7 Kongre Bildiri Kitabi Cilt 1

ULUSLARARASI KATILIMLI
VII. ULUSAL SOSYOLOJ KONGRES

YEN TOPLUMSAL YAPILANMALAR:
GELER, KESMELER, SAPMALAR

BLDR KTABI I

Editr:
Prof.Dr. Muammer TUNA

Editr Yardmclar:
Yrd.Do.Dr. nal BOZYER Ar.Gr. Ebru AIK TURUTER

2-5 Ekim 2013,
Mula Stk Koman niversitesi

ISBN 978-605-4397-33-4

Telif Hakk Mula Stk Koman niversitesi
Her hakk sakldr. Bildirilerdeki fikir ve grler yazarlara aittir. Kaynak gsterilmeden kullanlamaz.
Mula Stk Koman niversitesinin izni olmadan oaltlamaz ve datlamaz.

Mula Stk Koman niversitesi Yerlekesi
48120 Ktekli MULA
Tel: 0252 211 10 00 http://www.mugla.edu.tr

CIP
Uluslararas Katlml 7. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiriler Kitab (3 Kitaplk Set) (7. : 2013 :
Mula, Trkiye)
Bildiri Kitab -1, 537 s.
Uluslararas Katlml 7. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiriler Kitab (3 Kitaplk Set) / editr Muammer
Tuna ; yardmc editr nal Bozyer-Ebru Ak Turuter.-Mula : Mula Stk Koman niversitesi,
2013.

Elektronik Kitap.
http://www.sosyolojikongresi.org/ekitap
ISBN 978-605-4397-33-4

Uluslararas Katlml Yedinci Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiriler Kitab (3 Kitaplk Set).
I.SosyolojiKongreler. 1. Tuna, Muammer. 2. Bozyer, nal. 3. Ak Turuter, Ebru

I

YAYIN KURULU

Prof.Dr. Muammer Tuna (Editr)

Yrd.Do.Dr. nal BOZYER (Editr Yrd.)
Ar.Gr. Ebru Ak TURUTER (EditrYrd.)

Do. Dr. inasi ZTRK
Yrd. Do. Dr. Gken ERTURUL
Yrd. Do. Dr. Sava ALAYAN
Yrd.Do.Dr. Hasan EN
Yrd.Do.Dr. Zafer DURDU
Ar.Gr.Dr. Sergender SEZER
Ar.Gr.Dr. Vefa Saygn TLE
Ar.Gr. alar ZBEK
Ar.Gr. Gaye Gkalp YILMAZ
Ar.Gr. Ezgi BURGAN
Ar.Gr. Demet BOLAT
Ar.Gr. Ouz zgr KARADENZ
Ar.Gr. Sercan KIYAK
Ar.Gr. Deniz Ali GR
Ar.Gr. Sibel Ezgin AILLI

II

KONGRE ONURSAL BAKANI

Prof.Dr.Mansur HARMANDAR
Mula Stk Koman niversitesi Rektr

KONGRE ONUR KURULU

Mustafa Hakan GVENER
Mula Valisi

Prof.Dr.Mansur HARMANDAR

Prof.Dr.Gven SAK
TOBB Ekonomi Ve Teknoloji niversitesi Rektr

Prof.Dr.Faruk KOCACIK
Cumhuriyet niversitesi Rektr

Prof.Dr.Birsen GKE
Sosyoloji Dernei Onursal Bakan

Prof. Dr.hsan Sezal
Sosyoloji Dernei Bakan

Prof.Dr.Pervin apan
Mula Stk Koman niversitesi Edebiyat Fakltesi Dekan

KONGRE DZENLEME KURULU BAKANI

Prof.Dr.Muammer Tuna
Mula Stk Koman niversitesi Sosyoloji Blm Bakan

III

DZENLEME KURULU

Prof.Dr.Nilay ABUK KAYA
Sosyoloji Dernei Bakan Yardmcs

Do.Dr.Sibel KALAYCIOLU
Sosyoloji Dernei Ynetim Kurulu yesi

Do.Dr.Halime NAL
Yldrm Beyazt niversitesi

Yrd.Do.Dr.nal BOZYER

Yrd.Do.Dr.Hasan EN

Yrd.Do.Dr.Zafer DURDU

Ar.Gr.Dr.Sergender SEZER

Ar.Gr.Dr.Vefa Saygn TLE

Zeynep NEN

Mustafa KOANCI

Ar.Gr.Feray ARTAR

IV

BLM DANIMA KURULU

Prof. Dr. Abdullah KORKMAZ nn niversitesi
Prof. Dr. Ahmet TAIN Konya Necmettin Erbakan niversitesi
Prof. Dr. Ali ALAR Hacettepe niversitesi
Prof. Dr. Ali ERGUR Galatasaray niversitesi
Prof. Dr. Aykut TOROS Yeditepe niversitesi
Prof. Dr. Aylin GRGN BARAN Hacettepe niversitesi
Prof. Dr. Aye DURAKBAA Marmara niversitesi
Prof. Dr. Aye SAKTANBER ODT
Prof. Dr. Bahattin AKT Maltepe niversitesi
Prof. Dr. Belma AKT Maltepe niversitesi
Prof. Dr. Besim Fatih DELLALOLU Sakarya niversitesi
Prof. Dr. Beyl DKELGL Kayseri Erciyes niversitesi
Prof. Dr. Dilek CNDOLU Sosyoloji Dernei Ynetim Kurulu yesi
Prof. Dr. Erol KAHVEC zmir Ekonomi niversitesi
Prof. Dr. Ferhat KENTEL stanbul ehir niversitesi
Prof. Dr. Feridun YILMAZ Uluda niversitesi
Prof. Dr. Gliz ERGNSOY Okan niversitesi
Prof. Dr. hsan SEZAL Sosyoloji Dernei Bakan
Prof. Dr. smail COKUN stanbul niversitesi
Prof. Dr. smail DOAN Ankara niversitesi
Prof. Dr. smail TUFAN Akdeniz niversitesi
Prof. Dr. Korkut TUNA stanbul Ticaret niversitesi
Prof. Dr. Mehmet KARAKA Afyon Kocatepe niversitesi
Prof. Dr. Mehmet MEDER Pamukkale niversitesi
Prof. Dr. Mesut YEEN stanbul ehir niversitesi
Prof. Dr. Muammer TUNA Mula Stk Koman niversitesi
Prof. Dr. Nadir SUUR Anadolu niversitesi
Prof. Dr. Nilay ABUK KAYA Sosyoloji Dernei Bakan Yardmcs
Prof. Dr. Nilfer NARLI Baheehir niversitesi
Prof. Dr. Niyazi USTA Ondokuz Mays niversitesi
Prof. Dr. Nurgn OKTK Maltepe niversitesi
Prof. Dr. Nuren ADAK Akdeniz niversitesi
Prof. Dr. nal SAYIN Ege niversitesi
Prof. Dr. Ruhi KSE Yznc Yl niversitesi
Prof. Dr. Rstem ERKAN Dicle niversitesi
Prof. Dr. Sami ENER Sakarya niversitesi
Prof. Dr. Serap SUUR Anadolu niversitesi
Prof. Dr. Songl SALLAN GL Sleyman Demirel niversitesi
Prof. Dr. mit TATLICAN Adnan Menderes niversitesi
Prof. Dr. Zafer CRHNOLU Cumhuriyet niversitesi

V

Do. Dr. Ahmet Zeki NAL Karamanolu Mehmet Bey niversitesi
Do. Dr. Cengiz YILDIZ Bingl niversitesi
Do. Dr. Dilek HATTATOLU Mula Stk Koman niversitesi
Do. Dr. Hayati BERL Gazi niversitesi
Do. Dr. Sibel KALAYCIOLU Sosyoloji Dernei Ynetim Kurulu yesi
Do. Dr. eref ULUOCAK anakkale 18 Mart niversitesi
Do. Dr. inasi ZTRK Mula Stk Koman niversitesi
Do. Dr. Talip KARAKAYA Dumlupnar niversitesi
Do. Dr. Yldz AKPOLAT Atatrk niversitesi
Do. Dr. Ycel CAN Nide niversitesi
Do. Dr. Zafer YENAL Boazii niversitesi
Yrd. Do. Dr. Ali ZTRK Bartn niversitesi
Yrd. Do. Dr. Ali Kemal ZCAN Tunceli niversitesi
Yrd. Do. Dr. Bekir KOCADA Adyaman niversitesi
Yrd. Do. Dr. Cem ERGUN Mehmet Akif Ersoy niversitesi
Yrd. Do. Dr. Cengiz YANIKLAR Rize Recep Tayyip Erdoan niversitesi
Yrd. Do. Dr. Cokun TATAN Ar brahim een niversitesi
Yrd. Do. Dr. Gken ERTURUL Mula Stk Koman niversitesi
Yrd. Do. Dr. Hasan YAVUZER Nevehir niversitesi
Yrd. Do. Dr. Hatice Yaprak CVELEK stanbul Arel niversitesi
Yrd. Do. Dr. brahim KESKN Mu Alparslan niversitesi
Yrd. Do. Dr. Koar HIZ Mula Stk Koman niversitesi
Yrd. Do. Dr. Nur Banu Kavakl BRDAL stanbul Kemerburgaz niversitesi
Yrd. Do. Dr. Sava ALAYAN Mula Stk Koman niversitesi
Yrd. Do. Dr. Selin NEN Beykent niversitesi
Yrd. Do. Dr. enay LEYLA KUZU Gaziantep niversitesi

VI

KONGRE SEKRETERYASI

Yrd.Do.Dr. Hasan EN
Ar.Gr. Feray ARTAR
Trkan FIRINCI
Sosyoloji Dernei
Dr. Gnnur ERTONG
Sosyoloji Dernei
Ar.Gr. alar ZBEK
Ar.Gr. Gaye Gkalp YILMAZ
Ar.Gr. Ezgi BURGAN
Ar.Gr. Demet BOLAT
Ar.Gr. Ouz zgr KARADENZ
Ar.Gr. Ebru Ak TURUTER
Ar.Gr. Sercan KIYAK
Ar.Gr. Deniz Ali GR
Ar.Gr. Sibel Ezgin AILLI

LETM:
0 (252) 211 16 09-211 16 20-211 14 10
http://www.sosyolojikongresi.org/
e-posta: 7.kongre@gmail.com

VII

NSZ
2- 5 Ekim 2013 tarihleri arasnda Mula Stk Koman niversitesi, Atatrk Kltr Merkezinde
gerekletirilen VII. Ulusal Sosyoloji Kongresi, gncel ve tarihsel birok sosyolojik konunun
tartld bir bilimsel tartma platformu olmutur. Mula Stk Koman niversitesi Sosyoloji
Blm ve Sosyoloji Derneinin ev sahipliinde gerekleen VII. Ulusal Sosyoloji Kongresi snrl
bir uluslararas katlm ve olduka geni bir yurtiin katlm ile gerekletirilmitir. Kongrede
sosyolojinin ilgi alanna girebilecek birok konu tartlmtr. Kongre, Atatrk Kltr Merkezinde
bulunan drt salon ve Edebiyat Fakltesinde yer alan iki salon olmak zere toplam alt salonda paralel
oturumlar eklinde gereklemitir.
Ana temas Yeni Toplumsal Yaplanmalar: Geiler, Kesimeler, Sapmalar olan kongrede;
zellikle akademisyen sosyal bilimcileri ve sosyologlar bir araya gelerek, sosyolojinin gncel, tarihsel
ve teorik konularnn ve sorunlarnn tartlmas mmkn olmutur. Kongreye, Trkiyedeki
niversitelerden akademisyenlerin yan sra yurtdndaki niversitelerden de katlm olmutur. Bunun
yannda farkl kamu kurumlarnda alan retmenler, bamsz aratrmaclar, uzmanlar, gazeteciler
de bildirili olarak kongreye katlm salamlardr. Kongre, salt Sosyoloji Blmlerinin deil dier
yakn bilim dallarndan katlmclarn da destekleriyle gereklemitir. Bu balamda kongrede, dier
konularn yan sra zellikle, genlik, demokratik alm sreci, Gezi Park odakl gelimeler, medya
ve popler kltr, sosyal medya, g, siyaset, LGBT gibi gncel toplumsal konular sosyolojik adan
deerlendirilmitir. Kongre sresince Trkiyenin nde gelen sosyologlar ve sosyal bilimcilerinin
yan sra, Helsinki niversitesi Sosyoloji Blm Bakan Prof. Dr. Pekka Sulkunen ve Avrupa
Aratrma Konseyi Aratrma Program Uzman Dr. Lionel Thelen de kongreye arl konumaclar
olarak katlmtr.
Babakan Yardmcs ve Devlet Bakan Prof. Dr. Beir Atalay tarafndan gerekletirilen al
konferans Alm Srecinde Devletin Rol balyla Trkiyede son 10 ylda gerekleen
toplumsal ve siyasal gelimelerin alt izilirken, sre ierisinde devletin etkinlii ve gerekletirilen
dzenlemeler vurgulanmtr. Prof. Dr. Beir Atalayn al konferansn takip eden zm
Srecinde Krt Sorunu balkl panelde de Prof. Dr. Ferhat Kentel, Prof. Dr. Mesut Yeen, Prof. Dr.
Ahmet zer ve Prof. Dr. Rstem Erkan gibi konunun uzman sosyal bilimciler bildirilerini
sunmulardr. Toplumumuzu son 30 yldan fazla sreden beri megul eden ve hatta en ciddi toplumsal
sorunlardan birisi belki de birincisi olan Krt Sorunu ilk defa bir sosyoloji kongresinde ayrntl ve
farkl boyutlar ile tartlmtr. Bu anlamda kongrenin bylesine can alc bir konuyu olabildiince
kapsaml bir ekilde tartlma ortamn salam olmas dikkate deerdir.
Cumhurbakanl Genel Sekreteri Prof. Dr. Mustafa sen Sosyoloji ve Edebiyat paneline
katlarak kongreye destek vermitir. Panelde Mula Stk Koman niversitesi Dekan Prof. Dr.
Pervin apan ve Kadir Has niversitesi Rektr Yardmcs Prof. Dr. Hasan Blent Kahraman da
sunumlaryla Edebiyat ve Sosyoloji ilikisi zerinde olduka deerli katklar salamtr.
Karikatrist Piyale Madra, daha nce yaynlanm karikatrlerini kongre dzenleme kuruluna
gndererek katk salamtr. Kongre boyunca AKM fuayede dev ekranlara yanstlan karikatrler,
katlmclarn ilgisini ekmitir.
Kongrede 57 oturumda 300den fazla bildiri sunulmu ayrca be panel oturumu
gerekletirilmitir. zm Srecinde Krt Sorunu, Sosyoloji ve Edebiyat ve Medya
panellerinde Trkiyenin nde gelen sosyal bilimcileri ve sosyologlar nemli sunumlar
gerekletirdiler. Yaklak olarak 500 sosyal bilimcinin katld kongrede Trkiyenin farkl birok
niversitesinden gelen katlmclar geni bir yelpazede farkl konularda sunumlar gerekletirmi ve
benzer alanda alma yapan bilim insanlaryla bir araya gelebilme frsatn yakalamtr. zellikle
doktora dzeyindeki gen sosyal bilim insanlar ve aratrmaclarn kongreye katlm olduka youn
dzeyde gereklemitir ve bu durum zellikle doktora tez sresince aratrma yapan gen bilim
insanlarnn alann uzman akademisyenleri tarafndan dinlenerek, eletiriler ve katklarla
aratrmalarn gelitirme imkn yaratmtr.
Kongrede program yaplrken, sunulan bildirilerin elektronik kitap olarak yaynlanmas planlam
ve ilk duyurudan itibaren katlmclarn bu dorultuda bildirilerini hazrlamalar talep edilmitir. Bu

VIII

dorultuda katlmclardan bildiri kitabnda yaynlanmak zere tam metinlerini belirtilen tarihlerden
kongre sekreterliine gndermeleri talep edilmitir. Bildiri tam metinlerinin ok byk bir ksm
kongre sekreterliine gecikmeli de olsa ulam, ancak tam metinlerin yayna hazrlanmas aamasnda
baz katlmclar tam metinlerini yayndan ekmi, baz katlmclardan istenilen dzeltmeler
gerekletirilmemi ya da uygun formatta gerekletirilmemi, baz metinlerin ise hakem grleri
dorultusunda yaynlanmas uygun bulunmamtr. Sonuta deerlendirme ve hakem grleri
dorultusunda belirlenmi olan tam metinlerin elektronik kitap olarak yaynlanmasna karar
verilmitir.
VII. Ulusal Sosyoloji Kongresi ve Kongre sonunda ortaya kan bu Bildiri Kitab ok uzun ve
yorucu bir almann rn olarak ortaya kmtr. Bu balamda Kongrenin gerekletirilmesindeki
katk ve desteklerinden dolay Babakan Yardmcs Sayn Prof. Dr. Beir Atalay ve Babakanlk
Tantma Fonuna, Genlik ve Spor Bakanlna, Ekonomi ve Teknoloji niversitesine, Mula Valisi
Sayn Mustafa Hakan Gvener ve Mula Valiliine Dzenleme Kurulu ve Sosyoloji Dernei adna
teekkr ediyorum. Ayrca kongre, Sosyoloji Dernei ve Mula Stk Koman niversitesi, Sosyoloji
Blm ile ortaklaa dzenlendii iin Sosyoloji Dernei Bakan Prof. Dr. Sayn hsan Sezal ve
Sosyoloji Derneine, kongreye ev sahiplii yapt ve her trl destei esirgemedii iin Mula Stk
Koman niversitesi ve Rektr Sayn Prof. Dr. Mansur Harmandara ve Edebiyat fakltesi Dekan
sayn Prof. Dr. Pervin apana teekkr ediyorum. En son olarak, kongre ncesinde, kongre srasnda
ve kongreden sonras srete emei geen tm Sosyoloji Blm retim yelerine, Aratrma
Grevlilerine ve sevgili rencilerimize Dzenleme Kurulu adna sonsuz teekkrlerimi sunuyorum.

Kasm 2013, Mula
Prof. Dr. Muammer Tuna
Dzenleme Kurulu Bakan

IX

NDEKLER
NSZ................................................................................................................................................. VII
NDEKLER ...................................................................................................................................... IX
AILI KONUMALARI...................................................................................................................... 1
AILI KONFERANSI .......................................................................................................................... 7
AILIM SRECINDE DEVLETIN ROL ........................................................................................... 7
YOKSULLUU EV NDEN TANIMLAMAK: KADIN BAKI AISINDAN YOKSULLUK ..... 1
KENTSEL YOKSULLUUN KADINLARI ....................................................................................... 13
CRETL ALIMAYAN EVL KADINLARIN EV DIINA IKMAYI MERULATIRMA
EKLLER ........................................................................................................................................... 21
KIRSAL DNMN KADINLARIN DENEYMLER ZERNE ETKLER: AVANOS ........ 33
DEME AYAK UYDURAMAYAN GENLK VE NTHAR: Adyaman rneklemi ............... 45
ORTARETM RENCLERNN DDET EREN BLGSAYAR OYUNLARINA
LGLER ZERNE BR ARATIRMA ............................................................................................ 55
DEOLOJK SOSYOLOJ RETM: HALK FIRKASI PROGRAMI DORULTUSUNDA
YAZILAN LK DERS KTABI (NECMEDDN SADAK) ................................................................. 65
KY ENSTTS PENCERESNDEN CUMHURYETN ETM POLTKALARINA
BAKMAK: GNEN KY ENSTTS RNE ............................................................................. 73
ETMN SOSYAL LEVLER BALAMINDA DERSHANELER ............................................. 89
TA ATAN OCUKLAR MERSN RNE ............................................................................... 101
AKL OCUKLAR: KRT OCUKLARIN SYASET VE TOPLUMSAL GSTERLERDEN
BARIA UZANAN YOL ................................................................................................................... 111
TRKYE SOYLULATIRMA YAZINININ ELETREL BR DEERLENDRMES ............... 127
NOTALARDAN ETME BR TOPLUMSAL BTNLEME PROJES: SEVGNN RTM .. 143
BR ALTKLTR OLARAK TRKYE'DE ROCK MZK VE TOPLUMSALMUHALEFET
LKS .............................................................................................................................................. 155
STANBUL MZK ALTKLTRLER BALAMINDA HIPSTERLAR VE YEN
TOPLUMSALLIKLAR..................................................................................................................... 181
KLTREL BR FADE ARACI OLARAK DVME VE FARKLI TOPLUMSAL
BALAMLARDAK GRNMLER ........................................................................................... 189
HEGEMONK ERKEKLKTEN KADINSILATIRILMI ERKEKLE: BSCOLATA
REKLAMLARINDA ERKEKLN RETM VE YENDEN RETM ..................................... 201
LSEDE OKUYAN ERKEK OCUKLARIN DEAL ERKEK ALGISI ....................................... 215
ERKTEN ERKEE BEBEKTEN KATLE .................................................................................... 229
TOPLUMSAL EKOLOJYE GRE HES KARITI YEREL HAREKETLER: KARADENZ
RNEKLER ...................................................................................................................................... 239
KRESELLEMENN MEKNA ETKLER: KENTSEL DNM ........................................ 253
SYASAL DNM VE TOPLUMSAL KMLK:KLTREL ZOFRENYE DORU MU? 275
BLG VE ELENCE FORMATINDA SYASAL LETM: POLITAINMENT .......................... 287
PRENS SABAHATTN versus ZYA GKALP ............................................................................... 299

X

GNDELK HAYATTA SIRADAN BREYN YARATICI TAKTKLER; KTDARA KARI
YEN RETM BMLER VE DREN ....................................................................................... 315
SURIYE SINIRI HATAYDA GNDELIK HAYAT ....................................................................... 325
G ZERNE BR YAKLAIM: LKLERDE VAROLMAK .................................................. 337
GMEN GENLERDE KLTREL DNM ZERNE SOSYOLOJK BR ANALZ:
NEGL HUZUR MAHALLES RNE ....................................................................................... 347
KE: SAHADAN OK TOPLUMSAL HAYATIMIZA NASIL YANSI(TIL)DI? ......................... 363
MERU OTORTENN BREY ZERNDE YARATTII KORKU: KORKUNUN KTDARINA
MEDYANIN ETKS.......................................................................................................................... 371
DDET REFERANSLI REKLAMLARARACILIIYLA DDETN YENDEN RETM ....... 387
SOSYOLOJ RETMNDE MNEMONK SSTEM VE ROMALI EV TEKN TRK
ALESNN TARHSEL VE SOSYAL DEMNN DZLER ZERNDEN ANALZ RNE
............................................................................................................................................................. 405
YEN MEDYA VE TOPLUMSAL DNM: NVERSTE GENLNN NTERNET
GAZETECLN KULLANMA PRATKLER ........................................................................... 421
TOPLUMSAL ETKLEM ALANI OLARAK SOSYAL MEDYA: YEN KAPANMA VE
ZGRLEME ALANLARI ............................................................................................................. 435
KAMUSALIN YENDEN DNM: YEN BR KAMUSAL ALAN OLARAK SOSYAL
MEDYA .............................................................................................................................................. 449
YEN SYASET YAPMA BMLER VE TRKYEDE TEKLERN SYAS FADE ALANI
OLARAK SOSYAL MEDYA ............................................................................................................ 459
HANS-GEORG GADAMERN HERMENTNNSYASAL ERMLER ............................ 477
SOSYOLOJDE YNTEM TARTIMALARI VE BR MKN OLARAK FTE-YORUMSAMA
............................................................................................................................................................. 491
YEN SMRGECLK KOULLARINDA SOSYAL BLM VE BLMCNN KONUMLANII
............................................................................................................................................................. 503

1

AILI KONUMALARI
Sayn Babakan Yardmcm, Sayn Valim, Sayn Cumhuriyet niversitesi Rektr, Sayn
niversitemiz Rektr, Belediye Bakan Vekilim, Emniyet Mdrm, ve dier isimlerini
saymayacam ok deerli konuklarmz, hepiniz VII. Ulusal Sosyoloji Kongresine ho geldiniz.
zellikle Sayn Babakan Yardmcmz, meslekta da olmamzdan dolay aramzda bulunmanzdan
eref duyuyoruz efendim. Yurtdndan da katlmclarmz var. Onlara da ho geldiniz diyorum. I
would you like to welcome distinguished guests from abroad. Temel amac yaadmz toplumu
anlamak ve anlamlandrmak olan sosyoloji bu anlama ve anlamlandrma abas ierisinde bir yandan
dzen ve istikrara vurgu yaparken dier bir yandan da deiim ve yenilie vurgu yapmaktadr. Bu
temel ilke etrafnda belirlediimiz Sosyoloji Kongresinin ana temasn iinde bulunduumuz artlarda
son derece scak konularn tartlaca bir tartma platformu olmasn planladk ve umuyorum ki bu
ekilde olacaktr. Bu anlamda alm sreci, demokratikleme sreci, gezi park olaylar gibi u anda
iinde yaadmz gncel toplumsal sorunlar ve bunun yan sra bu olaylarn tarihsel kkenleri de
kongremiz sresince tartlacaktr. VII. Ulusal Sosyoloji Kongresinde toplam 64 oturumda 295
bildiri sunulacak, yurt dndan 3 arl konumac yer alacak. Ayrca 5 panel oturumunda 28 panel
konumacs yer alacaktr. lkemizin sosyoloji blmleri bulunan birok farkl niversitelerinden
katlmclarmz var. 400e yakn katlmcnn kongremize katlmasn bekliyoruz. Tabii ki u anda bu
katlmclarn bir ksm aramzdadr. Kongre gn srecei iin katlmclar peyderpey geleceklerdir.
Burada msaadenizle bir iki teekkrde bulunmak istiyorum. Daha sonra drt gzle beklediimiz,
alm sreci ile ilgili olarak Sayn Bakanmzn verecei konferans dinleyeceiz. Sosyoloji
Derneini var klan ve halen de srdrmesini salayan ayn zamanda bundan nceki alt kongreyi
baar ile gerekletirdiklerinden dolay ncelikle Sosyoloji Derneinin kurucusu ve halen de onursal
bakan olan Sayn Prof. Dr. Birsen Gkeye teekkr etmek istiyorum. Tabi hemen peinden u anda
Dernek Bakanmz olan Sayn Prof. Dr. hsan Sezala ve Dernek ynetim kuruluna teekkr
ediyorum. Daha sonra kongrenin gerekletirilmesinde maddi ve manevi katklarndan dolay Sayn
Babakan Yardmcs Beir Atalaya hem en st ynetim kademesinde bulunmasndan hem de bir
meslektamz olarak ayrca ve zellikle teekkr etmek istiyorum. Bunun dnda Genlik Ve Spor
Bakanl Eitim Ve Aratrma Genel Mdrl, Genel Mdr Abdlkadir Mahmutolu ve Genel
Mdrle ve Mula Valisi Mustafa Gvener ve Mula Valiliine tabi ki niversitemiz tm
olanaklaryla kongrenin salanmasn gerekletirdii niversitemiz adna sayn rektrmz hocamz
Prof Dr. Mansur Harmandara teekkr ediyorum. Bunun dnda fakltemiz dekan Sayn Prof. Dr.
Pervin apana ayrca teekkr ediyorum. Tm bunarn arka plannda aslnda son bir yldan beri ok
youn bir aba ierisinde bulunan blmmz retim yelerine ve aratrma grevlilerine msaade
ederseniz isimlerini de sayarak hzl bir ekilde teekkr etmek istiyorum. zellikle iki retim yesi
Hasan en ve nal Bozyere ve dier retim yelerine de teekkr ediyorum. Bunun dnda
Aratrma Grevlisi; alar zbek, Gaye Gkalp Ylmaz, Demet Bolat, Ezgi Burgan, Ebru Turuter,
zgr Karadeniz, Deniz Ali Gr, Sibel Ezgin All ve Sercan Kyaka sizler adna teekkr etmek
istiyorum. nk son bir yl ierisinde olaan st abalar gsterdiler. Kendileri hepsi de doktora
rencimizdir. Yerine gre doktora almalarn da aksatarak kongre almalarn aksatmamaya
altlar. Bir kez daha tm katlmclara ve Sayn Babakan Yardmcma ho geldiniz diyorum.
Umarm baarl bir kongre olacaktr.

Prof. Dr. Muammer Tuna
Dzenleme Kurulu Bakan
Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm Bakan

2

Sayn Babakan Yardmcm, Sayn Valim, sayn rektrlerim, sayn dekanlarm, ok deerli
meslektalarm ve sevgili renciler efendim ben teekkr ksmn Muammer Hoca yapt iin artk
ayn eyleri tekrarlamaktan kanacam. Dolaysyla birazck daha bizim kongrenin temas ile ilgili
bir iki sz sylemek istiyorum. Bu kongrenin temasn yeni toplumsal yaplanmalar, geiler,
kesimeler, sapmalar olarak belirlerken son 10 yln Trkiyesindeki ve dnyadaki gelimeleri dikkate
alarak yaptk. 21. yzyln yeni bir toplum yaps beraberinde getirecei daha 20. yzyln son
eyreinde telaffuz edilmeye balanmtr.
Gerekten de o ngrlen gelimeleri dnyamz bugn adm adm yaamaya balamakta ve 21.
yzyln btn toplumlar iin yeni bir yaplanmann sancsn yanstmakta. Denilebilir ki sanayi
devriminden sonra en nemli devrimini yaamakta yzylmz. Buna dijital devrim diyenler var baka
isimlerle ananlar var ama dorusu bana da dijital devrim kelimesi zamann ruhunu da yanstan bir
kavram olarak ok aklayc gelmekte. Nitekim bunun byle olduunun en gzel ispat Amerika
Birleik Devletlerinden Avrupaya Arap lkelerinden Trkiyeye kadar uzanan dijital toplumsal
hareketler diyebileceimiz hareketler olarak da grlebilir. Bu hareketlerin arka planlar farkl bile
olsa onlar gnna kartan bu dijital devrim ve 21. yzyl toplumunu ekillendirecek olan da bu.
Bu yeni yaplanmann temelinde iki nemli unsuru grmekteyiz; bunlardan birisi yeni
yorumlamalaryla birlikte birey ve demokrasi. Dieri de bu birey ve demokrasiye yneltilen
ekonomik, finansal ve ideolojik tehdit unsurlar. Bu iki boyutu ele aldmzda zannediyorum bizim
kongrenin temasnn da gerek erevesi ortaya km bulunmakta.
Bu yeni toplumsal yapda bahsettiimiz kavramlar ve o kavramlara yneltilen tehditler bir bakma
zerinde durmamz gereken geileri, kesimeleri ve sapmalar da beraberinde getirmekte. yle
umuyorum ki bu kongrede bu konularda ok aydnlatc dnme ve dnceleri de beraberinde
getirecektir. Bu umutla kongremize, oturumlara, bildirilere balayacamz sylemek istiyorum ve
zannediyorum bu kongrenin sonunda bu temann etrafnda daha ok syleyeceimiz eyler olacak, ok
sorular beraberinde gelmi olacak ve yeni toplum yaplanmalarnn en azndan belirli bir ksm
konusunda ok farkl dnceleri dinlemi ve yaam olacaz. Bu umutla hepinize tekrar ho
geldiniz diyorum, teekkrlerimi, sevgilerimi ve sayglarm sunuyorum.

Prof. Dr. hsan Sezal
Sosyoloji Dernei Bakan

3

Sayn Babakan Yardmcm, Sayn Valim, kymetli rektrlerim, kymetli dekanlarm, kymetli
meslektalarm, kymetli misafirlerimiz, sevgili renciler ve basnmzn gzide temsilcileri hepinizi
en derin muhabbetlerimizle selamlyorum, hepinize ho geldiniz diyorum. Kymetli misafirler Mula
Stk Koman niversitesi Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm ile Sosyoloji Derneinin birlikte
dzenledikleri yeni toplumsal yaplanmalar, geiler, kesimeler ve sapmalar temasnn ilendii
uluslar aras katlml VII. Ulusal Sosyoloji Kongresine hepiniz ho geldiniz. Hepinizi ayr ayr en
derin muhabbetlerimle selamlyorum.
Sosyoloji Aratrmalarnda teorik yaklamn nemi byktr. Zira teori deneye imkn veren
alanda aratrmann dnsel bir temele oturmasn salamakta ona fikri bir derinlik, genilik ve
zenginlik kazandrmaktadr. Nitekim dnya leinde gerekletirilen sosyoloji aratrma, inceleme ve
almalarnda kurumsal yaklam konular zerinde nemle durulmakta hatta son zamanlarda
kurumsal sosyoloji alma ve yaymlarnda bir art gzlendii gibi onlar eskiye oranla daha
sistematik, analitik ve kritik bir nitelik kazanm gzkmektedirler. alma ve yaynlarn zellikle
son dnemde giderek ada sosyoloji kuramlar zerine odaklanm oluu da kayda deerdir.
Sosyolojinin ulamak istedii genel amalar; toplumlarn iinde bulunduklar yer ve zamana gre
nesnel ve somut artlar ile anlamak, toplumlarn, toplumsal gruplarn ve kurumlarn tarihsel geliim
srecinde gelitirdikleri deiimleri yaratan etkileri aramak, farkl toplumlar arasndaki benzerlikleri
tespit ederek baz genellemelere ulaarak toplumsal deiim sreci ile ilgili tahminlerde bulunmak
eklinde zetlemek mmkndr.
Mula Stk Koman niversitesinin ev sahipliinde gerekletirilecek olan kongrede 2-5 Ekim
2013 tarihleri arasnda 64 oturumda 295 bildiri sunulacaktr. Kongrede arl konumac
konferans yannda 28 panel konumacsnn katlm ile 5 mstakil temal panel gerekletirilecektir.
Sosyoloji bilim alannn uzmanlar bu nemli faaliyette gn boyunca fikir alveriinde bulunarak
retilen bilimsel bilgileri toplumla ve paydalar ile paylaacaklardr. Hazrlan heyecanna ahit
olduum bu akademik almada temel dsturu; susan bir kalabalk yerine meseleleri konuarak zen
bir toplum yaratmak olan sosyoloji mensuplarnn toplumu yakndan ilgilendiren baz meseleleri
irdelemek ve zm aramak amacyla ktklar ilim yolunun sonu onlarn niyetlerinin ile
aydnlanacaktr.
Bilgiyi sevgiyle sentezleyen gen, retken ve nitelikli niversitemizin st ynetimince de
desteklenen bu kongrenin ncelikle akademik camiann ilmi hayatna oturumlardan derlenecek soru,
sonu ve zm nerilerinin de bata toplumumuz olmak zere insanln yararna katk salamasn
dilerim. Burada kongreyi destekleyen zm ortakl grevini stlenen btn kamu kurum ve
kurulularna sonsuz minnetlerimi sunarm. Yine yapc katklaryla her admda bizleri yreklendiren
bata rektrmz Prof. Dr. Mansur Harmandar olmak zere niversitemiz yneticilerine, Sosyoloji
Derneine, dzenleme kurulu yesi meslektalarma, lkemizin pek ok farkl niversitelerine mensup
hocalarmza, yabanc misafirlerimize teekkr yerine getirmesi zevkli bir bor bilirim.
Huzurlarnzdan en derin sayglarm ve kongreye baar dileklerimle ayrlyorum efendim.

Prof. Dr. Pervin apan
Edebiyat Fakltesi Dekan

4

Sayn babakan yardmcm, sayn valim, sayn garnizon komutanm, sayn belediye bakan
vekilim, niversitemizin ev sahipliinde, sosyoloji derneiyle uluslararas katlml, ulusal sosyoloji
kongresini dzenlemekten ve bu vesileyle bata ok deerli Sayn Beir Atalay olmak zere ok
deerli btn misafirlerimizi niversitemizde grmekten ve arlamaktan byk bir memnuniyet
duyuyorum. Kongremizin alna ho geldiniz.
Bildiiniz gibi sosyal bilimler ierisinde en nemli yeri igal eden sosyoloji bilimidir. Dier sosyal
bilimlerin tarihine bakldnda, lkemizde en eski gemie sahip sosyal biliminde sosyoloji olduunu
gryoruz. Osmanl imparatorluunun son dnemlerinden itibaren ve cumhuriyetimizin
balangcndan itibaren bu gne kadar toplumumuzun geirmi olduu deiimler, farkl kltr ve
medeniyetlerle karlamalar da dikkate alndnda toplumsal yapy anlamak sosyal deime
olgusunu doru bir ekilde tahlil etmek ve toplumumuzun geliimine dair nemli projeksiyonlarda
bulunmak iin Batda olduu gibi bizde de sosyoloji en nemli rehber ve disiplin olarak grlmtr.
nk tabiatn dnda ama ou zaman tabiatla ilikisi dhilinde olmak zere insan tarafndan ortaya
konulmu olan hemen her trl yaratm, kltr ve medeniyet, felsefe, tarih, antropoloji, psikoloji ve
sanat gibi disiplinler birlikte byk oranda sosyolojinin ilgi alanna girmi hatta sosyal bilimler
ierisinde Auguste Comteun bilimler snflandrmasna ilk olarak sosyoloji dhil edilmitir. Tabiat
bilimlerinden nasl ki tabiat aklama ve bu aklamaya dayal doru bir bilgi beklendiyse
sosyolojiden de her trl sosyal olay ve olguyu anlamak, bu anlamaya dayal yorumlama ile birlikte
toplumsal dzen ve deiimin salkl bir ekilde yrtlebilmesi iin bilgi retilmesi beklenmektedir.
Bu adan bakldnda da bir lkede sosyal bilimlerin geliebilmesi iin her trl destek bulunmal
zellikle sosyal bilimler alannda bata devlet olmak zere btn kurumlarn en st seviyede bir
politika belirlemesi gerekmektedir. Tarih her dnemde olduu gibi bugn de en kk topluluklardan
en geni manasyla btn bir insanlk topluluunu ve hatta iinde yaadmz toplumu a anlamak,
bu an ve toplumun tankln yapmak btn entelektel camiann olduu gibi niversitenin de
temel grevleri arasnda bulunmaktadr. niversiteler bunu bnyesinde bulundurduu sosyal bilimler
araclyla ama en nemlisi de felsefe, sosyoloji, antropoloji ve sosyal psikoloji gibi disiplinlerle
yerine getirebilmektedir.
Bugn gerek lkemizin, gerek blgemizin, gerekse btn dnyann yeni bir dnyaya doru
deitii gnlerden gemekteyiz. Hedeflerimizden en nemli olan bu geiin nedenlerini ok nemli
tespitler yapmak suretiyle grmek zorunda oluumuzdur. Bu zorunluluk kurgularla, vehimlerle, korku
topyalaryla, siyasi hesaplamalarla, tarihin srtmzda oluturduu gereksiz yklerle yerine
getirilemez. Bu zorunluluk ancak bilimsel almalarla, bu almalardan elde edilecek sonularla, bu
sonularn tartlmasyla yerine getirilebilir. Her geen gn demokratikleme yolunda mesafe alan,
kiisel zgrlklere kamusal alanda daha giderek daha fazla yer aan, hukuk sistemini insan haklarna
dayal bir biimde dzenlemeye alan lkemizde gnlk kongremizde sunulacak bildirilerin
sorunlarmzn zmne nemli katklar yapacana yrekten inanyorum.
Kongre almalarnn balangcndan bu gne kadar pek ok kii ve kurumun ok deerli katklar
oldu, sosyoloji blmnzn tm alanlarna, Sosyoloji Dernei Bakanmz Sayn Prof. Dr. hsan
Sezal hocamza ve ekibine, sayn valimiz Mustafa Hakan Gvenere ok teekkr ediyorum. nemli
destekler salayan Babakanlk Tantma Fonuna, Genlik ve Spor Bakanlna, TOBB Ekonomi ve
Teknoloji niversitesi ve sayn rektrne de ayrca teekkr etmem gerekmektedir. Elbette ki hem
almz onurlandran ve biraz sonra yapaca konumayla bu kongreye akademik olarak destek
verecek olan ve Atatrk niversitesi gnlerinden beri tandm bymz saygdeer insan
babakan yardmcmz Sayn Prof. Dr. Beir Atalay ile Cuma gn aramzda olmasn beklediimiz
Cumhurbakanl Genel Sekreteri Sayn Prof. Dr. Mustafa sene zellikle minnet ve kranlarm
sunuyor en derin hrmetlerimi arz ediyorum. Sayn babakan yardmcm tekrardan ho geldiniz, bize
eref ve onur verdiniz efendim. niversitemizde dzenlenmi olan bu kongrenin hayrl sonular
dourmas dileiyle hepinize en derin sevgi ve sayglarm sunuyor ve her eyin gnlnzce olmasn
diliyor, tekrar sayglarm arz ediyorum.
Prof. Dr. Mansur Harmandar

5

Saygdeer Babakan yardmcm, sosyoloji Kongremizin ok deerli katlmclar, saygdeer
misafirlerimiz, sevgili renci kardelerim ben de bir kez daha ahsm, vilayetim ve tm Mulallar
adna sizlere ho geldiniz diyor. Sizleri ok deerli misafirlerimizi bu kongre vesilesiyle ilimize
arlama frsatn bulmu olmak Mula iin gerekten ok byk bir mutluluk ve onur meselesidir. Ve
bu bulumaya vesile olan tm ilgili arkadalarmza Mulallar mteekkirdir. Sadece bu kongrenin
dzenlenmi olmas dahi hi kuku yok ki Mula vilayetinin tarih kronolojisinde kaln harflerle yerini
alacaktr. Dilerim kongre sonras reyen yeni paylamlar, bilgilerle kronolojik tarihte yer alaca
ksm ok daha ciddiyet ihtiva edecektir. Ben ncelikle hem ilimizi, hem kongremizi yksek
katlmlaryla ereflendiren saygdeer babakan yardmcmza hepimiz adna kranm sunuyorum.
Sonrasnda bizi bu bulumayla bir araya getiren, bu organizasyonda bata sosyoloji derneimiz
saygdeer bakan ynetim kurulu yeleri ve tm dernek mensuplarna, derneimizle birlikte
kongreye ev sahiplii yapma ykmlln stlenen niversitemize, saygdeer rektrmzn
ahsnda tm akademia evresine teekkrlerimi ifade ediyorum. Tm katlmclara da imdiden hem
tebriklerimi, hem de kongreye katlmlar sebepleriyle teekkrlerimi iletiyorum. 29:00Dilerim alt bin
yla yakn kadim geleneinin son bin ylnda Trk slam medeniyetiyle talandran bu vilayetin
tarihinin verecei ... ve Yce Allahn ltuf haznelerinin... sonuna kadar ald muhteem
corafyadan gelen bereket, kongremize de yansyarak, bundan sonra iki ylda bir
gelenekselletirilmesinin hedeflendii bu kongre dizilerinin bereketli sonular vermesini, kongrenin
ktlarnn hem Trk hem dnya, hem akademi dnyasna olgun meyveler sunmasn ben yrekten
diliyorum. Sizleri kongrenin baarl gemesi dileiyle ve sizleri arlamann getirdii mutluluu bir
kez daha belirterek saygyla selamlyorum.

Mustafa Hakan Gvener
Mula Valisi

6

7

AILI KONFERANSI
AILIM SRECINDE DEVLETIN ROL
Prof. Dr. Beir Atalay
Babakan Yrd.
Deerli konuklar, sevgili renciler, deerli basn mensuplar. nce hepinizi derin sevgiyle,
saygyla selamlyorum. Bugn gerekten gen meslektalarmzla bir arada bulunmaktan byk bir
memnuniyet duyuyorum. Tabi bu kongreler meslektalar bir araya getirme, ayn zamanda tantrma
ve alann ortak konularn deerlendirme platformlardr. Btn nemli dallarda bu byledir. Sosyoloji
alannda tabii sosyoloji derneimizin, Birsen Hocann balatt, imdi hsan Hocayla devam eden bu
geleneksel kongreleri lkemizin her kesinden gen meslektalarmz, sosyologlar bir araya
getiriyor ve kendi alanlarnda ok ciddi tartmalar paylamalarn salyor. Ben de dorusu hepsine
katlamadm ama katlmaya altm hep, dernein yesiyim ve dorusu bu platformu nemli
gryorum. Onun iin bugn ben de aranzda olmaktan bir onur duyuyorum, eref duyuyorum, bunu
zellikle ifade etmek istiyorum.
Tabi bugnk kongrenin zellikle konusu hem iddial hem de yzylmzn ilk on yln
deerlendirmeyi, ilk on, on be yln deerlendirmeyi hedefleyen bir anlamda deiimi, toplumsal
deiimi konu alan bir gndem. Ve ben yle baktm dorusu sunumlara, teblilere, hemen hemen
sosyolojinin ve toplumsal alann btn balklar var. Ve heyecanla gen arkadalarmz gzel tebliler
hazrlad eminim ve burada gn boyunca hem bunlar tartlacak hem sonra bunlar yayn haline
gelecek ve bunun giderek daha da ciddi ekilde, geleneksel ekilde yrmesi bu alann da nemini
biraz daha ortaya koyacaktr.
imdi benim bugnk konumamda nce tabi ben de teekkrlerimi ileteyim. Yani bu ulusal
sosyoloji kongresinin gereklemesinde nce dzenleyici, Sosyoloji Derneiyle niversitemizin
Sosyoloji Blmnn, Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blmnn birlikte dzenledii bir ey, her iki
kuruma da teekkr ediyorum. Emei geenlere, biraz nce Sosyoloji Blm bakanmzn ifade ettii
gibi vaktini harcayan o aratrma grevlilerine, o genlere ben de ok teekkr ediyorum, kendilerini
tebrik ediyorum. Ayrca, tabi niversiteye, Mulaya, katks olan herkese ben de teekkr ediyorum.
Benim tabi, dier konumalar ksa oldu, benim, programda bana verilen sre bir saat. Ben genelde
saatime uyarm ama daima hakkm hukukumu da sonuna kadar kullanrm. Yani verilen saatin
tamamn kullanacam, onu ifade etmek istiyorum. Bana verilen al konferans sresi on on bir
aras, yani bir ders saatiyle snrl tutmaya alacam. Ve akademik ortamda, genelde benim siyasi
hayatmda da konumalarmda, biraz alkanlmz, 45 50 dakikay, bir akademik ders saatini
kendime l alarak hazrlanrm.
imdi tabi kongrenin genel temas zaten sosyal deime. Benim de bugn sizinle paylamak
istediim Trkiyede, Trkiyenin bu 21. Yzyln ilk on, on iki, on ylndaki deiimi benim
gndemim. Yani hem kongrenin konusu, hem benim kendi alanm, benim akademik alanm
sosyolojide sosyal deimeydi daha ok, ayn zamanda tabi bir icrac olarak Trkiyenin bu on, on bir,
on iki, on ylna hem tanklk eden hem aktrlk, aktr olarak iinde bulunan birisiyim. Bir
anlamda bir alan uygulamas gibi, yani kendi tecrbelerimi de sizinle bir anlamda paylama da olacak.
Ben bunun daha kongrenin ilk gnnde faydal olacana dorusu inanyorum. Yani eminim bu
oturumlarda hocalarmz zaten kuramsal konulara epey deinecekler. Ben onlara deinmeyeceim,
ama bu ortamn, sosyoloji ortamnn kuramla uygulama, hayat i ie gemesi, bu meslein gelecei
iin de ok nemli. Onun iin benim anlatacaklarm bir anlamda biraz hayat, uygulama,
yaadklarmz olacak. Tabi genel olarak da toplumsal deiime balarken unu da ifade etmek
istiyorum, bu dnem Trkiyenin siyasi hayatnda dorusu sosyal bilimlerin, toplumsal analizlerin
daha fazla nem kazandn sylemek istiyorum. Yani genel olarak Trkiyenin ynetiminde olanlar
hem siyasi aktrler hem kurumlar toplumu daha fazla anlama, bireyle daha fazla iletiim kurma, daha
fazla toplumsal analiz yapma ihtiyacn duyuyor. Bu bugnk siyasetin de olmazsa olmaz. Yani,
amz bir dijital iletiim a, iletiimin ok hzland bir a, ama ayn zamanda bireyin daha
deerli hale geldii, bireyin taleplerinin daha nemli olduu ve her siyasetinin ve her siyasi kurumun,
ve hatta her devlet kurumunun bireyi nemsemesinin gerektii bir dnem, dolaysyla da bireyi

8

anlamasnn gerektii bir dnem. Birey ve toplumu iyi anlamayan ne kurumlar ne siyasetiler ok da
baarl olamyor, olamaz da. Yani an geliimi bu, dnyada byle. Ve dolaysyla Trkiyede de, siz
de farkndasnz, toplumsal analizlerin aratrmalarn sosyolojik almalarn dorusu ok daha zemin
bulduu bir dnemi yayoruz. Yani ben kendi payma, kendi almalarmzda, kendi parti
almalarmzda ve hkmet almalarmzda, ben kuruluundan beri iindeyim ve bakanlmn da
on birinci ylna yaklayorum Kasm aynda, yani ilk hkmetten beri de iindeyim. Ve daha ok
kendimin katld, almalara katldm alan bu bahsettiim aland. Yani partimizin daha ok
toplumla iletiimi ve hkmetimizin daha ok yine bu konuda hem iletiim hem de stratejilerine katk
veren ve bu almalarn hep iinde olmu birisiyim, yani ilk gnnden itibaren. Ve sizin bir
meslektanz olarak ordaym. Yani bu mktesebatm ve bu birikimimle ben oraya katk vermeye
altm, alyorum.
imdi genelde bu dnemde geirdiimiz be seim vard, ikisi yerel seim, genel seim.
Hepsinde bizim partinin kampanyasnn koordinatrln yaptm, banda oldum. Yani kampanyann
etkinlii, toplumla iletiimi, daha etkili kampanya, toplumun beklentilerinin iyi tespit edilmesi,
toplumun nabznn iyi tutulmas anlamnda o analizleri daima en n plana getirdik. Yani, biz normal
zamanda parti ve hkmet olarak iki kamuoyu yoklamas yaptryoruz, bu yle sadece bir anket
uygulamas deil bakn. Yani ierik analizlerine giren aratrmalar ve onlarn yine yrtlmesi
sorumluluunda biz bu aratrmalar imdi de her ay yaptryoruz. Ve hem planladmz
politikalarmz hem de karar verdiimiz ve yrttmz politikalar daima toplumla paylayoruz,
soruyoruz. Ve bizim toplumsal eilimleri gz nne alarak vazgetiimiz politikalarmz vardr, yani
burada onlar rnekleyebilirim de. Planlyoruz, ama toplumun deiik kesimlerine ve biraz da blgesel
deerlendirmeler iinde, bazen il deerlendirmeleri iinde sunduumuzda oradan eer byk onay
alamazsak vazgetiimiz oluyor. Bunun an genelde bir gerei olduunu ve bu ada siyaset
yapanlarn veya toplum ynetimiyle ilgili alanlarn uymas gereken kurallar olduunu ifade etmek
istiyorum. Ve kampanyamzda zellikle her hafta iki aratrma yaptrrz biz. Her mitingi izleriz.
Muhalefetin, iktidarn. On kiilik bir kurmay heyeti vardr benim koordinasyonumda, ve biz sadece
seimden nce kampanyay planlayan deil, orada teknik insanlar, reklamclar rol alrlar, bizimki o
deil, bizimki genel strateji. Ama seim sresince her gn deerlendirme olur ve her akam genel
bakana o gnk gelimelerle ilgili, mitingiyle ilgili vesaire, mitinginde grevliler vardr onlar da
analizleri getirirler, muhalefet mitinglerinde gzlemciler vardr ve o analizlerle her gn bir
deerlendirme raporu verilir. Ve aralarda iki haftada bir deerlendirme toplantlar yaplr, artlar
eksiler. Yani, ok ciddi bir sosyolojik planlama ile, siyaset biliminin verileri ile o almalar
yrtmeye gayret ettik, onlar size ifade etmek istiyorum. Ve burada sadece tabi seim dnemi deil
genel manada da, unu da belki bileniniz var bilmeyeniniz var, yani gen meslektalar bilmeyebilir
eskiden olmayan bir ey, 2003 ylnda bir alma balattk, yani bizim hkmetimizin ikinci yl. O
zaman Devlet statistik Enstitsyd, bana balyd, sonra biz onun yasasn deitirdik, TK yaptk,
Trkiye statistik Kurumu. Yani uluslar aras bir arm asndan da o gerekliydi. Ama yani
istatistik enstitsn ok glendirdik, yani verileri deer kazanan bir birim oldu. Oraya her yl
vatanda memnuniyeti aratrmas yaptrma karar aldk. Bunun iin ikna etmek kolay deildi
hkmeti. Bunu yaptranlar kendine ok gvenen lkelerdir, ok gvenen hkmetlerdir. Ve gelimi
lkelerde bu vardr. Yani her yl vatandaa bir vatanda memnuniyeti aratrmas yaptryorsunuz,
bunu devletin kendi istatistik kurumu yapyor. Ve orda sektr, sektrn alt unsurlar da dhil, vatanda
o bir yl iinde hangi konulardan ok memnun olmu, hangilerinden rahatsz, bunu yaptryoruz ve o
kyor elimize, bakan kendi nne bir anlamda bir yllk karnesini alyor. Salk alannda neler olmu,
sosyal gvenlik alannda neler olmu, Eitim Bakanlnda hangi konularda vatanda ikyeti onlar
her yln sonunda herkesin nne konulur. Ve buralarda da tabi yine toplumla ynetimin iletiimi en
esas ve bunu kurumlarmzla yaptryorlar. Burada toparlarsam bu ilk ksm, u anda, bu ada btn
lkelerde, yani belki ok totaliter yaplar vesaire, onlar bile artk vatanda ikna iin daha iyi analizler
yapmak durumunda, rnei de azald; ama ak toplumlarn hepsinde bireyin ve toplumun glenmesi,
tercihlerin n plana kmas, ve btn kurumlarn ve btn ynetimlerin btn parlamentolarn kendi
toplumundaki bireysel talepleri ve toplumsal talepleri daha fazla gz nne almas gereken bir dnemi
yayoruz. Yani bunu yle de zetleyebiliriz; yani sosyal bilimlerin, sosyal almalarn, toplum
almalarnn giderek daha da deerli hale gelmesi, geliyor, kendiliinden geliyor, yeter ki bizler, bu
alann iinde olanlar, gzel veriler sunsun, iyi aratrmalar yapsn, rehberlik yapsn.

9

Ben unu da tabi biraz, belki bir kendimizle ilgili birazck tespit, yani bunlar yaparken tabi
akademik almalardan faydalanmak iin elinizden geleni yapyorsunuz ama akademiden yeterince,
niversite camiasndan yeterince bu manada rehber olucu almalar grdk de fazla diyemiyorum.
Yani niversiteler de biraz kuramsal, belki biraz statik kalyorlar. Yani an dinamizmini
niversitenin yakalamas, hlbuki lkelerdeki btn gelimelerde yeni admlarda daima niversitelerin
nclk etmesi gerekiyor. Yani onlarn belki rehberlik etmesi gerekiyor. Bu ksm kapatyorum.
Devlette deiim. Deiim stratejilerimiz, ki esas kongrenin konusu. Kendi toplumumuz, kendi
hayatmz, kendi gereimiz, bu konularda yaplanlar, tamamen somut baz unsurlar sizinle burada
paylamak istiyorum. Tabi sosyal deime dediinizde, deerli arkadalar, zor bir konu. Yani, sosyal
deime, planls, plansz, her ekliyle sosyolojinin nemli bir konusu. Yani, hele bu ada,
sosyologlarn en ok kafa yormas gereken konu, zaten bandan beridir ok kafa yormular.
Toplumsal deime yntemleri, modelleri, bunun zamanlamas, planlamas, bunun ynetimi deiimin
kendisinden zordur. Sosyal deimeyi, toplumsal deimeyi, planlamak veyahut ynetmek diyeyim,
daha uygun belki, planlama biraz yarg koyabilir; sosyal deimeyi ynetmek, stratejisini yrtmek,
deiimin kendisinden daha zordur. Riskleri vardr, bunu siz de biliyorsunuz. Sosyoloji eitiminin
temelinde vardr. Zamanlamay iyi yapamazsanz aksi tesirler yapar krlmalar olur, atmalar
getirebilir. Mekanik alanlarda, laboratuarlarda planlama gibi deil bu; toplumsal hayatn iindekiler,
insani olanlar. Dolaysyla da tabi krlmalar olmadan en iyi ekilde de o deiimi yrtmek gerekiyor.
Tabi burada bir kararllk, irada, ama deiim yntemi ve stratejisinin ok iyi allmas gerekiyor.
Biraz nce ifade ettiim gibi biz kendimiz, Trkiye deneyimi ve on yln, on bir yln, 2013 ama on
bir yl diye ifade edeyim; yani bu dnemi deerlendiriyoruz, bizim gereimiz iinde bulunduumuz
kendi tecrbelerimle ifade ediyorum.
unu rahata ifade edebilirim, bu konuda biz mutfak almasn ok yaptk. Yani geriden nasl
grnr bilmem, deerli meslektalar. Hepiniz dnen entelektel insanlarsnz, ama biz kendimiz
iindekiler olarak ve bu mutfakta olanlardan birisi olarak sylyorum, mutfamz iyi alr. Yani
bizim mutfak zengin. Ona ok gayret ettik. Yani orada herkesten ok, brokrattan ok altk. Ve
halen de yle. Yani stratejiyi oluturmada pek ok aratrma, pek ok analiz, pek ok simulasyon
bizim nmzde daima oldu ve oluyor, bunu ifade etmek istiyorum. Tabi kuramsal yaklamda unu
diyebilirim, yani yapsal fonksiyonel yaklam bizim tercihimiz. Mmkn olabildiince ikna,
toplumun kabullenmesi, ve toplumsal faktrlerin, unsurlarn hepsinin birbirini etkilemesiyle kmlatif
bir sosyal deime bizim tercihimiz, yaklammz o. Bu hi plansz demek istemiyorum. Yani, sizler
biliyorsunuz sosyal deimenin, hele bu yapsal fonksiyonel kuramn esas alrsanz, yani toplumun
kendi kendini deitirmesi belki en tercih edileni ama, yani hi plansz demiyorum. Yani bu dnemde
tabi ki plan var. Ama mmkn olabildiince zamana yaymak; ve biz ilk yl atmadmz admlar
imdi on birinci ylmzda bazlarn atyoruz, sizin dikkatinizi ekiyordur. Biz ilk ylda bunlarn
bazlarn yapabilirdik. Ama tedrici, toplumun kendisini hazrlamas, o deiimle ilgili zaten
uygulamann bir anlamda o hale gelmesini bekliyorsunuz. Toplum onu uygular hale geliyor. Kendi
iinde artk zmsyor, ondan sonra siz onun yasal temellerini belki daha kolay oluturuyorsunuz ve
fazla da tepki de almayabiliyorsunuz. Yani siyaset toplumsal deime, toplum ilikisinde bu l
gelgitler, bu analizler, bu deerlendirmeler daima oluyor, olmas gerekiyor; yani onu ifade etmek
istiyorum.
Burada tabi bizim abamz ne oldu? Yani benim kendimin batan beri kafamda abamz; ben
deiim kelimesini az kullanyorum Trkiye iin, sosyal deime sosyolojide bunun ismi, ama
normalleme, normalletirme, ben Trkiye iin hep bunu kullandm. Biraz da siyasi jargonda, siyasi
ifadede daha etkili belki, aslnda o bir sosyal deiim. Sosyal deimeye pek ok deer yargl, olumlu
olumsuz, kavramlar bulabilirsiniz. leri, geri, ykselme, dme, baka kavramlar, ama normalleme de
deer yargldr biraz. Normal deil miydi? Normal olmayan eyler vard. Ve Trkiyeyi
normalletirme diye ben niteliyorum, yani yaptmz deiimlere. Burada tabi ana yaklamlarmz ne
oldu? Bir defa demokratikletirme. nsan ve toplumu daha fazla deerli grme ve onlarn siyasetteki
rehberliini baa alma. Trkiyeyi daha fazla ak toplum haline getirme. oulculuu daha fazla nasl
gelitiririz? nsan haklar daha fazla nasl geliebilir? Sivilleme daha fazla nasl geliebilir? Btn bu
kavramlarn iinde sosyal deimeyi, an gerekleri iinde, tabi dnyada yaayan toplumlar var, biz
kefetmiyoruz. Btn uluslar aras gelimeleri de gz nne alarak bu ynde almalar.

