiyetini Dnimendli-
lerden tekrar Seluklulara intikal ettirdi. O, Artuklular ve Musul Ata-
begleri arasndaki ihtilflardan da faydalanarak arkta genileme siy
setine devam ederken Trkmenler de Menderes, Gediz vdilerini takiben
aalara doru ilerileyorlard. mparator Manuel Komnenos (1143-1180),
Trkleri btn Anadoludan karmak iin, byk bir ordu ile harekete
geti; Garb Anadoluyu Trkmenlerden kurtardktan sonra, 1147 sene
sinde, bizzat Konya zerine yrd. Akehir civrmda Seluk ktalarn
bozarak bu ehri yakt. Bizans istil haberini alan Sultan Mesd ark
tan sratle dnd. Kuvvetlerini Aksarayda toplayarak Bizans ordusiyle
Konya nnde karlat. Rumlar Konya havalisinde ok tahribata ve
zyita sebep oldular; hatt Konya civarndaki mezarlar bile amlar
d. Fakat Sultan Mesd kumandasnda bulunan Seluk ordusu pusular
kurarak ve basknlar yaparak Bizans ordusunu gittike bitkin bir hale
getiriyordu. mparator Manuelin Konya seferi mparator Yuannisin
Niksar seferine benziyor ve bu da ayn akibete urayordu. Zamann aley
hinde ilediini gren mparator ricate karar verdi ve ordusu yolda
Trkmenler tarafndan da hrpaland. Bununla beraber byk Hal or
dularnn gelii bu ekilite rol oynad gibi iki hkmdar mterek
tehlike karsnda anlama lzmunu da takdir ettiler.
Filhakika mdeddin Zengi, l i 44de, Urfa kontluunu ortadan kal-
drmca bu hdise Avrupada byk bir heyecan uyandrd ve bu sefer,
ilk, defa olarak, imparator ve krallarm banda bulunduu byk bir
Hal seferi hazrland. Alman imparatoru Konrad I I I . ve Fransa Kral
St. Louis V I I . kumandasnda bulunan bu byk ordulardan korkan Bi
zans imparatorunun bunlarn imha edilmesi iin Seluk sultaniyle gizlice
mnsebetlerde bulunduu da rivyet edilir. Gerekten Bi z an s r eh
ber l er i Alman ordusunu sapa yollardan T r k l er i n b a s k n
n a urayacak bir ekilde sevk ettiler. Nitekim bu ordu Eskiehir yakn
larnda, 25 I. Terin 1147 de, Seluklular tarafndan perian ve imh
edildi; ordunun az bir ksm dnebildi. Bunlar da Rumlarn tecvzle
rine urad. Almanlarn Konya'y igl ettiklerini sanan St. Louis bu fe
lketi renince Seluk lkesinden gemenin imknszln anlayarak
Efes, Denizli ve Antalya istikametini takiple yolunu deitirdi. Bununla
beraber yine Trklerin hcum ve baskmlariyle bu ordu da ok zyita
urayarak Antalyaya vard. Gemilere binen zenginleri Suriyeye gittiler.
Kalanlar da Trklerin ve Rumlarn taarruzlar karsnda perian oldu.
Rumlar Hallar soydular; paralarn aldlar. Trkler Hallar bu peri
an halde grnce merhamet ettiler; onlara para ve ekmek dattlar;
hastalarn tedvi ettiler. Rumlardan satn aldklar Hal paralarn d
knlerine verdiler. Trklerin bu iyiliklerini gren b i n d e n
fazla F r a n k m s l m a n oldu. Rumlarn hyanetini ve Trkle
rin efkatini anlatan bir Hal mellifi: Ey kiynetten daha zlim olan
merhamet ferydiyle Trklerin iyilik ve merhametle Hristiyanlarn
dinlerini satn aldklarn, bununla beraber din deitirme hususunda
hi bir bask yapmadklarn da ilve eder36. Bylece balangta Bizans
llar dinda diye kurtarmak maksadiyle gelen Hallar bu seferler so
nunda Trklere takdirkr ve Rumlara dman olarak dnm bulunu
yorlard.
5. Trkiye Seluklularnn Ykseli Devri
Sulta Mesdun Konya nnde Bizans ordusunu malb ve slm
dnyasna korku salan Hal ordularn imh etmesi Sultann ve Seluk
devletinin kudretini ok ykseltti. Artk Anadolu Trklerinin buhran
devri gemi; siyas birlik ve meden ilerileme devri almtr. Bu byk
zaferleri dolaysiyle Badad halifesi Seluk Sultanna, hilat ve sancak
gibi hkimiyet almetleri gndererek, tebcil etmitir. Sultan Mesd,
1149 ve 1150, seferlerinde Suriye hallarn da malb edip Mara, Gk-
36 Bak. Osman Turan, I slamisation, s. 139-140.
sun, Aymtap. Rabn ve Delk ehirlerini fethetti ve Franklar buralar
dan srd. Bu srada Dnimendli Ya-basan da Karadeniz sahillerine
kadar ileriliyerek Bafra (Pabra, Bavra) y ald. Sivas ve Malatya Dni-
mendlilerini tbiiyeti altnda bulunduran Sultan Mesd onlarla birlikte
Kilikyay istilya balad. Bu blgede fetihlerine devam ederken ordu
sunda ve hayvanlarnda kan, veb (Trke t ab al) sebebiyle 1054 de
ekilmee mecbur kald ve 1155 de de ld. Mesd krk yla yakn bir
saltanat ve mcdele devrinde ok sabrl, ihtiyatl, bir siysetle Seluk
devletini yok olmaktan kurtard ve tekrar Anadoluya hkim bir duruma
ykseltti. Zeks ve enerjisi syesinde Bizans imparatorluunu ve Hal
lar malb ederek Trkler iin Anadoluyu emniyetli bir vatan haline
getirdi. lk defa, onun zamannda, Garp kaynaklarnda, Anadolunun
Turki-a adiyle kaydedilmesi' de ok mnldr. Bir Hristiyan kronii
nin ifade ettii zere de, adaleti ve iyi idaresi doiaysiyle, Bizansn ar
vergilerle ve zulm ile ezdii Rumlar onun idaresine getiler. Seluk
Trkiyesinde ilk imr ve meden faliyetler de onunla balar37.
Mesdun yerine, veliahd tyin ettii, olu Elbistan meliki, II. Kl
Arslan (115-1192) sultan oldu. Mesd ile balayan siyas, asker ve me
den hamleler bu kudretli sultan ile ok ileri bir safhaya eriir ve Trki
ye Seluklular tarihinde yeni bir devir balar. Fakat Kl Arslan ilk yl
larda tehlikeli ittifaklarla karlar. lk nce kk kardei ainh An
kara ve ankr taraflarna giderek Ya-basan ile birleip kendisiyle m
cdeleye giriirler. mparator Manuel ile Musul Atabei Nureddin Zen-
g de Kl Arslana kar 1159 da ittifak yaparlar. Kilikya Ermeni prensi
Thosos II. da frsattan faydalanarak Seluk topraklarna tecavz eder.
Btn siyas tahrik ve faaliyetlerin merkezi stanbula giden Kl Arslan
mparatorla yapt ittifak sayesinde Ya-basn ve kardei ahinh
1063 de bertaraf etti. Ya-basanm lmnden sonra da Dnimendli-
leri de tedricen ortadan kaldrd. Atabeg Nureddin igl ettii yerlerden
ekildi. Mengcik oullarn da tbiiyetine ald. Bylece uzun bir m
cdele sonunda Sakaryadan Frat boylarna kadar Anadolu Kl Arslan
idaresinde birleti. Sultann bu kadar kuvvetlenmesinden endielenen ve
Trkmenlerin Garb Anadoluyu istil eylediini gren mparator Ma
nuel Trkleri tamamiyle ezmek ve Bizans tekrar Anadoluya hkim kl
mak karariyle, byk bir ordu hazrlayarak, 1176 da, bizzat Konya ze
rine yrd. Bu hareket zerine Kl Arslan Bizans ordusunu Eridir
gl imalinde dar ve sarp bir geitte (Myriokefalon - Kundanl) yaka
37 Mesd hakknda Chalandonun II. cildindeki kaytlar dnda bir tetkik he
nz yoktur. Hazrladmz Seluk tarihinde tafsilt verilmitir.
layarak, bu yln Eyllnde mthi bir malbiyete uratmakla Bizansn
Malazgirtten beri Anadoluyu kurtarma mitleri ve bu lkeyi hl ken
di memleketi sayan dnceleri de artk tarihe kart. Bu sebeple bu
zafer Trkiye ve Bizans tarihinde, Malazgirtten sonra, i k i n ci byk
bir d n m noktas tekil eder ve artk yklmcaya kadar Bizansllar
tedrici ve devaml bir ekilde ricat ederler. I I . Kl Arslan 1177 ve 1182
de de Garb Anadoluda Ktahya ve Eskiehir havalilerini kat olarak
fetheder ve trkletirir38.
Zaferlerle dolu uzun bir mcadele hayatnda yorulan ve ihtiyarla
yan Kl Arslan, eski Trk hkimiyet telkkilerine gre, devletini onbir
olu arasnda taksim edip her birini, Melik sfatiyle, bir eyletin idare
sine gnderirken kendisi de metb sultan olarak Konyada oturuyordu.
Muhtar idarelere sahip b meliklerden bir ksm artk zayflayan Bizans
aleyhinde fetihlere giritiler. Lkin bunlar arasmda erken saltanat m
cdelesi balad. Selhaddin Eyybnin Kuds fethi zerine Alman
imparatoru F. Barbaros kumandasnda teekkl eden Hal ordusu 1190
senesinde Trkiye topraklarna girdii zaman Kl Arslan, Sultan ol
makla beraber, fiil bir iktidra ship deildi. Alman imparatoru ile Sel
uk Sultan arasmda dostluk mevcut olduundan Kudse gitmek iste
yen Alman ordusunun Trk topraklarndan serbest geiten baka bir
gyesi yoktu. Bununla beraber nce Trkmenler, sonra da Sultann bir
ksm oullar Almanlarn karsna ktlar. Lkin siyas blnme dola-
ysiyle Seluklular iin byk Alman ordusunu durdurmak mmkn de
ildi. Bu sebeple Almanlar Konyaya girdiler ve Seluk Sultaniyle bir an
lama yaptktan sonra Kilikyaya varmak zere Trk arazisinden ayrl
dlar. f Kl Arslanm lmnden (1192) sonra oullar arasmda saltanat
mcdelesi yine de devam etti. Nihayet Tokat meliki I I . Sleyman-h,
1196 da, mcdeleye kararak bunlardan bir ksmn itaate ald; bir ks
mn da bertaraf ederek Keyhsrev elinde bulunan saltanat alp Kon
yada yerleti39, Sratle Bizans imparatorunu vergiye balad. Dahil
mcdelelerden faydalanan Ermeni kral I I . Leonu tenkil etti. Meng-
cikleri ve baz Artuklular tabiiyetine aldktan sonra Erzuruma geerek
1201 de eski bir hanedan olan Saltuldular ortadan kaldrmak suretiyle
Grcistanla komu oldu. slm memleketlerine istillarda bulunan ve
bir defasnda da Erzurumu muhasara eden Grcleri ezmek maksadiyle
Grcistan zerine yrd. Lkin Sarkam yaknlarnda Grc-Kpak
88 A. deki I I . Kl Arsl an makalemize bak.
39 I I . Sleyman-h,, hakknda A deki tedkkimizde tafsilt vardr..
ordusunun an bir basknna urad ve mhim esirler vermek suretiyle ricat
etti. Ankaray kardei Mesddan kurtarp, intikam almak zere, Gr
cistana giderken, 1204 de, yolda lm ile bu kudretli sultann genile
me hareketi de durdu. Bununla beraber az zaman iinde Seluk birliini
kurduktan sonra devletin hudutlarn babasndan daha ilerilere gtrd.
stanbuldan dnen I. Keyhusrev, 1205 de, saltanat kardeinin olu
II I ..Kl Arslandan tekrar elde edince asker hareketlerini iktisd ve
ticr gyelere gre ayarlad. Gerekten II, Kl Arslan zamannda emniyet
ve syiin tesisi, bu devirde artan milletler-aras ticret yollarnn Tr
kiye zerinde toplanmasna yardm etmiti. 1204 de Ltinlerin stanbulu
igali doiaysiyle Karadeniz ve Akdeniz limanlarna kan byk kervan
yollar emniyeti kaybetmi ve tkanmt. Keyhusrev Karadeniz sahilleri
ne..yerlemekte olan Komnenoslar znikte yeni bir devlet kuran Las-
karis ile dost olarak tenkil etti, ve 1206 da, Karadeniz yolunu at. 1207
de de Antalyay fethederek Trkiye iin bir ihra ve idhl liman vcu
da getirdi. Milletler-aras ticreti tevik ve himaye maksadiyle de Vene
diklilerle, ilk defa olarak, bir ticret muahedesi yapt. Antalyaya k
makla da Seluklular ilk defa denizcilie baladlar; burada bir donan
ma kurdular. I. Keyhusrev Denizli ve Alaehir taraflarn da fethederek
znik mparatoru ile mcdeleye giriti. Fakat 1211 de zaferi mteakip
ehit oldu40. Yerine geen olu I. Keykvus (1211-1220) de babasnn si
ysetine devam ile 124 de Sinobu fethetti. Bir ok ehirlerden tccar
ve sermyedr gtrerek ehri bir ticret, idhalt ve ihract liman ha
line getirdi. Byk surlarn inasiyle ehrin emniyetini salamlatrd.
Burada da yeni bir donanma kuruldu. Esir ald Trabzon imparatoru
Ale;xisi, vergi ve tbiiyeti kabl eden bir muahedeyi imzaladktan son
ra, serbest brakt. Kardei Keykubd ile saltanat mcdelesinde bulu
nurken baz Seluk kalelerini igl eden Ermeni kiralna kar karadan
ve Antalya sahillerinden ordular sevk ederek 1216 da Ermenileri ma
lb etti. Ar bir haraca balamak ve babas zamannda olduu gibi, pa
yitahtlar Sis (Kozan) de Sultann adna hutbe okutmak ve para bastr
mak suretiyle kirala yeni bir tbiiyet muahedesi imzalatt; hudutlarda
baz deiiklikler yapt. Keykvus Eyybler arasndaki ihtilflardan da
faydalanp 1218 de imali Suriye taraflarnda fetihlerde bulundu. Ar-
tuklu hkmdar Mahmd ile Erbil hkmdar Muzaffereddin Gk-b-
riye de metbuluunu tantt41.
40 Bak. A. I . Keyhusrev makalemize baknz,
41 A. I . Keykvs makalemize baknz.
I. Keykvusun lm zerine tahta kan I. Aladdin Keykubd
(1220-1237) Seluk sultanlar arasmda ok mmtaz bir mevkie sahip olup
devrinde Trkiye en ileri bir medeniyet seviyesine erimitir. Zamann
da Moollar dnyay alt-st etmee baladklar iin bu ileri grl
Sultan nce Konya, Kayseri ve Sivas olmak zere bir ok ehirleri muh
teem surlarla, kalelerle tehiz ederek mdafaaya hazrland. Cenup sa
hilinde kk Kalonoros kalesini fethettikten sonra, kalesiyle, birlikte,
yeniden in ederek nmna nisbetle Aliyye, ehrini kurdu ve kendisine
klk merkez yapt. Orada bir de t er s an e vcuda getirdi, Beyehir
gl zerinde K u bd - bd , yazlar oturduu Kayseri yaknnda da
K ey k u bd i y e mamurelerini in etti. Cmi, medrese, kervansaray
ve hastahne gibi pek ok byk bina ve messeseler yaparak unutulmaz
eserler brakt. Deniz ar giritii Sudak (Krm sahilinde) seferi Seluk
devletinin karalarda ve denizlerdeki kudretine gzel bir misl tekil
eder. Kilikya Ermeni krallm taraftan gnderdii ordularla sk
trd ve kltt. Fethettii -el blgesine yerletirdii Trkmenler bi
lhare Karamanl Beyliinin teekklne sebep oldu.
Moollar karsnda Celleddin Hrizmhm ark hudutlarnda g
rnmesi ve bu havali hkmdarlarn itaate almas siyas faaliyetlerin
merkezini arka kaydrd. Eyyub ve Artuklu ittifakna kar hareket
ederek onlar malb, Hsn Masr (Adyaman), Khta ve emikezek
kalelerini fethetti. 1128 de Erzincan da ilhak ederek Mengcikler dev
letine son verdi. Bu srada Seluklu tbiiyetini brakp Celleddin Har-
zemha itaat eden Trabzon Komnenoslar, bununla da kalmyarak,
Sinop ve Samsun limanlarna baskn yaptlar. Seluk ordusu ve donan
mas Samsundan ilerliverek nyeye kadar shilleri fettikten sonra Trab
zona vard. Erzincandan Maka yolu ile gelen baka bir Trk ordusu
da karada harekete geip Rumlarn payitahtn kuattlar iddetli h
cumlar cereyan ettii bir srada tfan gibi yamur ve sellerin balamas
Seluk kuvvetlerinin ekilmesine ve hatt ormanlar iinde bir ehzde
ile birlikte bir miktar da esir vermelerine sebep oldu. Bununla beraber
Trabzon imparatoru bu esirleri teslim ettikten baka yllk vergi ve as
ker yardm da gnderme artlarn ihtiva eden tbiiyet muahedesini ka
bule mecbr kald.
Sultan Aladdin Keykubd Moollara kar, d i n ve r k balarn
hatrlatarak ve si mm k ad er i bakmndan iki sultann tarih
mesliyetlerini beyan ederek, Celleddin Hrizmha dostluk ve ittifak
tekliflerinde bulundu. Lkin iyi bir asker ve kt bir siyset adam olan
Hrizm sultannn lsz hareketleri iki hkmdar arasmda arpmay
mukadder kld ve 1230 da Yass-imende Hrizmhm ordusu perian
edildi. Sultan Aladdin, Hrizmhn mttefiki olan amcazdesi Erzu
rum meliki Cihnh da bertaraf ederek memleketini Seluk lkesine
katt. Grcistana gnderdii bir ordu ile kralieyi tbiiyete sokarak am
cas Sleymanhm intikamm ald. Van gl havzasn da Eyyublerin
elinden kurtard. Byk kire frnlar yakdrp ehir ve kaleleri tahkim
ettirmek suretiyle Moollara kar mdafaa tedbirleri alrken te yandan
da Mool imparatoru Oktay Kaana da eli gnderdi ve sulh yapt; dev
rin hi bir hkmdarna nasip olmayan bir itibarla k ar l anar ak
Mool tehlikesini uzaklatrd. Bylece Keykubd devri siyas, ktisad
ve meden bakmlardan en yksek seviyeye eriti. Bu sebeple de O halk
arasnda Ulu Keykub adiyle anld42.
6. nhitatn Balamas ve Mool stils
Keykubdm henz gen yata, 1237 de, lm ve yerine iktidarsz
ve anormal vasflara sahip olu I I . Keyhusrevin geii bu kudretli dev
letin sarslmasna bir balang oldu. Bu hkmdar tahta karp avu
cuna alan Sdeddin Kpek43 isminde bir kimsenin, byk hayalleri iin
rakb sayd mhim devlet adamlarn birer birer bertaraf etmesi bu
inhitatta madd bir rol oynar. Bununla beraber devletin kazanm oldu
u kudret yine de devam etmi; Diyarbekir ve Tarsus fetihleri yaplm;
Trabzon Rum, Kilikya Ermeni krallar, Eyyublerin bir ksm yine de
Seluk devletinin tabileri olarak kalmlardr. Lkin Mool istils nn
de Anadoluya dolan Trkmenler bir buhran mili olmu ve mslman
eyhinden ziyade eski bir Trk aman (kam) hviyetiyle ortaya kan
Baba shak Keyhusrev idaresine kar hareket emrini vermi ve k
tisad zaruretler iinde bulunan Trkmenleri kendi kerametine, hatt
peygamberliine inandrarak ayaklandrmtr. Bu sebepledir, ki Baba
shaka Baba Resul (Fransz kaynaklarnda Paperissole) deniliyor
du. Gittike byyen Baba hareketi, 1240 da, zorlukla bastrldktan
sonra bu devletin zaaf anlalm bulunuyordu. Nitekim Moollar, 1241
de, Erzurumu igl ve tahrip ile bir yoklama yaptktan sonra, 1243 de,
Baycu Noyan kumandasnda hareket eden 30.000 kiilik Mool ordusu
80.000 kii civrmda bulunan Seluk ordusunu Ksedada, cidd bir
mukavemetle karlamadan, malb etti, Eski kuvvetli devlet adamlar
ve kumandanlarndan mahrum bulunan bu ordu, bata korkak hkm
42 Bu hususta tafsilt iin bak. O. Turan, I . Keykuhad, A.
43 A. I I . Keyhusrev makalemize baknz.
darn Antalyaya kadar kamasiyle dald. Kayserinin gsterdii cidd
mukavemet de netice vermedi. Moollar bu ehri tahrip, yama, mhim
miktarda da ahalisini katlettiler ve oradan dndler. Amasya kads ile
yola kan vezir Mhezzibddin Ali Anadolunun pek ok kale ve asker
le dolu olduunu maharetle telkin ederek Mool kumandann yllk bir
vergi teklifiyle sulha rz ettiler.
Kseda malbiyeti siyas inhitatn balangcdr. I I . Keyhusrevin44
lmnden sonra (1246) kk olu yannda devlet adamlarnn top
lanp mevki ve ihtiras mcadelelerine girimeleri45 Moollarn mdaha
lelerine, asker igllerine ve ar vergilerle devleti ezmelerine frsat ver
di. Saltanat mecdeleleri Muineddin Sleymnm zaferiyle 1261 de
sona erer. Moolla iyi idare eden ve onlara dayanan bu devlet adam, bir
skn ve istikrar devri tesis eder. Hatt bu devir, baz kaynaklarda,
M u ' i n ed d i n P er v an e d ev r i adiyle anlarak 1277 ylma ka
dar srer. Bununla beraber Anadolu Trkleri putperest Mool tahakk
mn daima ar bulmu ve kurtulma yollarn aramtr. Filhakika Mo-
ollar ilk defa malbiyete uratan Trk Memlkleri sultan Baybars
Anadoluya davet olunmu; o da 1277 de Kayseriye kadar gelip, Seluk
usullerine gre ve mersimle Trkiye tahtna oturmutur46. Lkin Bay-
barsm Anadoluda kalamyaca dncesi ve Mool korkusu Seluklu
larn onunla salam bir ibirlii yapmalarna imkn vermedi.
Baybarsm sratle dnn mteakip Anadoluya giren lhan Aba-
ga, bu hdise ile ilgili olarak, bu memlekette ok insan ldrd ve Mu-
ineddin Pervneyi de idam etti. Bu devlet adamndan sonra Seluk h-
nedan 1308 e kadar mevcut oldu ise Moollar Seluk devletini fiilen
yktlar; Anadoluyu umum vlileri ile idare ettiler ve asker igl altma
aldlar. Baybarsm gelii ve onu takip eden buhrandan faydalanan Ka
raman oullar da Konyay igl ve yama ettikten sonra oradan atld
lar. Moollarn Sel u k or d u su n u ve onunla birlikte i k t a i d a
r esi ni ykmalar da memlekette yeni bir huzursuzluk ve asayisizlik
mili oldu. Mool mliyecilerinin halk vergilerle ezmeleri ve ara-sra da
Mool vlilerinin isyanlar Anadoluda tima sarsntlara, ticar faaliyet
lerin ve kervanlarn duraklamasna ve bu sebeple de bir ktisad ve me
den skuta mil oldu. Halbuki Ksedadan Pervnenin lmne ka
dar (1243-1277), siyas buhranlara ve Moollarn mdahalelerine ra
44 A deki bu makalemize bak.
45 A de . Keykvus, IV. K l Arslan makalemize bak*
46 Bak. F. Kprl, Baybars, A.
men, Seluk devleti ordusiyle, idaresiyle mevcut olduu gibi iktisad ve
meden ykselite de mhim bir sarsnt olmam idi, Bu husus kaynak
lardan anlalabilecei gibi bu devirde yaplm byk inaat da buna
dellet eder. Gerekten bu devirde milletler-aras ticret yollar faali
yetlerine devam etmi; zirai ve sna istihsalde, idhalt ve ihractta esasl
bir deiiklik olmamtr. Anadolu Trklerinin Keykubd devrini bir
saadet devr i olarak hatrlamalar ve btn felketlerin meneini
Baycu yl adiyle Kseda malbiyetine balamalar doru olmakla
beraber umum vasflar ile Seluk devri 1277 ye kadar srm; bu ta
rihte balayan fiil Mool istil ve idaresi siyas olduu kadar iktisad ve
tima buhranlara ve meden sukuta da sebep olmutur. Bu devrin sul
tanlar olan I I I . Keyhusrev, II. Mesd ve II I . Keykubd iktidarsz ve
Moollarn leti durumunda idiler. Bu devirde saltanat iddiasnda bulu
rlar II. Keykvusun bir olu Siyvu (Selk-nmelerde tezyif olarak
Cimri) Karamanl ve dieri Kl Arslan da Kastamonu Trkmenlerine
dayanarak taht elde etmee almlar; fakat Seluklu-lhal kuvvet
lerine malb olmulard17. Mool umum valileri arasmda Timr-ta
noyan (1317-1327) zaman, iyi idresi ve adletiyle, nisb bir huzur ve s
knu temsil etmekte ve bu sebeple de o halk arasmda Mehdi sfatn
kazanm bulunmaktadr. Onun da isyn ederek 1327 de Msra iltics
bu devre nihayet vermitir.. Mool hkimiyeti altnda Seluk devleti y
klr ve Orta Anadolu lhanler idaresinde ezilirken ular ve dalar ta
mamiyle Trkmenlerin eline gemi bulunuyordu48. Bylece Seluk dev
leti ve daha sonra, 1336 da, lhan hkimiyeti, Orta Anadoluda ker
ken ularda yeni bir hayatiyet douyor; bir takm Trkmen beylikleri
kuruluyordu. Hukkan Seluk sultanlarna ve Mool hanlarna tbi bu
lunan bu beylikler onlar resmen metb tanyor; hilat, menr ve san
cak gibi hkim3^et sebbolleri ve gzlik unvanlar alyorlard. Fakat as
lnda tamamiyle mstakil olan bu beylikler ok defa metbulariyle m
cdele halinde bulunur ve Msr Memlk sultanlarndan hkimiyet fer
man ve yardm almaa teebbs ederlerdi. Bunlarn en eski ve kuvvet
lisi Lrende havalisinde ve Ermenilere kar Kilikya taraflarnda fetih
ler yapan Karaman oullar beylii idi. 1283 de teekkle balayan Ger-
miyan oullar beylii tarih rol itibariyle pek mhim olup Garb Ana
doluda kumlan Aydn ve Sarahan beyliklerinin de atas idi. Aydm oul
lar vcuda getirdikleri donanma ile adalar igl etmiler; Balkanlara
47 Osman Turan, Trkiye Seluklular hakknda resm vesikalar, Ankara 1958,
s. 9-12.
48 Al-Omar, Meslik l-ebsr, ner. Fr. Taeschner, Leipzig, 1929, s. 30, 48.
ve Yunanistana istillar yapp Trk denizcilii tarihinde mstesna bir
mevk kazanmlar; talyan cumhuriyetleri ile de ticar muahedeler ak-
deylemilerdir. Gebe Trk ve Seluk siyas ananelerine gre kurulan
bu beylikler de, btn Ortaa Trk devletlerinde olduu gibi, memle
ket hanedan zasmn mterek mal sayldndan kardeler arasmda
taksime urayarak paralanyordu. Bu beylikler Anadolunun fethini ve
Trklemesini tamamlarken telif ve tercme suretiyle Trk yaz ve ede
biyat dili ile birlikte Trk kltrne de ok hizmet etmilerdir. Kasta
monu havalisinde kurulan andar oullar Beyliinin de bu hususta m
him bir mevkii vardr. Bu devir Anadolusu al-Omar ve bn Batuta ta
rafndan ok gzel tasvir edilmi; bejdiklerin siyas, asker, ktisad ve
tima durumlar meydana konmutur. Bunlarn merkezlerinde vcuda
getirdikleri cmi, medrese, imaret, hastahne ve ir eserler, onlarn me
den faaliyetlerinin madd delilleri olarak, bugne kadar kalmtr.
7. Anadolunun Trklemesi ve Mool stils
Tarihin en kudretli ve iddetli istillarndan birini tekil eden Mo
ol istils Orta Asya Trkl ve medeniyeti iin ar neticeler ve Ana
doluda da bilhassa 1277 den sonra byk sarsntlar vcuda getirmesine
mukabil bu lkenin niha Trklemesinde mhim bir mil olmutur. Ger
ekten Malazgirt zaferini mteakip Anadoluya nasl sel halinde insan
akn olmu ise Mool istils nnde de ayn ekilde Trkmen kitleleri
bu lkeye kayor ve Mool ktalinden kurtulmaa alyorlard. a
da bir mellif gebelerin kalabalktan Aras kprsn geememi
olduunu, T r k m e n l e r i n E r r n da k a r n c a ve
e k i r g e l e r gibi kitleler tekil ettiini kaydeder49. Geni ovalar
ve otlaklar ile Mugan Trkmenlerin yurdu idi. Bugn Tatarlar burasn
klak yaptndan Trkmenler oradan hicret etmitir50. Bu Trkmen-
lerden 60.000 hnelik bir grup Karahan idaresinde Valacert (Elekird),
Srmeli ve Aras havalisinden Ahlata doru ekildi; Orhan idaresinde
baka bir Trkmen grupu Grcistana girdikten sonra Anadoluya doru
ileriledi. Azad-Msa idaresinde bulunan 60.000 hnelik bir Trkmen
halk da bir mddet klar Pasi ovasnda, yazlar da imal Karadeniz
(Parhar) dalarnda geiriyordu51. Bu Trkmenler Bayburt, Erzincandan
Sinopa ve Aymtaba kadar her taraf istil ettiler. Trabzon dalar ya'z-
49 Nasav, Cel l eddi n Mengbeti , ner. O. Houdas, s. 159, 223, 225, 226, 229.
50 Zekeriya Kazvi, Asr l -bi l d, ner. Wstenfeld, Leipzig 1848, s. 379.
51 Brosset, I, s. 532-3, 626-8.
lk yurtlar idi. Bir mddet sonra Mehmed beyin idaresinde bulunan bu
Trkmenlerin yerli halk yama etmeleri doiaysiyle Muineddin Perv-
ne onlar Moollara ikyet etmi; bunlar da Denizli taraflarna gm
lerdir53. Bu havalide byk Uc beyi Mehmed bey, kardei lyas bey,
Damad Ali bey ve akrabas Sevin bey idaresinde bulunan Trkmenler
Hlgye eli gnderip vergi demek, nezdlerine ahna bulundurma
sna raz olmak ve buna mukabil kendilerine ferman ve sancak verilmek
suretiyle tbiiyetlerini arzetmiler ve 659 da bu hususta bir anlama ya
pld halde ertesi yl, 1162 (660) de, Mool ve Seluk ordusu bu Trk
menleri Talaman ovasnda vukubulan muharebede bozguna uratp
Mehmed bey esir edilmi; Ali bey Trkmenlerin reisliine getirilmitir53.
Baba hareketinde 1243 de Malatya civarnda bulunan Germiyanl Trk
menlerinin Cimri isyannda artk Garb Anadolu hudutlarna varm ol
mas da Trkmen glerinin arktan Garbe doru ilerleyii bakmndan
kayda ayandr54.
Mool istilsndan kap Anadoluya sman bu Trkmenler burada
da Seluk-lhan devletinin tazyikiyle ularda ylyor ve buralardaki
gebe kesafetini arttrarak Bizans topraklarn fethe balyorlard. Ni
tekim henz znik Rum devletinin stanbula naklinden (1261) nce De
nizli blgesinde 200.000, Kastamonu havalisinde 100.000 ve Ktahya-
Karahisar arasmda da 30.000 adr, yni takriben milyon, gebe
Trkmen bulunduuna dair haberler55 yalnz Garb Anadolu ularnda
ne kadar bir nfusun yldn gsterir. Bir Bizans mellifi: Moollar
tarafndan pskrtlen Trkmenler vilyetleri istil ediyor ve Rumlar
sktryorlard. Onlar Moollar nnde nasl kadn gibi kayorlarsa
Rumlara kar da kendilerini yle erkeke gsteriyorlard. Bu sebeple
Mool istils onlarn felketine deil saadetine sebep oluyor; kitleler
halinde Paphlagonia (ankr ve Kastamonu havlisi) dan ve Pamphy-
lia (Antalya vilyeti) dan akp geliyor ve Roma arazisini yama ediyor
lard56 ifdesiyle bu gleri gzelce tasvr eder. Baka bir kronik de
Bizansm nasl bir knt halinde bulunduunu ve bu akmlarn ne e
kilde ilerlediini belirtir: Menderes havzas yalnz halklar deil hcre
lerine yerlemi rhipleri tarafndan da terk edilerek sszlatrld...
52 Reideddin, Mktebt, ner. Muhammed af, Lahor 1948, s. 273-278.
53 Aksaray, s. 66, 71; Baybars Mansri, 53b, 55b; Eflki, Mankb al-rifn,
n&r. T. Yazc, Ankara 1959, I, s. 485-486; Cl. Cahen, Notes pour lhistoire des
Turcomans, JA (1951) s. 337.
34 bn Bb, s. 501, 506, 698, 699.
55 bn Sad Corafya, Bibi. Nationale, Ar. 2234, 98a, 98b, 106a.
56 N. Gregoras, I, s. 137; P. Wittek, Mentee Beylii, tr trc. Ankara 1944, s. 16.
Trkler zaferlerinin yemilerini toplayarak mdafaasz yerleri istil edi
yordu. O zaman btn kyllerin, acnacak bir durumda, zmite kat
grlyordu. Bu izdiham iinde anasn, babasn, karsm-kocasm ve
ocuklarn kaybedip alamyan kimse yoktu... stil znik ve Bursa ka
plarna kadar ileriledi3'. XI I I nc asrn sonlarna doru Garb Ana
dolunun trklemesine ait bu tasvirler yannda Trklerin Ortodoks rahip
leriyle de anlaarak Rum beldelerine muhacrlar yerletirdiklerine dair
haberler Bizansn, madd olduu kadar, manev bakmdan da ne dere
cede bir sukut iinde olduunu gstermektedir58.
Bu byk Trkmen akmlar sayesinde XI I I ve XI V nc asrlarda
Garb Anadolu Seluklu Orta Anadolusuna nazaran daha kuvvetli ve
kesif bir ekilde Trklemitir, ki bu husus Osmanl tahrir defterleriyle
tafsiltl olarak teyid edilmi ve Hristiyan halkn ok az kald meyda
na kmtr59. Trkmenler buralarda, Bizansllarm Balkanlardan naklet
tikleri, Peenek ve Kumanlara da rastlamlard. Kilikya Ermeni krall-
Seluklular, Karamanllar ve hususiyle Memlkler tarafndan eritil
dike Trkmenler de bu blgeyi iskna devam ediyorlard. Daha XI I
inci asrda gebe Trkmenlerin ve bizzat Ermeilerin idaresinde iken
bu havlide yurt edindikleri, sk-sk, bu blgeye girip ktklar hakkn
da pek ok kayt vardr. XV inci asrda ukurovay ziyaret eden B. de
la Broquiere her tarafn Ramazanoullarma tbi Trkmenler tarafndan
iskn edildiini grmtr60.
ark Karadeniz blgesine yaylalardan, geitlerden ve Hart vdi-
sinden inen Trkmenler mevcut olmakla beraber bu havali daha ziyade
Samsundan itibaren sahili takip eden Ouz epni boyu tarafndan
Trkletirilmi; Canik blgesine adm yeren yerli Hristiyan an kavmi
tedricen kaybolmutur. Trkmenler 1302 de Giresuna kadar ilerilemi-
ve bir takm kk beylikler kurmulard61. Anadoluda Trk nfusu o
kadar kesafet peyda eylemiti, ki Osmanllarm Rumeliye geileri o ta
rafa doru devaml bir nfs aknma sebep olmu ve her halde Balkan
larda kalan aman Trklerle de karm ve kaynamlardr. Anadolu
nun Trklemesi hakknda daha fazla tafsilta girmeden bylece Seluk
Trkiyesinin etnik vaziyetine dir umum bir tablo izmi oluyoruz.
57 Pachymeres, tere. Cousin, Hi stoi re du Constanti nopl e, VI. s. 262, 725.
58 Bak. P. 'Wittek, Mentee Beyl i i , s. 15, 18, 25, 26.
59 Umum bir fikir iin bak. mer Ltfi Barkan, Tari h demografi aratrmalar,
TM, X, s. 11.
60 Voyage dOutremer, ner. Ch. Schefer, Paris 1892, s. 83-86, 94.
61 Resm vesikalar, s. 164-167.
SELUKLULAR DEVRNDE TRK-SLM MEDENYET
1. Devletin Siyas Bnyesi ve Karakteri
Seluk devleti Trk ve slm meneinden gelen unsur ve messese-
lerin imtizacijde kurulmu bir imparatorluk idi. Onun gze arpan ilk
hususiyeti, Gk-Trklerde ve Karahanllarda btn belirtileri ile mey
dana kan, eski Trk f eodal bnyesine sahip oluu idi. Selukun
oullar, daha babalarnn lmn mteakip, en zayf ve buhranl za
manlarnda bile, kendilerine mensup gebelerin banda zmrelere ay
rlmlard. ' Seluk mparatorluu kurulurken bu feodal unsurlar da dev
letin bnyesine dahil oluyor; devlet hnadan zasmn mterek mal ve
aristokrat dier Trkmen beyleri de, feodal hiyerariye gre, bir takm
haklara sahip saylyordu. Dandanakan zaferini mteakip devlet kuru
lurken Turul bey eski Trk hakan yerine Sultan olmakla, nan yabgu
ve ar beg de dahil, btn feodal beyler kendisine tbi bulunmakla
beraber so ikisi de kendilerine ayrlan lkelerde mstakil olarak devleti
fiilen e taksim etmilerdi. Turul beg daha balangtan beri bir mer
keziyeti devlet vcuda getirmek iin ok gayretler sarf etmiti; brahim
Ymal, Kutalm ve El-basan gibi Selukun torunlarna bir hkimiyet
sahas brakmamt. Bununla beraber, kabile halinde iken ya icab, hu-
kukan reisleri bulunan amcalar nan yabgu ile devletin kuruluunda
ve asker zaferlerde birinci derecede rol olan ar beyi hkmranlk
haklarndan mahrum etmek kolay ve doru deildi.
Seluk devleti bu sebeple daha kuruluunda e ayrlm; ar beg
ve nan yabgu kendi lkelerinde Turul beyden sonra kendi adlarn
hutbelerde okutuyor; namlarna sikke bastryor; kaplarnda nbet
(nevbet) aldryor; balarnda etr (hkmdarlk almeti olup aslnda
Trke adr) tayor; kendilerine mahsus hkmet idresi ve ordulara
ship bulunuyor ve bu suretle fiil ve hukuki btn hkimiyet haklarn
ellerinde tutuyorlard . Turul beyde beri merkeziyeti bir devlet ma-
kinesi kurmak gayretleri feodal beylerin mukavemetleri ve isynlar ile
karlam idi. Bu sebeple feodal aanein dayana olan Trkmen bey
leri aristokrasisinin nfzu tedricen krlm; yerlerine klelikten yeti
en Trk emieri kumandan ve valiliklere ykseltilmi; Turul beg ile
ar bege aid mras Alp Arslana intikal ederek ve Ina yabgunun
hkimiyetine nihayet verilerek mparatorluun birlii kurulmu ve on
lara aid hkimiyet haklar bir daha kimseye baledilmemitir1. Lkin
Byk Seluk sultanlarnn cidd mcdelelerine ramen devleti hne-
dan zasm mterek mal kabl eden Trk si y as hukukunun kud
retini ykmak, saltanat mras usuln deitirmek mmkn olmadn
dan her sultann lm bir taht kavgasna, mcdele veya paralanma
lara frsat veriyordu. Osmanlla* mstesna olmak zere, az ok btn
Trk devletlerinde ve kk Anadolu beylerinde bile devletin hnedan
zasnm mterek mal olma hukukunun devam bu ananenin ne kadar
kudretli olduunu gstermitir. Sultanlarn hayatlarnda taht vrislerini
tyin maksadiyle veliahd gstermeleri bile durumu deitiremiyor ve
onun irdesi hukuk bir mesnet olamyordu.
Hakan (kaan) ve imparator karl kullanlan Sultan2 unvan
bu mnay Seluklular ile birlikte kazanm ise de bu en yksek otorite
ile dahi Seluk sultanlar hi bir zaman Sasan, Bizans ve hatt Gazne
hkmdarlar gibi mutlak bir sultay temsil etmemiler; melikler, beyler
ve emrler zerinde ancak bir derece farkiyle en yksek makama sahip
bulunmular ve eski Trk kaanlar durumunda kalmlard. Merkezi
yeti gayretlerle Trkmen beyleri yerine geen kle emier de yine bu
feodal esaslara gre mevki almlard. Hnedana mensup ehzdeler
mstakil devlet kurmakta veya saltanat ele geirmekte ne kadar hak s-
hibi idiyse ona mensup Trkmen bey ve askeri de bu uurda mcde
leye girimekte kendilerini o ekilde vazifeli sayyorlard. Selukun oul
lar ve torunlar hkimiyet dvasna giritike bunlara tbi bey ve boy
lar da sonuna kadar kendilerine sadakat gstermi ve mcdele yapm
lard. Seluk ve Gazne sultanlar, Trkistan hakanlar ile dier tbilerin
dereceleri ykseldii ve bu sebeple de Sancarm hepsinin stnde met-
bu bir mevkide bulunarak En B y k Su l t an (Sultan ul-Azm)
unvann ve makamn kazand zamanda da bu en yksek otorite yine
mutlak hkmdar hviyetini kazanmamtr. Sert kidelere gre kurul
mu Ortaa Avrupa feodalitesi cemiyet nizm iin ne kadar uyutu
rucu olmu ise Seluk feodalizmi de o derece siyas buhranlara sebebiyet
1 Bak. II, 2.
2 A. Sul tan maddesine bak.
236 Seluklular Tarihi
vermiti. Bununla beraber berikisi kudretli ahsiyetlerin devletin bana
gemesine imkn veriyordu. Nitekim Seluk devletinin kudreti Turul
beg, Alp Arslan, Melikh, Nizm l-mlk ve Sancar gibi byk ahsi
yetlerle mmkn olmu; onlarn lmleri ile mparatorluun sarslmas
ve yklmas da bu feodal bnye ile kolaylamtr. Bu mnasebetle Sel
uklu feodalizminin sdece siyas olup tima bir mahiyet arzetmedii-
ni de hatrlatmalyz. Sultan Sancarm mstesna ahsiyetine ve kudreti
ne ramen Melikhm lmnden sonra husule gelen siyas buhran
onun zamannda da tesirini gstermitir. Bylece Byk Seluklu mpa
ratorluu kuruluundan Melikhm lmne kadar (1040-1092) Ykse
li ve Azamet devrini, Sancarm lmne kadar (1092-1157) Duraklama
ve II. Turulun lmne kadar da (1157-1194) nkraz devrini yaayarak
tarihe intikal etmitir. Bununla beraber bu inkraz sadece Byk Seluk
hanedanna ait olup onun yerine geen atabegler ve sultanlar onun
adamlar, emirleri, askerleri, messese ve ananeieriyle vcut buluyor ve
fiiliyatta Seluk devri devam diyor; Trkiye Seluklular ise amcazde-
lerinin yklndan sonra ykseli devrine girmi bulunuyordu.
Seluk devletinin kuruluundan sonra eritm slm birliinin reisi
(Emr l-Mtfmirn) olarak kabl ettii halife yannda bir de sultan mey
dana km ve yksek hkimiyet bu iki makam arasmda taksim olun
mutur. Filhakika din ileri halifeye, dnya ileri de sultana intikal et
mitir. Bylece din ve manev bakmdan sultan nasl halifeye bal idiy
se siyas bakmndan ayn ekilde halife de sultana bal bulunuyordu.
Bu sebeple emr, melik ve hkmdarlara siyas hkimiyet fermanlar,
temlik menrlar halife ile sultann mterek tefviz ve tasdikleri ile bir
likte cereyan ediyordu. eritm, din ve dnya ilerinde, mslmanlarm
ba tand halifenin yannda, sultann meydana kmasiyle, slm si
yas hukukunda bir deiiklik husule geliyor ve iki otorite kurulmu olu
yordu. Bu, yalnz siyas hkimiyetin verilmesi veya tannmasnda deil,
am atabei Tc l-mluk Brinin sahipsiz kalan arazinin satlmas iin
er bir msaade elde edebilmek iin hem halife ve hem de sultan Mah-
mddan bir veska almas (bak. s. 198) hdisesinde grld zere,
umum hukuk sahasnda da kendini gstermitir. Bylece halifelik k
mekte olan mevkiini Seluklular sayesinde kurtardktan baka manev
otoritesini de btn slm dnyasna hkim klyor; sultan da hilfet ma-
kamiyle siyas kudretine yeni bir destek elde ediyordu. Seluk sultanla
rna verilen Kasm emr l-Mmirn (Halifenin orta) unvan da bu
itirakten douyordu. Seluk hanedan, muahhar Osmanh hnedan gi
bi, menei, slmiyete hizmetleri ve bu sfatlan doiaysiyle, Trk-slm
dnyasnda kudsyet kazanm; asrlarca saltanatn Seluk so3 ?una aidi-
yeti hi bir tereddt ve mnakaa mevzuu olmam ve Byk Seluklu
larn inkrazndan sonra da T r k i y e Seluklu hnedan bu kuds
mevkiini muhafaza etmitir. Abbas halifeleri, siyas buhrandan fayda
lanarak, madd otoritelerini kurmaa altklar zamanlarda zayf Sel
uk sultanlar bile yine sultanlk hukukunu korumakta (Bak. V. 8) ok
titiz davranmlar ve halifeyi din iler dna kmamaa zorlamlard.
Buveyhliler zamannda ise halifenin hem madd ve hem de manev kud
reti kalmam ve daralmt.
2. Asker ve dar M esseseler
Seluklularn Trk-slm unsurlarn birletirmek suretiyle kurdukla
r yeni messeseler arasmda ask er i k t sistemi en mhimmini te
kil eder. Gerekten Seluk devleti, daha kurulu devresinde, gebe feo
dalizmine gre, hkimiyet sahalarna ayrlrken bu taksimin ikta stla-
hyle ifade edilmesi Trk ve slm unsurlarnn bu messesenin dou
unda nasl imtiza eylediini aka meydana koymaktadr. Gerekten
slm dnyasna aid bulunan ikt usl Seluklular devrinde Trk as
keri ve dar feodalizmine gre tamamiyle yeni bir mahiyet almt. Sel
uklular askerlerini imparatorluun her tarafna datarak toprak vergi
lerine (ml-i hakk) bal bir ordu vcuda getirirken devletin temelini
tekil eden bir ksm Trkmenlerin geimlerini temin ediyor ve memle
ketin imrna ve idaresine de yeni bir imkn buluyorlard. Gerekten ik-
tlar babadan evldna intikal etmekte ve istihslin artmas nisbetinde
gelirlerinin de artaca iin ikt sahiplerini memleketin imrna tevik
eylemekte idi. kt shipleri vilyetlerde devletin memuru durumunda
olduklarndan merkez hkmetin murakabe ve teftileri doiaysiyle
halktan kanunun tyin ettii vergilerden baka bir talepte bulunamaz
lard. Bylece kaynaklarn tesisini Seluklulara ve hususiyle byk vezir
Nizm l-mlke atfettikleri bu asker iktlar sayesinde Seluk devleti
maa demeden byk bir orduyu beslemekte, mhim bir Trkmen n
fsunu topraa ve devlete balayarak iskn etmekte ve istihsalin artma
sna, halk ile hkmet arasnda yeni asker ve idari bir kadroya da sahip
bulunmakta idi. Kaynaklar bu iktlarm devlet ve memleket iin hizmet
ve faydalarn belirtirken bunlarn eski devir iktlarmdan farkl olduu
nu ve bu sebeple bir yenilik getirdiklerini de kaydederler. Filhakika kay
naklara gre, Seluklular, kurulduu blge doiaysiyle, Gazne devleti te
kiltndan bir ok iktibaslarda bulunmakla beraber Gaznelilerde ve Bu
veyhlilerde askerlere ikt deil maa verilirdi. Buveyhliler devleti Trk
askerlerine maa vermekte glk ektii iin bazan onun karlnda
kumandanlar vilyetlerin vergilerini kendi hesaplarna toplamaya me
mur eder ve bu vilyetleri bu suretle yllk olarak ikt ederdi. Bu devre
ait bu iktlar bu hviyetiyle askerlerin topraa bal bulunduklar Sel
uk iktndan ok farkl olup hakikatte bir iltizam (muhata a) uslnden
ibretti. Bu sebeple halk ile ilgisi ve menfaat birlii olmayan askerler
vilyetlerin harap olmasna ve halkn ezilmesine mil oluyorlard, ki kay
naklar Seluk asker iktmn hizmet ve faydalarndan bahsederlerken
eski devrin bu hviyeti tayan iktlarm zararlarn da belirtirler.
Trkmen beylerine, mensuplar (askerleri) ile birlikte oturup, dev
lete hizmet edecekleri bu iktlar verilirken bu vsta ile devletin feodal
bnyesi de -yalnz yksek seviyede bir hkimiyet essna deil btn
memleketlere yaylm oluyordu. Gerekten Seluk su l ani arnn merke
ziyeti bir devlet kurma gayretleri sadece yksek makamlara ynelmi
ve Trkmen beylerinin nfzunu krma ve Ouz aristokrasisi yerine
Trk kle sistemini yerletirme teebbslerine ramen bu feodal bnye
de bir deiiklik olmamtr. Zira kendilerine geni vilyetler verilen
emirler iktlar dhilinde maiyetlerinde ok defa 1000 svari askerin s
tnde bir kuvvetle kk bir hkmdar gibi idiler. Byk ikt (timar) a
msaade etmeyen Trkiye Seluklularndan ve Osmanllardakinden fark
l olarak da bu ikt shipleri maiyetlerindeki askerlerin yalnz miri de
il ayn zamanda hkim ve efendileri bulunuyorlard. Bazan da idari
ve adl geni selhiyetlerle muhtar bir durumda idiler. Hatt ilk devirde
bu lkelerde bazan ikt sahipleri de namlarna para bastrmak, hutbe
okutmak ve kaplarnda nbet aldrmak suretiyle feodal bnyenin b
tn hususiyetleri tecelli ediyordu. Halbuki Trkiyede byk ve feodal
mahiyette iktlara msaade edilmemi; vilyet askerleri banda bulu
nan S - ba (Ser-leker) 1ar o vilyetin ve askerlerinin shibi ye efen
disi deil sadece mirleri idiler. Eskiden ikt tefvizleri halifenin huku
kundan idi ve Buveyhler Abbasleri siyas iktidardan mahrum bir gl
ge haline getirdikleri zamanlarda bile bu haklarm kullanyorlard. Fa
kat Seluklular zamannda ikt ileri tamamiyle sultann hukukuna ait
ve dnyev sayldndan halifelerin tevfiz ve tasdikleri bahis mevzuu
deildi; Hatt halifeler bile sultanlarn verdikleri iktlar ile geiniyorlar
d. Yalnz siyas hkimiyet bahis mevzuu olunca meliklik ve emirlik men
urlar halife ve sultanlarn mterek tefvizine bal idi. Bu feodal hvi
yetleri dolaysiyle byk iktlarda kaza ileri devletin ba kadsnn emr
ve murakabesinde olmakla beraber erit d dvalar ikt sahiplerine
bal D v n - i mez l i m (Dar al~,dl) messesesinde grlyordu.
ktlara ve askerlere mteallik ilere bakan bu idari hkimlere Hrizm-
ahlar ve Moollar devrinde Trke, sra e, Yolak ve Yarguc ad veri
liyordu. XI I inci asr balarndan beri Karahanllarda, Seluklularda ve
daha sonraki devletlerde meydana kan Or d u k ad l (jKadjt al
askir) bu Trk messesesinin slm bir ekil almasndan baka bir ey
gzkmyor3.
Byk Seluklularda, en kudretli zamanlarda 400.000 (Trkiye Sel
uklularnda 100.000) kiiye bali olan Trk ordusu (merkez kuvveti 46.000,
Trkiyede 12.000) bu feodal esaslara gre imparatorluk lkelerine da
lm bulunuyordu. Seluklular, eski devirlerden farkl olarak, memleket
tin menfaatlerini ahenkletiren bir ikt idaresi sayesinde kudretli bir as
keri ve dar tekilta sahip olmulard. Lkin devletin umum feodal
bnyesine uygun olan bu byk iktlarn shipleri zayf zamanlarda taht
kavgalarna, ehzdelerin mcdelelerine karmakla veya kendi hki
miyetlerini kurmaa uramakla siyas buhran ve paralanmalara sebe
biyet veriyorlard. Melikhtan sonra balayan byk mcdelellerde
bu husus briz bir ekilde kendini gsterir.
3. Atabeglik ve Hatunlarn Siyas Rol
Seluklularla birlikte slm dnyasna gelen ve onlardan Gaznelile
re, Grclere ve daha sonraki devletlere intikal eden messeselerden
biri de A t ab eg l i k messesesi idi. Devlet hnedan mensuplarnn
mterek mal olduundan ehzdeler daha kk yalarda eyletlere
Melik olarak gnderiliyor; kendilerini yetitirmek ve ilerini idare etmek
zere onlara birer Ata-beg tyin ediliyordu. ehzdeler bydkten
sonra da onlarn veziri, kumandan veya mstear olarak kalan bu Ata-
begler4 ehzdelerin devlet adam olarak yetimelerinde ne kadar fay
dal olmularsa onlar sultanla veya hkimiyetlerini geniletmee k
krtmak ve o sayede kendi mevkilerini ykseltmek maksadiyle sebebiyet
verdikleri sarsntlar doiaysiyle de o derece zararl olmulard. Ata-beg-
ler ehzadelere kzlarn vermek veya onlarn analariyle evlenmek sure
tiyle de kudretlerini arttryor; fiil hkimiyeti ellerine alyor ve mpara
torluun sarslmasiyle de mstakil devletler kuruyorlard. Ata-beglik
messesesinin bu tekml icb Tu-tekin tarafndan am Ata-begleri
veya Briler (1104-1154), mdeddin Zengnin kurduu Musul ve Halep
Ata-begleri (1127-1233), Azerbaycan Ata-begleri veya l-deizliler (1146-
3 Bak. Osman Turan, kt, A, VI, s. 949-959 ve aada, s. 254.
4 Bak. F. Kprl, Ata, A.
1225), Fars Ata-begleri veya Salgurlular (1194-1286) ve ir tarihte m
him mevkii olan devletler teekkl etmitir. Trkiye Seluklular devleti
feodal bir bnyeye ship olmad iin Ata-beglik burada daha farkl
bir tekml takip etmi5 ve Memlklerde de, meneindeki asker vazifesi
mnasebetiyle, ordu kumandan (Atabek al-askir) olmu; orada ve Os
manlIlarda bu messese de atabeg yerine lala ad ile devam etmitir.
Seluk mparatorluunda hatunlarn rol ve hususiyle Melikhn
zevcesi Terken Hatunun siyas ihtiraslar da devletin paralanmas mil
leri arasmda bulunmaktadr. Eski Trk hukukunda kadn ok yksek bir
mevkie ve siyas haklara sahipti. Gk-Trk kitabeleri Trk Tanrs
T r k mi l l et i yok ol mas n diye babam l-teri Kaan ile anam
l-bilge Hatunu gnderdi ifdesiyle kadnn ykse mevkiini meydana
koyar6. slmiyetin kabulne, Karahanl ve Seluklu hkmdarlarnn
imanl mslman olmalarna ramen kadn hukukunda hi bir deiiklik
olmam; kadnlarn siyas rolleri, tima ve hukuk mevkileri asrlarca
devam etmitir. Nitekim gebe hayat ve dncelerini en gzel bir su
rette aksettiren Dede Korkut kitab XV inci asrda da erkek-kadm ya
ay ve mnasebetlerinde mhim bir fark gstermez. Trklerde kad
nn hukuk ve tima durumuna dir tarih kaynaklarda ve etnogra-
fik eserlerde bol malzeme vardr. Nizm l-mlke gre Acem h
kmdarlar zamannda kadnlarn devlet ilerinde bir tesiri olmazd.
Trkistan Hanlar btn devlet ilerinde hatunlarla mvere eder ve
onlarn fikirlerini dierlerine stn tutarlard. Trkmen (Seluk) pdi
hlar da bu yolda gitmilerdir. Bu sebeple vezirler hatunlar memnun
etmelidirler7. Seluk hatunlar arasmda Turul begin zevcesi Altun-can,
Alp Arslanm hemiresi ve El-basann kars Gevher, Melikhn zevcesi
mehur Terken, Mehmed Taparm zevcesi Gevher ve Y e r y z
m e l i k e s i unvann tayan Sultan Sancarm hatunu Terken8 bun
larn mehurlar olup kendilerine ait iktlara, divan tekiltna ve asker
lere sahip idiler. Fakat yukarda bahsettiimiz zere9bunlar arasnda Me-
likhm zevcesi Karahanl Terken Hatun devletin urad buhranda bi
rinci derecede mil olmutu. Karahanllara ait olan Terken unvannn as
lnda bir isim olmayp melike (prenses) mnasnda ve bu telffuzda ol-
5 Bak. Osman Turan, Sel uk vakfiyeleri, Belleten XLV (1948), s. 36.
6 W. Thomsen, Moolislanda Trke kitabeler, TM, III, s. 100.
7 Vasy, 71b. Trklerde kadm hukuku ve kadnlarn siyas ve tima rolleri
hakknda tafsilt iin bak. Cihn hkimiyeti mefkuresi tarihi, 1, s. 126-133.
8 bn Funduk, s. 250, 269.
9 Bak, V, 1.
duu artk isbat edilmi ve ilim alemince de kabul olunmutur10, Hrizm
h Aladdin Mehmedin anas Terken Hatun ise, mensup olduu Kpak-
Kangl kabilelerine dayanarak, oluna kar siyasi bir rakip vaziyetinde
idi. ranl ve Araplarn zihniyetine aykr den bu durum karsnda Ni
zm l-mlk eserinde kadnlarn devlet ve hkmdarlarn ilerine mda
halelerinin tehlikelerine ihtiyatl bir dil ve bol hikyelerle iret eder11.
Feodal bnye yannda hatunlara! da devletin paralanmasnda mhim
bir rol olmutur.
4. Seluklu Devrinde Din ve Mezhepler
Seluklular, Afrika dnda, btn slm dnyasna ve fethedilen Ana
doluya hkim olarak siyas birlii kurdular. Tesis edilen medreseler, k
tphaneler, zviyeler ve bunlara, mensuplarna yaplan vakflar sayesin
de bir ilim ve kltr ordusu da vcuda getirerek asker ve siyas kudret
lerini ykselttiler; slmm ve kendi devletlerinin i ve d dmanlarn
bertaraf ettiler. Bununla beraber mfrit ilerle Snnler arasmda oldu
u gibi Snn mezhepler arasnda da baz gerginlikler devam etmitir.
Turul beyin zamannda veziri Amd l-mlk, sultann mezhepler ara
sndaki felsef esaslara yabanc bulunmasndan faydalanarak, A a -
r 1e re kar, daha ziyde siyas rakiplerini bertaraf etmek gayesiyle,
giritii mcdele onun azli ve Nizm l-mlkn yerine gelii ile niha
yet buldu12. Fakat bir mddet sonra da gerginlik Aarler ve Hanbeller
arasmda devam etmitir.
Filhakika mam Kuayrnin olu Eb Nasr, 1077 (469) de, Hacdan
dnerken Badada urayp Nizamiyede vaazlar veriyor; Aarlerin s
tnln, Hanbellerin dar dncelerini ve tecsime vardklarm izah
ediyor; Yahudilerin, madd menfaat mukabilinde de olsa, slm olmalarm
memnuniyetle karlyordu. Bu tenkitlere dayanamyan mutaassb Han
beller bu Yahudi mhtedileri rvetin mslman diye alay mevzuu
yapyor ve Aarlere saldrp adam ldryorlard. Vaziyeti renen Ni
zm l-mlk Nizamiye mderrisi Ebu shak irazye mektup yazarak sul
tann ve kendisinin bir mezhebi himye ve mezhebler aras bir tefrik si
yseti gtmediklerini, Nizmiyenin sadece ilmin korunmas ve ykselme
10 Bak. Osman Turan, Terken unvant hakk nda, Trk Hukuk Tarihi dergisi,
Ankar 1944, I, s. 67-73.
11 Siyset-nme, s. 156-164.
12 Bak. M. erefeddin, Sel ukl ul ar devri nde Mezhi b, TM, I, 101-108.
si gayesiyle aldm, Ahmed bin Hanbelin de imamlar arasnda bu
lunduunu hatrlatt ve bu mnasebetle de Halifenin veziri Fahr d-devle,
1078 de, azledildi. Bu durum karsnda btn vaizler dvnda toplana
rak vaazlarnda usl ve mezheplere giriilmemesi kararlatrld ve 1080
de bu husus bir disipline alnd13. Mezheb ihtilflarnn bulunduu ba
ka yerlerde ve mesel Esterbdda da kadnn izni olmadka kimsenin
vaazna msaade edilmiyor ve bylece devlet mezhep mcdelelerini n
lyordu14.
1082 (475) ylnda Maripden gelen, mezhep itibariyle de fi ve
Aar olan, Eblkasm el-Bekr Nizm l-mlk tarafndan kendisine ma
a balanarak Badada gnderildi. O, vaazlarnda Ahmed bin Hanbeli
medh, fakat Hanbelleri zem ediyordu. Bu da Hanbelleri kkrtm ve
kad Abdullah Damganfnin evi bir ilm mnakaa esnasnda baslm ve
kitaplar yama edilmitir. Bu gerginliin devam dolaysiyle Halife, Ebu
shak irz ile Ebu Bekir ayi Melikha gnderdi. Bu byk ah
siyetler her getikleri beldede tzimle karlanyor ve teberrken rikb-
iarna el sryorlard. Sultan Melikh ve veziri Nizm l-mlk huzurun
da onlarla mam l-Haremeyn Ebu-Mal Cveyn arasmda cereyan
eden mzakere ve mnazaralardan sonra btn fikir ve istekleri kabl
edildi. Nizmiyede Aarlik hakknda vaazlarna msaade edildi ve bir
hdisenin nlenmesi iin de medresenin kaplarna T r k m u h a
f z l a r kondu15. Bylece devlet, tima nizm ile birlikte fikir ve
din hrriyetini temine alyordu.
Seluklular Snn mezhepler arasnda olduu gibi mutedil ilere
kar da bir tefrik siyseti takip etmiyor; seyyidleri, erifleri himyesinde
bulunduruyor; Alevlere hankh ve hatt medreseler in ediyorlard.
Bylece Halifelere kfretmeyen mutedil iler, Alev bir mellifin ifde
siyle, C i h n a h k i m G z i T r k l e r sayesinde tam
bir hrriyet ve himayeye mazhar idiler. Bu devirde Suriye, Halep, Kfe,
Kum, Kaan, Mazandaran, Taberistan, Grgan, Dehistan ve hatt Sn
n hilfet merkezi Badad ilerin kesafet tekil ettikleri yerler idi. Sel
uk sultanlar ve beyleri byk i imamlarnn trbelerin ziyaret ve in
ediyorlar; yn ve merasimlerinde bulunuyorlard. Bu mutedil iler
ile dier mezhepler arasnda da, ara-sra, gerginlik ve mcadeleler ba-
13 bn l-Cevz, VIII, s. 305, 307, 312, 326; ibn l-Esr, X, s. 36, 37.
14 Atebet l -ketebe, s. 52.
15 bn l-Cevz, IX, s. 3-4; bn l-Esr, X, s, 42-43; imdeddin, s. 52; George
Makds, bn Aql, Damas 1963 s. 351-374.
gsteriyor; fakat bu kadan tima ve siyas nizm iin bir mesele tekil
etmiyordu. 1165 (560) de i Abd l-Celil Kazvin tarafndan yazlan Ki-
tab un-Nakz adl eser bu hususta ok mhim yeni malzeme vermektedir16.
Mfrit i ve Btn faaliyetleri bu mutedil iler arasnda tesir icra
ediyor ve chil halk ifal ediliyordu. Msr Fatmlerinin gnderdii d
veya propagandaclar ifsad ve kkrtma gayretlerinden geri kalmyorlar
d. Melikh Artuk beyi, 1078 de, Bahreyne gndererek orada kklemi
bulunan Karmat l efi tenkil etmiti17. Fakat bu muhit yine de Btn faa
liyetlerine elverili idi. Msrdan gelen bir kimse Basra taraflarnda Kar-
mat zemini zerinde M e h d i l i k iddiasiyle meydana km ve
10.000 kiilik bir kuvvet tekil ederek 1090 (483) senesinde Basra ehrini
yama etmi ,ve yangna vermiti. slmm ilk vakf ktphanesi bu yan
gnda yok olmu; Melikhm yaptrm olduu su tesisleri ve kanallar da
tahrip edilmiti. Badad ahnesi Gevher yn sileri temizledi; yalanc
Mehdiyi Melikha gnderdi ve Badadta halkn hakaretleri arasnda
asld18.
Badadda, 1081 (473) de, baslan gizli bir cemiyet Btn faaliyetle
ri bakmndan daha dikkate abandr. bn al-Resl ve Abdlkadir al-H-
im adl iki kiiden birincisi Futuvvat hakknda bir eser yazarak onun
faide ve faziletlerini izah ediyor; kincisi de Feteyn ktibi unvaniyle
cemiyeti idare ediyor, za topluyor ve onlara menur veriyordu. Bunlar
toplantlar tertip ederek her beldeye ve Medinede Msr hadmna mek
tuplar gnderip bu yeni tarikate davetler yapyordu. Bunlarn Btn olup
i halifesi nmna dvette bulunduklar ve metrk bir mescidi, toplant
yeri yaptklar dvna (hkmete) ihbar edilince oraya zabta kuvvetleri
bir basknda bulundu. Reisleri yakaland; dierleri kat. Ele geen ve
sikalar akidelerini, Btn olduklarn ve siyas emellerini meydana koyu
yordu. Bu durum sabit olunca aleyhlerinde bir fetv da karld19.
Abbas Halifesi Nsr li-dinillah (1180-1225) tarafndan,, kurulan Fu-
tuvvet tekilt Sn esaslara dayanmakla, Btmlere, Msr i Hilfe
tinin ykc tekiltna ve siyas rakiplerine kar tesis edilmekle beraber
yine' de o meneden gelen unsurlar ihtiva ediyordu. Bu sebeple devrin
baz limleri bu tesisin aleyhinde fetv karmlard. Fakat halife de mu
kabil bir fetv ile kurduu ve devrin hkmdarlarn iine ald bu te
1 Tahran 1331, s. 47, 54, 81, 220, 473, 493.
17 Ali Sevim, Belleten XCIV (1960).
18 bn l-Cevz, IX, 53, 85; bn l-Esr, X, 63; bn Kesr, XII, 137.
19 ibn l-Cevz, VIII, 326-327; ibn Kesr, XII, 121.
kilt mdafaa etmi ve onunla siyas mevkiini kuvvetlendirmee al
mtr20. Bununla beraber Futuvvet tekilt asl Seluk Trkiyesde yer
lemi; Trk tima, ktisad ve buhranl zamanlarda da siyas hayatnda
byk bir mevki igl etmi ve bilhare Osmanl esnaf teekkllerinin de
esas olmutur21.
5. Seluklular ve Btnier
Seluklularn siyas kudretlerine, ilm ve kltrel gayretlerine ramen
yine de bu i faaliyetlerin eksik olmamas mfrit i (Gulti-a) ve
Btmlerin cemiyet bnyesinde ne derece ilemee altn ve nasl si
yas frsatlar beklediklerini gstermektedir. Fakat Seluklular tarihinde
mfrit i ad altnda vukubulan ykc hareketler arasnda en mhimini,
phesiz Haan Sabbh tarafndan kurulan Btn (smil) tekilt idi.
Haan Sabbh Sasanler zamannda ran alt-st eden komnist Maz-
dak mensuplarnn slm devrinde Hurrem, Karmat ve ir adlar altn
da zuhur eden frkalarn bir devam olup slmiyeti, tima ve siyas ni
zam ykinak gyesini gdyordu. Melikhn cihn hkimiyeti teeb
bs srasnda meydana kan Haan abbh mutedil i hviyetiyle g
zkmekte ve sadece m m e t (Halifelik) meselesi ile megul oldu
unu iddia etmekte, fakat Kuranm b t n mnas (Btnlik tbir;
buradan gelir) zerinde durarak onu ve slmiyeti tahribe almakta idi.
Nizm l-mlk eserinde Melikha tavsiyelerde bulunurken Turul beg
ve Alp Arslanm islmiyete yapt hizmetleri anlattktan sonra22 Haan
Sabbh ve Btmler hakknda: Seluk devletine ve hususiyle Cihnm
efendisine (Melikha) yaptm hizmetler malmdur. Her devirde ve
lkede hkmdarlara kar siler kmtr. Lkin hi bir R f i z
mezhebi B t n i e r k a d a r m e um olamaz. Zir onlarn
gayesi s l m i y e t i ve bu d e v l e t i f e s a d a vermek
tir; kulaklarn ve gzlerini bir sesin kmasna ve bir hdisenin zuhuru
na dikmilerdir, ilk frsatta ve felkette kulbelerinden frlayacak olan
20 bn l-Verd, IL 128-129; bn l-Fuvat, s. 257; Goldziher I. ZDMG, LXXIII
(1919) s. 127. '
21 Henz lyikiyle tetkik edilmeyen bu mhim tekilt hakknda imdiilk Bak. F.
Kprl, lk Mutasavvifler, stanbul 1918, s. 237-242; Abdlbaki Glpmarl, slm ve
Trk i ll eri nde futuvoet tekilt, ktisat Fakltesi mecmuas, 1-4, XI; G. Salinger,
W as the Futuwa an oriental Chivalry, Proceedings of the American philosophical
society, XCIV (1950), s. 480-493.
22 Bak. III, 14. Btmler ve Mezdekilerin slm dnyasnda yayl ve tesirleri,
Komnist hayat ve fikirleri hakknda da bak. Ciln hkimiyeti, I, s, 170-172.
bu kpekler Rfiz mezheplerini yayacaklar ve her eyi ykacaklardr. Bu
sahtekrlar mslmanlk iddiasnda grnrler; lkin hi bir dman Mu-
hammedin dini ve sultann devleti iin onlar kadar tehlikeli ve korkun
deildir. Ben ldkten sonra b y k ve m m t a z i n s a n
l a r k u y u l a r a attklar, davul sesleriyle kulaklar nlattklar
ve srlarn aa vurduklar zaman bu s z l e r i m h a t r l a
n a c a k ve bu f e l k e t g n n d e sultan btn bu sy
lediklerimde hakl olduumu grecektir,, ifadeleri ile kuvvetli imann ve
isabetli grlerini meydana koymu ve syledikleri aynen vukubularak
bir defa daha byk bir insan olduunu isbat etmitir23.
Filhakika bu byk devlet adam bizzat Batmlerin kurban olarak
gittikden sonra Seluk devleti ve Islm dnyas da onlarn fedaleriyle
dehet verici..inyetlere ahit olmu; bir ok byk lim, emr, kuman
dan, hkmdar ve halife Btmler tarafndan hanerlenmitir. Bunlarn
banda bulunan Haan Sabbh Msr i Halifesi Mustansr ziyaretten
ve bir ok maceralar geirdikten sonra kurduu gizli tekilt 1087 yln
da faaliyete geirmi; 1090 ylnda da Kazvin havalisinde ele geirdii
Alamt kalesinde yerlemitir. Btnkrin ilk cinyetleri Svede bir m
ezzini elde etmee almak ve onu ldrmekle balar24. Bu hdiseyi
karan Btn fedaleri ehrin ahnesi tarafndan yakalandktan sonra Me-
iikhm Haan Sabbha yazd ihtar mektubu ve cevab bize kadar gel
mitir. Gerekten Seluklu sultan bu mektubunda Btn reisine (eyh
ut-cabeV e) y e n i b i r d i n k u r d u u n u , baz dal chil
halk ifal ettiini/ slm halifelerine ve Abbaslere dil uzattn syle
yerek kendisini takbih eylemekte, bu dalletten vaz geip s 1 m i -
y e t e d n me s i n i , aksi takdirde kalenin yerle bir edileceini ve
kendilerinin de temizleneceini buyurmaktadr. Haan Sabbh, cevabnda
hrmetkr bir dil ile balamakla ve mslman bulunduunu iddia eyle
mekle beraber, Abbas halifelerinin hakszlklarn ve fenalklarn say
mak, Ftmlerin gerek halife olduklarn ileri srmek suretiyle cretini
gsterdikten sonra sultan Abbasler ve Nizm l-mlk aleyhinde kkrt
makta ve aksi takdirde baka birisinin zuhr edip bu din vazifeyi baa
racan syliyerek sultan da tehdide yeltenmektedir25.
Melikhm elisi Haan Sabbha gidince, rivyete gre, Haan Sab-
2:3 Si yset-nme, s. 164-165, yine s. 139-145; Barthold, Turkestan, s. 25.
24 bn l-Esr, X, 308; Ibt l-Cevz, IX, 120; Sibt (bn Kalanis), s. 128-129;
Abd i-Celil Kazvn, s. 334-335; 511-512.
25 ahr nme-i tarih, ner. N. Falsaf, ttilaat mecmuas, Tahran 1329, III, s.
12-13; M. erefeddin, lhiyat Fakltesi mecmuas, IV (1926), s. 23-31.
bh, uyuturucu maddeler (haha) ile dimalarn bozduu fedalerine
bakla veya kaleden kendilerini atmak suretiyle, intihar emrini veriyor;
eliye de sultana bunlardan emrinde 20,000 kiinin bulunduunu bildir
mesini sylyor ve gerekten de bu manzarann hikyesi Melikah hay
rete dryordu26. Seluk sultan Haan Sabbh ve Btmlerin bu cre
tini grnce, 1092 de emr Arslan-ta kumandasnda bir kuvveti onlara
kar gnderdi. Mays aynda Alamtu kuatan Seluk beyi Eyllde boz
guna urad. Ayn zamanda Kuhistan Btmlerine kar Horasan askeri
ile gnderilen Kzl-sar da cidd bir temizlie giriti ise de Nizm l -
mlk ve Melikhn lmleri istenilen neticenin alnmasna imkn ver
medi27.
Melikhn lmnden sonra patlak veren siyas buhran ve Hal
larla balayan savalar, Btnlerin kuvvetlenmesine ve fesadlarn ge
niletmelerine.-yarad. Her tarafa gnderdikleri d ve fedalerle tekilt
larn yaymaa ve mhim devlet adamlarm, kumandanlar ve limleri
ldrmee giritiler; ajanlarm devlet mekanizmas iine, hatt saraylara
ve evlere kadar szdrp her taraf phe ve korkuya saldlar. Nizm l -
mlkn grleri kyor, mmtaz insanlar imha ediliyordu. Aleyhlerin
de konumaktan korkan din ve deflet adamlar bu sefer umum efkrn
pheleri altnda eziliyorlard. Melikhn sfahan danda sarp bir yer
de ina etmi olduu h-diz kalesini, 1099 da ele geirdiler. Horasan ve
Huzistanda da baz kalelere yerleerek ticret ve hac kervanlarn ak
tan basmaa ve soymaa baladlar; baz ranl devlet adamlarn da gizli
mttefik yaptlar. Byk Emr avl, Kirman hkmdar ve nihayet Sul
tan Berkyaruk onlara kar harekete geerek pek ok Btm ldrdler.
Cemiyet iinde phe ve korku o dereceye varmt ki, cinyetlerini daha
fazla Sultan Mehmed Taparm lkelerinde iledikleri iin Sultan Berkya--
rukun dmanlar onu bile Btm temaylnde gstermee alyorlar
d. Bugn komnizmin kurduu yeralt faaliyetleri ile ilgili teekkllerin
yaratt buhrana benzer bir psikoloji cemiyeti sarmt. Hallarn geli
inden faydalanarak Suriyede yerleme imkn buldular ve katillerini ic
raya devam ettiler. Nihvendde meydana kan ve chil kylleri ifal
eden bir yalanc peygamber de imh edildikten sonra Sultan Tapar B-
tmlere kar bir cihda giriti.
Seluk sultan Tapar 1107 de h-diz kalesini tahrip ve Btmleri
katletti. Ele geen vesikalar vezir Sad l-mlkn onlarla mnasebetini
26 bn l-Cevzi, IX, s. 121.
27 Cuveyn, Cihn-g, GM, II, s. 199-200; Tarih-i Gzide, s. 518-519; Abd
l-Celi! Kazvn, s. 512-513; ibn l-Esr, X, s. 109-110; Trih-i Sstan, s. 386; Mir-
hand, IV, s. 63-64.
meydana koyunca idam edildi. Bu kaledeki Btmlerin reisi Abdlmelik
Attm kaledeki saray uaklarna muallimlik etmek, saray kzlarna ka
dn eyas ve elbise gtrmek ve muhafzlar elde etmek suretiyle ie ba
lamas Btmlerin metodlann gstermek bakmndan mhimdir28. Btm
lere kar kazanlan bu zafer slm dnyasnda byk bir sevin yaratt.
Sultan Mehmedin turasn tayan uzun bir fetih-nme her tarafa gn
derilerek minberlerde okutuldu ve halka iln edildi29. Bu, uzun mddet
bir cinyet yuvas haline gelen, kalenin ve Btmlerin nasl bir ehemmi
yet tadn gstermektedir. Bu sebeple Attm ba Badada gnde
rildi. Bu zamanda Horasan Meliki bulunan Sancar da Horasan Btmle-
rini imhya giriti.30
Bununla beraber Haan Sabbh ve Alamt Btnleri yerlerinde du
ruyordu* Bu muvaffakiyetlerden sonra Sultan Mehmed Btmlerin k
kn kazmak maksadiyle veziri, Nizm l-mlkn olu, Ahmed ile Emr
avly bunlar zerine sevk etti. avl, 1109 da, kaleyi kuatarak pek ok
Btn ldrd. Lkin k basnca ekildi. ntikam almaa girien feda
ler bu srada Sultan ile birlikte Badada gelen vezirini bakladlar31.
Bu seferin muvaffakiyetsizlie uramas Btmlerin cretlerini ve ci~
yetlerini arttrmaa sebep oldu. Bu mnasebetle Sultan Atabeg r-gr,
Karaca, Gn-dodu, ll-kavut ve Bozan gibi mehur kumandanlar ida
resinde mhim bir orduyu Alamt ve dier kalelere kar gnderdi. 1117
de balayan muhasarann sonuna kadar devam etmesi ve ordunun orada
klamas iin kkler ve barakalar in edildi; erzak ve tehizat yld;
kalenin dar ile irtibat kesildi; Btmlerin artk alktan yok veya tes
lim olmalar mukadder iken sultann sfahanda, 1118 de, lm seferin
muvaffakiyetine mni oldu. r-gre haber vermeden dier kuvvetlerin
28 Rvend, 155-161; Reideddin, s. 69-74; mdeddin, s. 91-93; Ahbr d-devl e,
s. 79; bn l-Esr, X, s. 151, 153; Tarih-i Gzi de, s. 454; Anonim Sel uk-nme, s.
23-24; Mirhand, IV, s. 92; "Azm, 378. Fahreddin Rzfnin Btnier aleyhinde sus
mas dmanlan tarafndan gizlice hu mezhebe mensup olduu ithamlarna urama
sna frsat vermi ve bunun zerine bu byk lim Reyde krsiye karak aleyhle
rinde iddetli vaazlara balamt. F. Rzye talebe olarak ie balayan bir Btn
onu bir gn mutalea odasnda, yalnz bularak, haneri gsne dayad ve ona bi
daha Btmler aleyhinde konumamasna dair yemin yaptrd (Dozy, Tarih-i slmi
yet, trc. A. Cevdet, stanbul 1908, s. 399-401). Yine bak. Kiragos, TM. II, s. 147;
L. V. Stroeva, Bz-pesin-i Hrizmh ve I smiliyn-i Alamt, Fars. trc. K. Keverz,
Rhnumy-i kitab, XII (1342), s. 863-873.
v 29 bn Kalanis, s. 151-156.
30 bn l-Cevz, IX, s. 150; bn l-Esr, X, s. 231.
31 bn Kalanis, s. 162; bn I-Esr X, 169; bn l-Cevz, IX 163; Abhr d-
devl e, s. 82, 1 ; 1
ekilmesi onun askerlerinin kayplara uramasna mil oldu. Bu sebeple
ordunun 2.000,000 dinar kymetindeki arlklar Btmlerin ellerine ge
ti. mdeddinin ifadesine gre, bu durum vezir Eblkasm Dergeznnin
gizlice Ismillerle mnasebeti ve onlara mzaheretiyle ilgilidir. Ykut
da Dergezin halknn hep Mezdek mlhidler olduunu syler32.
Bu suretle Haan Sabbh ve Alamt Btmleri kurtularak fesat ve

cinayetlerine devam ettiler. Sultan Sancar Horasan Btnlerini imha etti

ve 521 de 10.000 kii ldrd33 ise de Alamt ile uramaa frsat bula
mad ve burasn Irak Seluklularna brakt. Onlar da saltanat kavgala-
riyle ok megul bulunduklarndan bu havalide, Suriyede, Musul ve Di
yarbekir taraflarnda Trk-slm byklerine kar suikasdlarm yrtt
ler. smillerden Celleddin Haan (1210-1221) Btmlii terk edip Ce-
lleddin Nev-mslman adiyle slmiyete girdi ve mslman devletlerle
de mnasebetlere geti34, ise de son bakiyeleri Hulagunun Alamtu zab
tna kadar devam etti. Btmlere H a i i y y n (Han) ad, ha
ha (afyon) kullanmalar ve bu sebeple kolayca cinyet ilemeleri dola-
ysiyle verilmiti. Hallar vastasiyle Avrupaya intikal eden ve garp dil
lerinde kanl, katil mnasnda kullanlan assassin kelimesi ve mtak
lar Btmlerin hviyetlerini ve ne derece korkun olduklarn gsteren
en gzel vesikalardan biridir. Kaynaklarn Haan Sabbh hakkmdaki baz
kaytlar ve Melikh ile mektuplamalar zerinde fazla pheci davra-
mldma da iaret etmek yerindedir35.
6. Seluklular ve Gayr Mslimler
Trkler Islmdan nce, Gk-trk, Uygur ve Hazar hanlar idaresinde
kendilerine sman yabanc din mensuplarn himye ediyor; bizzat ken
dileri de bu dinlere giriyor ve bir ok dinlere bal olarak, bir arada ce
maatler halinde, ahenk ierisinde yayorlard36. Seluklular Yakn arkta
----------------------- ----------- 3 ' i . ! ;
32 Cveyn, II, 212; mdeddin, s. 90-91, 117; bn l-Esr, X, s. 186-188; Tarih-i
Gzide, 456; Anonim, 25; Zekeriya Kazvini, 397; Ykut, III, s. 451.
33 bn l-Esr, X, s. 231.
34 Bak. Resm vesikalar, s. 106-108.
35 Bunlar hakknda yine A. deki Bbek, BUnler, Haan Sabbh, Han, s-
miller (B. Lewis, The Origins of I smilism, Cambridge 1940) maddelerine de ba
klabilir. Melikh ile Haan Sabbh arasndaki mektuplarn uydurma olduuna dair
iddialarn cidd bir tenkide dayanmadm ve bu mhim: vesikalarn bu sebeple
kullanlmadm tekrar belirtelim.
38 Bak. Osman Turan, Trkler ve slmiyet, s. 461-463; Cihn hkimiyeti, I, s.
63-74.
karlatklar Hristiyan ve Yahudi gibi gayr mslim unsurlara kar da
ayn zihniyeti devam ettirmi; grlmemi bir msamaha ve efkati on
lardan esirgememilerdi. Hristiyan memleketleri fethetmi olmasna ra
men Alp Arslan onlarn mellifleri tarafndan da d i l , merhametli
bir insan olarak tasvir edilir ve aleyhinde hi bir ey sylenmez. Melik
h: k a l b i H r i s t i y a n l a r a kar efkatla dolu idi; ge
tii memleketlerin halkna b a b a gibi davrand, bu sebeple bir ok
vilyetler, 1086 da, kendiliinden onun idaresine girdiler; Ermenistan ve
Rum memleketleri onun k a n u n l a r n tandlar; onun idare
sinde' o n i k i m i l l e t yayordu37; Baka bir Hristiyan kaynak:
M e l i k h i n s a n l a r n en m m t a z idi; iyilii ve
efkati ile mehur idi; Hristiyanlara kar adaleti ve hayr ile tannm
t38 demekte ve bu ifdeler slm kaynaklarm teyid etmektedir.
Badadda halifenin veziri Ebu uc, Hazreti mere atfolunan kai
delere gre, dier slm memleketlerinde olduu gibi, sk-sk, ZimrrVlerin
kyafetlerine mdahale ediyor; onlar kendilerine mahsus iaretleri ta
maya zorluyor ve sert bir siyaset takip ediyordu. Bu bask dolaysiyle
gayri mslim grnmemek yznden devlet makamlarnda bulunan bir
ok yksek Zimm mslman oldu. Melikhn ve Nizm l-mlkn ve
kili bulunan Yahudi bn Samh bu sert tedbirler dolaysiyle Badad ah
nesi Gevher yn ile birlikte huzura karak sultana ve vezirine ikyette
bulundular. Onlar da bu sebeple halifenin vezirini azlettiler. Vezir Ebu
uc aleyhinde ikyette bulunurlarken onun Melikhm Trkistan za
ferlerini kmsediini, bu fetihlerin Rumlara kar deil mslmanlara
(Karahanllara) kar kazanldm ve bu sebeple ehemmiyet vermediini
sylemekte olduunu da bildiriyorlard39. Yahudi sermayedarlar, Badad
da ve imparatorluun byk merkezlerinde byk ticar faaliyetlerde bu
lunuyor; Seluk devleti zerinde mal ve siyas tesirler icra ediyordu. Ni
tekim bn Samh Melikhm Badadda giritii byk imr ve ina i
lerinde de mteahhitlik ediyordu. Sultan ve vezirinin lmnden sonra
onun ldrlmesi ok mnal olup bu, Melikhm gayr mslimlere kar
takip ettii himye siyasetinin ne derece ileri olduuna baka bir de
lildir40.
Bununla beraber daha evvel 1079 da bir Yahudi sermayedarnn l
drlmesi hdisesi de vardr. Gerekten sultan avlanmak maksadiyle Ah-
37 Mathieu, s. 196-197.
38 Brosset, I, s. 349.
39 bn l-Cevz, IX, s. 56; bn l-Esr, X, s. 64; imdeddin, 78.
40 bn l-Cevz, IX, 17, s. 63.
vaza gittii zaman Nizm l-mlke dost olmayan Gevher yin ve IIu-
mr-tekin Basra mltezimi (zmin) olan bn Allnm ldrlmesine m
saade almlard. Bu Yahudi sermyedarm nfuzunu belirtmek maksadiy
le, kars ld zaman, kad mstesna, btn Basra ehir halknn ce
nazesi arkasnda yrdn kaydetmek kfidir. ldrleceini anla
yan bn Alln derhal servetine ait defteri denize att. Fakat bu deftere
ait bir vasiyetmesi (barmz) syesinde mallarnn ou bulundu, \
400.000 dinar nakdi ve eyas arasmda 1000 dinar deerinde bir spr
gesi kmas bir fikir verir. Bu hdise doiaysiyle ok zlen Nizm l -
mlk gn evinden kmam ve sultana da teessflerini bildirmitir.
Melikh bir kasd olmadn sylemi ve zr beyan etmitir41.
Bu husus Yahudi sermyedarlarmm nfuzunu ve devlet adanlan ze
rindeki tesirlerini gsterir. bn Alln ailesi bir asr nce de Badadda.-..
bankerlik (cahbaz) yapyor; iktisad ve siyas hayatta rol oynuyordu42. Me-
likhm bu siyaseti ve devlet merkezini Reyden sfahana nakletmesi bu
ehirde zaten mevcut olan Yahudi nfusun ok artmasna sebep oldu.
Kaynaklarda bu ehrin bir ksmnn Yahudi sfahan adn almas bu
hviyeti dolaysiyledir43. XI I . asi| spanya Yahudilerinden Benjamin de
Tudellein Trkleri Yahudi dostu gstermesi de bu mnasebetledir. Bir
Yahudi kayna bu devirde Mezopotamyada, sfahan, Hemedan, Semer
kant ve sair byk slm ehirlerinde Yahudilerin miktarn ok mba
lal bir ekilde kaydeder44. ~
Ermeni patrii Basile 1090 senesinde D n y n n h k i mi
Sultan Melikaha giderek kiliselere, manastrlara ve rhiplere konmu
olan vergilerin affn diledi ve sultan taleplerini kabl ederek ona bu hu
susta fermanlar verdi ve patrik oradan Antakyaya gitti45. Melikh h e r
t ar af t a bar ve h a k m n e bi r i d a r e k u r d u .
Btn hkmdarlardan daha akll ve kudretli idi ve bildiklerimizin hep
sinden de dil olduundan kimseye keder vermedi. Yksek fikirleri, asil
ahlk ve efkatiyle kendisini herkese sevdirdi. Bylece harp ve iddetle
deil, gnlleri kazanmak suretiyle hi bir hkmdarn elde edemedii
41 bn l-Cevz, VIII, s. 325; bn l-Esr, s. X, 39-40.
42 Bak. W. Fischel, J ews in the economic and political life of Mediaeval slm,
London 1937, s. 33; L. Massignon, LI nflutmce de V slam au Moyen Age sur la
fondation et lessor des banques J ives, Bull. Ecole Oriental I, (1931), s. 3-12.
43 Mcmel t-Tevrih, s. 523; Ykut, Mucem l-Bldn, I, 208 .
44 A. Mazahery, La Vi e quotidienne des musulmans au Moyen-ge, Paris 1951,
s. 122; A. Mez, Renaissance, s. 33-35.
45 Mathieu, s. 201; Anili Samuel, s. 455.
memleketlere sahip oldu. Eer mr vefa etse idi, ok sratle artan kud
reti dolaysiyle, A v r u p a y da d e v l e t i n i n h u d u t l a
r i i n e alacakt. te onun yirmi yl sren saltanat hakknda Sa-
kavagm dedikleri bunlardr46. Melikhn lmnden sonra Azerbay
can meliki olan amcas Ykutnin olu smil zamannda Ermenilerin
ok himye ve itibar grdklerini, onlar ranllarm manastrlardan vergi
almak iin yaptklar tazyiklerden kurtardm ayn kaynaklar yazar17.
Hristiyan halkn ok bulunduu Anadoluda Trkiye sultanlar ve me
liklerinin onlara kar siyaset ve muameleleri ise tarihte grlmemi bir
derecede idi48. Rivyete gre Melikh Nizm l-mlk ile Hsn Keyfya
gittiklerinde orada bir eyh vezire Allah tarafmdan Melikha eli ol
duunu sylemi ve bu garip sz zerine sultana gtrlmtr. Sultana
misvk ve tarak hediye eden eyh, kzlarn evlendirmek iin ondan e-
hiz paras istemi ve eli olduunu ispat iin ryada Hazreti Peygamberin
kendisini gnderdiini, inandrmak iin de Melikhn her gece Teb-
reke okuduunu bildirmesini ve bunu kimsenin bilmediini sylemi ve
bu suretle ok ihsanlara kavumutu49.
7. Seluklular Devrinde lmin Himyesi
ve Fikir Hrriyeti
' Seluklularn, Trklere mahsus bu hrriyet ve musamahalariyle, H
ristiyan ve Yahudilere kar gttkleri bu siyasetin mslmanlara ve tr
l mezheplere de tatbik edilmesi tabi idi. Filhakika, slm dinini ve Sel
uk mparatorluunu ykmak iin eitli tekilt kuran Btmler ve mf
rit iler mstesna, Seluk sultanlar ve beyleri mezhepler aras farklara
ve kavgalara asl mdahale etmemiler; ancak ndir ahvalde tima ni
zm korumak ve mcadeleleri yattrmak maksadiyle uzlatrc bir rd
oynamlard. Melikh Nizm l-mlkn A a r l e r ile H a n -
b e l i l e r arasnda, mnakaalardan sonra kavgalar balaynca Ba
dada, Ebu shak rzye gnderdikleri mektupta N i z m i y y e
m e d r e s e s i n i bir mezhebi korumak iin deil i l mi h i m a -
y e etmek ve ykseltmek gayesiyle kurduklarn, mezhepler aras bir
t ef r i k s i y a s e t i gtmediklerini belirten ifadeleri din ve fikir
40 Anili Samuel, trc. Brosset, St. Petersbourg 1876 s. 451, 455.
47 Mathieu, s. 204; S. rbelian, H stoi re de la Si ouni e, trc. Brosset, St. Peters
bourg 1864, s. 182, 183.
48 Bak. Aada bahis, 10, s. 254-260. Daha fazla bilgi edinmek ve Trk insan
lk idealini anlamak iin bak. Ci hn hkimiyeti , II, s. 131-197.
49 Usme, Ki tb ul -iti br, s. 175.
hrriyeti hakkndaki salam gr ve siyasetlerinin en gzel delillerinden
biridir50. Hatt mezhepler - aras mcdeleleri nlemek maksadiyle viz-
leri devletin ve kadlarn murkabesine koyduklar husus hallerde de, yi
ne fikir hrriyetini temin gayesiyle, asker muhafzlar kullanmaktan da
geri kalmamlard. Gerekten bu tedbirler istisna idi ve ancak mezhep
ler - aras husumetin mevcut olduu yerlerde ve hususiyle Irak taraflarn
da tatbik ediliyordu. Zira umumiyetle Snn mezhepler ve mutedil i-
ler arasmda cidd bir taassup ve gerginlik mevcut olmamtr. Bu sebep
le muhite ve ihtiyaca gre bir ok medreselerde drt mezhebe mensup
lim ve talebeler bir arada tahsil ile megul oluyorlard, ki bu hususta
hem vekayi-nmelerde ve hem de medreselerin vakfiyelerinde bol malmat
mevcuttur. Sultan Sancar zamannda Merv, Belh ve baka kltr mer
kezlerinde umum mnazaralar, kklemi bir anane halinde, rabetle de
vam ediyor; kadnlar bile bu mnazaralara katlyor ve ara sra kadnlar
bu umum toplantlardan men ediyorlard. 1222 ylnda Semerkant5a gelen
in seyyah Chang-hun ezan okununca kadm-'erkek herkesin cmie
kotuunu syler51.
Yetitirdii byk limlerile slm medeniyetinin douunda, Tr
kistan gibi mstesna bir mevkii ve onun bir paras bulunan Hrizm, Sel
uklular devrinde de fikr kemalin son derecesine ykselmiti. Gerekten
hr dnceye dayanan Mutezile mezhebi Hrizmde o kadar yaygn
idi, ki avam halktan bile pek ok mtekelUme rastlanyordu. Fahreddin
Rz (1149-1209) bile Hrizmin merkezi Urgen (Curcniye) e gittii, za
man ilm mnazaralarn ve Mutezile mezhebinin bu derece yaygn bu
lunmasna hayret etmiti. Buharaya varnca da mnazaralarda bulunmu
ve kalabalk halkn Kelma it suallerine cevaplar vermiti. Baka bir
kaynaa gre r g e n h a l k t a ma mi y l e M u t ez i -
1e dir; kelm ilmi ile mmareseleri o derece ileridir, ki a r ve
p a z a r l a r d a h i t a a s s u p gstermeden m n a z a r a
yaparlar. Eer bir kii taassup gsterir veya kaba kelimeler kullanan olur
sa herkes ona cephe alr. Delilsiz konutuu iin de itibar grmez ve sz
kesilir idi52. Dikkate ayandr ki Hrizm halk Mool istilsndan sonra '
yine de Mutezile mezhebine sdk kalm; mslman olmu Mool vli
ve hkimleri Snni olduu iin, mezheplerim gizli olarak muhafaza et
milerdi53.
50 Bak. Blm VII, bahis 4. Melikhm mezhepler-aras geni dncesi hak
knda gzel bir fkra da Siyset-nme zeylinde (s. 15) vardr.
51 Muntecib ud-din, Atabet ubketebe, s. 35, 83; Bretschneider, I, s. 91.
52 Zekeriya Kazvn, Asr d-bild, s. 377-379, 520; Barthold, Dersl er, s. 130-132.
53 bn Batuta, I, s. 406-413.
Seluk sultanlar, melikleri, beyleri ve hatunlarnn limlere, din adam-
s.
larma, ir ve sanatkrlara gsterdikleri 'sayg, onlara kurduklar messe
seler ve yaptklar ihsanlar hayrete ayan bir derecede ve kendi kudret
leri ile mtenasip bir seviyede idi. Turul beg ve Alp rslann limler
ve din adamlar karsndaki tevazular ve sayglar hakknda yukarda
bir hayli misal vermi idik. Turul beg: k e n d i m e b i r k k
yapp da yannda bir c mi i n e t m e z s e m A l l a h ' t a n
u t a n r m54 derken bu saygnn dayand iman belirtiyordu. O
fethettii ehirlere girerken ilk ii limleri ve din adamlarn tevazla
ziyaret etmekti. Seluk devrinin azametini ve cihn hkimiyeti runu
daha fazla duyan Melikh ile mam ul-Harameyn Abul-Mal Cuvayn
arasmda geen bir hdise, devletin ve sultann hameti bahis mevzuu ol
duu halde, limlerin ne derece yksek bir mevkie sahip olduklarn gs
teren gzel bir misaldir. Gerekten, rivyete gre, Melikh hillin g
zkmesi zerine bayram gnn iln eder. Fakat Cuveyn, aksine ertesi
gnn Ramazan olduuna ve oru tutulmas gerektiine dair bir fetv
verir. Sultan bu nzik durum karsnda mm ul-Haremeyni, nezaketle,
saraya dvet eder. Grme srasnda byk lim: S u l t a n a a i t
i l e r d e f e r m a n a i t a a t v a z i f e mi z d i r ; lkin fet-
vya taallk eden meselelerde de s u l t a n n b i z e s o r ma s
gerekir cevabn verir. Bu cevab hakl bulan sultan, hametini dn
meden, fetvya uyar ve onu hrmetle yolcu eder55. Nprlu lim Ali
bin Haan al-Sandal, Turul beyin Badad seferinden sonra, zahidne
bir hayata balamt. Bir Cuma namaznda onunla karlaan Melikah
ona kendisini ziyaret etmediini hatrlatr. Sandal Sultana bunun sebebi
olarak S i z i n h k m d a r l a r n en i y i s i ol man z ,
b e n i m de l i m l e r i n en k t s o l mamak l m
i i n d i r cevabn verir ve bunu da: Z i r a h k m d a r l a
r n en i y i s i l i m l e r i z i y a r e t eden, limlerin en k
ts de h k m d a r l a r n ziyaretine k o a n d r eklin
de izah ederek devrin mkemmel zihniyetini meydana koyar56.
t
Nprda filer ile Hanefler arasnda kan bir mcadele bir
syi meselesi olduu ve Sultan Sancarm da orausiyle ehrin yaknnda
bulunduu halde mdahalede bulunmamas, limleri vasta klarak h
diseyi yattrmas ilim ve mezhepler aras mnasebetlere karmamak
54 mdeddin, s. 27; bn Hallikn, II, 59.
55 Tuhfet l -ml k, B. Mus. Or. 7863, s. 62b~64a; Bu eser hakknda bak. Said
Nefls, Mi hr Mecmuas, I (1312), say 6, 7, 8.
56 Muhyiddin Kura, Tabkat ul -hanefi yye, Haydar-bd 1332, I, 375.
endiesini gsterir57. Gerekten bu zamanda ehir halknn ekseriyetini
Hanefler tekil ettii ve onlardan bir miktar adam ldrld halde
Sultan orduyu hdiseye kartrmaktan sakmmtr. Btn Seluk sultan
lar ve Trklerin ekseriyeti gibi samim bir Hanef olan Sancarm Ga-
zalnin mm-i Azm Ebu Hanife aleyhinde konutuu rivayeti mna
sebetiyle aralarnda vukubulan mlkat da cidden kayde ayandr. Bu
rivyet zerine ok zlen Sultan Sancar bizzat grmek zere Gaza-
lyi huzuruna dvet etti. Din ve felsef meseleler dolaysiyle buhranl
bir ruh haleti iinde Tsda inzivaya ekilen Gazali, Sultana yazd ce
vabnda, hkmdarlarn huzruna kmamaa ahd eylediini bildirmek
te, yeminim bozmamasn rica etmekte ve ancak emre uyarak Mehede
kadar gelebileceini belirtmektedir. Bylece, burada, ordughda vuku-
bulan karlamada. Sultan byk limin geliinde btn emirleri ile bir
likte ayaa kalkar ve onu tahtnda yannda oturtur. Gazali limlerin h
kmdarlar huzurunda dua, sen ve tavsiyelerle sze balamalar det ol
duunu, fakat riy ile karmas ihtimali karsnda, kendisinin huzurda
byle hareket etmiyeceini, duay ancak Allah ile yalnz kald zaman
yaptn beyandan sonra Turul beg, Alp Arslan ve Melikhdan ba
hisle mhim fikir ve nasihatlerde bulunmu ve byk slm hukukusu ,
Imm-i Azm aleyhinde konumasnn imknsz ve byle bir rivyetin
yalan olduunu bildirmitir. Bu beyandan ok memnun klan slnim
hkmdar (Sancar bu zamanda henz Horasan meliki idi) btn Ho
rasan ve Irak limlerinin hazr bulunup Gazalyi dinlemelerini arzu et
tiini, bu mmkn olmadna gre byk lime bu konumalar yazma
sn rica ediyor ve bir nshasn o memleketlere gnderip limlere ne de
rece hrmet eylediinin bilinmesini istediini sjdyordu. Bundan ba
ka, Sultan, Gazalnin inzivada kalmasna rz olmayarak kendisine med- j
reseler in edeceini, derslerine balayp limlerin mkllerini hallet
mesini ve ilmi yaymasn da rica ediyordu. Gazali bizzat al-Munkzinde
sylediine gre: zamann padiah, Cenb- Hakkn takdiri ile, derun
bir arzu duydu ve bu F e t r e ti (Btmlerin ve filozoflarn sl
miyeti sarsmalarn) kaldrmak iin, itiraz kabl etmiyecek bir surette,
Npra gidip derse balamam emretti ifadesiyle hdiseyi anlatr57a.
Bylece Gazali, on iki yllk bir fsladan sonra, 1105 (599) de Npr
Nizmiyeside tekrar derslerine balad. Gazal Nasihat l rM ul k adl
eserini de bu grme zerine yazmt58.
57 Ahbr ud-devl e, s. 125.
57a Bak. el -Munhz trk. trc., stanbul 1948, s. 66.
58 Mektib-i fris-i Gazzl, nr. A. kbal, Tahran 1333, s. 3-12; nr. M. Sbit,
Seluk sultanlar, emr ve beyleri ilim, edebiyat ve sanatn hmisi
olarak byk hizmetler yapmlardr. Bunlar arasmda ilk byk Seluk
lu sultanlar ve hususiyle Melikh, Sancar ve Nizm l-mlk medeniyet
tarihinde ok mmtaz bir mevki kazanmlardr. lim, filozof, riyaziye
ci, tabip, sanatkr, edip ve irlerin ou Seluklu saraylarna mensup
tur veya onlarn himayelerini grmler veyahut onlarn vakfettikleri m-
e^seselerde yetimek imknn bulmulardr. Bu devir limlerinin mhim
bir ksmnn Trk olduunu, bazan isimleri, hal tercmeleri ve bazan da
memleketleri doiaysiyle bilinmektedir. Alp Arslan kendisine has irdm
bir ksmn fakirlere datrken onda birini de ilim adamlarna sarf edi
yordu59, Melikh, kurduu medreseler ve kltr messeselerinden baka
lim ve mutasavviflere ylda 300.000 di nr (altn) ihsan ediyordu60. Sa
ray ve muhiti lim, ir, tabip ve filosoflar ile dolu olan Sultan San
carm, rivyete gre bir defa be gn zarfnda onlara yapt ihsanlar
700.000, dinr nakit, 1000 atlas elbise, pek ok at ve sair kymetli eya
olup kendisinin ve devletinin hameti ile mtenasip idi. Hazinedar ken
disine hzinenin boalacandan bahsettii zaman b e n i m h a k
k md a ma l a m e y l e t t i d e n i l m e s i i r k i n ol ur ;
bu atlas elbiseleri de emirlere dat cevabn verdi61.
Seluk sultanlar ve beyleri i imamlarn trbelerini in ve ziya
rette kusur etmiyor; i limlere ve seyyidlere ihsanlarda bulunuyor; ken
dilerine zviyeler ve medreseler yapyor ve bu miiesseselere vakflar tah
sis ediyorlard. Nitekim o devirde rann kahir ekseriyeti Snn olduu
halde Kum ve Kaan ehirleri i idi ve buralarda medreseler in et
milerdi. Esasen mutedil ileri ayrmak iin de bir sebep yoktu. Melik-
hin, kz Salkm Hatunu i Mzendern meliki Sipeh-bud Ali ile ev
lendirmesi Snnliin zaferine alan Seluklularn mutedil ilere kar
farkl dnmediklerine dellet eder. Alinin kardei Karinin de Sultan
Mehmed Taparm kz ile evli olduu rivyet ediliyor. Buna mukabil
mtefekkir ilerin de imanl Snn ve Hanef olan Trkler hakknda,
Snnler gibi, medhiyeler yazmalar, G z ve C i h n g i r t
birlerini kullanmalar sebebi budur62. Bylece, Btler ve mfrit iler
Tahran 133, s. 9-28; ibn Hallikn, I, s. 587; M. erefeddin, Sul tan Sancar ve Caz-
zl, lahiyat F. Mec. I, s. 42-51; Kasm Kufral, GazzU, A. IV, 749-750.
Sancarm Muizziye bir beyti iin 1000 dinar verdii rivyet edilir [ahr - Ma
kale, s. 43].
59 Zekeriya Kazvini, s. 412.
60 Si yset-nme, s. 145; Ahbr d-devl e, s. 67; imdeddin sfahn, s. 59.
61 Ahbr d-devl e, s. 125; imdeddin sfahn, s, 275; bn Hallikn, I, s. 272.
62 Abd l-Celil Kazvin, s. 47, 106, 169, 280; Abdullah Kan, Dk>n, s. 261.
mstesna, Seluklularn trl din ve mezheplere hrriyet bahettikleri hu
susunda mslman ve Hristiyan mellifler birlemekte ve bu manev
miras aynen Osmanllara intikal etmi bulunmaktadr. Seluklu ve Os
manl mparatorluklarnn cihnuml bir kudret ve mna kazanmasnda
bu siyset ve zihniyetin tesiri byk ohpu; din zulm ve ktallere u
rayan Yeni a Avrupasmda bile din hrriyetine kavumak iin Osmanl
idaresi arzu edilmitir63.
Nizm l-mlkn kendi mezhebdalar afiler iin sfahan ve He-
medanda vakfeyledii cmilerin Sultan Mehmed Tapar tarafndan al
np Haneflere tahsis edilmesi bir istisna gibi gzkmektedir64. Bununla
beraber burada siyas bir milin mevcdiyeti kendini gstermektedir.
Filhakika Sultan Mehmedin, aabeyisi Berkyaruk ile saltanat mcde
lesinde, karsnda balca kuvvet olarak Nizm l-mlk frkasn bulmu
olmas byle bir sebebin mevcdiyetini gsterir. Nitekim Btmlere kar
cihd ile mehur olan Mehmed Tapar huzurunda Btmlerle cereyan
eden bir mnazarada, gsterdii kudret dolaysiyle, i imam Ebu s-
mile ihsanlar yapmas bir mezhep taassubuna kaplmadn ifade
eder65. Mehmed Taparm Btmler ile mcdelelerde daha messir ola
bilmek ve hiyanete uramamak maksadiyle i 1h d ve n i f a k
u n s u r u r a k l l a r (Arap ve Acem Irak) devlet hizmetinden
karmas da bu cihd siysetiyle ilgili idi66. Yksek makamlarda bazan
gizli Btmlerin meydana kmas ve mcdeleleri baltalamalar bu ted
birin zaruriliini gstermitir. Sultan Sancar da Halifeye yazd bir
mektubunda Irakm ml hi d l er ile dolu olduunu belirtir ve devrin
umum kanaatine tercman olur67.
8. lim ve Kltrn Ykselmesi ve Yaylmas
Seluklularn ve onlardan doan devletlerin medeniyet tarihinde en
byk hizmetleri, phesiz, Turul begden itibaren Islm dnyasnn
her tarafn cmi, medrese, ktphne, tp mektebi, hastahne, imret,
zviye ve kervansaraylar ile doldurmalar, bu messeselere byk vakf
lar yapmalar idi. Filhakika, bir ilim oca olarak, medreselerin devlet
63 Bak. Osman Turan, Trkl er ve slmiyet, s. 461-465; Les Souverai m Seldjo-
uki des et leurs sujets non-musulmans, s. 60-100.
64 Rved, s. 18.
65 Abd l-Celil Kazvn, s. 48.
06 mdeddin, s. 95; Siyset-nme, s. 140.
67 Bayhak zeyli III, s. 1464.
eli ile tekiltlanmas, tahsilin vakf suretiyle meccn olmas ve Islm
dnyasna yaylmas Seluklularn eseridir. Seluklulardan nce devlet
ile mnasebeti olmadan Trkistanda ve Horasanda mevcut bulunan
medreseler ve zviyeler (ribtlar) in X uncu asrda slmiyetin Trkler
arasmda yaylmasnda ok byk hizmeti olmutur68. Esasen ilk medre
selerin Belh ve Buharada mevcut eski Budist Vih aralarn taklit ile ku
rulduu sanlmaktadr. Nitekim Cuveyn de Buhara adnn put-perest-
lerce ilmin topland yer mnasnda Buhrdan geldiini ve Uygurlarn
da putlarla dolu olan mbedlerine bu ad verdiklerini syler69. Yukarda
belirttiimiz zere ilk Seluk medresesi Turul bey zamannda Nipr-
da kurulmutu. Filhakika Zehebiye dayanan Subki Nprda Nizm
l-mlkden nce Beyhakiyye ve Sadiyye medreselerinin bulunduunu,
burada vali olan Sebg-tekinin olu ve Gazneli Mahmudu kardei ve
bakalar da burada medreseler in ettiklerini syler. Fakat imparator
luun her tarafnda medrese insna giriilmesi Alp Arslan zamannda
balar. Zekeriya Kazvnye gre Sultan Nizm l-mlk ile Niprda,
cmiin kapsnda, elbiseleri perian genleri grnce sebebini sormu;
vezir de ona bunlara i n s an l ar n en er ef l i l er i olup dnya
zevki bulunmyan ilim tlipleridirler cevabn vermi ve bunun zerine
Sultan kendilerine bir yurt insn ve maa verilmesini emretmitir70.
Seluk devletinin limler ve talebe iin, vakf suretiyle meccn, tahsille
rini temin eden tekiltl medreseleri, Alp Arslan zamannda, Badadda
1067 (459) de, Nizamiyenin insiyle balam ve sratle btn slm
lkelerine yaylmtr. Artk sultanlar, vezirler, beyler ve hatunlar birbi
rini takip etmekle, bu faaliyet byk bir hz kazand. Nizm l-mlk za
mannda Badaddan sonra sfahan, Rey, Nipr, Merv, Belh, Herat,
Basra, Musul, Amul... gibi byk merkezlerde kurulan ilk medreseler de
Nizmiyye adn alm ve sonradan dier isimlerle baka medreseler v
cut bulmutur71. Seluklular zamannda medreseler vastasiyle ilmin hi
mayesi ve yaylmas, tahsilin meccn ve kolay yaplmas sebepleri de
bizzat bu devrin yaratclarndan Nizm l-mlk tarafndan gsterilmi
tir. Gerekten byk vezre gre esk i p d i ah l ar l i ml er e
maa vermedikleri ve onlar bir vazife ile balamadklar iin onlar
h k md ar l ar a ve d ev l et e k ar hareket ediyorlard72. Sel-
68 Bak. Bayhak, s. 229, 242-243.
69 Ci hn-gu. I, s. 76; Kgarl Mahmud, I, s. 288; III, 60; Barthold Ders
l er, s. 52.
70 Asr ul -bi l d, s. 412; Subki, Tabakat u-fi yye, Kahire 1966, IV, s; 313, 314.
T1 Medreseler iin yine bak. Mesci d, A, s. 50*52.
72 Si yset-nme, s. 154.
uk devleti medreseler vastasiyle bir yandan ilmi koruyarak ykseltiyor
ve yayyor, te yandan da vcuda getirdii bu byk irfan ordusu saye
sinde i Ftmler idaresinde kurulan Snn aleyhdar propagandalara
kar slm dnyasn ve devletin bnyesini kuvvetlendiriyordu. lim ve
tahsilin bu derece himayesi, yaylmas da bylece Seluklularn eseri
olup medeniyet tarihinde ilk defa vukubulmu ve son demokratik ve
sosyal gelimelere kadar Avrupa medeniyetinin de mehul kalmt.
Bylece slm dnyas in hudutlarndan Akdeniz kylarna kadar ilim,
kltr, tima yardm messeseler! ve sanat bideleri ile dolmutur.
Medreselerde lim ve talebelere maa tahsisinden baka ilmi tevik mak-
sadiyle vakf tahsisatndan 100, 500 ve 1000 di nar veya aka' mk
fatlar da konuyordu73. Seluklular ile balayan bu byk harekete dier
.............mslman kavimler de katlm ise de kurulan messeseler kahir bir ek-..
seriyetle Trklerin eseri idi. Suriye gibi ileri bir medeniyet blgesi olan
ve dier memleketlere nazaran Trk nfusu az bulunan lkede bu de
virde sadece, am ehrinde 21 cmi, 20 medrese, 9 hnkh ve ribt, 7
hamam, 1 Dar ul-hads ve 1 byk hastahne (Atabeg Nureddin'e ait
bmaristan) nin Trklerin eseri olduuna dair bn addd tarafndan veri
len isimleri hatrlatmak kfidir. Ayn mellif Halepte Trklerin ismini
tayan 77 cmi ve mescit, 7 hnkh, S medrese ve 8 hamam da kayde
der. Bu byk hizmete ramen Snnliin oca olan medreselerin tesisi,
ilerin kuvvetli olduu yerlerde, bir takm glklerle karlayordu.
Nitekim Halepte hutbenin Ftmler yerine Alp Arslan nmna okun
mas ancak burada Seluklulardan nce mevcut Trk askerlerinin him-
yesinde mmkn olduu gibi Halepte ilk Seluk medresesi de bundan
takriben yarm asr sonra glkle kurulabilmiti. Filhakika Artuk beyin
torunu Sleyman, 1116 (510) ylnda, 'bir medrese insna balad za
man henz iler faaliyette bulunuyor ve her gn yaplan inaat gece
leri yklyordu. Nihyet Artuklu emri Alevlerin reisi erif Zuhre bin
Alinin tavassutunu teminden sonra inaat tamamlanabilmi ve bylece
Halep, am ehirleri tedricen ilikten kurtarlmtr74. Bu sebeple de
ivyete gre Atabeg Nureddine kadar Suriye ilimden ve iln adamla
rndan hl idi; onun zamannda ise limler, sofiler, medreseler ve ribt-
lar ile doldu75.
Medreselerde slm ilimler yannda riyziye, heyet, tp ve felsefe
gibi akl ilimlerin okutulmas mahallin kltr durumuna ve ilim adamla-
73 Efdaleddin Kirman, Vakayi4 Kirmn, s. 29.
74 Bak. bn addd, 24b. Blm III, 7.
75 K. Ravzatayr, Bulak 1287, I, s. 14.

