10.

SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

1

EDEBYAT-TARH LKS

Edebiyat tarihi, medeniyet tarihinin en nemli
ksmdr. Bir milletin uzun asrlar esnasnda
geirdii fikr ve hiss gelimeyi belirten btn
kalem rnlerini inceleme ile onun manevi
hayatn, gerekte olduu gibi tasvire alr.

Edebiyat, toplumun bir kurumu olmasndan
dolay, kendisini meydana getiren toplumun
dier kurumlaryla bal ve onlarla ahenklidir.
Hakikaten, bir milletin corafi evresiyle,
sonra iktisadi, din, hukuki, ahlk, bedii,
siyasi hayatyla edebiyat arasndaki
balantlar ok aktr.

Edebiyat tarihi, bir ulusun yzyllarca
meydana getirdii edeb eserleri inceleyerek
geirdii dnemleri kronolojik bir sra iinde
inceleyen bilim daldr.

Edebiyat tarihi, edeb eserlerle o eserleri
yaratanlar sosyal evresi ile beraber inceler.
Bylece gemi dnemlerde yaayan
atalarmzn duygu, dnce ve sanat
anlaylar hakknda bize bilgi aktarr. Bu
konuda edebiyat tarihisi Agh Srr Levent,
gnmz edebiyat tarihisinin grevini yle
anlatr: "Bugn gittike zenginleen kltr
dnyasnda edebiyatn ufku genilemi,
edebiyat tarihi de ar grevler yklenmitir.
ada edebiyat tarihisi, airleri
unutulmaktan kurtarmak ya da eski zevkleri
hikye etmek iin eserini yazmyor. Sadece
bilgi vermeyi de yeterli bulmuyor; incelemek,
aratrmak, derinlere inmek, insanln
gidiini, tarihini yazd ulusun dnya
anlayn kavrayc bir genilikte yanstmak
istiyor. Edebiyat tarihi bunu yapt oranda
grevini yapm saylr."

Bir baka deyile edebiyat tarihi bir toplumun
edebiyatnn iledii yolu ve geirdii
dnemleri anlatan, edebiyat hayatn btn
olarak deerlendiren bir bilim daldr.

Edebiyat tarihi araclyla deiik alardaki
kltr birikimimizi tanrz.

Toplumlarn dnce yaplarn, dnya
grlerini reniriz. Btn bu bilgiler bir
edebiyat eserinin deerlendirilmesinde bize
yol gsterir.







TRK EDEBYATININ DNEMLERE
AYRILMASINDAK LTLER

Edebiyatmz, hibir yazl belge
bulamadmz ok eski dnemlerde balam
ve birbirinden farkl kollar halinde gelimek
suretiyle gnmze kadar sregelmitir.
Balangcndan gnmze kadar ayn milli
ruhun, edebiyatmzn btn dnemlerinde hi
deimeyen ve amac belirleyen bir izgi
olarak varln hissettirdiini gryoruz.
Ancak bu milli izgiye onu zenginletiren
birbirinden farkl motiflerin de eklendiini
sylemeliyiz. Edebiyatmzn hangi
medeniyetin veya hangi edebiyatlarn tesirine
girdiini, hangi amalara hizmet ettiini ve
toplumdaki hangi sosyal snflar tarafndan
temsil edildiini bu farkllklara bakarak
anlyoruz. Ayrca edebi eserlerde kullanlan
kelimelerin yaplarna, ekimlerine ve ses
zelliklerine bakarak hangi dil corafyasna
ait olduunu belirtiyoruz.

Dnyada baka milletlerin edebiyatlarnda da,
ana izgi deimemekle beraber, farkl edebi
dnemler yaand grlmektedir. Fakat
bunlarn pek az bizim edebiyatmz kadar
eitlilik arz etmektedir. Tabii ki bunun en
nemli sebebi Trk boylarnn dnya zerinde
eitli corafi blgelere dalarak ayr
topluluklar halinde ve ayr devletler kurarak
yaamalardr. Bu durum, birtakm kltrel
farkllklar, farkl lehe ve ivelerin
oluumunu, farkl medeniyetlerden
etkilenmeyi ve farkl edebiyatlara sahip
olmay beraberinde getirmitir.

Biz de edebiyatmz tarihi geliimi ierisinde
devirlere ayrarak her birini kendi
zelliklerine gre incelemek durumundayz.

Trk Edebiyatnn dnemlere ayrlmasnda;
-Dil anlay
-Dini hayat
-Kltrel farkllama
-Sanat anlay
-Corafya deiimi
-Lehe ve ive ayrlklar etkili olmutur.












10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

2

SLAMYETTEN NCEK TRK EDEBYATI

slamiyetten nceki Trk edebiyatn genel
olarak iki ana balk altnda inceleyebiliriz:

1. Szl Edebiyat

Szl Edebiyat, Trklerin henz yazy
kullanmadklar dnemdeki edebiyattr. Bu
dnem edebiyat szl olarak retilmi ve
kulaktan kulaa yaylarak varln
srdrmtr. Bu dnemde edebiyatmz
amanizm, Manihaizm, Budizm gibi dinler
etkilemitir. slamiyet ncesi Trk edebiyat,
M.. 4000li 3000li yllardan balayarak
Trklerin slamiyeti kabul ettii XI. yzyl
ortalarna kadar srer. Bu uzun dnemin
Kktrklere ait yazl antlarn ortaya konduu
M.S. VI. yzyla kadar olan blm szl
edebiyat dnemi olarak adlandrlr.

Bilindii gibi sz yazdan ncedir. Byle
olunca da yazl edebiyat rnlerinden nce,
szl edebiyat rnlerinin olutuu ortadadr.
Btn uluslarn edebiyatnda olduu gibi
Trklerin edebiyatnda da szl edebiyatn
douu dinsel temellere dayanr. Szl
edebiyat rnleri, daha yaznn bulunmad
dnemlerde, dinsel trenlerde retilmeye
balanm, kuaktan kuaa aktarlarak
yaatlmtr.

Edebiyat trleri iinde ilk doan tr olan iir,
szl edebiyatn anlatmnda nemli bir rol
oynar. slamiyet ncesi Trk edebiyatnda da
iirin nemli bir yeri vardr.

Szl Dnemin zellikleri

1. Kopuz ad verilen sazla dile getirilmitir.
2. l olarak ulusal lmz olan hece
ls kullanlmtr.
3. Nazm birimi drtlktr.
4. Dnemine gre ar bir dili vardr.
5. Dizelere genel olarak yarm uyak hkimdir.
6. Daha ok doa, ak ve lm konular
ilenmitir.
7. Bu dneme ynelik elimizdeki en eski
kaynak Kagarl Mahmutun Divan- Lgat-it
Trk adl eseridir.

Dnemin rnleri

1. Kouk: Sr denilen srek avlarnda
sylenen iirlerdir. Konusu daha ok doa,
ak, sava ve yiitliktir. Bu tr daha sonra
halk edebiyatnda koma adyla anlmtr.

2. Sav: Dnemin zl szleridir. Bugnk
ataszlerinin ilk biimi niteliindedir.
3. Sagu: Yu ad verilen lm trenlerinde
len kiinin erdemlerini ve onun lmnden
duyulan hzn dile getiren iirlerdir.

4. Destan: Toplumu derinden etkileyen
olaylar sonucunda halk arasnda kendiliinden
oluan uzun nazm trdr.

Eski Trk iiri

slamiyet ncesi Trk iiri hece lsyle
yazlmtr. Yedili, sekizli, on ikili llere ok
rastlanr. Kafiye nemlidir, dize balarnda da
kafiye yaplr. Nazm birimi drtlktr.
slamiyet ncesi Trk iirinin dili z
Trkedir. iirler, Trklerin o adaki dnya
grlerini, yaantlarn, duygularn,
dncelerini doal bir dille anlatrlar.
iirlerde doa, ak, kahramanlk, cesaret,
binicilik, at sevgisi, askerlik, lm en ok
ilenen konulardr. in kaynaklarnda M.. II.
yzyla ait eski Trk iir evirilerine
rastlanmaktadr.

lk Trk airleri

slamiyet ncesindeki Trklerde airlere baks,
kam, ozan gibi adlar verilirdi. Kagarl
Mahmudun Divn Lgatit Trk adl eserinde
ve Turfan kazlarnda ele geirilen metinlerde
adlarna ve iirlerine rastlanan ilk Trk airleri
Aprn or Tigin, uu, Ki-ki, Kl Tarkan, Asg
Tutung, Pratyaya iri, Kalun Kay, isuya
Tutungdur.

lk Trk iiri

slamiyet ncesi Trk iirinin, airi bilinen ilk
rneklerini Uygurlarda bulmaktayz. Aprn or
Tiginin yazd Bir Ak iiri adl iir ilk Trk
iiridir.

Destan (Epope)

Destanlar uluslarn yaz ncesi alarnda
olumu olaanst olaylarla, doast
kahramanlarla ve kahramanlklarla ykl,
ykleyici zellikler tayan uzun iirlerdir.
Destanlar, eski alarda ezgiye elik etmeye
en uygun biimde, ounlukla nazmla
dzenlenmitir. Epik iirin en gzel rnekleri
olan destanlarda olaanst olaylarn,
doast kahramanlarn, tanrlarn
savalarnn yan sra; eski a insanlarnn
inanlar, yaratl ve varolu konusundaki
dnceleri; uluslarn zlemleri ve dleri de
dile getirilir. Destanlar insanlarn olaylar
dinleme ve anlatma gereksiniminden dolay
kuaktan kuaa yaylmtr.

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

3

Destanlarn Douu

nsanlar ilk alarda toplum ve doa olaylarn
anlamakta glk ektiler. Her olay onlara
nce Tanry dndrd: Gk grlemesi
Tanrnn hiddetiydi. Yldrmlar, kasrgalar,
susuzluklar Tanrnn insanlara verdii
cezalard. nsanlar her doa olayn korkuyla
kark bir hayranlkla izledi.
Zengin bir hayal dnyas olan ilk insanlar,
nemli grdkleri her olay, olaanst olay
ve hayallerle ssleyerek birbirlerine
anlattlar. Yeni olaylarla zenginleen
destanlar, halk arasnda yaylarak ortak bir
eser haline geldi. Destanlar anlatan her yeni
az destanlara yalnz bir olay deil, dil ve
syleyi gzellii de katt. Destanlar,
balangta manzum olduklar, ezgiyle
sylendikleri iin halk dilinde uzun sre
yaayabildi.

Destanlar, birok doa olaynn zme
ulat dnemlerde bile yer yer nemini
koruyarak kkl bir destan geleneinin
olumasn salamtr. Zamanla, destan
gelenekleri zenginleen uluslarn, destan
airleri yetimitir.

Szl dnem destanlarnn zellikleri

1. Toplumun ortak grleri yanstlmtr.
2. Olaanst zellikler bulunmaktadr.
3. nemli kiiler han, kral gibi sekin
kiilerden veya toplumun kabullendii bir
kahramandan ibarettir.
4. Syleyi milli dil tarzndadr.
5. Olduka uzun yazlardr.
6. Milli nazm ls kullanlmtr.
7. Konular bakmndan sava, deprem,
yangn, mizah, nl kiilerin yaamlar
eklinde gruplandrma yapmak mmkndr.

Trk Destanlar

Bir ulusun destan sahibi olabilmesi iin:

O ulusun halknn hayal gcnn en eski
alarda bile, efsaneler, destanlar yaratmaya
elverili olmas,

O ulusun tarihinde unutulmaz doa olaylar,
byk savalar, gler, basknlar, deiik
corafi evrelere dalmalar gibi halknn
gnlnde ve kafasnda nesiller boyu yaayacak
nemli olaylarn yaanm olmas gerekir.