10

imdi bizim yle geriden bakldnda hizmet politikalarnda, nce oradan balayaym, yani
zihniyet deiimi veya demokratikleme admlarndan nce belki iki safhay belirtmem lazm. Bir defa
hizmet politikalarnda deiim ve yaklamlar. Bunu tabi ne aldk. En ne aldmz belki budur
denilebilir. Yani bunu da ok planl ele aldk. imdi bizim web sitelerinde vardr. 2002 seim
beyannamemiz, 2002de 3 Kasmda bir genel seim oldu. O genel seim iin hazrladmz bir seim
beyannamemiz vardr, partilerin biliyorsunuz yazl seim beyannamesi vardr, bir anlamda topluma
taahht verir. Bizim ilk seimimizdi ve taahhtlerimiz oradadr. Onu hazrlarken, onun yine
hazrlanmasnda koordinasyonunu yrttm o zaman, oraya baklrsa bizim hizmet politikalarmzn
tamamn orda grrsnz, yani tesadf deildir. Size yle rnek vereyim. Burada grdmz
salk oturumu da var, onlar iin de faydal olur. Salk politikalarmz. O beyannamede, o seim
beyannamesinde, salk politikalarmzla ilgili kendimize koyduumuz drt hedef vardr. Bu drt
hedefin tamam da yasal zeminiyle birlikte gereklemitir. O zaman tabi bir de acil eylem plan
yaptk, yani siyasetiler, geleneksel siyasetiler gider seim meydannda syler, seim
beyannamesinde yazar, ama sonra gerekletirmez. O duruma da dmemek iin biz tarihler koyduk,
u iki ylda tamamlanacak, u ylda tamamlanacak diye, ve bunu da ilan ettik. Acil eylem plan
dedik bunun adna, kendimizi balamak iin ve oraya gelen bakan da balamak iin. Ve sonunda
bunlarn hepsi, neydi onlar, o drt husus? Bir, salkta rasyonaliteyi getireceiz, yani salk
hizmetlerini bir merkezde. Bizde paral idi: Sosyal Gvenlik Bakanl vard, hastanelerin bir ksm
ordayd, Salk Bakanl bir yerde, Sosyal Gvenlik Bakanl hem sigorta grevi gryor hem salk
hizmeti yrtyor, kurumlarn hastaneleri Hastaneleri dedik, Salk Bakanlna getireceiz ve
salk hizmeti tek elden yrtlecek. Btn hastaneler birleecek, yle blnme yok; vatanda her
hastaneye gidebilecek. Sosyal Gvenlik Bakanl, Sigorta Bakanl olacak. O saln parasn
deyecek, sigorta grevlisi u anda Sosyal Gvenlik Kurumu ite orada. Ve Sosyal Gvenlik
Kurumunu reforme ettik ki oras saln sigortasdr. ki, genel salk sigortasn nfusun tamamna
yayacaz. Primini deyemeyenleri biz deyeceiz, genleri prim d tutacaz, on sekiz yana kadar
genel salk sigortasna tabi klacaz. Toplumun tamam sigortaya dhil olacak. Ve oldu. , aile
hekimliini kuracaz. Aile hekimlii her aileyi takip edecek, her bireyi takip edecek. Drt, hasta
haklarn gelitireceiz. Hasta haklarn belki biraz fazla gelitirdik, salk alanlar biraz, belki
doktorlar rahatsz, belki orada denge biraz bozuldu ama yani neticede o da oldu. imdi tabi daha
2002de planladmz almalar o bakanlmz yapt. Bu btn dallar iin geerlidir diyebilirim,
yani byle bir hizmet politikas.
Fiziki deiim, bunlar ne aldk yol; havaalanlar, uaklar, tren, vesaire, yani toplumun yaayn
rahatlatmak... Ama bunun yannda benim esas kalan sremde deineceim esas demokratikleme ve
bu ynde zihniyet deiimi. Burada tabi ok daha ince alma gerekiyor. Burada ok itina gstermek
gerekiyor. Ve burada Trkiyede yaayan btn vatandalarmzn her blgedeki hassasiyetlerini
gzetmemiz gerekiyor. Bir yerde, bir blge iin n grdnz politikalar baka bir blgede tepkiler
toplayabilir. Trkiye tabi ok renkli bir yap... Hem kltrel, hem dini, hem etnik vesaire, btn bu
hassasiyetleri de korumanz gerekiyor. Biz de bir siyasi partiyiz, bir taraf yaparken bir taraf
ykamazsnz. Ve ansmz u, Trkiyenin her tarafnda, her blgeden destek alyoruz ve dolaysyla
da biz onu da korumak durumundayz. Yoksa iktidar olamazsnz. Dolaysyla hem bu hassas
konularda deiimi yrteceksiniz, politikalar gelitireceksiniz, hem de gcnz koruyacaksnz. Ve
bu ok hassas bir dengedir. Normal niversite krssnde bu o kadar hassas deildir. imdi ve bu
konuda biz baarl olduk bakn bunu syleyeyim, nk seimde, her seimde oyumuzu biraz daha
arttrdk. Yani toplumsal destei aldk. Hem deiimleri yaptk hem de toplumsal destei aldk. Bu
manada kendimizi dorusu baarl da gryorum ben. Yani bir sosyolojik bakla, bir sosyal
deimeci olarak baarl da gryorum bu politikamz. imdi biliyorsunuz bizim ilk balayta
sloganlarmz: nsan yaat ki devlet yaasn. ok kullandk bunu, partiyi kurarken ilk hkmet
olduumuzda. Bu u: insan ne almak, insan ne aldk. Bu bir ecdadmzn bir szdr,
biliyorsunuz. Yani Osmanlnn kurulu dnemi, orada bir byk zati efendim Osmanlnn ilk beyine
nasihatte bulunuyor: Osman Beye. Osman Bey hem damad hem mridi. Yeni ynetici Osmanl
mparatorluunu kuracak, yeni balyor, daha neredeyse beylikten yeni k. Evladm, diyor,
insan yaat ki devlet yaasn diyor. Kendi medeniyetimizin miras bu. Yani ne insan al, ne
devleti alma. Devlet, her ey, insan iin vardr. nsann huzuru, mutluluu iin. Dolaysyla insan
gzet diyor her zaman. Biz bu sloganla, yani ilk balarda bunu daha da ok kullandk. Ve bunu,

11

dorusu, gelitirme ynnde de, daha ilk kurulduumuzda ilk yaptmz icraatlar, genler var burada,
bazen genlik olaylar olunca ben diyorum ki bir sosyolog olarak, yani hem de bir hkmet yetkilisi
olarak, bunlar bu ileri yaptmzda daha on yandayd diyorum, imdi onlara nasl anlatacaz? Yani
2002de yaplan, 2003te yaplan, o zaman ilkokulda olan, imdi niversiteye gelmi Dolaysyla
burada tabi gen arkadalarmz var. Trkiyenin te birinde olaanst hal vard o zaman.
Olaanst hal. Olaanst hal demek normal hukuk sisteminin ve idare sisteminin rafa kaldrlmas,
kendine has, iinde ok keyfilikleri de tayan, olaanst hal zaten isminden belli, olaan d bir
ynetim. Burada ikenceler var, faili mehuller var, yargsz infazlar var, hakszlklar var,
hukuksuzluklar var, her ey var. Askeri bir ynetim var, vesaire. Bizim ilk hkmetimiz, deerli
arkadalar, 19 Kasm 2002de ilk toplantsn yapt, Abdullah Gl hkmetidir. Abdullah Gl o
zaman ilk hkmeti kurdu biliyorsunuz babakan olarak. Ve ilk kararlarmzdan birisidir; olaanst
hali kaldracaz, Trkiyeyi normalletireceiz. Ve 30 Kasm 2002de biz olaanst hali kaldrdk
Trkiyede. Olaanst hali, o blgelerden gelen dostlar vardr, oralarda ok dinlemilerdir zaten.
nk Trkiyenin her yerinden niversitelerden gelen arkadalar var, listede grdm. lk icraatmz
bu. Ve bu tabi, o kadar olaanstlk vard ki Bunlar yle alglamayn, ondan ben zlrm, ben
pek popler siyaset yapmam genelde. Her yerde dorular kendi akademik ortammdaki gibi
konuurum, ben hkmette de yleyim, partide de, her yerde. Yani partimizin de st ynetimindeyim,
biz konuuruz yani oralarda da ayn eyleri. Yani burada kendi deneyimlerimizi anlatyorken yanl
alglar olursa o bizi zer. Ben Trkiyenin ilk on, on bir, on iki, on yln anlatyorum burada. O
zaman anormallikler vard. Neydi mesela? Bir genel bakan partisi seime giriyor, iktidar oluyor
seim sonucu, hem de ok byk bir ounlukla, ama kendisi aday olamyor. Byle bir lke... Onun
iin Abdullah Bey, en yakn arkada babakan olarak hkmeti kuruyor, babakan, genel bakan
olarak kalyor Tayyip Erdoan o zaman. Genel bakanlkta yer alyor. Byle eylerin olduu bir
dnem ite, bunlarn hepsini bir anlamda restore ederek geldik. O da neydi, DGMler vard, Devlet
Gvenlik Mahkemeleri. Ve bir iir okudu Siirtte bildiiniz, Diyarbakr DGM onu hapse mahkm etti.
Dolaysyla aday olamad o zaman. O iirde bir airimizin bilinen bir ismin iiri. imdi Trkiye
oralardan geldi. Onun iin imdi biz bu dnemde Trkiyeyi nasl normalletiririz, hepimizin ortak
kaygs bu. Birbirimize de ikna ederek yryen bir hareket. unu size zellikle sylemek istiyorum,
deerli meslektalar, gen sosyologlar; bizim bir Avrupa Birlii servenimiz var. Avrupa Birlii
biliyorsunuz 50li yllarda balam ama 60l yllarda imzalar atlm. Ankara Anlamasyla gelgitlerle
uzam gitmi. Dikkatinizi ekmitir biz hkmet olunca ilk ilerden biri olarak AB srecini
hzlandrdk. Bir AB seferberlii balattk adeta. Bunu eminim aranzda deerlendirenler olmutur. Bu
bizim, Trkiyede toplumsal deime demokratikleme sivilleme stratejimizin de nemli bir
parasdr. Hemen iktidar olduumuzdan 1 ay sonra 12 Aralk Kopenhag Toplants yapld. Ondan
sonra 2004n sonunda 17 Aralkta Brksel Toplants yapld, kararlar alnd. Btn bunlar yaparken
arada tabi ok reformlar yaptk. Eer AB sreci olmasayd i mekanizmalarla biz bu
demokratiklemeyi salayamazdk. Pek ok engel kard. Bu bizim bilinli bir uygulamamz, hem
Trkiyenin standartlarn ykseltmek, hem de Trkiyedeki bu demokratikleme admlarn AB
rzgryla daha da hzlandrmak ve ok da iyi oldu. Hatrlayn,2003 2004 2005i, yani o zaman
mecliste iki parti var. kisi i birlii yapyor ve Ab ile ilgili anayasa deiiklikleri, yasa deiiklikleri
ve bizim demokratikleme sivilleme admlarmz en ok o dnemde atlmtr. Tabi zelikle
Kopenhag Kriterleri ve tabi Maastricht Kriterleri ikisi birden. Kopenhag Kriterleri Trkiyenin
standardnn ykseltilmesinde katk vermitir. Maastricht Kriterleride ekonomi standartlarmzda,
zellikle disiplinli mali politikamzda ve benzeri konularda bizi glendirmitir. Ve o ikisi biz fayda
grdk. Hibir zarar grmedik. Yani siyasi sebeplerle Kbrs politikas vesaire durgunluklar grlebilir
ama AB ile ilgili bizim hedeflerimiz devam ediyor, edecek ve bizim iin o nemli.
Burada zellikle de bu sivilleme konusunda ok ey yapld ama ben bunlar anlatamam. Yalnz
bir kitap getirdim, Sessiz Devrim diye hazrlattm bir kitaptr. Belki hepine yetmez ama bizim ilk on
ylmzda Trkiyede toplumsal deime, zellikle demokratikleme admlar olarak genel politikalar
deil, sadece demokratikleme admlar olarak neler yapld onun bir envanteri 2002 sonundan
balyor adm adm 2012nin sonu ama 2013nde bann bir ksmn aldk buraya. Yani sizler iin
eminim faydal olacak bir referanstr. Temin edemeyen olursa bize ulasnlar bizim sekretaryamz
onlara gnderir. Buraya da zellikle ben bunu getirmek istedim. Ama unu syleyeyim, o zaman o
dnemin Milli Gvenlik Kurumu Genel Sekreterlii diye bir ey var. 28 ubat srecinden falan

12

hatrlarnzdadr. imdi 28 ubat davasnn raporlar nem kazanyor tabi. Nerdeyse Milli gvenlik
Kurulu Genel Sekreterliinde alternatif hkmet vard adeta, btn kurumlarn temsilcileri ve askeri
temsilciler, oras ve Milli Gvenlik Kurumu lke ile ilgili esas ynetimi yapyordu. Milletin verdii
oylar, milletin iradesi, iktidara yeterince yansmyordu. Belki hkmetler seimle geliyor ama vesayet
mekanizmalar ok glyd. Kimi askeri vesayet, kimi yarg vesayeti ama milletin iradesinin stnde
ve dnda vesayet mekanizmalar vard. Esas demokrasi siz milletin iradesini ynetime ne kadar iyi
yanstrsanz esas demokrasi o tabi. Yani deiim dediimizde pek ok politika burada saylabilir:
MGKnn sivillemesi, Olaanst Halin kaldrlmas. O dnemlerde ikence vard arkadalar.
kence iin biz zel bir dzenleme yaptk 2003te. Trkiye ikence ile anlan bir lke. Avrupa nsan
Haklar Mahkemesinde birinci sradayz Trkiye olarak o zaman. Yurtdna kan hocalar, ben
kendim de bir iki yl business scholar olarak gitmitim, o zaman o skntlar grdm. Ve biz ilk
geldiimiz yllarda yle bir ey yaptk. kenceye sfr tolerans dedik. yle bir dzenleme yaptk ki,
ceza kanunundaki cezay artrdk, paraya evrilemez, ertelenemez, zaman amna urayamaz yaptk.
Gvenlik birimleri brakn ikence yapmay, kendi ilerinde bazen aknlklara dtler ilk
zamanlarda ama yerine oturdu her ey. ileri bakanlm dneminde btn karakollara kamera
koydurdum. Hepsine, ne olursa mutlaka hele nezarethanelerde. Yani baka Trl nleyemezsiniz
insanlardaki zihniyet deiimi zaman alyor. Bu tr acil konularda bazen bu tedbirleri almak
durumundasnz. Sonra deiti, imdi gvenlik birimlerimiz o konularda yeni eyler rendiler
okullarda eitimde bunlara yer verildi. Artk zaten ikence olay pek duyulmuyor. Duyulursa da
kameralar kaydediyor ve gerekenler yaplyor ama ok mazi eyler. Ekip kuruldu, bilgi edinme yasas
diye bir ey getirdik, vatandaa effaf olma, kamu kurumlarnda eer vatanda bir ey renmek
istiyorsa dileke versin 15 gn iersisinde kendisine bilgi verilecektir. Bilgi edinme kanunu diye bir
kanun kardk 2003te. Tabi ok tuhaf eyler de vard. nsanlar ana dilini konuamyordu. Kimi
kyafetinden dolay, ite ban rtt diye niversiteye gidemiyordu. Yani yle bir tabloydu
arkadalar, bakn gereki olalm, halen baz eyler var ama Trkiyede devletin vatandann deiik
kesimleriyle sorunu vard, her kesimle ayr sorunu vard. Vatandann birounun gvenini
kaybetmiti. Hlbuki devlet vatandann gvenini kazand srece gl olur. Bunlar zerek
insann anlayarak, her kesimi anlayarak, her kesimi memnun ederek gl devlet olur. Her kesimin
devlete balln daha fazla arttrrz. Ama bunlar iyi sosyolojik analizlerle olur. Yani toplumun
derinlerine gittiinizde o insanlar gryorsunuz. O insanlarn aclarn anlyorsunuz sorunlarn
anlyorsunuz. O insanlara siz burada kendi vatandalarnz olarak sahip kacaksnz. Anadilini
konuacaksa konusun niye mahkm ediyorsun, dini inancn yaayacaksa yaasn niye mahkm
ediyorsun, kyafetle ekille falan niye urayorsun. Btn bunlar devletin btn toplumlarn,
amzda at, yendii eyler. ok renklilik, rahatlama, bir anlamda bu konularn hepsinin almas,
dorusu bunlar katlanarak gidiyor fakat btn bunlar da zaman alyor. Burada son olarak da ifade
etmek istediim. Btn bunlar yaparken una ok nem verdik: Her adm atarken toplum btn
kesimleri, bazen etnik yaplara zel olarak aratrmalara. Ne nerede nasl karlanyor. imdi yle bir
eyden bahsetmek isterim, zamanlama ile ilgili zelikle. Bir konu alyorum. Benim elimde o konu.
O zaman devlet bakanym. imdi devlet bakanl yok kaldrdk zaten. Acaba anadilde veya
lkemizde konuulan farkl dil ve lehelerde haftada bir veya iki gnde bir yle bir 45 dakika
haber yayn yaplabilir mi? te Arapa Krte vesaire, dildi galiba biri de Bonakayd. 45 dakika,
TRT3 var o zaman TRT3de planlyoruz bunu. Ben 4 ay uratm. kna etmek istiyorsunuz,
kurumlarmz iddetle kar kyor. Byle bir ey olmaz, blnrz gideriz korkularla yaayan bir
devlet olmuuz, her eyden hemen korkmuuz. Ynetildii ynetmelik deiecek RTK ynetmelii
ve bu mmkn olacak. Sonunda baardk. Yani ama nasl spiker uarada oturacak, arkasnda Trk
bayra urada duracak ite haberi yle okuyacak falan neyse balad dilde Arapa, Krte ve
Bonaka. Hi bir ey olmad. Aradan yllar geti biz iki kanalda, yine TRT tabi, birinde 24 saat
Arapa, birinde 24 saat Krte yayn karar aldk. O daha rahat oldu nk grld o 45 dakika
yaynla kyamet kopmad. Aksine daha da vatandalarmz daha fazla eyi devletin televizyonundan
dinledi. Bu iki televizyon ne oldu biliyor musunuz arkadalar? u anda El-Cezireden sonra Arapa
kanalmz bu blgede en ok izlenen kanallardan birisidir. Krte kanal bizim snrlarmz at,
Suriyede, randa, Irakta vatandalar onu izler oldu. Evvelden bizde yoktu bunlar. Amerikann sesi
Krte yayn yapyordu, o zaman Sovyet dnemi bizim radyo Krte yayn yapyordu, imdi de ite
Avrupada Roj Tv ve baka eyler oralarda yayn yapyorlar vatandalar onlar dinliyordu. Yani bu
deiimler aslnda bizi glendirdi. O vatandalarmzn da gvenini aldk. Hala istismar edenler

13

olabilir, hala kt niyetliler olabilir. Onlar zaten niyeti ktyse bir ey yapamazsn. Ama vatandan
anlama dinleme ve bu manada devletin baz hizmetler yapmas hem devleti glendirir hem
vatandan gvenini arttrr. Yani bu ret inkr asimilasyon politikalaryla bir yere varlmam. Aksine
Terr rgtnn eline frsatlar verilmi, onlar daha da glendirmi, hlbuki bu sorunlar ok daha
nceden iyi analizlerle, iyi sosyolojik analizlerle daha abuk zlebilirdi. Bu gne gelmezdi. Banda
daha kolayd. Ama siz gvenlik tedbirleriyle zeceim diye giderseniz olmaz. Hi bir lke bakn
Dnyadaki btn terr olgular, olaylar hangi lke nasl zm. Gney Amerikadan Uzak Douya
Filipinlerine, Avrupas her yeri, hepsini basl hale de getirdik. steyenler olursa bizim kurumuzda
vardr. Analiz ettik biz bunlar. Hi bir yerde gvenlik tedbirleriyle bunlar zlememitir. Biz
gvenlik paradigmamz deitirdik. Bu konuda deitirdik. ok ynl bak ok ynl politikaya
evirdik. Baarl olduk mu? Bize gre yryen bir sre, daha alnacak yollar var kk derinde olan
sorunlar zmeniz iinde tabi zaman istiyor. Ama neticede bu almalarn yaplmas gerekiyor.
Kolay m bu kararlar? Kolay deil. Bata syledim. Yani siz sosyal deimeyi planlayanlar, sosyal
deimeyle ilgili alanlar bunun ne kadar zor olduunu grr. Yryen 30 yldr terr var. Her
kynze her ilenize ehitler gelmi. Toplumdaki bu konudaki duyarlln ne derecede olduunu
gryorsunuz. Baz siyasi partiler o ortamlarda daha aktif olabiliyor. Btn bunlarn iinde siz bu
kararlar alyorsunuz ve bu insanlar da ikna etmeniz gerekiyor. Byle bir lkede bu yndeki deiimi
salamak kararlar almak kolay da deil. Deerli arkadalar ben burada szlerimi bitirmek istiyorum.
Biraz ge baladmz iin, saatim yeni doluyor ama unu ifade etmek istiyorum siz meslektalarma:
Dnyada ok hzl bir sosyal deime var, toplumsal deime var. Trkiye bu manada geri asla
kalamaz, kalmamaldr. zellikle bireyin ok nemli olduu, ok sesliliin ok nemli olduu
dnemdeyiz ve hayatn gzellii burada. Her insan deerli, her inan her dnce deerli tek lt
iddet iermeyecek. iddet ile dnceyi ayrdnzda hayat gzelleir. Ynetim rahatlar. iddet
iermeyecek. Kimse kimseye engel olmayacak. Kaba davran yok. Ama her dce her inan ifade
edilecek ve yaanacak. Bu ortam saladnzda o lke gzel lkedir. Biz iimizde ok farkllklar
tayan bir toplumuz arkadalar. O olgunlua ermek durumundayz. O olgunlua erimezsek bu
sorunlar sona erdiremeyiz. sterse bin kiilik bir nfus olsun farkl huzursuzluunuz olur. Bunlar
yenmek durumundayz ve bunun iinde gen aratrmaclara, sosyologlara alana inin diyoruz.
Bunlara kafa yoralm arkadalar. ok malzeme var hele u an devlette ok malzeme var. Sizlere veri
olarak kullanacanz ok malzemeler sunabiliriz. Bunlarn ok allmas gerekiyor. Ben dorusu
burada olmaktan ok mutluyum. Onu bir defa daha ifade ediyorum. Aranzda bulunmaktan ve sizlere
bu krsde hitap etmekten. Bu bir ayrcalk benim iin. Hepinize ok teekkr ediyorum. Hepinizi
sevgiyle selamlyorum, sa olun.

B1 OTURUMU
TOPLUMSAL CNSYET-I:
KADIN YOKSULLUU VE ALIMA

1

YOKSULLUU EV NDEN TANIMLAMAK: KADIN BAKI AISINDAN
YOKSULLUK
Gl AKTA
1
ZET
Kadn ve erkein toplumsal konumlar ve buna ilikin iktidar ilikileri cinsiyet rolleri temelinde
ina edilmektedir. Bu ina sreci iinde erkein darda tam gn almas ve aile reisliini stlenmesi
buna karlk ev ve ocuk yetitirme ilerinin kadnlar tarafndan karlksz yaplmas, bir mddet
sonra bu srecin ev kadnl grevine dnmesi, kadnn kamusal alanda ucuz igc olarak
deerlendirilmesi ve ailenin zel alan olarak grlp kadnn bu zel alanda kalmas ile toplumsal
yaamdan dlanmas yoksulluun kadn bak asndan yeniden gzden geirilmesini gerekli
klmtr.
almada kadnlarn yoksulluu nasl deneyimledikleri ve tanmladklar sorunsal hane iinden
irdelenmeye allrken derinlemesine grme yntemi kullanlmtr. almann uygulama safhas
Denizlinin farkl blgelerinde yaayan ve tesadfi rneklem yoluyla seilen 20 kadna yar
yaplandrlm sorular yneltilerek gerekletirilmitir.
Grmeye katlan kadnlar yoksulluu farkl ekilde yaadklarn dile getirirken sadece maddi
skntlar yaamadklarn ayn zamanda aile iinde karar mekanizmalarna katlma, eitim ve meslek
edinme, sosyal evre oluturma konusunda tercihte bulunma ekseninde sylemsel bir g eitsizliini
de yaadklarn ifade etmilerdir.
Anahtar Kelimeler: Yoksulluun kadnlamas, zel alan-kamusal alan, aile ii sylemsel
pratikler.
ABSTRACT
Social positions of women and power relations depending on them are constructed on the basis of
gender roles. In the process of construction, mans assuming the role of head of family and his
working full time outside, and , on the contrary, womans unpaid child rearing and home labour, and
after a while transformation of this period into the duty of housewifery, appreciation of woman as
cheap labour in public space and designating family as a private space and restraining woman into this
space and ultimate isolation from the social life make it essential to re-evaluate poverty from the
perspective of woman.
In the study, in-depth interview technique was used to examine how woman experience and define
poverty within house. Application of the study was performed on randomly selected 20 women living
in the different regions of Denizli by addressing semi-structured questions.
While participating women explained that they experienced poverty in different ways, they also
announced that they did not only suffer financial problems but also they suffered power inequality on
the basis of participating in decision mechanisms in family, education and employment, and making a
social environment.
Keywords: Poverty, absolute poverty, relative poverty, feminization of poverty, vital chances,
gender roles.

GR
Yoksulluk son yllarda farkl kavramlatrmalarla birlikte yeniden tartlmaktadr. Farkl
kavramsallatrmalara ihtiya duyulmas yoksulluun tanmlanmasndaki zorluklardan
kaynaklanmaktadr. Zorluun gerisinde grelilik, ya da neye ya da hangi ltlere gre sorusu yer
almaktadr. ltler doal olarak koullara, kltrlere, kiilere ve nceliklere gre farkllk

1
Yrd.Do.Dr., Pamukkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, gaktas@pau.edu.tr

2

gstermektedir. Gnmz itibaryla yoksulluk almalarnda, politika gelitirme srelerinde iki
tanmlama biimi karmza kmaktadr. lki yoksulluun gelir ve tketim, ikincisi ise yaam koullar
(salk, beslenme, eitim, bo zaman, vb) zerinden tanmlanmasn iermektedir. Gelir zerinden
yaplan tanmlama mutlak ve greli yoksulluk olarak kavramsallatrlmaktadr. Mutlak yoksulluk
(uluslararas yoksulluk dzeyi) insann yaamn srdrmesi iin gerekli temel besin maddelerini
tketememesidir. Besin maddesi tketmemenin parasal karl gnlk 1.25 dolarn altnda gelir elde
edilmesidir (ener, 2012:53).
Greli yoksulluk ise, kiinin bir toplumsal varlk olmasndan hareket etmekte, kendisini biyolojik
olarak deil, toplumsal olarak yeniden retebilmesi iin gerekli tketim ve yaam dzeyinin
saptanmasn iermektedir (ztrk ve etin, 2009:2666).
Yoksulluu tanmlamak-anlamak asndan sadece ekonomik srelere bakmak yeterli deildir.
Ayn zamanda sosyal ve kltrel srelere de bakmak gerekir. Bu konuda Amartya Sen tarafndan
yaplan zmlemeler yararl olacaktr. Sen yoksulluu bir gelir azl ya da gelir yetersizlii
olarak nitelendirmektense kapasite-yapabilme yetersizlii olarak tanmlamaktadr. Sene gre gelir,
iyi bir yaam srdrmemizi salayan faktrlerden sadece biridir. Gelirin yaam seviyesine
yansyabilmesi iin drt faktrn daha etkili olduunu belirtmitir: Kiisel farkllklar ve yapabilirlik
engelleri, insanlarn farkl fiziksel zelliklere sahip olmas -zrllk, hastalk gibi- ihtiyalarn da
farkllatrmaktadr, evreye-doaya ilikin faktrler (iklim, vb), sosyal koullar ve kiisel yapabilirlik,
kamusal hizmetler salk ve eitime eriebilme, yaanan ortamda iddet olup-olmamas vb) ile
farkllklarn ilikisel grnmleri toplumlar-kltrler arasndaki alglay-deerlendirme farkllklarn
iermektedir (ener, 2012:54).
Yoksullua ilikin farkl tanmlamalarn olmas yoksulluun, sadece kadna indirgenemeyecek ok
ynl bir kavram olduunu bize hatrlatr. Yoksulluk snfsal yapya, yaanan corafyaya, kltrel
dokuya bal olarak farkl srelerle tanmlanabilmektedir. Fakat yoksulluun cinsiyetle ilikisi ve
kadnlarn yoksulluu nasl deneyimledii sorunsal son yllarda nemli bir tartma konusu olarak
karmza kmaktadr. Bu balamda kadnlarn ve erkeklerin toplumsal cinsiyet rolleri, aile ve sosyal
yaamdaki sahip olduklar haklar ve kaynaklara eriim konusundaki farkllamalar nedeniyle
yoksulluk sorununun irdelenmesinde kadn yoksulluu nemli bir parametreyi oluturmaktadr.
Kadn yoksulluu ya da yoksulluun kadnlamas kavram ilk defa 1995 ylnda 4.Dnya Kadn
Konferans Eylem Plannda yer almtr. Dolaysyla yoksulluun kadnlamas kavram Birleik
devletlerde yalnz yaayan kadnlarn ya/ya da tek ebeveynli ailelerin (kadn+ocuk) daha yoksul
olduuna ilikin ampirik almalarn sonucunda ortaya kmtr. Aile yapsnn deimesi,
boanmalarn artmas, evlilik d ocuk sahibi olma orannn artmas ve ocuklarn kadnlar tarafndan
baklmas gibi nedenler yoksulluun kadnlamasn aklamak iin kullanlmtr (ener, 2012:55).
Bu noktadan yola ktmzda kadn ve erkein birlikte yaad hanede kadnlar yoksulluu
eitim, salk, meslek edinme ve kararlara katlma noktasnda daha derinden yaamaktadr. Eitim
olanaklarndan yoksun, meslei olmayan, enformel sektrde alan, sosyal gvence kapsam dna
itilen, korumasz hem kadn hem de ou kez bir e ve anne olmann getirdii ykn altnda
yaamn srdrmek zorunda kalan kadn iin yoksulluk, kanlmaz bir gerek olarak karmza
kmaktadr (Duyan, 2010:20).
Bu erevede aratrmann genel sorunsal, aile iindeki karar mekanizmalarnda, eitim
olanaklarnda, meslek edinme konusunda, yakn evresiyle kurduu ilikiler erevesinde kadnn
yoksulluu deneyimleme biimi ne ynde karmza kmaktadr sorusundan yola karak kadn bak
asyla yoksulluu ev iinden analiz etmeye yneliktir.
Bu ama dorultusunda kadnn yoksulluu nasl deneyimledii ve kendilerini yaamn hangi
alanlarnda yoksul olarak deerlendirdikleri, hane iinde yoksulluu nasl yaadklar ve yoksullua
ilikin sorunlarn boyutunu onlarn bak asyla derinlemesine grme teknii kullanarak
irdelenmitir. ncelikli olarak TKten Denizli merkezde yoksulluk snrnda yaayan ailelerin
bulunduu mahallelerin bilgisi alnm ve bu mahallelerde yaayan ailelere muhtarlk araclyla
ulalmtr. Sz konusu blgelerde yaayan aileler iinde tesadfi rneklem yoluyla 20 kadna
ulalmtr. Aratrma kapsamna dahil olan kadnlara grmenin ierii hakknda bilgi verilerek

3

randevu talep edilmitir. Kadnlara yoksulluu aile ve toplumsal yaamda hangi biimlerde
yaadklar, kendilerini yoksul olarak tanmlamalarnda neleri kstas aldklar ve yaamlarn nasl
etkiledii konusu yar yaplandrlm soru formlar yneltilerek analiz edilmeye allmtr. Seilen
blgenin en nemli zellii, kadnlarda okuma-yazma bilme orannn dk olmas, enformel sektrde
alan kadnlarn younluu, erken ya evlilii, yksek hane nfusu ve alan kadnlarn gelirlerinin
dk olmas saylabilir. Aratrmann amac dorultusunda kadn yoksulluunu irdelerken sadece ev
kadnlar deil ayn zamanda alan kadnlar da aratrma kapsamna dahil edilmitir. Bylece ev
kadn ve alan kadnlar, yoksulluu ne ekilde yaamaktadrlar ve bu hangi noktalarda birbirinden
farkllar sorusuna da cevap bulunmu olacaktr.
1. YNTEM
alma nitel yntemi benimsemitir. Derinlemesine grme teknii ile aratrmann verileri
toplanmtr. Aratrmann amac dorultusunda aratrmann katlmclar tesadfi rneklem
yntemiyle seilen 20 kadnla yar yaplandrlm soru formlar yneltilerek gerekletirilmitir.
Katlmclarn izinleri alnarak grmeler ses kayt cihazna alnm ve isimlerin deifre edilmeyecei
bilgisi kendilerine iletilerek sorularn daha rahat ve doal ortamlarnda cevaplanmas salanmtr.
1.1. Aratrmacnn Katlmc Grubu
Grme yaptmz kadnlardan 10 tanesi ev kadn, 4 tanesi tekstil firmasnda hizmetli, 3 tanesi
irkette sekreter, 2 tanesi tekstil atlyesinde ve 1 tanesi ise evlere temizlie giden kadndr. Aratrma
kapsamna giren kadnlardan 14 tanesinin eitim dzeyi ilkokul mezunu, 4 tanesi ortaokul terk ve 2
tanesi ise lise mezunudur. Katlmclarn yaadklar evler ya gecekondu trnde, tek katl, derme
atma yaplardr ya da olduka eski ve bakmsz apartmanlarn arka cepheleri veya kapc daireleridir.
Harcama kalplar dardr ve corafi hareketlilikleri, sosyal yaam frsatlar snrldr. Hanelerde
genellikle drt-be ocuk vardr ve ocuklarn ounluu kalifiye olmayan ilerde alp eitimlerini
yarda brakmlardr.
1.2. Veri Toplama
Aratrmann nitel saha uygulamasnda kadnlarn gerek aile iinde gerekse toplumsal yaamda
yoksulluu yaama biimleri ve yoksulluu nasl tanmladklar yar yaplandrlm soru formlaryla
cevaplanmaya allmtr. Ayrca aratrma boyunca gzlem notlar tutulmutur.
1.3. Veri Analizi
Aratrmann grme kaytlarnn transkripsiyonu neticesinde kadnlarn yoksulluu yaama
nedenleri, yoksulluun aile ve sosyal yaamlarn ne ynde etkiledii, yoksulluu en ok hangi
alanlarda (eitim, salk, meslek ve sosyal ilikiler alannda) yaad sorunsaln kadn bak
asndan vermeye ynelik tanmlamalardan yola karak tekrarlanan kavramlar bulunmutur. Srekli
tekrarlanan kavramlardan genel bir kategori oluturulmu ve alt kategorilerle birletirilmitir.
Oluturulan kategorilerle grmelerin problem cmlelerimizi ne lde destekleyip desteklemedii
tespit edilmitir. Aratrmada grme zmlemelerindeki verilerin zgn biimlerine sadk
kalnarak bireylerin sylediklerinden dorudan alntlar yaplm ve bu alntlar oluturulan temalar
altnda incelenmitir.
2. KADIN YOKSULLUUNA EV NDEN BAKMAK
Szlk anlamyla yoksul, yeterli dzeyde paras olmayan veya konforlu bir ekilde yaamak iin
gerekli olan aralara sahip olmayan kiidir. Yoksulluk kelimesi ise, yaamn gerektirdii olanaklardan
yoksun olma durumunu ifade etmektedir (Arpacolu ve Yldrm, 2011:61). Bir baka tanmda ise
yoksulluk; gelir eksiklii-azlna bal olarak asgari yaam dzeyini srdrmek iin gerekli mal ve
hizmetlerden yararlanamama ve bu durumun beraberinde getirdii sosyal mahrumiyet gelitirme
duygusudur. Yaam srdrmek iin gerekli olan eyler ise, iinde bulunulan topluma, evreye ve
koullara bal olarak deiiklik gstereceinden yoksulluk kavram her zaman gzlemlenen durumla,
standart durumun karlatrlmasn gndeme getirir.
Yoksulluk, sadece gelir ve fiziki kaynaklarn yetersizlii deil, ayn zamanda toplumsal
mahrumiyet, gszlk ve kaynaklarn dalmndaki farkllktan kaynaklanmaktadr. Yoksulluk

4

konusu birok lkede sektrel ve ulusal dzeylerde olduu gibi, hanehalk ve toplumsal cinsiyet gibi
mikro dzeylerde de ele alnmaktadr (ztrk ve etin, 2009:2670).
Toplumun baz kesimleri (kadnlar ve ocuklar gibi) salk, eitim, kltrel olanaklara sahip
olmak konusunda yaamsal frsatlara ulaamazken ayn zamanda aile ve sosyal yaam alanlarnda
karar alma srelerine katlm noktasndada ciddi bir yoksulluk kriziyle kar karya kalmaktadrlar.
Toplumsal cinsiyeti yaklamdan dolay kadnlarn sosyal yaamdan uzak ve zel alanda tanmlanyor
olmalar, zellikle eitim, meslek ve yaamsal frsatlar asndan yaanan eitsizlikler yoksulluun
kadnlar asndan patolojik bir durum olduunu gstermektedir.
almamzn kapsamna giren kadnlar, kendi iinde homojenize bir grup olmadklar iin alan
kadnlar ile ev kadnlar ya da eitim dzeyi dk olan ile eitim dzeyi yksek olan kadnlar
yoksulluu farkl ekillerde yaamaktadrlar. Kadn yoksulluunu anlamak iin kadnlarn ister ev
kadn isterse alan kadn olsun, hane iindeki g dengelerini nasl kurduklar ve hane iinde
yoksulluu ne ekilde deneyimledikleri sorunsalna bakmak gerekir. Yapm olduumuz almada
kadnlara yoksulluu nasl tanmladklar sorulduunda genelde almayan ev kadnlar aresizlik,
sefillik, dmann bile yaamamas gereken ac tecrbe, kaderi kt olma, anlamsz ve bo bir
yaam olarak tanmlarken, alan kadnlar erkein eline bakmak, kadnn esareti, evinin-
arabann olmamas, lks apartmanlarda yaayamamak, tatile gidememek gibi ifadelerle cevap
vermilerdir. Verdikleri cevaplara baktmzda ev kadnlarnn yoksulluu kanksadklar, renilmi
aresizlikle var olan koullara boyun edikleri ve deitirilemeyecek-dzeltilemeyecek bir yaam
koulu olduunu ifade ederken alan kadnlar ise yoksulluu sosyal, kltrel ve fiziki artlarn
eksiklii olarak deerlendirip sylemleri gelecek beklentisi olarak bir talebi de kendi iinde
barndrmaktadr.
Kadnlar erkeklerden farkl bir kltrel ve sosyal koullanma ierisinde yaadklar iin daha
snrlar izilmi bir yaam alannda hareket etmektedirler. rnein grmelerde ayn mahallede
yaayan kadnlar (ister ev kadn isterse alan kadn olsun) benzer zorluklar ve sorumluluklar
yaadklarn ve birbirlerinin skntlarndan yola karak bunu yaamalar gereken bir kader olarak
deerlendirdiklerini dile getirmilerdir. Bu inanc da bir arada yaptklar sohbetlerde
pekitirmektedirler. Dolaysyla ayn ksr dngnn iinde yer alan kadnlar yoksullukla ba etme
konusunda bilgi ve paylam alarn kuramadklar iin bilisel ve davransal boyutta birbirine
benzeyen ve ayn emberin iinde gn kurtarmaya alan bir yaam srdrrler. rnein,
grmeler esnasnda katlmc kadnlardan biri zor koullarda kz ocuunun iki yllk bir niversiteyi
kazandn ve paraszlktan gnderemediklerini belirtti. Ve konumasna unu ekledi. Benim gibi
ocuunu okula gnderemeyen ve eitimini tamamlayamayan tandm birka aile var. Ekmek
parasn bulamyoruz, bir de ocuklarn okul masraflarn m karlayacaz. ocuklarn okumas iin
burs imknlarnn olduunu, bunun iin koullarn belgelendirerek bir yardm alabileceini
belirttiimizde bize bunun iin neler yapmas gerektiini anlatmamz istedi. Dolaysyla yaadklar
yoksulluk, ayn mahallede yeniden retilmekte ve renilmi bir aresizlikle kadnlar emberin dna
kamamaktadrlar.
Yoksulluu ev iinden tanmlayan kadnlar grmelerde kendi dnyaya getirdikleri ocuklar
yoksulluklarnn bir nedeni olarak grdklerini belirtmi ve doyurulmas gereken bir boaz ailenin
daha skntl bir sre yaamas demek anlay ortaya konmutur. Bu durumun sebeplerini
irdelediimizde yoksul olan kadnlarn doum kontrol iin hastane ve salk oca hizmetlerinden
yararlanma konusunda da eksik bilgilere sahip olduu gereini karmza karmtr.
3. BULGULAR
3.1. Aile i likilerde Yoksulluk
Kadnlarn yoksul olmasnn ve yoksulluun ekonomik, sosyal, kltrel etkilerini daha derinden
yaamalarnn gerisinde ev ii kadn-erkek arasndaki eitsiz g ilikileri yatmaktadr.
Kadna ilikin yoksulluk nce hane ii ilikilerde kendini gsterir. Aile iinde kz ocuklarna
farkl, erkek ocuklara farkl davranlmaktadr. Erkek ocuklar kz ocuklarna oranla daha az bask
grmekte ve daha serbest yaamaktadrlar. Eitim olanaklarndan yararlanmada, evin dndaki hayata
uyum salamada ve ev dndaki sorumluluklar stlenmede hep erkek ocuklar n plandadr. Kz

5

ocuklar ev ierisinde ok erken yalarda sorumluluk almaktadrlar. Evin dnda ise zgrlkleri son
derece snrldr. Yetikin saylan kzlar ev ilerini yapar, annelerine yardm eder, kk kardelerinin
bakmn stlenebilir. Baz durumlarda da ev ilerini stlenmek, evlenmek, ev dnda almaya
balamak gibi nedenlerle eitimlerini yarda brakrlar. alan kz ocuklar her durumda ailenin
onayn almak durumundadr. Kendi kazancn ise istedii gibi harcayamamaktadr. Dier yandan kz
ocuklarnn hane dnda almaya balamalar onlarn ev iindeki sorumluluklarn azaltmamaktadr.
Onlar ev iindeki ileri eskisi gibi yapmaya devam etmektedirler (Yusufolu, 2010).
Dolaysyla kadnn erkekten daha yoksul olmasnn altnda iinde bulunduu kltrel yap ve
geleneksel deerlerin rol gz ard edilemez. Bunun yan sra ocuklarn ve yallarn bakm, ev
iindeki kstl gelirin ailenin temel ihtiyalarnn karlanmas noktasndaki abann en ok kadnlar
tarafndan sarf edilmesi ve ailenin sosyal yardmlara eriim abalar gibi mcadelenin ounlukla
kadnlar tarafndan yaplmas gibi sebepler de kadnn yoksulluunu belirleyen nemli faktrlerdir.
Kadnn, anne, e ve akrabalk rolleri onun eitim ve alma hayatndan mahrumiyetini
beraberinde getirmekte, geleneksel iliki sistemi iinde yoksulluk kadn asndan zel alanda kalarak
sosyal alandan tecrit edilmeye neden olmaktadr.
Grme yaptmz yoksul ailelerde zellikle almayan, ev kadn olan katlmclar ocuk ve
yal bakm gibi sebeplerden dolay srekli ev iinde zaman geirmek zorunda kaldklarn
belirtmilerdir. Grme yaptmz ailelerin genelinde ocuk says 3-4 arasnda deimektedir.
ocuk saysnn fazla olmas, evde bir ya da iki yalnn bulunmas ve onlarn bakm, beslenme, giyim
gibi temel ihtiyalarn karlama konusundaki sorumluluklar ve talepleri karlama konusundaki
yetersizlikler kadn daha ok bunalma srklemektedir. Kadnlar hane iinde zellikle ocuklarn
ihtiyalarn istedikleri gibi karlayamamann skntlarndan bahsederken sergiledikleri mcadelenin
boyutlarn da dile getirmektedirler. Onlarn sylemlerinde kadn olmak, anne olmak ve kadn
olmann doasnda yer alan duygusal olmak gibi etkenler yoksulluun kadnlarda erkeklerden daha
sancl yaanmasna sebep olmaktadr. Bu konuda katlmclar unlar aktarmlardr:
Kadnlar aslnda ok gl varlklar. Duygusal, kaderci ama gl varlklar. ocuumuz bir ey
isteyip de alamadmz zaman ya da bir eye ihtiyac olup da karlayamadmz zaman
inanamayacanz kadar ok zlyorum. im paralanyor desem acaba anlatmak istediimi
anlatabilir miyim? Biz ok eyi babalara gstermeyiz. Hani en son babalar duyar diyorlar ya onlar
daha hrn olduklar iin kendi iimizde sorunlar yaarz. Ve ben bu dengeyi ve idare edicilii
salamak iin ocuklarmla eim arasnda kpr olmaya altka ok ypranyorum. Yokluu
ocuklara anlatmak ok zor ve bu grev ounlukla kadnlarn ii oluyor. Nasl anlatacam ben
yoksulluu ocuklarma ve onlara nasl sabredin diyeceim. Aslnda sabredecekleri bir ey de yok.
Bundan sonra hayatmz gllk glistanlk olup bir elimiz yada bir elimiz balda olmayacak ki. Bunun
iin bir piyango ve mucize olmas lazm. te sizde kaldmz yeri ve koullarmz gryorsunuz.
Sizce buradan zenginlik kar m? (L.D. ev kadn, 43 yanda)
Kadnlar, ocukluk ve gen yetikinlik dneminden itibaren sosyal ilikilerde ve aile ii ilikilerde
fedakar olma, hogrl olma, sabrl olma, itaatkar ve tatminkar olma gibi toplumsal deerlerle
yetitirildikleri iin yoksulluk kadn iin zor olduu kadar stesinden gelinebilir bir olgu olarak da
tanmlanmaktadr. Kadnlar yoksulluklarn hane iinden deerlendirirken kader kelimesini ok sk
kullanmaktadrlar. Bu kavram aslnda kadnlar asndan bir anlamda kabullenii ve boyun eii de
beraberinde getirmektedir. Grmecilerden H.E. bu konuda unlar aktarr:
Yoksulluk bizim kaderimiz. Bize de biilen hayat byleymi demekten baka aremiz yok. Biz
ky kkenliyiz. Ailemizin durumu belliydi. yle bir aileden kp eitimsiz, mesleksiz bir yaam
ancak bu kadar olabilir. nallah ocuklarmz bizim yaadklarm yaamaz, ektiklerimizi ekmez.
Bize den hayat bu ekilde gittii yere kadar gtrmek, yani olana boyun emek. (H.E. ev kadn,
49 yanda)
alma kapsamnda grtmz katlmclardan alan kadnlar, ev ii sorumluluklara i
hayat da eklenince sorunlarn farkl bir boyut aldn belirtmilerdir. alan kadnlar yoksulluklarn
daha ok sosyal ve kltrel imknlarn yoksunluu ile aklamlardr. Onlara gre ev ii geleneksel
iler ve eini srekli memnun etme abas kadnn evresiyle kurduu ilikileri ve kltrel
hareketlilii engellemekte ve bu durum bir ksr dng olarak ifade edilmektedir.

6

Kadnn aile ii ilikilerde yaad yoksulluun bir baka boyutu ise aile ii kararlara ne lde
katlabildiidir. Grme yaptmz ailelerdeki kadnlar, yoksulluk snrnda yaadklar iin kt
kaynaklarn tasarrufu ve aile ii tketim kalemlerine ynelik ncelikler konusunda karar alma
srecinde geri planda kaldklarn belirtmilerdir. Grmelerde zellikle ev kadnlarnn kendilerine
ait gelirlerinin olmamas onlara sessiz kalmalar gerektii ynndeki bir basky hatrlatrken alan
kadnlar ksmen de olsa evle ilgili tketim harcamalarna ve ocuklarn gelecei ile ilgili kararlarda
sz sahibi olabildiklerini bildirmilerdir. Fakat tam anlamyla kadnn aile iinde otorite ve karar
mekanizmas olma zellii gzlenmemitir. Bir baka ifadeyle tketim mallar (ev eyas satn alma,
gda ve giyim harcamalar) konusunda kadnlar nispeten erkekle ortak kararlar alabilirken ocuklarn
yetitirilmesi, okula gnderilmesi, tatile gitme, sosyal ilikiler kurma ve devam ettirme konusunda
erkekler belirleyici olmaktadr. Bu durum kadnn sosyal ve kltrel yoksulluunu belirleyen bir
sretir. Bu konuda A.S unlar aktarr:
ar-pazar alveriinde eim benim isteklerime ok kar kmaz. Ama yazn okullar tatil olup
da yllk izin kullanacam zaman ben isterim ki iki gn de olsa yakn yerlere ocuklarla tatile gidelim.
Ama o annesinin babasnn kyne gidelim, hem de tatilin tamamn orda geirelim der. Ama ben orda
rahat etmem. Gittim mi gelin olarak onlara almam, hizmet etmem gerekir. (A.S., alan kadn, 40
yanda)
Kimle komuluk ilikisi kuracam, hangi akrabamla grp hangisiyle grmeyeceime bile
eim karyor. Yani en basit benim evremdeki insanlara bile kar kyor. Ne giyeceime karyor.
Yani sizin anlayacanz giyim-kuammdan tutun da kiminle oturup kalkacama kadar kocam karar
veriyor. Ben sanki ss bitkisiyim. Benimde ekonomik gcm olsayd, iim olsayd ona laf
syletmezdim. Ama paraszlk, yoksulluk boynumu bkyor. (P.D., ev kadn, 46 yanda)
3.2. Eitim ve Yoksulluk
Kadnlarn eitim imknlarndan yararlanamamasnn en nemli sebebiocukluk dnemlerinden
balayarak kz ocuklarnn/kadnlarn toplumsal cinsiyet rolleri sarmalnda yetimeleri ve aile ii
geleneksel rolleri stlenmesidir. Bu durum yoksulluu ok boyutlu bir sorun haline getirmektedir.
zellikle grme yaptmz yoksul ailelerde eitim iin nceliin erkek ocuklara verildii
belirtilmitir. Grmelerden kan sonu, anne-baba iin erkek ocuk iyi bir eitim ve i imkanna
sahip olmaldr ki hem mevcut aileye gelir salasn hem de evlendiinde kendi ailesini geindirebilsin.
Buna karlk kz ocuk ele gidecei iin onun eitim ya da i imkan erkek ocuk kadar zorunlu
deildir. Bu konuda grtmz ailelerdeki kadnn eitimi ile ilgili genel yarg u ifadelerle dile
getirilmitir:
Biz be kardetik. ki kz, olan. Benim bym ablam erken yata evlendi, kocaya gitti.
Kocas sanayide alyor, kendi i yerleri. Babam erkek kardelerimizi okuttu. kisi liseyi bitirdi, biri
de iki yllk niversiteyi. Ben ilkokul terk. Hi unutmuyorum babam unu sylemiti erkek
kardelerime. Okuyun eliniz bir i tutsun ki yarn bir gn evleneceiniz zaman aile kzn size
verebilsin. yi para kazanacanz bir i olsun ki bir yuva kurabilesiniz. Aslnda erkek kardelerim iyi
bir aile ve e iin nce okumak ve almak gerektiini rendiler. Bize nasl olsa evlendiimizde
kocamz bakard. Babama yle nefret doluyum ki. imdi ben oluyum ablam olsun kocamzn elini
gzlyoruz. Saolsun bizi akta brakmyorlar. Ama iki ey istedik mi ncye olmaz diyorlar.
Kadnn ihtiyalar erkeklere gre ok daha fazla. Benim kendime ait zel ihtiyalarm oluyor. Her
eyi de erkekten istemek utan verici. Benim iin cahil olmak, dnyay tanmamak en byk
yoksulluk. Bakyorum baz kadnlar her eyden haberdarlar. Okuduklar iin altklar iin daha ok
ey biliyorlar. Ben kendimi onlarn yannda ok ezik ve silik gryorum. Ama bunu ok da dnp
yaam kendime zindan etmek istemiyorum. (Z.K. ev kadn, 48 yanda)
Biz kardelerimize ana-babamza bakacaz, ev ilerini yapacaz diye eitimden ve almadan
mahrum brakldk. Bizim oralarda kz ksms okumazd. O eyiz hazrlayacak, dantel yapacak, ev
ilerini ve yemek yapmay renecekti. Bunlar bildi mi o becerikli ve akl banda bir kz evlad
oluyor demekti. Biz de o zamanlar kktk, bizi ynlendiren akl banda bir bymz yoktu. O
yzden okuyamadk. Zaten yle niversiteyi kazandmzda masrafmz karlayacak bir geliri de
yoktu ailemizin. Belki ben de ocuklarm sonuna kadar okutacak bir gelirim olmayacak. Ama kzmn
okumasn zellikle istiyorum. Biz kadnlar ev ileriyle o kadar megul ediyorlar ki eitim ve

7

almaya zaman brakmyorlar. yle olunca aresizliimiz, yoksulluumuz daha ok grnyor.
(S.U. ev kadn, 44 yanda)
Grme yaptmz kadnlarn ifadelerinde eitim olanaklarna sahip olmak kadnn yoksulluunu
azaltan ama tamamen ortadan kaldrmayan bir sretir. Onlara gre eitim almak kadn toplumun
gznde ycelten bir deer deil. nk kadnlar eitim almalarna ramen evde eleri tarafndan, i
yerinde ise alanlar tarafndan srekli bir denetime tabi tutulduklarn belirtmektedirler.
Denetlenmilik kadnlar asndan snrlar izmekte ve bu snrlar kadnn yoksulluunu beslemektedir.
Bu konudaki grlerini A.S. u ekilde dile getirmektedir:
Ben niversite okuyamadm. Ama liseyi bitirdikten sonra kendimi gelitirmek iin birok kursa
gittim. i yerinde bana verilen ileri ikinci bir tekrara gerek kalmadan ok seri bir ekilde
hallediyorum. Ama toplumun kadna bak bana gre deimedi, deimeyecekte. Bu konuda pek
midim yok. Ben ilk ie baladmda yanmda alan iki tane erkek eleman vard. Konumalarndaki
alayc ve kala tavrlar beni ok rahatsz etti ve ben ksa bir sre sonra ordan ktm. Bence kadnlar
ailede, i yerlerinde erkekler tarafndan desteklenmek yerine srekli pskrtlyorlar. Var olan
inancmz ve direncimizi krmaya alyorlar ve ou zamanda maalesef baaryorlar. (A.S., alan
kadn, 40 yanda)
3.3. Meslek Edinme ve Yoksulluk
Dnyada kadnlarn enformel istihdama katlmalar erkeklerden ok daha hzl artmaktadr.
Kadnlar enformel ekonomide almaya zorlayan balca etkenlerden biri, yaamak ve geinmek iin
gerekli gelirden yoksun olmalardr. Hem dk dzeyde ve dzensiz de olsa gelir elde etmeye muhta
olduklarndan hem de alacak alan bakmndan baka seenekleri olmadndan giderek daha ok
kadn enformel igcne katlmaktadr (ztrk ve etin, 2009:2677).
Kadnlar, eitim imkanlarndan yoksun ve mesleki olarak yksek beceriye sahip olacak
imkanlarn kendilerine sunulmamas sebebiyle dk cretlerle ie girmekte ya da cretsiz aile iisi
olarak enformel sektrn en yoksul kesimini oluturmaktadr. Turner (1997:70)a gre, gerek ie
alnmada gerekse verilen cretlerde kadnlar hep ikinci plandadr. Erkekler yksek vasfl ve mesleki
beceri isteyen grevlerde younlarken, kadnlar daha az beceri isteyen dk statl ve dk cretli
ilerde alrlar. Kadnlar gda, temizlik ve dier kiisel hizmet alanlarna hkimdirler; sz konusu
ilerde alanlarn yaklak %80ini kadnlar oluturur. Cinsiyet eitsizlii zellikle mesleklerde
kendini belli eder. Kadnlar mesleki hiyeraride grece alt seviye ilerde younlamaktadr.
Kadnlarn mesleki olarak arka planda kalmalarna ve yoksullamalarna geleneksel toplumun
kadna ilikin bak da etken bir rol oynamaktadr. Geleneksel toplumlarda kadn, aile ve sosyal
yaamda hane ii sorumluluklarla sarmaland iin eitim olanaklarndan dolaysyla mesleki
imknlardan yararlanma noktasnda skntlar yaamaktadrlar. Herhangi bir mesleki becerisi olmayan
kadnlar ya evde ve ba-bahe ilerinde cretsiz aile iisi olarak almakta ya da enformel sektrde
sigortasz ve ucuz igc olarak almak durumunda kalmaktadr. Dolaysyla karlksz kadn emei
yoksulluun boyutunu kadn asndan sorunlu bir noktaya getirmektedir. Bu konuda grme
yaptmz katlmclardan S.U. unlar aktarmtr:
Ben cahilim. Hi okumadm. O yzden yle bir maam, dzenli bir gelirim ve iim yok. Bazen
belediyeden geici ii aryorlar. Yol kenarlarndaki yabanc otlar temizlemek ve aalar sulamak
iin. Yevmiye hesab gidiyorum. Bugn arrlarsa bugn kazanyorum. armazlarsa o da yok.
Elime geen -be kuru ekmek paras oluyor. Sigorta yok, maa yok. Ama evde, bahede alp
kendi geimimizi salamaya alyoruz. Bu yzden kadn olarak ok ezildiimizi dnyorum. Ben
44 yandaym, herkes elli yamdaym zannediyor. Bak azmdaki diler dt, ama yaptramyorum.
Ekmee paramz yok ki di mi yaptracam bir de. (S.U., ev kadn, 44 yanda)
Kadnn meslek edinememesinin ve yoksulluu ok boyutlu yaamasnn ardnda sosyal evre
basks da nemli etkenlerden biri olarak grmelerde karmza kmaktadr. Bir baka adan
baktmzda kadn yoksulluu ve kadn olma durumu arasnda anlaml bir iliki vardr. nk
kadnlarn ev ileri ile ilgili sorumluluklarn olmas, ocuklarn bakm ve ev ilerine ek olarak hasta ve
yallarn bakm kadn alma hayatndan uzaklatrmakta ve yoksulluu ok boyutlu bir alan haline
getirmektedir. Dolaysyla kadn, mevcut sorumluluklarndan dolay yakn evresi tarafndan kamusal

8

alana deil zel alana ynlendirilmekte ve kadnn yeri evidir anlay n plana kmaktadr. Bu
konudaki grlerini A.C. u ekilde dile getirir:
Kadn olmak gerekten ok zor bir ey. Bir ie girecei zaman, zellikle de bizim gibi doru
drst bir meslei olmayan kadn iin almak zor. nk aile evren ve ein senden evi ihmal
etmemeni istiyor. O yzden ie girecein zaman her ii kabul etmiyorlar. Ama ben retmen deilim
ki yarm gn alym. Benim gireceim i gecenin bir vaktine kadar sren i. Benim birka ie girme
giriimim oldu. Kaynvalidem olsun, grmcelerim olsun hemen kocam ve evi ihmal ettiim iin bir
sr laf saydlar kmak zorunda kaldm. Ama almadm zaman da her istediimi dilediim gibi
alamyorum. Srekli kocama hesap vermek zorundaym. Bana gre kadnn yoksul olmasnn sebebi
ei ve einin aile evresi. (A.C., ev kadn, 43 yanda)
Grme yaptmz kadnlardan lise mezunu olanlar ise kadnn yoksul olmasnn nedeninin
toplumun kadna ilikin bak as olduunun altn izmektedirler. Kadnlar anlatlarnda, alma
hayatnda yer almann namus kavram erevesinde dnlmesi gereken bir hassasiyeti de
beraberinde getirdiini ve ie bavuracaklar zaman cinsiyet temelli glklerin gz ard edilmemesi
gerektiini vurgulamaktadrlar. Grme yaptmz kadnlar, zel sektrde almak isteyip gazete
ilanlaryla bavurduklar ilerde farkl bir gerekle yzletiklerini dile getirmilerdir. Grmecilerden
B.K. bu konudaki tecrbesini u szlerle ifade etmitir.
Ben lise mezunuyum ve meslek lisesini bitirdim. Ama niversite okuyamadm. nk babam
dershaneye gnderemedi. Ben de belediyenin cretsiz kurslarna yazldm ve bilgisayar programlarn
rendim. Bir gn i bavurusunda bulunmak iin gazete ilanlarna baktm ve orda sekreterlik ilan
vard, grmeye gittim. Bekar olup olmadm, yalnz yaayp yaamadm, hafta sonlarn nasl
geirdiim soruldu. Ben de kmam lazm diye bir bahaneyle ordan ktm. Kadn olmak ve almak
istemek su mu? ok mu zor? (B.K. alan kadn, 37 yanda).
Grme yaptmz alan kadnlar, kendilerini almaya sevk eden sebepleri, yaamn idame
ettirmek, einden para istemeden kendi ihtiyalarn karlamak ve gelecee dair gvence salamak
gibi nemli gerekeler etrafnda toplamaktadr. Kadnlar her ne kadar bir ite alyor ve gelir elde
ediyor olsalar da ev iinde kararlara katlm, ev ii sorumluluklarn paylalmas noktasnda zel
alanda yoksulluu deneyimlediklerini u szlerle ifade etmilerdir:
Ben bir tekstil atlyesinde alyorum. Sabah 7de i ba yapyorum. Akam genelde 7-8 aras
eve geliyorum. Eve geldiimde eim ou zaman benden nce iten gelmi oluyor, ama evin her ii
beni bekliyor. Kazandm paray alr almaz kuruu kuruuna elimden almasn biliyor, ama evin
ilerine yardm etmesini bilmiyor. alyorum, ama kendi param eimden bor alr gibi istiyorum.
yerinde baka smrlyorum, evde baka. (.. alan kadn, 42 yanda)
Ben bir irkette sekreter olarak alyorum. Kazandm paray ocuklarma harcyorum ve bir
ksmn da tasarruf ediyorum. Eime maamdan pek bir ey brakmyorum. Genelde bu evde
tartmaya sebep oluyor ve bazen sen ben kavgasndan birbirimizin boazna yapyoruz. O
kazandn evin giderlerine harcyor. Ama ben bir kadnm ve yarn beni brakp gitmeyeceini
nerden bilebilirim. Benim sigortam i yeri bazen yatryor, bazen yatrmyor. Bir sosyal gvencem
yok, hayat garantim yok. Bir kenara koymak zorundaym. Kadnlar iin yalnz kaldklarnda paraszlk
ok zor ve ben bunu yaamak istemiyorum. (S.O., alan kadn, 39 yanda)
Herhangi bir ite maal almayan fakat evdeki yeniden retime katk salayan ev ilerinden
ocuk ve yal bakmna, e ve akraba evresini memnun etmekten komuluk ilikilerini devam
ettirmeye kadar geni bir yelpazede grev ve sorumluluk yklenen ev kadnlar, elerinin ekonomik
gelirine baml olmak durumunda kald iin yoksulluu daha derinden yaamaktadr. Dolaysyla
gelir getirici herhangi bir ite almayan ve ekonomik kaynaklara sahip olmayan kadnlar yaadklar
yoksulluu u szlerle aktarmlardr:
Biz okumadk. Ben kyden evlenip ehre geldim. Ktahyada yayordum. Kocam Denizliye g
etmek istedi. O zamanlar burada akrabalarmz vard ve tekstilde i bulabileceimizi sylediler. Biz de
g ykleyip geldik. ocuklar kk, ev yok, i yok. Her eye sfrdan balamz. Tekstilde bir kriz
yaand ve bavurduumuz hibir yere giremedik. Sonra kocam tuvalette hani para aldklar yer varya
orda almaya balad. Ordan ne kazanacak ki. Ben tabi ki ie giremedim. ocuklara bakacak kimse

9

yok. Bizim iin sefil hayat balad. Kocam ite alyor, eve ku kadar para getiriyor. Ben de onu
yetitirmeye alyordum. Ocakta et mi kaynar dert mi kaynar derler bizim oralarda dert
kaynadn benden baka bilen yok. Sonra mahalle muhtarlklarna yardm derneklerine ocuum
srtmda dolamaya baladm. imdi bir vakf bize yemek getiriyor. Akam yemeklerimiz pazar
gnleri hari bu vakftan karlanyor. Evimde bulak makinas, amar makinas, elektrik sprgesi,
t gibi bir kadna gerekli hibir eyam yok. Her eyi elimde ykyp, elimde yapyorum. Evde kalan
kadna zor yoksulluk kzm. Bir buzdolabm var onu da saolsun komunun biri yeni buzdolab
almta o verdi. O da gn alyor, be gn bozuluyor. Akam kocam eve geldiinde mahup
oluyorum. Yemek yapamyorum, dardan geliyor. Ama pazara gidecek paramz yok. Bazen komular
pazardan iki kilo domates aldklar zaman geerken 4-5 tanesini bana brakyorlar. yle komularn,
yardm vakflarnn sayesinde ayakta kalyoruz. (Y.S., ev kadn, 42 yanda)
Tekstil firmasnda alyorum. Sabah 7de i ba yapyorum. Erkenden gidip oralarn temizliini
yapmak zorundaym. Akam 6da kyorum. Eve gelene kadar pestilim kyor. Eve gelince yemektir,
temizliktir urayorum. Bir pazar gnm var izinli olduum. O zaman da amar, t yine
alyorum. Ben ok gen yata evlendim. Ne ocukluumu, ne de genliimi yaayabildim. Bana
gre yoksulluk bir kadn iin ncelikle hayatn yaayamamas, yaamnn en gzel yllarnn
alnmas, elinden alnmas ve esaret. En byk zenginlik ise akl yettii zaman ve kendini hazr
hissettii zaman evlenip oluk ocua karmas. nk o zamana kadar eitimini tamamlyor, iyi bir
meslei oluyor, eini daha bilinli seiyor. Bizim gibi kr-cahil hayatn devam ettirmiyor. Ben ok
eyi yaayamadm ve bu yzden uzun bir sre depresyon yaadm. Dnn bir taraftan ein
sorumluluu, ocuklarn bitmez tkenmez istekleri, i yerinde patronun aalamalar kaldramadm
zamanlar oldu. imdi sakinletirici bir ila kullanyorum. Bana gre hem kadn olmak hem de yoksul
olmak ikisi bir arada ok ar. (Z.A. alan kadn, 46 yanda)
3.4. Erken Ya Evlilii ve Yoksulluk
Kadn yoksulluunun bir dier boyutu ise, kadnlarn kendi yaamlarn planlama ve kendi
yaamlar zerinde sz sahibi olmas konusunda inisiyatifin verilmemesidir. Kadnlarn erken yata
evlendirilmeleri buna rnek olarak verilebilir. Erken yata evlendirilen, eitim, meslek edinme, sosyal
gvenceye sahip olma gibi sosyal yaam frsatlarndan mahrum braklan kadnlar erken yata ocuk
sahibi olunca sorumluluklarla ok erken yalarda yzlemekte ve toplumsal yaamla btnlemede
glkler yaamaktadrlar.
Yapm olduumuz grmelerde zellikle ev kadnlarn byk bir ounluu 16-18 ya
aralnda evlendiklerini dile getirmilerdir. Erken ya evliliinin kadn asndan dourduu en byk
problem, eitimi yarda brakma ve dolaysyla mesleki adan geri planda kalma, e seimi iin doru
karar verecek yata olmama, erken yata anne olma ve aile ii sorumluluklar ok erken yata stlenme
eklinde sralanabilir. Grme yaptmz ailelerdeki kadnlarn anlatlarnda gen yetikinlik
dneminde evin ve kardelerin bakmn stlenmeleri ve eitim imkanlarndan yararlanamamalar
erken evlilii gndeme getirmektedir. Grtmz kadnlardan bir ka erken yata evlenmelerinin
nedeni olarak baba evinde yaadklar yoksulluu gereke gstermektedirler. Fakat kendi kurduklar
derme- atma yaam gerein aslnda dndkleri gibi olmadn gzler nne sermektedir. Bu
konuda B.U. unlar aktarr:
Ben 16 yanda evlendim. Aslnda o zamanlar iin bir gen kzn evlenmekte ge kalaca bir
yat. ok kardetik. Biz 8 kardetik ve anne-babamn kardelerim zerinde pek emei yok. Biz
birbirimizi byttk diyebilirim. Bir de babaanne ve dede var. Nfusumuz 12 kiiydi, kalabalkt.
Bulak makinesi yoktu. amar makinesi de merdaneliydi. Yani amar makinesinin banda sen de
alyordun. ok zordu. Srekli yemek yap, yka, tle. Annem-babam, kardelerin kendi aralarnda
en ufak eyden tartmalar olurdu. Yani yoksulluk evdeki huzuru da karmt. Ben hep bir an nce
kocaya varmak isterdim. Evlendim. Kocam maal bir ite alyordu ben tantm zaman. Meer bir
ite diki tutturamazm, srekli i deitiriyordu ve bulduu ilerin maa ok ktyd. Erken yata
yalandm. Salarm erken beyazlad, bak dilerim azma dkld hep. Yani senin anlayacan
arabann n tekerlei nereye giderse arka tekerlei de oraya gider misali baba evinden yoksulluktan
kurtuldum derken koca evine yoksullua geldim. (B.U., ev kadn, 52 yanda)

10

Grtmz kadnlardan alan kadnlarda erken ya evliliine rastlanmamakla birlikte akraba
evlilii yaygn olarak grlmektedir. Katlmclarn aktardklarndan yola ktmzda bunun altnda
kadnlarn sosyal ve kltrel anlamda toplumla btnleebilecek imknlara sahip olamamas
gelmektedir. Genelde komu-akraba kskacnda yetien, kltrel ve sosyal sermayeden yoksun olan
kadnlar eitim, meslek, sosyal evre bakmndan dar alanlarda yaamak zorunda kalmakta ve evlilik
tercihlerini de bu yaam alanndan yapmaktadr. Akraba ve komuluk ilikileri dna kamam
kadnlar genelde amca ocuklar, day ocuklar gibi birinci derecedeki yaknlaryla ya da
komularnn akrabalaryla evlenmek durumunda kalmlardr.
3.5. Sosyal evre Asndan Yoksulluk
Kadn yoksulluu sadece ekonomik dzlemde ele alnamayacak kadar geni kapsaml bir analizi
gerekli klmaktadr. Yoksulluk, bireyin toplumsal evresindeki sosyal ve kltrel kaynaklardan
beslenememesi olarak da tanmlandndan ekonomik yoksulluun dnda sosyal evre asndan
yoksulluk da karmza kan nemli bir olgudur. Bu nedenle kadn yoksulluunun bir baka
grnm, yaanlan sosyal evrenin ve kltrel dokunun kadnn yaam alann ne ynde etkiledii
sorunsaldr. Bu sorunsaln temelinde kadna ilikin geleneksel bak as ve toplumsal cinsiyeti
yaklamn dourduu eitsiz ilikiler yatmaktadr. Kadnlar daha ok aile ii yeniden retimi
salamakla ykml olduklar iin sosyal yaam alanlarna ulam konusunda bir takm engellerle
karlamaktadrlar. Bu konuda grmecilerden B.U unlar aktarmtr:
Bizim gibi az gelir ve dar bir evrede yaayanlarn ortam da dardr. Benim en uzak gittiim yer
aa mahalledeki komularm. Kuafr bile grmedim ben biliyor musunuz? Gittiim yer bakkal,
komu, akraba. Ne biliyim bir sinema, ay bahesi bunlar bilmeyiz. Byle ocuklarla, ile gle, geri
kalan zaman da komularla geiriyoruz. (B.U., ev kadn, 52 yanda)
alan kadnlar ise uzun, fakat dzenli alma saatleri arasnda en azndan alma yaamnn
kazandrd ilikiler an kullanarak kendi yoksulluklar ve mahrumiyetleriyle ilgili stratejiler
rendiklerini dile getirmilerdir. Ev kadnlar, ayn sosyal evrede benzer toplumsal deerler, kltrel
normlar ve inan sistemleriyle yaamlarn idame ettirdikleri iin yoksullukla mcadele ve strateji
gelitirme konusunda sosyal evreden geri-bildirim alamamaktadrlar. Buna karlk farkl i
kollarnda alan grme yaptmz kadnlar, sosyal evrelerinin (i arkadalaryla snrl da olsa
farkl toplumsal ortamlara katlmak gibi) kendilerine yoksullukla ba etme stratejilerini rettiini ve
hangi sosyal yardm kurumlarndan destek alabilecekleri konusunda bilgi aktarm yaptn
belirtmilerdir. Bu nedenle sosyal evre, kadnn kendi yoksulluu ile ilgili farkndaln, yoksullua
ilikin strateji yntemlerini ve diren noktalarn da belirleyen nemli bir sretir.
SONU
Kadn yoksulluunu tek bir olguyla aklamak mmkn olmad iin hane ii kadn yoksulluu
farkl bak alarn gerektiren nemli bir sosyal problem olarak karmza kmaktadr. Dolaysyla
konunun kendisi ok ynl ve sorunlu bir alan olmas sebebiyle farkl analizleri gerektiren bir bak
asn da zorunlu klmaktadr. rnein, iki ebeveynli (kar-koca) hanelere oranla tek ebeveynli ve
hane reisi kadn olan (boanm, ei terk etmi veya ei lm ailelerde kadnn hane reisi olduu
durumlar) hanelerde; tek ocuk sahibi olan hanelere oranla 3 ya da 4 ocuk sahibi olan hanelerde,
kadnn alt hanelere oranla ev kadn olan hanelerde yoksulluk kadn asndan daha patolojik bir
durum sergiler ve kadn yoksulluu bu noktalarda erkee gre daha derin ve sancl bir srelerle
devam eder.
Kadn yoksulluu toplumdan topluma ve kltrden kltre deimekle birlikte kadnn eitim,
meslek edinme, sosyal gvenlik asndan yoksul olmasnn ardnda, toplumsal cinsiyeti bak as,
kyden kente g, dourganlk oran, alma yaamnda ayrmclk, erken ya evlilii, boanma
oranlarnn yksek olmas, salk ve sosyal gvence olanaklarnn yokluu gibi olgular yatmaktadr.
Yapm olduumuz bu almada, Denizli kent merkezinin yoksul kesimlerinde kadnlarn
yoksulluu nasl yaadklar, yoksulluktan nasl etkilendii, ekonomik, sosyal ve kltrel adan
yoksulluk hallerini onlarn bak asyla deerlendirirken bir anlamda kentli kadnn yoksulluuna
ilikin nemli analizleri de ortaya koyma imkan bulduk. Kadnlar yoksulluklarn anlatrken ev ii
alann snrllklar (sahip olunan eya, beslenme yetersizlikleri, ocuk ve yal bakm vb.) notasnda

11

kroniklemi bir yoksullukla yz yze geldiklerini dile getirmilerdir. Bununla birlikte, erkeklerin aile
iindeki grevleri, ounlukla darda alarak eve para getiren, kadnlarn ise eve giren gelirin
yeniden retimle aile yeleri arasndaki paylamn salayanbirey olarak deerlendirilmesi kadnn
yoksullamasnn da bir gstergesidir. Kadnlar, dk ve snrl gelirle aile iindeki dengeleri
salarken yaadklar sorunlar grmelerde kendilerinin baarszl olarak deerlendirmilerdir.
Kadnlar iin yoksulluk sadece ekonomik kriterlere indirgenemeyecek kadar yaamn birok
alanna sirayet etmektedir. Ev ii sorumluluklar nedeniyle eitimden ve alma yaamndan uzak
kalan kadnlar yoksulluu, eitimsizlik, isizlik, kltrel ve sosyal yaamdan dlanmlk,
tekiletirilmilik, kstl bir yaam alanna hapsedilmilik, yaamsal tercihler konusunda
seimsizlik olarak hayatlarnn her kesini kapsayan geni bir yelpazede konuyu
deerlendirmilerdir.