rnm mevcdiyetine bal bulunuyordu. Byk merkezlerde ve Niz-

miyyelerde umumiyetle msbet ilimler de programlarda yer alyordu.
Badadda 1234 de alan M u s t an s i r i y y e medresesinde slm
ilimlerden baka tp, riyziye ve heyet tedrisat da yaplyor; gk bii-
rainde altm taslar ve bilyeler ile gnein hareketi tetkik ediliyordu. Zen
gin vakflara, byk ve emsalsiz bir ktphaneye sahip olan medresede
' btn mezheplere mensup talebe ve mderrislere de yer veriliyordu. Bu
srada Basrada bir tp medresesi kurulmutu76. Sadreddin Konevden
ve Nasruddin Tsden tahsil gren Kutbeddin rz (1236-1311) bn
Snnm Kann ve ifsim, Zamahernin Kefm okutuyor; ylda
30.000 dirhem maa alyor ve ounu talebelerine datyordu77. 1Her
medresenin bir ktphnesi ve ehirlerin umum ktphaneleri vard.
................. Seluk devletinin kuruluundan beri meliklerin merkezi ve Sultan San-
carm altm yl payitaht olan Merv devrin muazzam bir kltr ve me
deniyet ehri haline gelmiti. Saraylar, kkler, cmiler ve medreselerle
- dolu olan bu byk kltr merkezinde bir ok ktphne vard. 12000
cilt kitap bulunan ve beheri 200 dinar kymetinde olan ktphneler
mevcut idi. XI I I nc asrn balarnda eserlerini bu ktphanelerde ha
zrladn syleyen Ykut ehirde Nizm l-mlk, Mustavf eref l-
mlk, vezir Mecd l-mlk, ikisi Semn ailesine ait, Hatuniyye, Kem-
liyye, Amdiyye ve Zamriyye adlarn tayan on ktphne bulundu
unu ve oundan rehinsiz kitap alnabildiini bildirir78. Trkistan ve
Hrizm ktphneleri pek eski ve zengin idi. bn Sn Buharada Sama-
hkmdarnn, kimsenin grmedii, kitaplarla dolu bir ktphnesin-
v de tetkiklerini yapmt. ahabeddin Hayraknin Hrizm (rgen)de,
afi cmii yanmda, tesis ettii ktphnenin ise, eskiden olduu gibi
istikbalde de, emsali grlmiyecei rivyet edilmektedir, ki bu ok yk-
|| sek medeniyet merkezinde bu ekilde tavsif edilen bu ktphnenin
cidden muazzam bir ey olmas iktiza eder. Moal istils nnde kitap-
larm ancak en kymetlilerini gtrebilen ahabeddin lnce onlar da za
mann kargaalnda sokak takm eline dm ve mahvolmutu79. Hu-
lagu ile birlikte Badad ve Suriye seferlerinde bulunan Nasruddin Ts,
bu istillar esnasnda, yama edilen kitaplardan Mergada byk rasat-
76 bn ul-Fuvat, Havds ul-Cmia, Badad 1351, s. 59, 62, 83, 181; tbn Kesr,
" XIII, s. 139-140; Bedriiddin Ayn, kd ul -Cumn, Veliyeddin Ef. 2391 (XI X), s.
Jn" 162; Osman Turan, Cel l eddin Kar a tay, Belleten XLV, s. 71-80.
77 bn Ha cer, Durar ul-kmine, YI, s. 339-340.
78 Mucem ul-Buldn, I, s. 10; IV, s. 144.
79 M. Nesev, Sretu el l uddi n Mergiibiti, nr. O. Houdas, Paris 1891, s. 50,
fr. trc. 84.
hanesi yannda, byk bir ktphne vcuda getirdi, ki burada 400.000 cilt
yazma toplamt80. Kirman hkmdar Mehmed medrese, cmi, zaviye
ve kendisine trbe ina edip bir mamure vcuda getirirken burada kur
duu ktphne (Dr l-ktb)ye her ilme ait 5000 kitap vakfeylemi
ti81. Kervansaray (dr uz-ziyfe) larda ilim ve kltrl insanlar iin k
tphne kurulmas ve dier yolcular iin de sat r an takmlar bu
lundurulmas devrin kltr ve medeniyet seviyesi bakmndan dikkate
ayandr82. Umumiyetle cmi, medrese ve ktphneler bir arada yap
lyor; kitap arlar, sahhflar (Suk ul-ktb), kt, kalem ve mrek
kep satan dkknlar (Sk ul-varrkn) da bunlara bitiik ve kltr mer
kezlerinde bulunuyordu. Esasen Orta-a ehirleri cmi, medrese, k
tphne, hamam, imret gibi klliyeler ile balyor; ar ve mahalleler
bu klliyeler etrafnda vcd buluyordu, ki Trk-slm medeniyeti bu
ana hususiyeti ile mmtaz idi. bn Snmn ifs 100 dinara satlyor
(istinsah ediliyor) idi. Badad Nizmiyye medresesi ktphne memuru
(hzin) nun ayda 10 dinar (altn) maa almas83, kitaplarn kymetini ve
devrin ktisad ve kltrel seviyesini anlamak bakmndan ok mnaldr.
Seluk devrinde tp tahsili medreselerden ziyade devrin byk has-
tahne (Bmristn, Dr u-if) lerinde yaplyordu. Bununla beraber
husus mahiyette de tp tahsili oluyordu. aml Muhaddeb adl bir tabip
pazar yerlerinde para ile hastalarn muayene ve tedvi ederdi. 1232 de
lnce evini ve kitaplarn vakfederek burasnn mslmanlar iin bir
Tp mektebi olmasn vasiyet etmiti. Muhezzibuddin Abdurrahman
(do. 1170) amda evini Tb medresesi olarak vakfetti ve buradan ok
tabb yetiti. htir ul-hv, Makale fl-istifr gibi eserleri vard. Melik
dilin hizmetinde 100 dinar maa alyordu. Melik Kmili tedvisi ze
rine Reis l-etbba (Ba-tabib) tyin olundu ve hkmdar ayrca kendi
sine 12000 dinar para ve altm balkl 24 at hediye etti. Diyrbekirli Sey-
feddin Amidye mlzemet ederdi84. XI I I nc asrn ilk yarlarnda bir
mderris halifeye verdii bir muhtrada zenginlerin evlerine giden ta
biplerin ok para kazandklarn, halktan istihkaklarndan fazla cret al
dklarn, sokak kelerine oturan tabip ve gz doktorlarnn bozuk il
kullanarak bedenleri bozduklarn, akam evlerine antalar para dolu
80 bn ul-Fuvat, s. 350; bn kir, II, s. 149.
81 Vakayi-i Kirmn, s. 27.
82 bn l-Esr, XII, s. 94.
83 Zekeriya Kzvn, Asr ul-bid, s. .340, 387; Tacr b us-selef, s. 270.
84 Bar Hebraeus, Chronography, s. 399, bn kir, I, s. 271.
dndklerini anlatp ikyet eder85. Buna mukabil Yahya bin sa (lm
h. 493) gibi halk mahallelerinde meccnen tedvi eden ve onlara para
sz il gnderen tabipler de vard86. Tp tahsili nasl hastahanelerde olu
yordu ise heyet de medreselerden ziyade rasathnelerde reniliyordu.
Melikh byk paralar sarfiyle nce sfahanda, sonra da Badadda
birer rasathne kurmutu ve devrin byk riyziye ve heyet (astronomi)
limleri olan mer Hayym, Ebul-Muzaffer sfizr, Meymn en-Necb
el-Vst ve bakalarn rasat ilerini tetkike memur etmiti. Bu rasatlar
dan sonra Melikhm, Celleddin lkabna nisbetle, yeni bir Celli tak
vimi vcuda getirildi. Bu takvime gre 21 Mart 471 (1079) den itibaren
yeni bir tarih balangc kabl ediliyor ve Hicr sene devlet ileri iin
kifayetsiz olduundan ve Abbsler devrinde de salam bir mal takvim
yaplmadndan gne yl esasna dayanan bir takvim meydana getiri
liyordu. lm bakmdan Gregori en sisteminden de daha salam ve hassas
olan bu takvim islm eserlerde pek seyrek kullanlmtr. Melikh Ba-
da.dda, Turul bey ehr nde, saraylar, kkler, mahalleler, arlar,
hamamlar ve hanlar ina eder ve I rakta byk kanallar ve sulama tesis
leri yaparken sarayn yaknnda bir de rasathne kurup rasat ilerini de
orada merkezletirdi87.
Melikhdan sonra balayan siyas buhran rasat ilerini de sarst
ise de durmad. Filozof Muhammed bin Ahmed Beyhak riyziye ve hey-
ette pek mehr ve devrin limlerince de stnl kabul edilmi olup
Sultan Mehmed Tapar zamannda sfahan rasathnesinde almalarna
devam etti88. Sultan Mehmed Tapardan sonra olu Sultan Mahmud da
Badad rasathnesine Bedful-Usturlb hretiyle tannan Ebul Kasm
Hibetullah memur etmiti, Bed heyet ilminde ve hususiyle usturlb
ve ir felekiyt letleri imlinde ok kudretli olup Sultan Mahmd n
mna hazrlad Zycleri 1130 da ikml etti. ok rabette olan rasat
imalt sayesinde byk bir servete sahip olmutu. lmnden sonra
onun kudretinde bir imalt kmad. Kendisinden takriben iki asr son
ra Muhammed bin brahim isminde bir heyetinas eitli ve grlmemi
usturlblar ve ruhular iml ediyor; birincileri 10, kincileri de 2 dinara
satyordu. O, bu teknie dair Kef ur-reyb ffamel ul -ceyb adl bir eser
83 bn ul-Fuvat, s. 67.
86 bn Hallikn, II, s. 345.
87 bn ul-Cevz, IX, s. 60, 70; bn l-Esr, X, s. 34; bn Funduk, Tati mma
Son al -hikma, nr. M. Shaf , Lahore 1935, I, s. 115, 119, 163; Mrhnd, IV, s.
85; Osman Turan, Tari h Kronol oj i ni n Esasl ar , Ankara 1954, s, 66.
88 T. S. Hi kma, s. 162-164; Tar h-i Bayhak, s. 233.
de telif etmiti89. Devrinin pek ok lim, filozof, tabip ve irlerini ya
nnda toplayan Sultan Sancar ilm faaliyetleri tevik ve himye ederken
rasat ilerine de ok ehemmiyet verdi. Ebu Mansr Abdrrahman H-
zinnin idare ettii rasatlar neticesinde Seluk lkelerinin tl ve arz de
recelerini ve kblelerini gsteren Zyc-i Sancaryi vcuda getirmiti
Hzininin Mzn l-hikmet adl eseri de fizikte Arnedesi esas alyor
du. O ayn zamanda kesafetler zerinde de durmu ve R. Bacondan n
ce arzn merkezine doru suyun daha fazla kesifletii meselesiyle ura
mtr. Semerkantl filozof Haan onun talebesinden idi. Hzini ayn za
manda ok idealist idi. Sultan Sancar bir defa kendisine 1000 altm ihsan
etmi; fakat o 10 dinarn kfi geldiini beyan ederek zr dilemiti90.
Sultan Sancar medeniyet tarihinde ok byk bir mevki sahibidir.!
Altm yllk saltanat esnasnda devrin limlerini, ediplerini ve sanatkr-
larm yetitirmesi ve himyesiyle ok hizmet etmiti. Devrin byk limi
ahristn (lm 1153) Sultan Sancarm yalan bir dostu idi. Hrizmli
hemehrileri gibi o da Mutezile mezhebine mensup olduundan Kurn
tefsirinde felsefeye ok ehemmiyet veriyordu. ada mehur lim ve
tarihi Alin bin Zeyd Bayhak (1100-1170) kendisine Thin ve Selef yo
lunda kalmasn; yni felsefeye balanp slmdan uzaklamamasn ve
Gazlye uymasn tavsiye ettii zaman ok gazaba gelmiti. Hemeh
risi Mahmd bin Arslanm kaybolmu byk Hrizm tarihinden yaplan
iktibaslara gre ahristn deliller arasmda felsefeyi ve hr dnceyi
nass (dogme) a stn tuttuundan onun ilhd (kfr) ine kil olanlar var
d91. Onun hemehrisi byk tefsir sahibi Zamaher (1074-1134) de ken
disi gibi Mutezileden olup Sultan Sancarn dostlarndan idi. Trkeye
de tercme ettii kendi eseri Mukaddimet l -Edebi Sultan Sancara it-
89 bn Hallikn, II, s. 244; bn ul-Esr, X,s. 237; bn Ebi Usayba, I, s. 283;
bn kir el-Ktb, el-Vf, II, 313; bn Ha cer, Durar, III, s. 325; Aydm Sayl,
The Observatory in slam, Ankara, 1960, s. 175. Atabeg Nureddin Mahmuda aid
mhim bir gne saati zerindeki 554 (1160) tarihli kitabede zamann saatlerini
ve namaz vakitlerini renmek iin al-Kasm bin Hibetullhm tilmizi Ebul-Farac
sann eseri [P. Casanova, La Montre du Sultan Nor ad-din, Syria (1923). s.
284] kayd Bedin hret ve tesirini gsterir. Memlk emri Mengli Buaya aid
gzel bir usturlab da, 1366 da, muvakkit Ali bin al-tr tarafndan yaplm ve bize
kadar gelmitir [S. Reich et G. Wiet, Un astrolahe Syri en du XI V esi ecl e, Bull. nst.
Fr. dAjcheologie Orientale, XXXVIII (19393, s. 195].
90 bn Funduk, Tatimma, s. 161-162; Hamdullah Kazvn, Nuzhet ul -Kul b s.
26; Ziyc-i Sancar, B. M. Or. 6669, Hamdiyye, No. 869; M. Meyerhof, The Legacy
of slam, s. 342.
91 Ykut, Mucem ul-buldn, III, s. 377; rad, nr. D. S. Margoliouth, IV, s.
212, 410; Tatimma s. al-hikma, s. 140.
haf etmiti. Zamaher (Zamaher Urgen yaknndadr) hakl olarak
memleketi Hrizmle iftihar ediyordu. Hrizmlileri, dindar, vefakr,
emnete sdk, yabanclara ihsan edici, zayflar koruyucu, gazaya azim
li olarak bir ok hasletleri ile baka halklardan daha faziletli gryordu92.
Zamahernin ikinci Chiz sayd Trk filozu Mahmd Hrizm
ve dier Trk filozofu Mehmed lk da Sultan Sancarm himaye ettii
dostlar idi. Bu sonuncusu ile kad ve filozof Abdrrezzak t-Trk ve
mer Hayym arasmda mnazaralar ve ihtilflar vard. Abdrrezzak
Belh vlisi mehur Kumaa intisap etmi; akl ilimlerde ve hendesede
kudretiyle hret kazanmt Onun Sultn-nme, Dost-nme, Kitb iil-
hayvn ve Kitab l-levhik adl eserleri mehur idi. Filozof Mehmed bin
Ahmed Bayhak Sultan Mehmed zamannda sfahan rasathnesinde a
lyor; riyziye ve heyetle megul oluyordu. Zamann limleri onun s
tnln kabl ediyordu. Riyziyenin gyesi saylan Mahrfisii il
minde yazd kitab az bir kimse anlyabiliyordu. Sultan Mehmedin
Btmlere kar cihd srasnda onlar tarafndan ldrlmt. Mervli
Haan Kattan tp, riyziye ve edebiyat ubelerinde mhim eserler yaz
mt ve t ed av i d e az y emek vermekle mehur idi. Atszm 1141
de Mervi igli esnasnda ktphnesi yama edilmi ve bunu mehur
edip Reduddin Vatvttan bildii iin aralarnda sert mektuplamalar
olmutur. Sultan Sancarm hizmetinde bulunan tabiplerden biri de Hris
tiyan bn t-Tilmz olup bir ok eserleri arasmda Kitb t-telhsi tabip
lerin bir el-kitab idi. Sancardan dndkten sonra Badadda Halife
Muktafnin hizmetinde yllk 20000 dinar (altn) maa alyordu; 1165 de
ld. bn ut-Tilmzm meslekda Yahdi Hibet ullah Ebul-Berekt Ba-
dadl olup Seluklu sultan Mahmdun ve hatunun hizmetinde bulun
mu mehur bir tabb idi. Seluklu sultan hizmetlerinden dolay kendi
sini ihsanlara bodu; o da bu nimet ve itibardan dolay mslman oldu.
Doktorlarn suallerine verdii yazl cevaplarn toplayanlar eser shibi
oldu. Muteber adl tbba aid eseri ok mehur idi. Sultanm krmz hiF-
atm giymi olarak ders verirdi. Ebu Zayd Navkn de riyziye ve m e
s h a 1a r zerinde yazd eserlerle tannyordu. Belhde yaayan ve
1141 de len tabip Ebu S aid Muhammed bin Alinin de b a s r hak
knda eseri vard. Tp ve hendesede mehr olan Mahmd Sancarm aziz
tabibi idi. Baheddin Mehmed bin Mahmd da Sultann tedavisinde gs
terdii maharet -sayesinde Saray ba-tabibliine ykselmiti. Sultan San
car mrnn sonlarnda nce Karahtaylara kar Katvan'da, sonra da
93 Z. Kazvn, Asr ul-bild, s. 525, 533; Mucem ul -udeb VII, s. 148; bn
Hallikn, II, 107-108; F. Kprl, T. Edebi yat Tarihi s. 238.
Ouzlara malb olunca bu limlerin bir ksmn kaybetmiti, ki filozof
Mehmed lk ve filozof Semerkantl Haan ehitler arasmda idi93.
Sultan Sancarm Trkistan, Hrizm ve Horasanda yetitirdii ve hi
maye ettii devlet ve ilim adamlar o kadar ok idi, ki Karahtay kfir
leri Trkistan istil ettikten sonra bu memleketi onlarla idare etmek zo
runda kaldlar94. Bununla beraber Karahtaylarm hkimiyetini eline ge
iren Naymanlar (Moollam Trklerin) reisi Klk, slm dman
l dolaysiyle, bu limlere zulmediyordu. Kgarda 3000 ilim adamn
din bir mnakaaya davet ettii zaman onun korkusundan kimse ses -
karamyordu. Nihayet Hotanl Aleddin Mehmed ona kar slmiyetin
mdafaasn zerine ald. Fakat mnakaada ona ve mslman limle
rine malb olan Klk Aleddin Mehmede ikence yapt ve sonunda
.da.kendisini Hotandaki medresesi..kapsnda idam etti95,..Sultan Sancar
devrine mensup bu limlere ait eserlerden ou bize kadar gelmemi;
bilhassa Mool istilsnda, Orta Asya medeniyeti ile birlikte, bu eserler
de yok olmutur. Bu ilim ve limlerin hmisi bulunan Sultan Sancar da
ilim ve kltr k bir hkmdard. Onun devrinde yaayan byk lim
bn Funduk, fizik ve mahrutlar ilminde mehur Ebl Feth Kekin
k i t a p l a r n en b y k Su l t an S a n c a r m kt py
hnsi nd e gr d m. Sultan bu k i t a p l a r m t a l a y a
ok dkn i d i 96 ifdesiyle Sancarm kltr durumunu aydnla
tan ok mhinbir bilgi vermektedir. Gerekten Sancara ait bir mektuba
dayanan Barthold, slm dnyasnda hkm sren, Seluklularn bir asr
sonra bile mahall kltre yabanc kaldklarn, yalnz Sultan Sancar de
il seleflerinin de daha iyi bir tahsile sahip olmadklarn sylemek su
retiyle Seluklular hakknda kfi derecede hazrlkl bulunmadn ve
bu sebeple fhi bir hataya dtn gstermitir97. Vaka Sultan San
car Halifeye gnderdii 1133 (527) tarihli mektubunda o k u m a k
ve y a z ma k bilmiyorum ifdesini kullanm98 ise de bunu artk dar
mnada anlamamak ve adal Arapa in usIubuna ve diline vkf ol-
93 bn Funduk, Tatimma, s. 124, 125, 133, 140, 141, 156, 160, 163-165, 170; ay
n mellif, Trih-i Bayhak, s. 233; bn u-Kft, Trih l-hukem, s. 343-346; bn
Hallikn, II, s. 252-256; bn Usaybfa, II, s. 32; Ykut, Mucem ul-udeb, VII, s.
146; Ebul-Ferec, Muhtasar d-dvel s. 363-365; bn ul-Azrak, 197b; Ahbr ud-
devle, s. 95; Cuveyn, II, s. 5-6. bn l-Esr, XI, s. 34.
94 Rvend, s. 18.
95 Cuveyn, I, s., 53-55,
8 Tatimma, s. 100.
97 Turkestan, s. 308; slm Medeniyeti Tarihi, s. 100.
98 Barthold, Turkestan, I, s, 38; Said Nefis, Bayhk zeyli III, s. 1467.
madii eklinde izah etmek ve heie bn hususu umumiletirmemek icap
eder.
Sultan Sancarm himyesinde bulunan filozof mer bin Sehl el-
Sav (l. 1145) sultann adna ve onun ktphanesi iin yazd Risle-i
Sancariyye devrin msbet ilimleri ve fizik sahasnda ok mhim bir eser
dir. Mellif burada tabiatta cereyan eden hdiseleri hemen bugnk fi
zik ilmine gre izah eder. Ona gre gnein harareti ile sular tebah
hur eder; souk havaya rastlad zaman bu buharlar teksf ederek
su yani yamur hlinde tekrar yere der. Havann soukluu artarsa
yamur yerine kar olur. mer bin ehln bu hususu isbat iin bir tes
tinin iine buz konunca etrafndaki havann soumas ile temas ettii
havadaki buunun su hline geldiini, scak olursa suyun bula" hlinde
kaybolduunu syler. O scak havann, souk havadan hafif olmasn da
buharn ykselmesi sebebi olarak gsterir. O hararet buhar, bulut, ya
mur ve karn teekkln izah ettikten sonra gok-grlts, imek ve
yldrm hdiselerini de havann ayn fizik deiikliklere maruz kalmas
nn bir neticesi olarak meydana kor. Bu mnasebetle sesin hava dalga
lar ile kulamza arparak nasl vcud bulduunu ve ziyann sratin-
den dolay imek akmasn sesi duymadan nce grdmz syler
ken de sesin hava ile naklolunduunu anlatr. Mellif rislesinde rz
grlar, yer-alt sular, hkrt, zrnk, tuz, nidr ve zcm teekkl ze
rinde durur. Devrin bu mhim fizik limi ve filozofu mukaddimede
lemin pdih en byk sultan, ark ve garp hkmdarlarnn h
kmdar ancarm arzusu ile onun ktphnesi iin, hazrladn sy
ler. Bu da Sancarm ilim ve kltrn her ubesi ile nasl uratn gs
terir989'.
Seluk sultan ve meliklerinin ne derece iir ve edebiyata dkn ol
duklar, Melikh ve baz Seluk beylerinin bizzat Faris iir ve Trke
mektup yazdklar, saraylarda ehzdelerin tahsiline ne derece ehemmi
yet verildii hakknda, yukarda, baz bilgiler vermitik. Semerkantl Ni-
zm-i Arznin S e l u k o u l l a r n n h e p s i i i r e
d k n olduuna dir ifdesi de bunu gstermektedir. Avf Melik
h ve Toganhdan baka Sleyman ve son Seluk sultan Turul, Mar-
gmn meliki Yabgu, Atsz ve Tkii de ran irleri arasmda sayar ve
iirlerinden paralar nakleder, ki bu bilgiler bile Bartholdu tekzip eder".
9Ra Bu mhim risle Mehmed A. Kymenin himmeti ile neredilmitir (Risle-i
Senceri yye, Dil, Tarih Fakltesi Dou dilleri I, 3 (1969), s. 15-55). Bu lim hak
knda burada kaynaklar gsterilmitir (s. 16).
99 ahr-makale, GM. s. 43; 'Avf, Lbb ul -El bb, s. 35, 37, 40-47, 49, 53, 310.
Sancarm yeeni ve Mehmed Taparm olu Sultan Mahmdun da, on
yanda tahta kt zama, yalnz Farsaya deil Arapaya ve ede
biyata da vakf olduunu, iyi bir tarih kltr ile yetitirildiini belirt
mitik. Bu sebeple ayn yalarda Horasan meliki olan Sultan Sancarm
sj'lendiinin aksine, tahsilden mahrum kaldn sanmak nnknszdr.
Sultan Mesdun, yetim kalan amca-zdeleri, Arslan ve Melikh der
hal yanma alarak yetitirip mektebe koymas da bu anane icb idi100.
Henz slm lemine yeni geldikleri zamanda bile Arslan Yabgunun
olu Kutalm ve daha sonra Kirman meliki Arslan-h da heyet ilminde
ilerilemi ve ikinci devrin Batlamiyusu saylmt. Onun ilmi himyesi ve
neri sayesinde esnaf bile ocuklarn mekteplere gndererek ilimle u
ramaya balamlard101. Esasen ilim ve kltrden behresi olmayan bir
insann bu kadar ilmi ve limleri himyesi, bu ilim ve kltr muhitinin
.......merkezi..olmas ve ada bir limin ifdesiyle de okumaa bu derece
dkn bulunmas imknsz idi. Bu sebeple Sultan Sancarm yalnz ilim
ve kltrn hmisi olmadna, bizzat yksek bir kltre ship bulundu
una hkmetmekte asl tereddt edilemez.
Seluk imparatorluunun kurulmas mslman kavimler arasmda
yeni bir kltr kaynamasna imkn vermek suretiyle de medeniyet tari
hinde byk bir ehemmiyet tar. Hatt, aada zerinde duracamz
zere (VIII, 3) onun bu ehemmiyeti slm kavimlerini de aar ve Avru-
pa)a da tesir altma alr. Siyas birlik yannda byk Trk muhacereti,
% ticar mnasebetlerin genilemesi Trkistan, Hrizm, Horasan ve baka
lkelerden dier. slm lkelerine ve hususiyle Anadoluya devaml ola
rak pek ok ilim, din, mutasavvf, edebiyat ve sanat erbabnn gmesi
ne sebep oldu, ki kaynaklar bize sk-sk bu lkelerden gelmi kltr
adamlarnn isimlerini verir. Burada dikkati eken bir husus da az za
manda gebe Trkmenler arasmda da trl blgelerde ilim, din, hu
kuk, tasavvuf ve tarih sahasnda pek ok kimsenin yetitiine dir kay
naklarda bol kaytlarn bulunmasdr. Bu umum medeniyet hamlesi ie
risinde ran edebiyatnn sratle gelimesi de gze arpar. Gerekten
Samanier ve Gazneliler devrinde meydana kan Farsa yaz dili ve ede
biyat Seluklular zamannda altm devrini idrak eder; Karahanllar da
bu edebiyatn gelimesinde ayn rol oynar. Bu syede slm dnyasn
da yegne ilim dili Arapa yannda Fara da tedricen ilim dili seviyesine
100 Bvend, s. 283.
101 Efdaleddin Kirmani, s. 24. Yukarda Alp rslann da okur-yazar olduunu
kaydetmitik (III. 14).
kmaa ve ilm eserler vermee balar102. slm medeniyetinin nc
kltr dili olan Trke de Farsa kadar bir emekleme devresi ve bir ka
asr geirdikten sonra yaz ve edebiyat dili hline gelir; dier edebiyat
lar sukut ederken Trke bu medeniyetin birinci kltr dili olur.
d. ktisad ve tima Ykseli
Seluklular siyas birlii ve emniyeti kurmakla, mahall gmrk ve
ticaret vergilerini sk-sk ilga etmekle iktisda faaliyetlere byk bir hz
ve genilik veriyorlard. Kesif ticret kervanlar Trkistan, Hrizm, ran,
Azerbaycan, Irak, Suriye ve Anadolu istikametinde emniyetle sefer yap
yorlard. Gazneliler devleti messeselerinden bir ok iktibaslarda bulu
nan Seluklular kervanlar tekiltlandrmak, ask er mu h af z l ar
idresinde emniyet altna almak ve hatt t c c a r l a r n z a r a r
l a r n t a z m i n etmek suretiyle onlarn ananelerine balanm
ve bunlar gelitirmilerdi103. Seluklularn bu usulleri, bilhassa Anado
luda ok tekml etmelerine, ktisad faaliyetlerin ilerilemesine, lkeler
aras mbadelelerin ok artmasna yardm ediyordu. Kervan yollarnn
kesilmesi ve kervan kafilelerinin soyulmas sultanlarn askeri seferlerine
mil oluyordu. Devletin bu ticar gr ve siyseti icb Melikhm ilga
ettii ticar vergi ve gmrkler (muks) in yeknu 600.000 dinar (altn)a
bli oluyordu103. Hzinenin bu zarar kendisine arzedildii zaman Me
likh ticretin gelimesi ve halkn menfaati gayesiyle bu kararndan vaz
gemedi. Haleflerinin de sk-sk bu vergileri ilgas hkmdarlarn ihtiya
hallerinde bu ird kaynana ba vurduklarna dellet eder. Esasen buna
da lzum vard. Zira slm vergi sisteminin esasn zira gelir tekil edi
yor ve ticar kazan ve servetlerin artmas karsnda umumiyetle toprak
gelirine dayanan vergiler kifayetsiz kalyor ve tima adaletsizlie sebep
oluyordu.
Melikh ve Sancar tarafndan I rakta, Horasanda ve Hrizm-de
alan veya imr edilen sulama kanallar ve tesisleri sayesinde zira is
tihsal ok artm; imparatorluun her tarafnda ehirler bym; ma-
mr ve zengin bir hale gelmi; yksek bir cemiyet ve kltr kurulmu;
kaynaklarn tafsiltla bildirdikleri zere her ehirde beldeye mahsus sa-
102 Seluk devri Fars edebiyat hakknda toplu bil iin Nizmi Aruz, ahr-
makale; Avf, Lubb ul -El bb; Rvend, s. 187-207; E. Browne, Uternry History
of Persia, II, s. 186-190, 297-368.
103 Siyset-nme, s. 61, 62, 65.
1033 bn ul-Cevz, IX, s. 72.
nyi ve imalt ok ilerilemiti. Bu ktisad inkiaf sayesinde byk bir
sermyedar ve zenginler snf meydana gelmi; memleketler-aras tic
ret ve mbadeleyi tekiltlandran messeseler vcut bulmu idi. kti
sad inkiaf ve sna imalt hakknda kaynaklarn verdii bol malzemeyi
toplamak gibi uzun ve ayr bir ie girimeden bu ykseliin madd bir
ifdesi olan devlet vridatma ait rakamlar nakletmek devri aydnlat
mak iin kfi gelecektir. Gerekten Melikh zamannda merkez eylet
lerin devlete dedii vergilerin, Risle-i Melikhfden nakledilen }rek-
na gre, miktar 210,000,000 altm dinra, yni bugnk Trk parasiyle,
takriben 30 milyar liraya bli oluyordu. Seluk ve Mool devri arasn
daki rakamlar mukayese eden Hamdullah Kazvn o z aman dn
yan n ne kadar mamu r ve bugn de ne d er ec e h ar ap
b i r halde bulunduunun buna gre kyaslanmas gerektiini de belir
tir10- ...Hamdullah Kazvnfnin bir mliye nazr (mstavf) olmas bu ra
kamlarn kymetini arttrmakta ve kaybolmu bulunan Risle-i Melik-
hVnin ehemmiyetini gstermektedir. Esasen ehirlerin azameti, sanayi
ve imaltn ok ileri seviyesi bu durumu teyid eder. Melikhn sdece
saray btesi de 20.000,000 dinra kyordu105. Abbas Halifelii impa
ratorluunun vridat I X ve X uncu asrlarda, sra ile, 396.155.000;
388.291.000 ve 299.265.000 dirhem olarak hesap edilmitir106, ki eer bir
hata yoksa Seluk devrinin Abbasier devrine nazaran bile ne derece
ileri olduu anlalyor. Melikhm, mparatorluun her tarafnda in
ettii cmiler, medreseler, ktphaneler, trbeler, saraylar, ribtlar, ha-
nekhlar, hanlar ve kprler, kaleler ve yeni kasabalar, at kanallar ve
kurduu su tesisleri bu ktisad kudret sayesinde mmkn oluyordu107.
Sultan Sancar zaman byk ilim ve kltr faaliyetleri gibi iktisadi
inkiaf bakmndan da ok ileri bir ehemmiyet tar. Murg'b kanalnn
sulad Merv ovalar, bu su tesisleri sayesinde, ehir ve kasabalarla dol
mu; ok kesif bir ziraat ve iskn sahas olmutu. Burada topran bire
yz mahsul verdii, pamuk ziraati ve ehirlerde pamuklu mamultmm
ok ileride bulunduu belirtilmektedir. Trkistan ehirlerine aid pamuk
lu, ynl ipekli mamulleri (Zarafa, Hrizm), Fargaa mden sanayii,
silhlar pek mehr olup Badada kadar sevk oluyordu. Semerkantm
gm ileri ve kumalar, Buharanm dokumalar (Buharinlen) ve sec
104 Nzhet ul-kulb, s. 28; Trih-i Gzde, s. 449.
1D5 bn ul-Cevz, IX, s. 70; Gaffr, Nigristn, 58a .
106 Medeniyet-i slmiyye Tarihi, II, s. 56-69.
07 bn ul-Cevz, IX, s. 69-74; bn ul-Esr, X, s. 73; bn Hallikn, II, s. 161-164;
Sibt, 102a; Rvend, s. 131-132; Nzhet ul-kulb, s. 123, 190, 193-195, 197; Mr-
hd, IV, 85; Hndmr, Mesir l-mlk, 94a.
cadeleri, Takentin eer takmlar, Horasann satenleri slm dnyasn
da ok makbul idi. slm dnyas, kt gibi, ini saatm da Trkis
tandan (in meneinden) renmiti. Fargana, Ilak, alc altun, gm,
kymetli talar, istihsal ediyor; neft ile maden kmr de karp yak
yorlard108. Farsa pambah kelimesinin de eski bir devirde Trke pa-
mukdan geldiini tahmin etmek kolaydr. Trkistan, Hrizm ve Hora
sann sulama tarihi ve tesisleri ok eskidir. Karaar havalisi Gk-Trkler
zamannda kanallarla geni lde sulanyordu109. Trkistan sulama te
sisleri ve hukukunun eskilii bakmndan Thirler zamannda vcuda
getirilen Kitb ul-kny (kanallar kitab) kayda ayan olup Seluklular
devrinde de kullanlyordu. Gerekten 839 (224) da Fergana ve Hora
sanda vukubulan byk bir zelzele evleri ve kanallar alt-st etmiti. Bu
sebeple ba gsteren dvalar halletmek iin slm hukukunda (Fkh
kitaplarnda) k r z 1e r e ve a h k m n a dair bir ey mevcut de
ildi. Bu durum karsnda Horasan ve Irak limleri toplanarak mahall
rfleri slm hukuku esaslarna gre tedvin ettiler. Bylece bu kitap ile
slm hukukunda mevcut bulunmyan sulama hukuku meydana kt110.
Rvendye gre Sultan Sancar zamannda Horasan lkesi dnyann ca
zibesini kazanm; onun limlere ve din adamlarna gsterdii hrmet ve
yaknl, zhidlerle birlikte yaamas doiaysiyle bu lke limlerin men
ei, fazilet ve hnerlerin kayna olmutu.111
Devrin byk ehirleri umumiyetle ksmdan teekkl ediyor ve
kale, ehir ve varulara ayrlm bulunuyordu. Bazen, Ulu cmi hk
met dairelerini ve mahalleleri de ihtiva eden Kale, - ehir (Medi ne-
ehristan) ortasnda bulunurdu. Srlarla evrili olan bu asl ehir byk
kaplarla dar balanr. ehir surlar dnda genileyerek D - ehir
(Zhir ul -med ne veya Rahaz, farsa Brn) vcuda getiriyordu, ki bu
nun da etrafnda baheler ve daha tesinde balar ve tarlalar sralan
yordu. ehirlr bydke merkezden muhite doru bu tekml safha
larn takip ediyordu. Seluklular devrinde ehirler o kadar bymt,
ki hemen hepsi bu emaya gre surlar dna tam; byk ticret ve
sanayi merkezleri haline gelmi; yksek bir cemiyet ve kltr hayat ku
rulmu; her meslek ve sanat erbab kendilerne mahsus ar ve mahalle-
108 Istahr, s. 287-288; bn Havkal, s. 481, 488; bn ul-Fakh, s. 316; Barthold,
s. 235-236.
109 Chavannes, s. 111.
110 Gerdz, Zeyn ul-ahbr, s. 3; Barthold, Trkistann Suanh tarihi, Takent
1926, s. 45.
111 Rahat us-Sudr, s. 171.
ierde yerlemi idi. Kaynaklar ehirlerin byklne ve ehir hayatna
dir ok malmat vermektedir. Ouzlarn istils ile bir sarsnt geir
mekle beraber kaynaklarn Mool katlimlar mnasebetiyle Merv eh
rinin 700.000 veya 1.300.000 nfusa sahip olduunu gsteren kaytlar
Sultan Sancar zamannda bu byk ehrin azameti hakknda bir fikir
* 1 T *>
verir .
Mool istilsn mteakip 1222 de Semerkanta gelen Chang-Ctiun
adl in seyyah ehrin istildan nce 100.000 hane olduunu ve tahri
bat neticesinde drtte bire dtn, etrafnda bahe ve meyveliklerin
yz li uzadn ve i n bah el er i n i n bile gzellikte Semer
k ant ile mukayese edilemiyeceini syler. Semerkantta ehrin kads
syesinde 50.000 kiinin kurtarldna ve onun dier Orta-Asya ehirle
rine nazaran daha az-tahrip ve ktale uradna dir slm kaynaklar
nn haberleri de bu durumu teyit eder113. stildan takriben 50 yl sonra
Semerkant gren Marco Polo ehrin ihtiamn ve bahelerini tasvir
eder114. Bununla beraber istildan bir asr sonra bu ehre giden bn Ba-
tta ehrin cihmn en byk ve gzel beldelerinden olduunu sylerken
ekseriyetle harap bulunduunu da belirtir115. ok ileri bir medeniyet di
yar olan Hrizmin merkezi Giirgeni (rgen, Crcniye) 1219 (616)
da, gren Yakut bu k adar byk, z engi n ve ahv l i g
zel bi r ehi r gr medi m, der116. Bu ve dier byk ehirler
hakknda kaynaklarn verdii zengin malzemeyi burada daha fazla o
altmaa lzum yoktur. Abbasler zamannda Badadm 1.500.000 n
fusa sahip olduunun tahmin edildiini, bir mukayese maksadiyle kay
dedelim117. XI I I . asrda Mool tahribinden sonra sukut eden Badad
yerine Ilhan payitaht Tebriz slm dnyasnn en byk ehri olmutu.
Vergileri ngiltere veya Fransa kralhklarma muadil bulunuyordu. ngi
liz seyyah Maundevillein mahede ve tasvirlerine gre 1332 de dnya
nn en zengin ve byk ehri olan Tebrizin yalnz ticr vergileri en zen
gin bir Hristiyan kiralnn btn memleketinden ald vergilerden daha
fazladr. Tebrizi 1318 de gren Fransz seyyah kei Oderic de ehrin
vergilerinin Fransa krallmdan daha ziyde olduunu syler. Bir kay
112 bn ul-Esr, XII, s. 151; Cuveyn, Cihn-gu, s. 128.
113 E. Bretschneider, Medieval Researches, I, s. 38, S, Cihn-gu, I, s. 94.
114 The Travel s of Marco Polo, trans. A. Ricci, London 1950, s. 63.
115 Seyhat-nme, I, s. 428-429.
116 Mucem ul-buldn, III, s. 122.
117 Corel Zeydn, Medeniyet-i slmiyye tarihi, tr. trc. stanbul 1329, II, s, 210.
nak Ceyhun nehri zerinde bulunan Amul ehrinin Seluklularn zuhu
runda bir milyon nfusa sahip olduunu kaydeder118.
Seluk devrinde, mnasebet dtke, sultanlara, beylere ve zen
ginlere ait dn ve ziyafetler dolaysiyle verdiimiz malmat devrin
ktisad kudreti, tima hayat seviyesi bakmndan bizi aydnlatc bir
mahiyettedir. Kaynaklarda zenginlerin 100.000 den 1.000.000 dinara ka
dar nakit paraya sahip olduklarna dir haberler sermye birikmesi ba
kmndan kayda ayandr119. Sultan Sancar devrinde filozof Mehmed
Ilknin talebesi olan filozof kad Zeyneddin mer bin ehln ilini yap
mak iin kendi emei ile geiniyor; bn Snnm Kitab u-ifsim yz
dinara satyor ve hatt bir tccar dostuna verdii 300 dinarn kazanc
kendisine kfi geliyordu. Bu suretle memleketi Svede ktphne kur
mu; Niprda yerleerek riyaziye ve mantk sahasndaki eserleri ara
snda mehur Bair un-Nasriyye adl kitabn Sancarm veziri Nas-
reddin Mahmd adna yazmt120.
Seluklular devrinde kurulan tima yardm messeseleri, hastah-
neler, zviyeler, hamamlar ok ileri bir derecede ve ok yaygn idi. s-
mda ilk hastahne Harun r-Redin Cundinrda Ssnlere ait
Bimristn (hastahne) tabipleri ile birlikte Badada nakli ile balar.
Badadda Bveyh hkmdar Adud ud-devleye ait hastahne (bimris
tn) de Moollar zamanna kadar faaliyette idi121. Seluklulardan nce
Reyde de bir Bimristn mevcut olup mehur filozof, tabip ve kimyager
Ebu Bekir Raz (lm 923/ 311) bu hastahnede alyordu122. Fakat
bu messese Seluklular syesinde her tarafa yayld, ve tekml eyledi.
Nizm l~mlkn Niprda yapt bmrista ilk Seuklu hastahne-
sini tekil eder122a Sultan Sancarm, Kgarl Yaan (Toan) beydef
sonra veziri olan Ahmed Knin Kan, Ebher, Zenci, Gence ve E*-
rnda D r - i f ve medreseler in ettiini biliyoruz123. Seluk
lular asker bir millet olarak ordularna bal ve onunla hareket eden s e y-
118 Bayhak, s. 540. Bu mnasebetle A. R. Guestin Fustt (Kahire) m kuruluu
hakkmdaki tedkik (JRAS, 1907, s. 49-82) ve R. Brunschvigin Urbani sme Medi eval
et droit musul man (R. E. Isl. 1947, s. 127-155) adl makalesi de zikredilebilir..
119 Bak. aada, bahis, 12.
120 Bundar, s. 242; Z. Kazvn, Asr l -bi l d, s. 387; bn Funduk, Tati mma. s.
127-129.
121 bn ul-Fuvat, s. 64.
122 bn Hallikn, II, s. 108.
i 22a Subhi, Tabakat u-fi yye, Kahire 1966, IV, s. 314.
123 Nasreddin Mni Nesi m Eshr, nr. Celleddin Urmev, s. 65.
yar bir hast a hne dahi vcuda getirdiler Gerekten Sultan Mah
mdun ordusunda tabipleri, mstahdemleri, illar, tbb letleri ve a-
drlariyle birlikte seyyar bir bmristn (hastahe) vard ve iki yz deve
ile tanmakta idi124. Anadolu Seluk ordularnda da tabipler, cerrahlar
ve herhalde seyyar hastahneler bulunuyordu125. Byk Seluklularm
hastahneleri hakknda malmatmz ok azdr. Fakat Trkiye Seluk
lular, Atabegler ve Selhaddin Eyyb tarafndan yaplan muazzam has
tahneler ve onlarn vakflar, tekilt cidden hayranlk verecek bir ma
hiyette idi. Anadoluda bugn hl ihtiamlarn muhafaza eden ve o
zamanda'Bmristn, Dr u-if, Dr us-shha ve Dr ul-fiye adlarn
alan bu hastahelerin en eskisi Kayseride 1205 e yaplm Gevher Ne-
sbe Hatuna aittir. Sivasta I. Keykvus tarafndan 1217 de in edilen
...Dr u-if da ayn ihtiam muhafaza edip ona ait bir vakfiye sureti bi
ze kadar gelmitir. Yzden fazla dkkn ve pek ok da arazi ve baka
akarn vakfedildii bu Dar u-ifda eitli mtehasss tabipler, cerrh-
lar ve gz doktorlar, memur ve mstahdem bulunuyor; onlarn ve il
larn tahsisat ve hasta masraflar bu evkaf gelirinden temin ediliyordu1216.
Konyada, daha eskisi bulunmas gerekirken, ancak I. Keykubada ait
D ar u - i f - i A l hakknda bilgimiz vardr. Divride Rehram-
hm kz Turan Melek (1228), ankrda Atabeg Ferrah (1235), Amas
yada Toruntay (1266), Kastamonuda Pervneolu Ali (1272), Tokatta
Muneddin Pervne (1275), Amasyada Sultan Olcaytu (1308) ve tarihi
bilinmeyen Aksaray hastahneleri Seluk Trkiyesinin balca eserleri
idi127. Amasya hastahnesinde batabiplik eden Sabuncu olu erefed-
di (XV inci asr)in yazd Cerrh-nme-i lhn adl eser Endlsl
mehur Halef bin Zehravden iktibas olmakla beraber pek ok ilveleri
ihtiva etmekte ve hususiyle cerrhhkda kullanlan btn letleri, Trke
isimlerini ve her hastaln tedavisine dir pek ok resimleri gstermek
tedir. Bundan nce de Sinoplu Mukbil olu Mmin, Candar olu sfen- *
diyar bey (1392-1440) namna Mifth un-nrdan baka Sultan I I . Mu-
rad adna da, 841 (1437) de, Zcthre-i Murdiye adl eserini takdim etmi-
tir, ki bunda da bir ok hastalklar ve tedavi ekilleri resimlerle gsteril-
mitir128. Hkmdarlar shhatleri iin doktorlara ok ehemmiyet verirler
124 mdeddin sfahn, s. 137.
125 bn Bbi, s. 193.
126 Vakflar Umum Mdrl Arivi, defter 584, s. 290.
127 Bak. Sheyl nver, Sel uk Tababeti , s. 40-82; Osman Turan, Resmi Vesika
lar, s. 50-57.
12,8 Bak. Kef uz-Zunn, I, 826, II, 1771; Adnan Ad var, Osmanl Trkl eri nde ilim,
stanbul 1942, s. 13; Sheyl nver, Cerrhiye-i lhani ye, stanbul 1939.
ve saraya en mehr tabipleri tayin ederlerdi. I. Keykvus ve I . Keyku-
bad yerli ve yabanc bir takm doktorlar hizmetinde tutard. Trkiye
Seluklular sarayna tabip tyinine dir baz menrlar bize kadar gel
mitir. Atabeg zbek Zencanl tabip -Celleddini yanndan ayrmaz ve
hayatn ona medyun bulunurdu. Celleddin hastaya gitmez; uzaktan
ald haberlere gre devasn emrederdi129.
Seluk devri hastahelerinin tekilt hakknda bilgilerimiz atabeg
Nureddin Mahmudun am ve Nusaybin, Nureddinden sonra onun ese
rine devam eden Selhaddin Eyybnin Kahire ve skenderiye hastah-
neleri dolaysiyle ok daha zenginlemektedir. Gerekten bu byk has-
tahnelerin bana geirilen lim bir kimse hastalar idare eder; eczh-
neyi emrinde tutar; her hastann r e et e sine gre illar tevzi ettirir.
Hastalar orada, Maksr eler in de, yataklarnda, yatar; onun emrinde bu
lunan mstahdemler, sabah-akam, hastalarn durumunu sorar; kendile
rine tyin edilen il, yemek ve ikileri (uruplar) datrd. Kadn hasta
larn yerleri ayrlmtr. Doktorlar sabahlar erken hastalar ziyaret eder;
kendilerine lzm olan il ve yemeklerini yazar. D el i l er iin de ay
r ve demir parmaklkl bir bina olup orada tedavi edilirlerdi130. Atabeg
Nureddin bir yandan Hallara kar daimi cihd yapar ve bu uurda
byk mebllar sarf ederken te yandan da bu cihd mefkresi cb
cmi, medrese, hastahne, zviye ve kervansaraylar inasna ve bakm
na da ok para tahsis ediyordu. Gerekten hatahneler yannda kurdu
u y et i m mek t ep l er i , c i z l er y u r d u , sofulara zviyeler,
devaml tahsisatla zenginleen ktphneler cidden hayranlk verecek
bir derecede idi. Selhaddin Eyyb uzak diyarlardan gelen talebelere,
istedikleri ilmi yapmak iin, medreselerde vakflar ve onlarn hastalarna
bakan hekimler tyin etmi; h a s t a h n e l e r e g e l m e k i s
t e m e y e n h a s t a l a r b u l m a k ve tedvi eylemek iin de
memurlar bulundurmutu131. Memlk Sultam Kalavnun, 1284 (683) de,
ina eyledii B y k b m r i s t a nda tabiiyat, gzc, cerrh,
krk doktorlar, drt kkte her hastala mahsus ayr odalarda yatan
erkek-kadm hastalar, yarallar, sakatlar, gz rahatszlarn tedvi edi
yorlard. Kadn ve erkek hademeler hastalara hizmet ediyor; temizlik ya
pyor, elbiselerini ykyor, h amaml ar n hazrlyorlard. Her hastann
129 Resm Vesi kal ar, s. 53; Zekeriya Kazvn, s. 384.
130 bn Cubayr, Ri hl e GU , 42, 51, 240, 283.
131 bn ul-Esr, Tri h ul -Atabeki yye, s. 309-312; Ebu me, K. Bavzatayn, I, s.
15-18, 262-268, 270; bn Vsl, Muferri c ul -kurb, I, s. 283-284; bn Cubayr, s. 42,
284-285.
yata, araflar, havlular tam idi. Hastahnede ahane, merubat, il
ve macunl ar iin ayr odalar ve il yapan bir eczhane bulunuyor
du. Tabibler reisinin t al ebey e der s verdii bir salon vard. Bun
larn hepsinin maalar ve tahsisat zengin evkafndan temin ediliyordu.
Hastahneyi ve vakflarn idare eden bir dvn (idarehane) ve pek ok
da memur vard132. Rivyete gre Nureddin bir tacirin kendisini dava
etmesi dolaysiyle kadnn mahkemeye davetini alnca vekillini gnder
di. Fakat yemin iin bizzat bulunmas bildirilince atabeg davacy a
rarak anlatlar133. Bu da hkmdarlarm bile eriat ve hukuk karsnda
durumlarn ve adaletin infzmda bir istisna tekil etmediklerini gster
mek bakmndan dikkate ayan bir hdisedir.
Erbil atabei Muzaffereddin Gk-bri (1190-1233) ise ilm, din ve
hayr messeseleri.ile slm dnyasnda destan olmu bir ahsiyet idi.
Gerekten devletinin hudutlar geni olmad, kk bir blgeye inhi
sar etmi bulunduu halde ok eitli tesisat kurmu idi. K r ve sa
kat l ar a drt hnekh yapm; dul ve ihtiyarlara, y e t i m ve k i m
sesi z ocuklara yur t l ar kurmu; bunlara st anal ar ve zen
gin vakflar tahsis etmi idi. Kendisi bizzat bu messeselere urar, hasta
ve dknlerle megul olurdu. Tesis ettii misafirhanelerden ayrlan yol
culara ve gariplere yol az da verirdi. Vakf eyledii para ile her
yl adam gndererek Hallardan mslman esirlerini satn alp hrriye
te kavutururdu. Haclara vardm edip Arafatda, ilk defa, sarnlar yap
trarak haclara su dattran Gk-bri idi.
Gk-brinin bu byk hizmetler arasnda hretine daha fazla se
bep olan faaliyeti Hazreti Peygamber iin tertip eyledii Mevlid yin ve
mersimleri idi. Gerekten her yl iki gn ve gece sren bu yinlerde, pek
ok hayvan kesilir ve ziyafetler verilir; geceleyin mumlar ile aydnlk ya
plr; mzik letleri ve muganniler ile ahenk ve sem (raks) yaplrd. Bu
byk mevlidlere her taraftan insan gelir ve halk da enliklere katlrd,
ehrin dnda otalar kurulur; alglar alnr, fener alay tertip edilir,
asker merasim yaplr ve meydanlara konan krslerde vizler verilirdi.
Gk-bri bizzat sem yapar ve bu esnada bir ksm kymetli elbiselerini
mugannilere ihsan ederdi. limlere, vaizlere, kurr ve irlere bohalar
iinde hilatlar ve hediyeler datr; misli grlmemi bir yin ve enlik
132 Nveyr, Nihyet ul -Ereb, Kprl ktph. No: 1188, s. 291a.
133 Ebu me, K. Ravzatmjn I, s. 15. Mahkemelerde hkm darn dv edildii
ve avukat kullanldna dair bu mhim kayt mnasebetile bak. E. Tyan, Histoire
de VOrganisation judiciaire en pays dI slam, Paris 1938, I, s. 394-406.
olurdu. Ebul-Hatb bin Dahyenin yazd ve kendisine ithaf eyledii
el-Tenvr f Mevlid el-Ber adl eser ilk Mevlid kitab olup maalesef
bize kadar gelmi deildir. Bu hkmdar Trklerde Peygamber sevgisi
ve Mevlid ananesine balln en gzel ve mehur bir mmessilidir.
Kaynaklar onun hayr yolunda harcad mebln miktarn da bildir
mektedir: Mevlid iin 800.000, esirlerin kurtarlmas iin 200.000, han-
khlar iin 100.000, misafirhneler iin 100.000, Mekkede su tevzii iin
30.000 dirfar yllk tahsiat veriyordu134.
Seluklular zamannda ok gelien eserler arasmda hamamlar da
mhim bir mevki alr. Umumiyetle vakf olarak kurulan hayr messe
seler! yannda bir hamam yaplyordu. Medreseler, imaretler, hastahne-
ler ve kervansaraylarda bulunan hamamlar bu messeselerin mensupla
rna ve misafirlerine ait olduu gibi Anadoluda umuma mahsus ve da
ha ziyade sultanlar, devlet adamlar tarafndan in ve vakfedilmi, er
kek ve kadnlar iin ayr, hamamlar vard, Badad hamamlarnn zemin
leri, kubbeleri ve yarya kadar duvarlar zift ile svanm idi, ki Kfe ile
Basra arasmda kan bir kaynaktan getiriliyordu. Seluk Trkiyesinde
Ilgn, Eskiehir, Ktahya ve Erzurum scak-su banyolar ve kaplcalar
da ok rabette idi. Konya - Akehir arasmda Ilgn scak-su hamam ka
sabann teekklne sebep olmu idi. Seluklular zamannda zerinde
gzel bir bina yaplm olup Konya halk ve Celleddin Rm, dostlan
ile birlikte tedvi iin oraya giderdi. Eskiehir lcalar da XI I . asrda
mehur idi133. Anadoluda hast a ve f el l i l er i n i f a i i n
g i t t i k l e r i 300 scak-su hamam bulunduu ve her memleketten
fazla scak suyun bu lkede toplanmasnn arazinin kibrtli bulunmasiyle
alkal olduu da rivyet ediliyor136. XI V nc asrda yaayan Mehmed
bin Alinin Adb ul-hamm adl zarif bir eser yazm olmas da dikkate
ayandr. Gebe Trklerin de deriden yaplm ve erge denilen adr
hamamlar olup burada ykanyorlard. Bu hamam Bizansa da gemi
olup imparatorlar sefere ktklar zaman adr-hamamda banyo yap
yorlard137. Bu gebe kltrnn Seluklularla birlikte Yakm-arka gel-
134 bn Hallikn, I, s. 550-555; bn ul-md, Sezer t uz-zeheb, V, s. 138-140; Z,
Kazvn, Asr. s. 290; bn Kesr, XIII, s. 137; A. Ate, Mevl i d, (mukaddime), An
kara) 1954.
135 bn Batuta, I, s. 243; Herevi, s. 58.
136 el-Omar, s. 42; Marco Polo, s. 21; V. ce Beauvais, bahis 141, 143; bn Satd,
98b.
137 bn Hacer, IV, s. 61; Geza Feher, Trk kl trnn Avmpaya tesiri , II. Trk
Tarih Kongresi zabtlar, s. 317.
mig olmas tabi idi. Filhakika I. Aladdin Keykubd Anadoluda Ha-
mm-i sefer denilen bu adr-hamam ile birlikte sefere kyor; altm,
gm takmlar, anber kokular bu hamamn levazmatmdan bulunuyor
idi. Hrizmhlar ordusunda da mevcut olan bu hamam eski adiyle erge
ismini muhafaza ediyordu. Yar gebe olan Akkoyunlularm da ergeyi
kullandklarn biliyoruz138.
10. Trkiye Seluklular, Mslman ve Hristiyan Halk
Gk-Trklerde, Karahanllarda ve Byk Seluklularda olduu gibi
Anadolu Seluklular ve Beyliklerde de, eski Trk siyas hukuk ve anla
yna gre, devlet hanedann mterek mal saylyordu. Bu anlay sal
tanat mcadelelerine..ve ehzdelerin ayaklanmalarna sebep oluyordu.
Devleti idaresinde birletiren ve rakblerini bertaraf eden kudretli bir
hkmdarn lm, umumiyetle, evltlar veya kardeleri arasmda bir
taht kavgasna balang oluyordu. Byk evldn saltanat vrisi oldu
una dair yaygn bir kanaat mevcut idiyse de bizzat hkmdarlar bile
buna riyet etmiyor; lyk ve mnasip grlen bir ehzde veliahd iln
ediliyor ve mersim yaplyordu. Fakat, bu takdirde bile, onlarn irdesi
saltanat mcdelelerininlemee kfi gelmiyordu. Bununla beraber,
Seluklulara ada veya onlardan sonra gelen Beyliklerden de ayr ola
rak, Anadoluda II. Kl Arslandan itibaren merkeziyeti devlet anlay
na doru bir tekml gze arpmaktadr. Esasen devleti hanedan aza-
sni mterek mal sayan bu eski telkkiye kar husle gelen bu tek
mlden nce de Trkiyenin, daha Seluk devletinin kuruluundan beri,
f eod al bnyesinde cidd bir deiikliin mevcut olduunu ve Byk
Seluklulardan farkl bir tekmln baladm gsteren mhim bir h
dise vardr. Gerekten, Byk Seluklulardan ayr olarak, Trkiye Sel
uklularnda vilyetler geniliinde, hukuk ve dar muhtariyetle birlikte,
siyas hkimiyeti paralayan, byk i k t lara asl msaade edilme
mitir. Bu sebeple Anadoluda vilyet ve mahall askerlerin banda bu
lunan S-ba (Ser-leker) 1ar byk iktlara ve kumanda ettikleri asker
lere sahip deil mir mevkiinde idiler. Onlar kk iktlara sahip ve o
syede gemen askerlerin sadece rtbece stn ve kumandam olup ne
bu askerlere ve ne de arazilerine temellk etmezlerdi. Trkmen kabilele
rinin paralanarak Anadoluda dalmas feodal bnyenin bozulmasna
ve kk i k t sisteminin yerlemesine mil oldu ve Osmanl t i -
138 bn Bb, s. 387; M. Nesev, S. C. Mengbi rti, s. 20; Ebu Bekir Tahrani, Ta
rih Diyrbekriyye? s. 235.
m a r idaresinin de esasn tekil ederek XI X uncu asra kadar, tekml
edip, yaad. Bylece Anadolu vilyetlerine dalan, toprak vergileri ile
geinen ve tehiz edilen Seluk askerleri vilyet merkezlerinde oturan
S - b a larm kumandasnda Trkler (sipher) den terekkp ediyordu.
Aladdin Keykubd devrinde ve devletin en kudretli zamannda bu ordu
100.000 kiiye ykselmi ve 12.000 ini merkezde (Melikh zamannda
Byk Seluklu ordusu 400.000 ve merkez kuvveti 46.000 asker idi.) veya
sultana bal muhafz kuvveti tekil etmiti. Merkez ordusu sipahilerden
farkl bir meneden gelip kk yata satn alnm Trk veya esir edil
mi Hristiyan ocuklarnn payitahtda ve byk ehirlerdeki kle inek-
teplerinde (gul m-hne) yetitirilmesi ile vcuda geliyor ve bunlar ara
snda yksek makamlar igal eden emirler kyordu, ki Osmanl devri
Yeni -eri tekiltnn esas da bu idi. Bunlardan 'baka Anadolu
Seluklu devleti merkezinde Trk, Frank ve Grc cretli askerlerinden
mrekkep bir asker kta daha vard139.
Seluklular zamannda Anadoluda vukubulan inklplardan biri de
husus t o p r ak m l k i y et i , yerine d e v l e t m l k i y e t i
(Mr) sisteminin tatbiki idi. Filhakika Bizansllar idaresinde Anadoluda
geni topraklara sahip bulunan bir arazi aristokrasisi teekkl etmi;
halk da ya topraksz veya toprak esiri (se-rf) kyller haline gelmiti.
Trk idaresiyle bu topraksz kyller hrriyete ve topraa kavumu;
eski Trk gebe teamlne ve slmm fetih hukukuna dayanan Seluk
sultanlar btn memleketi d ev l et m l k i y et i haline soktuktan
sonra iftilere ancak ileyebildikleri miktarda bir topraa tasarruf hak
k tanmlar ve babadan evlda intikal eden bu idare sayesinde toprak
sz kimse brakmamlar; gebelerin ve yerlilerin isknn salamlar ve
bu suretle de zira istihsali arttrmlar; tima nizm kurmular ve Ana
dolunun Trklemesine hizmet etmilerdi. Seluklular tarafmdan kuru
lan ve Osmanllar devrinde devam eden bu m r toprak sistemi saye
sindedir, ki Avrupada ve Asyada, XX. asra kadar, mevcut bulunan
toprak aristokrasisi ve topraksz halk kitleleri Trk idaresinde vcut bul
mam ve Trkiye baka memleketlerden farkl bir tima ahenk ve ni
zma ship olmutur140.
lk Trk istils, Bizansllar ve Hallarla savalar, XI inci asr son
139 Bak. Osman Turan, kt, A, VI, s. 956-958.
140 Osman Turan, Droi t terri en sous l es Sel dj ouki des de Turqui e, R. E. slami-
ques (1948), s. 25-49; Trkesi, Belleten, XLVII, s. 75-559; Ch. Diehle, L es Grands
probl emes de Vhistoire Byzanti ne, Paris, 1947, s, 102-107; G. Roullard, La Vi e rural e
dans VEmpi re byzanti n, Paris, 1953, s, 103-117, G. Ostogorskij Feodal i te Byzanti ne,
Bruxelles 1954.
larndan XI I . asr ortalarnda kadar, Anadoluda byk tahribata ve bir
ok yerlerin boalmasna, istihsal ve vergilerin mthi bir ekilde dme
sine sebep oldu. Bu devrede Trklerin ou henz gebe olduu iin
de Seluk devleti yerli halka ve iftilere muhta bulunuyordu. Bu se
beple Seluk hkmdarlar bu halklar himayeden baka igl ettikleri
blgelerden kendi devlet hudutlar iine hristiyanlar kitle halinde teh
cir ve iskn edip istihsali arttrmaa ve memleketlerini imra alyor
lard. Gerekten I. Mesd, II. Kl Arslan, I. Gyseddin Keyhusrev,
Dnimendli Ya-basan ve Artuklu hkmdarlar 10.000 den 70,000 kii
ye varan halklar kendi blgelerine nakl ve iskn etmilerdir. Kl Ars-
lanm bir olu Ankara meliki Muhiddin Mesd Kastamonu havlisinde
fethettii Dadybrada141 Hristiyanlar karp oraya Trkleri yerleti
rirken dier olu Gyseddin Keyhusrev de, 1196 da, igl ettii Mende
res havzasndan Hristiyan bir halk Akehir blgesine srp iskn edi
yordu. Seluklularn ziraat ve iskn siyseti bakmndan bu hdiseler ok
gzel bir misal olarak nakle deer. Filhakika Keyhusrev srgn ettii bu
kalabalk halk beer bin kiilik gruplara ayrm; bunlar ailelerine ve
memleketlerine gre defterlere yazdrm; onlara Bizans ve Hal mu
harebelerinde sszlaan Akehir blgesinde kyler, evler, ift letleri, to
humluk datarak iskn etmi ve bu muhacrlar bir ka yl da vergiden
muaf tutmutu. Sultan bu kyllere memleketlerine dnmek hakkm da
tand halde Hristiyanlar bu yeni vatanlarndan memnun kalm ve
hatt onlara imrenen ve Bizans idaresinde ezilen baka kyller de Sel
uk hkimiyetine girmiti. Byle bir tehcir ve iskn mnasebetiyle Ar
tuklu hkmdar Kara Arslanm: B i z bu t ehci r e t t i i mi z
i n s an l ar esi r y ap ac ak d ei l i z . Bunlar kylere n a k
ve i skn edeceiz; onlar da iftliklerinde bizim iin alacaklar
yni istihsal yapp vergi deyecekler eklindeki szleri bu siysetin baka
bir gzel rneidir142.
lk istil devrinde T r k l er i y amac ve ykc olarak tasvir
eden Hristiyan melliflerinin bu buhran devresi getikten sonra Hris-
tiyanlara kar adaletleri, efkatleri dolaysiyle Seluklular ve dier Ana
dolu hkmdarlarn hayrete ayan medhiyelerle tantmalarnn sebebi
din ve mal tazyiklerinden ve Seluklularn da din msamaha ve iyi
141 Seluk kaynaklarnda Zalifra eklinde geen kasaba olup, p. Wittek burasn
Devrek ile birletirmektedir. Bak. Toponymi e, Byzantion (1935) s. 42.
142 Osman Turan, L es Souverains Seldjoukides et leurs sujets non-mosulmans,
Studia Islamica, I, s. 88-91.
idarelerinden bahsederek daha ziyade Trklere mahsus bu anlay ve
siysetin Anadoluda ok dikkate ayan misallerini de verirler. Mesel
XI. Kl Arslan bir yandan slmm byk gzlerinden saylrken te
yandan Malatya Sryan patrii MihaeFe gnderdii bir mektupta Bi
zansa kar kazand zaferlerin p at r i i n d u al ar sayesinde ol
duunu belirtecek kadar geni bir anlay ve dostluk gstermitir. I I . G-
yseddn Keyhusrevin evlendii Grc, melikesinin (prensesisin) Konya
sarayna, kendisine mensup p ap az ve mu k ad d es ey a ile gel
mesi ve hatt rivyete gre Mslman oluncaya kadar kendisine sarayda
bir i b d et h n e (chapel l e) ayrlmas Seluk Trkiyesinde din hr
riyeti ve msamaha hakknda tarihte grlmemi misallerden biridir.
Seluk sultanlarnn huzurlarnda trl dinlere mensup limler arasmda
din ve fikr mnakaalar yaplyordu. Gerekten Trkler Orta-Asyada,
Uygur ve Hazar devletleri hkimiyetlerinde, aman, Budist, Manihaist,
Hristiyan, Mslman ve Musevi cemaatlerini nasl birlik ve ahenk ieri
sinde yaatmlarsa yeni fethettikleri Anadoluda da trl din ve mez
hep mensuplarn ayn msmaha ve huzr iinde idare etmilerdi. Mev-
ln Celleddin Rm ve Yunus Emre gibi byk mutasavviflerin geni
bir din anlay ve insanlk gr ile meydana kmalar ve trl din ve
mezhep mensuplarnn Mevlnnm etrafnda toplanmas ve ykselmesi
Seluk Trkiyesine mahsus bu tima ve kltrel muhitin tabi bir ne
ticesi idi. Muhiddin Arab derin, geni veya bazan vuzuhsuz fikirlerin
den dolay baka lkelerde tekfire urad halde Konyada en yksek
itibar grm ve fikirleri Trk mutasavvifleri zerinde derin tesirler
yapm; Bedrddin Simv de Mslman, Hristiyan ve Musevilerden
mrekkep mritleri toplam ve sosyalist fikir ve hareketlere sebep olmu
tur, ki bunlar Seluk Trkiyesinin bnyesiyle ilgili idi143.
Anadoluda Mslman Trkler ile Hristiyan yerliler arasmda mev
cut bulunan henk Mool istilsiyle de bozulmam ve mesel bu se
beple bir ara hkmetsiz kalan Malatyann mslman ve hristiyan hal
k, aralarnda s ad ak at y emi n i yaparak, mterek bir idare kur
mular ve eh r i n p at r i i n i balarna geirmilerdi141. Bununla
beraber Mool devrinde, bir mddet, Anadolu Trkler* Msr-Suriye
Trk sultanlarna ve bilhassa byk mchid B a y b a r s a temayl
143 M. erefeddin, eyh Bedreddi n, stanbul 1925; Ahmed Ate, Muhyi ddi n
Arabi , I A; L es Souverai ns Sel dj ouki des, s. 76-84; Ci hn hki mi yeti , I, s. 202-208;
II, s. 145-154. Rumlarn Mevlnya Efendi , zevcesine Kyra (hatun) hitaplarn da
hatrlatalm, ki bu kelimeler onun nasl benimsendiini gsterir.
144 Abul-Farac, s. 408.
eyledii ve aman Moollar da Hristiyan halka imtiyazl bir muamele
yaptklar iin bu ahenkte bir sarsnt balam ve Ermenilerin baz ta
knlklar olmutur143. Gazan Hann, slmiyeti kabul zerine, muka
bele balam; Mool puthneleri ile birlikte Tebriz, Musul, Badad ve
baka yerlerde bulunan kilise ve havralar tahribe uram ve nihayet
Gazan iddetli cezalarla bu hareketi durdurmutur146. Bununla beraber
Anadoluda byle bir tepki mahede edilmemi; bu suretle Moallarm
slmiyeti kabl etmeleri ile bu siyset ve hdiseler de durmu ve tekrar
eski durum hkm srmtr. Dier slm lkelerinde olduu gibi Tr
kiyede, Hazreti merin koyduu esaslara gre, gayri-mslimler (zim-
*4.
mler)e mahsus ayrc kyafet ve yasaklara rastlanmamas ve hatt, geni
dncesine ramen, Muhiddin Arabinin zzeddin Keykvusa bu h-
susta yazd bir mektubun bile tesir etmemesi kayda ayandr147. Ana-
dlida byle bir durum sdece valilii esnasnda Mehdilik sfatn kaza
nan lhan noyan (emr) Timr-ta zammnda (1317-1327) husule gelmi
ve zimmlerin husus kyafetleri mecbur klnmtr. Bundan dolay Sel
uk Trkiyesinde hristiyan halkn mevcudiyeti devam etmitir. Seluk
devri kaynaklar ve hususiyle vakfiyeleri en fazla trkleen Orta Anado
luda, Konya ve Kayseri vilyetlerinde, mhim bir hristiyan nfusun ya
adn gstermektedir. Nitekim bir Seluk vekyi-nmesi Rm kanun
larnn en byk fasl cizyedir ifadesiyle XI I I nc asr sonlarnda h
ristiyanlarca denen vergilerin byk bir yekn tuttuunu belirtir148.
Bununla beraber Ankara, Krehir, Yozgat orum, Kastamonu, an
kr ve Eskiehir vilyetleri Trk muhaceretinin teksf ettii, ilk Trk-
menlere yurt ve otlak vazifesi grd ve esasen Bizans devrinde de az
meskn bulunan bu havlinin yerli halk, ilk istil nnde, yerlerini terk
ederek garba doru ekildikleri iin bu vilyetler kesif bir ekilde trk
lemiti. XI I ve XI I I nc asr vakf kaytlar da bu hususu aka gs
termekte ve yer adlar tamamiyle trklemi bulunmaktadr. Nitekim II.
Kl Arslan zamannda, 1173 ylnda, ok az hristiyan bulunduu ve bu
sebeple de geim sknts ektii iin, Ankara metrepoliti stanbul Syno-
de meclisine bavurarak buradan Amasra piskoposluu gibi kk bir
yere tyinini istemesi bu durumu gzelce ifade eder149. Orta-Aadolu
145 Baybars Mansr, 52a; W. Rubruck, tere. Rockhill, s. 166, 191.
146 Trih-i Mbrek-i Gazan, s. 85, 92, 94, 120; Abul-Farac, s. 507.
147 Aksaray, s. 327; Futhat, IV. s. 604.
148 Aksaray, s. 153.
149 y Gnmel, J ^eon, metropolite cFAnasee, X l l e siecl e, Etudes byzantis, T,
III, (1945), s. 168; yie bak. yukarda, s. 214-216.
dnda kalan blgelerde daha fazla bir hristiyan halk yaamakta idi.
Lkin. X I I I nc asr zarfnda U l ar d a ylan ve hususiyle Mool
istils nnde dalgalar halinde kap sahillere yaylan Trkmenler, Ana
dolu beylikleri zamannda, bu Uc blglerini de ok sratli ve kesif bir
ekilde trkletirdi. yle ki bu shil blgelerinde Orta-Anadoluya nis-
betle dahi ok daha az bir hristiyan halk kald. Bu sebepledir, ki Ana
dolu XI I inci asr ortasndan beri Garb kaynaklarnda hep Turqui a, Tur
kia (Trk-eli) adiyle kaydedilir. Halbuki ilk hal kaynaklar bu lkeyi
henz Romanla (Roma lkesi) ismiyle anyorlard130.
Trkler Anadoluya gelmeden bir asr nce slmiyeti kabl etmek
le beraber, ekseriyeti gebe olduu iin, bu hayatn icab bu dini sath
ekilde benimsemiler ve slm cils altnda bir ok eski aman yaay
ve inanlarn devam ettirmilerdi. Nitekim Hallar zamannda henz
150 slm kaynaklan eski alkanlkla Anadoludan umumiyetle Di yr-i Rm
olarak bahsederler ve XIV nc asrdan sonra bazan da Bi l d t-Trk (el-Onar)
tabirini kullanrlar. Bu sebeple Rm tabiri Rum veya Anadolu trk mnasna ge
liyordu. Garp kaynaklan Gui l l aume de Tyr (do. 1130) den beri artk Romania t
birini tamamiyle terk edip hep Turqui a adm kullanrlar. kinci Hal vekayi-nme-
cisi Odon de Deuil Antakyaya kadar sahilleri Romani a ve Anadoluya Turqui a
adiyle anar. XIII. asrda ise seyyah Rubruck Tunadan Moolistana kadar uzayan
bozkrlar Comani a (Koman, slm kaynaklarnda Deti -K pak: Kpak-eli), K
rm ve havlisini Hazar-eli (Gazari a) ve Trkistan da Byk Turki a adiyle anar
ken Anadoluyu sdece Turki a (memleketi, sultan, ehirleri ve tccarlar) adiyle
kaydeder. Artk Marco Polo da Trkistan iin Byi i k Trki ye der. Vincent de Beau-
vais, B. Pegolott ve bakalar hep Turchi a ve Turki a (bazan Turkomani a} adn
kullanrlar. Ermeni Hayton Trkler Trkiyenin hkimi olduktan ve sultann ida
resinde burada yerletikten sonra Ltinler bu memleketi Turqui a adiyle anyorlar
demekle durumu aka belirtir (Doc. Armenni ens, II, s. 132) Urfal Vahram da
Trki stan adm kullanmtr (Doc. Armemens, I, s. 53 ). Tanzimatlar Avrupallann
kulland Tunqiay bazan Trki stan ile tercme ediyorlard. te bu esasa ve ta
rih realiteye uygun olarak Seluk devri iin Trkiye ve Trkiye Seluklular adla
rn kullanmay tabi buluyoruz. Zaten eski kaynaklarn "Rum Sel ukl ul ar tbiri
iltibasa sebebiyet verdiinden ve mnay ifade etmiyeceinclen, onun yerine kulla
nlan Anadol u Sel ukl ul ar ad da, Anadolu tbiri eskiden ok dar bir mna
ya geldiinden ve tarihte hi bir zaman Seluklular gstermediinden Seluk devri
iin Trki ye isminin kullanlmas rem ilm ve hem de amel bir ihtiya idi. Bu se
beple btn aratrmalarmzda daima Trk devri Anadolusu iin Trkiye adn kul
lanmay tabi bulduk.
Bu hakikate ve tarih zarurete ramen, gariptir, ki benim Orta al arda Tr
ki ye - K br s Mnasebetl eri adl makalem hakknda bir yaz yazan Yunanl meslek-
da E. A. Zachariadoumm Prof. Turanm makalesi unvan olduka mnaldr. Bil
diime gre Kk Asyada Trkiye mevcut deildir ifadesiyle beliren endieyi
ve bilgi kifyetsizliini de gidermi oluyoruz. ( stori kys kai Ethnol ogi ky, Athena.
1963-1964).
aman ananesine gre llerini silhlar ile gmen Trklere rastlanm
tr. Hatt Anadoluda Seluklu sultan ve vezirlerinin cesetlerinin, XI I I
nc asrda bile, mumyal olarak gmldkleri de kayda savandr151.
XI I I nc asr ortalarnda peygamberlik iddiasiyle ortaya kan Baba
shak Resl (V. de Beauvaisde bu isim Paperissole olmutur), Barak Ba
ba, Sar-Saltuk gibi Trkmen babalar Mslman eyhlerinden fazla eski
aman (Kam) larn hviyetinde gzkyorlard. Bu sebeple de ehirli
mslmanlarla gebeler arasnda tezat husle gelmi; aman lik baz
Trk tarikatlerine girmi; evvelce de mevcut olmakla beraber, mzik ve
Sem (raks) daha yaygn din bir vecd unsuru olmutur152.
Seluk devleti, bir yandan eski bir hristiyan lkesinde kurulduu,
te yandan da nfusun ekseriyetini tekil eden gebe Trkmenler he
nz sath bir surette slmlat iin, Anadoluda slm din. ve kltr-
nii kuvvetlendirmek maksadiyle ok byk gayretler sarfetmi; sultanlar
arktan limler, hukukular, tabipler, irler ve sanatkrlar getirtmiler;
onlara medreseler, zviyeler ve hastahneler tahsis etmilerdi. II. Kl
Arslan Aksaray ehrini ina edip orasn kendisi iin asker bir s haline
getirirken Azerbaycandan celbettii lim, eyh, sanatkr ve tcirlere, sa
raynn etrafnda, cmi, medrese, zviye, kervansaray ve arlar bina et
mi idi. Bu hvij^etini muhafaza etmesi maksadiyle de ehre hristiyan
ve kt insanlarn girmesine msaade etmemiti. Bu hususiyeti dolay-
siyle, bu devir Anadolu ehirlerinin kendilerine mahsus unvanlar ara
smda, Aksaraya da Dr uz-zafer unvan verilmitir153. Esasen Seluk
sultanlarnn bu gayretleri yannda slm dnyasnn ark lkelerinden,
bu hudut blgesinde slmiyeti kuvvetlendirmek gayesiyle, pek ok din
adam da kendiliinden geliyordu. Hele Mool istils gebe Trkmen-
lerden baka pek ok ilim ve din adam, tccar, ifti ve sanatkr e
hirli unsurlarn da Trkiyeye gelmesine sebep oldu. Seluk sultanlar
Anadaluda yeni bir ehir ve blgeyi fethettikleri zaman, ilk i olarak,
orada cmi, medrese ve zviye ina ediyor; tccarlar, din adamlarm ve
Trk nfusunu bu yerlerde yerletiriyorlard. Sofular ve derviler uc- -
larda toplanarak hem Trkmenleri daha salam slmlatryor ve hem
de gaz ruhunu canlandryorlard. Bu suretle Anadolu nfusuyle ve kl
tr ile slmlayor, fetih hdisesi mnen de ikml ediliyordu. Bu inki-
151 Histoire anonyme de la Premiere Croi sade, nr. L. Brehier, Paris 1924, s. 95;
Osman Turan, Al tun- aba vakfiyesi, Belleten XLII, s. 208-211.
152 F. Kprl, I nfl uence du chamanisme Turco-Mongol sur l es Ordres mystiques
musulmans, stanbu 1929, s. 1-19.
153 Souverains Seldjoukides, s. 86.
saf syesinde, X I I I ve XI V. asrlarda, artk Trkiyede yetien limler de
baka slm lkelerine gidip ilm faaliyetlerde bulunuyorlard. slm
kaynaklan Konya, Akehir, Ilgn, Aksaray, Ankara, Kayseri, Sivas, Div
rii, Malatya, Harput, Amid, Erzen, Bayburt, Ahlat, Mardin, Dunaysar,
Meyyfarkm, Hms-Keyfa, Siird, A ymtb... ehirlerine mensup bir ok
Trk limlerine dair malmat verirler.
' 11. Seluk Devleti ve Trkiyenin ktisad Tekml
Seluklular idaresinde Anadolu slm medeniyetinin hudutlarna
dhil olarak tedricen geliirken te yandan Akdeniz ticretinde husule
gelen bir inklp da bu gelimeyi sratlendirmekte idi. lk islm devrin
de Mslmanlar karalarda olduu gibi Akdenizde de hkimiyeti ellerine
almlard. Avrupal veya Bizansl Hristiyanlar asr mddetle bu de
nizden uzaklamlard. bn Haldunun, pek zarif ifadesiyle, Hristiyan-
lar Akdenizde artk bir t ah t a p ar as dahi yzdremiyorlardi131,
Ortaa Avrupa tarihinin ileri mtehassslarndan H. Pirennei slm
istilsndan sonra Garb Avrupada ticar faaliyetlerin ve ehir hayatnn
sukutuna, nakit mbadelesi yerine ayn mbadelenin yerlemesiyle s-
tanbudan baka byk ehirlerin ortadan kaybolarak fakirliin hkm
srmesine ve feodal bir cemiyet hayatnn balamasna dir yeni fikirleri
Trkiyenin ktisad ykselii bakmndan da bizi ilgilendirmekte ve bu
sebeple de bu grn hatrlatlmas lzumu gerekmektedir155. Bir yan
dan Akdeniz ticretinin mslmanlar elinde bulunmas, te yandan s
lm - Bizans savalar Anadoluyu dnya ticret yollar dnda brakm
ve Bizans devrinde bu lke ktisad ve meden bir sukut iinde yaam
t. Bu sukut ve harab dolaysiyledir, ki bu devir Anadolusunda Helenis
tik, Roma ve Seluk devirlerinin bidelerine rastlanmamaktadr. Meden
inhitatn bu madd delilleri o kadar belirlidir, ki slm hudutlar iinde
bulunan ark Anadolu Bizans Anadolusuna nazaran, ok ileri bir man
zara gsterir. Bizansllar karsnda Trk askerleri ve gazilerle dolu olan
Tarsus, Adana, Malatya ehirleri slmm Bizans karsnda Ularn
(sugur) tekil ettii iin buralarda, gaz ruhunu kuvvetlendiren, kesif
bir ilm ve din faaliyet vard. X. asrda Bizansllar bu blgeleri istil ve
halkn imh ettikten sonra daha arktaki uc ehirleri bu duruma geh
miti. Fahrul-slm lkabn alan ve Hi l yet ul-ulema adl eserile tannan
Eb Bekir el- Takentten Meyyfrkine gelmi bir Trk ailesine
154 Mukaddi me tercmesi, II, s. 100.
155 H. Pirenne, Medi eoal Ci ti es, Princeton 1948, s. 2-3-25, 27, 30, 35.
mensup olup Seluklulardan nce burada domu (1037) ve tahsilini
yapm; Badad Nizmiyyesinde mderris olmu idi, ki ark Anado
lunun kltr seviyesi bakmndan kayde deer bir misaldir. slm co
rafyaclarna gre Akdenizde Antalya ve Karadenizde Trabzon liman
ehirleri slm dnyasiyle yaplan mevzi bir ticret syesinde nisb bir
canllk gsterirler. Nitekim Seluklular zamanndaki medeni hamleler
sayesindedir, ki XI I I nc asrda, Orta Anadolu ark Anadolu seviyesi
ne ykselir. Bu sebepledir, ki ark Anadolu hristiyanlar, hussiyle Sr-
yanler Orta Anadoludaki Bizansllara nazaran medeniyete ok ileri bir
durumda bulunuyorlard. lk Arap istilsiyle Mslmanlar Yakn ark
kavimleri, bilhassa hristiyanlariyle temastan sonra yeni bir medeniyet
sentezi, sl m medeni yet i , vcuda getirdikleri halde Seluklu
lar Anadoluda.byle bir imknla karlamamlar ve bundan dolay..da...
bu lkede doan Sel uk medeni yet i , yerli kltrden pek az
faydalanabilmi ve bu medeniyet T r k - s l m medeniyetinin bir
devam olmutur.
Anadolunun, Mslman ve Hristiyan kavimler arasmda, bir m i l
l e t l e r a r a s k p r vazifesi grerek dnya ticret yollarna
almasndan sonra bu lkenin ktisad ve kltrel ykselii ve zengin bir '
memleket haline gelmesi Sel u k i s t i l s n n me s d ne
ticelerinden biridir. Gerekten Anadolu, Seluk istils syesinde, slm
medeniyeti hudutlar dahiline girdikten ve bu lke iin ticar gelimeyi
nleyen engeller kalktktan sonra, sratli bir ktisad ve meden yksel
me devri almtr. Daha XI I inci asrda stanbul ile Konya, Tebriz ara-,
smda bir ticret yolu iliyordu. 1133 ylmda drt yz kiilik ranl tc
carlardan mrekkep bir ticret kervan iddetli bir kar iinde yolda l
mt156. Bununla beraber Trkler ile Bizansllar ve Hallar arasmda vu-
kubulan savalar Anadolunun sukutunu bir kat daha arttrr ve bu du
rum, buhrann sonu olan 1176 tarihine kadar devam eder. Filhakika, K
l Arslanm Bizansllara kar bu tarihte kazand byk zafer, Malaz-
girdden sonra, ikinci bir dnm noktas tekil edip Seluk devleti artk
d ve i emniyeti kazanm; siyas birliin temeli atlmak suretiyle dnya ti
cret yollar Anadoluda ilemee balamtr. Akdenizde vukua gelen in-
kilp da bu inkifla alkaldr. Gerekten Akdeniz hkimiyeti msl-
manlardan Avrupallara getii, Hal seferleri ile ark ticreti gelitii
ve bu sayede Avrupada ktisad ve meden bir inkif balad iin
156 Sryn Mihael, III, s. 236; Osman Turan, Trkiye Seluklular hakknda
Resmi Vesikalar, s. 121-123.
A n a d o l u ark-Garp ticret yollar ve kervanlarna bir k p r
(transit) haline geldi. Kl Arslanm halefleri de hudutlara dayanan ti-
cr faaliyetlerin ehemmiyetini kavram; siysetlerini ve asker hareket
lerini ktisad gyelere gre ayarlamlard. Filhakika Seluk sultanlarnn
Karadeniz ve Akdeniz limanlarn fethi, buralara Trk tccar ve serm-
yedarlar naklederek idhalt ve ihracat messeseleri kurmalar, Ltinlerle
akdeyledikleri ticret muahedeleri ve ok dk bir gmrk trifesi tat
bik etmeleri hep ticreti tevik gyesine uygun idi. Bu ktisad ve ticar
siysetin daha dikkate ayan tezahrlerinden biri de karalarda ekiyann
ve komu hkmetlerin, denizlerde de korsanlarn tecvzlerine urayan
tccarn zararlarn hazneden tazmin eden bir teamln, bir nevi
d e v l e t s i g o r t a s nm mevcdiyeti olup bu hdise dnya ti
cret tarihi bakmndan ok mhimdir157.
Milletleraras ticret kervanlarnn emniyeti ve istirahati iin Seluk
devletinin kurduu tekilt ktisad olduu kadar tima ve meden cep
heleri ile de ok byk bir ehemmiyet arzeder. Gerekten devlet kervan-
kafileleri bana Kervnslr adiyle bir idareci, Rhdr veya Tutgavul
kumandasnda bir muhafz ktas tyin etmek suretiyle kervanlar emni
yet altnda idare ediyordu. Bu mhim tedbirler yannda da Anadolunun
kervan yollar zerinde dizilen ve her konak yerinde (menzilde) in olu
nan kervansaraylar hl ziyaretileri hayran brakmakta, hele onlarn i
tekilt ve hizmetleri ise medeniyet tarihinde daha fazla hayranlk ve
ren bir hususiyet gstermektedir. Filhakika her trl ihtiya dnle
rek in olunan bu muhteem bidelerde yolcular, hayvanlariyle birlik
te,- g n m e c c n e n kalmak, yemek yemek imknlarna sa
hip bulunuyor; h a s t a l a r t e d v i olunuyor ve hatt fakir yol
culara a y a k k a b dahi veriliyordu. Byk kervansaraylarda has-
tahne, mescit, tabip ve il bulundurulmas da bunlarn meden ve
tima tekiltm anlamak bakmndan dikkate ayandr. Sultanlar ve ve
zirler tarafndan yaplan ve zengin vakflar bulunan bu kervansaray
larda z e n g i n - f a k i r , h r - k l e, M s l m a n ve
H r i s t i y a n fark gzetilmeden btn yolcularn msavi muame
leye tbi tutulacana dir vakfiye artlar, yolcularn gdas iin v a -
k f k o y u n s r l e r i ve geni bir memur ve mstahdemler
kadrosu bulunmas Seluk Trkiyesinde din, tima ve nsan duygu
larn ne derece yksek bir seviyede bulunduuna gzel bir misaldir. Bu
157 Bak. Resm vesikalar, s. 109-119; Orta ada Trki ye K br s mnasebetl eri ,
Belleten CX.
yksek medeniyet eserleri kervanlarn emniyeti bakmndan da ok m
himdir. Gerekten byk kervansaraylar, kale gibi, m s t a h k e m
*P
duvarlar, b u r l a r ve d e mi r k a p l a r ' ile zengin em-
tea tayan kervanlara, ayn zamanda, emn bir smak vazifesi gryor
lard. Bir Mool kumandannn Aksaray yaknnda bulunan S u l t a n
h a n n a snm bir Trk beyini, orada, 20.000 asker e, iki ay ku
atp teslim alamamas kervansaraylarn, istirahat iin olduu kadar, em
niyet bakmndan da ne derece mstahkem messeseler bulunduunu
gstermee kfidir158. Horasanda 1206 (60)2da len Fahreddin M-
barekhm misafirhne (Dar uz-ziyfe, han,) sinde limlerin okumas iin
ktphne ve chillerin elenmesi iin satran konulmas da dikkate a
yandr139.
............Milletleraras ticretin bu inkif, zira ve sna istihsalin artmas
syesinde Seluk Trkiyesi ok yksek bir ktisad seviyeye ulat, ki bu
gn hl heryerde ziyretileri memnun brakan bideler bu durumu
meydana koyan en gzel madd delillerdir. Bu inkiaf ile muvazi olarak
Anadolu ehirleri ok bym; Konya, Sivas, Kayseri gibi birinci snf
merkezler ok genilemi; surlarn am; Antalya, Sinop, Erzurum, Ma
latya, Diyarbekir, Mardin ve Ahlat ehirleri de onlar takip etmiti. Ak
saray, Akehir, Beyehir, Krehir, Glehir, Gm, Orta Anadoluda
bir ka Karahisar ve Ilgn... gibi bir ok ehirler Trkler tarafndan ku
rulduu gibi tamamiyle harap olan ehirler de yeniden in edildi. Ha
rap bir hale gelmi olan Kayseri, yklm binalarn talarn da kullan
mak suretiyle, Dnimendli Melik Mehmed tarafmdan, 1135 de, saray
ve Ulu-cmi ile birlikte yeniden yapld160. Bir inhitat devri olan XI V inci
asrda bile Sivasn 120.000 nfusa sahip olduu kaydedilmitir161. Byk
ehirlerde Ltilere, Yahudilere, ranllara, Araplara ve yabanc Trkle
re (mesel dil Bulgarlarma) ait koloniler ve onlara mahsus hanlar ve ma
halleler vard. Ltinlerin Konya, Sivas ve sahil ehirlerinde teekkl eden
konsolosluklar da bu kolonilerin ilerine ve dvalarna bakarlard. Bu
ehirlerde ve hatt yollar boyunca onlara ait kiliselere rastlanmtr. Bu
ktisad ve 'meden ykseli sayesinde Anadolunun her taraf, ehirler ve
yollar, pek ok cmi, medrese, hastahne, kervansaray, imaret ve zviye-
158 Bak. Osman Turan, Sel uk kervansaraylar, Belleten XXXIX (1946) s. 471
496; Celleddi n Karatay ve Vakfiyeleri, Belleten XLV (1948), s. 49-71.
159 bn ul-Esr, XII, s. 94.
160 Sryn Mihael, III, s. 237.
161 Bak. L. Khalkokondylas, fr. trc. s. 47; Osman Turan, Seluklular zamannda
Sivas ehri, D. T. C. Fakltesi Dergisi, IX, 4, s. 447-457.
lerle dolmutu. Zamann tahriplerine ve ihmallerine ramen bu bide
lerin hl zerafet ve ihtiamlarn muhafaza etmeleri memleketin kazan
m olduu ktisad kudreti ve meden seviyeyi gstermektedir. Bu, ayn
zamanda, Bizans devrinin Seluk ve Roma devirlerine nazaran nasl bir
sukut ierisinde bulunduuna da dellet eder. Kervansaraylar nasl yol
cular meccanen misafir ediyor ve kendilerine yemek veriyorsa memleke
tin her tarafnda yaplan imretler, misafirhne (Dr uz-ziyafe) 1er ve e
itli adlar alan zviyeler de ylece misafirlere, ilim ve tasavvuf mensup
larna, dervilere, fakir ve gariplere kaplarn ayor ve meccanen bak
yorlard. Bu messeselerde her gn ne kadar koyun kesilecei, ne miktar
pirin, buday, ya, bal vesair gda maddesi sarfedilecei bize kadar ge
len vakfiyeleri sayesinde malmumuzdur. Hatt Ktahyada Yakup e
lebi imretinde ve Karatay kervansaraynda hastalanan misafirlerin te
davisi iin de, doktar ve il masraflarna karlk, vakfndan tahsisat ay
rlmtr.
Kuvvetli komu devletler arasmda skan Artuklular, Skmenliler
(Ahlat ahlar), Saltuldular ve Mengcikler de gayretlerini hep imr ve
kltr faaliyetlerine yneltmilerdi. Orta a Trkiyesinde din ve ti
ma yardm messeseleri o kadar yaygn ve hizmetleri o derece eitli idi,
ki bu hususta Mslman ve Hristiyan seyyahlar hayranlklarn ifdede
birleirler. Bu sebeple mehur seyyah bn Batta Anadoluyu efkat
diyar olarak vasflandrr; hi bir memlekette grmedii cmertliin bu
rada mevcut olduunu ve hususiyle sanat ve ticret hayatn idare eden
Ahi lerin tekiltn, bu husustaki akn meziyetlerini canl bir ekilde tas
vir eder162. el-Omar de T r k m e m l e k e t i , S e l u k l u
larn son zamanlarna kadar, cennet gibi idi ve orada h a l k mes d
gnler yayor idi ifdesiyle balayarak Anadolunun zenginliinden,
bolluundan ve ticretinin geniliinden uzun boylu bahseder163. Bizzat
Seluk devri mellifleri de, Moollarn zulmleri mnasebetiyle, her
ne kadar Anadolu g a r i p l e r i n s n a , rahat ve huzur di
yar ise de talihsizlik yznden Azerbaycan, Irak ve Horasan taraf
larnda kafasna zulm ve tamahkrlk koyan herkes bu lkede makam al
mak sevdasna der164 demek suretiyle bu gre itirak ederler. Ger
ekten bu sebeple Anadolu Trkleri uzun zaman Keybubd devrini Ulug
Keyhubd" ad ile bir saadet devri ve Mool istilsnn balangc olan
162 Seyhat-nme, stanbul 1333, I, s. 210 ve dev. Ak trke Cmet demektir
(D vn, I, 84; K utodgu bi l i g).
163 Mesl i k l -absar, nr. Fr. Taeschner, s. 2, 16, 20.
164 Aksara3ri s. 190.
Kseda malbiyetini (1243) de Baycu Yl adiyle btn felketlerin
menei sayarlar165. X uncu asr Arap corafyaclar her memlekette zen
ginlerin servetlerini kendi zevk ve elenceleri iin kullandklar halde
Trkistan (Mavernnehir) halknn mallarn din ve hayr yolunda sarf
ettiklerini ,bu lkede gzler ve yolcular iin binlerce ribt bulunduunu
ve bunlara ok zengin vakflar yaptklarn sylerler, ki bu da Seluklu
larla gelen hayr ve insalk duygularnn meneini gstermektedir166. s
lmdan nce Trklerin, sevap kazanmak maksadiyle, yollarda yolcularn
su imeleri iin M uy anlk (Muyan: sevap) adiyle hayrat yapmalar da
kayde ayandr167. slmdan nce Trkler din bir esasa dayanan ve
mi s a f i r i u u r s a y a n bir inana da sahiptiler168, ki bu hu
susta burada daha fazla bilgi veremiyeceiz. Byk Seluklulardan bize
kadar gelen muazzam cmi ve trbeler, Trkiye Seluklularndan kalan
muhteem Sultan hanlar ve nihayet Osmanl mparatorluunun azamet
li cmileri yannda bu devirlerden cidd bir saray kalmam olmas da
bu ruhla alkaldr ve Turul begin bir cmi in etmeden kendime
bir kk yaptrmaktan hicab duyarm dnce ve duygusuyla beliren
mefkreye asrlarca sadakat gsterilmitir.
12. stihsal, hract ve Servetlerin Birikmesi
Trkiyenin zenginlii, devrinde, isbetli bir grle: ticretin geni
lii, gmrklerin azl, istihsalin bolluu, otlak ve hayvanlarn okluu
ve memleketin denizlerle evrili bulunmasiyle izah ediliyordu169. Tr
kiye, ran, Suriye ve Iraka mebzul hayvan ihra ediyor; mehur atlarm
da ar bir fiyatla satyordu. 1226 da Erzurumdan Tebrize giden bir
kervana mensup bir tcir, bir defasnda 20.000 ba koyun sevketmiti170.
Memlekette bol buday, pirin ve pamuk ziraat yaplyor; Sivas yak
nnda demir, Kastamonu ve Diyarbekir civarnda bakr, Luluve (Uluk
la) da demir, Bayburt (Gm-hne), Gm (Gmhac-ky) ve K
tahya havalisinde gm madenleri karlyor; ark-Karahisar (ebin
Karahisar) ve Ktahyann zengin aplar talyada inkifa balayan do
kuma sanyi iin de ihra ediliyordu. XI I I nc asr ortalarnda Sultandan
165 Cel l eddi n Karatay ve Vakfiyeleri, Belleten XLV, s. 26-27; I I . Keyhusrev, IA,
VII, s. 626.
166 Bak. Sel uk Kervansaraylar, s. 489-49L
167 Kgarl Mahmud, III, s. 129; Besim Atalay tercmesi, III. s. 172.
168 Kgarl Mahmud I, 83, 92, 274, 384 tercme.
169 el-Omar, s. 20.
170 bn l-Esr, XII, s. 179; el-Omar, s. 20.
btn Trkiye aplarnn iletme imtiyazn alan biri Venedikli, dieri Ce
nevizli iki tcir Konyada bulunuyor idi171, V. de Beauvais Anadoluda
sekiz tuzla olduunu da kaydeder, ki bunlardan bazlarna (Sivas) ait bir
vakfiye elimizdedir.
Trkiyede sna istihsal ve ihract da ok ileri bir derecede idi. o
u gebeler tarafndan yaplan ve Aksaray, Erzurum ve Uaka nisbet
edilen nefis hallar yalnz Avrupaya deil slm lkelerine de sevk edi
liyordu. Gk-Trkler zamannda Trkistan hallar ok mehur idi. 719
da Buhara Tuadmn ve Hatununun in imparatoriesine gnderdii
hediyeler arasnda ilemeli iki byk hal da vard172. Eskiden slm dn
yasnda hallar mehur olan Kalkal (kal, kaLe ve galiba h al keli
mesi buradan gelir) yni Erzurum Seluklulardan sonra ehemmiyetini
kaybetti. ran halcl ise Seluklulardan ok scnra ancak XVI . asrda,
hret kazanr. Anadoluda istihsal edilen pamuk, yn, ark-Garp mel
liflerinin hayranlkla bahsettikleri tiftiklerden ve hatt ipekten eitli
kumalar yaplyordu. Malatyada kuma (sf) dokuyan 12.000 tezgh
(navl) vard. bn Havkalm bahsettii Meyyfrknin ipek tlleri, ve
mendilleri daha X uncu asrda slm memleketlerinde rabette idi. Key-
kubdn Venediklilerle yapt ticr muahedede ve B. Pegolottinin
eserinde ham ve ilenmi ipek de ihra mallar arasnda zikrediliyor ve
ticrette T r k i y e i p ek l er i (Seta Turchi a) adiyle tannyordu.
Aksarayn haldan baka denizci rtleri de ok mehur olarak ihra
ediliyordu. Antalya kernh (ipekli) lan, Erzincan Buhari nl en, Mardin ve
Mu pamuklular, Karamanm renkli kumalar ve hamam takmlar, De
nizlinin altn ilemeli (ak-'aleml) bezleri, Ankara ve Sivasn ynl ku
malar, Diyarbekir ve Kastamonunun sahtiyanlar ok mehur olup Av
rupaya ve arkn sanayii ileri beldelerine ihra ediliyordu. Osmanllarm
yerletii Bursada ve Karasi beyliinde hesapsz i p ek istihsal edilir
ve dokunan d b (ipekli) lar Hristiyan memleketlerine sevk edilir idi.
Orleans dukas Louis Trkiyeden on iki kadifeli hah getirtmiti. Alad-
din Keykubda ait olduu yazlarndan anlalan ipek zerine altn tel
ile ilenmi nefis bir hah bu mnasebetle Fransaya gitmi ve Sivasta sa
tlmt. Konya, Sivas, Krehir boya-hne, cendere-hne, krhne ve sa~
bunhneleri kumalar boyuyor veya boya iml ediyor; halkn evlerini
aydnlatmak iin kulland nebti yalar bezirhnelerde karlyor;
171 ibn Batuta, Seyhat-nme, I, s. 328; V, de Beauvais, kitap XXXI, bahis 143;
el-Omar, s. 9,20,35; Kalkaand, Subh ul- a, XIV, s. 151; bn ul-Azrak, Tri h
Meyyfrk n, 172b; W. Rubruck, s. 277; Pegolotti, s. 43, 295; Marco Polo, nr. Yule-
Cordier, I, s. 43-44; W. Heyd, II, s. 366-367.
17!a Chavannes, s. 203.
sabun imalt da buralarda yaplyordu. Zenginler ise evlerini, daha lks
madde olan balmumu ile aydnlatyordu. Dokuma sanyinde ve taba
bette kullanlan bir ok nebatlar da Anadoludan ihra olunuyor idi.
Konya, Antalya, Mardin, Ergani ehirlerinde araphaneler vard. Deniz
linin nar arab mehur idi. Anadolunun cenup sahilleri Msra devaml
surette kereste ihra ederdi. Seluklu bidelerinde grdmz, zarif i
niler ki-hnelerde yaplmakta idi. (Vakfiye kaytlar). Kle ticreti de
ok ileri idi. imlde gelen Kpak, Rus ve erke kleleri Anadoludan
slm lkelerine, bilhassa Msra gidiyor ve Eyyb, Memlk devletleri
nin ordularn, saraylarn dolduruyordu. Sivas kle ticretinin byk
merkezlerinden biri idi. Baybars Sivastan satn alnm bir kle idi. Bu
sebeple.Abaga han bu sultana, bu menei dolays ile, hakaret mektup
lar gnderiyordu. Anadolu hkmdarlar icbnda Msr-Suriye sultan
larn kendilerine kle ihracn yasak etmekle tehdit ederlerdi. Seluk
sultanlarnn Bizansllara zaferleri neticesinde slm lkeleri klelerle,
criyelerle dolard. JBu. kleler arasndan yksek emirlerden baka pek ok
da ilim adam yetimiti.
Seluk Trkiyesi bu istihsal ve ihracatna karlk slm lkelerin
den, imalde Bulgar ve Kpak-eli (Det-i Kpak-Kumania), Bizans ve
Avrupadan da geni lde ithalt yapyordu. O zaman iin lks bir g
da maddesi olan, eker Msr, am ve Iraktan geliyor; yksek ve zengin
tabaka tarafndan istihlk ediliyor; halk da ekeri bal, pekmez ve mey
velerden alyordu. Bununla beraber Pegolotti Antalyadan ihra edilen
maddeler arasnda ekeri de sayar. bn Bb de Aiiyye dzlnde bir
eker-hne olduunu ve Aladdin Keykubd tarafndan in edildii
ni bildirmektedir, ki bu o zamanda bu shillerde, limon ve portakal gibi,
eker kamnn da bulunmasiyle veya idhaltla mmknd. Memlekete
Msr, Badad, am, Tebrizde iml edilen eitli kumalar ve imalin Trk
halklar tarafndan ticrete sevkedilen krkleri, Rus ketenleri de geliyor
du. te yandan gerek ham deri, gerekse maml deri maddeleri de ihra
ediyordu, ki bunlar arasnda K ast amonu mar o k en l er i me
hur idi. Iraktan cam ve vizeler geliyor; Erzincanda k and i l l er ya
plyordu. Bizansn stanbul ve baka ehirlerinde dokunan ve Rm
adn alan db, atlas ve iskarlflan yksek muhitlerde pek rabette idi.
Bununla beraber Anadoluda da iskarlt iml ediliyor ve Trk kzlar bu
sanyide maharetlerini gsteriyordu173. Sonralar da Avrupadan mifer
173 bn Bb, s. 155. Cam sanayi eski Yunan-Romadan ran yolu ile Ferganada
yerlemi ve Hicretin ilk asrlarnda ok ileri olan bu sanat oradan da ine ge
mitir, ki Yunanca byrullos, Farsa billr ve ince Pi-lu-li kelimeleri bunu aka
gstermektedir (Barthold, Fergana, I. A. IV. 559).
ler, Mari b mancnklar, gm Venedik tulgalar, fenerleri, Frenk kal
kanlar, zrhlar, ark ticreti syesind'e talyada kurulan sanayi dolay-
siyle baz kumalar, trl memleketlerden sabun, kurun, pamuklu (kut-
n) lar ithal ediliyordu.
Asker bir millet olarak Trkler silhlarnn ounu memleketlerinde
yapyorlard. ehirlerde ok yapan ustalar o k u l ar ar s n d a
alyorlard. Germiyanda elikten ssl harp silhlar iml ediliyordu.
Bununla beraber a (Takent), Hrizm ve am yaylar, kllar stn
saylyordu. Trklerin muhasara aleti ve yangn vastas olarak kullandk
lar nefftel eri n neftleri ve katran Erzurumda ve Arap corafyaclarnn
Yanar goll er dedii Antalya imalinde temin ediliyordu. Trkler Boz
doan silhn ve kalelerin muhasaralarnda Kara-bura veya Kara-bua
denilen byk mancnklar kullanyorlard. Erzurum meliki Cihnh
da bu makineye sahipti. XI I inci asrn sonlarnda Sivasta harp makine
leri iml ediliyordu174. Aydn oullarnn savalarnda kullanldn gr
dmz tfekl er z emb er ek l e y amu r gi bi mer mi a t
y o r ve at at sesleri karyordu, ki bunun modern tfein ilk ekli
olduu muhakkaktr175 Hakknda daha fazla bilgiye sahip bulunmad
mz bu silhn Trklerin ok eskiden beri kullandklar kherile ile al
kas, ateli bir silh olduu ve barutla birlikte bu silhn Trkler tarafn
dan kefedildii anlalyor. Nitekim Kgarl Mahmd da kulan vur
mak iin bunduk atan ve ku avlayan iptida bir tfekten bahsetmitir176.
Seluklular denizlere ktktan sonra Akdeniz ve Karadenizde donanma
lara ve Sinop ile Aliyede t er s n elere sahip bulunuyorlard. Sinop
taki tersne (Dr us-sina) iin gereken kereste ormanlardan kesilip K
zlrmak vastasyle denize indiriliyordu177. Sinopta Gz elebinin Ce
nevizlilerle deniz savalarnda gsterdii maharet dillere destan idi. Key
kubd tarafndan kurulan Aliyye tersnesi Akdeniz donanmasn vcu
da getiren gemileri yapyordu. Hakiki mnsiyle byk toplar da stan
bul fethinde kullanlm olup herhalde Avrupa ve Trklerin eseri idi.
Seluklularm svari olarak kullandklar atlar Arap atlarndan daha
sratli komaa, sramaa kabiliyetli idi. Bunlarn nesebleri malm idi.
En iyileri Kastamonuda ve Germiyanda yetitiriliyordu. Trkiyede her
174 M. Nesev, S. Cel l eddi n Mengbi r , s. 186; Quatremere, Hi stoi re des Mon-
gol s, s. 132, 136; Brosset. I. s. 458; Dustr-nme-i Emev , s. 60, 61, 64.
175 Dustr-nme, s. 59. Barutlu topun Avrupada tekml ettii kabl edilmekte
ise de en byk toplar da yine Fatih tarafndan dklm ve stanbul muhasara
snda kullanlmtr.
17s I, s. 325.
177 bn Sad, 106a.
ey ucuz olduu halde Anadolu idilen 1000 dinara satlyor; baka l
kelere gnderiliyordu. Atlar bu kymetleri dolaysiyle Seluk sultanlar
nn ar hediyeleri arasmda yer alyorlard.
Trkler asker bir millet olarak ata ok kymet vermiler; hayatlar
n at zerinde geirmilerdi. Bu sebeple at Trkler arasmda destn bir
varlk olmu ve bir at kl t domutu. Nitekim destanlarda ve Or-
hon kitbelerinde at alelde bir mahlk deildir; hanlarn ve kahraman
larn atlarna it isimler bize kadar gelmi ve onlarn hayatlarna kar
mtr178. Kabile (Alayondlu), ahs adlar (Toruntay) arasna ve On iki
hayvanl Trk takvimine de girmitir. inliler ve Hindu-Avrupallar at
arabaya komay biliyor ve fakat ona binemiyorlard. Trkler Han dev
rinden beri koum takmlarn ve ata binmeyi kefederek bu sayede sa
valarda komu kavimlere zafer kazanmay ve stnl temin etmi
lerdi. inliler ve Avrupalla koum takmlarn, ata binmeyi, bunun
iin gereken dar pantalon ve izme giymeyi Trklerden rendiler. Ger
ekten Yunanllar, Romallar, Galler ve Cermenler ata binip savamay
bilmiyorlard. Hatt Romallar amar kullanmadklar zamanlarda
Trkler gmlek giyiyordu. At iin yonca ziraati de Trkler vastasiyle
ine gemiti179. Esasen yonca ad da eski Trke yond (at) dan gelmi
tir. slm devrinde de Trk atlar mehur idi. 1160 (555) da Mbarek
Zengi tarafndan yazlan Feres-nmeye gre eskiden Huttln padiah
Muhammed Yakbun Trk, Arap ve d i bin at srs vard. Ho
rasanl on T r k men ve on Arap stad onun hizmetinde cins atlar
yetitiriyorlard. Arap atlarn Trk ksraklarna ekmek suretiyle me
hur di at neslini meydana getiren odur. Huttal atlar Gazneliler
zamannda olduu gibi Islmdan nce de ok mehur idi ve bu lkenin
Sagun (Se-kin) unvanm tayan Trk hkmdar in imparatoruna
en kymetli hediye olarak bu atlardan gndermiti. Smnler zamann
da da T r k at (Esb-i Trk) ok kymetli idi180. Trk atlarnn h
reti dolaysiyle Trke yaz (cins at) ve ayg r... kelimeleri Arapa ve
Farsada kullanlyordu181. Atla ilgili olarak idi, ulak, yom, yam, ylk
(galiba arapaya hayl olarak girmi) hayil-ta kelimelerinin de bu dillere
getiini kaydedelim.
178 Ahmed Caferolu, Trk onomastiinde at klt, TM, X, s. 201-212.
178 F. Grenard, Grandeur et decandence de VAsie, s. 10-13; P. Pelliot, La Haute
Asie, 7, 10; O. Turan, O. H. Trk Takvimi, s. 105.
180 Bursa Orhanye ktphanesi, 46a-48a; Zeki Velidi Togan, Giri, s. 167. Bay
hak, s. 757; Chavannes, s. 168; Siyset-nme, s. 95; Z. Kazvn, s. 523.
181 Usme, Kitb ul-itibr, nr, Hitti, s. 76; Nesim l -Eshr ,s. 68.
Milletleraras ticret ve mbadelenin genilemesi Anadoluda bir ta
km milletleraras p az ar (panayr-foire) larn teekklne sebep oldu.
Bu pazarlar umumiyetle ehirlerin uzanda, yabanda kurulduu iin
yabanl u() adn alyorlard. Kayseri-Elbistan arasmda, Anadolu ile Su
riye ve Irak kervanlarnn iledii milletleraras byk bir kervan yolu
zerinde bu havalide, Karahisar ovasnda kurulan Yabardu bazan ok
mehur idi. Buraya ark-Garp, imal-Cenup uzak diyrlardan ecnebi
tccarlar byk bir cehidle gelir; arktan gelenler Garbn, Avrupadan
gelenler de arkn, kez imal ve Cenuptan gelenler de mallarn birbir
lerine satyorlard. Bu pazarda balca Trk, Rum kle ve criyeleri, g