Ne yazk ki, Trk destanlarnn asl metinleri
elimizde deildir. ok zengin olduu bilinen
Trk destanlar ile ilgili bilgiler Arap, ran ve
in kaynaklarndan elde edilmektedir.
Trk destanlarnn bir ksm Trk ve yabanc
aratrmaclar tarafndan halk azndan
derlenmitir. Bir ksmna Arap, ran ve in
kaynaklarnda rastlanmaktadr. Bir ksmna
Batl kaynaklarda rastlanrken bir ksm da
Trk aydn ve yazarlar tarafndan eitli
dnemlerde, eitli nedenlerle, eitli dil ve
yazlarla kaleme alnmtr. Destanlarmzn
byk bir ksm yazya olduka ge geirilmi,
szl edebiyattaki ekliyle de tamamen yazya
aktarlamamlardr. Ancak yzyllar iinde
yaayp yeni olaylarla zenginlemi Trkn
duygu, dnce ve anlaryla deer
kazanmlardr. Aratrmaclar Eski ran ve
Yunan destanlar ile Trk destanlar arasndaki
benzerliklere dikkat ekerler. Destan devri
yaayan uluslar arasndaki bu tr alveriler
doaldr.

Btn dnya edebiyatlarnda olduu gibi Trk
Edebiyatnn da ilk rnekleri destanlardr.
Trk edebiyat gelenei iinde destan terimi
birden fazla nazm ekli ve tr iin
kullanlm ve kullanlmaktadr.

Eski Trk Edebiyat nazm ekillerinden
mesnevilerin bir blm ve manzum
hikyeler, Anonim edebiyatta ve k
edebiyatnda koma veya mni drtlkleri ile
yazlan veya sylenen ferd, sosyal, tarihi,
ackl veya gln olaylar tahkiye teknii ile
eitli slplarla aktaran nazm trne ve bu
yazda ele alnan kinatn, insanln,
milletlerin yaradln, geliimini, hayatta
kalma mcadelelerini ve eitli olay ve
nesnelerle ilgili sebep aklayan ve Bat
Edebiyatnda epope terimiyle anlan
eserlerin tamam da Trk edebiyat gelenei
iinde destan ad ile anlmaktadr.

Btn dnya edebiyatlarnn balang eserleri
olan destanlar, eitli konularda yaradl
hikyeleri yannda, milletlerin hayatnda
byk yanklar uyandrm bir kahramann
veya tarih olaynn millet muhayyilesinde
ortak sembol ve ifadelerle zenginletirilmi
uzun manzum hikyeleridir.

Destanlar btn bir milletin ortak
mcadelesini ortak deerler, kurallar,
anlamlar btnl iinde yorumlad ve
yaatld toplumun gemiini ve geleceini
temsil ettii iin dnya edebiyatnn en
Trk eserleri olarak kabul edilirler.

Destanlar her zaman tarih gerekleri doru
biimde nakletmezler. Destanlarda tarihi olay
ve kahramanlar milletin ortak bilinaltnn,
vicdannn istek, beklenti, dorular ve
deerleri ile idealletirilir. Eski hatralarla
10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

4

birletirilerek tarih gerekmi gibi
anlatlrlar. Her milletin mill kimlik ve
nitelikleri, ortak dnya gr, hatra ve
beklentileri yannda kusurlar ve yanllar da
destanlarna yansr.

Cihangirlik tutkusu, kuvvet, binicilik ve
savalk yannda verdii szde durma,
acizlere ve maluplara hogr ile yaklama,
yardmc olma Trk destanlarnda dile
getirilen ortak deer ve kabullerdir.

Trk destanlar, kinatn, insann, kadnn ve
erkein yaradl, Trk milletinin douu,
eitli Trk devletlerinin kurulu gelime,
kleri, zafer ve yenilgileri gibi konularla
beraber pek ok sebep aklayc efsaneyi de
iinde barndrr.

lk rneklerinin manzum olduu kabul edilen
Trk destanlarndan Krgz Trkleri arasnda
yaayan Manas destan dnda btnyle
gnmze gelebilen rnek bulunmamaktadr.

Dier Trk destanlar eitli kaynaklarda zet,
epizot, hatra, ksaltlm seme metinler
halinde bulunmaktadr. Trk tarihine ana
hatlaryla bakldnda Trk hayat fetihlerle
balam ve yeni topraklar yurt edinerek
gelimitir. lk anayurt olan Orta Asya hi bir
zaman terk edilmemitir. Trk halklar ilk
anayurt olan Orta Asyadan itibaren dnya
corafyas zerinde geni alana yaylm ve
bugn yedi Trk cumhuriyetinde, pek ok
zerk toplulukta ve eitli devletlerin
idaresinde aznlk halinde yaamaktadr.

Trk kltr de tarih ve corafyadaki ok
boyutlulua paralel olarak eitlenmi farkl
seviye ve birikimlerle zenginleerek ve
farkllaarak ancak ilk kaynaktan gelen
ortaklklarn srdrerek gnmze ulamtr.
Bu sebeple Trk destanlar da tarih ve coraf
ok boyutluluun getirdii dil ve kltr
dairelerine paralel olarak eitlenmitir.

lk Trk Destanlar
1. Altay - Yakut Dnemi
a. Yaradl Destan

2. Sakalar Dnemi
a. Alp Er Tunga Destan
b. u Destan

3. Hun Dnemi
a. Ouz Kaan Destan

4. Gk Trk Dnemi
a. Bozkurt Destan
b. Ergenekon Destan
5. Uygur Dnemi
a. Treyi Destan
b. G Destan

slamiyetin Kabulnden Sonraki Trk
Destanlar

1. Karahanl Dnemi | Satuk Bura Han
Destan

2. Kazak - Krgz Kltr Diresi | Manas
Destan

3. Trk-Mool Kltr Diresi | Cengiz-name
Destan

4. Tatar - Krm | Timur ve Edige Destanlar

5. Seluklu - Beylikler ve Osmanl Dnemleri
Destanlar
a. Seyid Battal Gazi Destan
b. Danimend Gazi Destan
c. Krolu Destan

Destan Kltrnn nemi

Destanlar; tarih, dnce ve sanat bakmndan
byk deer tarlar. Tarihi aydnlatr,
dnce ve sanata kaynak olutururlar.
Bilimsel tarih aratrmalar yannda, tarihi
olaylar karsnda halkn duygu ve
dncelerini yanstrlar.

Destan kahramanlarnn doast zellikler
gstermesi, olaylarn olaanstlklerle
anlatlmas destanlarn gereklerden uzak
olduunu gstermez. Destanlar,
anlatmlarndaki olaanst zellikler
ayklandnda uluslarn tarihini aydnlatan en
nemli kaynaklardr. Yzyllar boyunca
Trklerin duyu, dn, inan ve
hayallerini; gzel sanatlarn; ak, aile, vatan,
ulus ve devlet anlaylarn Trk destanlarnda
grebiliriz.

Sav

Sav, slamiyet ncesi Trk edebiyatnda
atasznn karldr. Bir dnceyi, bir
deneyimi, bir d, en az szckle ksaca
anlatan kalplardr. Biim olarak bir dz yaz
tmcesi veya bir iir dizesi gibi olabilirler.
slamiyet ncesi Trk edebiyatna ait savlarn
kimileri kk ses deiiklikleriyle, Trkede
bugn de yaamaktadr.

slamiyet ncesi Trk edebiyatna ait en gzel
savlar XI. yzylda Kagarl Mahmudun
yazd Divn Lgatit Trk adl eserde
gryoruz.
10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

5

rnekler
1. A ne yimes, tok ne times.
2. Aln arslan tutar, kin sgan tutmas.
3. Bir karga birle k kelmes.
4. Bri konsn yimes.
5. Ermegke bult yk bolr.
6. Efdeki buzag kz bolmas.
7. t srmaz, at tepmes time.
8. Tag taga kavumas, ki kiike kavuur.
9. Ylan kendi egrisin bilmes, tefi boynn
eritir.
10. Kang kan bile yumas.

Gnmz Trkesiyle
1. A ne yemez, tok ne demez.
2. Al (Hile) ile aslan tutulur, g ile san
tutulmaz.
3. Bir karga ile k gelmez.
4. Kurt komusunu yemez.
5. Tembele bulut yk olur.
6. Evdeki buza kz olmaz.
7. t srmaz, at tepmez deme.
8. Da daa kavumaz, kii kiiye kavuur.
9. Ylan kendi erisini bilmez, deve boynun
eri der.
10. Kan kanla ykamazlar.

Sagu

Sagular da savlar gibi eski Trklerin yaam
biimlerinden doan szl rnlerdir. Eski
Trklerde sevilen, saylan bir kiinin
lmnden sonra dzenlenen cenaze trenine
yu treni, bu trenlerde sylenen iirlere
sagu ad. len kiinin yiitliini, yapt
ileri, deerini anlatan, lmnden doan
acy dile getiren bu iirler bir tr attr.
Destan zellii de gsteren sagularda geni
doa tasvirlerine rastlanr.

Aada Alp Er Tungann lm zerine
duyulan acy dile getiren Alp Er Tunga
Sagusunu okuyacaksnz. Alp Er Tunga Sagusu
XI. yzylda Kagarl Mahmud tarafndan halk
azndan derlenmitir.

Alp Er Tunga Sagusu

Alp Er Tonga ldi m
siz ajun kald mu
dlek in ald mu
Emdi yrek yrtlur

dlek yarag kzetti
Ogr tuzak uzatt
Begler begin aztt
Kasa kah kurtulur



Ulp eren brley
Yrtp yaka urlayu
Skrp ni yurlayu
Sgtap kzi rtlr

dlek arg kevredi
Yung yavuz tavrad
Erdem yeme savrad
Ajun begi ertilr

Bilge bg yund
Ajun at yenidi
Erdem eti tmd
Yerge tegip srtlr

Gnmz Trkesiyle

Alp Er Tonga ld m,
Kt dnya kald m,
Zaman cn ald m
Artk yrek yrtlr.

Felek frsat gzetti,
Gizli tuzak uzatt,
Beyler beyin artt;
Kasa nasl kurtulur?

Uludu erler kurta,
Barp yrttlar yaka,
rdlar slkla,
Yatan gzler rtlr.

Zamane hep bozuldu,
Zayf tembel glendi,
Erdem yine azald,
Acun beyi yok olur.

Bilge bilgin yoksul oldu,
Acun at azgn oldu,
Erdem eti rk oldu,
Yere deip srtlr.

Kouk

Eski Trkler totemlerinin etini yemezlerdi.
Ylda bir kez, belli dnemlerde, sr treni
ad verilen kutsal av trenlerinde onu kurban
ederek yerlerdi. len ad verilen bu toplu
ziyafetlerde ve yengi ile biten savalar
sonunda, tm boylarn erkekleri bir araya
gelerek elenirdi. Bu elencelerde sylenen
oklukla ak, doa ve yiitlik konularn
ileyen iirlere kouk ad verilir. Genellikle
kendi bana btnl olan drt dizeli
bentlerden oluan kouklar manilere ve
komalara kaynak olmutur.

slamiyet ncesi Trk edebiyatnn szl
rnleri olan destanlarn, savlarn, sagularn
ve kouklarn kimileri zaman iinde yitip
10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

6

gitmitir. Bu rnler kukusuz eski alarda
Trkler arasnda toplumsal bilinci yaratan ve
birlii, beraberlii, bar salayan en nemli
etmenlerdi. Eski Trklerde kam, kaman,
baks, aman yerini tutan ozanlar; raks ve
mzik ustalklar gibi byc ve doktor
grevini de stlenmilerdir. Trenlerde raks
ederken sazlaryla da destan paralar, sav,
sagu, kouk okuyarak kt ruhlar da
byleriyle engellemeye alr, hastalar
saaltma grevi de stlenirlerdi.

Kouk
pkem kelip ogradm
Arslanlayu kkredim
Alplar ban togradm
Emdi meni kim tutar

Kan akp youldu
Kab kamug deildi
lg birle kouldu
Togmu kni u batar

Kaklar kamug klerdi
Taglar ba ilerdi
Ajun tn ylrd
Tt eek erker

Etil suw aka turur
Kaya tbi kaka turur
Balk telim baka turur
Kln tak kerr

Gnmz Trkesiyle
fkelenip dar ktm
Arslan gibi kkredim
Yiitler ban doradm

imdi beni kim tutabilir.
Kan akp boand
Derisi batan baa deildi
llerle bir oldu

Doan gne ite batyor
Kuru yerler hep glerdi
Dabalar grnd
Dnyann soluu lnd

Trl iekler sraland
til suyu akar durur
Kaya dibini oyar durur
Btn balklar baka durur
Gl bile tarrlar

Szl Edebiyat Dnemi zet Anlatm

Btn uluslarda olduu gibi Trklerde de yaz
kullanlmadan nce szl bir edebiyat
vard. Szl edebiyatta iir nemli bir yer
tutar. Eski alarda doa olaylarnn,
savalarn, kahramanlarn anlatld kuaktan
kuaa geerek airlerin dilinde epik iirin en
gzel rneklerini oluturdu. ounlukla
toplumun kurtarcs ve ncs saylan kiileri
ycelten kutsallatran bu yk iirlere
destan ad verilir.