KAYNAKA
Arpacolu, . ve Yldrm, M. (2011). Dnyada ve Trkiyede Yoksulluun Analizi.Nide
niversitesi BF Dergisi, 4(2), s.60-76.
Duyan amur, G. (2010). Yoksulluun Kadnlamas: Altnda rnei. Aile ve Toplum Eitim-Kltr
ve Aratrma Dergisi, Nisan-Mays-Haziran says, s.19-29.
ztrk, M. ve etin Baak, I. (2009). Dnyada ve Trkiyede Yoksulluk ve Kadnlar. Journal of Yaar
Unversity, 18.03.2013 tarihinde http://joy.yasar.edu.tr/wp-content/uploads/2012/08/09-
OZTURK CETIN.pdf. adresinden eriildi.
ener, . (2012). Kadn Yoksulluu. Mlkiye Dergisi, 36(4), s.51-67.
Turner, B. (1997). Eitlik. (B.S. ener, ev.). Ankara: Dost Kitabevi.
Yusufolu, . (2010). Kadn Yoksulluu zerine Sosyolojik Bir Aratrma: Elaz rnei.
Yaymlanmam yksek lisans tezi, Frat niversitesi, Elaz.

12

13

KENTSEL YOKSULLUUN KADINLARI
Halime NALDI
1

ZET
Yoksulluk son dnemlerde zerinde oka aratrma yaplan ve zmlenmeyi bekleyen nemli
sorunlardan biridir. Yoksulluk, sadece gelimemi ya da gelimekte olan lkelerin deil; gelimi
lkelerin de youn bir ekilde yaad, ekonomik bir problem olmann tesinde insani ve toplumsal
bir sorundur. Yoksulluun karmak ve ok boyutlu bir fenomen olmas tanmlanmasn gletirse de
en genel anlamyla yaamn gerektirdii olanaklardan yoksun olma durumunu ifade etmektedir.
Kentsel yoksulluk, yoksulluun bir tr olup kent zelinde yaanan yoksulluk olarak ifade
edilmektedir. Youn sanayileme, g ve kentleme srelerinin getirilerinden biri kent olanaklarn
zorlayan, hatta aan; kent dokusuyla btnleemeyen, barnma gereksinimini karlayacak uygun
konut bulamayan, kenti ve kent kltrn bilmeyen ve istihdam edilmeyen byk bir kitleye karlk
gelmektedir. Bu kitlede nemli bir yer tutan kadnlarn yoksulluu, yoksulluk karsndaki stratejileri
ve tutumlar bu almada ele alnmaya allacaktr.
Anahtar Kelimeler: Yoksulluk, Kent Yoksulluu, Kadn Yoksulluu.

ABSTRACT
Poverty is very important problem in the last period and people are researching and try to finding
solution about poverty. Poverty is not only an economic problem, its also humanitarian and social
problem and poverty not only in undeveloped countries, its also in developed countries. Poverty is a
complex and multi-dimensional phenomenon, so its identification is difficult. But general meaning of
poverty; people have not necessary facility for life.
Urban poverty is a type of poverty and its mean the poverty of the city-wide. One of the benefits of
intensive industrialization, migration and urbanization processes compels, or even exceed the
possibilities of the city; Unable to find appropriate housing for housing, and the city of kent who
doesn't know the culture of a large audience. It holds an important place in the women's poverty,
poverty grows too across the street from the strategies and attitudes of import will be discussed in this
topic.
Keywords: Poverty, Urban Poverty, Poverty of woman
GR
Bilindii gibi yoksulluk, tarihin her dneminde olduu gibi gnmzde de birok lkenin ba
etmek zorunda kald en nemli toplumsal sorunlardan bir tanesidir. Basite, insann sosyal ve
fiziksel varln devam ettirmede zorlanmas olarak tanmlanabilecek olan yoksulluk, ar tketimin
bir yaam tarz ve hayatn vazgeilmez hedefi haline geldii bir dnyada, artk tketememekle veya
tketilmii yeniden tketmeye almakla, dolaysyla normal olmayan bir yaay tarzna sahip
olmakla e anlama gelmeye balamtr. Yoksul insanlar bugn gelirlerinin dk ya da hi olmamas
yznden tketememenin hem ezikliini hem de dlanmln yaamaktadrlar. Yoksulluk ya da
onun bir yansmas olan tketememek akkan sermayeden nasibini alamamak demektir (Erdem, 2003:
1).
Maddi nitelikteki yoksunluklar sebebiyle kaynaklara ve retim faktrlerine eriemeyerek asgari
yaam dzeyini srdrebilecek gelire sahip olamama (Aktan, 2002: 1043) durumunu ifade eden
yoksulluk, ekonomik olduu kadar sosyal ve kltrel gereksinimlerden mahrumiyeti de
kapsamaktadr. Gnmz dnyasnda nemli bir sorun haline gelen kentsel yoksulluk, en yaln haliyle
kent zelinde yaanan yoksulluu ifade etmektedir ve ekonomik yetersizliklerin, yaanan politik
istikrarszlklarn yan sra eitim, salk, barnma, gvenlik, sosyal olanaklardan yararlanabilme gibi
temel ihtiyalarn karlanamamas durumundan beslenmektedir (Grn ve Elagz, 2007: 151).

1
Ar.Gr., Batman niversitesi, Fen- Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, halime.unaldi@batman.edu.tr

14

Kreselleme ile beraber, yoksulluun gemitekinden farkl ekilde ve daha geni kesimleri etkisine
alarak yaygnlamas sonucu ortaya kan yeni yoksulluun temel gstergesi olan kentsel yoksulluk,
bugn az gelimi lkelerle beraber gelimi lkelerde de zm bekleyen bir sorun olarak karmza
kmaktadr.
Kentlerde yaanan yoksulluk emberi kent eperlerinde yaayan herkesi iine almakla birlikte
bundan en ok etkilenenleri kadnlar oluturmaktadr. Yoksulluu hem yaayan hem de ona zm
retme ksmnda baat bir durumda olan kadnlar, kentsel yoksulluun en nemli madurlar
arasndadr. Kentsel yoksulluun kadnlar ifadesi, kadnn yoksulluk algsn ve yoksullua kar
tutumlarn ve bu durum karsnda izledikleri stratejileri ele almaktadr. Buradan hareketle bu alma
kentsel yoksulluun kadn yzne k tutmaya alacaktr.
YOKSULLUK KAVRAMINA GENEL BR BAKI
Hem neden hem de bir sonu olan karmza kan yoksulluk, bugn sosyal bir sorun olarak
tartlan biimiyle 16. yzylda Avrupa'da kapitalizmin ortaya kyla balantldr (Bura, 2005: 2).
Yoksulluun younluu ve sreklilemesi 18. yzyl itibariyle artm (enses, 2002: 32), ekonomik,
siyasal ve toplumsal krizlerin youn olarak yaand 20. yzyl sonlarnda ise giderek
yaygnlamtr. Sosyal bir risk olan yoksulluk, DEnin Yoksulluk almasna gre (2004), dar
anlamda alktan lme ve barnacak yer olmama durumu olarak nitelendirilirken, geni anlamda gda,
giyim, barnma olanaklar yaam devam ettirmeye yettii halde toplumun genel dzeyinin gerisinde
kalma olarak ifade edilmektedir. Sosyal boyutuyla yoksulluk ise 'insan haysiyetine ve ahsiyetine
yarar bir hayat dzeyinin altnda, maddi ynden tam anlamyla ve nispi olarak yetersiz olma'
(Seyyar, 2002: 131) durumu olarak aklanmaktadr. Kavram ok boyutluluu, farkl tanmlamalar
beraberinde getirse de, en klasik anlamyla insanlarn en temel ihtiyalarn karlamaktan mahrum
olma durumunu ifade eden yoksulluk, evrensel boyutta 'mutlak yoksulluk' ve 'greli yoksulluk'
eklinde yaplm temel bir ayrma tabi tutulmaktadr. Bu temel ayrmn yan sra yoksullua ilikin
tanmlamalarda 'objektif / sbjektif yoksulluk', 'kronik / geici yoksulluk', 'gelir yoksulluu / insani
yoksulluu', 'krsal / kentsel yoksulluk' gibi snflamalarda bulunmaktadr.
Herhangi bir kiinin yaamn srdrebilmesi ve en temel ihtiyalarn giderebilmesi iin gereken
gelir dzeyine sahip olmamas durumunu ifade eden (Sallan Gl, 2002: 108) mutlak yoksulluk, bireyin
biyolojik varln srdrebilmek iin ihtiya duyduu asgari gelir ve harcama dzeyini temel
almaktadr.
Yoksulluun evrensel bir yoksulluk standardna gre llemeyeceini, kltrel olarak
tanmlanmas gerektiini (Giddens, 2005: 309), homojen bir yoksullar kitlesi olmadn dnenlerce
kullanlan greli yoksulluk kavram ise insann toplumsal bir varlk olmasna dayanmakta ve mutlak
yoksulluk kavramnn yetersiz kald durumlarda kullanlmaktadr. Buna gre greli yoksulluk ' fakir
hane halk veya birey ile o toplumda yaayan mevcut artlara gre ortalama bir gelire sahip olan hane
halk veya birey arasndaki gelir kaynaklarna sahip olma gc arasndaki akl ifade eder
(Dumanl, 1996: 85) eklinde tanmlanmaktadr.
Tek bir nedenle aklanmas zor olan yoksullua sebep olan etkenlerin banda gelir dalmndaki
eitsizlikler gelmektedir. lkeler ve lkelerin sahip olduklar blgelerin ekonomik, sosyal,
demografik, politik ve kltrel nitelikteki gelimilik dzeylerine gre yoksulluk nedenleri farkllk
gstermekle birlikte gnmzde yoksulluk ile gelir dalm eitsizlii ilikisi blgesel ve kresel
dzeyde tartlmaktadr. Bunun yan sra zellikle Sanayi Devrimi ile birlikte artan dnya nfusu
demografik unsurlarn da yoksulluk nedeni olduunu gstermektedir. zellikle dk gelirli az
gelimi lkelerde nfusun hzl art, kaynaklarn kullanmn olumsuz ynde etkileyerek yoksullua
neden olmaktadr. Yine sosyolojik bir olgu olan g ile yoksulluk arasnda yakn bir iliki sz
konusudur. Arlkl olarak ekonomik nedenle yaplan gler, g edilen yerde yoksulluk orann
artran bir sorun olarak gzlemlenmektedir. Nitekim kentsel yoksulluk kavramnn ortaya k ve
kentsel yoksulluk artarken, krsal yoksulluun azal da bu etkene bal olarak aklanabilir. Dier
ynden isizlik sorunu da yoksulluun temel nedenlerinden biridir. stihdam olanaklarndaki
yetersizlikler isizlie sebep olurken zellikle kentsel yoksulluun en nemli nedeni olarak ne
kmaktadr. Saylan yoksulluk nedenlerinin dnda; savalar, doal iklim koullar, altyap, konut,

15

istihdam olanaklar, kamu hizmetlerinin miktar ve kalitesi gibi bireylerin yaad evrede
yoksullukla yakndan ilikilidir (Grn ve Elagz, 2007: 151).
Kreselleme ile birlikte yukarda belirtilen yoksulluk nedenleri farkllaarak nitelik ve nicelik
asndan nemli deimeler yaam ve bu deiimlerle beraber yoksulluk kavram tanmlanrken
bana 'yeni' sfat eklenerek 'yeni yoksulluk' olarak anlmaya balanmtr. Yoksulluun anlamnda
meydana gelen deiimden doan 'yeni yoksulluk' kavramnn ortaya kmasna sebep olan en nemli
nedenlerden biri refah devletinde meydana gelen deime ve devletin izledii sosyal politikalardaki
dnme ayak uyduramam bir toplum kesiminin oluumudur (Glener ve Kmrcolu, 2007: 24).
Yoksullara kol kanaat geren refah devletinin k, imalat sanayinin gelimekte olan lkelere g,
post endstriyalizmin balamas ve bunlarn neticesinde uzun dnemli isizliin ortaya kmas yeni
bir yoksul kitlesinin belirme nedenleridir. Ayrca gelimi lkelerin son yirmi yllk srecinde ortaya
kan yeni yoksullar, uzun dnem isizlik ile ekonomik dlanmaya maruz kalrken, politik denklemin
tamamen dna kma, sosyal grup ve aileden kopma sonucu siyasal ve sosyal dlanmayla da
karlamaktadr. te dlanan bu kesim yeni yoksullar oluturmaktadr (Ik ve Pnarcolu, 2011:
70). Daha ok kent yoksulluu olarak belirmekte olan yeni yoksulluk, dnyadaki artan kentleme ile
paralellik gstermitir (Glener ve Kmrcolu, 2007: 28).
YEN KENTSEL YOKSULLUK
Dnya nfusunun giderek artan bir ekilde kentlerde yaamas kent yoksulluu olgusunun ortaya
kmasna neden olan bir etken iken, kresellemenin ok boyutlu etkileri dier nemli nedenini
oluturmaktadr. Kent yoksulluu olgusu gelimi lkelerde de bir sorun olmasna karn, zellikle
azgelimi lkelerin kentlerinde yaanan yoksulluun nicelii, iddeti ve derinlii gelimi lkelerden
nemli farkllklar gstermektedir. Bu balamda, kentsel igc piyasasndan, eitim ve salk
olanaklarndan, temiz ime ve kullanma suyundan yararlanma olanaklarna kavuamayan bir kent
yoksulu profili ortaya kmaktadr. Bu temel maddi ihtiyalarnn karlanamamasnn yannda,
kiinin kendisini kent yaamndan izole, dlanm, gsz hissetmesi, siyasal srelere katlamamas
yoksulluk olgusunu sadece ekonomik deil toplumsal bir sorun haline getirmektedir. Kentin sunduu
olanaklara ulaamadan kentte yaamaya alan kent yoksullar, yoksulluu gelecek kuaklara da
aktarmakta, yoksulluk ksr dngs olarak tanmlanan ekonomik, toplumsal ve kltrel sorunlar bir
sarmal halinde byterek gen kuaklara miras olarak devretmektedir.
Dnya leinde kent yoksulluu Sanayi Devriminin bir sonucu olan kentleme srecinde ortaya
km ok boyutlu ve karmak bir olgudur. lkemizde de bu durum ayn sreci takip etmitir.
1950'lerden itibaren ve deiik dinamiklere gre sre gelen g hareketlerine (krdan kente g) bal
olarak belirginlik kazanm ve zaman iinde art gstermitir. Balangta genellikle kentlerin kenar
mahallerinde grlen kent yoksulluu, bugn artk kent merkezlerini de kuatan ciddi bir sorundur.
Kent yoksulluunun nc bir znesi olan gecekondularda yaamak zorunda olanlar tekiletirilen,
dlanan ve zamanla formelleme eilimi gstererek ve bir takm gei evrelerinin kendi zelliklerini
iinde barndrarak bugne kadar gelmesini salayan kent yoksullardr (Ylmaz, 2008: 128).
Gelimekte olan lkelerin kentlemesi, kendini kent nfusunun belirgin oranda ykselen
yoksulluuyla ortaya koymaktadr. Kent yoksulluu zellikle hzl byyen gelimekte olan lkelerin
kentlerinde grlmekte, zellikle kadnlar ve ocuklar etkilemekte, etnik gerilimlere yol amakta,
bazen kent nfusunun nemli bir ksmn marjinalletirmekte, toplumsal ve ekonomik dlanmaya,
salksz yaam koullarnn ortaya kmasna neden olmaktadr.
Kentsel nfusun en korumasz kesimini oluturan kent yoksullar, kentsel geliim srecinde pek
ok riskle kar karyadrlar. olanaklarna ve kaynaklarna eriemeyen kent yoksullar, eitim,
salk, sosyal gvenlik gibi kamusal hizmetlerden yeterince yararlanamamaktadrlar. Yetersiz ve
salksz barnma koullarnda yaayan bu kesim, karar verme srelerinden ve politik srelerden de
uzaktrlar. Dier yandan kentin eitsel ve sanatsal faaliyetlerine de katlamamalar neticesinde
toplumsal olarak kentten, kent kltrnden dlanm durumdadrlar (zcan ve Karaklk, 2007: 447).
Kent yoksulluu ekonomik bir sorun olmann tesinde geni kapsaml bir tablo iinde
deerlendirilmelidir. Bu tabloda yoksularn yetersiz gelire sahip olmas yannda iinde bulunduu
toplumun standardna eriemedii iin duyduu sknt ve yaad sosyal dlanma dikkat
ekmektedir. Yoksulluun bireyde yaratt bu sosyal ve psikolojik etkiler kentlerde daha fazla

16

karmza kmaktadr. Bauman'n (1999) ifadesiyle ' yoksulluk ayn zamanda sosyal ve psikolojik bir
durumdur'. te yandan, kentsel yoksulluk, ekonomik ve sosyolojik yaklamlarla kentteki belirli bir
blgenin belirli kaynaklardan yoksun oluu yannda, kenti greli dengesizlii, dzensizlii ve bozulan
fonksiyonellii olarak da anlalmaktadr. Ayrca kentsel yoksulluk, sosyal etkinlik, yatknlk ve
organizasyonlar asndan da bir yetersizlik anlamna gelmektedir (Birsel vd., 2002: 193).
Sosyal koruma, salk, eitim, konut, kiisel gvenlik, alt yap gibi yokluklar kapsayan, dinamik
ve potansiyel boyutlar olan kentsel yoksulluk, eskiden nfusun kk bir ksm iin statik bir olgu
olarak tartrken kresellemeyle birlikte ortaya kan 'yeni yoksulluk' srecinde farkl bir boyuta
geen kentsel yoksulluk, siyasal ve sosyal deiimler, ekonomik krizlerin ve kalknmann yaratt
istihdam sorunlar ve kentlere yaanan youn gler ile kendini belirgin ekilde hissettirerek 'yeni
kentsel yoksulluk' olgusunu tretmitir.
Yeni kentsel yoksulluun, genel yoksulluktan farkl taraf, kresel ekonomik alanda yaanan
dnmler sonucunda, nceden yoksulluk sorunu olmayan kitlelerin yoksul hale gelmesi ve bu
yoksullarn belli blgelerde younlama eilimini tamasdr. Yeni kent yoksullarnn zelliklerinden
biri gelir azlndan kaynaklanan yeterince tketememek durumudur. Bauman'a gre tketim
toplumunda, seri imalat artk kitlesel emek gcne ihtiya duymad iin, bir zamanlar yedek igc
olan yoksullar, 'defolu' tketicilere dntrlmtr; bugnn yoksullar ncelikle 'isiz' deil,
'tketici' olmayanlardr. Bu balamda gemite yoksul olmak anlamn 'isiz olma durumundan'
aldysa bugnk anlamn 'yeterince tketemiyor olma durumundan' almaktadr (Bauman, 1999: 132).
fade edilen bu yeni yoksulluk tr daha ok gelimi lkelerin ortak sorunudur. Gelimi lke
kentlerindeki bu yoksullar 'sistem dna atlm, kronik bir yoksullua mahkum, mcadele yeteneini
kaybetmi, kent ierisinde tecrit edilmeye allan insanlar' dr (Ik ve Pnarcolu, 2011: 66). Eski
kent yoksullar iyi bir i bulmalar durumunda belli bir zaman sonra kent yaamna uygun davranlar
sergilemeye balyorlard. Yeni kent yoksullarnn ise bir st seviyeye kabilmesinin tek yolu, iyi bir
i bulmann da tesinde nitelikli bir i bulmak ve eitimli olmaktr. Yeni kent yoksullar gelecee
ilikin beklentileri kalmadndan mcadele glerini de yitirmilerdir. Bu durum onlarn yoksulluktan
kurtulmasn da byk lde engellemekte ve sorunun kroniklemesine neden olmaktadr.
KENTSEL YOKSULLUKTA KADININ CNSYET ROLLER
Yoksulluk konusu son on ylda ulusal ve uluslararas gndeme yeniden girerken yeni bir bileeni
vard: kadnlar (Bora, 2011: 98) ve kadnlk cinsiyetine ait roller.
Kadnn yoksullukla ilikilendirilmesi aslnda iki ekilde gereklemitir. Birincisi, kalknma
paradigmas iinde, cinsiyet eitsizliklerinin kalknma srecini engelleyen, verimini dren bir faktr
olarak grlmesi, dolaysyla da cinsiyet eitliini salamaya dnk politikalarn kalknmayla
ilikilendirilerek nerilmesi. kincisi ise, asl olarak kadnlar tarafndan yrtlen ev ii geim
stratejilerinin bir kaynak olarak dikkate alnmas, bu stratejilerin kalknma srecinin verimliliini
artracak bir 'ynetiim' sistemine dhil edilmeleri (Bora, 2011: 98).
Kadn yoksulluu ok boyutlu bir sorundur. Kadnlar yoksulluu farkl biimlerde farkl
zamanlarda ve farkl meknlarda yaarlar Genel olarak toplumda kadn ile erkek ve kadnlar arasnda
var olan yapsal eitsizlikler kadnn yoksulluu deneyimleme biimlerini ve greli yoksulluu
farkllatrmaktadr (Bradshaw ve Linneker, 2003). Kadnlarn ve erkeklerin farkl biimde yaamakta
olduu yoksulluk sreci kadn ve erkei farkl biimlerde etkilemektedir. Farkl etkileme politik
anlamda karln bulmu ve 1995te IV. Dnya Kadn Konferans Eylem Plannda yoksulluun
kadnslamas ifadesi yer almtr. Yoksulluun kadnslamas kavram ilk olarak Birleik
Devletlerde yalnz yaayan kadnlarn ya/ ya da tek ebeveynli ailelerin (kadn+ocuk) daha yoksul
olduuna ilikin deneysel almalarn sonunda ortaya kmtr. Aile yapsnn deimesi,
boanmalarn artmas, evlilik d ocuk sahibi olma orannn artmas ve ocuklarn kadnlar tarafndan
baklmas gibi nedenler yoksulluun kadnslamasn aklamak iin kullanlmtr (Uluta, 2009: 25).
Kadn yoksulluunu nem arz etmesinin temelinde kadnlarn yoksulluk oranlarnn erkeklerden
yksek olduu ve mevcut yoksulluun kadnlar tarafndan daha ar yaand gerekleri yatmaktadr.
Kadn yoksulluu, toplumsal normlarla belirlenen ve toplumsal yaplarla yeniden retilen toplumsal
cinsiyet rollerinin etkisiyle farkllamaktadr. Erkeklere verilen toplumsal roln haneyi geindirmek,

17

kadnlara verilen roln ise eve giren gelirle ailenin yeniden retimini salayacak olmas, yoksulluun
sonularnn cinsiyete gre farkllamasnn en temel nedenini oluturmaktadr. Haneyi geindirmenin
asl olarak erkein grevi olarak grlmesi neticesinde, bu rol dorultusunda eitim olanaklarndan
yeterince yararlanmayan kadnlarn mesleki becerilerinin eksik olmas ve uzun alma saatlerine,
sigortasz almaya raz olmalar gibi nedenlerle kadnlar enformel sektrlerde youn olarak
almakta veya ev eksenli almaktadrlar. Toplumsal cinsiyet rolleri, yoksulluu alglama ve
yoksullukla ba etme stratejilerinde son derece belirleyicidir. Kadnlar, haneye giren paray hane
yelerinin beslenme, snma, salk, eitim, temizlik gibi giderlerini karlayacak biimde kullanmakla
ykmldr (Uluta, 2009: 34-36).
Kadn yoksulluunu anlamak iin genel yoksullua gre belirleyici zelliklerini ortaya koymak
gerekir. Buvinice gre kadn yoksulluunun iki belirleyici zellii bulunmaktadr: i gc
piyasasndaki konumu ve eitim imknlarndan yararlanma durumu. gc piyasasnda kadnlarn
ikincil konumda olduklarn gsteren pek ok veri mevcuttur: i gc piyasasna katlmn dk
olmas, katlm salandnda dk cretli ilerde istihdam edilme, kayt d sektrde alma, fason
alma, cretsiz aile iisi olma, elde edilen gelir zerinde- zellikle krsal alanlarda- sz sahibi
olamama, gelirden yoksunluk gibi gstergeler bu farkllklar belirlemektedir.
Yoksul kadnlar enformel sektrde youn olarak almaktadrlar. Eitim olanaklarndan
yararlanamamalar nedeniyle kadnlarn mesleki becerilerinin eksik olmas, kadnlarn aile iindeki
konumu (asl gelir getiricinin erkek olmas nedeniyle dk cretli almaya rza gstermeleri), i
gc piyasasnn uysal bireyleri olmalar, rgtlenme kapasitelerindeki eksiklikler, uzun alma
saatlerine, sigortasz almaya ses karmamalar bunun nedenleri arasndadr. Kayt d alma ile
yoksulluk arasnda pasif bir iliki bulunmaktadr. Bir taraftan kayt d sektr gelitike yoksulluk-
kadn yoksulluu- artmakta, te taraftan yoksulluk arttka kiiler gvencesiz ileri kabul etmek
zorunda kalmaktadr (Buvinic, 1998).
Yoksulluu, zellikle kentlerde yoksulluun nasl yaandn anlamaya alrken ncelikle ev
iinde birinci derecede bu sorunla muhatap olana kadna bakmak, maduriyetin boyutlarn
anlamamz kolaylatrrken ayn zamanda kadnlar maduru olduklar koullarla baa kmak iin
eitli yollar reten, g koullar lehlerine evirmeye, hi olmazsa hafifletmeye alan toplumsal
zneler olarak grebilmemizi de salar.
Geinme stratejileri yoksullarn, yoksulluk karsndaki tepkilerden biri olarak grlebilir: isyan
etmek ve baa kmaya almak (enses, 2001). enses, bu stratejileri drt ana balk altnda
toplamaktadr:
1- Geimlik etkinliklere ynelme (gda retmek, yakacak toplamak vb.) ve sosyal dayanma
rgtleri kurma.
2- Tasarruf- n saysn azaltma-, daha ucuz mal ve hizmetler satn alma, ocuklar okula
gndermeme vb.
3- Hanenin bykln ve bileimini deitirerek lek ekonomilerinden yararlanma (birden
fazla aileyle oturmak vb.)
4- Aileden daha fazla bireyin i gcne katlmas (kadn ve ocuklarn almaya balamas).
Bilindii zere, kadn emeinin yoksullukla mcadelede geinme stratejilerini uygulamada ok
nemli bir rol vardr. Kadnlar, toplumsal cinsiyet ilikileri erevesinde, yoksulluu erkeklerden
daha farkl bir biimde yaamakta, yoksullukla ba etme ynndeki abalar da, yine toplumsal
cinsiyet rolleri temelinde daha farkl bir biimde olumaktadr. Hane hayatta kalma stratejilerinde
erkeklerin katks cretli ite alma eklinde olmaktadr. Ailede geleneksel yapya uygun olarak
ailenin erkek yelerinin dzenli ve yksek gelir getiren bir ite almas beklenmektedir. Ancak,
yoksul hanelerde sadece erkein almasnn hanenin ihtiyalarn karlamaya yetmedii aktr. Bu
durumda kadnn ev iinde ya da ev dnda almas hanenin hayatta kalmas, geinmesi ya da
gnlk yaamn idame ettirebilmesi iin byk nem tamaktadr. Hane halk geinme stratejilerinde
kadnn hem dier hane yeleriyle birlikte hem de dier hane yelerinden ayr olarak stlendii ve
yrtt drt temel stratejiden bahsedilebilir. Bunlar: aile ii cretsiz iilik, gelir yaratc stratejiler

18

(enformel iilik), cretli alma ve sosyal iiliktir. Aile ii cretsiz ii olarak kadn, ev ii retim
yaparak ve tketim malzemelerinde kstlama yaparak aile geimine katkda bulunur. Kadnlar hem ev
ii yaparlar, hem de yeniden retim srelerinde yer alrlar. Tketimin artmas kadnlar evde daha
ekonomik olmaya iter, alveriine dikkat eder. Kadnn aile ii cretsiz ii rol, yeniden retimi
salama alannda geinme stratejileri asndan belirleyicidir. Bu konudaki nemli etkinliklerin
zellikle ev ii retim dorultusunda olduu durumlarda kadn emeinin retken deerinin
hesaplanmas sorunu karmza kmaktadr. Oysa kadn ev ii yapt yiyecek retimiyle ve ev ii
yapt enformel ilerle formel ekonomideki emek gcnn yeniden retilmesine nemli bir katkda
bulunmaktadr. Ev ii retim ya da dier bir deyile geimlik retimin deeri zellikle yoksul
kesimlerde nemsenmesi gereken boyutlardadr. Ailenin gelir dzeyi azaldka, kadnlar evde daha
fazla i yapmakta ve ev ilerine daha fazla zaman harcamaktadrlar.
Kadn ev iinde ve dnda herhangi bir ie girerek dorudan maddi bir kaynak bir yaratabilecei,
evin gndelik yeniden retimi iin gereken ev ii ilerini yaparak, ev ii retimde bulunarak, ocuklar
yetitirerek, toplumsal iliki alarnda etkin olarak yer alarak, haneye yeni kaynaklar yaratr ya da var
olan kaynaklar daha etkin kullanarak vazgeilmez ve ok nemli strateji alanlar aar (Ersoy ve
engl, 2000: 115). Ancak kadnlarn ev dnda yapt iler, ev iinde yapt ilerden pek farkl
deildir. Darda alan yoksul kadnlarn ou ev temizlii ve ocuk, yal ve hasta bakcl gibi
alk olduu ileri yapmakta, enformel sektrde vasfsz ve kadna zg ilerde almaktadr. Pek az
beceri gerektiren ilerde almaktadr. Bununla birlikte ev dna kmak kadn iin kadnlara nemli
eyler kazandrmaktadr. Farkl toplumsal evrede bulunmalar, farkl toplumsal iliki alar iine
girmeleri, yardm iin deiik resmi ve sivil kurum ve kurulular gezmeleri, zengin yoksul ayrmn
ve mekn farkllklarn kendi gzleriyle grmeleri, kadnlara yoksulluktan kurtulmak iin toplumsal
hayata dair nemli eyler retmitir. En azndan yoksulluu bir kader olarak grmemeye ve
yoksulluktan kurtulmann mmkn olduuna inanmaya balamlardr.
Kadnlar ksa dnemli (ba etme / hayatta kalma stratejileri denilebilecek) stratejileri
uygulamaktadrlar. Ekonomik krizin olduu dnemlerde formel istihdam piyasasyla ilikilerin
neredeyse kesildii, enformel alma koullarnn son derece darald bir dnemde kadnlarn sosyal
yardm kurulularyla ilikilerinde izledikleri stratejiler daha byk nem kazanmaktadr. Geinme
stratejileri balamnda kadnlarn rol genellikle enformel toplumsal alarn yeniden rlmesiyle
ilikili olarak kavramsallatrlr. Bylece hanenin geiminin sadece nakit gelire deil, byk lde
kadnlar tarafndan ulalabilir klnan pek ok kaynaa bal olduu hesaba katlabilir (Bora, 2011:
100).
Yoksul kadnlarn ounun yaam evinde gese de, hem geinme sknts gibi nesnel koullar
hem de yardm kurulularna bavurmak gibi durumlar kadnlar geleneksel rollerinden syrlmaya
itmektedir. nk evdeki yoksulluk skntlarna en ok maruz kalanlar ve yoksulluun ykn en
fazla ekenler kadnlardr. '... kadnlar ailenin geiminden sorumlu olmasalar da, geinememenin
ykn, en ok onlar tamaktadr. ocuklar doyuramamak, evi yaanr halde tutamamak, onlarn
hayatn arlatr' maktadr (Bora, 2011: 108).
Cinsiyet rolleri, kadnlarn ve erkeklerin yoksulluunun acsn farkl biimlerde yaamalarna ve
ifade etmelerine yol amaktadr. Erkekler aile geimini salamada zorluk ekerken kendilerini
baarsz ve yetersiz hissetmektedirler. Kadnlar ise ev ilerinin arlamas, ocuk bakm ve onu
besleyememe durumunu ezikliini yaamaktadrlar. Bora (2011) tarafndan Ankara, Erzurum,
stanbul, Konya ve anlurfada yaplan aratrmada belediye ve valiliklerden yardm almaya
gidenlerin kadnlar olduu ortaya kmtr. Yardm almak iin bavuruyu kadnlarn yapmasnn
sebebi, kadnlarn yoksulluklarn daha kolay 'itiraf ' etmeleridir. Bir yandan kltrel normlara gre
ailenin geimini salamaktan sorumlu olmadklar iin, geinememeyi erkeklerde olduu gibi kiisel
bir baarszlk veya cinsiyet kimliklerinin sarslmas biiminde yaamamaktadrlar. Dier yandan
kadnlar tarafndan, devlet kurumlarnn baba/ koca yerine geip kadnlara ve ocuklara sahip kmas
zaten 'olmas gereken' bir ey olarak alglanmaktadr. Ayrca kadnlar kltrel olarak, evin ayakta
kalmasnda kendilerini sorumlu olarak grmektedirler. Kadnlar iin yardm kuyruklarnda beklemek
vs. olumsuzluk olarak grlmemektedir. Erkekler asndan yardm almak, kendi baarszlklarnn bir
itiraf gibi deneyimlenmekte olduundan hem yardm bavurularnn yaplmas hem de parasz yiyecek

19

ya da ekmek kuyruklarna girme ii kadnlar tarafndan stlenilmektedir. Baka bir ifadeyle
yoksullukla mcadele kadnn iradesine braklmaktadr.
Yoksulluun kadn zerinden itiraf ya da ona itiraf ettirilmesi mahrem olann (ev ii bilgilerin)
da vurulmas erkek asndan kimsesizliin ve gszln da vurulmasn kolaylatrmakta belki
bunu bir nevi 'kamusallatrmak'tadr. Erkek isizliinin, ykmlln yerine getirememesinin
nedenini ok kolay bir ekilde devlette, idarecilerde ararken kadnn byle bir lks yoktur. O,
gelenein onun omuzlarna ykledii 'yuva yapma' iini kotarma telana dmekte, bunun iin eitli
areler aramaktadr. eitli sosyal yardm kurulularna bavurma ileminden balayp, televizyon
ekimlerinde grnmeye kadar ii gtrmekte yoksulluuna bir are aramakta, ocuklarn
besleyememe utancn yaamaktadr.
Yoksulluk plaklktr ve bunun ifadesi bedenin gzler nnde almas kadar utan vericidir.
Necmi Erdoan (2011: 312) yoksulluun gsteriminden bahsettii 'Ar ekim Yoksulluk' adl
yazsnda belirttii gibi ' ... yoksulluun televizel temsillerinin dili pornografiktir. Yoksul
gsterimleri ile porno filmler arasnda birok paralellikler kurulabilir. Her eyden nce, her ikisi de
mstehcen bir bak, seyri ierir ve her ikisinin de nesnesi bedendir. Yoksul gsterimleri, porno
filmler gibi, 'mahrem olan gzler nne serer'; izleyicisinin duygularn tahrik eder'... Aslnda her iki
durumda zne kadndr. '...Tm bunlar dnldnde, yoksullar kadnlardr; cinsiyet olarak deilse
bile, sembolik olarak' (Erdoan, 2011: 312).
SONU:
Yoksulluk uzun zamandan beri stesinden gelinmesi gereken ekonomik, sosyal ve siyasi bir sorun
olmutur. Yoksulluk salt cinsiyet temelli bir sorun deildir. Ancak burada dikkat ektiimiz konu
kadnlarn erkeklere gre daha yksek oranda yoksul olmas, daha fazla kadnn yoksulluk sarmal
iinde olmas ve geliri dk sosyal snflarda ve tabakalarda kadn ile erkein yoksulluu yaama
biimlerinin farkl olmasdr.
Esasen kiilerin yaayabilecekleri minimum yaam standartlarnn bulunmamas anlamna gelen ve
beeri ihtiyalar kavramna dayanan yoksulluk, kentsel yoksulluun kadnlar iin ayrca alma
yaplmas gereken bir alan tekil etmektedir. Yoksulluk sorunu, yoksulluktan etkilenen gruplar
bakmndan kadnlar aleyhine birok sonucu da beraberinde getirmektedir. Bu balamda gerek eitim,
salk gibi temel hizmetlere eriememe anlamnda, gerekse yoksullua kar stratejiler retmek iin
cinsiyetlerinden beklenen roller bakmndan kadnlarn erkeklere oranla dezavantajlarnn daha fazla
olduu sonucuna ulalmaktadr.. Kentsel yoksulluun kadn hem ev ileri hem ocuk bakm hem de
ocuklarn beslenmesi gibi hususlarda kltrel kodlar tarafndan grevlendirilmi olduu iin sadece
ev geimini stlenen erkekten daha fazla sknt ve ykmllk altna itilmi bulunmaktadr.
Yoksulluun giderilmesi iin gerek sosyal yardm derneklerine bavurmak gerek ucuz ekmek
kuyruklarnda beklemek gerekse enformel sektrde alma stratejilerini gelitirmek durumunda
kalmtr.
Yukarda da ifade edildii gibi kadnlar, erkeklere oranla yoksulluun daha fazla girdabnda olan
gruptur. Yoksul ailelerde kadnlar daha ok ve daha uzun almakta, haneyi geindirenin kadn
olduu ailelerde gelir elde etme olanaklar snrlanmakta, toplumda cinsiyetler aras var olan
eitsizlikler kadnn yoksulluu daha sarsc bir biimde yaamasn beraberinde getirmektedir. Erkek,
formel ya da enformel sektrde de alsa bir ekilde yoksulluu giderilmesi iin abaladn
dnmektedir. Kadn evde yoksullukla i ie yaad iin zm retememenin eziklii ve utancn
tamaktadr. alma, toplumun kysnda yaamaya mahkm edilen kent yoksullarnn, yoksullua
kar verdii aba, emek ve stratejilerden tr en ok etkilenenlerin kadnlar olduu sonucuna
ulamtr.
KAYNAKA
Aktan, Cokun Can (2002). ' Yoksulluk Sorununun Nedenleri ve Yoksullukla Mcadele Stratejileri'.
Yoksullukla Mcadele Stratejileri. (Derleyen: Cokun Can Aktan). Ankara: Hak-
Konfederasyonu Yaynlar.

20

Bauman, Z. (1999). alma, Tketicilik ve Yeni Yoksullar. (eviren: mit ktem). stanbul: Sarmal
Yaynevi.
Birsel, S.G., Polat, E., alr, S., Hovardaolu, O. (2002). 'Kentsel Yoksulluk, Yoksulluun Deiik
Tanmlar ve Boyutlar zerine', Yoksulluk, Kent Yoksulluu ve Planlama, 8 Kasm Dnya
ehircilik Gn 26. Kolokyumu, 6-8 Kasm, Ankara: Sarmal Yaynevi.
Bora, A. (2011). 'Kadnlar ve Hane: 'Olmayann Nesini dare Edeceksin ?'', Yoksulluk Halleri.
stanbul: letiim Yaynlar.
Bradshaw S ve Linneker B. (2003). Challenging Womens
Poverty.http://www.progressio.org.uk/sites/default/files/Challenging-womens-poverty.pdf
eriim tarihi: 09.07.2013
Buvinic, M. (1998). Women in Poverty: A New Global
Underclasshttp://www.eif.gov.cy/mlsi/dl/genderequality.nsf/0/12D2A22FAC60DA74C22579A
6002D950A/$file/womeninpoverty.pdf eriim tarihi: 11.07.2013
DE (2002). Yoksulluk almas 'Die, 2002 Yoksulluk almas Sonular' DE 2002 Yoksulluk
almas Haber Blteni, Say B.02.1 DE.0.11.00.03.906/62.13/04/2004.
Erdem, T. (2003). Yoksulluk zerine Sosyolojik Bir alma: Ankara Kent Yoksullar. Doktora Tezi
(Yaynlanmam). Ankara: Hacettepe niversitesi.
Erdoan, N. (2011) . 'Ar ekim Yoksulluk', Yoksulluk Halleri. stanbul: letiim Yaynlar.
Ersoy, M. ve engl, T. (2000). Kentsel Yoksulluk ve Geinme Stratejileri- Ankara rnei. Ankara:
ODT Yaynlar.
Grn, M. Elagz, . (2007). 'Kentsel Yoksulluk: Sivil Toplum ve Yerel Ynetim birlii'. IV.
Uluslararas Sivil Toplum Kurulular Kongresi, anakkale.
Glener, S. ve Kmrcolu M. (2007).'Yeni Yoksullukta Yeni Olan Ne ?' IV. Uluslararas Sivil
Toplum Kurulular Kongresi, anakkale.
Ik, O. , Pnarcolu, M. (2011). Nbetlee Yoksulluk. stanbul: letiim Yaynlar.
zcan, A. ve Karaklk, Y. (2007). 'Kent Yoksulluunun Srdrlebilir Kentsel Geliim Hareketleri
erevesinde Deerlendirilmesi, IV. Uluslararas Sivil Toplum Kurulular Kongresi,
anakkale'.
Sallan Gl, S. (2002). 'Trkiye'de Yoksulluk ve Yoksullukla Mcadelenin Sosyolojik Boyutlar:
Greliden Mutlak Yoksullua', Yoksulluk, iddet ve nsan Haklar. (Editr: Yasemin zdek).
Ankara: TODAE Yaynlar.
Seyyar, A. (2002). Sosyal Siyaset Terimleri. stanbul: Beta Yaynlar.
enses, F. (2001). Kresellemenin teki Yz: Yoksulluk. stanbul: letiim Yaynlar.
Uluta, .. (2009).Yoksulluun Kadnlamas ve Grnmeyen Emek. alma ve Toplum, S:2, ss:
25-40
Ylmaz, B. (2008). 'Trkiye'de Snf-alt: Nbetlee Yoksulluktan Mebbet Yoksullua'. Toplum ve
Bilim, S: 113, ss: 127-146.

21

CRETL ALIMAYAN EVL KADINLARIN EV DIINA IKMAYI
MERULATIRMA EKLLER
Ezgi KARMAZ
1

ZET
Toplumun kadna bitii rol onu birok alandan soyutlanp, zel alan olarak grlen eve ait
grlmesine yol amtr. Zamannn ounu ev iinde geiren, cretli olarak her hangi bir yerde
almayan kadn, ev dna kma pratiini yeterince gerekletirememitir. Bu amala, bu almada,
ev dnda vakit geirmek iin, cretli olarak evleri dnda almayan evli kadnlarn, ev dna
kmay nasl merulatrdklar incelenmitir. Bu kapsamda, cretli olarak almayan, farkl sosyo-
ekonomik yaplardaki 21 evli kadnla derinlemesine grmeler yaplmtr. Bu grmelerde
kadnlarn, ev dna kmak iin ne gibi yollar izledikleri, eleriyle bu konuyla ilgili nasl bir iliki
halinde olduklar, ev dna karken ne gibi engellerle karlatklar ve bo zaman kavramn nasl
anlamlandrdklar zerine bilgiler edinilmitir.
Anahtar Kelimeler: cretli almayan kadn, kadnn ev dna kma istei, bo zaman faaliyeti
ABSTRACT
Due to the role that society has estimated for women caused them to be seen as part of the house,
which isolate them from many domain. Women who dont work and spend majority of their times
at houses couldnt perform sufficiently the act of going outside the house. This study observes how
not working and married women legitimize going outside. Within this framework, indepth
interviews were conducted with 21 women from different socio-economic status and who dont
work. During these interviews, informations were gathered about which ways women follow to go
to outside, what kind of a relationship do they have with their husbands about this issue, what kind
of obstacle they experience while going outside, and how do they perceive the concept of leisure
time.
Keywords:Married women, unemployed women, woman's desire going outsite, leisure time

GR
lkemizde kapitalizmin ykselmesi ve tarm alannda kapitalizmin yer bulmasyla birlikte, tarm
iinde insan gcne olan ihtiyata azalma grlmtr. Teknolojinin tarm retimine dhil olmas,
tarm alanndaki emein byk ounluunu oluturan kadnlarn bu alandan ekilmesine neden
olmutur. Tarmda modernlemenin gereklemesi sonucu ortaya kan kente g, erkek emeinin
bollamasna kadnn ise retime katlma zorunluluunun ortadan kalkmasna neden olmutur (zbay,
1982:132). Ayrca tarm d olanaklarn az oluu ideolojik olarak kadnlarn retime katlma
zorunluluunu da ortadan kaldrmtr (zbay, 1982:132). Bu ideolojinin olumas kadnlarn kente
g ettikten sonra her hangi bir ite almayp, evde kalmalarnn temelini oluturan sebeplerden biri
olmutur. Bu gelimeler, ev ii sorumluluklarda, cinsiyetler aras dengesiz dalmn pekimesine yol
amtr. Erkein kamusal alanda alyor oluu, nceden erkeklerin yerine getirdii eve dair birok
iin kadnlar tarafndan yaplmasna neden olmutur. Kadnn var olan ev ii sorumluluklar bu yzden
artarak oalmaya balamtr.
Kentte, kapitalizmle birlikte gelien retim ilikileri, ev ile i yerinin ayrlmasna neden olmutur.
Yani erkekler kamusal alana dhil olurken, kadnlar evde braklm bu da kadnlarn "ev kadn"
olarak grlmesine neden olmutur (Bora, 2005: 60). zel alanda ve ailedeki yaplmas gereken iler
kadnlarn yapmas gereken pratiklermi gibi doal bir grev olarak kadna atfedilmitir. Ayrca
kadnn ev dnda cretli olarak almyor oluu ataerkil ideoloji tarafndan zel alana ait olarak
grlen kadn ile kamusal alan arasndaki mesafenin giderek artmasna neden olmu ve ou kadn
sosyalizasyon srecinde bu durumu iselletirerek kendini eve yani mahrem, zel alana ait hissetmeye

1
Ar. Gr., Krkkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, ekarmaz@yahoo.com

22

balamtr. Bu ekilde hayatlarn srdren kadnlar, kendilerine uygun grlen hane ii grevleri
zerinden hayatlarn devam ettirip, hane ii ilerine gre kendilerine bir yaam oluturmulardr. Bu
yzden ev dnda cretli almayan kadnlar, sosyal hayattan uzak tutulan ve retim srecine
katlmad varsaylan bir birey olarak elindeki domestik bilgiyi toplum iinde yer edinebilmek iin
kullanmlardr (Rambla, 2000: 189). Kadn ev iinde kaldndan, kendi iin en uygun olan ii yani ev
ileri yapm ve zamann da buna gre ayarlamtr. Bu ekilde yaam tarzna sahip olan kadnlarn
kendilerini gelitirebilmek ya da rehabilite edebilmek iin bo vakitlerinin olmad ileri srlmektedir
(enol Cantek, 2001: 103). Bu yzden kadnlarn zaman asndan sknt yaadklar sylenebilir.
Teknolojinin ilerlemesi, insan gcnn yerini makinelerin almas bo vakit kavramnn olumasna
neden olmutur. nk nceden yaplmas gereken iler insan gcne dayal olarak gerekletiinden,
makinelemeyle birlikte iler daha ksa srede bitirilmeye balanm ve insanlarn bu yzden bo
zamanlar olumaya balamtr ( Ayta, 2002:237).
Gncel sosyoloji tartmalarnda modern Batl insan ilikilerinin eitlik ilkesine dayal olduu
varsaym yer almaktadr fakat cinsiyetler aras cretsiz i blmnn (ev ileri, ocuk bakm ve
alveri) dalm bu varsaym konusunda skntlara yol amaktadr (Bittman, Wajcman, 2000:166).
Bu yzden, modern aile dnldnde, cinsiyetler aras toplam i zaman (cretli ve cretsiz i
zaman) iin ayrlan sre cinsiyetlere gre kullanlan bo zaman da etkilemektedir. Burada bahsedilen
varsaymla ilgili probleme ek olarak, ou zaman, bo zamann cretli alma zamannn karl
olarak tasvir edilmesi karlalan baka bir nemli sorundur. rnein; 'Bo zaman, i saatleri
dndaki zaman araldr' (Demir, 2006: 36). Tanmlamalarn bu ekilde yaplmas bo zaman
kavramna sadece belli bir grubun dhil edilmesine ve buna bal olarak zmlemeler yaplmasna
neden olmaktadr. Bo zamann alma d zaman olarak grlmesi (Demir, 2006:37, Ayta
2002:232) cretli olarak almayan kiilerin deerlendirilmesini olanaksz klmaktadr. Bu adan
baktmzda cretli olarak almayan ev kadnlarnn bo zamanlarn deerlendirirken sorunlar
yaanlmas muhtemeldir.
Bo zaman kavramnn tanm belli snrlara dhil edilemeyecek ekilde zamana ve duruma hatta
kiiye gre deiebilmektedir. Bu yzden bu kavrama ait, i saatleri dnda grlmesinden farkl
olarak eitli aklamalar bulunmaktadr. Zaman kavramna dair literatre bakldnda zamann farkl
kategorilerde deerlendirildii grlmektedir. cretli allan i iin ayrlan zaman; cretsiz iler (ev
ii, bakm gibi) iin ayrlan zaman; kiinin kendi bakm iin ayrd zaman (uyku, yemek, salk
hizmeti almak, ykanmak vb.) ve bo zaman (Bittman, Wajcman, 2000:166; M-Hye, 2006:89). Bo
zaman kendi dnda kalan kategoriyi iinde barndrmayan zaman dilimi olarak grlmektedir. Bo
zaman kiiye rahatlamasn ve kendisini iyi hissetmesini salamaktadr. Duncan'a (1983) gre bo
zaman kiinin hislerine ve tutumuna gre deiiklik gstermektedir. Bo zaman, kendi iinde eitli
zellikler barndrmaktadr. Bo zaman kiinin kendini zgr hissettii ve herhangi bir grev ya da
sorumluluk hissinin olmad, kiiye mutluluk ve honutluk veren, kiinin kendi entelektel ve
yaratc, potansiyelinin farkna varmasna yardmc olan ve kendi amalarn izledii zaman dilimidir
(Duncan, 1983:121).
BO ZAMANIN TOPLUMSAL CNSYET NDE KURGULANII
Toplumsal cinsiyet bireylerin bo zaman kullanm etkileyen en nemli unsurlardan birisidir. Bo
zamanlarda gerekletirilen eylemler, dhil olunan faaliyetler cinsiyete gre deiiklik gstermektedir.
Culp (aktaran Demir, 2006:37) cinsiyetin, kiilerin bo zaman faaliyetlerini snrlayan nemli bir unsur
olduunu belirtmitir. Ayrca cinsiyet ve aile yapsnn, bireyin bo zaman faaliyetinin belirlenmesinde
nemli rol oynad yaplan aklamalar arasndadr (Altergoot, McCreedy, 1993:155).
Toplum tarafndan kadnn rolnn ev ileri yapmak ve ocua bakmak olarak tanmlanmas
kadnn bo zamann deerlendirememesine neden olmaktadr. Hudson'n yapm olduu almaya
gre kadnlar, erkeklere gre bo zaman faaliyetlerine katlmada daha fazla engelle karlamaktadr
(aktaran Demir, 2006:37). Ayrca yaplan aratrmalarla kadnlarn bo zaman faaliyetleri iin
elerinden ve ailelerinde yeterli destek alamad ve kendilerine yeterli frsat verilmedii saptanmtr
(Henderson, 1995:11).