zel at ve katrlar, atlas, sakltun kumalar, kunduz ve samur krkler sa
tlrd. Bu byk ticret ve kalabalk doiaysiyle hanlar, dkknlar, a
larak bu pazar yerleri ehir haline geliyordu. Mardinin cenubunda Ko-
hisar (Dunaysar, Kzltepe) byle bir pazar olarak gelimi ve bir ehir
haline gelmiti. Artuklular zamannda burada hanlar, hamamlar, ar
lar, funduklar, medreseler in edilerek ok mamr olmu idi. Dunayser
pazarna Suriye, Anadolu ve Diyarbekir taraflarndan ok insan geliyor
du. Krehir-Kayseri yolu zerinde kurulan Ziyret pazar da bu suretle
bir kasaba haline gelmi; Krehir Seluklu valisi burada bir bezzzlar
han in etmi idi. Bugn mevcut olmyan bu kasabann vergileri lhan
devrinde 14.000 dinar tutuyordu. Ilgn (b-i germ) kasabas da scak su
banyolar ve pazar kurulan yer olmas (Ygun bazar) sayesinde teekkl
etmiti. Amasya-Tokat arasmda Az ne pazar (pazar gn kurulduu
iin), Germiyanda A l em u d - d i n p az ar Anadolu panayrlar
nn en mehurlar idi. ehirlerin kaplarnda da pazarlar kuruluyordu.
Yakn arkta ok Trkmen gebe yaad iin bunlarn bazlar Trk
menlerin hayvan mahsullerini sattklar ve mamul madde aldklar pa
zarlard. Bu sebeple bunlara T f t me n P az ar l ar ad verilir
di. Krehirde, Halepte Musulda mehur Trkmen pazarlar (Sk ut-
terkime) vard. Devletin vergilere dair emir ve yasaklar bazan buralar
daki cami duvarlarna hk edilirdi183. ,
182 Ortaa Trki ye i ktisadi tari hi n de ele aldmz bu mevzuda burada ksa bir
bibliyografya verelim: bn Bb, s. 44, 49, 95, 96, 155, 216, 244, 272, 411, 448;
el-Omar, s. 15, 20-22, 31, 35, 36, 43; bn Batuta, I, s. 328, 335; bn l-Esr, XII,
s. 149, 150; EbiI-Fid, II, s. 134, 135; Aksaray!, s. 62; Ayn, kd ul -Cumn, C-
rullah ef. 1588, I, 68b; tbn Sad, 86a, 97b, 99b; emseddin Gezeri, Tuhfet ul -aci b,
B. N. 2172, 77b; bn Cubayr, s. 241-242; bn Havkal, I, s. 224; bn ul-Verd, I I .
aci b, 51a; Zekeriya Kazvn, s. 531; emseddin Dimak, nr. Mehren, Petersburg
1866, s. 228; Baybars tarihi, trc. . Yaltkaya, s. 57; bn Havkal, II, s. 245; Kalka-
and, Subh ul -a, V, s. 343, 356; Marco Polo, s. 20, 21, 25; M. Heyd, I, s. 298,
Bu iktisadi kudret zenginlerin oalmasna, debdebeli bir cemiyet
hayatna imkn veriyordu. Sultanlarn saraylar, vezirlerin kkleri ve
zenginlerin konaklar yksek cemiyet hayatnn merkezleri idi. Buralar
da altm, gm yemek ve koum takmlar, ipekli ve mcevherli elbise
ler, murassa silh ve mzik letleri, altn ve gm kandiller en kymetli
malzemeyi tekil ediyordu. I. zzeddin Keykvus un dn devrin deb
debesini gstermekte ve Melikh devrindeki dnleri andrmaktadr.
Filhakika Erzincan Mengcik hkmdar Fahreddin Behrm-hm kz
Seluki Hatun iin verdii 100.000 dinar kzl altm rnihrin yars muac
cel ve yars meccel idi. Gelinin elbiselerini hazrlamak iin memleke
tin her tarafndan getirilen mahir sanatkrlar; terziler ve boyaclar
ay altlar; fhir ve murassa elbise ve eyalar hazrladlar; altm ko
umlu at ve katrlara ykliyerek katar yola kardlar. Gelin alaynn
bana tayin edilen din ve devlet adamlarna, derecelerine gre 1000,
500, 200, 100 ve 50 miskallk altnlar, murassa altm ve gm tabaklar
iinde datld. Bylece limler, beyler ve hatunlar ile gelinin altm, m
cevher ve gm eyas, altm ilemeli elbiseleri ile birlikte katarn Si
vastan Erzincana varmasiyle byk dn balad. ehrin ve Erzincan
saraynn kadm-erkek her cins mzisyen (mutrip) leri, iki tarafn asker
leri karlat. ehir muhteem bir enlik ve mzik ahengi iinde idi.
Behrm-h gelenlere 300 hilat ve 300.000 dirhem para ihsan eyledi. Bu
suretle gelin, alayla ve cihaziyle birlikte, Erzincandan hareket edip Si
vasa yaklanca sultan ehrin sslenmesini emretti. Bir hafta sren d
n mzik, yemek, eitli oyun ve elencelerle geti. Sultan hzineden
500 hilat, 700.000 dirhem para, 400 at, katr ve elbiseler datt183. II.
Giyaseddin Keyhusrevin Halep Eyyb melikesi Gzye Hatu ile ve
kendi hemiresinin Halep hkmdar ile evlenmeleri de ayn debdebe
ile cereyan etti. Filhakika 1237 (635) de vukubulan bu nikhlarda her
birinin cihaz iin 50.000 dinar harcand. Kayseri saray grlmemi al
tm, gm ve mefruatla donatld. Altm, gm ve eker datld. Sa-
303; II, s. 109, 565-570, 623, 631, 643, 669, 674, 696, 697, 703, 706, 707; Mas
Latrie, Relations de lle de Chypre avec lAsie Mineur au Moyen-ge, Paris 1879,
s. 204-270; Bratianu, s. 140, 183, 203, 206; trl vakfiye kaydlar. Anadolu, Er
zincan, Mardin, Hsn Keyf ve Siird kumalar iin Mktebt, s. 177, 188, 199. bn
Haldn in, Hind, Trk ve Hristiyan memleketlerde sanayiin ileri olup baka l
kelere oralardan getirildiini syler (Mukaddi me, II, :s. 320). R. B. Serjeant slm
lkelerinde dokuma sanayii hakknda baz aratrmalar yapmtr (Ars I slamica),
IX (1942), X (1943) ve XI-XII (1946).
183 bn Bb, s. 172-182.
dece gelin alaynn banda bulunan mebur tarihi bn ul-Admin sa
t para 1000 dinar (altn) miktarnda idi184.
Komu hkmdarlarn Seluk sultanlarn ziyretleri, elilerin ka-
blleri, zafer dnleri ve bayramlar devletin ihtiamn gstermee ve
sile tekil ederdi. Erzincan meliki Aladdin Davud-h Aladdin Key-
kubd ziyareti Kayserinin Mehediye ovasnda gnlerce enliklere se
bep olmutu. Sultann verdii ziyafette 2000 koyun, 2000 yk buday ve
200 yk arap, eker, hayvanlara 5000 yk arpa, mum ve ir masraflar
karl olarak 20.000 dirhem para sarfedildi. Erzincan hkmdarna da
10.000 dinar harlk, altn ilemeli cbbe, altn takm bir arap at hediye
eyledi. Keykubdn Konyaya gelii ve tahta knda ehir bayram
enlii yapt. Alaylar tertip edildi; alglar alnd, ziyfetler verildi;
kurbanlar kesildi, altnlar sald. Devlet erkn, kumandanlar ve U c
bey l er i derecelerine gre hediyeler getirdiler. I. Keykvusun clu
sunda verilen hediyeler 100.000 dirhem gm, 6000 kzl altn, 100 top
kernh kuma, 150 top atlas, 35 at, 20 katr ve 50 deve idi185.
Devlet adamlarnn maalar ve ikt gelirleri de onlara yksek bir
hayat bahediyordu. Celleddin Karatay Necmeddin Nahivnyi vezir
lie getirmek istedii zaman lim ve dindar kad Necmeddin, devletin
geirdii sarsnt doiaysiyle, maalar azaltmaa girieceini ve bu se
beple kendisine de yllk 720 dirhem yeteceini bildiriyor; fakat devlet
adamlarnn bu ksntya katianamyacaklar kendisine bildirilince Seluk
vezirlerniin en mtevazilerinden bulunan Mhezzebd-din Alinin ald
40.000 dirhemi kabl ediyor; buna kar ikt gelirini almaya yanamyor
du. Bu mebl bugnk paramzla takriben 600.000 lira eder ki, devlet
adamlarnn hayat seviyelerini anlamak iin bize kfi bir fikir verir186.
Trkiyede pek ok ve byk hayr messeseleri ve vakflar olan ve bu
sebeple de Ebul -hayrt lkabn alan Konyal vezir Sahip Fahreddin
Ali muazzam bir servete sahip idi. Kencfisine, evldlarma ve mensupla
rna ait iktlar hri, gnlk irad 7000 dirhem tutuyordu. 200 hassa k
lesi hizmetinde idi. Onu otanda ziyret eden Abdullah bin Abdzzahir
byk hkmdarlardan daha debdebeli bir hayat srdn, hayrat ve
iyiliinin ok olduunu ve bununla hret bulduunu syler187. 1285
(684) ylnda Karahisar (Afyon) da bulunan hzinesinden 400.000 dirhem
nakid Mool ehzdesi Geyhatuya gndermiti. lhan hkmdar Aba-
i _________ ________
184 bn l-Adrn, Fr. trc. E. Blochet, Hi stoi re dAl ep, s. 202.
185 bn Bb, s. 120, 214-220, 233, 349, 370.
186 Bak. Osman Turan, Cel l eddi n Karatay ve Vaki fi yel eri , s. 37.
187 el-Omar, s. 15; Kalkaand, XIV, s. 157.
gadan msadere edilen servetini, btn iktlarn ve eski vezirlik maka
mn geri aldktan, emlk ve evkf iin gereken emniyeti saladktan
sonra bu hkmdara, ahs hesabna, ylda iki bin bli (120.000 dirhem)
para ve her yl Anadoludan gnderilecek mallarn nakli iin de 700 at
temin ediyordu188. Beylerbeyi eyfeddin Toruntay hayatn kurtarabil
mek iin Abaga hana 400.000 dirhem para, 200 at, Mool kumandanla
rna kymetli hediyeler demi ve 1000 kiilik bir Mool ktasnn bir k-,
lk masraflarn da zerine almt189. Bu misaller yksek devlet erkn
nn ne zim bir servete sahip olduunu gstermee kfidir.
Zenginlerin servetleri de byk devlet adamlar gibi ve devrin umu
m seviyesine uygundu. Bivyete gre ankrl Nusretddin elebi ok
zengin, hayr-sever bir insan idi; ankr ve havalisinde hizmetleri do
kunuyordu. Mool kargaal dolaysiyle, XI I I nc asr sonlarnda,
msadereye urayan serveti 10.000 koyun, 700 at ve 500.000 dirhem nak
de bali oluyordu, ki gayr menkuller buna dahil deildi. Ayn devrede
Harput kads Seyyid Mecdeddinden 500.000 dirhem msadere edil
miti. Yine Moollar Aksarayda eyh Hac Hmuun da, dier malla
rndan baka, 12.000 sultan (altun) nakdini gasbettiler190. Yine Mool
devrinde asayisizlik dolaysiyle Konya taciri Hoca Mecdeddinin Kon-
ya-Antalya yolunda soyguna urayan kuma ykleri 50.000 dirhem ky
metinde idi. Moollar 1252 de Harrandan Badada giden byk bir
kervan bastlar; 300 yk eker ve 100.000 altun aldlar ve insanlar l
drdler191. Memlk ve lhan imparatorluklar arasmda devam eden
dmanlk Anadolu ticretini ok sarst. Ermeniler de putperest Mool
lar nmna Anadolu-Suriye byk kervan yolunu basyorlard. 1274 (673)
senesinde Anadoludan Suriyeye, Trkmen at ve katrlar gtren, bir
kervan Ermeniler tarafndan Gynkde soyulmu; fesat bir ok mem
leketlere yaylm ve Sultan Baybarsm Kilikyaya girmesine sebep ol
mutur192. Karamanl isyan esnasnda 1276 da Kilikyadan Ereliye ge
lirken soyulan 80 kiilik bir F r enk kervanna dahil bir Hristiyan t-
cirden alman yalnz nakit 120.000 dinar (takriben bir buuk milyon lira)
miktarnda idi183. Tokatta len Kad Sadreddinin 20.000 dinarlk serveti
188 bn Bb, s. 653; Aksaray, s. 92-95, 145, 146; Baybars tarihi, tere. erefeddin
Yaltkaya, stanbul 1941, s. 23, 57; el-Omar, s. 15; Kalkaand XIV, s. 157.
189 Zeheb, Tari h l-slm, No: 3014, 87a-90b.
190, Aksaray, s. 248, 280, 307.
101 ibn uI-Furat, nr. Zurayk, VII, s. 28.
108 Quatremere, Histoire S. Mamlouks, s. 36.
103 Abul-Farac, Chronography, s. 454; Aksaray, s. 112; Menki b l -ri fi n, nr.
Tahsin Yazc, I, s. 485.
ve 200 kitab kalmt, Sivasta Kzl Sarraf 15.000 dinarlk havleyi bir
defasnda deyebiliyordu194. Anadolu ehirlerinde Yahudi tcirlerinin
bulunmas tabi ise de bunlara dair bir bilgimiz yoktur. Yalnz Yahudi
mahallelerinin bulunduuna dair kaytlar ehirlerde ticret yaptklarn
gsterir. slm dnyasnda umumiyetle b an k er l i k ve s ar r f l k
Yahudilerin elinde olduu halde Sivasta Kzl ve Bayezid, Krehirde
Cemal193 adl sarraflarn bulunmas Trklerin bu para ticretini ellerin
de tuttuuna dellet eder. Yksek tabaka ve zenginler hakknda verdi
imiz malmatn kymetlendirilmesi ve umum hayat seviyesinin anla
labilmesi iin orta ve kk derecedeki halk veya memurlarn gelirlerine
dir de bz misallere ihtiya vardr. Bu hususta bize en salam bilgileri
vakfiyeler vermektedir. Gerekten bu mnasebetle XI I I nc asr ortla-
rmda Karatay kervansaray orta, kk memur ve mstahdem olarak va
kflarn mrif (mfetti) ine ylda 500, nazra (mdre) 360, mescidin
imamna 200, havyi (anbar) memuruna 200, misafirleri ve hayvanlar
idare edenlere 150 er... dirhem para ve her birine yllk 24 mud buday
demekte; Sivasta Ship Fahreddin medrese ve imretinde mderrise
ayda 150 (ve ekmek tayn), mu d ve mimra 50 er, tahsildara 40, m
ezzine 25, kapcya 20 ve talebeye 10 dirhem maa vermekte idi196.
ehir halknn madd durumlar ve emlki hakknda vakfiyelerde
dikkate ayan kaytlar vardr. Ev, han, hamam, dkkn, ba ve bahe
sahibi bulunan bu emlk sahipleri, toprak mlkiyeti devlete ait (mr)
olduu iin, baka memleketlerde olduu gibi, baz husus ve mahdut
artlar dnda, byk arzi elde edemiyorlard. Bununla beraber ehir
ve kasabalar civrmda kanal, sarn veya dolaplarla sulanan bir hayli
arazi, ba, bahe ve meyvelikler de sermayedarlar iin bir yatrm sahas
tekil ediyordu. ktisad durumu ve hayat seviyesini iyi tyin edebilmek
iin bu verdiimiz malmata parann itira gc ve rayici hakknda da,
yaptmz hesaplara ve elde ettiimiz kaytlara gre, bir ka maddeyi
eklemek faydal olacaktr, el-Omarye gre beylikler zamannda iyi bir
koyun 12 dirhem, bir nt bal (takriben bir kilogram) 1/ 3 dirhem, Germi
yanda bir mud buday (100-120 kilogram) on be dirhem fiyatla satl
yordu. Beylikler devri dirhemleri Seluk dirhemlerine nazaran daha d
k olduu gznne getirilirse bu fiyatlar Seluk devrine nazaran bir
az daha azaltmak icap eder. Sivasta Rahat olu Kemaleddin, XI V nc
194 Aksaray!, s. 259.
105 Caca ol u vakfi yesi , nr. Ahmed Temir, Ankara 1959. s. 33, 36; Bezm u rezm,
s. S27.
196 Karatay Vakfi yel eri , s. 55-56; Al tun-aba Vakfi yesi , Belleten XLII (1947), s.
201-204; Vakflar Umum Mdrl Arivi, defter 604, s. 67.
asr balarnda, olu mer beye yllk yemek masraf 540, klk ve yaz
lk elbiseleri iin 500 dirhem, merin kz Dildm be yama kadar
yemek ve elbisesine ylda 400 ve 011 be yama kadar da 1200 dirhem
maa tayin etmektedir197. Esasen Necmeddin Nahivannin vezirlii yl
lk 720 dirheme kabul etmek istemesi de bu hesaplara uygun gelmekte ve
parann itira gcn gstermektedir. Baz yer ve zamanlar mstesna
on gm dirhem bir dinar altna tekabl ediyordu. Bu resm ve edebi
tbirlere ramen Osmanllar gibi Trkiye Seluklular ve Byk Seluk
lular zamannda da halk arasnda dirheme Trke aka dinara da altun
ad veriyorlard. Bizansllarm kullandklar aspe in mnas da bu keli
menin Trkeden tercme edildiini gsterir. Aka tbirinin Orta As
yada slmdan nce de mevcut olmas ve Bizansta Seluklulardan son
ra gzkmesi aksi iddialar tekzib eder.
Seluk Trkiyesinin bu zenginlii, btn tahriplere ramen, bize
kadar intikl eden bidelerin mevcdiyeti sebebini izah eder. Trkiye
nin bu devir Avrupa kaynaklarnda efsanev servetler diyar gzkmesi
hem Trkiyenin durumu ile hem de Ortaa Avrupasnn iinde bulun
duu geri artlarla alkaldr.
Gerekten, esas bilgisini XI I I nc asr ortalarna doru Anadoluda
bulunan rahip Simondan alan, bu asr Fransz tarihisi Vincent de Be-
auvaisnin bildirdiine gre Turquia o kadar serveti bol ve zengin bir
memlekettir, ki bir emr, otlaklarda kalanlar hari, kn ahrna 10.000
at koyar. Sultann zerinde h k md ar n r esmi bu l u nan
Su l t an {soudans) altnlar gmten byk 10.000 kapta bulunur, ki
her birinde bunlardan 10.000 tane (100.000.000 altn) vardr. Bu sultan
lerin gm olduunu da syleyenler vardr. Gm madenlerinde al
an iilere gnde r i t l (rotees) yni 3000 sultan cret denir. By-
lecc sultann gnlk ird 400.000 hyperpere (altm) olup 570.000 mark
kymetindedir. Sivas ehri yannda demir maden ocaklar, pirin
(bronz) madeni, Karahisar (Hars.ar) yaknnda ap madenleri, Konya
topranda imdi iletilmeyen lcivert ta ve memlekette tuz karlan
sekiz tuzla vardr. Sultan ylda madenlerden 200.000, sabun ve at ticre
tinden 120.000, sulardan gnde 1000 sultani (deniz yoluyla yaplan itha
lt ve ihract resmi) irda sahiptir. Sultann mstahkem Aliyye (Canda-
lor) kalesinde bulunan hzinesi, meskk, kle, saf altm, kymetli talar
ve mcevhertla doludur. Giyaseddi, 1245 senesinde, ld zaman
Tatarlarla Trkler muahede yaptlar. Bu suretle Trkler Tatarlara tbi
197 Elimde buunan vakfiyesine gre.
ve haracgzar oldular. Muahedeye gre Trkler Tatarlara ylda 1.250.000
hyperpere para, yars ipek ilemeli 500 top kuma, at ve deve, 5000 ko
yun dyor ve bunu kendi vastalariyle Mugana kadar naklediyorlard,
zzeddin (Keykvus) bir defasnda on drt at yk altn ve gm, 300
at yk de ipek, iskarlt, saten, kymetli talar ve dier hediyeler gtr
d. Trklerin verecei yllk hediyeler de bu miktara bali oluyordu.
Bundan baka Tatar elilerine yaplan masraflar da, iki ylda, 600.000
sultan (hyperpere) tutmutu. Trkiye Sultan her birine ylda 1000 Be-
zans (Sultan) verdii 50.000 kiilik bir svari kuvvetine maliktir. Ora
da koyun ynnden baka n ef i s k ei y n v ar d r , ki tccar
lar bundan Ingiltere ve Fransaya gtrrler. Bu tarihiden baka Marco
Polo, Hayton, Joinville ve B. Pegolotti de Turgui dnn zengin, gm,
demir ve ap madenlerinin iyi ve bol olduunu, ipek, kuma ve hallar
nn ok mehur, hayvanlar, cins atlar, hububat, meyve ve araplarnn
mebzul, bir kalenin ortasnda (Alive) altn yn bulunduunu syle
mek suretiyle onu teyit ederler198. Dikkate ayandr, ki husus mahiyette
olan baz rivyetler Seluk kaynaklarnda da nakledilmi ve efsnev g
zkenlerin dah hakk olduunu meydana koymutur. Nitekim XI. Key
kvus Mool kumandan Baycuya yenilip Antalyaya ekildii zaman
sarayda, sandklar iinde, dedesi Keykubd namna baslm ve onun ta
rafndan gmlm 100.000 gm A 1 d i r h em ile 10.000 kzl
altn bulmu ve maiyetinin masraflarm onunla karlamt. Esasen uzun
zaman h a z n e l e r i n s a n d k l a r K ey k u bd al t n -
l ar i y l e dol u i d i199. Bu kaytlar Orta a Avrypasmda efsanele
en Trkiye servetlerinin bir realite olduunu gsterir.
Seluk Trkiyesinin ktisad ykseliini gsteren en salam madd
bir delil de phesiz, devletin varidatna (vergilerine) ait rakamlardr.
Hamdullah Kazvnye gre Seluklular zamannda Anadolu (Rm) vi
lyetleri vergi yeknu 15.000.000 dinar (altn), ark Anadolu ve Musul
vilyeti yeknu 10.000.000 dinar, Ahlat blgesi (Ermeniye) 2.000.000 di
nar tutarken Moal istilsndan sonra, randa olduu gibi, Trkiyede
de husle gelen tahribat ve ktisad inhitat doiaysiyle bu rakamlar sra
ile 3.300.000, 1.900.000 ve 390.000 dinara dmtr200.
198 Vin e r i t de Beauvair, V, kitap XXXI, bahis 143, 144, kitap XXII, bahis 28;
Marco Polo, s. 20, 21, 25; Hayton, s. 132; Joinville, nr. Natalis de Wailly, Paris
1872, s. 64; B. Pegolotti, s. 57, 58.
199 bn Bibi, s. 411, 613, 624.
200 Nzhet ul-kulb, s. 109, 117, 120; Zeki Velidi (Togan), Moollar devrinde
Anadolunun ktisad vaziyeti, THIT. Mec. I, s. 1-41.
Bu rakamlara gre Trkiye hudutlar dnda kalan Musul Vilyeti-
nin bir ksm ile birlikte Seluklulara ait Anadolu vergileri yeknu
27.000.000 dinar (altun)a bali oluyor ve lhniler zamannda 1336 yl
na ait vergi defterlerine gre de bu vergiler 5.530.000 dinara dm
bulunuyordu. Trkmen Beyleri elinde bulunan U c 1a rn bir ksm ile
henz Bizansllar idaresinde kalan baz sahil blgeleri ve ark Karade
niz havzas bu yeknlara dahil deildir. Bu hususlar nazar itibara aln-
d takdirde Ortaa Anadolusu vergi yeknu 30.000.000 dinar civarn
da, lhan devrinde de 7.000.000 dinar raddesinde bulunduu anlalr201.
bn Havkal X uncu asrda, Samanler zamannda Mavernnehr ve Ho
rasann vergilerinin 40.000.000 dirhem olduunu mahede ettiini ya
zar202. Bu rakamlar dikkate ayan olup XI I I . asr Trkiyesinin X. asrda
medeniyeti, sanayi ve ticareti en yksek bir derecede olan Trkistan ile
gzel bir mukayese tekil eder.
Bu durum ark Trk-slm lkeleri gibi Anadolunun da Seluklu
lar devrinde ne derece yksek bir seviyede olduunu ve Mool istilsn
dan sonra ne kadar inhitata dtn aka gsterir. Durumun bu sa
rahatine ramen Zeki Velidi Togan bir yandan Seluk devrini ve bu
devre ait rakamlar bir kenara brakmakta, te yandan da Anadolu Sel
uklular zerinde Mool tahakkm artt nisbette lhn hzinesine
ayrlan harcm oalmasn Anadolunun bu devirde iktisadi ilerileme-
sine bir delil sanmaktadr. Fakat o Anadolunun lhn hzinesine trl
tarihlerde dedii mebllar son 1336 tarihli defter yeknu ile muka
yese ederken de bu so yeknun lhnlere verilen para deil btn
Anadolu vergilerini tekil ettiine dikkat edememi ve bylece ok yan
l hkmlere varmtr203. Kaynaklarn tafsiltna ve izahna ba vur-
makszm dahi bu durum rakamlarn mahiyetini meydana koyar. Zeki
Velidiye dayanan Fuad Kprl de bu hkmlere itirak etmitir04.
Esasen Zeki Velidi Togan dier eserlerinde de Mool devrini Trk-s-
lm tarihinde ok ileri bir dereceye karrken ok mbala etmitir, ki
bu husus aada daha umum esaslariyle gsterilecektir. Seluk Trki
yesine ait bu bte rakamlarn baz ada Avrupa memleketleri ile
karlatrmak hem ok alka ekicidir ve hem de devrin daha iyi anla
lmasna yarayacaktr. Gerekten mehur iktisat Sombartm hesapla-
201 Bu hususa dair rakamlar ve kaynaklar Orta a Trki ye ktisad Tarihinde
tafsiltiyle verilmitir.
202 Kitb surat al-'arz, s. 469.
203 M. D. Anadol u'nun iktisadi vaziyeti, s. 29-30.
204 Les Origines de VEmpire Ottoman, Paris 1935, s. 67; Tkesi, Osmanlt Dev
letinin Kuruluu, Ankara 1959, s. 55.
13. Para ktisadiyatnda Tekml
ve Yeni Usuller
na gre XI V nc asr balarnda Fransa kr all btesi de 4.000.000
altm franga bali oluyordu.
Bu mukayese Orta ada ark-slm ve Garb-Avrupa ktisad ve
meden durumlarn nasl tamamiyle tersine dndn veya bulundu
unu gsterir. Nitekim devrin Avrupa seyyahlarna gre sadece lhn
payitaht Tebriz ehrinin bte yeknu o devir Fransa veya ngiltere
krallklar varidatna msavi geliyordu205.
Seluk devrinde ktisad ve meden hamleler geliir; emtea ve kl
tr mbadeleleri lkeler-aras bir genilik ve canllk kazanrken ticar
muamele ve usullerde de bir takm yenilikler ve terakkiler vukubuluyor-
du. Gerekten Seluklulardan nce I rakta mevcut bulunan, ilk ekliyle,
bankaclk (Cehbeze) muameleleri bu devirde geniliyor; yeni usul ve
vastalar sermyenin iletilmesi ve nakline imknlar veriyordu. mpara
torluk lkelerinde yaylan bu banker (Cehbez) ler zenginlere ve byk
devlet adamlarna ait mebllar kr (fiz) karl kullanyor; icabnda
devlete para ikraz ediyor ve mukabilinde de baz vilyetlerin vergilerini,
iltizam usuliyle ve kriyle uhdesine alyorlard. Muameltta ekzo<s, suf-
tce, havle senetleri t% 10 bir kr karl sermye ve servetlerin lke-
ler-aras naklinde tehlike ve glkleri bertaraf ediyordu. Yukarda ver
diimiz kaytlara gre Yahudiler sarraflk ve bankaclkta birinci mevki
de bulunuyorlard. Bu sebeple Melikh zamannda Yahudi bn Alln
Nizm l-mlk un yakn dostu olarak devletten byk vilyetleri iltiza
ma {zaman) alyordu. Ondan sonra da bn Semh Melikhn Badad
da giritii byk inaatn mteahhidi bulunuyor; Melikha ve veziri
ne ok nfuz etmi olup mal ilerde ve, halifenin vezirini azilde grl
d zere, siysette tesirini gsteriyordu. Anadoluda mevcdiyetii
bildiimiz bir ka sarrafn Yahudi deil Trk olmas bu ticaretin bu l
kede Yahudilerin inhisarnda bulunmadn gstermektedir. XI I I nc
asrn birinci yarsnda, Badadda, sarraflarn krpmak suretiyle paralar
dan aldklar ikyet edildii halde bankerlerin (Cehbi ze) byle bir
ey yapmadklar belirtiliyor2'07.
sos Barthold, lhanileT devri nde mal vaziyet, THITM, I, s. 147, The Voyoges
and traveh of Si r J ohn Maundevi l l e, nr. H. Morley, s. 99; yukarda, s. 249.
206 Arapa sakk.
207 bn ul-Fuvat, s. 68.
Sultan Berkyaruk istikrazda bulunduu Trkistanl Hanef mer ile
Halebli i Ali adnda iki sermyedr (bzirgn) a borlarndan birini
mstavfi (maliye nazr) Mecd l-mlk vastasiyle devlet hzinesinden
nakden denmesini, dierini bir ehre havale yaplmasn emretti. Sul
tana, mere nakit ve Aliye havle yaplmas sebebini sorduklar zaman
Padiahlk ve muamelede taassubun caiz olmadn herkesin bilmesi
gerektiini, Aliyi sevdiini ve saydn beyan eyledi208. Sultan Sancar
zamannda Taberistan Emrinin Badad, sfahan, Rey, Hrizm (yni
Grgen), Saksm (eski bir Bulgar-Hazar ehri) ve Sivas gibi devrin b
yk ticret merkezlerinde, kendi havleleri ile, 100.000 e 200.000 dinar
miktarnda i yapan vekilleri vard209. lhn mliyecisi Anadoluya ge
lince Sivas sarraf Kzla 15000 dinar havle yapt; yni bir kr karl
havle senedi gnderip para ald210. Bu ticar usu 1 ve muameleler o ka
dar yaygn bulunuyordu, ki bu stlahlar eski lgat kitaplarna gemi ve
umumilemi bulunuyordu. Mesel suftce, nakil zorluu ve tehlikeyi
bertaraf etmek maksadiyle ve muayyen bir kr mukabilinde para yerine
kredi mektubu ve polie mnasnda kullanlm ve Fars asl sfta (ha
vle kd) dan geldii belirtilmitir211. ek kelimesi de Arapaya sakk
eklinde girmitir. Bert, hccet ve temessk tezkeresi mnasndan son
ra ticar mnasn alm ve Hallar vastasiyle bu usul, ek kelimesiyle
birlikte, Avrupaya, Avrupa dillerine gemi ve bylece modern iktisadi
yata malolmutur. Havle senedi (suftaca) ise tercmesiyle intikal etmi
tir. Bununla beraber Avrupada banka gibi ekin de muameltta ancak
1416 da Palermoda meydana kt tesbit edilmitir212.
Bu ticar tbirlerin Arapaya Farsadan gemi olmas dikkati ek
mekte ve bu usllerin ark meneini gstermektedir. Para muameleleri
ne vsta olan ek ve havle senetleri ile daha ileri bir derecede bizzat
kt parann tedavle intikali arasmda sk bir mnasebet mevcuttur.
Gerekten XI inci asrda Uygur Hanlar kuma paralar zerine mh
basarak tedavlde kt para kullanyorlard. Kumdu adm alan bu iti
bar kuma paralar eskidii zaman tekrar Han'm mhr ile damgala-
208 Abd l-Celil Kavzn, Kitb un-Nakz, s. 58. ^
209 bn sfendiyr, Tarih-i Taberistan, II, s. 89.
210 Aksaray, s. 259.
211 Kamus tercmesi, I, s. 412; Burhan-t Kat, II, s. 63.
sz yj Barthold, Corafya-i Tarih-i ran, Tahran 1930, s. 18*23, 43; Z. V. Yo
gan, Giri, s. 115-120; Abbas devri iin bak. W. Fischel, s. 14-23, 28, 33; W. Spahr,
Check, Encycl opedaedi a of the Social Sci ences, III-IV, s. 362.
nyor veya deitiriliyordu213. inde eskiden kt para kullanld ba
his mevzuu ise de her trl devlet muamelesini, yazy ve kltr, me
murlar ile birlikte, Uyguiarda alan Mool Kaanlar herhalde bu usu
l de onlardan rendi ve inde tatbik ettiler. Filhakika Moollar za
mannda inde al veri dinar ve dirhem ile deil bir kt paras
vastas ile vukubulur; her biri avu ii kadar olup zerlerinde hkm
darn damgas baslrd. Bunlarn yirmi beine bir bli denilip bizim di
nara tekabl eder. Bir kimsenin kt paralar yrtld vakit bunlar
darbhaneye benzer (b a n k a) bir yere gtrp yenisiyle deitirirdi.
Darbhanenin idaresi byk bir emre tevdi edilmitir. nsan altm veya
gm ile arya gidecek olursa bli (blit) ile tebdil etmedike al
veri yapamazd214. Bu paralarn hazrlanmas ve tabn tafsiltiyle an
latan Marco Polo Kaann mhr basldktan sonra tedavle karldn
ve taklidinin lm cezasn gerektireceini bildirir. Moollarn hkm
srd btn inde muameleler, devletin al-verii hep kt para ile
cereyan eder ve bunu kabl etmeyenlere lm cezas tatbik edilirdi. Bir
kaynaa gre Hanbalia (Pekin) gelen yabanc tccarlar Kaana sattk
lar mallarn bedelini kt para olarak alrlar; hkmdar ehirlerde al
tm, gm ve kymetli talarn kt para mukabili darbhaneye teslimini
emreder. Buna mukabil bir kimse altm ve gm eya yapmak istedii
vakit Kaann darbhne (banka) sine gidip bu kt para ile istedii ka
dar altm ve gm satn alr. Eldeki kt para yprand zaman hmili
bunu darbhneye (bankaya) gtrp [% 3 farkla yenileri ile deitirir.
Yeni kar bir ince kaynaa gre Kubilay han Piyasadaki kt para
nn, gsterilecek altm ve gmn miktar kadar tedavle karlabilece
ini emretti kayd sistemini modern esaslara uygunluunu belirtmek
bakmndan ok dikkate ayandr215. in kt parasna av (chao) ad
veriliyordu, ki lhnler de bu isimle onu tedavle karp kullanmak is
tiyorlard (aaya bak). Orta Asyada, dil Bulgarlar ve Hazarlarda ti
crette d er i - p ar a kullanlyor ve ecnebi tccarlar mal almaa gel
213 Kgarl Mahmd, I, s. 350; Kgarl bu zamanda inde bakr para kulla
nldn da kaydeder, I, s. 301.
214 ibn Batuta, II, s. 298.
215 The Trauels of Marco Polo, London 1950, s. 147-150, 217, 223-225; M. Pa*
utier neri s. 319-321; B. Pegolotti, Mercatura, s. 21; W. Heyd, II, s. 349-351; B.
gel, Si no-Tutci ca, Taipei 1964, s. 84. Bu eser pek ok yksek Mool memurlar
nn Uygur olduunu ve bu tekiltn banda da onlardan Bulad Kayanm bulun
duunu bildirir.
dikleri zaman al-verilerini bununla yapyorlard. Bu deri-paralara Es
kia ininde de rastlanmtr216.
Kgarl Mahmd Suvar Trklerinin de ticrette Ekin denilen ku
ma paralarn kullandklarn syler. Fakat bunlardan baka Mahmd-
un son-altun kelimesini arapa altn suftaca ile tercme etmesi dik
kate ayandr. Gerekten burada bir vuzuhsuzluk bulunmakta, suftaca-
nn altn deil onun karl olmas gerekmektedir. Bununla beraber ha
vle senetlerinin Trklerce eski bir devirde kullanldn belirtmekte
dir. Nitekim son-altun yannda ak-somun gm klelere denilmesi de
buna dellet eder217.
Para yerine kim- usul ve vstalarn Orta Asya ve Uzak arkta mev-
cdiyeti ve ranllar vstasiyle Araplara gemesi dikkate ayandr. Bu
rada Farsa ek kelimesinin mene ve itikaknn karanlk bulunmas da
bunun trke ile mnasebetini dndrmektedir. Trke ek izgili
pamuk dokuma, ek- kitap noktalamak ve dmlemek, ekik kita
bn noktalanmas ve dmleme mnalarna gelmektedir'218. Uzak ve Ya-
km-ark arasnda faaliyet gsteren ticret irketleri ile, bu ticar usuller
ve ek ile muamele yaplmas arasmda alkann bir tetkiki gerekmektir.
Atabeg Nureddin Mahmd, zamannda (1146-1174) Suriyede Kr-
tas ad ile bir para tedavlde idi. Gerekten bu hkmdarm elbise,
yiyecek, terzi, a ve ir ihtiyalar iin aylk iki bin krtas sarf eyledi
i rivyeti bu lkede de kt parann tedvlde bulunduu zannm
uyandrmtr. Nitekim bir gn Nureddin D r u l-a d 1(Dvn-i Mez
lim) de adlet tevziinde bulunurken bir tccar cemaati gelip al verite
hesaplarn dinar zerinden yapldn, fakat piyasada dinar bulunma
d iin bir dinarn bazan 60, bazan da 70 krtas zerinden muamele
grdn ve bylece zararlara sebebiyet verdiini ikyet ettiler ve
hkmdara kendi adna dinar basp krtaslar iptal etmesini dilediler.
Fakat Nureddin arlarda herkesin elinde 10.000- 20.000 miktarnda
krtas bulunduunu, bunlarn ilgasiyle, bir ie yaramyacaklar iin, aile
lerin yklmasna mil olacan belirterek bu teklifi reddetti219. Msrda
da 1225 de, fuls adiyle baslan bakr sikkelerin 16 s da bir va:rak dir
hem kymetinde muamele gryordu. On yl sonra bunlar ve eski M-
216 Gerdiz, Corafi ksm, nr. Barthold, s. 98; Rockhill, The J oumey of W.
Rubruck, s. 201.
217 Dvn, I, s. 74, III, s. 101; P. Pelliot. Notes sur Vhistoire de VHorde dOr,
Paris 1950, s. S.
218 Kgarl Mahmd, Dvn, II, s. 18, 86, 106, 118, 143, 229; III, s. 116.
219 Ebu me, Kitb ur-Ravzatayn, I, s. 11, 14.
sr dirhemleri de tedavlden kaldrlnca bu hadise halka ok zarar ver
miti220 Bylece krtas yannda bir de varak denilen bir dirhemin mev-
cdiyeti meydana kmaktadr. Fakat Zeki Velidi Toganm sand gibi
slm dnyasnda ve Anadoluda kt parann mevcdiyetine dir veri
len hkm krtas kelimesinin yanl anlalmasndan ileri gelmitir221.
Gerekten atabee ait bu krtaslar kt para olmayp te biri bakr
gm dirhemler idi. Salhaddn Eyyb de Msr fethedince orada te-
dvlde bulunan gmleri toplayp eritmi ve Nureddin nmna bir
cins sikke bastrm ve bu si y ah d i r h e m1 1er kendisi ve evltlar
tarafmdan kaldrlm; yerine altun ve hlis gm sikkeler baslmt222.
I. zzeddin Keykvusun Sivas Dr u-ifsna ait 1218 (615) tarihli vak
fiye mtevelliye Anadolu (Bm) da tedvlde bulunan beyaz gm
Sultan kirtaslarda.ii ylda drt bin dirhem maa tahsis ederken de bu kr-
taslarm gm dirhem olduunu meydana koyar223. Nitekim gm u
buklara krtas denildii vki olduu gibi Xuncu asrda gm dirhem
ler de varak kelimesiyle (M in al-varak salsn alfa di rhem) ifde edili-
yordu2124., Bundan baka krtas kelimesi umum mnasiyle kt olmayp
safiha demek olduundan Semerkant kd slm dnyasna yaylnca
Araplar onu uzun mddet krtas deil kd adiyle adlandryorlard.
Bylece kt parann slm dnyasnca mehul bulunduunu belirtmi
oluyoruz. Zaten byle bir anane mevcut olsa idi lhnlerin Uygurlar
veya inlilerden alp randa av nmiyle piyasaya srdkleri kt para
halkn bu kadar iddetli mukavemetiyle karlamaz ve devletin byk
gayretlerine ramen bir hafta ticret hayatn felce urattktan sonra
ortadan kaldnlmazdr25.
Trkiye Seluklular ticreti tevik iin trl tedbirlere ba vurur
ken bir para politikas da takip ediyordu. Gerekten Ltinlerle yaptk
lar ticar muahedenamelerde altn, gm ve mcevhert gmrk mu
afiyetine tbi tutmalar byle bir siysetin icb idi. Nitekim Anadolu
beylikleri de: n ak i d p a r a l a r n h u d u t d n a k -
22 Nvayr, Nihyet l -Ereb, Kprl No: 1118 (IV) 161b.
22,1 Giri, s. 115-116. Balangta biz de bu kaytlar tetkk etmeden bunlara k
t para mns veriyor ve fakat bunun da imknszln dnyorduk. Nitekim
aratrmalarmz ve yukardaki kaytlar meselenin mahiyetini meydana koymutur.
222 Makrz, K. Sulk, nr. M. Ziyde, Kahire 1956, I, s. 45, 99, 180; Kalkaand,
Subh ul-a, III, s. 443.
223 Vakflar Umum Mdrl, defter 584, s. 290,
224 Bak. ibn Havkal, s. 217-218; Dozy, Suppl ement atx dictionnaires arabes, s.
115-116.
225 Bak. K. Jahn, randa kt para, Belleten, XXIII.
m a s n a m saad e etmiyorlard226. Seluk altunlar byk ve
yksek ayarl (zahaban aliyan) ve Seluk akalar da halis olduundan
Msrda, Bizansta ve dier yabanc memleketlerde ok rabette idi227.
Salam bir ktisad siyset gden Kavurt ta parann ayarn salam tut
makta ok dikkatli idi228. Halbuki Mool istilsndan sonra Trkiyede
artk Seluk altunlar kalmam; Beylikler devrinde lhn, Msr ve Flo
ransa (florin) altunlar tedavlde onlarn yerini almtr. Osmanllar da
Beylikler gibi XV inci asrda altun ve gmn hudutlar dna kma
sn sk bir ekilde yasak etmilerdi229.
Bankaclk, ek ve havle senetlerinin meydana kmas tabiatiyle
ticret hacmi ve muamelelerinin bymesi, para iktisadiyt ve serm
yenin ok ilerilemesi ile alkal idi. yle ki vakf geliri (golle) zira mah
sule dayand zamanlarda ve kylerde dahi maalarn ayn deil nakd.
olarak verilmesine dir vakfiye kaytlar bu durumu gsterir. Para ikti
sadiytnn bu derece ilerilemesi para ticretinin meruiyet kazanmasn
gerektiriyordu. Halbuki Hristiyanlk gibi slmiyet de para ticretinin
bir esas olan fiz (ri b) haram klyordu. Fakat ktisad zaruretler fize
dolak yollarla cevaz veren bir takm er formller (He-i eriyye)
meydana kard ve bu usullere gre fizle para ikrazlar devam etti.
Bunlardan biri olan Muhtara usul Mohatra adiyle Avrupaya da gee
rek kilisenin yasaklar karsnda muameltta tatbik edildi. Seluk Trki-
yesinde byle bir formle gre er mahkemeden kan bir veska bize
kadar gelmitir. Bununla beraber fiz, hangi ekliyle olursa olsun, daima
gnh saylm ve hatt nakitlerin naklinde kullanlan havle mektuplar
(suftce) ile kazanlan para da bazan mer saylmamtr230. Bu sebeple
dindar zenginler paralarn emlke, akara, imalthnelere yatrr ve gelir
salarlar veya ticar irketlere katlrlard.
slmiyet, kr ve zarara itirak artiyle, her trlsne olduu gibi
ticar irketlere de geni imknlar tanmakta ve sermyedarm veya ta
raflardan birinin sermyesi dnda faaliyetlere katlmasn art kom-
226 Meslik l-absr, s. 20
2,27 skenderiye Patrikleri tarihi, s. 439; Trih-i Gazni, s. 282. Aka-i Rm bihter
ez an mevzi. -
228 Bak. Efdaleddin Kirman, s. 4.
,>29Kanun-i Sultan ber muceb-i rf-i Osman, ner. Anbegger ve Halil nalck,
Aficara 1965, s. 4, 16.
230 J. Schacht, Rib, IA; W. Bijorkman, slmiyette sermayenin zuhuru ve teda
vle vaz', T. H. I. T. M., II, s. 73-96; Osman Turan, Seluklular devrinde faizle
para ikrazna dair hukuk bir vesika, Belleten, LXII 1952
maktadr231. Gk-trkler ve ilk Islm devrinde Yakm ve Uzak-ark tic
reti Sodlular elinde idi ve bunlara aid ticaret kolonilerine btn yol bo
yu ehirlerinde, Kara denizden ine kadar, rastlanyordu. Bu ticrete
tedricen Trkler de girmi bulunuyorlard. ktisad inkiaflar ve ticar
mbadelelerin genilemesile ticar irketler de ok gelimiti. Kgarl
Mahmd bir ortakla dair manzum bir ata szn yazar ve izahn ya
parken Ortak,} kelimesini bugnk erk mnasnda kullanr. Fakat bu
na mukabil Biste tbirinin izahnda onun taciri evinde misafir edip
ona koyun satn alan ve bu hizmeti karl koyunlarm onda birine his
sedar olan kimseye denildiini bildirir232, ki Trkler arasmda ticretin
irket halinde inkiaf dolaysiyle ortak kelimesinin tcir mnasn al
makta oluu bakmndan Mahmdun bu tesbiti kayda ayandr. Ger
ekten Orta Asyada ticret hep ortaklk (irket) eklinde yapld iin
XI I I nc asrn balarnda artk tccar yerine ortak kelimesi kullanl
yordu. Siyas hudutlara, din farklara ve savalara bal kalmayan bu ti
cret irketleri ingiz devletinin inkiafnda da rol oynamtr. Trkis
tanl kiiden mrekkep bir ticret irketi Moolistana varm; ingiz
Han Trkistann altm ilemli ipek kumalarndan hayli miktarda satn
alm; dnte bunlara sermye vererek ticretlerine itirak etmi ve ar
kasndan gelenler ile bu Mslman tccarlarn says 450 ye bali olmu
tu. Otrar (Frb) hadisesine, ingizin Hrizmh Sultan Muhammed
zerine ve slm dnyasnn istilsna sebep olan bu tccarlar idi233. Bu
nun gibi Hulagu Badad igl etmeden nce de bu ehre mensup tc
carlar Horasana ve baka yerlere sefer yaparken Mool noyan (bey)lar
ile anlam ve onlar ile sermye ve kr ortakl kurmulard. Hulagu
Badad muhasara yapt zaman bu tccarlar Mool emirlerine gide
rek kendilerini ve kendilerine snanlar katilden kurtarmlard234.
Bylece Moollar, imparatorluklarnn kuruluundan beri, tccarlar
ve ticar irketler ile ortaklk yapyorlard. Bu sebeple i t i ba r l o r
t ak (t i r ) l a,r n> i mt i y a z , y a r l l a r , u l a k l a r ve
vergi m u a f i y e t l e r i v ar d ve hi bi r s n f , o n l a r
k ad ar m u h t e r e m ve m u h t e e m d e i l d i. Yanla
rnda divnda bulunan ktiplerce Farsa, Uygurca, Ktayca, Tibete,
Tankuta ve baka dillerde yazlm vesikalar bulunur ve gittikleri mem
231 L. Milliot, Droit Musuiman, Paris 1953, s. 658-671.
232 Dvn, III, s. 52.
233 Cuvayn I, s. 59-61; Reideddin, Cmi t-tevrih, Tahran tab, I, s. 342-343;
Nesev, s. 32-33; Hrizmli Mahmud (Yalva), Buharal Ali Hoca ve Otrarl Yusuf.
2,34 bn ul-Fuvat, s. 329.
leketlerde her trl kolayla nil olurlard235. Hanlar, hatunlar, Mool
ve Uygur emirleri bu ortaklara byk mebllar yatryor; !%20 kr sa
lyorlar ve onlarn getirdikleri kymetli eyalar satn alyorlard. Devlet
adamlarnn ortaklardan istikraz ettikleri altun miktar tmen (10.000)
lerle ifade edilmekte, devletin veya emirlerin ortaklara yatrdklar para
lar da 200, 400 ve 500 blie kmakta idi. Bu mebllarn elde edilme
si ve tahsili iin de devlet bazan vilyetlere yarl ve bert yazarak (ha
vle senedi) oralardaki nakitlerle tediye ediyor; bazan da vilyet vergi
lerini iltizam suretiyle onlara tahsis ediyordu. Ortaklar da hazneye bor
larn, taksitlerini havleler ile dyorlard. Alacaklarm bizzat hazne
den aldklar da oluyordu236.
Ticrette bu havle senetleri ve ekler olmasa idi bu lde bir
mbadele imknsz idi. Gerekten tediyatta yzlerce bli altn veya g
m kullanlyordu. Bli altun veya gm bir sikke olmayp bu maden
lerin yastk biimindeki muayyen klelerine deniliyordu. Bu sebeple
Trkler bu klelere Yastuk ad veriyorlard ve ranllar da kelimeyi ay
n mnada bli ile tercme ediyorlard. Bli tbiri Seluk devrinde de
gm kleler iin isim olarak kullanlyordu237. V. de Beauvaisye gre
Trkiyede 40.000 Sultan bir yk itibar ediliyordu ve II. Keyhusrev K-
sedada Baycu noyana malb olunca yannda bulunan hzineleri ve
bu arada 300 yk paras onlarn eline geti238. Bir altun bli 500 gm
miskal, bir gm bli de 75 dinar hesap ediliyordu. Reideddin yz
bliin bir araba ile nakledilebileceini syler. Bu zamanda inde ve
galiba Uygurlarda da kullanlmakta olan av (at para) Mool Kaan-
lar tarafndan kabl edilip bir bli gm de yirmi bli av, veya bir
bli av on dinar itibar ediliyordu2'39. XI I I nc asr ortasnda Karako-
ruma giden Avrupal Seyyah Rubruck inlilerin Moollara gnde 1500
lascot (Yastuk) gibi ar bir vergi dediklerini kaydetmitir. Cveyn de
inde bir ehrin 8000 bli borcu olduunu ve halkn bunu deyemeyip
Hana mracaatlarn yazar240. Bu sermyelerin getirdii kazan veya,
fiz de bazan Trke ast* (fiz, kr) ile ifade ediliyordu, ki umum
s* Cuvayn, III, s. 87-89.
23 Cuvayn, I, s. 165-168, 179-180; Rededdin, nr. K. Jahn, s. 270, 313-318,
329; Vassf, Trih, tabasma, s. 317; M. Quetremere, Histoire des Mongols de la
Ferse, s. 320.
237 Rvend, s. 180.
238 Bak. s. 213.
239 Cuvayn, I, s. 16; Vassf, s. 50; Quatremere, s. 308, 321.
240 RockhiII, The J oumey of W. Rubruck, s. 156, 191, 223; Cuvayn I, 167; P.
Pelliot, Toung Pao, 1930, s. 190-192.
Trkede mevcut olan bu kelime Uygurcada bu mnada bir stlah hali
ne gelmi bulunuyordu241. . :
Gazan Hann slmiyeti kabl etmesine kadar ok yksek bir mev
kie sahip olan Ortaklarn para ticreti yapmalar rib ve murabaha sa
ylmyor ve bu faaliyetlerinin meruluuna inanlyordu242. Fakat bir
yandan onun islmiyeti kabuliyle er icraata girimesi, te yandan or
taklarn iltizama aldklar vilyetler halkn ezmeleri ve dier sermaye
darlarn fhi faizlerle fakirleri soymalar gibi hadiseler ikyetlerin yk
selmesine ve Gazan Hann rib (fiz) nin dinen haram olduuna, bor
lulara yalnz ba paray deyip fizleri vermemelerine ve Mool noyan
(bey) ve hatunlarnn da bu ortaklara (irketlere) sermye yatrmamala
rna dair bir ferman karmasna sebep oldu. Sermyedarlara da altun-
lar ziraat, emlk ve ticrette iletmelerini emretti. Lkin ktisad zaruret
ler bu emir ve yasaklarn tamamiyle infazna engel oldu ve er muba
yaa usul ve formlleri (hle-i eriyye) ile faizcilik yine de devam etti.
Kubilay han zamannda inde zenginler fizle bor para vererek halk]
eziyordu. Buna kar Uygur Bulad Kaya fiz nisbetini tyin etti242a.
Trkiye Seluklular harcgzr (tbi) bir devlet olarak lhnlere
gittike arlaan vergileri ve Anadoluda bulunan Mool askerlerinin
masraflarn karlamak maksadiyle lhn hzinesiyle mterek olan Or
taklar (Ortak- devlet) dan byk mebllar istikraz etmiler ve Mool
larn devaml bir surette bunlar tahsil tazyiki altnda kalmlard. Per-
vnc Munddin Sleymann idamndan (1277) sonra Abaga Han ile bn>
Iikte Anadoluya gelen veziri emseddin Cuvayn K a d m S e l
u k h a n e d a n n n er ef i n i k o r u m a k m a k s a d i y-
1e Erzincan ehir ve vilyetini e/ mubayaa usuliyle lhn hkm
dar namna satn alp onun hss-i ncul eri ne (mlklerine) ilve etmi ve
bu sayede Seluklularn borlar hafiflemiti243. Anadoluda hkmetlerin
sermyedrlarla ortak ticretleri sonralar da devam etti244. Bununla be
raber bn Haldn, serbest teebbs ve umumi menfaati ihll edecei
dncesile devletin ticrete itirakini mahzurlu bulur245.
241 Trih-i Gazn, s. 320; A. Caferolu, Uy gurlarda hukuk ve mliye istilhlan,
TM, IV, s. 18.
242 Cuveyn, III, s. 89.
242a Trih-i Gazn, s. 121-123; Si no-Turci ca, . 84.
243 bn Bb, s. 722; Aksary, s. 63, 65, 67; Tarih-i Gazn, Abaga ksm, s. 32.
244 Azz bin Erder Esterbd, Bezm u Rezm, s. 341.
245 bn Haldun, Mukaddime, II, s. 141-142.
a) Mimar
Seluklu devri gzel sanatlar bakmndan da slm medeniyetinde
yeni bir safha ve hamleyi temsil eder. Trkler slm dini ve medeniyeti
sayesinde ok byk bir kudrete ve medeniyete kavuurken kendi kl
tr unsurlarn da bu medeniyete alayarak ona yeni bir hviyet, kudret
ve haytiyet kazandrdlar. Gerekten asrlarn ve istillarn tahriblerine
ramen Trkistan, Hrizm, Horasan, Afganistan, ran, Azerbaycan, Ana-
nadolu, Irak, Suriye ve Msrda rastladmz trl bidelerden khir
ekseriyetinin Trklere ait bulunmas slm-Trk medeniyetinin mimaride
de Seluklulara neler borlu olduunun madd delilidir. Gerekten bu l
keler hl Seluk devrinin cmi, medrese, trbe, hastahne, kervansaray,
kale ve kprleriyle doludur. Seluklulardan nceki devirden ve husu
siyle Buveyhlerden cidd hi bir mimr eserinin kalmamas veya bu
lunmamas da iki devrin farkn gsterir246.
Trklerin imparatorluk ve azamet duygular, cihn hkimiyeti uru
Seluk mimrsine ek ve hususiyet veren ihtiam ve zerafetin meneini
tekil eder. adr eklinde kubbeleri ile trbeleri Trk sanatnn "en m
him bideleri olup gebe ruhunun akislerini gsterir. Sultan Sancarm
lmnden takriben 63 yl sonra, 1219 da, Mervi ziyaret eden mehur
ansiklopedi limi Ykut, Seluk sanatnn byk bidelerinden biri olan
bu sultann trbesini tasvir ederken: azametli yeil kubbesi bir gnlk
mesafeden grnr; pencereleri Ulu-cmie bakar. Trbeye, trbedrma
ve dim Kuran okuyanlara yaplm vakflar vardr der217. Moollar
bundan bir sene sonra Mervi tahrip ettikleri srada, hazine bulmak mak
sadiyle, trbenin sandukasn amlar ve kardklar yangnla da bi
deye zarar vermilerdi248. Byk Seluklularm payitaht olan Reyde ilk
byk Seluk sultan Tugrul-begin trbesi (Gunbe-i Turul), sfahan,
Hemedan ve Mervde bulunan dier Seluk Sultanlarnn trbeleri de
bir asr sonra ok ssl, kymetli eya ve mefruat ile dolu olarak m
ahede edilmiti249. Rededdin Sultan Sancarm trbesinin dnyann (s
lm leminin) en muazzam binas olduunu ve Gazan Han tarafndan
tamir edildiini yazar250. Tsda mam Ali Rza ve mam Gazl trbe
leri de muhteem kubbelere sahipti. Mehed denilen trbenin zaviyesi,
246 Barthold, slm Medeniyeti tarihi, s. 99.
247 Mucem ul-buldn, IV, s. 144.
248 bn l-Esr, XII, s. 151.
249 Abd l-Celil Kazvn, Kitb un-Nakz, s. 631-632, Mecmel ut-Tavrih, s. 465.
250 Tarih-i Gazan, s. 208.
mescidi vard. Trbenin duvarlar kn (ka) denilen inilerle kapl idi.
Kabrin zerinde gm safihalarla rtl sanduka, stnde sm kandil
bulunurdu. Kaps ipek srmal bir tlle kapal, duvarlar eitli kuma
larla deli idi. Kaps eii de gmtendi251. iler gibi, bata Seluk
sultan ve beyleri olmak zere, Snnler tarafndan da ziyaret ediliyordu.
Badadta mam- zam Ebu Hanife, Necefde Hazreti Alinin muhte
em trbe ve klliyeleri de Sultan Melikh tarafndan in olunmu
tur252. X I I I nc asra ait Ts civarnda Rdkn ve Zamahernin do
duu kasabada (Urgen yaknnda) muhteem kubbeli trbeleri Byk
Seluklulardan kalan balca bidev mezarlar tekil ederler253. Herev
Tsta mam Ali Rza ve Gazl trbelerini ziyret edip birincisinin 49
sene nce yni Sultan Sancar zamannda imr ebildiini syler254, ki 1118
(512) tarihli kitbe de bunu gsterir. Mehed adnn Ts yerine kim
olmas bu trbe dolaysiyledir. Semerkantta Peygamberin amca-zdesi
Kuam bin Abbsin, 676 (56) da, ehit olduu rivyet edilen ve asr
larca kudsiyeti tannan yerde de ahzinde trbesi bina olunmutur. Drt
ayak zerinde yksek bir kubbe olup her pilpaye stnde yeil, krmz,
siyah ve beyaz mermerden iki stun vard. Duvarlar nakl ve altn yal
dzl alaca mermerden yaplm ve kubbesi kurunla rtlmt. Kabrin
sandukas da abanoz ahap murassa ve gm ile ilenmiti. stnde
simden kandil bulunurdu. Kubbe ii de ynl ve pamuklu kumalarla
deli idi. Ayn zamanda orada bir de zviye kurulmu idi. Pazartesi ve
Cuma geceleri Semerkant halk tarafndan ziyret edilmekte, kurbanlar
kesilmekte ve zviyeye gelenlere sarfedilmekte idi. Moollar maneviy
tndan korkarak trbeye dokunmadlar. slm dnyasnda, Hristiyan Av-
rupasmda olduu gibi, kermete ve ryalara gre de trbeler yaplmt.
Sultan Sancar zamannda, 1136 (530) da, Belhte Hazreti Alinin bir me
zar bir ok Alevlerin ayn zamanda grdkleri bir ryaya gre kefo-
lunmu ve limlerin bunun imknszlna dir beyanlarna ramen hal
kn tazyiki ile vali Kuma orada muhteem bir trbe (mehed) in et
mitir ki btn Belh, Horasan ve Semerkant halknn ziyaret ettii me
hur Mezr-i erif bu suretle meydana kmtr. Trkistanda Ebu Eyba
ve bakalarna nisbet edilen trbeler de vard255, ilk Arap ftihi namna
251 bn Batuta I, s. 441, Nuzhet ul-kulb, s. 185.
252 bn l-Cevz, IX, 29.
253 bn Batuta, I, s. 405, 429.
254 K. Ziyrt s. 99.
5155 Herev, s. 99, trc. 225;Tbn Batuta, I, s. 429; Belzur, s. 419. Narah, s. 39,
bn ul-Esr, III, s. 202; Ebu Hmid Endls, Tuhfat ul -El bb, s. 145-147. Mellif
bu hdisenin hikyesini anlatrken hayretlerini de ifde eder. Daha XII. asrda H-
bu trbe yanndaki medresenin Sancar tarafndan yapld rivyet edi
liyor. zkentte Karahanl hkmdarlarna ait trbeler arasmda Sultan
Sancar nmna yaplm htra trbelerin bulunmas da kayda ayan
dr256. Bu trbelerin civar da umumiyetle ikinci derece trbelerle evrili
idi. Seluk Trkiyesi bideleri arasmda adr kubbeli trbeler byk bir
yekn tutar ve Seluklulara, Dnimendlilere, Mengciklere, Saltuklula-
ra. Artuklulara ve Beyliklere ait olan bu trbe-bideler Anadolunun her
tarafna dalmtr. Bunlardan Seyyid-Gzde Seyyid Battal Gz, Nik
sarda Dnimend Gz ve Mevlna Celleddin Rm, Eyp ve Kbrsta
Hala Sultan trbeleri ayn zamanda en eski evliya trbeleri saylm
lardr257.
Seluk cmileri arasnda Kazvin Ulu-cmiine it bir tasvir ok m
himdir: Dindar Seluk Emri Humar-taa it cminin ok yksek
k a r p u z eklinde bir kubbesi vardr. slm ve Hristiyan lkelerinde
bu byklkte ve gzellikte bir yap mevcut deildir. Baka bir kay
nakta bulunmayan bu tasvirden sonra Zekeriya Kazvn bu geni kubbe
nin tutturulmas iin bir de hikye anlatr258. Mimar tarihi bakmndan
pek mhim gzken bu eser her halde Mool istilsmda harap olmu
tur. Bunun gibi byk mimar bidelerinden biri de Niprda Bzr
tarafnda bulunan Mutarraz (ilemeli) cmii idi. Onun stunlar zerin
de yksek ve nakl kubbesi vard. 2000 kiinin namaz kld bu byk
cmi Ouz isyannda yal odunlarla atee verilmiti259. XI I I nc asr
seyyahlar da Belh ehrinde lciverd rengi ile resmolunan mescit ve med
reselerinin gzel naklarm grm ve ingizin, stunlar altnda hazine
bulmak maksadiyle, Ulu-cmiini ksmen yktm, ehirdeki nefis saray
lar ve mermer konaklarn da ayn akibete uradn, Semerkantm da
byk binalar ve kklerle dolu olduunu belirtmilerdi260. Tamga Han
brahimin XI I inci asrda, Semerkantta in ettii muhteem saray ran
ahlarnn Tk- hisrs ve skenderin saray gibi Hann hretini tari
he geiren bir bide saylyor idi. Yukarda belirttiimiz zere daha ev
vel Melik-hm ada Karahanl ems l-mlkn Buharada yapt
rizmde mcevherat bul iman ve bir zmrd Mcevhert asmda satlan tatan
yeil kubbeli bir trbe kefolunmu ve Harizm-hm ziyretine vesile tekil etmiti
(Abu Hmid Endlsi, s. 90). >
256 TJvf, I 348-350. Btn Orta Asya Trklerinin evliyas saylan Hoca Ahmed Ye-
sevnin muhteem trbesi de Timrn eseridir.
257 Bak. Ortaada Trkiye-Kbris mnasebetleri, s. 209-212.
258 Asr l-bd, s. 435; Ilumar-ta iin bak. bn l-Cevz, IX, s. 47.
259 Rvend, s. 180-181. Kubbe Trk mimrisinin briz hususiyetini ,azamet duy
gularn ifde eder.
260 bn Batuta, I, s. 428-429, 432-433; Marco Polo,; s. 54, 63.
ems-bd mmuresi, Buhara camii, Semerkand-Hocend yolu zerinde
ve Harangda in ettii Rabt-i melik kervansaraylar, Arslan Hann
Semerkandda 1121 de, yapt muazzam cmi Karahanllara id byk
eserleri tekil ediyordu261.
Seluk devri byk cmilerinden en mlimmi sfahanda Melikh
tarafndan in edilen ve, 1121 (515) Hazirannda, geceleyin Btnler
tarafndan yaklan Ulu cmi (Mescid-i Curra), devrinde, c m i I e -
r i n en b y ve en g z e l i sfatm tayordu. Bu
yangndan bir ka hafta sonra da Mchidduddin Bihrzun Sultan Meh
med Tapar iin in eyledii saray yanm, altm, gm, cevher ve ir
elbiselerin hepsi mahvolmu ve yalnz kzl yakut kurtulmutu. Cmide
yanan kymetli Kuran- kerimlerin; miktar 500 olup bir tanesinin de Ebi
bin Kaba ait olduu rivyet ediliyor. Saray ve cmi derhal yeniden
imr edildi, ki yalnz cmie 1.000.000 dinardan fazla para harcanmt262.
Trkistandan gelen ve btn trbelerde tatbik edilen kubbe mimarisi
yannda Sivas, Kayseride Dnimendli ve Konyada Seluklu Ulu-cmi-
lerinin dz at halinde in edilmeleri dikkati eker. Trkiye Seluklu
lar ve dier beyliklerin vcuda getirdikleri trbe, cmi ve medreseler
o kadar ok ve malmdur, ki bunlar saymaa bile lzum yoktur. Tr
kiye Seluklularna ait kervansaray ve hastahneler Seluk mimarisi ve
medeniyetinin aheserleri olarak hl ihtiam ve zerafetlerini muhafaza
ederler. Byk Seluklularn Merv, Rey, sfahan, Hemedan, Badad, Ni-
prda Trkiye Seluklularnn Konya, Kayseri, Sivas, Antalya, Kubd-
bd ve Aliyede bulunan saraylar hakknda malmatmz tarih kay
naklardan gelmekte ve bu eserlerden hemen hi bir ey kalmam bu
lunmaktadr. Trkiye Seluklular devletinde hkmetin imr ve in
ileri iin Emr-i Mimrm idresinde bir nezareti vard. Bunun yannda
her byk bidenin evkfmdan maal daim bir mimar bulunduuna
dair vakfiyelerin kaytlar da dikkate yandr26\ Trk mimarsi bylece
Moolistandan Balkanlara kadar hl eserleri ile birlikte yaamaktadr.
b) Resim ve Heykel
Resim ve heykelin slm dnyasnda yaylmasnda Trk sanatnn b
yk rol olup, biri Seluklularla, dieri de Mool istils ile gelen Uj^-
261 Barthold, Turkestan, s. 109, 315.
262 bn l-Esr, X, s. 211; bn l-Cevz, s. 224.
283 Bak. umum olarak J. Strzygovsky ve H. Cluck, TM, III; J, Sauvaget, Etudes
Orientales IV 1938; E. Diez ve Oktay Arslanapa, Trk Sanat, stanbul 1955.
gurlarla olmak zere bu tesirler iki devirde kendini gsterir. lk Seluk
Sultam Turul bey ok dindar olduu halde onun, Halifenin kz ile ev
lenirken, dn htras olarak, Badadda 1063 de, bastrd madalya
zerinde kendi kabartma tasvirini koydurmas ok dikkate yndr264.
Anadoluda yerli Rum ressmlar bulunduu, bunlar tarafndan Mevlna
Celleddinin resimleri yapld ve hatt Mevlnnm muhitinde Aled-
din Thrayanus adl ressam Mslman olduu halde Konya ve Kubad -
bd saraylarnda ini zerinde yaplm resimlerde yerli Rm deil Uy
gur slbu hkimdir, ki Orta Asya tesirini gstermek bakmndan bu h
dise ok mhimdir265. Geni bir din msamaha ierisinde yaayan Tr
kiye Seluklular ve hususiyle Mevlna Celleddinin muhiti resim ve hey
kele fena bir nazarla bakmyorlard. Gerekten Konyada Ayn d-Hevle
ve Kaluyn adl iki Rum ressam (nakka) Mevlnnm mridi olup insan
resmi yapmakta ikinci Man saylyorlard. Grc Hatun ve Ekmeled-
din gibi ileri gelen Mevln hayranlar onlara ihsanlarda bulunuyor ve
Mevlnnm resimlerini elde ediyorlard. Bu Rum ressamlar stanbul ile
de mnasebette idi. Rum ressamlarndan Aleddin Thrayanus Mevln
syesinde slmiyeti kabul etti. Bu ressamlar arasmda Mevln mrit
lerinden Bedreddin Yava ve ahbeddin adl iki Trk ressam vard.
Mevln Anadolu ressamlarn inli ressamlardan daha stn gsterir266.
Corafyac Zekeriya Kazvn Anadolu (Rm) dan bahsederken Rum
larn ok hnerli olduunu, len byk insanlarn alar, zgn, gler ve
glmser hallerde resimlerini yaptklarm ve bu sanatn bu lkede yay
gn bulunduunu anlattktan sonra bir ressamn misafir olduu bir e
hirde soyulduunu ve valiye ikyete gittiim, vli soygunlar nasl ta
nyacan sorunca misfirin resimlerini yaptn, vli o syede bunlar
bulup maln kurtardn yazar267. Anadoluda bir Rum resmi bulunma
sna ramen Trk ressamlarnn da mevcdiyeti ve saray duvar resimle
rinin Uygur uslbunda yaplmas bsbtn ehemmiyet kazanmaktadr.
Resim hakknda dikkate deer bilgi veren Sultan Veledin, stad bir res
sam olabilmek iin, Rum, Trk ve Arap uslbunda resim yapmay art
komas Anadoluda Trk-Rum iki resim mektebinin mevcdiyetini gs
terse gerektir268. Son lhn hkmdar Ebu Sad Bahadr Han tarafm-
264 Bak. yukarda Tugrul-begin dn. Reyde XII. asra aid resimler iin G.
Migeo, II, s. 192.
365 Bak. Zeki Oral, Kubd-bd inileri, Belleten LXVI, s. 209-223.
266 Eflk, menkb ul-rijn, s. 74, 190, 225, 244, 252, 425, 452, 463; ahabeddin
Uzluk, Mevlevlikte resim, Ankara 1957, s. 1-14.
207 Asr ul-bild, s. 531.
268 ahabeddin Uzluk, s. 14-15.
dan Musulda, 1333 (734) de, imal ettirilip Konyada Mevln trbesine
hediye edilen kazan (Nisan tas) zerindeki insan resimleri de Uygur us-
lbunda yaplmtr268a. Louvre mzesinde Saint Louisye ait bir vaftiz
kazan da XI I I veya XI V nc asrda Musulda yaplm olup zerinde
bu uslbda dikkate ayan insan ve hayvan resimleri vardr269. I I I . Giy-
seddin Keyhusrev zamannda Sivasta ve Aksarayda yaam ve Sstn-
dan gelmi bulunan Nasruddin Muhammedin bu Seluk Sultanna ithaf
ettii bir eserindeki resimlerin tamamiyle Uygur uslbunda bulunmas
da Anadoluda bir Trk resim mektebi ye onun menei hakknda bir p
heye yer vermez270. Orta Asya gebe sanatna aid en gze arpan re
simler de F a t i h a l b m adn alan ve devri bilinmiyen eserde
mevcuttur271. Uygur resim ve minyatr sanat lhanl ve Timrl dev
rinde ok mhir stadlar yetitirmitir272. Seluk devrinde resim sanat
nn gelitii br saha da kuma sanayii idi. Sultanlara ve beylere mahsus
ar kumalar zerinde, onlara mahsus isim ve unvanlardan baka, re
simlere de rastlanmaktadr. Yukarda Aleddin Keybbda ait bir ku
ma zerinde arslan resimleri bulunduunu ve bu ite ihtisas yapm res
samlar olduunu belirtmitik. slm dnyasnn byk sanayi merkezle
rinden biri olan Badadda nah denilen altun ilemeli ar ipekli kuma
lar zerinde de resimler yaplyor; Karakorumda oturan Mool hanlar
da bu trl kumalar giyiyorlard273. I I . Giyseddin Keyhusrev ilk defa
resimli Seluk sikkesi bastrmt, ki bu hususu hem kaynaklar sylemek
te, ve hem de kataloglar gstermektedir.
Seluk Trkiyesinde heykel ve kabartmalar da ehirlerin surlarn ve
byk binalar tezyin ediyordu. XI I inci asrdan itibaren ifte-bal Sel
uk kartal, eitli hayvan kabartmalar, at stnde ku avlayan insan e
killeri Mardin ve Diyarbekir surlarnda, Erzurum trbelerinde, Divrii
Ulu-cmiinde grld zere din binalarda dahi yapmtr. Aleddin
Keykubd Konya surlarn in ederken, surlar zerinde, bir yandan
Kuran yetleri nakedilm esini, bir yandan da m i m r v e r e s-
s m 1 a ra kabartma tasvir ve heykeller (temsl) yaplmasn em
268a Bak. Zeki Oal, Nisan tat, Ankara 1954.
269 Bak. D. S. Rice, BSOAS XIII 2 (1950); ayni mel., The oldest dated Mosul
Candlestick, A. D. 1225 (The Burlington Magazine, Decem. 1949).
270 Bak. Emel Esin, Sel uk devri ne ait resimli bir Anadolu yazmas.. Trk Sanat
Dergisi, stanbul 1963, I, s. 1-16.
271 M. pirolu ve S. Eypolu, Fatih albmne bir bak, stanbul.
272 Zeki Velidi Togan, slm Tetkikleri Enstits, I, 1-4, s. 73, - 89.
273 Morco Polo, s. 25, 75, 135.
retmitir274. XI I I nc asrdan XI X asr ortalarna kadar Konyay ziy-
ret eden bir ok seyyah ehrin kaplarnda ve surlar zerinde bulunan
bu heykel ve kabartmalar alka ile mahede ve tasvir , etmilerdi, ki
Konyada hl bunlarn paralarna rastlanmaktadr. Fakat daha dikkati
eken bir hdise de XI I inci asrda, II. Kharslan zamannda, Konya
da K ar n e r e d d i n b a h e s i n d e , mermer zerinde ve bir
kemer altnda, biri erkek ve biri kadn iki h e y k e lin mevcudiyeti
dir275. Seluklular zamannda Konyadan Msra kadar sevkedilen ve Ka-
mereddin ad ile mehur olan kayslarm ad bu bahe ile alkal olma
ldr276. XI I I nc asrda da Konya cmiinin yannda beyaz mermer bir
kide zerinde mermerden yaplm e r k e k - k a d n i k i h ey
kel daha bulunduu kaydedilmitir277. Gsterilen yerler dolaysiyle ay
n heykellerin mevzu bahis olmad anlalyor. Birgide Aydmolu Meh
med Bey'in saraynda bir havuz ve kelerinde, azlarndan su akan,
arslan heykelleri vard278.
Kaynaklarn kifayetsizliine ramen Seluk Trkiyesinde heykelin,
Trk tesirinden uzak dier slm lkelere nazaran, olduka yaygn bu
lunduu gzkmektedir ve bunun Anadoluda Trk halknn yaamas ve
Orta Asya ile mnasebetiyle ilgisi meydana kmaktadr. Gerekten Trk
ler Orta Asyada bu sanatlar ile eskiden beri tanm bulunuyorlard. Ni
tekim halknn ok dindar olmasna ramen X uncu asrda Semerkant
ehrinin meydanlar, at, deve, kz ve eitli vahi ku heykelleri ile ss
l idi. Bunlar birbirlerine kar veya mcdele halinde bulunuyor ve
Arap seyyahlarn hayrete dryordu. Kuteybe Buharaya geldii za
man Put-hneyi cmie evirmiti, ki onun kaplarnda sdece yzleri si
linmi resimler muahhar asrlara kadar duruyordu. Zenginlerin kkleri
kaplarnda herkesin putu vard279. Gk-Trk hkmdar stemi Han Bi
zans elisi Zemarkhosu ipek bir adrda, altm bir taht zerinde, kabl
etmi; ona k m z ikramnda bulunmu idi. Baka bir oda da Hann
altm karyolas, altundan heykeller ve gmten hayvan ekilleri vard.
Bunlarn sanat bakmndan Istanbuldakilerden geri bulunmad eli ta
rafndan anlatlmtr. in kaynaklar da Gk-Trk hkm darlarnn sa
274 bn Bibi, s. 254.
275 Bak. Herev, K. Ziyrt s. 59.
276 Bak. bn Sd Endls, 99a; bn Batuta, I, s. 322.
277 emsddn al-Dimak, Nuhhet d-dehr, nr. Meh ren, Petersburg 1866, s. 228.
278 bn Batuta, I. s. 332.
279 bn Havkal, s. 492; Naralu, s. 19, 47. Gazne Sultanlarna aid heykel ve ka
bartmalar da meydana kmtr (bak. A. Bombaci, I ntroduction to the Excavatiom
at Ghazni) East and "VVest, X, 1-2, (Rotne 1959).
raynda kendi Kaanlarna, in ve Bizans mparatorlarna ait resimler
bulunduunu kaydederler280. Ayn in kaynaklar Gk-Trkler'n zafer
lerini yazl bir bide ile tesid ettiklerini, lleri iin mezarlar zerinde
hayatlarn ksaca anlatan kitbeli stunlar dikdiklerini ve ok defa da
resimlerini yapp heykellerini dikdiklerini belirtiyorlar. Nitekim Orhun ki-
tbelerini brakan Bilge Kaganm mezar nnde bir bide zerinde za
ferlerinin yazldn ve orada bir heykelinin de dikildiini kaydetmiler
di281. Orhun bide ve kitbelerinin kefi ve imdi de Bilgi Hana ait bir
heykelin meydana kmas Trk mimar ve heykel sanatnn hangi men
eden geldiini ve tarih eskiliini gsterir282. llerin mezarlar zerin
de bide, kitbe ve heykel yapldna ve bunun bir anane olduuna dair
tarih haberler ve buluntular Trklere ait daha pek ok eserin meydana
kmas gerektiini meydana koymutur. Trkler llerinin heykellerine
itina ederlerken ldrdkleri dmanlarnn balballarn ok irkin bir
yzle gsteriyorlard, ki bu hususa dir de bir hayli buluntuya rastlan
mtr.
Mezar zerinde heykeller Tunadan Aral glne kadar uzayan Ku
manla veya Kpak-elinde (Det-i Kpak) de rastlanm ve XI I I nc
asrda Rubruck ile ondan sonraki seyyahlar tarafndan tasvir edilmitir.
X. asrda da Ouzlarm llerine kubbe gibi mezarlar yaptklarn, -
mn inancna gre, Cennete binip gitmesi iin, atn ve baka eyalarn
oraya koyduklarn, kahramann ldrd insanlar saysnca b a l b a l
l a r n mezarnn kenarna diktikleri de kaydedilmitir283. Moollar
Trkistanda, hazne bulmak iin, trbeleri aarken muhakkak bunlarn
da mn lnce kymetli eyasiyle gmldn sanyorlard. Orta
Asya heykel ananesi daha VI I inci asrda Trk Bulgarlar vastasiyle Bal
kanlara kadar gelmiti. Cenub Rusyadan balayp Orta Asyaya doru
uzayan bu Kuman heykellerinin Trklere ait olmadna dair Radloffun
iddias Bartholdun delilleri ile ve heykellerin menei Trk olduunda
zerre kadar phe yoktur ifdesiyle bertaraf edilmitir284.
280 E. Chavannes, Documents sur la Tou-kiou, s. 103, 117, 145, 237-238.
281 Stanislas Julien, Documents sur les Tou-Ki ue (Turcs), Paris 1877, s. 142, 148,
201.
282 Lumir Jisl, Kl-tekin antnda arkeoloji aratrmalan, Belleten, CVII, s. 387 -
402.
283 Rockhill, J aurney, s. 82; bn Fazlan, s. 14. Eski Trk defin adet ve inanlar
hakknda ok zengin tarih malzeme mevcuddur, ki bu husustaki aratrmalanmz
neretmek niyetindeyiz. imdilik bak. Barthold, Trkl erde ve Moollarda defi n me
rsimi meselesi ne dair, Belleten XLIII, s. 515-539.
2S4 G. Feher, Trk Kltrnn Avrupaya tesiri, II. Trk Tarihi kongresi zabtlar,
s. 302; ayn mel. L e Ti tre des Khans Bul gares dapres Yinscription du Cavalier de
Gk-Trkler bozkurtu totemik bir ced saydklar iin beinci ayn
(takriben Haziran) sekizinci gn, onun ktna inandklar, Ergene-
kona gider, Tanrya kurban keser, bayram, ederlerdi. (Kurtun eski ad
br-i dolays ile, Gk-bri, Bri-tekin... gibi sk sk ahs ad olarak kul
lanlmtr). Onlarn tapmaklar olduu ve orada maden veya keeden
tasvir (idole) leri bulunduu ve kurban kestikleri, bu inann onlara ec-
dd ve selefleri Hiung-nulardan geldii ve Uygurlara, Moollara getii
rivyet ediyor285. Put-perest Uygurlarn tapnaklar (burkan-evi) putlar
la (burhan-sanem) dolu idi ve Mslman Trklerin onlara kar cihdle
b u r h a n lan ve burhan-evlerini yktklarn gsteren iirler bize ka
dar gelmitir286. Bu sebeple de Gk-Trkler bayraklarnda altundan kurt
ba bulunduruyorlard. Ecdd tzim llerin heykel ve resimlerine de
tazimi gerektirmi ve bu suretle de heykel ve resim tapnaklara girerek bir
nevi din mahiyet almt. Nitekim Uygurlar, Man, Budist, Hristiyan,
Mslman ve mn dinlerine mensup olarak ayn ehirlerde yaarlar
ve birbirlerine kz verip alrlarken slmdan gayr dinler gibi mn ola
rak da heykel ve resmi mbedlerine sokmulard. XI I nc asrda Uy
gurlarn mbedini ziyaret eden Bubruck bu tasvirlere asl tapmadkla
rn, sadece zengin bir adam ld zaman htrasna sayg gstermek
maksadiyle olu, kars veya baka bir yakn tarafndan yaplp oraya
konulduunu sylediklerini, Moollarn da bu tasvirlere bayramlarda t-
zimde bulunduklarn ve Kpaklarm da evlerinde muhafaza ettikleri idol-
lerin koruyucu ve bereket verici bir kudrete sahip olduuna inandkla
rn287 anlatmakla Gk-Trklerden gelen bir inann devam ettiini be
lirtir. Gk-Trkleri olduu gibi Mslman oluncaya kadar Ouzlarn ve
dier Trk kavimlerinin tek bir Tanrya inandklarn da kat olarak bi
liyoruz. VI I I inci asrda Man ve Buda dinini kabl eden Uygurlar resim
ve heykelde ok ileri gitmilerdir. Turfan hafriyatnda pek ok eser ele
gemitir. Manihaizm ile resim o kadar sk bir birine baldr, ki slm
mellifleri bu dinin kurucusunu, resimde mahareti ile tanmlar ve onu
eserlerinde daima Nakka (ressm) Man adiyle zikretmilerdir. Mool
Madara T. Uspensky htra hitab, Paris 1930, I, s. 1-8; Barthold, Orta Asya Trk ta~
rihi, s. 14.
285 St. Julien, Documents, s. 29, E. Chavannes, Docunents, s. 15; V. Eberhard,
inin imal Komular, Ankara 1942, s. 76-77, 86; Kgarl, I, 283, III, 60.
283 Kentler ze ktmz, burhan evi yktmz (ehirler zerine ktk ve puthne-
leri yktk).
287 J oumey, s. 59-60, 148-149; Marco Polo, s. 75 Pen - kent (Be - balk) te
meydana kan gzel insan resimleri iin bak. E. Esin, Ttrkish Miniature panling,
Tokyo 1960, s. 33. .
devrinde pek ok Uygur ktip (bitiki, bah) ve sanatkr slm dnya
sna gelmi ve resmin canlanmasna tesir etmitir.
Gebelerin hayatnda ve totemik inanlarnda byk bir rol oyna
yan hayvanlar artistik megliyetlerinde de mhim bir yer alm ve on
lardan trl el-ileri ve maden eya zerinde yaplm insan ve hayvan
resimleri, mcadele sahneleri ve heykeller bize kadar intikal etmitir.
H a y v a n r e s i m s a n a t (Art anknalier) adm alan bu resim
Avrupada birok aratrmalara mevzu tekil etmitir288.
inicilik, isminden de anlalaca zere menei, in olup Trkis
tanda ve Seluklular vastasiyle Yakn arkta ve hususiyle Anadoluda
ok gelimi; Seluk ve Osmanl bidelerine zerafet veren yksek sanatn
ok czib bir unsuru olmutu. Trklere mahsus bir yaz sanat da hari-
kulde bir inkiafa mazhar olmu, byk hattatlar yetimitir. Arap ya
zsn en sonra kabl eden Trkler onun sanatnda en ileri mevkii al
mlardr, ki bu yksek merhale Osmanllar devrinde kazanlmtr. Trk
hkimiyet almeti olan Tura Seluklularda ok ve yay ireti iken sonra
lar Osmanllarda yazya inklb etmi ve mimarde ifadesini bulan in
celik ve azamet duygular yazda da kendini gstermitir. Hindistanda
Hatt-i tura ad verilen bu yaz uslbu hakknda Ekberh nmna Ri
sle-i Turi yye adl bir eser de telif edilmitir289. Bununla beraber bu
yaznn ok-yay iretleri veya Osmanl tura sanat ile bir ilgisi yoktur.
c) Mzik
Seluk hkimiyeti ve Trklerin Orta ve Yakn arka gelmeleri gzel
sanatlarn byk bir kolu olan mzie de bir canllk ve eitlilik ge
tirdi. Seluk devrinde Trk musikisi ordu ve saraylarda, gebe obala
rnda, Trk idaresinde ok yaynlan tasavvufla birlikte mzik ve sema
(raks) m yinlere girmesi dolaysiyle de zviye (tekke) lerde gelime im
kn buluyordu. Bir Trk messesesi olarak Sultanlarn kaplarnda B e
n bet (Nevbet-i Pengne) ve meliklerin kaplarnda nbet aln
mas ordu mziinin en gze arpan bir tezahr idi. Bu asker mzik
sultanlarn hametini gsteriyordu. Her melik ve emr de hkimiyeti ve
mevkii nisbetinde bir mzisyen kadrosuna sahip idi. Mziin hkimiyet
288 J. Rostovtseff, L e Centre de VAsie, la Russie, l e Chi ne et la style animalier,
Prague, Seminarium Konda-kovianum, I; J. Strzygoski, TM. III; R. Grousset, VEmpi re
des Steppe s. 42-52, 623-633; A. nan, Pazrk hafriyat, II, Trk Tarih Kongresi
zabtlar, s. 142-151.
289 Bak. B. M, Or. 11834. Trk inicilii hakknda bak. G. Migeon ve A. Saksan,
La Cerami que d Asi e - Mi neur Paris 1923; G. Migeon, II, s. 215-232.
almeti ve ehemmiyeti doiaysiyle sultanlardan meliklere ve emrlere
yaplan tevcihlerde menr, unvn ve sancak yannda daima bir tabi (da
vul) bulunmas sebebi de budur. Halife ve Sultan Sancar, Anadoluda
yapt gazalar ve kazand zaferler doiaysiyle, Dnimendli Emr G-
zye sancak ve meliklik unvan tefviz ederken kapsnda alnmak zere
bir de davul gndermilerdi290. Gk-Trklerde olduu gibi daha sonraki
hanlarn nnde de nbet (nevbet) almyordu. Kgarl Mahmd h -
k md a r n n d e a l n a n ks ve davula Tu denildiini,
han tu urd tbirinin kullanldn ve bunun hkmdar nbet ald
demek olduunu syler. Tuun lem mnasn ve en byk Hakann
da Tokuz tulu han olduunu da bildirir291. bn Haldn Trk dev
letlerinde ordunun nnde byk bir sancak ve tu tayan bir al
ve bir ok bayraklar bulunduunu, tabi ve ksun Trkler tarafndan kul
lanldn belirtir292.
Kaynaklarn sk-sk bahsettikleri nbet mzii hakknda Abdlkadir
Merg dikkate yan bir malmat vermektedir. Ona gre, asker bir mil
let olduklarndan, Trklerin mzii cesaret ve ecaati tevik edici bir ma
hiyettedir. Saray kaplarnda Kg denilen makamlara uygun olarak m
siki letleri ile nbet almyordu. Msiki letiyle alman k ve azdan
sylenene de Yr (yrla-: ark sylemek) denir. Kgarl Mahmd da bi
rinci stlah iirin vezni, ls ve sesin alalp ykselmesi, kincisini de
koma, trk, gazel ve taganni mnalarnda tesbit etmitir293. Abdlka
dir Merg bu makamlarn Ulu-kg, Yri (yry), Arslan-ap, Ku-
datgu, Kulald... adlarn alp, nbet zamanlarnda gnde bir tanesi a
lnmak zere, 360 kogn mevcut bulunduunu ve Bslik, Uak ve Nev
makamlarnn Trklerin tabiatna uygun geldiini bildirir. Onun Trk
lere ait kopuz, ozan, yatuan, burgu, eri-keman, balaban, yan-tmbur,
sd rgu... gibi verdii bir ok Trk musiki leti de ok mhimdir294. Kay
naklarda T r k n ey i (Ny-i Trk), T r k b o r u s u (Bk-i
Trk), T r k t a n b u r u (Tanbr-i Trk) ve Balama adl Trk
290 Sryan Mihael, III, s. 237. Be-nevbet hakknda bak. Quatremere, Histoire
des Mongols, s. ,418-421; Ravendi, s. 460.
291 Dvn, III, s. 92.
S92 bn Haldun, Mukaddime, II, s. 108.
293 Dvn, II, s. 3, 13, 107, III, 95.
294 Makasd ul-elhn, Topkap, H. 1726, s. 67a-68b; Rauf Yekya, Mill tetebblar
mec., III, s. 460-462. Kaynak Trke ktalara Kouk denildiini syledikten sonra da
gzel bir Trke koma metni verir : Y lh sen bilrsin hlimi, Yavuz idin
k s h a tutg elirnij 'Amelm y o h gnahm kop k o r h a r a m Son
nefeste ayrma imnm.
msiki letleri de kaydedilmitir295. Saraylarda nbet msiki takm ve
heyetine Nevbet-hne (Osmanl Mehter-hne) ve alanlara da Nevbeti-
yn (nbetiler) ad veriliyordu. Seluk sultanlar seferlerinde daima etr,
sancak, bayrak ve nbethne ile birlikte hareket ediyorlard. Trklerle
birlikte slm dnyasma gelen birok yeni messese ve usllerden biri de
etr olup hkmdarlarn banda tamyordu, ki bunun Trke adr ke
limesi olduu ikrdr296. XI I I nc asrda Avrupal bir tarihi de, Ab-
dlkadir Mer gibi, bu mziin Trklerin cesaretini arttrdna ve sa
valarda dmann cesaretini krdna dikkat etmidi297. -
bn Batutanm nbet merasimine dair bir tasviri bizi gzel aydnla
tr: Beylerden her biri kendi askeri, davul ve sanca ile gelip kendisi
ne tyin klman sa ve solda mevkiini alr ve bir adm ileri atamaz. Hepsi
gelip saflar kurulunca Padi.al atna biner; hareket ks ve borusu al
nr. Her emr ilerileyip hkmdara selm verdikten sonra mevkiine d
ner. Onlar hcib ve nakpler takip eder. Sultann, atlarna binmi gzel
elbiseli saz takm yz kiiden mrekkeptir. Saz takmnn nnde bo
yunlarna davul asl on svari ile ellerinde gayta (suma) olan be s
vari bulunur. Svariler bu davul ve gaytalar alarak durunca saz tak
mndan on kii ark sylemee balar. Bunlar nbeti yaparken yine da
vul ve zurna alnarak duraklanr ve saz takmndan on kii taganniye
balar. Bu suretle on nbet tamamlanncaya kadar devam olunur ve ka
file konar. Seferde sultann sa ve solunda elli byk emr, arkalarnda
alemdarlar, davul ve boru alanlar ve onlar da sultann kleleri derece
lerine gre takip eder. Her emrin sanca, davulu ve borusu bulunur.
Emr-i candr, maiyetindeki kimselerle, bu tertibi icraya memurdur298.
Seluk saraylarnda, bu asker mzik dnda ve gnlk elenceler-^
den baka, bayram ve dn enliklerinde, cls ve zafer merasimlerinde,
misafir hkmdarlarn ve elilerin kabllerinde eitli oyunlar ve rakslar
ile birlikte musiki byk bir rol oynuyordu. Badadda Turul beyin d
nnde bata ihtiyar sultan olmak zere b t n T r k b e y
l e r i birlikte t r k e a r k s y l i y o r , raks e d i y o r
ve d i z l e r i n i y e r e vurarak sryorlard289, ki bu kayt Sel-
295 Rvend s. 170, 288; Cmi al-Tvrih, II, 5, s. 81; Dstmme-i Enver , s. 59.
296 bn Bb, s. 120, 520, 592; Quatremere, s. 206-210; F. Kprl, Orta-zaman
Trk devl etl eri nde hukuk sembol l erdeki motifler, THITM II, 37-38.
297 Matthew Paris, Chroni ca Majora I, s. 127.
298 Seyhat-nme, II, s. 252-253; bn Bb, s. 216,
299 bn ul-Cevz, VIII, s. 229; Sibt, Topkap, 2931 (XI II ), 455 senesi; Abul
Farac, Chronography, s. 215. Gazneli Sultan Mesudun Trk ordusu ile Tirmizde
uk danslar hakknda ilk bilgimizi tekil eder. Konya halk sultan sey
yar kkler, mutripler, kavvallar ve sancaklarla karlyor; saray ve e
hir ssleniyor, saray ve ehir musikiinaslar (Mutnbn- ehr ve hss)
biribirine karyor, eng, rebb ve berbat sesleri iinde cls enlikleri
yaplyordu. Seluk saraynda mzisyenlerin tyinine dair bir menr bize
kadar gelmitir300. Mahmd Kgar bci-hopuzu berbat ve tmrkii de
tef karl olarak gsterir301. Mool hanlar da tahta kmalarnda b
yk enlikler yapyor, kmz ve eitli ikiler ve alglar arasmda cls
merasimleri yaplyordu. Sultanlarn clslar nasl din adamlar tarafn
dan takdis ediliyordu ise eski Trk hakanlarnn tahta klarnda da
kamlar (mnlar) ayn din vazifeyi gryor, dua ediyor ve istikbal hak
knda haberler veriyordu. Bu sebeple kamlarn nfuzlar ok kuvvetli
idi302. Onz-nmenin Dede-Korkut ve irkil Hocs, ingizin Gkes:........
mehur kamlar olup, bunlar gaipten haber veriyor. Tanrnm yer-yz h
kimiyetini hanlara verdiini mjdeliyorlard. Bu devirde arkc ve rak
kase kadnlar elencelerde ok rol oynuyor. Melikh Reyde gzel bir
muganniyenin ark okuyuuna hayran ve kendisine tutkun idi. arkc
ona hell ve haram arasmda bir seme yapmasn teklif edince Sultan
derhal kady getirterek kadn nikhna ald. Rivyete gre Badad d
nnde Melikh Trkistan, ran, Suriye, Irak ve Anadoludan mugan
niler getirtmiti. Kardei ir Toan-hm hasse mugan siy eleri arasnda
Kgarl bir kz vard, ki ark Trkistann musiki tarihi ok eski devir
lere kar303. amda muganniye bir hatunun bir mescit yaptrmas onla
rn cemiyetteki mevkileri ve kazanlar hakknda gzel bir fikir verir304.
Tceddin Pervne Ankarada, Harput melikinin sarayna mensup; bir
mutribe (arkc) kadn ile yayordu. Seluk emirleri mzikli, raksl ve
kadnl elenceler tertip ediyor; halk da baz han ve kervansaraylarda ka
dn okuyucular dinliyor, danslarm seyrediyor ve eleniyordu. Byk bir
Ceyhun nehrinde, gemilerde kale ktval (muhafz) Kutlu-tekin tarafndan hazr
lanan bir elence 300 mutnp ve tabl-zen, kadn arkclarn sesleri ve kadm-erkek-
lerin ayaklarm yere vurarak raks etmelerine dair bir elenceleri (Bayhak s. 282
283) de tarife gre ayni mahiyette ve bu eski Trk rakslar olduunu gsteriyor.
300 bn Bb, s. 179-180, 210, 212, 298, 388, 408, 593; Osman Turan, Resm Ve
sikalar, s. 37-41.
301 Dvn, I, 478; III, 133, Besim Atalay tercmesi.
302 Uvayn, I, s. 43-44, 207; Rubruck, s. 173. Ouz-nme, Dede-Korkut ve ba
ka kaynaklarda bu kamlann manevi nfuzlar, dualan ve kerametleri hakknda hayli
bilgi vardr. .
308 bn ul-Cevz, VIII, s. 73; Siyset-nme zeyli, s. 28; Avf, Lubb d-Elbb,
s. 48.
304 bn addd, am kimsi, s. 146.
ticret ehri olan Sivas, kulara vakf yapacak kadar hayr duygusu ile
ride olduu kadar milletleraras koloniler ehri olarak elenceye ve i
kiye de o derece dkn idi. slm mellifleri Anadoluda elence, zevk
ve saf ann bu derecede olmasn bu lkenin Zuhre (Vens) yldznn te
sirinde bulunmasiyle izah ederler305. Hrizm-hm muganniyesi ingizn
eline dmtr. ingiz Han Buharay tahrip ettikten sonra Moollar bir
iki lemi tertip ettiler; ehrin muganniyelerini toplayarak onlara ark
syletip dans yaptrdlar, Kendileri de Mool usulnce trk sylediler.
Erzurumu igl edince I lca scak su banyolarnda bulunan, kadnlara da
engi ve keman aldrarak ayn eyi yaptrdlar306. -
Hkmdarlar ve saraylar mehur muskicileri topluyordu. Erzincanl
Sirceddin Ahmed (lm 1260), devrin btn musiki stadlar gibi, za
mann edebiyatna ve tasavvufuna vakf idi. Horasan tarznda perev
leri, gazalleri ve terennmleri vard. Bu hreti dolaysiyle Melik Erefin
dveti zerine ama gitmi; eserlerinden ald paralar hkmdar ve
saray musiki heyetini hayran brakmt307. Mardin Artuklular saraynda
engi lkabiyle hret bulan Kara-toan olu Mehmed Msr sultan N-
sir tarafndan Kahireye dvet edilmi ve sarayda musik retimi ile va-
zifelendirilmitir. Mardin hkmdarnn klelerinden Ali de Msr sulta
nnn arzusu zerine ona hediye edilmiti. Sultann lm zerine kede
rinden dunu ve dier musk letlerini krm idi308. Devrin hkmdar
lar arasmda musk nazariyat ve tatbikatnda hret kazananlar da var
d. Hrizm-h Tki ile son lhn hkmdar Ebu Sad Bahadr Han
bunlardan ili309. Erzincanda emrin dvetinde bulunan spanyol elisi
Klaviyo konan ok gzel ve zevkle dendiini, salonda bir fskiye ol
duunu, yemekte sazendeler alg aldn, ehrin ileri gelenleri ile bir
likte iki iildiini, herkesin yemek iin bir ba ve bir tahta ka bu
lunduunu syler310.
Seluk devrinde tasavvufun yaylmas da musiknin gelimesine mil
oluyordu. Anadoluda Mevlev ve Ah zviyelerinde, eskisinden fazla mu-
305 ibn Bb, s. 473, 556; Ahmed Eflk, tere. Cl. Huart, I, s. 185, 193, 211, 229;
Zekedya Kazvn, Asr, s. 530, 537, 538. Sinop elenceleri ile Cez ret ul-uak adn
almt (Resm vesikalar, s. 159-162).
306 Cuvayn, I, s. 80; Nesev, Fr. tere. Houdas, s. 71 V. de Beauvais, bahis 141.
307 Zeyl Mirat uz-zamn, Ayasofya No: 3146, 214b.
30 bn Hacer, III, Durar, s. 77, 265.
309 Sibt, Mi rat, XIV, 495 yl; ibn Ker, XIII, s. 22; bn Hacer, Durar, I, s. 501.
310 . R. Dorul, Kadisten Semerkar fa seyahat, s. 90, 92; Eskiden Trkler boy
nuzdan kak kullanyorlard (D vn, I, s. 504).
sk ve sam, (raks) bir vecd unsuru olarak yinlere girmiti. Anadoluda
mevcdiyetini meydana koyduumuz geni msamahann da mziin in
kifnda ve din bir unsur haline gelmesinde byk tesiri olmutur. Ni
tekim Mevlevi kaynaklar Konyada musiki ve samn yinlere girmesi
ne yine de bir muhalefet olduunu belirtirler. Devrin limlerinden em
seddin Mardin tanburu ba ucunda tutar, onun Allah sen eylediini ve
musiknin mer olduunu sylerken Tceddin de aksine Konya kadl
n, halk arasmda yaygn bulunan Rebbm yasak edilmesi ile kabl
edeceini ileri sryordu. Konyada bu trl dedikodulara kar mzik
ve samm cevazna er mahkemeden bir hkm alnd da rivyet edi
liyor. Trkistanda daha evvel sam ilh cezbenin galebesi hlinde mak
bul saylyordu. Mutasavvf ahabuddin Suhreverdi de mzie cevaz ve
rirdi311. Hallara kar cihda nefsini vakfeden Atabeg Nureddin Mah
md, ok koyu bir dindar olduu iin, ordughnda mzik ve sama m
samaha gstermiyor, arap imee msaade etmiyordu. Karargh mut
lak bir skn iinde idi. Daim surette Kuran okutur ve dinlerdi312. Bu
na kar Erbil hkmdar Muzaffereddin Gk-bri dindar olduu kadar
mzie ve sama da ok dkn idi ve bizzat sam ederdi. mam Malik
Kuranm mzikal bir sesle dahi okunmasn rnenederken tasavvufun il
mini ve fikriytm yapan Gazl musikyi din bir vecd unsuru olarak ka
bl ediyordu. Mziin ruh zerinde bu tesirini hesap eden Trkler Edirne
D r - i f snda hastalar konser ile tedavi ediyorlard. Os
manh mziinin ykselmesinde tekkeler ok byk rol oynad. Nitekim
Avrupada da kilise ayn tesire sahiptir. bn Haldn, ok isabetli bir g
rle,: msik meden ykseliin son ve skutun da ilk sanatdr der313
slm musiksinin en byk stad olan Frb (870-950)nin eserlerinde
doduu ve byd Trkistan muhitinin mzik tesirleri elbette mevcut
idi. Muskye ait eserlerinde, riyaziyeci ve fiziki sfatiyle, ilk defa, ses
ve muskin fizik ve fizyolojik esaslarn meydana koydu; alglar hak
knda etraflca tetkiklerde bulundu. Onun ilim ve felsefe yannda mu
sikde bu kudreti kazanmasnn bir sebebi de yalnz nazariye deil ame-
liyede de bir stad oluu idi. Piyanonun ilk ekli saylan kanun da Fr-
bnin icad idi. bn Halliknin rivyetine gre amda Seyfddevlenin
huzuruna, daima olduu gibi, Trk kyafetiyle ve ok marur olarak gi
rer. Hazr bulunanlar bu davrann garip karlarlar. Seyfddevle ken-
311 Ahmed Eflk, trc. Huart, I, s. 83, 193, 325, II, s. 244; bn Batuta, I, 313,
340; Raaht tercmesi, stanbul 1256, s. 22-23; Avrif ul-maarif bahis XXXIII.
312 Sryan Mihael, III, s. 353.
313 Mukaddime, II, s. 351, 355.
diine musk bilip bilmediini sorar; Frb konumaya balar; herkes
hi iitmedikleri bilgi ve hakikatleri duyunca hayrette kalr ve not tut
maa koyulur. Daha sonra kard musk makinesini kurar, meclisteki-
ler glmee balar; letini skp baka tarzda tekrar kurar; bu sefer her
kes alar; bir daha bu ameliyeyi yapnca herkes uyur314. Ortaa Avru-
pallan Frbnin musikye dair eserlerini de tercme etmi ve kullan
mlard. Onun Avrupada tesiri XVI I inci asra kadar devam eder. O,
rebbm tellerini taksim ederek onu da yaklatrmt315. bn n-Nedm
bn Tarhan adl eski bir Trk musikiinasndan bahseder ve onun eser
leri arasmda T a n b u r c i m u g a n n i l e r hakknda bir kitab
olduunu syler, ki ad slm mzik tarihinde eski devre mensup baka
bir Trk musikiinasnn mevcudiyetini meydana kor316. Frb ve baka
Islm musk stadlarmm fikirleri yannda bir ksm musk letleri de
arktan Avrupaya intikal etti. Bunlardan al -uddan 1 u t e, hitamdan
g u i t a r e, rebb>dan r e b e c, nakkare den n a k e r Avrupaya
malolan balca mslman mzik letleridir317. Balkanlardan baka dier
ark Avrupa kavimlerinin de Trk halk mziinin tesirinde kaldklarn
ve bu sebeple de k o p u z (kopsa) kullandklarn burada hatrlatmak
yerinde olur318.
Trk Halk edebiyat gibi zengin olan Trk halk mzii de byk
Trk muhaceretiyle birlikte bir yandan Orta Avrupaya kadar yaylrken,
te yandan da slm dnyasna giriyordu. XI I I nc asrda Kumanlar
(Kpaklar) Balkanlardan Aral glne kadar geni bozkrlarda ve ovalar
daki yurtlarnda ve obalarnda k m z (cosmos) iiyor, kopuz al
yor, dans ediyor ve eleniyorlard319. Bu devirde Macaristanda bile Ku
manca konuuluyordu. Bu mn, Mslman ve Hristiyan Kpaklar
imalde, Ouzlar da cenup slm lkelerinde henz byk kitleler ha
linde gebe hayat yayordu. Bunlar da kadml-erkekli toplant ve e
lencelerinde kmz iiyor, kopuz alyor; Ouznme ve Dede-Korkut des
tanlarndan da paralar okuyorlard. Msr Memlk sultanlar da Kpak
314 Vefeyt, II, s. 102.
315 H. G. Farmer, Musik JA, s. 681; ayn mel., Legacy of I slm, s. 370-371;
Rauf Yekta Klsik Trk Mzii hakknda Encycl opedi e de la musi que, V, s. 2945 -
3065; Carra de Vax, Penseurs de V slm, IV, IV, s. 372. F. Kprlnn belirttii
zere bu mhim tedkikinde R. Yekta Trk musikisinin Ermeniler ve Cenup Slav
lar zerindeki tesirini ele almamtr. TM, I, s. 296.
316 Fihrist, s. 222.
317 Bak. H. C. Farmer, The Legacy of slam.
318 Bak. A. Caferolu, lk mecmuas.
319 Rubruck, s. 11, 62-67.
olduklar iin saraylarnda kmz iiyorlard. Kopuz ve kmzn Anadolu
da kulanldm Yunus Emre, Yazcolu Seluk-nmesi ve baka mel
lifler bildirmektedir320. Buna mukabil din urunda cihd yapan gzler
asl iki imez; Dnimend-mne ve'Batal gz gibi din destanlar okur
lar vecdlerini artrrlard. Ordularda askerler de halk mziini kullanyor
lard. Gazneli Mahmdun askerleri Hotan melodilerine gre gark sy
lyorlard321. Trkistanda Trklerin leng ad verilen bir arklar var
d. Dnlerde kzlarn, gelinin odasnda damadn vasfnda ark olarak
syler ve gelinin burada raks etmesini caiz grrlerdi322.
Gk-Trkler beinci ayda mill ve din bayramlarn yaparken Tan
rya ok miktarda koyun ve at kurban eder; kmz ier, ark sylerlerdi.
Seluk devrinde ranllarm Hwn-i yama ve Trklerin toy ve len ad
n verdikleri umum ziyafetleri menei de bu idi. Hkmdarn sofrasn
yamalatt toy ananesi Anadolu Seluklularnda da mevcut idi323. Gk-
Trkler tapmaklarnda zafer iin dua etmeden sefere kmazlard. Bu
bayramlarda kam (aman) lar dua ve din mzii idare ediyorlard ve
Uygur rahipleri iyi mzisyen olarak hret yapmlard. Krgzlar ylba
nda algl ve raksl bir toplant yaparlar; onlardan biri (kam) baygn
bir hale gelir ve yln nasl gelecei hakknda kehanette bulunurdu. Bu
mutasavviflerin zaviyelerdeki mzik ve samlarma benzer ve slm ek
le girerek tesirini gsterir. in imparatorlar, sk-sk, Gk-Trk kaanla
rna mzisyenler hediye ediyorlard. 733 ylnda Huttalan Yabgusunun
kadnlardan mrekkep bir orkestras vard324.
Seluklularm Yakm-arka getirdikleri bir ok kltr unsurlarndan
biri de temsil* sanat idi. Seluk ordusunda askerler Bizans imparatoru I.
Alexis (1081-1118) in hastal sylentilerini ve bu sebeple sefere kama-
masm korkaklna bir bahane sayyor ve bu mnasebetle ordughda :
ortada yatanda yatan imparator, baucunda doktor ve etrafnda acele
ile kouan hasta bakclar b i r e r k i i i l e t e m s i l edili
yor; onu g l n b i r 1 me v k i e s o k u y o r ; irtical szler
sylyor, imparatoru a l a y m e v z u u yaparak kahkaha ie g
32,0 Bak. F. Kprl, Trk dili ve edebiyat, Ozan ve Kopuz makaleleri; Makrz,
K. Sulk, nr. M. Ziyde, I, 607, 636.
321 Barthold, Turkestan, s. 273 (Utb'den).
322 T. M. IV, s. 292.
323 Bak. Aksaray, s. 86; bn Bbf, s. 177; yine Bak. Blm IV, 6; Toy kelimesi
iin Quatremerein Mool tarihi, s. 139; Marco Poloda toy kelimesi kullanlmtr.
324 St. Julien, Documents, s. 29, 52, 58, 180; E. Chavaunes, Documents, s. 168;
Rubruck, s. 141, gitar alanlar der; Gerdz, nr. Barthold, s. 87.
lyor ve bylece eleniyorlar idi325. Sanat bakmndan olduu kadar
Hal seferleri neticesinde Trklerin Orta Anadoluya ekildii bir za
manda bile Bizansllara kar baklarn tesbit bakmndan da bu h
dise pek mhimdir. Tiyatronun ilk ekli olan bu temsillerin Mool dev
rinde Uzak-arkta mevcudiyeti de Trklerin Anadoluya gelmeden bu
sanata sahip olduklarn gsterir. Gerekten bir kaynaa gre Htaydan
hi bir kimsenin grmedii oyunlar oynayan oyuncular (l aabn) gelip
p e r d e d e n k t l a r ; bunlar her milletin kyafetine girmi
lerdi. Bunlardan birisi de ak-sakall, banda sar kvrlm ve atm kuy
ruuna balanm olarak karlmt. Bununla Mool askerlerinin ms
lmanlar memleketlerinden bu suretle kardklar temsil ediliyordu326.
Uygur han in sefirini elence ve ziyfetlerden sonra saraydaki tiyatro
suna gtrmt326a. Seluk ve Mool devrine ait bu iki temsil ayn ma
hiyette idi. Aleddin Keykbad yabanc lkelerden dahi oyuncular (l a-
bn) getirtiyor ve eleniyorlard. Seluk sultanlar din bir meneden ge
len srgn avlarna asker bir spor olarak ok rabet ediyor; top oyun
larna, evgrCa ve satranca da ok dkn bulunuyorlard327. Aleddin
Keykubda mensup bir oyuncu (mashara) Karakoruma, Oktay Kaana,
kadar gitmiti328. Muzaffereddin Gok-brinin mehur Mevlid yin ve
enliklerinde drt be katl ssl ahap kubbel er yaplr; her birinde m
zisyenler, trl oyuncular ve h a y a l c i l e r sanatlarm icra eder;
ehir halk da bu elencelere katlrlard329. Bu temsiller modern tiyatro
haline gelmedi ise de asrlarca Trk ve Osmanl cemiyetlerinin hayat
ve elencelerinde mhim bir yer aldlar330. '
325Anne Comnene, Alexiade, III, s. 188.
326 Cuvayn, I, 163-164.
326a Schot, Zuvi guren frage, s. 43-50-, S. Maksudi, Trk Tarihi ve Hukuk, s. 322.
327 Bak. Resm vesikalar, s. 27-32.
328 bn Bb, s. 298; Cuvayni, I, 185.
329 bn Hallikn I, 552.
330 Trk tiyatrosu olarak Karagz, Orta oyunu ve Kukla mnasebetile bak. A.
Bombac, On ancient Turkish dramatic performances (Aspects of Altaic civisation),
s. 87-121.
v
TRK-SLM MEDENYETNN NKFI VE NHTATI