Eski Trklerde bir dnceyi, bir deneyimi, bir
d ksaca anlatan szlere sav ad verilir.
Savlar bugnk ataszlerinin temelidir. Yu
treni eski Trklerde sevilen, saylan kiiler
iin dzenlenen cenaze trenlerine verilen
addr. Bu trenlerde len kiinin yiitliini,
yapt ileri, deerini anlatan, lmnden
duyulan acy dile getiren iirler sylenirdi. Bir
tr at olan bu iirlere eski Trkler sagu
adn verirlerdi.

Eski Trklerde birlik ve beraberlii salamak
ok nemlidir. lenlerde, toylarda,
stnlkle biten sava sonlarnda halk
heyecana getirmek iin okunan iirlere
kouk ad verilir. ok zengin olduu bilinen
Trk destanlaryla ilgili bilgiler Arap, Fars ve
in kaynaklarndan elde edilmektedir. Halk
azndan derlenen birbirinden gzel sav, sagu
ve kouklar ise XI. yzylda Kagarl Mahmud
tarafndan yazlan Divn Lgatit Trk adl
yaptta grlmektedir.

2. Yazl Edebiyat

slamiyet ncesi Yazl Trk Edebiyat

Yazl Edebiyat, Trkler arasnda yaznn
kullanld devirlerde balayan bir
edebiyattr. Eldeki en eski rnler 5. ve 6.
yzyllarda yazld tahmin edilen Yenisey
Krgzlarna ait balbal ad verilen mezar
talardr. Ancak bu yaztlr, adlar ve birka
szckten oluan Trke szlerden ibarettir.
Bu yaztlardaki alfabe daha sonraki
dnemlerde kullanlan Gktrk alfabesine
gre ilkel bir nitelik tar.

Yazl edebiyata ait en nemli rnekler
8.yzylda dikilen ve gnmze dek ulaan
GkTrk Kitabeleridir. Bu yaztlara bugn
Moolistanda bulunan GkTrk Kitabeleri,
Orhun Irmann eski yata zerinde
bulunduu iin Orhun Yaztlar
(Antlar/Kitabeleri) denmitir. GkTrk
Kitabeleride Yenisey Yaztlar gibi dikili talar
zerine Gktrk alfabesiyle yazlmtr.

Yaztlarda Dou Gktrklerin tarihinden,
komularyla olan ilikilerinden savalarndan
ve ynetiminden sz etmektedir. Canl bir
sylev dili ve slubu vardr. Bu yaztlar, Trk
dili tarihi asndan nemli belge nitelii tar.
10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

7

Yazl Dnem rnleri

* Orhun kitabeleri

* Uygur Metinleri

Orhun kitabeleri: inlilere kar bamszlk
sava yapan, Trk btnln yeniden
kurmak iin ite ve dta savaan Kktrklerin
hikyesi anlatlr bu yaztlarda. Bu abideler 38
harfli olan Kktrk alfabesiyle yazlmtr.
Bunlardan en nemli olanlar 3 tanedir.

1. Bilge Tonyukuk Yazt: Drt bakana
vezirlik etmi olan Tonyukuk tarafndan
yazlmtr. Daha ok inlilerle yaplan
savalar anlatlmaktadr.

2. Kl Tiin Yazt: Kktrk hakan Bilge
Kaann kardei Kl Tiinin lm zerine
Bilge Kaan tarafndan dikilmitir.

3. Bilge Kaan Yazt: Gktrk hakan Bilge
Kaann lmnden sonra yazdrlm bir
abidedir. Son iki yazar daha ok dnemin
olaylarndan, trelerden ve Bilge Kaann
ulusuna diledii iyi dileklerden sz eder.

Trk adnn getii ilk yazl belge ve Trk
Edebiyatnn ilk yazl rnekleri olan Kktrk
abidelerinde yazlar Prof. Thomsen ve Radloff
tarafndan okunmutur.

(Prof. Dr. Muharrem Erginin Orhun
Abideleri adl kitabnn n sznden)
Trk adnn, Trk milletinin isminin getii
ilk Trke metin. lk Trk tarihi. Talar
zerine yazlm tarih. Trk devlet
adamlarnn millete hesap vermesi, milletle
hesaplamas. Devlet ve milletin karlkl
vazifeleri. Trk nizamnn, Trk tresinin,
Trk medeniyetinin, yksek Trk kltrnn
byk vesikas. Trk askeri dehasnn, Trk
askerlik sana-tnn esaslar. Trk gururun
ilhi ykseklii. Trk feragat ve faziletinin
byk rnei. Trk itimai hayatnn ulvi
tablosu. Trk edebiyatnn ilk aheseri. Trk
hitabet sanatnn eriilmez aheseri.
Hkmdarne eda ve ihtiaml hitap tarz.
Yaln ve keskin slbun artc numunesi.
Trk milliyetiliinin temel kitab. Bir kavmi
bir millet yapabilecek eser. Asrlar iinden
mill istikameti aydnlatan k. Trk dilinin
mbarek kayna. Trk yaz dilinin ilk, fakat
harikulade ilek rnei. Trk yaz dilinin
balangcn mildn ilk asrlarna kartan
delil. Trk ordusunun kuruluunu en az 1250
sene teye gtren vesika. Trkln en
byk iftihar vesilesi olan eser. nsanlk
leminin sosyal muhteva bakmndan en
manal mezar talardr. Dnyann bugn belki
de en byk meselesi olan in hakknda 1250
sene evvelki Trk ikaz. vs.

Orhun Abideleri, bu Trk hanedannn Bilge
Kaan devrinin mahsulleridir. Birincisi olan
Kl Tigin abidesini aabeyisi Bilge Kaan
732de diktirmi, ikincisi olan Bilge Kaan
bidesini de lmnden bir yl sonra 735te
kendi olu olan kaan diktirmitir. nc
olarak verilen Tonyukuk bidesi ise 720-725
senelerinde kendisi tarafndan dikilmitir.
Orhun civarnda Orhun yazs ile yazl daha
baka kitabeler de bulunmutur. Belli ballar
alt tanedir. Fakat bunlarn en bykleri ve
mhimleri bu tanesidir.

Orhun Abidelerine Orhun kitabeleri de denir.
phesiz bunlar kitabedir. Fakat hem madd
bakmdan, hem manevi bakmdan bu kitabeler
sz gtrmez birer abidedirler. Muhtevalar
gibi heybetli yaplar da Abide hviyetindedir.
Onun iin bunlar ifade eden en iyi isim Orhun
Abideleri tabiridir.

Uygur Dnemi Eserleri: Kktrk devletinin
yklmasndan sonra kurulan Uygur
hanlklarndan kalma eserlerdir. Daha ok
Buddha ve Mani dininin esaslarn anlatan
metinlerdir. Bunlar turfan yresinde yaplan
kazlarda ortaya karlmtr. Uygurlarn
kda kitap basma tekniini bildikleri
anlalmaktadr. Dnemden kalma birok
hikyenin yannda *kkn denilen bir ilkel
tiyatro eserleri de vardr. Uygurlar bu eserleri
14 harfli Uygur alfabesiyle yazmlardr.

SLAM DNEMDE LK DL VE EDEBYAT
RNLER (XI.-XII. yy)

Trkler onuncu yzyldan itibaren kitleler
halinde slamiyet'i kabul etmeye
balamlardr. slam kltrnn etkisiyle
yavaa yava yeni bir edebiyat ortaya
kmtr. Kendine zg nitelikleri ve
kurallaryla "Divan Edebiyat" adn verdiimiz
dnemin oluumu 13. yzyla kadar gelir.
Daha sonra bu edebiyat anlay 19.yzyla
kadar etkin bir ekilde varln srdrr.

Dier yandan, slamiyet'ten nceki "Szl
Edebiyat Dnemi", slam kltrnn etkisiyle
ieriinde kk deiimlere urayarak "Halk
Edebiyat" adyla geliimini srdrr. Yani, bir
anlamda "Halk Edebiyat" dediimiz edebiyat,
slamiyet'ten nceki edebiyatmzn slam
uygarl altndaki yeni biimleniidir. Oysa
"Divan Edebiyat" tamamen dinin etkisiyle
ekillenmi bir edebiyattr.

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

8

Trklerin Mslman olduunu kabul ettiimiz
10.yzylla, Divan edebiyatnn balangc
olarak kabul edilen 13. yzyl arasnda
slamiyet'in etkisi altnda verilmi olan, bir
anlamda gei dnemi rnlerimiz saylan
eserler yer almaktadr.

LK SLAM RNLER

KUTADGU BLG:

Kutadgu Bilig, Trk dilinin en temel
eserlerinden ve Trk dili aratrmalarnn en
mhim kaynaklarndandr. slm Trk
edebiyatnn ad bilinen ilk air ve dnr
Balasagun'lu Yusuf Has Hacib tarafndan
kaleme alnmtr.

Eserini Balasagun'da yazmaya balayan Yusuf,
1068 ylnda memleketinden ayrlarak Dou
Karahanl Devleti'nin merkezi olan Kagar'a
gitmi ve eserini 18 ay sonra, 1069 (Hicr 462)
ylnda burada tamamlamtr. Kitabn
bitirince bunu, Karahanl hkmdar Tabga
Bura Han'a sunmu, Han da eseri ok
beendii iin Yusuf'u, takdiren "Hs Hcib
(Ulug Hcib)" tayin etmitir.

Kutadgu Bilig'deki kahramanlarn temsil
ettikleri deerler:

Kutadgu Bilig, drt ana karakter arasnda
geen diyaloglardan olumaktadr. Eserdeki bu
drt ana karakterin her birinin belirli bir
sosyal rol vardr ve her biri belirli bir deeri
temsil eder.

Kntogd hkmdardr ve hukuku/adaleti
temsil eder; Aytold vezirdir ve
saadeti/devleti temsil eder; gdlmi de
vezirdir ve akl temsil eder; Odgurm ise
akibeti/kanaati temsil eder.

"Kutadgu" kelimesi, "saadet, kut" manasndaki
"kut" kelimesinin zerine isimden fiil yapan
"+ad-" ekiyle fiilden isim yapan "-gu" ekinin
eklenmesi sonucu olumutur ve "bilig"le
beraber "saadet, mutluluk veren bilgi/ilim"
anlamn tamaktadr.

Eser, insanlara dnyada tam anlamyla kutlu
olmak iin gereken yolu gstermek amacyla
kaleme alnmtr. Yusuf Hs Hacib, eserinde
aruz lsn kullanmtr. lveler ile birlikte
yaklak 88 balk altnda toplanan eserin esas
ksmn oluturan blm ksaltlm mtekarip
yani fa'ulun fa'ulun fa'ulun fa'ul ve vezniyle
yazlmtr. Kaside tarznda ve aa ba ca
eklinde devam etmektedir. Zamanenin
bozukluundan ve dostlarn cefasndan
bahseden 40 beyitlik bir para ise evvelki
parann vezninde ve tarzndadr. Kitap sahibi
Ulu Hs Hcib Yusuf'un kendi kendisine
nasihat vermesinden bahseden 41 beyitlik
para da kaside tarzndadr.

O dnem iin Trk edebiyatnda yeni olduu
tahmin ve tasavvur edilen aruz lsnn
ilve paralardaki kafiye dnda, air
tarafndan przsz bir ekilde kullanld
grlmektedir. Eser, yar hikye ve yar temsil
tarznda yazlm olup, arada hareketi
hazrlayc ve izah edici monologlara ve canl
tasvirlerin bulunduu sahnelere yer
verilmitir.