23

Kadnn cretsiz i gcyle, erkein cretli i gcyle aklanyor olmas toplumsal cinsiyet rolleri
ve bo zaman kullanm zerinde nemli bir etkiye sahiptir. Feminist gre gre bu tanmlama,
cretsiz emek, herhangi rasyonel bir kaynaa dayandrlmadan sadece cinsiyete dayal olarak
tanmlanmtr ve kadn ile erkek arasnda adaletsiz g dalmna neden olmaktadr (Bittman,
Wajcman, 2000:168). Bo zamana eriim konusunda var olan toplumsal cinsiyet eitsizlii cinsiyetler
aras eit olmayan g dalmnn yansmasdr (Tsai, 2008:44). Erkeklerin bo zamanlarn cretli
ite alarak kazand kabul, grnmeyen emee sahip, cretsiz emekle tanmlanan kadnlarn bo
zamana sahip olmalar konusunda tartma yaratmaktadr (Tsai, 2008:40). Bu genel kabul, kadn,
zaman kullanmnda da dezavantajl konuma sokup, toplum iindeki ikincil durumunun daha da kalc
olmasna neden olmaktadr. Bo zaman, kadn iin problem arz eden bir durumdur nk cretsiz
igc (ev ileri, ocuk bakm vb.) ile bo zaman arasndaki snr ya da ayrldklar nokta yeterince
ak deildir (Tsai,2010:40).
Feminist sosyal bilimcilere gre kadnn alma zaman srekli devir daim eden bir sre
izlemektedir bu yzden kadnlarn anne ya da e olarak alma zamanlar, bo zamann dnda
yaplan bir i, zelden farkl olarak yaplan bir kamu ii ya da kendileri iin yaptklar bir i olarak
grlemez (M-Hye, 2006:85). Kadnlar birok aktiviteyi iinde barndran iler yapmaktadrlar ve bu
da kadnlarn bo zamanlarnn kalitesinin ya da kullanmnn daha az olduunu gstermektedir.
Zamann, toplumsal cinsiyet asndan sosyal ilikiler baznda yaplandrlyor oluu, cinsiyetler aras
eitsizlie ve zamann sosyal organizasyonlar asndan deerlendirilmesinde eitsizliklere neden
olmaktadr. Bu da kadnn bo zamann deerlendirmesini etkilemektedir. zellikle evli kadnlarn
ocuk bakm ve ev ileri ile ilgileniyor olmalar onlarn srekli sahip olmalar gereken bo zamandan
feragat ettiklerini gstermitir (Parry, Shaw, 1999:210).
Ev iinde, zel alana skp kalm olan cretli almayan kadnlarn zgrln iki trnden;
baz grev ve sorumluluklardan azade olabilme (free from); keyif verici baz edinimlerde
bulunabilmek iin serbest olmalarndan (free to) yeterince yararlanamamalarna neden olmaktadr
(enol Cantek, 2001:103). Bu zgrlkten yararlanamamalarnn altnda yatan sebep ataerkil dnce
sisteminin dayatt kurallar ve bu kurallarn kadnlar tarafndan iselletirilmeleridir. Kadnn iinde
yaad topluma ait kltr, gelenek ve gnlk pratikler kendisinin zaman kullanm etkilemekte ve
belirlemektedir. Yaplan birok aratrmann sonucu, kadnn ev ii grevlerinin, zaman kullanmn
snrlad ve gnlk yaamn erkeklerle eit olmayan koullar altnda srdrdn gstermektedir.
Kadnn esas yaam alannn ev olarak grlmesi, eve ve aile dair sorumluluklarn kadna
verilmesi, kadnn zamannn ounu ev iinde geirmesine neden olmaktadr. Kadnlar ev dna
kmak istediklerinde ise hane iinden onay almak zorunda kalmaktadrlar. Kadnn ev ii alandaki
temel ykmllkleri onu eitliki olmayan bir konuma indirgeyerek, gndelik yaamn rutinini
krmasnda nemli engel olarak karsna kmaktadr (Bulgu vd., 2007:168). Ayrca kadnn bo
zamannda, ataerkil ideolojiye bal olarak, eve dair uralarla ilgili kendini gelitirmeye ynelik
aktivitelerde bulunmas gerektii gr yaygn olarak toplumda kabul grmektedir (Tsai, 2008:42).
Buna bal olarak kadnlarn bo zamanlarnda ev ii retim tarzna mahsus uralarla ilgilenmesi
beklenmektedir.
Hane iindeki bireylerin ve toplumun, ataerkil ideoloji kaynakl oluan zel alan ve kamusal
alanda, kendilerine dayatt rollere uygun bir hayat tarzyla yaamn devam ettirmek zorunda kalan
kadnlar, bu sre iinde birok konuda kendi iradeleri dnda kendilerine yaplmas zorunlu klnan
birok pratii sorgulamadan yerine getirmektedir. Bu durum kadnlarn bulunduu konumda srekli
kalmasna ve ilerleyememesine neden olmaktadr. Byle bir yaant kadnlarn kendi isteklerini
telemelerine ya da isteklerinden feragat etmelerini hatta kendi kendilerini ikinci plana atmalarna
neden olmaktadr. Kadnlarn kendi hayatlarna dair bu tavr sergilemeleri, onlarn kendilerine ait
zaman nasl kullandklarn da belirlemektedir.
YNTEM
Aratrma konusu dolaysyla, kadnlarn deneyimlerine derinlemesine grme yaplarak
ulalaca dnldnden yar yaplandrlm derinlemesine grme tekniinden yararlanlmtr.
Yaplan derinlemesine grmeler srasnda edinilen bilgiler aratrmaya yn vermitir. Tesadf
rneklem yoluyla seilen, evli fakat cretli almayan grmecilerle balayan aratrmada, evlilik

24

sresinin kadnlarn dar kma eylemlerinde ve eleriyle olan ilikilerinde etkili olduunun
gzlenmesi sonucu sonraki grlen kiiler on be yl ve daha fazla zamandr evli olan ve cretli
almayan kadnlar arasndan seilmitir.
GRME YAPILAN KADINLAR HAKKINDA ELDE EDLEN VERLER
Toplumsal cinsiyet, kadnn stlendii rolleri belirlemekte bu da kadnn hayatnn her bir alanna
sirayet etmektedir. Bu yzden kadnn kendi iin ayrd vakit bile sorumlu olduu rollerden
etkilenmektedir. Etraf toplumsal beklentilerle evrili olan kadnlarn bo zamanlarn nasl
deerlendirdii ve bo zaman kavramnn kendileri iin ne anlam ifade ettii aratrmaya deer bir hal
almtr. Bu amala, cretli olarak almayan evli kadnlarn darya kma halleri ve ataerkil bir
yapda bu durumu ne ekilde merulatrdklar incelenmitir. Bu kapsamda, cretli olarak almayan,
farkl sosyo ekonomik yaplardaki 21 evli kadnla derinlemesine grmeler yaplmtr. Bu
grmelerde kadnlarn, ev dna kmak iin ne gibi yollar izledikleri, eleriyle bu konuyla ilgili
nasl bir iliki halinde olduklar, ev d faaliyetlerini neye gre belirledikleri, bu faaliyetlerin neler
olduu ve farkl sosyo-ekonomik yaplarda bu iliki ann nasl farkllklar ortaya koyduuna dair
bilgiler edinilmesi amalanmtr. Aratrmada sadece cretli olarak almayan evli kadnlarla
grme yaplmasnn sebebi, ekonomik bamszl olmayan kadnlarn ev dnda geirdii
vakitlerde gerekli ekonomik geliri ne ekilde edindii ve bunun eiyle arasndaki ilikiyi ne derecede
etkilediini renebilmek iindir.
Demografik Bilgiler, Gelir, Eitim Ve Evlilie Dair Veriler
Grme yaplan katlmclar Ankarann Sincan, Altnda, ankaya ve Keirenin farkl
mahallelerinden seilmitir. Katlmclarn ortalama evlilik sreleri 19 yldr. Grmeye katlan 10
kii evliliklerinin ilk 6 ila 10 yln elerinin aileleriyle; kaynvalide ve kaynpederleriyle birlikte
yaayarak geirmilerdir. Grmeye katlan kadnlarn 7si evlenmeleriyle birlikte kyden kente g
etmilerdir.
Katlmclarn gelirleri ortalama olarak 1000, 2000 ve 3500 lira arasnda deimektedir.
Katlmclardan 9unun ei devlet memuru, 8inin ei zel sektrde almaktadr ve 4nn ei ise
emeklidir.
Her biri Anadolu kkenli olan katlmclarn tm ocuk sahibidir. Grme yaplan kiilerin
6s ilkokul mezunu, 3 ortaokul mezunu dierleri ise lise mezunudur. Yalar ortalama 40 olan
grmecilerin her biri kendini ev kadn olarak tanmlamaktadr. Sosyal hayat ve retim srecinden
dlanml artran ev kadnl, ataerkil kltr tarafndan beslenen bir kimlik haline gelmitir
(enol Cantek, 2001:135). Grmeler srasnda bu kimliin evliliin ilk yllarnda sorgulanmadan
kabullenildii, sonrasnda ise sorgulanmaya baland grlmtr. Bu durumun katlmclarn ev
dna kma faaliyetlerini ve eleriyle bu konudaki ilikilerini etkiledii edinilen bulgular arasndadr.
EV HTYALARI NDE KAYBOLAN ZAMAN
Grmeye katlan kadnlarn bo zaman kavramna dair dnceleri renebilmek iin nce
kendilerine dar kma sklklar ve nedenleriyle ilgili sorular yneltilmitir. Katlmclarn tm
haftada birka kez darya ktklarn belirtmilerdir. Fakat kma nedeni olarak market alverii,
faturalarn denmesi, ev ve ailenin ihtiyalarn gidermeye ynelik yaplmas gerekenler gibi sebepler
ne srmlerdir. Ev dna kmann ihtiyalar zerinden gerekletiinin dile getirilmesi, kadnlarn
bireysel ihtiyalarndan ziyade, ev ve aileye ynelik ihtiyalar karlamak iin dar kyor
olmalarna, kendi istek ve gereksinimlerini grmezden gelmelerine neden olmaktadr. 27 yllk evli
olan bir katlmc ilgili soruya "Genelde ya ihtiyacm gidermek iin ya komuya gitmek iin. htiya
derken kendime deil eve bir eyler almak iin pazara, markete giderim ya da komuyla yrye
gideriz. Komunun ihtiyac vardr ona arkada olurum. Duruma gre deiiyor. Komum der ki bugn
urada iim var gelir misin, giderim. " diyerek cevap vermitir. Verilen cevaplarn ounun bu ynde
olmas grlen kadnlarn evrelerindeki kiiler hakknda da bilgi edinilmesine neden olmu ve
komu ya da arkadalarnn da kendileri gibi evin ihtiyalarn gidermek iin darya ktklar
renilmitir.

25

Grmeler srasnda katlmclar tarafndan ev iin yaplmas gerekenleri yaptktan sonra
maazalar gezdikleri, bu ekilde farkl bir eyler yaptklar dile getirilmi, fakat kendileri iin bir ey
almadklar zellikle belirtilen ifadeler arasnda yer almtr. Kadnlarn bu durumu zellikle
belirtmeleri, kendileri iin bir ey satn almalar ya da aile ihtiyalarnn dnda kalan bir alana
kendileri iin para harcamalar kendilerini kt hissetmelerine neden olmaktadr. "Kendim knca
kstl harcama yapyorum. Sadece ne yapmam gerekiyorsa onlar yapyorum kendim ktm zaman,
alnmas ve yaplmas gerekenleri yapyorum. Onun dnda ay unu beendim, yok canm unu istedi
alaym demem" (25 yllk evli). "Dar ktmda kendim iin bir ey yapmam, mesela kyafet almak
istedim diyelim o paraya eve unu alrz, bir a kapatrz derim almam yani evde o kadar ihtiya
varken." (15 yllk evli). Grmeye katlan kadnlarn ekonomik durumlarnn, Trkiye artlarna gre
farkl seviyelerde olduunu gz nnde bulundurulursa, bu konuya dair verilen cevaplarn benzer
olmas, kadnlarn sosyalizasyon sreci iinde iselletirdikleri kendilerini ikinci plana atma, evi iin
kendi isteklerinden dn verme gibi davran biimlerinin toplumun farkl ekonomik yaplarnda
benzer biimde sirayet ettii grlmektedir.
KADINLARIN DIARI IKMALARININ NNDEK ENGELLER
Grme esnasnda katlmclarn eitli sebepler yznden, herhangi bir faaliyet ya da kendi
istekleri iin, yaamlarnn belli dnemlerinde ev dna kamadklar gze arpmtr. Bu sebepler
aratrma asndan nemli sonulara ulalmasn salamtr. Kadnlarn evlilik hayatlar boyunca
farkl dnemlerde farkl sebepler elerini etkilemezken, kendilerini ev dndaki sosyal hayattan
mahrum brakmtr.
Ekonomik Nedenler
Searle ve Jackson (1985) yapm olduu almada, bireylerin gelir dzeyi ile bo zaman
faaliyetlerini tercih etmeleri arasnda bir ilikinin olduunu tespit etmilerdir (aktaran, Demir
2006:38). Grme yaplan evli kadnlar arasnda da ailenin ekonomik gelirinin onlarn bo zaman
faaliyetlerini ya da ev dna kma hallerini etkiledii gzlemlenmitir.
Grlen katlmclar, ailelerinden ya da elerinden bamsz ekonomik gelire sahip olmamalar
ve cretli herhangi bir ite almamalarnn, dar kmak istediklerinde karlarna bir engel olarak
ktn dile getirmilerdir. Bu engel ya elerinden kendilerine kar gsterdikleri davranlarla ya da
kendi kendilerini kstlamalaryla var olmutur. Bu durum cretli almayan evli kadnlarn darda
bo zaman faaliyetlerine katlmasn engellemekte ve ev dnda vakit geirmelerinin nn
kapatmaktadr. "Aslnda istedim ahap boyama kursuna gitmeyi ama ok pahal. Malzemeleri ok
pahal bana o kadar para kalmyor ki." (20 yllk evli). "Ne zaman dar kalm uraya gidelim desem
para yok ne yapacaksn diyor artk ben de braktm yakama kstm demiyorum dar kalm falan
diye." (22 yllk evli). "knca cebinde para olmas lazm. stediini yapamyorsun insan knca illa
ki bir eyler yapmak istiyor. Bir yerlere gitmek bir eyler yemek imek. Haliyle kstlyor insan
kendini. Darda geirmek iin cebimde paramn olmas lazm. Bir bo vakit geirmek iin de darya
hi gitmedim. (27 yllk evli).
Dar ktklarnda istediklerini alabilmek ya da elerinden para istememek iin, grlen evli
kadnlarn ou kendilerine ait paralarnn olmadn bu yzden kendileri iin 'zula' yaptklarn dile
getirmilerdir. "Zulalarm var. Alverilerden biriktiriyorum. Kyya be kuru atyorum. Kzm
veriyor. Onlar harcamyorum." (18 yllk evli). "Gnlere katlyorum ya da pazara markete gidince
oradan arttryorum onlar harcyorum ihtiyacm olduunda" (26 yllk evli). Grmelerin devamnda
kendilerine 'zula' oluturduklarn belirten kadnlarn bu paralar evin eksiklerini gidermek iin ya da
ocuklarna harlk vermek iin kullandklar anlalmtr. Dar karken elerinden para istememek
iin biriktirilen bu paralar kadnlarn bo zaman faaliyetlerine katlmalarn salamam ya da kendileri
iin ev dna ktklarnda harcamalar yapmalarn salamam aksine aile ve ocuklarn n planda
tutarak kendi isteklerinden feragat etmelerine neden olmutur. Bu durum kadnn iselletirmi olduu
kendinden nce ailenin geldii ve ailenin isteklerinin ya da ihtiyalarnn kendinden daha n planda
olduu dncesinden ileri gelmektedir.
Katlmclardan bazlar ise alveri, ev ihtiyalarn karlama, fatura yatrma gibi iler iin dar
ktklarnda bile eve geldiklerinde elerine parann hesabn verdiklerinden ikayeti olmakta bu

26

yzden kendileri iin dar kmay dnmediklerini dile getirmektedirler. Bir katlmc "Faturalar
yatrp geliyorum zaten sayl para veriyor elime o yetmiyormu gibi bir de gelince kuruu kuruuna
hesap soruyor e ben imdi kym da ne yapaym?" (30 yllk evli) diyerek kendisinin artk dar
kmak istemediini, kt zaman eve dndnde sknt yaamaktansa evde oturmay tercih ettiini
belirtmitir. Grme yaplan ou kadn bu katlmc ile ayn dorultuda grlerini dile
getirmilerdir.
G
Evlenmeden nce kyde yaayan, evlendikten sonra eiyle birlikte kente gelip ehirde yaamaya
balayan katlmc evli kadnlar yeni yaam koullarnda zorlandklarn dile getirmilerdir. Ky
yaantsnn ardndan ehirde yaamaya balamak kendilerini korkutmu, bu da dar kmamalarna
neden olmutur. Bu, elerinin darya kmasna engel olmalarndan ziyade, kendilerinin ehir
hayatndan korktuklar iin ev dna kmamalarna neden olmutur. "Evlendikten sonra Ankara'ya
geldik, o zamanlar kardan karya gemeye bile korkardm. Tek bama hi evden kmadm. Son
yllarda tek bama dolmua binmeye baladm hala otobsten korkarm yanl yerde ineceim
kaybolacam diye" (28 yllk evli). Kadnlarn ehir yaamnda, kendilerine yabanc bir hayatta tek
balarna kalmalar bunun stesinden gelmelerini zorlatrm, zamanlarn ev iinde geirmelerine ve
dar ile olan balantlarnn giderek kopmasna neden olmutur.
Evlendikten sonra g ile ehre tanan kadnlardan bazlar elerinin belli bir dnem yanlarnda
olmamasndan kaynaklanan sebeplerden (askerlik, baka ehirde alma vb.) dolay tek balarna,
kk ocuklaryla birlikte yaamak zorunda kalmtr. Bu nedenle ev ve ocuklaryla ilgili
ihtiyalarn kendileri gidermek zorunda kalm, bu da onlarn hayatnda bir dnm noktas olmutur.
ocukluundan itibaren toplumun ahlaki yarglarna uygun bir ekilde yaamaya zorlanan ve sosyal
hayattan uzaklatrlan kadnlar tek balarna kaldklarnda adeta felce urar ve bu durumun stesinden
gelmeye alrlar (enol Cantek, 2001). "Eimin Dou'ya tayini knca ben 2 yl ocuklarmla
kaldm. ki kzmla kalakaldm. Mecburen ktm onlar okula gtr, ihtiyalarn al, ileri hallet
derken kendime bir gven geldi sonra dedim ki neden ben imdiye kadar kmamm ki? Zaten ondan
sonra da kmaya baladm dedim korkacak ne var. Eer eim gitmeseydi belki ben kendimi
altramayacaktm" (22 yllk evli). Grlen hemen hemen tm katlmclarda elerinden bamsz
ya da uzak geirilen vakitlerde kendilerine daha fazla gvendikleri aa kmtr. Bu gven onlarn
dar kmalarn olumlu etkilemi ve eleriyle tekrar birlikte yaamaya devam ettiklerinde darya
kma ya da arkadalaryla birlikte vakit geirme konusunda eleriyle olan ilikileri deiiklik
gstermitir.
Elerinin Aileleriyle Birlikte Yaama
Evliliklerinin ilk yllarnda elerinin aileleriyle birlikte yaayan katlmclar, kaynvalideleriyle
birlikte yaadklar dnemlerin ok zor getiini belirtmilerdir. Bu dnem hem elerinin hem de
kaynvalide ve kaynpederlerinin kendilerine karyor olular kendilerine zaman ayramamalarna, ne
ev iinde ne de ev dnda rahat olamamalarna neden olmutur. "(...) sekiz yl kaynvalidemle
yaadm iin muhakkak eimin haberi oluyordu ben sylemesem o sylerdi. Dar karken
kaynvalidemden de izin alrdm. Anneme gidiyorum derdim." (27 yllk evli). Baka bir katlmc
"Tam anlayamadm ama herhalde eime bir erkeklik havalar m geliyordu desem kendi erkekliini mi
gstermeye mi alyordu ailesine desem o zaman o da izin vermezdi dar kmama, ben de ne
yapaym otururdum gitmezdim hi bir yere ama imdi olsa durur muyum hi" (22 yllk evli) demitir.
u an hala kaynvalidesiyle dnem dnem birlikte yaayan bir katlmc ise "Dar knca rahat
edemiyorum ki, ya eve gidince bir ey derse bana manada bulunursa laf sylerse diye dar ksam
bile hemen eve geliyorum" (25 yllk evli) demitir. Genliinde aile iinde ikincil konumda bulunan
ve bu yzden sknt eken kadnlarn ilerleyen yalarndan oullar zerinden ataerkil dzen iinde
yer edinebilme, iktidar sahibi olabilme uralar gelinlerini etkilemekte ve onlarn hayatlarna
mdahale etme hakkn kendilerinde grmlerdir. Bu durum katlmclarla yaplan grmelerde de
aa kmtr.

27

Ev leri
Katlmclarn gzden kard ya da farknda olmadklar, kendilerine bo zaman ayrmalarna ya
da dar kmalarna neden olan bir engel ise kendilerinin bir paras olarak grdkleri ev ileridir. Ev
ileri hayatlarnda ylesine yer etmitir ki tm hayatlarn neredeyse bu ev ilerine bal olarak
planlamaktadrlar. Neredeyse sorulan tm sorulara cevap verirken mutlaka ev ilerine deinmilerdir.
Ev ileri sadece kendilerinin bu eylemi farknda olmadan bir engel olarak grmeleriyle kalmam,
kimilerinin eleri tarafndan da dar kmalar ya da bir faaliyette bulunmalar mevzu olduunda
kendilerine 'hayr' demeleri iin sebep oluturmutur. Hemen hemen ou katlmc 'akama yemeim
hazrsa kar komuma giderim' ya da 'evimin iini bitirdiysem kafam rahat eder o zaman istediimi
yaparm' demitir. Bu durum kendilerine toplum tarafndan dayatlan grevleri tamamen
iselletirdikleri ve benimsediklerini gstermektedir ki konumalar esnasnda ev ilerinden sanki onlar
bu ileri yapmazlarsa hibir eyi yapmaya haklar yokmu gibi bahsetmektedirler. Bu da kadnlarn,
ataerkil ideolojinin istedii gibi kendilerini eve, evle alakal olana ait hissettiklerini gstermitir.
"Eer akama yemeim hazrsa eim eve geldiinde bir ey demez ama hazr deilse ortal ayaa
kaldrr, dar kartmaz" (15 yllk evli). "Eer evimin ii bitmediyse, dar knca hi rahat edemem
hemen eve gelmek isterim iim rahat etmez benim yle" (22 yllk evli). "Bir yere gideceim zaman
sabah erkenden kalkarm evimi temizler yemeimi hazrlar karm sonra kafam rahat rahat otururum
gittiim yerde" (27 yllk evli). Bunun gibi verilen birok cevap evli kadnlarn yaplan ev ileri
zerinden kendileri iin gnlk planlar yaptklarn gstermitir. Kendileri iin engel tekil eden ve
grev olarak grlen ev ileri kadnlarn bo zaman planlarn etkilemektedir. Grlen evli
kadnlarn ou tm ev ilerini bitirdikleri takdirde darya ktklarndan, aksi halde ev ileri
olduunda dar kmann kendileri iin bir manas olmadndan bahsetmilerdir.
EVL KADINLARIN DIARI IKMAK STEDKLERNDE ELERYLE
LKLERNDE OLUAN DEMLER
Aratrmann banda, grme yaplan evli kadnlarn tesadf olarak 15 yl ve daha fazla evli
kiiler olmalar, aratrmann seyrinin bu ynde ilerlemesine neden olmu ve daha sonraki grmeler
15 yl ve zeri evli olan kadnlarla yaplmtr. Bu durum, kadnlarn evlilik hayatlar boyunca ev
dna kma konusunda eleriyle olan ilikilerindeki deiimleri anlamaya yardmc olmutur.
Grmeler esnasnda kadnlarn evliliklerinin ilk yllaryla son yllar arasnda ev dna kma
konusunda eleriyle ilikilerinde nemli bir deiim olduu anlalmtr.
Grmeler srasnda katlmclarn ou, evliliklerinin ilk yllarnda kendilerini cahil, ekingen,
hayattan bir haber olarak tanmlamlardr. Bunu sebebi olarak bilinli olmadklarn, cesaretlerinin
olmadn dile getirmilerdir; " Bir iki syledim o bana olmaz gibilerinden bir eyler deyince hani
derler ya yakama kstm. Oturdum. Gitmedim." ( 27 yllk evli) diyen ayn kii evliliinin ilk
yllarnda einden darya kmak iin izin alaca zaman bile korktuunu, heyecanlandn dile
getirmitir. Ayn katlmc evliliinin son yllarndan bahsederken daha rahat olduunu, eskisi gibi
dar kmak istediini sylerken ekinmediini dile getirmitir "Aryorum, ben arya gideceim
diyorum o da tamam diyor". Baka bir katlmc einin evliliinin ilk yllarnda kendisini sadece ev
ilerini yapan, akama yemeini hazrlayan bir kii olarak grrken artk durumun tamamen
deitiini dile getirmitir. "nceleri eim sadece beni evi temizleyen yemek yapan biri olarak
grrd hatta ocuklarm bile yle gryordu. ki olum var, akam eve geldiklerinde yemek yoksa
barp arrlard. in garibi ben de bunlar yapmak zorunda hissediyordum kendimi. Ama artk
eyvallah etmem istediim zaman karm, yeri gelir onlar akam gelince yapp yerler bir eyler." (26
yllk evli).
Katlmclarn verdii cevaplar dorultusunda kendileriyle ilgili gemie ynelik davranlarnda
zeletiri yaptklar ve buna bal olarak kendi hal ve davranlarnda deiiklikler yaptklar
renilmitir. Katlmclara bu deiikliin sebebi sorulduunda elerinin kiiliklerinin oturduu,
gvenin saland, kskanln azald en nemlisi de artk yaadklar hayatn farkna vardklar
ynnde cevaplar verilmitir. "(...) Kendime zlyorum, acyorum kendime ka yana geldim ama
dnp baktmda hi gzel ya da mutlu yaadm bir ey yok yani. Onun beni nemsememesini fark
etmemle oldu. Bir bydm galiba. Ya da etraftaki insanlar gryorum kendimi sorguluyorum o
zaman daha ok zlyorum kendime. 43 yama geldim diyorum sayyorum, saylacak kadar az

28

yaptklarm." (21 yllk evli). 30 yllk evli olan bir katlmc ise "Baktm ki ben her eyi ona gre
yapyorum, o ne derse o oluyor neden byle olsun ki dedim, kzmn da ok yardm oldu o da fark
etmemi salad" demitir.
Grlen evli kadnlarn kendileri adna farkndalklarnn artmas onlarn bo zamanlarn
deerlendirme ekillerini ve ev dna kmalarn etkilemitir. Bu konuda aratrma konusuna dhil
olan ve elde edilen en nemli bilgilerden biri de kadnlarn dar kmak istediklerinde elerinden izin
almalaryla dar ktklarnda elerine haber vermeleri arasndaki fark kendiliinden dile getirmi
olmalardr. Katlmclarn bir ksm evliliklerinin ilk yllarnda izin alrken, sonradan haber vermeye
baladklarn dile getirmilerdir. Bunu kazanlm bir hak olarak gren evli kadnlarn kendilerine
olan gvenlerinin artt gzlemlenmitir.
EVL KADINLARIN GZNDEN BO ZAMAN KAVRAMI
Grme esnasnda katlmclara bo zaman denildiinde neler dndkleri, akllarna neler
geldii sorulmutur.
"Benim iin bo zaman, evde btn iim biter, yapacak hibir eyim yoktur, gideceim bir yer
yoktur. Bo bo oturduun zaman bo vakittir. Bazen canm isterse bir iki kitaba gz atarm. " (27
yllk evli).
"Bana gre evimin iini bitirip yemeimi yaptktan sonra bana kalan temiz zaman." (22 yllk evli).
"Dinlenmek yani oturunca dinlenince bo zaman oluyor. Mesela Halk Eitimlere yazlabiliriz ama
koca, ev sorunu var. Hepsi beni bekliyor. Yemek amar hep bir kiiye bakyor. Yani bo zaman ev
ilerinden geriye kalan zaman." (30 yllk evli).
Verilen cevaplarn hepsinde bo zaman, ev ilerine bal olarak tanmlanmtr. Kadnlar bu
yzden ev iinde hi bir zaman bo zaman olamayacan ancak kendileri isterse yani ev ilerini
yapmazlarsa kendilerine bo zaman yaratabileceklerini sylemilerdir. Genellikle kendileri iin bo
zaman yaratmadklarn dile getiren katlmclar, ne yapacaklarn bilemediklerini, dar ksalar bile
tekrar eve gelmek istediklerini, dar ktklarnda ise paralar olmad iin gnllerince vakit
geiremediklerini dile getirmilerdir. "Darda geirmek iin cebimde paramn olmas lazm. Bir bo
vakit geirmek iin de darya hi gitmedim. Eimle gittim de kendim ok sklrsam komuya
giderim. Komuya gitmeyeceksem bir ekilde evde vakit geiririm. Hi bir ey yapamazsam oturur
rg rerim. rg rmek beni ok rahatlatyor. " (27 yllk evli).
Grlen kiiler almln ve hayatlarnda yaplacak yeni bir eyin olmama umutsuzluuyla
kendilerini var olan durumlar iine hapsetmilerdir. Bo zamann ev iinde mi yoksa dnda m
geirilmesi konusunda durum dnp dolap ekonomik bamszlklarnn olmamasna gelmi ve her
biri "Ben evimdeyken mutluyum" szn dile getirmitir. Eve olan ballk ve sahiplenme
duygusunun byle geldi byle geer mantyla srdrdkleri, evlenmeden nce bu ekilde altklar
ve isteseler de deiemeyecekleri vurgusu grmeler srasnda kendini olduka hissettirmitir.
Toplumsal dayatma ile oluan, kadnlarn aresiz kabullendikleri roller, kendilerinin yaam biimi
haline gelmi ve aksini dnmeyi bile akllarndan geirmemilerdir. "Dar gidersem bo
zamanmda ne yaparm ki acaba? Hi dnmedim. Cidden ne yapardm acaba?" (24 yllk evli) bu ve
bunun gibi ifadeler kadnlarn bulunduklar aile iindeki ve sosyal hayattaki kendileri iin bitikleri
yerleri aka gstermektedir.
GRLEN EVL KADINLARIN EV DIINA IKARKEN VE IKTIKTAN SONRAK
DENEYMLER
ou katlmcnn farkl yaklamlarla vardklar ortak sonu elerinin kendi zel hayatlar
olabileceinin farknda olmamalardr. Bu durum hem aile iinde eler arasndaki ilikileri hem de
kadnn ev dna kmasn etkilemektedir. Grmeye katlan evli kadnlarn bu durumdan ve daha
nce bahsedilen sebeplerden ikyeti olmalar onlarn ev dna kmalarnda farkl tutumlar
izlemelerine neden olmutur. "(...) Bunu anlatmaya altm benim de arkadalarmn olabileceini
onlarla birlikte vakit geirebileceimi, srekli evde kalamayacam... ama fark ettim ki o beni
dinlemiyor ya da bunun farkna varmak istemiyor" (26 yllk evli), "Her ey onun istedii gibi olsun
istiyor o isteyince kaym, o isteyince gideyim hi benim isteklerimi dnmyor. Bazen bana

29

soruyor anlatyorum yapmak istediklerimi ya da dncelerimi ama dinlemiyor ya da unutuyor
farknda deil ki ben de sosyal hayatm olsun aktif olaym istiyorum" (27 yllk evli). Bu ve benzeri
ekilde ikyetlerini dile getiren kadnlar kendi isteklerini birazda olsa karlayabilmek iin, ev dnda
vakit geirebilmek iin farkl yollar izlemeye baladklarn dile getirmilerdir.
Temelde eleriyle ilikilerini, dar karken haber verme konumuna getiren katlmclar kimi
zaman gittikleri yeri haber vermediklerini sylemilerdir. Burada deinilmesi gereken mhim nokta
ise grlen evli kadnlarn dar ktklarnda gittikleri yerleri haber verilecek, haber verilmeyecek
ve izin alnacak yerler olarak ayrm olmalardr. Grme yaplan tm kadnlar, vasta kullanarak,
uzak bir yere gidiyorlarsa mutlaka haber verdiklerini, habersiz gitmeyeceklerini dile getirmilerdir.
"Uzaa giderken mutlaka haber veririm habersiz gitmem, bama bir i gelse, bir kaza olsa sonra nasl
aklarm ne derim." (19 yllk evli), "Eer uzaa mesela anneme, ablama gidersem haber veririm
zaten oralara gitmeme hayr demez ama olsun ne de olsa uzak yer haber vermek lazm" (22 yllk evli).
Katlmclarn uzak olarak bahsettikleri yerler genellikle ailelerinin ya da akrabalarnn evleridir.
Buralarn dnda kendileri iin, gezmek ya da herhangi bir sosyal faaliyete katlmak iin ev
emberinin dna ktn belirten olmamtr. Komularyla neredeyse gn ar vakit geiren
katlmclar bunlar elerine haber vermediklerini zaten ev evresinde, yaknnda olduklarn
sylemilerdir.
Grlen evli kadnlar ev dnda birlikte olduklar komularyla yine ev iinde vakit
geirmektedirler. Ev kapsndan ktklar zaman darda olduklarn farz eden katlmclar, evden
kp tekrar baka bir evde arkadalaryla vakit geirmeyi bo zamanlarn deerlendirme ya da can
skntsn giderme yolu olarak grmektedirler. Evlere yaplan bu ziyaretler kendileri iin bir rutin
haline gelmi bundan elerini haberdar etme gereksinimi duymamlardr. Grmeler srasnda bu
konuyla ilgili dikkat eken durum katlmclarn bo zamanlarnda birlikte olduklar kiilerin
isimlerini, elerine haber verme sz konusu olduunda srekli tekrarlamalardr; "Akam eim eve
geliyor, diyorum ite bugn ben Glten'le birlikteydim, uradaydm." (18 yllk evli).
Kimi katlmclarn, srekli bahsettikleri isimler yoluyla elerinden izin almaya altklar fark
edilmitir. Bu yolu izleyen grmeciler, elerinin, isimlerini verdikleri komularn tandklar
gerekesiyle gittikleri yere daha kolay izin vereceini dnmektedirler. Bu yzden elerine gittikleri
yeri sylemek istemeyen ya da einin izin vermeyeceini dnenler, srekli grtkleri
komularyla birlikte olduklarn ya da onlarla birlikte bir yere gideceklerini syleyerek ev dna
kmaktadrlar. Bundan farkl bir durumda, baz katlmclarn eleri baz zamanlarda darya
(apartman evresi hari) gitmelerine izin vermemektedirler. Bu durumda grme yaplan kadnlar hi
bir ekilde kar kmadklarn ve evde oturduklarn belirtmilerdir. Ev dna kmann kimi zaman
sorun olduu bu katlmclar farkl sosyo-ekonomik seviyelerden gelmekte fakat elerinden benzer
tepkiler grmektedirler. Bu da kadna kar tutunan tavrn, bu konuda, gelir ya da baka
deikenlerden etkilenmediini gstermektedir.
stedikleri gibi darda vakit geiremediinden yaknan katlmclarn ou, eleriyle birlikte
dar ktklarnda rahat edemediklerini, aralarnda tartmalar ktn sylemelerine ramen en ok
istedikleri eyin darda eleriyle birlikte gzel bir vakit geirmenin olduunu belirtmilerdir.
Etraflarna baktklarnda, baka elerin ilikilerini grdklerinde kendi yaadklarnn farkna varan
evli kadnlar, elerinin kendilerine kar tutumlarnn deimeyeceini, kendi isteklerini yapmakta
artk ok ge kaldklarn belirtmiler ve elerinin ruh hallerine gre yaamak zorunda kaldklarn bu
da onlarn evde kalmalarna sebep olduunu dile getirmilerdir. "Bilmiyorum niye izin vermiyor,
dnyorum da onun ruh hali demek ki istemiyordu gitmemi o da izin vermedi" (32 yllk evli). "zin
istiyorum ruh haline gre deiiyor, git diyor ama yle bir surat taknyor ki gitmiyorum" (15 yllk
evli). Karlatklar bu tutumu sorgulamayan katlmc kadnlar, elerinin isteklerine gre yaamay
kabullenmilerdir.
Ei izin vermedii takdirde mutlaka gitmeleri gereken yerler olduunda neredeyse katlmclarn
yars gitmeyip evde duracan ya da plann iptal edeceini sylerken, dier katlmclar ne yapp
edip gideceklerini belirtmilerdir. Elerinin olumsuz karlad bir durumu kendi lehlerine evirirken;
kadnn tatl dili, gler yz, ivesi gibi kadnla ait olduunu dndkleri rolleri kullandklar
gzlemlenmitir. Toplumsal ahlak kurallar erevesinde kadna has grlen bu zelliklerin, kadnlarn

30

direnii olarak, kk oyunlarla erkeklere kar kullanld aratrma srasnda aa kmtr. Bu
durum Kandiyoti'nin (1988) belirttii ataerkillikle pazarlk durumunu aka gstermektedir.
Dar karken elerine haber verme gereklilii konusunda farkl grlere sahip olan katlmclar
temelde byle bir zorunluluun olmasnda rahatszlk duymaktadrlar. "Aslnda haber vermeme gerek
yok bence zorunda da deilim o nasl gidip geziyorsa ben de aynsn yapabilirim diye dnyorum
ama olmuyor ite byle almz." (22 yllk evli). Grlen kiilerin ou bir yere giderken haber
vermenin gerekli olaca konusunda hemfikirdir. Bunu bir zorunluluktan ziyade, karlalabilecek
olumsuz bir halde ein haberinin olmasnn iyi olaca dncesindedirler. Bu gr bildiren
kadnlarn eleri de dar ktklarnda kendilerine haber vermektedir. Karlkl haber verme
davrannn eler arasnda gelimi olmas, kadn asndan dar ktnda eine kar daha rahat
olmasn salamaktadr. Dar kldnda yaananlarn, grlenlerin ve yaplanlarn elerin birbiriyle
paylamalar durumunda her iki tarafn dar kmasn sorun olmaktan kartmaktadr; "Dar
gittiimde yaptklarm anlatrm eime ee tabi anlatlacak ey var anlatlmayacak ey var ama
paylarm uraya gittim unu yaptm bunu yaptm derim o da bana anlatr, yani gven salyor bir
nebze" (26 yllk evli).

SONU
cretli olarak almayan evli kadnlarnn ev dna kma deneyimlerini incelemeyi amalayan
bu almada, grme yaplan kadnlarn bu konuda ok rahat olmadklar ve kendi istekleri
dorultusunda hareket edemedikleri aka grlmtr. Kimi zaman eleri tarafndan engellerle
karlaan evli kadnlar, kendilerine gre yntemler gelitirerek dar kmaya almlardr. Ev
dna kma pratikleri ev ihtiyalarn gidermeye ynelik amalarlar gerekletirmeye dayal olan
katlmclarn kendileri iin zel olarak dar kmadklar grmelere srasnda aa kmtr.
Grmeler srasnda, evli kadnlarn dar kmalarnn nnde yaam tarzlarndan kaynaklanan
baz engellerin olutuu anlalmtr. Ekonomik nedenler, g, elerinin aileleriyle birlikte yaama ve
ev ileri olarak sralanabilecek engeller kadnlarn ev dndaki hayata, sosyal hayata karmasnn
nnde durmutur.
Kendi kendilerini evde kalmaya ikna eden tavrlarn, bu ekilde yaamaya ynelik yetitikleri
nedeniyle aklamlardr. Ataerkil bir toplumda yaayan ve toplum tarafndan kendilerine dayatlan
rolleri baaryla yerine getiren katlmclar, kendi istek ve zgrlklerinden feragat ederek kendilerine
ne bo zaman, ne sosyal bir faaliyet ne de kendileri iin zel bir urala alakadar olmay salayacak
pratiklerden uzak durmulardr. Var olan durumlarnn deimeyeceine inandklar iin, bulunduklar
durum iinde yaamaya devam etmeyi tercih etmilerdir. Her ne kadar pasif bir grnt izseler de
aslnda, evlilik hayatlar boyunca dar kma deneyimleriyle ilgili eleriyle gzle grlr bir
deiimin iinden gemilerdir.
Bo zaman kavramn kstl bir ekilde hayatlarna dahil eden kadnlarn, kendileri iin
oluturduklar bo zamann ne kadarn kendileri iin ne kadarn sadece eleriyle ya da arkadalaryla
geirdikleri nem arz etmektedir. Bu adan grlen kadnlarn bo zamanlarn evde ya da ev
dnda en ok komularyla geirdikleri fakat eleriyle birlikte gzel vakit geirmenin en nemli
arzular arasnda olduu grlmektedir.
cretli her hangi bir ite almayan evli kadnlarn ev dnda vakit geirebilmeleri, kendilerini ev
alan ile snrlamamalar asndan olduka nemlidir. almayan evli kadnlarn dar kmadan
nce ev iinde yapmalar gerektiini dndkleri ileriyle ve eleriyle ilikilerinde ne gibi farkl
aamalardan geerek dar ktklar, kadnlarn deneyimleriyle ilgili bilgi edinmede nemli bir yer
tutmaktadr. Snrl kiilerle grmeler yaplarak gerekletirilen bu almann, geniletilerek
yaplmas, evli ve almayan kadnlarn ev iinde, dar kabilmek iin neler yaadklar, ne gibi
sorunlarla karlatklar ve bu konuyla alakal olarak eleriyle ilikilerinde ne gibi deiimler olduu
ya da olmadn, bo zaman kavramna nasl yaklatklarn anlayabilmek asndan olduka
nemlidir.

31

KAYNAKA
Altergoot, K., Mccreedy, C.C.(1993).Gender and Family Status Across The Life: Constraints Of Five
Types Of Leisure. Loisiret Societe/Society and Leisure Say. 16, No.1, s.151-180.
Ayta, .(2002). Bo Zaman zerine Kuramsal Yaklamlar, Frat niversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, Cilt:12, Say:1, s.231-260.
Bittman, M., Wajcman, J.(2000). The Rush Hour: The Character of Leisure Time and Gender
Equity. Social Forces, Say.79, No.1, S.165-189.
Bora, A.(2005). Kadnlarn Snf, letiim, Ankara.
Bulgu, N., Koca Artan, C., A, F. H.(2007).Gndelik Yaam, Kadn Ve Fiziksel Aktivite. Spor
Bilimleri Dergisi, Say.18, No.4, S.167-181.
Demir, C.(2006). Bireylerin Bo Zaman Faaliyetlerine Katlmalarn Etkileyen Faktrler le Cinsiyet
Arasndaki liki: Lisans rencilerine Ynelik Bir Uygulama. Ege Akademik Bak Dergisi,
Say.1, No.1, S.36-48.
Duncan, M.C.(1983).Women And Leisure n Feminist Ficiton Quest, Say.35, S.120-130.
Henderson, K.A.(1995).Women's Leisure: More Truth Than Facts?, World Leisure And Recreation.
Say.37, No.1, S.9-13.
Kandiyoti, D.(1988).Bargaining With Patriarchy,Gender And Society.Special Issue To Honor Jessie
Bernard, Say. 2, No. 3, S.274-290.
M-Hye, C.(2006).Gender, Leisure And Time Constraint: Employed Men And Women's
Experience. Development And Society, Say.35, No.1, s.83-105.
zbay, F. (1982).Kadnlarn Ev i Ve Ev D Uralarndaki Deime.Kadn BakAsndan
1980ler Trkiye'sinde Kadn, Haz.irin Tekeli,stanbul.letiim Yaynlar.
Parry, D., Shaw, S.(1999).The Role Of Leisure in Women's Experiences of Menopause and Midlife.
Leisure Sciences, s.205-218.
Rambla, X.(2000).Domestic Knowledge, Inequalities And Differences. The European Journal Of
Womens Studies, 7 (2), Pp. 189-207.
enol Cantek, L. F.(2001).Fakir/Haneler, Yoksulluun Ev Hali. Toplum ve Bilim, Say: 89.
Tsai, C.L.(2008).Women's Leisure, Leisurely Women? Feminist Perspectives On The Leisure
Practice n Taivan, Asian Journal Of Exercise&Sports Science, Say.5 No.1.

32

33

KIRSAL DNMN KADINLARIN DENEYMLER ZERNE ETKLER:
AVANOS
1

Aye GNLL ATAKAN
2

ZET
Yrtlmekte olan bir doktora tez almas olan bu aratrmada, Trkiyedeki krsal dnmn,
1980 sonrasnda kadnlarn kuaklararas deneyimlerine etkisi incelenmektedir. Aratrma, kadnlarn
bu dnm sreciyle birlikte deien yeni ataerkillikle nasl ba etme stratejileri gelitirdii ve bu
stratejilerin onlar iin bir glenme olana yaratp yaratmad sorularna odaklanmaktadr.
Aratrmada temel tez olarak; gnmzde kapitalizm ve ataerkil yapnn kadnlarn ezilmesinin balca
kayna olduu ve bu yaplardan birisindeki deiimin dierini yakndan etkilediini ne
srlmektedir.
Kavramsal erevesi feminist teoriye gre ekillenen aratrmann metodolojik yaklam feminist
metodolojidir. Bu kapsamda bir Orta Anadolu ilesi olan Avanosta alan almas yaplmtr.
Aratrmac 2010-2012 yllar arasnda belirli aralklarla Avanosta bulunmutur. kiye blnen alan
almasnn ilk blmnde katlmc gzlem yaplm; ayn zamanda ilgili kurum ve kiilerle grme
yaplarak, ilede 1980lerden bugne kadar olan dnmn haritas karlmtr. kinci blmde ise
kadnlarn kuaklar aras deien deneyimlerini grebilmek iin yaklak 25 anne-kz iftiyle yar
yaplandrlm grmeler yaplmtr.
Anahtar kelimeler: Krsal dnm, toplumsal cinsiyet, toplumsal cinsiyete dayal i blm,
glenme, ataerkillik.
ABSTRACT
The main research question of this thesis is that how womens experiences with patriarchy have
changed between generations in rural Anatolian towns/districts throughout rural transformation after
1980s? Following sub-questions are how women develop coping strategies with new patriarchy in
the process of transformation and do these strategies lead to empowerment for them? Main
argument of this research is basically that patriarchy and capitalism are the main sources of womens
oppression today, and a change in one affects the other closely. There have been always seeds of
empowerment in the strategies that women develop against patriarchy. However, some leads only to
empowerment to cope and some empowerment to change. Additionally, one can say there is
interrelation between empowerment to cope and empowerment to change.
Main methodological approach of this research is feminist methodology. The qualitative research
methods were used in this study. A case study was conducted in Avanos, which is a central Anatolian
rural town located in Cappadocia. The case study is designed as two phased; the aim in the first phase
was getting data on the structure, and in the latter was on the agency.
Keywords: Rural Transformation, gender, gender division of labor, empowerment, patriarchy.

I.GR
Trkiye, klasik ataerkil sistemin srd lkelerden birisidir (Kandiyoti, 1988). Klasik
ataerkilliin belirgin zellikleri atayerli hanelerden olumasdr. Haneler erkin en yal erkekte
topland geni ailelerdir. Gen kzlar evlilik yoluyla elerinin hanelerine mlksz ekilde girmekte
ve burada emeklerine bata kaynvalideleri tarafndan olmak zere el konulmaktadr. Hanedeki
erkeklere ve kaynvalideye itaat ve hizmet etmek durumunda olan kadn ailedeki yerini erkek ocuk
sahibi olunca salamlatrabilmekte ve ancak yalannca sz sahibi olmaktadr. Tm bu zellikler

1
Bu metin ODT Sosyoloji Blmnde halen yrtlmekte olan doktora almasnn sorunsal, teorik arka plan,
metodolojisi ve n bulgularn iermektedir. Doktora almas tamamlandktan sonra alan bulgular baka platformlarda
paylalacaktr.
2
Ar. Gr.,Orta Dou Teknik niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, agonullu@metu.edu.tr

34

kadnlarn yaad blge, lke ve o lkenin gelimilik dzeyi gibi balamlara gre nemli farkllklar
gsterebilir (age, 278-279). Bu nedenle her yerde ayn zellikler gsteren tek tip bir klasik
ataerkillikten bahsetmek mmkn olmamaktadr. Dier yandan da ataerkilliin birok kltrde ikin
olan, yukarda bahsedilen olgular aklayan evrensel bir kavram olmadn dnmek de mmkn
deildir.
Bu alma, Trkiyede krsal dnmn kadnlarn ataerkil deneyimlerini 1980lerden sonra
nasl deitirdiini kefetmeyi amalamaktadr. Gelimekte olan lkeler arasndaki Trkiyede,
zellikle 1980lerden bu yana, neo-liberal rzgrn etkisiyle uygulanan yapsal uyum politikalarnn
sonucunda tarmda hzl bir dnm gereklemektedir. Geimlik retimden pazar iin retime
gemek sadece retim ilikilerini deil, gnlk yaamdaki iktidar ilikilerini de etkilemitir.
Ekonomideki gelimeler kurumsallam klasik ataerkil deerlerle elimektedir. Oluan bu yeni
durumda ataerkillik, tmden zlp kaybolmak yerine kendini farkl biimlerde yeni retim
ilikilerine uyarlayarak varln srdrmektedir.
Gnmzde kadn ve krsal kalknma politikalarnn yerinde ve etkili uygulanabilmesi iin hedef
toplumun bilgisi yaamsal nem tamaktadr. Sirmann da (1993: 250) dedii gibi bir toplumda
kadnn durumun tanmlayabilmek; ataerkil sistemin nasl ilediini ve g ilikilerinin nasl
kurulduunu anlayabilmek, toplumsal ilikilerin ve ideolojilerin kadnlar tarafndan nasl iselletirilip
kullanldnn analiziyle mmkndr. Sosyal bilimler literatrnde krsal kadn ve kente g etmi
kadn ok sayda aratrmaya konu olmutur.
3
Krsal dnmn kadnlar zerine olan etkisi Kandiyoti
(1977) tarafndan detayl bir ekilde incelenmitir. Kandiyoti, gebe toplumlar, geleneksel ky
yerleimleri, deien krsal evre, kk kasabalar ve byk kent merkezlerinde yaayan kadnlar
cinsiyet rol davranlarn karlatrmal bir bak asyla analiz etmitir.
Her ne kadar bugne kadar, ataerkilliin Trkiyede nasl iledii konusunda literatrde kadn
bak asyla yaplm birok aratrma olsa da, bu almalardan ok az Orta Anadoluyu ele
almtr. Tm bunlarn tesinde bu blgede srmekte olan krsal dnmn etkilerinin kadnlarn
statkolar zerindeki etkilerinin incelenmesine ynelik bir aratrma gereklilik gstermektedir. Bu
nedenle krsal dnmden sonra hala krsalda yaamaya devam eden kadnlarn deneyimlerinin
aratrlmas gnmzde zorunlu bir ihtiyatr.
Bu balamda bu alma bize kadnlarn krsal dnme bal olarak deien koullardaki yeni
sosyo-ekonomik konumlarnn bir resmini izmek ve ortaya kan yeni tip ataerkilliin ana
bileenlerini analiz etme frsat vermektedir. Aratrmann temel sorusu, 1980lerdeki krsal dnm
sonrasnda, Orta Anadolunun krsal ilelerinde yaayan kadnlarn ataerkil deneyimleri kuaklar aras
nasl deitii zerinedir. zleyen alt sorular ise u ekilde sralanmaktadr. Bu dnm srecinde
kadnlar nasl ba etme stratejileri gelitirmilerdir ve bu stratejiler onlar iin bir glenme olana
yaratm mdr?
Aratrmann alan almas Orta Anadoluda yer alan Nevehirin ilesi Avanosta yrtlmtr.
Bu ile ayn zamanda tarihi ve turistik zellikler gsteren Kapadokya Blgesinde bulunmaktadr. Bir
yandan krsal dnmn, bir yandan da turizmin etkilerini hisseden Avanos, hem Orta Anadolu
Blgesine ait ortak zellikleri hem de Kapadokya Blgesinin ayrt edici zelliklerini gstermektedir.
Avanosta yaayan kadnlar hem krsal hem de turizm dnmnden etkilenmektedirler.
Aratrmann temel tezi, kapitalizm ve ataerkilliin kadnlarn ezilmesinin temel kaynaklar olduu
ve birisindeki deiimin dierini yakndan etkilediidir. Kadnlarn ataerkillie kar rettikleri
glenme stratejilerinin tohumlar her zaman vardr. Fakat bu stratejilerden bazlar var olan durumla
ba etme stratejileri olarak kalmakta bazlar da iinde bulunan koullar deitirmeye ynelik
olmaktadr. Bu iki tip glenme stratejisi arasnda yakn bir ba bulunmaktadr.

3
Abadan-Unat 1977, 1986; Azmaz 1984; Akit 1985; Berik 1987; nar 1994; Delaney 1991; Katba 1982; Ecevit
1993; Erman 1996, 1997, 1998a, 1998b; Ertrk 1987; Gke 1993; Gndz-Hogr ve Smits 2007; Ilcan 1994; Kandiyoti,
1977, 1984, 1988; Kadolu 1994; Kalaycolu ve Rittersberger-Tl (2001); Karpat 1976; Kuya, 1982; Moghadam 1993;
Morvaridi 1992; zbay 1990; enyapl 1981; Sirman 1990; Stirling 1965; White 1994

35

II. TEORK ARKAPLAN
Gelimekte olan lkelerde kadn ve erkein sosyal ve ekonomik konumlar krsal dnmden
ayn ekilde etkilenmemitir. Bu lkelerdeki krsal kalknma sreci, kadnlar genel olarak
marjinalletirmi, kaynaklar zerindeki kontrol ve ev ierisindeki otoritelerinden yoksun brakmtr.
Tm bu srete kadnlarn geleneksel grevlerinden kaynaklanan ar ykleri hibir ekilde
hafiflememitir (Afshar, 1991: 15). Gnmzde bu mesele krsal kalknma perspektifleri ve
politikalarnn
4
nemli bir paras olmaktadr. Toplumsal cinsiyet ve kalknma tartmalarnn bu kadar
younlamas Birlemi Milletler sisteminin konuyu dikkatli bir ekilde ele almasyla yakndan
ilgilidir. Kalknma politikalarna getirilen feminist eletiriler yoluyla, kadnlar ilk olarak bir sosyolojik
kategori olarak grnr olmular, daha sonra da deneyimleri ve bu deneyimlerin sosyo-ekonomik
yansmalar kalknma literatrnde ciddi bir ekilde ele alnmtr. Bu alternatif politika sylemleri
yoluyla; toplumsal cinsiyete dayal i blmnn sosyal olarak nasl kurguland, retim ve yeniden
retim mekanizmalar ile eitsiz kalknma ve uluslararas asimetriler kefedilmitir (Crain, 2010).
1970lere kadar kalknma literatrnn kadn ve erkein fakl deneyimlerine ynelik zel bir
dikkati yoktu. Kalknmada kadn hakknda ilk ciddi tartma ve analiz alternatif bir perspektif olarak
kalknmann kadnlar entegrasyonunu savunan Kalknmada Kadn (WID)la geldi. Bunu kalknma
iin kadnlarn tam katlmnn salanmas gerekliliini savunan Kalknma ve Kadn (WAD) ve
Toplumsal Cinsiyet ve Kalknma (GAD) yaklamlar izlemektedir.
Aratrmann teorik altyapsn bu yaklamlardan Toplumsal Cinsiyet ve Kalknmann beslendii
sosyalist feminist teori oluturacaktr. Sosyalist feminist teori, kadnn ikincil konumunu sadece
kapitalist snf teorisiyle aklamaya alan Marksist feminist teori ile bu durumu sadece ataerkil yap
ile aklamaya alan radikal feminist teorinin bir sentezi olarak ortaya kmtr. Bu balamda,
sosyalist feminizm kadnn ezilmiliini iki ayr sistemle aklar; kapitalizm ve ataerkillik. Sosyalist
feministler, ataerkilliin kapitalizmle birlikte ortaya ktn syleyen Marksist feministlerden farkl
olarak, sosyalist feministlerle ataerkilliin kapitalist sistemi nceleyen bir sistem olduu konusunda
uzlamaktadrlar.
Sosyalist feminist analizin ierisinde bu iki g sisteminin nasl ele alnaca konusunda farkl
perspektifler bulunmaktadr. kili sistem analizi ad altnda yaplan bu tartmalar kapitalizm ve
ataerkilliin tek bir sistemde birbiriyle kaynayp birlemi olduu (Eisenstein, 1979) veya bu iki
sistemin birbirinden tamamen farkl olduu (Hartmann, 1979; Mitchell, 1974) zerinedir. Bu
tartmalarda Sylvia Walby (1986; 1989; 1990) bir sentez olarak, ikili sistem analizini bu iki sistemin
analitik bamszlnn tannmas zerinden yapmaktadr. Dier yandan Iris Young (1981) ikili
sistem analizinin imknszln ne srmektedir. Young tm bunlarn yerine ataerkillik ve
kapitalizmin analizinde, ikili sistem de dhil, ou sosyalist feminist analizde kullanlan toplumsal
cinsiyete dayal iblm kavramnn merkezi bir kategori olarak ele alnmasn nermektedir.
Bu balamda sz konusu aratrmann teorik erevesini oluturan sosyalist feminist perspektiften
Avanostaki kadnlarn kuaklar aras deneyimleri toplumsal cinsiyete dayal i blm zerinden
deerlendirilecektir. Bylece alan almasnn gerekletirildii Avanoslu kadnlarn kapitalist ve
ataerkil sistem ierisindeki deien/deimeyen konumlarnn analiz mmkn olmaktadr.
III. ARATIRMANIN METODOLOJS
Aratrmann metodolojik yaklam feminist metodolojidir. Aratrmada feminist metodolojinin
kullanlmasnn temeli kadnlarn kendi deneyimlerini aratrmann merkezine koymak ve bu
deneyimleri yine kadn bak asndan analiz etmektir. Dier sosyal bilim metodolojilerinden farkl

4
Krsal kalknma politikalar krdan kente ynelik g durdurmay hedeflemekle birlikte, krsalda bir ekim alan yaratmay
ve krsalda yaayann kendi yaam zerinde karar hakknn bulunmasn ve yerinde refahn artmasn savunur. Bunun uzun
soluklu gerekletirilebilmesi iin ise, krsal kalknmada srdrlebilirliin nemsenmesi ve birok faktrn bir arada ele
alnmas gerekir. Tarm ve tarm d istihdam, krsal yoksullukla ve yoksunlukla mcadele, vatandalk haklarna eriimde
toplumsal cinsiyet farkllnn gz nnde bulundurulmas, doal kaynaklarn srdrlebilir ynetimi gibi hususlar yerinde
kalknma, krsal alanda istihdam yaratma, salk eitim gibi temel hizmetlere krsal alanda eit eriim imkan salama ve
kararlara katlm alt balklar altnda ele alnr. zetle krsal kalknma politikalar krsal topluluklarn sosyal, ekonomik,
toplumsal ve kltrel dnmlerini katlmc bir yaklamla yeniden ina etmeyi hedefler (Hogr, 2011: 220).

36

olarak feminist yaklamn kullanlarak; aratrmac ve aratrlan arasnda hiyerarik olmayan,
interaktif, ayn zamanda aratrmacnn kendisine de dnk ve glenme odakl bir aratrma
deneyimine adm atlm olunmaktadr.
5
Tm bu zelliklerinin yannda feminist metodolojinin
doasnda kadnlarn ikincil konumlarn hem analiz etmek, hem de bu konumlarn glenme
yoluyla deitirmek amac vardr.
Bu aratrmada nitel aratrma teknikleri kullanlmtr. Genel olarak katlmc gzlem, yar
yaplandrlm grmeler ve odak grup grmeleri yaplmtr. Alan almas iki aamal olarak
tasarlanmtr. lk etap yapya ait, ikinci etap ise aktre ait veriyi elde etmeye yneliktir. Avanostaki
sosyo-ekonomik yap ve deiimin tarihesi zerine bilgi toplamann amaland ilk etapta
aratrmac 2010 yaznda belirli aralklara sahada bulunmu ve bu srede Avanosun u andaki sosyo-
ekonomik yaps, dnmn tarihiyle ilgili bilgiler toplamtr. Bu bilgiler dokmanlar yoluyla; kamu
kurumlarndan ilgili kiilerle ve ilenin yallaryla ve esnafla yaplan yar yaplandrlm grmeler
yoluyla elde edilmitir. Her iki aamada da katlmc gzlem metodu da veri toplamann bir paras
olarak kullanlmtr.
Tamamen aktrler zerine kurgulanan aratrmann ikinci aamas 2011 yl yaznda
gereklemitir. Bu sre ierisinde ilede yaayan 23 anne kz iftiyle yar yaplandrlm
derinlemesine grmeler yaplm ve bu grmelerde kadnlardan hayat hikyelerini anlatmalar
istenmitir. Kartopu metoduyla ulalan anne kz iftleri iin temel lt hem annenin hem kzn en az
20 yl Avanosta yaam olmas, dolaysyla 1980lerden sonraki dnm iki kuanda ilede
deneyimlemesi gerekliliidir. Birbirinden bamsz kiiler yerine anne kz ba olan kiilerle
grlmesinin nedeni ataerkil deneyimlerdeki sreklilik ve farkllklarn ayn sosyo-ekonomik yapda
nasl ekillendiini anlama amacdr. Gerek grld zamanlarda okuma, mevlit gibi ortamlarda
bulunulmu ve sonrasnda orada bulunan kadnlarla deien deneyimleri zerine yar yaplandrlm
sohbetler yaplmtr.
Alanda bulunulan sre ierisinde blgede bulunan bir kadn rgt ve kadn kooperatifiyle dzenli
iletiim iinde bulunulmutur. Tm alan almas sreci, almann yrtld zaman aralnda
grev yapmakta olan ve kadn sorunlarna olduka duyarl olan kadn kaymakam tarafndan
desteklemitir.
6
Onun aracl ile zellikle kamu kurumlar ile yaplan grmelerin randevusu ok
hz bir ekilde alnabilmi, birok durumda bu grmelerden beklenenden daha zengin veriler elde
edilmitir. Anne-kz grmelerinde kaymakamln izni ve referansnn olmas ve kadn
kooperatifiyle yaplan ibirlii grmelerde gven ilikisinin kurulmasna yardmc olmutur.
IV. ALAN ALIMASI
IV.A. Avanos
Alan almasnn yapld Avanos, Anadolu blgesinde bulunan Nevehirin yedi ilesinden
en bydr. Nevehir merkeze 18 kilometre mesafede olan ile, gneyinde rgp, batsnda
Glehir ve Hacbekta, kuzeyinde Kozakl, kuzeydousunda Yozgat, dousunda ise Kayseriye bal
ncesu ile komudur. Avanosta merkez ile belediyesi ile birlikte zkonak, Gynk, Sarlar, Topakl,
Akarca, al, Kalaba ve Mahmat olmak zere toplam 9 belediye bulunmaktadr. Aktepe, Altnpnar,
Ayhan, Bozca, avuin, delikla, Karacaua, Kuyulukla, Kkayhan, Paal, kuyu olmak
zere de 11 ky vardr. lenin tm evre il ve ilelerle ulam karayolu zerinden sorunsuz olarak
salanmaktadr.
Avanos, 2012 yl Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemine (ADNKS) gre 13.210u merkezde
yaayan, 21.265i de kasaba ve kylerde yaayan toplam 34.475 kiilik bir nfusa sahiptir. 1940-45

5
Feminist aratrmaclar objektif ya da yansz deildir; inceledikleri insanlarla etkileime girer ve ibirlii yaparlar. Kendi
kiisel ve profesyonel yaamlarn birbiriyle kaynatrrlar. rnein feminist aratrmaclar grme yaplan bir kiinin
deneyimlerini anlamaya alrken kendi duygularn ve deneyimlerini paylarlar. Bu sre aratrmac ile grlen kii
arasnda kiisel bir ilikinin domasna ve zaman iinde olgunlamasna yol aabilir ( Neuman, 2012: 154).
6
Trkiyenin ilk kadn kaymakamndan biri olan Aylin Krc Duman, 2009-2012 yllar arasnda Avanos Kaymakam
olarak grev yapmtr. Grev yapt dnemde kaymakamlkta Kadn-Erkek Eitlik Birimi kurulmu ve Kadn Destek
Projesi ad altnda kadnlarn istihdam, salk, beslenme, eitim gibi temel sorunlarna ynelik almalar yrtmtr.
Sayn Duman, sz konusu doktora almasn Avanostaki kadnlarn sosyo-ekonomik konumlar zerine yaplan gncel bir
alma olduu iin desteklemitir.