1. Seluklular Hakknda slm Mtefekkirleri

------- ~... Trkler Seluklularn rehberliinde slm dnyasnn hkimiyetini
ellerine aldklar zaman ilim ve felsefe devam etmekle beraber, slm
medeniyeti ve kavimleri inhitata balam ve hatt ite ve dta cereyan
eden hdiseler ile cidd bir buhrana da dmlerdi. Mslmanlar Eme-
vler zamannda byk fetihlerini yapmlar ve Abbasler zamannda da
Yakm-ark, Orta Asya ve Eski Yunanm kltr unsurlarn, harikulde
bir srat ve kudretle, yuurup yeni ve yksek bir s l m m e d e
n i y e t i sentezi vcuda getirmilerdi. Fakat Xuncu asrda Eski ran
n d u a 1i s t ve M a z d a k fikirleri mfrit i hareketleri
halinde slm dnyasn kemirmee balam; b y k z e n g i n
l er ile f a k i r k i t l e l e r arasmda husle gelen iktisadi tezad
ve uurumlar da mfrit cereyanlar besliyerek birbirine dman zmre
ler meydana karm idi. Bu temaylleri istismar eden i-Ftm hil
feti Msrda kurduu propaganda tekilt ve Adleri ile mevcut cere
yanlar kkrtyor; siyas ve tima nizam ykmaa alyordu. Siyas
iktidarn kaybeden Badad Abbas hlifelii tam bir acz ierisinde bu
lunuyor ve hatt bizzat i Buveyh oullarmm tahakkm altnda ezi
liyordu. slm lemi bir ok Snn ve i devletler halinde paralanm
olup bunlardan hi biri slm dnyasn i ve d tehlikelere kar koru
yacak bir kudrette deildi. En kuvvetli gzken iki snn Trk devletin
den biri Trkistanda Karahanllar daha yeni slmiyeti kabul etmi olup
uzak bulunmakta ve ancak arktan gelen istillara kar koymakta idi.
. Horasanda ve Afganistanda yerleen Gazneliler de Hindistan fetihler:
ile megul bulunuyordu. Bylece artk slm medeniyeti ve kavimleri
hayatiyetlerini kaybetmiler ve buhrana srklenmilerdi. Bu durumda
Hristiyan dnyas da, frsattan faydalanarak mdafaadan taarruza ge
mi bulunuyordu. Gerekten Bizansllar Toros dalar ve Erzurum hatt
zerinde bulunan kuvvetli hudut (Sugur, A v si mUc) tekiltn yk
mlar; imalden Azerbaycana, Cenuptan da Antakya ve Urfaya kadar
eski slm lkelerini igl etmiler; buralardaki Mslmanlar ldrm
ler ve hatt Kuds ve Badad istil tehdidi altna almlard. spanya-
s
da Mslmanlar siyas birlii kaybederek ricate balamlar ve Akdeniz-
de hkimiyeti Hristiyanlara kaptrmlard. bn Haldnun zarifne bir
istihzasna gre asr kadar Akdenizde bir tahta paras dahi yzdre-
miyen Hristiyanlar X uncu asrn ikinci yarsndan sonra artk Akdenizi
ve bu denizin Sicilya, Girit ve Kbrs gibi byk ada ve slerini hkimi
yetleri altma almaa balamlard. Sicilyada ibtida ve barbar Norman-
lar meden Mslmanlar zerinde hkimiyet kurarak onlarn ilim ve kl
trnden faydalanrken tamamiyle bir slm lkesi olmu bulunan Gi-
ritde Mslmanlar imh ediliyordu. slm dnyasnn bu zaaf dolays
ile, Trkistanda Karahanllar henz Mslman olmad bir zamanda
Uygurlar Manihaist dindalarn takip eden mnlere kar kendi mem
leketinde bulunan Mslmanlar ldrmek ve cmilerini ykmak tehdidini
yapyor ve Mvernnehirdeki Man dini mensuplarn himye ediyor
du1. Yksek devlet erkn musev olan ve halk da mn, mslman
ve hristiyan bulunan Hazarlar da bir Yahd havrasnn ykdrlmas
dolaysiyle til ehrinde mslmanlara aid cminin minrelerini ykmak
ve mezzinlerini ldrmek tehdidi ile mukabele edebiliyordu2. Halbuki
Halife Mehd zamannda Semerkant Abbas vlisi Uygurlar malb ede
bilmi bulunuyordu3.
Seluklulardan nce slm dnyas ieride siyas, din ve ideolojik
paralanma ve mcadeleler ile ar bir buhrana uram; darda da
Hristiyan Bizans ve Avrupann taarruzlarna maruz kalarak devaml bir
ricate balam bulunuyordu. Bylece bir perianlk ve mitsizliin h
km srd bu devrede, yni X uncu asr ortalarndan XI inci asi' ba
lar arasmda idi, ki Mvernnehrin tesinde slmiyet sratle yayl
yor; I dil (Volga) Bulgarlar (Trkleri) gibi onlardan bir mddet sonra da
Tala (Taraz) ve Sr-derya boylarnda byk Karluk ve Ouz kavimleri
slm dinini kabl ediyordu. T r k l er c es r et ve ec aat t e
baka kavimlere stn olduu cihetle slm dnyasnn hudutlarnda
gayri mslimlerle cereyan eden savalarn en iddetlileri Trkler ile vu-
1 bn un-Nedm, Kith ul-Fihrist, Kahire 1348, s. 472.
2 bn Fazlan, s. 35 ve 45; Yakut, Mucem ul-buldn, s. 369.
3 Bak. Tamim, i bn Bahr*s J ourney to the Uyghurs, nr. Minorsky, BSOAS, XII2
(1948), s. 282.
kubuluyordu4. slm dnyasnn sarslmas ile Trklerin bu dine girileri
ayn zamana rastlayordu. imdi byk Trk kitlelerinin slmlamalar
ile yalnz slm dnyas bu etin savalar bertaraf etmekle ve hatta is
tildan kurtulmakla kalmyor; onlar sayesinde yeni bir kudret de kazan
yordu. Esasen slm dnyas Bizans karsnda olduu gibi mn i
T r k l e r e kar da ci h ad , daha ev v el M s l
man ol mu, T r k i s t a n T r k 1e r i ile yapyordu. Mve
rnnehr Trklerinin cihad urunda vcuda getirdikleri meden tesisler
ve r i bt l ar X uncu asr corafyaclarm hayran brakacak mahiyet
te idi ve bu hususta slm eserleri ok zengin malzeme vermektedirler.
te halifelerin ordularnda hudutlar mdafaa eden ve gzlerin en
mhim bir 'ksmn tekil eden byk Trk kavminin imdi kitle halinde
slm..dinine girdii haberleri.slm dnyas merkezlerinde yeni mitle
rin belirmesine sebep oluyor; arktan gelecek Ftih Trklerin slmiyeti
kurtaracana dair bir inan douyor ve bu hususu teyid eden bir takm
hadsler ve rivyetler yaylmaa balyordu. Trkler ile alkal eitli
hadsler arasnda Tanrnn: Beni m T r k ad n v er d i i m ve
arkta iskn eylediim bir ordum vardr; bir kavme gazablandm za
man onlar o kavim zerine (hkim klarm) saldrtrm Kuds hadsi bu
devir ile alkal olup ok yaylmtr5. Artk Trkler aleyhinde olanlar
deil lehdeki hadsler rabette idi. Kgarli Mahmd eski rvilerini kay
detmekle beraber bu hadse Seluklular zamannda yazd eserinden
daha eski kaynaklarda henz rastlanmamtr. Lkin stanbulun fethini
mjdeleyen mehur bir hads gibi Seluklularn zuhurundan nce baka
bir hadsin meydana kmas ok dikate ayandr. Gerekten Xuncu asr
mellifi corafyac Mukaddesi, Buveyhlerin slmiyete yaptklar fena
lklardan bahsederken, Hazreti Peygamberin: H o r as an da g
zel yz l ve Arap olmayan, hak m bi r i nsan kacak; ad
benim gibi Muhammed olacak ve Bu v ey h l er i n t ah ak k m
n e nihyet verecektir. Horasandan byk Darvazr1a kadar fetihler
yapacak; tek silhl kalncaya kadar klc brakmyacak; ran, Irak ve
Mekke hutbelerinde ad okunacaktr hadsini rivyet etmitir6. Turul
begin slm Muhammed adm tamas, Horasanda meydana kp
devletini kurmas, Buveyhleri ortadan kaldrmas ve btn Yakn arka
hkim olmas doiaysiyle, hakl olarak, bu hads ile kendisinin kastedil
dii kanaati yerlemi idi. Nitekim Halife Memnun (813-833), Abbas-
4 stahr, BGA, s. 290-292; bn Havkal, nr. J. H. Kramers, s. 457-469.
5 Kgarl Mahmd, I. s. 294; Aksaray, s. 51 not.
6 Ahsan ut-takasim, B. G. A. s. 472.
ierin en parlak zamannda, bu sllenin kibeti hakknda Zbulistn
emrinin mneccimine sorduu rivyet edilen sualin cevab da bu mna
da tefsir edilmiti. Filhakika bu kehanete gre imal-arktan zuhur ede
cek T r k 1e r Deylemli (Buveyhi)lerin t ah ak k m n e n i h y et
v r d i k t e n sonra Irak, Suriye ve Rma (Anadoluya) sahip olacaklar
dr7. Rvendiye gre Turul bey Hemedanda Baba Thirin duasn al
d; eyh sultana ibriinin krk kpam verdi ve parmana takt: te
bunun gibi dnyann hkimiyetini senin eline verdim dedi. Sultan bu
halkay muharebelerde tard8. Bu irkil Hocnm Ouz Hana ve Gk-
enin ingiz Hana dnya hkimiyetini mjdelemelerine benzer; bura
da sdece mn yerine eyh kim olmutur. te slm dnyasnn bu
buhranl zamannda Trklerin slm dinine girmeye balamalar bu tr
l hads ve rivyetlerin yaylmasna mil oluyor ve Snn mslmanlara
yeni bir mit kayna tekil ediyordu.
Trklerin slmlamas ile uyanan mitler Mslmanlarn eskiden-
beri Trkleri iyi tanmalar neticesi idi. Filhakika Araplar Sasan mpa
ratorluunu kolaylkla yktklar halde Orta Asyada Trklerin iddetli
savalar ile karlamlard. Cihdn farz klnm olmasna ramen
T r k l er si z e d o k u n mad k a s i z d e T r k l e r e d o
k u n may n z hadsinin bu sralarda fazla yaygn bulunmas ile bu
savalar arasnda yakn bir alka gzkyor. Mslmanlar Seluklular
dan nce Trkleri yakndan tanmlard. Halife Mutasm (833-824) za
mannda halifelik ordusunun esasm Trkler tekil ediyor; Smerr ehri
onlar iin kuruluyor ve eitli gazlarda zaferlerle dnen Trkler ok se
viliyordu. Emevler zamannda meydana kan Arap milliyetilii Arap
olmayan Mslmanlar Mevl (azadl kle) yni Araplar sayesinde Ms
lman olmu diye hakr gryor ve bu hanedan Arap olmayan Msl
manlarn uhiiyye ad verilen cereyanlarla yklndan sonra Abbasler
devrinde bir msavilik fikri yerlemi bulunuyordu9. Byk Arap mte
fekkiri Chizin Trklerin yksek ahlk, fazilet ve kahramanlklarna dair
Menkib ut-Trk adl rislesi bu devirde onlara kar duyulan takdir
7 bn Haldun, Mukaddi me, stanbul 1275, II, s. 2,26; Barthold, bu kehaneti
biraz yanl tefsir eder ( sl m Medeni yeti tarihi, stanbul 1940, s. 99); Z. V. Togan,
Tari hde usul, stanbul 1950, s. 85; O.. Turan, Trkl er ve slmiyet, s. 469-472. Ab-
basler zamannda Trklerin Araplar kendi llerine sreceine dair hir hadis de
ibn Sa'dn Tabakatmda meydana kar.
8 Rvend, s. 99.
9 Bak. Corel Zeydn, Medenj et-i I slmiye Tarihi IV, s. 249-258; F. Kprl
(Barthold) slm Medeni yeti Tarihi, s. 168-176.
hislerine tercman oluyordu10. slm dnyasnda Abbas ordularndan
sonra da Smnilerin, Buveyhlerin, ve hatt Flmlerin ordularn da
ekseriyetle Trkler tekil ediyor; hudut gzleri arasnda da ok Trk bu
lunuyordu. Bu sebeple Mslmanlar yakndan tandklar ve samim
snn olduklarn bildikleri Trklerin islmiyeti kabuln memnuniyetle
karlyor ve iinde bulunduklar buhran doiaysiyle ftih Trkleri mit
le bekliyorlard.
Seluklu hkimiyeti ve bu devirde slm medeniyetinin kazand
hayatiyet hakknda grdklerimiz slm dnyasnn bu mitlerini boa
karm deildir. Gerekten Turul bey zamannda Deylemlilerin zul
mnden, neseblerinin mehul ve uydurma olduundan bahseden bn
Hassl, Seluklularn Afrsyb (Ouz Han) neslinden geldiini, Trkle-
_____rin fazilet ve stnlklerine dair en salam delilin de Hazreti Peygam
berin T r k l er si ze d o k u n ma d k a si z de T r k
l er e d o k u n ma y n z hadsi olduunu belirtmek suretiyle ilk
hislerin bir tercman olur11. Byk devlet adam Nizm l-mlk: D n-
yan n ef end i si (Melikh) Afrsyb (Ouz Han) neslinden olup
dindr, limlere sayg, zahitlere iyilik, fakirlere efkat ve halka adlet
gstermek gibi dnyada kimseye nasip olmayan yksek vasflara sahip
ve ci hna h k i md i r . Baz h a l i f e l e r z aman n d a
devlet ok geni l emi idiyse de yine H ar i c l er d en endie
vard. Allaha krler olsun, ki bu uurlu zamanda byle bir kayg kal
mam ve kimse muhalefet dnemez olmutur12 derken kendisinin de
domasnda hissedar olduu devrin umum vasflarn izer. Baka
bir mellif: Sel u k p d i ahl ar hep bu gzel ahlka sahip
idi. Onlarn bay r ak l ar belirdikten sonra i ht i y ar dnya ye
niden tazelendi ve genleti; onlarn kt oldu; imr edildi. Seluklula
rm iyi idareleri sayesinde dnya ni z ma girdi; s l mm s an
cak l ar kuvvet buldu; arkta ve Garpta cmi, medrese, ribt ve mi
narelerin ou Seluk sultanlar ve vezirlerinin eseridir. Bu hanedann
devletleri inhitata yz tutunca da memleketlerin mamrluu ve halkn
asayii bozuldu13 fikirleri ile devrin ehemmiyetini meydana kor.
slm dnyasnn gr ve duyularn belirtmek bakmndan mm
Azam Ebu Hanfeye atfolunan bir rivyet de dikkate ayandr. Bu ri-
........... 10 Nr. Van Vloten, Tria Opuscula, Brill 1903, s. 17-56.
11 Tafzl l-Etrk ala str il-ecnd, nr., trc. . Yaltkaya. Belleten, XV, s. 42.
Trkler hakknda shhatinden phe edilmeyen en mhim hdis de budur.
12 Siyset-nme, s. 7.
13 Afdal d-din Kirmn, Vakayi-i Kirmn, Tahran 1326, s. 29-30.
vyete gre Ebu Hanfe hac esnasnda Tanr'ya: CE y A l l a h m!
ben seni n i i n M u h a m m e d i n e r i t n t ak r i r
e t t i m; itihadm doru ve mezhebim hak ise yardm et diye niyaz
da bulunur. Htiften gelen bir ses: D o r u s y l e d i n ; k l
T r k l e r i n e l i n d e b u l u n d u k a seni n mez h eb i n e
z e v a l y o k t u r cevabm verir. Bu rivayeti nakleden Ravendi u
ilvede bulunur: Allaha hamd olsun, ki artk s l m n a r k a s
k u v v e t l i ve H a n e f mezhebi mensuplar m e s d d u r 1a r.
Arap, Acem, Rm ve Rus diyrlarmda k l T r k l e r i n e l i n
dedi r , S e l u k S u l t a n l a r H a n e f limlerini o kadar
himye etmilerdir, ki onlarn sevgisi ihtiyar ve genlerin kalbinde hki
dir14. lhanl devrinde lim ve devlet adam olan Hamdullah Kazvin
gzel bir mukayese yaparak der, ki: s 1m h a n e d a n l a r n n
o u bir aybla malldr. Emevler z n d k ve h r c i l i k ,
A b b a s i l e r i t i z a l , Bveyhler r f i z i l i k ile, Gazneliler,
Hrizmhlar ve dier mslman slleleri de as i l l er i n i n h ak r
(kle) olmasiyle bir kusura sahiptir. Halbuki S e l u k l u l a r b
t n bu i l l e t l e r d e n pk, temiz ve dindr insanlardr. Halka
efkat bunlarn mmtaz vasflardr.15
XI I I nc asrda Mool istilsndan kap Anadoluya gelen ve Kay
seride Aleddin Keykubadm himyesine giren Necmeddin Rz: slm-
lar emniyet, asayi ve rahat S e l u k h a n e d a n n n m b a
r ek etr i glgesinde buldular. Bu d i n d a r p d i h l a r za
mannda yaplan medreseler, cmiler, hanekhlar, ribtlar, hastahneler,
kprler ve dier hayr messeseleri hi bir devirde yaplmam; limle
re, zhitlere ve halka gsterilen efkat ve merhamet, giriilen gazalar ve
kazanlan zaferler hi bir zamanda vukubulmamtr. Bu husus o kadar
malmdur, ki tafsilta lzum yoktur. Zira Trkistan, Fergana, Mver-
nnehr, Hrizm, Horasan, Gr ve Sstn (Afganistan), Kirman, Hzistan,
ran, Irak, Diyarbekir, Suriye ve Rm (Anadolu) onlarn ve klelerinin
eserleri ile doludur. M s l man l ar bu mbarek hanedana dua ve
sen ile meguldrler der16.
Seluk hkimiyeti hakknda mutedil ilerin gr de bu mahiyette
idi. Filhakika eserini Seluklularn inkraz devrinde yazan Abd l-Celil
Kazvn T r k l er i n ci h n hkimiyetini, islmn gazileri olduu
nu, rfiz ve mlhidleri imha edip slmiyete byk hizmetler yaptkla-
14 Rvendi, s. 17-18.; Trkler ye slmiyet, s. 472.
15 Trih-i Gz de, s. 434.
16Mird ul - bd, s. 11-12; Kez bak. Cami t-Tevari h, II, 5, s. 3-4.
rm, taassuba sahip bulunmayp ilere de ihsanlarn belirttikten sonra:
Mslmanlkta cmi, medrese, hanekh ve her trl hay r ve i y i
l i k l er i n yaplmas, k t l k l e r i n a t l ma s h ep Sel
u k l u l a r n u u r l u k l l a r sayesinde mmkn olmu
tur17 demek suretiyle mutedil ilerin hislerine tercman olur. Seluk
lular hakknda Hristiyan melliflerinin dncelerine dir yukarda m
nasebet dtke kaytlar verilmiti, ki bunlar da ayn mahiyette takdir
ve medhiyelerden ibaretti. Seluklular hakknda slm melliflerinin bu
eit ifadeleri ve iirleri pek ok olup daha fazla tafsilta lzum yoktur.
Yalnz saysz iirler arasmda bir ok kaynaklarda dercedile bir kaside
sinde ir Muhammed bin Ebu shk el-Gazz (lm 1130) nin Hal
muharebeleri vesilesi ile: T r k l e r l e k a r l a l d z a
m a n m e 1e k gibi iyidirler; lkin sav at a i f r i t k e s i l i r 1e r18
mehur beyti Chizin fikirlerini andrd ve baz hal melliflerinin
ifadelerine de uyduu iin kayda ayandr. Gerekten Trklere dman
olarak gelen Hallar da onlarn kahramanlklarm, faziletlerini ve mer
hametlerini grdkten sonra takdir hisleri ile dnmler ve yardmna
geldikleri Bizansllarm hyanetleri doiaysiyle de onlara dman kesil
milerdi19.
. Seluklularm ykseli zamannda, 1068 de, Ispanyada eserini yazan
Sid al-Andalus, tarihi nazar itibare alp, dnya hkmdarlarn in
imparatorlar ve Hindistan, Trk sultanlar, ran ahlar ve Rum (Roma)
imparatorlar olarak sayarken bu telkkinin in hkmdarlarna ait ol
duunu kaydeder ve Seluk hkimiyetini eski Trk devrine uzatm olur.
Bu vesile ile birinciye t a a t k r i n s a n l a r h k md a r ,
k i n c i y e i l mi sevdiinden H i k m e t k r al , ncye,
Trkler ok cesur olduundan, A r s 1a n 1a r h an , drdncye
bykl ve yksek mevkii doiaysiyle h 1a r a h ve niha
yet en gzel yz ve vcuda sahip olduklarndan Rum imparatoru olan
beinciye de n s a n l a r k r a l denildiini syler20. Gerek
ten eski in hkmdarlar kendilerini S e m n n o l u (Fag-
fr, Pa- pur ) , ran ahlar h 1a r a h (hinh), Roma
(Bizans) mparatorlar meskn dnyann (Oecumeniqe) hkmdarlar
sayd21 gibi Gk-Trk hakanlar da kendilerini semav meneden gel-
17 Kitb un-nakz, s. 49, 54, 58, 77, 773, 333, 511. .
18 ibn tl-Cevz, s. 15-16.
19 Bak. Osman Turan, The deal of taorld domination among the Medieval T w fes,
Studia Islamica, (IV) 1955.
20 Tabakat al-Umam, Fr. trc. B. Blachere, Paris 1935, s. 43-44.
21 Bak. Ch. Diehl, Grands probl. de Vhist. Byzantine, s. 120.
mi, gkte domu, ebed Tanrnn kudretiyle tayin edilmi (Meng
Tangr kcinde), c ili nn ve yedi iklimin hkimi olarak hissediyorlar; fer
manlarnn, in ve Bizans imparatorlarna gnderdikleri mektuplarn ba
na bu forml koyuyorlard22. Seluklulara Uygur, Gk-Trk ve Hun-
lardan gelen bu cihn hkimiyeti uuru ayn Trke kelimeler ile Mo-
ollara ve fikir olarak da Osmanl pdiahlarma miras kalyordu.
Seluk hkimiyeti hakknda slm mellifleri ve Hristiyan yazarlar
bu kanaatlerini meydana koyarken baz Trk mtefekkirleri de sultanla-
rm ve beylerin cihn hkimiyeti inanlarna itirak ediyor ve bunun gu
rurunu duyuyorlard. Kgarl Mahmd Trklerin Allahn askeri ve ci-
hnn hkimi olduunu, Allahn dnyann idaresini onlara verdiini kay
dettikten sonra: Tanr onlara T r k ad n verdi; kendilerini y er
yz h km dar ve devrin hakanlar yapt; herkese stn kld. On-
lan hakla teyid ve kendilerine snanlar tziz eyledi. Buharal ve Ni-
purlu iki limin senetleri ile bildirdiklerine gre, Ouz T r k l er i
ni n zuhurundan ve Kymet gnnden bahseden Hazreti Peygamber:
T r k d i l i ni r eni ni z ; zira onlarn h k i m i y e t l e r i
uzun srecektir buyurmutur. Bu rivyet doru ise din, deilse akl
Trkenin retilmesini emreder23 dnceleri ile kuruluuna ahit ol
duu Seluk imparatorluunun urunu tayor ve bu mnasebetle yaz
d lgatin ehemmiyetini meydana koyuyordu. Dikkate yndr, ki
Turul bey hakknda olduu gibi Trk hkimiyetinin uzun sreceine
dair bu rivyet de gereklemitir.
Sultan Sancar zamannda Mervde doan Fahreddin Mbarekh,
Trklerin hkimiyetini ve dal sahalarn dnerek, inden Rum
lkelerine, imlin buzlu blgelerinden Hindistana kadar uzayan btn
memleketleri T r k i s t a n hudutlar iine almakta ve yer yznde
Trkistan kadar byk bir lkenin bulunmadn sylemekte ve bunu
Trklerin stnlklerinden biri olarak gstermektedir24. Ykut da dnya
nn meskn drt ksmndan birinin Trk lkesi (Arz t-Trk) olduunu,
Hindistandan Rum hudutlarna kadar uzadn syler25. Mbarekh
Trklerin meziyetlerini sayarken her millet arasmda Mslman olduk
tan sonra irtidat eden bulunduu halde Trklerin mstesna olduunu ve
( slmiyete yle balanmlardr, ki onlardan bir kimsenin ailesini ve
S - '
22 S. Julien, s. 48, 52, 53; Chavannes, s. 246, 249; Osman Turan, World do-
mination, s. 80-82; yukar, IV, 7 ye de bak.
23 D vnu lgat it-T rk, I, s. 2-3.
24 Trih-i Fakhrud-din Mbarekh, nr. E. D. Boss, London 1927, s. 44,
} 05 Mucem ul-bulddn, I, s. 18.
memleketini hatrlayarak bu dinden dndnn grlmediini, her mil
let mensubu kendi memleketinden ayrld vakit zell dtn, halbu
ki bunun aksine Trkler, slm memleketlerine gelince kadir ve kymet
lerinin arttn, kumandan ve emr (hkmdar) olduklarn syler ve
bylece hizmetlerinde bulunduu menei kle olan Gazne ve Hindistan
sultanlarnn durumunu izah eder. Mellif Trklerin bu meziyetleri do-
laysiyle de efsanev Trk padiah Afrsyba atfolunan: T r k d e
ni z d ek i bi r sedef e benzer; orada (denizde, yni kendi kavmi
arasmda) iken kadri bilinmez; lkin denizden ktktan sonra pdihla
rn tac ve gelinlerin ss olur szn nakleder. Kgarl Mahmd gibi
o da Arapadan sonra T r k e d e n d ah a i yi ve h ey bet l i
bi r di l yoktur. Eski zamanlardan beri emr ve kumandanlarn ou
Trk olduu ve devlet, nimet, altun, gm de ellerinde bulunduu, b
ykler, asller ve btn halk onlarn hizmetinde ve Trklerin devleti sa
yesinde mesut ve hrmetkar olduu iin bugn insanlar eskisinden
fazla Trk diline rabet etmektedir26 mtalasn beyan eder. Rubruck
ve Marco Polo gibi Avrupal seyyahlar da Anadoluya Trkiye ve Cenu
b Rusyadan in hudutlarna kadar uzayan geni Asya lkelerini B -
yk T r k i y e adiyle zikrederken Kgarl ve Mbarekh gibi bir
realiteyi ifade ederler. Fahreddin Mbarekh Trkenin heybetini ve
her yerde konuulduunu sylerken de Kgarl Mahmd ve Ali r Ne-
v ile birleir. Gerekten Nev Trkler Farsa konutuu ve iir yazd
halde ranllarm Trke iir yazmak yle dursun konumaa bile ka-
biyetleri olmadn belirttikten sonra T r k di l i ni n Fars dilinden
daha z e n g i n, ifde kabiliyetinin daha fazla olduunu ilm delillerle
isbat eder; bu mill gurura duyar ve irleri Trkeyi tercihe tevik
eyler27.
Sultan Baybars Msr-Suriye Trk Memlk eskerleri banda, dn
yada ilk defa, Moollar, 1260 ylnda, Ayn Clt mevkiinde bozguna
uratp istily durdurunca, devrin umum anlayna gre, Moollar
Trk sayan Trk tarihisi Bedreddin 'Ayn (Antepli): N e g a r i p
bi r h d i s e d i r , ki T r k l e r e k ar s l m i y e t i
k u r t a r a n yi ne T r k l e r o l mu t u r28ifdesiyle Trkle
rin slmiyete yaptklar hizmetlere dair yeni bir hdise ve gr ifade
eder. Durumun bu sarahatine ve kaynaklarn ifdelerine29 ramen bir
26 F. Mbarekh, s. 35-37, 44; F. Kprl, Trk Dili ve Edebiyat, s. 123-154.
27 Muhkemet l-lugateyn, stanbul 1315, s. 42-44, 55-58.
28 J kd ul-Cumn, Veliyuddin Ef. XIX No. 2391 s. 434. ,
29 Bak. Blm II, bahis, 13, 14, 15, 16.
Arap tarihisi Turul begin Badada geliini halifenin deil vezirinin
davetiyle izaha alrken teferruata ait hdiseleri zorlamakta ve isabet
siz ve galiba dar bir milliyetiliin tesirinde kalmaktadr30. Byle bir hk
me varmaa alan mellifin Seluk tarihini iyi kavramas gerekirken
onun tamamiyle yabanc olduunu byk hatalariyle meydana koymak
tadr. Filhakika iktidarn koruma ve arttrma arzusuna ramen, Snn
Abbas halifesi Kim bi-emrillahm maruz kald i tehlikesi dolay-
siyle, Turul beyi ve Seluklular bir kurtarc olarak karlad hi bir
tereddde yer brakmamaktadr, ki zaten bu husus yukarda hem hdi
selerin seyri ve manasiyle, hem de kaynaklarn ifdeleri ile teyit edilmi
bulunmaktadr. Bu isabetsiz gr ileri srerken de vezir Amd ul-mlk
n Turul beye bir komplo hazrladn, Halifenin Turul beye kar
brahim YmaF tuttuunu bir delil olarak gstermekle de hdiselere ta
mamiyle ters bir mna vermekte veya Vrid olmayan mesnetlere dayan
maktadr.
Seluk hkimiyetine kar Mslman dnyasnn takdir ve hatt teb
cil duygular o kadar kuvvetlidir, ki Seluk devleti kurulmadan nce g
ebe Trkmenlerin yapm olduu istil, yama ve tahripler tamamiyle
unutulmu ve esasen bu tahribat byk lde olmad gibi giriilen
byk imr hareketleri ile byle bir iz de kalmamt. XI I inci asrda,
Trklerden uzak bir yerde, Sicilyada yaayan mehur corafyac Idris
Seluk sultanlarnn meziyetlerini ve Trkmenlerin akmlarm duyarak
Trkler iin: hkmdarlar sava, kudretli, ihtiyatl, dil ve yksek
vasflarla temayz ederler; halk chil, kaba ve zlimdir ifdesini kulla
nrken Seluk devletinin kuruluundan nce vukubulan Trkmen, ya
ma ve akmlarm kast eder31. Zira bu Trkmenler de en kk bir siyas
tekilt ve beylik kurduklar zamanda derhal devlet ve hkimiyet uuru
nun gerektirdii adlet ve imr yolunu tutmulard. Halbuki Moollar,
sonradan bz medeniyet ve imr faliyetlerine giritikleri halde, istil
larnn tahribat hi bir zaman silinememi ve ac htralar unutulma
mtr. Aksine Mool devri yksek devlet adamlar ve mtefekkirleri bile
bu durumu ve Seluk devri ile tekil eyledii tezad, iki istilnn azm
farklarn daima belirtmilerdi. Gerekten Mool istils kk bir kav-
min muhaceretiyle, fakat devlet kuvvetiyle, vukubulurken tahribat da u
urlu olarak cereyan ediyordu. Buna mukabil Seluk istils bir devlet
mevcut olmadan bir milletin muhacereti ile geliiyordu. Trkmen akn
30 George Makdis, bn 'Aql et la resurgence de ri sl am traditionaliste au Xl e
siecle, Damas 1963, s. 86-107,
3:1 Geographi e dEdri s Fr. trc. Jaubert. I, s. 498.
ve yamalarnn sebebini de byle bir zaruret tekil ediyordu. Fakat dev
let kurulunca her ey deiiyordu. Seluk ve Mool istillar arasndaki
byk fark budur ve Seluklularn slm dnyasnda ve Hristiyanlar
arasnda bu derece sevgi ve takdirle karlamalar da bundan idi32.
Seluk sultanlar eski Trk cihn hkimiyeti urunu canlandrrken
madd kudretleri yannda manev milleri de ihmal etmiyor ve her halde
hadslerle, slm mtefekkir ve byklerinin szleri ile bu uuru kuvvet
lendiriyorlard. Nizm l-mlkn Seluk azametini tarihe intikal ettir
mek maksadiyle, cizye getiren Bizans elisini Kgara kadar gtrmesi
ve Ceyhun nehrini geen ordunun gemicilere denecek cretinin An
takya vergilerine havalesi mnasebetiyle bizzat bu gayeyi beyan etmesi
de bu urun baka delillerini meydana koymutur. Fakat Seluk sultan
lar asaletleri ve efsanev Afrsyb (Ouz Han) neslinden gelmeleri ile
iftihar ettikleri halde, bugnk mnada, bir mill kltr uru ve siyse
tine sahip olmamlard. Esasen byle bir ey de bahis mevzuu deildi.
Onlar iin beraberlerinde getirdikleri eski Trk kltr ve messeseleri
ile imtiza eden yeni bir Trk-slm medeniyeti, slm ideali ve kendi
hkimiyetleri tesinde baka bir ey de dnlemezdi.
2. Seluklular Devrinde Trk Dili ve Edebiyat
Seluklularn slm dnyasna hkim olduklar zamanlarda Arapa
slm dnyasnn ilim ve medeniyet dili olarak hkm sryordu. Sm-
nler Trkistan ve Horasanda ranl ve Trk halkna ve Trk ordusuna
dayandklar halde Farsa; Gazneliler de saray, ordu ve bir ksm emir
leri ile Trke konutuklar ve hkmdarlar Sultan Mesda kadar iyi
Farsa dahi bilmedikleri33 halde Arapay resm dil olarak kullanmak
mecburiyetinde kalyorlard. Bu devirde Farsa bir edeb dil olarak mev
cudiyetini isbat etmekle beraber henz ilim dili mevkiine kamyordu.
Byk lim Brn de Kitb us-Saydalasmda Farsanm eski Iran hikye
lerini yazmaktan baka bir ie yaramadn, Arapa'dan Farsaya ter
cme edilen ilm eserlerin kymetlerinden ok ey kaybettiklerini syler34.
Nitekim ran edebiyat Seluklular zamannda ve onlarn himmetiyle en
32 Yukarda bak. VII, 10; aada s. 368-382.
*'* Bayhak, s. 184, 188, 258, 352, 368-382, 548.
34 Kprl (Barthold) slm medeniyeti tarihi, s. 210. Bununla beraber Gazne
liler Karahanllarla muhabereyi Farsa yapyorlard (Bayhak, s. 79). Fakat Kara-
hanllar da Gaznelilere Trke (Uygurca) yazyorlar, Gazne saraynda Trke ko
nuuyorlard (Bayhak, s. 759,731).
parlak devrini idrak ettii ve Farsa resm dil haline geldii halde Tr
kistan, Hrizm, Horasan ve ran'da yazlan byk ilm eserler henz
Arapa telif ediliyordu. XI I I nc asrda Arapa, Farsa ve Trke s
lm dnyasnn kltr dili olunca eyh Hsmeddin Asimnin Arap
a iirleri f e s h a t, Farsalar m e 1 h a t ve Trkeleri de s h h at
vasflar ile mmtaz bulunuyordu35.
Trkler eskiden nasl, ksm olarak, Man, Buda ve Hristiyan dinle
riyle birlikte Sod ve Uygur alfabelerini kabl edip mn dinlerini ve
Gk-Trk alfabelerini brakmlar ise daha byk kitleler halinde Ms
lman olur ve daha byk bir slm medeniyetine girerlerken de ayn
eyi yapmlard. Nitekim ranllar da slm istils altnda eski yaz ve
edebiyatlarn tamamiyle terk etmiler ve yeni Farsa ancak bir ka asr
lk bir emeklemeden sonra meydana kabilmiti. Trkenin slm dev
rinde yaz ve edebiyat dili haline gelebilmesi iin onun tarih seyrini en
umum hatlariyle belirtmek lzmdr. Trke ok eski zamanlarda bir
yaz dili haline gelmiti. Gk-Trk hakanlar daha VI mc asrda in im
paratorlarna mektuplarm Trke olarak, Trke diplomasi kidelerine
ve takvimine gre yazyorlard36. Gerekten Orhon kitbelerinde ve daha
sonraki resm yazlarda olduu gibi T a n r t a r a f n d a n gn
d er i l mi b y k G k - T r k l er i n h a k a n cmlesiyle
balayan bu mektuplarn ancak ince tercmeleri kalm ise de37 VI mc
asra ait Yeni-sey kitbeleri Trke bir alfabe ve yaz dilinin ayn asrda
mevcud olduunu, ok, y ay ve ev e (adra) benzeyen, k, y, ve b (eb:
ev) harflerinin belirttii zere, bu alfabenin de kendileri tarafndan icad
edildiini gsterir. Bununla beraber bize Gk-Trklerden sadece bide
ler zerinde yazlm mhim kitbeler ve kk bir Uygurca yazma kal
mtr. Trk dilinin en eski kelimeleri ise, ahs adlarndan baka, Milt
tan nce I I inci asra kadar kan bir ka kelime olup Hiung-nu hkm
darlarnn Tuman, Bagatur (Mete), adlar, Tangr kutu unvanlar ve
Ota (U-tu) kelimeleridir38. Mild I I . asrda Batlamyusun Ural nehrini
Dayk adiyle kaydetmesi (sonraki asrlarda Trkenin, tekml netice
sinde, bu isim Cayh ve Yayk ekline girmitir) de bizi hem en eski Trk
e kelimelerden birine kavuturmu ve hem de bu blgelerin en eski de
35 Barthold, slm medeni yeti tarihi, s. 125.
36 P. Pelliot, Neuf notes sur les questions dAsie centrales; Toung Pao, XXVI
(1929), s. 205-206; Osman Turan, Oniki hayvanl Trk takvimi, stanbul 1941, s. 48.
37 Bak. Julien, Documents, s. 48, 49, 53.
38 Lattimore, nner Asian frontiers of China, NewYork, 1951, s. 450, 524. Bu
hususta tafsilt iin bak. Osman Turan, Trk Cihn Hkimiyeti Mefkresi Tarihi,
stanbul 1969, C. I, s. 40-47.
virlerde bir Trk memleketi olduunu gstermitir39. in kaynaklarnn
Gk-Trklerin mezarlar bana hayat ve faaliyetlerini hlsa eden birer
ta kitbe diktiklerine dair beyanlar40 yaznn Trkler arasnda ne dere
ce yaygn olduunu gsterdii gibi Orhon ve Yeni-sey kitb elerin den
sonra daha bir ok kitbeni de bulunacana dellet eder. Esasen Gk
Trk hakanlar da Orhon kitabelerinde devletlerinin ksaca tarihini, fel
ket gnlerini ve mill ur ve birlik sayesinde nasl kudret kazanmalar
gerektiini anlatrken: Ey T r k ve Ouz beyleri, mi l l et i iitin
hitabiyle de halk bu kitbeleri okumaa davet etmekte ve bu suretle ya
znn Trkler arasmda olduka yaygn bulunduunu belirtmektedir41.
Uygurlar ilk zamanlarnda mn dinine ve eski ananelere bal
kalarak Orhon yazsn da kullanrken Man, Buda ve s dinlerini kabul
ettikten sonra bu dinlerle birlikte Yakn arktan gelen ve Arami bir asl
bulunan Sod ve ondan kan Uygur alfabelerini kabl etmiler ve bu
yazlarla yazlm pek ok eser brakmlard. X. asr Arap limi bn n-
Nedm halifenin mehur Trk kumandan Inasm torunu Mehmedden
ald bilgilere gre Sod (Buhara-Semerkent blgesi) da halkn Sene-
v i y y e (dualist) ve Hristiyan dinlerinde bulunduunu, Sod yazsn,
Hristiyanlk ve eski ran Mecsilii ile karmasndan meydana kan
Man dini mensuplarnn da Man alfabesini kullandklarn syler42. Fakat
bu asrda Semerkandta Hristiyan ve Manihaistler bulunmakla bera
ber43 ehir ve blge yalnz Mslman olmam; slm medeniyeti de ar
tk burada ok yksek bir seviyeye ulam; byk limler yetitirmiti.
Nitekim ayn mellif baka bir yerde de Semerkantta bulunan ve Uygur
hkmdarlar tarafndan himaye edilen Man dini mensuplarnn bu za
manda ancak 500 kii kaldn belirtir44. Bundan takriben asr sonra
Fahreddin Mbarekh (1148-1215) da Trklerin yazlar ve kitplar ol
duunu, bunlar ocuklarna rettiklerini, alfabelerinden birinin yirmi
be harfli Sodca, dierinin de sadan sola yazlan ve yirmi sekiz harfli
bulunan Dokuz-Ouzca (Touz-guz) olduunu ve harflerinin bitiik ya
zlmadn syler45. Birinci mellifin Man alfabesiyle Uygurcay kas-
dettii phesiz ise de ikinci mellifin Dokuz-Ouz (Uygur) alfabesine
39 A. Berthelot, UAsi e ancienne dapre s Ptolemee, Paris 1930 s. 222.
40 S. Julien, Documents, s. 10, 28, 135, 142, 148, 201; E. Chavames, Docu
ments, s. 38, 71, 177.
41 W. Thomson, nscription de FOrkhon, Helsingfors 1896, s. 105.
42 Fihrist, s. 26, 29.
43 Istahr, s. 314; bn Havkal, s. 498.
44 Fihrist, s. 472,
45 Trih-i Fahrddin Mbrekah, London 1927, s. 44-46.
atfettii yirmisekiz harf ve bitiik yazlmamas ifdesi Gk-Trk yazs
na daha yakn dmektedir. Lkin slm melliflerinin bu alfabeyi tan
dna dir bir kayda sahip deiz. bn n-Nedmin ayn kaynaktan alp
belirttiine gre Trk hakan yabgu (melik) lara ve beylere yazmak iste
dii zaman vezirini arr ve okunu yarmasn ve zerine naklar yap
masn emreder. Trk bykleri az iaretle ok mnay anlarlar. Sava,
bar ve anlamalarda bu y az l oku kullanr ve gereini yaparlar.
Hkmdarlarn bir davet almeti olarak ok gndermeleri in ve Ms
lman kaynaklarnda da mezkr olup bu kayt sonuncularn ilkidir46. in
kaynaklar Gk-Trklerin hkimiyetinde iken Semerkant blgesinde
(Soddiyana) ufk bir yaz kullanldn belirtirken bu Sod alfabesini
kasdederler47.
bn n-Nedm Hazarlarn branice yaz kullandklarn sylerken
Mbarekh da yine onlarn soldan saa Rus alfabesine nisbet edilen bir
yaz yazdklarm kaydeder. Birincisi Bizansta VI I I inci asrda yaplan
tazyikler dolaysiyle Yahudilerin Hazar lkesine snmalar ve Hakan
ile etrafnn Musevilii kabul ile ilgilidir. kincisi de Hazarlar hristi-
yanlatrmak maksadiyle Bizans papaz KyriPin Yunan alfabesinden v
cuda getirdii ve Ortodoks slvlarm kabul ettii alfabeyi ifde eder.
Fakat Gk-Trklerin Garp Yabgular olan ve daha sonra bir Hakanlk
halinde ykselen Hazarlardan bize hi bir vesika kalmamtr48. Hazar
larla ayn etnik hviyeti hiz bulunan Bulgarlarn da bir yazs bulundu
unu bn n-Nedm kaydederse de X uncu asrda slmiyeti kabul eden
dil Bulgarlarnn yazlar hakknda baka bir kayda sahip deiliz. Fakat
XI I inci asrda Kad ahBulgarnin elimize gemeyen bir Bulgar tarihi
yazm olmas ok mhimdir49.
X I I I nc asr ortalarnda Uygurlarn eski ve yeni illerini ziyaret
eden Cuvayn, onlarn kitaplarndan ve tarihilerinden malmat aldn
kaydettikten ve tarihleri, dinleri, aralarnda Buda, Man, Hristiyan ve
Mslman dinlerinin yayln, Orkun havalisinden Bebal taraflarna
glerini tafsiltiyle anlattktan sonra Orhon nehri zerinde, Mool or
dugh yaknnda, Ordu-bal (Kara-balgasun) ehrinde (Gk-Trklerin
tkeni ve Moollarn Karakorumu blgesinde) Uygurlara ait yazl
talarn bulunduunu, bunlar kimsenin okuyamadn, inde oturan
46 Fihrist, s. 29-30; O. Turan, Okun hukuk bi r sembol olarak kullanlmas, Belle
ten, XXXV.
47 E. Chavannes, s. 134.
48 D. Dunlop, The J etoish Khazars. s. 119.
49 Kad el-Bulgar mam uI-Haremeynm dostlarndan idi (Zekeriya Kazvn,
s. 612).
ve bu yazy bilen bir kavme mensup insanlar getirilip bu yazlarn oku
tulduunu anlatr50. Uygurlarn tarih ve edebiyata ait eserleri zengindi.
Onun verdii bu tafsilt Uygurlara ait Trke, ince ve Sodca yazl
Kara-balgasun kitabesi ve in kaynaklar ile teyit edilmitir51.
Orta Asya devletleri arasnda Uygurca uzun mddet resm mnase
betlerde de kullanlyordu. 1027 ylnda Uygur ve Ktay hanlarndan
Gazneli Sultan Mahmda gelen eli, Trk usul ve takvimine gre, Uy
gurca yazlm bir mektup getirmiti ve Mervez bunun Arapa terc
mesini eserine koymutur52. Bu, Anadolu Seluklular divannda Bizans
llar ile Rumca muhaberat idare eden ktipler (ntrn-i dvn-i salta
nat) gibi53 olup Gazne devletinin de Orta Asya gayr mslim Trk dev
letleri . ile' mnasebetlerinde Uygurcay bilen memurlara sahip olduuna
dellet eder. Nitekim Kgarl Mahmd da, kadm zamanlardan bugne
dein, Kgardan Yukar ine kadar btn Trklerin, hakan ve sul
tanlarn, Uygurca kullandklarn, inli ve dier ark kavimlerinin de
Trklere mektuplarn bu yaz ile yazdklarn, oralarda ehirlilerin Trk
e bildiini sylemekle Uygurcann Asyada ne derece yaygn ve dev
letleraras resm bir dil olduunu belirtir. Hrizmhlarm son veziri
Mucr ul-mlk Niprda istil ile ilerileyen Mool kumandanna bir
heyet ve Uygurca yazl (Hatt-i Uygur) bir mektup gndermiti, ki bu
da Hrizmhlarm ark trkleri ile Uygurca muhabereleri yapan me
murlara ship bulunduunu gsterir54. Uygurlarla cihd yapan Karahan-
llar da Mslman olduklar, ilim ve edebiyat dili olarak Arapa ve Fars-
aya ok ehemmiyet verdikleri gibi aslnda kendilerine ait edeb bir dil
olarak Uygurcay da kullanmlar; Kutadgu-big ile 'Atebet l-hakaytk
gibi slm ilk iki byk eseri bu yaz ile yazmlard. Bayhak Gazne Sa
ray dilinin Trke olduunu kaydettikten sonra Karahanllardan gelen
mektuplarn Trke olduunu syler, ki bunlarn Uygurca yazld ai
krdr55.
Uygurcamn ve Uygur kltrnn slm dnyasnda yaylmas b
50 Cihn-g, I, s. 32-45. in kaynaklan Uygurlarn tarih ve edebiyata
aid kitaplarnn zengin olduunu, Mool]arin inde Uygur dili ve yazsn kullanp,
Uygur limleri ve memurlarnn inceden Uygurcaya eserler tercme ettiklerini ya
zarlar (B. gel, Sino-Turcica, s. 47, 53, 93, 102).
51 E. Ghavannes et P. Pelliot, Un traite maicheen retrouve en Chine, J. A.
(1913) I, 190, 195, 268.
52 V. Minorsky, Marvaz on China, the Turks and ndia, s. 7-8.
53 bn Bb, s. 153.
54 Dvn, I, s. 10, 29, 30; Cuvayn 1, s. 136.
55 Bayhak, s. 759, 781.
yk Mool mparatorluu sayesinde vukubulmutur. randa hkm s
ren ve ranl memurlar devlet tekiltnda kullanan lhanllar Uygur
bah ve bitikil erini de ihmal etmiyorlard. Tarihi Cuvayn Mool im
paratorluunda kaanlarm emir ve fermanlarm yazmak iin divanda
Farsa, Uygurca, ince, Tibete, Tankuta vesair dilleri bilen memur
(ktipler) 1ar bulunduunu yazd gibi lhanllardan sonra gelen Cel-
yirliler devrine mensup Hindh Nahivan de, her kavmin anlayabil
mesi maksadiyle, emir ve mektuplarn kendi dillerinde yazldn ve bu
sebeple Badada ve Irak havalisine Arapa, Fars ve Cibl halkna Fars
a, Trk ve Moollara da kendi dillerinde hitap edildiini syler ve Uy
gur bahlarnn tyinine dir de menuru eserine derceder56. XI I I .
asr ortalarnda Moolistana giderken Uygur ehirlerine urayan Avru
pal seyyahlardan Marco Polo ve bilhassa W. Rubruck, Kayalk, Karaho-
a ve dier ehirlerde mn, Budist, Hristiyan ve Mslman Uygur
larn kark bir halde bir arada yaadklarm ve birbirlerine kz verip al
dklarn, bir ksmnn da rana doru Mslman ehirlerine daldn,
mbedlerini yazlarla sslediklerini ve Moollarn da onlarn yazlarm
aldklarn bildirirler57. Dikkate ayandr, ki Moollarn Uygur yazsn
kabl ettiini belirten Grc kaynaklar Uygurlarn Hayvan takvimleri,
tek Tanrya inanlar ve kitaplarnn Meng Tangn gcndr (Ebed
Tanrnn kudreti ile) ibaresiyle baladn ve Moollara da getiini bi
liyorlard58. Mslman Uygurlarn bu dal mnasebetiyle Hulagunun
Haleb muhasaras srasnda bitiki zzeddin Ahmed isminde birisinin
ld ve cmiinin hazresinde gmlp servetinin kardei tarafndan c-
mie baland hususundaki bir haber de kayde ayandr59.
Seluklular gebe olmakla beraber Uygur yazsna yabanc olma
dklar muhakkaktr. Kgarl Mahmd arktaki Trk hkmdarlarn
hep Hakan ve Seluk hkmdarlarn da Sultan unvaniyle zikrettiine
gre Uygurcanm hakan ve sultanlar tarafndan kullanldna dair kayd
ile Seluklular da anlamak ve Hrizmhlar gibi Orta Asya Trkleri ile
mnasebetlerinde bu yazdan faydalandklarna hkmetmek isabetli olur.
ran destan rivyetlerinde geen Hatt-i Yabguv tbiri ile Ouz Yabgu-
larmn mektuplarnda gordlderi bu yazy kastettikleri muhakkaktr60.
56 Cihn-g, III, s. 89; Dutur ul-ktib, Ayasofya 3869, 176a.
57 Marco Polo, s. 72; Rubruck, s. 141-145, 147-149.
58 Brosset, I, s. 486-487.
59 bn addd, Alak ul-hatra, nr. D. Sourdel, am 1953 11, s. 36.
60 Barthold, O. T. T. Dersl er, s. 78. Marquart ve Bang, Ost. Turk. Dialelect. s.
217. Steingas lgatine de bak.
Seluklarm, Gk-Trk, Uygur ve Karahanllar gibi, mektup, ferman ve
kitbelerinde sadece Trk bey ve kumandanlar hakknda ulug, bilge,
inan, alp ve beg unvanlarm, kurulu devrinden inkrazlarna kadar,
kullanmalar bu eski Trk yaz ve diplomasi formllerine ve tabiatiyle
yaz ananesine de sahip bulunduklarna dellet eder. Hatta yalnz Sel
uk divanndan deil Halife ve dier Mslman hkmdarlarn da Trk
lere yazl hitaplarnda bu unvanlar kullanmalar bir diplomasi kaidesi
idi. Nitekim Trkiye Seluk sultanna ve Musul atabei Ak-sungurun
olu mdeddin Zengiye gnderilen halifenin mektuplarnda bu Trke
unvanlar kullanlmtr61. Dikkate ayandr, ki Trke kahraman mana
snda olan alp unvan da ok defa slm gz unvaniyle birlikte kul
lanlmtr, ki bu da slm dnyasnn Trklere tand bir sfattr. Bu
sebeple de alp kelimesi tedricen din bir mahiyet alm ve Alp-eren
.lmtr. ......................................................... .....
Seluklular slm olduklar ve slm dnyasna hkim bulunduklar
zaman uzun bir muhaceret devresinden sonra Uygur yazsn terk etmi
lerdir. Esasen bu yazy pek az biliyor ve ekseriyetle gebe olarak bir
asra yakn bir mddet esnasnda da hep Mslman lkelerde yayor ve
onlarla mnasebette bulunuyorlard. Bu sebeple muhitlerinin icab kom
ularla mnasebetlerde Arap harflerini ve Farsay kullanmak mecburi
yetinde idiler. Esasen tarihte din ile 3^az arasmda da sk bir mnase
bet vardr. Onlar daha ilk slm olurken kendilerine Hrizmden Ms
lmanl reten hocalar getirdikleri zaman din ile birlikte onun yaz
sn da kabl etmiler ve aralarnda bulundurduklar Dnimendler (me
sel Dnimendli devletinin kurucusu) de kendilerine bu yeni yazy
retmilerdi. Nitekim mn Trkler nasl Man ve Hristiyan dinlerini
kabul ederken Orhun alfabesini terk etmiler ise imdi mslman Seluk
lular da ayn eyi yapmlard. Bylece Seluklular slm dnyasnn or
tasnda yeni byk bir din ve medeniyete girerlerken onun kurulmu ni
zam icab Arapay ilim ve din, Farsay da edebiyat ve devlet dili ola
rak kabl ediyorlard. Bu durumda Trke saray ve ordu da konuma
dili olarak kalyor; Melikh Farsa iir yazarken dostlarna da trke
mektup yazyor idi62. Seluk Devletinin Trk halkna ve gebelere gn
derdii emirlerini, lhanlerde olduu gibi Trke yazdn tahmin et
mek gerekse de bize henz byle bir kayt gelmi deildir.
olarak bahseder ve ondan Kutasba mektubun Hatt- yabguvi (Bayguvi) ile yazl
olduunu syler.
61 bn Bb, s. 157; bn Kalanis, s. 284.
62 Ahbr ud~devle, s. 68: feketebe eyhi bit-Turkiyye.
Seluklular slm dinine btn imanlariyle balanarak eski devrin
eserlerini putperestlik htralar saydklar da muhakkaktr. Fakat sl-
miyeti henz sath bir ekilde kabul eden Trkmenler bir ok eski yaa
y ve inanlarn muhafaza ediyor, mill destanlara bal bulunuyorlar
d. Bu sebeple XI V nc asr balarnda Msrl Trk tarihisi Aybeg
el-Devdr Trklerin menelerine dair Trke bir destan eserden an
cak eriatn msaadesi nisbetinde bahis edebileceini syler: Bu b i l
gi l er o n l ar n Ulu-ata bitiki denilen kitaplarnda mevcuttur. Eski
Trklerden gelen bu kitba Moollar ve Kpaklar byk tzim gste
rirler. Ouz Trkleri de Ouz-nme dedikleri kitaba ayn hrmeti gste
rirler. Bu kitapta D ep e- g z denilen kimse onlarn lkelerini harap
etti ve byklerini ldrd. Onun ba stnde tek bir gz olduuna ve
kendisine kl ilemediine inanrlar... Trkler arasnda kan kahra
man B a s'a t" tarafndan ;ldrld... Trklerin bu trl hurafelerine
akl erdirilemez63. Bu ifde bir yandan gebelerin eski anane ve eser
lerini nasl koruduklarn, te yandan da mnevver Trklerin eski devrin
fikir mahsullerine nasl bir putperestlik nazar ile baktklarn gsterir.
Burada bahsedilen Ouz-nmenin ark Anadaluda XV inci asr bala
rnda yeni bir hviyetle meydana kan Dede Korkut kitabn ihtiva et
tii gzkyor.
Kgarl Mahmd bize slmdan nceki Trk iirine ait hayli par
alar nakleder. slm yazl ekli meydana kmadan nce bu iir Trk
saraylarnda, ordularnda ve halklar arasnda yayordu. Bazan da Trk
hkmdar ve beylerine iirler sylenmekte ve takdim edilmekte idi. Ger
ekten Kgarl Mahmdun eserlerinden ve Kutactgu-biligden yarm
asr nce Gazneliler saraynda yaayan ran iri Menuehr bir muha
tabna: M u h ak k ak ki sen T r k ey i benden daha iyi bilir
sin, sen T r k e ve O u z c a iir oku; beytini yazarken bu duru
mu gzel ifde eder64. XI I inci asrda Trk emri Turac Kvm l-
mlke mensup Kvamye ait Trke bir iir (rub) meydana kmtr.
Daha sonrada Fahreddin Mbrekh: T r k l er i n k as i d el er i
ve r u b tarznda iirleri olduunu syler65.
Seluk devri XI I inci asrda artk Trke mahsullerini vermee ba
63 Durar t-tcn, Damat brahim Paa 913, 202a; F. Kprl, Trk edebiyatnda
ilk mutasavvflar, s. 280.
64 D vn, nr. B. Kazimirsky, Paris 1887, s. 148; Fuad Kprl, Trk Dili ve
Edebi yat , s. 29.
65 Fahreddin Mbarekh, Tari h, s. 46; Kprl, ayn eser, s. 116-120. Fakat
Bedreddin Kvm Rznin neredilen dvnnda (nr. Celleddin Urmev, Tahran
1334), bu Trke iir mevcud deildir.
lar. Evvelce Samanler devrinde balayan Kuran tercmeleri bu asrda
oalrken Hoca Ahmed Yesevnin Dvn-i Hikmet adn alan iirleri de
tasavvufu Trkler arasmda geni bir lde yayar. Kuran tefsirlerinin
kelime hzinesi o kadar zengindir, ki, Arapa her stlah Trke karl
n bulmu ve Uygur devrinde gelien edeb Trke kendini gstermi
tir. Bu eski Kuran tercmeleri trkenin kudretini gsteren bir mhi
yette devam eder66. XI I inci asrda byk lim Zamahernin Mukadr
dimet l-edebi ile Hrizmde yaz dili olan Trke artk pek ok eser ver
mee balar, ki bunlar arasmda Muhammed bin Kaysm Celleddin H-
rizmh adna yazd Hrizm Trkesi (Kangl dili) lgati bize kadar
gelmemitir67. Celleddin Hrizmh Cendli Fahreddin Aliyi T r k
e k onu t u u ve Trkede ok kuvvetli olduu iin vezirlie ge
tirmiti68. Bu, artk Trkenin devlet idaresinde ne derece ehemmiyet
kzndm gsterir. Kgarl Mahmd gibi Fahreddin Mbreth da
Arapadan sonra Trke kadar gz el ve h ey bet l i bir dil olma
dn sylerken devlet Trklerin elinde bulunduu, emr ve kumandan
larn ou Trk olduu ve bykler de Trklerin hizmetinde bulunduu
iin herkesin Trkeye ramet ettiini belirtmek suretiyle Trkenin ne
derece ehemmiyet kazandn gsterir69. Msr sultanlar ve askerleri
Kpak olduu iin Mslman mellifler Kpak diline ait bir takm l
gat kitaplar yazarken Karadeniz imalinde geni bozkrlar igl eden ve
bir ksm henz. mn bulunan Kuman (Kpak)lar arasmda Hristiyan
l yaymak iin de ltince, trke Codex Cumanicus gibi eserler vcuda
getiriliyordu. Bu devirde Macaristanda bile Kumanca konuuluyordu.
XI I I nc asrda Trk dnyasnn her tarafnda Trke din, edeb ve
lisan (lgat ve gramer) pek ok eser yazlm ve daha sonraki asrlarda
bunlarn miktar bsbtn artmtr. Trkenin bu yayl Trkistan,
Hrizm, Azerbaycan ve Anadolu gibi halknn ounu Trkler tekil
eden lkelerden baka Horasan, Afganistan, ran, Irak, Suriye, ve M
srda da Trk dili kullanlyordu. Irak (Arap ve Acem) da Arapa, Fars
a ve Trke konuurlar. Bununla beraber bu kavim kark bulun
66 Bak. Barthold, T. M, II, s. 74-79; Abdlkadir Erdoan, Kuran tercmeleri,
Vakflar Dergisi, I, s. 47-51; Abdlkadir nan, Kuran-t Kerimin Tkre tercmeleri,
Ankara 1961. Fahir z, Eski Trk edebiyatnda nesir (stanbul 1964) de Anadoluda
XIV. asrda yazlm Trke eserlerden mhim paralar neretmitir.
67 Bak. Zeki Velidi, Hrizmde yazlm eski Trke eserler, T M, II, s. 315-345;
F. Kprl, Trk Dili ve Edebiyat, s. 155, 161.
68 Nesim ul-Eshr, s. 68; Mrhnd, Dstr ul-Vuzer, s. 235.
69 Tarih, s. 43-44.
duklarndan birbirlerinin dillerini de anlarlar idi70. Anadolunun byk
kltr merkezlerinden biri Ahlatda X I I I nc asrda Trke, Acemce
ve Ermenice olmak zere dil konuuluyordu71. Trk ilim ve mtefek
kirleri eserlerini Arapa ve Farsa yazarken artk Trke de telife ba
lamlard.
Anadoluda Trkenin yaz ve edebiyat dili olarak meydana kma
s XI I I nc asrda balar. Trkiye Seluklular da Arapay din dili,
Farsay da edebiyat ve devlet dili olarak kullanyorlard. Mevln Cel
leddin ile olu Sultan Veledin esas Farsalar yannda Trke iirleri ve
hatt kincisinin bir de Trke divan vardr. Arapa ve Farsa ilim ve
kltr dili iken Konya ve Orta Anadolu ehirlerinde Ahmed Fakh, Hoca
Dehhn, Hoca Mesd ve eyyd Hamza gibi yalnz Trke yazan ir
lerin oalmasndan sonra Trkenin gelimesi yine de byk bir mc
dele ile vukubuluyordu. Bu sebeple bu inkifa ramen Krehirli k
Paa hl: T r k d i l i n e k i ms en e b ak maz i di , T r k l e
r e h e r g i z g n l akmaz idi, Trk dahi bilmez idi bu dilleri, n
ce yolu ol ulu menzilleri ktasiyle devrin mnevverlerinden ikyet et
mekte ve Trkeye akn belirtmekte idi. k Paanm bu ikyetine
ramen Yunus Emre dahiyne kudretiyle ve tasavvuf akiyle Trkenin
bir heserini veriyor ve asrlarca Anadolu Trklerinin iman ve zevkine
tercman oluyordu. Gebeler arasmda Ouz-nme ve Dede-Korkkt
destanlar gibi gzler arasnda rabetle okunan Dni mend-nme?nin
bu devirde ifah edebiyattan yazya intikal ettiine dir bir kayt mev
cuttur. Anadoluda Trkenin daha sratle gelimesi ran edebiyatna
yabanc kalan Ulardaki Trkmen beyliklerinde vukubuluyor ve bu se
beple pek ok Trke eser telif ve tercme ediliyordu. Dikkate ayandr,
ki Orta Asyada yazlan Trke eserlerde, Uygurca ananenin tesiriyle,
Arap harflerini kullanrken baz sesli harflerden faydalanlm olduu
halde bu ananeye sahip olmayan Anadoluda, ilk zamanlarda, daha zi
yade Arap imls esas olmu ve hareke kullanlmt.
Bu edeb tekmle ramen Trke henz resm dil haline gelme
mitir. Karamanolu Mehmed bey, X I I I nc asrn ikinci yarsnda, Kon
yay igl edince kurulan bir divanda: M e m l e k e t i n h er t a
r a f n d a m e m u r l a r a fermnlar gndermek zere bundan son
ra d er gh ve b a r g h da (sarayda), mecliste ve meydnda T r k
e d e n ba k a bi r di l k u l l a n l m a m a s kararn verdi
70 Hfz Ebr, Corafya, B. M. Or. 1577, 72b.
71 Zekeriya Kazvini, Asr ul-bild, s. 524.
ler72. Lkin Karaman oullar derhal Konyadan karldklar gibi tek
rar oraya yerletikten sonra da bu teebbslerini gerekletirmediler.
Esasen bu harekette mill duygunun mu, kltr durumlarnn m daha
fazla rol oynadn tesbit edecek bir dele de sahip deiliz. Bndan ba
ka Farsa devam eden btn devlet muameltnn bir emirle ve derhal
Trkeye evrilmesi de kolay deildi. Trkenin devlet ilerinde ilk de
fa kullanlmas, Beyliklerde gelien kltrel faaliyetlerin bir neticesi ola
rak, Osmanllara aittir. Hatt daha Orhan Gz zamannda bir vakfiye
kitbesi bile Trke yazlmt. II. Murad devrinde balayan geni kltr
faaliyetleri, Osmanllarm mensup bulunduu Kay boyu dolaysiyle,
Ouz an nel er i ni n canlanmas ve Trke Ouz-nmenin mey
dana kmas suretiyle bir mill kltr uriyle birlikte yryordu. Sel
uklular da Ouz-Hna mensubiyetle iftihar ediyor; kendileri ile ilgili
baz eserler yazlyor ve hatt Aladdin Keykubd Moollara kar Cel
leddin Hrizmhla rk birlii (karin-i cinsiyet) uriyle bir ittifak da
teklif ediyordu73. Fakat yine Osmanllardr, ki ilk defa Anadolu Seluk
lular, Byk Seluklular ve Karahanllar zinciri ile Ouz Hana kan
bir mill ve ilm tarih uruna varm bulunuyorlard. Bylece mimarde,
mzikte, hukukta ve tima nizamda olduu gibi edebiyatta da Osmanl
devri en byk Trke eserlerini veriyordu.
3. Seluklular ve Avrupa Medeniyetinin Douu
slm medeniyetinin dirilmesi ve Trk-slm medeniyeti hviyetini
almasnda Seluklularn byk rolleri zerine bugne kadar henz du-
rulmad ve byle bir meselenin mevcudiyeti ileri srlmedii gibi Av
rupa medeniyetinin douunda onlarn dolayl tesirleri de asl dnl
memitir. J. Sauvaget sadece Seluklu devri, XI inci asrdan beri btn
Y ak m- ar k t ar i hi ni n ve ayn zamanda bugnk s l m
d n y a s n n uzak, fakat zarur giriinin anlalmas iin de anah
tar olduunu, Emev devri mstesna, baka hi bir devrin bu derece bir
ehemmiyet arz temediini beyan eder ve H a l l a r dolaysiyle
A v r u p a t a r i h i n i n de hesaba katlmas gerektiini, bu kadar
alka ile dolu olmasna ramen fiilen bu devir hakknda bir ey bilinme
diini, deien cemiyet ve messeselerin tatmin edici bir ekilde esasna
giren ve aydnlatan aratrmalarn mevcut olmadn, umumiyet A v -
72 bn Bb, s. 696. Seluk beyleri ve sultanlar Abbasilere ballk eseri olarak
siyah renk kullanrken gebelerde eskisi gibi bu renk m tem almeti idi.
73 Resm vesikalar, s. 82.
r u p a l a r k i y a t l a r n tetkiklerini bu b y k me d e
n i y et h ar ek et i n i n muahhar tesirlerine sahne olan Msr zerin
de teksif ettiklerini veya bu tesirin duyulmad Magrip zerinde dur
duklarn, bu sebep de S e l u k d e v r i n i n e h e m m i y e t i
kavranlamadm, bunun bir sebebinin de orijinal kaynaklarn kaybol
mu veya baslmam bulunduunu belirtmek suretiyle Seluklu devrinin
mstesna ehemmiyetini kavrayarak meydana koymakta ve bizi tamamiy-
le teyit etmektedir74. Gerekten Seluklu devri, slm medeniyeti iin ol
duu gibi, XI inci asrdan sonra, Avrupa medeniyetinin douu bakmn-^
dan da byk bir ehemmiyet arzetmekte ve slm medeniyeti ile birlikte
eski Yunan medeniyeti mahsullerinin Avrupaya intikalinde, Bizanslla
rn deil, bu devir Mslmanlarnn hizmet ettikleri meydana kmakta
dr. VI mc asrda byk Bizans mparatoru Justinianus son A t i n a
f e l s e f e me k t e b i n i , putperestlik devri eseri olarak, kapatr ve
daha sonra da Garb Avrupa ayn endie ile eski devrin fikir mah
sullerini iddetle takip ederken mslmanlar slm mihveri etrafnda eski
Y a k n ar k , Y u n a n ve bir derece de U z a k a r k k l
t r l er i n i bir sentez haline getiriyor ve slm medeniyetinin temel
lerini atyorlard. Mslmanlar ilk zamanlarda eski Yunan eserlerini ta
nma ve tarcmede Yakn ark Hristiyanlar gibi bizzat Bizansllardan
da faydalanmayi ihmal etmedikleri, h al i f el er bu maksatla Bizans
imparatorlarndan k i t ap t al eb i n d e bulunduklar halde eski Yunan
medeniyetini yaatamyan ve daha sonra da slm medeniyetinin hay
ran olan Bizansllar75, snk meden durumlarna ramen, Avrupallarn
yapt gibi slm medeniyetinden faydalanmasn da bilmediler. Bu se
beple eski Yunan medeniyeti mahsullerini Avrupaya nakleden, Renais-
sance ve Reforme hareketlerinin douuna hizmet eden Bizansllar de
il Sel u k d ev r i M s l man l ar mil olmulardr. Bugn
yeni anlalmaa balayan bu hakikat henz baz arkiyatlar muhitin
den geni kitlelere de mal olmu deildir.
Avrupallar Seluklular gelinceye, XI inci asra, kadar slmlardan
ve slm medeniyetinden korkmakla kendi kabuklarna ekilmi; demir
bir perde ile slm dnyasndan ayrlm bir durumda ve Mslmanlarla
ok dar mnasebetlere sahip bulunmakta idi. Bundan nce ark Avru-
74 I ntroduction a Vhistoire de VOrient musul man, s. 140-141. Bu eserin Cl. Ca
hen tarafndan yaplan ikinci basks zengin bibliyografyas ile 1961 de nerolun
mutur.
75 Bak. Ch. Diehl, Grandeur et decadence de Byzance, Paris 1934, s. 310; ayn
mellif, Grands probldmes de Vhistoire Byzantine, Paris 1947, s. 131.
panm Hazar Trkleri vastasiyle slm dnyasiyle temaslar ise ticar
mbadeleler tesinde bir mul kazanmamt. XI inci asrdan sonradr,
ki bir yandan Hal seferleri ve Suriyede kurulan Hal devletleri saye
sinde ticar ve fikr tesirler artar; te yandan da artk Mslmanlarn ha
yatiyetlerini kaybetmesiyle, Akdenizde ricate balamalar ile de, Avru
pallar Endls (spanya), Sicilya ve Girit gibi slm medeniyetinin ileri
lkelerini igle girimekle de bu medeniyetle daha sk mnasebetlerde
bulunur ve bir iktibas devrine girerler; slmiyet ve Mslmanlar hak-
kmdaki hatal bilgilerini dzeltirler76. Melikhm lmnden sonra ba
layan siyas buhran sayesinde Suriyede yerleen Hallar Seluklularn
daim cihdlan neticesinde oradan sklp atld ve bir ka asr zarfn
da iki taraftan derya gibi kan akarak Avrupallar siyas muvaffakiyetsiz-
lie urad ise de Avrupann meden inkiafnda bu seferler ve d olay -
siyle Seluklular ok byk bir rol oynad. Gerekten bn Haldunun ifa
desine gre Akdenizde bi r t aht a p ar as dahi yzdremiyen
Avrupallar artk bu denizin hkimiyetini ve ticretini ellerine aldlar.
Bu sayede Garb Avrupada ktisad ve meden bir gelime ile birlikte
ayn mbadele yerine nakd mbadele kaim oldu. ehirlerin ve burjuva
snfnn meydana kmasiyle feodal cemiyetin bnyesi sarslmaa, esir
snflar yerine hr insanlar oalmaa, slm fikir ve kltr mahsulleri
sayesinde hayat inkr eden ve koyu taassup ve tahakkmn yrten
Kilisenin karsna ileri ve hr fikirler belirmee ve kuvvetlenmeye ba
lad77.
XI I inci asrda Suriyede Hallar savalarn kzt zamanlarda
bile Mslman ve Hristiyan ticret kervanlar amdan Akkya ve di
er slm lkelerine gidip gelmek sayesinde Mslmanlar ve slm me
deniyetini tanma frsatn buluyorlard. Bu iddetli savalar esnasnda
bile hi bir engel ile karlamayan ticret kervanlar sadece hudutlarda
gmrk resmi dyorlar; bu durumu hayretle mahede eden Endlsl
seyyah bn Cubayre gre Hallar bile Akkda gmrk muamelelerini
Arapa yapyorlard. Hallar idaresinde Mslman tccarlarndan ba
ka bir ksm Mslman halkn da yaamas Avrupallarm slm medeni
yetini tanmalarna yardm ediyordu78. Onlarn Seluk sultanlar ile yap-
76 Avrupallarm Hallardan nce ve sonra slmiyet hakkmdaki dnceleri
iin bak. G. E. Von Grnebaum, Medieval slm, Chicago 1947, s. 48-50;
77 H. Pirenne slm istils ve daha sonra ark ticaretinin Avrupann ktisad,
tima ve meden bnyesinde sra ile yapt menf ve msbet tesirlere dair fikir
lerini trl eserlerinde meydana koymutur.
78 ibn Cubayr, Rihle, G. M. s. 288, 298, 302, 303, 306.
tklar ticar muahedeler sayesinde Anadoluda ticret serbestisi kazan
malar, byk ehirlerde koloniler ve konsolosluklar kurmalar79, devrin
tmum hukuk anlayna gre mhim dvalar Seluk kadsna ait ol
makla beraber, kendi ihtilflarn bu konsolosluklarda halletme salhi
yetini kazanmalar80 Mslmalarla her trl mnasebetlerin gelimesine
ve mslmanlardan kltrel iktibaslarda bulunmalarna hizmet ediyordu.
Avrupa ktisad ykseliinin gze arpan bir belirtisi de vaktiyle Ak
deniz ticretinden uzaklaan Avrupallar bir ka yz yl getikten sonra
imdi ark ticreti sayesinde, ancak XI I I nc asrda, Floransada Florin
ve Venedikte Ducat adiyle bastklar sikkeler ile altun paraya kavuabil-
milerdir. Bu zamana kadar Kilise yalnz ticretin inkiafnda zarr
olan para ticaretini ve faizi yasak etmekle kalmyor; ruhun selmeti iin,
tehlikeli sayd bizzat ticreti de iyi karlamyordu. te bu devirde Av
rupa slmlardan ald fiz formlleri (Mohatra), istikraz, kredi, para
nn tahvil ve nakli usulleri, ek ve havle senetleri sayesinde Kilisenin
karsnda ticretin korunmas ve inkiaf imknlarna kavuuyor; serm
yenin teekkl ve nakli kolaylayordu. slmm tesiriyle ticret irket
leri teekkle, ticret kervanlarnn emniyetini salamak maksadiyle Al
manyada asker muhafzlar ve Akdenizde de Venedikliler asker gemi
ler bulundurmaa balyor ve artk Avrupada ay n iktisadiyat yerini
n ak d iktisadiyata terk ediyordu81.
Fiz ve kredi usullerinden sonra XI V nc asrda talyada zuhur
eden s i go r t a messesesi de ark ticretinin ve Seluklu tesirinin bir
neticesi olarak douruyordu. Gerekten Trkiye Seluk sultanlar, XI I I
nc asrda, henz karlkl hukuk bir akid haline gelmemekle beraber,
karada ve denizde tecavze urayan ecnebi t c c a r l a r n n
m a l l a r n d e v l e t h a z n e s i n d e n tazmin etmekle ilk
sigorta messesesini fiilen kurmu oluyor ve milletleraras ticreti te
vikte aldklar bir ok tedbirler arasmda bunu da tatbik ediyorlard82.
Bu usuln, dier Seluk messeseleri gibi, inkiaf ile talyada devletin
himaye siyseti yerine ahslar arasmda hukuk bir akid haline gelmesi
tabi idi. Esasen slm, dnyasnda bir ou devlet tarafndan tatbik edi
len bu usuller Avrupada uzun mddet ferdler ve irketler arasmda vu-
kubuluyordu. Bunlar gibi arkta kredi veren ilk banka (Cehbeze) larm
bu umum tekml icab Avrupada, dier ticar messeseler gibi, ipti
79 W. Heyd, I, s. 543, 552; II. s. 354, 357, 359; G. Bratianu, s. 165-168.
$
80 Resm vesikalar, s. 131.
81 H. Pirenne, Medi eval Cities, Princeton 1948, s. 36, 37, 110, 123, 124.
82 Bak. Resm vesikalar, s. 126-129.
da bir ekilde belirmesi de XV inci asra aittir. Filhakika ilk bankalar
1401 de Barselonada, 1408 de Cenovada ve daha sonra da Milnoda
kurulmutur83.
Avrupallar ticari mnasebetlerden elde ettikleri iktisad ve kltrel
neticelerle birlikte tedricen slm ilim ve limleri ile de temasa geerek
iktibaslara balyorlard. Mslman medeniyetinin ilim dili olan Arap-
ay trl vesilelerle renmi olmalar onlara bu imkn bahediyordu.
Hallar XI I I nc asrda amda Melik KmiPe, Musulda atabeg Bed-
reddin Llye bir heyet gndererek tp, riyaziye, astronomi ve felsefeye
dair bir takm sualler sormak suretiyle bizzat ilm iktibaslarda bulunacak
bir seviyeye erimilerdi. Bu suallerde hendeseye ait olan da Musullu
Kemaleddin bin Yunus (doumu 1156) a tevdi edilmiti. Kemaleddin on
lara, kavis ve dairenin murabbalara ayrlmak suretiyle, mesahalarnn na
sl llebileceini retmiti. Kemaleddin bundan baka Hristiyan ve
Yahudilere riyziye, heyet, mantk, ve msik dersleri de okutuyordu.
Talebeleri ncil ve Tevrat zerinde onun izahlarn kimsenin yapamama-
dn sylyor ve kendi dinlerini de mslmanlardan reniyorlard.
Erbilli feylezof zzuddin de hem Mslmanlara hem de Ehl-i kitba
felsefe okutuyor ve ok hrmet gryordu. amda el-Revhiye medre
sesi vkf ise (l. 622) burada Hristiyan, Yahdi ve hatt Hanbelilerin
de ders gremeyeceini art komutu84. Brn ilk defa krenin mesa
hasnn nasl llebileceini kefetmi; bu hususta mstakil bir eser
yazm idi. Bu byk Trk-slm limi bir ok tetkikleri ve keifleri ara
smda arziyat (geologie) ilminin kurucusu olarak da mmtaz bir mevki
alr. Filhakika Ceyhun nehrinin vaktiyle Hazar denizine dkldn
X uncu asr corafyaclar biliyor85 ve" Batlamyusun corafyasna da da
yanan Brn bu nehrin Ouzlar ilini igl edip halknn Hazar denizi
sahillerine gittiini, Curcn ve Hrizm arasmda ve Balhan blgesinde
nehrin eski yata zerinde yapt jeolojik tetkikler bitince bulduu fo
siller ile bu tarih hdiseyi isbat ediyordu86.
Sicilyay istil eden Normanlar orada slm medeniyeti zerinde
hkm srmek ve adada ileri Mslman halk muhafaza etmek suretiyle
83 J. Landman, Banking, Encyclopedie of the social Sciences, New York 1957,
I-II, 427; A. Manes, I nsurence, ayn eser, VII-VIII, s. 97-98.
84 Zekeriya Kazvn, Asr l-bild, s. 463; bn kir I, 134; bn Eb Usaybi'a,
I, s. 306-308; bn eddd, Alk ul-Hatra, Dames 1956, s. 241.
85 bn Havkal, s. 480.
86 Asr ul-bkiye, nr. Sach.au, s. 357-360; Tahdd nihyet l-emkin, nr. M.
Tanci, Ankara 1962, s. 21-23.
akll hareket ettiler. Gerekten istil esnasnda bir ok halk ve limler
kat ise de Mslman limleri, tabipleri etraflarna ve saraylarna al
mak ve hatta Mslman alar dahi kullanmak sayesinde bu medeniyet
ten azam derecede faydalanyorlard. Bylece Mslmanlara ok itibar
etmek, sanatkrlarn saraylarna almak ve Arapa renmek suretiyle
de Avrupada en kibar ve refahl hkmdarlar olmulard. bn ul-Esrin
dedii gibi, 1091 (484) ylnda Sicilyay zapteden Roger (Rucr) Ms
lman hkmdarlarn yolunu tuttu; hcib, silhdar ve candrlar tayin
edip Frenk adetlerine aykr hareket etti. Bununla beraber baz Msl
manlar da dinlerini gizlemee mecbur kalyorlard87. te yandan Arap
larn fethettii ve Handak (Kandiye) ehrini kurduklar Girit adas dier
lerinden daha fazla slmlam; bir ok slm limleri yetitirmi ve biz
zat gazaya girimi olduu halde X uncu asrda Bizansllarm istils ile
halk zorla Hristiyanl kable, firara mecbur edilmi ve oradan nakle
dilmitir,88 ki bu Endls Araplar ile sonradan Girit Trklerinin akibe-
tine benzeyen bir hdisedir. Mehur slm corafyacs drsi de (1100
1166) Norman kral Roger (Rucr) in saraynda yaad, ve ona mehur
corafyas Nuzhet ul mtak ve kral Guillaumee de Kitb ul-memlik
adl dier eserini ithaf etti. Birinci eserin bir hlsasnn 1592 de Roma-
da Arapas ve 1619 da da Ltincesi neredildi. Bylece Sicilyada biz
zat krallarn saraynda Arap edebiyatnn rabet kazanmas sayesinde
slm medeniyetinin bir penceresi Avrupaya alm bulunuyordu.
Garpta Endls Araplar bir ka asr yksek medeniyetlerinin ver
dii geveme haline derek spanyollarn istilsna uradka ilimlerini
de hristiyanlara naklediyorlard. Mslman medreselerine gelen papaz
ve lik Hristiyanlar oradan aldklar ilimleri memleketlerine gtryor
lard. Bu sebeple bn Rd Mslman arktan fazla Hristiyan Garpta
tesir etmi ve orada doan Averroisme (bn Rdclk) felsefe cereyan
papalarn takip ve tekfirlerine ramen Kilisenin tahakkmn ve sko
lastiki sarsmakta birinci derecede rol oynamtr. spanyollar Mursiyeyi
zaptettikleri zaman kral, Muhammed bin Ahmed el-Mursyi hizmetine
alarak ona bir medrese ina etti; Hristiyanlara ve Yahu dilere hendese,
tp, felsefe ve musiki okutmasn salad. Kral dostu olan bu Mslman
limine Hristiyan olmay teklif ettii vakit o kendisine: T ek A l
l a h a i b d e t e d e r k e n d ahi v az i f el er i mi r e n
mek t en ve yapmaktan ciz kalyorum. T an r y a i bd et
87 tbn Cubayr, s. 235, 326, 342; bn l-Esr, X, s. 68.
88 stahr, BCA, s. 70; Ykut, M . bul dn, I, s. 236 .
e d e r s e m h l i m nice olur tarznda zarif bir cevap vermiti89.
1311 de toplanan KonsiFi verdii kararlardan biri Katolik akidesini ko
rumak iin bn Rde kar fikir mcdelesini amak oldu. Bu maksatla
da brnice ve Arapa okutan medrese (kolej) leri Roma, Bolonya, Paris,
Oxford ve Salamancada ap slmiyete kar mdafaaya hazrlanmaya
karar verdi. Bununla beraber Avrupada ilk Arapa dersi okutan medre
se 1250 de Tulaytila (Toledo) da ve Katalonya kral tarafndan 1276 da
spanyada baka bir yerde kurulmu; 1311 de Pariste ve Belikada
Louvainede ark dillerini reten mektepler almt. Bylece Hristi-
yanlar Arapa ile birlikte slm medeniyetini reniyorlard. Daha XI I
inci asrda Sr (Lbnan) da yaayan Hal mellifi Guillaume de Tyr
bize kadar ulamayan bir Mslman hkmdarlar tarihi yazd. Dante
ve.baka byk irlerin..eserlerinde geni bir slm kltr tesirleri bu
sayede mmkn oluyordu. XI I I nc asrda ilim ve felsefesini Arapa
eserleri okuyarak kuran mehur Roger Bacon eski Yunan ve Aristoyu
anlamak iin Arapay ve slm eserlerini renmeyi, tabiat ilimlerine
nfuz edebilmek iin de fizik ve heyet letleri ile almay tavsiye edi
yor; ileri sryor ve bylece devrinin en ileri grn temsil ediyordu.
XI I I nc asrda Avrupada kendi mekteplerini brakp slm medrese
lerine gitmeyi tavsiye edenlerin bulunduu da rivyet edilmitir90.
Bu kltrel temaslar ve inkiaflar neticesinde slm medeniyetinin
riyziye, tp, felsefe, corafya ve musikiye it ana kitaplar Ltinceye
tercme edilerek XVI mc ve hatta baz ahvalde XVI I inci asra kadar
Avrupa niversitelerinde okutuldu. Avrupada harf iaretlerine dayanan
iptida Roma rakamlar ile riyziye yapmak mmkn deildi. Bu te
maslar neticesinde 'Arap rakamlar (bugnk kullanlan rakamlar) nin
Avrupaya intikali sayesinde slm riyaziyesini iktibas etmek ve bylece
ilerlemek imkn bulundu. Bu intikal, ilk nce pratik olarak ok hatalara
sebebiyet veren, I, X, C Roma rakamlar yerine talyan tccarlarnn 1,
%
10, 100 gibi Arap rakamlar ile defter tutmalar ve hesap yapmalar ile
balamtr. Nitekim Avrupa dillerinde rakam ve sfr manasnda kulla
nlan Cipher, Chi ffre ve Zero kelimeleri de Sfr dan gelmitir. Cebir
ve logaritma da I X uncu asr Orta Asya limi Muhammed al-Hrizmnin
birincisi Kitab ul-cebr vel-mukahelesinden algebre ekline girmi; kin
cisi de bizzat kendi adnn (Alkhonzmm, Algorithmus) htrasn tar.
slmlarm coraf bilgileri o kadar ileri idi, ki slmlara nazaran Batlam-
89 bn Hacer, Durar, s. 375.
90 H. G. Farmer, The Legacy of slam, Oxford 1947, s. 371; A. Guillaume, ayn
eser, s. 272; Von Grunebaum, s. 51.
yusun corafyas ok iptida kalr. Gerekten Mslman limleri dn
yann bir ok bilinmeyen lkelerini gezdikleri ve yazdklar gibi dnya
nn hareketini, yuvarlakln, yz lmn, arz ve tl derecelerini tes-
bit etmiler; evresinin kat ve phesiz olarak 24.000 mil olduunu
isbat eylemiler; drtte nn denizler, drtte birinin karalar (Rubc-i
meskn) dan ibaret bulunduunu, cazibe tesiri ile fezada durduunu,
16.000 zir bir hava tabakasiyle sarl olduunu, zelzelenin arzn iindeki
buharlarn (gazlarn) tazyiki ile meydana geldiini; aym hareketi gne
ile aramza girince, gneten k alamadmz iin, kusf (gn tutulma
s), arzn hareketi doiaysiyle gnein aya akseden n alamamaktan da
husf (ay tutulmas) hdiselerinin vukubulduunu renmilerdi. Zeke
riya Kazvn Acib ul-mahlktmda. bulutlarn eitlerini, gkgrlts-
nn imekten sonra iitilmesi ile k sratmn sesten daha fazla oldu
unu bildiriyor. bn ul-Haysam (X. asr), rihi Kemaleddin Fris (l.
1320) ve Nasruddin Tsnin talebesi Kutbeddin rz optik zerinde
alm ve Levy ben Gerson (l. 1344) dan nce karanlk oday kefet
milerdi. Al-Hzn (Alhazen) nin Menzr (perspektif) a aid eseri Renais-
sance devrinde Latinceye tercme edilip Catherine de Medicisye ithaf
olunmutu. bn Haldun sesin akcierlerden gelen hava ile fizik ve fiz
yolojik izahn yapmakta; top gibi yuvarlak olan arzn merkezini cazibe
merkezi olarak gstermektedir91. Avrupallar dnyann yuvarlakln,
arz ve tl dairelerini ve mslmanlarm tekml ettirdii u s t u r 1 b
ve nihayet karalarn Okyanuslarla evrili olduu fikrini slmlardan ala
rak deniz keiflerini yapmlar; Garpten Hindistana varmak maksadiyle
Amerikay kefetmilerdir. Burada Islm medreselerinin slp ve muh
tevalar ile Avrupaya intikalinin en gzel rneini de Oxford ve Camb-
ridge kolejlerinin tekil ettiine de dikkat edilmitir. lm bir derece olan
Baccal aureafnn bile Arapa Bi-hakk al-rivydan gelmi olmas ok m-
nah bir misal olarak kayda ayandr. slm medeniyetinin byk lim,
riyaziyeci, fiziki, tabip ve filozoflarna ait eserlerinin tercmeleri ile bir
likte bu limlerin isimleri Avrupann o derece mal olmutur, ki slm
dnyasnda Efltun (Platon) Aristotalis, Clinus (Galien), Batlamyus
(Ptolemee) gibi isimler nasl yerlemi ise islmm al-Farab (Alpharabius)
bn Sn (Avicenne), bn Rd (Averrohes), al-Fargan (Alphraganius),
al-Harizm (Alkharismus), Ebu Bekir Raz (Rages), al-Gazali (Algazel)...
91 Hrizm, Meftih ul -U m, s. 129; Ykut, Mucem ul-buldan, I, s. 16-17;
Curcn, Corafya, B. M. Add. (Add. 7705 mukaddime); Kazvn, Kosmographia,
nr. Wstenfeld, I. s. 93; bn Haldn, Mukaddi me, I, s. 53-54, 77; Carra de Vaux,
Venseurs de lI slm, II, 245, 246-251; bn Hallikn I, s. 643-645; Rededdin, Muk-
tebat, s. 44; H. Suter, IA, VI, s. 859-861;
356 Seluklular Tarihi
leri de ylece Avrupa medeniyeti iinde yksek mevki almlard. Med
rese gibi hastahneyi bilmeyen Avrupa Seluklu bmristrClarn taklit
ile ilk defa, XI I I nc asrda, Romada ve Pariste hastahne kurmutur98.
Kdn kefi ile onun I X uncu asrda slm dnyasna ve XI I inci
asrda da Avrupaya intikalinin ilim ve kltrn ilerilemes ve yaylma
snda ok byk bir ehemmiyeti vardr. Trkler inin kdn, ipeini,
inisini, Garba, Y. arkn da dinlerini, camlarn ve bizzat zm ve yon
casn ine nakletmekte byk bir hizmet yaptlar. Eski bir riyaziye kl
trne sahip bulunan ve slm medeniyetinin byk riyaziyeci ve astro
nomlarn yetitiren Trkistanda M. 719 ylnda bile Toharistan Yabgu-
sunun elisi olarak ine gnderilen Tamuca bu ilimde ok derin bir bil
giye sahipti ve Man dinin yaylmasnda rol oynad93. Araplar Orta As
yaya geldikleri zaman Semerkantta ileri bir kt sanayii ile karla
mlar ve bunu slm dnyasnda yayarak faydalanmlard. inlilerin
lks bir madde olarak i pek k d yerine Trklerin p a m u k
v e p a a v r a k d n kefetmeleri bu maddenin ucuzla
masna ve kltrn umumlemesine byk hizmet etti. Kaynaklar umu-
myetle Araplar geldii zaman, VI I I inci asrda, Semerkantta kt sa
nayiini bulduklarn ve in istils srasnda bu sanayiin, onlarn eseri
olarak, orada yerletiini belirtirler. Fakat Uygurlara giden en eski Arap
seyyah (VIII. asr) Tamm bin Bahr baka bir rivyet nakletmektedir.
Ona gre Semerkant vlisi Halife Mehd zamannda (775-785) Uygurlar
malb edince ald esirleri Semerkanda getirmi ve onlar vastasiyle
kt sanayiini kurmutur94. Bu rivyeti teyit eden bir husus da Xuncu
asra kadar papirs ve parmen kullanlmas ve kdn slm dnyas
na ge yaylmas olsa gerek. Orta Asyann pamuu mebzul yetitiren
ve galiba menei bulunan bir lke olmas ktln imalinde ok rol
oynar. X uncu asrda Merv, Grgen, Buhara ve Semerkant pamuu ve
pamuklu kumalar ile mehur idi. Kt imali dier slm lkelerine ve
XI. asrda am Trabulusuna da intikal etmekle beraber XI I inci asrda
Ebu Hmid Endls, XI I I nc asrda da Zekeriya Kazvn hl Semer
kant kdnn Msr kdndan, Msr kdnn da Magrip kdndan
daha stn olduunu sylerler. Badadda ktlk ok ilerilemi; Ba
dad ve Mansur ktlar hret yapmt. Mool istilsndan sonra Se-
92 Bu hususlar ii Bak. The Legacy of slam. Bugnk. Arap ve Ltin rakam-
lan ayn menedendir. Arapa sfr eski metinlerde ii bo olarak tarif edilir. s-
lmlar da ltince gibi EBC D harflerini rakam karl kullanrlard.
Chavannes, Documents, s. 152, 292; Rubruck, s. 199; Oniki hayvanl Trk
takvimi, s. 105.
94 Nr. Minorsky, BSO AS, XII, 7, s. 282.
merkant ktl yerine Azerbaycanda kt sanayii kurulmu ve onu
iml eden kasaba da Kd-knn (kt yapan) adn alm ve nefis
ktlar ile mehur olmutu. Semerkant pamuk ve paavradan kt imli
ile medeniyet tarihinde byk bir mevki igl eder95.
Ortaa Avrupas madd kltr mahsullerini de slm dnyasndan
alyordu. Bunlar arasmda trl ehirlere nsbet edilen mehur kumalar
mhim bir yekn tutuyordu. Hatt papazlarn giydikleri kaftanlar bile
slm yazlar ve yetler ile ssl idi. Eskiden halife saraylarna mahsus
ar elbiseler ancak onlara ait Dr ut-Tirz denilen imalthanelerde ya
plrken Seluk devrinde ehir hayat ve dokuma sanayii o derecede ileri-
ledi, ki s u l t a n ve e m i r l e r i n giydii ar elbiseler arlar
da, mahir sanatkrlar tarafndan, iml ediliyor; zerlerinde s u l t a n
ve e m i r l e r i n i s i m ve u n v a n l a r yazlyor, r es i m
l e r l e ssleniyordu96. Seluk Sultan Aleddin Keykubda aid, adm
ve arslan resimleri tayan, ipek zerinde altun ilemeleri nefis bir ku
ma bugn Lyon mzesinde bulunmaktadr. amda Bektimre mensup
Ressam Ali bin Muhammed (lm 749) kuma zerinde resim yapmakla
mehur idi. Ortaa Trki ye kumalar ve T r k m e n h a l
l a r Avrupada ve hatt slm ark lkelerinde ok rabette idi. Tr
kiye maden eya iilii talyada yle >^erlemiti, ki talya mamltm
Trkiyedekilerden ayrmak mmkn olmuyordu. amn cam mamlt,
Antalya zccciyesi, Harran kuyumculuu mahsulleri uzun zaman hre
tini muhafaza ediyordu. valyelerin bir ok silhlar slm dnyasndan
geliyor; amn gzel kllarn kullanyorlard. slmm al-kimy ilmi Av
rupada alchimie oldu ve bu sayede barutlu silhlar meydana kt veya
arkta balayan bu keifler Avrupada ileriledi; Kams (gmlek) de Che-
mise eklinde geti.
Bu devir Avrupasmm balca gayesi slmlar taklit etmek ve bu sa
yede onlara kar silhlanmakt. slm mimarisi ve mzii de Avrupaya
tesir ediyordu. Ortaada mzik ilim ve tahsilin icabndan idi. Bu se
beple Ltinceye tercme edilen eserler doiaysiyle Frb, arkta ve
garpta mzik stad saylyordu. Roger Bacon Frbyi Batlamyus ve
95 Mervez, s. 6; Ebu Hmid Endulus, Tuhefet ul-Elbb, J. A. 1925, s. 202;
Zekeriya Kazvn, s. 536; Hamdullah Kazvn; Nuzhet ul-kulb, s. 72; Risle-i H-
rizm, Bodleian, Poc. 151, 51a; bn Havkal, s. 481; stahr, s. 288; Nsr Husrev,
Sefer-nme, s. 20; Barthold Turkestan, s. 237. ark Trkistanda paavradan yapl
m ktlar Avrupallar tarafndan kef olunmutur. Reduddn Tebrizde de bir k-
d fabrikas (kr-hne-i kgd - sz) olduunu yazar (Muktebt, s. 318); yine
bak. Fihrist, s. 31-32.
96 bn Haldn, Mukaddime, II, s. 120.
klid ile birlikte zikreder. Bununla beraber slm mzii nazariyattan
ziyade tatbikatta tesir etmitir. En kuvvetli tesir Ispanya'da Araplarn
ve Balkanlarda Trklerin olmutur. AVd, kitara, rebb, nakkare gibi m
zik letleri Avrupa'da sra ile lute, guitare, rebec, naker ekillerini alm
tr. Ortaa slm dnyasnda ok yaygn bulunan ve yksek devlet ada
m ve limlerin elencelerine yarayan Satran oyunu da Avrupaya inti
kal etti97. slm medeniyetinin Avrupaya ve Avrupa medeniyetinin do
uuna tesirleri o kadar byk ve o derece eitlidir, ki burada btn bu
unsurlar saymak mmkn deildir. Avrupa medeniyeti artk ykselmee
balad ve slm medeniyetini getii XVI I nci asrda bile Avrupa i
ek asn ve Trk iekiliini stanbuldan almak suretiyle hl fay
dalanmaa devam ediyordu. Orta zaman Avrupas bir ok meyve, sebze
ve nebatlarn da Hal seferleri esnasnda arktan nakletmitir.
slm medeniyetinin Avrupaya verdii kltr unsurlar mnasebe
tiyle Avrupa dillerinde hl canl bir ekilde yaayan pek ok kelime bu
manev mrasm en gzel rnekleridir. Hudutlarda kurulan gmrk te
kiltnn ismi Avrupa dillerinde Arapa dvndan douane olmu; buna
mukabil talyan cumhuriyetlerinden gelen Ltince comercium. Trke
gmrk haline gelmi ve bu Trke ekliyle Arap memleketlerine girmi
tir, Trke bu mnada kullanlan damga da Ruscaya tamojni olarak gir
mi, kullanlmtr. Daha sonra Trk dvn* da hi deimeden Avrupa
ya gitmitir. Trke hazar Avrupa dillerine geerken, talyanca pi ya-
s a (Piazza : meydan) da Trkeye mal olmutur. Avrupa dillerinde kul
lanlan hal, kuma, mnsnda tapis Badadm kuma sanayii ile me
hur A t t . b mahallesiyle, B u c h r a m, Muslin, Dams kuma
adlar da Buhara, Musul ve am isimleri ile ilgilidir. eker, s u g a r,
s u c r e olmu; urup syrop, al-kuul alcool, Arapa kotn c o t t o n,
kefen cofj i n eklinde gemitir. T a r i f e den tarif, ma h z e n den
magazin, t e f r i k dan trafic-, dr-us-ma'a (tersne)den arsenal, emr
ul~ma dan amiral, tercmandan truchman, drogman... kelimeleri en ok
gze arpanlardr. slm denizcilii ileride olduu zaman nasl ona ait
Arapa istilhlar Avrupa dillerine gemi ise Akdeniz hkimiyeti Avru
pallara geince bu sefer Trkler denizcilie aid pek ok kelimeyi tal
yancadan almlardr, ki Osmanllar amiral yerine talyancadan gelen
kaptan (paa) tbirini reis ile birlikte kullanmlardr. Yunanca kendi
97 Ebu Hmid Endls, s. 28; bn Hacer, III, s. 105; Reinaud, Geographie
dboulfeda, Paris 1848 (Giri); Trl limler tarafndan yazlan The Legactj of
Islara; F. Grenard, Grandeur et decadence de VAsie, Paris, 1939, s. 24-37; Ebersolt,
Orient et Occident, Paris 1954, 94, 102.
medeniyeti mahsulleri ile birlikte Mslman milletlere fel sefe, corafya,
usturlab, kanun, okyanus, namus... gibi verdii kltr kelimeleri ile Av
rupalIlarn arktan ald kelimeler mukayese edilirse kinciler ok daha
byk bir yekn tutar. Hallardan Anadolu Seluklularna geen gm
rk, notr, stabl98, Suriyede Kastel (Castellan) gibi bir ka kelime var
dr. Trkeye slmdan nce Sanskriteden simsar, sart (tccar, bilhare
Mslman), Sodcadan bor (bugn kullandmz mnada) ve Yunan-
cadan nom gemi ve Arapa nmus ile Farsa ve Trke namaz kelime
lerinin asl da olmutur".
cad Gutenberge (1398-1468) atfolunan matbaa da hakikatte Mo
ollar zamannda arktan geliyordu. ark Trkistanda Uygurlarn daha
I X uncu asrda k t p ar a ve baz met i n l er bastklar grl
yor. randa baslan kt para (av) da, Uygur ve in tesiriyle, bu esasa
dayanarak mmkn oluyordu. Cenevizlilerin Avrupaya gtrdkleri bu
teknik mteharrik harf sisteminin meydana kmasna sebep oldu100.
Bylece Seluklular slm medeniyetine yeni bir istikamet ve hayatiyet
kazandrdktan sonra, siyas hkimiyetleri ile birlikte, ktisad ve kltrel
mnasebetlerin genilemesine mil olmakla da, doiaysiyle, Avrupa me
deniyetinin douuna hizmet etmilerdi. Bugn bir buuk asrdan beri
T .r k 1e r ve onlar takiben dier M s l m a n ve ar k mi l
l et l er i nasl Avrupa medeniyetini temsile alyorlarsa Avrupallar
da XI inci asrdan XV inci asra kadar ayn eyi yapmlar ve muvaffak
olmulard. Dikkate ayandr, ki bugn Avrupa medeniyetini iktibasta
en byk muvaffakiyeti nasl Avrupann en uzanda bulunan J ap o n -
l ar g s t er mi i se Ortaada da s l m me d e n i y e t i n i
a l ma k t a komu bulunan Bizansllar ve slvlar deil Garb Avrupa
llar ayn eyi yapmlardr, ki eitli sebepleri olan bu tezadl hdise he
nz izah edilmi deildir. slm medeniyetinin Yeni alar Avrupa me-
98 lstabl-i hass ve mire, bak. Aksaray, s. 50 not.
99 Trkeden Arapa, Farsa, Ermenice, Grcice ve Yunancaya, bu dillerden
ve talyacadan Trkeye gemi kelimeler hakknda pek az tetkik yaplmtr. F.
Kprlnn Trkeden Farsaya, TM, VII-VIII; K. Mengesin eski Rusaya, Bo-
neilinin talyancadan Trkeye, A. Tietzenin Yunancadan Anadolu mahall ivele
rinde kalan kelimelere dair makaleleri henz bir balangtan ibarettir. Trkeden
Farsaya, Seluklulardan da nce, Smnler ve Gazneliler zamannda bilhassa as
ker stlahlar girmee balar. Seluk ve hele lhan devrinde Trkeden Farsaya
pek ok kelime gemitir. Trke yatak, vitak (ota), haytlta, haylba, Vitakba,
etr (adrdan) kezik, tamga, ktval, ac, moncuk, avu, yama, yurt, ordu,
da, tutma.-., kelimeleri aman ve Gazneli devrine aiddir. P. Pelliot bu kelimeler-
dne bazsn ve mesel ktyal Mool devrinde gemi (keptevuVden) sanyordu.
100 Bak. Aly Mazarhery, La Vi e quoti di en des Musuhnans au Moyen ge, s. 261.
deniyetinin douunda birinci derecede rol oynad, bu hususta henz,
terkibi ve mull bir mahiyet almam olmakla beraber, hayli neriyat
yaplm olduu halde Renaissance ve Reforme hareketlerini stanbulun
fethini mteakip talyaya giden bir ka Bizansl lim veya mtercime
atfeden eski ve ksr gr hl umumun kanaati olmakta ve mektep ki
' talarnda devam etmekte ve bilgisizlik yznden de o tesirde kalan di
er slm memleketleri gibi Trkiyede de itibarda bulunmaktadr. Hat
ta bizzat Mslman ve Trk tarihiler bile henz bu sakat grten kur
tulmu deildir101. Esasen Renaissancem talyada balamas slm dn-
yasiyle giriilen ticar ve kltrel mnasebetlerin bir neticesi olduunu
gsterdii gibi byk deniz keifleri sonunda dnya ticaretinin Akde-
nizden Okyanuslara intikaliyle talyann yerini Avrupann imal sahil
leri almas ve slm dnyasiyle muvazi olarak talyann da eski ktisad
-.------...mevkiini kaybetmesi de bu durum ile ilgili idi.
4. Siyas Buhran ve Trk-slm Medeniyeti
Seluklularn slm dnyasna hkimiyetleri ile slm medeniyeti
nin nasl bir inhitattan kurtulup yeni bir hamle ve hayatiyet kazanarak
ykseldii meydana ktktan sonra Melikh ve Sancarm lmlerinden
sonra balayan siyas buhranlarn tesirlerini ve Trk-slm medeniyeti
zerindeki akislerini aratrmaa ve bu medeniyetin inhitat ile bu buh
ranlar arasmda bir mnasebet bulunup bulunmadn belirtmee de ih
tiya vardr. Bu husus Seluk devrinde Trk-slm medeniyetinin tek
mln kavramak bakmndan olduu gibi ilm bir aratrmaya dayan
madan slm medeniyetinin inhitat meselesinde ileri srlen fikirler
arasmda, bu muahhar Seluk veya buhran devrini deil, dorudan do-
rya Seluklular ve hatt daha umum olarak Trkleri mesul sayan id
dialarn mahiyetini de gstermek maksadiyle lzumludur. Seluk tarihi
nin bugne kadar karanlklar iinde kalm olmas bu lzumu daha da
arttrmaktadr. Sultan Sancarm lm ile Trkistan, Horasan, ran ve
rakta hkm sren siyas buhran, emniyet ve sayiin bozulmas bir
mddet devam ederken Hrizmhlar lkesinde, Atabegler idaresinde
bulunan imal Irak ve Suriyede, ark Anadoluda, bir az sonra da Sel
uk Trkiyesinde istikrar ve meden inkiaf devam ediyor ve Hrizmh
larm tedricen ark slm lkelerini idarelerine almalar durumun sratle
101 Amerikada mektepler iin F. Lane ve E. Goldman tarafndan yazlan The
Worlds history (New York 1950, s. 282, 284, 300) adl ese bir istisna tekil edec
ve slm medeniyetinin Avrupann douunda roln biraz belirtir.
dzelmesine imkn veriyordu. Bununla beraber Melikhm lm ile
imparatorluun urad siyas buhran bile zamannda, fakat siyas ola
rak bir inhitat mnasnda anlalmt. Nitekim bu devirde bir Seluk
tarihi yazan Anuirevn bin Halidin, eserine koyduu Futr zaman s
sdr ve sudr zaman ul-futr isimi de bir inhitat ifade ediyordu. Ba
ka bir mellif de Seluklular iin: B u h n e d a n i n h i t a t a
yz tutunca memleketlerin mamrluu, asyii ve halkn da emniyeti bo
zuldu102 ifadesiyle bu durumu daha aka belirtir. Sultan Sancarm
Karahtaylara kar Katvanda malb olmasn Ahir zaman almetlerin
den sayan bir hadsin meydana kmas da103 devrin deitiine ve inhi
tatn baladna dair bir kanaatin mevcdiyetini gsteriyordu. Byk
Seluklu imparatorluunun, Melikh ve Sultan Sancar gibi byk h
kmdarlarn lmleriyle, urad buhrann baz meden ve kltrel ne
ticeleri mevcut olmakla beraber bu ifadeleri slm medeniyetinin umum
inhitat mnasnda mullendirmenin doru olmayacan greceiz.
Filhakika Seluk devletinin inhitat, siyas buhran ve umum sarsn
t ile birlikte ilim ve fikir hrriyeti zerinde de baz akisler gzkmekte
ve hatt dnce hrriyetinin bir takm basklara uradn meydana
koyan hdiseler vukubulmakta idi. Nitekim Abbas Halifesi, Msten-
cidin (1160-1170), devrin kadlarndan al-Murahham yakaladktan son
ra ktphnesinde hvn us-Safya ait eserleri, bn Snnm Kitb u-
fdsm yakdrmas104 fikir hrriyetine kar tehdidin baladn gster
mekte ve bunun halife tarafndan yaplmas ehemmiyetini arttrmaktadr.
Abbas halifesi Nsr li-dinillah zamannda (1180-1225) ayn eyler ol
mutu. Abdsselm bin engi-dost el-Baddi felsefeye ve eski kavim-
lerin ilimlerine vukufla mehurdu. Halife hasedcilerin tesiri ile kitaplar
n toplatp Badadda yaktrd ve bn Mristniyyeyi bir minbere ka
rarak filozoflara ve bu kitaplarn melliflerine lnet ettirdi. Hekim Yu
suf el-Sebti el-srili der, ki o gn, tcir olarak, Badadda idim. Bu top
lantda bn Mristniyyenin elinde bn Haysern tarafndan yazlan
heyet (astronomi) e ait bir kitap vard. Bunu bir musibet olarak gste
riyor ve atee atyordu. Halbuki bu kitap insan imna ve Allahn kud
retini bilmee sevk ediyordu. Abdsselm 589 (1193) yl martna kadar
hapishanede kald. Buna mukabil bu zamanda cebir, hendese ve heyet
ilimlerinde ok mehr olan Mbeer Nsr li-dinillahn yakn olmu
tu. Kitaplarn Ribt el-Hatui el-Selukiye ve Nizmiyye medresesine
102 Efdaleddin Kirman, s. 30.
10S Bak. Blm V, bahis 5.
104 bn ul-Esr, s. 97.
vakfetti ve 589 (1193) de Dunaysar (Ko-hzsar) da ld104a. 1155 de Di-
yarbekirde doan Seyfeddin mid felsefe, mantk ve akl ilimler ze
rinde yazd eserlerle hret kazanm ve Badada, ama ve Kahireye
giderek dersler okutmutu. Fakat bu meguliyeti dolaysiyle imannn
bozuk olduu ithamlarna urayarak 1182 de Msrdan Suriyeye kam
ve Hamada inzivaya ekilip eser yazmaa koyulmutu. Bir mddet son
ra Azziyye medresesinde tekrar derslerine balam; fakat Eyyub h
kmdar Melik Eref (1228-1237) zamannda ayn ithamlarla tekrar az-
lolunmu ve bu mnasebetle de medreselerde okutulmakta olan btn
akl ilimler yasak edilmiti. Bu iddet karsnda evinde gizlenen Seyfed
din Amid 1231 de ld105.
Filozof ahbeddin Shreverdin akbeti daha kt oidu. Mer-
.gada fkh ve felsefe.tahsilini yapan Suhreverd ok gen yata Hikpnet
d-lmk adl eserini yazarak r k i y e felsefesini kurmu; trl ilim
lerde byk bir kudret kazanmt. Artuklu hkmdar mdeddinin ya
nnda, Harputta, Elvh ul-mdiyye adl eserini bu hkmdar namna
yazdktan sonra Halebe giden Shreverd bu gen ya, zeks ve ilmi
ile Seyfeddin midyi hayran brakmt. Fakat Halep lemas eski fi
lozoflar mezhebinde bulunduu ve akidesinin bozuk olduu kanaatiyle
idamna fetv verdiler. Hallar ile byk cihd havas iinde bulunan
Salhaddin Eyyub. henz 38 yandaki ahbeddin Shreverdnin, 1191
ylnda, katlini emretti ve bylece de bu filozof tarihe Maktl adiyle ge
ti108. am Eyyub hkmdar Melik Mu azzam da mantk ve tp sahasn
da tannan Mardinli lim smil bin brahimi (lm 637/ 1240), nebz
(hurma arab) in mubah olduuna dir istedii bir fetvy alamad
iin, onu ders okuttuu Tarhan medresesinden azletmesi de kayda de
er107. '
Irak ve Suriyede halife ve hkmdarlara ait bu taassub arkta baz
halk kitleleri arasmda da mevcut idi. Filhakika yeni Mslman olmu ve
geri Gorlular (Afganistan) arasnda ulhiyeti tecsime (anthropomorphi-
sime) gtren K er r m y y e mezhebi ok yaygn idi. Fahreddin
Rz Mergada okumu; tp, lisn, felsefe ve tefsir zerinde eserleri ile
l04a Ebul-Ferec, Muhtasar ud-dvel, Beyrut 1890, s. 415; bn ul-Kft, Tarih ul-
hukem, Leipzig 1903, s. 228, 269-270.
105 bn Hallikn, II, p. 174; bn ul-md V, s. 144-145.
106 bn Hallikn, II, s. 348; Bahaiiddin eddd, Sret Salahuddn, Kahire 1317,
s. 302; T. Scn al-Hikma, II, s. 120; H. Corbin, Shraverdi dAl ep, Paris 1939, s.
41-42. kyye felsefesi Anadolu tarkatlerinde de yaad.
107 Tabakat ul-hanefiyye, I, s. 144.
byk bir hret yapm; bn Sn, Gazali ve Zamaherye erhler yaz
m ve kudretli vaizleri ile de kitleleri kendisine balamt. Hrizm
(Grgen) ve Buharaya gidip mnazaralarda bulunmu ve buradaki fi
kir hrriyetine ve *M u t e z i 1enin ok yaygn oluuna hayran kalm;
Hrizmh Sultan Mehmedin hrmetini grm; oradan da Gr hkm
dar Gyseddine gitmi ve bu sultann Heratta kendisine yapt med
resesinde yerlemi idi. Burada hkmdarn da arzu ettii zere K e r -
r mi y y e tifesini irda balam ve tecsim (anthropomorphisme)
akidesini dzeltmee almt. Fakat mutaassb Kerrmler buna ta
hamml edemiyor; onu zndklkla itham ederek memleketten karmak
istiyorlard. Nihyet Fahreddin Rz ile Kerrmilerin reisi bn ul-Kdve
arasnda, Grlularm merkezi Frz-khda, 1199 (595) da, byk bir m
nazara vukubuldu. Hanef, fi ve Kerrmlerden kalabalk bir halk
kitlesi bu mnazarada hazr bulunuyordu. Mnazarada zayf den Ker-
rm reisi din hisleri tahrik yoluna sapmak zorunda kald; Hazreti Pey
gamberin szlerine bal bulunduunu soyliyerek rakibine saldrd; onu
Aristonun ilmine, bn Snnm kfriytna ve F r b nin felsefesi
ne saplanmakla itham etti. Bu suretle kkrtlan saf ve chil Kerrmler
alamaa ve kargaalk karmaa baladlar. Hdisenin bymesi ze
rine halkn tazyikine dayanamyan. Giyseddin bu byk limi Firz-
Khdan karp Herata gndermee mecbur kald108.
Byk Seluklularm inkraz devrine ve ondan sonraki zamanlara ait
bu hdiseler hi olmazsa slm dnyasnn baz blgelerinde, hr d
ncenin basklara uradn gstermektedir. slm medeniyetinin inhi
tatnda A a r Ierin ve hususiyle Gazalnin tesirleri olduunu ileri s
renler ne slm medeniyetinin balca inhitat sebepleri ve ne de bu ha
diseler zerinde etraflca durmu ve aratrma yapm deillerdir (bak.
VI I I , 6, 7). Gerekten Gazali eserlerinde mfrit iler ve Btmlerden
baka felsefeye ve Mutezileye de iddetle hcum ediyordu. Felsefenin
mdafaas maksadiyle Gazalnin kuvvetli muarzlar arktan ziyade
Garptan km; Endlste bn Rd, Gazalnin Tahft ul-felsife
(filozoflarn sukutu) adl eserine, ayn ismi kullanarak, cevap vermi; fa
kat bn Rdn felsefesi mslman arktan ziyade Hristiyan Avrupa
da yaylm ve Averroisme (bn Rdclk) Kilisenin karsna kan bir
cereyan olmu idi. Gerekten X I I I nc asrdan beri Kilisenin tekfirle
rine ve baz kurbanlara ramen Averrhoes (bn Rd) XVI mc asra ka
dar Avrupada mevkiini muhafaza etmitir. arkta ise bn Rd byle
108 bn ul-Esr, XII, s. 59; bn Hallikn, I, s. 600-602; T. Stvn al-Hikma, II,
121; bn Kesr, XIII, s. 19. bn Ebi Usaybfa, I, s. 26-30. .
bir tesire sahip olmamtr. bn Rd-Gazal atmas aslnda din ile fel
sefenin nizmdan ibaretti. Bu sebeple Fatih Sultan Mehmedin emriyle
Bursal Hoca-zde ve Aleddin Tsnin hazrladklar bartrc Tah-
fut da tabiatiyle tam muvaffak olamazdi. Eserleri ve fikirleri ile Hccet
ul-slm pvesini alan Gazali slm imanm ve birliini kurtarmak ga
yesiyle devrin Zndklarna ve Btmlerine hcum ederken felsefenin de
dine mdahalesine kar silhlarm kullanm; hatalarm, tenekkuzlarm
meydana koymu; zeklarna marur olan felsefecilerin kifayetsizlikleri
ne ve hatt ona gre hamakatlerine ramen dine kar menf davran
larna hcum etmi ve onlar lemin kdemine inandklar, Allahn ilmi
nin cziyata da mil bulunduunu inkr ve nihayet lmden sonra di
rilmeyi red ettikleri iin onlar meselede tekfir zorunda kalmt. Bu
meselenin slmm esaslarile alkal olduu meydandadr. Gazali eski
randan arta kalan ykc cereyanlarn mfrit 'i ad altnda siyas buh
ranla muvazi olarak ilerileyen faaliyetlerine ve felsefeye mensup bir taife
nin lubliliklerine kar slmiyeti mdafaa ederken, filozoflarn zaaflarn
meydana koymakla, felsefeye de hizmet etmitir. Bununla beraber buh
ran zamanlarnda Gazalnin fikirleri felsefeye ve hr dnceye kar
kullanlmtr. Lkin, ne kadar kudretli olursa olsun, slm medeniyeti
nin inhitatnda Gazalye verilen pye mbala edilmitir. Esasen gerek
Gazalnin tesirleri ve gerekse naklettiimiz taassup hdiseleri bir sebep
deil bir netice olup sadece ksa bir deyreye mahsustur ve btn slm
lkelerine mil deildir (bak. Bl, VIII, 6).
Filhakika Byk Seluklularn inkrazndan sonra ba gsteren si
yas buhranla birlikte fikir hrriyetine kar beliren bu din ve siyas
bask hdiselerini yine de riz saymak gerekir ve henz Trk - slm me
deniyetinin inhitatndan bahsetmek doru deildir. Btm ve i faali
yetlerinin ileri bulunduu ve Hal savalarnn iddet kazand Suriye,
Msr ve Irak taraflarnda bu taassup hdiselerine rastlanrken slm me
deniyetinin henz yerlemee alt Seluk Trkiyesinde tam bir fikir
hrriyeti hkm sryordu. II. Kllarslan ve halefleri huzurlarnda
Mslman ve Hristiyan limleri ile serbest mnakaalar yaptryorlar;
Kl Arslan tihad,, messesesini ok geni bir mnada iletmee al
yor; bu hr dncelerinden dolay komu hkmdar, Musul ve Suriye
Atabei, Nureddin onu tecdid-i imana davet ediyor; Sultan da taassup
gsterenleri Atabegin memleketine gnderiyordu109. Seluk Trkiyesin
de bu hrriyet ve msamaha ananesi bir sarsntya uramam; Muh-
yeddin Arab baka memleketlerde bulmad fikir hrriyetine Konyada
109 Bak. Sauoerains Seldjoukides s. 77-79 ve bl. VII, bahis 10.
kavumu; dier lkelerde tekfire urad lalde Anadoluda en yksek
itibar kazanarak Osmanl devrinde de eyh-i Ekber adn almtr. Baz
tenkitlerin belirmesine ramen Mevln Celleddin fikirlerini, mzikli
saml yinlerini her tarafa yayabilmitir. Bununla beraber filozoflar
himaye eden I I . Sleymanh (1196-1204) bir filozof ile bir din liminin
mnakaasnda hakarete urayan filozof sultana, neden ses karmad
n sorunca o da ona her dncenin aa vurulamyacam beyan et
miti110. arkta Bizansm ve Avrupallarm Hal seferleri karsnda bu
lunan Seluklar gibi ada imal Afrika Berberleri de, yksek mede
niyetleri iinde geveyen, Endls (spanya) mslmanlarn kurtarmak
iin cihda ve yardma gidiyorlard. Orada da Suriyede olduu gibi
Hal taassubuna kar Mslman taassubu geliiyordu. te Murbit ve
Muvahhidlerin bu cihd havas arktan gelen tasavvuf ile ve Gazalnin
eserleri ve onun hy dm ed-dinfi ile kuvvetlenmi ve lm-kalm m
cdelesinde slmiyeti kurtarmak endiesi her eyin stne kmt111,
bn Battutanm Grnatada yerletiini kaydettii arkl fukaralar ve bu
arada ismini verdii Semerkantl Hac Ebu Abdullah, Tebrizli Hac Ah
med, Konyal Hac brahim, Horasanl Hac Hseyin ve Hind msl-
manlarmdan Hac Ali ve Reid de galiba bu cihd gyesiyle oraya kadar
gitmilerdi. XI I I . asrda Sivasl tcir Hoca Ahmed de ticret ve elilikle
Marbe gitmi ve Reid ud-din o tarafta bulunan limler iin mhim
hediyeler ve kitaplar gndermitir112. slm dnyasnn buhranl blge
lerinde bir yandan bu manev hava, te yandan felsefe ve tabiiye ilimle
riyle uraanlarda mahede edilen iman zaaf ve onlarn din tenkitleri
kendilerine kar bir itimatszlk uyandrmt. Yukarda ilim, riyziye ve
felsefedeki mevkiinden bahsettiimiz Musullu Kemaleddin ibn Yunus
kendisinden mantk okumak isteyen afi limi bn Salha: sen bu
f en i l e u r a ma k t a n vaz ge; zira halk nazarnda iyi bir in
san olarak tannyorsun; halbuki halk bu ilimle uraanlarn itikad bo
zulduuna kanidir sylemiti. Zira kendisi de byle bir itham altnda
idi113. Fakat Hrizm lkesinde durum bam-baka idi.
Filhakika Sancarm lmnden sonra, Atszdan itibaren, Hrizm-
hlar devrinde Hrizmde ilim hrriyeti ve ananesi hi bir sarsntya
110 S. Seldjoukides s. 79.
111 G. Marais, La Berberl e Muslmane et lOrient au Moyen-ge, Paris 1949,
s. 293.
112 Seyhat-nme, II, s. 351. Reduddn, Mktebt (s. 447-451). imal Afrika
ve Endls limlerinin adlar, kitaplar ve hediyeler tafsiltla yazlmtr, ki bu uzak
lkeler arasndaki kltr mnasebetleri hakknda dikkate yndr.
1S Ebil-Fid, III, s. 178.
uramadan Mool istilsna kadar btn kemliyle devam etti. Sultan
Sancarm yaknlar olan ahr i st n ve Za maher , gibi bir ok
byk Trk-slm lim ve filozoflar bu lkede M u t e zi l e mezhe
bine mensup olarak yaam ve ok mhim eserler telif etmilerdi. H
rizmhlar Trkistan, Horasan ve ran da idarelerine geirerek siyas
istikrara ve ilm faaliyetlere imkn verdiler. Sancarm Karahtaylara
malbiyeti zerine, 1141 de, Merve giren Atsz mukavemet eden ve
Sancar hesabna hareket eden limleri ve bu arada Mervli Ali bin Ars-
lan ldrd ise de bir takm limleri de Hrizme, rgene, gtrerek
ilmi himyede kusur etmedi. Mervde Filozof hretiyle tannan Ba-
haeddin Ebu Muhammed el-Harak bunlar arasmda en mhim bir ah
siyet idi. Gerekten o riyaziye, heyet ve tarih sahalarnda eserleri ile
mehur idi ve Mervde Muntahal-idrk adl astronomi ve corafyaya
dair mhim bir kitap da yazmt114. Sultan Sancarm dostlarndan olan
ve onun adna Mefhir l-Etrlci yazan hakm (filozof) Ali hin Muham
med Kayn de Atszn hizmetine girmi ve onun adna da bir hikmet
(fizik) kitab yazmt. Tp ve tedviye dair bir takm eserlerin de mel
lifi olan Kayn mer Hayymm talebesi olmasna ramen ilimde hoca-
siyle ihtilf halinde idi ve 1151 (546) de ld115. Yine Hrizmha inti
sap eden Zeyneddin smil Curcn tp ve felsefe sahasnda pek ok eser
neretti, Zahre-i Hrizmh, Tibh ul-Mulk ve baka eitli eserleri
arasmda Redd alal-falsifa adl bir kitab da vard. Tbba dair 12 ciltlik
Zai resinin bir hlsasn (K. al-Araz) da Atszm olu l-Arslan nm
na vcuda getirmiti. Onun bu byk tbb eseri Trkeye tercme edil
dii gibi I I . Murad adna telif edilen Zahre-i Murdiyyeuin esasn da
bu kitap tekil eder. Curcn behim zevklerin kederlere mil olduunu
syler. Tbdaki hreti dolaysiyle de hakknda bir takm hikyeler te
ekkl etmiti116. Bir mddet Hrizmhlar saraynda misafir kalan Fah
reddin Rz bu lkede Mutezile mezhebi ile ilm mnazaralarn bu de
rece yaygn bulunmas ve fikr kemlin bu kadar yksek olmas kar
snda hayran kalmt. Bylece Sultan Sancardan sonra Hrizmhlarm
ilm himyeleri dolaysiyle de bu lke slm medeniyetinin kuruluunda
olduu gibi Mool istilsna kadar da Seluklular zamanndaki yksek
meden hayatn yayordu.
114 ibn ul-Esir, XI, s. 34; Tatimma, s. 151.
115 bn Funduk, Trih Bayhak, s. 241; Tatimma, s. 134 .
116 bn Funduk, Tatimma, s. 172-175, 216; Mucem ul-buldn, III, s. 122; Tarih
Taberistan, I, s. 173; ahar-makale, s. 70; Tarih-i Gzde, s. 802; Kef uz-zunn,
I, s. 824-825.
Suriye ve Irak taraflarnda felsefeye kar bir itimatszlk ve taassup
havas belirmekle beraber yine de ilm terakki duraklamam; Halife
Mustansr (1226-1240) tarafndan Badadda kurulan M u s t an s i r i y -
y e medresesi ilmin gelimesinde ok ileri bir adm tekil etmitir. Ger
ekten, msbet ilimler de okutan Nizmiye ve baka medreseler yann
da, bu messese t b v e h ey et t ed r i s at ile, byk k -
t p h n e s i ve h e y e t l e t l e r i ile, gk eklinde al t u n
t a s l a r ve bilyeleriyle, yapt tedrisat ile, her mezhebe mensup lim
ve talebeleri ile hizmet ediyordu. Basrada da mstakil bir tp medrese
sinin kurulmas bu zamana rastlar117. Bir yandan Byk Seluklu bm-
ristn'lan, bir yandan tb medreseleri bu ilmin ilerilemesi ve yaylmasn
da ok mhim bir mil oldu. bn n-Nefsin (lm 1288), ilk defa ola
rak, k a n n a k c i e r l e r d e d o l a ma s n kefi det bu
tekml ile ilgilidir. Onun Muc z ul~kann adl eseri ilm ve amel tp,
illar ve gdalar, bir uzva mahsus hastalklar olmak zere drt blme
ayrlmtr. Buna Cemleddin Aksaray Hallul - mc z adiyle erh
yazm; Muslihuddin Surr ve Edirne d r u - i f s ba tabibi Ahmed
bin Kemal (Kanun devri) bunu Trkeye tercme etmilerdir118. Dunay-
sarl (Kohisar-Kzltepe) mdeddin Muhammed (doumu 1208) Mar
kalat ul-Mride f dere l-edmye ve Diryk al-Frk adl eserlerini v
cuda getirdi ve Kahirede Byl e B mr i s t nda alt119. Yukar
da (s. 5) Dunaysar (Ko-hisar) tarihini yazdn grdmz mer bin
l-alm bin Durmu el-Trki (l. 11 Zilhicce 594) hikmet ve tb ilimle
rinde ok mehur olup Hi yet us-srnyn adl eseri yazmtr119a. Musullu
Cemleddin (lm 1155) kimyagerlikte mehur idi; altn ve gm yap
mak iin megul idi. Kimya imaltmda ileri giden Ahlatta brahim bin
Abdullah ve Haan isminde mehur kimyagerler yetiti, ve lciverd ima-
ltiyle urayorlard. Bir mddet Erzincanda yaayan Muvaffak ud-din
Abdullatif (l. 1223) tp, fizik ve felsefede ok mhim eserler yazd; ses
ve dilin meneine dair makaleleri vard120.
Siyas sahada byk bir rol olmayan Artukiular ilim ve imr ile
rinde ok ilerlemiler; slm medeniyetinin eski yerlemi bulunduu
-------------------------------------------------------------------------------- i _ ; i
117 bn ul-Fuvat, Havdis ul-Cmia, Badad 1351, s. 59, 62, 83, 181; bn Kesr,
XIII, s. 139-140; Ayni kd ul-Cumn, Velyeddin ef. 2391 XIX, s. 162.
118 A. K. Chehade, bn an-Nefs et la decouvert de la Circulation pulmonaire,
Damas 1955; akayk, Mecdi Ef. trc. 40; Kef uz-zunn, II, s. 1899.
119 bn kir, el-Vf, s. 221.
119a bn u-Kft, Tarih l-hkem, Leipzig 1903, s. 290.
120 bn Hacer, Durar, I, s. 32, II, s. 72; sr l-bild, s. 462; bn Ebi Usaybia,
II, 207; bn kir, II, s. 7-8.
ark Anadoluda kltr faaliyetlerini korumulard. Otuz yl kadar Ka-
ra-arslan ve haleflerinin hizmetinde bulunan Beduz-zamn, 1205 yln
da, K. Cmi ul 'i l m veVamel adl eseriyle mihnik ilminde mhim bir
sima olarak meydana kmaktadr. Filhakika eser otomatik mak i n e
l er, pompal ar , f sk i yel er , mhendislie ait bir ok iler, s u
t er az i l er i ve mus k l et l er i hakknda ilm ve pratik bil
giler vermekte, koyduu resimlerle makinelerin ileme tarzm gstermek
tedir. Eserini Kara-arslanm torunu Emr Mahmdun emriyle hazrla
dn syleyen mhendis bu keiflerin tamamiyle kendisine ait olduu
nu ve daha nceleri kimsenin byle bir icd olmadm belirtir121. Ka-
ra-arslan tarafndan Hsn Keyfda in edilen muhteem kpr ile onun
altnda, arlar, hanlar, hamamlar ve mahalleleri ihtiva eden mam-
resinin yaplmasnda bu mhendisin de hizmeti olduu tahmin edilebi
lir122. limlerin her kolunda zengin bir edebiyata sahip bulunan slm
medeniyetinin mi hni k sahasnda byle baka bir eseri bulunma
mas bunun ehemmiyetini arttrmakta ve mtehassislarca tetkiki gerek
mektedir. Kara-arslanm ktphanesi ve dier Artuklular namna yazl
m bir takm ilm eserler stanbul ktphanelerinde mevcuttur. spiap-
l (S ay raml) bir Trk liminin kuun arl ile kanatlarnn sathn l
erek umak fiilinin fizik esaslarn tetkik etmesi de dikkate ayandr.
Nitekim Endlste de heyet bilgini Abbas bin Firns da, X uncu asrda,
kristal imlini kefettii gibi yapt sathl bir let ile de umak teeb
bsne girimi ve bir miktar utuktan sonra bir rzaya uramadan ye
re inmitir, ki Orta a slm medeniyetinde modern tayyareciliin m-
beirleri oldular123. Yine Trkistanl (Farapl) Shh adl byk eserin
shibi Cevher (lm 1010) de umak teebbsne girimi, fakat mu
vaffak olamayarak dp lmt124.
Mslman limleri dnyann yuvarlakln, yz lmn, drtte
nn denizler, drtte birinin karalar (Rub-i meskn) dan mteekkil
bulunduunu, caz i be tesiriyle bolukta durduunu, hav a t a b a
ka si yi e sarl olduunu, filozoflarn kanaatine gre ar z n i i n
deki gaz l ar n z el z el ey e sebebiyet verdiini, aym hareketiyle
gne ile aramzda perde tekil edip gnein m alamamakla k u s f
121 Ayasofya, No: 3606, Topkap, III. Ahmed, No: 3472; Carra de Vaux, Les
Penseurs de F slam, Paris 1921, II, s. 173-177; Migeon, I, s. 130-133; . H. Konyah,
Tarih haznesi, s. 187-190.
12:2 bn Havkal zeyli, I, s. 224; Ykut, Mucemul-buldan, II, s. 65.
123 Bak. Levi - Provenal, La Civilisation arabe en Espagne, Paris 1948, s. 77;
aada s. 358.
124 Bak. aa. s. 358.
(gn-tutulmas) hdisesi olduunu ve bu sebeple bunun ancak ay sonun
da vukubulduunu, ay tutulmasnn da arzn hareketi ile gnein aya
gelen n glgelemesi suretiyle meydana geldiini biliyorlard125, ki
bunlar hep yeni bilgiler saylrd. Bu devirde slm limlerinin hayatlar
taassuptan ok uzak idi. Hkmdalar gibi limler de satran oyununa
dkn idi. slmdan nce Hindistandan rana ve oradan da slm dn
yasna, daha sonra da Avrupaya yaylan bu oyun kibarlarn bo zaman
larn geirmee yaryordu. lim adamlar arasnda mzik ile de ura
anlar az deildi. Sadreddin Konevnin de talebesi olan ve bir mddet
de Sivas kadl yapan Kutbeddin iraz felsefe, heyet ve corafya kol
larnda eserleri ile hret yapmt. Satran oynar, rebb alar, medre
sede bn Snnm Kann ve i/ sm okutur ve derslerine hezeliyat ka
tard126. Eski bir Trk beyi ailesinden gelen Sol-tekin olu Ebu Bekir
satranta k mhir idi; bunun zeknn ilemesine yardm ettiini sy
lerdi; oyunun kendi icd bulunduuna dair bir kanaat de mevcut idi.
Bu umum alka doiaysiyle satran hakknda pek ok da eser yazlm
t. Kahirede kr olduu halde Ali bin Kran satran oyununda ok me
hur idi127.
Kadnlar da, eskiden olduu gibi, ilm faaliyetlere katlyorlard. Se-
merkantl Muhammed Tuhfa adl eserin sahibi idi. Kz Fatma ile bir
likte fetvlara imza koyard. Bedyi c shibi Aladdin Kan Fatma ile
evlenince nn imzasn tayan fetvlar Trkistanda ok itibarda idi.
Aleddin karsna ok hrmet eder ve onun sznden kmazd. Seya
hatlerinde Halebe urayp Semerkanta dnerlerken atabeg Nureddinin
srar zerine orada yerletiler. Fatmann da yine Tuhfa adl eseri var
d128. Niapurlu Zeynep (1130-1208) de Hurre lkabiyle tannp kadn
limlerden idi. Bir ok ilimleri tahsil etmi ve devrin byk limi Za-
maherden iczet almt129. Kaynaklar daha baka kadn limlerin ad
n verirler.
Bu durum Byk Seluklulardan sonra, onlardan doan trl Trk
devletleri zamannda da ilim ve medeniyetin devam etmekte olduunu,
siyas buhranlarn baz tesirlerine ve fikir hrriyeti zerindeaki akisleri
ne ramen esasl bir deiiklie rastlanmadn, her sahada limler eser-
125 Hrizm, Mefti h ul -ul m, s. 129; Curcn, Corafya, mukaddime (B. M.
Add. 7705); Yakut, M. bul dn, I, 16-17 Red ud-dn, Muktebat, s. 44; yk. s. 328.
126 bn Hacer, Durar, s. 339-340.
127 bn un-Nedm, s. 221; bn Hallikn, I, s. 643; bn Hacer, Durar, II, s. 96-108.
128 Tabakat ul -Hanefi yye, II, s. 277-278.
129 bn Hallikn, II, s. 427.
erini yazmakla, tetkiklerini yapmakla ve 20-80 cilt tutan telifler vcuda
getirmekle megul olduklarn gsterir. Meydana koyduumuz baz ta
assup hdiseleri her devir ve medeniyette rastlanan ve Seluklulardan
nce de slm dnyasnda daha fazlasiyle mevcut bulunan eylerdir.
Bylece Melikh ve Sancardan sonra da Trkistan, Hrizm, Horasan,
ran, Irak ve Suriyede Mool istilsna kadar ktisad ve meden hayat
tekmlne devam etmi; Seluk Trkiyesinde slm kltr yerleme
e balamtr. Bylece bu devirde slm medeniyetinin inhitat gibi bir
mesele bahis mevzuu deildir. Seluklular devrinde Trk-slm medeni
yeti hakknda bu esaslar meydana koyduktan sonra onlardan nce Trk
lerin slm medeniyetindeki mevkilerine de ksaca temas etmek lzumu
vardr. Bu husus Trklerin bu medeniyette nasl bir rol oynadklar hak
knda mevcud bilgisizlii gidermek kadar Seluklularn ve umumiyetle
Trklerin bu medeniyette menf rolleri olduuna dair eski fikirleri ber
taraf etmek iin de zaruridir.
5. Trkistan'n Etnik Durumu
Seluklulardan nce Trklerin slm medeniyetindeki mevkilerini
anlayabilmek iin Trkistann etnik durumunu bilmee ihtiya vardr.
Filhakika XI X uncu asr Avrupa limleri arasmda bazan A r yan lik
uru, bazan da H al z i hni y et i dolaysiyle Trklerin slm me
deniyetindeki mevkileri azaltlr ve hatt menf gsterilirken ranllarm,
aslnda da byk olan, rol daha ziyade bu maksatla mbala edilmek
te veya bu medeniyeti slmiyetten ayrarak ona sadece A r ap med e
ni y et i ad verilmekte idi. byk milletin eseri olan slm medeni
yetine bu ismin verilmesinde bir sebep de, zamanla Farsa ve Trkenin
birer kltr dili olmalarna ramen, Arapanm bu medeniyetin balca
ilim dili olmasmn byk rol olmutur. Bu gayri ilm dnce ve tbir
ler bugn artk terk edilmi ve Trklerin menf tesirleri gibi hiss gr
ler itibarn kaybetmi ise de, Seluklular devrinde olduu gibi, slm
medeniyetinin kurulu anda ve Smnler zamannda da Trklerin
hizmetleri henz anlalamam ve ilm aratrmalarn kifayetsizlii ile
bu hususta yeni bir gre varlamamtr. Bunun bir sebebi de slm me
deniyetinin kuruluunda byk bir mevkie sahip bulunan Trkistann
etnik durumunda devam eden vuzuhsuzluk ve karklktr.
Umumi mnasiyle Trkistan, Ceyhun (Amu-deya) nehrinden -
Asya dalar ve llerine kadar uzayan bir ok blgeleri iine almakta
ve tarihte onun Garp taraflar etnik bakmdan ne kadar kark bir bn-
|g
,
yeye sahip ise arka doru gidildike o kadar Trk unsuru oalmakta
ve rk bir birlik arzetmektedir. Araplar VI I -VI I I inci asrlarda Orta-As-
yaya geldikleri zaman karlarnda balca kuvvet olarak Trkleri bul
duklar ve Trke konuan kavimleri Trk ad ile adlandrdklar halde
Trkistann slm idaresine geiinden ve slmiyeti kabulnden sonra
da bu lke Mvernnehr ve dier blgelere gre isim alm ve halklar
slm umum ad altnda gsterilmi; Trk ad ve Trkistan tbiri de yi
ne Mslmanlar karsnda savaan aman Trklere ve onlarn lkele
rine verilerek hudut, Ceyhun nehrinden Seyhun (Sr-derya) nehrine do
ru ark istikametinde uzaklatrlmtr129a. Hatt Xuncu asrda Takent-
Isk-gl arasmda slmiyeti kabul eden mahall Trk hkmdar ve k-
vimleri bile slm umum, bazan da Trkmen husus, ismi altnda am-
.........lirken Trk ad yine de bunlarn aman rkdalarma veriliyordu. Dier
taraftan devlet kuruculukta ve asker hareketlerde gebeler birinci de
recede rol oynadklar iin bu ad daha ziyade onlar gsteriyor ve sl
miyet Trklerin umum bir dini haline gelince de sdece gebeler ve
kyller Trk adiyle tannyordu. Bu telkki tedricen Trkler arasnda
da yerleti. Nitekim tamamiyle gebe Kpak ve Kangllara dayanan
Hrizmh Aleddin Muhammed gayr mslim ark Trklerini, hatt Ka-
ra-htay ve Moollar, Trk, hanlarm T r k h k md ar sayar
ken kendisini de Pdih-i Acem ve skender-i Sni ad ile gsteri-
t yordu130. Kgarl Mahmd Karahanllar ve Seluklular umum Trk
adnn ml iinde gstermekle beraber kendilerini Trk ad ile adlan
dran Budist Uygurlar (Trk Uygur tili) karsnda cihd yapan Trkleri
M s l man ve onlar da K f i r isimleri ile tefrik ediyordu. Seluk
lular ve Osmanllar da mene birlii ve Trklk uuruna sahip bulun
makla beraber, bu eski ananenin tesiri ile, aman kalan ve sonra da
| Mslman olan gebe ve kyl kendi rkdalarm Trk ve kendilerini