Kagrl Mahmut ve onun eseri Divn
Lgati't-Trk ile adatr, hatta hemen
hemen ayn yllarda yazlm olmas o dnem
Trkenin grd itibar asndan da dikkate
deer.

DVAN-I LUGAT-T TRK:

Eserin ad, "Trk Dili'nin toplu(genel) Szl"
anlamna gelir. Adndan da anlalaca gibi,
eser bir szlktr; Araplara Trkeyi
retmek amacyla yazlmtr. Bundan dolay,
Trkenin Arapa karsnda savunulduu bir
eser olarak deerlendirilir. Eserde Trke
szcklerin anlamlar Arapayla aklanmakta
ve her maddeden sonra birtakm Trke
metinler rnek olarak verilmektedir. Kagarl
Mahmut tarafndan XI. yzylda yazlan eserin
asl nemi de, ite bu derleme Trke
metinlerden ileri gelmektedir. Eserine bir de
Trk illerinin haritasn koyan Kagarl
Mahmut, Trke szcklerin aklamalarn
yaparken drt yze yakn drtlkten oluan
iirlerle ataszlerini (sav) rnek olarak verir.
Divan- Lgat-it Trk, Trk dilinin ana eseri,
Trk edebiyatnn ve folklorunun bir hazinesi
olarak kabul edilmektedir.

Edebiyatmzda aruz lsnn ilk kullanld
eser olarak kabul edilmektedir. Eserde
adaleti, akl, saadeti ve devleti temsil eden
drt kahramann evresinde gelien olaylarla
yazar, devlet idaresinin ve sosyal dzenin
nasl olmas gerektiini anlatr. Hakaniye
Trkesiyle yazlm olan eserde 7500
civarnda Trke szck Arapa olarak
aklanmtr. Ayrca Trk boylarnn dilleri ve
Trk illeri hakknda bilgi verir.






10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

9

ATABET'L-HAKAYIK:

12. yzylda Edip Ahmet Ykneki tarafndan
aruz ls ve drtlklerle yazlmtr.
Atabet'l Hakayk (Gereklerin Eii) , Edip
Ahmet Ykneki'nin, Karahanl beylerinden
Muhammed Dd Sipehsalar'a hediye ettii,
hadis ve Arapa beyitlere dayanarak yazd
iirlerle, ahlakl insan olmann yollarn, ahlak
ilkelerini aklam, eitli ahlak tlerde
bulunmu, slam dnce ve grlere yol
gsterici olmutur. 'Hibet'l-Hakayk', veya
'Aybet'l-Akayk' olarak da isimlendirilir.
Eserde dnyay, tanry, insan bilmenin
sadece bilim yoluyla olabilecei anlatlr.
Bilginin faydas ve bilgisizliin zarar hakknda
olan konuyu ilemitir.

Trk nazm birimi drtlklerle oluan bu
eserini air, Yusuf Has Hacib'in 'Kutadgu Bilig'i
gibi aruz vezniyle ve Kagar diliyle yazmtr.
airin bu eserini nerede ve ne zaman yazd
kesin olarak bilinmemektedir. Atabet'l
Hakayk'n Kagar diliyle, Uygur harfleriyle
yazlm ilk yazmas stanbul'da Ayasofya
Ktphanesi'nde bulunmaktadr.

zellikleri:
. Gereklerin eii anlamna gelir.
. Konusu din ve ahlaktr.
. Didaktik (retici) bir eserdir.
. Mesnevi tarznda yazlmtr.
. Nazm birimi olarak beyit ve drtlk
kullanlmtr.
. Aruz lsyle yazlmtr.
. Arapa ve Farsa kelimeler vardr.
. Telmih (hatrlatma) sanat kullanlmtr.
. Eserin Konusu: Eser 14 blmden oluur.
Bataki 5 blm giri, airin adn verdii 8
blm asl konu, sondaki 1 blm de bitiri
blmdr.
Giri blmleri kaside biimiyle (aa ba ca
da...) ,asl konu ile ilgili blmler ve bitiri
blm drtlklerle [aaba] yazlmtr. Giri
blmnde 80 beyit, asl konu ve bitiri
blmlerinde 101 drtlk vardr. Eserin
tamam 484 dizeden oluur.

DVAN-I HKMET:

12. yzylda Ahmet Yesevi tarafndan
drtlklerle ve hece lsyle yazlm dini,
tasavvufi ve retici bir eserdir. Drtlklerin
her birine "hikmet" ad verilmi ve bu
hikmetler Orta Asya ve Anadolu'da yaylarak
halk derinden etkilemitir. Yesevilik
tarikatnn da kurcusu olan Ahmet Yesevi daha
sonra Anadolu'da kurulan pek ok tarikata
kaynak olmutur.
Genel olarak dervilik hakknda vglerden bu
dnyadan ikyetten cennet ve cehennem
tasvirlerinden, peygamberin hayatndan ve
mucizelerinden bahsedilir. Dini ve ahlaki
tler veren iirlere de yer vermitir. Hece
ls olarak 4+3 ve 4+4+4 kullanlmtr.

zellikleri:
* Kitapta Allah ak Peygamber sevgisi
ilenmitir.
* Hikmet: Ho, hayrl anlamlarna gelir
* Sade ve yaln bir dil kullanlmtr.
* Aruz ve hece ls kullanlmtr.
* Drtlk ve beyitle yazlmtr.
* 144 hikmet ve 1 mnacaat 'tan oluur.
* Eser karahanl trkesinin hakaniye
lehesiyle yazlmtir
* stifham (soru sorma) ve Tecahul-i Arif
(bilmezlikten gelme) sanatlar kullanlmtr.
* Ahmet Yesevinin hikmetlerinin birlemesiyle
olumutur.
* Ahmet Yesevi hikmetleri Karahanl
Trkesiyle sylemitir.
* Hikmetler dini tasavvufi iirlerdir.
* Allah'a yakn olma istei vardr.
* iirlerde ulusal eler(l, nazm biimi,
yarm uyak)ile slamlktan gelme yabanc
geler(din ve tasavvuf konular, yabanc
szckler)bir arada kullanlmtr.
* Eserin uyaklan abcd dddb eeeb
eklindedir. Drdnc dizelerin birbiriyle
uyakl oluu hatta zaman zaman aynen
tekrarlan bu iirlerin musiki ile okunmak
iin sylendiini gsterir.
* Divan- Hikmet'i Ahmet Yesevi yazmamtr.
Ahmet Yesevi'nin kurduu tarikattaki aban
Durmu, Ahmet Yesevi'nin grlerini ve
dncelerini kitap haline getirmilerdir.
* Didaktiktir ve manzum bir eserdir.

DEDE KORKUT HKAYELER

Dede Korkut ykleri, Ouz Trklerinin 9-11.
yzyllardaki yaaylar, inanlar ve
toplumlar hakknda nemli ipular ierir.
Ouz Trklerini, onlarn inanlarn,
yaaylarn, gelenek ve greneklerini,
yiitliklerini, salam karakteri ve ahlkn, ruh
enginliini, saf, ar-duru bir Trke ile dile
getirir. Destanlarndaki iirlerinde, alnan
kopuzlarn kvrak ritmi, yank havas vardr.
Dede Korkut, Trk szl edebiyatnn nemli
elerindendir. Destanlar uzun sre boyunca
szl aktarlm, Akkoyunlular Devleti
zamannda (1378-1508) yazya dklmtr.
Yazlan Trk Destanlar'nn iki orijinal kopyas
vardr. Bu kopyalardan biri Almanya'da
Dresden'de teki ise Vatikan'dadr.

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

10

Destan zellikli pek ok halk kahramannn
mcadeleleri anlatlan Dede Korkut
hikyelerinde; gzel ve hikmetli szler,
Trklerin tarihine ait rivayetler, han ve beyler
hakknda methiyeler, Trk tresine ait pek
ok konular ilenerek, iyilere vg ktlere
eletiri vardr.

Dede Korkut Kitabnda (Dede Korkut Ala Lisan-
i Taife-i Ouz Han - Ouzlarn Diliyle Dede
Korkut Kitab) 12 destan zellikli hikye yer
alr ve bu kitap, slm ncesi ve sonrasnda
Trklerin yaayn, dilini, tarihini,
edebiyatn ve kltrn ierir. Akc ve halkn
kulland Trke ile yazlm olan bu kitap;
gerek bir aheserdir. Kitapta, "Dede" ve "Ata"
olarak geen ve "Korkut Ata" olarak da bilinen
Dede Korkut, Trkmen, Kazak, zbek ve
Karakalpak boylar arasnda bu adlarla
bilinmektedir. Trk dnyasnn bilge atas olan
Dede Korkut ve onun hikyelerinde; Trk
toplumunun savalar ve barlar ile birlikte,
aile ve eitim yapsyla stn ahlk ve
karakter salamlna dikkati eker. Trk
milletiyle zdelemi olan doruluk, sznde
durmak, mukaddes deerler uruna lmek gibi
eitli karakterler, hikyelerin ana temasdr.
Dede Korkut hikyelerindeki tm
kahramanlarn aile, cemaat ve insan sevgisini
n planda tutmas, millet olarak ahlk ve
yaam anlaymz gstermesi bakmndan
nemlidir. Kahramanlarn ou gentir ve
mutlaka bir yiitlik gsterdikten sonra ad
verilir. Pek oumuz biliriz, Dirse Han olu bir
boay ldrnce Dede Korkut o gencin adn
"Boa" koyar ve onu an, eref, mal ve rtbe
ile dllendirir. Dikkat edilirse, hikyelerde,
genlie son derece nem verilmekte,
onlarn, ailesine, milletine ve devletine bal,
cesur ve alkan olmalarna iaret
edilmektedir. Sava, av, toy vb. elencelere
Hz. Peygambere salvat getirilerek
balanmas da Trk Kavimleri'nin din ynden
uurlu olduunu ve devlet millet birliinin
salam temellere dayandn gstermektedir.

Dede Korkut hikyelerinde zellikle gebe
Ouz Trklerinin tabiat artlarna kar
direnleri, dmanlarna kar srekli
stnl ve birlik uurundan doan
kuvvetlilikleri dikkati eker. Korkut Ata olarak
sayg gren Dede Korkutun hikyeleri yal ve
bilginlere byk deer verildiini de
gstermesi asndan, son derece nemlidir.
Allah, doum, din ve lm dncesi, hayatin
her annda kendisini gsterir. Bugn Dede
Korkut ve onun hikyelerinden ve
destanlarmzdan alacamz nemli dersler
vardr. Fertler arasnda sayg, sevgi, karlkl
hogr ve mertlik bunlarn banda
gelmektedir. Dede Korkut aslnda byk bir
vatanseverdir ve milletinin sonsuza dek gl
ve mutlu yaamasn gerekletirme
mcadelesi iindedir. Hikyelerindeki rnek
ahsiyetler olan Bayndr Han, Kazan Han,
Bams Beyrek, Boa Han, Selcen Hatun,
Serek ve dierleri toplumda olmas gereken
ideal insan karakterlerini temsil ederler. Bu
insanlar, milleti ve vatan iin lm gze
alan ve tm zorluklarn stesinden gelebilen
kahramanlardr.

Dede Korkut, btn Trk kavimlerinin fert
fert kahraman olmasn arzu etmi olmal ki,
hikyelerinde zayfla, aresizlie ve
mitsizlie yer vermemitir. Rivayetlere gre
Onun lm bile evliyaln, bilge kiiliini
gstermektedir: eitli Trk boylarnn
kanaatine gre o, ryasnda mezarnn
hazrlandn grm ve gittii her yerde
lecei ona ryasnda bildirilmitir. Seyhun
Irma'nn Aral Gl'ne dkld yerin
yaknlarnda, rman zerine hrkasn sererek
orada ruhunu Allah'a teslim etmitir. Bugn
pek ok yerde onun mezarnn olduu
sylenmektedir. Tpk Yunus Emre ve Karaca
olan gibi milletimiz, onun mezarna da sahip
karak kahramanlarn kendi iinde grmek
istemektedir.