37

yllar arasnda Avanosta nfus art gzlemlenirken, bu art 1950-55 yllar arasnda yavalamaya
balamtr. 1975-1980 yllar arasnda iledeki art hz sfrn altna dmtr. 1985 yllarndan
sonra Avanosta tekrar bir nfus art gzlemlenmitir. Tm bu nfus hareketlerinin temel nedeni
tarmda dk verim, gelirin ve topran dengesiz dalm, tarm topraklarnn ok paralanm olmas
ve tarmda makineleme olarak zetlenebilir. Avanosta da Trkiyenin genelinde olduu gibi
1960lardan sonra artan ve 1974lerden sonra durulan yurtd gler olmutur. (ztrk, 2002)
1980lerden sonraki grece nfus art ise blgede turizmin nemli bir gelir kayna olmasna
balanabilir.
Avanos Kzlrmak yaynn en gney noktasnda yer almaktadr. Trkiyenin en byk akarsuyu
olan Kzlrmak ilenin iinden gemekte ve tam ortasndan ikiye blmektedir. Irman gney Irman
kuzeyinde kalan taraf ise ilenin merkezi konumundadr. Eski yaka olarak da adlandrlan bu yaka
Kltr Bakanl tarafndan koruma altna alnmtr. Kayadan oyma ya da tatan yaplma evler,
Kaymakamlk binas, belediye, pansiyonlar, mlekiler, lokantalar ve dier iyerleri burada
bulunmaktadr. Kuzey ve gney yakasn iki adet evre yolunun dnda merkezde yer alan sadece
yayalarn geebildii asma kpr ile aralarn da geebildii ta kpr balamaktadr.
IV.B. Ekonomi
Avanosun ekonomisi tarm, hayvanclk, turizm, yap sektrne ynelik toprak sanayi, anak ve
mlekilie dayanmaktadr. Nevehir l zel daresinin raporuna (2013gre ilede u anda 34 un
fabrikas, 8 tula fabrikas, 1 kire fabrikas ve 1 imento fabrikas ve 1 rg fabrikas faaliyet
gstermektedir. Tarmsal rn olarak blge tahl, meyve, sebze ve eker pancar retilmektedir.
Trkiye Un Sanayicilerinin Raporuna gre (2013) Avanosta 190.375 dekar alanda kuru buday
ekilmekte 39.979 ton hasat edilmektedir. Baclk giderek azalsa da hala srdrlen bir tarmsal
etkinliktir. Toplanan zmn byk bir ksmn retici kendisi iin kullanmakta olup, %15lik ksm da
arap fabrikalarna satlmaktadr. Dk deerle alc bulan zm yznden azalan bacla zm
bulmak iin blgede 3 ayr kooperatif kurulmutur, daha sonra 1958 ylnda Nevehir zm ve
Mamlleri Tarm Sat Kooperatifleri Birlii (Taskobirlik) ad altnda birleen bu kooperatifler soruna
kalc zmler getirememitir. rgpteki Tekel Rak Fabrikas zelletirme sonras 2004 ylnda,
Taskobirlik ise 2008 ylnda retime ara vermitir. 2012 ylnda Taskobirlik tekrar retime balamtr
(en, 2011: 49-50).
Avanosta nemli bir gelir kayna olan Toprak Sanayinin hammaddesi ilenin evresinde bulunan
ta ocaklar ve kil yataklarndan elde edilmektedir. lede bulunan tula fabrikalar mevsimlik i gc
kullanrken, mlek atlyeleri genellikle yerli i gc kullanmaktadr. Kapadokya Blgesinin el
sanatlar merkezi olarak da adlandrlan Avanosta geleneksel zanaat olan anaklk gnmzde
turizmin de etkisiyle daha pratik ve karl olan al-sat sistemine dnmeye balamtr. Bu durum bu el
sanatnn srdrld iliklerin saysn azaltm ve kuaktan kuaa aktaracak ustalarn yetimesinin
nne gemitir. lik adyla bilinen mlek atlyeleri 250-300 civarndayken gnmzde bu say
giderek azalmaktadr. (Grtann ve Munsuz 1969; Sertalp 2005) Gnmzde ilede yerli ve yabanc
turistlerin ziyaret edebilecei yaklak 50 adet ilik denilen anak atlyesi bulunmaktadr (nce 2010).
anak mlek yapmnn yannda oniks mermeri karlmas ve ilenmesi Avanostaki ekonomik
girdilerden biridir (en, 2011: 36).
inde bulunduu Kapadokya blgesinin zengin tarihine sahip olan Avanos, Hititler, Medler,
Frigler, Asurlular, Persler, Keltler, Kapadokya Krall, Bizansllar, Seluklular ve Osmanllara ev
sahiplii yapmtr. Bu nedenle kltr ve inan turizmi ilenin bir dier nemli gelir kaynadr. 1960
yllardan sonra gelimekte olan turizmin etkisini hisseden Avanos, blgenin nemli tarihi urak yerleri
olan Greme, rgp, Uhisar, Ortahisar, Mustafapaa, Zelve, avuin ve yer alt ehirlerinden
Kaynakl ve Derinkuyu ve zkonaka yakn mesafesiyle merkezi konumdadr. Son yllarda turizm
ilede eski canlln kaybetmitir. Bunun nedeni zellikle 1983te greve gelen hkmetin ald,
Dnya Bankas ve MF tarafndan ekonomik istikrar salamak zere formle edilen 24 Ocak 1980
kararlar dorultusunda turizmi ihracata dayal sanayilemeye ulamada kolay, etkili ve grece daha
ucuz bir ekonomik etkinlik olarak grmesi ve izleyen hkmetlerin de turizmi srdrlebilir

38

kalknma
7
perspektifiyle desteklenmemesidir. Sonu olarak, ilk dnemlerdeki turizm yatrmlaryla,
Kapadokya blgesinde tm Trkiyede olduu gibi hem say, hem nitelik asndan ok hzl bir
turizm bymesi gereklemitir. Bu plansz byme uygun planlama ve kalknma prensiplerine gre
yaplmadndan hem ekonomik hem de evreyle ilgili birok sorun ortaya kartmtr (Tosun 1997;
1998). 1950-1980ler arasnda kadar daha ok bamsz turistlerin kltr ve inan turizmi kapsamnda
ziyaret ettii blgede esas olarak yerel halkn at restoran, pansiyon, hediyelik eya dkknlar
bulunmaktayd. Ticaretten ok misafirperverliin n plana kt turizmin yerel bileenlerce
yrtlmesi 1980 sonrasnda hkmetin salad desteklerden yararlanarak blgede byk oteller,
maazalar, barlar ve diskolar aan yerli, yabanc ve okuluslu byk irketlere gemitir. Bu srete
birok yerel ve kk iletme de kapanmak durumunda kalmtr (Tosun 1998: 599). Hem yerli hem
yabanc turistlerin ounluu sz konusu dnemde daha ok paket tur turizmine ynelmilerdir.
Turistleri kahvalt dhil programlarla otellerde konaklatan bu turlar, ileye uramak yerine
mterilerini blgede bulunan anlamal olduu byk hal veya anak maazalarna gtrmektedir.
Avanosun bir dier gelir kayna ise yakn zamana kadar tamamyla kadn emeine dayal
halclktr. Gnmzde makine hallarnn ortaya kmas ile el dokumas halclk nemli lde
gerilemitir. 1930-1945 yllar arasnda blgede retilen hallar tccarlar tarafndan alnp byk
merkezlerde pazarlanrken; 1960l yllarda gelimekte olan turizmin etkisiyle tccara bal olmadan
satlabilmitir (en, 2011: 91). Ancak 1960l yllardan itibaren blgede makine hallarnn
yaygnlamasyla birlikte, geleneksel halcln ciddi bir gerileme iine girdii de bilinmektedir. Ayn
yllarda halclkla geinen ailelerin gelimekte olan turizm sektrne ynelmeleri de bu gerilemeyi
desteklemitir. Bu aileler giderek artan hal malzemelerindense daha karl olan turizmle ilgilenmeye
balamlardr. 1980lerden sonra ise ticari halclk tamam ile bitme noktasna gelmitir (Bayndr,
2007). Gnmzde seyrek de olsa eyizlik hal dokunmaktadr. u anda Avanosta tamamen turistik
amal 7 hal sat maazas bulunmaktadr. Bu maazalar da paket tur turizmiyle gelen turistlere sat
yapmaktadrlar.
V.AVANOSTA KADIN
V.A. n Bulgular
Krsal dnmn sonucunda ilk kuak geimlik retim yaplan hanelerde cretsiz aile iisi
olarak tarmla uramken, ikinci kuakta tarma dayal bir emek, gnmzde daha ok ilede
yaayan ailelerin mesire yeri olarak da kullandklar bahe emei dnda kaybolmaya balamtr.
Yaplan grmelerde ilk kuak ocuk yata kendi ailesinin tarla, ba ve bahesinde alm ve
evlendikten sonra da bu emei einin ailesinin topraklarnda srdrmtr.
Srekli ilede yaam olan ilk kuan ounda ocuk yata baladklar hal emei sz
konusudur. Zamannda, ilk kuakta hemen hemen her evde bir hal dokuma tezgh bulunmaktadr. Bu
tezghlarda hem ticari hem de eyizlik hal dokunmaktadr. 12 ya civarnda tezgha oturtulan bir
ocuun evlenene kadar en az alt eyizlik hal dokumas beklenmektedir. Yazn tarlada, ba ve
bahelerde alan kadnlar kn hal dokumaktadrlar. Dokuduklar hallar eleri (bekr ise babalar)
pazarda satmakta ve karlnda ald paray da genelde kendisine vermemektedir. Makine hallarnn
ortaya kmas, iplik ve boya malzemelerinin pahalanmas, ailelerin blgede daha karl olan ve turizme
ynelmesi ile birlikte 1980lerden sonra halclk ilede durma noktasna gelmitir. Geleneksel olarak
kuaktan kuaa aktarlan hal dokuma bilgisi grmenin yapld ikinci kuakta hemen hemen
kaybolmutur. lk kuakta ise evlilik yolu ile Avanosun kylerinden veya yakn ehirlerden g eden

7
Srdrlebilir Kalknma kavram ilk kez 1987 ylnda Birlemi Milletler Dnya evre ve Kalknma
Komisyonu (WCED) tarafndan yaymlanan Brundtland Raporu olarak da adlandrlan Ortak Geleceimiz adl
metinde kullanlmtr. Bu raporda srdrlebilir kalknma gnmz ihtiyalarnn gelecek kuaklarn
ihtiyalarn karlama olanaklarndan dn vermeden karlanabilmesi sreci olarak tanmlanmtr. Bu
tanmdan daire modeli ortaya kmtr. Bu modele gre ancak ekonomik, sosyal ve evresel anlamda e
zamanl ve eit kalknma srdrlebilirlii getirebilir. (Gnel 2002; Aksu 2011)

39

kadnlarda halclk deneyimi yoktur. Alan almas srasnda, halen 70 ya st kuan yaad
evlerde seyrek de olsa eyizlik hallarn dokunduu gzlemlenmitir. u anda Avanosta turistik
amal bulunan hal maazalarndan birinde yaklak 25-30 gen kadnn alt turistlere ynelik
hallarn tasarlanp dokunduu atlye bulunmaktadr (en, 2011: 92).
lede kadnlar mlekilik sektrnde de almakta ve genelde evlerde para ba mlek, tabak
vs. izim, boyama, mlek zerine deri ileme gibi ikincil ileri yaparak bu sektrden sosyal
gvencesiz ve dk cretlerle gelir elde etmektedirler. Halnn kadna, mlek yapmnn da erkee
ait olduu gnmzden alar nce mlekiliin asl olarak kadn ii olduu arkeologlarca ortaya
karlmtr. lk zamanlarda yemeklerin piirildii ve sakland bu kaplar ev ilerinin bir uzants
olarak elleriyle yapan kadnlar sanayilemenin erken evrelerinde bu ii erkeklere devretmek
durumunda kalmlardr. retimin evden koparak atlyelerde yaplmas ve ark gibi basit makinalarla
retime geilmesiyle birlikte zel alandan kopan bu i kamusal alanda yaplan erkek iine dnmtr.
Kadnlar daha bu sektrde daha ok ikincil i denilen daha az beceri isteyen ve daha az cret aldklar
ileri yapmak durumunda kalmlardr (Aar, 2011).
1960lardan sonra turizmle birlikte Avanoslu kadnlar evlerinde kazak ve orap rerek gelir elde
etmekteydiler. Gnmzde hazr giyimin yaygnlamasyla el rgs kazak ve oraplara rabet
azalm ve turistik bir gelir kayna olmaktan kmtr. Grme yaplan, birinci kuakta kazak ve
orap renlere rastlanrken, ikinci kuakta bu emek sz konusu deildir.
Avanosta kadnlarn turizmle ilgili bir baka emei de servis sektrndedir. Oda temizlii,
restoran temizlii gibi dk nitelik isteyen ou zaman mevsimlik ilerde alan kadnlar genel
olarak alt snf Avanoslu ailelerden veya kylerden gelmektedirler. Bu kadnlar ev iinde cretsiz
yaptklar bu ileri turizm sektrnde cretli olarak yapmaktadrlar. Eitimi daha yksek olan kadnlar
yemek ve iki servisi yapmakta ya da resepsiyonist olarak almaktadrlar (Elmas, 2007: 305).
Yaptklar tm bu iler ev ilerinin bir uzants olarak kadna en uygun iler olarak grlmektedir.
(Ecevit, 1986: 123) Turizm sektrnn en nemli zelliklerinden biri emek youn bir endstri
olmasdr. Bu nedenle iverenler emek maliyetlerini dk cretli ii altrarak azaltmakta ve
bylece kar elde etmektedirler. Bu sektrlerde daha ok kadnlar istihdam edilmektedir. verenler,
Trkiyede kadnlarn sosyal statsnn genel olarak gelenek, grenek ve dinle belirlendii, bunun da
kadnn asl rolnn ev kadn erkein de geimi salayan asl kimse olarak algs zerinden kadnlara
dk cret denmesini merulatrmaktadrlar (Ecevit, 1991; Elmas, 2007).
Grme yaplan ilk kuak ucuz i gc olarak oda temizlik ilerinde almken, gen kuak
arasnda rehberlik, barmaidlik gibi alanlarda alanlara da rastlanmaktadr. Avanosta hala kadnn
otellerde servis sektrnde almasna kar bir n yarg bulunmaktadr. Bunun nedeni kadnn ve
erkekle ayn ortamda almas, ya da erkek mterilerle karlamas ve bu nedenle cinselliinin
kontrolnn mmkn olmamasdr. Bu nedenle iletme sahipleri kadnlar daha ok mterilerle
karlamad, grnmez olduklar alanlarda istihdam etmektedirler. Mterilerle bir araya gelinen
garsonluk vs. gibi ilerde de daha ok turizmde okuyan ve okul masraflarn karmak isteyen stajyer
renciler altrlmaktadr. Bu tr durumlarda bile iveren veya erkek alma arkadalar bu gen
kadnlarn davranlarn kontrol altnda tutmaktadrlar (Elmas, 2007: 310). Tucker (1997: 113)
blgede yapt bir aratrmada bu durumu dorulam ve turistlerin genellikle kadn alanlarla
iletiim kurmadklarn; turistlerle etkileime girmenin erkek alanlarn sorumluluunda olduunu
bildirmitir.
VI. SONU YERNE
Bu metinde asl olarak halen srdrlmekte olan aratrmann sorunsal, teorik arka plan,
metodolojisi, aratrma yntemleri ve n bulgular zerine genel bilgiler verilmitir. Aratrmada
yukarda bahsedildii zere teorik arka plan olan toplumsal cinsiyet ve kalknma perspektifiyle i ie
gemi sosyalist feminist teorinin merkez kavramsallatrmalarndan biri olan toplumsal cinsiyete
dayal i blmne baklmaktadr. Bu balamda Avanostaki krsal dnm sreci ierisinde ataerkil
deneyimlerinin nasl dnt; anne-kz kuaklarnn bu eski ve yeni ataerkillie kar yaam
dnglerinde nasl ba etme stratejileri gelitirdikleri ve bu stratejilerin kadnlar iin nasl bir
glenme yaratm olduu analiz edilecektir.

40

KAYNAKA
Abadan-Unat, N.(1977) Implications of Migration on Emancipation and Pseudo-Emancipation of
Turkish Women, International Migration Review , Cilt:11, No: 1, s31-57
Abadan-Unat. N.(1986). Women in the Developing World: Evidences from Turkey, Denver: Univ. of
Denver Press
Aar, O.(2011). Avanos- mlekilik Sociology of Industrialization and Modernization dersi alan
aratrmas projesi, ODT Sosyoloji Blm
Afshar, H.(1991). Women, Development and Survival in the Third World. Londra: Longman
Aksu, C.(2011). Srdlebilir Kalknma ve evre, Gney Ege Kalknma Ajans
Akit, B.(1985). Ky, Kasaba ve Kentlerde Toplumsal Deiim. Ankara: Turhan
Azmaz, A.(1984). Migration and Reintegration in Rural Turkey: The Role of Women Behind.
Gottingen: Heredot GmbH.
Bayndr, Z.(2007). Gnmzde Avanosta (Nevehir) El Hals retimi ve Avanos Hallarnn
zellikleri. DE Gzel Sanatlar Enstits: Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi
Berik, G.(1987). From Enemy of the Spoon to Factory: Womens Labor in the Carpet Weaving
Industry in Rural Turkey, Bildiri, Middle East Studies Association meetings, New Orleans, 22-
26 Kasm.
Crain, W.(2010). Theories of Development: Concepts and Applications (6. Basm), Prentice Hall
nar, E. M.(1994). Unskilled Urban Migrant Women and Disguised Employment: Home-working
Women in Istanbul. Turkey, World Development, Cilt. 22, No: 3, s. 369380
Delaney, C.(1991). The Seed and the Soil: Gender and Cosmology in Turkish Village
Society.University of California Press
Ecevit, Y.(1986). An Analysis of the Concentration of Women Wage Workers in Turkish
Manufacturing Industries, i. Women, Family and Social Change in Turkey, (der. Ferhunde
zbay) Bangkok: UNESCO
Ecevit, Y.(1991).Shop Floor Control: The Ideological Construction of Turkish Women Factory
Workers, i. Women: International Perspectives on Labor, (der Redclift, N. Ve Sinclair, M.T.)
Londra: Routledge, s. 56-78
Ecevit, Y.(1993). Kentsel retim Srecinde Kadn Emeinin Konumu ve Deien Biimleri, i. Kadn
Bak Asndan Kadnlar (der. irin Tekeli), stanbul: letiim, s.117128
Eisenstein, Z. (Der.) (1979). Capitalist Patriarchy and the Case for Socialist Feminism. New York:
Monthly Review Press
Elmas, .(2007). Gender and Tourism Development: A Case Study of the Cappadoccia Region of
Turkey i. Tourism and Gender: Embodiment, Sensuality and Experience, (der. Annette
Pritchard; Nigel Morgan, Irena Ateljevic ve Candice Harris) s.302-314
Erman, T.(1996). Women and the Housing Environment: the Experiences of Turkish Migrant
Women in Squatter and Apartment Housing, i. Environment and Behavior, Say: 28, No: 6, s.
764798
Erman, T.(1997). The Meaning of City Living for Rural Migrant Women and Their Role in
Migration: The Case of Turkey, i. Women's Studies International Forum, Cilt: 20, No: 2, s.
263273
Erman, T.(1998a) The Impact of Migration of Turkish Rural Women: Four Emergent Patterns. i.
Gender and Society, Cilt: 12, No: 2, s. 146168

41

Erman, T.(1998b). Becoming `Urban' or Remaining `Rural': the Views of Turkish Rural to Urban
Migrants on the `Integration' Question, i. International Journal of Middle Eastern Studies,
Cilt:30, No:4, s.541561
Ertrk, Y.(1987)."The impact of National Integration on Rural Households in Southeastern Turkey",
i. Journal of Human Sciences Cilt:6, Say: 1, s. 81-97.
Gke, B. (der.) (1993). Gecekondularda Aileleraras Geleneksel Dayanmann ada
Organizasyonlara Dnm.Ankara: T.C. Babakanlk Kadn ve Sosyal Hizmetler
Mstearl
Gnel, F.(2002). Globalleen Dnyada (nasl bir) Srdrlebilir Kalknma, i. Birikim, Say: 158, s.
72-80
Gndz-Hogr, A., Smiths, J.( 2007). The Status of Rural Women in Turkey: What is the role of
regional differences i. Empowering Women: Participation, Rights and Women's Movements
in the Middle East, North Africa, and South Asia, (der. Valentine Moghadam) Syracuse:
Syracuse University Press.
Grtann, N., MUNSUZ, N.(1969). Avanos mlekilii ve Kullanlan Topraklarn Baz Teknolojik
zellikleri. Ankara: Ziraat Fakltesi Yaynlar
Hartman, H.(1979). The Unhappy Marriage of Marxism and Feminism: Towards a More Progressive
Union, i. Capital & Class, Cilt:3, Say:2, p.1-33.
Ilcan, S.(1994). "Peasant Struggles and Social Change: Migration, Households and Gender in Rural
Turkish Society", International Migration Review
nce, .(2010). Avanos: Kzlrmakn Yavuklusu, i. 2 Austos tarihli Birgn
en, Y.(2011). Avanos Yaam ve Gezi Rehberi 2011, Avanos Belediyesi Kltr Yaynlar
en, Y., Olcaytu en, A.(2010).Kapadokya Yaam ve Gezi Rehberi Peribacas Kapadokya
Kltr ve Tantm Dergisi zel Says
Kadolu, A.(1994). The Impact of Migration on Gender Roles: Findings of Field Research in
Turkey, i. International Migration, Cilt: 32, Say 4, s.533560
Katba, . (der.) (1982). Sex Roles, Family and Community in Turkey. Bloomington: Indiana
University Turkish Studies 3, s. 7399
Kalaycolu, S. ve Rittersbarger-Tl, H.(2001). Cmert Ablalarn Sadk Hanmlar
Evlerimizdeki Gndeliki Kadnlar. stanbul: Su Yaynlar
Kandiyoti, D.(1988). Bargaining with Patriarchy, i. Gender and Society, Cilt:2, Say: 3, s. 274-
289.
Kandiyoti, D.(1977).Sex Roles and Social Change: a Comparative Appraisal of Turkey's Women,
i. Signs 3, s. 5773
Kandiyoti, D.(1984). Rural Transformation in Turkey and Its Implications for Womens Status, i.
Women on the Move: Contemporary Changes in Family and Society, Paris: UNESCO.
Kandiyoti, D.(1988).Bargaining with Patriarchy, Gender & Society, Cilt. 2, No: 3, s. 274-290
Karpat, K.(1976) The Gecekondu: Rural Migration and Urbanization. Cambridge: Cambridge
University Press
Kuya, N.(1982). Female Labor Power Relations in the Urban Turkish Family. Sex Roles, Family
and Community in Turkey, (der. idem Katba), Bloomington: Indiana University
Turkish Studies 3, s.181205
Mitchell, J.(1974). Psychoanalysis and Feminism. New York: Vintage.
Moghadam, V. M.(1993). Modernizing Women: Gender and Social Change in the Middle
East.Londra: Lynne Rienner Publishers

42

Morvaridi, B.(1992). Gender Relations in Agriculture: Women in Turkey, i. Economic
Development and Cultural Change Cilt: 40, No: 3, s. 567-586
Neuman, W. L.(2012). Toplumsal Aratrma Yntemleri (ev. S. zge), Yaynodas
zbay, F. (Der.) (1990). Women, Family and Social Change in Turkey, Bangkok: UNESCO
Supported Series on Women's Studies in Asia and the Pacific
ztrk, M. K.(2002). Nevehir li Nfusu Eitim Durumu (1935-1996), i. Hacettepe niversitesi
Eitim Fakltesi Dergisi, Say 23, s. 249-258
Sertalp, E.(2005).Avanos Seramik ve mlek Atlyelerinde raklk Eitimi Yoluyla Meslek
Edinmi Elemanlarn Durumu zerine Bir Aratrma. Gazi niversitesi: Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi
Sirman, N.(1990). State, Village and Gender in Western Turkey. Turkish State, Turkish Society,
(Der A. Finkel and N. Sirman), Londra: Routledge, s. 21-51
Sirman, N.(1993). Ky Kadnnn Aile ve Evlilikte Glenme Mcadelesi. Kadn Bak Asndan
Kadnlar (der. irin Tekeli), stanbul: letiim Yaynlar, s.247-276
Stirling, P.(1965). Turkish Village.Londra: The Nature of Human Society Series
enyapl, T.(1981). A New Component in the Metropolitan Area- The Gecekondu Women, i.
Women in Turkish society, (Der. Nermin Abadan Unat), Leiden: E.J. Brill, s. 194214
Tosun, C.(1997). Questions about Tourism Development within Planning Paradigms: the Case of
Turkey i. Tourism Management, Cilt: 18, Say: 5, s.327-329.
Tosun, C.(1998). Roots of Unsustainable Tourism Development at the Local Level: The Case of
Urgup in Turkey. i. Tourism Management, Cilt: 19, Say: 6, s.595-610.
Tucker, H.(1997). The Ideal Village: Interactions Through Tourism in Central Anatolia, i. Tourists
and Tourism: Identifying with People and Places, (der. Abram, S., Waldren, J. ve Macleod,
D.V.L.), Beng: Oxford, s.107-128
Walby, S.(1986). Patriarchy at Work. Cambridge: Polity
Walby, S.(1989). Theorising Patriarchy, i. Sociology, Cilt 23, No: 2., p.213-234
Walby, S.(1990). Theorizing Patriarchy. Oxford: Basil Blackwell.
White, J.(1994). Money Makes Us Relatives: Women's Labor in Urban Turkey. University of Texas
Press
Young, I.(1981). Beyond the Unhappy Marriage: A Critique of the Dual Systems Theory, i.
Women and Revolution, (der. Lydia Sargent), Londra: Pluto Press
Web Siteleri
http://www.nevsehirozelidare.gov.tr/sayfa.php?id=20&phpMyAdmin=16cd5c8207502de43d6051d80
22ad6dc Nevehir l zel daresi (Son Eriim 07.09.2013)
(http://www.usf.org.tr/TR/belge/1-35/istatistikler.html (Trkiye Un Sanayicileri Federasyonu, l ve
ile baznda buday retimi istatistii (Son Eriim 07.09.2013)

C1 OTURUMU
GENLK

45

DEME AYAK UYDURAMAYAN GENLK VE NTHAR: Adyaman
rneklemi
Metin KILI
1

Bekir KOCADA
2

ZET
Sosyal deiim ve dnm srecinde, amalarna ulamak iin kurumsal aralar kullanamayan
ya da kullanamayacan dnen genlik sapma davranlarna ynelir. Bu durum devlete, topluma,
dine, yerleik kltre, sisteme, aileye kar protesto olan intihar davranyla somut olarak ortaya
kmaktadr. Lise genlii zerine yaplan bu alma da, Durkheimin ifade ettii cinayetler krsal
kesim kkenli olmasna ramen, intihar kent kkenlidir dncesinin aksine, krsal kesimde yaayan
genlerin aresizlik duygusu ve gerginliklerinin sonucunda grlen intihar vakalarnn temelleri,
sosyolojik dzlemde ortaya karlmak istenmektedir.
Aratrmann ana evrenini Adyaman l Merkezi lise a genlii oluturmaktadr. rneklem,
tabakal rneklem tekniine gre, evreni temsil etme dzeyi kstaslarna uygun olarak belirlenmitir.
Aratrma 1418 ya aras lise a genlii ile snrldr. Aratrmann rneklem grubu, farkl sosyal
yapdaki sekiz lisede okuyan genlikten oluturulmu ve 643 anket uygulanmtr. ntihara ynelmede
yalnzlk hissiyatnn ve toplumsal deiimlere uyum salayamamann genler zerinde byk etkileri
olduu alma sonucunda tespit edilmitir.
Anahtar Kelimeler: ntihar, genlik, sosyal deime, aresizlik ve uyumsuzluk.

ABSTRACT
In the process of social change and transformation, the youth who cannot or thinks that they
cannot use the institutional systems in order to reach their goal, would be in tendency to deviant
behaviors. Thus the situation leads suicidal behavior which is a protest against the government,
society, religion, settled culture, system, and family. In this study of youth of high school age, on the
contrary to the view of Durkheims murders have origins of countryside, whereas suicide is urban it
is aimed to find out the causes of suicide cases which are visible as a result of the feeling of
desperation and stress of the youth who live in countryside.
The youth of high school age in Adiyaman City Center formed the main phase of the research. The
sample of research was determined according to stratified sampling technique, compliant with the
criterias of the level of epitomizing the phase. The research was limited with the youth of high school
age between 14-18. The sample of research was formed by the youth from different social structures
who attended to eight different high school and 643 questionnaires were conducted. As a result of the
research, it was determined that the feeling loneliness has a major effect on suicidal tendencies and
being not able to adapt social changes affects young people to a great extent.
Keywords:Suicide, youth, social change, desperation and inadaptability

1. GR
Literatrde deiik isimlerle anlan intiharlar genel bir ifade ile kiinin bilerek, kastl olarak
kendini ldrmesi olarak tanmlanmaktadr. Daha zel bir tanm yapmak gerekirse Durkheima gre
intihar; len kii tarafndan lmle sonulanaca bilinerek yaplan olumlu ya da olumsuz edimin
dorudan ya da dolayl sonucu olan her lm olaydr (Durkheim, 1992: 25). Trkesi zykm olan
intihar eyleminde, kiinin kendi kendini ldrmek iin eitli yollara bavurmasna da intihar
giriimi denilmektedir. Tamamen bireysel bir davran olmakla birlikte ayn zamanda sosyal

1
Yrd. Do. Dr., Dzce niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, metinkilic@duzce.edu.tr
2
Yrd. Do. Dr., Adyaman niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, bkocadas@adiyaman.edu.tr

46

srelerin ve sosyal koullarn i ie getii karmak sosyal bir olgudur (Gnay, 2005: 21). Devlete,
topluma, dine, yerleik kltre, sisteme, aileye kar bir protestodur. Bir yardm isteme ars olarak
da yorumlanan intihar, acndrma, duygularn zorlamaya ynelik bunalmlardan katr. Tabi kimine
gre de toplumsal sorunlar benliinde duyan insanlarn bireysel k ya da aydnlk iin olmasa da
karanla kendisini atmasdr. Bu adan intihar olay biyolojik, dinsel, tresel, toplumsal, ekonomik
ve siyasal temellerde irdelenmelidir (Gl, 1992: 3-4).
Gnmz insannn, intihar zm yolu olarak grmesinin en nemli sebebi, byk krlmalarn
ve deiimlerin olduu bu yzylda insanln vefasz ve yalnzlk buhranlaryla her gn biraz daha
hayattan kopmasdr (Uluta, 2011: 49). ntihar olaylar, insanlarn toplum yaamndaki yerini alma
yana gre nasl daha erken ya da daha ge grlmeye balyorsa, bu katlmann younluu arttka
da bu olaylar artan lde grlmektedir (Durkheim, 1992: 88).
Aratrma konumuz olan genlerin, toplumsal yaamdaki hzl deiim ve dnmlere uyum
salama sreleri olduka karmaktr. Gnmzde ekonomik kriz, medyann olumsuz deerleri
alamas, aile basks, huzursuz ortamda byme, yetersiz ilgi ve umursanmamak, gelecee mitsizlik
ve istikbal kaygs, yaamay anlamlandramama, deien deer yarglarnn yaratt karmaa, hzl
kentleme gibi pek ok faktr genci karamsarla ve olumsuz dnmeye itmektedir. (Saygl, 2005:
156; Tekin ve Kl, 2010: 114).
Toplumsal yapda yer bulabilme adna birer aktr olma yolunda olan genliin karlat
glklerin temelinde geleneki ve bireyselci yaam tarzlarnn etken olduu sylenebilir. Geleneki
yapnn daha ok krsal kesimdeki genlik zerinde, bireyselci yapnn da kentsel alanlardaki genlik
zerinde yaygn olduu, yaplan aratrmalarda ortaya koyulmutur. Geleneksel toplum yaantsnda
biz duygusu deiime kar koyup hkimiyetini korumaya alrken, bireysel yaantnn hkim
olduu toplumlarda daha ok yalnzlk hissiyatnn ar bast sylenebilir. Lakin gnmzde hzl
sosyal deiim srelerinin yaanmasnda genelde teknolojinin etkisi ve zelde medyann etkisi
yaygn olan bu gr karmak bir yapya brndrmtr. Artk krsal kesimde ne kadar geleneksel
yapnn etkisi hkim olsa da, cra kelere giren iletiim aralar ve dier toplumsal faktrlerin
dourduu sonular kapsamnda geleneksel yapda yalnzlk hissiyatn genlere empoze etmektedir.
Gnmzde yalnzlk modern yaamn bir sonucu olarak ele alnmakta, tek bana olmaktan farkl
bir durum olarak deerlendirilmektedir. Bireyin var olan sosyal ilikisi ile olmasn istedii sosyal
iliki arasndaki farkll alglamas sonucu yaanan ve ho olmayan bir psikolojik durum olarak
tanmlanmaktadr (Batgn, 2008: 66). almalar ergenler arasnda yalnzlk duygusunun depresyon,
zgven eksiklii, alkolizm, mutsuzluk duygular, kendini ekici bulmama ve sosyal ekingenlikle
ilintili olduunu gstermitir (Eskin, 2001: 6).
Bu anlamda deiime ayak uyduramayan genliin yalnzlk hissiyatna kaplmasndaki temel
nedenlerden biriside kukusuz kltrel hedeflere ulamak iin meru kurumsal aralar
kullanamamasdr.
Bireylerin rol davranlarnn meru ve gayr meru vastalar ile biimlendiinde nasl tezahr
edeceini incelemi olan Robert K. Merton ncelikli olarak kltrel hedefler ve kurumsallam
aralar zerinde durur. Ona gre, toplumda, kltrn bireylere toplumsallama yoluyla alad istek
ve zlemlerden oluan kltrel hedefleri ve bu hedeflere ulamak iin bireylerin yasal olarak
kullanabilecekleri aralar belirleyen ve tanmlayan normlar bir aradadr. Normlara uygun bir ekilde
kltrel hedeflere ulamak iin toplumsal olanaklarn dalm yani kurumsallam aralar, meru
vastalar sz konusudur. Bireylerin engellenme, umutsuzluk, hakszlk gibi tm duygusal gerilimleri,
bu iki etkinin arasndaki iliki veya bileimin sonucu olarak ortaya kmaktadr. Bireylerin iinde
bulunduu grup ve yaplar kiilerde toplumun ortaya koyduu hedeflere ulama istei yaratr.
Toplumun birok yesi, bu hedefleri arzu etse de, bu hedeflere ulama aralarna herkes ayn derecede
eriemez. Sonuta arzu edilen durum bu iki etkinin daima bir denge iinde bulunmasdr, ancak bazen
bireyler toplumsal yap ierisindeki deiikliklere bal olarak, ikisinden birini ya da her ikisini
reddetme yoluna girebilmektedir (Kl ve ztrk, 2011). Mertonun ortaya koyduu uyum tiplerinden
son aama olan isyan davran sz konusu olduunda mevcut dzenin yeniden inasna gidilmesi sz
konusu iken, bu durumun gereklememesi durumunda toplumdan soyutlanma ve intihara kadar giden
kendince zm yollar aranmaktadr. Statik bir toplumsal yapda bu durumun yeterince gzlenmesi

47

sz konusu deilken, dinamik yapda uyum salayamamaktan kaynakl sorunlar ok daha rahat
gzlenmektedir.
ntihar olaylarnn her geen gn genler arasnda artmasndan hareketle almann amac
toplumsal yapda yer bulmak adna kltrel hedeflere ulamak isteyen genleri intihara srkleyen
sebepleri tespit etmektedir.
Aratrmada u hipotezler snanmaya allacaktr:
- Ailenin gence kar tutumu ile gencin intihar etmeyi dnmesi arasnda bir iliki vardr.
- Snav, baar ve baarszlk ile genlerin intihar etmeyi dnmesi arasnda bir iliki vardr.
- ntihar etmeyi dnme ile duygusal ilikinin genlik zerindeki etkisi arasnda bir iliki vardr.
- Kk yata evlilikler krsal kesimde erkeklere oranla kadnlar zerinde intihar teebbsn
artrmaktadr.
2. MATERYAL VE YNTEM
Aratrmann ana evrenini Adyaman l Merkezi lise a genlii oluturmaktadr. Aratrma
srecine balarken Valilikten resmi izin alnm, l Salk Mdrl, l Emniyet Mdrl ile resmi
yazmalar yaplarak intihar konusuyla ilgili kayt altna aldklar son 5 yln verileri istenmitir.
Kurumlardan gelen veriler nda, l Salk Mdrlnn verileri alma srecinde
deerlendirmeye alnmtr. Elden edilen verilerden de yola klarak l Milli Eitim Mdrl ile
aratrmann yaplabilecei pilot okullar tespit edilmitir. Belirlenen rneklem, tabakal rneklem
tekniine gre, evreni temsil etme dzeyi kstaslarna uygun olarak belirlenmitir. Aratrma 1418
ya aras lise a genlii ile snrldr. Aratrmann rneklem grubu, farkl sosyal yapdaki sekiz
lisede okuyan genlikten oluturulmu ve 79 soruluk 643 anket Adyaman niversitesi Sosyoloji 3.
Snf rencilerinin anketrlnde 2012-2013 eitim ve retim ylnda belirlenen okullarda
uygulanmtr.
Aratrmann keifsel bir nitelik tamas ve aklayc alan aratrmas olmas sebebiyle bulgular
blmnde iki farkl veri kaynandan yararlanlmtr. lk olarak aratrmann evreni Adyaman
olduundan evrenle ilgili genel bir bak as ortaya koymak iin l Salk Mdrlnn verilerine
yer verilmitir. kinci olarak aratrma Genliin iddete Bak As kapsamnda gerekletirilen
geni apl bir almann sadece bir blmne ait verilerin deerlendirilmesinden olumaktadr. Bu
yzden bulgular blmnde tablo haline getirmediimiz, almamz ve deikenleri etkileyecek
verilere de yer verilmitir. Ayrca anketlerde elde edilen bilgiler erevesinde baz sorular, bilgilerin
eksik olmas veya gvenilir olmamas sebebi ile deerlendirmeye alnmamtr. Baz sorular ise sadece
ilgili sorulara cevap veren kiilerin ele alnmas ile deerlendirilmitir.
Uygulanan anketlerdeki veriler kontrol edilerek bilgisayara geirilmitir. Veriler SPSS/PC+13.0
program paketi (Statistical Package for Social Sciences) kullanlarak analiz edilmitir. Sonular
tablolar halinde Bulgular blmnde deerlendirilmitir.
3. BULGULAR BLM
3.1. Salk l Mdrl Verilerinden Elde Edilen Bulgular
Tablo 1. Cinsiyet ve ya ilikisi
Cinsiyet Ya gurubu Toplam
15-24 25-34 35-49 50-64 65+ Bilinmiyor
S % S % S % S % S % S % S %
Kz 861 72.1 215 18.0 105 8.8 5 0.4 2 0.2 6 0.5 1194 100.0
Erkek 271 65.9 94 22.9 37 9.0 6 1.5 2 0.5 1 0.2 411 100.0
Toplam 1132 70.5 309 19.3 142 8.8 11 0.7 4 0.2 7 0.4 1605 100.0
Elde edilen veriler 2009-2012 (2012 ylnn ilk 6 ay) yllar arasnda Adyaman linde bulunan 10
hastaneden alnan bilgileri kapsamaktadr. Bu hastanelerden 4 tanesi il merkezinde bulunan hastaneler
olmakla birlikte hastalarn %76, 7si merkezdeki hastane verilerinden elde edilmitir. Yllara gre

48

merkezde bulunan hastanelere gelen hasta oranlarnda ok farkl oranlarn sz konusu olmad ve
ortalama %74,8 orannda intihar vakasndan tr hastann geldii gzlenmitir. Ya guruplar
asndan veriler analiz edildiinde 15-24 ya arasnda bulunan bireylerin 2009 ylnda %73.1, 2010
ylnda %70.5, 2011 ylnda %70.8 ve 2012 ylnda %67,9 orannda intihara teebbs ettii ortaya
koyulmutur. Yllara gre 15-24 ya arasndaki bireylerin intihar olaylar kendi arasnda ok belirgin
bir farkllk gstermemekle birlikte genel intiharlar iinde %70,5lik byk ounluu
oluturmaktadr.
Tablo 2. Yaa bal olarak medeni durum
Ya
grubu
Medeni durum Toplam
Evli Bekr Dul Boanm Nianl Bilinmiyor
S % S % S % S % S % S % S %
15-24 152 13.4 899 79.5 10 0.9 - - 26 2.3 44 3.9 1131 100.0
25-34 203 66.1 74 24.1 7 2.3 1 0.3 - - 22 7.2 307 100.0
35-49 112 78.9 13 9.2 7 4.9 1 0.7 - - 9 - 142 100.0
50-64 9 81.8 1 9.1 1 9.1 - - - - - - 11 100.0
65+ 2 50.0 - - 1 25.0 - - - - 1 - 4 100.0
Belirsiz 5 71.4 1 14.3 - - - - - - 1 - 7 100.0
Toplam 483 30.1 988 61.7 26 1.6 2 0.1 26 0.2 77 4.8 1602 100.0
15-24 ya arasndaki bireylerin dier ya oranlarna gre medeni durumlar gz nnde
bulundurulduunda, evlilerin %13.4 ve bekrlarn %79.5i gibi yksek bir oranda intihar giriiminde
bulunduu ortaya kmaktadr. Cinsiyet balamnda 15-24 ya arasndaki evli kadnlarn %16.1
orannda (138 kii), bekr kadnlarn %78 orannda (668 kii) intihar ettikleri elde verilerden
edilmitir. Yine ayn ya gurubunda evli erkeklerin %5.2si (14 kii) ve bekr erkeklerin %84 (226
kii) intihar giriiminde bulunmutur. %66.1lik yksek bir oranla 25-34 ya arasndaki evli bireylerin
intihara teebbs ettii gzlenmitir. Bu ya gurubunda evli kadnlarn %70,6s (151 kii) gibi byk
bir oran ve evli erkeklerin %55,9u (52 kii) intihar giriiminde bulunmutur.. Ya aral ykseldike
iinde bulunulan durumun kabul edildii ve intihar oranlarnda daha gen yalara gre d olduu
gzlenmektedir. Merkez dnda krsal kesimde yaayanlarn cinsiyet balamnda yaa gre intihar
eilimlerine bakldnda 15-24 ya aralnda olan kadnlarn %74.6s Kahta ilesinde, %72.7si
elikhan ilesinde, %79.3 Besni ilesinde, %86.4 Glba ilesinde, %33.3 Tut ilesinde intihar
teebbsnde bulunmulardr. Krsal kesimde yaayan gen kzlarn gen erkeklere oranla daha
yksek bir oranda intihar eiliminde bulunduklar grlmektedir. Bu durum bize kk yata
evliliklerin erkeklere oranla kadnlar zerinde intihar teebbsn arttrd hipotezini
dorulamaktadr Burada geleneksel yapnn arlnn mevcut yaam formlarnda gen kzlar zerinde
olumsuz etkisini ortaya koymaktadr ve kurtuluun tek somut gstergesi olarak intihar eiliminin
olduu gereini ortaya karmaktadr. Yine aratrma sonucunda evli kadnlarn erkeklere oranla ok
daha fazla (483 evli kiinin 377si kadn) intihar eiliminde olduunu ortaya koymaktadr. Bu tr
durumlarn yaanmasnn temelinde aile ii iddet, tahakkm ilikisi, krlmas zor geleneksel yap gibi
birok etmen sz konusudur.
Tablo 3. Cinsiyete bal olarak intihar ekli
Cinsiyet ntihar ekli Toplam
la toksit
madde
Kendini
asmak
Kesici
alet
Yksekten
atlama
Ateli
silah
Suya
atlama
Dier
S % S % S % S % S % S % S % S %
Kz 1136 95.1 4 0.3 31 2.6 4 0.3 1 0.1 - - 19 1.6 1195 100.0
Erkek 348 84.9 9 2.2 32 7.8 7 1.7 5 1.2 1 0.2 8 1.9 410 100.0
Toplam 1489 92.5 13 0.8 63 3.9 11 0.7 6 0.4 1 0.1 25 1.7 1605 100.0

Veriler incelendiinde cinsiyet balamnda %92.5lik ok byk bir kesimin ila toksit madde
kullanarak intihar teebbsnde bulunduunu ortaya koymaktadr. Sosyal bir varlk olan insann amac
kendini ldrmekte olsa, intihar eyleminin ekli olduka nemlidir. nsanlar bu sreci en kolay ve

49

acsz bir ekilde yaamay semektedir. Burada kukusuz renmenin olduka byk bir pay vardr.
evresinde grd rneklerde, iletiim aralarndan faydaland ekliyle bu tr intihar giriiminde
bulunmann en kolay ve srecin sonlanmas iin en acsz yol olduu sylenebilir. Daha spesifik
incelemek gerekirse 15-24 ya aralndaki genlerden kadnlarn %95i, 25-34 ya aralndaki
kadnlarn %96,7 si ila toksit madde kullanarak intihar giriiminde bulunmaktadr. 15-24 ya
aralndaki erkeklerde bu oran %85.6, 25-34 ya aralndaki erkeklerde %82.8 oranndadr. lerleyen
yalarda da oransal olarak ok keskin bir ayrm gzkmemektedir.
Buradan hareketle cinsiyete bal olarak elde edilen veriler nda intihar nedeni incelendiinde;
kadnlarda %44.5.i ve erkeklerin %32.2si ailesel sorunlar (aile ii iddet, ebeveyn atmalar, aile
geimsizlii gibi) nedeniyle intihar teebbsnde bulunurken, kadnlarn %18.1i ve erkeklerin
%22,6s duygusal ve kar cinsle ilikiden tr intihar giriiminde bulunmaktadr. Ayrca bu intihar
giriimleri %76,2 orannda sabah 8den gece 12ye kadar ki zaman diliminde gereklemektedir.
3.2. Lise Genlii zerine Yaplan Aratrmada Elde Edilen Bulgular
Aratrmaya 14-18 ya aralnda %42.3 orannda kz ve %57.7 orannda erkek renci olmak
zere toplamda 643 renci katlmtr. Aratrmaya katlan genlerin %23.7si ky, %5.7si ile ve
%70.6s ehir merkezinde ikamet etmektedir. Aratrmaya katlan genlerin %85i anne, baba ve
ocuklardan oluan ekirdek aile ierisinde yaamaktadr. Aratrmaya katlan genlerin %81i 3-7
arasnda kardee sahiptir.
Sorulan sorularda eitli bulgularda bilgi sahibi olmak adna birka sonuca deinmek gerekirse
medya tutum ve davranlarnz zerinde etkisi sorusuna kzlarn %84.7si ve erkeklerin %75i etkili
olduunu belirtmitir. Aratrmada kz rencilerin %64.7si, erkek rencilerin %69.1i cinsiyet
balamnda %67.2si ailenin btnln kadnn kocasna gsterecei saygya bal olduunu
belirtirken, %16.7si kararsz ve %16.1i katlmadn belirtmitir. Yine genlerin %34.9u kadnn
almasnn aile hayatn kt etkileyeceini dnmektedir. Bu oran kz renciler arasnda
%6.6dr. Bu tr etmenler gz nnde bulundurularak aada verilmeye allan intihara bak
asyla ilgili sorular gz nnde bulundurulmaldr.
Tablo 4. Cinsiyete bal olarak snav kaygsnn nedenleri
Cinsiyet Snav Kaygsnn Nedenleri Toplam
Aile
Basks
evre Baar istei,
Baarszlk korkusu
Kendine
Gvensizlik
Dier
S % S % S % S % S % S %
Kz 8 3.2 17 6.8 156 62.7 61 24.5 7 2.8 249 100.0
Erkek 36 12.6 20 7.0 180 63.2 34 11.9 15 5.3 285 100.0
Toplam 44 8.2 37 6.9 336 62.9 95 17.8 22 4.1 534 100.0

Aratrmada elde edilen veriler nda kzlarn %92.6s, erkeklerin %74.8i snav kaygs
yaadklarn belirtmilerdir. Cinsiyet balamnda genler arasnda kz rencilerin erkek rencilere
kyasla yksek oranda snav kaygs yaamalarnn temelinde kukusuz toplumsal yaamda yer bulmak
ve kltrel hedeflere ulamak iin baka zm yollarnn olmad dncesinin hkim olmasdr. Bu
hipotezi en gzel ekilde belirten husus kukusuz neden snav kaygs yaadklarna dair sorulan
soruya verilen cevapta ortaya kmaktadr. Aratrmaya katlan genlerin %62.9 orannda baar
istei-baarszlk korkusu olduunu belirtmesi bu hipotezi dorular niteliktedir. Eer baar elde
edemezlerse hayata tutunmak adna pek fazla alternatifleri olmad kans hkimdir.
Aile basksnn dk seviyede olmas ocuklara verilen kymetin yksek olmasndan m yoksa az
olmasndan m kaynakland cevaplanmas gereken bir sualdir. Yaplan aratrmada yaanlan yere
bakldnda kyde yaayan kzlarn hibiri aile basksndan tr snav kaygs yaamamaktadr. Bu
oran erkekler arasnda da %7.6 gibi kk bir orandadr. Kz renciler arasnda %56.9luk ve erkek
renciler arasnda %68.2lik oranla baar istei-baarszlk korkusu nem tamaktadr. Yine
kendine gvenmeme de nemli bir oranda ortaya kmaktadr. le merkezinde de snavla ilgili aile
basksnn kz rencilerde olmad, erkek rencilerde de %5.9 orannda olduu tespit edilmitir.

50

Yine youn olarak genlerde baar-baarszlk duygusunun hkim olduu grlmektedir. l
merkezine gidildike bu oranlarda deimeler gzlenmektedir.
Tablo 5. Cinsiyete bal olarak kendisine nasl zarar verdii
Cinsiyet Kendisine zarar verme ekli Toplam
ntihar
ettim
Jiletle kendime
zarar verdim
la
itim
Cevap vermek
istemiyorum
Dier
S % S % S % S % S % S %
Kz 6 7.4 14 17.3 10 12.3 27 33.3 24 29.6 81 100.0
Erkek 5 3.5 35 24.3 5 3.5 61 42.4 38 26.4 144 100.0
Toplam 11 4.9 49 21.8 15 6.7 88 39.1 62 27.6 225 100.0

Aratrmaya katlan genlerin %22.6snn kendisine zarar verdii elde edilen bulgular arasndadr.
Kukusuz verilen cevaplarn iinde bulunulan sosyo-psikolojik durumu gre deiebilecei gz
nnde bulundurulursa bu orannn ok daha fazla olabilecei varsaymna ulalr. Kendinize nasl
zarar verdiniz sorusuna verilen yantlara baktmzda genel olarak intihar dndaki yantlarnda
intihara teebbs douran nitelikte olduu gzlenebilir. Lakin, jiletle kendine zarar vermenin
arkasnda tamamen k noktas olarak intiharn grlmediini belirtmek gereklidir. Burada iinde
bulunduu durumu kabullenemeyen bireyin bakasna veremedii zarar kendi bedenine vererek
rahatlama istencinin sz konusu olabilecei gibi muhataplar tarafndan yeterince umursanmak ya da
iddete kar bir tepki olarak jiletle kendine zarar verebilecei de dnlebilir. Bu durum karsnda
gerekli sosyal etki-tepki sreci yaanmazsa ileride intihara kadar gidilebilecei gzden
karlmamaldr. Belirtmi olduumuz umursanma, nemsenme, iddet, bask durumlarn en iyi ifade
eden evden kaan genlerin neden katn ortaya koyan sorulardr. Aratrmaya katlan gelerin
%20si iddet ve baskdan tr evden katklarn belirtmilerdir. Geleneksel yaantnn daha youn
yaand ky ve ilelerde yaayan gen kzlarn hibirinin evden kamad, erkeklerin kylerde
%20.7, ilelerde %4.8 orannda kat elde edilmitir. Bu genlerin %55i macera ve arkadalara
uymaktan evden kamtr.
Tablo 6. Cinsiyet ile evrede intihar edilme sebepleri arasndaki iliki
Cinsiyet evredeki intihar olaylarnn sebepleri Toplam
Namus Aile Basks Dayak Terk edilmek Dier
S % S % S % S % S % S %
Kz 11 8.5 39 30.0 9 6.9 65 50.0 6 4.6 130 100.0
Erkek 18 14.4 32 25.6 7 5.6 63 50.4 5 4.0 125 100.0
Toplam 29 11.4 71 27.8 16 6.3 128 50.2 11 4.3 255 100.0

Aratrmaya katlan bireylerin verdikleri cevaplar ekseninde %33.2 orannda evrelerinde intihar
eden veya meyilli kimselerin olduu saptanmtr. Bu oran kzlarda %41.5 orannda iken, erkeklerde
%27.1 orannda grlmektedir. nsanlarn sosyal evrelerinin kendi yaantlarn ekillendirdii ve
benzer yaantlarn yaand gzden karlmamas gereken bir realitedir. Buradan hareketle ailenin
ekonomik geliri balamnda evredeki intiharlarn sebepleri incelendiinde oranlar arasnda ayrt
edici farkllklar gzkmemektedir. Elde edilen veriler nda evredeki intiharlarn sebeplerine
bakldnda aile basksnn ve terk edilmek duygusunun ar bast gzkmektedir. Geleneksel
yapnn ar bast krsal kesimde aile ile paylalamayan ve eksik kalan duygularn modern yaantda
olduu gibi kar cinste arand ortadadr. Hayata tutunmak ve gelecekle ilgili planlar yapmak adna
kar cinse atfedilen deer kukusuz olduka yksektir. Bu anlamda bu duygudan mahrum kalan
kiilerin areyi intihar etmekte bulduu ortadadr. Elde edilen veriler bize intihar etmeyi dnme ile
duygusal ilikinin genlik zerindeki etkisi arasnda iliki olduu hipotezini evetlemektedir.

51

Tablo 7. Cinsiyete gre genler arasnda intihar olaylarnn art sebepleri
Cinsiyet Genler arasnda intihar artnn sebebi Toplam
Aile ii
ilikiler
Duygusal
arkada
ilikinin
bozulmas-
bitmesi
Tre-
Namus
nan
sisteminin
zayflama
Sosyal
dlanma
Psikolojik
neden
Dier
S % S % S % S % S % S % S % S %
Kz 56 21.8 130 50.6 9 3.5 10 3.9 18 7.0 29 11.3 5 1.9 257 100.0
Erkek 65 18.3 164 46.1 20 5.6 30 8.4 32 9.0 33 9.3 12 3.4 356 100.0
Toplam 121 19.7 294 48.0 29 4.7 40 6.5 50 8.2 62 10.1 17 2.8 613 100.0

Yukardaki soruyla balantl olarak genlerin gznden genler arasndaki intihar olaylarnn
artnn sebepleri deerlendirilmek istendiinde, verilen yantlarn paralellik gsterdii
gzkmektedir. Duygusal ilikilerin bozulmasnn her eyin sonu olduu dncesi genler arasnda
yaygn kan olmaktadr. Sosyal dlanmann da bireyleri yalnzla ve bunalma iten bir durum olduu
ve bu durumla ba edemeyeceklerini anladklarnda k noktas olarak intihar etmeyi setikleri
ortadadr. Ayrca bu durumlarn belki de yaanmasna zemin hazrlayan, aile ii ilikilerdeki
dzensizlik ve skntlarn tabloda etkin olarak ortaya kt gzkmektedir. Yaanlan yere gre
intihar artnn sebepleri analiz edilecek olursa kylerde aile ii ilikilerin % 17.4 orannda, duygusal
arkadalk ilikilerinin %45.8 orannda etkili olduu gzlenmektedir. le merkezlerinde ailenin %20.3
ve duygusal ilikinin %34.3 orannda, il merkezlerinde ailenin %20.3, duygusal ilikinin %50 orannda
etkili olduu elde edilmitir. Veriler bize ailenin gence kar tutumunun gencin intihar etmeyi
dnmesi zerindeki etkisi ve intihar etmeyi dnme ile duygusal ilikinin genlik zerinde etkisi
vardr hipotezlerini dorulamaktadr. Ayrca hipotezimizi destekleyen dier bir unsurda, geleneksel
yapnn nemli gstergelerinden biri olan tre-namus gibi etmenlerinde intihar iin nemli olduu
sylenebilir.
4. SONU VE NERLER
almada, intihar davrannn yordanmasnda geleneksel yap ve modern yaam ilikisi, yalnzlk
kskacnda aresizlik ve kltrel hedeflere ulamak amacyla eitim kanaln etkin bir ekilde
kullanmay isteyen genlerin, farkl zellikler gsterecei hipotezlerinden hareket edilmitir. Elde
edilen veriler geleneksel deerlerin daha youn olarak yaand krsal kesimlerde intihar olaylarnn,
ilerleyen ya guruplarna oranla genler arasnda daha fazla olduunu gstermektedir. Belli yalardan
sonra mevcut sosyal yaantnn daha rahat bir ekilde kabul edildii gzlenirken, genlerin teknolojik
gelimeler ve hzl toplumsal deimelerden yksek seviyede etkilendiini ortaya koymaktadr. Bu
durumun somut gstergesi ekilde kendini gstermektedir: sessiz kalma-kabullenme, evden
kama ve son olarak da intihar giriiminde bulunmadr. Bulgulardan hareketle ilk aamann
orantsnn olduka dk olduu, evden kama davrannn da erkekler arasnda gzlendii tespit
edilmitir. Bu anlamda son aamay toplumsal cinsiyet balamnda daha fazla oranda yaayan kesim
veriler nda kukusuz gen kzlardr.
Kk yata evlilik olaylarnn daha ok gzlendii krsal kesimde evlilik ve intihar ilikisi
deerlendirildiinde, birok paradigma gz nnde bulundurulmaldr. Zihinsel ve fiziksel geliimini
salayamam, sosyal bir kimlik kazanamam ocuun, aile yaants ve yapsnn hzl bir ekilde
deierek ocukluktan sihirli bir denekle kartlp, kar-koca statsne brndrlmesi ve bu
deiime ayak uydurmasn beklemek ok kolay deildir. Bu adan krsal kesimde kk yata
evliliklerin yksek seviyede intiharla sonulanmas yadrganacak bir durum deildir. Tre ve namus
cinayetlerinin krsal alanlarda youn olarak yaand ve sosyal evredeki tekrarlanan rneklerin bu
geleneksel denklem zerine kurulduu dnlrse, gen kzlarn evden kamamalarndaki nedenler

52

ve aresizliin sonucu olarak da tek kurtuluun intiharda grlmesi doaldr. Bu anlamda veriler bize
kk yata evliliklerin gen erkeklere oranla kzlar arasnda intihar davrann arttrd hipotezini
dorulamaktadr.
almada l Salk Mdrlnden ve kendi yaptmz aratrma sonucundan elde edilen
verilerde, genlerin intihar nedenleri ve ekilleri arasnda paralellik bulunmaktadr. Aratrmada yer
alan genlerin duygusal-kar cinsle iliki ve ailesel sebeplerden tr youn olarak intihar
teebbsnde bulunduu gzlenmitir. amzn en byk hastalklarndan biri olarak grlen
duygusal yalnzln farkl varyasyonlar, aratrmada karmza kmakta ve her iki cinsiyet arasnda
da %50 oranlarnda intihar etme davranna neden olmaktadr.
Gnmzde bireysel davrann kolektif davrann nne getii ve insanlarn hayata tutunmann
temelini duygusal ilikiye balad parametrelerden birisi olarak grlebilir. Bu nedenle duygusal
anlamda yknt, yalnzlk ve bu durumlarla ba edememe duygusunun genler zerinde daha fazla etki
gsterdii sylenebilir. Toplumsal kodlarn sosyal deiim srecinde belki de en dk seviyede
deitii durumlardan birisi bu olsa gerekir. Ebeveynlerle ocuklar arasnda iletiimin kurulamad,
aile ierisinde bulunamayan paylam ve duygusal yaknln kar cinste bulunmas ve duygusal
ilikilerle ilintili yaanan skntlarn aile bireyleriyle paylalmasndaki korku duygusu hipotezimizi
destekler niteliktedir. Duygusal ilikide yaanan yoksunluk duygusu aratrmada byk oranlarla
karmza kmaktadr.
Snav kaygsnn da genler arasnda son dnemlerde art gsteren intihar sebeplerinden biri
olduu sylenebilir. Aratrmada snav kaygsnn temelinde baar istei-baarszlk duygusunun
sz konusu olduu gzlenmitir. Genlerde snav kaygsnn nedenleri arasnda yer alan aile
basksnn, krsal kesimlere oranla kentsel blgelerde yaayan aileler arasnda daha youn yaand
sylenebilir. Krsal kesimlerde yaayan kzlarn hibirisinin snav kaygsnn nedenleri arasnda aile
basksnn olmadn ortaya koymas arpc sonular arasndadr. Bu durumda snavlar kltrel
hedeflere ulamak iin bir ara olarak gren genlerin baar elde edemedikleri durumlarda k
noktas olarak intihara teebbs etmeleri sz konusudur.
Yine intihar giriiminde bulunan genlerin intihar ekilleri dikkat ekmektedir. nsanlar bu sreci
en kolay ve arsz bir ekilde geirmeyi istemektedirler. Burada renmenin ok byk etkisi
olduundan sz edilebilir. nsanlar sosyal evrelerinden ve iletiim aralarndan grd rneklerden
esinlenerek intihar eklini belirleyebilmektedirler. Aratrmada en doal, acsz lm ekli olarak ila
ve toksit maddelerin grlmesi bu tr intiharlara ynelmede etken olarak dnlebilir.
Son olarak bulgularn zellikle risk guruplarnn belirlenmesi ve mdahale programlarnn
oluturulmasnda yararl olabilecei dnlmektedir. Geni guruplar zerinde yaplacak tarama
almalar ile yalnzlk ve umutsuzluk dzeyleri yksek, iletiim becerileri yetersiz ve yaam
srdrme nedenleri az olan risk guruplar saptanabilir. Bu guruplardaki kiilere sunulacak eitim
programlar srasnda da deinmeye altmz farkl parametreler gz nnde bulundurulabilir.
KAYNAKA
Batgn, D. A. (2008). ntihar Olasl ve Cinsiyet: letiim Becerileri, Yaam Srdrme Nedenleri,
Yalnzlk ve Umutsuzluk Asndan Bir nceleme, Trk Psikoloji Dergisi, 23(62): 65-75
Durkheim, E. (1992). ntihar.(ev: zer Ozankaya).Ankara: mge.
Eskin, M. (2001). Ergenlikte Yalnzlk, Baetme Yntemleri ve Yalnzln ntihar Davranyla
likisi, Klinik Psikiyatri, 4(5): 5-11
Gl, F. (2001). ntihar: Umutsuzluun Trman. 3. Bask, Ankara: Sabev.
Gnay, C. (2005). ntihar.stanbul: Eriim Yaynlar,
Kl,M., ztrk, E. (2011). Yksekretim erevesinde renci Konseylerinin Fonksiyonalist-
atmac Yaklamlar Asndan Deerlendirilmesi, Uluslararas Yksekretim Kongresi:
Yeni Yneliler ve Sorunlar (UYK-2011) 27-29 April 2011, stanbul; Bildiri Kitab, 3. Cilt,
Blm XIV, Sayfa 2097-2103.
Saygl, S.(2005). Ergenlik Sorunlar: Anne-Babalar Genlere Nasl Davranmal?.stanbul: Elit.

53

Tekin, U.,Kl, M. (2010). Gelimi lkelerde ve Trkiyede Okullarda Gvenli Ortamn
Salanmas, Gvenli evre-Gvenli Okul: Risk Altndaki ve Korunmas Gereken ocuklar 2
Sempozyumu, 24-26 Nisan 2010,111-129, Ankara: AKKM Dairesi Bakanl.
Uluta, N. (2011). ntihar ve Roman: ntihar Olgusunun Trk Romanna Yansmas (1872-
1960).Ankara: Aka.

54

55

ORTARETM RENCLERNN DDET EREN BLGSAYAR
OYUNLARINA LGLER ZERNE BR ARATIRMA

zgr KIRAN
1

ZET
Aratrmamz ortaretim rencileri arasnda iddet ieren bilgisayar oyunlarna ynelim ve
bunlardan etkilenme dzeyini tespit edebilmek amacyla yaplmtr. Aratrmamzda ortaretim
rencileri arasnda iddet ieren bilgisayar oyunu oynama alkanlklaryla ilgili olarak; rencilerin
iddet ieren oyunlara ynelmelerinde etkili olan baz deikenler incelenmitir.
Aratrma alan aratrmasdr. Veriler SPSS programnda deerlendirilmitir. Aratrmamz
Samsun Bykehir snrlar iinde MEBe bal farkl trlerdeki ortaretim rencileri zerinde
yrtlmtr. Yaplan almann sonucunda genlerin ounluunun bilgisayar oyunu oynadklar
ve bunlarnda yine ounluunun iddet ieren oyunlar tercih ettikleri tespit edilmitir. Bu tr
oyunlara daha ok Meslek Liseleri rencilerinin yneldikleri, iddet ieren oyun oynayan
rencilerin okuma alkanlklarnn daha dk olduu, internet kafelere daha ok gittikleri,
bilgisayar banda daha ok zaman geirdikleri, gelecee dnk beklentilerinin daha dk olduu
tespit edilmitir. Sonuta iddet ieren oyunlar genler zerinde bir takm olumsuz etkilere sahiptir
ancak bu etkiler gnmzn youn teknolojik ortamnda tamamen ortadan kaldrlamasa da alnacak
nlemlerle mmkn olduunca azaltlabilir.
Anahtar Kelimeler: nternet, bilgisayar oyunlar, iddet, genlik.

ABSTRACT
Our survey of high school students affected by the level of violent computer games in order to
determine the orientation and made of them. In our study of high school students as a violent computer
game playing habits of the students examined some variables that are effective to embark on violent
games.
Research field study. Data were evaluated by SPSS. Samsun Metropolitan affiliated within the
boundaries of the different types of research conducted on secondary school students. As a result of
the study, the majority of young people play a computer game, and the majority of these buildings stil
prefer violent games have been identified. After all the negative effects of violent games has a team of
young people, but these effects are completely eradicated today's busy technological environment can
be reduced as much as possible measures to be taken.
Keywords: nternet, computergames, violence, youth.