| de sadece mslman sayyorlard. I. Aleddin Keykubd zamannda Tr
kiye Seluklular, Sudak (Krm) seferi mnasebetiyle, savatklar ama-
| n Kpaklar Trk adiyle zikrediyor ve Mslmanlar bir millet sayan
din millet anlayna uygun hareket ediyorlard131.
Trk adnn VI mc asrda Gk-Trk devleti ile meydana kmas
da onlardan nce Hiong-nu, Hun (Kun), Eftalit (Haytle) kavimlerinin
bazan baka etnik mna almasna ve menee balanmasna sebep olmu
i ;
:::K
129a Trklerin ana-yurdu iin bak. Cihn hkimiyeti, I, s. 19-25.
130 Nesev, Siret Cel l eddin Mengbi rti , nr. O. Houdas, 35; Cuvayn, Cihn-
gu, II, 79.
181 bn Bb, s. 316.
ve Trk adnn ml daralm veya karmtr. Bundan baka slm
mellifleri arktan gelen btn gayr mslim kavimleri ve bu arada Ka-
ra-htay ve Moollar da ok defa Trklk ml iine alm ve bu da
zamanmza kadar devam eden baz tarih tetkiklerinde bir takm hata
lara ve karklklara sebebiyet vermi ve hatt Trkiyede yeni bir tarih
fantazisi ile bu gr mektep tahsiline kadar girmitir. Gerekten ilim
lemi henz Trkler ile Moollar arasnda bir mene birlii ve hatt ak
rabalk olduunu dahi isbat edememitir. Halbuki byle bir birlik ve ak
rabalk isbat edilse bile tarih devirlerde Trkler ile Moollarn rk, dil
ve kltr bakmlarndan ayr birer kavim olduklar hakikatini deitire
mez. Nitekim coraf yaknlk ve Trklerin byk ve ileri bir kavim ol
malar doiaysiyle Moollara verdikleri baz lisan ve kltrel unsurlar
tesinde, bir.itirak mevcut deildir. Esasen sadece Trke ve Moolea-.....
daki iptida kelimelerin, say ve renk adlarnn, bir karlatrlmas bile >
iki dil arasmda yakn bir mnasebetin mevcut olmadn meydana koy
maa kfidir132. ,
. Trk adnn ml gibi Trkistann hudutlar ve etnik durumu
hakkmdaki vuzuhsuzluklar da bir takm karklklara ve baz meselele
rin karanlkta kalmasna sebep olduundan Trkistan zerinde bir az
durmak zarureti vardr. XI I I nc asrda Garb ve ark Trkistan lke
leri, Azerbaycan ve Anadolu tamamiyle Trkletii, Horasan, Afganis
tan, ran, Irak ve Suriye Trklerle dolduu halde slm corafyaclar,
yine de eski ananeye sdk kalarak, Trkistann slm dnyasiyle hu
dutlarm, X uncu asrda olduu gibi, Frb, hatt daha arkta, Taraz
ehri (Karluk yurtlar civar) gsterirken ayn zamanda XI inci asrdan
beri Seluklu hkimiyeti ile Trklerin yayln da hesaba katarak Tr
kistan veya Trk-eli (Arz t-Trk) nin uzak Hint diyarndan Rm hudut
larna kadar uzandn ve meskn yerlerin drtte birini tekil ettiini de
sylerler133. Trkistan adna verilen bu iki mnann ne kadar farkl oldu
u grlyor. XI I I nc asr seyyah Rubruck da Anadoluyu Turkia
ve Karadeniz sahillerinden Altay dalarna kadar uzayan lkeleri Byk
Turkia adiyle gsterirken sadece Trklerin oturduklar memleketleri
dnmtr.
ki Trkistann bugnk mnasiyle hudutlar iinde ve garp taraf
larnda Sodlular, Hrizmiiler ve Toharlar gibi menei Hindu-Avrupal
132 Bu hususta bak. W. Kotwicz, Contribution aux etudes altaiques, Rocznik Ori-
entalisticzny, VII (1930), s. 130-234; F. Kprl, Altayllar, I, I, s. 387-389.
133 Ykut, Mucem ul-buldn, I? s. 18, III, s. 23; Z. Kazvm, Asr ul-bild, s. 544;
Fahreddin Mbarekh, s. 37.
I
Ki-
tv
kavimler yaarken, arkta Sr-derva boylar, Isk-gl ve Yedi-su blgeleri
kadimden beri Trklerin vatan idi. Bu Hint-Avrupa (veya ran) kavim
ler mnasebetiyle Mvernnelrin bir Trk lkesi olmadna dair ka
naat umumdir. Sodlular, Cenevizliler gibi, tccar bir kavim olarak,
yukar Orta-alarda Karadeniz sahillerinden (Sudak veya Sudak ehri
onlarla ilgilidir) ine kadar uzayan btn Orta Asya ehirlerinde bir
ok koloniler kurmular ve bu sebeple de bir ok Trk ehri onlara male-
dilmitir. Mesel Yengi-kent, ehir adnn bazan Arapa ve Farsa terc
melerine baklarak Ouzlara ait bu belde sebepsiz yere Sodlulara mal
edilmi ve bu da btn Trklerin gebe olduu dncesine dayanm
tr134. Esasen, Cenevizliler gibi, kk Sod kavminin, ticar koloniler
dnda, bu kadar geni sahalarda yaylmas da imknszdr.
s ,
Trklerin, Gk-Trklerin ecdad olan Hun (Kun) imparatorluu za
manndan beri Hazar sahillerine kadar yaylm olduklarna dair en sa
lam delil de phesiz Yayk (Ural) nehrinin daha Batlamyus (I I . asr)
danberi Yunan kaynaklarnda Trke Dayk (Cayk, Yayk) adiyle kay
dedilmesidir139. Hiong-u ve Gk-Trk imparatorluklarnn merkezi Mo
olistanda bulunmakla beraber Trklerin ana yurdunun Ural ve Altay
dalar arasmda olduuna dair ileri srlen fikirler isabetlidir136. Nite
kim eski Trk destanlar ve Mslman kaynaklar da efsanev Trk h
kmdarlarn ve Trk yurdunu Isk-gl, Yedi-su, u ve H vdilerine,
Barsgan ve Sayram blgelerine balar. Bu eski Trk yurdu Ceyhun neh
rine, Hazar ve Bulgar illerine kadar da uzar1
^137
in, Arap, hatt Bizans ve Trk kaynaklarna gre Mslman Arap-
lar Orta Asyaya geldikleri zaman Fergana, Sod, Buhara, Huttal, Toha-
ristan ve Caaniyan blgelerinde, Kua, Kgar, Kunduz ve Bamyan e
hirlerinde Gk-Trklere bal ve daha sonra mstakil olan Yabgu, Tar
kan ve Sagun unvanlarn tayan bir takm Trk hkmdar ve halkla-
riyle karlam ve savamlard. Gerekten Gk-Trkler Demir-Kapy
(Ke, Karn cenubunda) getikten sonra hkimiyetlerini garpta Bu-
haraya ve Hazar sahillerine, cenupta ndus vdilerine kadar yaymlar
134 Marquart, Ernahr, s. 239; Barthold, O. A. Trk tarihi, s. 53; H. A. R. Gibb,
Orta asyada Arap futha, stanbul 1930, s. 10.
135 A. Bertholet, Asie anci enne dapres Ptol emee, Paris, 1930, s. 222; Bizans kay
naklar iin bak. Rocklill, J ourney of W. Rubruck, s. 129; Barthold, Trk tarihi, s. 24.
136 Bu grler iin bak. J. Nemeth, Trkl n Eskia, lk, L!XXXVTII; L.
Rasonyi, Dnya tarihinde Trklk, Ankara 1942, s. 9-15.
137 Mahmud Kgar, I, 289; III, 111, 308; Ouz-nme, 237 b; Reid ud-dn, Tah
ran tab, s. 29, 32; Mcmel ut-tavrih, s, 100, 102; Zeki Velidi Toga, Giri, s. 18-20.
d. Kemirde Hatuna ve Yel-tekine ait bir takm mbetler (budist)
meydana kmt. Buhara blgesini Hatun, olu Tuad nmma idare
ediyor ve Araplara kar Semerkant Tarhan ve dier Trklerin yardm
n alyordu, idareyi eline alan Tuad 726 da kardei Arslan hediye
lerle ine eli gnderiyordu. Orhon kitbeleri Bukarak ulus (Buhara-
llar) beyi ve olu Tarhan 732 de Kl-tekinin matem (yu) merasiminde
bulunmak zere tkene kadar gitmiti. Gk-Trkler Sod blgesini
Dir Yue-i hanedannn elinden almlard. 590 ylnda burada bir Trk
beyi hkm sryordu. Daha sonra da Fergana blgesini Arslan Tarhan
isminde bir Trk idare ediyordu.
Gk-Trkler bu blgeleri yine Trk aslndan gelen Ak-hunlar (Bi-
zansllarm Eftalit, Araplarn Haytal, inlilerin Ye-ta adn verdikleri bir
kavmin) idaresinden almlard. Eftalit (Abdal) 1er ile Sasanler arasnda
hudut, 500 ylnda,.Hazar sahilinde Gurgn (Curcn) dan Talikna ge-"
mekte ve Belh ehri Ak-hunlarm ikinci payitaht bulunmakta idi. Gk-
Trklerle Sasanler ittifak edip Eftalit devletini ortadan kaldrdktan
sonra Trkler ile ranllar arasmda Ceyhun nehri hudut tekil ediyordu138.
Gk-Trklerin hkimiyetinden sonra da Trkistanda ve Horasanda
Eftalitler onlara tbi olarak yayorlard. Toharistanda Eftalitler yerli
halk ile birlikte kark olarak bulunuyordu. Onlarn banda Yabgu un
vann tayan Gk-Trk hkmdarnn 100.000 askeri olduu, det ve
inanlar ile Gk-Trklerle birletikleri ve memleketlerinde buday, pi
rin ve fasulye ziraati yaptklar, at ve koyun yetitirdikleri rivayet edili
yor139. Araplar Horasan blgesine geldikleri zaman buralarda Akhunlar
(Haytile) a rastlamlar ve bunlarn eskiden ok kuvvetli bir kavim ol
duklarn, hkimiyetlerinin Hindistana kadar uzadn, Tirmiz, Tali
kan, Merv, Bst, Bistam ehirlerinde, Huttal, Sstan ve Zbulistn blge
lerinde Trklerin yaadn belirtmiler; in ve Bizans kaynaklar gibi
onlar da Eftalit] erin Trk olduklarn ve bu alka mnasebetiyle de, in
kaynaklarna uygun olarak, Belhi Trklerin payitaht gstermilerdir140.
138 Tafsilt iin bak. E. Chavannes, s. 115-117, 133, 141, 147, 149, 157, 158,
161, 164, 168, 195, 198, 200, 205, 223-224, 228, 245, 291; Hen-ang, hlsa eden
ve notlar koyan, Nazmiye ve Z. V. Togan, si. Ens. dergisi, IV, 1-2, s. 35-37, 42-46,
51; Taber, II, s. 172, 179, 1148, 1150, 1195, 1202; Belazur, 417, 425; W. Thomsen,
Moolistanda Trke kitbeler, TM. III, 99-106, 116; Barthold Turkestan, s. 184
194; Gibb, Arap ftuhat; R. Frye ve A. Sayl, Seluklulardan nce Yakm-arkta
Trkler, Belleten XXXVII, s. 98-131; 2. V. Togan, Giri, s. 18-22.
159 Chavannes, s. 155, 158-159, 160, 161; Hen-ang, s. 42.
140 Taber, II, s. 156, 1593, Belazur, s. 424; Mesud, Murc, I, 349; III, 254,
Kitb ut-Tanbik, s. 64; Trih-i Sstn, s. 152, 215 Chavannes, s, 196, 252, 246; R.
Frye ve A. Sayl, s. 121-124.
Eski slm mellifleri Mvernnehr halknn y e r l e i k Trkler ile
Sodlular olduunu, bazan da yalnz Haytallar (Haytile) ile meskn
bulunduunu sylyorlar1
,141
Bu alka dolaysiyledir, ki baz ehirler gibi Mervin de efsanev
Trk hkmdar A f r as i y b (Kgarde Al p-er Tonga) tarafndan
kurulduu rivayeti vardr. Bizans kaynaklan Ak-hunlar arasnda Eftalit
(Abdal) ve Kalatz (Kala) lann bulunduunu kaydettii gibi (VI. asr
slm kaynaklar da H al a ve G en c i n eTerin Eftalitlerin torunlar
olduunu ve Trke konutuklarn, bunlarn Sstan ile Hindistan ara
smda ve Grun arkasnda oturduklarn belirtirler142.
Gk-Trkler zamannda Bizans elisi Zemarkhos, 568 senesinde,
Gk-Trk hakanna giderken Sodianada demir ileri ile uraan Trk
lere rastladn, Trk hududunu geerken aman inanna gre, i k i
at e ar as n d an g e i r i l e r e k t e m i z l e n d i k l e r i n i
kaydeder143. 590 ylnda da Sod Trk beine sman si Sasan pren
sinin askerleri de H. Perviz tarafndan Bizans imparatoruna gnderilmi
tir, ki bu blgede Hristiyan olan bu Trklerin almlarnda vebya kar
ha iareti bulunuyordu. in seyyah Hen ang (629-645 yllar) btn
Mvernnehr gibi a (Takent) ve Semerkantm da Gk-Trkler ida
resinde bulunduunu sylerken askerlerinin gil (Chi-kiej lerden terek
kp ettiini de belirtir, ki Bartholdun kanaatine aykr olarak bunlarn
Karahanllardan nce buraya geldii sanlmaktadr. ataki Gk-Trk h
kmdarnn Trklere dayand Taber ve slmiyeti kabl eden ilk Trk
lkesinin a olduunu Cemal Kar syler144. Trklerin Hrizm, Buhara
ve Crcnda yerlemeleri ok eski zamanlara kadar kar. Gerekten
efsanev rivyetlere gre Afrsybm merkezi ve mezar Buhara civarn
da bulunuyordu. Buhara ehrinin kuruluu Trklere ve Taraz ehrinin
kuruluu da Buharadan giden zenginlere atfolunmutur. Araplarn gel
dii zamanda Buharanm hkimleri Trk olduu gibi Trke Carnuk
unvanm tayan aileler de bu ehirde mevcut idi. Mahall rivayetlere
gre Buharanm banda Yabgu unvann tayan Kam-ur adl bir Trk
hkmdar vard. Kuteybe Buharaya bal Beykent ehrini, 706 (h. 87)
141 bn un-Nedm, s. 26; Belazur, s. 417, 425; Mukaddesi, s. 262; Mesud, V,
302; Cevheri, Kamus tercmesi , III, s. 383.
142 stahr, s. 244; bn Havkal, s. 419; Ykut, IV, 426; Hrizm, Mefti h ul-Ulm,
s. 73; Marquart, Ernahr, s. 59, 253; F. Kprl, Abdallar, Trk Halk Edebiyat
Ansiklopedisi, I, s. 47-54; Z. V. Togan, Hen-ang, s. 58-61.
143 Chavannes, s. 235, 250.
144 Hen ang, Z. V. Togan, s. 36-38; Barthold, Turkestan, s. 317.
de kuatrken en iddetli mukavemeti, resm kuvvetlerden deil, herhal
de bir din adam olan, tek-gzl bir kimsenin tahrik ettii Trklerden
grmt145.
Grcanda daha Gk-Trkler ve Sasanler zamannda Trkler yer
lemi ve Araplar burada Sol-tekinler hanedanna rastlamlard. Xuncu
asrda da Crcn, Amul ve Ferve (Kzl-arvat) nin bulunduu bugnk
Trkmenistan gebe Ouzlarm cenup hudutlarm tekil ediyordu. Belh
ve Huttalm arkasnda da Ouz ve Kalalarm oturduu tesbit edilmi
tir. Bir kaynak da Hrizmin imal, ark ve cenup hudutlarnn Ouzlar
la sarl bulunduunu belirtmekle bu durumu teyit eyler. Semerkant ci
varnda da Karluklar oturmakta idi146. Kadim rivayetlere ve Batlamyusa
dayanan Brnnin Ceyhn nehrinin eski mecrasn deitirdiini anla
trken,.onun.kavak blgesinin etnik durumu hakknda dikkate ayan kar..
ytlar verir. Filhakika evvelce Hazar denizine dklrken Hrizm ve
Crcn aras ln inamr olduunu, yatann tkanmas doiaysiyle
Aral glne akan nehrin Ouz lkesini sular altnda braktn ve bu
rada Peeneke ve Hrizmce kar bir dil konuan Alan ve Aslann
Hazar sahillerine gtklerini, Trkmenlerin konduklar blgede Hz-
tnkz yani kz denizi denilen bir gl vcuda geldiini bildirir147. Bu
kayt Trklerin Aral glnn cenubunda da mevcut olduunu gsterir.
Nitekim bn Fazlan 922 de Urgenden kuIavusyA8 (klavuz) denilen
bir Trk rehberi ile hareket eden kervann bir konak mesafede Trk
kaps mevkiinde bir kervansaray (ribt) da geceleini sylemekle Trk
hududunu gsterir. X uncu asrda Hrizm kasabalar arasmda Kara (Ba
ra) tekin ve Dargan (galibaTarhan) gibi Trke isim tayanlar bulu
nup gln cenup sahillerinin de Trkletiini gsterir, Bir kaynak da H
rizm pajdtaht Urgen ehrinin Trkistann kaps, Trk ve Hazarlarn
ticret merkezi olduunu syler349. Nitekim XI inci asr balarnda ve
Seluklularm gelii sralarnda Hrizmde Ket, Curak ve Kpak boy
larnn bulunduunu gryoruz. Bu devirde eski yerli Hrizmhlr or-
145 Narah, s. 5, 14-15, 21-22; Taber, II, 1188; Kgarl Mahmd, III, s. 111.
Barthold, s. 181.
140 bn Havkal, s. 426, 445, 452, 477; stahr, s. 214, 281, 299; Z. V. Togan, The
Earliest translations of the Kuran into Turkish, si. ted. s. 14.
147 Tahdid nihyet ul-emkin, nr. M. Tanci, Ankara 1963, s. 22-23. bn Havkal,
s. 480................
148 Bak. Kgarl Mahmd, I, 404; Kulabus, Kulavuz.
149 bn Fazlan, s. 9; stahr, s. 299; Mukaddes, s. 286; Hudd ul-lem, 121, 122;
Barthold, 151.
duu banda da Buharal Alp-tekin ve devlet idaresi banda da Ahmed
Togan adl Trkler bulunuyordu150.
Mvernnehr Trkleri 750 ylnda Abbasleri iktidara getiren Ebu
Mslim hareketinde, daha sonra da Mubayyiza veya Sepi d-cmegn (be
yaz elbise ve bayraklar dolaysiyle) umum ad ile Abbasilere kar ayak
lanan Sunbt, Bih-ferd, Mukanna gibi din isyanlarda byk bir rol
oynadlar151. Halife Mutasim (833-842) in tekil ettii ordu da Mver-
nner Trklerinden vcuda gelmiti. Samarranm insiyle oraya nakle
dilen Trk askerleri Trk criyeleri ile evlendiriliyor ve onlar Arapa
bilseler dahi Trke konuuyor ve bunu mill bir gurur sayyorlard152.
Bu durum Mvernnehrin olduka Trklemesiyle ilgili idi. Fergana
Arslan Tarhan idaresinde bulunuyordu. Kaanda oturan Karluk Yabgu
(Cabgu) su 793 de oradan atlarak Arap idaresi balamt153. Smnler
(874-999) ordusu da tamamiyle yerli ve kle Trklerden terekkp ediyor
du. Smn hkmdar smil bin Ahmed (892-907) aman Trklere
kar bir seferinde bir grup asker kendisine gelerek kfir ordusunda ak
rabalar olduunu, khinleri (kamlar) vastasiyle yamur ve kar yad
rarak154 kendilerini ldreceklerini rendiklerini bildiriyor ve hkm
darn inanmamasna ramen ertesi gn iddetli bir kar ve frtna ile
Mslmanlarn bozguna urad rivyet ediliyor155. Eski Corafyac
mehur Ceyhannin eseri Nasr bin Ahmed zamannda Mvernnehrde
400.000 Trk asilinin yaadn, onun 939 da in elisine 1000 kiilik 40
frka ile muhteem bir geit resmi yaptrdn yazar. Smn hkmdar
Nasr smil mezhebine temayl ettii iin Trkler 942 de Tulun genin
banda bulunduu bir hareket ile onu tahttan drp olu Nhu h
kmdarla getirmilerdi. X uncu asrda Semerkant ve Buharada, Toha-
ristan ve Hindistan hudutlarnda Hala ve Karluklarm bulunduu kay
dedilmitir, ki Buhara civarnda 32 Karluk (Halluh) kynn mevcudi
yeti de bu zamana kadar kmaktadr. lk Trke Kuran tercmesinin
X uncu asrda, Smnler zamannda yaplmas, Mvernnehr Trkleri
150 Bayhak, s. 370, 388, 387, 401, 822; Kgarl Mahmd, I, 298.
151 G. H. Sadighi, Mouvements rel i gi eux des raniens, Paris 1938, s. 26, 27, 107,
1870, 172, 174, 176, 177, 185, 217, 288; Fihrist, s. 483.
152 Corci Zeydn, Medeni yet-i slmiyye trihi, IV, s. 302.
153 Barthold, Turkestan, s. 200-202; Fergana, IA, IV, s. 559-560.
154 aman Trklerin Yada tat ile yamur yadrdklarna dir ok eski rivyet-
Ier ve zengin malzeme mevcud olup bu hususta bak. F. Kprl, Eski Trkl erde
din-aihr bir anare, Edebiyat Fakltesi Mecmuas, IV, s. 1-11.
155 Ykut, III, s. 25; Zekeriya Kazvn, s. 516; bn Havkal. s. 468, 471; stahr,
s. 291.
ve kltrleri bakmndan ok mhimdir. Nitekim Nizm-i Arz ve 'Avf
Smn devrinde Emr Ali bin lys el-Agac ve Trke (veya Trk-ke
lk) adl bir takm Farsa yazan Trk irlerinin mevcudiyetini kayde
diyorlar156.
Smnler ve Gazneliler zamannda Ouz ve Halalarm Huttalnda
bulunmalar ve Gazne ordusunda mhim bir rol oynamalar da bu se
beple mmkn oluyordu157. Eski kaynaklar Kbil Trklerinden bahse
der, ki Brnnin orasn Trk hkmdarlarnn, Kunduzu da Haytalla-
rn merkezi gstermesi dikkate yndr. O ayn zamanda Kua, Hotan,
Kgar (Ordukent) Yarkent, gibi ark Trkistan, Tunket, Binket ^Fen-
ket) gibi Fergana ehirlerinin Trklere ait olduunu gstermekle de Ka-
rahanllardan nce Trkistann etnik durumunu meydana koyar. Hudd
ul -l em de Belh, Bst, Czcn, Toharistan, Zbulistn ve Gazne blge
lerinde ok miktarda Hala bulunduunu yazyor. Baz kaynaklar Ha-
lalar Haytallarm torunu sayarken Gerdz de onlarn mnasebetlerini
evlenmelerle hasl olmu bir karma olarak gsterir158. Bayhaki Buhara"
civrmda Kencek (Kencine, Kenciyan) Trklerinin bulunduunu kayde
der159, ki Hrizm bunlar Halalar ile birlikte zikretmitir. XI inci asrda
Mvernnehrde Sodaklarm, ark Trkistandaki Kencek ve Hotan-
llarn kendi dilleri ile ve Trke olmak zere iki dil konutuklar belir
tilmekte ve artk bu blgelerdeki yerli halklarn Trk ekseriyeti iinde
trklemekte olduklar gzkmektedir160. Bylece Smnler zamannda
byk Trk kitlelerinin slmlamas ile kk yerli Sod, Tohar ve H-
rizmli kavimlerin gittike azalmas ve trklemesi, muvazi olarak, cere
yan ediyordu. in ticret yolu zerinde, Trk beldelerinde, bulunan
Sodak kolonileri ise daha kolaylkla trkleiyordu. Ykut XI I I nc asr
balarnda Hrizm halknn Trk sima ve ahlkn aldn ve bunun
156 Z. V. Togan, Eariest translation of the Kuran into Turkish, s. 14-16; Barthold,
Turkestan, 243-244; Siyset-nme, s. 189; ahr-makale, s. 28-129; Lubb-ul Elbb
s. 32, 263. Hotanca yeni bir metin Uygar devletinin yklndan, Tles, Tardu ve
Bayrku kabilelerinden bahsederken bir takm Trke unvanlar arasnda Sal tutug
(kitabn banda Saluk ad ile karla), Aac, Bilge Sagun yannda Ouz ge,
Sagun ge adlariyle birlikte bu ge unvann da kaydeder. (Bak. H. W. Bailey,
A Khotanese text concerning the Turks in Kantsou, Asia Majr, I, 1 (1949, s. 44-36).
Trke ve Toharca lisan iktibaslar iin bak. W. Winter, Tokharians and Turks
(Aspects of Altaic Civilisation, ed. D. Sinor), s. 239-251.
157 Bak. blm I, bahis 6, blm, V, bahis 7. .........
158 Brn, Kann ul-Mesud, s. 572, 574, 576-578; Tahdid n. emkin, 25; Hu
dd al-lem, nr. Minorsky, s. 111; Ykut, II, s. 381 Gerdz, nr. Barthold, s. 84.
159 Bayhak, s. 678; yukarda s. 347.
160 Kgarl, Divn, I, s. 9, 29, 31, 391.
eski zamanlardan beri Trklerle karma neticesinde olduunu, eski de
virlerden beri Trk ve Trkmenlerle sarl bulunduunu yazarak bu l
kede husule gelen etnik deiiklii meydana koyar161. Mvernnehrin
etnik kark durumuna ve X uncu asr corafyaclarnn yer adlarn
Arap, Acem telffuzlarna gre kifayetsiz bir ekilde yazmalarna ra
men Trke yer ve ehir adlarn yine de semek mmkndr. Gerek
ten Hrizmden Ferganaya doru Kara-tekin, Kz-denizi, Dargan, Kur
gan (Hurgan) Kurganket, Barm, Yaan, Sancar, Sarm, Hazar, Buz-
mac, Gazak, Beduh (Eski trke bedk, byk) kent, Sevin, Giiek,
(Gulicek), Burgar, Dizek, Minik, zkent, Hatunkent, Cabguket, Arpa-
l, Yamudlu (Numudlug)... gibi ehir, kasaba, ay ve da adlar ilk ba
kta bunlarn Trke olduunu gsterir162.
.......Kgarl Mahmd Mvernnehrin bir Trk lkesi (Trkistan) ol
duunu ve burasnn Smnlerden fethinde babasnn da bulunduunu
anlatrken Hazar sahillerinden Buharaya ve oradan arka doru Semiz-
kent (Semerkant), Takent (a, ), zkent ve Tunkent ehirlerinin
Trk beldeleri olup, Trkler tarafndan in edildiini ve adlandrld
n; buralarda Farslarm oalmasiyle Acem ehirleri gibi gzktkleri
ni belirtir163. Semerkantm Trke Semiz-kent olarak izah in ve Avru
pa kaynaklarna da intikal etmitir164. Narah Trkistan serhadd (hu-
dd) mm Buhara civarnda Verdneden baladn burasnn Buhr-
dan daha eski olduunu syler. Brn de Semerkant ve m Trke
isimlerini ve buralarn Trk beldeleri olduunu bildirir165. Gerekten
Mvernnehirin etnik durumu byk istil ve muhaceretlere gre de
imitir. Trkler Hun, Eftalit, Gk-Trk, Karahanl ve Seluklu devir
lerinde nasl buralara hkim olmu ve Trk unsurunun oalmasna ve
nihayet tamamiyle trklemesine sebep olmu ise MakedonyalI skender
ve Arap istillar ve nihayet Smnler devri ranl ve bir miktar da Arap
kavimlerinin bu blgelere doru muhceretlerini ve Trklerin de arka
doru ekilmelerini gerektirmiti. Nitekim eski kaynak ve ananeler s
kender istilsnn byle bir tesirini aksettirmektedir166. Mvernnehrin
etnik bnyesinde husule gelen deiikliklere ramen eski Arap ve ran
161 Mucem ul-buldn, II, s. 396-397.
162 Bak. bn Havkal, s, 480, 486, 491, 496, 500, 502-505, 507, 508; Ykut, II, s.
358-359; stahr, s. 337.
3Dvn, I, s. 102; III, s. 110-111.
164 Bretschneider, I, s. 21; Narah, s. 14, Balam, Tarih, Tahran 1340, s. 976.
165 K. Mesud, s. 76-578.
160 Bak. Kgarl Mahmd, I, 102, 103; III, 304, 307; Gerdz, s. 90; Barthold,
O. A. Trk tarihi, s. 38.
mellifleri Baram ve Firdevs yine de ran ile Turan (Trk) hududunu
Ceyhun nehrinden geiriyorlar idi. XI I I . asr corafyaclar da Ceyhun
nehri tesini (Mvernnehr) Turan ad ile Trklerin veya Haytlenin
memleketi gsteriyorlard167. Eski Trke nehir ve ay mnasnda kulla
nlan kz (z, z, zen) kelimesi ile Ceyhun nehrinin eski Yunanca
ad Oxus arasnda bir mnasebet dnmek de yerindedir168. Eski ran
destanna gre Turan Trklerin memleketi, Afrsyb da ran istil eden
ve htralar Trk lkelerinde, Iran-Turan hudut blgelerinde ve hatt
Azerbaycanda muhafaza edilen Trklerin efsanev ceddi ve hkmda
rdr. Bu sebeple yalnz Mslman Karahailar ve Seluklular deil Uy-
gurlar bile onu kendi atalar sayyor; Ouz Han, Buu Han ve Alp-er
Tunga ile birletiriliyor idi169.
I X uncu asrn mehur Arap mtefekkiri Chiz Trklerin faziletleri
ne dair rislesini yazarken, halifelik merkezinde, Trklerden ald bil
gilere gre Trkler ile Horasanllar arasndaki farkn Arap-Acem, Rum-
Slav fark kadar deil ancak Mekke-Medine ajanlna benzediini ileri
srer. Bunda mbala eylemekle ve galiba Horasan tbirini btn M
vernnehr ve Horasan lkelerini iine alan Horasan valilii mnasnda
kullanmakla beraber yine de bir esasa dayanmakta ve Horasanl Trkler-
den bahsetmektedir173. Mvernnehrin tarih etnik durumu hakknda
bu ksa aratrmadan kan neticeye gre Ceyhun nehrinin arknda
ranl ve garbinde de Trk unsurlarnn deiik nisbetlerde mevcut ol
duu sbit olmaktadr. Bu sebepledir k daha mm- zam Ebu Hanife
(699-769) zamannda Mervde onun dostu ve hemehrisi ve dostunun o
lu mm Abdullah bin Mbrek isminde Trk limlerinin yaam ol
mas tabidir171. Gaznede, Alp-tekin (962) den nce hkm sren Ebu
Ali Enk isminde bir mahall hkim bulunuyordu, ki bu da Gazne ve
havlisinde eskiden beri Trklerin mevcudiyetiyle mmkn idi. Nitekim
XI I I . asr sonlarnda da Gaznede Halalar yayordu172. bn Funduk
XI I . asrda Npr ve Beyhak ehirlerinde ok Trk yaadm, fakat
zamannda miktarlar azalp Aflah t-Trk ve Yakub t-Trk aileleri
167 Ykut, Mucem ul-buldn, III, 57; Geographie dAboulfeda, Fr. trc. S. Gu-
yard, Paris 1883, II, 212. Balamfide Haytle hakknda bak. Tahran 1341, s. 596,
721, 725, 955, 963, 966, 976, 980.
168 Thomsen, I nscription de VOrkhon, s. 149; Kgarl Mahmd, I, 58, 327, 414;
III, 143, 252; Z. V. Togan, Amu-derya, IA, I, 419.
les y Minorsky Turan tbirinin bu mnasna itiraz ederken (Turan, E ve
BSOAS, IX-1933) A. Sayl ve R. Frye hakl olarak bu itirabm isabetsiz olduunu
mdafaa etmilerdir (Belleten, XXXVII, s. 118-120). Yukarda da s. 29-30 bak.
170 Bak. Van Vloten, Tria Opuscula, s. 4-5, 21.
171 bn Hallikn, I, 311; Tabakai ul-hanefiyye, I, s. 281-282.
kaldn, Belh ehrinde tefsir ve hads ilimlerinde mehur bn Tarhan
ailesinden baz limler geldiini kaydeder173. Bu sonuncu ailenin Arap-
lara kar bir ok savalar, isyanlar yapan ve sonra da onlar ile anlaan
Belh Tarhan Neyzek ailesinden veya bu blgelerdeki dier Trk Tar-
hanlar neslinden geldii muhakkaktr. Nitekim 796 (386) da len lini
Abdullah bin Tarhan da Bellili idi174. Seluklularn zuhurunda Badad
Trk askerleri kumandam Arslan Basasr de Fars eyletinde Basa ehri
Trklerinden idi. Hazar denizi ve Krm sahilleri daha Hunlar devrinde
Trk olduu gibi Hazarlar zamannda da buralarda Trke adl til, Sak
sn (Suvar), Balancar, Semender, Sarg-un ve Sarkel ehirleri kurulmu
ve uzun sren Hazar devletinin hkimiyeti dolaysiyle yalnz Hazar de
nizi deil Karadeniz de X uncu asrdan beri, ok defa, H az ar d e
ni z i adn alm; son hkimiyetleri dolaysiyle de Krm havalisi XI I I
nc asrda Gazana (Hazar-eli) ismini muhafaza etmiti. Kafkas geit
leri de Arapa veya Farsa Bb ul-Ebvb veya Derbend deil, artk
Trke Demir-kap adiyle tannmt173.
Trklerin garpteki etnik hudutlar gibi antropolojileri hakkmdaki vu
zuhsuzluk veya yanl kanaatler de Trk tarihinin anlalmasnda kark
lklara sebep olmutur. Gerekten Garp Trkleri ile ark Trkleri ara
snda gzken sima farklar ve arka Moolistana doru gidildike Mon-
goloid vasflarn artmas eski mellifler gibi bugnk ilim adamlarm da
yanltm; gerekten bu mevzuda henz cidd bir aratrma yaplmam
tr. Burada, bu mhim meseleye girimeden, sadece Ouzlarn veya Garp
Trklerinin tarih devirlerde Mongoloid bir vasf arz etmediklerini be
lirtmek mmkndr. Filhakika eski kaynaklar bile Trkler arasnda baz
antropolojik farklar olduunu tesbit etmiler ve bunu kendilerine gre
izaha almlard. Red ud-dn Ouzlara verilen T r k m e n ad-
172 A. Bombaci, I ntroduction to the Excavations at Ghazni, East and West, Rome
1959; Red ud-dn, Mektbt, s. 235.
173 Trh-i Bayhak, s. 126-187.
174 Ykut, Mucem ul-buldn, I, 507.
175 Brn, Kann ul-Mesud, s. 538; bn Bb, s. 302, 310, 540, 735; Rubruck s.
42, 45, 91, 262; Marco Polo, s. 22; bn ul-Esr XII, s. 149. Orta alarda Karade
nize verilen Pontus, Trabzon, Hazar denizi adlar yannda bazan Ermeniyye denizi
(Bahr ul -Ermeni yye) de deniliyordu. Mcmel ut-tevrihin (s. 473) mstesna ola
rak onu Dery-i Lzik adiyle zikretmesi kayda yndr. (Hazar ehirleri hakknda
bak. Minorsky, Hudd ul-lem s. 452-454). bn l-Esr: Sudak Hazar denizi sahi
linde Kpak ehri olup gemilerin oradan Anadolu sahillerine ve stanbula gittiini
yazar (XII, 149). Sarkel (Sarg-gil) ehir ad hakknda bak. K. Czegled, An ancient
Turkish vord for I l ouse (Altai Civilisation) s. 23-31.
nm eski devirlerde mevcut bulunmadn, btn Trk ubeleri eki l
ve l ehe itibariyle birbirlerine yakm ise de her lkenin hava ve su
yuna gre g r n , s. ma ve l e h e l e r i n d e baz fark
lar lsl olduunu ve Ouzlarn btn dnyaya daldklarn syledik
ten sonra Ouzlar kendi lkelerinden Mvernnehre ve rana gelince
buralarda nesilleri oald; iklim, hava ve su tesiriyle tedricen Taciklere
benzediler; fakat tam Tacik eklini almadklar iin ranllar onlara
T r k m e n yni Trk-mnend (Trk gibi) adn vermilerdir176.
Halk etimolojisine dayanan bu izah bir yana Trkmenlerin ark Trkleri
ile ranllar arasmda bir tipte olduklarn gsteren bu vesika ok mhim
dir. Gerekten byk Ouz kavminin (Kpak, Karluk ve Kalalar da
dahil) gebe olduu iin rk bir karmaya pek az maruz kald ve az
.zamanda coraf bir deiikliin tesir edemiyecei dnlrse onlarn
ana yurtlarnda da ayn vasflara sahip bulunduklar muhakkaktr. Nite
kim Kgarl Mahmdun, T r k me n adnn meydana kma dair
bir hikye. anlatrken, bu ismi yine Trke benzer eklinde izah etme
si177, XI inci asrda da Ouz, Kpak ve Karluklarm, daha arkta Mon-
goloid vasflar arzeden, dier Trklerden farkl bir simaya sahip olduk
larn gstermektedir. Bu mnasebetle X uncu asrda u vdisinde ve
Dokuz-Ouzlara yakm bir blgede mslman olan Trklerin de T r k
men adn almas dikkate yndr178. Seluk sultanlarna it rk tas
virlerin, Horasan ve Anadoluda gebe hayatn muhafaza eden Trk
menlerin antropolijik vasflarnn da bu hususu teyit etmesi Garp Trkle
rinin bugnk tipleri yerli halklarla karmalarndan ziyde meneleriyle
alkal bulunmaktadr. Bylece kaynaklarn verdii tafsilta girimeden
Trklerin garptan arka doru gidildike Hindu-Avrupallar ile Monogo-
loidler arasmda deien bir tipe sahip olduklar gzkmektedir. Nitekim
ok eski zamanlarda Afganistan taraflarna gen Ouz boylarndan Ha-
lalarm da dier Trkmenlere nazaran e s m e r bir renkte olduklar
mhede edilmi ve kaynaklar bu hususu cenup iklimine atfetmilerdir179.
in ve slm kaynaklan da Krgzlarn s a r s a l , ma v i
g z l ve u z u n b o y l u olduunu sylerler180. Bylece Trk
ler eski zamanlardan beri cenupta esmer, imalde sarn, arkta Mon-
176 Cmi ut-tavrih, Tahran tab, I, s. 35; B. M. Add. 7628, 415a. Tafsilt iin
bak. Cihn hkimiyeti, I, s. 26-40.
177 Dvn, III, 307. Esasen eski Ouz yurdu ile yenileri arasmda bir iklim fark
da yoktu.
178 Bak. s. 38.
179 Curcn, Corafya, 36 b.
180 Rockhill, J oumey of W. Rubruck, s. 197; Gerdz, s. 86. ^
goloid, garpta Hint-Avrupal vasflarna gre az-ok deien tiplerde
meydana kmlard. Irk karmalara ramen Garp Trkleri tarih Ouz
larm umum sma vasflarn muhafaza etmitir181. Seluklulardan nce
Trkistann ve Trklerin slm medeniyetindeki mevkiini anlamak iin
etnik durum hakknda bu ksa tetkike ihtiya vard.
6. Seluklulardan nce Trklerin slm
Medeniyetindeki Mevkii
slmlarn geldii ve slm medeniyetinin henz kurulmad zaman
larda Trkistanda, devrine gre, ileri bir medeniyet mevcut idi. Uzak
ve Yakm-ark, Hindistan yollar zerinde bulunan Trkistan bir ok din
ve kltrlerin kaynat bir lke idi. Gk-Trk kaanlar da, Seluk sul
tanlar gibi, K e r v a n k a f i l e l e r i g n d e r m e k ve
kervan yollarn amak maksadiyle seferler yapyor ve ticar bir siyset
takip ediyorlard182. Nitekim Gk-Trkler Orta Asya ticret yolunu ko
rumak maksadiyle Sasan rana kar Bizansllar ile ittifak yapmak iin
Manyak isminde Sodlu bir tciri Trke bir mektup ile stanbula gn
dermi ve Sodlular da Sasanlere kar Trkleri tutmulard183. Gk -
Trklerin ine tbi bulunduklar Talu Han zamannda Trk beyleri,
bir Kurultay karar olarak, in imparatoruna 10.000 at, 20.000 koyun ve
500 deve gnderiyor ve ticret yapma imknn elde ediyorlard. 632 de
Trgi han da Turfan yolunu amak iin ine eli gndermiti. Orta
Asya ticret yolu zerinde garb Gk-Trk hanlarnn oturduu Isk-gl
blgesinde Tokmak, Tala, Kulan ve baka ehirleri yabanc tccarlarla
dolu idi184.
Tarihte emsalsiz bir anlay temsil eden Gk-Trk kaanlar, Orhun
kitbelerine gre, arkta Kadrgan ormanna, garpte Demir-kapya ka
dar yaylm bulunan Gk-Trkler... dank ve perian bir halde idi.
T r k m i 11 e t i i i n g e c e u y u m a d m , gidz
o t u r m a d m ; baka i l l e r e g m olan milleti top
ladm... dmanlarn altnlarn, gmlerini, ipeklerini, darlarm ve at
larn T r k l e r i m e k a z a n d m. . . Bylece milleti dirilttim,
plak halk giydirdim, yoksul milleti zengin ettim, nfusu az milleti o
181 Anadolu Trklerinin sanld kadar yerlilerle karmamas mnasebetiyle s-
lamisation dans la Turqui e du Moyen-ge adl makalemize bak. (Studia Islamica, X,
1959).
182 Thomsen, O. kitabeleri, TM, III, s. 97. 103.
183 Chavannes, s. 234-235.
184 St. Julien, Documents, s. 62; E, Chavannes, s. 79, 111, 120, 143, 194.
alttm185 ifdeleri devletin vazifeleri ve siysetini gstermek bakmn
dan ok mhimdir. Nitekim daha sonra Gk-Trkler istiklllerini kaza
np kuvvetlenince Trklerin iskn ve istihsliyle megl oluyorlard. Ka-
pagan Kaan dalan halk birletirmek ve mstahsil duruma getirmek
maksadiyle ini tehdit ederek oradan 1.000.000 kile dar, 3.000 ziraat
leti ald ve binlerce adr halk rkdam getirtti. Bu kudretli hakan bir
mddet sonra da bu miktara yakm ift leti, dar ve ipek kuma elde
etti186. Bu devirde Trklerin Be-balk, Tuu-balk, Tokmak, Kulan, Ta
la, Hatun-kent, Sayram, St-kent, Takent... gibi bir ok ehir ve ka
leleri vard, ki bunlar ve bakalar hakknda X uncu asr slm kaynak
larnda bir hayli malmat vardr. simlerinin de gsterdii zere bu Trk
ehirlerinde Trkler ve yabanc ticret kolonileri bir arada yayordu187.
Ferganada alt byk ehir ve yz kasaba bulunduu sylenir, ki X uncu
asrn kaynaklan da bu zamanda ayn durumu belirtirler. Gk-Trklerin
ktisad ve ticar siysetleri syesinde Orta Asya ehirleri inkif ederken
onlar Semerkand, Buhara, Hrizm, ark Trkistanda Kua, Kgar, Ka-
raar, Hotan ehirlerinde de yerleerek zengin beldelere ve geni kti
sad imknlara sahip oldular.
Budist Hen ang Gk-Trk hkmdar Tung Yabgu ile, 629 da, Isk-
gl yaknnda Suyb (Balasagun) ehrinde karlamtr. Ona gre e
hirde yabanc tccarlar oturmaktadr. Blgede dar ve zm ziraati ya
plmakta, halk yn kumalardan elbise giymekte, ok at bulunmaktadr.
Hann yannda 200 kadar subay smke ipekli elbiseler giyiyor, salar!
rgl bulunuyordu. Hana refakat eden askerler ata binmi, ellerinde
mzarklar ve bayraklar, srtlarnda yn kuma elbise ve krk tayorlard.
Han, inli hacy altn ve ieklerle ssl, gzleri kamatran bir adrda
kabl etti. Bu esnada baka eliler de mektuplar ile Hann huzuruna
alnmt. Bu kablde mzik almyor ve elilere iki veriliyordu. Ziy-
fette yemek ve ikiye k u l a k l a r o k ay an. ] ve k a l b e
f er a h l %M v e r e n m z i k nee katyordu. Hnn sofrasnda
koyun butlar, kzartlm buzalar, pirin pastas, stl, bal, zm te
arap vard188.
Kuada ince ynl kuma imali, Hotanda inden gelen ve Trk-
185 Thomsen, TM, II, s. 98, 99, 102.
...186 St. Julien, s. 170, 175.
J 87 Bak. E. Chavannes, s. 58, 65, 144, 195; Thomsen, s. 104, 105, 106, Hen
ang, s. 31.
188 Hen-ang, trc. St. Julien, JA (1847), s. 63; N. Togan, s. 31-33; Chavannes,
s. 120, 144.
lerle garbe gtrlen i p e k i l i k ok inkif etmiti. Trkistan ve
Buharann nefis hallar, Mvernnehrin ve Huttalm. atlar ok me
hur idi. Gk-Trkler eski demircilii devam ediyordu. Semerkant tic
ret ve sanayide ok ileri ve Karaarda sulama tesisleri ve ziraat ok ge
limiti189. Araplarn geliinde Buhara lkesinde byk bir ticret-mer
kezi bulunan Beykent servetle dolu idi. Kuteybe ehri tahrip ve ahalisini
katlettikten sonra puthnelerinde pek ok gm putlar ve mcevhert
elde etmiti, ki ehir bilhere Karalanllar tarafndan geni lde imr
edildi190. Gk-Trkler zamannda Buhara ve Belh Budizmin merkezleri
haline gelmiti. Hen ang buralarda pek ok Buda mbedine, manastr
larna, Vihara lara (Budist mektepleri) rastlamtr. slm . kaynaklan
bunlar Nevbahr (Neo-vhara, Trke bur gar) adiyle kaydeylemitir, ki
slm medreseleri, bu tahsil messeselerini taklit ile ve yabanc dinlere
ve mezheplere kar mcdele maksadiyle, kurulmutu. inli seyyah bu
mbedler ve manastrlarda pek ok mcevherat tayan Buda heykelle
rini, ok sayda Budist lim ve rhip bulunduunu grm; bizzat Trk
hatunu ve ehzdelerine ait mbed ve manastrlar mevcut olmutu191.
Bundan baka Mvernnehrde Zerdt, Mani ve Hristiyan dinleri de
yaylm ve Yakm-arkta tazyika urayan mezhepler buralarda tutunmu
ve Uzak-arka doru ilerilemilerdi. Bu ticar yollar ve dinler de kltrel
kaynamalara ve inkiflara imkn veriyordu. 719 da Toharistan Yabgu-
sunun ine gnderdii eli Tamua astronomide ve dinler sahasnda ok
derin bilgilere sahip bulunuyor ve Yabgu mektubunda bu limi takdim
ediyordu. lk defa ine Manihaizmi sokan da bu lim idi192,
slmiyetin Trkistanda yerleerek hzl bir medeniyet hamlesi ya
ratmas da bu artlar syesinde mmkn oluyordu. Bu devirde Gk-Trk-
lerin yerine geen Uygur Hakanl Mvernnehrde nce hristiyanl
n, imdi de slmiyetin takip ettii Yakn ark ve Hindistan dinlerine
kucan ayor ve ayn artlar doiaysiyle baka bir medeniyetin inki
fna mil oluyordu. Filhakika Gk-Trk hakanlarnn merkezleri civarn-
/ da Karabalgasun (Ordu-balk) ehrini kurup payitaht yapan Uygur han
lar Orta Asya byk kervan yolu zerinde genileme hareketine devam
la Garpte ve ark Trkistanda Be-balk, Turfan (Kara Hoca, dikut
ehri), Kara-ar, Kua ehirlerine kadar hkimiyetlerini uzatmlard. Bu-
188 Chavannes, s. 111, 120, 126, 168, 203, 204, 222, 300; Hen-ang, s. 34-37;
St. Julien, s. 25.
190 Narah, s. 16, 17, 43.
191 Hen-ang, s. 46-48; Chavannes, s. 166-198; Fihrist, s. 485-486.
192 havannes, s. 157, 292, 302. Trkler arasnda yabanc dinler iin bak. Trk
Cihn Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, I, s. 63-74.
ralarda trkletirme faaliyetiyle birlikte meden inkiaf muvzi gidiyor;
slm ve in medeniyetleri Uygurlar lkesinde yeni bir kltrn kay
namasna sebep oluyordu. Trkler Trkistann garbinde slmiyeti ka
bl ederken Uygurlar da amanlikten sonra Man, Buda, Hristiyan ve
Islm dinlerine bir arada giriyorlard. Hatt Garpte ayn ekilde btn
dinlere msamaha eden Hazarlar Mslmanlara ve Hristiyanlara kar
Yahdileri himaye -ederken Uygur hanlar da dindalar Manihaistler
iin in ve Saman devletlerini tehdit kudretini gsterebiliyorlard. Mer
kezi Karabalgasun Uygur devleti Krgzlar tarafndan 840 da yklnca
Uygurlar hkimiyetlerini Be-balk ve Turfanda devam ettirmilerdir.
Be-balk Uygurlar nce Mslman Karahanllara kar Kaahtaylarn
ve bilhare Karatahtaylara kar Moollarn mttefiki olmular ve bu
syede Moollara kltr hocal ve devlet ilerinde yardm yapmlar
d. Be-balkda Arslan Han, 781de, ziyret eden inli Wang - Yen - le
Uygurlarn kltr hakknda bilgi verirken ehirde Buda mbedleri, al
tm, gm, bakr iiliin ok mahir olduunu, ziraat, bahvanlk ve
sulama tesisleri, kuma imalt ve mziin ileri bulunduunu syler103.
Fakat Uygur medeniyeti hakknda en mhim bilgiler ark Trkistanda
yaplan arkeolojik aratrmalar neticesinde elde edilmitir. Tamamiyle
harap olmu bulunan dikut ehri (Turfan) meydana karlm; burada
byk surlar, ou Budist olmak zere Manihaist ve Hristiyanlara ait
byk mbed ve manastrlar; pek ok Man dinine ait resimler, zarif ipek
kumalar ve nihayet bir ktphne dolduracak zenginlikte trl dinlere
it yazmalar bulunmutur. Uygurca eitli din, hukuk, tbb ve tarih
eserler, fermanlar, ticar vesikalar, senetler, pasaportlar elde edilmitir.
Bu eserler, arasnda Orhun alfabesiyle yazlm bir yazma da bulunmu
tur. Bu kltr haznemizden henz ok az neredilmitir19*4.
Orta Asyaya seyahat eden ilk mslman mellifi Temn bin Bahr
Tala ve Barsgan ehirlerini, birok mamur beldeleri ziyret ettikten
sonra Uygur (Dokuz-Ouz) larn payitahtna varm; ehrin birbirine bi
tiik mamur yerler ve kyler ile evrili olduunu, ehrin, mstahkem ve
12 muazzam demir kaps, kalabalk halk, ticret ve arlarn oklu
unu, getii yerler ahalisinin Mecs ve Man dininde, payitahtn da
Zndk (Man) mezhebinde bulunduunu belirttikten sonra Halife H-
run Reid (786-809) zamannda Uygur Han ile Semerkant vlisi arasn-
193 St. Julien JA, IX (1847), s. 50-55; Bretschneider, s. 242.
194 Thomsen, ark Trkistann mzisine dair, TM, II, s. 33-59. Uygurca tbb
nebaar iin: H. W. Bailey, Medicinal plant names in Uigur Turkish, Kprl ar
maan, s, 51-58.
/
da vukubulan bir muharebe hakknda eski bir kaynaktan ald bir riv-
yeti nakleder. Bu rivyete gre Semerkant civarnda (Usruanada) mu
zaffer olan Mslmanlar Uygurlardan ok esir ve ganimet almlar ve
bu esirler ile onlarn evltlar sayesinde Semerkantta iyi k t , e
itli silh ve letler sanayii kurulmutur195. '
Siyas ve din ayrla ve mcdelelere ramen ticar mnasebetler
yannda baka vastalarla da Uzak ve Yakm ark kltrleri arasndaki
mbadeleler bakmndan bu hdise ok dikkate ayan bir misl tekil
eder. slm medeniyeti Yakn-arkta olduu gibi ran ve Trkistanda
da eitli kltrleri kaynatrmakta byk bir kudret gsteriyordu. Fil
hakika Emevler zamannda siyas yaylma kudretini gsteren slmiyet
Abbsler zamannda mucizev bir meden hamle yaparken Trkistan
bata gelen lkeler arasmda idi. X uncu asr corafyaclar Trkistanda
yksek bir meden hayat olduunu tafsiltiyle meydana koymulardr.
Filhakika Urgen, Buhara, Semerkant, a (Takent), Tunket, Sayram
(imkent, Ispab) bata olmak zere Trkistan ehirlerini ve beldele
rini ok canl bir ekilde tasvr eden corafyaclara gre ksaca bu ehir
ler ok byk ve mamur olup kkler, baheler ve aalklar iinde bu
lunmakta, ehirlerin meydanlarn havuzlar ve heykeller sslemekte idi
Buralarda ilim ve edebiyat ile birlikte yksek bir cemiyet hayat yaan
makta idi. Semerkant, Buhara, ve Hrizm ehirlerinde iml edilen ynl,
pamuklu kumalar, Buhara hallar, Semerkant maden ileri slm lke
lerine ihra ediliyordu. Semerkant, Fergana ve lak dalarnda altn, g
m, demir, bakr, civa, madenleri, cam imlinde kullanlan niadr,
nef t , mahrukt olarak md en k m r ve frze talar karl
yor ve baka lkelere sevk ediliyordu. Ziraat ve sulama tesisleri ok ileri
olup her taraf mamur ky ve kasabalarla birbirine bitiik idi. Yalnz
Sr-derya ve Amu-derya gibi byk nehirlerde deil Barm nehrinde
ve kanallarda da gemicilik ve nakliyt yaplyordu. Trkista bir yandan
arka doru mslman olmayan Trklerle, Hazar ve Bulgarlarla, bir
yandan da slm dnyas ile byk ticret yollar zerinde bulunuyor
du. Bu yollarda her konak yerinde bir ribt (kervansaray) mevcut idi196.
Bu durum Trkistann slm medeniyetinin kuruluunda mstesna
bir mevki almas sebeplerini izah eder. Filhakika slm medeniyetinin
balang devresinde ilm faaliyetler henz Yakm-ark Hristiyanlar
elinde bulunurken, Halife Memn ve Mtevekkil zamannda, Ferganal
195 Bak, Minorsky, Tamim bin Ba.hrs J ourney to the Uyghurs, BSOA, XII. 2 s.
275-305 (1948); Jakut, III, s. 24.
198 bn Havkal, s. 473-520; Istahr, s, 286-335; Z. Kazvn, s. 509,
/
Ahmed bin Muhammed byk bir astronomi limi olarak eserleriyle
meydana kyordu. Heyet ve usturlablar zerinde yapt tetkiklerle
mehur olan al - F ar gan i Avrupada eserlerinin Ltince tercmeleri
ile ve Alfraganus adiyle tannm ve dier Mslman astronomlardan da
ha fazla rabet grmt. Yine Ferganal A mcr olu Abdullah
el - T r k ve olu Ali de bu ilk devir (833-933) riyaziyecilerinden
olup Hindistan astronomisi ve ziycleri zerinde tetkikler yapmt. Ab-
dlhmid bin T r k el-Huttal ile olu Muhammed de, mesahalar ve
hesap zerinde eserleriyle bu ilk devir ilm uyanna hizmet etmitir.
Bu ilk Trk riyaziyecileri ile Toharistan yabgusuna mensup astronom
Tamua arasnda bir mnasebet dnmek ve slm devrinde sratle ge
lien ilmin eski kaynaklarn hatrlamak yerinde olur. Brnnin ada
ve dostu olan Ebu Mahmud Hmit el-Hucend ve Sleyman bin smet
el-Samarkand, sra ile, Rey ve Belh rasathnelerinde tetkiklerde bulu
nuyorlard. aanyanl Ahmed bin Muhammed de heyet kanunlarna
dir eseriyle mehr idi. sminin gsterdii zere Tarhalar ailesinden
gelen ve bn T ar han lkabiyle tannan Ali bin Haan da mugan
nilere ve kulara dir eserleriyle bu ilk devir limleri arasnda slm me
deniyetinin douuna hizmet etmitir197. bn n-Nedm slm medeniye
tine intikal eden eski Farsa, Rumca, Trke ve Arapa eserleri sayarken
Trklere ait Kitb ul-buzt (ahin ve ljin kular) adl bir eserin de
Arapaya mledildiini yazar, ki ilk Bz - n mel er d en olan bu
eserin Trklere ait bulunmas ok mhimdir. Gerekten eski Trklerin
totemik inanlarnda ve hayatnda byk bir mevki alan avclk anane-
si Seluklulara ve Osmanllara kadar gelmitir198.
bn Snnm ifadesiyle M s l ma n l a r Y u n a n f el se. ,
f e s i n e u l a t r a n ve s l m m s k nazariyesini ku
ran dah filozof ve lim Uzluk ol F r b de Tarhanlar ailesine
mensup idi. slm medeniyetinin kuruluunda byk bir mevkii olan
Frb (870-950) slmiyetin henz yaylmaa balad Sr-derya ze
rinde Ouzlara it Frb (Karauk, Otrar) da yetimiti. Dikkate ayan
dr, ki onun bir hemehrisi olan smil el-Cevher (lm 1010) de Arap
.dilinin lisniyta it Sthh adl byk eserini vcuda getirmiti. Bu Trk
limi fizik ile de megul olmu ve yapt k an at l ar l a u ar k en
muvaffak olamyarak dp lmtr. Kendisini yetitiren days bra-
197 ibn n-Nedm, Fihrist, s. 222, 389-391; Brn, Tahdid n. emkin, s. 68, 72,
73, 78, 86, 203, 226; bn ul-Kft, Ahbar ul-hukem, s. 56, 108, 231; Abul-Farac,
Muhtasar ul-duvel, s. 236; H. Hartner, Fer gani, IA IV, s. 565.
198 Fihrist, s. 489; Bak. Resm vesikalar, s. 27-32.
m
him bin shak da mehur Divn i i l -Edebin mellifidir, Zekeriya Kazv
n: Ne gariptir, ki T r k b el d el er i n i n en uzandan olan bu iki
zat Arapanm std olmulard ifdesiyle hayranln belirtir. Cevhe-
rnin Araplara dilinizi bir Trkten reniniz syledii de rivyet edi
liyor199. slmiyet arkta ilerledike ve Trkler arasmda yayldka Trk
limleri sratle yetiiyor ve slm medeniyetine hizmet ediyorlard. Kar
luklara ait Tala (Taraz) ehri 893 (280) de hkmdar ile birlikte Ms
lman olmu; byk kilisesi cmie evrilmi ve bu byk ticret merke
zinden sonra slmiyet arkta Balasagun, cenupta Kgar ehirlerine ka
dar yaylmtr200. Bu sebeple, tarih ve t ab ak at (biyografya) kitapla
rnda belirtildii zere Karluk, igil ve Ouz ehirlerine mensup pek
ok lim yetimitir. Filhakika zkent, Uc, lak, im-kent,, Sal, St-
kent, Sunak, Tala (Evliya-ata), sp'aniket, Ahsiket, Sabra, Cend, Ba
lasagun, Kagar (Ordukent) ehirlerine mensup limlere ve eserlerine
dir pek ok kayt vardr. Bu ehirlerin her birine mensup bir ok lim
lerin isimlerini saymaya lzum yoktur. Cemal Kar Balasagunlu pek ok
lim bulunduunu yazar201. Arap muhitinde yetimekle beraber aslan
Crcnl Trk Sol-tekinler ailesinden gelip edebiyat ve tarih sahasnda
mehur olan Ebu Bekir el-Sl ile yine edebiyat zerinde eseri olan b
rahim el-Sl de kayda ayandr. Bunlardan birincisi ayn zamanda s a t
i a n , kincisi de y emek l er hakknda eser yazmlardr202. Byk ri-
yziyeci ve heyet limi Muhammed bin Musa el-Hrizmi (cebir ve loga
ritmann kifi), Ebu Maer ul-Balh ve nihayet byk lim Brn ve
filozof bn Sn da geni mnasiyle Trkistana mensupturlar. lk eserini
27 yanda yazan Brnnin milliyetinin ranl olduu kadar Trk olabi
lecei onun kendi ifdelerinden istidll etmek kabil bulunduu gibi nak
lettii kelimelerle Trke bildiini de gstermektedir203. Trk olduu
kaydedilen Ferganal lim ve riyziyeciler gibi byk heyet bilgini Fer-
gannin de belirtilmeyen milliyetinin Trk bulunduunu kabl etmek
mmkndr. Nitekim yukarda kaydedilen Trk riyziyecileri yannda
EbuTAbbs e 1- T r k el-Fergan lkabiyle tamlan Hcib bin Mlik
bin Erkin (lm 918/ 306) da bural olup slm hukukunda byk bir
109 Samn, Kitab ul -Ensb, GM. 415b; Ykut, Mucem td-buldn, IV, 225; Ird,
II, 226; Asr ul-bild, s. 603; Zehebi, Tari h ul-slm, Haydarbd 1364, I, s. 172.
Tarhanlara mensup Trk limleri iin Tabakat ul -Hanefiyye II, s. 21.
200 Na.rah, s. 84; Mesud, Murc, VII, 144, 420; Siyset-nme, s. 188, 189, 190;
Barthold, s. 224, 228, 241. ^
201 Barthold, Trk tarihi, s. 175; Ykut, I, 476.
202 Fihrist, s. 215, 221, 440; CI. Huart, Li tterature arabe, Paris 1931, s. 181.
203 gak_ Zeki Velidi Togan, Brn, IA, II, s. 635 v.d.
otorite idi ve mehur fkh limi Drkutn (Dr ul-kutn, yani pamuk do
kuma mahallesine mensup) ve bakalarnn stad idi204.
Trkistan msbet ilimler yannda yetitirdii tefsir, hads, fkh ve
kelm limleri ile de slm medeniyetinde mstesna bir mevk igl eder.
Eski bir ok din ve kltrlerin kaynat Mvernnehrde byk din
limleri sayesinde slmiyet ve slm medeniyeti kuvvetleniyordu. Byk
Trk-slm hukuk limi zkentli Ahmed bin Tayyib el-Sarahs (lm
899) bunlarn banda gelir. Ebu Mansr Mturd (Semerkant civarnda,
lm 944) Mvernnehrde yaylan i, Mutezile ve mutaassb ms
lman olan K er r m lere kar Snnliin mdafaasn yapyordu.
Dar akideleri ile t e c s i m e varan Kerrmlerin Mvernnehrde ve
bu arada Semerkantta da z v i ye ve med r esel er i vard. Ta
ken tli...Ebu Bekir Muhammed bin Ali bin smail el- (doumu 904)
tefsir, fkh ve lugt ilimlerinde pek mehur olup slm lkelerini dola
tktan sonra memleketine dnd ve Hanef olan blgesinde fi
mezhebini de neretti. Semerkantl Ebui-Leys (lm 998) de byk
Trk din limlerinden idi. Trk-slm hukukular arasmda Fahr l-s-
lm Ebu Bekir Muhammed bin Ahmed el-s (lm 1114) de kayda
yndr2'05. lk slm devrinden beri ilm byk mevki bulunan limler
ile dolu olan ve bu sebeple de Badad ile mukayese edilen Buhara bu
hviyeti doiaysiyle Kubbet l-slm lkabn tayordu, ki bu lkab Belh
ve Ahlat ehirlerine de veriliyordu. Buhara slmdan nce din bir mer
kez haline gelmi ve ehrin adnn da ilim merkezi mnasna gelen bihr
(Budist Vihara) dan kt ve Uygurca put ve mbedlere verilen burhan
kelimesiyle de ilgili bulunduu rivyet edilmitir206. slm kaynaklarnn
Belh, Buhara ve Semerkantta bulunduunu kaydettikleri Nevbahr rc-
bed ve manastrlar da Budist Viharalar idi. Orta Asyada slmiyet ya
banc dinlere kar mcdele maksadiyle medreseleri kurarken bu Viha-
ralar taklit ediyordu207. Nitekim Gazneliler zamannda Belh, Nipr
ve Gaznede ve 21 kadar da Huttalnda medrese mevcut idi2108. Kara-
hanllar devrinde Trkistanda medreseler artk devlet tarafndan in
ve himaye dilmee balar. XI inci asrn ilk yarlarnda Kadir Han nm
na Buhara vlisi bulunan Turul-beg ehirde bir medrese in etmi ve
204 Mucgm. ul-buldn, IV, s. 253.
205 Yakt, Mucem ul-buldn, III, s. 308; Z. Kazvn, s. 538; bn Hallikn, I, s.
580; Barthold, Turkestan, s. 267, 290; IA, VII, s. 595; bn Hallikn, I, s. 588.
26 Narah, s. 21; Cuvayn I, s. 75-76; Kgarl Mahmud, I, s. 288, 362.
207 Barthold, Orta Asya Trk tarihi, s. 52.
208 Bayhak, s. 229, 242, 243.
ha sonra Arslan han Buharada kendisi iin yaptrd saray bilhare
kendi lkabna nisbetle de Klr-Tekin (Kol Er-tekn) adn almt. Da
ha sonra Arslan han Buharada kendisi iin yaptrd saray bilhere
medrese haline getirmi ve buna sarayn muhteem hamamn ve kyler
vakfetmiti209.
Burada Trkistann yetitirdii pek ok eski devir ilim adamlarn
deil bilhassa msbet ilimlerde mevki sahibi mhim Trk limleri gs
terilmitir. te Seluklularn ilmi ve slmiyeti korumak ve ykseltmek
maksadiyle tekiltlandrp slm dnyasna yaydklar medreseler de
Mvernnehrde bu suretle balamt. slm mellifleri Seluklulardan
nce medrese yoktu derken, bu messeselerin dier slm lkelerinde
mevcut olmadn ve bu derece geni bir tekilta sahip bulunmadkla
rn ifade etmi olurlar. Bu kk hlsa Trklerin Seluklulardan nce
ve Kurulu devrinde slm medeniyetine hizmetleri hakknda umum bir
fikir vermee kfi gelecektir. Seluklular devrinde, hussiyle Sultan San
car ve Hrizmhlar zamannda yetien lim ve filozoflardan mhim bir
ksmnn da Trk olduu yukarda grlmtr.
7. slm Medeniyetinin nhitat M eselesi
Ortaa Mslman mtefekkirleri, kendi devirlerindeki mahede
lerine gre, slm medeniyetinin inhitatnda eski randan intikal eden
dualist akidelere, Btn (smil) hareketlerine ehemmiyet vermekle be
raber, kkl bir mil olarak, M o ol i s t i l s zerinde durmular
d. Avrupal mtefekkirler bu ananev gr terk ederken onun sebep
lerini belirtmedikleri gibi ondan daha cidd bir mil de bulmu deiller
dir. Bunlar arasnda Alman Th._Nldeke ile Fransz E. Renan slm me
deniyetinin inhitatnda Seluklularla balayan Trk hkimiyetini birinci
derecede mil sayarken daha ziyade hisleriyle hareket ederler. Gerek
ten Nldeke, Orta Asyada Smnlerin yklp Trklerin onlarn lkele
rine ve slm dnyasna hkim olmalarn bir fel ket ve hatta b
t n c i h n t a r i h i n d e b i r i n c i d e r e c e d e bi r bel
ve mu s i b et olarak gstermek ister. Bir tetkike dayanmayan ve
Trklerin Seluklulardan nce ve slm medeniyetine byk hizmetleri
ni kavrayamyan veya inkr eden bu lime en gzel cevab W. Barthold
vermitir. Filhakika Orta Asya tarihinin en selhiyetli mtehasss olan
bu byk lim: Trkleri medeniyete dman bir unsur diye tanyarak
bunlarm tarihteki rollerini yalnz o noktadan muhakeme etmekte Avrupa
309 Narah, s. 12, 28.
msterikleri iinde herkesten ileri giden zat, mehur Alman msteriki
Nldeke olmutur ifdesiyle sze balar. O, Smnler devrine nazaran
T r k l er z a ma n n d a bi r g er i l eme olduunu gste
recek vkalar irad etmenin mkl bulunduunu, belirttikten sonra ok
isabetli bir blge ve misl olarak Hrizm zerinde durur. Gerekten bu
Rus limi bu lkenin XI I inci asrda ahristn ve Zamaner gibi byk
lim ve filozoflar yetitirdiini, hr dnceye dayanan M u t ez i l e
mezhebinin Hrizmde ok yaygn bulunduunu, i l m m nak aa
ve m n az ar al ar n ok yksek bir seviyede cereyan ettiini, e
hir hayat, ticret, ziraat ve sulama tesislerinin eski devirlere nazaran da
ha ileri bulunduunu meydana koymak suretiyle Nldekenin hislerine
kurban gittiini meydana koymutur. slm medeniyeti hakkmdaki ese
rinde de, bu medeniyetin inhitat sebepleri zerinde durmadan, kronolo
jik sra ile, Arap ve Farslar tarafndan balanm olan meden faaliyet
leri T r k l er n dev am e t t i r d i k l er in i ve M s l ma n
me d e n i y e t i n e yeni bi r h a y a t i y e t verdiklerini de
sylemek suretiyle hkmlerinin Hrizm5 mahsus olmadn ifade
eder210. nhitat Trklere ykleyen grn bir sebebi de Moollarn
Trk sanlmasdr. Trkiyede ingiz Moollarm Trk sayanlar ilk Mo
ol hanlarnn Trke bilmediine dair kaytlar ihmal etmeleridir. Mev-
cud kaytlarda Meng kaann Seluklu begleri ile tercman vastas ile
konutuunu da ilve edelim210a,
E. Renan da, XI X uncu asr ortalarnda, bn Rd hakkmdaki ese
rinin bir mukaddimesinde ve Sorbonnedaki konferanslarnda slm me
deniyeti ile birlikte Arap felsefesinin inhitatnda bizzat slmiyeti mesl
grp ar bir tenakuza dtkten sonra hkimiyetin arkta Trklerin
ve Garpta da Berberlerin eline gemesini bir gerilik.ve barbarlk devri
olarak gsterir. lm bir esasa ve aratrmaya dayanmyan bu gr de
tabiatiyle bir itibar grmemitir. Lkin slmiyet d bir Arap felsefesi
veya medeniyeti bahis mevzuu olamyaca halde baz Arap mtefek
kirleri, dar bir milliyeti duygu ile, bu mtenakz ve slmiyet aleyhdar
gr benimsemek hatasna dmlerdir. Hatt bu Arap yazarlar ara
snda iyi bir tarih kltrnden de mahrum olup bu inhitatn ne zaman
baladn, Trklerin idaresinde bulunmyan memleketlerin ne durum
da bulunduunu kavramakszm mesliyeti Osmanllara atfedenler de
vardr ve Napoleonun Msr iglini Mbarek bir hadise saymak su
210 Orta Asya Trk tarih, s. 130-132; slm medeniyeti tarihi, s. 135; Turkestan,
s. 428-429.
s a Baybas Mansr, Zubdat ul-Fikre, s. 256.
retiyle de kendi kendilerini bertaraf etmilerdir211, ki bu hususa aada
ksaca temas edilecektir. emseddin Gnaltay slm Dnyasnn inhi
tat sebebi Sel uk istils m dr? adiyle yapt bir teblide, o da mu-
tad olduu zere, balca mil olarak Gazali zerinde durmakla E. Ke
nann iddiasna cevap vermek istemitir212.
Avrupada slm medeniyetinin inhitatna dir fikirler XVI I I inci
asra kadar kar. Montesqieu bu inhitat hkmdarlarn istibdadna ve
toprak mlkiyetine tecavzlerine atfederken Mr toprak rejimini anla
yamam; bunun Trklere mahsus olduunu ve inhitatla alkal bulun
madn da fark edememitir. Ona kar Voltaire ise Trk idaresinin
mstebit deil dil olduu fikrini ileri sryordu. Mehr Herder ve
Kenandan sonra da Sedillot ve Gustave le Bon slm medeniyetinin Av
rupaya tesirinde ne kadar isbetli fikirlere ship iseler onun inhitat ze
rinde de o derece umum ve kifayetsiz grler serdetmilerdi. Bu fikir-
1er bugn ancak slm medeniyetinin inhitat meselesinin tarihi bak
mndan kayda ayandr. -Bu fikirleri R. Brunschvih bahis mevzuu tebli
inde tenkidi bir ekilde gzelce meydana koymutur. Gerekten 1956
da 21 sekin arkiyatlar tarafndan yaplan Bordeaux Symposiumu s
lm medeniyetinin inhitat milleri zerinde ileri srlen fikirlerin son
merhalesini tekil eder213. Bu sebeple burada trl ihtisas kollarna men
sup limler tarafndan ileri srlen fikirleri belirtmee ve ondan sonra
meselenin esasna gemee ihtiya vardr. *
L. Gar det Trk ve Mool hkimiyetlerinin slm-Arap medeniyeti
nin inhitatna mil olduuna dir Arap yazarlarnn fikirlerine katlma
dn, asker fetihler srasnda bn Sn, Cuvayn ve Gazali gibi limler
yetitiini kaydettikten sonra 1258 de Badadm Moollar ve 1453 de s
tanbulun Trkler tarafndan alm arasnda bir irtibat kurmakta ve Os
manl sultanlarnn Abbs! er ve spanya Emevleri gibi limleri himye
htrasna bal kalmadklarn beyan etmekte ve bu suretle hem mev-
zudan uzaklamakta ve hem de Osmanl tarihi hakknda yanl dn
mektedir. XI V ve XV inci asrlarda deniz keifleri ve ticretin Avrupa
211 E. Renan, Averroes et Averroi sme, Paris 1861; Djemal Saliba, Etudes s tr la
philosophie dAvi cenne, Paris 1926, s. 33; Taha Husayn, Falsafa bn Haldn, Kahire
1925, s. 154; N. Tapiero, Les dees reformistes dal-Kavkibi, Paris 1956; Z. Fn-
dkolu, Kprl armaan, s. 153-155; R. Brunschvig, Probl eme de la decadence,
(Classicisme et decin Culturel dans Ihistoire de PIslm, Paris 1957) da, s. 33.
212 I I . Trk Tarih Kongresi zabtlar, stanbul 1943, s. 350-366.
213 Burada yaplan tebliler Classicisme et declin culturel dans Vhistaire de Vlslam
(Paris 1957, 393 sahife) da neredilmitir. Bana da nhitat devri nde Trk kltr
adl bir tebli verilmi; fakat benim iin katlmak mmkn olamamt.
llara intikalini ve ktisad milleri bahis mevzuu ederken daha isabetli
davranr. Bundan, sonra daha mhim olarak, bnyev meselelere geen
L. Gardet slm medeniyetinde esasl bir siyas doktrin bulunmadn,
din-siyas kanunlar yrnekle vazifeli halife veya immn manev bir
iktidara sahip olmadn, cmn ehemmiyetine ramen Kuran ve ha
dslerin bunu tekiltlandrmay derpi eylemediini, mezheblerin de
onun mna ve ml zerinde anlaamadklarn ve bu sebeple de on
dan beklenen neticelerin elde edilemediini hakl olarak belirtir. Byle
ce ona gre halife Mtevekkil ve Ebu Bekir Rz devrinden sonra filo
zoflarn ve Mu'tezilenin cretlerine kar Aar akslmeli balam; ve
bu tepki Maripte Muvahhidler devrinde sert bir ekilde hissedilmitir.
Din millerin izhma devam eden bu lim Taber ve Zamaher gibile
rin Kuran tefsirinde d tesirleri ak tuttuklar halde muahhar tefsrcile-
rin M u t ez i l e ve sriliyt izlerini silmek ve Zamahernin yo
lundan uzaklamak suretiyle tefsr ilmini dondurduklarn, hicr IV. asr
dan itibaren de mehur tiMd kaplarnn kapandn, imal Afrika
da bn Tmertin en sert Aarlik zihniyetini Muvahhidler hareketine
tatbik ettiini ve bn Teymiyye ile dar Hanbel mezhebinin kuvvetlen
diini syler. Ona gre din kurtarmak istiyen Gazal onu akl tecrbe
ile kartrm; ahs kurtuluu esas alp objektif aratrmalar iin yol gs
termemi; Frb ve bn Sn gibi byk filozoflardan sonra ark diya
lektik oyunlarla tedricen aratrma ruhunu kaybetmitir214. Siys ve din
bnyeye it olarak L. Gardet burada ileri srd mhim meseleler ze
rinde durmakla beraber bunlarn esas miller olmad, her medeniyette
ve slm medeniyetinin de kurulu devrinde ayn eylere rastland ma
lmdur, Nitekim bu vesile ile Eski Yunanda Sokratm dinsizlik ithamiy-
le lme mahkm edilmesi tipik bir hdise olarak hatrlanmak cabeder.
Esasen hr dnceye kar beliren hassasiyet ve taassup hdiseleri de
ieride Btm, darda Hal hareketleri ile balamtr.
slm hukuk tarihi zerinde mhim tetkikleri ile hret kazanan J.
Schacht, kendi ihtisas ile alkal olarak, slm hukukunun kalplamaya
balamasn slm medeniyetinin duraklamas millerinden ^sayar. Bu
nunla beraber O Osmanl Trklerinin hukuk anlaym, yeni kanunlar
kardklarn, bununla da Trklerin erita aykr deil aksine ona bal
kalp onun eksikliklerini ikmlden baka bir ey yapmadklarna inandk
larn ve Tapu mefhumunun ileriliini belirtir; fakat o siyas inhitatn
bu hukuk tekml de durdurduunu ileri srer. Osmanl Trklerinin
214 Ankylose de la pensee religiense de Vslm, mezkr eser, s. 93-105.
bu mhim hukuk anlay ve t ed v i n (j uri spruence) hareketlerini
meydana koyan hukuk tarihisi bugnk yenilik faaliyetlerinde Islm
memleketlerinin ilim ve ihtiyca gre salam bir hukuk yol zerinde
bulunmadklarn da syler215. J . Sclachtin bu grlerine Osmanl
Trklerine it bu hukuk yeniliklerin Seluk Trkiyesinde de tatbik edil
diine, bunlarn eski Trk devlet anlay ve gebe teamlleriyle ilgili
bulunduuna, dier messeseler gibi Osmanllara Seluklulardan intikal
edip gelitiine dair fikirlerimizi ilve edelim2,16.
slm medeniyetinin inhitatnda Snnliin bir mil olup olmad
sualini serdetmekle fikirlerini beyana girien H. Ritter Gazalnin mek-
tuplariyle sze balar, Gazal bu mektuplarda talebeye din ilimler, mez
hepler, tp, heyet ve iir renmeyi tavsiye eder; fakat bz irlere ait
dvnlarn okunmamasn, zaruret halinde de sadece Ahirete hazrlayan
ilimlerle-iktifa edilmesini istediini belirtir. H. Ritter devamla Eski a,
R en ai s s an c e ve Modern hayat grlerinden ayr olarak Snn s
lmlkta dnyann muvakkat olduuna, devletin de din vazifeyi yay
makla mkellef bulunduuna dir kanaatini ileri srer. Lkn Ritter Ab-
bsler devrinde M an i h ai s tlere, d u a 1i s tlere, daha sonra da s-
millere ve nihayet felsefeye kar savaldm, ilk devirde M u t e z i
l e bu dinlere ve Hristiyanla kar akl delillerle slmiyeti mdafaa
ettiini, fakat Mtevekkil zamannda durumun deitiini, Allahn ve
Paygamberin szlerine dayanan n a s s (dogme) larm Mutezile ve fel
sefeden daha kolay taraftar topladn, Seluklularn Snnliinin de Is-
millerin tekil ettii tehlike ile alkal bulunduunu ve Tahafutun
Snnliin son eseri olduunu sylemek suretiyle bilinen slm fikir t
rihinin bir hlsasn tekrarlarken Snnlik hakknda ileri srd teze
it bir delil getirmez. Gerekten Nizamnin Heft-Peyke/ ine dayanarak
Seluk devrinin sonlarnda filozoflarn ve tabiiyatlarm dinsiz sayld
na dair bir mahedeyi meydana koyarken de217 esas deil araz zerin
de durmutur. Filhakika kuruluunda Snnlie dayanan bir medeniye
tin inhitatn kurulu sebeplerine balamak doru olmad gibi slmi
yetin ve slm medeniyetinin karsna kan mcdele kuvvetlerinin ba
z yerlerde bir taassub yaratmas da tabi idi. Bu vesile ile mfrit i ha
reketlerini, gizli tedhi faaliyetlerini, fikir ve msamaha yle dursun
bunlarn suikasd ve ktallerle slmiyete ve slm medeniyetine tevcih
21s Ankylose de la loi reli gi euse, s. 141-161.
216 Bak. Osman Turan, Sel uk Trkiyesinde Toprak Hukuku, Belleten, XLVII ve
R. E. Isl. (1948); ikt, I.
217 Bu hususta bak. VIII, s. 333-337.
ettikleri cinyetleri grmemek ve lalife sfatiyle Msrda hkm sren
i Ftmlerin propaganda faaliyetlerini ihmal etmek vksn da hatr
latrsak Snn cephede beliren hassasiyet ve taassubun ne kadar masum
kald ve tabi olduu daha kolay anlalr. Gerekten Snnliin zdd
na olarak ii smiller, yalnz fikir hrriyetini deil, mezheblerinin
imamlarna, derecelerine gre, mutlak itaati emrediyor; dfl er gizli bir
ihtillci cemiyet olarak mevcud nizm ykmaa alyorlard. Nihayet bu
sistem Fatm halifesi el-Hkimin (102-998) ulhiyetini ilnna kadar va
ryordu. Bundan baka Msr Ftmleri Snn mezheplere ve Hristiyanla
ra zulm yapmaktan da geri kalmadlar. Bu gibi saysz misller ortada
dururken Snnlik zerinde menf bir bakla durmak beyhde idi. Niha
yet, yine Ritter, bir ok slm tabiiyat, riyziyeci ve astronomun eski
kltr mirasn naklettiini (aslnda yeni keifler yaptklarn), slm dn
ysnda Orta a Avrupasma nazaran daha ileri bir hayat yaandn,
Taber, Gazal ve bn Askir gibi byk limlerin yine de 80 cilt tutan
eserler yazdklarn, bunda Ltinceden be defa daha sratli almaya
msait olan Arap harflerinin tesiri olduunu ve slm dnyasnda limle
rin dima hrmet grdn de takdir ve ilve eder218. Bylece inhitat
millerine dar bir grle baktm gstermi oluyoruz.
P. Arnaldez, Frbnin Efltunun lemin bir hlike sahip bulundu
una ve Aristonun ebed olduuna dir fikirlerine aykr hareket etmedi
ini, Gazal ve bn Rdn felsefeye hamle verdiklerini ve bn Rdn
din ile felsefe arasmda bir ahenk kurduunu syler. O, slmda dine bal
felsefenin Ortaa Avrupasma yapt byk tesiri ve verdii dinamizmi
kendi muhitinde vcuda getiremediini ifade ederken de realiteyi ok isa
betli bir ekilde, fakat eksik aksettirir. Gerekten koyu bir taassub ve ce-
hlet ierisinde bulunan Avrupann iktibaslar devrinde slm felsefesiyle
sarslmas ve uyanmas ne kadar tabi idiyse bu felsefe ile yuurulan s
lm dnyasnda byle bir an hdise mahede etmek de o derece yersiz
idi. Symposium azasndan F. Meier tasavvufun dnya hayatn terk d
ncesine ve saraylardaki tesirine dikkati ekerek kltr sukutundaki ro
lne temas eder. Tasavvufun dnya hayatna kar bu davran yannda
hr dnceye, yksek insan vasflara ve kltr yaylna hizmeti de ih
mal edilemez. Bundan baka tasavvufun. slm dnyasn sarmas da biz
zat siyas buhranlarn ve hususiyle Mool istilsnn verdii mitsizlikle
ilgili bulunduu ve yine sebep olmaktan ziyde bir netice olarak gelitii
de hatrlanmaldr.
218 L'Ortodozie a t-elle une part dans la decadence, s. 167-187.
Msbet ilimlerdeki tetkikleri ile hret kazanan W. Hartner daha ob-
1
jektif kstaslara sahiptir. O, tebliinin banda Nucm istihralara temas
la Arap filozofu el-Kind5nin Halife Mehd zamannda slm hkimiyeti
nin 693 yl sreceine dir kehnetini kaydeder ve bunun Hulgnn
Badad igli hdisesine uygun geldiini belirtir219; Mrun Theophile
Peygamberin doum (571) ylndan (Krn ud-din) sonra 960 yl geecei
ni, bunun da byk riyziyecilerin sonu olan Mrem elebinin lm
(1524) tarihine uygun deceini; btn bu kehnetlerin medeniyetlerin
1000 yl mre ship bulunduuna dir Spenglerin grne yakm oldu
unu ifde eder ve asl mevzua geer.
Hartner Emevler zamannda mevcd olmayan ilim ve kltr faali
yetlerinin Abbsler devrinde mucizev bir hamle kazandn, ilk byk
slm limlerinin bazan milliyetlerini tyin mklt olmakla beraber on
mhim ahsiyetin Arap, Fars, Trk, Hrizmli, Suriyeli ve Msrl oldukla
rn, ranl ve Hrizmlilerin stnl dolaysiyle H i n d u - A v r u p a-
l l ar n roln kaydeder. Fakat bunda mbala edilmemesini, zira
bn Snnm ahadetine gre slmlar Yunan felsefesine ulatran ve
Mslman mzik nazariyesini kuran Frbfnin Trk olduunu ve mhim
lim ve filozoflar yetitirdiini syler. Bu lime gre 1000 ylndan sonra
ikbal devrine varan byk medeniyet hamlesi Brn ve bn Sndan
sonra mer Hayym, bn ul-Haysem, Endlsl astronom Ali bin Ebir-
Ricl, Kurtubal mer bin Abdurrahman ve Zarkal gibi slm ve Hris
tiyan dnyasnda tesiri olan limler yetimitir. Hartner XI I inci asrda
mehur isimlerin ve ilm mahsullerin azaldn sylemekle beraber bu
asrda Cbir bin Eflh (lm 1150) m Batlamyus heyetini ve el-Mecesti-
sini iddetle tenkit eylediini, X I I I nc asrda Nsr ud-dn Ts devri
nin en ileri slm devriyle mukayese edilebileceini, ondan sonraki sukuta
ramen Ulu-beg (XV. asr) in mazinin parlakln bir derece dirilttiini,
Semerkant rasathnesini idre eden Giyaseddin K (lm 1434) nin B
rn ve Arimed gibi ad ed h es bn byk stadlarmdan olduu
nu, onun stanbulda iki halefi Kad-zde ve Ali Kuunun Ftih zama
nnda ayn ykseklii muhafaza ettiklerini belirterek msbet ilimlerin k
saca tarih tekmln gsterir.
Riyaziyeden dier ilimlere intikal eden Hartner Frb ve el-Kind
iie balayan ilm ve felsef hamlenin bn Snnn dehasiyle parladn,
XI I . asrdaki duraklamaya ramen bn Haldn ile tarih felsefesi ve sos
yoloji ilimlerinin kurulduunu, Rz ve bn Sn ile ykselen tbbn da
219 Bu kehneder iin bak. bn Haldn, Mukaddime, II, s. 214-235.
XI I I nc asrda bn un-Nefs ile kann akcierlerde dolamasnn kefe
dildiini sylemek suretiyle slm medeniyetinin inhitatna dir, dolay-
siyle, tereddtlerini meydana koyar. O da ilm inkiaflarn Mutezilenin
en parlak devrinde salam bir zemine sahip olduunu, fakat Aarliin
Snnlii mdafaasiyle keiflerin sona erdiini ifade eder. O tasavvufun
ilm dnceyi boduunun iddia edilemiyeceini sylerken Gazalnin de
roln kabul eder. Mellif, Endlste Mutezile nin hi bir zaman mev
cut olmadn ve buna mukabil hkmdarlarn himayesiyle ilmin yksel
diine de dikkati eker. Bununla beraber X uncu asrda Halife Hiamm
vezirinin Kurtuba ktphnesinde felsefe ve heyet kitaplarn yaktn,
zamann byk limi Sad bin Fathn al-Sarakustyi hapsettiini kayde
derken de bu hareketin Snn limlerin tesiriyle vukubulduunu syler.
Buna mukabil Kurtuba Halifeliinin inhitat ve sukutu zamanlarnda il
min daha msait artlar bulduunu, Muvahhid hkmdarlarnn iim.ve.
felsefeyi himayelerine ramen Mlik mezhebinin taassubu arttrdn,
bn Rdn halifelerin himayesinde alabildiini, Saman, Gazneli, Bu-
veyhli ve Seluklularm, daha sonra da Hulgnun riyz ilimleri korudu
unu, bunda pratik gyelerin rol oynadn ve bu ilimlerin aslnda taas-
subdan da masn olduunu belirterek umumi bir tablo izer220.
Bordeaux toplantsnda Ortaa Yakn ark tarihi mtehasss olarak
tebli yapan Cl. Cahen slm medeniyetinin inhitatnda iktisad ve ti
ma mler zerinde dururken Abbs devrinde balayan kltrel hamle
ile ktisad ykseli arasmda bir muvazene bulunduunu, bilhare Trk
ve Mool devletleri zamannda Avrupallarm Akdeniz ticretini ele geir
mekle ktisad gerilemeyi kltrn de takip eylediini ileri srer. Bu iza
hat yanl olmamakla beraber eksiktir ve inhitatn sebeplerini deil bizzat
inhitat devrini ele almakta ve koca Seluk devrini meskt gemektedir.
Nitekim yukarda izah ettiimiz zere Seluk devri ktisad bakmdan Ab
bs devrinden geri deil daha ileri bir seviyededir. Bundan baka Avru
palIlarn Akdenize hkim olduklar ilk asrlarda Avrupada ktisad ve
tima inkiaf Mslman arkn aleyhinde deil, bilkis ticar faaliyet ve
mbadelelerin artmasiyle, lehinde, olmutur. Mellif byk coraf ke
iflerden sonra .milletleraras ticret yollarnn Akdenizden Okyanuslara
intikalini ve Yakn arkn bu ticret yollar dnda kaldn sylerken
daha isabetli hareket eder. Nitekim Osmanl mtefekkirleri ve devlet
adamlar da bu ticret yollarnn Okyanuslara ve Avrupallara intikalinin
220 uant et Comment sest arret lessor de la culture scientifique dans Vlslam,
ayn eser, s. 319-334.
tehlikelerini zamanmda grmler ve tedbir almaa almlard221. Esa
sen Okyanuslarn kefi slm medeniyetinin tam bir inhitat iinde bulun
duu bir zamanda vukubulduundan bu hdiseyi bizzat inhitatn mille
rinden saymak imkn yoktur, ve ancak inhitatn sratlenmesinde bahis
mevzuu olmak icap eder. Trklerin Snnlii mdafaasnda Snn Msl
manlarn balca mil olduuna iaret eden Cl. Cahen din adamlarnn te
siri mnasebetiyle Avrupa Ortaanda Ruhbn snfnn manev ve kti
sad basklarnn daha iddetli olduunu da hatrlatr.
te Symposiumda bulunan sekin ilim adamlarnn bizi ilgilendiren
fikirlerinin hlsas bundan ibarettir ve kendi ihtisaslarna gre slm me
deniyetinin inhitatna dir grlerin bugnk merhalesini temsil ederler.
Bu durum bile slm medeniyetinin inhitat sebepleri zerindeki alma
larn henz balang halinde bulunduunu, tarih tetkiklerin henz kifa
yetsizlii dolaysiyle meselenin hl ihtisas kalplar iinden karlarak
terkibi bir grle ele alnmadn gstermektedir. Bu toplantya bir Bi-
zantinist olarak katlan P. Lemerle Bizansn inhitatnda ticretin Rumlar-
dan talyanlara getiini, XI V nc asrda stanbulda Bizansn gmrk
haslat 20.000 altm iken Beyolunda talyanlara it iradn 300.000 altna
ktn ve bylece bir yandan Trk, te yandan talyan ktisad ksac
arasnda kalan Bizansn vakf topraklarn ve Kilisenin kuvvetlenmesi ile
de zayfladn ileri srer. Bu doru mahede yannda Bizansn Eskia
medeniyetini devam ettirmekte slmiyetin gsterdii kabiliyeti hiz ol
madn ve hatt slm medeniyetinden faydalanmada Avrupa'nn }?ap-
tn da baaramadn burada hatrlatmalyz.
8. Mool stils ve
Trk-slm Medeniyetinin k
nhitat zerinde ileri srlen bu fikirler arkiyat ilminin trl kolla
rna dayanmakla ne kadar ehemmiyet kazanrsa tarih inkiaf bir btn
olarak ele alamadklar iin de o derece eksiktirler. Zira tarih inkiafn
ihtisas kollarna smas ve umum bir terkibe varmadka salam netice
lere ulalmas imknszdr. Bundan baka bu fikirlerin cidd bir eksiklii
de ok defa esas milleri bir yana brakp neticeleri ele almalardr. Yuka
rda siyas buhran devrinde taassub hadiselerine dir daha mebzul misl
ler verirken de onlarn ne gibi haric tesirler altnda meydana ktn,
hangi coraf blgelerde belirdiklerini, bunlarn slmiyetie ve hele Sn
nlikle alkal bulunmadklarn ve slm medeniyetinin kuruluu ile inhi-
221 Bu hususta aaya bak, s. 385.
tatmin ayn sebeplere ircanm bir tenakuz tekil ettiini, taassup hadisele
rinin Btn cereyanlar ve Hal savalarnn iddetlendii Irak, Suriye
taraflarnda vukubulduunu, imal Afrika ve Endlste de Hal taar
ruzlarnn ayn neticeleri yarattn izah etmitik. Btn bunlara ramen
slm medeniyetinin devam etmekte olduunu ve bu hdiselerin rz bu
lunduunu, her medeniyette olduu gibi slm medeniyetinin eski devir
lerinde de bu trl vakalara rastlanabileceini tekrar hatrlatmak yerinde
olur. Nitekim eer taassup ilm ve kltrel inkiaflara engel olabilseydi
Ortaa Avrupasmda hkm sren en iddetli taassup doiaysiyle Yeni
alar medeniyetinin domamas ve derhal boulmas gerekirdi, yle ki
Avrupada Kilise uzun asrlar boyunca btn ilm keiflere ve hr d
ncelere kar en ar tazyiklerini ve zulmlerini kullanm; fakat yine de
terakki yolu kapatlamamt.
slm medeniyetinin inhitatnda Mool istils birinci derecede rol
oynad ve zamannda Mslman mtefekkirleri tarafndan neticeleri ile
mahede edildii halde bugn bu byk mil zerinde durulmam ol
mas meselenin bir tarihi griyle ele alnmam bulunduunu gster
mektedir. Gerekten meden hayatn tahribinden ve slm dnyasnn b
yk bir felkete uramasndan sonra ilim ve kltrn gerilemesi iin ba
ka art ve sebepler aramak beyhudedir. Roma imparatorluu ve medeni
yetinin knde Barbar istils birinci derecede mil sayld halde s
lm medeniyeti iin daha tahripkr mhiyetiyle Mool istilsnn ihmali
bir az hayret edilecek bir hdisedir. H. Pirenne Avrupann sukutunda s
lm istilsn ve o suretle Akdeniz kylarnn slmlarm eline geiini ileri
srerse de berikisine Barbar istilsiyle Avrupada balayan sukutu ikmal
nazariyle bakmak daha isabetli olsa gerektir. Hatt Romann ykl ile
Hristiyanln yayl ayn zamana rastlamakta ve Avrupay karanlklar
iine sokan taassup Hristiyanln bnyesinden ziyde bu umum sukut
ile ilgili gzkmektedir. yle ki Justinianus zamannda Roma imparator
luu eski devri bir mddet ihy eder bir kudret kazand halde bu impa
rator, Hristiyanl korumak maksadiyle, Atina felsefe mektebini kapa
mak lzumunu duymu ve Katolik Avrupa gibi Ortodoks Bizans da he
men ayn fikir ksrlna uramt.
Eski slm mtefekkirleri ve onlara dayanan slm ananesi btn
felketlerin sebebini Mool istilsna baladklar halde, ilk defa W. Bart
hold, tahribatn ehemmiyetini kabl etmekle beraber, Moollarn Germen
lerden daha fazla ykc olduklarna dir arkta ve Garpta mevcut olan
umum kanaati ok mbalal bulmu ve buna mukabil Byk Mool
imparatorluunun siyas istikrara, byk ktisad ve ticar faaliyetlere,
Uzak ve Yakn ark arasnda kltr mbadelelerine imkn verdiini, Sul
taniye gibi yeni ehirler in edildiini, Tebrizin byk bir medeniyet
merkezi haline geldiini, Moollar devrinde Sultaniyede Olcaytuya, Tah
ran yaknnda Verminde Ebu Sada it byk cmiler yaplarak mim-
rnin yeniden terakki gsterdiini meydana koyar. Bundan baka bu lim
Cermen istilsndan farkl olarak da Moal istilsndan sonra ayn mba
delenin balamadn, bilkis para iktisadiytnn ok yksek bir dere
ceye ulatn da ilve eder222. Bununla beraber Seluk devri hakknda
derinlemedii iin bu hkmler ksm bir mahiyettedir ve mukayese
edilmedike salam bir netice vermez. Fuad Kprl, tahribatn, mhi
yeti, neticeleri ve slm medeniyetinin inhitat zerinde durmakszn, sa
dece Mool istilsnn hakik mhiyetini meydana koymak erefinin
Bartholda it olduunu syler223. Zeki Velidi Togan ise Bartholdun tezi
zerinde srarla durur ve onu fazlasiyle gelitirir. Filhakika o da istilnn
tahribatn kabl etmekle ve slm medeniyetinin inhitatiyle alkadar
bulunmamakla beraber Mool devrindeki medeniyet ve imr faaliyetle
rini trl eserlerinde meydana koyarken Seluk devriyle mukayese etme
dii ve eski devrin stnln gstermedii iin mbaladan kurtu
lamaz. Zeki Velidi Togan Mool istilsiyle vukubulan tahribat ve ktale
en fazla Orta Asya ve Trkler maruz kald halde bu devrin meden in
kiaf bakmndan msbet, ileri ve Trkler iin hayrl olduunu da ifde
eder. O, Trkistanda ve Hrizmde Mool tahribatna dir baz kaynak
kaytlar nakletmekle beraber buralarda meden inhitatn XVI c asrda
baladn belirtmekle de bu tezinde srar eder. Bylece XVI mc asrda
Trkistann inhitatna dir dnya ticret yollarnn deimesi ve Avra-
pallarm eline gemesi hususunda grleri ne kadar isabetli ise asl Mo
ol devrinde balayan bu inhitat sdece XVI mc asrda .tam bir suku
tun hkm srd zamanda gstermi olmasyle de o derece hakikat
ten uzaklam bulunur224.
Mool istilsna it baz msbet neticeleri meydana kyan bu g
rlere baka bir takm unsurlar daha eklemek mmkndr. Gerekten
Moollar Alamtu / e smilleri temizlemek suretiyle Islm dnyasn
bu cinyet tekiltndan kurtarm; Tebriz byk bir medeniyet merke
zi; ve medreseleri, tp ilmi okutan dr u-if ve ecz ahnel er i , k
t fabrikalar ve milletleraras ticret messeseleri ile dnyann en b
222 slm, medeni yeti tarihi, s. 112-117; Corafy-i trihi-i ran, s. 42-45.
223 slm medeni yeti tarihi, s. 223.
224 Umum Trk tarihine giri, s. 111, 123, 126, 296-300; Bugnk Trkistan,
s. 89-90; Hrizm, A, V, s. 253.
yk ehri olmu225; slmiyeti kabl eden Gazan Han zamannda byk
bir imr hareketi balam; Mool istil tehlikesi nnden kaan Trk
gebeleri ile birlikte pek ok ilim ve kltr mensuplarnn Anadoluya
gmesine ve bu lkenin niha trklemesine sebep olmu; bir takm
Trk kltr mahsulleri de Moollar devrinde meydana kmtr. Lkin
Mool tahribat ve ktali o kadar byktr, ki Barthold ve Zeki Velidi
Toganm izahlarna ramen, istildan sonra balayan imr ve kltr faa
liyetleri geni medeniyet harabeleri yannda ok kk ve snk kalmak
ta ve asrlarca devam eden virneler bir daha canlanmam bulunmak
tadr. Esasen Barthold Mool istilsiyle vukubularf tahribat ve ktalleri
asla kltmemi; sadece bunlar yannda sonradan msbet baz faali
yetlerin de mevcut olduunu ileri srmtr. Nitekim o Mool istilsnn
ahalinin mthi bir surette katlima uratlmasiyle vukubuluyordu...
ingiz Han ordusu tarafndan bozkrlar halknn m yoksa medeni lke
ler ahalisinin mi daha ziyade mahvedilmi olduunu sylemenin zor ol
duunu ve sadece yerleik halklara deil gebelere de ayn derecede
zararl olduunu sylerken eski fikirlerini de bir az tdil eder2,26. Nite
kim o Seluk ve Mool devri ktisad durumu hakknda mukayeseli vzh
bir hkme varamamakla beraber lhanler devrindeki vergi yeknlar
doru olsa idi ran mverrihlerinin Barbarlar istilsndan dolay vatan
larnn bama gelen felket ve sefletten ikyet etmelerinin hi bir de
lile dayanmadn itirafa mecbur olurduk demek suretiyle de meden
sukutu itiraf eder227. ehirli ve yerleik halklardan baka Moollarn g
ebe Trklere yaknlk duyduklarna ve onlar imhda tereddt gster
diklerine dair de hi bir delil yoktur. Bilkis yerleik halklar gibi gebe
Trkmenleri de kitle halinde ldren Moollar, Kafkasyada, karlarn
da bulunan Kpak ve Alanlar birbirinden ayrmak iin, Kpaklara
Alanlarla bir mnasebetleri olmadklarn ve kendileriyle ayr ci ns
t en bulunduklarn syledikten ve neticeyi aldktan sonra, derhal Kp-
aklarm aleyhine dndler. Moollara kar Kpak (Kuman) ve Rus
mdafaas vcuda gelince de bu sefer Ruslara kendilerini y ar c ve
at ua olarak kullanan Kumanlar aleyhine geldiklerini ileri sr
dler ve bylece onlar da imh eylediler228.
Mool istilsnn Asya, Trkistan, Hrizm, Horasan, Afganistan,
ran, Irak, Azerbaycan, ark Anadolu ve Suriyede yapt tahribat ve
225 Bak. Reid ed-dn, Mektibt, s. 317-320.
226 O. A. Trk tarihi, s. 148.
227 lhaniler devrinde mal vaziyet, THITM, I, s. 143.
228 bn ul-Esr, XII, s. 149; Barthold, Orta Asya Trk tarihi, s. 147.
verdii zyit eitli kaynaklar ve grg hitleri ile tesbit dilmi ve ha
rabelerin durumu asrlarca sonra da tasvir edilmitir. Mslman ve H
ristiyan kaynaklarn ittifak ettii bu felket hakknda, bizzat Moollara
yksek memur olarak hizmet eden, limler de ayn gr belirtmiler
dir. Nitekim ada Mool tarihisi Cuvayn istilnn byk tahribat ve
ktallerini saydktan ve 1260 (658) da Buhara ve Semerkantta giriilen
baz imr ilerini kaydettikten sonra ehir ve kylerin bir ka defa, ya
ma, tahrip ve katlolunduunu ve k y a m e t e k ad ar n e s i l
l er o a l s a bi l e esk i n f u s u n o n d a b i r i n e -
k am y ac a n , bu durumun haberlerinin h a r a b el er ve i n
san b ak i y el er i ile nasl yazldn anlamann kabil bulunduu
nu ve baka bir yerde de bir kimse bunlar yazmak isterse uzun zama
na ve emeklere ihtiya hasl olacak ve yine de bunlar kaleme almak
mnikn olamayacaktr29. Sylerken verdii tafsiltn neticelerini mey
dana koyar, istilnn dehetine hit olan mehur tarihi bn ul-Esr:
d n y a y a r a t l d n d a n beri byle bir f el k et ve
m u s i b e t gelmemi ve tarih mislini grmemitir. Moollar kendile
rine muhalefet edenleri, erkek-kadn ve ocuk ayrmakszm, ldrdler.
Bir frtna gibi in hudutlarndan kp Trkistan; Kgar, Balasagun
ve oradan da Mvernnehr, Semerkant, Buhara vesair beldeleri ykt
lar, insanlarn ldrdler. Buralardan sonra Rey, Hemedan ve Azerbay
cana girip ayn eyleri yaptlar. Derbend, rvn ve Kpak lkesine va
rp karlarna kanlar ldrdler; kaanlar kurtuldu. Gazne, Sicistan
ve Kirman da ayn akibete urad der ve o da Cuvayn gibi ktal ve tah
riplere dir vakalar tafsiltiyle bildirir230.
lhn veziri Reideddin Gazan Hann imr faaliyetleri hakknda
bilgi verirken, skender de dhil olmak zere, insanlarn zuhurundan
beri hi bir hkmdarn ingiz Han ve evldlar kadar lkeler fethede-
mediini belirtir ve vilyetleri ve byk ehirleri o kadar katlettiler, ki
Belh, apurgan, Talekan, Merv, Sarahs, Herat, Trkistan, Rey, Heme
dan, Kum, sfahan, Maraga, Erdebil, Berdea, Gence, Badad, Musul,
Erbil ehir ve vilyetlerinde ok az insan kald. Askerlerin getii Uygu-
ristanda, Kaan ile Kaydumn hudutlar arasnda bulunan vilyetlerde,
Derbend ve rvn blgelerinde, Diyarbekir havlisindeki Harran, Ur-
fa, Surs, Rakka ve sair hudut ehirleri ve civarlarnda yaayan insanlar
ya toptan yok edildi veya terk ettikleri bu yerler tamamiyle bay r (ha
rap) hale geldi. yle ki Trkistan, ran, Azerbaycan, rak (Badad) ve
229 Cihn-g, I, s. 75, 118.
230 XII, s. 137-138.
Anadolu (Rum) da halkn grd ykk ehir ve kasabalar saymak
mmkn deildir. Bugn de eskisine nazaran memleketlerin onda biri '
mamr olup kalan haraptr. Her ne kadar Hulg Han, Argun Han ve
Keyhatu tarafndan baz nr ilerine giriilmi; Alada, Urmiye, Su-
gurluk, Sacs ve Zencnda bir ka saray yaplm; baz ehirler ve pa
zarlar bina edilmi ve kanallar alm ise de bu imr ileri iin dahi vil
yetler daha ok harap edilmitir231. stilnn ancak sarsntlarn hisse
den Avrupa melifleri slm dnyasn ykmalarna ve umumiyetle H-
ristiyanlar himye etmelerine ramen, Mool istilsn ayn ekilde tas
vir etmilerdir. Matthew Paris ark Avrupann tahribi, Mslman e
hir ve kalelerinin yerle bir edildiini, ba ve bahelerin skldn,
ehir, ve ky halklarnn kltan geirildiini, kaanlarn biildiini kay
dederek uzun boylu istilnn dehetini anlatr232,
........ Mool istilsnn tahribatna dir bu umumi tasvirleri oaltmadan
bunun iktisa neticelerini tesbit eden rakamlara dikkati ekmek gerek
mektedir. lhan devri maliyecisi Hamdullah Kazvn rana dhil olma
yan Horasan dndaki vergilerin bir ka defa hesap yeknlarn yapt
n, Gazan Han zamanna kadar 1700 ksur tmen (17.000.000) tutan
miktarn Gazan Hann imr faaliyetleri syesinde 2100 tmen (21.000.000)
dinara ykseldiini kaydettikten sonra bu vergi yeknunun Risle-i Me-
likhiye gre Seluklular zamannda 21.500 tmen (215.000.000) ltm
dinar olduunu syler ve iki devir arasndaki farka dikkati ekerken de
eskiden dnyann ne kadar mamr olduu ve nasl harabe haline geldi
inin buna gre kyas edilmesi lzumunu belirtir ve phe yoktur, ki
Mool devletinin zuhurunda vukubulan harab ve katlimlardan sonra
bin yl hi bir hadise kmazsa dahi dnya yine de eski haline gelemez
bey aniyle istil hakknda mahede ve kanaatini ifde eder233.
stilnn mhiyeti ve neticeleri hakknda kaynaklarn bu tasvir ve
hkmlerini bizzat vakalarla teyit etmedike slm-Trk medeniyetinin
urad felketi tam mnasiyle anlamak kolay olmayacaktr. ingiz e
itli dinlere bal Uygurlar lkesini, Karahtay bakiyelerini, Almalk ve
Kayalk ehirlerinde hkm sren Mslman Karluk Hanlarn itaate al
dktan sonra Hrizmhlara it Ispicb (Sayram) ve Otrar (eski Frb)
hudut ehirlerine girdi. Kaynaklarn kkler ve bahelerle cennetten bir
para olarak tasvir ettikleri, halkn dindar ve metin olarak bildirdikleri
231 Trih-i mbreke-i Gazan, s. 349-351.
282 Chronica Majora, III, s. 488 Rockhill, XIV de.
233 Nzhet ul-klb, s. 27-28. Yukarda Trkiye haklandaki neticeler de belirtil
miti: blm VII, bahis 12. /
Sayramda yer ve gk y er i n d en o y n ad ; Tatarlar ehri
harabe haline getirdi ve insanlarn kltan geirdiler234. Bu Trk ehri
yaknnda ingizin tccar veya elilerinin ldrld Otrar ehrine ge
len Moollar burada da ok zlim davrandlar. Hrizm ordusiyle birlik
te btn halk imh ve ehri de yerle bir ettiler. Son olarak kaleyi ve
orada Gok-sarayda yakalanan Gayr Han (nalck) yakalayp ikence
ile ldrdler. Sadece kendilerine lzm olan sanatkrlar lmden istis
na edip srdler. Uzun bir mukavemet ve savatan sonra ehir tam bir
virane oldu233. Moollar bundan sonra Snak, Barml-kent, Cend, z-
kent, Hocent, Fenaket ehirlerini de savaarak aldlar. Fenaket, de bir
ksm askerler ve halk 70 gemiye binerek kurtulmaa altlarsa da ken
dilerini karadan takip eden Moollar, mancnk ve neft atei ile, onlar
da nehir zerinde seyrederken yok ettiler236.
Kaynaklar Takent, Sayram ve Fergana blgelerinin de dnyann
en mam^r beldeleri olduunu, Karahtaylar ve Hrizmliler arasndaki
mcdelelerde de bir hayli zyiata uradklarn, halkn Mvernnehr
ve Horasan, istikametinde gerek vatanlarn terk ettiini yazarlar237.
XI I I nc asr ortalarnda Moolistana giden Avrupah seyyahlar Sr-
derya ve u havzalar, ark Trkistan havalisindeki durumu daha iyi
belirtir ve slm kaynaklarn ikmal ederler. Plano Carpini ve Rubruck
Ouz yurdu Sr-derya blgesini dolam; Yengi-kent, Barml-kent e
hirlerini grm; bir ok ehir ve kasabay harap ve terk edilmi bulmu
lard. Onlar Tala nehri boyunda bir ok sulama kanallarnn mevcdi-
yetini, fakat Yedi-su blgesindeki ehirlerden ounun Tatarlar tarafn
dan ykldn, yalnz itaat ettikleri iin Kayalk ve Almalk ehirlerinin
mamr olduunu haber verirler. Barn(l-kent) uzun zaman mukave
met ettii ve ykld iin Yengi-kent halk Moollara teslim olarak e
hirlerini tahripten kurtarmlard. Bu haberler eski Trk ehirlerinin tah
ribine dir slm kaynaklarnn eksik braktklar bilgileri ikmal etmek
tedir. in kaynaklar da buralarda ileri bir ziraat ve meyveciliin yapl
dn bildirmilerdir238. Bu devirde Moolistana gitmi olan Ermeni
Hayton da Sr-derya boyunda Sunak (Segnakh), Barm(l-kent) ve
234 Ykut, I, 179; Asr ul-bild, s. 558; bn ul-Esr, XII, s. 139.
335 Cuvayn, I, s. 65-66; Red ud-dn. Tahran tabi, I, s. 353-354; Nesev, s. 37;
bn Batuta I, s. 415; M. DOhsson, Histoire des Mongote, I, s. 218-222.
236 Cuvayn, I, s. 6774; Red ud-dn, I, 354-358; Bretschneider, Mediaeval Re-
searches, I, 278; 222-225.
237 Ykut, I, 179; III, 47, 309; Z. Kazvn, Asr ul-bild, s. 236, 538, 558.
238 Rockhill, J otrney of W. Rubruck, s. 14, 135, 140, 142.
Savran ehirlerini grmtr. O yalnz bu sonuncu ehrin mamr ve b
yk olduunu syler ve hatt Seluklularn K ar au k (Kharachukh)
dandan ktna dir duyduu dikkate yn bir rivyeti de bize nak
leder239. XIV. asr mehur Arap corafyacs el-Omer de u vdisindeki
ehirlerin imdi harabelerden ibret bulunduunu, uzaktan gzel ve ye
il gzken bir kyn yaklanca bo bulunduunu haber verir. Kgarl
Haydar Mirza Duglatm Cemal Karmn u havzasndaki ehirler ve
oralarda yetien pek ok limler hakkmdaki kaytlarn, zamanndaki ha
rabeye bakarak, garip karlamas kayda yndr240. Gerekten o bu ha
berleri de mbalal sanmaktadr. Marco Polo Byk Trkiyede bu
lunan Karaar eyletinin ok gzel ve mnbit olduunu, fakat Moollar
tarafndan tahrip edildiini syler241. Nitekim Bebalk, Balasagun, Al-
malk gibi Trklerin ok eski medeniyet merkezleri XI V nc asrda ar
tk tarihe intikal etmilerdi242. Burada Trkistana ajt bu tahribatn
ilk istildan ziyade sonradan Moolistan ve aatay Hanlar arasndaki
savalarda vukubulduunu da kaydedelim.
Mool tahribat Mvernnehr, Hrizm ve Horasanda ok daha
iddetli oldu. slm medeniyetinin balca ilim ve kltr merkezlerinden
olan, mam Buhr ve bn Sn gibi bir ok byk insanlar yetitiren
Buhara 13 fersah surlarla evrili idi ve ierisindeki Medinede ikinci bir
hisara sahip idi. ehir civr da birbirine bitiik kasabalar ve kylerle ku
atlmt. Smnler, Karalanllar, Seluklular ve Hrizmhlar zama
nnda ehir bym; sanayi ve imalt ok ilerlemi idi. Halk alkan,
imra dkn, ilim adamlarna ok hrmetkr idi. Buharay saraylar
kkler, medreseler, cmiler sslemi; baheler, kanallar her taraf sar
m idi. ingiz Han 1220 (617) da ehri iddetle muhasara etti. Sekiz
gnlk muhasaradan sonra ehir dt. Kalede Sultann askerleri muka
vemet ediyordu. ingiz kale ve ehrin yaklmasn emretti. 12 gnde
yangn ve neft makineleri ile cmileri, saraylar yakt ve yktlar, Kuran-
lan ve kitaplar hendeklere attlar. ingiz Han yangndan nce camiin
minberine km ve burasn Sultann evi sanm ve burada hiddetini
ifde eden nutkunu vermiti. Btn ehir hafk, kadm-erkek, ocuk-ihti-
yar namazgh ovasnda toplanm; maher gibi bir kalabalkta feryatlar
gklere ykselmiti. Kadn, ocuk ve sanatkrlar gtrp dierlerini l
drdler. Buharadan kaan birisi g el d i l er , y k t l ar , y ak -
239 Bretschneider, I, 17-20, 127, 170.
240 Zeki Velidi Togan, Bugnk Trhestan, s. 89-90; W. Barthold, Dersler, s. 182.
241 S. 66. , /
242 Bak. Barthold, Bebalk, TA, II, s. 653.
t 1 1a r, l d r d l e r , gtrdler ve gittiler cmlesiyle feci duru
mu ksaca anlatmtr. Moollar bu tahripten sonra da kadnlar ve mu
ganniyeleri toplayp iki ve elencelerle felketi kutladlar. Bilhare H-
rizmli Trk vlisi Mahmd Yalva zamannda Buhara ksmen imr edil
diyse de bir daha eski durumunu kazanamad243. Bu felketten sonra
Buharanm madd olduu kadar manev sukutu da, aada belirtecei
miz zere, bilhare feci bir ekilde tasvir edilmitir.
Buharadan Semerkant zerine yryen Moollar esirlerin ellerine
bayraklar vererek onlar da savaa srdler. Semerkant, kaynaklara gre
saraylar, kkleri, medreseleri, trbeleri le ve ehrin civarnda geni
sahalar kaplayan baheleri ve meyvelikleri ile c en n et gibi ve c i -
h n n en b y k merkezlerinden biri idi. ehrin mdafaasna ka
tlan 110.000 kiiden yarsn Hrizmhm askerleri tekil ediyordu. Sa
valarda 70.000 kii lnce Semerkantta bulunan Kad ve eyhlislm
Moollarla anlaarak 50.000 kii kurtard. 1221 Maysnda (612 Rebilev-
vel) Semerknta giren Moollar ehri yama ve tahrip ettiler. Cmi ile
birlikte oraya snan 1000 kiiyi yaktlar. 30.000 den fazla Kangllar l
drdler244. Semerkant ok eski ve byk bir ehir idi. slm kaynaklar
nn ilim, kltr ve medeniyetini hayranlkla tasvir ettikleri Semerkant ve
havalisi hakknda in mellifleri de hemen ayn eyleri yazmlardr.
Gerekten in kaynaklar ve hususiyle 1221 de Semerkant ziyret eden
Chang-Chun ehir erafmdaki bahe ve sayfiyelerin onlarca li (500 met
re) geniliinde olduunu, her. tarafta su kemerleri, fskiyeler, havuzlar
bulunduunu, i ek b a h el er i n i n i n den daha ileri dereceye
geldiini, ehirde n ef i s k u ma l ar yapldm, Sultann saraynn
yz kadem ykseklikte olduunu, mehur bir heyetinasm k u s f h a
d si n i nceden haber verdiini, ehrin ok kalabalk ve gzel bir bel
de olduunu yazar; havalinin ok mnbit ve nefis meyveler yetitirdii
ni belirtir; kadnlar gibi er k ek l er i n de sal ar n rdklerini
syler ve ehir nfusunun da 100.000 hne iken Mool istilsiyle drtte
bire dtn kaydeder245. Bu hususa uygun olarak aada Semer-
kantm yine de baka ehirlere nisbetle istily bir derece daha hafif at
latt ve zamanla toparland grlecektir.
Moollar Semerkanttan sonra Hrizm zerine yrdler. stildan
243 Cuvayn, I, 75-85; Redd-dn, I, 359-362; Nesev, fr. trc. s. 74; bn l-Esr,
XII, 141; Narah, s. 23; Ykut, I, 353-356, Z. Kazvn, s. 509-510. .
244 Cuvayn, I390-96; Red ud-dn, s. 262-264; bn ul-Esr, XII, 141-142; Nesev,
trc. s. 61; Abul-Farac, s. 381; Ykut, III, 45-46; Z. Kazvn, s. 558.
245 Bretschneider, I, ?. 21-22, 77-79, 88, 95, 291.
az nce, 1216 (617), Urgen (Curcniye)i gren Ykut bu kadar byk
zengin ve ahvali gzel bir ehir grmedim ve tatarlarn btn ehri yk
tklarn ve ahalisini ldrdklerini rendim der246. in seyyah da Ur
gen (U-lighien)in Buharadan daha byk ve zengin olduunu, sulta
nn anas (Terken Hatun)nn orada yaadn syler247. Semerkant ve
Buhara gibi Urgen ehrini de medheden bir takm hadiseler rivyet edi
lir ve pek ok Evliy ziyaretghmn bulunduu yazlr. ehre yakn bir
kaabaya mensup olan Zamaher de ehri ve hemehrilerini medheler.
ehrin fikir hayat bakmndan ne derece yksek olduunu, Mutezile-
nin ok yaygn bulunduunu ve ilm mnazaralarn ok ileri bir seviye
de yapldn yukarda belirtmitik. Burada ince sanatlar da ok terakki
etmiti. ehirde insanlarn kum gibi kalabalk olduu, kkleri ve evleri,
arlar ile ok mamr bulunduu, pek erkenden trklee Hrizmde
insanlarn tabiat ve ekil itibariyle Trk olduu tesbit edilmitir248.
ingiz Han Hrizm zerine yrd zaman dier Mool kuman
danlar da Sir-derya ehirlerini drerek yetimilerdi. Urgen Hrizm-
hm kumandanlarndan Humar-tekin tarafndan mdafaa ediliyordu.
Trkler Moollar Ba-i Hur-rem*de karladlar. Vukubulan savata
100.000 e yakn insan ld. Fakat en iddetli muharebeler Kaplan (Ka-
bilan) kapsnda cereyan etti. Halk btn gc ile mdafaada bulunu
yordu. Moollar, civarda ta bulunmad iin, dut aalarm mancnkla
ehre atyor; neft ile yangn karyorlard. ehir kap-kap, sokak-sokak,
mahalle-mahalle ve saray-saray bir boumaya sahne olmutu. Bu bou
mada ehrin ou harap oldu ve nihayet mukavemet sona erdi. Moollar '
detlerine gre sa kalanlar ovaya evkettiler. Kadn, ocuk ve sanatkr
lardan 100.000 kiiyi esir edip dierlerini ldrdler, ki Abul-Farac bu
ldrlenlerin 100.000 kii olduunu yazar. Bir kayda gre de her Mo
ol askerine ldrmek zere 24 kii dmt. Bu katlimdan sonra ehri
yama ve tahrip ettiler. Hrizm bendlerinin yklmasiyle de ehir sular
altnda kald. ehitler arasnda zamann byk ehri Necmeddin Kbr
da vard. Rivyete gre ingiz Han hretini duyduu ve' manev (sihr)
kudretinden ekindii iin eyhe haber gndererek kp kendisine gel
mesini ve ehir halkn tamamiyle ldreceini bildirmi; byk eyh
y e t mi y l b e r a b e r y a a d m hemehr i l e-
r i m d e n ayrlamam; bel da m t e r e k t i r dedi ve bizzat
246 Mucem ul-buldn, III, s. 122.
247 Bretschneider, I, s. 22.
248 Cuvayn, I, s. 98; Z. Kazvn, s. 519-521.
/
savarken ald ok yaras ile ehit edildi. Onun bu felketi daha nce
haber verdii de rivyet edilir2
r 249
Trkistan kadar mamur ve medeniyete ileri bir seviyede olan ve
Seluklular zamannda da byk Trkistan hudutlar ierisinde gste
rilen Horasann akbeti daha da feci oldu. Filhakika Tirmiz ehri id
detli bir muhasaradan sonra tamamiyle harabeye evrildi ve halk Mo
ollar tarafndan taksim edilerek ldrld. Nahap ve Bedahan hava
lisi de sava veya bar yolu ile igl edildi. Byk Belh ehri teslim ol
duu halde Moollar btn ehir halkn ovaya karp kltan geirdi
ler. Dalara ve maaralara sman kimseleri birer birer yok ettiler. Ta-
lekan muhasaras uzun srd ve orada ingizin torunu ldrld
iin ehirde tek insan braklmad ve Mao Bali (Uursuz ehir) iln
edilerek orada bilhare kimsenin oturmasna da izin verilmedi250. bn
ul-Esr Belh ve civardaki ehirlerin aman dileyerek katil ve tahripten kur
tulduunu yazarsa da231 aada bahsettiimiz dier kaynaklarda byle
bir istisnann yaplmadn teyit ederler. Horasann Belh, Merv, Herat
ve Niapurdan ibaret drt byk ehrinden baka M e r v c u k (Merv
al-rd), Abverd, Yazr, Nes, Ts, Sarahs, Cuvayn ve Bayhak ehirleri
de harap edildi. Yalnz Nesda 70.000 kii ehit dt. Celleddin H-
rizmh ile birlikte Hala ve Urak Trkleri Gazne ve Bamyan istika
metinde ilerleyen Moollara hayli kayp verdirdilerse de tutunamayarak
Hindistana doru ekildiler232.
En byk katlim Sultan Sancarm payitaht Mervde oldu. Bu eh
re kaan ve mdafaa iin gelenlerin miktar' 200.000 e kt. Moollar
Merve doru ilerlerken o civarda 70.000 asker karan Trkmenlerin ou
Mool hcumu nnde Ceyhun nehrine dp bouldu. Mervde topla
nan kuvvetler hisarlarn metanetine gvenerek mdafaaya hazrlandlar.
ehir nnde vukubulan iddetli bir muharebede Trkler Moollara ye
nildi, ou esir ve katledildi. Surlarda ve kaplarda mdafaa devam edi
yordu. Bu srada Moollar, teslim olduklar takdirde kendilerine dokun
mayacaklarn bildirdiler. Bu teklif zerine ehrin byklerinden mam
Cemaleddini at, katr ve deve yk hediyelerle Moollara gnderdiler.
Moollar 200 ehirli zengin ve tccarn adm alp getirttiler; sonra da
249 Cuvayn, I, 96-101; Red ud-dn, I, 371-374; bn ul-Esr, XII, 152, 192; Ne
sev, s. 153-156; Abul-Farac, s. 382; Cm, Nefeht ul-Uns, tr.trc. s. 479-480.
250 Cuvayn, I, 102, 305; Red ud-dn, s. 374, 375.
251 XII, s. 150. ! ' '
253 Cuvayn, I, 117-119; Nesev, fr. trc. s. 88, 134-138; bn ul-Esr, XII, 153; Cuz-
cn, Tabakat-i Nsiri, II, 660, 677; Asr ul-bild, s. 482; bn Ebi saybia, II, s. 26.
sanatkrlarn ismini defter yaptrp dier btn halkn ehirden kma
sn emrettiler ve 400 sanatkr, bir miktar ocuklar esir edilip kalanlar
toptan kltan geirildi. Ova insan cesetlerinden tepe haline geldi; top
rak kan rengine boyand. Kale ve hisar yerle bir ettiler; cmileri yak
tlar. Hazine bulmak maksadiyle mezarlar ve bu arada Sultan Sancarm
trbesini atlar. urada burada lmden kurtulanlardan 5000 kii ya
kalanarak ldrld. Moollar onbe gn Merv fciasn yapp dnd
ler. Cuvaynye gre, Seyyid zzeddin on gn, gece-giindz, lleri
saym; kylerde, ovalarda, kanallarda ve maaralarda lenler mstes
na olmak zere, ehit miktar 1.300.000 kiiye ykselmiti. bn ul-Esre
gre llerin miktar 700.000 kii olup, halkn bir ksm kaarak baka
slm lkelerine dalmtr. Moollarn dnnden sonra Nesda ge
len 10.000..gebe Trkmen Merve girmi; Mool aarlklarna baskn
yapm; fakat bu tarafa dnen Kutuku Noyan Gazne Halalarm ve Af
ganllar imh etmitir253.
Moollar Mervden sonra Horasann dier byk ehri olan Nia-
pra doru yrdler. Yolda Tsa urayp mm Rz trbesini ykt
lar254. Niprun Kara-ku burcunda, II. Terin 1220 de balayan id
detli bir sava, ehirde adm-adm bir bouma eklini ald. Bu sebeple
ehir tarla haline getirilirken insanlar da sahrada toptan -ldrld. Nec
meddin Rz Trkistandan Suriyeye kadar yaptklar tahrip ve ktali
anlatmak mmkn mdr? Sadece doduum Rey ehrinde 70.000 kii
ldrd ve deerlerini gtrdler der. Sebzevarda ldrlenler de
70.000 civrmda idi255. Byk bir ktlkta Niprda 107.000 kiinin l
dn, Amul'ehrinde Sultan temiz elbiselerle karlayan halkn 500.000
veya 600.000 civarnda bulunduuna dir Gazne devri rivyetleri de e
hirlerin nfusu bakmndan kayda deer256.
Moollar Hemedan ve Kazvinden sonra Tebriz, Erdebil, Meraga,
Gence, Kafkasya, irvn, Derbend, Kpak illerini, Krm havalisini ve
Irak taraflarn da byk ktallere ve tahriplere urattlar. Seluklu dev
rinde byk bir ilim ve kltr merkezi olan ve bu sebeple de Kubbet
ul-lslm lkabn alan Ahlat ehri de Moollar nnde ekilen Celleddin
ve daha sonra kendileri tarafndan ykld; Bitlis ayn kbete urad. s
tildan kaan gebeler Anadoluya, bir miktar da Irak ve Suriyeye do
253 Cuvayn, I, 132-133. .
254 bn ul-Esr, XII, 151; Cuvayn, I, 137.
255 Cuvayn, I, 130-140; ibn ul-Esr, XII, s. 144; Nesev, fr. trc.. s. 92; Czcn,
s. 656; Mirsd ul-ibd, s. 10; Bretschneider, I, s. 250.
250 Bayhak, s. 554; bn Funduk, s. 176.
ra akn ediyorlard. Kaynaklar insanlarn karncalar gibi Azerbaycandan
Anadoluya nasl kn eylediine dir gzel tasvirler yapar. Hatt Ms
lman mellifleri gibi Rubruck da Kpak (Kuman) larm nasl sahillere
katklarm ve bir ksmnn gemilere binerek Anadolu sahillerine getik
lerini anlatrlar. Bir kaynan ifdesine gre: Ktay, Trkistan ve Hotan
Trkleri ve T r k m e n l e r M o o l l a r n k l c n a yem
oldu257. ran Moollar zamannda da Erzurum, Sivas, Kayseri, Mardin
ve dier ehirler tahribata uramtr. Seluklularn Msr sultan Bay-
barsa temaylleri dolaysiyle Anadoluya giren Abaga Hann rivyete
gre Erzurum ile Kayseri arasnda ldrd insanlarn says 200,000 -
500.000 kiiye bli olmutu. Esir edilen Anadolu Trklerini gtrrken
Bayburtta Abagamn karsna kan bir ihtiyar mn isteyerek Hann
huzuruna km ve ona dmann (Baybars) memleketine girdi; fakat
senin tebaana dokunmad. Sen dmana kasdederke kendi raiyetini kati,
yama ve memleketlerini harap ettin. Ecdadn olan hanlardan hangisi bu
usul ve Yasay tatbik etti sylemitir. Bu mans ar sual karsnda
Han emirlere kzm ve gtrmekte olduu 400.000 kii esiri serbest b
rakmt258. Kazvin civarnda Seluk sultanlarna ait Trk kleler ve ran
Trklerinin yerletii Tarz kasabas gzel, yeil, zengin, meyveleri bol,
havas gzel bir belde idi. Orada kkler bina edilmi, hayr messese
leri yaplmt; beldenin insanlar ok gzel idi; Tatarlar gelinceye kadar
orada yaadlar259. Seluklular zamannda Ouz boylar tarafndan Ho
rasanda iskn edilenlerle Yazr vilyeti gibi I rakta da daha sonra Bayat
vilyeti ve ehri meydana gelmi ve trklemiti, ki sonuncunun vergi
miktar 46.000 dinra bli olmakta idi256. Azerbaycan Orta Asyadan
Anadoluya gen Trklere bir kpr vazifesini grd gibi orada yer
leen Trkmenler de Moollarn nnden kamaya mecbur kalmlard.
Mool korkusunun ne derece dehet verici olduuna dir kaynaklarda
dikkate ayan hikyeler nakledilmitir. Bunlardan birine gre Moollar
Ahlat, Bitlis, Erci ehirlerini kati ve tahrip ettikleri srada bir Tatar bir
kye girmi; bir kimseye yere yat, klcm getirinceye kadar bekle demi
ve korkusundan salnmayan kyly gelip boazlamtr. Baka bir hi-
257 tbn ul-Esr, XII, 147, 192-196; Nzhet ul-kulb, s. 63; ebankr, Mecmuul-
Ensb, s. 336; Rubruck, s. 51-52; DOhsson, I, s. 246-252. Ykut, Abbsler zamann
da Kazvnde Mbrek ut-Trk tarafndan yaplan ve Mbrekiyye adn ala bir
hisar ve ona mensup zdllar olduunu yazar (Mucem ul-buldan, IV, 243).
258 Baybars Mansr, Zubdet ul-fikre, B. M. Add. 23325, 856; Nuvayr, Nihyet
ul -Ereb, Kprl No: 1188, 69a.
25s Z. Kazvn, s. 410.
260 Red ud-dn, Mekbt, s. 177; 'Nzhet ul-kulb, s. 41.
kyeye gre bir tcir 17 arkadaiyle yolda bir Tatar svarisine rastlad
lar. Tatar onlara birbirlermi balamalarn emretti ve onlar da ayn eyi
yapyorlard. Tcir arkadalarn ikaz edince onlar ne yapalm korkuyo
ruz dediler. Tcir onun bir kii olduunu, bizi ldreceini syledi ve
Moolun zerine atlarak onu ldrd ve bu syede kurtuldular257.
Mool istilsnn tahribat hakknda daha fazla tlfislta lzum yok
tur. istil tehlikesi Islm dnyasn ve ini derinden sarstktan baka
Avrupay ve Bizans da titretmiti. Aleddin Keykubd Anadolu ehir
lerini tahkim etmek, kale ve surlar in eylemek suretiyle muhtemel bir
istilya kar hazrland ve her hkmdardan daha tedbirli davranarak
lnceye kadar bu byk frtnay atlatmaa muvaffak oldu. Mool is
tilsnn slm-Trk dnyasnda yapt tahribatn asrlarca devam ettii-
ni-bir ok ehir ve vilyetlerin bir daha kalkmamadm da tesbit ettik
ten sonra slm medeniyetinin inhitat iin baka sebepler aramak bey-
hudedir. Filhakika bn Batuta bir asr sonra Merv, Belh, Tirmiz ehir
leri ile Murgab kanal ve onun yaratm olduu mamrelerin hl ha
rap olduunu bizzat mahede etmi; yalnz Nipru biraz mamr
bulmutur. Ona gre Belh harap ve sszdr; eskiden byk bir ehir idi.
Mescit ve medreselerinin ykntlar grlmekte ve l c i v e r t ren-
giyle resmolunan binalarnn n a k l a r uzaktan mamr olduu
zannn vermektedir. ingiz bu ehri ve hazne bulunduu rivayetiyle
cmiin stunlarn ykt. Merv ve Belh harap, Nipr ve Herat mmur
dur. Tamamiyle yklan Tirmiz de iki mil mesafede yeniden in olun
mutur. Bamyan da yalnz bir cmi minaresi ayakta kalmtr258. Gorlu *
Aleddin Cihnsz tarafndan yaklan ve yklan Sultan Mahmudun pa
yitaht byk Gazne ehri bir derece kalknd ise de Moollar onu da
tamamiyle harap ve halkn katlettiler ve artk bu ehir bir daha eski
parlakln kazanamad263. Marco Polo rann Tatar ^ahribatiyle eski
ehemmiyetini kaybettiini syledikten sonra Belh (Bale) m muhteem sa
raylar ve kklerinin hl harap halleri ile gzkmekte olduunu ifde
eder264. stildan bir asr sonra Hamdullah Kazvin de, 1336 da, Sultan
Sancar tarafndan yaplan Merv surlarnn ve ehrin viran bulunduunu,
arazinin ok verimli olduunu yazar265, Harabnin Timrlular devrine
261 bn ul-Esr, XII, s. 196.
262 Seyahat-nme, I, 416, 431-433, 442.
263 Cuvayn, I, s. 108; bn Batuta, I, 446. bn Batuta ingiz tarafndan tahrip
edilen Badahan havalisinin bir daha mamr olamadn, orada eyh Ata ve Kun-
duzda Kara-arslan adl eyhlerin zviyelerinde kaldm yazar (I, 443, 445).
264 S. 34, 54.
265 Nzfet ul-kulb, s. 193.
kadar devam daha dikkate ayandr. Hfz Ebr Sultan Sancar zama
nnda ok mmur bulunan ve ingiz tarafndan yaplan iddetli sava
larda harap olan Merv ve Murgab kanalnn 200 sene gayr meskn ol
duunu, ahruhun emriyle 1410 (812) de Bend'in yeniden balanarak
ba, bostan, medrese, cmi, hnekh, ribtlar ve arlar yaplarak ehrin
ksmen imr edildiini syler266. te yandan Melikhm torunu (Sancar)
tarafndan in olunan Crcn ehri Mool katlim ve tahribi dolay-
siyle XI V nc asrda hl harap idi. Huttaln blgesi ve dier ehirler
de bu durumda idi267. Rubruck ve Kiragos da seyahatinde Gence ve
Nahivanm ykk bulunduunu grmt268.
Buharamn bir asr sonraki durumu daha iyi deildir. Gerekten e
hir meskn ise de cmi, medrese ve arlarndan pek az ayakta ve e
hir harabelerle dolu bulunmakta idi. Manev sukut da maddsiyle mu
vazi idi. Gerekten yksek ilim ve kltr ile, ahlk meziyetleriyle me
hur olan Buharada i l i m d e n b i r n e b z e hazz olan veya
c z bi r t ah s i l i bulunan kimse yoktur, ahalisi zelildir. H-
rizmde ve dier beldelerde hitlikleri makbl saylmaz269 ifdesi kn
tnn derecesini gstermee kfidir. Semerkant yine byk bir ehir ola
rak mevcut kalm; fakat byk kkleri, arlar ve ehrin ounun ha
rap olduu mahede edilmitir. 1259 da Semerkanta varan inli bir
seyyah ise ehrin ok byk olduunu, i n d e b u l u n m y a n
pek ok t bb nebatn hastalklarn tedavisinde kullanldn, bu illarn
adlarm saymann bile uzun sreceini ve ok eitli i e k yetiti
ini syler ve tahribattan bahsetmez. Mool vlilerinin oturduu Urgen
ehri de olduka imr edilmitir. Yine halk Mutezile mezhebinde ise de
Mool emri Kutlu Timr mutaassb Snn olduundan halk itikadn giz
lemekte idi270.
slm medeniyetinin en byk kltr merkezi olan Badad da 1258
de Hulgnun, 100.000 veya 200.000 miktarnda olduu bildirilen, ordu-
siyle tahrip edildi. ehirde oturan Hristiyanlar, Yahudiler, teslim olan ve
rfiz bulunduu rivyet edilen Halifenin veziri bn ul-Alkamye men
sup olanlar, Moollarla mnasebette bulunan tccarlar ve onlarn koru
duklar mstesna olmak zere btn Badad halk ldrlmtr. l
lerin miktar 800.000 ile 2.000.000 arasnda kaydedilmitir. ehirde yaa
266 Corafya, B. M. Or. 1577, 32b.
267 Hamdullah Kazvn, s. 197. Torunu deil olu Sancar olmaldr.
268 Keza bak, s. 167.
269 bn Batuta, I, 413.
270 bn Batuta, I, s. 404-406, 428-429; Marco Polo, 63; Bretschneider, I, s. 131.
yan btn ilim adamlar ehit edilmitir. Badadda cmilere, hanlara,
ribtlara snarak hayatlarn mdafaaya alanlar binalarla birlikte y
klarak ve yaklarak yok edilmi; btn servetler yamalanm; halife
tarafnda savaan Trkmen Sleymanh ve askerleri ( Y v a boyun
dan) ldrlm; ehirde insan cesetlerinden bir takm tepeler meydana
gelmiti. Kitaplarn mhim bir ksm Hulgnun yannda bulunan N-
sr ud-dn Ts tarafndan gtrld271 ve mehur Meraga rasadhnesi
ktphanesine kondu. bn Batuta 1337 de Badad ok harap bulmu;
medrese ve cmilerinin ykk olduunu grm ve halknn da Moollar
tarafndan ldrldn kaydetmitir. Bu sebepledir ki 677 (1278/ 9) de
Badad ve havalisinin vergileri ancak 50.000 dinar tutuyordu272. Bununla
beraber bilhassa Gazan Handan sonra lhan hkmdarlarnn kanallar
amas ve imr faaliyetleri neticesinde, 1336 da, vridat 80 tmen (yni
800.000).dinara ykselebilmitir. Halbuki bu zamanda Tebrizin taraa
hslt 115 tmen yni 1.150.000 dinara kmt273.
Kaynaklarn hlsasndan kan bu neticeler Mool istilsnn tarihte
misli grlmemi bir tahrip ve imh hareketi olduunu gstermi; byk
medeniyet merkezleri, sulama tesisleri ve vilyetler tamamiyle harap oh
mu; insanlar ldrlm ve lhnlerin baz imr gayretlerine ramen
in hudutlarndan Akdeniz kylarna kadar, yer-yer deien nisbetlerde,
harab asrlarca srm; -- ehir ve vilyetlerin ou bir daha dinleme
mitir. Barbar istilsiyle Roma imparatorluu ve medeniyetinin k
ile mukayese edildii takdirde slm medeniyetinin urad tahribt ok
daha mthitir. Esasen Roma medeniyeti de hi bir zaman slm mede
niyeti ile mukayese edilecek bir seviye ve ehemmiyet kazanm deildir.
Bu tahribat asl istilnn zarur bir neticesi de saylamaz. Zira Mool is
tils bir nfus muhcereti ile birlikte vukubulmad gibi devlet idare
sinde hareket eden ordular ok defa teslim olan ehirleri de tahrip ve
ktalden esirgemi deildir. Halbuki Seluk istils byk Trk muhce
reti ile balam; devlet bahis mevzuu olmad ve gebeler kendi boy
beyleri idaresinde yurt bulmak ve geim imknlar elde etmek zaruretle
riyle karlatklar iin baz yerlerde mahall halklar ile atmalar ve
yamalar vukubulmu; lkin Seluk devleti veya en kk bir Trkmen
beylii kurulunca derhal siys nizm kurulmu; syi temin edilmiti.
271 bn Kesr, XIII, s. 200-204, 215; bn ul-Fuvat, s. 326-331; Ebil-Fid, III, s.
202-203; Zeheb, II, s. 121; Makriz, Sulk, I, s. 410; Red ud-dn, br. uatremere,
s. 240, 242, 2254; Spule, ran Moollan, s. 61-63.
272 bn ul-Fuvat, s. 298.
273 Nzhet ul-kulb, s. 37, 91.
iU