Trk ve dnya edebiyatnn aheserleri arasna
giren ve eitli tarih filmlere de konu olan
Dede Korkut Hikyeleri, insani ve yaad
dnyay tm zellikleriyle ele almtr.

Dede Korkutun yaygnlkla bilinen hikyeleri
unlardr:
1-Dirse Han Olu Boa Han
2-Salur Kazann Evinin Yamalanmas
3-Kam Bre Beg Olu Bamsi Beyrek
4-Kazan Beg Olu Uraz Beg'in Tutsak Olmas
5-Duha Koca Olu Deli Dumrul
6-Kanl Koca Olu Kan Turali
7-Kadlk Koca Olu Yegenek
8-Basatn Tepegz' ldrmesi
9-Begel Olu Emren
10-Usun Koca Olu Serek
11-Salur Kazann Tutsak Olmas
12-D Ouz'un i Oguz'a syan

Dede Korkutun hayat ve onun hikyeleri,
gemiten gelecee uzanan mcadelede
varlmzn, birliimizin ve dirliimizin ne
kadar nemli olduunu ortaya koymakta,
kahramanlk ruhumuzu cokun bir slupla dile
getirmekte ve gelecee mit ve sevgiyle
bakmamz salamaktadr.



10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

11

SLAM DNEM TRK EDEBYATI

1. Halk Edebiyat

Halk Edebiyatnn Genel zellikleri

Halk Edebiyat, szl edebiyatn uzantsdr.
Halkn yaratt szl eserlerden oluur. Dil,
biim, konular, duyarlklar bakmndan halk
kltrne sk skya baldr. Trklerin
Anadoluya geldikten sonra edebiyatlar be
gruba ayrlmtr. Arapa ve Farsay ok iyi
bilen aydnlarn oluturduu Yksek Zmre
Edebiyat ve slam ncesinden gelen szl bir
Halk Edebiyat. Anadoluya g eden
Trkler arasnda ayn ayrm devam etti.
Medrese eitimi gren aydn kesim Arap ve
Fars edebiyatlarnn tesirini devam ettirirken,
halk yine saz airleri araclyla halk
edebiyatn devam ettirdi. Dolays ile Anadolu
Trk Edebiyat iki grupta incelenmektedir. Bu
gruplardan biri Halk Edebiyatdr.

Halk Edebiyatnn Dnemleri

13. Yzyl Halk Edebiyat

Bu yzylda ele geen eserler daha ok fetih
ve savalara aittir. Bunlarn en nemlileri
slami Trk destanlardr. Battal Gazi Destan,
Danimentname bunlardan en nlleridir.
Dnemin en nl kiisi Nasreddin Hocadr. O,
zeksyla, keskin grleri ve zeki
syleyileriyle, nkteleriyle dnyaca tannm
biridir. 13. yzylda yaad halde halka mal
olarak kendinden sonra gelen Timurlenk ile
karlatrlmtr. Bu asrn en nemli airi
Yunus Emredir.

14. Yzyl Halk Edebiyat

Bu yzyln en nemli eseri Kitab- Dede
Korkut tur.Bu kitapta hikayeler Ouz Trkleri
arasnda yaanm ve yaylmtr. Kitapta Ouz
Trklerinin Grcleri, Rumlar, Ermeniler ve
dier Trk boylaryla yaptklar barlar
anlatlr. Hikayelerde nazm, nesir i iedir.
Dili destans bir dildir. Baz ynleriyle destana
benzer. Bu yzden destandan halk
hikayeciliine gei rn olarak olarak
grlr. Bu asrdaki en nl air, Yunus tarz
syleyileriyle n kazanan tekke airi
Kaygusuz Abdaldr.

15. Yzyl Halk Edebiyat

Bu yzyln tannm ismi Hac Bayram
Velidir. Ankarada doan Hac Bayram Veli,
ok gl bir medrese tahsili yapmtr. Aruzla
da yazmakla birlikte daha ok hece lsn
kullanm ve dini iirler yazmtr. lahileri
tekkelerde, zaviyelerde dillerden dillere
dolamtr.

16. Yzyl Halk Edebiyat

Bu yzylda sadece Tekke edebiyatnn deil,
din d konularda sylenen iirlerin de
metinleri ele gemitir. Ellerinde sazlarla
diyar diyar dolaan, nerede bir gzel
grlrse ona ak olan ve iirler syleyen
airler, ordularda, klalarda, hudut
boylarnda boy gsteren aklar eski halk
geleneini srdrmler ve Ak Edebiyat
denen edebiyat yaatmlardr. Bunlarn en
tannm, yzyln sonlarnda hret kazanan
Kroludur. Ayrca Kul Mehmet, Hayali, Bahi
adl klar da dnemin nemli airleridir.
Tekke Edebiyatnn bu dnemdeki temsilcisi
Pir Sultan Abdaldr. Pir Sultan Abdal tekke
airleri arasnda iirlerini sazla syleyen ender
kiilerdendir. Daha ok nefesleriyle tannr.


17. Yzyl Halk Edebiyat

Bu dnem Trk edebiyatnn altn adr.
Hem k edebiyat hem Tekke edebiyat hem
de Anonim Halk edebiyat rnlerden birou
ele gemitir. Tekke edebiyatnn nde gelen
airleri Aziz Mahmut Hdai ve Niyazi Msridir.
Her iki air de derin ilim sahibidirler. Bu
asrda k edebiyatnda byk gelimeler
olmu, Divan airlerine bile ilham verecek lirik
iirler sylenmitir. Ayrca aruzla iir syleyen
saz airleri, kendilerini Divan airleri kadar
baarl saymlardr. Bunlarn arasnda
Yenieri ordusunda bulunan ve Evliya
elebinin de dikkatini eken Ktibi, denizci
olan Kayk Kul Mustafa nldr. Ancak
gnmzde bile ok sevilen, iirlerin ou
halk Trks haline gelen k
Karacaolandr. iirlerinin tmn hece
lsyle syleyen, halk anlayn, yaayn
iirlerine en iyi ekilde yanstan Karacaolan
tabiat ve sevgili temas ile yazd
komalaryla tannr. Dnemin dier byk saz
airi k merdir. Halk airleri arasnda en
kltrl, en yaratc olarak tannr.

18. Yzyl Halk Edebiyat

Bu yzylda halk edebiyat airleri, divan
airleriyle boy lme, aruzla iir syleme bu
devirde biraz daha yaygnlamtr. Tekke
edebiyat bu dnemde bir duraklama
iindedir. Dnemin en byk tekke airi, ayn
zamanda byk bir lim olan Erzurumlu
brahim Hakkdr. lahiname adl divannda
genellikle tasavvufi kasideler, gazeller,
10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

12

ilahiler bulunur. Ayrca airin Marifetname
adnda nesir eseri de vardr.

19. Yzyl Halk Edebiyat

Halk iir gelenei bu asrda klasik syleyiini
srdrmtr. zellikle k edebiyatnn ok
yetenekli saz airleri grlr. Bunlardan biri
de Bayburtlu Zihnidir. Hem Divan hem de
k tarz iirleriyle tannmtr. ok iyi
medrese eitimi grmtr. Bu nedenle divan
tarznda yazd iirler, Divan airlerini
aratmaz. Ayrca halk tarznda syledii
iirlerde tam bir k syleyii vardr. Dnemin
dier tannm ahsiyeti Erzurumlu Emrahtr.
Divan tarz iirleri pek baarl deildir. Asl
lirik iirleri, koma tarznda syledikleridir.

Halk Edebiyat Nazm Biimleri

Halk edebiyat, ortaya konan rnlerin
gsterdii biim ve ierik zelliklerine gre
blme ayrlr:

A) IK EDEBYATI
B) ANONM HALK EDEBYATI
C) TEKKE ve TASAVVUF EDEBYATI

A) IK TARZI TRK HALK EDEBYATI

* slamiyetten nce balamtr.
* Eskiden kam, baks ad verilen ozonlara bu
dnemde ak ad verilmitir.
* klar iirlerini balama ad verilen sazlarla
ky ky dolap sylemitir.
* Hece ls kullanlmtr.
* Dili sadedir.
* Nazm birimi drtlktr, yarm kafiye
kullanlmtr.
* Son drtlkte airin mahlas(ad) kullanlr.
* airler iirlerini CNK ad verilen defterde
toplarlard.
* Ak, lm, gurbet, ayrlk konular sklkla
ilenmitir.
* Cokulu, lirik bir sylenii vardr.
* Koma, mani, Trk, semai, varsa destan
gibi biimleri mevcuttur.
* 17. yzyldan sonra divan edebiyatndan
etkilenmeye balamtr.

KOMA

Halk edebiyatnda en ok kullanlan biimdir.
Genellikle hece lsnn on birli (6+5 ya da
4+4+3) kalbyla yazlr. Drtlk says ile
be arasnda deiir. air komann son
drtlnde adn ya da mahlasn syler.
Uyak dzeni genellikle yle olur: baba ccca
ddda

Koma
Eer benim ile gitmek dilersen
Elen gzel yaz olsun da gidelim
Bizim iller kraldr almaz
Yollar amu kurusun da gidelim

Karacolan der ki buna ne fayda
Hi rabet kalmad yoksula bayda
Bu ayda olmazsa gelecek ayda
Onbir ayn birisinde gidelim

Komalarn genel zellikleri:
* Ak, ayrlk, gurbet gibi geni ereveli
konularn ilendii bir trdr.
* 11li hece lsyle yazlr.
* En az 3 en fazla 6 ktadan oluur.
* Dili sadedir.
* Kafiye dzeni abab,cccb,dddb eklindedir.
* Son drtlkte airin mahlas bulunur.
* Komann konularna gre gzelleme,
koaklama, at, talama adl trleri vardr.

1. GZELLEME: nsan ve doa sevgisinin lirik
bir edayla ilendii komalara denir.
2. KOAKLAMA: Sava, yiitlik, kahramanlk
gibi konular ileyen komalara denir. Cokun
ve yiite bir slupla sava ve dvleri
anlatan iirlerdir.

Kroluyum medhim merde yeine
Ko yiit deimez cengi dne
Sere serpe gider dman nne
lm karlar meydan iinde

3. AIT: len kiinin arkasndan duyulan
acnn ve onun iyiliklerinin ilendii komadr.
Bir kimsenin lm zerine duyulan aclar
anlatmak amacyla sylenen iirlerdir (Anonim
halk iiri rn olan atlar da vardr).

Civan da canna byle kyar m
Hasta ban ta yasta koyar m
Ergen kza beyaz bezler uyar m
Al giy all balam allarn hani

4. TALAMA: Toplumun veya bireylerin
aksayan ynlerini eletiren komalara denir.
Bir kimseyi yermek ya da toplumun bozuk
ynlerini eletirmek amacyla yazlan
iirlerdir.

Ormanda byyen adam azgn
arda pazarda insan beenmez
Medres kakn softa bozgunu
Selam vermek iin kesan beenmez

SEMA
Hece lsnn sekizli kalbyla yazlr (4+4
durakl ya da duraksz). Drtlk says ile
be arasnda deiir. Semilerin kendine zg
10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

13

bir ezgisi vardr ve bu ezgiyle okunur. Uyak
dzeni koma gibidir: baba ccca ddda
Semilerde daja ok sevgi, doa, gzellik gibi
konular ilenir.

Semai
ncecikten bir kar yaar
Tozar Elif Elif diye
Dedil gnl abdal olmu
Gezer Elif Elif diye

Karacolan emelerin
Gnl sevmez demelerin
liklemi dmelerin
zer Elif Elif diye.

Semailerin genel zellikleri:

* zel bir ezgiyle sylenen bir trdr.
* Kafiye dzeni koma ile ayndr.
* 4 + 4 =8 li lyle yazlr.
* 35 drtlkten oluur.

VARSAI
Gney Anadolu blgesinde yaayan Varsak
Trklerinin zel bir ezgiyle syledikleri
Trklerden gelimi bir biimdir. Drtlk
says ve uyak dzeni Semi gibidir.
Varsalar yiite, merte bir slupla sylenir.
Bu da drtlklerin iindeki bre hey
behey gibi nlemlerle salanr. Halk
edebiyatnda en ok varsa sylemi air
Karacaolandr.