GR
Gnmzde bilgisayar ve nternet insan hayatnda ok nemli bir yer igal etmektedir. Bilim ve
teknolojinin gelmi olduu son noktada kendi kltrn ortaya karan bu sistemler insanolunun
yaam biimini de derinden etkilemi ve etkilemeye de devam etmektedir. Bilgisayarlar pek ok
alanda ileri kolaylatrmann yan sra, oyunlarla elence arac olarak da kullanlmaktadr. Konuya
dardan bakldnda bilgisayar oyunlarnn hedef kitlesi genellikle ocuklar ve genlermi gibi
dnlebilir. Ancak durum incelendiinde gerek lkemizde gerekse dnyada bilgisayar oyunlarnn
hedef kitlesi aslnda sadece belli bir ya veya cinsiyet hatta eitim seviyesi ya da sosyo/ekonomik

1
Din Sosyolojisi Doktora rencisi, Ondokuz Mays niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe ve Din
Bilimleri Anabilim Dal, ozgurkiran55@hotmail.com

56

durum- ile snrl deildir. ocuklar ve genler kadar yetikinlerinde bilgisayar oyunlar alannda geni
bir yelpaze oluturduklarn syleyebiliriz.
Toplumda bilgisayar kullanmnn hzla yaygnlamas ile bilgisayar oyunlar ocuklar ve genler
tarafndan her gn daha fazla tercih edilmekte ve bilgisayar oyunu oynama ya gittike aalara
inmektedir. Genlerin bilgisayar oyunu oynama nedenleri ve tercih ettikleri oyun temalarnn neler
olduunun tespit edilmesinin eitim ortamlarnn daha ilgi ekici ve daha kalc hale getirilmesine
katk salayaca dnlmektedir (Tfeki; 2007, s.38).
Bilgisayar oyunlarnn gerei aratmayan zellikleri her yatan insann zellikle de genlerin
dikkatini daha fazla ekmektedir. yle ki bilgisayar ve nternet bamll artk madde bamll
gibi nemli bir sorundur.
Bilgisayar oyunlar, internet aracl ile oynanarak ok geni kitlelere hitap edebilen popler bir
medya arac olarak tanmlanmaktadr. Her ya grubundan insann stres atmak, bo zaman
deerlendirmek ve elence amac ile oynad bilgisayar oyunlar, sanal ortamlarda ayn anda binlerce
insann etkileime girmesi olgusunu ortaya karmaktadr (nal & Ercan, 2008:524).
Oyunlar sanal ortamlardaki etkileimleri giderek artrmasna karlk gerek hayatta insanlar
birbirinden uzaklatrmaktadr. Yz yze, scak, samimi ilikilerin yerini artk sosyal kimlikten
bamsz ortamn yaratt iliki biimleri almaktadr. zellikle evrim ii oyunlarda insanlar
birbirlerini bilgisayar ortamnda yarattklar avatarlar (oyuncu karakterleri) yoluyla tanmakta,
birbirlerinin yan, cinsiyetini, mesleini vb. zelliklerini bilmemektedirler. Oyunlarda elde edilen
baarlar bireylere g salamakta bu da onlarn saygnlklarn belirlemektedir.Her geen gn genler
arasnda iddet eiliminin giderek artmasnn, ocuklarda bir takm davran bozukluklarnn grlme
sklnn younlamasnn ve bunlarn eitim baarsnda olumsuz sonulara neden olmasnn
nternet, bilgisayar ve televizyon gibi medya aralarndaki olumsuz yaynlarla ilikisini tespit etmek
amacyla gnmzde yaplan almalar oalmaktadr.
Yaadmz mahallelerde ve sokaklarda artk oyun alanlarndan daha ok nternet kafe ve ya
bilgisayar oyun salonlar bulunmaktadr. Bu meknlar kullananlarn ise neredeyse tamam erkeklerdir.
Yaplan birok aratrma internet kafeleri erkeklerin kzlardan ok daha fazla kullandklarn ortaya
koymaktadr. Gmolu, nternet kafelerin erkek meknlar olduunu ve buralarda kzlara
rastlamann g olduunu, ayrca kz ocuklarn genellikle ailelerinin kafeye getirdiklerini ve kafenin
sahibine emanet ettiklerini ifade etmitir. Erkeklerin oyun oynamak iin kzlarn ise dev amal
geldiklerini belirtmitir (Gmolu, 2006:154-156).
ll kullanlmayan bilgisayar ve nternet zamanla bamllk yapmaktadr. Bilgisayar ve
nternet bamllar bilgisayar karsnda zaman kavramn yitirmektedirler. Yemei, uyumay, okula
gitmeyi, ksaca temel sorumluluklarn bilgisayar ile aralarnda bir engel gibi grebilirler ve bunlar
yerine getirmeyi erteleyebilir ya da unutabilirler (Durmu, 2007:81). nce aile ile balayan
ilikilerdeki kopma sreci daha sonra evreyle kopma noktasnda devam etmektedir.
Bilgisayar ve internet zamanla bireyin toplumdan kendini soyutlamasna, yalnzlk hissine
kaplmasna ve depresyon geirmesine yol aabilir. Bununla birlikte, toplumsal ilikileri zayflatabilir,
arkada ve akraba ilikilerini azaltabilir, aile ii ilikileri bozabilir (Durmu, 2007:81). Nitekim birok
aile ocuklarndaki bu tr olumsuzluklar gzlemlediinde onlarn bilgisayar ve internet
kullanmlarna yasaklama getirerek zm bulmaya almaktadrlar. Ancak zellikle genler
asndan bu tr nlemler alamaz deildir.
Bilgisayar oyunlar ve internet ocuk ve gencin arkadann yerini alarak sosyal izolasyona neden
olmaktadr (Kelleci, 2008:254).Horman, Hansen, Cochian ve Lindsey tarafndan yaplan almada ise
yaygn internet kullanan ve bilgisayar oyunlar ile zamann geiren ocuklarn sosyal geliimlerinin
nemli lde geriledii, bu ocuklarn z gvenlerinin dk, sosyal kayg dzeylerinin ve
saldrganlk davranlarnn yksek olduu bulunmutur (Akt: Erolu, 2009:59).iddet ieren
bilgisayar oyunlar, ocuklarn baarsn dorudan olumsuz ynde etkilemektedir. Anderson ve
Bushman, yaptklar bir aratrmada bilgisayar oyunlarnn ocuk ve genlerde, saldrganlk ve
tedirginlii artrdn, sosyal ilikilerini azalttn, saldrganla neden olduunu ortaya koymulardr.

57

ocuk ve gente iddet eiliminin olumasnda oynanan oyunun trnn, oyun oynama skl ve
sresinin etkili olduunu belirtmektedirler (Akt: Erolu, 2009:59).
Bilgisayar ve internet ocuk ve genleri sosyal hayattan giderek koparmaktadr. Zamannn ounu
bilgisayar ve internet banda geiren ocuk ve genler arkada edinmekte ve sosyal ilikilerini
gelitirmekte zorlanmaktadrlar. Dolaysyla zamanla asosyal ve sorunlu bireyler haline
gelmektedirler(Durmu, 2007:81). ocuklar bu zararlardan korumak iin bilgisayar ve internetin
kullanmn yasaklamak sorunu zmede etkili olmayacaktr. Bu nedenle bilgisayar ve internetin nasl
kullanlmas gerektii hususunda ncelikle ailelerin bilinlenmesi ve onlarn da ocuklarn bu
konularda bilinlendirmeleri gerekmektedir.
Srekli bilgisayar oyunu oynayanlarn okula olan ilgilerinin sk bilgisayar oyunu oynamayanlardan
daha az olduunu ayrca srekli bilgisayar oyunu oynamann, devler iin gerekli zaman azalttn ve
bunun da akademik baarya negatif olarak yansdn belirtmilerdir (ankaya &Karamete,
2008:118). zellikle kent merkezlerinde okul saatlerinde derste olmalar gerekirken internet kafelerde
ve oyun salonlarnda rastlanlan rencilerin says hi de azmsanacak lde deildir.
Bilgisayar okuma alkanln geriletmekte, bilgisayar oyunlar okumadan alnan zevkin
azalmasna, okuma baarsnn dmesine neden olmaktadr (Aksalolu ve Ylmaz, 2007:12).
Yaplan aratrmalarn birounda kitap okuma dzeyi ile bilgisayar oyunu oynama oran arasnda
negatif bir iliki olduu grlmektedir.
Aratrmamzda iddeti tek bana deil, bilgisayar oyunlarnn ierikleri ile balantl olarak
inceledik. nk genlerin bilgisayar oyunlarna bir nevi bamllk derecesinde ilgili olmalar ve
zamanlarnn byk blmn bilgisayar karsnda geirmeleri, onlarn kiilikleri ve sosyal ilikileri
zerinde etkili olmaktadr. Genler oluturulan bu sanal ortamlarda kendilerini gerek dnyadan
kopararak gerek dnyada elde edemedikleri saygnlk, g gibi unsurlar bu ortamlarda yakalamaya
almaktadrlar. Bu kapsamda bilgisayar oyunlarnn ierii genlerin duygu dnyasn youn ekilde
etkileyebilmektedir.
Bu balamda aratrmamzn problemi: Bilgisayar oyunlarnda iddet ieren oyunlarn genler
zerinde nasl etkiler yaptnn aratrlmasdr. Aratrmamzn amac, iddet ierikli bilgisayar
oyunlarnn ortaretim andaki genler zerindeki etkilerini belirleyebilmektir. Aratrmamz bir
alan aratrmasdr. Aratrmada eitli deikenler arasnda ilikiler kurulmas yoluyla iddet eren
Bilgisayar Oyunlarnn Samsun Ortaretim Genlii zerindeki Etkileri ortaya konulmaya
allmtr. Elde edilen saysal veriler, SPSS program ile deerlendirilmitir. Aratrma Samsun il
merkezindeki resmi ortaretim kurumlarn kapsamaktadr. Aratrmaya katlan denek says 532
renci ile snrldr.
BULGULAR VE YORUM
Ankete katlan kz rencilerin says 214 (%40,2), erkek rencilerin says ise 318 (%59,8) dir.
rencilerin, Bilgisayar oyunu oynuyor musunuz? sorusuna%65,4 evet oynuyorum;
%34,6shayr oynamyorum cevabn vermilerdir. Buna gre, bilgisayar oyunlarnn renciler
arasnda olduka yaygn olduu ve her renciden ikisinin bilgisayar oyunu oynad sonucuna
varlmaktadr. Arslan ve arkadalarnn, lkretim ve ortaretim rencilerinin spor ve oyun
alkanlklaryla ilgili yaptklar bir aratrmada erkek ve kz rencilerin ev ve evresinde en ok
tercih ettikleri oyun kategorilerinin dalmnda ilk sray %86,1 ile yine bilgisayar oyunlarnn ald
ortaya kmtr (Arslan,Ycel ve Gll, 2010:37).
Bilgisayar oyunu oynadn belirten rencilerin nternet kafelere gitme sklyla ilgili soruya
verdikleri cevaplar incelendiinde; %56,6sara sra gittiini,%40,2sihi gitmediini ve %3,2si
iseher gn gittiini belirtmilerdir.

58

Tablo 1: Bilgisayar banda geirilen zaman ile iddet oyunlar ilikisi
Bilgisayarda Geirilen Zaman
iddet eren Oyunlar
Toplam Her gn/Ara
sra oynarm
Hi
oynamam
1 saat veya daha az
70
%67,3
%25,4
34
%32,7
% 47,2
104
%100,0
% 29,9
2 3 saat
167
%83,9
%60,5
32
%16,1
% 44,4
199
%100,0
% 57,2
4 saat veya daha fazla
39
%86,7
%14,1
6
%13,3
% 8,3
45
%100,0
% 12,9
Toplam
276
%79,3
%100,0
72
%20,7
% 100,0
348
%100,0
% 100,0
X
2
= 13,191 df= 2 P= 0, 001 P < 0,05 nemli
Bilgisayar banda geirilen zaman ile iddet ieren oyunlar ilikisine bakldnda; her gn yada
ara sra iddet ieren oyun oynayanlarda; 23 saat aral (%60,5), 1 saat veya daha az (%25,4), 4
saat veya daha fazla (%14,1) olarak zaman geirdiklerini belirtmilerdir. Hi iddet ieren oyun
oynamadn belirtenlerde; 1 saat veya daha az (%47,2), 23 saat aral (%444), 4 saat veya daha
fazla (%8,3) olarak bilgisayarda zaman geirdiklerini belirtmilerdir. Bu verilere gre iddet ieren
bilgisayar oyunlar oynayan renciler bilgisayar banda daha fazla zaman geirmektedirler.
rencilerin nternet kafelere gitme skl ile iddet ieren oyunlar arasndaki iliki
incelendiinde; her gn internet kafeye gidenlerin %63,6snn her gn iddet ieren oyun oynad,
%36,4nn ara sra oynad grlrken hi oynamam diyen olmad %0,0 grlmektedir. Ara sra
internet kafelere gidenlerin %73,6snn ara sra oynad, %13,2sinin her gn oynad ve yine
%13,2sinin de hi oynamad grlmektedir. nternet kafelere hi gitmeyenlerin ise %60,7sinin ara
sra oynad, %32,9unun hi oynamad ve %6,4nn de her gn oynad grlmektedir.Buna
gre internet kafelere her gn gidenler arasnda iddet ieren oyun oynayanlarn oran yksek karken
(%63,6), hi gitmeyenler arasnda iddet ieren oyun oynayanlarn oran ise olduka dk (%6,4)
kmtr.
rencilerin bilgisayar oyunu oynama nedenleri incelendiinde; ilk srada (%52,3)stres ve
yorgunluumu atmak iin; daha sonra (%31,9)bo vakitlerimi geirmek iin; (%12,6)benim iin bir
tutku olduundan; (%0,9)kendimi gl hissetmemi saladndan eklinde cevaplar verilmitir.
Baka seeneinde ise (%2,3) yeni arkadalklar iin, deiiklik olsun diye, strateji gelitirmek
iin eklinde gr belirtmilerdir.
rencilerin bilgisayar oyunu oynamalarn ailelerinin nasl deerlendirdiine ilikin olarak
srasyla; (%59,8)ders ve devlerimi aksatmadmda izin veriyorlar; (%27,6)ailem bana karmyor;
(%12,6)oyun oynamam istemiyorlar eklinde gr belirtmilerdir. Buna gre renci ailelerinin
ounluu oyunlar konusunda ncelii ders ve devlerini aksatmamaya vermektedirler. Bu da
bilgisayar oyunlarnn ders d sosyal faaliyetlere olumsuz etkisi konusunda ailelerin, rencilerin
zerine fazla dmediklerini ya da bu konuda yeterince bilinli olmadklarn dndrmektedir.
Do. Dr. Yaare Akta Arnasn yapt benzer bir aratrmada ailenizin bilgisayar ve internet
kullanma sklnza kar tavr nasldr? eklindeki bir soruya verilen cevaplarn dalm
incelendiinde okul ve ders baarma gre izin verirler seeneinin (%36) ilk srada yer ald
sonucu kmtr (Akt: Durmu, 2007:117). Bu sonulara gre ailelerin genellikle ocuklarnn
bilgisayar ve internet kullanmasn onlar zerinde bir dl ve ceza mekanizmas olarak kullandklarn
gstermektedir. Yani renciler okulda baarl olduklarnda ailelerin bu konuda izin vermeleri bir
dl mekanizmas nitelii tamaktadr.

59

rencilerin en ok oynadklar oyun trleri incelendiinde; (%42,2)sava ve iddet oyunlar;
(%22,4)spor ve yar oyunlar; (%14,4)strateji ve macera oyunlar; baka seeneinde ise (%10,9);
her trl oyunu oynarm, okey\tavla gibi elence oyunlar ve simlasyon tarz oyunlar oynarm
olarak gr belirtmiledir. Zek ve mantk oyunlar ise (%10,1) olarak grlmektedir. Aratrmalara
gre bilgisayar oyunlarnn %89u iddet iermektedir (Akt:Erolu; 2009, s.59).iddet ieren oyunlar
genler arasnda dier oyun trlerinden daha yaygndr.
Bilgisayar oyunlar ierisinde iddet ierikli oyun oynama sklklarna bakldnda; (%67,2) ara
sra oynayanlar; (%20,7) hi oynamayanlar; (%12,1) her gn oynayanlar olarak belirtilmitir. Buna
gre rencilerin ara sra (%67,2) ve her gn (%12,1) olmak zere toplam da %79,3 iddet ieren
bilgisayar oyunu oynadklarn belirtmilerdir.
iddet ieren bilgisayar oyunlarnn genler arasnda ilgi grme nedenlerine baktmzda ise ilk
srada (%54,4) bu oyunlarn daha heyecan verici olduunu savunanlar; sonra (%31,2) kendilerini
daha gl hissetmelerini salyor; (%13,7) ok ynl dnebilmeyi gelitiriyor diyenler gelirken;
baka seeneinde ise (%0,8) oyun karakterleriyle kendilerini zdeletirdikleri ve bundan gurur
duyduklar eklinde cevap vermilerdir.
iddet ieren bilgisayar oyunu oynama sklnn cinsiyete gre dalmna bakldnda; iddet
ierikli bilgisayar oyunu oynayan erkek renciler (%89), kz renciler ise (%52) oranna sahiptir.
Buna gre; iddet ierikli bilgisayar oyunu oynama oran cinsiyete gre erkeklerde daha yksek
bulunmutur.

Tablo 2: Cinsiyet ile oyun trleri ilikisi
Cinsiyet
Oyun Trleri
Toplam Spor ve
yar
Zek ve
mantk
Sava ve
iddet
Strateji
ve
macera
Baka
Erkek
68
%26,3
%87,2
9
%3,5
% 25,7
135
% 52,1
% 91,8
27
% 10,4
% 54,0
20
% 7,7
% 52,6
259
% 100,0
% 74,4
Kz
10
% 11,2
% 12,8
26
% 29,2
% 74,3
12
% 13,5
% 8,2
23
% 25,8
% 46,0
18
% 20,2
% 47,4
89
% 100,0
% 25,6
Toplam
78
% 22,4
% 100,0
35
% 10,1
% 100,0
147
% 42,2
% 100,0
50
% 14,4
% 100,0
38
% 10,9
% 100,0
348
% 100,0
% 100,0
X2= 94,151 df= 4 P= 0, 000 P < 0,05 nemli

Cinsiyet ile oyun trleri arasndaki ilikiye bakldnda; erkek renciler arasnda sava ve iddet
ieren oyun oynanma oran (%52,1); spor ve yar (%26,3); strateji ve macera (%10,4); zek ve mantk
(%3,5); baka (%7,7) olarak belirtilmitir.
Kz renciler arasnda ilk srada zek ve mantk oyunlar (%29,2); strateji ve macera oyunlar
(%25,8); baka (%20,2); sava ve strateji oyunlar (%13,5); spor ve yar oyunlar (%11,2) olarak
belirtilmitir.
Buna gre erkek rencilerin en fazla sava ve iddet oyunlarn daha sonra spor ve yar
oyunlarn tercih ettikleri, kz rencilerin ise en fazla zek ve mantk oyunlarn daha sonra strateji ve
macera oyunlarn tercih ettikleri grlmektedir. Bu konuda benzer bir almada Barnett ve
arkadalar (1997) erkeklerin (%69,8) daha ok spor ve iddet oyunlarn favori oyun olarak
setiklerini, kzlarn (%88) ise entellektel/yaratc oyunlarla aksiyon/fantezi oyunlarn tercih
ettiklerini belirlemilerdir (Akt: Bilgi, 2005:18).

60

Farkl okul trlerindeki rencilerin tercih ettikleri bilgisayar oyunu trlerine baktmzda; drt
farkl okul trnde de rencilerin en fazla oynad oyunlar sava ve iddet ieren oyunlar olarak
grlmtr. Mesleki/teknik lise rencilerinde (%45,6), Genel lise rencilerinde (%44,7), Anadolu
lisesi rencilerinde (%41,1), mam-Hatip lisesi rencilerinde (%32,7) oynanma oranna sahiptir.

Tablo 3: Okul trlerine gre rencilerin iddet ierikli oyun oynama skl
Okul Tr iddet eren Oyun
Toplam Her gn veya ara
sra oynarm
Hi
Oynamam
Genel Lise
60
% 78,9
16
% 21,1
76
% 100,0
Anadolu Lisesi
71
% 74,7
24
%25,3
95
% 100,0
Mesleki/Teknik Lise
109
% 87,2
16
% 12,8
125
% 100,0
mam-Hatip Lisesi
36
% 69,2
16
% 30,8
52
%100,0
Toplam
276
% 79,3
72
% 20,7
348
%100,0
X
2
= 9,179 df= 3 P= 0, 027 P < 0,05 nemli

Okul trlerine gre rencilerin iddet ieren bilgisayar oyunu oynama sklna bakldnda;
Genel lisede; (%78,9) her gn veya ara sra oynarm, (%21,1) hi oynamam eklindedir..
Anadolu liselerinde; (%74,7) her gn veya ara sra oynarm, (%25,3) hi oynamam eklindedir.
Mesleki/Teknik liselerde; (%87,2) her gn veya ara sra oynarm, (%12,8) hi oynamam
eklindedir. mam-Hatip Lisesinde; (%69,0) her gn veya ara sra oynarm, (%30,8) hi oynamam
eklinde dalm gstermektedir. Bu sonulara gre iddet ieren bilgisayar oyunlarnn en ok
oynand okul tr Mesleki/Teknik Liseler olarak karmza kmakta, bu oyunlarn en az oynand
okul tr ise mam-Hatip Liseleri olarak grlmektedir.
Bu oyunlar en fazla oynayan renci kitlesi Mesleki/teknik liseye, en az oynayan renci kitlesi
ise yine mam-Hatip lisesine aittir. Mesleki/teknik lise rencilerinin ailelerinin sosyo/ekonomik
yaplarnn dierlerine gre daha dk olmas, rencilerin gelecee dnk beklentilerinin de
olmamas veya dk olmasnn nemli bir etken olduu dnlmektedir. mam-Hatip Lisesi
rencileri arasnda iddet ieren oyun oynama orannn az olmasnda ise bu rencilerin alm
olduklar dini eitimin etkili olduu dnlmektedir.
Zek ve mantk oyunlar oynadn belirten rencilerin okul trne bakldnda, ilk srada
Anadolu lisesi (%31,4), daha sonra mam-Hatip lisesi (%28,6), Genel lise (%22,9) ve en son srada da
Mesleki/teknik lise (%17,1) yer almaktadr. Sava ve iddet oyunlarn tercih sralamasnda ilk srada
yer alan Mesleki/teknik lise rencileri, zek ve mantk oyunlarn tercih sralamasnda son srada yer
almaktadrlar.
rencilerin kitap okuma alkanlklar ile iddet ieren oyunlara ynelme arasndaki ilikiye
bakldnda; iddet ieren oyun oynamay seven rencilerin dzenli kitap okuma alkanlna sahip
olmadklar sonucu kmaktadr.

61

Tablo 4:iddet oyunlar ile sorunlar zme ekli arasndaki iliki
Sorun zme ekli
iddet eren Oyunlar
Toplam Her gn
oynarm
Ara sra
oynarm
Hi
oynamam
Konuarak zmeye alrm
20
% 8,4
% 47,6
161
% 67,4
% 68,8
58
% 24,3
% 80,6
239
% 100,0
% 68,7
Korkutarak zmeye alrm
6
% 35,3
% 14,3
10
% 58,8
% 4,3
1
% 5,9
% 1,4
17
% 100,0
% 4,9
G kullanarak zmeye alrm
9
% 27,3
% 21,4
22
% 66,7
% 9,4
2
% 6,1
% 2,8
33
% 100,0
% 9,5
Bakasndan yardmc olmasn
isterim
4
% 12,1
% 9,5
24
% 72,7
% 10,3
5
% 15,2
% 6,9
33
% 100,0
% 9,5
Baka
3
% 11,5
% 7,1
17
% 65,4
% 7,3
6
% 23,1
% 8,3
26
% 100,0
% 7,5
Toplam
42
% 12,1
% 100,0
234
% 67,2
% 100,0
72
% 20,7
% 100,0
348
% 100,0
% 100,0
X
2
= 24,234 df= 8 P= 0, 002 P < 0,05 nemli
rencilerin iddet ierikli oyun oynamalaryla, karlatklar sorunlar zme ekli arasndaki
ilikiye baktmzda; her gn iddet ierikli oyun oynayan rencilerin %47,6s, ara sra
oynayanlarn %68,8i, hi oynamayanlarn ise %80,6s sorunlarn konuarak zmeye altklarn
belirtmilerdir. Buna gre iddet ierikli oyun hi oynamadn belirten rencilerin sorun zerken
konumay tercih etme oran dierlerinden daha yksek kmtr. Ayn zamanda iddet ierikli
oyunlar hi oynamadn belirten renciler arasnda sorunlarn korkutarak (%1,4) ve ya g
kullanarak (%2,8) zmeye alanlarn oran her gn ya da ara sra oynayanlara gre yine dk
kmtr. Yani sorunlar zerken korkutma ya da g kullanma yntemini seenlerin oran bu tr
oyunlar her gn veya ara sra oynayanlarda, hi oynamayanlara gre daha yksek kmaktadr.
rencilerin okul baarlar ile iddet oyunlarna ynelme ilikisi incelendiinde; kendini baarl
olarak deerlendirenlerde; ara sra iddet ieren oyun oynarm (%70,9); hi oynamam (%21,5); her
gn oynarm (%7,6) olarak belirtilmitir. Kendini orta dzeyde renci olarak deerlendirenlerde; ara
sra oynarm (%67,0); hi oynamam (%22,3), her gn oynarm (%10,7) olarak belirtilmitir. Kendini
derslerde baarsz bulan ama sosyal etkinliklere katldn ifade edenlerde; ara sra oynarm (%62,9);
hi oynamam (%20); her gn oynarm (%17,1) olarak belirtilmitir. Okulda olmay sevmeyenlerde;
ara sra oynarm (%65,6); her gn oynarm (%28,1); hi oynamam (%6,3) olarak belirtilmitir. Okul
baars ile iddet ieren bilgisayar oyunlar arasnda istatistiksel olarak anlaml bir iliki
bulunamamtr. Ancak grsel olarak baar arttka her gn oynama oran azalmaktadr ve bu
nemlidir.
rencilerin iddet ieren oyunlar oynama skl ile daha ok tek kiilik mi yoksa online (evrim
ii) oyunlar m tercih ettikleri konusundaki ilikiye bakldnda; her gn oynarm diyenlerin %88,1i
online oynadn, %11,9u tek kiilik oyunlar oynadn ifade etmilerdir. Ara sra oynarm
diyenlerin %58,1i online, %41,9u tek kiilik oynadn ifade etmitir. iddet ieren oyun
oynamayanlarn ise %63,9u tek kiilik oyunlar tercih ederken, % 36,1i online oyunlar tercih
ettiklerini belirtmilerdir. Bu verilere gre iddet ieren oyun oynayanlarn ounluu online (evrim
ii) oyunlar tercih ederken, iddet ieren oyun oynamayanlarn ounluu ise tek kiilik oyunlar
tercih etmektedirler.
iddet ieren oyun oynama skl ile rencilerin gelecee dnk beklentileri arasndaki ilikiye
bakldnda; iddet ieren oyunlar her gn oynayanlarn %66,7si niversiteye gitmek istediini,

62

%16,7si okuldan sonra ne yapacana karar vermediini, %9,5i blmyle ilgili bir ite almak
istediini, %4,8i bir i yapmay u anda dnmediini belirtmilerdir. Ara sra oynarm diyenlerin
%71,8i niversiteye gitmek istediini, %14,5i blmyle ilgili bir ite almak istediini, %6,4
okuldan sonra ne yapacana karar vermediini, %2,1i bir i yapmay u anda dnmediini
belirtmilerdir. Bu tr oyunlar hi oynamadn belirtenlerin ise; %84,7si niversiteye gitmek
istediini, %11,1i blmyle ilgili bir ite almak istediini, %2,8i okuldan sonra ne yapacana
karar vermediini ifade etmilerdir.
Buna gre, iddet ieren bilgisayar oyunlarn her gn oynayanlarn %66,7si, ara sra
oynayanlarn %71,8i ve bu oyunlar hi oynamayanlarn %84,7si niversiteye gitmek istediklerini
belirtmilerdir. Okuldan sonra ne i yapacana karar vermeyenlere baktmzda da bu tr oyunlar
her gn oynayanlar (%29,2), ara sra oynayanlar (%62,5), hi oynamayanlar (%8,3) olarak karmza
kmaktadr. Bir sonraki seenekte ise bu tr oyunlar hi oynamyorum diyenlerden hi birisi (%0,0)
bir i yapmay u anda dnmyorum seeneini iaretlememitir. Sonu olarak iddet ieren
bilgisayar oyunu oynamayan rencilerin gelecee dnk beklentileri daha yksektir.
Anne ve babann eitim dzeyi ykseldike rencilerin iddet ieren bilgisayar oyunu oynama
skl azalmaktadr. Aile geliri ile rencilerin iddet ieren oyunlara ynelmeleri arasndaki ilikiye
bakldnda anlaml bir iliki bulunamamtr. Aile geliri ile rencilerin iddet oyunlarna
ynelmeleri arasnda anlaml bir iliki bulunamamtr. iddet ieren bilgisayar oyunlar oynayan
renciler iddet ieren oyun oynamayanlara gre bilgisayar banda daha fazla zaman
geirmektedirler.
SONU VE NERLER
Aratrma sonucunda iddet ieren bilgisayar oyunlarnn genlerin kiilikleri, tutum ve
davranlar zerinde genel olarak etkili olduu tespit edilmitir. Aratrmaya katlan rencilerin
%88inin salkl bir aile ortamna sahip olduklar tespit edilmitir. rencilerin iletiim kurmak iin
kendilerine en yakn hissettikleri kii olarak; ilk srada arkadalar (%37), ikinci srada ise anneleri
(%31,4) gelmektedir. Erkek renciler kz rencilerden daha ok iddet ierikli oyun oynarken kzlar
arasnda da oran (%52 olarak) azmsanacak lde deildir. Bu oyunlara ynelen renciler
bilgisayarda daha ok vakit geirmekte, daha az kitap okumaktadrlar, gelecee dnk beklentileri de
daha dktr. Okul trlerine gre en fazla meslek lisesi rencileri arasnda iddet ierikli oyun
tercihi fazladr. Aile yaps ve ailenin gelir dzeyiyle bu tr oyunlar arasnda bir iliki bulunamamtr.
Bu aralarn kullanm konusunda zellikle ocuk ve genlerimizi doru bir ekilde eitmez ve
ynlendiremezsek bu aralar onlar iin ok tehlikeli bir silaha dnm demektir. Olumsuz
etkilerinin ksa srede kendini gstermemesi ocuklar zerinde durumu bamllk boyutlarna kadar
gtrebilir. Gerekli nlemler alnarak ocuk ve genlerimizin kiilik ve ruhsal yaplarnn korunmas
salanabilir. Bu anlamda gerektiinde bilgisayar kullanm srelerine mdahale edilebilmeli,
bilgisayarlarnda hangi programlarn veya oyunlarn ykl olduu kontrol edilebilmeli, evde
bilgisayarn yeri kolay grlebilir ekilde dzenlenebilmelidir.
Bilgisayar oyunlarnn olumsuz etkilerinden korumak amacyla ocuk ve genlerimize bilgisayar
kullanmay yasaklamak belki birok ailenin ilk aklna gelen tedbir olabilir. Ancak yasaklamak hibir
zaman bu soruna kalc zm getirmez.Oyunun ieriini, yerini ve sresini doru ayarlamak ocuk ve
genler zerindeki olumsuz birok etkisini de ortadan kaldracaktr.
Aileler bireylerine duygusal doyumu salayacak yaant zenginlii sunmaldr. Aksi takdirde
bireyler aile ortamnda sosyal kabul, gven, sevgi, deerli olma, efkat gibi duygusal ihtiyalarn
sanal arkadalklar ve oyunlarla doyurmaya almaktadrlar (Al ve Purta, 2008:107).
Bilgisayar ve internet kullanmyla ilgili olarak u nerilerde bulunulabilir (Cengizhan,2005: s.10).
Genler internetten nasl faydalanmalar gerektiini renmelidirler, belirli amala internet ve
bilgisayar kullanmaldrlar.
nternete giri ve k saatleri bir izelge yaplarak belirlenmeli ve bu kurallara uyulmaldr.

63

Arkadalarna sosyal ortamlarda daha fazla zaman ayrmalar salanmaldr. Arkadalar ile
internet d yollarla iletiim kurmas zendirilmelidir.
Sosyal aktivitelere (sinema, tiyatro, mze, sportif faaliyetler) zaman ayrlmaldr.
Aileler genlere daha fazla (kaliteli) zaman ayrmal, sorunlar ile ilgilenmelidir.
Okul ve arkada evreleri hakknda bilgi almak zere genle sohbet etmeli, holand, ilgi
duyduu konular ile kayg ve sorunlarn aile ile konumas iin tevik edilmelidir.
nternette iken genlerin genellikle hangi sitelere girdiklerini renmek, eilimleri hakknda fikir
verebilir. Bilgisayar ve nternet hakknda konumak faydal olabilir.
Genlerin bilgisayar ve internet dnda da hobi gelitirmeleri tevik edilmeli, kitap okuma
alkanl aileden rnek alnarak kazandrlmaldr.
Genlerden aile sorumluluklarn paylamalar ve belirli grevleri yerine getirmeleri istenmelidir.

KAYNAKA
Al, M., Purta, A.(2008). Ergenlik Psikolojisi. stanbul: Hepsiocuk.
Aksalolu, A. G.,Ylmaz, B.(2007). rencilerin Televizyon zlemeleri ve Bilgisayar
Kullanmalarnn Okuma Alkanlklar zerine Etkisi, Hakemli Yazlar, Trk Ktphanecilii
21, Cilt 1, ss.328.
Arslan, C., Ycel,A., Gll,M.(2010). lkretim ve Ortaretimde renim Gren rencilerin
Spor ve Oyun Alkanlklarnn ncelenmesi, e-Journal of New World Sciences Academy,
Volume: 5, Number: 1,ss. 2846.
Bilgi, A.(2005). Bilgisayar Oyunu Oynayan ve Oynamayan lkretim rencilerinin Saldrganlk,
Depresyon ve Yalnzlk Dzeylerinin ncelenmesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi,
Marmara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits.
Cengizhan, C.(2011). rencilerin Bilgisayar ve Internet Kullanmnda Yeni Bir Boyut: Bamllk,
VIII. Ulusal Psikolojik Danma ve Rehberlik Kongresi VIII. Ulusal PDR Kongresi Bildiri
zetleri, stanbul, Marmara niversitesi Yaynlar, 2123 Eyll 2005.
http://mimoza.marmara.edu.tr/~cahit/Yayin/bildiri/ PDR2005Bil/PDR2005_Bildiri.pdf
(14.02.2011)
ankaya, S.,Karamete, A.(2008). Eitsel Bilgisayar Oyunlarnn rencilerin Matematik Dersine ve
Eitsel Bilgisayar Oyunlarna Ynelik Tutumlarna Etkisi, Mersin niversitesi Eitim
Fakltesi Dergisi, Cilt 4, Say 2, ss. 115127
Durmu, A.(2007). Eyvah! ocuum Bilgisayar Kullanyor, stanbul, Nesil Yaynlar, 2007.
Erolu,S. E.(2009). Saldrganlk Davrannn Boyutlar ve likili Olduu Faktrler: Lise ve
niversite rencileri zerine Karlatrmal Bir alma, T.C. Seluk niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Halkla likiler ve Tantm Ana Bilim Dal Aratrma Yntemleri Bilim Dal,
Doktora Tezi, Konya.
Gmolu, F.(2006). Bilgisayar Oyunlarnda iddet, ocuklar ve Genler, Toplumsal Bir Sorun
Olarak iddet Sempozyumu Bildiri Kitab, Ankara, ss.149168. http://e-
kutuphane.egitimsen.org.tr/index.php?sf=detay&main=&id= 1581&sayfa=0(19.11.2010)
nal, Y., Kiraz, E.(2008). Bilgisayar Oyunlar deoloji erir mi?,Trk Eitim Bilimleri Dergisi, Cilt
6, Say 3,ss.523544.
Kelleci, M.(2008). nternet, Cep Telefonu, Bilgisayar Oyunlarnn ocuk ve Genlerin Ruh Salna
Etkileri, TAF PreventiveMedicineBulletin. http://www.scopemed.org/?mno=308, (20.05.2010)
Tfeki, A.(2007). Bilgisayar retmeni Adaylarnn Bilgisayar Oyunu Oynama Alknlklar,
Ankara, Gazi niversitesi Endstriyel Sanatlar Eitim Fakltesi Dergisi, Say:21,ss.3854.

D-1 OTURUMU
ETM-1:
HAKLAR VE ALTERNATFLER

65

DEOLOJK SOSYOLOJ RETM: HALK FIRKASI PROGRAMI
DORULTUSUNDA YAZILAN LK DERS KTABI (NECMEDDN SADAK)
Beyhan ZABUN
1

akir BERBER
2

ZET
Bu almada Necmettin Sadak tarafndan 1937 ylnda ortaretim sosyoloji retim program
dorultusunda yazlan lise sosyoloji kitabnn ierii, sosyoloji-ideoloji ilikisi ve eitimin siyasal
ilevi erevesinde incelenmitir. 1924 ylndan itibaren sosyoloji dersinin lise mfredatlarnda yer
almasna paralel olarak ders kitab eksiklii ortaya kmtr. Milli Eitim Bakanl tarafndan
belirlenen ve tek kitabn kullanld dnemde ideolojik olmayan ierii ile 1924 program
dorultusunda Ali Kami, Mehmet zzet gibi yazarlar tarafndan yazlan timaiyat kitaplar uzun yllar
kullanlmtr. 1935 ylnda yenilenen program ieriinde ise zel bir vurgu ile ders kitaplarnda
inklplarn Halk Frkas programnda yer alan ekli ile ders kitaplarnda yer almas gereinden
hareketle Mehmet zzetin kitab yrrlkten kaldrlm, yerine dnemin Cumhuriyet Halk Partisi
Sivas milletvekili Necmettin Sadaka yazdrlan sosyoloji kitab kabul edilmitir.
Eitimin vatanda yetitirme amacna ynelik olarak temel ilevlerinden birisi olan siyasal ilevi,
incelenen ders kitabnn ieriinde sosyoloji retiminin olmas gereken asl ilevinin nne
gemektedir. Bu durum tarihsel-dnemsel artlar dikkate alndnda mazur grlebilir. Kitap
ieriinde dnemin pozitivist bilim anlaynn, toplumsal yapy zmleme ve kavratmann tesinde
toplumsal deime ve Cumhuriyet reformlarnn tantm ve benimsetilmesine dnk ierik, somut
olarak btn konu balklarnda ortaya kmaktadr. Halk Frkas program ieriinin bu balamda
kitapta somutlat en temel unsur ise her konu erevesinde yaplan Osmanl ve Cumhuriyet
karlatrmas eklindedir.
Anahtar Kelimeler: Sosyoloji, sosyoloji retimi, ideoloji, eitimin siyasal ilevi
ABSTRACT
In the current study, the sociology course book which was written by Necmettin Sadak in 1937
according to high school sociology curriculum was analyzed from the view point of the relationship
between sociology and ideology and the political function of education. From 1924, in paralel with
taking place in high school programs sociology course books were written by different writers.
Mehmet Izzets and Ali Kamis books were used until 1935. Sociology curriculum was changed in
1935 according to new Republican Peoples Party (CHP) program. The aim of the new program was to
adopt curriculum to principles of Revolution as it was in RPPs party program. After Mehmet Izzets
book Ictimaiyat abrogated, a new book was accepted for high schools which was written by RPP
Sivas Deputy Necmettin Sadak.
There is different content in the book. In this content educations political function was seen
different from its real function. The positivist science and society approach is metodogically used in
the book to understand the social structure and social change. The main aim of the book content is to
introduce and to get Turkish people to accept the princeples of Turkish revolutions according to RPPs
party program. There is a comparison approach about Ottoman and Republic era in the book.
Keywords: Sociology, teaching of sociology, ideology, the political function of education

1
Yrd. Do. Dr.,Gazi niversitesi, Gazi Eitim Fakltesi, Felsefe Grubu Eitimi ABD, Ankara
2
Yrd. Do. Dr.,Gazi niversitesi, Gazi Eitim Fakltesi, Felsefe Grubu Eitimi ABD, Ankara

66

1.GR
Trkiyede ortaretimde sosyoloji retimi Ziya Gkalpin 1911 ylnda Selanik ttihat ve
Terakki dadisinde timaiyat dersleri okutmas ile balamtr. Cumhuriyetin kuruluundan sonraki
srece kadar dzenli olmayan ekillerde ortaretim kurumlarnda sosyolojinin Trkiyeye girii,
kabul gr, sosyoloji teori ve akmlarnn akademik ve entelektel evrelerde yer bulmaya
balamas ile 1924 ylnda ders, lise ders mfredat genel izelgesinde yer almtr.
timaiyat dersini ilk kez programlara koyduran ve okutan Ziya Gkalptir. Gkalp, Felsefe
dersinin de programlara girmesinde etkili olmutur. Ona gre, eitim sistemimizin asl hatas,
rencilerin, aydnlarn rendikleri ile bir sentez yapamayp yaratc olamamalardr. Oysa bunu iyi
bir felsefe ve toplum yapsn tanyarak ona paralel gelitirmeye yarayacak itimaiyat retimi
salayabilir (Akyz, 1994: 270).
Sosyoloji dersinin lise retim programna alnmasnn gerekesi genel programda u ekilde
aklanmtr:
Felsefe derslerinde eski programla bu program arasndaki esasl fark itimaiyatn eklenmesi ve
11. snfn edebiyat ubesinde felsefi konular erevesinde eitli meselelerin retilmesine gerek
grlmesidir. Program dzenleyen kurul, ikinci devre, rencisinin toplumsal sorunlar zerine
dnmesini, onlarn birey zerindeki etkilerinin bilinmesini ve evrim hakknda fikir edinilmesini
gerekli grmtr. Daha nce dersler ayr ayr okutularak hukuksal ve ekonomik sorunlarn
birbirleriyle ilikisi gsterilmezken imdi bunlarn birer toplumsal kurum olmalar nedeniyle
birbirlerine olan etkileri, zellikle gelime evreleri renciye retilecek ve toplumun geliimiyle
birlikte bunlarn da deiimi hakknda yeterli fikir ve bilgi verecektir (Tan, 1987: 168).
Sosyoloji dersi 1924 ylndan sonra farkl okul trlerinde, retim kademelerinde deiik adlar
altnda ve deiik ders saatleri eklinde programlarda yer almtr.
2.ETM SYASET
Temel toplumsal kurumlar olarak siyaset ve eitim kanlmaz olarak iliki iindedir. Kurumlarn
karlkl olarak birbirlerini etkilemeleri ve belirlemeleri ve bu erevede etkileimleri ile toplumsal
deimeyi hzlandrmalar bakmndan iki kurumun ilikisi nem arz etmektedir. Trkiyede dier
kurumlar etkileyen baat kurum olarak siyaset Cumhuriyet tarihi boyunca eitimi kurum olarak
dorudan etkilemi ve ekillendirmitir. Bu etkileme en genel anlamda eitimi felsefesi ve bu
dorultuda gelitirilecek ve uygulanacak politikalarn belirlenmesinden en dar ve basit anlamda bir
ders programnn ieriinin belirlenmesine kadar en st dzeyde etkili olmutur.
Osmanl dnemi eitim politikalarnda belirleyici olan temel kurumlar, Osmanlnn son dnemi
modernleme/batllama abalar srecinde yaplmaya allan eitim alanndaki reformlarn temel
unsurlar ve motivasyonu, eksen kurumlar olarak siyaset, asker, tbbiye olarak ortaya kmtr.
Osmanldan Cumhuriyete gei ve sonraki srete ise ok belirgin olarak inklplarn
gerekletirilmesi ve topluma benimsetilmesi srecinde eitim temel bir kurum olarak kendini
gstermektedir.
Eitimin en temel ilevi bireyi sosyalletirmesidir. Bu srecin nemli bir unsuru ise siyasal
sosyallemedir. Siyasal sosyalleme, toplum birey etkileimi sonucu bireyin siyasal yaamla ilgili
gr, tutum, deer ve davranlarnn ekillenmesidir. Bu balamda eitimin siyasal ilevi devletin
istedii insan modelinin yetitirilmedir. Eitim bu ilevini, eitim felsefesi, bu dorultuda gelitirilen
politikalar ve uygulamalar, okullar, retim programlar, dersler, ders kitaplar, trenler vb. ile salar.
Eitimin siyasal ilevlerinin, vatanda, semen ve lider yetitirmek olduu dikkate alndnda bu
ilevlerin yerine getirilebilmesi iin eitimin her aamasnda, her ortamnda, teorik pratik btn
srelerinde ulalmak istenen amaca dnk ieriklerin ortaya konmas zorunludur. Ders kitaplar
eitimin bu ilevi bakmndan en nemli retim materyalleridir. Ders kitaplarnn konu alan ile ilgili
bilimsel ieriklerinin yan sra eitimin siyasal ilevine ynelik ieriklere de sahip olduklar
grlmektedir. zellikle yukarda sosyoloji dersi retim programnda ortaya konan siyasi amalarn
ders kitaplarnda ierik olarak somutlamas kanlmazdr. Sosyoloji dersi konu alan itibariyle bu
amalara ynelik ierie uygun olduu iin bu ilev daha kolay gerekletirilmektedir.

67

3.DEOLOJ - SOSYOLOJ
Bu almann temel sorunu olmamakla birlikte sosyolojinin bir bilim olarak ortaya k ve
sonraki srete geliimi sosyolojik teoriler, problemler, kavramlar, ayn tarihsel geliime paralel ortaya
kan ideolojilerden bamsz olmamtr. Bir bilim olarak sosyolojinin ortaya kndan nce toplum,
toplumsal sorunlar vb. zerinde yaplan tartmalar, yorumlar, sorunlara getirilen zm nerileri
sbjektif yorumlar olduu iin daha ok felsefi bulunmu ve bu balamda deerlendirilmitir. Oysa
sosyolojinin ilk kurucu babalarnn da ve sonraki dnr, bilim adam temsilcilerinin de her birinin
toplum anlaylar byk lde tarihsel-teorik-felsefi analizler olarak sosyoloji tarihindeki yerini
almtr. Sonraki srete metodolojisi, temel kavram ve problemleri ile daha pozitif bir karakter
kazanmasna ramen sosyoloji baz teori, uygulamal aratrma ve bunlar balamndaki yorumlarda
ideolojiden ayramamtr ve bu durum bilimin problem alan, son tahlildeki yorum ve
deerlendirmenin sbjektif insana ait olmas bakmndan mmkn grnmemektedir.
almann balnda yer alan ideolojik sosyoloji retimi ifadesi ise yukardaki tartmadan
daha farkl bir boyutta dorudan eitim-siyaset ilikisinin, iktidar partisinin siyasi programnn
sosyoloji dersinde anlatlmasn iermektedir. Bu balamda eitim-siyaset ilikisi dolayl deil
dorudan ders kitab ieriinde somutlat ekliyle incelenmitir.
4.SYASET PROGRAM GELTRME
Yukarda da deinildii gibi siyasetin temel toplumsal kurumlardan birisi olarak dier kurumlar
zerinde zellikle eitim zerinde ak bir belirleyicilii vardr. Bu etki iki kurumun ilikisi ve
eitimin siyasal ilevi erevesinde eitimle ilgili her unsur ve srete ak olarak grlmektedir.
Trkiyede Cumhuriyetin ilanndan sonra gelitirilen ilk program olan 1924 program ve son
program olan ve halen yrrlkte olan 2009 programlar ile birlikte toplam 9 retim program
uygulanmtr. Bu programlarn program gelitirme tekniine uygunluklar, hkim olan felsefeler, ana
temalar, problemler, niteler, konular, konu alt balklar ve kavramlar bakmndan birbirlerinden
temel farkllklar gstermektedir. Bu farkllklar programlarn gelitirildii dnemin siyasal gcnn,
dnemsel, toplumsal, ekonomik, kltrel zelliklerinin, toplumsal yapya egemen i d unsurlarn,
uluslararas gelimelerin zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Programlarn gelitirildii dnemler,
Cumhuriyetin ilan, tek parti dnemi, Atatrk dnemi, nn dnemi, ok partili hayata gei, 27
Mays 1960 htilal, 1960-1980 aras toplumsal atmalar dnemi, 12 Eyll 1980 Darbesi, toplumsal
deimenin ierik ve younluu bakmndan 1990l yllar ve kresellemenin bir sre olarak
etkilerinin somut yaand 2000li yllardr.
5.PROGRAMIN LK PROGRAMDAN FARKLARI
lk timaiyat ders program 1924 ylnda hazrlanan programdr. Bu program teknik anlamda
program gelitirmenin temel unsurlarn barndrmamakla beraber, bir konular listesi zellii
gstermektedir.
1924teki lise programnda timaiyat dersinin ierii 1920de Fransa Eitim Bakanlnn
retmen okullar iin hazrlad program rnek alnarak hazrlanmtr. Bu programda konular birey
ve toplum ilikisi hakkndaki giri bilgilerinden sonra balca blme ayrlmaktayd. Bunlar
srasyla iktisat sosyolojisi konular, aile sosyolojisi konular, siyaset sosyolojisi konularyd.
Programn sonunda din sanat ve toplum ilikisine de deinilmekteydi (Tan, 1987: 172)1924
programnn amalar ile programn ierii rtmektedir. Bu ilk programda inklplarn ounun
yrrle girmemi olmasndan dolay Atatrk ilke ve inklplarndan sz edilmemitir. (Maarif
Vekaleti, Lise Program, 1924).
Cumhuriyetin kurulu aamasndan sonra devletin kurumsallamaya balamas, reformlarn
yaplmas, batllama srecinin hzlanmasna paralel olarak eitim alannda da deiikliklere, yeni
yaplanmalara gidilmitir. Yukarda da belirtildii gibi eitim alannda kkl deiikliklerin yan sra
tarihsel-dnemsel-siyasal artlara bal olarak ders programlarnn ieriklerinde de deiiklikler
yaplmtr. Bu noktada ama ve ieriinde politik sylemi daha net ve vurgulu bir ekilde 1935
program 1924 programndan farkllklar gstermektedir.

68

1935 Programnda Genleri sosyal vakalar zerinde dndrmeye ve bunlar arasndaki ilgileri
aratrmaya altrmak ve Genleri Trk devriminin ama bildii ideallerin fikri temellerini
kavrayacak hale getirmek ve bylece Trk toplumunun gelimesine yarayacak iler yapacak yurttalar
yetitirmek" eklinde ifade edilen amalar yeni Trk devletinin sosyoloji retimi ile ulamak istedii
siyasal amac ak olarak ortaya koymaktadr. Program devletin ilkelerini anlatmak ve benimsetmek
asndan retmene etkin bir grev ve ayn zamanda siyasal, tarihsel bilinlendirme ve yurttalk
bilgisi kazandrma ilevi yklemitir:
retmenler itimaiyat kitabnn her bahsinde hadiselerin tarihi ak zerinde durarak ve
talebenin tarih derslerinde elde ettii bilgiden yararlanarak bugnk duruma geecei gibi orta
ksmda yurt bilgisinden elde ettii kanaatleri de bu ilmin verileriyle kuvvetlendirmi olmaldr.
6.PROGRAM EREVES
31.8.1935 tarih ve 153 sayl kararla kabul edilen program tmyle farkl bir anlaya
dayanmaktadr. Trkiye Cumhuriyetinin; sendikaclk, kooperatifilik, sanayileme, kabotaj ve
demiryolu, tekelcilik, bankaclk, zel mlkiyet, devletilik, aile hukuku, kadn-erkek eitlii, dil,
kltr, ideal birlii, sosyal yardm, ulusal egemenlik, cumhuriyetilik ilkeleri ayrntl bir biimde
programda zmsenmitir. retmenden ise, bu ilkelerin doruluunu verimini faydalarn nemini
gstermesi istenmitir (Beydoan, 1988;45).
Programn yukarda ele alnan amalar, retmene yklenen sorumluluk ve Cumhuriyet Halk
Partisi parti program ile rtmesi istenilen ierii ders kitabnda somut olarak ortaya kmaktadr.
Programn kabul ve yrrle girmesinin ardndan Milli Eitim Bakanlnn liseler iin kabul ettii
Mehmet zzetin timaiyat kitab yrrlkten kaldrlm yerine dnemin Cumhuriyet Halk Partisi
Sivas milletvekili Necmettin Sadaka belirtilen ama dorultusunda yeni bir Lise Sosyoloji kitab
yazdrlmtr.
7.ORTARETM SOSYOLOJ DERS KTAPLARI
Ortaretim dzeyindeki ilk sosyoloji ders kitab bir eviridir: timaiyat Dersleri Bu kitap A.
Hess ve A. Gleyzenin Fransz retmen okullar iin yazd Notions de Sociologie adl el kitabndan
evrilmitir. eitli yazarlar, Fransz sosyoloji ders kitaplarnn bizdeki lise retimi iin yetersizliini
vurgulamlardr. .H. Baltacoluna gre bu kitaplarn yazarlar uzman deillerdir (Tan, 1987; 175).
Ders kitaplarnn nemi gz nne alndnda tek sorun yazarlarn uzman olmas olamaz.
Sosyoloji gibi bir dersin kitabnn baka dilde yazlm bir eviri eser olmas baz sorunlara yol
aabilir. rnein Fransz okullar iin yazlm bir kitapta kendi toplumumuzla ilgili bilgiler bulmak
pek mmkn olamayacaktr.
Hilmi Ziya lken ise bu kitaplarn liselerde izlemek istediimiz retim biiminden olduka farkl
bir temele dayandn belirtmektedir lkene gre retmen okullarnda sosyoloji eitim ve ahlak
uygulamalaryla birlikte bilimselletirilmi bir yurt bilgisi niteliinde olup ilkokul retmenlerine
alma alannda yarar salayacak ulusal ve insancl bilgiler verme amacn izler. Hlbuki liselerde
istenen toplumsal sorunlarn incelenmesine giri yapmak yani zellikle bilimsel bir amatr (Tan,
1987: 176).
1924te sosyoloji, retim alanna girince okul kitaplar yazma gerei duyulmutur.1927 ylnda
Bonafouce tarafndan yazlan ve Trkeye Necmettin Sadak tarafndan evirilen itimaiyat ders kitab,
1930 ylnda M. Servetin yazd Felsefe ve timaiyat adl kitap ise yardmc kitap olarak Milli
Eitim Bakanl, Talim Terbiye Kurulu tarafndan kabul edilmitir (Arslanolu, 2001;68).
1935 yl lise programnda timaiyat dersinin ad sosyolojiye evrilmi H.Ziya lkenin Umumi
timaiyat ve Mehmet zzetin timaiyat adl eseri ders kitab olarak kabul edilmitir. Bu dnemde
kitap yazma iine lise retmenleri de katlmtr. stanbul Erkek lisesi retmenlerinden Mustafa
Namk timaiyat Nedir? stanbul Kabata Lisesi retmenlerinden Kazm Berge Sosyoloji, stanbul
Vefa Lisesi retmenlerinden Nurettin Topu Toplumbilim adl kitaplar yazmlardr (Beydoan,
1988; 52).

69

Mehmet zzetin 1927den 1935e kadar okutulan timaiyat kitab 1935 ylnda tekrar kabul
edilmi ancak program deiikliine bal olarak 31.08. 1935 tarihinde Kltr Bakanl Kltr
Kurulu tarafndan oluturulan bir komisyon tarafndan programda ngrlen ierie uymad iin
yrrlkten kaldrlmtr. Mehmet zzetin kitabnn yrrlkten kaldrlmasn neren komisyon
yelerinden birisi de Hilmi Ziya lkendir(Varol, 1982: 121).
Varol(1982:121)a gre bu uygulamann sebebi, 1930lara gelindiinde devrim kadrosunun
ynetimin, kurulu dneminin ilk yllarnn, deneyimlerini de deerlendirerek devrim ideolojisinin
niteliklerini ve erevesini yeniden belirleme ve bu dorultuda yeni uygulamalara girime ihtiyac ile
ilgilidir.
Varolun tespiti lkemizde retim program gelitirmenin ya da programlarda kkl deiiklikler
yaplmasnn denk geldii siyasal dnemlerin zellikleri ile rtmektedir.
8.NECMETTN SADAK TARAFINDAN HALK FIRKASI PROGRAMI VE YEN
RETM PROGRAMI EREVESNDE YAZILAN SOSYOLOJ DERS KTABI
Mehmet zzetin timaiyat kitabnn yrrlkten kaldrlmasnn ardndan Necmettin Sadakn
byk lde Fransz yazarlarn eserlerinden Trkeye eviriler yaparak oluturduu sosyoloji kitab
1937 ylnda yaymlanmtr. Kaynakas bulunmayan, 267 sayfadan oluan kitap, Sosyolojinin lk
Habercileri, Sosyolojinin Tarifi ve Metodu, Millet, Devlet, Hkmet, Din, Aile ve Kadn, Ahlak,
Hukuk, Sanat, Ekonomi ana nite balklarndan olumaktadr. Bu ereve retim program ile
uyumaktadr. Kitabn i sistematii sosyolojiye giri, temel kavramlar yaklamdan ok sosyoloji
tarihi ve kurumlar sosyolojisi yaklam ortaya koymaktadr. Bu almann ana temalarndan birisi
olan tarihsel ierik ve mukayese ise btn kitap metni boyunca somut olarak grlmektedir.
8.1.Yntem Anlay
Sadak(1937:21)a gre sosyoloji pozitif bir bilim olarak kabul edilmelidir ve toplumsal
olgu/olaylarn anlalmasnda doa bilimlerinin yntemleri kullanlmaldr. Toplumun anlalmasnda
doa bilimleri yntemlerinden analojik rnekler veren Sadak, sosyolojik hadislerin eya gibi tetkik
edilmelerinin lazm geldiini belirtmektedir. Pozitivist bilim ve toplum anlaynn bir yansmas olan
bu yaklam toplumsal olgular zmlemede tarihsel olaylar neden-sonu ilikisi iinde analizde
btn metin boyunca somut olarak grlmektedir.
8.2.Toplum Yaklam
Sadak(1937:8-9), btn kitap ieriinde genel anlamda pozitivist denilebilecek bir yaklamla
toplum anlayn ortaya koymaya almtr. Daha dorusu yukarda da ifade edildii gibi toplumu
pozitivist bir yntemsel yaklamla anlamaya alan Fransz sosyoloji ekolleri temsilcilerinin
grlerine kitabnda yer vermitir.
Hayvan ve insan topluluklarnn benzerlik ve farkllklarn evrimci bir yaklamla ortay koyan
Sadak, biyolojik anlamda devam eden evrimin toplum iinde geerli olduunu sr aile mukayesesi
ile ortaya koymaya almtr. Hayvanlarn biyolojik yaplarn analiz ederek toplumsal yaplar
anlama yaklamn rneklendiren Sadak, kompleks hayvanlar, basit hayvanlar mukayesesini
topluma uyarlayarak toplumlarn da evrimsel bir srete giderek karmak bir yapya brndklerini
ortaya koymaya almtr.
Toplum tanmlamasnda milleti oluturan unsurlar ele Sadak(1937:25), dnemsel olarak farkl
anlalan rk konusuna da deinmitir. Irk, fizik antropolojik bir olgu olmaktan ok soy olarak ele alan
Sadakn 19. yzyl ve 20. yzyln balarndaki ve Trkiyede de deiik siyasal ve bilimsel
yaklamlarla ele alnan rk kavramndan etkilendii grlmektedir.
Sadak, milleti oluturan unsurlar arasnda rk birliine zel bir vurgu yapmaktadr. Yukarda da
belirtildii gibi dnemsel ve siyasal olarak rktan anlalan bugnk fizik antropolojik rksal
kategoriler deildir. Tarihsel olarak milletin Eugenic bir yaklamla rka dayanan bir yap olduu
anlay ile ortaya konan bir yaklamdr. Sadaka gre Trk inklbnn en nemli ve karakteristik
prensibi milliyetiliktir. Dnemsel olarak milliyetilik yaklam da Halk Frkas parti programna gre
tanmlanan erevedir. Bu balamda tarihsel bir perspektifte ancak doal olarak sbjektif bir

70

yaklamla yaplan Osmanlclk ve Trklk mukayesesinde kavramlar bugnk tarihsel
olgu/tartma ieriinden farkl bir ekilde ele alnmaktadr. Metin ierisinde sosyolojik anlamda
millet, antropolojik anlamda soy kartrmas Pan-Turanizm eletirisi ksmnda milliyet-rk fark
yaklam ile elikili bir ekilde ortaya konmaktadr.
Turancln bir hayal olduunu ayrntl olarak ele alan Sadak(1937:55-56), imparatorluktan
ulus devlete gei srecinde dinin olumsuz etkilerini de kendi bak as ile ortaya koymutur.
Sadak, imparatorluktan ulus devlete gei srecini tarihsel-sosyolojik bir yaklamdan ok
toplumsal dnmn ideolojik yorumu eklinde tarihsel rneklerle destekledii bir yaklamla
tartmtr.
8.3. Batclk
19. ve 20. yzylda Osmanl-Trk aydnlar arasnda tartlan batllama, Batclk, Osmanlclk,
Trklk, slamclk vb. akmlarn nasl bir toplumsal deime ve yap istendii ynndeki ierikte
somutlamaktadr. Sadak, ksaca dnemsel- siyasal yaklam da zetleyen bir yaklamla batcln
medeniyette Avrupa medeniyetine kltrde Trk kltrne tabi olmak anlamna geldiini
belirtmektedir(Sadak, 1937:56).
Yukarda da deinildii gibi btn metin boyunca yaplan tarihsel mukayesede ierik
imparatorluktan ulus devlete gei srecinin tahlili ve Osmanl dneminin eletirisi olarak ortaya
konmaktadr. Deien program dorultusunda da bir ncekine benzer olarak ancak daha yzeysel bir
slupla Osmanl ncesi Trk devletlerine yaplan olumlu gndermeler dnemin siyasi yaklam ile
rtmektedir.
8.4. Devrim Devlet - Demokrasi- Halklk
Sadaka gre tekml kanunlar gre Trk devrimi cemiyetlerin yry ve ilerleyiine uygun
olarak bu tekmln son aamas olan demokrasiye ulamtr. Devrimin halklk prensibi ise bu
tekmle uygundur. Halkln siyasi program olarak lks eski devrin tersine olarak halka ilim
ve medeniyet gtrmek, deha ve ilham kayna olarak da kltrde ve sanatta halktan kuvvet almaktr.
Sadak, Devlet ve Hkmet bal altnda kitabn en kapsaml nitesini oluturan blmde Trk
tarihinde devlet geleneini, Hunlar ve Gktrklerden verdii rneklerle tarihsel olarak uzun uzun ele
almtr. Osmanl Cumhuriyet mukayeselerinin ekonomi, kltr, sanat, aile, kadn, hukuk alanlarnda
yapld ierikte son 15 ylda yaplan icraatlarn ayrntl tantmna yer verilmektedir. rnein salk
alannda yaplanlar, alan hastane says, hastanelerdeki yatak says, yaplan ameliyatlar, baklan
hasta says, uzman hekim says, uzmanlk eitimi iin yurtdna gnderilen hekim says gibi
verilerle ortaya konmutur. Bu balamdaki mukayesede Osmanl dneminde salk hizmetlerinin
ecnebi hastanelerindeki olumlu durumuna ramen Trkler iin salk hizmetlerinin yetersizliinden
rnekler verilerek yaplmtr. Ayn ekilde ekonomi alanndaki yenilik ve gelimeler de eski devirle
yaplan mukayese ile rneklerle uzun uzun anlatlmaktadr. Bu blmde bu almann temel problemi
dorultusunda yeni devlet ve toplumun nasl ina edilmesi gerektiine ynelik olarak Cumhuriyet
Halk Partisi 1935, drdnc kurultaynda kabul edilen dsturlara ayrntl olarak yer
verilmitir(Sadak:1937). Bu ilkelerden bazlar unlardr:
Eitim siyasamzda bilimsizlii gidermek
Kuvvetli, cumhuriyeti, ulusu, halk, devleti, laik, devrimci yurtta yetitirmek
Trk ulusunu, kamutayn ve devletini sayn tutmak
Bedeni gelimeye nem vermek
Trk dilini ulusal, tkel bir dil haline getirmek
8.5. Din Laiklik
Sadak kitabn temel blmlerinden birisini oluturan Din ve Laiklik balklarnda pozitivist bir din
anlay ortaya koymutur. Dinlerin kkeni tartmasnda 20. yzylda ilkel topluluklar zerinde batl
aratrmaclarn yapt almalardan rnekler vererek genel ierii oluturmutur. lkel ve beeri
dinlerinin kurallarn, trenlerini ayrntl olarak tantan Sadak, ilahi dinlerin daha ok tarihsel olarak

71

ne gibi toplumsal sorunlara neden olduklarna ilikin rnekler vermitir. Bu rnekler arasnda Kurtulu
Savanda Mslman-Arap toplumlarn neden Trk halkna destek olmad uzun bir tartma ile ele
alnmtr.
Sadak(1937:115)a gre dinsel anlamda toplumsal evrimin son ve en olgun aamas laikliktir yani
kendi ifadesi ile: Dinin tekml ok mhim ve yeni bir hadise ile tamam olmutur: Laiklik
eklindedir.
Bu blmde Cumhuriyet Halk Partisi Parti program ayrntl olarak u ekilde tantlmtr:
Halk Partisi programnn devletin idaresine ait kanun ve nizamnda ilim ve fennin muasr
medeniyete temin ettii esas ve ekiller hakimdir.
Din telakkisi vicdanidir. Parti, din fikirlerini devlet ve dnya ilerinden ayr tutmay milletimizin
medeni terakkisinde milletimize kar bir muvaffakiyet amili grr
Sadaka gre bu erevede Cumhuriyet Halk Partisi teokratik ve dogmatik yani mezhebi ve nassi
grlere itibar etmeyen, ilme, fenne gre hareket eden metafizik endieleri deil dnya ihtiyalarn
dikkate alan bir partidir. Sadak(1937:120)a gre ddia edilebilir ki: Programn bu birka satr ile
ifade edilen tekaml Trk inklabnn en muazzam, en erefli sayfasdr.
Sadak kitabn yine alma balamndaki nemli blmn oluturan aile ve kadn konusunda da
ayn yaklamda bir ierik ortaya koymaktadr. Aile yapsndaki deiim, kadnn yeni sosyal stats
ve btn bunlar salayan yeni hukuk sisteminin tantm btn metin boyunca ayrntl olarak
yaplmaktadr. Trkiyede Eski ve Yeni Hukuk bal altnda Medeni Kanun, Ticaret Kanunu,
Borlar Kanunu rneklerle tantlrken yeni hukuk sisteminin eriat, Osmanl rfi hukuku ve hukuk
metni olarak Mecelle ile rnekli mukayeseleri yaplmtr.
SONU
1935 ylnda toplanan Cumhuriyet Halk Partisi Kurultay ardndan kurultayda alnan kararlarn
reformlara dayanak tekil edecek ekilde ve reformlarn tantlmas, topluma benimsetilmesi iin
eitim ve kltr politikalarnn gncellenmesi karar alnmtr. Bu dorultuda retim programlarnda
da belirli deiiklikler yaplarak ders kitaplarnn ieriklerinin bu erevede yeniden dzenlemesine
karar verilmitir.
1935 ylna kadar Mehmet zzet tarafndan yazlan ve tek kitap olarak okutulan timaiyat
kitabnn ieriinin bu amaca uygun olmad iin kitap yrrlkten kaldrlm yerine dnemin CHP
Sivas milletvekili Necmettin Sadaka Sosyoloji kitab yazdrlmtr. Bu yaklam eitimin siyasal
ilevi olan devletin yetitirmek istedii insan tipinin belirlenmesi eklinden daha ok ideolojik bir
yaklamla parti programnn tantm eklinde olmutur. Programnn ders kitabnda yer almas her
konu ile ilikisi balamnda program maddelerinin verilmesi ve yorumlanmas eklinde olmutur.
Sadakn kitap erevesindeki bilim, yntem ve bu balamda toplum anlay pozitivist bir
yaklamdr. Kitabn geneline hkim olan ideolojik sylem, tarihsel rnekler ile Osmanl-Cumhuriyet
mukayesesi eklinde ortaya kmaktadr.
Kitap ieriinde Cumhuriyet Halk Partisi program ayrntl olarak toplum, devlet, devletilik,
devrim, demokrasi, halklk, hukuk, din, laiklik konularnda ele alnmaktadr.