'
Seluk devlet adamlar ve beylerinin bu husustaki dnce ve hareketle
rine yukarda iaret edilmitir. Moollarn ehirli ve yerleik halklar gibi
gebeleri de imhdan istisna etmemeleri bu ktallere bir gebelik zih
niyet ve anlay nazariyle de baklamaz. Rubruck seyahati esnasnda
Yedi-su havalisinde ok ehir olduunu, fakat Tatarlar otlak salamak
maksadiyle bunlar yktklarn; yalnz bir ticret pazar olan ve bir ok
yabanc tacirler tarafndan ziyret edilen Kayalk (Cailac) adl byk bir
ehrin bulunduunu mahede etmitir274.
Seluk sultanlar bir yandan slm lkeleri ve halklarn korumak, te
yanda rkdalar gebe Trkmenlere yurt bulmak maksadiyle Anado
lunun fethine girimi bulunuyorlard. Bu suretle Trk ve Mool iki is
til arasndaki azm fark kendiliinden meydana kmakta, bir yandan
boy beyleri idresinde byk bir millet yurt aramakta ve Seluk devleti
kurulunca emniyet ve syi hkm srmekte; te yandan bir muhace
ret olmakszn disiplinli Mool ordular mmkn olduu kadar medeni
yeti ykmakta ve insanlar yok etmektedir. Bundan baka Seluk sultan
lar, eski Gk-Trk Hakanlar, gibi yalnz kendi deil btn halklarn
babas, hatt dnya ailesinin reisi ve hmisi sfat ve vazifesiyle hareket
etmektedir. Bartholdun da ok iyi dikkat ettii ve Orhon kitbelerinin
meydana koyduu zere, Gk-Trk kaanlar, baz eski hkmdarlardan
farkl olarak, asl ldrdkleri dmanlarla iftihar etmiyorlar; bilkis fe
lket gnlerinde Trk milletinin derya gibi kanndan ikyet ediyor; ma
lp ettii dier Trk bey ve hkmdarlar iin de bunlar kendi mille
timizden idi; yanldklar ve itaat etmedikleri iin onlara kar sefer yap
makta mazur olduklarn belirtiyorlar ve Trk milletini birlie dvet edi
yorlard275.
Mool istilsnn an ve umll neticeleri bu kadar ak ve mthi
bir ekilde, meydanda iken, slm medeniyetinin inhitat iin, ok defa
ikinci derecede veya netice mahiyetinde miller zerinde durmaa ve
sadece bunlar sebep saymaa imkn yoktur. Asya, Trkistan, Hrizm,
Horasan, Afganistan, ran, Irak, Azerbaycan ve ksmen Trkiye ve Su
riye yle bir kntye uramtr, ki bu harabeler ortasnda ilim ve me
deniyetin devam kolay olamazd ve hatt pek ok ehir ve vilyetlerde
ne hayat ve ne de imkn kalmt. Durumun bu bedahatine ve devrin
de ark-garp btn melliflerce mahede edilmesine ramen balca in
hitat mili olarak Mool istilsnn grlmemi olmas hayrete yn bir
274 S. 140.
275 Bak O. A. Trk tarihi, s. 10-11.
hdisedir. Bu, slm tarihi tetkiklerinin henz ne kadar geri olduuna da
gzel bir misl tekil eder. Bunda Orta Asya tarihinin bir otoritesi olan
Barthold tarafndan ileri srlen fikirlerin tesiri de akla gelmektedir. Hal
buki Barthold slm medeniyetinin inhitat meselesiyle uramad gibi,
Mool istilsnn umum bir muha-sebesini de yapmam ve sadece tah
ribattan sonra, bazan isabetsiz de olsa, Moollara ait bz meden faali
yetleri belirtmekten ileri gitmemitir. Salgurlu Atabegleri idresinde is
tildan kurtulmu bulunan irz ve Fars blgesinin, nisb bir skna sa
hip olarak, meden inkifna devam etmesi de dikkate yan bir hdise
dir. Gerekten bir zaman Sivas kads ve mderris olan byk lim ve
filozof Kutbeddin irz (lm 1310), ran edebiyatnn byk stdla-
rmdan Hfz (lm 1390) ve byk mhendis ve mimar Kvam ud-dn
(lm 1439) in bu lkede yetimi olmalar sebebini dnmek yerinde
olur. Bununla beraber Salgurlular devleti nihayet bulduktan (1147-1286)
sonra bu lkede de sukut balam; irzda Atabegler Dr u-ifs uzun
mddet doktorsuz ve muattal kalm ve ancak Reideddin, Mahmud ll-
yas oraya tyin etmi ve bu vezir Hemedanda da yeni bir D r
u - i f ve E c z a h n e (Drhne) in etmitir276. Byk is
til ve tahribat hengmesinde Moollarn msbet ilimlere mensup un
surlar, sanatkr ve teknisyenleri, pratik gyeleri iin, ldrmeyip kullan
malar sebebiyle Hulg ve Timrller zamannda riyziye ve hususiyle
heyet (astronomi) normal tekmlne imkn bulmutu. Fakat bir me
deniyetin sadece bir ka ehri imr ve in ile, bir iki ilim kolu ile yaa
mas kabil deildi. Bu sebeple artk medeniyeti, sanyii, ehirleri ile bir
daha dorulamyan Orta Asya Trklerinin Timrller devrinde hit ol
duu baz kltr hamleleri snmekte olan bir atein son parltlarndan
baka bir mna tayamaz. Zaten bz imr faaliyetleri yannda Timr
istillar da bir hayli pahalya malolmu ve tahribata sebebiyet vermiti.
Seluklular zamannda fethedilen ve bir asr kadar bir buhran devri
geiren Anadoluda Trk-slm medeniyeti sratle filizlenmekte, millet
leraras ticret ile ktisad g ykselmekte ve arktan gelen ilim ve sa
nat adamlar kltrel hamleyi kuvvetlendirmekte idi. O ekilde ki Tr
kiyede bir asr zarfnda muhteem mimar bideleri ykselmi; Mevln
Celleddin Rm ve Yunus Emre gibi byk mutasavvf mtefekkirler
yetimi; Trk, slm ve bir az da yerli unsurlarn imtizaciyle yeni bir
kltr, yeni bir hukuk ve cemiyet nizam domu bulunuyordu. Trki
yede eitli rk ve dinler arasmda bir ahenk kurulmu ve en buhranl za
manlarda bile fikir hrriyeti bozulmamtr. Lkin Mool istils 1243 de
276 Mektibt- Reidi, s. 352, 356.
Mool stils ve Trk-slm Medeniyetinin k 417
Kse-da bozgunu ile slm medeniyetinin bu yeni asn da sarsm ve
nihayet 1277 den sonra tahakkm idresi, isynlar ve dahil mcdeleler
ile tam bir ktisad ve tima sukuta sebep olmutur. Bu husus yukarda
verilen izahlar ve rakamlarla ok ak bir ekilde meydana konduu2
gibi bu devrin tarihisi Aksaraynin eseri de bu devir Anadolusunun ge
irdii buhranlarn hikyeleri ile doludur. Beylikler devrinde devam eden
i savalar da meden tekml zerinde tesir etti ve Seluk Trkiyesinde
gelien Anadolu bir daha o seviyeyi bulamad. Fakat kmekte olan s
lm medeniyetini yalnz yeni bir medeniyet filizi halinde bulunan ve is
tildan kurtulamyan Trkiye deil slm medeniyetinin eski lkeleri olan
Msr ve Suriye, Mool taarruzlarn krmaa muvaffak olduu halde,
knty nleyememilerdir. Gerekten slm dnyasn, ini ve ark
Avrupay igl eden Moollar, Aynmn ifdesiyle ilk defa yine, Bay-
barsm kumandasnda, Trkler tarafndan malbiyete uratlm ve s
lm dnyasnn bu lkeleri Trkler syesinde kurtulmutur. Trk M em
lkleri devleti (1250-1517) devrin en kudretli imparatorluklarndan birini
tekil ettii ve slm medeniyeti buralarda yaad halde bir yandan
eski i-Snn mcdelemi tesirleri, Hal savalar, lhnlerle devam eden
muharebeler ve nihayet te yandan byk ticret yollarnn Okyanuslara
intikali bu devleti de zayflatm ve meden hayatn da inhitatna sebep
olmutur. Esasen bu miller olmasa dahi Mool tahribatndan sonra yal
nz Msr ve Suriyenin slm medeniyetini ihya etmesi de mmkn ola
mazd. Bu mnasebetle, Yavuz Sultan Selimin Msr fethini, kendileri
iin bir sukut sebebi sayan baz Arap yazarlarnn ne derece tarih rea
liteden uzak bulunduklarn veya ne derece dar bir milliyetiliin kur
ban olduklarn hatrlatmak srasdr. Gerekten aslnda bir Trk devleti
olan Memlklerin ykl Osmanllardan nce balayan siys ve iktisd
inhitatn tabi bir neticesi idi. Bundan baka Mool istilsnn en ar
darbeleri Trkistanda ve Trkler zerinde vuku bulduu halde yine si
ys hkimiye| ve hatt meden faliyetlerin Trklerin eline gemesi Arap
ve Farslarm ne derece hayatiyetlerini kaybettiklerine en briz bir delil
dir. Hatt Seluklular gibi Osmanllar da olmasa idi Yakm-arkm Hal
larn elinde kalmas, kltrel ve etnik bnyesini deitirmesi de mukad
der olurdu278.
slm tarihinin nc devrini, tarihin de en byk ve kudretli im
paratorluklarndan birini tekil eden Osmanl devleti kurulurken slm
medeniyetinin byk mirs km bulunuyordu. Hatt Osmanl Trk-
277 Blm VII, bahis 12.
278 Bak. Trkl er ve slmiyet, s. 471.
leri tek balarna bir medeniyet hamlesine giritikleri zamanlarda slm .
dnyas artk tam mnsiyle bir uykuya dalm ve uyumu bir durum
da idi. Osmanh Trkleri en kudretli bir tekilt ve cemiyet nizam ola
rak imparatorluklarn kurarlarken slm medeniyetinin bakiyeleri ze
rinde de mmkn olan bir kltr hamlesini yaratmlard. Filhakika Os-
manii sultanlar ve devlet adamlar ilmi ve sanat himye ananesine de
vam ettikten sonra mimrde slm-Trk medeniyetinin zirvesine km
lar; Seluklulardan beri devam eden teri faliyetlere yeni bir inkiaf
salayarak er hukukun eksikliklerini ikml etmiler; Trk edebiyat,
mzii ve sanatlarn en ileri dereceye gtrmler; riyziye ve heyet ilim
lerini de bir mddet devam ettirmiler; lkin ken slm ilimleri ve fe-
sefeyi diriltmek, byk apta eserler vermek imknn bulamamlar
.... ve keif mhiyetinde olmayan telifler vcuda getirmilerdi. Bununla be- .,
raber mimrde byk Sinan ile coraf edebiyatta Evliya elebi kendi
sahalarnda zirveye km olup, emsalleri yoktur. Bu art ve sebeplerle
eski Yunan karsnda Roma ve slm medeniyeti karsnda Osmanllar
birbirlerine benzeyen bir tarih mevkie sahiptirler.
Esasen slm medeniyeti kerken, Avrupa medeniyeti de sratle yk
seliyor; Trkler bir yandan kmekte bulunan bir medeniyet karsnda
; yalnz kalyor; te yandan rakp medeniyet dnyasiyle amansz bir m
cdeleye dm bulunuyordu. Dnya ticret yollarnn Akdenizden Ok
yanuslara intikali de ktisad ve meden inhitata yardm ediyordu. Nite
kim ayn tesirler doiaysiyle talya da eski mevkiini kaybediyor; imal de
nizi sahilleri ticar ve meden faliyetlerde birinci mevkii alyordu. XVI
mc asrda Osmanl devlet adamlar ve mtefekkirleri dnya ticret yol-
larmn elden kmas ve uzaklamasiyle Trk-slm dnyasnn uraya
ca siys ve iktisd tehlikeleri kavramlard. Sokullu Mehmed Paa za-
inannda almas dnlen veya balayan Svey ve Volga-Bon kanal
teebbsleri de bu sebeple vukubuluyordu. Osmanl devleti bu zamanda
Akdeniz hkimiyetini de ele geirmi ve Avrupada kefedilen teknik si
lhlar sratle takip etmi ve ark slm lkelerine de yardm etmi ise
de Akdeniz hkimiyeti sadece asker sahada kalp ticrete intikal edeme-
ini; Avrupa medeniyetinin sratle ilerlemesi ve onun karsnda XVI I.
asrda iki dnya arasmda bir kuvvet ve medeniyet muvzenesinin kurul
mas ve XVI I I . asrdan sonra da daim sava ve malbiyetlerin birbirini
takip etmesi; te yandan gittike ktisad imknlarn azalmas meden in
hitat hzlandrd279. Bylece, bir arkiyatnn ksa bir ekilde ifde et-
279 Bu hususta bak. Zeki Velidi Togan, Bugnk Turkestan, Kahire 1940, s. 85-105;
Fuad Kprl (Barthold), slm medeniyeti tarihif s, 253-267; B. Lewis, Osmanh
tii zere, Mslmanlar XI I I nc asrda, henz balang halinde ol
makla beraber, kann akcierlerde dolamasn, matbaay ve barutlu to
pu kefettiler. Fakat bu keiflerden kendileri faydalanamad; onun bu
mirasn yabanc bir medeniyet (Avrupa medeniyeti) toplad ve semere-
ledirdi280. Islm medeniyetinin kerken mir sim Avrupaya vermi ol
mas medeniyet tarihi iin hayrl bir tesdf olarak da kayda yndr.
slm dnyasnn yannda Bizansn veya ark Avrupann deil Garb
Avrupann bu medeniyet nakli vazifesini yapm olmas dikkati ekmek
te ve modern Avrupann yannda yaayan Trklere nazaran Uzak ark-
ta Japonyann Avrupa medeniyeti karsndaki daha ileri muvaffakiyet
leri de bu eksi durumu hatrlatmaktadr. Mevzuumuz dnda kalan bu
meselelerin henz izah yaplmadn da sadece kaydedelim. Burada
Seluklular hakknda yanl bir gre ksaca temas edelim. Vaktiyle id
dia edildiine gre Hal seferleri Trklerin Filistinin igalleri ve Hris-
tiyaniara zulmleri neticesi vukabulin ustu. Fakat Seluklularn Hristi
yan Jhalklara kar adlet ve efkatleri bizzat Hristiyan mellifleri tara
fndan meydana km ve bu eski sakat dnce de artk tarihe kar
m; bilkis i-Ftm Halifesi el-Hakim ve Mustansr (1034-1096) Msr
ve Suriye'de hrriyeti bomu, Snnlere, Hristiyanlara ve Yahudilere
zulmler yapm; Kudste kiliseleri yktrm ve Hristiyanlar oralardan
tardetmitir281. te yandan Seluklulardan nce Mslmanlara kar Ya
kn arkta Bizansllar, Ispanya 've Akdenizde Avrupallar tarafndan
Hal taarruzlar balam ve Bizans imparatorluu Trklere kar Kato
lik Avrupay, iinde bulunduu taassup hlinden faydalanarak, mehur
Hal seefrlerine kkrtmtr. Bu durum dolaysiyle byle bir iddi da
tarihe karmtr.
Bylece bu eserin umum erevesi iinde Seluklular zamannda
slm medeniyetinin yeni bir kudret ve hayatiyet kazanarak Trk-slm
medeniyeti halini aldna, bu medeniyetin her trl sarsntlara ramen
devam etmekte bulunduuna ve nihyet mthi Mool istilsiyle an ve
derin bir inhitata dtne, bununla beraber Avrupaya yapt kltr
alar sayesinde Avrupa medeniyetinin douunu hazrladna dir fi
kirlerimizi meydana koymu oluyoruz. Seluklularla birlikte Trkler s-
mparatorluunun inhitat, slm Tetkikleri Dergisi, III, 1-2, s. 161-178 (asl Studia
slamica IX. 1958); Halil nalck, Trki yeni n iktisad vaziyeti, Belleten, LX, s. 661
676; Akdeniz hkimiyeti ve okyanuslarda cihd iin Cihn hkimiyeti, II, s. 117-HiL
280 R. Brunschving, Classicisme et dedi n culturel dans lhistoire de lI slam, s. 43.
381 A. A. Vasilief, Histoire de lEmpi re byzantin, II, s. 23-27; F. Grenard, Grandeur
et de cadence de lAsie, s. 25.
lam dnyasna hkim olduu, bu hkimiyet slm medeniyetine canllk
ve yeni kltr unsurlar getirdii iin bu devre Trk-slm medeniyeti
adn vermeyi de tarih geree uygun buluyoruz.
U M U M B B L Y O G R A F Y A
Kaynak ve Tetkikler
Abd ul-Celil Kavzn, Kitb un-Nakz, nr. Celleddin Unav, Tahran 1331.
Abd ul-Kadir Kira, Tabakat ul-Hanefiyye, Haydar-bd 1332,
Abd ul-Kadir Marg, Makasid ul-Elhan, Topkap, No: 1726.
Abul-Farac Bar Hebraeus, Chronography, ngl. trc. W. Budge, Londen 1932.
Muhtasar ud-duval, nr. alhani, Beyrut 1890.
Abul-Gaz Bahadr Han, ecere-i terkime, nr. T.D.K. Faksimile.
Abu Ilmid al-Andalus, Tuhfat ul-elbb, nr. G. Ferrand, J A (1925).
Abu me, Kitab ur-Ravzatayn, Kahire 1287.
Advar, Adnan, Osmanh Trklerinde ilim, stanbul 1942.
Afdaleddin Kirman, Vakay-i Kirman, Tahran 1326.
Ahmed Eflaki Dede, Mankbul-rifin, nr. Tahsin Yazc Ankara 1959-1961.
Trk. trc. Tahsin Yazc, Ariflerin Menkbeleri, stanbul 1953-1954.
Fr. trc. Cl. Huart, Les Saints des Derviches toumeurs, Paris 1918-1922.
Ahmed rz, rz-nme, Tahran 1310.
Aksaray, Kermddin, Msmeret ul-dhbr, nr. Osman Turan, Ankara 1944.
Albert dAix, Historia, Fr. trc. M. Guizot, Paris 1824.
Ali bin Zayd al-Baihaki, Tatimma Sivan ul-hikma, nr. M. Shaf, Lahore 1935.
Ali Kemali, Erzincan tarihi, stanbul 1932.
Amedroz, H.F., The Marvantd dytiasty at Mayyafrqn, JRAS 1903.
Ankarav, Pr Muhammed, Zubdat ul-Fedv, Velyeddin Ef. No: 1451.
Anne Comnene, Alexiade, II, Fr. trc. B. Leib, Paris 1943.
Aristakes (Aristgues de Lasdiverd), Histoire dArmenie, Fr. trc. E. Prudhomme,
Paris 1864.
Artuk, brahim, Abbasiler devrinde sikke, Belleten, say XC1II.
Asad Tala, La Madrasa Nizmiyya et son histoire, Paris 1939.
Ate, Ahmed, XII-XJV. asrlarda Anadolu' da Farsa eserler, TM. VII-VII.
Mevlid, Ankara 1954.
Muhyiddin Arb, .A.
Tercmn ul-belaa, stanbul 1949.
Atiya, A.S., The Grusades in the later Midlle Ages, London 1938.
Atsz, N Karahanllar ve Seluklular (Mneccim-baden N. Lugal ve Haan F.
Turgalm tercmeleri ve mukaddime), stanbul 1940.
Attaliates, Historia, nr. Bekker, Bon 1853.
Avf M., Lubb ul-elbb, nr. S. Nefisi, Tahran 1333.
Cavmiul-hikyt, nr. W. Barthold, Turkestan 1; nr. S. Nefisi. Bayhak
zeyli.
Aybek al-Davdr, Durar ut-tcn, Damad brahim P. Kitp. no: 913.
Aybek al-Safad, al-Vfi bil-vafayt, nr. H. Ritter, stanbul 1931.
Ayn, Bedreddin, kd ul-Cumn, Velyeddin Ef. No: 2391; Carullah Ef. No: 1588.
Azm, Tari h, Kara Mustafa P. no: 398; nr. Cl. Cahen, JA (1938).
Bahaddin ibn eddd, Sretu Salahddin el-Eyyub, Kahire 1317.
Bailey, H. W., A Khotanese text Concerni ng the Turks in Kantsou, Asia Majr, I
(1949).
Medicinal plant names in Uighur Turkish, Kprl Armaan, stan
bul 1953.
Balam, M., Tarih, Tahran 1340.
Bar Hebraeus, bak Abl-Farac.
Barkan, . M., Trki yede mparatorluk devirlerinin byk nfus ve arazi tahrirleri,
iktisat Fak. Mec. II.
Uzun Haana ait kanunlar, Tarih vesikalar, II (1941).
Tarihi demografi aratrmalar, TM, X.
Barthold, W., Bi-balk, A.
....Corafya-i tarihi-i ran, Far. trc. Tahran 1930. ..................
Fergana, A.
lhanler devri nde mal vaziyet, T.H. . T. Mec. I.
slm Medeniyeti tarihi, nr. F. Kp, stanbul 1940.
Kara-hitaylar, A.
Orta Asya Trk tarihi hakknda dersler, stanbul 1927.
Turkestan doton to the Mongol invasion, London 1928.
Trkistann suanh tarihi, Irk. trc. Y. Aman. Takent 1926.
Baybars Mansd, Zubdat ul-fikre, Carullah Ef. 1459; B. M. Add. 23325; Bodleian
Poc. 324 (bak, s. 13 not).
Baybars Tarihi, Trk. trc. M. . Yaltkaya, stanbul 1941.
Beauvais, Vincent de, Miroir historial, Fr. trc, de Vigny, Paris 1495.
Belazur, Futh ul-buldan, Kahire 1901. .
Berthelot, A., Asie ancienne dapres Ptolemee, Paris 1930.
Bibliheca Graeca, r. Sathas VII (1894).
Bjrkman, W., slmiyette sermayenin zuhur ve tedavl, THTM., II.
Brn, Ab Reyhan, sr ul-bakiyye, nr. Saehau, Leipzig 1878.
Kann al-Masd, Haydarabd 1373-1375.
Kitab ut-tefhim, nr. Wight. .
Tahdd nihyet ul-Emkin, nr. M. Tanci, Ankara 1962.
Bombaci, A., I ntroduciion to the excavations at Ghazny, East and West, X, Roma
1959.
On ancient Turkish dramatic performances (Aspects or Altaic Civili-
sationda), London 1962.
Bratianu, G. L., Commerce Genois dam la Mer Noire au XI I e si ecl e, Paris 1929.
Bretschneider, E., Medieval Researches, London 1877.
Broquiere, B. de a, Vayage d Outre-meere, Paris 1892.
Brosset, M., Collections d historiens armeniens, St. Petersbourg 1864-1876.
Histoire de la Georgie, Fr. trc. St. Petersbourg 1879. f
Brown, E., Literary History of Persia, Gambridge 1929-1930. * -
Brunschvig, R., Probleme de la decadence (Classicisme et declin culturel dans
Fhistoire de Tsmda) Paris 1957.
Urbanisme Medieval et droit musulman, R E sl. 1947.
Bryennios, N., Historia, Fr. trc. Cousin (Histoire de Constantinople, I I I .), Paris.
1672; H. Gregoire, Byzantion XXII (1953).
Caferolu, A., Trk onomastiinde at klt, TM. X.
Uy gurlar'da hukuk ve maliye isiilahlar, TM. IV.
Cahen, CL, La Campagne de Mantzikert dapres les sources musulmannes, Byzan
tion IX (1934).
Le Commerce An atolden au debut du XIIIe siecle (Meilanges L.
Halphen).
Le Diyarbakr aux temps des premiers Urtukides, JA (1935).
, Notes pour rhistoire des Turcomans, JA (1951).
La Premiere penetration turque en Asie Mineure. Byzantion XVIII.
La Syrie du Nord Vepoque des Croisades, Paris 1940.
History of the Seljukid period, (Histoians of the Midlle East) de,
London 1962.
Chiz, Menkb ut-Trk, nr. Van Vloten, Tria opuscula, Brill 1903.
Cmi, A., Nefehat ul-i'ms, Trk. trc. stanbul 1270.
Carbazekan, Utbnin eski Farsa trc. nr. Ch. Schefer, Description de Boukhara,
Paris 1892.
Carra de Vaux, Penseurs de Vlslam, Paris 1921-1926.
Casanova, P., La Montre de Sultan Nor addin, Syria 1923.
Cemal Kar, Mlhakat us-surh, nr. Barthold, Turkestan I. '
Cenb, el-Aylem uz-zhir, Ayasofya No: 3033.
Gezeri, emseddin, Tuhfet ul-acib, B.M. No: 2172.
Chalandon, Alexis Comneene I, Paris 1910.
Chalkokondyles, Histoire generale des Turcs, Paris 1662.
Chavannes, E., Documents sur les Toukiue occidentaux, Paris 1900.
et Pelliot, Un traite Manicheen retrouv en Chine, JA (1913).
Chebade, A. K., ibn un-Nefis et la decouvert de la Circulation pulmonaire, Damas
1955.
Corbin, H., Souhraverdi dAlep, Paris 1939.
Corci Zeydan, Medeniyet-i slmiye Tarihi, Trk. trc. Zeki Megamiz, stanbul 1329.
Cousin, M., Histoire de Constantinople, Paris 1672 (Bizans kaynaklan tercmesi).
Curcn, Corafya, B. M. Add. 7705.
Cuvayn, A., Tarih-i Cihn-ga, nr. M. Kazvn, London 1912-1937.
Czcn, Tabakat-i Nstr, r. Habib, Kabil 1328.
Czegeldi, K., An ancient Turkish word for house (Aspects of Altaic Civilisation).
. ----- .. ahar-nme-i tarih, nr. N. Falsaf, ttilaat mec. Tahran 1329; nr. M.
erefeddin, lhiyat Fak. Mec. IV (1926).
-------- Dede Korkut, nr. O. . Gkyay, stanbul 1938; M. Ergin, Ankara 1918.
Devleth, Tezkirat u-u'ar, nr. E. Browne Leiden 1901.
Diehl, Ch., Grandeur et decadence de Byzance, Paris 1934.
, Grands problemes de lhistoire Byzantine, Paris 1947.
Diez, E. ve Aslanapa, Trk san'at, stanbul 1955.
-------------- Documents armeniens (Recueil des histories des Croisades, 2 cilt).
DOhsson, M., Histoire des Mongols, La Haye 1834.
Doz)7, Supplement aux dictionnares arabes.
Tarih- slmiyet, Trk. trc. A. Cevdet, stanbul 1908.
Dunlop, D., The Jevish Khazars, Princeton, 1954.
Eberhard, V., inin imal komular, Ankara 1942.
Ebersolt, J., Orient et Occident, Paris, 1954.
Ebil-Fid, Trih ul-Beer, stanbul 1280.
, Ceographie dAboulfeda, Fr. trc. S. Guyard, Paris 1883.
Enver, Dustr-nme, nr. M. Halil (Yman) stanbul 1928.
Erdoan, A., Kuran tercmeleri, Vakflar dergisi. I.
Erzi, Adnan, bn Bb, ]A.
Esin, Emel, Seluklu devrine ait resimli bir Anadolu yazmas, Trk sanat dergisi,
stanbul 1963.
Turkish, Miniature painting, Tokyo 1960.
Esterbd, Aziz b. Erder, Bezm u Rezme, nr. Kilisli Rfat, stanbul 1928.
Fahreddin Mbarekh, Tarih, nr, D. Ross, London 1927........ .....................;
Fahreddin Rz, Cmi ul-'tlm, B. M. Or. 2972.
Farmer, H. G., Legacy of slam (Oxford 1947) de Music.
Musiki, IA.
Feher, G., Le Titre des Khans Bulgars dapres VinscripUon du Cavalier de Madara
(T. Uspensky hatra kitab) Paris 1939.
Trk kltrnn Avrupaya tesiri, T. Tarih kongresi zabtlar, stanbul
1942.
Fmdkolu, Z. F., Trkiyede bn Haldunizm, Kprl armaan.
Finlay, G., History of Byzantine Empire, London 1951.
Fischel, W., Jews in the economic and political life of Mediaeval slam, London
1937,
Frye, R., ve A. Sayl, Seluklulardan nce yakm arkta Trkler, Belleten say
XXXVII.
Gabriel, A., Monuments turcs dAnatolie, Paris 1931.
Gaffr, Cihn-r, Bayezid Umumi ktp. no: 2397.
Nigristan. Bodleian, Ous. 46.
Gazali, Mektib-i frisi-i Gazali nr. A. kbal, Tahran 1333; nr. M. Sbit, Tah
ran 1333.
Nasihat ul-mulk, B. M. Or. 135.
Gerdz, Zctyn ul-ahbr, nr. Mirza M. Kazvn, Tahran 1315, Trklere ait ksm,
nr. Barthold, Academie . des sciences de St. Petersbourg, serie VIII vol. I. 4.
Gibb. H. A. R., Orta Asyada Arap futhat, Trk. trc. stanbul 1930.
Glpmarh, A., Hac Bekta vilyet-nmesi, stanbul 1958.
slm jpe Trk illerinde futuvvet tekilt, ktisat F. Mec. XI, 1. 4.
Mevln Celleddin Rmi, stanbul, 1959.
Yunus Emre, stanbul 1936.
Gregoire le Pretre, Chronique de Mathieu dEdesse avec la continuation de Gregoire
le pretre, Fr. trc. E. Dulaurier Paris 1858.
Grenard, F., Grandeur et decadence de lAsie, Paris 1939.
Satuk Bura han menkbesi ve tarih, Trk. trc. O. Turan, lk mec.
say, 74-80.
Grousset, R., Histoire des Croisades, Paris 1934-1936.
Grumel, V., Leon, metropolite dAmasee, XIIe siecle, Etudes Byzantins III (1945).
Grunebaun, G. E. V., Medieval slam, Chicago 1947.
Guest, A. R., Fustat ehrinin kuruluu, RAS (1907).
Guillaume de Tyr. nr. M. Paulin, Paris 1879. .
Hfz Ebr, Corafya, B. M. Or. 1577.
Halil Edhem, Kayseriyye ehri, stanbul 1334.
Hamdullah Kazvn, Nuzhat ul-kulb, nr. M. D. Siyak, Tahran 1336.
Trih-i Gzide, nr. E. Browne, London 1910.
Zafer-nme, R. M. Or. 2833.
Hartner, H., Fergan, IA.
Haan Yezd, Cmi ut-tevarih-i Hasen, Fatih ktp. 4507.
Haslucks, W., Bektailik tetkikleri, stanbul 1928.
Christianity and slam under the Sultam, Oxford, 1929.
Hayton, La Flor des Estoire, Doc. armeniens.
Herev, Kitb uz-ziyrt, nr. Sourdel. Thomine, Damas 1953.
Heyd. W., Histoire du Commerce du Levant au Moyen-ge, Paris 1936.
Hinduh Sancar, Tacrib us-selef, Tahran 1313.
Hindh Muhammed, Dstr ul-ktib, Ayasofya.
-------------- Histoire anonyme de la premiere Croisade, Fr. trc. Brehier, Paris 1924.
Honigmann, E., Die Ostgrenze des Byzantinischen Reichs, Bruxelles 1935.
Houtsma, Th., Recueil des Textes relatifs Vhistoire des Seldjoucides, Leiden 1886
1902.
Huart, CL, Literatre arabe, Paris 1931.
-------------- Hudd al-Alam, ngl. trc. V. Minorsky, London 1937.
Huen Tsang, Memoires sur les Contres Occidentales, Fr. trc. S. Julien, Paris 1853;
Trk. hlsa ve notlar Nazmiye ve Z. Velidi Togan, slm T. Enstits Der
gisi IV.
a-Ilusayn, al-Uraza fl-hikyet is-Selukiyye, nr. K. Sushekn, Kahire 1326.
Hand-mr, Masir ul-mulk, B. M. Or. 3643.
Hrizm, Meftih ul-Ulm, Kahire 1342.
bn Batta, Seyahat-nme, Trk. trc. M. erif, stanbul 1333.
bn Bb, el-Evmir ul-Alaiyye, Ankara 1956 (T. T. K. Faksimile).
bn Cubayr, Travels of bn Jubayr (Rihle), nr. W. Wright, London 1907.
bn Ebi Usaybia, Tabakat ul-Etibb, Kahire 1299.
bn Fadlan, Rihle, nr. ve izahlar, Z. V. Togan, Leipzig 1939.
bn Funduk, Trih-i Bayhak, nr. A. Behmenyr, Tahran 1317.
bn Hacer, Durar ul-kmine, Haydarbd 1348-1350.
bn Haldn, Mukaddime, Tr. trc. stanbul 1275.
bn Hallikn, Vefeyt tl-ayn, Kahire 1299.
bn Hamdn, Tavrh us-sinn, Topkapu, III. Ahmed. No: 2981.
bn Hassl, Tafzil ul-Etrk, metin ve trc. . Yaltkaya, Belleten 15.
bn Havkal, K. Sret ul-arz, nr. Kramers, Brill 1938.
bn sfendiyr, Trih-i Taberistan, nr. A. kbl, Tahran 1320.
bn Kalnis, Zeyl Trih Dmak, nr. Amedroz, Beyrut 1908.
bn Kesr, al-Bidye, Kahire 1932.
bn Miskveyh, Tecrib ul-Umem, Kahire 1332.
bn Myesser, Ahbr Msr, nr. H. Masse, Kahire 1919.
bn Said, Corafya, Bibi. Nat. As. 2234.
bn addd, Alk ul-hatra, B. M. Add. 23334. Halep ksm nr. D. Sourdel, D-
mak 1953; am ksm nr. S. Daha, Damas 1956; Lbnan ve Filistin ksm,
nr. S. Daha, Dmak 1963.
bn kir el-Kttib, Favt ul-vafayat, Kahire 1299.
bn Tktaka, Kitb ul-Fahr, Kahire 1927.
bn ul-Adm, Buyat ut-taleb f Tarihi Haleb, Bibi. Not. Ar. 2138.
Tarih, nr. S. Dahan, Dmak 1951-1954.
Histoire dAlep, Fr. trc. E. Blochet, Paris 1900.
b ul-Amd, Trih, Laleli, No: 2002.
bn ul-Azrak, Trih Meyyfrkn, B. M. Or. 5803. Mervaniler ksm nr. Kahire,
1959.
bn ul-Belh, Fars-nme, nr. G. Le Strange, London 1921.
bn ul-Cevz, al-Muntazarn, Haydar-bd 1358.
bn ul-Esir, Tarih, Kahire 1302.
Tarih al-Atabekiyye al-Musul (R. H. Croisades).
bn ul-Fuvat, Havdis ul-Cmia, nr. M. Cevad, Badad 1351.
bn ul~md, ezerat uz~Zeheb, Kahire 1350.
bn ul-Kft, Tarih ul-hukem, nr. J. Lippet, Leipzig, 1903.
bn ul-Verdi, Ravz ul-Manzr, Kahire 1285.
Haridat ul-acib, husus ktphanemizdeki yazma.
bn un-Nedm, K. Fihrist, Kahire 1348.
bn Vsl, Muferric ul-kurb, nr. C. ayyl, Kahire 1953-1960.
bn Zfir, Duval-ul-munkat'a, B. M. no: 3685.
dris, Geographie dEdrisi, Fr. trc. Jaubert. ,
md ud-din-Bundar, Nusret al-Fitre, nr. Th. Houtsma, Brill 1889, Trk. trc. K.
Burslan, stanbul 1943.
nalck, H., Trkiyenin iktisadi vaziyeti Belleten, say LX (1951).
nan, Abdlkadir, Kuran-t kerimin trke tercmeleri, Ankara 1961. 4
Orun ve l meselesi, THT Mec. I.
Paznk hafriyat, II. Trk tarih kongresi zabtlar.
pirolu-Eyupolu, Fatih albmne bir bak, stanbul.
stahr, K. Meslik vel-memlik, nr. de Goeje, Brill 1927.
z, Fahir, Eski Trk edebiyatnda nesir, stanbul 1964.
Jaln, Kari, randa kd para, Belleten XXIII.
JisI, Lumir, Kl-tekin antnda arkeoloji aratrmalar, Belleten CVII.
Joinville, Histoire de SaitU Louis, nr. Natalis de Waily, Paris 1872.
Julien, Stanislas, Documents sur les Toukioue (Turc), Paris 1877.
Kad Ahmed (Nideli), al-Veled u-efk, Ftih ktp. 4519.
Kad Burhaneddin (Anili), Ens ul-Kulb, nr. F. Kprl, Belleten XXVII.
Kafesolu, I., Melikah, A.
Melikh devrinde Byk Seluklu imparatorluu, stanbul 1953.
Seluk ailesinin menei hakknda, stanbul 1955.
Kalkaand, Subh ul-a, Kahire.
------------- Kanun-nme-i Sultan ber muceb~i rf-i Osman, nr. Anhegger ve H.
nalck Ankara 1956. .
Kan, Ebir-Riz, Divn, nr. C. Urmav, Tahran 1334.
Kgarl Mahmud, Dvnu lgat it-Trk, nr. Kilisli Rfat, stanbul 1333. 1335, Trk.
trc. B. Atalay, Ankara 1940-1941.
Katib elebi, Kef uz-ztnn, nr. . Yaltkaya ve R. Bilge, stanbul 1941-1943.
Katrn Tebriz, Dvn, Tebriz, 1333.
Kazimirsky, B., Monoutchehri, Paris 1887.
Kedrenos, Fr. trc. St. Martin, Memoires sur lArmenie, Paris 1819.
Kesrev Tebriz, ehri yrn-i Gum-nm. Tahran 1928-1930.
Krzolu, F., Kars tarihi, stanbul 1953.
Klavijo, Kadisten Sem erkan fa seyahat, Trk. trc. . R. Dorul, stanbul.
Kotvvicez, W., Contribuiion aux etudes altaiques, R. Orientalisticzny, VII (1930).
Kprl, F., Abdallar, Tiirk halk edebiyat ansiklopedisi, stanbul 1935.
Altayllar, A.
Anadolu Seluklular tarihinin yerli kaynaklan, Belleten XXVII.
Ata, A.
Baybars, lA.
5 Eski Trklerde din-sihn bir anane, Edebiyat F. Mec. IV.
Hrizmahlar, A,
Hukuk sembollerdeki motifler:, THT, Mec. II.
nfl uence du chamani sme Turco-Mongol sur l es Ordres mysti ques
musultnans, stanbul 1929.
(Barthold), slm Medeniyeti tarihi, stanbul 1940.
Les Origines de lEmpire Ottoman, Paris 1935. Trkesi: Osmanh
devletinin kuruluu, Ankara 1959.
Trk dili ve edebiyat, stanbul 1934.
Trk edebiyatnda ilk mutasavvflar, stanbul 1918.
Trk edebiyat tarihi, stanbul 1926.
Trk ve Mool sllelerinde hanedan azastmn idamnda kan dkme
memnuiyeti, T. Hukuk tarihi dergisi, Ankara 1944, I.
Kepmen, Mehmed, Byk Seluklu imparatorluu tarihi (Sancar devri), Ankara
1954.
Byk Seluklu imparatorluunun kuruluu, Dil, Tarih F. Dergisi,
XV, XVI (1957-1958).
Byk Seluklu imparatorluunda Ouz isyan D. T. F. Dergisi,
V (1947). *
Byk Seluklu devrine aid mneat mec., D. T. F. Dergisi, VIII
(1951).
--------------------- Kylerimiz, nr. Dhiliye Vekleti, stanbul 1938.
Kurat, A. N., Peenek tarihi, stanbul 1937.
Lampton, A. S., Landlord and peasant in ran, Oxford 1958.
Lan dm an, J., Banking, Encyclopedia of the Social sciences, Newyo:rk 1957.
Lattimore, nrer Astan frontiers of China, Newyork 1951.
Laurent, J,, Byzance et les origines du Sultanat de Roum (Melnges Ch. Dchl, Pa
ris 1930.
Byzance et les Turcs Seldjoucides jusquen 1081, Nancy 1913.
Des Grecs dux Croises, Byzantion, I (1924).
Le Beau, Histoire du Bas-Empire, Paris 1824.
Lemerle, P., Emirat dAy din, Byzance et VOccident, Paris 1957.
Le Strange, The Lartds of the Eastern Callphate, Cambridge 1930.
Levi-Provenal, La Cimlisation arabe en Espagne, Paris 1948.
Levy, Reuben, The Letters of Rashid al-din, JRAS, 1946.
Lewis, B., smaler, A.
Osmanl imparatorluunun inhitat, si. Ted. End. Dergisi III.
The Origines of smailism, Cambridge 1940.
M ak dii, George, bn 'Aql et la. Resurgence de Vslam tradionaliste an siecle,
Damas 1963.
Makriz, Kitb us-sulk, nr. M. Ziyde, Kahire 1956.
Marais, G., La Berberle Musulmane el VOrient au Moyen-ge, Paris 1949.
Marco Polo, Travels, ngl. trc. A. Picci, London 1950.
-Maquart,Eranahr, Berlin 1901....... .............
Marvaz Taby ul-hayvan, nr. V. Minorsky, Maruazi On China, Turks and ndia,
London 1942.
Massignon, L., Lnfluence de Vslam au Moyen ge sur la fondation et lessort des
banques juives, BuH, ecole Orientale I (1931).
Masud, Kitb ut-tenbih, Brill 1893.
Murc uz-Zeheb, nr. ve Fr. trc. B. de Meynard, Praiie dor, Paris 1861
1877.
Mas Latre, Relations de lle de Chypre avec VAsie Mineur au Moyen-ge, Paris
1879.
Mathieu dEdesse, Chronique, Fr. trc. E. Dulaurier, Paris 1858.
Matthevv Paris, Chronica Majora, I.
Maundevill, The Voyages and travels of Sir., nr. Morley.
Mazahery, Aly, La Vie quoHdienne des Musulmans au Moyen-ge, Paris 1951.
Melikoff, ., La Geste de Melik Danimend, I, Paris 1960.
La Geste dUmur Pacha, Paris 1954.
Mevln Celleddin, Mektuplar, nr. F. N. Uzluk stanbul 1937.
Meyerhof, M., Science and Medicin, Legacy of slam.
Mez, A., Die Renaissance des slms, Heidelberg 1922.
Michel le Syrien (Sryani Mihael), Chronique, Fr. trc. Chabot, Paris 1905.
Migeon, G., Matuel d'Art musulman, Paris 1927.
Migeon et Saksan, La Ceramique dAsie Mineur, Paris 1923.
Migne, Patrologie latine, CXLVIII.
Milliot, L., Droit musulman, Paris 1953.
Minorsky, V., History of Shrvn and Drband, Cambridge 1958.
Hudd al-Alam, London 1937.
Marvazi on China, the Turks and ndia, London 1942.
Rs, A.
...... Siudies in Caucasian history, London, 1953.
Turan El; BSOAS IX (1933).
Mr Haydar Mirza, Mecmua' ut-tavarih, nr. Ch. Schefer, Descr. Boukhara.
Mirhwnd, Ravzat us-Saf, Bombay 1266.
Dstr ul-vuzara, nr. S. Nefs, Tahran 1317.
Moravcsik, G., Byzantinoturica, Budapest 1943.
Muallim Cevdet, Zayi al Ahiyyet l-feteyn, stanbul 1932.
Mbarekh, Adb u-hurb, B. M. Add. 16853.
Muevyed ud-din Badad, al-Tavassul ilat-tarassul, nr. M. Behmenyr, Tahran
1315.
Muhammed bin Yusuf Ankarav, Zubdat l-fetu, Velyeddin Ef. no: 1451.
Muhammed Kazvn, Bist-makale, Tahran 1313.
ahar-makale, GM.
Muhyeddin Kura, Tabakat ul-Hanefiyye, Hayda-bd 1332.
Muneddin Isfizr, Kavzat ul-Cennt, Tahran 1338.
Mu'izz, Dvn, nr. S. Nefs, Bayhak Zeyli III.
Mukaddesi, Ahsen ut-takasim, Brill 1906.
Mneccim-ba, Cmi ud-duvel, Bayezid Umum Ktp. no: 5019.
Mntecib ud-din Bed (Atabeg), Atabet ul-ketebe, nr. A. ikbal, Tahran 1329.
Narah, Tarih-i Buhara, nr. Ch. Schefer, Deseription de Boukhara, Paris 1892;
nr. M. Rizav, Tahran 1317. .
Nsir-i Husrev, Sefer-nme, Trk. trc. stanbul 1950.
Nasruddin Kirman, Nesim uUEshr, Tahran 1338.
Necmeddin Rz, Mtrsd ul-ibd, Tahran Tabasma.
Nemeth, G.? Trkln Eski a, lk mec. say, 88.
Nesev, M., Sretu Celleddin Mengbirti nr. O. Houdas, Paris 1891; Fr. trc. O.
Houdas, Paris 1892.
Nev, Ali r, Muhakemet ul-lugateyn, stanbul 1315 .
Nideli Kad Ahmed, Bak. Kad Ahmed.
Niketas Khoniates, Historia, (Fr. trc. Cousin, Histoire de Constantinople).
Nizmi-i Arz, ahar-Makale, nr. M. Kazvn, London 1910.
Nizamuddin, M., Introduction to the, JavmV ul-likyt, London 1929.
Nizm l-mlk, Siyset-nme, nr. Ch. Schefer, Paris 1891.
Vasya (Nasyih), B. M. Or. 516.
Nureddin Caca, Vakfiyye, nr. A. Temir, Ankara 1959.
Nuvayr, Nihyet ul-Ereb, Kprl Ktp. no: 1118.
Odon de Deuil, Louis VII, nin ark seyahati hakknda, Fr. trc. Michaud, Bibliot-
heque des Croisades, Paris 1829.
--------- --------- Ouz-nme, Cmi ut-tevarih Topkapu 1654.
Omar, el-, Meslik ul-absr, nr. Fr. Taechner, Leipzig 1929.
Oral, Zeki, Kubd-bd inileri, Belleten, say LXVI. .
Nisan tas, Ankara 1954.
Orbelian, Histoire de la Siounie, Fr. trc. Brosset, St. Peiersbourg 1864 .
Ostrogorsky, G., Feodalite Byzantine, Bruxelles 1954.
gel, Bahaeddin, Sino-Turcica, Taipei 1964.
Pachymeres, G., Historia, Fr. trc. (Cousin, Hist. Const. VI).
Pegolotti, F. B.}La Pratica della Mercatura, nr. A. Evans, Cambridge-Mass, 1936.
Pelliot, P., Neltf notes sur les questions dAsie Centrale, Toung Pao XXV (1929).
Notes sur lhistoire de VHorde dor, Paris 1950.
Pirenne, H., Medieval Cities, Prmceton 1948.
Pritsak, O., Der Untergang des Ogusischen yabgu (Kprl armaan).
Karahanllar, A. ,
uatremee, Histoire des Mon gol de la Terse, Paris 1836.
Histoire des Sultam Mamlouks, Paris.
Ramsay, W., The Historical Geography of Asia Minr] London 1890. Trk. trc. M.
Pekta, Anadolunun tarihi corafyas, stanbul 1961.
The Intermixture of races in Asia Minr, (Proce. B. Acedemy).
Rasonyi, L., Dnya tarihinde Trklk, Ankara 1942.
Seluk admri menei, Belleten, s. X.
Rvend, Rahat us-sudr, nr. M. qbal, London 1921.
------Receuil les Historiens des Croisades (RHCr). '
-------------Repertoire chronologique depigraphie arabe, (Kahire Fransz arkeoloji
Enstits).
Reinaud, Geographie d'Aboulfedu, Paris 1818.
Rededdin, Cmi ut-tevarih, nr. B. Kerim Tahran 1338.
Cmi ut-tavarih, nr. A. Ate (Seluklular ksm), Ankara 1960.
Trih-i Mubarek-i Gazan, nr. K. Jahn, London 1940.
Mktebat (Letters of Rashd al-d), nr. M. Shaff, Lahor 1948.
Rippe, K., ber den Struz Nizm l-mlk (Kprl armaan).
------------- Risle Hrizm, Bodleian, Poc. 151.
Rouillard, G., La Vie nral dans VEmpire byzantin, Paris 1953.
Rostovtseff, J., Le Centre de lAsie, la Russie, la Chine et le style animalier, Prague,
Seminarium Kondakovianum I.
Rubruck, W., Journey, ngl. trc. W. Rockhill, London 1900.
Runciman, S., A History of the Crusades Cambridge, 1951-1952.
Sadighi, G. H., Les Mouvements religieuz des raniens, Paris 1938.
Sadreddit el-Huseyn, Ahbr ud-devlet is-Saljuqiyye, Lahore 1933.
Said al-Adalus, Tabakat ul-umem, Fr. trc. R. Blachere, Paris 1935.
Saint-Martin, Memoires historiques et geographiques sur lArmenie, Paris 1819.
Saliner, G., W as the Futuva an Oriental Chivalry, Proceeding of the American
Philosophical society XCIV (1950).
Samuel dAni (Anili), Tables Chronologiques, Fr. trc. Brosset, Peterbaug 1876.
Sanaullah, S., The Decline of the Saljuqid empire, Calcutta 1938.
Sauvaget, J., Introduction a lhistoire de VOrient musulman, Paris 1943.
Sayl, A., The Observatory in slm, Ankara 1960.
Schacht, J., Rib, A ve Legacy of slm.
Schlumberger, F/popee Byzantine, III.
Seyfeddin Akll, Asr ul-Vuzara, Tahran 1337.
--------- Seluk-nme, Faksimile, nr. F. N. Uzluk, Ankara 1952.
--------- Seluk-nme, Trke, Edirne Bdi Ef. Ktp. no: 559.
- Seluk-nme, Bodleian, Hunt. Donat. 6. '
Serjeant, Ars Islamica, IX, X, XI-XII (1942-1946). slm lkelerinde dokuma sa
nayii hakknda aratrmalar.
Skylitzes, J., Historia, Bonn 1839.
Sem'an, A., Kitb ul-Ensb, Faksimile GM. ,
Sevim, A., Artuklulann soyu ve Artuk Beyin siys faaliyetleri, Belleten, s. 101
(1962).
Melikh devrinde Ahsa ve Bahreyn Karmatlerine kar Seluklu seferi,
Belleten, s. 94 (1960). ,
Sibt ibn ul-Cevzi, Mirat uz-zamn, Topkapu (III. Ahmed), no: 2907; Zeyl Mirat
uz-zamn, Ayasofya 8146.
---------- Siyeru b al-batarika (skenderiye patrikleri tarihi), Bibi. Nat. no: 301-302.
Sourdel, M., Mannais du Musee de Kaboul, Damas 1953.
Spahr, W., Chek Ene. social sciences.
Spuler, B., ran Moollar, Trk. trc. Ankara 1957.
Stoeva, L. V., Bz-pesin-i Hrizmh ve smiliyn-i Alamt, Fars. trc. K, Keaverz,
Rahnum-i kitab, XII (1342).
Subki, Tabakat u-Sajiyye, Kahire 1964-66.
Sultan Veled, Divn, nr. F.N. Uzluk, Ankara 1941.
Smer, F., Ouzlar, A.
........ Ouzlara aid destan mahiyette eserler, D. T. C. F. Dergisi, XVII (1960).
X. yzylda Ouzlar, D. T. C. F. Dergisi, XVI.
Yva ouz boyuna dair, TM. IX.
---------- Sryani Anonimi, ngl. trc. A. S. Tritton, JRAS (1933).
Symposium de Bordeau, Classisisme et declin Culturel dans Vhistoire de Vslam,
Paris 1957.
abankr, Me'ca ul-ensb, B. M. no: 16696.
emseddin Dmak, Nuhbet ut-Dehr, nr. Mehren, Petersbourg 1866.
erefeddin, M. (Yaltkaya). Seluklular devrinde mezhib,. TM. I.
eyh Bedreddin Simav, stanbul 1925.
Tarihte renk, TM. VII-VIII.
Tamm b. Bahr, Journey to the Uighurs, nr. V. Minosky, BSOAS, XII (1948).
---------- Trih-i Sstan, nr. M. Ramazan, Tahran 1314.
---------- Trih ul-Bb, nr. V. Minorsky (History of Sharvan and Darband), Cam
bridge 1958.
Takprl zde, akayk, Mecdi Ef. Zeyli, stanbul 1269.
Thomsen, V., nscription de VOrkhon, Helsingfors 1896.
Moolistanda Trke kitabeler, TM. III.
ark Trkistann mazisine dair, TM. II.
Togan, Z. Velidi, Amu-derya, A.
Azerbaycan, A.
s> Brn, A.
Bugnk Trkistan ve Yakn mazisi, Kalire 1940.
Earliest translations of the Kuran into Turkish, I s. ted. Ens.
dergisi.
Hrizm, A.
Horezmce Mukaddimet ul-edeb (Harezm kltr vesikalar). ls-
. tanbul 1951.
Horezmde yazlm eski Trke eserler, TM. II.
lhanler devrinde Anadolunun ktisad vaziyeti, THT. Mec. I.
f Ouzlarn Hristiyanl meselesi, TM. II.
Tarihte usul, stanbul 1950,
Trkiye ktphanelerinde yazmalar, si. Ted. Ens. dergisi, II.
Umum Trk tarihine giri, stanbul 1946.
Tuhfat l-mlk, B. M. Or. 7863.
Turan, Osman, Altan-aba vakfiyesi, Belleten, s. XLII (1947).
Babek, IA.
Celleddin Karatay ve vakfiyeleri, Belleten, s. XLV (1948).
Droit terrien sous les Seldjoukides de Turquie, RE, sl. (1948).
Trkesi Trkiye Seluklularnda toprak hukuku, Belleten, s.
XLII.
>s Eski Trklerde okun hukuk bir sembol olarak kullanlmas, Belle
ten s. XXXV (1945).
ideal of World demination anong the Medieval Turks, Studia
slamica, IV.
' lig unvan hakknda, TM. VII.
...... kt, A...................... ..........................,....................
slamisation dans la Turquie du Moyen-ge. Studia slamica, X.
" I. Keyhusrev, A.
II. Keyhusrev, A.
1. Keykvus, A.
II. Keykvus, A.
I. Keykubd, A.
I. Kl Arslan, A.
II. Kl Arslan, A.
IV. Kl Arslan, IA. *
Oniki Hayvanl Trk takvimi, stanbul 1941.
Ortaada Trkiye-Kbrs mnasebetleri, Belleten, s. CX (1964).
Seluk Kervansaraylar, Belleten, s. XXXIX (1946).
Seluk Trkiyesinde faizle para ikrazna dair hukuk bir vesika,
Belleten, LXII., M. Shaff
Seluk Trkiyesi din tarihine dair bir kaynak, (Kprl armaan)
Seluklular hakknda resm vesikalar, Ankara 1958. :
Seluklular zamannda Sivas ehri, D. T. C. Fa. Dergisi, IX.
Souverains Seldjoukides et leurs sujest non-musulmans, Studia
slamica, I.
II. Sleymanah, IA.
Tarih Kronolojinin esaslar, Ankara 1955.
Terken unvan hakknda, Trk Hukuk tarihi dergisi I. Ankara 1944.
Trk Cihn hkimiyeti mefkuresi tarihi, stanbul 1969, 2 cild.
Trkler ve slmiyet, D. T. C. Fa. Dergisi, IV. )1946).
Tyan, E., Histoire de VOrganisation judiciaire en pays dIslam, Paris 1938.
Utb (Yunn, Trih Yemim, Kahire 1286.
Ume b. .Munkiz, Kitb ul~itibr, nr. P. Hitti. Princeton 1932.
Uzluk ahabeddin, Mevlevilikte resim, Ankara 1957.
Uzun arl, . H., Anadolu Beylikleri, stanbul 1937.
Kitabeler, I, II, stanbul 1927-29.
Ktahya ehri, stanbul 1932.
I
Osmanh devleti tekiltna mehal, stanbul 1941.
Sivas ehri, stanbul 1928.
nver, Sheyl, Cerrhiye-i lhaniye, stanbul 1939.
Seluk tababeti, Ankara 1940.
Van Berchem, M., Epigraphie des Danishmendides, ZA. XXVII. %
Vardan, Trk futhat tarihi, Trk. trc. H. Andreasyan; Tarih semineri dergisi, s
tanbul 1937.
Vassf, Trih-i Vassf, Tahran, Tabasmas.
Vasiliev, A., Histoire de VEmpire Byzantine, Paris 1932.
VVinter, W., Tokharians and Turks (Aspects of Altaic Civilisation).
Wittek, P., Mentee beylii, Trk. trc. O. . Gkyay, Ankara 1944.
Deux Chaptres de Vhistoire des Turcsde Roum, Byzantion, XI. (1936).
The Rise of the Ottoman Empire, London 1938; Trk, trc. F. Ank.
Osmanh imparatorluunun douu, stanbul 1947.
Von der byzantinischen zur turkischen Topanymie, Byzantion X (1935).
Yaziji oghlu Ali on the Christian Turks of the Dobduja, BSOAS (1952).
Zur Geschichte Angoras im Mittelater (Fest, G. Jacob, Leipzig 1932).
Ykut, rd ul-Erb, nr. Margoliouth, G. M,
Mucem ul-buldan, Beyrut 1957.
Yman, M. H., Akkoyunlular, A.
Anadolunun Fethi, stanbul 1944.
" 1. Bayezid, A. %
~ Cihnah, A.
Dnimendliler, A.
Diyarbekir, A.
Dustr-nme-i Enver , Medhal, stanbul 1929,
" Feri dn beg Mnett, TOEM, LXXVII-LXXVII.
Zahab, Tarih ul-slm, Topkapu, no: 2917.
Zahruddin Npr, Seluk-nme, Tahran 1332.
Zekeriya Kazvn, sr ul-bild, Beyrut 1960; nr. Wstenfeld, Leipzig 1848.
Zetterst&en, K. V., Haan Sabbah, A.
, Mervanler A.
Rtdvan, A.
-------------Ziyc-i Sencer , B. M. Or. 6669; Hamidiye, no: 869.
Zonaras, Chronique, Fr. trc. St. Amour, Paris 1560.
UMUM NDEKS
A
Abaga Han, 229, 290, 295, 296, 309,
411
Abbas bin Fims (heyet bilgini), 368 .
Abbasi halife (-si-lii), 66, 84, 91, 94,
-.,.122,..124, 199 ... : ........:
Abbas kbal, 6 .
Abbsler, 109, 157, 238, 245, 2.61, 270,
328, 330, 333, 348, 377, 387, 393,
395, 397, 411
Abbas ehinah (Karsta hkm sren
Ermeni Prensi), 112
Abdl, Eftalit, Ak-hun, Haytal (Cemi;
Haytile, Ye-ta) 194, 205, 371, 374,
375, 378, 379
Abdullh-bd, 104
Azdlhmid bin Trk el-Huttali, 388
Azdlkadir Mergi, 320
Abdullah bin Abdzzahir, 295
Abdullah b. Abul-Asvr, 81
Abdullah bin mer, 5
Abdullah bin Mbarek (mam), 380
Abdullah bin Tarhan, 381
Abdullah Damgani (Kad), 242
Abdullah el-Trk (Amcur olu), 388
Abdullah Kan, 15 . .
Abdurrahim erif, 10
Abd ur-Reid, 87
Abd l-Celil Kazvn, 243, 333
Abdlkadir al-Haim, 243
Azdlkerim Saman, 5
Abdlmelik Att (Batm reisi), 247
Azdrrezzak t-Trk, 263
Abhaz, bk. Grc, '
Abhaz Kfirleri, 190
Abhaz kral, 111
Ab-i germ, bk. Ilgn,
Abiverd, 409
Ab Abd Allah b. Marvn, 84
Ab Al dn, 68, 86
Ab Cafer Kim, 84
Ab Dulaf aybn, 101
Ab brahim Muntasir (smil), 46,
48, 50 ..................................
Ab shk al-Fuka, 66
Abl-Asvr, 90, 112, 119
Abl-Farac, 84, 91, 408
Abl-Fath, bk. Alp Aslan
AbI-Fath Rz, 68
Abl-Favris Arslan Yabgu bk. Arslan
Yabgu
Abl-FazI Bayhak, 68, 88
Abl-Gazi Bahadr Han, 34
Abl-Kasm, 68
Abl-Mali Cuvayn (mam ul Hara-
meyn), 253
Ab Mansr Vahsdn, 90
Ab Melik (Kutalmm kardei), 89
Ab Sahi, 133
Ab uc (Badad veziri), 162
Acara, 212 . . ..
Acem, bk, (ran), 240 ,* . .
Acem diyar, 333
Acem Irak, 256
Adana, 52, 216, 283
Aden, 168
Adyaman, bk. Hisn Mansur
dil Sultan (Sultan Melikhn lkab),
173
Adom, 133
Adud ud-devle (Buveyhi hkmdar),
53, 271
Afganistan, Sstan 5, 30, 193, 205, 310,
328, 333, 346, 362, 372, 382, 402, 415
I-.
Afganllar, bk. Gorlular
Aflah t-Trk ailesi, 380
Afrsyb, bk. Ouz Han
Afrika, 241
Afar,
Afar Trkmenleri, 204
Afin, 53, 117, 118, 124, 127, 132, 134,
135, 156
Aac, 04, 378
Agsartan, bk. Ahsartn
Arlk, 163
An, 82
Ahalkelek, bk. Ak-ehir
Ahler, 287
Ahilik, 9
Ah Zaviyeleri (Anadoluda), 323
hiret-evi, Dar ul-hire5196
Ahlat, 5, 107, 117, 125, 127, 132, 134,
\
135, 141, 143, 180, 182, 231, 283,
286, 299, 347, 367, 390, 410, 411
Ahlatahlar, bk. Skmenler
Ahmed, 131
Ahmed (emir), 212
Ahmed (Ertam. olu), 97
Ahmed (Nizam Mlkn olu), 247
Ahmed (Sultan Sancann slmi Ad),
185
Ahmed bin Hanbel, 242
Ahmed bin Kemal Surri (Edime dr
u ifas batabibi), 367
Ahmed bin Mehmed, 17
Ahmed bin Muhammed (aanyanl),
388
Ahmed bin Muhammed Fergan, 388,
390
Ahmed, bk. Tahir, 68
Ahmed bin Tayyip el-Sarahs (zkenili
hukuk limi), 390
Ahmed Dnimend, 136
Ahmed Eflk, 9
Ahmed Fakh, 347
Ahmed Han (Karahanl Hkmdar),
164
Ahmed Han (Kagar hkmdar), 189
Ahmed K (vezir), 271
Ahmed-ah, 124, 135
Ahmed Tevhid, 10
Ahmed Toan, 377 .
Ahmed Yesev (Hoca), 312, 346
Ahsartan, Agsartan, 119, 120, 121
Ahsiket, 389
Ahurian, bk. Arpa-ay
Ahvz, 89, 93, 95, 97, 98, 250
Akdeniz, 1, 28, 30, 160, 166, 176, 223,
258, 283, 284, 291, 329, 350, 351,
358, 360, 398, 414, 418, 419
Akdeniz kylar, 166, 400
Akdeniz ticareti, 398
Ak-hun, bk. Abdl .
Akk, 350
Ak-koyunlular, 20
Aksaray, 222, 272, 283, 286, 289, 296,
315 ,
Aksarayi, 9, 18, 417
Ak-sungur (emir)
Ak-sungur bk. Kasim d-devle Ak-Sun-
gur
Ak-sungur (Merega emri), 200
Ak-ehir, 201, 221, 222, 275, 278, 283,
286
Akulytes, M., 111
Aladdin (Gor hkmdar), 192
Aladdin Keykubd, I. 27, 188, 227,
228, 230, 272, 273, 277, 289, 290,
291, 299, 315, 327, 333, 348, 357,
371, 412
Aladdin Keykubd. III., 264,
Aladdin Mehmed, Aladdin Muham
med (Hrizm-ah), 241, 371
Aladdin Cihnsz (Gorlu), 412
Aladdin Davud-ah (Erzincan Meli
ki), 295
Aladdin Kn, 369
Aladdin Paa, 62
Aladdin Thrayanus (Ressam), 314
Aladdin Ts, 364
Alada, 404
Al dirhem, 299
Aliyye (Kalonoros, Candelor) kalesi,
227,291,299,313
Aliyye dzl, 290
Aliyye tersanesi, 291
Alamut, 401 .
Alamut Btmleri, 247, 247
Alamut kalesi, 184, 245, 246, 247, 248
Alan, Alanlar, Osset, 113, 119, 121, 376,
402
Alaehir, 226
Alayondlu, 292
Alem ud-din Pazan (Germiyanda), 293
Alexis Komnenos (Bizans mparatoru),
179, 182, 216, 219, 220, 221, 326
Alev, Alevler, 94, 123, 161, 311
Algazel, bk. Gazl, Hccet ul-slm,
Ali (Abdullah ehTrkinin olu), 388
Ali (Hz. Al), 123, 161, 311
Ali (Pervane olu), 272 M
Aliates, 135
Ali bey (Trkmen beyi), 232
Ali bin al-atr (Muvakkit), 262
Ali bin Arslan ( Mervli), 366
Ali bin Haan (bn Tarhan), 388
Ali bin Kran, 369
Ali bin Muhammed, 357
Ali bin Muhmmed Kayn (filozof), 2,
366
Ali bin Mrid, bk. bn Munkz
Ali bin Ebir-Rical (Endlsl Astro
nom), 397
Ali bin ebul-Ferec el-Basr, 1
Ali bin Haan al-andal (Niapurlu
lim), 253
Ali bin llyas el-Agac (emir), 416
Ali bin Yahya, 24
Ali bin Zeyd Beyhak (bn Funduk),
4, 264, 380
Ali Buzcn, 68
Ali Han, 47, 48
Ali Hoca (Buharal), 307
Ali Kuu, 397
Ah r Nev, 336
AH Taylu, 218
Ali Tekin, 52, 54, 56, 57, 58, 147
Ali Tekin-oullan, 66
Alkhorizmus, bk. Hrizm
Almalk, 404, 405 ,
Alman, 133
Almanlar, 225 .
Almanya, 351
Alp (unvan), 344
Alp Arslan, Abl-fath, 1, 3, 5, 15,. 22,
31, 34, 37, 44, 49, 56, 70, 75, 76, 79,
86, 87, 88, 97, 100, 102, 103, 104,
105, 106, 110, 111, 112, 113, 114,
115, 116, 117, 118, 119, 120, 121,
122, 125, 126, 127, 128, 129, 132,
133, 134, 135, 136, 137, 138, 140,
141, 142, 143, 144, 145, 146, 147,
148, 149, 150, 152, 153, 155, 156,
161, 165, 167, 170, 173, 210, 236,
240, 244, 249, 253, 254, 255, 257,
258
Alp Arslan (Melik Rdvan olu), 209
Alp-er Tunga, 380
Alp-eren (unvan), 344
Alpharabius, bk. Frb
Alpharaganius, bk. Fargan, 355, 388
Alp-kara Barn, 47, 56
Alp Tekin, 51
Alp Tekin (Buharal, Hrizm-ahlar-
dan), 377
Alp-Tekin (Samn emiri), 380
Alp-Tekin (Kara-htaylann Trk valisi),
193
Alp Toganolu Etrek, 40, 41
Altay dalan, 166, 372, 373
Altnordu devleti, 188
Altuncan Htn (Turul begin zevce
si), 97, 99, 240
Altunta, 56, 57, 69
Amanos dalan, 118
Amasya, 220, 229, 272
Amasya Piskoposluu, 280
Amerika, 355
Amid, bk. Diyarbekir
Amidiyye ktphanesi, 5, 259
Amid ud-devle, 144
Amid ul-mlk Kndr (Turul hegn
veziri), 68, 93, 97, 98, 99, 100, 102,
103, 104, 105, 117, 241, 337
Amorion, bk.' Amuriyye
Amu-derya, bk. Ceyhun
Amul, 50, 271, 410
Amuriyye, 124
Anadolu, Bilat t-Trk, Diyar- Rm,
Turkomania, Turchia, 1, 5, 8, 10, 11,
14, 15, 17, 18, 20, 22, 23, 24, 25, 26,
27, 28, 52, 53, 55, 69, 71, 74, 75, 73,
79, 80, 81, 89, 90, 92, 100, 101, 106,
107, 108, 109, 112, 113, 116, 117,
118, 123, 124, 125, 128, 129, 130,
131, 135, 143, 144, 145, 152, 154,
155, 156, 168, 176, 179, 182, 203,
204, 205, 210, 211, 212, 213, 214,
215, 216, 217, 218, 219, 220, 221,
222, 223, 224, 225, 229, 230, 231,
232, 233, 235, 241, 251, 267, 272,
275, 276, 278, 279, 280, 281, 282,
283, 285, 287, 289, 290, 293, 296,
297, 299, 300, 302, 305, 309, 312,
314, 315, 316, 319, 322, 323, 327,
331, 333, 335, 345, 347, 351, 365,
372, 382, 402, 404, 410,
411,
412,
415, 416, Bu ismin eitli kaynak.
iin bk. S. 281 not 150
Anadolu Beylikleri, 23, 24, 203, 305
Anadolu i di l en, 292
Anadolu kitbeleri, 10
Anadolunun Trklemesi, 11, 22
Anadolu sahilleri, 381
Anadolu Seluklular, bk. Trkiye Sel
uklular ,
Anadolu - Suriye kervan yolu, 296
Anadolu - ehirleri, 10
Anadolu - Trkleri, 223, 229, 279, 287
Anadolu - Trkmenleri, 21, 155
Anadolu - yaylalar, 220
Anasolu, 54, 71, 80
Anazarba, 216
Andargn, bk. Darhn ?
Andronikos Dukas, 140
Ani, 82, 90, 107, 111, 117, 201
Ankara, 221, 224, 226, 278, 280, 283,
289, 322
Antakya, 118, 123, 141, 157, 159, 160,
161, 165, 174, 179, 214, 216, 250,
281, 329
Antakya muhasaras, 178
seferi (Sleyman-ahn), 218
Antalya, 10, 222, 223, 226, 229, 284,
286, 290, 291, 296, 299, 313', 357
Anirevn bin Hlid, 16, 97, 98, 103,
361
Arafat, 274
Aral Denizi (gl), 37, 115, 325, 376
Arap (I. Kl Arslan olu), 221
Arap, Araplar, 14, 96, 152, 156, 15S,
179, 286, 304, 305, 330, 331, 353,
356, 358, 371, 373, 374, 381, 385,
392, 417
Arap diyar, lkeleri, 6, 333
Arap Irak, 256
Arap istils, 284, 379
Arap medeniyeti, 370
Arap milliyetilii, 331
Arap rakamlar, 354
Ararat (Ar da), 212
Aras havalisi, 231
Aras kprs, 231
Aras nehri, 81, 110, 201, 202
Ardzruni sllesi, 109
Argm, 109
Argun Han, 404
Ark, F.,
Aristakes, 12, 90, 141
Aristatalis, 354, 355
Amaldez, P., 396
Arpa-ay, Ahurian, 111
Arpal, 379
Arslan, Arslan yabgu, srail, 30, 37, 44,
45, 49, 50, 52, 53, 54, 55, 56, 58,
60, 67, 71, 74, 79, 81, 100, 130, 213,
266
Arslan (Sultan Mehmedin amcazdesi),
200
Arslan (Sultan Mesud amcazdesi),
266
Arslan (Tuadm kardei), 374
Arslan Argun, 114, 145, 178
Arslan Bassir, 87, 91, 92, 94, 96, 97,
98, 99, 104, 108, 152, 381
Arslan Cazib, 55
Arslan - ap, 320
Arslanlar hant, 334
Arslan Han (Karahanl), 60, 69, 313,
386, 391
Arslan Hatun (Melikhm halas), 94,
99, 163
Arslan-ah (Kirman meliki), 114, 200,
201, 207, 266
Arslan-ah (Turulahn olu), 207
Arslan Tarhan (Fergana blgesi beyi),
374
Arslan-ta (emir), 246
Arsuran, 91
Arrmedes, 262
Art h, 123
Arth, bk. Artuk bey
Artuk, Artuk bey, 123, 136, 152, 155,
158, 159, 178, 208, 213, 214, 243,
258
Artuklu beyleri, 78, 182
Artuklu devleti 218
Artuklular, 5, 222, 225, 227, 287, 293,
312, 367
Arvantos (Urfa dukas), 117
Aryanilik uru, 370
Azrak, 114
Arz - Rum, bk. Garin
AZ t-Trk, bk. Trk-ei
Asan, bkv Haan
Asb sahras, 70
Aslar, 376
Aspen-selar, bk. Sipahslr
Assassin, bk. Bto
Asya, 77, 192, 277, 342 '
Aar, 394
Aarer, 106, 241, 242, 251
kpaa (Krehirli), 347
Ata-beg, lala, 153, 240
Atabeg al-askr, 240
Atabeg avl, bk. avl
Atabegler, 28
Atabeglik messesesi, 239, 240
Atabekiyye medresesi, 202
Ata-hoca, bk. Nizam l-mlk
At-ba (Yedisu havalisinde), 166
Ate, Ahmed, 3, 6, 8
Atina felsefe mektebi, 349, 400
Atiya A, S., 26
Atiyya (Halep Mirdsi emiri), 118
Atlh, 38, 40
Atrak, bk. Alptoganolu Etrek
Atrak (Kpak Hkmdar Karahanrn
olu), 183
Atsz (Hrizm valisi), 190, 191, 192,
263, 265, 365, 366
Atsz, Nihal, 18
Attb mahallesi, 358
Attaliates, 83 ' *
Avsm, bk. Uc, 329
Averrohes, bk. bn Rd
Averroisme, bk. bn Rd-lk, 353,.
363
Avf, 4, 16, 169, 265, 378
Avicenne, bk. bn Sn, 355
Avrupa, 7, 11, 12, 17, 26, 28, 167, 215,
223, 248, 251, 258, 266, 277, 283,
284, 289, 290, 291, 293, 299, 300,
301, 302, 306, 319, 324, 325, 348,
349, 351, 352, 353, 354, 355, 356,
357, 358, 359, 364, 369, 370, 388,
391, 393, 396, 399, 400, 404, 412,
418
Avrupallar, 284, 292, 350, 351, 352,
355, 393, 398, 401
Avrupa medeniyett, 349, 358, 359, 4S
Avrupa ortaa, 399 /
Ayasofya, 133................. ...............
Ayaz, 114, 145
Ayaz (Alp Arslanm olu), 153, 154
Ayaz (Sultan Mehmed Taparm yeeni,
Melik ahm atabei;, 181
Aybeg el-Devdr {Msrl Trk tarih
i), 345
Aybua, 105
Aydmoullan, 17, 230, 291
Aydnoullan beylii, 230
Aymtab, 14, 224, 231, 283
Ayn, Bedreddin (Tarihi), 14, 16, 336,
417
Ayn d-devle (igil kabilesi reisi), 166
Ayn d-devle (ressam), 314
Aytekin (emir, Sultan Melikhm da
' ys), 93, 96, 97, 103, 135, 140, 144,
156, 162
Ayyrn, 68
Azad-Mus (emir), 231
Azz, 123
Azarbeycan, 5, 30, 53, 55, 79, 80, 90.
100, 101, 106, 107, 108, 110, 117,
129, 131, 154, 156, 180, 184, 188,
198, 200, 202, 205, 210, 211, 215,
267, 282, 287, 310, 329, 346, 357,
372, 380, 402, 403, 411
Azarbeycan atabegleri, ldenizliler, 199,
201, 239
Azarbeycan eyaleti, 180
Azm, 83, 90
Azne pazan (Amasya - Tokat arasn
da), 293
Aziziye medresesi, 362
B
Baba Cafer, 68
Baba shak, Baba Resul, Paparissole, 13,
228, 282
Baba Resl, bk. Baba shak
Baba Thir, 68, 331
Baba, hareketi, 13, 228, 232
Bbek, 248
Babilonya, bk. Badad
Bb ul-ebvb, bk. Derbend
Bb ul-huva, 117
Bab ur-Rum (Rum kaps), 110
Bac, 187
Bacan, 262
Badahan, 409, 412
Badgs, 69
Badr l-Caml, bk. Bedr l-Caml
Bagatur, bk. Mete
Bagrt Bakrt al-Abhz, Pak rat, 89,
111,119,120,121,155
Bagur, 115 ,
Badad, Babilonya, 58, 80, 85, 86, 87,
89, 91, 92, 93, 94, 97, 98, 99, 100,
101, 102, 105, 106, 107, 108, 144,
149, 150, 153, 155, 161, 162, 166,
167, 168, 172, 173, 174, 200, 202,
221, 223, 242, 243,, 247, 249, 251,
253, 257, 259* 261, 263, 268, 270,
271, 275, 280, 290, 296, 301, 307,
311, 313, 314, 315, 321, 322, 328,
337, 343, 358, 361, 367, 381, 390,
393, 397, 403, 413, 414
Badad Abbas Halifelii, 328
Badad kt, 356
Badad Rasathanesi, 261
Badad ahanl, 93
Badad ileri, 184 ...
Ban, 109 ...........
Ba-i Hurrem, 408
Bahaeddin Eb Muhammed el-Harak
(filozof), 2, 366 ^
Bahaeddin Mehmed bin Mahmud (ta-
bib), 263
Bahr-i Ermeniyye, bk. Karadeniz
Bakrt, al-Abhaz, bk. Bart
Bak, 119
Balaban, 320
Bala (), 38, 42
BaFam, 380
Balancar, 381
Balasagun, 45, 74, 77, 189, 389, 403,
406
Balbal, 317
Balbn da, 55, 60, 73
Balhan blgesi, 352
Balhn Trkmenleri, 61
Balkanlar, 77, 78, 83, 90, 106, 108, 112,
116, 183, 195, 211, 212, 218, 221,
230,233,317,325,358
Balkan vilyetleri, 133
Balu, bk. ,Malu
Bamyan, 205, 373, 409
Barak Baba, 282
Baran, Yabgu Baran, 47, 48
Baranl, 48
Barbar istils, 400, 414
Barml-kent, 195, 405 .............
Bardaa, bk. Berdaa
Bardasr, 116, 156, 206, 207
Bargiri, 90
Bar Hebraeus, bk. Ebul-Ferec bn l-
br
Barkan, . L. 19
Barm, 379 ............
Barm nehri, 387
Barselona, 352
Barsgan, 386
Barsgan blgesi, 373
Barsuma, 160
Barthold, W. 1, 2, 6, 7, 19, 25, 30, 31,
76, 264, 265, 317, 331, 375, 391, 401,
402, 416
Barzam, 147 ^
Baa, 91
Basat (bir kahraman), 345 -
Basian ovas, bk. Pasin ovas
Basil, bk. Ermeni Basl '
Basilakis,. bk. Ermeni Basil
Basile (Ermeni patrii), 250
Basile II., 80
Basra, 93, 95, 98, 243, 257, 259, 275,
367
Bafurkn, Vaspuragan, bk. Van Hav
zas
Balk, 163
Batn, Batnler, Han, Haiyyn,
Assassin, 149, 172, 173, 182, 184,
189, 197, 209, 243, 244, 245, 24tf,
247, 248, 251, 254, 255, 256, 263
Batn (smal) hareketi, 391
Batlamyus, Ptolemee, 266, 339, 352,
354, 355, 357, 373, 376, 397
Battal Gz, 24
Bavandler, 70
Bverd, 54, 55, 60
Bayat vilyeti, 411
Baybars Mansr, 14
Bayburt, Gmhane, 82, 107, 231, 281,
287, 411 .........................
Baycu Noyan, 228, 309
Baycu yl, 230, 288
Bayezid (sarraf), 297
Bayhak, 4, 131, 409
Bayhak, Ali bin Zayd (tarihi), 4, 58,
65, 262, 342, 378 .'
Bayrku kabilesi, 378
Bzr (Nipurra), 312
Bzdr, 8
Bazrg oullan, 118
Beauvais, Vincent de, 13, 282, 289, 298,
308
Bedahan, bk. Badehan
Bed ul-Usturlb, Ebul Kasm Hibe-
tullah), 261
Bed uz-zamn, 368
Bedreddin Ayn, bk. Ayn
Bereddin Kvam, 345
Bedreddin Ll (Musul atabei), 352
Bedreddin Simav, 279
Bedreddin Yahya, (Rm), 8
Bedreddin Yava (ressam), 314
Bedr ul-Caml, 125
Beduh-kent (Bedk), 379
Beg (unvan), 344
Beg-aba, 199
Begdili Trkmenleri, 201, 204
Beg-tod, 58, 64
Behram-h (Turuahn olu), 185,
207, 272
Bekta, 71
Bektimr, 357
Belika, 354
Belh, 5, 51, 55, 60, 63, 67, 69, 144, 191,
193, 195, 204, 252, 257, 263, 311,
374, 376, 378, 381, 385, 388, 390,
403, 409, 412
Belh Tarh an, 381
Benjamin de Tudelle (spanya yahudi
seyyah), 250
Berat (Havai senedi), 308
Berbeiler, 169, 365, 392
Berber illeri, 167
Berchem, Van, 27.
Berdea, 119, 212, 156, 403
Berkyaruk, 170, 172, 177, 178, 180, 181,
183, 185, 208, 246, 256, 302
Bes, Pesa, Fes, 86, 381 ..............
Bebal, 341, 384, 385, 406
Bebal Uygurlar, 386
Be nbet, Nevhet-i Pen-gane, 180,
186, 200, 319
Beykent, 375, 385
Beylikler, 17
Beylikler devri, 22, 24
Beyolu, 399
Beyehir, 286
Beyehir gl, 227
Bdd-ger (= zalim), bk. ah-melik)
Bih-ferid isyan
Bihar, bk. Vihara
Bilad ul-harkvt (Gebel er lkesi),
166
Bilad t-Trk, bk. Anadolu
Bilge (unvan), 344
Bilge Kaan, 62, 317
Bilge Sam,' 378
Bimristan, bk. Dr u-ifa '
Binket, bk. Fenket
Bigi, 316
Birinci Hal Seferi, 12
Brn, 338, 352, 376, 378, 379, 388,
389, 397
Bistam, 374
Bstegn, 60
Bitinya, 133
Bitlis, 82, 134, 201, 410, 411
Bizans, 20, 21, 26, 32, 39, 49, 62, 76,
80, 81, 82, 83, 84, 85, 89, 90, 98,
106, 107, 108, 111, 116, 117, 118,
P 123, 124, 125, 128, 132, 133,' 134,
: 136, 137, 138, 139, 140, 142, 145,
K . 149, 155, 161, 210, 212, 217, 218,
| 233, 275, 279, 298, 306, 317, 341,
369,399,400,412,419
I Bizans Anadolusu, 23, 283
Bizans imparatorluu, 216, 224, 419
Bizans Kaynaklan, 10, 22, 75
Bizansllar, 6, 12, 22, 24, 73, 81, 82, 85,
106, 107, 109, 113, 119, 125, 126,
t 135, 139, 143, 168, 183, 186, 188,
212, 216, 219, 220, 221, 223, 277,
283, 284, 290, 300, 327, 328, 334,
342, 349, 419
....... Bizans lkeleri, 167
| | / Boga (Trkmen Beyi), 71
- Boazlar (anakkale ve stanbul Bo
az), 213, 216, 217, 219
Bogusag ailesi, 119
Bohemond, 220 _
II Boloya, 354
.. Bolvadin, 221
Bordeaux symposiumu? 393
Botaniates, 215
Bozan (emir), 159
Bozdoan silh, 291
Boz-ok, 194
Bci-kopuz, 297
Bri (nan Yabgunun olu Karaars-
lan), 87, 88
Bri (Musa Yabgunun olu), 49
Bori (Tac l-mlk, am atabeylerin
den), 198, 209, 236
Bri-bars (Alp rslann olu), 115,
154, 181
Bnler, bk. am Atabegleri
Briler ailesi, 209
Bri Tekin (Karahanl hnedanmdan),
63, 66, 69
Bori Tekin (Tkisin olu)^ 181, 318
Brockelmann, (Kari), 8
Broquiere, B. de la., 233
Brone, E., 8
Batianu, G. I., 27
Brunschvig, R., 393
Bryennios, 128, 133, 135
Buda dini, 318, 339, 340, 341
Budist cemaati, 279
Budist Uygurlar, 34, 343, 371
Budist Viharalan, 257
Bua, bk. Boa, 54, 80
Bura (Ahmed b. Ali) Han, 45, 51, 60
Buu Han, S4, 380
Burhn (ilmin topland yer), 257
Buhr, 36, 37, 43, 45, 50, 51, 52, 53,
54, 57, 87, 122, 137, 145, 164, 193,
204, 252, 257, 259, 268, 313, 316,
323, 358, 363, 373, 375, 377, 379,
384, 385, 387, 390, 391, 403, 406,
407, 408, 413
Buhr cami, 313
Buhr Tuad, 289
Buhar (imam), 406
Bujgob, bk. Mengcik
Bukarak Ulus (Buhrllar), 374
Bk-i Trk, Trk borusu, 186
Bulad Kaya, 309
Buldac (emir), 218
Bulgar, 190, 197, 290, 341
Bulgar diyan, 187
Bulgar havlisi, 74
Bulgar-ili, 373
Bulgaristan, 112, 123
Bulgarlar, 39, 341, 387
Bulgar Trkleri (Trk Bulgarlar), 317
Bum, 207
Burgan, bk. Nevbhar
Burgan, 379
Burgu, 320
Burneddin (eyh), 207
Burneddin Mesd (Anili kad), 8
Burhan (sanem), 318
Burkan-evi, 318
Bursa, 17, 221, 233, 289
Bursal Thir, 17
Burket, 42
Bst, 59, 67, 70, 87, 374, 378
Buzmac, 379
Bveyh, Bveyhler, Deylemler, 53,
86, 87, 91, 92, 93, 98, 149, 237, 238,
310, 330, 332, 333, 398
Bveyh oullan, 328
Byk Bmaristan (Kahirede), 273, 367
Byk-hoca, bk. Nizam -mlk
Byk Seluk Hnedm, 236
Byk Seluk devleti, 22
Byk Seluklu imparatorluu, 25, 176,
186, 193, 196, 236, 276, 361
Byk Sel;uklular, 6, 10, 14, 17, 24, 30,
66, 156, 187, 203, 217, 218, 220, 236,
272, 276, 288, 298, 310, 313, 348,
369
Byk Seluklu sultanlar, 14, 235
Byk Seluklu sultanl, 186
Byk Tamga (Tavga) Han bk. b
rahim Tamga Han
Byk Turkia, bk. Trkistan
Byk Trk muhacereti, 113, 325, 414
Byk Zp suyu, bk. Stranga .........
C
Cabbye, bk. Yabgu
Cabguket, 379
Cbir bin Eflh, 397
Cafer (Mehmelekin olu), 170, 172,
177
Caaniyan blgesi, 373
Cahbaz (banker), 250
Cahen, CL, 1, 6, 7, 13, 21, 22, 24, 349,
398
Chiz (Byk Arap mtefekkiri), 263,
331, 334, 380
Cailac, bk. Kayalk
Clinus, bk. Galien
Cambridge, 355
Cmeg ( = maa), 152
Catnuk (unvan), 375
Candelor, bk. Aliyye
Candaroullan beylii, 231
Canet, Canik, 91, 107
Canik, bk. Canet
Canik blgesi, 233
Canet, bk. Canik
Casanova, 10 ,
Catherine de Medicis, 356
Cayk, bk. Yayk nehri
Czglar, 115
Cebu, bk. Yabgu ?
Cehbeze (bankaclk), 301, 351
Celleddin Haan, bk. Nev-mslman
Celleddin (Zencanl tabib), 273
Celleddin Hrizmh, 227, 346, 348,
409, 410
Celleddin Karatay, 295
Celleddin Rm, Mevln, 275, 279,
314, 347, 365 .
Celli takvimi, 261
Celyirliler, 343
Cemal (sarraf), 296
Cemleddin (imam), 409
Cemleddin (Musullu), 367
Cemleddin Aksaray, 367
Cemleddin bn l-Kft, 3
Cemal Kar, 375, 389, 406 ........
Cemcem, Cemceme Sultan, 109
Cenb, 18 ;
Cenahddevle, 178
Cend, 38, 40, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48,
9, 50, 51, 57, 58, 63, 70, 115, 188,,
189, 195, 389, 05 .
Cend han, 115 :
Cend ucu, 188, 190
Cenevizliler, 291, 359, 373
Ceneviz Ticareti, 27
Cenova, 352 .
Cenub - Garb Anadolu, 27
Cenubi Rusya, 188, 336
Cemb Slavlar, 325
Germenler, 292, 400 .
Cermen istils, 76, 401
Cevdet, M., 19
Cevheri, 368
Ceyhan (corafyac), 377
Ceyhun (nehri), Amu-deya, 57, 60, 64,
67, 73, 87, 88, 115, 146, 147, 164,
189, 191, 270, 352, 370, 371, 373,
376, 380, 387, 409
Cez're, 94
Chakanus, bk. Hakan
Chang-chun (in seyyah), 252, 407
Chi-kie, bk. igiller
Chrysopol's, bk. skdar >
Cbal, 63, 65, 7, 86, 102, 203, 343
Cibbye, bk. Yabgu
Cibgye, bk. Yabgu
Cibu, bk. Yabgu
Cihan Padiahl, 189
Cihan-sz (Gor hkmdar Aladditin
lkab), 192
Cihanh (Erzurum meliki), 238, 291
Cimri, Siyvu, 230
Cimri isyam, 232
Cinze bk. Gence
Ciranis da, 107
Crft, 116, 207
Comania, bk. Det-i Kpak
Commene, Anne, 11
Cousin, M., 11
Curak boyu, 376
Cundiapur, 271
Crcn, Gurgan, Grgan, 60, 70, 72,
180, 194, 242, 352, 374, 347, 378,
413
Crcn, 4
Cuvayn, 88, 409
Cuvayn, 257, 341, 343, 393, 403, 410