Varsa
Bre aalar bre beyler
lmeden bir dem srelim
Gzmze kara toprak
Dolmadan bir dem srelim

Behey el gzl dilber
Vaktin geer demedim mi
Harami olmu gzlerin
Beller keser demedim mi

Varsann genel zellikleri:

* Toros Dalar ve Adana civarnda yaayan
VARSAK boylarnn syledikleri Trklere
denir.
* Kafiye dzeni koma gibidir.
* 4+4 eklinde 8li lyle sylenir.
* BRE, BEHEY, HEY nidalar sklkla
kullanlmtr.
* En az 3 en fazla 5 drtlktr.

MUAMMA

Kapal bir biimde anlatlan bir olayn ya da
bilginin okuyucu tarafndan anlalmasn,
bunlarla ilgili sorularn cevaplandrlmasn
isteyen bir tr manzum bilmecedir.

NASHAT

Bir ey retmek, bir dncenin yaylmasna
almak gibi amalarla sylenen didaktik
iirlerdir.

DESTAN

Drt dizeli bentlerden oluan, olduka uzun
bir nazm biimidir. Kimi destanlarda drtlk
says yzden fazladr. Genellikle hece
lsnn on birli kalbyla yazlr. Uyak
dzeni koma gibidir: baba ccca ddda

Destann son drtlnde air mahlasn
syler. Konular bakmndan destanlar sava,
yangn, deprem, salgn hastalk, nl kiilerin
yaamlar, mizahi gibi gruplandrabiliriz.

Esnaf Destan
Nalbant oldum krdm naln ounu
Bir katr nalladm dinle oyunu
Meer acemiymi bilmem huyunu
enemi teptirdim naln skerken
Manav oldum elma armut tez rr
Cambaz oldum ip stnde kim yrr
Kasap oldum her gn gzm kan grr
Yreim bayld kana bakaraken
Ben bu sanatlar bir bir dolatm
Tekrar gelip airlie bulatm
Kmili mridin eline dtm
Tekke-i ak ire ile ekerken.

Destanlarn genel zellikleri:

* 6+5 li hece lsyle sylenir.
* Halk edebiyatnn en uzun nazm biimidir.
* Kendine zg bir sylenii vardr.
* Kafiye dzeni koma ile ayndr.
* Ayaklanma, ktlk, sava, hastalk gibi
toplumsal konular ilendii gibi bireysel
konularn ilendii destanlar da vardr.
* Drtlk saysnda snrlama yoktur.

B) ANONM TRK HALK EDEBYATI

Syleyeni belli olmayan, halkn ortak mal
saylan rnlerin oluturduu, szl gelenee
dayal edebiyattr. Szl olduu iin, rnler;
halk arasnda dilden dile getike zaman, kii,
yer unsurlarna bal olarak deiiklie
uramtr.
* Anlatm, szl edebiyat geleneklerine
uygundur. Ssten uzak, ak, net, anlalr bir
dil kullanlmtr.
* Daha ok; ak, hasret, yiitlik, lm gibi tm
insanl ilgilendiren konular ilenmitir.
10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

14

ANONM HALK EDEBYATI DZYAZI RNLER
- Ataszleri
- Deyimler
- Tekerlemeler
- Bilmeceler
- Fkralar
- Halk Hikyeleri
- Ortaoyunu
- Meddah
- Karagz

ATASZLER

* Yzyllar sren tecrbeler sonunda ortaya
kan zl szlerdir.
* Kelimeleri deitirilemezler.
* Ayn konuda birbiriyle elien ataszleri
olabilir.

DEYMLER

* Gnlk hayatta kullanlan kalplam kelime
gruplardr.

TEKERLEMELER

Szcklerin ses benzerliinden yararlanlarak
oluturulan yar anlaml, yar anlamsz
szlerdir. iir biiminde de oluturulan
tekerlemelerde l, uyak, seci ve
aliterasyondan yararlanlmtr.

Az gitmi, uz gitmi. Dere, tepe dz gitmi.
Alt ay, bir gz gitmi
Evvel zaman iinde
Kalbur saman iinde
Develer tellal iken
Pireler berber iken
Ben annemin babamn beiini
Tngr mngr sallar iken

BLMECELER

* ounlukla cevab iinde sakl bulunan ve
dnceyi gelitirmek amacyla tretilen soru
biimlerine denir.

* Gzel vakit geirmek amacyla karldklar
dnlmektedir.

* Manzum mensur ekilleri vardr.

FIKRALAR

Bir dnceyi insanlara, mizah elerini
kullanp onlarn glmsemelerini salayarak
aktarmak amacyla oluturulmu ksa
anlatlardr. Bu rnlerde, gldrmenin
yannda yol gstericilik de sz konusudur.

Edebiyatmzda en bilinen fkralar; Nasrettin
Hoca, Karadeniz, Bektai fkralardr.

HALK HKYELER

Hikyeci klarn ky odalarnda, dn
meclislerinde, kasaba ve kentlerin
kahvehanelerinde saz eliinde anlattklar
hikyelerdir. Bu hikyeci klar, okuryazar,
az ok kltrl kiilerdir. Genellikle sevgi ve
kahramanlk konular ilenir. Kiiler
yaamdakilere yakndr; olaanstlkler
snrldr. Oluturulduklar adaki sosyal
yapy yanstr. Olaylarn dzyaz biiminde
anlatlmas hem dinleyiciye hem anlatcya
byk kolaylk salar. Araya serpitirilen
iirler ve Trkler, a saz ve szyle
sanatn gsterme imkn verir.

ORTA OYUNU

Halkn ortasnda apak duran bir meydanda;
metinsiz, suflrsz, ezbersiz oynanan bir
tiyatrodur. *Anlatlan olaylar ustadan raa,
kuaktan kuaa geerek deiiklie urar.
*Bakarakterler, oyunu aan, yrten,
kapayan; hem oyuncu, hem sahneye koyucu,
hem de yazar gibi davranan, kenar krkl
kaftan ve klah giyen, elinde akak tayan
Piekr; Piekrla birlikte oyunu yrten;
ikinci oyuncu ve bakomik, kavuk ve kaftan
giyen Kavukludur. *Piekr cinaslk, Kavuklu
ise tekerlemecilik yapar. *elebi, Zenne,
Denyo, Arnavut, Acem, Arap, Yahudi gibi
tipler kendilerini simgeleyen bir mzikle
sahneye kar.

MEDDAH

Bir szl tiyatro rn olan meddahlk,
ksaca, tek adaml tiyatrodur. Meddah,
tiyatronun btn karakterlerini kendi
kiiliinde birletiren bir aktrdr. Bir
hikyeyi bandan sonuna kadar, ykseke bir
yerde, karakterleri ivelerine gre
konuturarak anlatr. Perdesi, sahnesi,
dekoru, kostm bulunmayan bu tiyatroda her
ey, meddah denen kiinin zeksna, bilgisine,
sz sylemedeki hnerine baldr.

KARAGZ

Taklide ve karlkl konumaya dayanan, iki
boyutlu tasvirlerle bir perdede oynatlan glge
oyunudur, Bakarakterler Karagz ve
Hacivattr. Karagz, okumam bir insandr.
Hacivatn kulland yabanc szckleri
anlamaz ya da anlamaz grnp onlara yanl
anlamlar ykleyerek ortaya eitli nkteler
karrken bir taraftan da Trke dil kurallar
10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

15

ile yabanc szckler kullanan Hacivat ile alay
eder. Hacivat, kiisel karlarn her zaman n
planda tutar. Az buuk okumuluundan
dolay yabanc szcklerle konumay sever.
Perdeye gelen hemen herkesi tanr, onlarn
ilerine araclk eder. Zenne, elebi, Tuzsuz
Deli Bekir, Beberuhi, Tiryak, Acem, Laz,
Matiz, Zeybek gibi dier tipler oyuna ayr bir
renk katar.

HALK EDEBYATININ NEML TEMSLCLER

YUNUS EMRE

* Engin hogrs, insan sevgisiyle sadece
bizim deil btn dnyann beenisini
kazanm esiz bir air, fikir adamdr.
* lahi ak ve insan sevgisini eserlerinde
ilemitir.
* Hem aruzu hem de hece veznini
kullanmtr.
* iirlerinde dili olduka sadedir, zamannn
halk dilini kullanmtr.
* Nazm biimi olarak ilahiyi semitir.
* Risaletn Nushiye (Nasihatlar Kitab) ve
Divan adl kitab vardr.

PR SULTAN ABDAL

* Halk edebiyatnda lirik iirin
nclerindendir.
* Halk iinde ok sevildii iin isimsiz birok
iir onun adnda yaymlanmtr.
* Tasavvufu, halkn anlayyla birletirmitir.
* Btn iirlerini hece lsyle yazmtr.
* Dili olduka sadedir.
* Bektai tarikatna mensup olduu iin
nefesleri nldr.

HACI BEKTAI VEL

* Bektai tarikatnn kurucusudur
* Byk bir bilgindir.
* Orta Anadoluda etkin olmutur.
* Malakatadl Arapca eseri nldr.

KAYGUSUZ ABDAL

* Kendisinden nceki airlerden etkilenmitir.
(zellikle Yunustan)
* Hem hece hem de aruz veznini kullanmtr.
* Alayl, nkteli, eletirili iirler yazmtr.
* Edebi yazlar da vardr.
* Budala-name, Mugaalet-nameadl eserleri
vardr.

KAYIKI KUL MUSTAFA

* 17. yzyln nemli yenieri airlerindendir.
* Kahramanca iirleriyle tannmtr.
* Gen Osman destanyla tannmtr.
* Divan iirinden etkilenmemitir.

KROLU

* Bakaldrnn, isyann airidir.
* Din d konularda iirler yazmtr.
* Sultan Murat (II.) zamannda savalara
katlmtr.
* Krolu adl halk kahramanyla ayn ad ve
zellikleri tad iin ikisi ayn kii olarak
anlmtr.

DADALOLU

* Toroslar blgesinde yaam.
* Devlet ynetiminin airetiyle olan
mcadelesi zerine syledii: ferman
padiahnsa dalar bizimdirdizelerinin
nakarat olarak kullanld iiri olduka beeni
toplamtr.
* Varsa, semai ve destanlar mehurdur.
* Trkler yazmtr.

KARACAOLAN

* iirlerini sade bir dille yazmtr.
* Hece lsn ustalkla kullanmtr.
* Saz airliinin piri saylr.
* Din d konularda yazmtr.
* Komalar olduka sevilmitir.
* Kuvvetli lirik egemenlii hkimdir iirlerine.
* Anadoluyu at srtnda gezip iir sylemitir.

IK MER

* yi bir eitim almamasna karn airler
arasnda yeteneiyle kendine en stte yer
edinmitir.
* Devrinin idarecilerini, dinini grn iin
yaayanlarn eletirmitir.
* Aruzu kullanmtr. Ancak hece lsnde
asl karakterini bulmutur.

DERTL

* 18. yzyln sonlarnda yaamtr.
* Hem hece hem de aruz lsn
kullanmtr.
* Lirik komalaryla tannmtr.
* Divan ta baskyla baslmtr.

ERZURUMLU EMRAH

* Divan edebiyatndan etkilenmitir.
* Gazel, murabbalar yazmtr.
* Koma ve semaileriyle tannmtr.



10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

16

GEVHER

* nce bir syleyi, derin bir bilgi ieren iirleri
halk arasnda ok sevilmitir.
* Divan edebiyatnda etkilendii iin mazmun
ve yabanc szckleri oka etkilenmitir.
* Komalar ve talamalar olduka nldr.

BAYBURTLU ZHN

* Divan edebiyatna oka dalmaya almtr.
* Saz airi olarak n kazanmtr.
* Divan, Sergzet-nameadl kitaplar
vardr.

IK VEYSEL

* ocuk yata kr olmas ona derin bir duygu
zenginlii vermitir.
* Yurt, insan ve toprak sevgisini iliklerine
kadar hisseden, bunu iirlerinde ilemitir.
* Halk edebiyatnn ve son dnem
edebiyatmzn usta airlerindendir.
* Sivas arkla Sivrialan kynde domu ve
yaamtr.