KAYNAKA
Akyz, Y.(1994). Trk Eitim Tarihi. stanbul: Kltr Koleji Yaynlar
Arslanolu, .(2001).Ortaretimde Sosyoloji retimi. Trkiye Sosyal Aratrmalar Dergisi.
Arslanolu, . (2001). Ortaretimde Sosyoloji Ders Kitaplar. Kastamonu Eitim Dergisi, 68-70
Beydoan, H. .(1988). Lise Sosyoloji Dersi retim Programlarnn
Deerlendirilmesi.Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, G.. Sosyal Bilimler
Enstits

72

Lise Program (1924). Maarif Vekleti. stanbul
Mehmet, zzet (1935).timaiyat. stanbul:Maarif Basmevi
Sadak, N. (1937). Sosyoloji.stanbul:Devlet Basmevi
Tan, M.(1987). Ortaretim Kurumlarnda Sosyoloji retimi, Ortaretim Kurumlarnda Sosyal
Bilimler retimi ve Sorunlar, Ankara, TED Yaynlar.
Varol, M.(1982). Tek Parti Dneminde Ortaretimde Sosyoloji retimi, A.. Eitim Bilimleri
Fakltesi Dergisi. 121-147.
Zabun, B.(2002). Trkiyede Ortaretimde Sosyoloji retimi, Yaymlanmam Yksek Lisans
Tezi Ankara, G.. Eitim Bilimleri Enstits.
1935 Lise Program, stanbul, Devlet Matbaas.

73

KY ENSTTS PENCERESNDEN CUMHURYETN ETM
POLTKALARINA BAKMAK: GNEN KY ENSTTS RNE

Songl Sallan Gl
1

Fatih Kahraman
2

Aye Alican
3

H. Eylem Kaya
4

Hseyin Gl
5

ZET
Yeni Trk Cumhuriyetinin eitim reformlarnhalka ve Anadoluda yaan krsal nfusa yayma
abas olarak bilinen Ky Enstitleri, 1940 ylnda almaya balam, ksa srede saylar 21e
ulamtr.Cumhuriyetin btnsel kalknma anlay iinde, bata retmen olmak zere, krn
kalknmas ve ihtiya duyduu insan gcn yetitirmek amacyla kurulanKy Enstitleri, Gramscici
anlamda Cumhuriyetin organik aydnn yetitirmeilevini stlenmitir. Yeni Cumhuriyetin deer ve
ilkelerini kylye tantacak zgn bir ulusal eitim modeli oluturan Enstitler, uygulamal eitim,
ibanda eitim, retkenlik, kuram-uygulama btnl, btnsellik, kltrde yerelden evrensele
gei ve dayanma-imece gibi temel eitim-renim ve yaam ilkeleriyle ky kalknmasnda nemli
rol oynamtr. Ky Enstitlerinde yetienler, kaderine raz olan ky ocuundan, hakkn arayan
yurttaa doru evrilirken, deien toplumsal yapnn snfsal ilikileri de dnmtr. Ancak ikinci
dnya sava yllar ve Trkiyede ok partili hayata geile birlikte Enstitler, souk sava
rzgrlarnn da etkilisiyle Habermasc anlamda deien toplumsal ve siyasal yapnn yeni dman
haline gelmilerdir.1946 ylnda Enstitlerin eitim programlar deitirilmi ve 1954 ylnda ise
kapatlmlardr. ok partili hayata geie karn, Demoklesin klc dnemin politik ve toplumsal
madurlarna dnen ky enstitller ve Ky Enstitleri zerinde salnmaya devam etmitir. Eitim
politikalarnda ve kalknmada yn de, krdan kente doru hzla deimitir.
Bu alma Cumhuriyetin krda sosyoekonomik dnmn arac olan Ky Enstitlerine ve Gnen
rneinde Ky Enstitllere odaklanmaktadr. Bu erevede, 1940 ylnda ilk alan ky
enstitlerinden biri olan Ispartadaki Gnen Ky Enstits rneinde, Cumhuriyetin eitim politikalar
tartlmaktadr. 1940 ve 1954 yllar arasnda Gnen Ky Enstitsnde rencilik yapm olan 29
Gnen Ky Enstits mezunu ile 2011-2013 yllar arasnda yerel szl tarih almas yntemi ve
yaam ykcl tekniiyle grmeler gerekletirilmitir.Elde edilen bulgularla,Cumhuriyetin
eitim politikalar kategorik analizlerle deerlendirilerek, gemiin yaayan bellekleri zerindeneitim
temelinde bir Cumhuriyet tarihi okumas yaplmtr.
Anahtar Kelimeler: Ky enstitleri, organik aydn, cumhuriyet, GnenKy Enstits, szl tarih,
yaamykcl almas

ABSTRACT
The Villiage Institutes, known as the schools that spreaded the educational reforms of the New
Turkish Republic among the general public and rural areas in Anatolia, were founded in 1940 and

1
Prof. Dr., Sleyman Demirel niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, songulsallangul@yahoo.com
2
Ar.Gr., Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sosyoloji ABD, fatihkahraman@ymail.com
3
Ar.Gr. Dr., Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sosyoloji ABD, aysealican@gmail.com
4
Yrd. Do. Dr., Sleyman Demirel niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, eyka76@yahoo.com
5
Prof. Dr., Sleyman Demirel niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Kamu Ynetimi Blm,
gulhuseyin@yahoo.com

74

their numbers reached 21 in a short period of time. Within the wholistic development approach of the
Republic, The Villiage Institutes shouldred the role of raising the organic inteligencia of the Republic
in its Gramscian meaning as well as contribution to the development of the rural areas and the
education of the needed workforce.The Villiage Institutes, which introduced the values and principles
of the New Republic to the villigers as a genuine model, played a very important role in rural
development through such educational principals as applied education, on the job training,
productivity, the unity of theory and applicaiton, integrality, connecting the local to the universal in
culture, solidarity and collaborative work. While those educated in the Villiage Institutes evolved from
someone who accepts ones fate into citizens who seek for their rights, class relationships in the
changing societal structure were also transformed. However, in a Habermasian meaning, the Institutes
became the new rivals of the transformed new social and political structure a result of the Second
World War, Cold-War era and the transition into a multy-part democracy in Turkey. The cirriculum of
the Institutes were changed in 1946 and they were closed in 1954. Despite transition into a multy-part
democracy, Democles sword continued swinging on top of the Villiage Instutes and the graduates of
the Institutes who became socal and political victosm of the era in Turkey. The focus of the education
and development policies turned rapidly to the cities from the rural areas.
This study focuses on the Villiage Institutes, which were the main tools of the new Republic to
achieve socioeconomic transformation in the rural areas and the graduates of the Institutes in the case
of Gnen Villiage Institute. Within this framework, the education policies of the new Republic is
discussed on the base of Gnen Villiage Institute in Isparta, which was one of the first Villiage
Institutes opened in 1940. 29 graduates of Gnen Villiage Institute, who were students in the Institute
during the years between 1940 and 1954, were interviewed between the years of 2011 and 2013 by the
utilization of oral history and biography work tehniques. With the data gathered, the education policies
of the Republic is evaluated by catagoric analysis and a reading of the Republican education history is
attempted on the base of the living memories of the past graduates.
Keywords: The Villiage Institutes, organic inteligencia, Republic, Gnen Villiage Institute, oral
history and biography work

HEGEMONK BR PROJE OLARAK CUMHURYET VE ETM DEVRMLER
Modern bir toplumun ve ulusuluun inasnda Kemalizmle birlikte eitim, devletin ya da yeni
Cumhuriyet rejiminin temel kurucu esi olarak kabul edilmitir. Cumhuriyetin politik alanda olduu
kadar, toplumsal alanda da ina edilmesi ve Devrimlerin halka yaygnlatrlmas iin (Kirby, 1962;
Bagz, ve Wilson, 1968; Gl ve Sallan Gl, 2007), Gramscici anlamda Cumhuriyet hegemonyasnn
kurulmas, Althusserci anlamda da devlet ideolojisinin yaygnlatrlmasnda bir aygt olarak eitim
(Parlak, 2005; Sallan Gl, 2013) kurumlar temel alnmtr. Halk desteinin veya rzasnn
alnmasnda da aydnlar arasnda yer alan retmenler, Cumhuriyet rejiminin kurucu zneleri olarak
ne kmlardr. Aydn retmenler, Gramscicinin teorisinden hareketlehem Cumhuriyet
hegemonyasnn kurulmasnda, hem de Kemalist politik toplumun siyasal egemenliinin rgtleyici
aktr olarak nemli rol oynamlardr. Aslnda her snf ya da egemen kendisinin fikirlerini savunup,
gelitirecek bir aydn kitlesi yaratr (Gramsci, 1967: 80-82). zellikle halk ynlarnn fikir ynnden
gelimesine siyasal ynden olanak tanyacak bir dnsel-manevi blok meydana getirir. Dorudan
doruya halkniinden ya da alt snflardan yetien aydn, topluma yeni bir ideolojik
yapkazandrabilirse, geniynlarn desteini salayabilir (Gramsci, 1997; Anderson, 2007; Bobbio,
1993). Cumhuriyetin kurucular da yeni kurulan Cumhuriyet rejiminin yerlemesinde ve toplumun
dntrlmesinde eitim kurumlarna gvenmitir. ada eitim kurumlarnn yetitirecei ada
yeni insanyla, smail Hakk Tonguun (1936a, 1937, 1940) ifadesiyle yeni adamyla,
Cumhuriyetin aydnn buluturmay ngrmlerdir.
Kemalizm, modern Baty, eitimin ilerleme, btnleme, ulusuluk, seklerleme ve birlii temel
alan tutarl ve pragmatik bir eitim politikas izleyerek, mevcut dinsel ve laik okullar arasndaki ikilii,
sekler okullar lehine kaldrmakla yola koyulmutur (imek, Kk, Topkaya, 2012: 5). Bu
dorultuda mektep-medrese ikiliini kaldrmak iin medreselerin bal olduu eriye ve Evkaf
Bakanl kaldrlmtr. Tevhidi Tedrisat Kanunu ile de eitim kurumlarnn tm Milli Eitim

75

Bakanlna (Maarif Vekaletine) balanmtr. Bu admla ayn zamanda eitim alannda deil,
toplumsal alanda da laikliin inas amalanmtr. 1930 ylna kadar temel devrim yasalar kabul
edilmi ve devrimlerin halka ne dzeyde ulat ve benimsendii konusunda phelerin olumas
karsndaise, uluslamaya ynelik abalar hz kazanmtr. Anadolu temelli ulusuluk ve bu
dorultuda kyclk akm etkisini artrmtr. Ky Enstitlerinin mimar olarak kabul edilen Tongu,
kyclk projesinin devlet eliyle yrtlmesi ve yeni insann yetitirilmesi gereini birok yazsnda
dile getirmitir. O bu dncesini yle aklamt:
Kyn canlanabilmesi kyllerin ve bu temelin zerinde yaayan insanlarn, her eyden nce
doay emebilecek insanlar haline gelmeleri ile mmkndr. Bir byk devlet ii olarak doa
emilemedike ky davas halledilemez. O halledilmeyince de ileri salam temeller zerine oturtmak
imknszdr. Tabiat emebilmenin birinci art yeni ve deerli insan tiplerini yaratmaktr Kyl
vatandalarda Cumhuriyet vatandal uurunu aksiyon haline gelebilecek ekilde uyandrmak iin
gereken tedbirleri hzlca almak, kltre, hukuka, sanata ilme, bu ana prensiplerin renklerini tayan
bir karakter vermek ve bylece Trk topraklarnn ilmini, sanatn, moralini, hukukunu ve ekonomisini
yaratmaktr (Tongu, 1936a, v)
Kyclk ve halklk ilkelerinin bir uygulama rnei olarak 1936da Milli Eitim Bakan Saffet
Arkan dneminde Ky retmen Okullar ve Eitmen Kurslar almtr. Erkek eitmen adaylar,
askerliklerini tamamlam olanlar arasndan seilmitir. Ky Eitmen Kurslarnda 1936-1946 yllar
arasnda toplam 8.675 eitmen yetitirilir. Bu sayede, nfusu 50 ile 400 arasnda deien 7.090 ky,
okula ve eitmenekavuur. Eitmenler, yarm milyona yakn kyl ocuuna eitim verir (Ycel,
1997; 339; Tongu, 1936b; 1943). smail Hakk Tonguun lkretim Genel Mdr olduu
dnemde de, ilk eitmen uygulamalar ile drt yerde alan ky retmen okullar denemesi
balatlmtr.
Eitmenlerin ou, akam kurslar aarak kyllere de okuma yazma ve tarm becerileri
retmiler, ky odalarnda toplanan halka kitap ve gazete okuyarak ya da okutarak, onlarn
gelimesine n ayak olmulardr (Trkolu, 2009: 470). Bu uygulamalar, kylerde yetikin eitimine
ve Anadoluda halka devrimlerin anlatmasnabyk katk salamtr Atay, 1936; Altunya, 2008;
Kaya ve Sallan Gl, 2010). Ancak eitmenler projesinin okur-yazarl artrmadaki baarsna ramen,
hem daha fazla retmene ihtiya olduu iin retmen yetitirmek hem de kyn ihtiya duyduu
dier elemanlar yetitirmek iin yeni bir okul sistemi aray devam etmitir. 1940 ylna gelindiinde
kentlerde okuma yazma oran yzde 60a, krda ise yzde 22iye ancak ulamtr. Bunun yannda, 40
bin kyn 31 bini de halen okulsuzdur. Ky okullarnn byk ounluunda temel eitim 5 yl olmas
gerekir iken, ounda retmensizlik nedeniyle ancak 3 yl olarak sunulabilmitir (Kirby, 1962, 2000;
Gmolu, 2007b). Bu nedenle baarl eitmen kurslarnn olduu yerlerden balamak zere, ky
enstitlerinin almasna karar verilmitir.
Toplumun bete drdnden fazlasnn kylerde yaad bir lkede kyl snfnn temel alnmas,
kalknmas ve ada bir yaama kavumas iin zel nem atfedilmesi, dnemin Milli Eitim Bakan
Hasan Ali Ycel ve lkretim Genel Mdr olan smail Hakk Tonguun oda olmutur. zellikle
eski retim ilikisinin kalnts durumunda olan ve kentlerde yetien retmenlerin (aydnlarn) krda
kalmamas, ky ve kyly anlamamas byle bir anlayta belirleyici olmutur (Kirby, 1962;
Altunya, 2000; Sallan Gl, 2005). Gramscinin de belirttii gibi, aslnda her toplumsal snf,
kendisinin fikirlerini savunup, gelitirecek bir aydn kitlesi yaratr. zellikle halk ynlarnn fikir
ynnden gelimesine siyasal ynden olanak tanyacak bir dnsel-manevi blok meydana
getirir.Dorudan doruya halkniinden ya da alt snflardan yetien aydn, topluma yeni bir ideolojik
yapkazandrabilirse, geniynlarn desteini salayabilir (Gramsci,1967: 80-82).Yeni Cumhuriyetin
gerekliinde bu snf, kyl snf olmu ve ky enstitlerinden yetien ky ocuklarnn oluturduu
retmen aydnlarndan Cumhuriyet ve ada toplum iin mcadele etmeleri beklenmitir.
CUMHURYETN ORGANK AYDINLARI: FT-AYDIN-RETMEN OLAN KY
ENSTTLLER
Enstitlerin kurucularndan dnemin Milli Eitim Bakan olan Hasan Ali Ycel, Ky
Enstitlerinin yasasnn kt gn olan 17 Nisan 1940 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisinde
Ky Enstitleri Kanunu grlrken enstitlerin zgnln yle anlatr:

76

Biz ky enstitsn sadece ierisinde nazari tedrisat yaplan bir messese olarak almadk.
erisinde ziraat sanatlar, demircilik, basit marangozluk gibi ameli bir takm faaliyetler de
bulunulduu iin okul adyla almadk, enstit diye isimlendirmeyi muvafk olduk(Ycel, 1997; 95)
Ycelin de belirttii gibi ky enstitleri toplumun yeni kurucu zneleri olarak, sadece eitimi
yaygnlatrmann ve krsal kalknmann deil, ayn zamanda Cumhuriyet devrimlerini kylye
anlatmann, onlar haklarn bilen vatandalara dntrmenin bir arac olarak tasarlanmlardr. Bu
nedenle basit bir ky okulu meselesi olarak ngrlmemilerdir. Ky Enstitlerinin kurulu yasasna
bakldnda Cumhuriyetin ky enstitleri zerinden ina etmek istedii ifti, retmen ve aydn
anlay ortaya kmtr.
Geleneksel eitim anlaynda okul-evre ilikilerinde okulu sadece bir eitim kurumu olarak
grme anlay hkim iken, Ky Enstitlerinin kyle ve kylyle btnlk iinde olmas anlay temel
alnmtr. Bu dnce Ky Enstitlerinin kurulu yasasna da yansmtr. Ycelin ifadesiyle;
Kyden kz-erkek ilkokulu bitirmi ocuklar Enstitlere almak, yalnz okuyup yazma reten ve
mfredat organlarndaki dersleri okutan pasif bir insan deil, Cumhuriyetin ve devrimlerin adam
olarak kyde nder olmanitelii ile ky hayatnda ie yarar retmen yetitirmek dncesi
hedeflenmitir (Ycel, 1997: 303).
ada toplumlarda eitim kurumlarndan bireyi bilgiyle donatmak kadar, kiiliin gelimesine
katk salamas da beklenir. Bireyin yetenek ve becerilerinin kefi ve gelitirilmesi, yani resim, mzik,
spor, matematik, edebiyat, tarih gibi alanlardaki eitim, kiilerin sadece mesleki geliim iin deil;
kiisel, bedensel, zihinsel, toplumsal ve kltrel gelimelerine katk salamak iin de gerekletirilir.
Bu nedenle Enstitlerde her rencinin bir meslei renmesi kadar, doaya duyarl ve retici olmas,
sanatla btnlemesi arzulanm ve en az bir alg aleti-enstrman almas da hedeflenmitir. Yine bu
kurumlarda sadece kye retmen deil, ayn zamanda kendine ve kye yararl insan yetitirme amac
dorultusunda; tarmc, salk, tekniker olma gibi ek retici nitelikler kazandrmaya allmtr.
1944 ifteler Ky Enstits kl Mehmet Uzal (2004: 185), ok amal olarak yetiip retmen
olduklarnda, eitim-retim yannda, kyn mektupusu, salks, tarmcs, duvarcs, marangozu,
demircisi, halcs olarak da iler grdklerini ve rehber retmen grevi de stlendiklerini anlarnda
dile getirmitir. Onlar ksa zamanda kyn sadece retmeni deil, toplumun kanaat nderi, aydn,
rgtleyici dinamik gc haline gelmilerdir.
znde Ky Enstits sistemi, sadece bir okul olmann tesinde, ky yaamnn btnn
hedefleyen kurumlar haline dnmtr. Ky Enstitleri; sanat ve kltr dersleriyle, zengin
kitaplklaryla, elence programlaryla, enstitlerden yakn kentlere ders gezileriyle, tarm ve
yapclkla ilgili belirli bir iin bitirilmesinden sonra dl niteliindeki yurt gezileriyle rencilerin
farkl kltrel ortamlara katlmlarn salayarak, yerel ve evrensel deerlerin renilmesine olanak
tanmtr.
Ky Enstitlerinden yetien retmenler ve renciler, civar kylerin dnyasna da girerek, d
dnyaya almalarn salam, kyn kalknmasnn yannda kltrel dntrcleri, modern
yaamn kurucu eleri olmulardr. Enstitler sayesinde ky yollar ve ky okullar gibi ortak ilerin
yan sra elektrik gelmesi, radyo dinlenmesi gibi faaliyetler kylerin toplumsal hareketliliini
artrmtr. Enstitlerde okumak, dnerek plan yapmak, bunu uygulamak, toplumsal ve kiisel yarar
hesaplamak, yaplan etkinlii deerlendirmek, ynetenlerden ve retenlerden hesap sormak, hatalar
dzeltmek, rn haka paylamak, bunun kltr ve sanatn yaratmak, yeniden harekete geerek
sreklilii salamak gibi hedefleri iermitir (Tongu, 1943; Altunya, 2008; Trkolu, 2011; Sallan
Gl, 2013).
Sosyolog Cahit Orhan Ttengilin de belirttii gibi Ky Enstitleri, ky kalkndrmann yolu
olarak siyasette adalet, iktisatta kyly tefecinin, aann ve kapitalizmin elinden kurtarmak, bankalar
ve ziraat iletmeleri kurmak, ky imar etmek, ky sevdiren okul olmak ve kyly yetitirmek gibi
ilkeler erevesinde yaplandrlmtr (1999: 201202). Enstitler, kylnn hedef kitle olarak yer
ald bir taban eitimle daha retken ve bilinli bir toplum oluturma yolunda ortaya konan devrimci
bir eletirel pedagojik praksis olarak da nemlidir. Enstitler dnen, sorgulayan, eletirel
farkndal olan ve dntren yurtta renciler yetitirmilerdir.1947 sonrasnda Marshall
yardmlar neticesinde, traktr kullanmasn bilmeyen ama kendisine traktr verilen kylnn iine

77

drld durum dnldnde, Enstitlerin ii, ile ve i ierisinde renme ve retme grevi
daha da nem kazanmtr. Ky Enstitlerinin, ky ve kyly ada bir dzeye getirmek, tarmsal
retimi iyiletirmek, ulusal kalknmaya katkda bulunmak erekleri dorultusunda gerekletirdii
yetikin eitimi sayesinde de, halk sermayenin bir kayna deil, toplum kalknmasnn ncleri olarak
deer grmtr (Kaya, 2010).
Ayrca, Enstitler kyllere daha fazla sayg ve zgven veren bir ortam yaratlmtr. Ancak, itaat
etmenin asli norm olduu elitist bir dnemde, bu nitelikler potansiyel bir tehlike olarak grlmeye
balanmtr (Karamerliolu, 2002:292). Benzer biimde ky enstitlerindeky ocuklarna verilen
ar zgven, ilerleyen yllarda birok politikac ve brokrat rahatsz eder. Ancak bu zgven aslnda
eletirilere karn, Tonguun tam da hedefledii birey ve yurtta olmann harc olur (1937, 1943).
Tongu, ky enstits ocuklarndan bekledii davran modelini yle ifade etmitir: Onlar nce
dnmeyi, sonra dndklerini sylemeyi renmelidirler. Onlar masa saati deildirler. Valinin,
paann karsna ktklarnda bakalar kurmayacak onlarByle de yetiirler ve hak arama
mcadelesinde dernekler ve sendikalar kurarlar.
Ky Enstitller Gramsci anlamda toplumun organik aydnlar olarak, toplumun rgtleyici gc
haline gelirler. Enstitler,nce kylerde sonra da tm lkede toplumsal hareketlilii artrrlar ve hak
taleplerini dile getirme ve rgtlenme zgrlklerini aa karrlar. Ky Enstitller, renciyken
kurduklar dernekleri, retmenlik yllarnda sendikal gce tarlar. 8 Temmuz 1965te Fakir Baykurt
bakanlnda Trkiye retmenler Sendikasn kurarlar (Altunya, 2008: 76). Fakir Baykurt,
sendikann 1965 ylnda bakan olur ve 1968 ylnda da Trkiye retmenler Dernei Milli
Federasyonunun genel bakan seilir.
KARIT HEGEMONYA KURULMA SRECNDE KAPATILAN KY ENSTTLER
1940l yllarn ikinci yarsnda yaanan sava ve deien ulusal ve uluslararas politik durum,
Cumhuriyetin kurucu hegemonyasnn yerine kart bir hegemonyann oluturulmasna zemin
hazrlamtr. Ayn zamanda 1940l yllar, Trkiye dhil birok lkenin, bir yandan demokrasiye
geiin, dier yandan da d politikada nemli deiimlerin sanclarn yaad bir dnemdir. Ulusal
ve uluslararas toplumsal, ekonomik ve siyasal dengelerde yaanan deiimlereparalel olarak,
Cumhuriyetin hegemonyasnda ve Kemalizm ideolojisinde de krlmalar ba gstermi, kart
hegemonyann politik ve toplumsal dnm balamtr. 1941-1943 arasnda, sava yllarnda lke
iinde youn bir Alman propagandas yrtlmtr. Bu da i siyasette Pan-Trkizm faaliyetlerini
artrmtr. 1945 yl Haziran aynda, Sovyetlerin Montreux szlemesinde Boazlarn durumunda ikili
anlamayla deiiklik istemesiyleilikilerin gerilmesi ve Almanya lehine savaa girme arzular, lke
iinde milliyeti ve rk akmlar daha da glendirmitir (Vural, 2010: 649, 653). 1945te yaplan
toprak reformu giriimi ile toprak mlkiyeti, retimi artracak bir biimde yeniden dzenlenmek
istenmitir. Ancak, siyasal gelimeler tam ters ynde sonulanmtr.
Kurucu Cumhuriyet rejimi, ulusun inasnda btnsel bir kalknmann gereklemesi iin
kyclk ve Anadoluculuu temel alan bir Kemalizmin laiklik ve halklk ilkeleri etrafnda eitim
kurumlarna yn verirken; 1945 sonras dnemde ina edilen yeni hegemonya; souk sava dneminde
tercihini kapitalist bloktan ve yeni muhafazakrlktan yana koymutur. Sava yllarnda artan ar
vergiler ve ilkel tarm teknikleriyle yaplan tarmsal retim, kylleri srekli yoksullatrrken, savan
bitmesiyle birlikte bir milyon kii terhis edilip(Keyder, 1987: 98), kylerine geri dnmlerdir. Bu
dnemde modern tarmla kylerin dntrlmesi hedeflenmi, gelenek odakl anlay, eitim
kurumlarna da yansmtr. Krda Ky Enstitlerinin devlete artan maliyetini azaltmak iin, 1946
ylndan sonra Enstitler dntrlm, programlar deitirilmi, retken ifti retmen
anlayndan, karma ve yatl eitimden vazgeilmitir.
1946 ylnda Trkiyenin Sovyetler ve Almanlar karsnda dnya sisteminde kapitalist blokta yer
alma abalarnn bir sonucu olaraksiyasal iktidar ve smet nn, ABD gdml politikalara
ynelmitir.1947 ylnda Trkiyeye askeri alanda Amerikan Truman ve daha sonra da ekonomik
alanda Marshall yardmlar gelmitir. Amerikan yardmlaryla kentleme ve sanayileme odakl bir
kalknma hedeflenmitir. Bu srete Sovyet ve Komnizm kartlnn da etkisi ile Enstitlerin
kapatlma sreci hz kazanmtr. Ky Enstitlleri sol-sa kartl iinde ele alnmaya balanmtr.

78

Artk Ky Enstitlerini savunmak, sosyalizm ya da komnizm taraftarl ve dinsizlik propagandas
gibi sunulmaya balanm ve Enstitler ideolojik anlamda dman ilan edilmitir.
Altunya (2010) bu srete ky enstitlerine ve enstitllere ynelik eletirileri grupta toplar.
lki, ky kkenli retmenlerin yetersiz bir sosyal snf yaratabilecei endiesidir. Kart hegemonya
kurucular iin kyde hem retici, hem de sanat aydn retmen olmas olanakl deildir. Ky
ocuklar da kentteki gibi standart bir eitim almal, kendi toplumsal snflarndan beklenen ilevleri
yerine getirmeli, sadece retmen olarak yetitirilmelidir. Nitekim 1952 ylnda Demokrat Parti
iktidarnda Tevfik leri, Milli Eitim Bakan olduu yllarda, Talim ve Terbiye Dairesinde yapt bir
konumada, Ky Enstitlerinin kapatlmasn yle ifade etmitir:
Uygulama hem retmen, hem de ziraat veya sanatkr yetitirmenin mmkn olmayacan ve
retmenin almasn bu ekilde blmenin okulun zararna olduunu gsterdi. Bylece, retici ve
sanatkr, yani devlete fazla mali yk getirmeyecek retmen yetitirmenin gereklemedii grld
ve vazgeildi.
Altunyaya gre, Ky Enstitlerine ynelik ikinci eletiri oda Trk milliyetilii temelinde
ayran ideolojik bir sosyal snf yaratlarak (sol) lkenin blnebileceidir. zellikle Hasan Ali Ycel
ve solculuk iddialar bu eksende ortaya atlmtr. ncs de, zorunlu hizmet gerei kye giden,
emei smrlen batc bir elit snfn yaratlmak istendii ynndedir (2010: 118-130). Bu
eletirileri dillendiren kart hegemonya, toplumsal yapnn snfsal yaplanmasndaki deiimle
beraber kendi aydnn yetitirmeye balamtr.
Cumhuriyet rejiminin modern topluma ulamada her ne kadar snfszlk zlemi olmu ve
toplumsal eitsizlikler, eitim ve kltr devrimleriyle giderilmeye allmsa da, ortaya kan yapsal
dnmler Ky Enstitllerini baka bir izgiye tamtr. Ky Enstitlerive enstitl retmenler,
elitist ynetici snfn beklentilerinin ok tesinde, rgtleyici nitelikleri ve zgvenli tavrlar
nedeniyle snfsal tartmalar iinde deerlendirilmeye balanm (Sallan Gl, 2011, 2013) ve bu yeni
toplumsal snf, kyl aydnlar eletirilerin odana yerlemitir. Gmolu (2007a) da, Enstitlere
kar kn snfsal temellerine dikkat ekmitir. Kyly kentlinin ihtiya duyduu alan olarak
grenler iin, kendilerine altracak hizmetkr ve rgat bulamamalar, Enstit mezunlarndan
rahatszlk duyulmasna neden olmutur.
Enstitlerdeki retim ilkelerinden olan karma eitim, i iinde retim iin retmenlere ilenmek
zere toprak verilmesi, Ky Enstitlerindeki ve kylerdeki ortak yapm ileri bata olmak zere
uygulanan imece yntemi veEnstitlerin z ynetim ileri solculuk ya da Komnistlik olarak
nitelendirilmitir. Enstitlerin karma eitim, imece, zynetim, i iinde, uygulamal ve srekli eitim
gibi eitim ilkeleri ile bulunduklar evreyle btnlemeleri, geleneksel toplumsal ilikilere tehdit
olarak alglanmasna da yol amtr. zellikle Enstitlerde kzl erkekli yaplan sabah sporlar, halk
oyunlar, Cumartesi elenceleri, bisiklete binmek ve radyo dinlenmek gibi etkinlikler, muhafazakr
evreler ve yerel elitler tarafndan Enstitlere kar olumsuz propagandalarn odana yerletirilmitir.
Habermasn da vurgulad gibi sava sonras souk sava dneminde glenen yeni
muhafazakrlk, kendine dman aramada gecikmez. Artk yeni dman kapitalist bat karsndaki
dou blou, onun temsilcisi olan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii ve onun ideolojisi olan
komnizmdir. Ky Enstitlerinde yerelden evrensel kltre uzanan kltr blounda Rus klasiklerinin
okutulmas ve Hasanolan Yksek Ky Enstitsnde yaplan mnazara tartmalar solcu ve
komnist faaliyetler olarak nitelendirilir. Dolaysyla, 1946dan itibaren Ky Enstitller ve Hasan
Ali Ycel, komnizmle sulanlr. Gnen Ky Enstitl Leman Sezgin, ky enstitlerine ynelik bu
sulama ve eletirileri yle dile getirmitir:
Bize Ky Enstits lafn yasak ettiler. 1950-60 arasnda azmz aamyorduk. Bask ok vard.
Ky Enstits mezunu demek, toplumsal bir ayp gibiydi.Bize komnist derlerdi. Komnist
eittirdinsiz-ahlaksz demekti
Laik ya da dini tm ky otoritelerinden, ky retmeni olarak yetitirilen ifti-aydn ve
retmen olan yeni adam yadrgadklarn belirtenler 1945ten itibaren artmtr. siyasette Ky
Enstitlerine olan olumsuz tavr da artrmtr. Artk Cumhuriyetin kurulu rejimi hegemonyas
deimeye balanm, ky odaa almayan, kentleme ve sanayilemeyi hedefleyen, kapitalist

79

ilikileri ve deerleri muhafazakrlkla eklemleyen bir kar hegemonya sreci olumutur. Trkiyede
bu sreci istenmeyenler dlanm ve bunlar arasnda Ky Enstitler de yer almtr. Bu ortamda
Enstitlerin kapatlma sreci de hz kazanmtr.
GNEN KY ENSTTSNDE FT-AYDIN-RETMEN OLMAK
Ky ayr bir muhittir, tabiat ve ekonomik bakmdan. Burada o muhite hazrlyoruz. ehirdekini
de ehir muhiti iin hazrlamaktayz; o kadar Ispartada alacak enstitde Konyal ocuklar
okuyacak, bu Ky Enstitsnde Konyann ilk retmen eksiini tamamlayacak elemanlar yetimi
olacaktr Yetitirdiimiz elemanlar orada da vazife grecekler ve zirai artlara gre i yapmay
Ispartada renmi olacaklar
Hasan Ali Ycel
Gnen Ky Enstits, 1940 ylnda alan ilk ky enstitleri arasnda yer alr. 5 Nisan 1940
tarihinde Enstit alr. lk yllarda, Isparta bata olmak zere, Burdur, Afyon, Konya ve Denizli
illerinin kylerinden ve kasabalardan gelen renciler Gnende okurlar. 1941 ylnda Konya (Ereli)-
vriz Ky Enstits alnca ise, Isparta ve Burdurun ky ocuklar burada okumaya devam ederler.
Denizlinin ky ocuklar ise, hem Gnene, hem de zmir Kzlulluya gitme olana sz konusu
olur. Bylece farkl yrelerden, ailelerden ve dzeylerden gelen ky ocuklar eitimde frsat ve
olanak eitliini yakalama ansna sahip olurlar.
Enstits be yllk eitim sonunda ilk mezunlarn 1944 ylnda verir. 1940 ylnda kayt olan 92
ky ocuunun 1944 ylnda 73 mezun olur. 15 kz rencinin ise 6s mezun olur. 1945 ylnda
mezun olanlarn says 99a ykselir. Enstitye balayan 20 kz rencinin 6s mezun olur. 1946
ylnda mezun olan 98 ky ocuundan 14n kz renciler oluturur. 1947 ylna gelindiinde ise
mezunlarn says 285e ykselirken, kz renci says 4te kalr (Sallan Gl, 2013; 97).
Bu almada; 1940 ylndan itibaren rencilik hayatna Gnen Ky Enstitsnde balayan ve
ky retmen okuluna devredildii yllara kadar rencilik yapan ve yaayan mezunlarla
gerekletirilen grmeler temel alnarak yaplan almadan elde edilen ksmi veriler, nitel aratrma
yntem ve teknikleri kullanlarak deerlendirilmitir. Cumhuriyetin eitim ve toplumsal dnm
politikalarnn kavran ve temsil rnei, szl tarih yntemiyle, Gnen Ky Enstitllerinin znel
bellekleri araclyla, yaam yklerinin rencilik ve retmenlik yllarna odaklanlarak, bireysel ve
toplumsal tarihlerine ilikin ipular yakalanmaya allmtr. Cauncen (2001) vurgulad gibi,
szl tarih yntemiyle bugn daha iyi anlayabilmek ve gelecei ynlendirebilmek iin, gemi
anlamlandrlmaya allmtr. 2011 ylnn ilk ayndan 2013 ylnn bana kadar olan yaklak 2
yllk srede gerekletirilen 30 grme ile Cumhuriyet dneminin ilk 30 ylna k tutulmak
istenmitir. Grmeler kavramsal anlat zmlemesi tekniklerinden olan kategorik analiz tekniiyle
deerlendirilmitir. Gnen Ky Enstitsnde 1940-1954 yllar arasnda rencilik yapm
retmenlerle zincirleme rneklem yoluyla gerekletirilen grmeler, yaam ykcl
teknii(Bono, Gl, Kaya, Sallan Gl ve dierleri, 2012) kullanlarak bamsz metne dntrlm,
cmle ve cmlelerin ilikili olduklar 4 kategorideki sylemler, yorumlanmak amacyla metaforik
ifadelere ayrtrlmtr.
Kategori 1: Ky Enstitl Olmak: Altn Anahtara Kavumak
Ky Enstitlerinden beklenen politik beklentilerin toplumsal anlamlarna bakldnda,kyl
olmak ve enstitl olmak onlar iin sadece kyn kalknmas deildir. Bu ayn zamanda bireysel
ve toplumsal bir kurtulutur. Okuyup retmen olmak ky ocuu iin yokluktan, sefaletten, bir
davarn arkasnda oban olmaktan, tarlada ift srmekten, kadnlar iin is,e erken yata kocaya
gitmekten kurtulmann altn anahtardr. Bu nedenle Ky Enstitleri, yalnz kylerden yoksul
ocuklar kabul etmi ve lkenin yeni insan olarak yetitirmeyi hedeflemitir. Gnen rneinde
Enstitsnn 1940 ylnda ilk rencileri arasnda yer alan Ali Yakn kendi yaam yksnde bu
durumu yle aklamtr:
Isparta Gnenliyim. 1926 yl doumluyum. Ben ifti ocuuyum. Annem ve babam ben
kkken vefat ettiler, ben de tek bama kardeime bakmak iin hayatla mcadele ettim... Be
kardeiz. Ben ifti ocuuyum Ky enstitleri kurulu aamasndayd. Dnemin ilkretim genel

80

mdr Hakk Tongu enstit binasn belirlemek iin Gnene kefe gelmi. Ky muhtar iler bitince
Hakk Tonguu yemee davet etmi, ancak Tongu ihtiya sahibi bir eve uramak istediini
sylemi, bunun zerine bizim zor durumumuzu bilen muhtar, Tonguu bizim eve getirmi. Annem-
babam vefat etmiti, ben kardeime baktm iin tarlada alyordum. im bitince eve geldim ki,
ev ky ahalisi ile dolu... Hemen ieri girdim. Hakk Tongula bir mddet sohbet ettikten sonra bizim
ne zorluklar ektiimizi anlamt. Emrinde bulunan kiilere bir takm talimatlar verdi ve dedi ki: te
ky enstitlerine byle yoksul ocuklar alnacak. Aliyi de bir numaraya yazacaksnz. te benim ky
enstitlerine balama hikyem bu ekilde balad...

1940l yllarda ehirli ocuun imknna sahip olamayan, hayat izgilerini ky snrlarnn
belirledii kck hayal dnyalarnda, Ky Enstitleri snrlarn ald, yaamlarnn deitii bir
kapdr. Bu kapdan girmeyi baaran 84 yandaki Osman Kamolu, GnenKy Enstitsne kayt
olma srecini u szlerle ifade etmitir:
...Fakir olduumuz iin devlet himayesine girmek iin kap aryorduk hep. Ben yetim bydm.
Oraya gitmeseydim ayet bugn ok zorluk ekerdim.Savalardan km herkes, cehalet ve yoksulluk
hat safhada... Bir tarafta harap olmu bir yurt dier tarafta da yoksul bir halk. Hem bilgi ynnden
hem maddi ynden refaha kavuturmak vard Zengin ocuklar hep kat fakat benim yle bir
lksm yoktu. Eer ky enstitlerine gitmeseydim buralara gelemezdim...
Benzer bir baka yk Hseyin Akbankidir. Kyl ocuunun okuma akdr Enstitler.
Akban yks yledir:
83 yandaym. 1939 ylnda ilkokul diplomam aldm. retmenimin yanna vardm. Bana; zmir
Kzlulluda ky retmen okulu ald. Fakirleri okutacaklarm, seni oraya yollayacam dedi.
Sevinten apkam ge attm. Hi byle tatl sz duymamtm. Herkes fakirsin okuyamazsn,
keileri gt diyordu, bana. Babama, anama aabeyim retmen olmaz m? diye sorduumda kyden
retmen olmaz, retmenler ehirli, ehirliler retmen olur Kyden yalnz imam yetiir, baka bir
ey olmaz, derdi. Btn kyl de zaten byle dnrd. Ama ben okuyacam derdim... Isparta Gnen
yolunu tuttum. Burdur Glnn yanna geldim, orda bitlerimi aykladm. Arkadalarn yanna
gideceim temiz gideyim, dedim. Ayamda ark, bir dene don ve gmlekle gittim... O zamanlar
hatrlyorum da Gnende okurken arkadalarm dhil, hi birimizin ana-babas okur-yazar bile
deildi. Ky yeri cahillikti...
1940 yl Gnen Ky Enstits girili Mehmet Zengin ky ocuu olmann ve Enstitnn anlamn
yle belirtmitir:
Ispartann Eirdir ilesi, Ball kyndeyim. 85 yandaym. Biz 7 kardeiz. Gnen Ky
Enstitne de 1940 ylnda 12 yandayken retmenim Hakk Bozkurt ynlendirdi.. Ky Enstits
benim hayatmn dnm noktasyd. Benim babam cahildir. Ailemin cahil olmasna ramen bana
destek olup, beni enstitye gndermesi, enstitye almama byk bir etkendir. Ky ocuu olmak
zorlu ilere gs germekti. Kydeki insanlarn kalknmasna orada ki insanlarn cehaletten
kurtarlmasna ynelik nemli bir almadr ky enstitleri...
Leman Sezginde kendi deneyiminde ky enstitsnn hayatna katt anlam bir kadn retmen
olarak yle belirtmitir:
Ben Isparta Atabeyde okudum. Ben ilkokula gittiim zaman 6-7 yalarndaydm. Babam
ldnde de 4 yandaydm. Ky Enstits olmasa benim okuyabilme ansm yoktu. Benim babam
yoktu, yoksulduk nasl okuyabilirdim ki. Annem beni gl toplamaya gtrrken ona dermiim ki,
aman anne beni gl toplayanlara gelin etme, okut dermiim...
1946 ylnda Gnen Ky Enstitsne giren Tahir (Fakir) Baykurtda ky ocuu iin enstitnn
anlamn iiriyle yle dile getirir:
Be yl okuyup retmen olacam.
imde iri gvdeli aslanlar dolayor.
He-heeey!

81

Yeleleri savrulu aslanlar!
retmen olacam.
inde yittiimiz korkun yoksulluktan kurtulacaz nce

Kategori 2: Cumhuriyet lks: Atatrkle Devrimlerle zdelemek
Ky Enstitl retmenlerde sadece genel kltr ve retmenlik bilgisi aranmamtr. Ayn
zamanda yaratlmak istenen insan tipine rnek olma ve Cumhuriyetin ilkelerini benimseyecek
bireylerin toplumsal, kltrel ve ekonomik yapsnn deiimine katk salayacak niteliklerle
donanm olmalar hedeflenmitir. Enstitl olmak; Cumhuriyetin bir neferi olmak, deerlerini temsil
etmek, Cumhuriyet lksn paylamakdemektir.Bu nedenle enstitl retmenler hem rencilik
yllarnda, hem de retmenlik deneyimlerinde tarihsel olarak horlanm olan kye ve kylye deer
vermekle yola koyulmulardr. 1947 ylnda Gnen Ky Enstitsnden mezun olan Hasan zdemir,
enstitller iin Cumhuriyetin anlamn kye ve ky ocuuna deer vermek demek olduunu yle
anlatmtr:
Tm Ky Enstitller gibi hepimiz cumhuriyetiydik. nn'y ve Atatrk' ok severdik. nn
iki kez geldi okulumuza. Hakk Tongu, Milli Eitim Bakan da geldi. Milli Eitim Bakan Baykurt'un
yazd iiri nce okuttu. Onun iirini ok sevdi. Kolundan ekip alnndan pt. te ky enstitlerini
biz bu yzden atk, dedi...
Benzer biimde kyl ocuu iin Gnen Ky Enstitsnn ve Cumhuriyetin deerini Necati
Kyak da yle ifade etmitir:
Ben 85 yandaym. Isparta, Gelendostluyum. Biz be vey olmak zere dokuz kardeiz. Alt
erkek, de kz. Babam medrese eitimi grm bilgili bir adamd, annem ise mahalle mektebi
okumu bir kadnd... 13 yanda Gnen Ky Enstitsne kayt yaptrdm... Halk cahil kald.
Cumhuriyet kurulmasayd eer bu cahillik devam edecekti. Cumhuriyet ve Cumhuriyetin bandaki
nemli kiiler sayesinde eitimin kalknmasna nem verildi. ok fazla okul ve retmen eksii vard.
Bunun iin Ky enstitlerinin almasna karar verildi. Ky enstitleri olmasayd benim gibi ky
ocuklar okuma imkn bulamayacakt...
Gnen Ky Enstits mezunlarndan 85 yandaki Sadk Gne, Cumhuriyetin ve devrimlerin
kye adalet getirmesi zerinden Ky Enstitlerini yle anlatmtr:
Kylere Atatrkn bayran Ky Enstitleri ve mezunlar gtrmtr. Atatrkn inklplarn,
okuma yazmay, adaleti retmilerdir. Cumhuriyeti ve Atatrk kye gtren ky enstits ve
mezunlardr
Benzer biimde 1950 Gnen Ky Enstitsnden mezun olan Mehmet Ttnc ise, cumhuriyetin
anlamn adalet sorunsalyla balantl olarak yle dile getirmektedir;
Ky Enstitleri Cumhuriyetin getirdii en nemli okullardan biridir. Cumhuriyeti kurunca
Kemal Paa Anadolu medenilesin, salam evlerde otursun, kendi ilerini kendileri yapsn diye
Cumhuriyetten sonra Ky Enstitleri kurulmutur. Ky Enstitleri halk uyandrm,
bilinlendirmitir. Halk ben iin neresindeyim diye dnmeye balad. nsana deerini retti.
Hakkn aramay retti...
1950 ylnda Gnen Ky Enstitsne giren Ramazan Zeybek de Enstitlerin Cumhuriyete olan
katksn ve idealini yle anlatmtr:
Kyden alnan ocuklar bilgilendirilip, eitilip, Cumhuriyet ilkelerine bal olarak kye
gnderilmesi ok baarl olmutur Ky Enstitleri ky gelitirdi, bilgilendirdi, kyn retimde
baarl olmasn salad. Kydeki sosyal yaam iyiletirdi Ky enstitleri sayesinde kyl
bilinlendi, okuma- yazma rendiler ve ou hastaln da nne geildi. Bizim de kylye yardmc
olmamza yol gstererek bilgi ve yeteneklerimizi ortaya kard ve bizleri meslek sahibi etti. Hayatta
insanca yaamay, paylamay, demokrasiyi, retimi, zveriyi salad. Bilgi toplumu olmay rendik.

82

Ky enstitlerinin en nemli grevi kylye demokrasiyi ve cumhuriyeti benimsetmek ve retim
yeteneini gelitirmekti
1940 ylnda Gnen Ky Enstitsne gelen Mehmet Zengin, Gnendeki Cumhuriyet ve enstits
dncesini yle anlatmtr:
Atatrk; Benim en nemli eserim Cumhuriyettir demitir. Cumhuriyetin de en nemli eseri
ky enstitleridir. Bunu ben sylemiyorum sadece. Cumhuriyetin kuruluundan sonra sadece lkemiz
deil, tm dnya bir kriz ierisindeydi. II. Dnya Sava olduu srada Avrupay kan gl gtrrken
aln, yokluun olduu bir dnemde kurulmutur ky enstitleri. nn bakanlyla Hasan li
Ycelin ve Tonguun cesaretiyle almtr. 3803 sayl ky enstits kurulu kanunu ve 4274 sayl
kanun karlmtr. Hasan li Ycel fedakrlkla dnya klasiklerini dilimize evirmitir. Tonguun
Avrupa okullarn incelemesi sonucunda kyleri kalkndrmak iin enstit kurulmak istemitir. Ky
halknn kalknmaya balamasn ve okuma yazma orannn artmasn salamtr 10 yl sonrasn
dnyorsan aa dik, ama 100 yl sonrasn dnyorsan halk yetitir.
Osman Kamolu ise, Ky Enstitlerini Cumhuriyetin eitlik ve demokrasi anlaynn bir
sembol olarak grmekte ve yle ifade etmektedir:
84 yandaym. Isparta merkez doumluyum. Ben 3 aylk iken, babam vefat etmi ve biz de
Afyonun Dikici kyne dnmz. Beni annem bytt. Savalardan km herkes, cehalet ve
yoksulluk hat safhada. Kurtulu Savayla ynetim deiiklii yapm Cumhuriyet. nnde ok ar
bir sorumluluk, yk var ve onu baarmas lazm. Bir tarafta harap olmu bir yurt dier tarafta da
yoksul bir halk. Hem bilgi ynnden hem maddi ynden refaha kavuturmak vardGnende okul
ynetimine renciler katlrd. Hafta sonu toplantlar olurdu. Bu toplantlara bizler de katlrdk.
retmenlerimizi, okul ynetimini eletirme hakkmz vard. Eletirilen retmenlerimiz hibir zaman
ters tepkide bulunmad. Bizi hep dinlerlerdi. Bizler byle hr yetitirildik. nk ky enstitlerinin
birok zgn yn vard. Tketen bir toplumun yannda ayn zamanda reten bir toplum yetitirmek
n plandayd. O dnem byle de oldu. i, i ierisinde, ile renme konusunda ok baarl olundu.
Hepimizin rendikleri ileriki hayatmzda bizlere ok fayda salad. Demokrasi gerek anlamyla
uyguland. Buna rnek verirsek daha ncede sylediim gibi bizler retmenlerimizi hi ekinmeden
eletirebiliyorduk. Bu, sadece rneklerden bir tanesidir. Cumhuriyetin temeli demokrasidir.Biz
okulumuzda demokrasiyi tam yaadk. Fikrimizi hep syledik
Baki D ise, Cumhuriyetin Ky Enstitler iin anlamn, bugnk algyla karlatrarak yle
ifade etmitir:
Yce Atatrk, byk devlet adam smet nn gibi Cumhuriyet kurucular, sayg deer Milli
Eitim Bakan Hasan Ali Ycel, byk eitimci ky a smail Hakk Tongu olmasayd, hibir
kimse ne ky, ne kyly dnrd. Ne de Ky Enstitleri gibi eitim gneleri kurulamazd...
Benim ky enstitsnde kazanmm nce insan olmakt. Cumhuriyeti, Atatrk devrimlerini ky
ocuklarna alamak olmutur... Gnmzde Ky Enstitlerinin fikrini anmak bile cesarettir.
Cumhuriyet bayramlarn, trenlerini sudan bahanelerle yaptrmayan zihniyetten Enstitler fikrini
beklemek rya olur. Bizler gibi Cumhuriyet bekileri, Atatrkler, devrim bekileri olduka, onlar
akllarndan geirdikleri dzeni kuramayacaklar
Toplumsal cinsiyet asndan Cumhuriyetin anlam da farkllamaktadr. Mrvvet Mercimek iin
Cumhuriyet, kadnn birey olmas, insan olarak kabul grmesi ve cinsiyetinden dolay ayrmcla
uramamasdr. Toplumsal gelenekler karsnda okumak kadn iin bir k yoludur, kendi cinsi ve
kyl olan kendi insan iin bir umuttur. O bu durumu yle ifade etmitir:
85 yandaym. Isparta, Atabey doumluyum... lkokulu bitirdikten sonra, Ky Enstitsne 13
yanda 1940 ylnda alnda kayt yaptrabildim... lkokul bittikten sonra 1 yl evdeydim. O sene
daym kzn Gnen Ky Enstitsne yazdrd. Beni de yazdrmak istedi, ama annem-babam kz
ocuu okumaz diye izin vermedi. Daym ailemi ikna edip, beni de Atabeyden Gnene Ky
Enstitsne yazdrmaya gtrd. lk mezunlardan biri olarak 1944ylnda mezun oldum... Cumhuriyet
benim iin her eydir. Biz cumhuriyet ocuuyuz. Cumhuriyetin Atatrk n bizim iin ok byk
nemi vardr. nemli olan kyn kalknmasyd. Ky ocuklarnn okumasn salad. Bizlere bizim
ocuklarmz kazandrd. Hala beni arayp sorarlar.

83

Kategori 3: retmen Olmak Kye Medeniyet-Kltr Gtrmek
Kylere atandktan sonra enstitllerin belki de ilk mcadele ettikleri konu geleneksel deer
yarglar ve cahillikti. Kapal bir toplumsal yapya sahip olan krsal alanlarda deerler sisteminin
deiimi olduka zordur. Toplumsal hareketlilik soy, ya, cinsiyet ve mlkiyet ilikileri zerinden
kurulduundan, sradan kyl iin deiimin olana ok da mmkn deildir. Eitim ve eitimle elde
edilecek bir toplumsal stat, hareketliliin temel aralarndan biridir. alma kapsamnda grlen
ky enstitl retmenlerin yaam ve dnm ykleri bu olguyu yanstmakta ve yaamda verilen
mcadelenin gerekliini ortaya koymaktadr. Ky enstitl retmenler iin okul tamir etmek, okulu
yeniden ina etmek zor deildi, ama kylnn geleneksel dncelerini dntrmek ve yenilii kabul
ettirmek daha zordu. Ama Ky Enstits mezunu retmenlerin hepsi, bu zorluklarn enstitlerin
onlara vermi olduu eitim atei ile stesinden geldiklerini her cmlelerinde ifade etmilerdir. 88
yanda olan Hseyin Erol bu durumu;Ky Enstits bizi kyn, hem muhtar, hem savcs, hem
hkimi, hem doktoru olmamz salad... diyebelirtmektedir.Gnen Ky Enstits mezunu Fatma
Zehra zgen retmen ise, Enstitde kazandklar vatan sevdas lksn yle dile getirmektedir:
Ben 1927 ylnda 8 Austosta Gnende dodum, 85 yandaym... Gnende lkokulu
bitirdim Babam ky idaresinde alyordu, ky ktibiydi. 12 yanda Enstitye kayt oldum... Ky
Enstitlerinin o zaman anlamn bilmiyoruz. Ky ocuklarn, okuma imkn olmayan ocuklar
okutmak stanbuldan getirdikleri bir retmen 3 gn duruyor, Ankaradan getirdikleri retmen 5
gn duruyor kyde. Ama biz ky ocuuyuz, biz kendi evimizde o artlara nasl alksak gittiimiz
retmen olarak gittiimiz yerlerde de ayn artlarla kar karyayz yani, ylmaca yok... Ky
ocuklarn yetitirmek ve kyle kltr birletirmek.
Ky retmeni olmak o dnemde kydeki yaygn yoksulluk ve cahillikle mcadele etmektir. Bu
stat kyde egemen olan ve insanlar arasndaki ilikilerde ayrmclklar perinleyen ve cinsiyeti
tutumlara neden olan geleneklerinin dntrlmesiyle de mcadeleyi ngrmtr.Ky retmeni
ayn zamanda kylye yaam biimleri haline gelen ama yanl olan uygulamalar anlatarak onlarn
geleneksel zihinsel dnyasnda da deiiminncs olmulardr. 80 yandaki Mehmet Ali ztrk
kyde ahit olduu ve kadnlar iin olduka aalayc olan bir gelenein kendisi tarafndan nasl
ortadan kaldrldn u ekilde anlatmtr:
Ky Enstitlerinde rendiklerimizi kylye retmeye ve uygulamaya altk. 1948 ylnda
retmenlik yaparken altm Acpayam Glck kynde bir dnde gelin attan inince bana
yular taktlar, yularn ipini de kaynanann eline verdiler. Gelin kaynanasnn sznden kmazm. Bu
davrann yanl olduunu kylye anlattm. Sonra gelinin bana yular taklmaz oldu...
Cumhuriyetin deerlerini kye gtren Gnen Ky Enstitsnn ilk mezunlarndan olan 85
yandaki Necati Kyak da, Enstit retmenlerinin kyde deiimin gc ve modeli olduklar kendi
deneyiminde yle ifade etmitir:
Kyler imdiki gibi gelimi deildi. Okullarmz snflarmz kendimiz tamir ettik. Bahemize
aa fidanlar diktirdik. Hatta bununla ilgili yle bir anm da var: Okula retmen olarak ilk
atandmda gen bir delikanlydm. rencilerimi baheye karp, enstitde rendiim gibi aa
fidanlarn diktirmeye baladm. Oradan geen yalca bir kyl bana bu fidanlar tutmaz bouna
urama dedi. Fakat ben tutacan biliyordum ve ylmadm dikmeye devam ettim. Vakti geldiinde
ise fidanlarmz kocaman aalar olmutu. Yani biz ky enstitllerin kylere, ky halkna, ky
rencilerine ok emeimiz oldu. Bizim iin kltr ok nemliydi. Biz kendi kltrmz unutmadan,
ada uygarlk dzeyine ulama yolunda emin admlarla ilerledik. lerlerken de evremizdekileri
zellikle de ky ocuklarn beraberimizde ilerletmeye altk...
Ky enstitl retmenler, gittikleri kylerde yaplamaz denilen pek ok eyi baarmlardr.
Kylnn modern tarmla tanmasna nclk etmiler, yetitirdikleri rencileri en gzel yerlere
getirmilerdir. Tam olduklar enstit ruhunu da Anadolu'da gittikleri her kye ulatrmlardr. 85
yandaki Mrvvet Mercimek, retmenlik yllarnda kyn kalknmas ve ky ocuklarnn okula
kavumas-eitime eriimleri iin yapt mcadeleyi yle ifade etmitir:
Kye gittik, her dediimizi yaptrdk, zorla deil. Ky enstitlerinin ruhu sevgi ve sayg
zerineydi nk. Kydekilere diki dikmesini rettik retmenliimiz boyunca aa yetitirdik,

84

aalar alamay gsterdik. Okuma yazma bilmeyenlere okuma yazma rettim. Kyde diki ok
diktim ve rettim, kylyle hep i ieydik... rencilerin evlerine gidip okula gelmesinde ok
uratm...
Ky Enstitlerine kyden gelen yetenekli ocuklar alnm ve yetitikten sonra tekrar kylerine
dnerek, geride kalan insanlar eiterek yresine, kyne katk yapmalar beklenmitir. Bu hedefin
arkasndaki mantk, geleneksel retmen okullarnda yetimi retmenler arasnda rastlanan kylerde
retmenlik yapmann bir zorunluluk olarak alglanmas sorunun zlebilmesi iin ky anlayacak
ve kylye hizmet etme lksn tayacak retmenlerin yetitirilmesidir. Bu proje bir anlamda
kyly kyl ile eitme ve modernletirme projesidir. Ky Enstitlerinden yetien retmenler,
stlendikleri sorumluluk ve grev bilinleriyle sper retmenler olurken, stlendikleri kalknmann
nderleri rolleriyle Anadolu bozkrna ve yoksul kylsne birer k olmulardr.
Et trnaktan ayrlr m deyip sze balayan 84 yandaki Osman Kamoluda bir ky ocuunun
retmen olduktan sonra en byk idealinin kyne hizmet etmek olduunu u szlerle ifade etmitir:
Kylnn ocuusun. Kylye hizmet iin gelmisin. Can bedenden ayrlr m? Et trnaktan
ayrlr m hi? retmen olduktan sonra gittiim kylerde yaplan toplantlarda retmensiz toplant
olmazd. Biz retmen olarak kyn ilemlerini yapardk
Ky Enstitsnden mezun olan kyl ocuklar kylerine geri dnp enstitde rendikleri bilgi
ve becerileri onlara aktarmlar ve gerektiinde de kylnn ilerini kendileri yapmlardr. Gndz
okulda ocuklar eiten retmenler akamlar da kyly eitmek iin aba harcamlardr.
Kategori 4: Kyn Bilge Aydn nsan Olmak
Enstitl retmenler, kyn aydn insan, yol gstereni, akil adam olmulardr. Onlar, kyl
ocuunun rol modeli, bazen kyn terzisi, bazen salks-doktoru, bazen marangozu ve bazen de
ziraat mhendisi olmulardr. 85 yandaki Fatma Zehra zgen kyl iin retmenin anlamn kendi
deneyimi ile u ekilde anlatmtr:
Kye giden bir retmen kyn doktoruydu, avukatyd, kyn hkimi, kyn aklls-akl
danabilecekleri insanlaryd. Kylyle her eylerine kouyorduk... Bize mezun olurken ite tarm
iiyle uraacamz iin iftilik yapacakmz gibi ift ubuk verdiler. Ama tabii bayanlar olarak
onlar pek yrtemedik. Diki makinemiz vard, onunla dikilerimizi diktik. Kyn dikilerini diktik,
ocuklarn okula aileleri diktiremeyenler getiriyorlard, biz dikiyorduk onlar okulda retmenken.
renciyken okul nl dikiyorduk, o baka rencilerin hele byle ufak kylerdeki daha byle
abalar gsterdiler... Ben Gnende altm iin bizim dnem biraz farklyd tabii, biraz kasaba
havas vard. Herkes istedii yerde diktiriyordu, bize fazla dmyordu ama tabi her eyde o II. Dnya
Savanda uyuzluk diye bir hastalk kt onlarla mcadele ettik yllarca. Yok yoktu hepsi var. Hasta
ocuklar ilalamak, onlar takip etmek, sonra ite o zaman eyiyle sa temizlii falan kzlarda biraz
zorunluydu. Zorluklar ok ektik okulda. Onlarla mcadelede ok ektik. Yani kazanlara su koyup
ocuklarn ban ykadmz ok oldu Gittiim kylerde retmenlik dnda kyllere ziraatta da
yardmc oldum. Okulda onarlmas gereken yerleri kylnn yardm ile onardm. nk biz mezun
olduumuz okuldan bunu renmitik
Benzer biimde 85 yanda Hseyin Avnide, benzer biimde kendi kynde yapm olduu ilk
retmenlik yllarndaki rol modelliini yle dile getirmitir:
Okulu bitirdikten sonra kendi kyme tayin edildim. 5 yl retmenin acemilik devresi vard.5
yldan sonra btn dallara el attk. Ben zirai ynden meyvecilie el attm. Bizim kyde glgesine
oturacak bir tane bile aa yoktu ilk aalar ben diktim. Kyly bilinlendirdim. Kylye Fide
dattm. Arclk yaptm ama ticari amal deil. Sabah ezannda kalkp okul idarecilii yaptk,
gndz ocuklar akam annelerini okuttuk. 26 yllk retmen hayatm kar dnmeden ble devam
etti nk okul bana bunlar retti
ou ky enstitl kadn retmenlerin ou, altklar kylerin ilk kadn retmeni
olmulardr. Kadnlarn toplumda ve ailede deeri olduunugstermi ve insan olarak sz sahibi
olmalarn salamlardr. 84 yandaki Leman Sezgin ky retmeni olmann anlamn ve kyl iin
yaptklarn u szlerle aklamtr:

85

Kyl retmeni gayet iyi grd. Bizi k olarak gryorlard... Kendini sevdirmek biraz
retmenin kendi kabiliyetine kalm. Halk seni beeniyor. Ben ka kiinin annesinin san kestim.
Kyn berberi, retmeni, terzisi, bilge kadn oluyorsunuz. Douma, ilk yardma her eye giderdik
biz...
retmenin klk kyafeti, oturduu ev ve yaam biimi kylye de yansm, enstitlerle birlikte
Anadolu kyleri yava yava deimeye ve gelimeye balamtr. 84 yandaki Mustafa Yldrm bu
deiimin nasl olduunu u ekilde ifade etmitir:
Ky enstitsnde yetien retmenler kylerine tayin edilerek, kendi evlerini modern bir ekilde
yaptlar. Kylde o evlere uygun ekilde uygun evler yaptlar. Ahr ayr yerde evler ayr yerde
yaplmaya baland. retmenler, okulun bahesinde sebze ve meyve yetitirdiler. Kyllere rnek
oldular ve kyllerde bahelerinde sebze ve meyve yetitirmeye balad... Kydeki retmenler,
kyllerle birleerek okul bahesini geniletti. Hendek, tam kirizma yaparak aa fidan dikmesini
rettik, aa aladlar. Akamlar hi okuma yazma bilmeyenleri gece kurslarnda retmen bir k
boyunca okuttu.