a, bak. Takent
adrc, bk. Keregci
aatay, 32
aatay Hanlar, 406 '
an beg (y), 11, 30, 37, 41, 44, 49,
50, 52, 53, 55, 56, 58, 59, 61, 63,
64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 72, 79,
87, 88, 94, 96, 99, 102, 103, 114,
130, 131, 195, 206, 210, 234.
an-tekin (Karamanl), Gksagun,
189, 204
aka (emir), 218, 219
akr-ku, 3
al (sancak ve tu tayan), 320
anakkale, 219
andarl ailesi, 170
an kavm (Canik blgesi yerli halk),
233
ankr, 218, 224, 272, 280
av (ran kt paras), 308
avl (emir, atabeg), 116, 136, 181,
182, 220, 247
emikezek kalesi, 227
engi (Kara-toan olu Mehmedin l
kab), 323
epni boyu, 233
erge, 276 -
erke kleleri, 290
etr (adr), 154, 234
evgn, 161
igil, igiller, Chi-kie, 165, 166, 375,
339
imkent bk. Sayram
in, 1, 28, 39, 147, 166, 169, 176, 188,
189, 191, 197, 258, 289, 290, 294,
307, 308, 317, 319, 334, 335, 336,
340, 341, 356, 359, 373, 374, 377,
382, 383, 384, 385, 403, 405, 407,
412, 413, 414, 417
inliler, 292, 305, 308, 356
ingiz devleti, 307
ingiz Han, 67, 307, 312, 323, 331,
402, 403, 404, 406, 408, 412
in istils, 356
in medeniyeti, 386
in sanat, 269
in ticaret yolu, 378
oruh, 111
oum, 181, 280
kermi, 161, 180, 181
ubuk (Trkmen emr), 157, 158,
159, 168
u nehri, 194
u havzas, 406, 405
u vadisi, 42, 373, 382, 406
ukurova, 219, 233
D
Dabsiya, 57
Dadybra, Zalifra, 278
Dahan, S., 15
D dler, 168, 243, 246, 328, 396
Daik, Oltu, 91
Dakuka, 86
Damagn, 67, 72, 104
Damga, 60
Dandnakn, 63, 66, 69, 71, 73, 234,
zaferi,
Dnimend, smail Hami, 21
Dnimend (hoca), 344
Dnimend Ali Taylu, 20
Dnimend Gzi, 18, 24, 312
Dnimend Gzi, Trbesi
Dnimendliler, 14, 18, 20, 22, 23, 24,
118, 220, 222, 224, 312
Dnimendliler devleti, 218, 344
Dante (air), 354
Dr al-adl, bk. Divan-i Mezalim
Dargan (kasaba), 376, 379
Darhn, Andargn, 56
Drkutn (fkh alimi), 390
Daron, bk. Mu,
Dr l-fiye, 272
Dr l-harb, 44
Dr us-shha, 272
Dr us-sma, 291, 358
Dr ut-tirz, 357
Dr l-memleke (saray), 162
Dr -ifa, Bimristn, Maristan, 8,
260, 272
Dar -ifa (Sivasta), 305
Dar -ifi Al 272
Dar uz-zafer (Aksaraya verilen un
van), 282
Dr uz-ziyfe, Kervansaray, 260, 286,
287
Darvazt, 330
David (Grc kral), 183 .
David olgu Giorgi, bk. Giorgi
Davud (Melikhn olu), 162
Davud Kulan Arslan, 219
Davud (Sultan Mesudun yeeni), 199
Dayk, bk. Yayk nehri,
Dede Korkut, 18, 30, 32, 38 - 166, 322
Dehistan, bk. Dihistan
Delhi, 61
Delk, 118, 213, 224
Demirkap, bk. Derbend
Demir-yayl, bk. Temr-yal
Demir-yayl Kpak Melik, 32
Denizli, Laodikea, 221, 223, .226, 232,
289, 290
Depe-gz, 345
Derbend, Bb ul-ebvb, Demir-kap, 7,
113, 115, 119, 120, 198, 373, 381,
383,403,410
Derbendliler, 120
Dery-i Lzik, Karadeniz, 381.
Det-i Hazar, bk. Hazar l
Det-i Kpak, bk. Kpak l
Devlethne, 106
Devleth (Erzen beyi), 201 :
Deylemli, bk. Bveyhl
Dicle nehri, 81, 92, 93, 126, 168, 200
Devrek, 278
Deylem, 93, 146
Deylemler, 206
Diez, E., 27
Dih-hud Yahya, 149
Dih-i Nemek, bk. Milh
Dih-i nev bk. Yengi-ket
Dihstn, 55, 59, 65, 71, 194
Dihkan, 59
Dilma olu Mehmed, 135, 156
Dinar, bk. Emir Dinar
Dinver, 72 .
Diogenes, bk. Romanos Diogenes
Dip-yabgu, dip yavgu, dip yavku, 38
Divan-i hass, 192
Divan-i mezalim, Dr uladl, 62, 238,
304
Divin, bk. DubayI
Divrii, 218, 272, 283, 315
Diyarbekir, mid, 73, 79, 80, 81, 82,
83, 109, 117, 126, 127, 157, 158,
159, 177, 181, 218, 228, 248, 283,
286, 288, 289, 293, 315, 362, 333
Dij'arbekir blgesi, 188
Diyarbekir eyaleti, 180
Diyarbekir Mervnleri, 94 '
Diyar- slm, 44
Diyar- Rm, bk. Anadolu
Dizek, 379
Dogodaph, 143
DOhsso, 26, 411
Dohiya, bk. Yu
Dokuz Ouzlar, Uygurlar, 38, 42, 77,
194, 248, 257, 302, 305, 307, 309,
313, 315, 318, 329, 340, 341, 356,
359, 380, 382, 385, 386
Dokuz-ouz alfabesi, bk. Uygur alfa
besi
Dokuz-Ouzca (Tokuz-guz), 340
Drosos, G., 83, 85
Dualistler, 395
Duba.yl, Divin, 81, 201
Dubavs (i Arap emiri), 199
I
&
j-::
t
li
I
S
t
S
I
I
f
Dukak, Tukak, Yukak (Selukun ba
bas), 32, 34, 35, 40, 41
Dukak (melik Tutuun olu), 208
Dukas, Yuannis, 119, 213
Dukas Frankopulos, Herve, 110
Dumanis ovas, 201 .
Dunaysar, Ko-hisr, Kzl-tepe, 5, 283,
293, 367
E
Ebher, 271
Eb bin Kaab, 313
Eb el-Hseyin Yahya bin Ali, bk. Ib
Zurayk
Eb Galip Abdlvhid bin Mesud, 4
Ebil-Fara Isa, 262
Eb Abdullah (Semerkantl, Hac) 365
Eb Ali Enk, 380
Eb Bekir (Halife), 122
Eb Bekir el-Sl (Soltekinolu), 369,
389
Eb Bekir Muhammed bin Ali bin s
mail el- (Takentli), 150, 389
Eb Bekir Raz, Rages, 271, 326, 356,
394, 397
Eb Cafer Muhammed b. Ahmed al-
Buhr, 125, 126
Eb Eyyb, 311
Eb Hmid Endls, 356
Eb Hmid Muhammed bin brahim
Eb Hanife (mam- zam), 254, 311,
332, 380
Eb shk irz (Nizamiye mderri
si), 150, 241, 251
Eb smil (i imam), 256
Ebl-Abbas el-Trk el-Fergan. Ha-
cib bin Mlik bin Erkin, 389
Ebul Ferec bn l-Ibri, Bar Hebraeus,
1, 12, 172
Ebl-Feth Kek, 264
Ebl-Fid, 14
Ebl-Gz (Ebl-Kasmm kardei),
219
Ebl-Hatb bin Dahye, 275
Ebl-Hayrt (Sahib Fahreddin Alinin
lkab), 295
Ebl-Kasm, 161, 219
Ebl-Kasm Dergezn (vezir), 248
Ebl-Kasm el-Bekr, 242
Ebl-Kasm Hibetullah, bk. Bed ul-
Usturlb
Ebl-Leys (Semerkantl)
Ebll-Mel Cveyn, mam l Hara-
meyn, 242
Ebl Muzaffer Ifsizr, 261
Eb Mahmd Hmid el-Hucend,
Eb Mansur Abdurrahman Hzini, 262
Eb Mansur Mturd, 390
Eb Maer ul-Belh, 389
Eb Mslim, 377
Eb Nasr (mam Kuayrnin olu), 241
Eb Sid, 401
Eb Sid Baladr Han, 314, 323
Eb Sid Muhammed bin Ali (tabib).
263
Eb Slim, 157, 159
Eb uc, (Hlifenin veziri), 249
Eb Tahir nbr, 157, 159
Eb Tahir bin Alik (afi fakhi), 164
Eb Tahir Hatun, 2, 175
Eb Zayd Navkan, 263
Edessa, bk. Urfa
Edirne Dar-ifas, 324
Efdaleddin Kirman, 208
Efes, 223
Efltun, bk. Platon
Eftalit, bk. Abdl, Akhun
Eftalit kavmi, 371
Eridir gl, 224
Er-keman, 320
Ekber ah, 319
Ekin (para yerine kuma paras), 304
Ekinci, Kokar-olu, 178
Ekmeleddin, 314
El-basan, Er-basan, Er-basgan, Trk
El-basan, Guedric, Khruc, Khrosiskl,
49, 103, 113, 116, 119, 128, 130,
132, 133, 137, 141, 142, 154,, 234,
240
Elbistan, 224, 293
Elcezre, 14, 177
Elcezre eyleti, 180
Elekird, bk. Valacert.
Emeviler, 328, 333, 387, 397
Emir Dinar (Ouz beyi), 1.08, 191
Emir-i Candar, 321
Emir-i Mimr, 313
Emir-i ikr, 3
Emir Samuk, Sanduk, Saltuk (?), 109,
124, 135, 156
Endls, Ispanya,) 350, 363, 369, 398,
400
Endls Araplar, 353
Endls Mslmanlar, 365
Enver, 17,. 20
Erbasan, bk. El-basan
Erbil, 403 ........................................
Ercasb, Yabgu-zade, 343
Erci, 80, 82, 125, 127
Erde bil
Erdem, 96, 98, 103, 104, 128, 149
Erdman, 27
Ereli (Konyaya bal), 219, 220, 296
Ergan, 117, 290 .
Ergenekon, 318
Ermeni, Ermeniler, 11, 12, 23, 24, 33,
78, 79, 80, 82, 85, 90, 107, 108,
111, 118, 124, 125, 128,133,135,
139, 145, 149, 167, 212, 217, 222,
227, ^230, 250, 280, 296, 325
Ermeni Basl, Basilakis, 113, 133, 135,
140
Ermeni beldeleri, 73
Ermenistan, 107, 108, 249
Ermeni prenslikleri, 216
Ermeniyye, 89, 290
Ermeniy denizi, Bahr ul-Ermemye (Ka-
ra-deniz), 381
Errn, Karaba, 119, 120, 155, 231,
271 .
Lrrn-h, 121
Erta (Melik Dukak olu), 69, 70, 82,
97, 115, 208
Erzen, 80, 82, 134, 201, 283
Erzen ur-Rm, bk. Garin
Erzi, Adnan, 9, 17
Erzincan, 47, 218, 227, 231, 269, 290,
294, 295, 309, 367
Erzurum, bk. Garin
Erzurum Saltuklulan, 180, 201
Esedbd, 180
Eski ran Mecslii, 340
Eski Kk, 199, 202
Eskiehir, 133, 219, 223, 225, 275, 280
Eski-Trk feodalizmi, 34
Eski Trk hukuku, 240
Eski Yunan, 328, 394
Eski Yman-Roma, 290
Esterbd, 155, 242
Eref bin Mehmed (Semerkant Alev1-
lerinin reisi), 189
Etrek, bk. Alptoganolu Etrek ............
Evliy-ata, bk. Tala
Evliya elebi, 418
Eyp Trbesi, 311
Eyyb devleti, devletleri, 203, 290
Eyybler, 226, 228
F
Fagfr (Semnm olu,- Papr), 334
Fahreddin Ali (Cendli), 346
Fahreddin Ali (Sahib, Konyal vezir)
295
Fahreddin Behramh (Erzincan Men-
gcik hkmdar), 294
Fahreddin Mbarek-h, 286, 335, 340,
345, 346
Fahreddin Rz, 247, 262, 362, 363,
366
Fahr d-devle Cehir, vefcir, 101, 153,
157, 158, 162, 163
Fahr l-slm Eb Bekir Muhammed
bin Ahmed el s, 390
Fahr l-mlk nan (Ms) yabgu, bk,
inan
Farbi, (Uzluk olu), Alpragabius, 325,
355, 357, 363, 394, 396, 397
Farb, Karauk, 372, 404
Farmurz, 2, 68
Farva, Kzl-arvat, 55, 58, 59, 376,
388
Fars. 343
Fars Ata-begleri, bk. Salgurlu Ata-beg
leri
Fars Blgesi, 417
Farslar, 392, 417
Fars eyleti, 8, 197, 381
Fryb, Pryb, 61, 68
Fatm, Fatmler, 22, 76, 84, 85, 92,
94, 125, 134, 178, 258, 332
Ftm halfesi, 85, 92, 108, 168
Fatih albm, 315
Fatih Sultan Mehmed, 170, 364
Fatma (Semerkantl bilgin), 369
Fazl (Arap emiri), 183
Fazln (Gence emiri), 114, 120, 155,
161
Fazlya, 114, 120, 144 ..................
Fenket, Binket, 269, 378, ,405
Fergana, 166, 268, 269, 290, 333, 373,
378, 379, 384, 387, 405
Fergan, al-, 355, 388
Feridun bey, 8
Fermnlar, bk. Menrlar
Fer ruh (Atabeg), 272
Ferruhzd, 87
Fes, bk. Bes
Feteyn ktibi, 243
Fetva kitaplar, 19
Frat nehri, 117, 123, 126, 216, 218,
221, 224
Filaretos, 124, 160, 216, 218
Fiilstin, 15, 129, 156, 178, 179, 197,
208
Finlay, 26
Firdevs, 380
Firz (Ermeni muhtedisi), 179
Firze burcu, 156
Frz-kh, 192, 363
Floransa, 306, 351
Frank, 91, 110, 117, 123, 133, 179, 277
Fransa, 289, 299, 301
Fransa krall, 270, 301
Fredrick Barberos (Alman mparato
ru), 225
Frikya, 216 -.-r,
Frye, R., 380
Fstt, bk. Kahire
Futuvvat tekilt, 202, 243, 244
G
Gabriel (Malatya Ermeni hkimi), 218,
219
Gabriel, A., 27
Gaffr, 3, 15
Gag kalesi, 155, 201
Galien, Clinus, 355
Gamah, bk. Kemah
Garb-Anadolu, 17, 210, 212, 216, 221,
222, 224, 230, 232, 233
Garb Anadolu ulan, 232 ,
Garb Avrupa, 283, 301, 349, 350, 419
Garb Trkistan, 372
Gardet, L., 393, 394
Garin, Karin, Kamukalak, Kalikala, Er
zen ur-Rm ( = Rm erzeni), Arz-
Rm (Rm memleketi), Erzurum,
Theodosiopolis, 80, 82, 85, 91, 106,
107, 127, 131, 133, 142, 218, 225,
228, 275, 286, 288, 289, 291, 315,
323, 328, 411
Garp Gk-trkleri, 39
Garp imparatorluu (Roma-Bizans), 62
Garp Trkleri, 381, 382, 383
Garp Yabgular, 341
Gars un- Ni-me Muhammed, 4
Gayr Han (nalck), 405
Gayri mslim Trkler, 189
Gazak, 379
Gazl (mam), Hucet t-slm, 34,
150^ 177, 254, 324, 326, 355, 363,
364, 365, 393, 398
Gazl trbesi, 310
Gazan Han, 280, 309, 310, 402, 414
Gazaria, bk. Hazar-eli
Gz (Emir, Danimendli hkmdar),
24, 186, 219
Gz elebi, 291
Gzler, 22, 23, 24
Gzye Hatun, 294
Gazne, 28, 55, 57, 58, 61, 63, 64, 65,
66, 67, 68, 69, 70, 73, 87, 114, 148,
153, 163, 185, 186, 192, 237, 378,
381, 390, 409, 410, 412
Gazne devleti, 63, 342
Gazne devleti tekilt, 237
Gazne Halalan, 410
Gazneliler, 4, 16, 33, 52, 54, 55, 56,
57, 59, 60, 61, 63, 65, 69, 70, 71,
73, 79, 87, 153, 194, 237, 239, 266,
292, 328, 333, 338, 345, 357, 378,
390, 398
Gediz vadisi, 222
Gegen, 112
Gelibolulu Ali, 18
Gence, Cinze, 81, 83, 89, 90, 116,
119, 121, 155, 156, 161, 180, 183,
197, 201, 271, 403, 410, 413
Gencneler, 375
Gerdiz, 194, 378
Gerger, 109, 119
Germiyan, 291, 293, 297 ................
Germiyanl Trkmenleri, 232
Germiyan oullar beylii, 230
Gevher yn (Badat ahnesi), bk.
Sad ud-dn, 163, 243, 250 %
Gevher Hatun, 2, 113, 129, 154, 184,
240
Gevher Nesibe Hatun, 272
Geyhatu (Mool ehzadesi), 295
Grnata 365
Gyseddin (Gr hkmdar), 363
Gyaseddin K, 397
Gyseddin Keyhsrev I., 278
Gyseddin Keyhsrev II., 279, 294,
298, 308, 315
Gyseddin Keyhsrev III., 315
Giorgi (Lori kral), 111, 155, 212
Girdkh, 100, 103, 104 :
Giresun, 233 .
Girit, 329, 500, 353 . =
Girit Trkleri, 353
Gluck, H., 27
Gogonia, bk. ark Karahisar
Goller, 292
Gomikiyye, bk. Komuklar
Gomklar, bk. Komuklar
Gor, Gur, 192, 333, 362
Gonk (koruk, koru), 146
Gorular, 4, 189, 192, 194, 362, 363
Gebeler lkesi, bk. Bild-ul Hark-
vat, 166
Gebe Ouzlar, 275, 376
Gebe Trkmenler, 266, 282
Gk-bri, 274
Gke (ingizin aman), 322, 339
Gke-deniz, Sevan gl, 111
Gk-sagun, bk. an-tekin
Gk-saray, 405 _
Gksn, 11, 223
Gk-ta, 54, 71, 80
Gk-Trk, 248, 316, 335, 379, 205
Gk-Trk alfabesi
Gk-Trk devleti, 193
Gk-Trk Kaanl (Hakanlar), 165,
339, 415
Gk rk kitabeleri, 240
Gk-Trkler, 12, 38, 39, 53, 62, 67,
72, 77, 148, 189, 193, 234, 269,
276, 289, 307, 317, 318, 320, 326,
339, 340, 341, 371, 373, 374, 375,
383, 384, 385 .
Gkyay, (Orhan aik), 22
Glpmarl, Abdlbaki, 9
Gynk, 296
Gregoire, VII. (Papa), 215
Gregorien sistemi, 261
Grousset, R., 26
Guedric, bk. El-basan
Guest, A.R., 271
Guillaume (kral), 353
Guillaume de Tyr (Hal mellifi), 13,
281, 354
Guizot, M., 13
Gulm-hne, 277
Gult-i a, 244
Gnbed- Turul, 102, 310 .
Gr, bk. Gor.
Gurgn, bk. Crcn .
Gustave le Bon, 390
Gutenberg, 359
Guzgnn, 60
Gliek, (Glicek), 379 .
Glsan, 87, 104
Glehri, 285
Gm, Gmhacky, 285, 288
Gmhane, bk. Bayburt
Gm-tekin (Byk Seluklu emirle
rinden), 117
Gm-tekin Ahmed Gz, 20, 218,
219, 221
Gnaltay, emseddin, 393
Gn-dodu (emir), 247
Gr-bua (emir), 177, 178, 179, 180,
208
Grcstn, Klartli, 111, 112, 120, 134,
155, 182, 186, 201, 212, 225, 22S,
231
Grc, Abhaz, 11, 39, 81, 88, 85, 89,
110, 119, 120, 133, 152, 182, 197,
201, 277
Grc devleti, 182, 225
Hatun, 314
-Kpak ordusu,
Grcler, 119, 182, 183, 188, 197, 19S,
199, 201, 204, 225, 239 .........
Grc milleti, 82
Grgan, bk. Crcn,
Gr gen, bk. rgen
Gr-han (Karahtay hkmdar), 191
H
Habe, 169
illeri, 167
Hac emirlii
Hact Bara, 110
Hac Bard, 110
Bekta (Vel), 10, 18
Ahmed (Tebrizli), 365
Ali (Hind mslmanlarmdan),
365
Hmu (eyh), 296
Hseyin (Horasanl), 365
brahim (Konyal), 365
Hacb, 60
bin Malk bin Erkin, bk. Ebut
Abbas el-Turk el-Fergan
Haatur, Peht, 124
Hal devletleri, 350 1
Hallar, 21, 178, 179, 182, 197, 199,
208, 219, 220, 222, 223, 246, 274,
277, 281, 302, 324, 334, 348, 349,
352, 359, 362, 365, 370
Hal seferi I., 219
Hal seferleri, 13, 219, 327, 350, 358,
365, 417, 419
Hfz, (ir), 416
Hfz Ebr, 3, 15, 413
Hakan (chakanus), Kaan, Kaan, 35,
38, 39, 41, 235, 403
Hakan-beg (=hakanm vekili), 41
Hakanolu Harun, bk. Han olu Harun
Hakk el-riz, St hakk, 163
el-Hkim (Fatm Halifesi), 396, 419
Hakim Mavsili (mneccim), 172
Hakim Sen, 149
Hala, Halalarj Kala, Hlclar, Hal-
luklar, Ouz Kallar, Kalatzlar, 51,
194, 204, 375, 381, 382, 409
Hala Sultan trbesi, 313
Haldia, 82 ?
Halef b. Zehrav (Endlsl),
Haleb (p) 15, 110, 118, 122, 123, 124,
126, 127, 132, 134, 156, 157, 158,
160, 161, 203, 208, 209,. 214, 217,
242, 258, 272, 343, 369
Halep atabegleri, 158, 239, 269 .
Halil Edhem, 10, 26, 27
Halluklar, bk. Halalar
Halys, bk. Kzl-rmak
Hama, 124, 362
Hamn-i seferi, 276
Hamdan bin Ab dr rahm, 4
Hamdullah Kazvn, 2, 3, 15, 46, 187,
268, 299, 308, 404, 412
Hanbali, Pekin, 303
Hanbeller, 241, 251
Hanbel mezhebi, 394
Handak, Kandiye, 353
Hanefler, 161, 253
Hanef mer (Trkistanl), 302
Hankn, 72
Han-olu Hrun, Haka-olu Hru,
118
Hans kalesi, 61
Hanzit, 107
Hapsinal, bk. Has nal
Hara, 187
Harang, 313
liargh-tr, bk. Keregci
Haricler, 332
Hrizm, Harizm, bk. Hvarizm
Hrizm eyaleti, 178
Harizm, (Muhammed al-), 354, 355,
389
Harizmahlar, bk. Hvarizmahlar
Harput, bk. Hsn Ziyd
Harran, 177, 157, 296, 403
Harofiyya, 126
Hartner, W. 397, 398
Hrn (Altuntam olu), 57
, , bk. Han, (Hakan) olu
Bura Han, 50, 120, 123
-Reid (Halife), 271, 386
Harzem, bk. Harizm
Haan, Asan, nan, Yabgu olu Ha
an, 49, 81, 88
Haan, (kimyager), 367
Haan, (Semerkantl filozof) 262, 263,
Haan bey (Kayseri emiri), 220
Haan.bin Tahir, 160 *
Hasan-kale, bk. kaputru,
Kttan (Mervli), 263
* Sabbah, 184, 244, 245, 246,
247, 248
Has nal, Hapsindi, 123
Hasluck, 'W., 26
Haiiyyn, bk. Btn
Haain, bk. Btn
Hatah, 159
Hatt-i tura, 319
Hatt-i Yabguv (Bayguv) 343
Hatun (Tuadm annesi), 374
Hatun (i-denizin zevcesi), 201
Hatuniyye, 5
Hatunyye ktphanesi, 259
Hatun-kent, 384
Hayatile, bk. Abdl
Haydar Mirza Duglat (Kkarl), 406
Haytal, bk. Abdl
Hayton (Ermeni), 299, 405
Hayk, bk. Kakg
Hayil-ta. 292
Hayvan Takvimi (Uygurlann), 343
Hazar, Hazarlar, 21, 34, 35, 36, 37,
38, 40, 41, 78, 110, 113, 133, 248,
303, 329, 341, 376, 381, 386, 387
Hazar-Aral blgesi, 37
Hazar bakiyeleri, 115, 119
Hazar l, Det-i Hazar, 37, 44
i