DVAN EDEBYATI

Divan Edebiyatnn Tarihi Geliimi

Divan edebiyat, Trklerin slamiyeti
kabulnden sonra meydana gelen yazl
edebiyattr. Arap ve Fars edebiyat etkisi
altnda gelimitir. Bu etki, Arapa ve Farsa
szcklerin Trkeye girmesinin yan sra, bu
dillerin anlatm biimlerinin benimsenmesiyle
de kendini gsterir. Bu edebiyata Divan
edebiyat denmesinin sebebi, airlerin
iirlerini divan denen el yazmas kitaplarda
toplam olmalardr.

Divan edebiyatnn ilk rnekleri 13. yzylda
verilmitir. Bu edebiyatn ilk rnlerini veren
Mevlana Celaleddin-i Rumi btn yaptlarn
Farsa yazd. Ayn yzyln bir baka byk
airi Hoca Dehhaniydi. Horasandan gelip
Konyaya yerleen Dehhani, zellikle ranl
air Firdevsinin etkisinde iirler kaleme ald.
14. yzylda Konya, Nide, Kastamonu, Sinop,
Sivas, Krehir, znik, Bursa gibi kltr
merkezlerinde airler ve yazarlar Divan
edebiyatnn yeni rneklerini verdiler.
Bunlarn ou kahramanlk hikyeleri,
retici, eitici ve dinsel yaptlard.

Bu arada ran edebiyatnn konular da Trk
edebiyatna girmeye balad. Mesud bin
Ahmed ile yeeni zzeddinin 1350de
yazdklar Sheyl Nevbahar, eyholu
Mustafann 1387de yazd Huridname,
Sleyman elebinin (13511422) Vesiletn-
Nect baln tamakla birlikte Mevlid
adyla bilinen nl yapt, ran edebiyatnn
etkisiyle yazlmtr. Divan edebiyat, zellikle
iir alannda en parlak dnemini 16. yzylda
yaad. Bk ve Fuzuli Divan iirinin en iyi
rneklerini verdiler. 17. yzyla girildiinde
Divan edebiyatnn ulat dzey, ran
edebiyatnnkinden geri deildi. airler,
iirlerinde fahriye denen ve kendilerini
vdkleri blmlerde iir ustalnn doruuna
kmlard.

retici iirleriyle tannan Nabi ve bir yergi
ustas olan Nefi bu yzyln nl airleriydi.
Divan edebiyat, en zgn airlerinden olan
Nedimin ve eyh Galibin ardndan, 18.
yzylda bir duraklama dnemine girdi. Daha
sonraki airler zellikle bu iki airi taklit
ettiler ve zgn yaptlar ortaya koyamadlar.
19. yzylda Divan edebiyat artk gzden
dm ve eletiri konusu olmutu. lk
eletiriyi getiren Namk Kemaldi. Tanzimatla
birlikte Trk edebiyatnda Bat etkisinde yeni
biimler, konular denenmeye baland.

Divan edebiyat bylece nemini yitirmekle
birilikte, Tevfik Fikret, Mehmet kif Ersoy ve
Yahya Kemal Beyatl, Trk edebiyatnn aruz
lsyle son iirlerini yazdlar.

Divan Edebiyatnn Genel zellikleri

slm dininin benimsenmesinden sonra,
Kurann Arapa olmasndan dolay pek ok
toplumun kltr dili deiime urad. ranllar
9. yzylda edebiyat rnlerini, Yeni Farsa
diye adlandrlan bir dille vermeye baladlar.
ran edebiyatnn bu rnlerinden Trk
edebiyat byk lde etkilenmitir. te
yandan Anadoluda kurulan Trk devletleri,
resmi yazma dili olarak Arapa ve Farsay
kullandlar. Bu durum edebiyat dilinin
deimesine de yol at. zellikle saray
evresindeki airler ve yazarlar, yaptlarn
Arapa ve Farsa yazmaya baladlar. Osmanl
Devleti dneminde Arapa ve Farsann youn
etkisinde kalm olan Osmanlca dili divan
edebiyatnda kullanlan ana dildir.

1. Nazm birimi genellikle beyittir ve cmle
beyitte tamamlanr. Beyit, cmleye
egemendir.
2. Nazm ls aruzdur.
3. Dili Arapa, Farsa, Trke karm olan
Osmanlcadr.
4. iirlerde tam ve zengin uyak kullanlmtr.
5. iirlerin konuyu ieren balklar olmad
iin nazm biimlerine gre
adlandrlmlardr.
10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

17

6. Klie bir edebiyattr. Duygu ve dnceler
deimez szlerle (Mazmun) anlatlr.
7. Anlatlan ey deil, anlat biimi n
plandadr.
8. Soyut bir edebiyattr. nsan ve doa
gerekte olduundan farkl ele alnmtr.
9. Aydn zmrenin edebiyatdr. Medrese
kltr hkimdir. Genellikle saraya ve
evresine seslenir.
10. Sanatlara bolca yer verilmi, sanat
yapmak ama durumuna gelmitir.
11. Ulusal bir edebiyat olmayp dinin etkisiyle
ekillenmitir. Arap ve ran edebiyatnn etkisi
ok fazladr.
12. iirde daha ok ak, sevgili, iki, din ve
kadercilik gibi konular ilenmitir.
13. Nazm n planda tutulmu, nesre pek az
yer verilmitir.
14. Nesir alannda tezkireler (edebiyat tarihi
grevini gren biyografik eser), mneatlar
(mektuplar), tarihler, dini metinler ve
nasihatnamelere de rastlanmaktadr. Bunlarda
da sanat yapma amac n plandadr.
15. 13.yzylda gelimeye balam 16. ve 17.
yzyllarda en olgun dnemini yaam,
19.yzyln sonlarna kadar srmtr.

Divan Edebiyatnda Dz Yaz (Nesir)

Divan, iire arlk veren bir edebiyattr.
Dzyaz, ancak bilimsel almalarda,
tarihlerde, kimi sanatsal metinlerde ve gezi
tr eserlerde kullanlmtr. Divan
edebiyatnda tr dzyaz biimi vardr.
Yaln dzyaz, ssl dzyaz ve orta dzyaz.
Yaln dzyazda halkn konutuu dil
kullanlm, halk kitaplar, halk ykleri,
Kuran tefsirleri, hadis aklamalar bu trde
yazlm eserlerdir.

Ssl dzyazda (nesirde) hner ve marifet
gstermek amalanmtr. Bu tre genellikle
medrese renimi grm, Osmanlcay iyi
bilen yazarlar ynelmitir. ok uzun
cmlelerin, bol sz ve anlam oyunlarnn gze
arpt bu trn en belirgin rneklerini Veysi
ve Nergisi vermitir. Ssl dzyazda ok rn
verilmi bir alan da tezkiredir. Bu trn ilk
rneini, 16. yzylda k elebi yazm ve
tezkire gelenei 19. yzylda Fatih Efendiye
gelene kadar srmtr.

Orta dzyaz (nesir) ise, divan edebiyatnn
hemen hemen btn klasik yazarlarnn
yazd bir trdr. Belirgin zellikleri, sz ve
anlam oyunlarndan, hner ve marifet
gstermekten kanlm ve ieriin n planda
tutulmu olmasdr. zellikle tarih, gezi,
corafya ve din kitaplar bu trde (orta
nesirle) yazlmtr.
Divan Edebiyatnda dzyazlar, yazl amac
ve dil tutumu dikkate alnarak e ayrlr:

1. Sanatl (ssl) Dzyaz: Sz ustal
gstermek amacyla yazlr. Sinan Paann
Tazarruat adl eseri, bu trn en tannm
rneidir. Sanatl dzyazya ina denir.

2. Orta Dzyaz: Yer yer ar ve ssl, yer yer
sade bir dille yazlan dzyazlardr. Genellikle
tarih kitaplarnda bu dzyaz tr grlr.
Osmanllar zamannda tarihilik,vakanvis
ad altnda yrtlen bir tr memurluktu.
Sarayda grevlendirilen vakanvisler, nemli
nemsiz her olay gn gnne notlar halinde
yazarlard. Bu eserler, olay anlatmna dayal
olduundan, bilimsel tarih anlayyla
badamaz. Divan dneminin balca
tarihileri arasnda Akpaazade ,Ali,
Eblgazi Bahadr Han,Naima, Peevi,
Mtercim Asm saylabilir.

3. Sade Dzyaz: Dil ve anlatm ustalnn
deil, ele alnan konunun nem tad
dzyaz trdr. Bu anlay nedeniyle, sade
dzyazlarda ustaca sz syleme abas
grlmez; dil ak, yaln, doaldr. Bu dzyaz
trn kullananlardan balcalar unlardr:
Mercimek Ahmet , Katip elebi, Evliya elebi
(Eseri:Seyahatname).

Din D Yaz Trleri: Tezkire, Tarih,
Seyahatnme, Sefaretnme, Siyasetnme,
Mnazara, Mneat.

Divan Edebiyat Nazm Biimleri

ls ve uya olan sz ya da yazya
manzum ya da manzume denir. iirde
dize says, drtlk says, sralan dzeni,
uyak yaps gibi d zelliklerin tm, nazm
biimini oluturur. Divan iirinde pek ok
nazm biimi vardr, ama birka daha yaygn
olarak kullanlmtr.

Biimlerine Gre: Uyak, beyit, msra, bend,
mesnev, kasde, gazel, ruba, musammat,
terkib-i bend, msemmem, tuyu, tahmis,
tardiye, tadir, tesdis, tebiye, tair, tezmin,
muaer, muhammes, murabba, mseddes,
mstezat, ark

Konularna Gre: Din d: Bahariye,
Cevreviye, Fahriye, Mersiye, Mehdiye,
Gazavatnme, Sahilnme, Saknme,
Kyafetnme, Surnme, Hamamnme,
ehrengiz, Hicviye, Hezliyat, Tarih Drme,
Muamma, Lgaz, Dariye, Rahiye

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

18

Din: Tevhid, Mnacat, Naat, Maktel-
Hseyin, Miraciye, Hilye, Mevlid, Krk Hadis,
Menkbe, Kssa

BEYTLERLE KURULAN NAZIM BMLER

1. GAZEL: zellikle ak, gzellik ve iki
konusunda yazlm belirli biimdeki iirlere
denir. Beyit says genellikle 5-9 arasnda
deiir. Gazelin ilk beyti mutlaka kendi
arasnda uyakl olur.Bu ilk beyte matla, son
beyte ise makta ad verilir. Bir gazelin en
gzel beytine beyt-l gazel, airin
mahlasnn bulunduu beyte de mahlas
beyti denir. Beyitleri arasnda anlam birlii
bulunan gazele yek-henk, ayn g ve
gzellikte beyitlerden oluan gazele de yek-
vz gazel ad verilir.

2. KASDE: Din ve devlet byklerini vmek
amacyla belirli kurallar iinde yazlan uzun
iirlerdir. En az 33, en ok 99 beyitten oluur.
Kasidenin en gzel beytine beyt-l kaside,
airin mahlasnn bulunduu beyte de ta-
beyt ad verilir.

3. MESNEV: Her beyti kendi iinde uyakl
uzun nazm biimidir. Bir anlamda Divan
edebiyatnda manzum hikyelerin yazld bir
biim olarak da tanmlayabiliriz. Mevlnnn
nl tasavvufi mesnevisi 25.700 beyitten
olumutur. Mesneviler ak, dini ve tasavvufi,
ahlaki-retici, sava ve kahramanlk, bir
ehri ve ehrin gzelliklerini anlatma, mizah
gibi trl konularda yazlmtr. Divan
edebiyatnda roman ve hikye gibi trler
olmad iin mesneviler bir bakma bu
trlerin yerini tutmulardr. On blmden
oluur. Ayn air tarafndan yazlm be
mesneviye Hamse ad verilir. Hamse sahibi
olarak tannm nemli divan airleri: Ali ir
Nevi, Talcal Yahya, Nevi-zde Atidir.

4. KITA: Yalnz ikinci ve drdnc dizeleri
birbiriyle uyakl iki beyitlik nazm biimidir.
Beyitler arasnda anlam birlii bulunur. Pek
ok konuda yazlabilir.

5. MSTEZAT: Gazelin zel bir biimine
denir. Uzun dizelere ksa bir dize eklenerek
yazlr. Uzun ve ksa dizeler gazel gibi kendi
aralarnda uyaklanrlar. Ksa dizelere ziyade
ad verilir.

BENTLERDE KURULAN NAZIM BMLER

1. RUB: Drt dizelik ve kendine zg ayr
ls olan bir nazm biimidir. Konusu daha
ok dnya grne ve airin felsefi
dncelerine yneliktir. Edebiyatmzda bu
trn en baarl son temsilcisi olarak Yahya
Kemal gsterilmektedir.

2. TUYU (TUYUK): Rubi gibi drt dizelik bir
nazm biimidir. Edebiyatmzda en ok tuyu
yazm air Kad Burhanettindir. Bu biim
yalnzca Trk edebiyatna zgdr. (Rubai,
ran edebiyatndan gemedir).

BRDEN OK DRTLKLER

1. MURABBA: Drt dizelik ktalardan oluur.
Bent says 3-7 arasnda deiir. Her konuda
yazlr.

2. ARKI: Genellikle ak, iki, elence
konularnda yazlan drt dizelik nazm
biimidir. Biim bakmndan murabbaya
benzer. ounlukla bestelenmek iin yazlr.
Bu biim de tuyu gibi yalnzca Trk
edebiyatna zgdr. ark biiminin
yaratcs ve en gl airi Nedimdir.

NOT: Divan edebiyatnda l ya da daha ok
msral bentlerden meydana gelmi nazm
ekillerinin genel ad MUSAMMATtr. Yani
drt dizeden oluan murabba, ark gibi
biimlerin; be dizeden oluan tahmis, tatir,
tardiyye gibi biimlerin ya da alt veya daha
ok dizeden oluan biimlerin tmnn st
bal MUSAMMATtr.

3. TERKB- BENT: Bentlerle kurulan bir nazm
biimidir. Her bent, says 5-10 arasnda
deien beyitlerden oluur. Bendin son
beytine vasta beyti denir. Terkib-i bentte
vasta beyti her beytin sonunda deiir ve
vasta beyti mutlaka kendi iinde uyakl olur.
Terkib-i bentlerde genellikle talihten ve
hayattan ikyetler, dini, tasavvufi, felsefi
dnceler anlatlm, toplumsal yergi
niteliinde eletirilere yer verilmitir.

4. TERC- BENT: Biim bakmndan terkib-i
bente benzer; ancak vasta beyti her bendin
sonunda deimez ve aynen tekrarlanr.
Konularnda daha ok Tanrnn gc, evrenin
sonsuzluu, doann ve yaamn kartlklar
vardr.

DVAN EDEBYATI NAZIM TRLER

1. TEVHT VE MNACT: Tanrnn birliini ve
yceliini anlatan iirlere tevhit, Tanrya
yaplan yalvar ve yakarlar anlatan iirlere
de mnacat denir. Daha ok kaside biimiyle
yazlmtr.

10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

19

2. NAAT: Hz. Muhammedi vmek iin yazlan
iirlere denir. Bunlar da daha ok kaside
biimiyle yazlmtr.

3. MERSYE: Bir kimsenin lm zerine
duyulan znt ve acy anlatmak iin yazlan
iirlerdir. Genellikle terkib-i bent biimiyle
yazlmtr. (Bu trn, Eski Trk
Edebiyatndaki ad sagu, Halk
Edebiyatndaki ad ise attr).

4. METHYE: Bir kimseyi vmek iin yazlan
iirlerdir. Bunlar da genellikle kaside
biiminde yazlmtr.

5. HCVYE: Bir kimseyi yermek iin yazlan
iirlerdir.

6. FAHRYE: airlerin kendilerini vmek
amacyla yazdklar iirlerdir.

NOT: Divan edebiyatnda bir airin iirine,
baka bir air tarafndan ayn l, uyak ve
redifle yazlan benzerine Nazire denir. Bu,
nazire yazan airin dier aire kar duyduu
sayg ve beeniden ileri gelmektedir.
Edebiyatmzda bu trde de pek ok rn
verilmitir.

DVAN EDEBYATINDA NAZIM BRM

Nazm szlk anlamyla sra, dzen
demektir. Ama Divan edebiyatnda nazm
dendiinde iir anlalr. Divan edebiyat, daha
ok iir trnde rnekler ierir ve dzyaz
eserler azdr. Divan iiri, kurallarn Arap ve
ran edebiyatndan alan aruz lsyle
yazlmtr. Bunun yannda Nedim ve eyh
Galip gibi baz airlerde hece lsyle
yazlm iirlere de rastlamak mmkndr.
Divan iirinde daha ok Kuran, Muhammedin
szleri olan hadisler, peygamber ve kutsal
kiilere ilikin ykler, tasavvufun ortaya
att sorular, nl bir ran efsanesini konu
alan ehname gibi konular ilenmitir. Bu
iirlerde Trk kltrne ilikin elerden de
yararlanlmtr.

Divan airi bu konular, aruz lleri iinde ve
ok yaygn biimiyle beyitlerle yazmtr. Tek
satrdan oluan dize ya da msra, genelde
iirin en kk birimidir. Divan iirinde ise en
kk birim beyitten, yani iki msradan
oluur. Szck olarak beyit ev anlamna
gelir. Msra ise, ift kanatl bir kapnn
kanatlarndan her birine verilen addr.

Aruz lsnde ak ve kapal heceler eitli
kalplarda, kendilerine zg bir dzen iinde
sralanr. airler eserlerini yazarken setikleri
kalba mutlaka uymak zorundadr. Aruz, esas
olarak hecelerin uzunluu ve ksal temeline
dayanan bir iir lsdr. lk kez Arap dilcisi
Fatih Erduran tarafndan kullanlmtr.
Trklerin slamiyeti kabul etmelerinden sonra
medrese kltr ile yetien airlerin Farsay
edebiyat dili olarak benimsemeleri, aruzun
Trk edebiyatna da girmesini salamtr.

Aruz ls nazm ekillerine gre deiik
kalplarda kullanlr. rnein Rubi nazm
ekli ahreb ve ahrem ad verilen belli aruz
kalplaryla yazlabilir. Rubaide msralar;
a+a+b+a eklinde kafiyelidir.

Divan Edebiyatnn nemli air ve Yazarlar

HOCA DEHHAN:

13. yzylda yaamtr. Din d konularda iir
yazan ilk divan airidir. Divan vardr.

MEVLANA:

XIII. yzylda yaamtr. Birka Trke beyit
dnda, tm iirlerini Farsa ile yazan nl
tasavvuf airidir. Olu Sultan Veled de
tasavvufi konular ileyen bir air olarak
bilinir. Mesnevi, Divan- Kebir, Mektubat,
tannm eserleridir.

AL R NEV:

aatay lehesinin en gzel rneklerini veren
air 15. yzylda yaamtr. Muhakemetl-
Lugateyn adl eserinde Trkenin Farsadan
daha stn bir dil olduunu savunmutur.
Hamsesi vardr. Anadolu dnda Trke iir
yazan ilk airdir.

EYH:

15. yzylda yaamtr. Harnme adl eseri
edebiyatmzda ilk fabl tr eser olarak
bilinmektedir. Mesnevi alannda baarl
olmutur.

SLEYMAN ELEB:

15. yzylda yaamtr. Hz. Muhammed iin
yazd Vesilet-n-Necat (mevlit) adl
mesnevisiyle tannm bir airdir. (slam
edebiyatnda Hz. Muhammedin hayatn
anlatan eserlere SYER denir).

FUZL:

Fuzuli 16. yzyln en gl airlerindendir.
Arapca, Farsa, Trke divan olan tek airdir.
Eserlerini Azeri lehesiyle yazmtr. Divan
10.SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI

20

edebiyatnn en lirik airi olarak kabul
edilmektedir. Ona gre yaamn anlam ac
ekmekle zdetir. Platonik bir ak aray
vardr. Din d konularda yazmakla birlikte
tasavvuftan da etkilendii bilinmektedir.
Kendisine balanan maa almasnda glk
karan memurlar ikyet etmek iin yazd
ikayetnme adl mektubu edebiyatmzdaki
en nl yergilerden biridir. Divanlarndan
baka bir naat olan Su kasidesi, Leyla v
Mecnun mesnevisi, Peygamber ailesini
anlatt Hadikat-s-Sedas ah smail ile II:
Bayezidi karlatrd Beng Bdesi ve tp
bilgisini sergiledii Shhat ve Maraz en
tannm eserleridir.

BK:

Baki,16. yzyl airlerindendir. Dneminde
airler sultan olarak tannm ve saratn
btn olanaklarndan yararlanmtr. yi bir
medrese eitimi grd bilinmektedir. Dnya
nimetlerinin hepsinden yararlanma
anlayndadr. Kanuninin lm zerine
yazd mersiyesi ok tannmtr. Divan
vardr.

NB:

17. yzyl airlerindendir. Divan edebiyatnda
didaktik iirler yazmasyla bir yenilik olarak
kabul edilmektedir. Din, treler ve sosyal
yaamla ilgili tler verir. Nbinin
Divanndan baka Hayriye, Hayrbd adl iki
didaktik eseri, gezi notlarn iine alan
Tuhfet-l Harameyni ve Mneat adl eserleri
vardr.

NEF:

Nefi, 17. yzyl airlerindendir.
Edebiyatmzdaki en nl kaside airi olarak
bilinir. vglerindeki ve yergilerindeki
arlklaryla nldr. Yazd hicviyelerindeki
arlk bodurulmasna neden olmutur. Hayal
gc ok zengin olan Nefinin somut
benzetmelerden yararlanmas da belirgin bir
zelliidir. Trke ve Farsa divan olan
Nefinin ayrca hicviyelerini toplad Siham-
Kaza adl bir eseri de vardr.

NEDM:

18. yzyl airlerinden olan Nedim, Lale
Devrinin airi olarak bilinir. Eserlerinde ak,
iki, zevk ve sefay iler. Mahallileme
akmnn nderi olan airin Halk
edebiyatndan da etkilendii bilinmektedir.
iirlerinde halkn azndan alnma deyimler
olduu gibi, halkn konuma diline de olduka
yaklamtr. Samimi ve iten bir syleyii
olan Nedim, arklaryla tannmtr. Divan
iirindeki klieleri (mazmunlar) bir lde
ykm olan airin Divan vardr.

EYH GALP:

Divan edebiyatnn 18.yzylda yaam son
byk airidir. Galatasaray Mevlevihanesinde
eyhlik yapmtr. Nabinin Hayrbdna
nazire olarak ve Mevlnnn mesnevisinden
etkilenerek yazd Hsn- Ak adl mehur
mesnevisinde, tasvvuf konusundaki
dncelerini ortaya koyar. Bu eserinde
allegorik (sembolik) bir anlatm kullanan air
hayal gcnden ve masal gelerinden de
yararlanmtr.

EVLYA ELEB: (17.yy)

Edebiyatmzda gezi trnn ilk rneklerini
veren yazar, usta bir gzlemcidir. Elli yllk bir
sre iinde gezdii yerleri konuma diline
yakn bir dille anlatmtr. Anlatmnda
abartl olmakla birlikte, Divan nesrinin
kalplarn da krmtr. 10 ciltlik
Seyahatnme adl eseri ok tannmtr.

NOT: Divan edebiyatnn nesir yazar olarak
tannan dier nemli yazarlar unlardr:

SNAN PAA: (15.yy)

Tazarrunme adl ssl nesri ile tannr.

MERCMEK AHMET: (15.yy)

Farsadan evirdii Kabusnme adl eseriyle
tannr.

NAM: (17.yy)

Kendi adyla anlan (Naima Tarihi) adl tarih
eserinin yazardr.

KTP ELEB: (17.yy)

Batllarn Hac Kalfa dedikleri yazar ve
dnrdr. Arapca, Farsa, Franszca, Latine
bilen yazarn tarih, corafya, matematik
konularnda yazlm eserleri vardr.