Hazar (denizi), 35, 37, 115, 352, 375,

381
Hazar devleti, 35, 279, 381
Hazareli, Gazaria, Krm, 281, 371,
373, 381, 410
Hazar-esb, 93, 94, 98
Hazar hakan, Hazar hkmdar, 35,
36, 248
Hazar havalisi,
Hazar sahilleri 80, 373, 374, 376, 379
Hazar Trkleri, 34, 350
Hazar lkesi, 341
al-Hzn (Alhazen), 355
Hazret-i mer, 143, 249, 280
Helenistik devir (Anadolunun), 283,
Hemedan, 68, 71, 72, 86, 96, 97, 102,
113, 114, 128, 134, 135, 137, 143,
144, 154, 180, 186, 199, 200, 202,
250, 256, 313, 331, 403, 410, 416
Herat, 60, 61, 64, 67, 69, 70, 87, 114,
154, 160, 192, 257, 363
Her,der, 393
Herev, 15, 24, 311
Herve (Frankopulos), 110
Heyd, W., 26 '
Hfak, bk. Kpak
Hlclar, bk. Hala
Hrhz, Krgz (Gazne kumandanlarn
dan), 87
Hristiyan Avrupas, 311
*> dnyas, 328
Kpaklar, 325
Uygurlar, 343
Hsn Keyf, 251, 283, 294, 369
Hsn Mansur, (Adyaman), 109, 117,
227
Hsn Ziyd (Harput), 159, 283, 322,
362
Htay, 327
Hzr Han (Karahanl Hkmdar), 164,
165
Hibetullah b. Muhammed, 92
Hieropolis, bk. Membic
Hikmet kr ah, 334
Hill us-Sbi, 4
Hilt, 223, 274
Ilille, 183
Hims, 124
i
i
l
l

Hindistan, Hind, 16, 54, 61, 69, 154,

167,. 169, 189, 190, 197, 205, 294,
319, 328, 334, 335, 355, 369, 372,
374, 375, 377, 383, 385, 409
Hindu-Avrupallar, 292, 372, 382, 383,
397
Hindah Nahivan, 343
Hint denizi, 176
Hiong-nu imparatorluu, 373
Hiong-nu kavmi, 371
Hisr-i Tk, 58
Ham (Halife), 398
Hz-tmkz (Kz denizi), gl, 376
Hoca Ahmed (Svasl tcir), 365
Hoca Dehhn, 347
Hoca Mesd, 347
Hoca-zade (Bursal), 364
Hucend, .122, 190, 313, 405
Honas, Khonae, 132
Honigman, E 26
Horasan, 5, 30, 47, 52, 53, 54, 55,
58, 59, 60, 61, 63, 64, 66, 68, 70,
72, 74, 79, 87, 88, 126, 130, 133,
149, 159, 163, 164, 178, 179, 180,
, 184, 185, 187, 192, 195, 197, 201,
203, 205, 211, 216, 246, 248, 254,
257, 264, 266, 269, 286, 287, 310,
311, 323, 328, 330, 333, 338, 339,
360, 366, 370, 372, 374, 382, 402,
406, 409, 410, 411, 415 .
Horasan Amdi, 110
, Horasan Btnleri, 247
Horasanllar, 205, 380
Horasanl Trkler, 380
Horasan Salan, 109, 117
Horasan tarihileri, 193
Hotan, 264, 378, 384
Hotanllar, 378
Hotan melodileri, 326
Hotan Trkleri, 411
Houstma, Th., 6
Howorth, 26
Hoy, 101, 110
Huart, CL, 9, 10 .
Hccet ul-slm, bk, Gazl
Hulvn, 72, 89
Hun, 33
Humar-tekin (emir), 174, 250
Humar-tekin (Harizmhm kumandan
larndan), 408
Humar-tekin, bk. Turac Humar-tekin
Hun (Kun) imparatorluu, 373
Hun (Kun) kavmi, 371, 379
Hunlar, 335, 381
Hurdek, (Sultann klesi), 172
Hurremi frks, 244
Husrev Frz, melik ur-Rahm, 86, 91
Hsrev Perviz, 375
Hurre, bk. Niapurlu Zeynep
Huttal, 373, 375
Huttalan, 60, 104, 193, 292, 373, 413
Huttalan Yabgusu, 326
Hy kaps, 180
Iizistan, 246, 333
Hen ang (in seyyah), 375, 384,
585
Hlg (Han), 232, 259, 307, 343, 397,
404, 414, 416 :
Hsmeddin sim (eyh, air), 339
Hseyin (Hz.), 161
Hseyin (Cenahddeve Habeg), 209
Hseyin Hsamettin, 10
Hvce-i buzurg bk. Nizm l-mlk
Hvce Selmn, 18
Hv>an-i yama, 166, 326
Hvarizm, 28, 30, 37, 39, 44, 47, 48,
57, 58, 63, 69, 70, 78, 87, 96, 100,
114, 129, 131, 145, 146, 165, 180,
190, 192, 205, 252, 259, 263, , 264,
266, 267, 268, 270, 291, 302, 310,
311, 333, 339, 344, 346, 352, 360,
363, 370, 376, 379, 384, 387, 399,
401, 402, 406, 407, 413, 415
Hvrizmliler, 35, 263, 372, 378, 404
Hvrizmh, Hrn, bk. Hrn
Hvrizmh Ismil, 63, 70
Hvrizmahlar, 192, 205, 317, 360, 365,
398
Iascot, bk, Yastuk
Hak, 269
Ilak dalan, 387 .
Ilgn (b-i Germ), 275, 28$, 286, 293
Ilca, 323
, Igbal, M., 3, 6
Irak, 3, 6, 29, 30, 55, 58, 79, 89, 91,
94, 95, 130, 133, 159, 169, 185, 198,
203, 205, 252, 254, 261, 267, 269,
287, 288, 290, 293, 310, 322, 330,
333, 340, 343, 346, 360, 361, 364,
367, 370/372, 400, 402, 403
Irak- Acem, 346
rakllar, 256
Irak mlhidleri, 256 ,
Irak Ouzlan, 54, 71
.... Irak Seluklular,..186, 189, 197. 198,
203
irkil Hoca, 322, 331
Isk-gl, 371, 373, 383
Isk-gl blgesi, 371, 373
Inas (Trk kumandan), 340
Iva (Yva), Ouz boyu, 202
i

asi (Ayaz?), 212

bane kalesi, bk. Van
bn Alln (Basra mltezimi), 250
bn al-Resl, 243
bn Ammar (Trablus-am i emiri)
182, 217
bn Arabh, 17
bn Asakir,
bn Bbtuta, 15, 231, 270, 286, 321, 412
bn Bb, 9, 18, 131, 205, 290
bn Cubayr, (Endlsl seyyah), 350
bn Fazlan, bn Fadlan, 32, 35, 38, 40
bn Funduk, bk. Ali bin Zeyd Beyhak
bn Haldun, 283, 309, 320, 324, 329,
350, 355, 397
bn Halli, 101
bn Hallikn, 84, 324
bn Hamdn, 125
ibn Hassl, 34
ibn Havkal, 289, 300
bn Hayzam, 4
ibn Kemal, 147
bn Kesr, 143
bn Muhallebn, 136
bn Munkiz (Ali bin Mrid), 4
bn Rd, 353, 355, 363, 392, 396, 398
bn Riidlk, Averroisme, 353
bn Sad, 331
bn Salah (afi alimi), 365
bn Said al Maribi, 15
bn Samha (Yahudi), 249, 301
bn Sina, 259, 260, 361, 363, 369, 388,
389, 393, 394, 397, 406
bn addd, 15, 258
bn Tarhan, bk. Ali Bin Haan 325
bn Tarhan (Eski bir Trk musiki-
nas)
bn Tarhan ailesi, 381
ibn Teymiyye, 394
bn Tiktaka, 35
bn Tmert, 394
bn ul-Adim, 1, 3, 4, 6, 14, 104, 118,
124, 135, 295
bn ul-Albam (vezir), 413
ibn l-Azrak, 5, 117, 134
ibn l-Cevz, 14, 143, 172
bn l-Haysam, 355, 397
bn l-Kdve (Kerrm reisi), 363
bn iil-Mslim, 92
bn n-Nefs, 367, 398
bn n-Nedim, 325, 340, 341, 388
tbn l-Esr, 4, 6, 14, 35, 51, 83, 99,
182, 205, 303, 353, 403, 409, 410
bn t-Tilmiz, 263
bn Zurayk (Ebil-Hseyin Yahya bin
Ali), 4 '
brahim, 49
brahim (Gazne Sultam)
brahim bin Abdullah (kimyager), 367
brahim bin shak, 388
brahim (b.) Ymal, 56, 58, 61, 67, 69,
71, 74, 81, 82, 86, 89, 96, 97, 98,
100, 108, 109, 115, 128, 130, 217,
234, 337
brahim el-SI, 389
brahim Tamga Han, Byk Tamga
(Tavga) Han, 4, 114, 121, 312
I Anadolu, 220, 281, 402
duket ehri, (Turfan), 383, 385, 386
dil Bulgarlar, 286, 309, 329, 341
dris (slm corafyacs), 337
di$t 292
hvan us-Saf, 361
kt nn-pre, 93, 152
l-alm olu mer, 5
l-Arslan (Hrizmh), 201
l-begi (Porsuun olu), 180
l-bilge Hatun, 240
l-deniz (Azarbaycan Atabei)
l-denizliler, bk. Azarbaycan Atabegleri,
199, 200, 201, 203
l-gz (Artuklu hkmdar), 180, 197
lhn devri, 15....................................
lhan imparatorluu, 296
lhanler, 24, 26, 230, 300, 303, 305,
309, 343, 344, 402, 414, 417
lig, 153
lig Han, 114
lig Nasr Han, 50, 51, 52, 121
li vdisi, 373
l-Kavut (emir), 247
l-teri Kaan, 240
ltizam usl, bk. Makataa usl
l-tutmu, 16
lyas, 114, 145
lyas bey (Trkmen beyi), 232
mdeddin (Artuklu hkmdar), 362
mdeddin Muhammed (Dunayserli),
367
mdeddin Zeng, 199, 222, 239, 344
mad ud-din-Bundar, 6
mmet (Halifelik) meselesi, 244
mm Gazl Trbesi (Tsda), 310
mm- zam trbesi, 150, 161
mm Rza trbesi, 410
nan (unvan), 344
nan beg (yabgu), Ms, Fahr l-
Mlk nan Yabgu, 34, 37, 41, 49,
56, 58, 59, 61, 66, 68, 69, 70, 73, 81, *
87, 88, 96, 104, 114, 115, 234, 235
nan beg (Rey emiri), 200
nan Yabgu olu Haan, bk. Haan
ndus vdisi, 373
ngiltere, 270, 299, 300
ran, Acem, 5, 7, 15, 27, 30, 34, 44, 54,
71, 79, 117, 131, 133, 174, 197, 202,
205, 217, 240, 244; 246, 267, 284,
288, 289, 299, 305, 310, 312, 322,
330, 332, 333, 338, 339, 343, 346,
354, 360, 364, 366, 369, 370, 372,
379, 380, 382, 383, 387, 391, 402,
403, 415
ran kavimler, Hind-Avrupa kavimleri,
373
ranllar, 241, 251, 286, 304, 308, 322,
326, 336, 374
ran Moollan, 411
Iranh (Kavut olu), 206, 207
ran Trkleri, 411
s, 36
s dini, 340
sak Komnenos, 213, 222
sfahan, 68, 71, 86, 89, 102, 103, 113,
114, 136, 153, 156, 159, 160, 162,
163, 164, 165, 166, 168, 170, 173,
, 174, 177, 184, 185, 186, 200, 220,
246, 247, 250, 256, 257, 261, 302,
310, 313, 403
sfahan kalesi, 181
sfahan rasathanesi, 261, 263
sfendiyar bey (andar olu), 272
sfizr, 67
skender (MakedonyaI), 312, 379, 403
skender-i Sn (Hrizmh), 371
skender istils, 379
skenderiye, 273
slm-Arap medeniyeti, 392
slm-Bizans savalar, 283
slm dnyas, 1, 173, 241, 245, 256,
257, 269, 270, 284, 289, 305, 307,
311, 313, 315, 325, 328, 329, 330,
331, 332, 338, 339, 342, 344, 348,
349, 357, 358, 360, 363, 365, 369,
370, 372, 391, 396, 400, 401, 412,
417, 418, 419
slm hukuku, (Fkh), 269
slm istils, 339, 400
slm medeniyeti, 1, 174, 252, 264, 284,
328, 332, 339, 340, 348, 349, 353,
354, 358, 359, 363, 364, 366, 368,
370, 383, 385, 387, 388, 389, 390,
391, 393, 394, 395, 397, 398, 399,
400, 404, 406, 413, 414, 415, 417,
418, 419, 420
slm-Trk medeniyeti, 404
slm lkeleri, 415
slm ziyretghlan, 15
slvlar, 35
smil (Azarbaycan meliki, Yakut! o
lu), 178, 184, 251
smil bin brahim (Mardinli tp ali
mi), 362
smil bin Ahmed (Samani hkmda
r), 377
smil el-Cevheri, 388
smil Glip, 10
smftiller, 248, 395, 401 ,
smil mezhebi, 377
smetiye medresesi, 207 ........ .........
paniket, 389
Ispanya, 329, 334, 350, 358, 419
spanya Emevileri, 393
spanyollar, 353
spiap, bk. Sayram
spir, Sper, 82
sril, bk. Arslan Yabgu '
sriliyyt, 394
stahr, 72, 116
stanbul, 83, 84, 85, 108, 124, 132, 133,
137, 188, 216, 218, 222, 224, 226,
232, 280, 283, 284, 290, 291, 314,
330, 358, 360, 368, 381, 383, 393,
397, 399
stanbul boaz, 112
stemi (Han), 39, 62, 316
rkiye felsefesi, 362
talya, 288, 291, 351, 357, 360, 418
talyan cumhuriyetleri, 231
talyanlar, 399
itil (ehir), 36, 39, 381
til Bulgarlar, 40, 329
vane, 107, 120, 155
z, Fahir, 18
zmit, 188, 213
zmir, 218,
znik, 161, 176, 214, 216, 219, 220, 221,
226, 232, 233
Jahet, 12i
Japonlar, 359 -
Japonya, 419
Javekhet, 111 '
Joinville, 299
Justiniaunus, (Bizans imparatoru) 349,
400
Justinus II., 62
K
Kaan, bk. Hakan
Kbil, 190
Kbil Trkleri, 115, 378 .......................
Kad Burhn d-dn, 90
Kad al-Bulgar, 341
Kadir Han, 54, 121, 390
Kadky, 132
Kadrgan orman, 383
Kad-zade, 297
Kadisiye, 143
Kafesolu, brahim, 25
Kafkas, Kafkaslar, 91, 111, 113, 115,
150, 188, 195
Kafkas dalan, 111, 176
Kafkas geitleri,
Kafkasya, 7, 11, 80, 100, 119, 120, 121,
122, 123, 129, 154, 155, 181, 183,
212, 402, 410 .
Kafut (Kpak'larn bir ulusu olmas
muhtemel bulunan Cazglarm h-
kmdan), 115 . *
Kagk, bk. Kakg
Kaan, bk. Hakan
Kahire, Fustat, 271, 273, 323, 361, 367,
369 ,
Khta kalesi, 227
Kahi an, 113 '
Kim biEmrillah (AbbaSi Halifesi),
74, 75, 91, 94, 112, 142, 157, 217,
337 ......
Kakig, Hayk, 112, 119
Kakhetia, 119
Kkuya olu, Kkuya oullar, 61, 66,
68
Kkuya-olu Alud-devle, 71
Kkuya-olu Fermurz, 71, 86
Kal a, Kaiatz, bk. Hak
Kalavn (Memluk sultam), 273
Kalem-i-divan, 93
KaLikala, bk. Garin
Kalracr kalesi, 54
Kaluy, (ressam), 514
Kalanoros kalesi, bk. Aliyye
Kamme kilisesi, 84
Kan, aman, 37, 1-30, 228, 282, 322,
326
Kamareddin (bir nevi kays), 316
Kamareddin bahesi, 316
Kmyr, 72
Kandiye, bk. Handak
Kangami, 111
Kangl, 190, 204, 382
Kangl dili, (Harizm trkesi), 345
Kangllar, 196, 204, 842
Kanun Sultan Sleyman, 174, 363
Kanun kitab (= vergi defterleri), 93
Kapadokya, 133
Kapagan kaan, 383
Kapar (emir), 109
Kap-kulu asker, 170
Kaptan (Kabilan) kaps, 408
Kaptru, Hasankale, 81, 82, 85, 89, 107
Kara-Arslan (eyh), 368, 412
Kara-Arslan (Artuklu hkmdar), 278
Kara ba, bk. Errn
Kara-balgasun, Ordu bali, 341, 385
Kara-balgasun kitabesi, 342
Kara (Bara) tekin (kasaba), 377, 379
Kara-bura, avar bua (bir nevi man
cnk), 291
Karauk, bk. Farab
Karauk da, 406
Kara-ur (yabgu), 375
Karada, 118
Kara-denizr, Bair-i Enneniyye, 27, 78,
221, 222, 224, 226, 284, 291
Karagz, 301 not:
Karaha (emr), 4, 38, 231
Karahanl, Karahanllar, 4, 16, 33, 42,
44, 47, 48, 50, 51, 52, 53, 54, 57,
63, 67, 69, 70, 77, 79, 87, 114, 120,
121, 145, 146, 153, 164, 165, 174,
189, 234, 239, 240, 249, 266, 276,
328, 329, 338, 342, 343, 348, 375,
377, 380, 386, 406
Karahanllar devleti, 165, 191, 193
Karahanl lkesi, 186
Karahisar, 32, 295, 299
ICara-hitay, 195, 404
Kara-hitay istils, 195, 24, 205
Kara-htaylar, 79, 189, 190, 191, 192,
193, 204, 361, 384, 371, 386, 404
Karahoa, 343, 385
Karakcrum, 309, 315, 327, 341
Kara-Koyunlu, 47
Kara-ku burcu, 410
Karaman, 289
Karamanllar, 233
Karamanl Trkmenleri, 213
Karaman oullan, 227, 230 .
Karaman oullan (Karamanl) beylii,
230 .
Kaasi Beylii, 289
Karaar eyleti, 269, 384, 385, 46
Karatay Kervansary, 287, 297
Karatekin (emr), 119, 120, 218
Kara-tekin ovas, 180
Karin, bk. Garin ( Erzurum)
Karin (Sipehbd Alinin kardei), '252
Karl ky, 204
Karluan (ky), 204
Karluk, 189, 190, 195, 204, 389
Karluk Hanlar, 404
Kark kavmi, 329
Karluklular, 42-, 45, 46, 79, 165, 194,
204, 379, 382, 389
Karluk yabgusu (Keanda oturan), 377
Karmti, 244
Karmtiler, 243
Karnisin, 72
Karmk al ak, bk. Gam
Kars, Van ant, 90, 91, 111, 112, 120, 212
Kar, 373
Kartl, 111, 212
Karva, bk. Kurey
Karyat ul-ladse, bk. Yengi-kent
Kasim emrl-bminin (Halifenin orta
), 236
Kasm d-devle Ak-sungur, 158, 160,
161, 181, 183, 208, 344
Kasn-rn, 98
Kastamonu, 218, 221, 231, 232, 278,
280, 288, 290, 291
Kastamonu Trkmenleri, 230
Kastro-Okomi, Ugomi, Ogom, 82, 107
Kn, 93, 242, 255, 271, 377
Kgar, 55, 74
Kgar, Ordu-kent, 164, 166, 189, 190,
264, 338, 342, 373, 348, 384, 389,
403
Kgrl Mahmd, 16, 30, 32, 33, 38,40,
291, 304, 307, 321, 322, 330, 332,
....342, 343, 345, 346, 371, 379, 382
Ki-hane, 290
Kt (Harizm), 150
Katakalon, 82
Katalonya, 354
Katolik Avrupa, 215
Katolik kilisesi, 215
Ktip elebi, 17
Katran (ir), 107, 152
Katvn, 191, 263, 361
Katvn meydan muhrebesi, 191, 193,
195
Kavadanek, 109
Kavdan (emr), 171
Kavs al-hadid, bk. Kavurdular
Kvurt (Kara Arslan, Kirman Seluklu
lar meliki), 72, 76, 113, 114, 116,
128, 129, 146, 151, 152, 153, 154,
156, 206, 214, 306
Kavurtlular, Kavurdiyn, 152
Kayalk ehri Cailac, 343, 404, 405, 415
Kaydu, 403
Kay boyu, 33, 48,, 110, 348
Kaylar, 78
Kayseri, 27, 123, 219, 227, 229, 272,
80, 283, 286, 293, 295, 313, 333, 411
Kazt al-Askir (~ Ordu kadll), 239
Kazvin, 71, 79, 103, 128, 245, 312, 410,
411
K. Dukas, 112
Kedrenos, 85
Kekaumenos, 108
Kemah, Gamah, 107, 218
Kemleddin (Rhat olu), 297
Kemleddin bin Yunus (Musullu), 365
Kemleddin Fris, 355
Kemliye ktphanesi, 259
Kencek, Kencine, Kenciy, 378, 379
Kencine, bk. Kencek
Kenge {= mzakere), 38
Kerekci, adrc, hargh-trs, 33
Keregci-hoca, 33
Kerrmler, 363
Kermiyye mezhebi, 363
Keroanslr, 285
Kervansaray, bk. Dr-z-ziyfe
^Ke, 67, 164, 373
Kei Gregoire, 11 ...................*..
Kemir, 205, 374
Keyhatu, 404 '
Keyhusrev L, 225, 226
Keyhusrev II., 228, 229, 230
Keykvus I., 8, 90, 227, 272, 273
Keykvus II., 230
Keykubdiye, 227
Kharachukhda, bk. Karauk da
Khartli, bk. Grcistan .
Khonae, bk. Honas
Khorasanites, bk. Slr-i Horasan
Khrisoskl, bk. El-basan
Kibns, 312, 329
Kbrs Krall, 14
Kd, bk. Ktay
Kl Arslan I., (sultan), 22, 24, 47,
116, 176, 181, 182, 219, 220, 221
Kl Arslan II., 6, 9, 12, 24, 69, 143,
205, 222, 225, 276, 278, 280, 282,
284, 316, 364
Kl Arslan III., 226
Kl Arslan IV., 229
Knk, Kmkllar, 31, 33, 37, 40, 42, 48,
130, 155
Kpak, Kpaklar, Kimek, Kuman, Hf-
ak, Kun, 35, 41, 76, 77, 78, 113,
115, 116, 133, 178, 183, 188, 196,
204, 318, 325, 345, 346, 371, 376,
382, 402, 411
Kpak l, Kpak-eli, Kpak lkesi,
Dest-i Kpak, Comania, 37, 281,
290, 317
Kpak-Kang kabileleri, 241, 410
Kpak kleleri, 290
Krgz, bk. Hrhiz (Gazne kumandan
larndan)
Krgzlar, 326, 382, 386
Krm, bk. Hazar-eli
Krm sahilleri, 381
Krehir, 280, 286, 289, 293
Krtas, 304, 305
Ktay, Kit, Kid, 196
Ktay Hn, 78
Ktaylar, 35, 45, 77, 189
Ktay Trkleri, 411
Kvmeddin Burslan, 6
Kvm ud-din (mimar); 416
Kvm l-mlk (Turac, emir), 345
Kz'denizi, 379
Kzl, kzl-beg, 54, 71
Kzl Arslan (ldenizin olu), 200, 202
Kzl Avrat, bk. Farva .
Kzlrmak, Halys, 119, 133, 213
Kzllar, Kzliyn, 30, 61, 130
Kzl-zen, Sepd-rd, 200 .
Kzl-san (emir), 246
Kz sarraf, 297, 302
Kzl-tepe, bk. Dunaysar
Kzolu, bk. Sibt ibn ul-Cevz
Kk-alp, bk. Gk-alp
Kilikya, 117, 119, 124, 133, 212, 216,
221, 224, 225, 228, 230, 296
Kilikya Ermeni krall, 227, 233
Kilikya seferi, (I. Sleyman hm),
218
Kimek, bk. Kpak
Kind, el-, 397
Kiragos, 413
Kirman, 17, 29, 30, 58, 88, 113, 116,
119, 156, 203, 206, 207, 208, 246,
260, 333, 403
Kirman Seluklular, 17, 206, 207
Kirmanh (Kavurt olu), 206
Kta, bk. Ktay
Klaviyo (Ispanyol elisi), 323
Ko-hisr, Dunaysar
Kolonia, bk. ark Karahisr |
Komana, Komnn, 118 i
Komnnoslar, 188, 226
Komuklar, Gomkiyya, Gomkler, 113,
119
Konrad III. (Alman mparatoru), 223
Kozan, bk. Sis, 226
Konya, 27, 124, 214, 220, 221, 222,
223, 225, 227, 230, 275, 279, 280,
283, 284, 286, 289, 290, 296, 298,
313, 315, 322, 324, 347, 364
Konyal, brahim Hakk, 100
Kopsa, bk. Kopuz
Kopuz, bk. Kopsa, 320
Korgut bey (Boz-oklann beti), 194
Korl,, 125
Kostantin, 80, 83, 89
Kostantin Dukas. 108
Kostantin Gabras (Trabzon dukas),
221
Kouk, 320
Koybal, 31
Kozan, sis, 226
Kg (makam), 320 -
K-erkin (Kzerkn), 49
Kl-tekin, 62, 374
Kprl, M. Fuad, 8, 10, 20, 25, 300,
359, 401
Kseda, 228, 229, 288, 308
Kk l-Cedid, yeni kk}199
Kymen, Mehmed, 7, 24
Kubd-bd, 227, 313, 314
Kubadiyn, 58, 70
Kubbet l-slm (Buhara ve Ahlatn
lkab), 390, 410
Kubily Han, 303, 309
Kua, 373, 378, 384, 385
Kutadgu, 320
Kuds, 84, 129, 155, 178, 179, 182, 190,
208, 225, 328, 419
Kfe, 242, 275
Kufs kabileleri, 206
Khistn, 61, 67
Khistn, Btmleri, 246
Kukla (oyunu), 327
Kulald, 320
Kulan Arslan, bk. Davud
Klar-Tekin (Kl Er-tekin), bk. Tu-
rul-beg, (Buhara valisi)
Kulan, 383, 384
Kum, 93, 242, 255
Kuma (Belh valisi), 159, 192, 195,
263, 311
Kuman, bk. Kpak
Kumama, 290, 317
Kumanlar, 1S8, 233, 325, 346, 402, 411
Kumdu, 302
Kmis 72
Kn, bk. Kpak
Kunduz, 70, 154, 373, 378, 412
Kunlar, 78
Kuray, Karva, 80, 86, 94, 96, 99
Kurgan (Hurgan), 379
Kurgan-kent, 379
Kunltaj, 38..... j ; ;........... .....................
Kurtuba, 398
Kurtuba Halifelii, 398
Kusm bin Abbs, 311
Kuayr (imam), 241
Kutasb, 344
Kutalm, (ihab d-devle), 54, 67, 72,
81, 83, 89, 90, 94, 95, 96, 98, 100,
103, 104, 105, 106, 110, 111, 128,
129, 130, 136, 155, 213, 214, 234,
266
Kutalm olu Mansr, bk. Mansur
Kutalm oullar, 155, 156, 176, 203,
214, 215
Kutbeddin irzi, 259, 355, 369, 416
Kuteybe, 316, 375, 385
Kutlug (Gi-tekin olu), 168
Kutlug tekin (kale muhafz), 322
Kutlu Timr (Mool Emri), 413
Kutuku Noyan, 410
PvUtschera, 36
Ket boyu, 376
Klk (Nayman reisi), 264
Kk-Asya, 281
Kni-tekin, 98
Kr nehri, 119
Kt, 134
Ktahya, 225, 232, 275, 287, 288
Kzerkn, bk. Kl-erkin
Kyril (Bizans papaz), 341
L
Lam, 3
Lacn bey, 204
Lhr, 205
Lala, bk. ata-beg 240
Lampton, A. S., 25
Lvende, 230
Lskars (imparator), 226
Ltin Cumhuriyetleri, 13
Ltin kaynaklan, 13
Ltinler, 286, 305
Laurent, J., 22, 26
Lebeau, 26
Lemerle, P., 17, 399
Laodikea, bk. Denizli
.
Leon II. (Ermeni kral), 225
Levy Reuben, 15 ...............................
Levy ben Gerson, 355
Liparit, 81, 82, 83, 84, 89, 107, 120,
155 .
Liva (sancak), 105
Lokmn, 32
Lori,' Tair, 111
Lori ovas, 201
Louvaine (ark dilleri mektebi), 354
Louis (Orleans dukas), 289
Louis VIII., St., (Fransa kral), 223
Lytved, 27
Lugal, Necati, 6, 9, 25
Luluve, bk. Ulukla
Lbnan, 354
Lyon, 357
M
Maarra, 124
Macaristan, 174, 188, 325, 346
Maka, 227
Mafazat ul-guziyya, bk. Ouz l
Marib, 242, 356, 365, 394 .
Marib mancnklar, 291
Muhammed b. Hill al-Sb, 98
Makak, 87
Mahmud (Artuklu Emri), 226, 368
Mahmd (Halep Mrds emri), 118,
122, 123, 124, 126, 127
Mahmud (Nir d-din Melik-ahn
veziri), 115
Mahmud (Meik-ahm olu), 170, 177,
200
Mahmud (Sultan Mehmed Taparm o
lu), 3, 165, 184, 185, 186, 187, 189,
197, 198, 236, 261, 266, 272, 326
Mahmud (Sultan Sancarm tabibi), 263
Mahmud bin Arslan, 262
Mahmud Hn (Sancarm hemiresinin
olu), 189, 190, 191
Mahmd Hrizmi (Trk Filozofu), 263 '
Mahmud llyas, 416
Mahmud ah (Kirman meliki Turul
....ahn kardei), 207 .................
Mahmud Yalva (Hrizmli Trk vali
si), 307, 407 .
Mahrtlar ilmi, 263
Makedonya, 123
Malatya, 8, 12, 22, 24, 85, 107, 108,
109, 118, 123, 124, 135, 142, 216,
219, 220, 222, 224, 232, 279, 283,
286, 289
Malazgird (t), 12, 15, 21, 90, 106, 113,
125, 127, 134, 135, 141, 142, 143,
144, 150, 213, 225, 231, 284, 285
Malazgirt zaferi, 210, 211
Mal-i hakk (toprak vergisi), 237
Mlik (imam), 324
Mlik bin Abdullah, 143
Mlik-t mezhebi, 398
Malu (kalesi), Balu, 121
Mamigonian, 107
Mamin, 119
Man, 314
Man alfabesi, 340
Man dini, 318, 329, 339, 340, 341,
344, 356, 385, 386
Manihaist cemaati, 279
Manihaistler, 340, 395
Manisa, 52
Manklag, 35, 115, 188, 190, 194
Mansr (Kutalm olu), 71, 80, 105,
156, 157, 215
Mansur ktd, 356
Manuel Komnenos, 124, 132, 143, 222,
224
Manyak (SodIu bir tacir), 383
Mao bali (Uursuz ehir), bk. Tele
hn
Maraga, 403
Mara, 213, 223
Marco Polo, 270, 281, 299, 300, 326,
336, 343, 406, 412
Marais, G., 27
Mardv, 71
Mardin, 5, 283, 286, 289, 290, 293,
315, 408 _
Mardin Artuklulan, 323
Maristan, bk. Dr us-ifa
Marmara sahilleri, 219
Marguart, 30
Marn Theophile, 39"
Masisa, 216
Maskat, 120
Maslama b. Abd ul-Melik, 84, 113
Mas Latrie, 13
Mathieu, 83, 117, 128, 143, 146
Matthew Paris, 404
Maundeville (ngiliz seyyah), 270
Mavdud, 69, 115
Mvernnehr, 46, 47, 49, 55, 76, 78,
122, 131, 137, 145, 146, 165, 190,
193, 204, 288, 300, 329, 330, 333,
373, 375, .376, 377, 378, 379, 382,
385, 390, 391, 403, 405, 406
Mvernnehr seferi (Sultan Sancarm),
192
Mvernnehr Trkleri, 330, 378
Mazdak, 244
Mzenderan, 114, 242, 255
Mecdeddin (Seyyid, Harput kads),
296
Mecdeddin Adnan, 4
Mecd iil-mlk (Mustavfi), 302
Mecd l-mlk ktphanesi., 259
Mecs dini, 386
Medine, 243, 380, 406
Medine - ehristn, 269
Medine Turul-beg, Turul beg ehri,
93, 168, 173, 261 . . \ .
Medrese-i nan, 104
Mehd (Halife), 193, 329, 397
Mehd (ilerin glib imam), 196
Mehd bk. Timur-ta Noyan -
Mehdlik, 243
Mehmed (Arslanahm olu), 207
Mehmed (Ertan olu), 97
Mehmed {Hrizmh sultam), 363
Mehmed (nasn torunu), 340
Mehmed (Kara-toan olu), 323
Mehmed (brahim Ymalm yeeni), 83
Mehmed (Kirman meliki), 207, 260
Mehmed (Melik, Danimendli), 27,
221, 222, 286
Mehmed (Melikhm amcazadesi S
leymann olu), 178
Mehmed (Sultan Mesudun olu, sul
tan), 198, 199
Mehmed (Ya Syan olu), 156, 184
Mehmed Behet, 10..................................
Mehmed Bey (Aydn olu), 316
Mehmed Bey (Karaman olu), 347
Mehmed Bey (Trkmen beyi) ve: uc
beyi 232
Mehmed bin Ahmed bayhaki, 263
Mehmed bin Ali, 275
Mehmed bin Arslan, al-Hrzm, 5
Mehmed bin Mecmeddin, 17
Mehmed II., (sultan) bk. Sultan Meh-
med
Mehmed lk (Trk filozofu), 263,
264, 271
Mehmed Ali Paa (Sokullu), 418
Mehmed Tapar (Sultan), 2, 37, 116,
165, 180, 181, 182, 183, 184, 185,
197, 209, 220, 240, 246, 247, 255,
256, 261, 263, 266, 313
Mehmelek Hatun, 162, 163, 170
Mehter-hane, Nevbet-hne, 321
Meier, F., 396
Mekke, 122, 157, 275, 330, 380 '
Mekrn, 70
Melik Adil, 260
Melik Eref (Eyyb hkmdar), 323,
362
Meliket urum (Bizans imparatoriesi),
85
Melik Kmil, 260, 352
Melik Muazzam (am Eyyb hkm
dar), 362
Melikoff, I., 18, 25
Melikh (Byk Seluklu Sultan), 1,
2-, 7,
12,
16, 25
n
0
0
0
3
75, 79, 86, 94.
102, 110,
111, 114, 116,
121, 129,
136, 139, 144, 147, 150, 152, 153,
154, 155, 156, 157, 158, 159, 160,
161, 162, 163, 164, 165, 166, 167,
168, 169, 170, 171, 172, 173, 174,
175, 176, 177, 178, 181, 187, 190,
206, 208, 210, 214, 215, 216, 217,
218, 219, 220, 236, 239, 240, 242,
243, 244, 245, 246, 248, 249, 250,
251, 253, 255, 261, 265, 266, 267,
268, 277, 294, 301, 311, 313, 322,
332, 344 350, 360, 361, 413
Melikh (Berkyaruk olu), 181
Melikh (Sultan Mesudun olu), 199,
200
Melikh (Sultan Mesudun amcaz-
desi), 265
Melik ur*Rahm, bk. Hsrev Frz
Melik l-gz, Seluk bin Tukak, 44
Melissenos,: 216
Membic Hieropolis, 123, 127, 141
Memlk devleti, 203, 290, 296
Memlkler, 24, 233, 241
Memun (Halife), 330, 387
Menderes Havzas, 222, 232, 278
Hengli Bua (Memlk emir), 262
Meng-Bars (Bri-bars olu), 181
Mengcik Gz, 136, 212
MengcikJer, 14, 225, 287, 312
Mengcik olu, 221
Mengcik oullar, 224
Mensur, ferman, 176, 187
Mentee Beylii, 22, 23
Manehr (Ani emri), 180
Menehr (ran iri), 345
Menehr (Abul Asvru olu), 112
Merga, 199, 259, 362, 410
Merga, rahatlanesi, 414
Merv, 5, 51, 53, 58, 59, 61, 63, 64, 65,
67, 86, 97, 102, 103, 104, 105, 110,
114, 115, 116, 121, 147, 149, 159,
160, 171, 178, 185, 186, 187, 192,
195, 196, 252, 257, 258, 263, 270,
313, 335, 356, 366, 374, 380, 403,
409, 410, 412
Merv al-rd, bk. Mervcuk,
Mervan, Mervanler, 6, 73, 79, 83, 90,
109, 110, 117, 125, 157, 158
Mervcuk, Merv al-rud, 409
Mervezi, 5, 7, 78, 342
Merv ovalar, 268
Meryem-derbendi, 132
Meryem-nin, 110, 150
Mescid-i Cuma, 313
Mesud (Ertam olu), 115
Mesud (I. Kl( Arslan olu), 221,
222, 223, 224,1226 ;
Mesud (Gazneli Sultan Mahmudun
olu), 148, 321, 338
Mesud (Melik, sultan), 55, 57, 58, 59,
60, 63, 64, 65, 66, 69, 70, 71, 79, 102,
185, 187, 189, 198, 199, 266, 278
Mesud. (melik, sultan), 230..................
Mesud II, (Anadolu Seluklu Sultan),
Mehed, 159, 254, 310
Mehediye ovas, 295
Mete, Bagatur, 339
Mevali (Azadl kle), 331
Mevlna Celleddin Rmi Trbesi, 312
Mevdd (sultan), 70, 87, 182
Mevlevlik, 9
Mevlevi zaviyeleri (Anadoluda), 323
Meymn el-Necb el-vst, 261
Meyyafrikin (Silvan), 5, 14, 52, 134,
158, 159, 283, 289
Mezar- erif, (Hazreti Alinin mezan),
311
Mezdek mlhidleri, 248
Mezepotamya, 250
Msr Ftmleri, 125, 178, 179, 182,
183, 208, 243, 397
Msr, 14, 28, 76, 84, 85, 92, 94, 96,
108, 122, 125, 127, 129, 131, 156,
157, 167, 168, 181, 203, 230, 243,
290, 304, 306, 310, 316, 323, 328,
346, 356, 362, 364, 392, 396, 417,
418, 419
Msr Halifesi, 84, 96, 97, 157, 208
Msrllar, 155, 156, 157, 158, 168, 208
Msr-Memlk Sultanlar, 325
Msr-Suriye Sultanlar, 290
Msr-Suriye Trk Memlk askerleri,
336
Msr-Suriye Trk sultanlar, 279
Msr ileri, 208
Michaud, 13
Migeon A., 27
Mihael (Bizans imparatoru), 211, 213,
215, 216
Mihael (Malatya patrii), 12, 73, 211,
279
Mihael Dukas, 144
Mikil (Selukolu), 30, 44, 49, 56
Mikil oullar, 56, 203
Milano, 352
Mh (Dih-i Nemek) vadisi, 104
Minarat ul-kuran (sultana ait av saha
ve tesisleri), 175
Minik, 379
Min-kla, bk. Man kla
Minorsky, V., 7, 37
Mirdas, 118, 122
Mirem elebi, 397
Mirhwand, 1, 3, 34, 51, 57
Miri sistem, 277
Mir toprak resimi, 393
Mirza Muhammed Kazvn, 7, 8
M. Nizamddin, 16
Mool idaresi, 9
Mool imparatorluu, 343, 400, 404
Moolistan, 35, 77, 307, 313, 343, 405,
406
Mool istils, 13, 21, 23, 62, 204, 205,
228, 231, 232, 252, 259, 264, 270,
279, 281, 282, 287, 300, 306, 312,
313, 333, 337, 356, 366, 370, 372,
391, 396, 399, 400, 401, 402, 403,
407, 410, 414, 415, 416, 417, 419
Mool kaanlar, 308
Moollar, 38, 45, 130, 131, 174, 192,
205, 206, 213, 227, 228, 229, 230,
232, 239, 270, 271, 279, 280, 287,
306, 307, 308, 309, 311, 317, 318,
323, 335, 336, 337, 341, 343, 348,
359, 372, 373, 386, 393, 400, 401,
402, 405, 406, 407, 408, 409, 410,
411, 412, 413, 414, 417
Mool mliyecileri, 228
Mool noyanar, 307
Mool valileri, 229, 230, 252
Mohatra (faiz formlleri) 306, 351
Moncuk, 153
Montesgieu, 393
Moravcsik, G., 11
Mucr ul-mlk (vezir), 342
Mbarek ut-Trk, 411
Mubayyza, Sepid-cmegan, 377
Mugan, 299
Mugan Trkmenleri, 231
Muhaddeb (aml tabib), 260
Muhalhil, 87 .
Muhammed (Abdlhamid bin Trk et-
Huttalnin olu), 388
Muhammed (Hz. Peygamber), 245,
252, 274, 330, 331, 332, 334, 363,
395, 397 .
-Muhammed (Hrizmah), 307 ...........
Muhammed (Semerkant1T), 369
Muhammed (Turul begin islmi Ad),
330
Muhammed el-Hrzmi, bk. Hrizm
Muhammed bin Abdlmelik Hemeda-
n, 4, 137
Muhammed bin Ahmed Beyhaki, 261
Muhammed bin Ahmed et-Murs, 353
Muhammed bin Ebu shak el*Gazzi
(ir), 334
Muhammed bin Ebl-Kasm, 5
Muhammed bin brahim, 208, 261
Muhammed bin Kays, 346
Muhammed bin Musa el-Harizm bk.
(Hrizm)
Muhammed bin Vahsdn, 101
Muhammed et-Mrteza, Hazreti Alinin
torunlarndan), 164
Muhammed Shfi, 6
Muhammed Yakub (Huttalan padia
h), 292
Muhtara (Mohatra) usul, 306, 351
Muhezzibuddin Abdurrahman, 260
Muhuddin Arab, (Muhyiddin, eyh-i
Ekber), 279, 280, 364
Muhiddm Mesud (II. Kl Arslanm
olu, Ankara meliki) >278
Muneddn Pervne, 229, 230, 232, 272
Muneddn Pervne devri, 229
Muizzi (ir), 2, 147, 255
Mukaddesi (corafyac), 330
Mukanna isym, 193, 377
Mukata usl iltizam usl, 238
Mukted (Halife), 161, 163, 172
Muktaf (Halife), 199, 263
Muks, 267 ..
Mntair, bk. Abu shak brahim mn-
tair)
Murabitler, 365
Muray II., (Sultan), 17, 272, 348, 366
al-Murahham (kad), 361
Murat suyu, 135, 143
Murgb kanal, 268, 413
Mursiye, 353
Musa, Mus yabgu, bk. nan yabgu
Mus bin Cafer, 161
Mus kz Fatma, 93
Musev cemati, 279
Musevlik, 37 .
Mustafa Ziyde, 6
Mustansir (Abbasi halifesi), 367
Mustansir (Fatim halifesi), 85, 94,
108, 245, 419
Mustansiriye medresesi, 259, 367
Mustarid (Badad halifesi), 198
Mustavf eref l-mlk ktphanesi,
259
Mustazhir, (Halife), 182
Musul, 80, 81, 87, 94, 95, 100, 134,
156, 157 158, 159, 160, 161, 178,
179, 180, 181, 185, 200, 216, 220,
248, 257, 280, 293, 300, 315, 352
Musul atabegleri, 183, 201, 222, 239 '
Mu, Daron, 82, 107, 289
Mutasm (Abbasi halifesi), 124, 331,
377.
Mutedil ifler, 252, 255
Mutezile, 252, 363, 394, 395, 398, 408
Mutezile mezhebi, 252, 262, 263, 366,
392, 413
Muvaffak d-din Abdlltif, 367
Muvahhidler, 365, 394, 398
Muyanhk, 288
Muzeffereddin Gk-bri (Erbil Atabe
i), 226, 274, 324, 327
Mbarek Giip, 10
Mbarekiyye hisan, (Kazvnde), 411
Mbarekh, 16, 154
Mbarek Zengi, 292
Mcahid d-din Brz, 313
Mfrit iler, 251, 255
Mhezzibddin Ali (vezir), 229, 295
Mmin (Mukbil olu, Sinoplu), 272
Mneccim ba, Ahmed dede, 7, 18, 43
Mslim, bk. eref d-devle, Mslim
Mslman Uygurlar, 343
Mtevekkil (halife), 394, 395
N
Ndir (Usfn kalesi vlisi), 123
Nah (ipekli kuma), 315
Nahivan, 101, 105, .111, 112, 201, 202,
413
Nahm, 67, 409 .
Nn-pare, bk. ikt
Napoleon, 392
Narh, 38, 379
Nasa, 54,!55, 59, 64
Nasr d-din Tsi, 259, 260, 355, 414
Nsir (Msr sultam), 323
Nsr Li-dinillah (halife), 202, 203, 243
Nasreddin Mahmud, 271
Nir d-devle Hamdn, 125
Nsr d-din Melikah, 115, 190
Nasr bin Ahmed, 377
Nasr ud-devle, 73, 80, 83, 90, 110
Nasruddin Muhammed, -315 .
Nvegiyn, bk. Yabguluar.
Nveg (Yavg) ordusu, 131
Nvgiyn, bk. Yabguluar
Nvgiyy, bk. Yabguluar
Ny- Trk, 320 .
Naymanlar (Moollam Trkler), .264
N. Botaniates, 119
Necef, 161, 311
Neokaisaria, bk. Niksar
Necmeddin Kbr, 409
Necmeddin Nahvn, 296, 298
Necmeddin Rz, 333, 410 .
Nes bk. Nas, 409, 410
Nesturi, 78
Nevbahar (mabed ve manastr)., Bur
gan, 385, 390
Nevbet-hne, bk. Mehter-hne
Nevbet-i Pen-gne, bk. Be nbet
Nevbetiyan, 321
Nev-miislman, Celleddin Haan, 248
Neyzek (tarhan), 381
Nihvend, 172, 246
Niksar, Neokaiserai, 123, 220, 221, 312
Niksar seferi (imparator Yuannisin),
222
Nm-rz, bk. Sstan
Nipur, 59, 60, 61, 63, 64, 67, 68, 69,
70, 74, 82, 93, 104, 115, 144, 150,
159, 180, 253, 257, 271, 312, 313,
342, 380, 390, 409, 410, 412
Niapurlu Zeynep, Hu2:re, 369
Niapur Nizmiyesi, 254
Nizm, 395
Nizmi Arz (Semerkantl), 114,
265, 378
Nizmiye (Mervde), 5
Nizamiye medresesi, 150, 182, 242, 251,
257
Nizmiye medresesi (Badadda), 260
Nizam d-dn, 110, 117, 126, 135
Nizm l-mlk, Ata-hoca, Byk-hoca,
Hvace-i Buzurg, 16, 75, 105, 110,
120, 122, 126, 129, 130, 135, 136,
137, 144, 150, 153, 154, 155, 159,
160, 161, 162, 164, 166, 167, 168,
169, 170, 171, 177, 235, 236, 240,
241, 242, 246, 247 , 249, 250, 251,
255, 256, 257, 259, 332, 338
Nizam l-mlk ktphanesi, 259
Normanlar, 329, 352
Nbet, tabi, nevbet, 114, 234
Nldeke, Th., 392
Nh b. Nasr, 51, 377
Nr-Ata, bk. Nr-i Buhra
Nureddin Mahmud (Musul atabei),
203, 224, 258, 262, 273, 274, 304,
305, 324, 364, 369
Nur-i Buhra, Nur-Ata, 45, 46, 49, 50,
54
Nusaybin, 96, 97, 273
Nusretddin elebi (ankrh), 296
Ncm istihralar, 397
o
Oderic (kei, Fransz seyyah), 270
Odon de Deuil, 281
Ogomi bk. Kastro Okomi
Ouz, Ouzlar, 16, 17, 25, 31, 32, 35,
36, 38, 39, 40, 41, 42, 46, 47, 48, 50,
51, 54, 55, 57, 59, 60, 64, 70, 71, 72,
73, 77, 78, 79, 80, 81, 89, 90, 92, 93,
94, 96, 106, 107, 108, 113, 115, 116,
119, 123, 129, 130, 131, 132, 137,
139, 183, 184, 189, 190, 193, 194,
195, 196, 204, 207, 210, 211, 214,
264, 270, 317, 318, 325, 352, 381,
382, 383, 389
Ouz aknlar, 73
..- Ouz ananesi, Ouz, ananeleri, 165,
184, 348
Ouz aristokrasisi, 238
Ouz beyleri, 41, 166
Ouz boylar, 16, 25, 77
Ouz l, Mafazt ul-guziyya, 37
Ouz destan, 18, 37, 38
Ouz devleti, 41
Ouz etnolojisi, 25
Ouz gleri, 54, 59, 73, 74, 83, 204
Ouz Han, Afrsyb, 33, 34, 38, 41,
47, 167, 332, 333, 336, 338, 348,
375, 376, 380
Ouz hkmdar, 35, 43
Ouz ili, 37
Ouz istils, 205
Ouz isyan, 312
Ouz Kalalar, bk. Hala
Ouz kavmi, 329
Ouzolu, 71, 80 .
Ouz-Seluk muhcereti, 193
Ouz Tarham, 38
Ouz Trkleri, 345
Ouz ge, 373
Ouz Yabgular, 16, 38, 46
Ouz Yabgusu, 35, 41, 43, 47, 62
Ok, 84, 92
Oktay Kaan (Mool imparatoru), 228
......Okyanus Denizi, 212
Olcaytu (sultan), 272
Oltu, bk. Daik
al-Omar, 10, 231, 281, 287, 297
Odu kadl, bk. Kaz al-astir .
Ordu-kent, bk. Kgar
Orhan (emr), 231
Orhan Gz (Osmanl Hkmdar), 62
Orhon alfabesi, 345, 386
Orhon havalisi, 194, 341
Orhon kitbeleri, (ilk Trk yaztlar),
292, 317, 340, 374, 383, 415
Orhon nehri, 341
Orhon yazs, 340
Orta Anadolu, 14, 205, 210, 212, 218,
220, 230, 280, 284, 286
Orta Asya, 4, 6, 19, 21, 45, 76, 183,
189, 190, 270, 279, 298, 303, 304,
307, 314, 315, 316, 317, 328, 331,
342, 343, 347, 354, 371, 373, 383,
384, 385, 386, 390, 391, 401, 411,
416
Orta Asya Medeniyeti, 264
Orta Asya Trkleri, 312, 343, 416
Orta Asya Trkl ve Medeniyeti,
231
Orta Avrupa, 325
Orta a Avrupa feodalitesi, 235
Orta a AvrupalIar, 325
Orta a Avrupas, 298, 357, 358, 396,
400
Orta a Islm dnyas, 358
Orta a Trk devletleri, 231
Orta a Trkiyesi, 287
Ortak- devlet (ortaklar), 309
Orta oyunu, 327
Orta-ark, 319
Ortelmits, (Kutalm), 91
Ortodoks kilisesi, 215
Osman (Melikhm amcas), 153
Osman (Nizam l-mlkn olu), 171
Osman Gz, .(Osmanl Hkmdar), 8,
42
Osmanh, Osmanllar, 17, 18, 20, 23, 26,
62, 69, 95, 110, 147, 203, 233, 235,
238, 256, 276, 289, 298, 306, 319,
324, 348, 358, 371, 388, 392, 395,
417, 418
Osmanh esnaf teekklleri, 244
Osmanh hnedm, 236
Osmanh imparatorluu, 170, 288
Osmanl kaynaklan, 17
Ordu, 131
Ordu-bal, bk. Kara-balgasun
Osmanl tahrir defterleri, 19, 233
Osmanl timar idaresi, 276
Osmanl vakf defterleri, 19
Osset, bk. Alan
Oin, bk. Afin
Otrat (Eski Frb), 388, 404
Otrar hdisesi, 307
Oxford, 354, 355
Ozan (musik leti), 320

klid, 358
kz, z, z, zen (nehir ve ay),
380
leng, 326 ^
mer..(Halife), bk. Hazreti mer
mer bey (Rahat olu Kemaleddinin
olu), 298 -
mer bin Abdurrahman (Krtubal),
397
mer Hayym, 261, 263, 366, 397
tken, 341
zbek (Atabeg), 273
zcent, bk. zkent
z, bk. kz
zen, bk. kz
zkent, zcent, 50, 164, 165, 379, 389,
405 .
P
Padiah-i Acem, 371 '
P-pr (Semann olu, Fafr), 334
Pakistan, 205 '
Pakratj bk. Bagrt
Palermo, 302
Pamphylia, 232
Paperissole, bk. Baba shak, Baba Resl
Paphlagonia, 232
Parhar (Karadeniz) dalar, 91, 231
Paris, 354, 356, 404
Pars, yz, 3
Pars-toan, 125
Pryb, bk. Fryb
Pasin, Basian (ovas), 81, 82, 91, 107,
231
Pasinler, 198
Passare kalesi, 96, 100
Pavlkiler (Pauliciens), 217
Peenek, Peenekler, 35, 77, 78, 83, 90,
112, 116, 133, 139, 218, 233
Pegolotti, B., 13, 281, 289, 290, 299
Pehlivan (Alp Arslanm kumandanla
rndan), 104
Pehlivan (Azarbaycan Atabei), 202,
203 .
Peht, bk. Haatur
Pekin, bk. Hanbal
Pelliot, P 31, 359
Pencab, 205
Perem, 203
Pes, bk. bes
Pmar-ba, 112
Pierre (Kei), 219
Pir-budak, 47
Pirenne, H., 283, 350, 400
Pir Muhammed b. Yusuf al-Ankarav,
163
Plano Carpini, 405
Platon, Efltun, 355
Pont, 211
Pontus, 381
Porsuk (emr), 99, 136, 156, 157, 159,
163, 215, 216
Prudhomme, M. E., 12
Psellos, 11
Ptolemee, bk. Batlamyus
R
Rabaz, bk. Zhir ul-Medine, 269
Rabn, 118, 224
Rbt-i melik (kervansaraylar), 313
Rabat Ma, 57
Rdkn, 311
Radoff, W., 317
Rfizler, 199
Rfiz mezhebi, 149, 244
Rages, bk. Eb Bekir Rz
Rahbe, 94, 158
Rhdr, bk. Tutgavul
Rahva, 135, 143
Raiyyet-i hss-i sultan, 194
Rakka, 117, 403
Ramazanoulan, 233
Ramsay, W., 23, 26
Rasonyi, L., 30
Rid (Halife), 199
Rid-ud-dn, (Reideddin (tarihi), 3,
8, 15, 16, 17, 32, 38, 263, 308, 357,
365, 416
Rvend, 3, 6, 32, 128, 269, 331
Ravvd, 91
Reis l-etibba (Ba-tabib), 260
Remle, 129
Renaissance, 355, 395
Renaissance haraketleri, 349, 360
Renan, E., 392, 393
Resl-tekin, 95, 101, 105
Reit (Hind mslmanlanndan), 365
Reideddin, bk. Rid ud-Dn
Rey, 53, 60, 63, 65, 71, 79, 83, 86, 92,
93, 97, 99, 101, 102, 103, 104, 105,
110, 112, 152, 154, 159, 160, 'l73,
177, 180, 185, 200, 208, 246, 257,
271, 302, 310, 322, 388, 403, 410
Reyhn, (Atabeg), 207
Rey kaps, 203
Rdvan (Melik Tutuun olu), 208,
209
Ribt, Zviye, 182, 257, 288
Ribt- Nemek, 57
RiefstahJ, R., 27
Ritter, H., 395
Roger Bacon, 354, 358
Roma, Rm, 62, 334, 354, 356, 400
Roma imparatorluu, 400, 414
Romallar, 81, 90
Romanos Diogenes, 119, 123, 125, 127,
132, 135, 237, 139, 144, 145
Rubai kalesi, 205
Rubruck (seyyah), 281, 308, 317, 318,
336, 343, 372, 411, 413, 415
Ruh, bk. Urfa
Rm (Anadolu yerine kullanlmtr),
17, 74, 110, 124, 127, 187, 299, 305,
314, 331, 333, 334, 335, 372
Rum, Rumlar, 82, 83, 91, 107, 108, 109,
110, 117, 118, 126, 127, 130, 13S,
137, 140, 145, 211, 212, 218, 219,
222, 223, 224, 228, 232, 400
Rm beldeleri, Rm memleketleri, Rm
lkesi, 129, 167, 233, 249, 335
Rumeli, 233
Rm (dba, atlas, iskarlat v.s.), 290
Runciman, 26
Rus, Ruslar, 35, 402
Rus alfabesi, 341
Rus diyar, 333
Rus kleleri, 290
Russel (Normand reisi), 213
Rustav, 120
S
Sabran, Savran, 38, 40, 115, 389
Sacs, 404
Sad, 87
Sadaka, b. Mezyed, 183
Sadeddin Kpek, 228 ..........
Sadreddin (Kad), 296
Sadreddin el-Hseyn, bk. Sadr ud-Dn
al-Husayn
Sadreddin Konev, 259, 369
Sadr ud-Dn el-Husayn, 3, 6, 17, 35
Sad ud-Dn Gevher yin, 135, 140,
144, 153, 158, 168, 180
Sad l-mlk (vezr), 246
Saganiyn, 193
Sagay, (lehesi), 31 *
Sagun (unvan), 373
Sagun ge, 378
Sann, 379
Shib Fahreddin Ali medrese ve ima
reti, 297
Sad (Diyarbekir Mervn emri Nizm
ud-dnin kardei), 126
Sad al-Andlus, 334
Sad bin Fthn al-Sarakust, 398
Sad Nefsi, 6
Saint Louis, 315
Saint Martin, 26
Sakalar, 82
Sakarya, 213, 221, 224
Sakastan, bk. Sisak
Sakk (ek), 302
Saksn, Suvar (eski bir Bulgar-Hazar
ehri), 802, 381
Salamanca, 854
Slr- Horasan, Khorasanites), 82, 109
Sal, 31, 40, 389
Sal tutug, 378
Saluk, bk. Seluk
Salgur, Salur, 31
Salgurlular, Fars Ata-begleri, 201, 240,
416
Salgurlular devleti, 416
Sah, 31
Salnd, 31
Salkm Hatun (Melikahm kz), 255
Salmas, 110
Saltuk (emir), 31, 109, 136, 218
Saltuk (Erzurum hkmdar), 201
Saltukllar, 225, 287, 312
Salur, bk. Salgur,
Smn, Smnler, 4, 44, 45, 46, 47, 50,
51, 54, 68, 77, 194, 266, 300, 322,
....329, 338, 359, 370, 377, 378, 379,
392, 398, 406
Samani, Semn -ilesi, 5, 259
Smn devleti, 50, 386
Smerr, 331, 377
Smerr cami, 196
Sami Dahan, 6
Samsun, 227, 233
Samuk, bk. Emir Samuk
Sanaullah, M., 25
Sancak, 223
Sancar, Sultan Sancar, 2, 4, 7, 24, 28,
33, 37, 45, 79, 115, 131, 153, 167,
178, 179, 180, 184, 185, 186, 187,
188, 189, 190, 191, 192, 194, 197,
198, 199, 200, 204, 207, 208, 221,
235, 247, 253, 254, 255, 259, 262,
263, 264, 265, 266, 267, 268, 269,
271, 302, 310, 311, 320, 335, 360,
361, 365, 366, 370, 379, 391, 409,
410, 413
Sanduk, bk. Emr Samuk
Sapd-ahr, bk. Ak-ehir
Sarahs, 58, 60, 61, 62, 63, 65, 67, 403,
409
Sarang Allaz, bk. Sarhang Hcib alhas
Sarhang, bk. S av-tekin
San, 78
Sanr, 112 ;
Sarg-m, 381
Sarkam, 225
San-Saltuk, 282
Sarkavag, 12
Sarkel, 381 .
Sarmac, 86
Sarre, F., 27
Saruhan beylii, 230
Sasn imparatorluu, 331
Sasnler, 143, 244, 271, 374, 383
Sasun, bk. Sim
Sauvaget, J., 10, 28, 348
Sve, 2, 185, 245, 271
Savran, bk. Sabran
Sav-tekin, Hacib al-hass, 119, 122
Sav-tekin (am kalesi kumandam), 98,
104, 120, 135, 136, 152, 208
Sayl, Aydn, 380
Sayram, Ispiap, imkent, 37, 40, 45,
384, 387, 388, 404, 405
; Sayram blgesi, 373
Sber, bk. Sver
Schacht, J., 394, 395
Schefer, 16
Sebzevat, 410
Secistan, 149
Sadillot, 293
Sefdrd, 180, 181
Segnakh, bk. Sunak,
Se-kin, Sagun, 292
Salhaddin Eyyb, 226, 272, 273, 305
Seluk, 20, 30, 31, 32, 35, 36, 37, 40,
41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50,
51, 54, 55, 56, 61, 86, 100, 103, 115,
128, 129, 213, 214, 234
Seluk babular, 58, 59
Seluk beyleri, 34, 61, 67, 174
Seluk devri mslmanlan, 349
Seluk hnedm, 170, 333
Seluk Hatun (Fahreddin Behram-ah
m kz), 294
Seluk ikt, ^20, 25
Seluk-lhan devleti, 232
Seluk imparatorluu, 25, 28, 43, 193
Seluk kervansaraylan, 27
Seluklular (Her sayfada gemektedir)
Seluklu Orta Anadolusu, 233
Seluk medeniyeti, 284
Seluk istils, muhcereti, 78, 284,
337, 338
Seluk-oullan, 52, 66
Seluk ouzlan, 131
Seluk sultanlar, 13, 174
Seluk sultanl, 13, 186
Seluk s-ba, 40, 61, 62
Seluk-h (Mahmudun kardei), 1S9,
199
Seluk lkeleri, 174
Seluk vakfiyeleri, 19
Selim I. (Yavuz Sultan), 147, 417
Semni ailesi, bk. Smn
Semender, 381
Semerkand (t) Semizkent, 45, 46, 50,
54, 122, 145, 146, 147, 153, 163, 164,
165, 166, 189, 190, 204, 252, 268,
269, 305, 311, 312, 313, 316, 329,
- ...340, 356,..369, 375,...377, 378, 384,
386, 387, 390, 391, 403, 407, 413
Semerkant rasathnesi, 397
Semerkant tarham, 374 .
Semiz-kent, bk. Semerkant,
Senekerim, 109
Seneviyye (dualist) dini, 340
Sepid-rd, bk. Kzl-zen
Sejeant, R. B., 293
Ser-leker, bk. S-ba
Sevan gl, bk. Gke-deniz
Sevavereg, bk. Siverek
Sevin bey (Trkmen beyi), 232
Seyfeddin md, 260, 361, 362
Seyfeddin Toruntay, 296
Seyfddevle, 158, 161, 324
Seyhun nehri, bk. Sr-Derya
Seyyid Battal Gz trbesi, 312
Seyyid Gz, 312
Seyyid zzeddin, 410
Sibt ibn ul-Cevz (Kzolu), 4, 14, 17,
116, 124, 128, 129, 130, 143
Sdrgu (mzik leti), 320
Silvan, bk. Meyyafrildn,
SJzbul, bk. Sr-yabgu
Sr-Dery, Sr rma, Seyhan nehri, 37,
40, 46, 47, 371, 387, 388, 405, 408
Sr-derya boylan, 183, 188, 196, 329,
373
Sr-derya blgesi, 405
Sr-Tardu, 39
Sr-yabgu, Sr-yav, Slzbul, Sincb,
39, 40
Sr-yav, bk. Sr-yabgu
Sicilya, 134, 329, 337, 350, 352
Sicistan, 403
Siird, 283, 294
Silifke, 124
Sim, Sasun, 91, 107
Simon (rahib), 298
Sinan (mimar), 418
Sincar, 94, 185
Sincib, bk. Sr-Yabgu
Sinop, 131, 218, 226, 227, 231, 286,
291
Sipeh-bd Ali (i Mzenderan, meli
ki), 255
Sipahslr, Aspen-sakar (= kumandan),
82.................................
Siraceddin Ahmed (Erzincanl), 323
Sis, bk. Sisak
Sisak, Sisacan, Sakastan, 82
Sistan, Nimrz, 59, 67,- 69, 70, 87, 88,
189, 200, 266, 333, 375
Sivas, 8, 27, 80, 109, 123, 124, 131,
132, 133, 222, 227, 272, 283, 286,
287, 288, 289, 290, 291, 294, 297,
298, 302, 313, 315, 323
Siverek, Savevereg, 117, 119, 126
Siyh-kuh, bk. Manklag
Siyvu, bk. Cimri
Slav, 133
Sodiayana, 341, 373, 375
Sodak kolonileri, 378
Sodaklar, 378
Sod alfabesi, 339, 340, 341
Sodlular, 307, 372, 373, 375, 383
Sokrat, 394
Sol-tekinler hanedan, 376, 389
Somhet da, 212
Sourdel, D., 15
Sozopolis, Uluborlu, 221
Skmen I. (Ahlat hkiimdan), 180, 182
Skmen II. (Ahlat ah, 201
Skmenliler, Ahlathlar, Skmenli dev
leti, 5, 218, 287
Spengler, 397
Sper, bk. spir
Spuler, B., 26
St. Amour, 11
Storey, C., 8
Strabon, 82
Stranga, (Byle Zp) suyu, 81
Strzygovsky, J., 27
Subhanda, 143
Suftce, Sfta (Hvale kd),
Sudak, Sudak, 371, 373, 381
Sudak seferi, 227
Sunak, 195, 389, 405
Suur, bk. Uc
Sugurluk, 404
Sk ul-ktb, 260
Sk ul-varrkn, 260
Sultan camii (Badadda), 182 .
Sultan Ham, 27, 286
Sultan brahim (Gazne Hkmdar),
114
Sultn krtaslan, 305
Sultaniye, 401
Sultan Mahmud, 51, 54, 55, 56, 66, 69,
77, 79, 130, 148
Sultan tepesi, bk. Tell-Sultan
Sultan Sancar, bk. Sancar
Sultan -h (Kadolu), 156, 206
Sultan-h (Melik Rdvann olu), 209
Sultan ul-azam (=en byk sultan),
186, 235
Sultan Veled, 314, 347
Sunbat isyan, 377
Sungurca, 104
Sunkur, 3
Sr, 181, 354
Surhb, 87
Suriye, 5, 13, 14, 15, 29, 30, 31, 76, 84,
92, 108, 124, 125, 128, 129, 130,
133, 155, 156, 160, 168, 177, 179,
180, 181, 182, 190, 197, 198, 203,
205, 208, 220, 223, 241, 246, 248,
258, 259, 267, 276, 288, 292, 293,
296, 310, 322, 331, 333, 346, 350,
359, 361, 362, 364, 367, 370, 372,
400, 415, 416, 417, 419
Suriye Hallar, 223
Suriye sahilleri, 178, 179
Suriye Seluklular, 156, 178, 181, 182,
183, 198, 208, 209
Surmar, 110
Surc, 403
Sushcim, K., 6
Suvar, bk. Saksn
Suvar Trkleri, 304
Suvaydiya, 160
Suyab, bk. Balasagan, 384
S-ba (=ordu kumandam), Ser-le-
ker, 40, 42, 60, 61, 64, 238
Sleyman (Artukun torunu), 123, 258
Sleyman (ar beyin olu), 103,
115, 128, 178
Sleyman (Nasr ud-Devlenin olu), 80
Sleyman (= Sleyman-h), (Mesu
dun kardei), 199, 200
Sleyman bin smet el-Samarkend, 388
Sleyman-ah (Osmanhlann ceddi), 17
Sleyman-ah I. (Kutalm olu), 20,
22, 105, 136, 137, 155, 156, 160, 161,
176, 208, 214, 215, 216, 217, 218,
219, 228
Sleyman-h II. (Trkiye sultan),
25, 256
Smer, Faruk, 25
Snn halife (-lik, -si), 92, 122
Snnler, 98, 252, 255
Snn mezhepleri, 252
Snn-i mcadelesi, 91
Srmeli, 231
Srmeli-ukuru, 110
Sryan, Srynler, I I , 12, 78, 108,
118, 120, 150, 217, 219
Sryni anonimi, 12
Sryn Mihael, 33, 108, 109
Sryn tarihileri, 12
St hakk, bk. Hakk el-riza
St-kent, 38, 40, 384, 389
Stlk, 163
Svey Kanal, 418
Sver (kalesi), Sber, 120
Synode meclisi (stanbul), 280

abnkre kabileleri, 116, 206

abnkreli, 113
abrrn, 119
addd, adddler, 7, 81, 90, 111,
119, 120, 155, 201
d, 140, 150
adyh, 65, 150
filer, 105, 253, 256
afi mezhebi, 390
agniyn, 114
ahbeddin (ressam), 314
ahbeddin el-Omar, 15
ahbeddin Shreverd (Maktl), 324,
362
h-diz kalesi (sfahan yaknnda), 184,
246
ahin-h (I. Kl Arslanm olu, Me
lik h), 220, 221, 224
ah-melk, bin Ali el-Baran, 47, 48, 49,
57, -58, 63, 69
hristn (filozof), 5, 262, 366, 392
h-rh, 413............v..................
ahzinde trbesi, 311
alc, 38, 40, 269
am, 15, 125, 131, 156, 157, 182, 208,
209, 258, 260, 273, 290, 291, 323,
324, 352, 357, 358, 560
aman, Kam, 282, 322, 326
man, bk. Kamlk
man cemaati, 279
man dini, 318, 339
man Kpaklar, 183, 325
man Moollar, 280
man Trkler, 189, 233, 330, 344,
370, 377, 378
man Uygurlar, 343
am Atabegleri, Briler, 209, 239
ams l-mlk Nar, 121
am Trablusu, 217, 356
pr bin Ardar, 98
prgn, 63, 403 .
ark Anadolu, 5, 12, 55, 131, 180, 181,
182, 197, 198, 205, 208, 210, 220,,
283, 299, 345, 360, 368, 402
ark Anadolu Artuklulan, 14
ark Anadolu Emirleri, 180
ark Avrupa, 35, 349, 404, 417, 418
ark Karadeniz blgesi, 233, 300
ark Karahisar, (ebin Karahisar),
Kolonia, Gogonia, 107, 288, 289
ark Trkistan, 322, 357, 359, 372,
. 378, 379, 384, 385, 386, 405
ark-Garb ticaret yollan, 285
ark ticareti, 14, 26, 284, 351
ark Trk-sm lkeleri, 300
ark Trkleri, 187, 342, 381, 382 '
a, bk. Takent
avat, 209
ebin Karahisar, bk. Karahisar
edddler, bk. adddler
ehabeddin Hayrak, 259
ehristan, bk. ahristan
ehrizr, 72, 87
eker-hne, 290
eki, 119, 120
eki kafirleri, 190
ems bd mmresi, 312
emseddin Cveyn (vezir), 309
emseddin il-tutmu, 154
emseddin Mardin, 324 ......
ems l-mlk Nasr Han, 153, 312
eref bin abul-Mutahar, 5
erefeddin (Sabuncu olu), 272
eref d-devle Mslim, 156, 157, 158,
160, 216
erif Nair b. smil, 84, 85, 89
erf Zhre bin Ali (Alev reisi), 258
eri mbayaa usl, 309
eyh Ata, 412
eyhi Ekber, bk. Muhyeddin Arab
eyh Sleyman, 32
eyh-ul-cabad (Batn reisi), 245
eyyad Hamza, 347
ihb ud-Devle Kutalm
i, iler, 22, 85, 86, 91, 93, 97, 98,
129, 149, 241, 242, 243, 255, 258,
333
i Ali (Halepli), 302
i limleri, 255
i bayraklan, 98
i-Ftm hilfeti, 328
i-Ftmler, 22, 258, 396
i halifesi, 122, 157
i imamlar, 255
i-Snn mcdelesi, 417
iln, bk. len
imal denizi, 418
imal Afrika, 1, 167, 365, 394, 400
iml Ceyhan blgesi, 218
iml Irak, 360
iml Karadeniz dalar, bk. Parhar
dalar
iml Suriye, 182, 208, 226, 360
incar, 94
incarllar, 94
raz, 72, 91, 95, 114, 116, 415, 416
r-gr (Atabeg), 247
irvan, 80, 120, 155, 198, 403, 410
irvanllar, 120
irvn-h, 80, 119, 120, 128
irvnhlar, 7
kli (emir), 214
len, iln, toy, 194, 326
ubiyye, 331
T
Taberek kalesi, 200
Taber (tarihi), 39, 375, 394, 396
Taberistan, 70, 80, 180, 242, 302
Taberye, 129
Tabi, bk. nbet
Taceddin, 324
Taceddin, Pervne, 322
Tacikler, 382
Tao l-mlk Ebul-Ganim, 169, 171,
172
Taeschner, Fr., 6, 9
Tafel, 13
Tahrler, 4, 269
Tahran, 401
Tak- kisr, 312
Tk olu Haan, 50
Talaman ovas, 232
Tala, Taraz, Evliy-ata, 37, 38, 40, 45,
166, 187, 190, 194, 196, 329, 372,
383, 389, 405
Tlekn, Tlkn, Mao Balg, 61, 374,
403, 409
Talu Han, 383
Tamga Han brahim, bk. brahim
Tamga Han
Tam, (Malazgirt savanda Alp Ars
lanm safna geen Uzlarn reisi), 139
Tmim bin Bahr, 356, 387
Tamuca (eli), 356, 385
Tanbr-i Trk-, 320
Tancred (Antakya hal prensi), 181
Tang-u (in mellifi), 194
Tanr, 39
Tann kutu, 339
Tapar, bk. Mehmed Tapar
Tarang, Tarank, Tarank olu, 135, 139,
156
Tarankolu, bk. Tarang -
Taraz, bk. Tala
Tardu kabilesi, 165
Tarhan (Buhara ulsu beyinin , olu),
374
Tarhan, bk. Tarkhaniotes
Tarhan (unvan), 373
Tarhan medresesi, 362
Tarkhaniotes, Tarhan, 40, 133, 134,
135, 136
Tarsus, 52, 213, 217, 218, 228, 283
Tarz, (kasaba), 411
Tair, bk. Lori
Takent, a, a, 121, 269, 283, 291,
371, 375, 379, 384, 387, 390, 405
Tatarlar, 231, 405, 406, 407, 411, 415
Tavdanos, 109
Tzikler, 62
Tebriz, 90, 100, 101, 134, 270, 280,
284, 288, 290, 300, 357, 401, 402,
410, 414
Tekbket, 42
Tekin, s-ba, 51
Teki, 115, 154, 155, 158, 159, 182,
216 '
Teki (Harizah), 202, 265, 323
Telhum, 109, 117, 126
Tell-Sltn, Sultan Tepesi, 127, 143
Temr-yalg, Demir-yayl, Kavs al-ha-
did, 32
Tercan, 91
Terken (= Prenses), 114
Terken Hatun, 162, 163, 164, 169, 170,
172, 173, 177, 180, 408
Terken Hatun (brahim Tamgam k
z), 114
Terken Hatun (Melikahm kars), 208,
240, 241
Terken Hatun (Sultan Sancarm kar
s), 191, 192, 241
Tevrat, 36
Theodora, 85, 106
Theodore Gabras, 218, 222
Theodoros, 107
Theodosipolis,
Thomas, 13
Thornig, 108
Thoros II. (Kilikya Ermeni prensi), 224
Tibet, 79
Tietze, A., 359
Tiflis, 111, 120, 188, 197, 212
Tim, 311
Timrller, 42, 416
Timr-ta noyan (Mool umum vali
si), 230, 280
Tirniz, 58, 70, 87, 153, 154, 160, 321,
374, 409, 412
Togan, Zeki Velidi, 7, 21, 25, 36, 77,
300, 301, 305, 401, 402
Togan bey (Sancrm veziri), 153 .
Togan Han, 77, 121
Togan-h, 114, 154, 160, 322
Tohar, 379
Tohristan, 63, 69, 70, 71, 114, 146,
153, 194, 373, 374, 377
Tohristan yabgusu, 356, 385, 387
Toharlar, 372
Tokat, 144, 272
Tokmak, 383, 384
Toksrmu, 32, 41 '
Toprak mlkiyeti sistemi, 277
Toprak vergisi, bk. Mal-i hakk.
Toros dalan, 85, 106, 328
Toroslar, 212, 218
Toruntay, 3, 272, 292
Toy (ziyafet), 165, 183, 326
Tles kabilesi, 378
Trablus-am, 182 '
Trabzon, 82, 83, 133, 218, 227, 284,
381
Trabzon dalan, 231
Trabzon dukal, 222
Trabzon Kommenenoslan, 227
Tugag, 82
Tu, davul, 320
Tura, 66, 92, 99, 319
Turac Humr-tekn, 98, 100
Tura ekmek, 192
Turul (Arslan-hm kk Olu, Sul
tan) , 202
Turul (Gazne hkrdan Abd r-Re-
sidin hcibi), 87
Turul (melik), 198
Turul (son Seluklu Sultam), 265 :
Turul (Sultan Mahmudun kardei.
Gence meliki), 185, 189, 197
Turul bey (g), 1, 16, 30, 32, 33, 37,
41, 44, 49, 50, 52, 53, 55, 56, 58, 59,
63, 64, 66, 67, 69, 70, 71, 72, 73, 74,
75, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87,
88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97,"
98, 99, 100, 101, 103, 105, 106, 107,
108, 109, 112, 113, 114, 115, 125,
128, 129, 130, 148, 149, 165, 166,
168, 173, 202, 206, 210, 214, 234,
235, 240, 244, 253, 254, 256, 257,
288, 310, 314, 321, 330, 332, 335/
337 . . ....
Turul-beg (Buhara vlisi) Klar-tekin
(Kl Er-tekin), 390
Turul beg ehri, bk. Medine Turul
beg
Turul Kara Han, 122
Turul L (Irak Seluklu hkmdar), 3
Turul-h, (Kirman meliki Mehmedin
olu), 207
Tuad (Hatunun olu), 374 .
Tu-tekin (Atabeg), 110, 178, 181, 183,
209, 239
Tuu-balk, 384 .
Tutak, bk. Dukak
Tulaytila (Teledo), 354 -
T ulun ge, 377 .
Tuman (Hiungnu hkiimdan), 339
Tn, 61
Tuna nehri, 78, 112, 188, 281
Tung Yabgu (Gktrk hkmdar), 384
Tunket, 121, 378, 379, 387
Turak, 82, 112
Turan, 44, 54, 380
Turan Melek, 272 '
Turan-h (Kavurt olu), 206, 207
Turchia, bk.- Anadolu
Turfan, bk. dikut
Turkman al-yavgyya, 129
Turkia, bk. Anadolu
Turkomana, bk. Anadolu
Ts, 53, 153, 254, 310, 409, 410
Tutak (emr), 214, 215
Tulgavul, Rahdr, 285
Tud bey (-oklam beyi), 194.
Tt olu, 135, 156
Tutu (melik Dudakm olu), 208
Tutu (Tac ud-devle, Suriye meliki),
115, 156, 157, 158, 160, 167, 176,
177, 178, 179, 208, 217
Tmruk, 322
Trgi, 383
Trk (Her sayfada gemektedir)
Trk akmlar, 12, 108
Trk borusu, bk. Buk-i Trk, 186, 266
Trk dnyas, (XIII. asr), 346, 418
Trk El-basan, bk. El-basan
Trkel, Arz ut-Trk, 335, 372
Trkei (Trk-ke llak), 373
Trk Halk edebiyat, 325
Trk Halk mzii, 325
Trk-slm dnyas, 236
Trk-tlm imparatorluu, 168 .
Trk-slm medeniyeti, 284, 338, 348,
360, 364, 370, 416, 419
Trk-slm unsurlan, 237
Trk-slm lkeleri, 197
Trkistan, Byk Trkiye, 5, 19, 28,
30, 42, 43, 44, 46, 51, 53, 54, 55, 58,
60, 63, 74, 79, 81, 89, 107, 116, 122,
144, 145, 146, 154, 163, 164, 165,
166, 186, 192, 193, 197, 204, 205,
211, 235, 249, 251, 257, 259, 264,
265, 266, 267, 268, 269, 281, 288,
289, 307, 310, 311, 312, 317, 319,
322, 323, 326, 328, 329, 333, 335,
338, 339, 346, 356, 360, 366, 369,
370, 371, 372, 374, 376, 377, 383,
385, 386, 387, 389, 390, 401, 402,
409, 410, 415, 417
Trkistan meliki, 42
Trkistan seferi, (Melikhm), 164
Trkistan Trkleri. 330, 411
Trk istils, 14, 107
Trkiye, 9, 10, 13, 14, 15, 17, 2a, 23,
24, 25, 30, 116, 144, 160, 181, 203,
204, 205, 214, 218, 224, 225, 226,
238, 251, 276, 277, 280, 281, 282,
283, 288, 289, 306, 357, 359, 372,
415, 416
Trkiye (Anadolu) Seluklular, 5, 8,
9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 18, 22, 24,
28, 30, 55, 67, 75, 163, 175, 182,
187, 188, 203, 205, 213, 219, 220,
223, 224, 236, 238, 272, 273, 276,
281, 288, 298, 305, 309, 313, 314,
342, 348, 359
Trkiye Seluklu Devleti, 21, 24, 156.
215
Trkiye Seluklu Hnedm, 237
Trkiye Seluklu sultanlar, 105, 181
Trkiye Seluklu lkesi, 187
Trkiye Sultanl, 176
Trk kaps, 276 ,
Trk kavimleri, 113
Trk kle sistemi, 238
Trk kltr, 22, 23
Trk Memlkleri devleti, 417
Trkmen, Trkmenler, 21, 22, 28, 43,
53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 62, 63,
64, 65, 67, 72, 75, 78, 79, 80, 82, 83,
89, 91, 97, 101, 104, 107, 108, 109,
110, 115, 116, 117, 119, 124, 125,
126, 128, 129, 130, 131, 134, 154,
155, 156, 157, 162, 163, 174, 183,
194, 210, 215, 217, 222, 224, 225,
226, 228, 229, 231, 232, 237, 238,
281, 283, 293, 337, 845, 376, 378,
381, 382, 401, 411, 415
Trkmen beylikleri, 230, 347
Trkmen boylar, 210
Trkmen hallar, 357
Trkmenistan, 376
Trkmen kitleleri, 231
Trkmen pazarlan, (Sk ut-terakme),
293 .
Tkrmen Sleyman-t, 414
Trkmen lkesi, Trkmen yurdu, 42,
54
Trk muhcereti, 22, 57, 76, 79
Trk sanat, 27
Trk sipahileri, 169
Trk siyas hukuku,. 235
Trk Tarhanlan, 381
Trek (emr), 168
* U
Uc, sugr, 22, 281, 283, 329
Uc beg i, uc emri, 24, 295
Uc blgeleri, 281
Uc blgesi (slm dnyasnn), 217
Uc gazileri, 22
Uc Trkleri, 118
Ulak, 292
Ulubat gl, 220
Uluborlu, bk. Sozopolis, 222
Ulukla, bk. Luluve, 288
Urak Trkleri, 410
Ulu, 49, 344
Ulu-beg, 397
Ulu Keykubd, bk. I. Aladdin Key-
kbad, 228, 287
Ulu-k, 320
Ulu yabgu, Yabgu-i kelm, 39, 49,
.....115, 190...........................................
Umman, 206
Ural dalan, 373
Ural nehri, bk. Yayk nehri
Urfa, Ruha, Edessa, 109, 117, 122, 123,
126, 141, 160, 161, 182, 208, 214,
216, 329, 403
Urfa kontluu, 222
Urfal Mathieu, 11, 118, 125
Urmiye, 101, 107, 404
Ursel, 134
Usfn (kalesi), 123
Usruana, 387
Uak, 289
Utb, 51
Uygurlar, bk. Dokuz ouzlar
Uygur alfabesi, Uygur yazs, 339, 340,
343, 344
Uygur Bahlan, 343
Uygur devleti, 279
Uygur hakanl, 385
Uygur hanlan, 302
Uyguristan, 403
Uygur medeniyeti, 386
Uz, bk. Ouz
Uzak-ark, 327, 383, 385, 401, 419
Uzak-ark kltr, 349
Uzak-ark ticareti, 307
Uzluk, Feridun Nafz, 9
Uzunarl, smail Hakk, 10, 19, 22
- -
-ok, 194
ge (unvan, 378
gmi, bk. Kastro-Okomi
z, bk. kz
nye, 227
rgen, Grgen, Curcniye, 37, 70,
87, 115, 192, 252, 253, 259, 263, 270,
311, 356, 363, 366, 375, 387, 408,
413
skdar, Chrysopolis, 215
V
Vahram, 81
Vah, 70 ......................... ..........
Valacert, Elekird, 231
Valvli, bk. Kunduz
Vanat, bk. Kars
Van Berchem, 10
Van, bane (kalesi), 82
Van gl havzas, Vaspuagan, Bafr,
kn, 53, 79, 80, 111, 218
Varang, 123
Vasil, 85
Vaspuraga, bk. Van Havzas
Vassf, 15
Velyet-i pederne, 148, 166
Venedik, 291, 351
Venedikliler, 289
Vermin, 401
Verdne, 379
Vihara-Bihar (Budist mektepleri), 385,
390
Vincent de Beauvais, 282
Volga-Don kanal, 418
Voltaire, 393
W
Wang-Yen-te, 386
Wittek-Paul, 17, 21, 22, 23
. Y .
Yabanlu Pazar (Karahisar ovasnda),
293
Yabgu, Cabbye, Cibbye, Cibgye,
Zibel, Cebu, Cibu, 5, 34, 36, 38, 39,
40, 41, 42, 43, 44, 47, 48, 49, 50, 51,
61, 64, 69, 70, 87, 193, 373
Yabgu (Marginan meliki), 265
Yabgu Baran, bk. Baran
Yabg-i kelm, bk. Ulu-yabgu
Yabguluar, Yabguyn, Yavgyn, Yav-
gyya, Nvgiyn, Nvgiyya, Nvegi-
yn, 4, 17, 30 50, 53, 54, 71, 128,
129, 130, 131, 154, 155, 214
Yabgulu Trkmenleri, 31, 154
Yabgu olu Haan, 106
Yabgu oullar, 204
Yabgu, Yavgul (Yavgyya) Ouzlan,
47, 50, 61, 115, 125, 128, 129
Yabgu Trkleri, 39
Yabgu-zde, bk. Ercasb
Yada ta, 377
Yaan (Toan) beg (Kgarl vezir),
271 .."
Yaan-Tekin, 154, 166
Ya-basgan, Ya-basan (Danimend-
li), 128, 222, 223, 224, 278
Ya-sgan, Ya-syan (Antakya haki
kimi), 18, 179, 206
Yama (kabile), 165, 190
Yamalar, 79, 194
Yamur, 54
Yamurlular (Yamryan), 30, 61, 130
Yahudi, 240
Yahudi sfahan, 250
Yahudiler, 241, 250, 286, 297, 301, 386,
413, 419
Yahudi mhtedleri, 241
Yahya bin sa, 261
Yakm-ark, 21, 28, 248, 275, 304, 319,
326, 328, 330, 348, 349, 383, 385,
386, 398, 400, 417, 419
Yakm-ark Hristiyanlan, 349
Yakm-ark kavimleri, 284
Yakm-ark ticareti, 307
Yakub t-Trk ailesi, 380
Yakup elebi mareti 287
Yakup Tekin (Yaan-Tekinin olu),
166
Yakut (Arap corafyacs), 5, 6, 14,
188, 196, 247, 259, 270, 378, 408,
411
Yakt (Azarbaycan meliki), 88, 94,
96, 177, 251
Yamudlug (Numudlug), 379
Yan-tanbur, 320
Yarguc, 239
Yarkent, 378
Yarhg, 307
Yam, 292
Yam, 292
Yaruk, (emr), 203
Yarukkyya mahallesi, 203
Yaruklu Trkmenler, 203
Yass-imen, 228
Yastuk, ascot, 308
Yatuan, 30
Yavgyn, bk. Yabguluar
Yavgyya, bk, Yabguluar
Yavgulular, bk. Yabguluar
Yavgulu Trkmenleri, 154
Yav, Yavu (ky), 131
Yavuz Sultan Selim, bk. Selim I.
Yay, 84, 92
Yayk, bk. D ayk
Yayk (Dayk, Cayik, Ural) nehri, 32,
339, 373
Yazc, Tahsin, 9
Yazcolu, 17, 18, 129
Yazr, 33, 47, 48, 409
Yazr, boyu, 204
Yazr, kyleri, 204
Yazr vilyeti, 204, 411
Yazidiyye, bk. YezLdiyye
Yedi-su, 79, 373, 415
Yedi-su blgesi, 373, 405
Yekta, R., 325
Yel-tekin, 374
Yemen, 168, 187
Yengi-kent (Karyat ul-hadse, Dih-i
nev), 17, 33, 38, 40, 42, 43, 47, 48,
49, 204, 373, 405
Yengi-kent yabgulan, 204
Yeni a Avrupas, 256
Yeni alar Avrupa medeniyeti, 251
Yenieri askeri, 170
Yenieri' tekilt, 275
Yeni kk, bk. Kk l-Cedd
Yenisey kitbeleri, 339, 340
Yermuk, 143
a
Yeil-rmak havzas, 213
Ye-ta, bk. Abdl
Yezidiye, Yazdiyye, 80, 119, 120
Ylgun bazar, 293 .
Ylk, 292
Ymal,37, 40, 49, 58
Ymalllar, Ymliyn, 30, 50, 56
Ymal-Tigin, 41
Yman, Mkrimin Halil, 3, 7, 17, 20,
25, 144
Yiva, Yivalar, 130, 203, 205
Yiva, Trkmenleri, 203
Ymliyn, bk. Ymalltlar
Yolak, 239
Yorm-Ku..(emr), 168
Yozgat, 280
Yuannis (Bizans imparatoru), 188, 213,
221, 222 .
Yue-i hanedan, 374
Yu (du), dohiya, 32, 39, 102, 162
Yu merasimi, 374
Yukak, bk. Dukak
Yukar Ceyhan blgesi, 222
Yunan, 418
Yunan alfabesi, 341
Yunan felsefesi, 388, 397
Yunanistan, 231 '
Yunan kltr, 349
Yunanllar, 292
Yunan medeniyeti, 349, 359
Yukar in, 342
Yunus, 49, 103, 113, 128,
Yunus Emre, 10, 279, 326, 347, 416
Yunus (Otrarl), 307
Yusuf Ymal, 30, 47, 49, 50, 56, 109
Yri, 320
Yz, bk. Pars
Zbulistan, 190,-374, 378
Zahariadou, E. A., 281
Zahab, bk. Zeheb
Zahreddin Niabur, 3
Zahir ul-Medine, Rabaz, 269
Zahva, 143
Zalifra, Dadybra, 278
Zarnaher, 263
Zamaher, 259, 263, 311, 346, 363,
366, 369, 392, 394
Zamanti, Pnarba, 112, 132
Zambaur, 10
Zamriyye ktphanesi, 259
Zancn, 71
Zandak, Zandana, 43
Zandana, bk. Zandak ..
Zarafn, 268 .
Zarkal, 397 ,
Zaviye, bk. Ribt
Zeheb (tarihi), 5, 14, 84
Zekeriya Kazvn, 14, 36, 37, 257, 312,
313, 355, 357, 389
Zemarkhos (Bizans elisi), 316, 375
Zencn, 74, 79, 271, 404
Zengi (Porsuk olu), 180
Zengi (Salgurlu Atabeglerinden), 200
Zerdt dn, 385
Zeyneddin smail Curcn, 366
Zeyneddin mer bin ehln (kad), 271
Zeynep (Niapurlu), 369
Zndk (Mani) mezhebi, 386
Zndklar, 3, 33
Zibel, bk. Yabgu
Zimmler, ) Gayri mslmler), 249, 280
Ziyret pazan (Krehir - Kayseri yolu
zerinde), 293
Ziyaret tepesi, 143
Ziyr oullan, 70
Zonoranas, 11, 84, 85, 100, 142, 216
Zuhra, bk. Ali, 123
i
m
S

as
I

hjjpf
m
KTAPLAR NDEKS
Adb ul-hamam, 275
Adb ul-hurb, 16, 154
Atabet l-hakayk, 342
Bair un-Nasriyye, 271
Battal Gz destan, 326
Bz-nme, 3
Bedy, 369
Cmiul-Kebr, 207
Cmi ul-Sagr, 207
Cerrh-nme-i lhan, 272
Dnimend-nme, 18, 23, 24, 213, 326,
347 '
Dede Korkut kitab, 240, 325, 345, 347
Derbend-nme, 7
Dvan- Hikmet, 346
Dvan l-edeb, 389
Dinyk al-Frk, 367
Dost-nme, 263
el-Mecesti, 397
el-Tenvir f Mevlid el-Beir, 275
Elvan ul-mdiyye, 362
Feres-nme, 292
Futr zaman us-sudr ve Sudr zaman
ul Futr, 361
Hal klliyt, 11
Hail ul-mciz, 367
Hrizm tarihi, 4 'r" * ''
Hikmet l-rak, 362 v '
Hilyet l-Ulema, 283 .
htisar ul-hv, 260
Ihy ulm eddin, 365
Kann (fbn Sin'mn eseri), 259, 369
Ke, 259
Ksas-i Sn, 4
Kef ur-reyb f amel ul-Ceyb, 261
Kitb al-Araz, 366
Kitb-i Cmi ul-ilm veI-amel, 368
Kitb-i tahalls, 8
Kitb ul-buzt, 388
Kitb ul-cebr vel-mukabele, 354
Kitb ul-Ensab, 5
Kitb l-hayvan, 263
Kitb ul-kuny, 269
Kitb ul-levhik, 263
Kitb ul-memlik, 353
Kitb ur-Rebi, 4
Kitb us-Saydala, 338
Kitb u-if, 271, 361
Kitb t-telhs, 263
Kutadgu-bilig, 342, 345
Kuddr, 207
Makalat ul-Mride fi dere l-edviye,
367
Makale fl-istifr, 260
Mefhir ul-Etrk, 2, 198, 366
Melik-nme, 1, 3, 7, 22, 49
Menkib-nmeler, 18
Menkb ut-Trk, 331
Miftah un-nr, 272
Mzn l-hikmet, 262
Muciz ul-kann, 367
Mukaddimet l-Edeb, 262, 346
Muntah-idrk, 366
Nasihat ul-Mulk, 254
-^^uzhat .ul-myak, 353
v^iizhet ul-kulb, 2
J:0uz-nme316, 17, 33, 38, 41, 47, 48,
r ' 69,, 73, 322, 325, 345, 347
Redd ali-falsifa, 366
Risle-i Melikah, 2, 404
Risle-i Turiyye, 319
Rislet us-Sancariye, 2
Saltuk-nme, 18
Sancar-nme, 2
Seluk-nme, 3, 16, 17, 128, 133, 320
Sihh, 368, 388
Sret l-Meik Turul-beg el-Seluki, 1
Siyset-nme, 171, 172, 252
Siyset-nme^eyl, 16
Siyer ul-b al-batrika, 15
Siyer ve futh-i Sultan Sancar, 2
Sultn-nme, 263
if (bn Sinmn eseri), 259, 260, 369
ikr-nme, 2. 175
irz-nme, 208
Tabakat, 331
Tahfut, 364
Tamburci muganniler, 325
Trih Miilk it-Trk, 4
Tarih ul-Hukema, 3
Tecrib ul-Merib, 4
Teferrc-nme, 18
Tehaft ul-felsife, 363
Tevrih-i trkmnye, 34
Tbb ul-Mulk, 366
Tuhfa, 369
Ulu-ata bitiki, 345
Unvn us-Siyer, 3
Vilyet-nme, 10, 18
Zahre-i Harizmh, 366
Zahre-i Muradiye, 272, 366
Ziye Sancar, 262