SONU
Ky Enstitller, Cumhuriyetin kurulmasndan sonra doan kuak olmakla beraber, Cumhuriyetle
zdeleen bir kuak olmu, Cumhuriyetin ve Anadolu ulusalclnn deer ve ilkelerinin uygulayc
zneleri olmulardr. Onlar, Kurtulu savan veren kendi ebeveynlerinden farkl olarak, mcadeleyi
dmana kar deil, cehalete ve yoksullua kar vermilerdir. Cumhuriyetin organik aydn, yeni
insan olarak yetimiler, idealist aydn retmenler olarak kyn imece-dayanma ruhunu, retimin
ve deiimin anahtar haline getirmilerdir.
Ky enstitlerinde yetien ifti, aydn ve retmen olan kuak, kaderine raz olan ky
ocuundan, hakkn arayan demokratik yurttaa doru evrilmi, deien toplumsal yapnn snfsal
ilikilerini de dntrmtr.Ky Enstitlerinden yetien 17 binden fazla aydn retmen arasnda
Gnen Ky Enstitl Fakir Baykurt gibi ok sayda yazar, politikac, sanat yetimi ve onlar
kylerinin ve Trkiyenin ekonomik ve dnsel geliimineok byk katklar salamtr.
Kaderine raz olan ky ocuundan, hakkn arayan demokratik yurtta haline gelen Enstitller,
deien toplumsal yapnn snfsal ilikileri de dntrerek, siyasal balamda Gramscici anlamda
dnsel-manevi bir blok meydana getirmede byk sz sahibi olmulardr. Sava sonras dnemin
deien politik ve toplumsal dinamiklerine karn, Enstitler toplumun organik aydn olarak, eletirel
olmaya ve toplumsal eitsizliklere kar mcadele etmeye ve dntrmeye devam etmilerdir.

KAYNAKA
Althusser, L. (1978). deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar.Birikim Yaynlar, ev. Y. Alp ve M.
zk, Baskya Haz. M. Belge, stanbul, Birikim Yaynlar.
Anderson, P. (2007). Gramsci: Hegemonya, Dou- Bat Sorunu ve Strateji. stanbul,Salyangoz
Yaynlar.
Altunya, N. (2000). Ky Enstits Sisteminin Dnsel Temelleri, 2. Bask, Ankara, zkan
Matbaaclk.
Altunya, N. (2008). Trkiyede retmen rgtlenmesi, 1908-2008, 2. Bask, Ankara,Omay
Matbaaclk.
Altunya, N. (2010). Ky Enstits Sistemi Toplu Bak, stanbul, Cumhuriyet Kitaplar.
Altunya, H. (2006). Trkiyede Eitmen Deneyimi: 1936-1948, Yeniden mece, Yl: 3, say 10
(ubat), s. 62-68.
Atay, F. R. (1936). Ky Terbiyecileri,Ulus Gazetesi, 19.11.1936, Eitim Hareketleri. 280-281
(1978), 25-26

86

Bagz, ., Wilson, H. E. (1968).Trkiye Cumhuriyetinde Eitim ve Atatrk, Ankara:Dost Yaynlar.
Bobbio, N. (1993). Gramsci ve Sivil Toplum Kavram, Sivil Toplum ve Devlet: Avrupada Yeni
Yaklamlar, J. Keane (Der.), stanbul, Ayrnt Yaynlar.
Bono, Marco, Gl, H., Kaya, H. E., Sallan Gl, S. ve dierleri (2012).Transcultural Biography Work
(TBW) Manual Book for Adult Education, Speha Fresia Societa (SFS),(1st Edt.), Austria,
Steiger Druck GmbH.
Caunce, S. (2001). Szl Tarih ve Yerel Tarihi, ev: B. B. Can ve A. Yalnkaya, stanbul, Tarih
Vakf Yurt Yaynlar.
Eagleton, T. (1996).deoloji, ev: M. zcan, stanbul, Ayrnt Yaynlar.
Feyziolu, T. (1987). Atatrk Yolu: Aklc, Bilimci, Gereki Yol, Atatrk Yolu, Atatrk KDTYK,
Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi.
Gramsci, A. (1997). Hapishane Defterleri, ev. A. Cemgil, stanbul,Belge Yaynlar.
Gramsci, A. (1967).Aydnlar ve Toplum, stanbul, an Yay.
Gl, H.,Sallan Gl,S. (2007). Cumhuriyetin Kltr Devrimlerini Okumak, Yeniden mece,
Aylk Eitim, Bilim Sanat ve Kltr Dergisi, Say 16, Eyll, s. 44-50.
Gmolu, F. (2007a). Cumhuriyetin Yurtta Yaratma Politikas ve Hasan-li Ycel, Yeniden
mece, Yl: 4, Say: 14 (Ocak), s. 102-106.
Gmolu, F. (2007b). Ky Eitmen Kurslar ve Ky Enstitleri, Yeniden mece, Yl: 4, Say: 15
(Haziran), s. 34-38.
Gmolu, F. (2007c). Patronaj Kalplarna Kar Bakaldr Eitimi: Ky Eitmen Kurslar ve Ky
Enstitleri, Eitimde Reform ve Finans Sempozyumu Bildiriler Kitab, S. Sallan Gl ve H. Gl
(Der.), Isparta, SD Yaynlar.
Gmolu, F. (2009). Eitim Birlii Yasas ve Laik Eitim, Yeniden mece, Yl: 6, Say: 22
(Mart), s. 28-29.
nn, E. (1995). Anlar ve Dnceler I, dea letiim, stanbul.
Karamerliolu, A. (2002). Ky Enstitleri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Kemalizm, Der.
Tanl Bora, Murat Gltekin, stanbul, letiim Yaynlar.
Kaya, H. E., Sallan Gl,S. (2010).Ky Enstitleri ve Yaam Boyu renme, Yeniden mece,
Aylk Eitim, Bilim Sanat ve Kltr Dergisi, Say 26, s.49-51.
Kaya. H. E. (2010). Ky Enstitleri Gereinde Yetikin Eitimi ve Yaam Boyu renmeye
Eletirel Bir Bak, Aramzdan Ayrlnn 50. Ylnda Eitim Devrimcisi smail Hakk Tongu
retisi ve Okul ncesinden Yksek retime lkenin Eitim Sorunlar, zm, neriler
Konulu Sempozyum Kitab,zmir, Yeni Kuak Ky Enstitleri Dernei Yaynlar, s. 481-485.
Keyder, . (1987). Trkiyede Snflar ve Devlet, stanbul, letiim Yaynlar
Kirby, F. (1962). Trkiyede Ky Enstitleri, stanbul,mece Yaynlar.
Kirby, F. (2000). Trkiyede Ky Enstitleri,2. Bask,Ankara,Gldikeni Yaynlar.
Kk, M. (1994).Medya, ktidar, deoloji, Ankara, Ark Yaynlar.
Parlak, . (2005).Kemalist deolojide Eitim,.Ankara, Turhan Kitabevi.
r, S.,Sancar (1997).deolojinin Serveni. Ankara,mge Kitabevi.
Sallan Gl, S. (2005). Sosyolojik Bakla Ky Enstitleri, Yeniden mece, Yl: 2, Say: 9 (Kasm), s.
53-56.

87

Sallan Gl, S. (2011).Ky Enstitleriyle Yeni Bir Toplumsal Snf m Yaratlmak stendi? Hasan Ali
Ycelin Yant, Aramzdan Ayrlnn 50. ylnda Hasan Ali Ycel Eitim, zmir, Yeni Kuak
Ky Enstitleri Dernei Yaynlar.
Sallan Gl, S. (2013). Gnen Ky Enstits I, zmir, Yeni Kuak Ky Enstitleri Dernei
Yaynlar.
Tongu, . H. (1998). Eitim Yolu le Canlandrlacak Ky, Ankara, Ky Enstitleri ve ada Eitim
Vakf Yaynlar.
Tongu, . H.(1936b). Ky Kanunu, Ky Okullar Hakknda,lk Dergisi, say 44, Ekim 1936
Tongu, . H.(1937).lkretim ve Eitim Meselesi, Kltr Bakanl Dergisi, say 20-1, s.2-43
Tongu, . H.(1938). Kyde Eitim, MEB lkokul retmen Klavuzu Serisi, Ankara, MEB.
Tongu, . H.(1940). Gnen (Isparta) Ky Enstits Kurulurken, lkretim Dergisi, say 55,
1.10.1940, s.603-605.
Tongu, . H.(1942).Canlandrlacak Ky, lk Dergisi, say 17, s.26-27
Tongu, . H.(1943). Ky Enstitlerimizde Eitim ve retim lkeleri, A.. Dil, Tarih ve Corafya
Fakltesi Dergisi, say 5.
Tongu, . H.(1945a).Ky Enstitlerini Bitiren retmenlere Mektuplar V-VI ,lkretim Dergisi,
say 175-177.
Tongu, . H.(1945b). Ky Enstitlerini Bitiren retmenlere Mektuplar, VII, VIII, IX, X, XI,
lkretim Dergisi, say 183-185.
Tongu, . H.(1945c). retmen Okullarndan ve Ky Enstitlerinden kanlara Mektup XII.
lkretim Dergisi, say 183-185.
Tongu, . H.(1946).lkretim Kavram. stanbul, Remzi Kitabevi.
Trkolu, P. (2012). Ksa Sren Hasat Ky Enstitsnde renci Olmak. stanbul, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar.
Trkolu, P. (2011). Kzlar da Yanmaz (Gen Cumhuriyette Ky ocuu Olmak).stanbul, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar.
Trkolu, P.(2009). Tongu ve Enstitleri, stanbul, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar.
Trkolu, P. (2008). Kalknma Politikalar ve Eitim, Yeniden mece, Yl: 5, Say: 19 (Haziran), s.
30-31.
Trkolu, P. (1999). Tonguun lkretim Gr, eitli Ynleri le Tongu, Ankara, Ky
Enstitller ve ada Eitim Vakf Yaynlar.
Ttengil, C. O. (1999). Kyclk zerine, 75 Ylda Kylerden ehirlere, stanbul, Tarih Vakf
Yaynlar, Bilano 98 Yayn Dizisi.
Ttengil, C. O. (2001). 17 Nisan ve Ky Enstitleri, (Bilgi Dergisi-1 Mays 1949), Basnda Ky
Enstitleri, Cilt, II, M. Kepenek, Ankara, ada Eitim Vakf.
Uzal, M. (2004). Anlarda Gezinti.
Vural, M. K. (2010). Ky Enstitlerinin Kapatlma Srecinde Trkiyede Siyasal Akmlar, Grler
ve Tartmalar, Aramzdan Ayrlnn 50. Yldnmnde smail Hakk Tongu ve Okul
ncesinden Yksek retime Eitim Sorunlar, zm nerileri, Sempozyum Bildirileri, 20-
22 Mays, zmir, Yeni Kuak Ky Enstitller Dernei Yaynlar.
imek, U., Kk, B.,Topkaya,Y. (2012). Cumhuriyet Dnemi Eitim Politikalarnn deolojik
Temelleri, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and
History of Turkish or Turkic Volume, 7 (4), Fall,s. 2809-2823.

88

89

ETMN SOSYAL LEVLER BALAMINDA DERSHANELER
zge ACAR
1

Glsen DEMR
2

ZET
Bu aratrmann konusu, eitimin sosyal ilevleri balamnda dershanelerdir. Aratrmann amac;
deien eitim sistemi, sosyoekonomik koullar, okur-yazar orannn ve yksekrenime devam eden
kii saysnn artmas sonucunda ortaya kan dershanelerin rencilerin eitimi asndan hangi
konumda olduunu irdelemektir. Bu balamda u sorulara cevap aranmtr: rencilerin dershane ve
okula baklar nasldr?, Dershaneye ve okula baklar arasnda fark var mdr? Eer fark varsa
hangi noktalarda farkllk olumaktadr?
Anahtar Kelimeler: eitim, okul, dershane, niversite, snav, retmen

ABSTRACT
The subject of this study is private courses in terms of educations social functions. The purpose of
the study; to examine the state of private courses which occured as a result of changing the education
system, socioeconomic conditions, increasing of proportion of literate and the number of people who
goes to university in terms of students education. In this context the following questions were tried to
answer: What are students perspectives on private courses and school?, Is there a difference
between private courses and school perspectives?, If there are differences on which points?
Keywords: education, school, private courses, university, exam, teacher

GR
Eitim, hayatmzn her alannda ve her annda karmza kan bir olgu ve ayn zamanda bir
sretir. Bu yzden eitimi tek bir alana sdrmak, tek bir tanmn yapmak mmkn deildir.
Yaad toplumla birlikte dnldnde birey, pek ok alanda sahip olduu davran kalplarn, ilk
eitim evresi olan ailede renmeye balar. Aile iindeki etkileimlerin devamnda birey, toplumsal
ilikilerini srdrr. Bu ilikinin yapsn, bileenlerini belirleyen en nemli etken eitimdir. Eitim,
bireyin yaad toplumda yeteneini, tutumlarn ve olumlu deerdeki dier davran biimlerini
gelitirdii sreler toplamdr. Baka bir tanma gre eitim, bireyin toplumsal yeteneinin ve en
elverili dzeyde kiisel gelimesinin elde edilmesi iin seilmi ve denetimli bir evreyi (zellikle
okulu) iine alan toplumsal bir sretir. Bir eitimcimiz de eitimi, bireyin davrannda, kendi
yaants yoluyla ve amal olarak istendik deime meydana getirme srecidir biiminde
tanmlamaktadr (Tezcan, 1997: 3).
lk alardan gnmze eitim konusundaki dnceler, anlay ve yaklamlar pek ok
deiim geirse de deimeyen gereklik her toplumun kendi bireyini yetitirme idealidir. Ancak
deimelerin ok hzl yaand ve kresel bir dnyann hakim olduu gnmzde evrensel ltlerin
dikkate alnmas gemie gre daha byk bir zorunluluk da tamaktadr. zellikle ve ncelikle
uzmanlama ve i blmnn artmas ve eitlenmesi eitimden beklentiyi daha da artrmakta, te
yandan eitimin ve eitimcilerin misyonunu daha da nemli hale getirmektedir.
lkemizde eitim devlet eliyle yrtlmektedir. Ancak pek ok konuda imkanlarn yeterli ve
dengeli olamamas, bireylerin birtakm frsatlardan yararlanmalarnn nnde engel oluturmaktadr.
Bylece ortaya kan kayglar hem ocuklar ve genleri/yetimekte olan bireyleri, hem de onlarn
ebeveynlerini zm retme noktasna getirmitir. Bylesi bir zm aray dershanelerin domasn
salamtr. Balangta/nceleri okulun yan sra eksikleri tamamlamaya dnk olan ileve

1
Uzm. Sosyolog, acar.sosyoloji@hotmail.com
2
Prof. Dr., Adnan Menderes niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, gdemir@adu.edu.tr

90

zamanla, zellikle giri snavlarndaki yarn artmasyla yeni/baka bir ilev de eklenmi, okullarn
yapamad, yerine getiremedii bu ilev adeta dershaneleri vazgeilmez klmtr. Neredeyse hayatn
vazgeilmez bir paras bir parasn oluturan ve olmazsa olmaz hale gelen dershaneler, toplumda
pek ok tartmann da odan oluturmaktadr. levleri ve misyonu bazan renciye gre deise
de toplumda ok nemli bir rol stlendii tartma gtrmeyen dershaneler bugn yeni bir tartmann
da konusu olmaktadr. Eitim sistemindeki eksikleri tamamlamak zere ortaya kan dershaneler
gnmzde say ve eit olarak ok artm, her trden giri snavnn adeta sonu belirleyicisi
olmutur. ALES (Akademik Personel ve Lisansst Eitim Snav), KPDS (Kamu Personeli Dil
Snav), KPSS (Kamu Personeli Seme Snav) vb. bunlardan ilk akla gelenlerdir. te yandan
dershaneler nemli bir sektr halini alm, ciddi ticari faaliyetlerle younlatklar gibi olduka geni
bir istihdam alan da yaratmlardr. Bylece zaman iinde ciddi denilebilecek bir toplumsal
mekanizma ilevini stlenmilerdir
lkemizde neredeyse 40 yl bulan srete Dershaneler, eitim sisteminin giderek artan
biimde, ayrlmaz bir paras olmutur. nceleri bir tamamlama/eksik giderme ihtiyac ile yola
klmken gnmze doru ilevlerinde byk genilemeler olmu ve neredeyse okullarn yerine
bireylerin (her ya ve statden rencilerin) olmazsa olmaz haline gelmitir. Zaman iinde pek ok
tartmaya konu olmakla birlikte varlklarn artarak srdren dershaneler gnmzde yeni bir
tartmann daha odanda yer almaktadr: Dershaneler kapanacak (m ?). Bu almann amac,
nemli bir toplumsal kurum haline gelen dershaneleri ilevleri asndan bir deerlendirmeye tabi
tutmaktr.
ARATIRMA
Trk Dil Kurumunun dershane ile ilgili tanm ise yledir: rencilere okul dnda para ile ders
veren zel kurulu. zel retim kanununda ise tanm u ekildedir: Dershane: rencileri; bir st
okula veya yksek retime giri snavlarna hazrlamak, istedikleri derslerde yetitirmek ve bilgi
dzeylerini ykseltmek amacyla faaliyet gsteren zel retim kurumlarn kapsar (2012).
lkemizde, 1980li yllardan sonra zellikle okuma yazma orannn ve niversitede okuyan kii
saysnn artmasyla dershanelerin says artmtr. nceleri az sayda olan ve belli kurumlarla snrl
olan dershanelere gnmzde mahalle aralarnda bile rastlamak mmkndr.
zel retim kurumlar standartlar ynergesine gre;
Dershanelerde bulunmas gereken blmler
MADDE 21- (1) Dershanelerde bulunmas gereken blmler:
1- Mdr odas: En az 10 m olmaldr.
2- Mdr yardmcs odas: (Kontenjan 400 den fazla olan dershanelerde) En az 10 m olmaldr.
3- retmenler odas: 8 retmene kadar en az 12 m olmaldr. 8den fazla her retmen iin 1,5
m yer ilve edilir.
4- Derslikler: En az alt derslik olmal ve derslikler en az 20er m olmaldr. En ok 30 renciye
bir derslik olacak ekilde planlanr.
5- Tuvalet ve lavabolar:
a) Her 30 renci iin bir tuvalet ve lavabo,
b) 30 retmene kadar bir tuvalet ve lavabo ayrlr.
30dan fazla retmeni olan dershanelerde, her 30 retmen iin bir tuvalet ve lavabo ayrlr.
Tuvalet ve lavabolar kurumda renim gren kz ve erkek renciler ile bayan ve bay retmenler
iin ayr ayr dzenlenir. Dershanede bedensel zrl bireylerin kullanmna uygun ekilde
dzenlenmi bir tuvalet ve lavabo bulunur.
6- Teneffshane: Bina iinde bamsz bir blm hlinde olabilecei gibi ayr ayr blmlerden de
meydana gelebilir. Toplam teneffshane alan olarak derslik, ktphane, laboratuvar, ynetim,
eitim ve retime ayrlan dier alanlar dndaki yerler kabul edilir.

91

7- Rehberlik, lme deerlendirme odas: htiyaca cevap verecek byklkte olmaldr.
8- Kitaplk (OOKGM, 2012).
Tablo 1: Yllara gre dershane ve renci saylar
YILLAR DERSHANE SAYISI RENC SAYISI
1993 952 297.234
1994 1.089 317.217
1995 1.274 341.979
1996 1.496 379.463
1997 1.664 432.714
1998 1.710 433.847
1999 1.759 488.284
2000 1.864 523.244
2001 2.002 588.637
2002 2.122 606.522
2003 2.615 668.673
2004 2.876 735.540
Kaynak: Ankara Ticaret Odas nternet Sitesi (2004) Dershaneler Dosyas
http://www.atonet.org.tr/yeni/index.php?p=235&l=1
2012 ylnda zmirde dershane rencileri arasnda bir aratrma yaplmtr. Aratrmann amac;
eitimin sosyal ilevleri asndan dershanelerin nasl bir rol stlendiini farkl boyutlaryla ortaya
koymaktr. Bu aratrmann evrenini zmirde yaayan ve dershaneye giden renciler
oluturmaktadr. rencilerin merkezi yerletirme snavlarna hazrlk dnemlerinde dershaneye daha
ok gittikleri bilinen bir gerektir. Aratrmann rneklemini dershaneye giden rencilerden 50si
SBS, 50si SSye hazrlanan 100 kiilik grup oluturmutur.
rneklemi oluturan 100 renciye anket uygulanm, yan sra retmen, idareci ve velilerle yz
yze grmeler yaplm bylece karma bir teknik uygulanmtr.
Verilerin analizi SPSS (Statistics Package For Socials Sciences) programnda yaplmtr. Tek
faktrl tablolar ve karlatrmal tablolara yer verilmitir.
Tablo 1: Cinsiyet

Cinsiyet
Say %
Kz 52 52
Erkek 48 48
Toplam 100 100

92

Tablo 2: Karde Says

Karde Says
Say %
Tek 33 33
2 46 46
3 16 16
4 ve daha fazla 5 5
Toplam 100 100

Tablo 3: Ya

Ya
Say %
13 3 3
14 47 47
17 1 1
18 47 47
19 2 2
Toplam 100 100

Ankete 52 kz, 48 erkek renci katlmtr.
Ankete katlan rencilerden 3 tanesi 13 yanda, 47 tanesi 14 yanda, 1 tanesi 17 yanda, 47
tanesi 18 yanda 2 tanesi ise 19 yandadr.
Ankete katlan rencilerden 33 tanesi tek ocuk, 46 tanesi 2 karde, 16 tanesi 3 karde, 5 tanesi 4
ve daha fazla kardee sahiptir.
Tablo 4: Ortalama Gelir

Ortalama Gelir
Say %
1000-1500 TL 67 67
1501-2000 TL 24 24
2000 TL'den fazla 9 9
Toplam 100 100

Tablo 5: Mezun Olunacak Okul(SS)
Say %
Anadolu Lisesi 28 56
zel Lise 1 2
Genel Lise 14 28
Meslek Lisesi 7 14
Toplam 50 100
Ortalama gelir dalm ise yledir: 1000-1500 TL aras 67 kii, 1501-2000 TL aras 24 kii,
2000 TLden fazla olan ise 9 kiidir.
Mezun olunacak okul tr bakmndan dalm yledir: 28 kii anadolu lisesi, 1 kii zel lise, 14
kii genel lise, 7 kii ise meslek lisesidir.

93

Tablo 6: Dershaneye Gitme Sebebi
Say %
Okulda grdm dersleri tekrar etmek iin 7 7
SBS / SS'ye daha iyi ekilde hazrlanmak iin 79 79
Ailem istedii iin 6 6
Arkadalarm da dershaneye gittii iin 2 2
Okul yetersiz kald iin 5 5
retmenlerimin tavsiyesi zerine 1 1
Toplam 100 100

Tablo 7: Devamszlk Durumu
Say %
Evet 28 28
Hayr 72 72
Toplam 100 100
rencilerin dershaneye gitme sebepleri youn olarak SBS/SSye hazrlanmak iindir. Bu
cevabn ounlukta verilmi olmas da gstermektedir ki merkezi yerletirme snavlarnn varl
rencilerin dershaneye gitmesinde etkili olmaktadr. 7si okuldaki dersleri tekrar, 6s aile istei, 2si
arkadalar da gittii iin, 5i, okul yetersiz kald iin, 1i ise retmen tavsiyesi zerine gitmitir.
Dershanede devamszlk yapma oran ise yledir: Devamszlk yapanlar 28 kii, yapmayanlar ise
72 kiidir. Dershanede rencilerin devamszlk yapma orannn az olmasnn sebeplerinin banda
dershanenin cretli olmas gelmektedir. Ailelerin beklentisi daha fazla olduu iin ocuklarn
devamszlk yapmama ynnde bilinlendirmektedirler.
Tablo 8: Devamszlk Nedenleri
Say %
Cevap yok 69 69
Okulda snav/alma olduu zaman 21 21
ok baarl olduum derslerde 3 3
Son derslerde yoruluyorum 4 4
Sabahlar erken kalkamyorum 1 1
Bazen ge kalyorum 2 2
Toplam 100 100
Devamszlk nedenleri iinde okulda yaplan snavlar ve almalar ilk srada gelmektedir. 3 kii
baarl olduu derslerde, 4 kii son derslerde, 1 kii sabah erken kalkamad iin, 2 kii ise derse ge
kaldn devamszlk nedeni olarak belirtmektedir. Bu sonu da gstermektedir ki renciler
dershaneye gelseler de okuldaki snav baarlarnn da dmesini istememektedirler.
Tablo 9: dealdeki niversite Kararn Almada Etkili Olan Faktrler
Say %
Ailem 7 14
Tamamen kendi kararm 35 70
retmenlerim 8 16
Toplam 50 100
dealinizdeki niversite kararn almada etkili olan faktrler arasnda tamamen kendi karar olanlar
ilk sradadr. Aile % 14 ve retmenler % 16 ile yakn oranda sonu vermitir.

94

Snava hazrlanlan alan bakmndan saysal 22 kii, eit arlk 17 kii, szel ise 11 kii
bulunmaktadr. Elde edilen bu sonu toplumda saysal alanlara verilen nemin daha yksek olduunu
kantlar niteliktedir.

Tablo 10: yi Bir Dershanenin Kriterleri
Say %
retmenleri iyi olmal 38 38
Birebir dersler olmal 4 4
Soru zm ettleri olmal 7 7
Sorular/snavlar iyi olmal 23 23
rencilerin eksiklerini tamamlamal 7 7
Sosyal aktiviteler de yapmal 3 3
rencilerin her trl sorunuyla ilgilenmelidir 13 13
Alan d derslerde de katks olmal 3 3
Snflar kalabalk olmamal 2 2
Toplam 100 100

yi bir dershane nasl olmal sorusuna youn olarak verilen cevap retmenlerin iyi olmasdr.
Sorular/snavlar iyi olmal cevab ise onu izlemektedir. Sorular/snavlar iyi olmal cevabyla ortaya
kan beklenti udur: Merkezi yerletirme snavlarnda kan sorulara benzer olmas, renciler snava
girdikleri zaman sorularn olabildiince tandk olmas. nk dershanelerin baarl ve iyi olma
kriterlerinde bu da nemli bir yer tutmaktadr.

Tablo 11: Snava Hazrlanlan Alan
Say %
Saysal 22 44
Eit arlk 17 34
Szel 11 22
Toplam 50 100

Tablo 12: Tercih Dnemlerinde Beklenti
Say %
Okullar hakknda bilgi vermeli 63 63
Puanlar/baar sralamalar hakknda bilgi vermeli 19 19
Tercih listesi hazrlamada yardm etmeli 18 18
Toplam 100 100

Tercih dnemlerinde beklentileri ise ilk olarak okullar hakknda bilgi verilmesidir. Puan ve baar
sralamalar, tercih listesinde yardm ise onu izlemektedir. Veliler bu konularda ciddi anlamda yardm
beklemektedirler. Hatta tercih dnemlerinde farkl dershanelere bavuran veli ve renciler de vardr.
Bu durum da rencilerin bilgi almaktan te yerletirme klavuzunu bile okuyup incelememe, her eyi
hazr bulmaya ynelme durumlarn ortaya koymaktadr.

95

Tablo 13: Dershanelerin Alan D Derslere Katks
Say %
Katks Olmuyor 10 20
Trke 22 44
Matematik 11 22
Kimya 2 4
Biyoloji 5 10
Toplam 50 100

Genellikle mart ay sonu ve nisan ay banda yaplan YGS snav her alan iin ortak yaplan bir
snav olduu iin renciler alan d derslerde de bir eyler yapmaya almaktadrlar. Dershanenin
alan d derslere katksnn olup olmad konusunda 10 kii olumsuz cevap vermitir. Olumlu cevap
veren 40 kii arasnda ise en ok Trke cevab verilmitir. Bu sonu da gstermektedir ki szel blm
rencileri, alan d derslerde saysal blm rencilerine gre daha ok zorlanmaktadrlar ve yaplan
derslerin faydasn grmemektedirler.

Tablo 14: Cinsiyete Gre Mezun Olunan/Olunacak Lise

Mezun Olunan / Olunacak Lise (SS) Toplam
Anadolu
Lisesi
zel Lise Genel Lise
Meslek
Lisesi

Cinsiyet
Kz
15 1 7 5 28
53,6% 3,6% 25,0% 17,9% 100,0%
Erkek
13 7 2 22
59,1% 31,8% 9,1% 100,0%
Toplam
28 1 14 7 50
56,0% 2,0% 28,0% 14,0% 100,0%

Tablo 15: Cinsiyete Gre Dershaneye Gitme Sebebi

Dershaneye Gitme Sebebi Toplam
Okulda
grdm
dersleri
tekrar etmek
iin
SBS/SS'ye
daha iyi
ekilde
hazrlanmak
iin
Ailem
istedii iin
Arkadalar
m da
dershaneye
gittii iin
Okul
yetersiz
kald iin
retmen
tavsiyesi
zerine

C
i
n
s
i
y
e
t

Kz

5 40 2 1 4 52
9,6% 76,9% 3,8% 1,9% 7,7% 100,0%
Erkek

2 39 4 1 1 1 48
4,2% 81,3% 8,3% 2,1% 2,1% 2,1% 100,0%
Toplam

7 79 6 2 5 1 100
7,0% 79,0% 6,0% 2,0% 5,0% 1,0% 100,0%

96

Tablo 16: Cinsiyete Gre Devamszlk Durumu

Dershanede devamszlk yapyor mu?

Toplam
Evet Hayr
Cinsiyet
Kz
13 39 52
25,0% 75,0% 100,0%
Erkek
15 33 48
31,3% 68,8% 100,0%
Toplam
28 72 100
28,0% 72,0% 100,0%

Tablo 17: Cinsiyete Gre Snava Hazrlanlan Blm
Hangi alandan snava hazrlanyorsunuz?
(SS)
Toplam
Saysal Eit arlk Szel
Cinsiyet
Kadn
11 10 7 28
39,3% 35,7% 25,0% 100,0%
Erkek
11 7 4 22
50,0% 31,8% 18,2% 100,0%
Toplam
22 17 11 50
44,0% 34,0% 22,0% 100,0%

Tablo 14te; kz rencilerin % 53,6s, erkek rencilerin % 59,1i Anadolu lisesinde renim
grmektedir. Kz ve erkek rencilerin de ounluk olarak Anadolu lisesine devam ettii
grlmektedir. Bu durumun ortaya kmasnda genel liselerin birounun Anadolu lisesine
dndrlm olmas byk etkendir. Ayrca niversite baarsnda Anadolu lisesine gitmeye duyulan
gereksinim de nemlidir. Ortaya kan baarlarda snf ve arkada ortamn oluturan kiiler faktr
de nemlidir. Bu sonucun ortaya kmasnda bu da etkili olmutur. Tablo 15 incelendiinde ise; kz
rencilerin % 76,9u ve erkek rencilerin % 81,3nn SBS / SSye daha iyi hazrlanmak iin
cevabn verdikleri grlmtr. Buradan da anlalaca gibi merkezi snavlardaki yarn dershaneye
gitmede etkisi byktr. Bu durum kzlarda da erkeklerde de ayn sonucu vermektedir. Tablo 16da;
Dershanede devamszlk yapyor musunuz? sorusuna kz rencilerin %39u, erkek rencilerin ise
% 33 hayr cevabn vermitir. Erkek rencilerin devamszlk yapma eiliminin daha fazla olduu
grlmektedir. Tablo 17de; snava hazrlanlan blmn cinsiyete gre dalm yledir: Kz
rencilerin % 39,3, erkek rencilerin ise % 50si saysal blm cevabn vermitir. Erkek
rencilerin daha ok saysal alana yneldii grlmtr. Bu durumun ortaya kmasnda
mhendislik blmlerinin saysal alanda olmas byk bir faktrdr.
SONU VE DEERLENDRME
Elde edilen sonular gstermektedir ki dershaneler renciler asndan merkezi bir nemde
bulunmaktadr. Aileler her trl maddi imknlarn zorlayarak ocuklarn dershanelere gndermeye
almaktadrlar. yle ki artk dershaneler baar iin vazgeilmez bir konuma gelmilerdir. renciler
o yl merkezi bir yerletirme snavna girmeyecek dahi olsalar dershaneye gitmektedirler. Bunun en
nemli sebebi de son snfa geldiklerinde rakiplerinden daha nde olmak istemeleridir. Rakip
kelimesi eitim alannda kullanlnca kulaa pek ho gelmemektedir. Fakat rencilerin adeta kstl
olan kontenjanlar iin yartrlyor olmas bu kavram kullanlr klmtr.
renciler, eksiklerini kapatma konusunda okuldan ok dershanelere bavurmaktadrlar. Merkezi
yerletirme snavlarnn test eklinde uygulanyor olmas renciler iin olumsuz bir durum
yaratmaktadr. nk renciler konunun derinine inerek ve zmseyerek renmek yerine snavda

97

kacak konular ve snavda kt kadarn renmek eilimindedirler. Bu da eitim sistemimizde
rastlayabildiimiz bir olumsuzluu ortaya karmaktadr; ezberci eitim. Srekli test tekniine alan
renciler niversite okumaya baladklarnda zorluk ekmektedirler. Kendilerini szl olarak ifade
etme becerileri geliememektedir.
Bu anlamda alnmas gereken nlemler vardr. ncelikle dershaneye giden renci iin okulun
ikinci plana atlmas durumu nlenmelidir. Dershaneler okulun verdiklerini destekler durumda
olmaldr. Bunun salanmas iin okul ve dershane ibirlii nemlidir. Son zamanlarda okul ve
dershanedeki rehberlik retmenleri rencilerin snav sonularn deerlendirme konusunda ibirlii
iindedirler. Ayn zamanda okullarda dershanelerin deneme snavlar uygulanmaktadr. Bu hem
dershanelerin tantm iin yaplmakta ayn zamanda okullarda dershaneye gidemeyen rencilerin
durumlarn renmeleri iin faydal olmaktadr. Son zamanlarda dershanelerin kaldrlacana ilikin
haberler yaylm olsa da henz bir netlik bulunmamaktadr.
KAYNAKA
Acar, . (2012). Eitimin Sosyal levleri Balamnda Dershaneler (zmirden Bir rneklem),
Baslmam Yksek Lisans Tezi, Adnan Menderes niversitesi: Aydn
Akyz, Y. (2008). Trk Eitim Tarihi, Pegem Yaynclk: Ankara
Altunda, ., Nartgn, . S. ve zen R. (2011). rencilerin Sosyal ve Ekonomik
Yaamlarna Dershanelerin Etkisi, 2nd International Conference on New Trends in Education and
Their Implications, 27-29 Nisan 2011, Antalya, Siyasal Kitabevi: Ankara
Ankara Ticaret Odas nternet Sitesi (2004). Dershaneler Dosyas
http://www.atonet.org.tr/yeni/index.php?p=235&l=1
Ayta, K. (1984). Eitim Politikas zerine Konumalar, Trk nklap Tarihi Enstits Yaynlar:
Ankara
Atatrk Aratrma Merkezi (2004). Trkiye Cumhuriyeti Tarihi 2, Can Yaynevi:Ankara
Dal, S. (2006). zel Dershanelere renci Gnderen Velilerin zel Dershaneler Hakkndaki Gr
ve Beklentiler (Kahramanmara rnei, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Kahramanmara
St mam niversitesi: Kahramanmara
Duru, . (2007). Ankara ehrinde Dershanelerin Dal, Baslmam YksekLisansTezi, Ankara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits: Ankara
Ergn, M. (1992). Eitim ve Toplum, Ocak Yaynlar: Ankara
Gk, F. (2005) niversiteye Girite Umut Pazar: zel Dershaneler Eitim Bilim Toplum Dergisi, c.
III., s. 102-109.
Gven, . (2010). Trk Eitim Tarihi, Naturel Yaynclk: Ankara
Harf Devrimi (2012). http://www.ataturkdevrimleri.com/yazi-64-harf-
devrimi.htmlhttp://tr.wikipedia.org/
Kse, E. ., Kurt, M. ve Temelli, A. (2010). zel Dershanelerin Biyoloji retimineKatklarnn
renci Grlerine Gre Deerlendirilmesi Kuramsal Eitimbilim Dergisi, c. 3, s. 2, ss. 149.
Kse, M. R. (1999) niversiteye Giri ve Liselerimiz Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi
Dergisi, s. 2, ss. 51-60.
Marshall, G. (ev. Aknhay, O., Kmrc, D.) (1999). Sosyoloji Szl, Bilim ve SanatYaynlar:
Ankara
MEB (2010). 18. Milli Eitim uras Kararlar, Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl: Ankara
Milli Eitim Bakanl Resmi nternet Sitesi (2012). Tevhid-i Tedrisat Kanunu veMedreselerin
Kaldrlmashttp://www.meb.gov.tr/belirligunler/10kasim/inkilaplari/
egitim/tevhidi_tedrisat.htm

98

tverici, A. (1996). zelletirme rnei Olarak zel Dershane Eitimi, Baslmam
Yksek Lisans Tezi, Dokuz Eyll niversitesi: zmir
lme, Seme ve Yerletirme Merkezi (2012). www.osym.gov.tr
zden, M. (2010). Kimya retiminde Okul ve Dershane Eitiminin Karlatrlmas:Malatya li
rnei Trk Eitim Bilimleri Dergisi, c. 8, s. 2, ss. 397-416.
http://www.tebd.gazi.edu.tr/arsiv/2010_cilt8/sayi_2/397-416.pdf
zel retim Kurumlar Genel Mdrl (2012). http://ookgm.meb.gov.tr/
Sakaolu, N. (1992). Cumhuriyet Dnemi Eitim Tarihi, letiim Yaynlar: stanbul
Sabah Gazetesi nternet Sitesi (2012). Dershaneler Azald zel Okullar Artt
http://www.sabah.com.tr/Egitim/2012/05/16/dershaneler-azaldi-ozel-okullar-artti
Tanilli, S. (1996). Nasl Bir Eitim stiyoruz?, Cem Yaynevi: stanbul
Tezcan, M. (1997). Eitim Sosyolojisi, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Yaynlar: Ankara
Toprak, G. N. (2008). Cumhuriyetin lk Dneminde Trk Eitim Sistemi ve Ky
Enstitleri, Yksek Lisans Tezi: Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits:Afyon
Trk Eitim Dernei (2005). Trkiyede niversiteye Giri Sistemi Aratrmas ve zm neriler,
www.ted.org.tr
Trk, E.ve Katrc, M. (2010). Cumhuriyet Dneminde Trk Milli Eitim SistemindekiGelimeler,
M.E.B. Strateji Gelitirme Bakanl: Ankara
nsal, N. (2012). Trkiyede Eitim Planlamas ve Kalknma Planlarnda Eitim Eitim Blteni
Dergisi, www.egitimbulteni.com
Uygun, S. (2012). slamiyetten Sonra Trklerde Eitim, www.selcukuygun.com
http://fatihprojesi.meb.gov.tr
http://ookgm.meb.gov.tr/mevzuat.html
www.meb.gov.tr
www.mevzuat.meb.gov.tr
www.pegem.net
www.tarihim.org
www.tbmm.gov.tr
www.tdk.gov.tr

AMF 1 OTURUMU
OCUK-1:
UCUKLUK HALLER

101

TA ATAN OCUKLAR MERSN RNE
Hasan GRBZ
1

ZET
Ta atan ocuklar konulu bu alma 90den fazla kadn, ocuk, erkek, yerel siyasetiler ve
milletvekili ile derinlemesine grme teknii kullanlarak yaplm bir yaplmtr. Ama Mersin ili
rnek alnarak lkemizin nemli bir sorunu olan fazla saha aratrmas yaplmam olan medyada ta
atan ocuklar olarak bilinen konuyu sosyolojik gzle analiz etmektir. Bitmemi bir alma olmakla
beraber ilk bulgular bu sempozyum da sunulacaktr. Mersin ili Dou illerinden ok fazla g alan bir
kentimizdir. Dolaysyla Krt nfusunun youn olduu illerimizden birisidir. Krt kkenli vatandalar
gecekondu evlerinde ve genelde enformel ilerde ve sigortasz almaktadr. Ortalama ocuk says 5-
6 civarndadr. ocuklar gnn yarsnda okula, dier yarsnda ise sanayide raklk ve ayakkab
boyacl gibi deiik ite almaktadrlar ve bir sre sonra da ounluu eitimine ara
vermektedirler. Bu ocuklarn nemli bir ksm madde bamllndan gaspa kadar ocuk
mahkemelerinde kayd bulunmaktadr. Btn bu gelimelere ek olarak lkemizin en byk
sorunlarndan olan Krt sorunu da btn yakcl ile bu mahallelerde etkisini gstermektedir Ta
atan ocuklar gereini ele alnrken yukarda paylatmz birok gerek gz ard edilmektedir.
Ekonomik ve kltrel yoksunluk iinde byyen bu ocuklara devletin bak imdiye kadar birka
SODES projesi dnda polisiye nlemlerden te gidilmemitir. Bu almada tm boyutlaryla ta
atan ocuklar sosyolojik bir bakla ele alnacaktr.
Anahtar Szckler: Krt sorunu, ta atan ocuklar, zorunlu g, terr olaylar
ABSTRACT
This study themed on children throwing stones is conducted with the technique of inquires
thoroughly held among more than ninety women, children, men, local politicians and members of
parliament. It was known as children throwing stones is a significant problem of our country. The
purpose of this study is the sociological analysis of children throwing stones which is not sufficiently
researched in the media. The study has not been finished and the findings will be presented in the
symposium. Mersin takes many immigrants from Eastern provinces of Turkey. Therefore, it is one of
the most Kurdish populated provinces. Kurdish people live in shanties and they work in the informal
jobs without insurance. They have on average 5-6 children. The children spend half of their time at
school, then, they have to work at industry as apprentice and shoeblack at remaining time. After a
while, most of the children drop out. Most of these children who are addicted to drugs and involve in
crime such as extortion are registered in juvenile courts. In addition to these developments, one of the
most important problems of our country, Kurdish problem with all violence, can be seen in these
districts. Most of these realities, which are mentioned above, are ignored, while children throwing
stones problem is handling. These children are growing with economic and cultural depression.
Moreover, the state view against to these children is to develop few SODES project and security
precaution with police. In this study, children throwing stones will be handled with all dimensions
from the sociological aspects.
Keywords: Kurdish problem, children throwing stones, forced migration, terrorist incident

GR:
Yazmzn aknda sk sk vurgulayacamz gibi ta atan ocuklar diye tabir edilen sorun
gndemimize Krt sorunu ile birlikte girmitir. Bu yzden hepimizin bildii Krt sorununu ana hatlar
ile ele almakta fayda vardr. Krt sorunu Trkiye Cumhuriyetinin Osmanl mparatorluundan miras
ald bir sorundur(Olson, 1992, Cemil, 19992 ve Bruinessen, 2013-1999, Aygn, 2009).Yeni Trkiye
Cumhuriyetinin kurulu felsefesi ise Krt sorunun katmerleneceinin habercisiydi. Cumhuriyetin
kurucu unsurlar(yani genel anlamda Kemalizm felsefesi etrafnda kmelenenler) tm dnyada Fransz

1
Yksek Lisans rencisi, Mersin niversitesi, Sosyoloji Blm ,:hasanhuseyingrbz@gmail.com..

102

htilali ile birlikte balayan Atatrk milliyetilii temelli resmi ideoloji
2
tesis ederek ulus devlet ina
etmeye alt. Yeni Cumhuriyette Mslman olmayan kesimler(Ermeniler ve Rumlar) dland, Trk
olmayan Mslmanlar ise mstakbel vatanda sayld. Bylece Krtler, erkezlerle birlikte mstakbel
vatanda olarak kabul edildi ve fakat ayr bir kimlik olarak inkar edildiler ve gerek gnll olarak
gerekse zora dayal olarak asimilasyona zorlandlar(Yeen, 2006:48). Fakat Osmanl
imparatorluundan kalma imtiyazl olan Krtler, kurtulu savandakikatklarndan dolay Mstakbel
Trk olmaktan te beklentileri vard. Bu beklentilerin ilki Trkiye Cumhuriyetine karlk ilk
isyanlardan birisi olan ve kimilerince dini isyan olarak grlen eyh Sait isyan ile kendini
gstermitir
3
. Sonrasnda kanl bir ekilde bastrlan Dersim syan
4
patlak vermitir. Kanl bastrlan
Dersim syanndan sonra1960lara kadar sren bir sessizlik srd ve son Krt syanna
5
kadar Krt
sorunu devletin bana bela olmamtr(Yeen, 2011:138). Bu isyann iinde birok rgtl ve
rgtsz; silahl ya da silahsz kanatlar olsa da, PKK arln koydu ve iin iine 1984ten bu yana
balayan imdiye kadar 40 bin vatandan lmne yol aan atmalara brakt. Bu olaylar neticesinde
hem ordu hem de PKK glerinden dolay vatandalar kylerini boaltmaya ve byk ehirlere g
etmeye balad. 1995 karanlk faili mehullerin yaand bir dnemde balayan zorunlu gler
6
son
zamanlara kadar devam etmitir. zellikle SHP ve DYP koalisyonu zamannda gerek hkmetin
bilgisi(gz krpmas)dhilinde ama ou zaman derin devlet gerek dnemin puslu havas gerekse
hkmetin pasifliinden dolay, hukuk devleti inenmitir.
Bu dnemde vurgulamamz gereken gelimelerden birisi de ky koruculuu sistemidir. Zorunlu
glerin ve faili mehullerin youn olduu 1995li yllarda halk PKK, kontrgerilla ve ky
korucularnn arasnda skm almtr. Ky koruculuu sistemi devletin ilk olarak Cumhuriyetin ilk
dnemlerinde uygulamaya koyduu halkn kendi kendisini savunmasna ynelik bir sistemdir. 26 Mart
1985 tarih ve 3175 sayl yasa ile geici ky koruculuu kabul edildi. Bu kanuna dayanlarak 27
Haziran 1985 tarihinde ky koruculuu kabul edildi.22 kentte balad, 1990l yllarda 80.000 bulan
ky korucular bir sre sonra azaltld, uan itibari ile gnll ky korucular ile birlikte 70 bin
civarndadr(Paker ve Aka, 2013:8).Ky koruculuunda ama, blge hakknda salkl bilgi alnmas,
ibirlikiliinin resmilemesi ve kanunda tanmland gibi halkn kendini savunmasyd(a.g.e, 11).
Ky koruculuu sistemi kanunun sistemi tanmladnn ok tesine gemi bir sistemdir. Ky
korucular kontrgerilla ile birlikte Krt siyasetinin nde gelenlerine karn uygulanan faili mehullere,
adam karma, tecavz, ikence ve kt muamele, ky yakma, Mardin ili Mazda ilesi Bilge
Kynde olduu gibi toplu cinayetlere kadar giden
7
birok olaylara karmtr. Krt halklar
koruculua kar olanlar ve olmayanlar olarak ikiye blnmtr.
MERSNDE KRT CORAFYASI:
Mersin, Dou illerinden ok fazla g alan bir kentimizdir. Mersinin Krt mahalleleri
8
iie
gemi evleri ve mahalleleri ile son 30 yldan beri g alan mahalelerdir. zellikle son 15-20 yldr
ekonomik ve zorunlu g nedeniyle memleketlerinden tanmak zorunda olan kiilerden oluur.
Kentin her blgesine yerlemi olsalar da zellikle Akdeniz lesinde younlaan gecekondu evlerinde

2
Atatrk milliyetilii T.C vatanda olan herkesi Trk olarak kabul eden kklerini Orta Asya Trklerinde arayan Resmi dili
Trke olarak kabul eden resmi devlet ideolojisi oldu. Atatrk sonrasnda Krtlerin kimlik olarak ayr bir ulus olduklar
reddedildi ve Trklerin kolu olduklarna dair teoriler ortaya atld. Krte yakn zamanlara kadar dil olarak kabul edilmedi.
3
eyh Sait syan resmi kaynaklara gre Yeni Trkiye cumhuriyetine kar 1925 ylnda kalklm bir isyandr ve dini
referansldr. eyh Sait ve 47 yneticisi idam edilmitir. Bu konuda ayrntl bilgi iin bknz.(Bruinessen, 2009)
4
Dersim syan-Osmanlnn son dnemlerinden balayan Dersim Meselesi, 1938 Dersim Katliam ile tarihe geer. 10000
civarnda kii ldrlm ve yine on binlercesi srgne gnderilmitir. Ayrntl bilgi iin baknz(Aygn, 2009)
5
Yeen son Krt isyan kitabnda sadece PKK ekseninde bakmyor ve 1960lardan bu yana baladn belirtmektedir.
6
Resmi rakamlara gre terr yznden yerlerinden edilen nfusun says 380.000 civarndadr. Bu rakam 853 ky ve 2.183
mezrada bulunan 48.822 evin boaltlmasna karlk gelmektedir. Rakamlar HD internet sitesinden ulalmtr. Eriim
Tarihi: 29.07.2013, http://www.ihd.org.tr/portal/index.php/component/k2/item/304-zorla-yerinden-etme-uygulamasi
7
1999-2009 arasnda ky korucularnn iledii sularda ky yakma-38, ky boaltma-14, Tecavz-12, Karma-22, silahl
saldr-294, yaralanma-259, silahl saldr onucu lm-183, kayp-2, gasp-70, yargsz infaz 50, ikence ve kt muamele 562,
gz altna alma 59, intihara sebebiyet verme 9, orman yakma-17 (bknz .Paker ve Aka, 2013:25)
8
Mersinde Krt nfusu her blgeye yaylmasna ramen 19995 ylnda balayan ky boaltma ve terr eylemlerinden dolay
Mersine byk gler yaanmtr. Bu gler sonucunda Akdeniz ilesine birok gece kondu Krt mahalleleri kurulmutur.
Bu mahallelerin birok ismi olsa da(Gney, ilek, 23 Nisan, ay, evket Smer, Gne, Kiremithane, Turgut Reis vb) genel
olarak siteler mahallesi denir.

103

otururlar. Genelde gelen gler yakn akraba ve hemerilerinin yanlarna gerekletii iinde,
mahalleler belli kentlerle anlr olmutur
9
. G eden aileler genelde kendi blgelerindeki kltrel deer
yarglarn ve aile yaplarn olduklar gibi kente tarlar ve sadece e dostlarn yaad birka katl
kendilerine ait apartman ve gece kondular da yaarlar
10
. Ailelerde genelde ocuklarda dhil olmak
zere ounluk informel ilerde ve sigortasz allr. Ortalama ocuk says 5-6 civarndadr ve
genellikle kk yalardan itibaren i hayat ile tanrlar. ocuklar gnn yarsnda okula, dier
yarsnda ise sanayide raklk ve ayakkab boyacl gibi deiik ite almaktadrlar. Bir sre sonra
ou eitimine ara verir tamamen i hayatna atlp, birok tehlike ile kar karya gelirler. Bu
tehlikeler sigara, esrar gibi madde bamll ile balar, hrszla, ta atmaya ve kapkaa kadar birok
sula tanmalarna neden olur. ocuk mahkemelerinde gasptan- hrszla, ta atmadan-aile ii iddete
birok Krt ocuunun kayd bulunmaktadr.
SU VE REHABLTASYON
Bizim konumuz olan ta atan ocuklar aslnda sadece ta atmak sular ile kar karya deiller,
ayn zamanda madde bamllndan, cinsel istismara, kapkatan hrszla kadar birok sula yz
yze kalmaktadrlar. Devletin sua bulam bu ocuklara ynelik ald tedbirler genel manada
03.07.2005 tarihinde kabul edilen 5395 sayl ocuk Koruma Kanununa
11
gre uygun nlemler
alr.Devlet genel manada kanun gerei bu ocuklara sulu ocuk olarak deil sua srklenmi
ocuk olarak grr. Ayn kanunun birinci maddesi bu amac aka belirtmektedir (Madde- (1) Bu
Kanunun amac, korunma ihtiyac olan veya sua srklenen ocuklarn korunmasna, haklarnn ve
esenliklerinin gvence altna alnmasna ilikin usl ve esaslar dzenlemektir.). Yani bu kapsamda 18
yan doldurmam her ocuk sua srklenmi ocuk olarak grlr. Bu ocuklarn yarglanmas iin
12 yanda olmas gerekir. Kanunen 12 yandan kk ocuklar sulu kapsamna alnamaz. 15 yan
doldurmu ocuklar ise ocuklar ar ceza mahkemelerinde cezalandrlr. Yalnz 15 yan
doldurmam ise st snr be yl gemeyen sulardan dolay tutuklama karar verilemez. Bu yzden
ocuklar iin koruyucu ve destekleyici tedbirler alnr. ocuk mahkemelerinde yarglanan sua
srklenmi ocuklarla ilgili mahkeme ihtiyaca gre ocuklara ynelik baz tedbirler alr. Bu tedbirler
unlardr:
Koruyucu ve destekleyici tedbirler
Madde 5- (1) Koruyucu ve destekleyici tedbirler, ocuun ncelikle kendi aile ortamnda
korunmasn salamaya ynelik danmanlk, eitim, bakm, salk ve barnma konularnda
alnacak tedbirlerdir. Bunlardan;
a) Danmanlk tedbiri, ocuun bakmndan sorumlu olan kimselere ocuk yetitirme konusunda;
ocuklara da eitim ve geliimleri ile ilgili sorunlarnn zmnde yol gstermeye,
b) Eitim tedbiri, ocuun bir eitim kurumuna gndzl veya yatl olarak devamna; i ve
meslek edinmesi amacyla bir meslek veya sanat edinme kursuna gitmesine veya meslek sahibi bir
ustann yanna yahut kamuya ya da zel sektre ait iyerlerine yerletirilmesine,
c) Bakm tedbiri, ocuun bakmndan sorumlu olan kimsenin herhangi bir nedenle grevini yerine
getirememesi hlinde, ocuun resm veya zel bakm yurdu ya da koruyucu aile hizmetlerinden
yararlandrlmas veya bu kurumlara yerletirilmesine,
d) Salk tedbiri, ocuun fiziksel ve ruhsal salnn korunmas ve tedavisi iin gerekli geici
veya srekli tbb bakm ve rehabilitasyonuna, bamllk yapan maddeleri kullananlarn
tedavilerinin yaplmasna,
12

9
Mesela evket Smer Mahallesi daha ok Siirtlilerden olumutur.
10
Neden sadece bu mahallelerde oturuyorsunuz? Ya da ehrin dier mahallelerine neden tanmyorsunuz sorusu
sorduumuz maddi durumu dierlerine gre iyi olan bir kii u cevaplar vermitir.
a-Buralara almz.
b-ehrin dier blgelerine tandmda hastaneye iim dse kimse gelmez, lsem milletin on gn sonra haberi olur.
Buralara tanmamzda akrabalk ba ok etkilidir.
11
Kaynak:http://www.mevzuat.gov.tr/Metin.Aspx?MevzuatKod=1.5.5395&MevzuatIliski=0&sourceXmlSearch=
12
ocuk Koruma Kanunu ile ilgili ayrntl bilgi iin baknz: http://www.mevzuat.gov.tr/

104

Tabi ki bu kanun sadece ta atan ocuklar iin deil sua srklenmi ve her trl istismara
uram tm ocuklar kapsamaktadr. Bu koruyucu tedbirler, bakm tedbirini Aile ve Sosyal
Politikalar l Mdrlne bal bakm merkezleri(Erkek/kz bakm merkezleri), salk tedbirini l
salk Mdrlne bal hastaneler, Danmanlk ve eitim tedbirlerini ise Milli Eitim Mdrlne
bal kurumlarda psikolog ve psikolojik danmanlarca verilir. Mersinde 2013 tarihi itibari ile
yaklak 771 Danmanlk tedbiri verilmi(Danmanlk tedbiri, ocuun bedenen ve ruhen ypranm
olan kiiliinin rehabilite edilmesi ve toplumsal yaama katlmas noktasnda desteklenmesi
hizmetlerini kapsar. )ocuk vardr. Bu ocuklarn yaklak 75i (rakamlar sadece 2008-2010 aras
dneme aittir) ta atan ocuklardr. u an tam olarak say bilinmemektedir. Bu konuda resmi bir
bilgi almak mmkn deildir. Tm Trkiyede 2006dan Terrle Mcadele Kanununun deitii
2010 Temmuz ayna kadar 12-18 ya aras yaklak 4000 ocuk terrsulusu olarak gvenlik glerine
ta attklar gerekesiyle yaanan toplumsal olaylardagzaltna alnm ve/veya
tutuklanmlardr(eran, :2010:1).
Peki, bu hapse atlan ta atan ocuklar ve dier tr sua srklenen ocuklar iin hapishane
sreleri ocuklarda gerekten bir rehabilite ve toplumsal yaama kazandrma noktasnda bir ilevi
gryor mu? Yakn zamanda Mersin(Pozant)
13
ocuk Tutukevinde yaanan tecavzler ve daha sonra
nakledildikleri Ankara (Sincanda)
14
ocuk Tutukevlerinde yaanan tecavz vakalar durumun pek i
acc olmadn ve devletin acil nlem almas gerektiini gstermesine ramen ierden kan
ocuklarla yaptmz grmeler pekte bir nlem alnmadn gstermektedir. Cezaevleri ocuklar
iin rehabilitasyon ilevi grmekten ok Faucoultun yazlarnda sk sk belirttii gibi disiplin edici ve
edilgen bir kiilik oluturma ilevi grdn gstermektedir. Cezaevinde yakn zamanda km
roman bir ocuk ierdeki durumu bize yle anlatmaktadr.
Cezaevi nasl bir yer?
C. adl vatanda: Cezaevine Allah dmanm drmesin abi. Kouta i yaptryorlar, kou
temizliini biz yapyoruz. Kou temsilcisi var, temizlikten sorumlu var, tuvalet temizlikileri var,
kou odalarn temizleyenler var.
Cezaevine ka kere dtn?
Cezaevine ikinci dtm iin torpilliyim. Cezaevine yeni denler bulak ykyor ve st
ranzada yatyorlar. ini iyi yapmayanlar ceza alr. Mesela bulak temiz deilse temizlik bakann
kou mesulu dver, oda kendi altndakini dver. Kou Sorumlusu temizlik bakann dver ve ek
pasla birka tane vurur, Temizlik sorumlusu da onun altndakini dver.
Cezaevinde bir alt st ilikisi mi var?
Her ey izinle yaplr ve izinsiz birey yapanlar cezalandrlr. Ben Pozantda gardiyanlara ay
datyordum ve Cezaevi mdr bana bu iim verdi. Bizim kou sevildii iin bana bu ii verdiler.
Sevildiim iin cezaevi dna kp temizlik yapyordum, cezaevi psikolouna evrak gtryordum,
askerlerle konuuyordum, btn bunlar ben sevildiim iin yaplyordu. Mahkmlara sigara yasa
vard ve ben sevildiim iin bana izin veriyorlard.
Ka ay kaldn eri de?
Ben 7 ay yattm, Mersin cezaevinde gardiyanlardan dayak yedim, sebebi ise alyordum, bana
neden geldin dediler, dosyamda gasp yazyordu, nitelikli gasp yazyordu. Gardiyan bana sen kimsin ki
gasp yapyorsun dedi ve bana tekme tokat dvdler beni. Ba efendi benim tandm knca, oda
gardiyan dvd.
Peki, cezaevinde grd baskdan dolay ynetime ikayet eden olmuyor mu?

13
Radikal gazetesinin 02.25.2012 tarihli saysnda http://www.radikal.com.tr/turkiye/pozanti_cezaevinde_neler_oluyor-
1079884
14
Sabah Gazetesinin 24.08.2012 tarihli saysnda ki haber http://www.sabah.com.tr/Gundem/2012/08/24/sincan-cezaevinde-
tecavuz-skandali

105

Cezaevinde urad baskdan dolay ikyet ediyorsa, kouun dna kp baryor ve
huzursuzluk karyorsa o tr kiilere kap ocuu'' deniyor. Yani o.. ocuu ile e anlaml olur ve
aforoz edilir.
Yeri gelmiken cezaevleri ile ilgili ilgin bir tahlili de ortaya koymakta fayda vardr. Cezaevine
den ocuk ne ekilde olursa olsun ierdeki farkl sua bulam kiilerle tanmakta ve birok
yasad konularda adeta bilgi ve tecrbe kazanmaktadr. rnek vermek gerekirse kapka ocuk,
kendilerine gre isim taktklar farkl dallardaki hrszlk trlerini(mesela evlere girme)dallar
mesleini renmektedir. ronikte olsa ceza evlerinin byle ilevleri de vardr.
TA ATAN OCUKLAR KMDR?
Ta atma eylemleri Trkiyenin karanlk yllar olarak da adlandrlan faili mehullerin, Devlet-
PKK atmalarn younlat ve dolaysyla da glerin artt 1990l yllarnnsonlarna rastlar.
Gle gelenlerin kimileri atmalarn ve ekonomik zorluklarn dayatt aresizlikten, kimileri ise
askerlerin zorlamas ile g etmek zorunda kalmlardr. TESEVin yapt aratrmada sorunu arpc
bir ekilde ortaya koyuyor:
Bu aratrma erevesinde gerekletirilen grmeler, 1990lardaki yerinden etme tecrbesinin de
Krt yurttalarn nemli bir ksmnn hem temel vatandalk haklarnn ar ihlali hem de bizzat
vatanda (bizden) olma hallerinin geici olarak askya alnmas pahasna gerekletiini gsteriyor.
1990larda gerekleen yerinden etme srecinde, askeri darbe ynetimince hazrlanan 1982
Anayasasnn 35. maddesiyle dzenlenen mlkiyet hakk, 23. maddesiyle dzenlenen seyahat ve
yerleme hakk ve 21. maddesiyle dzenlenen konut dokunulmazl hakk, bir milyonun zerinde
Krt vatanda ve binden fazla yerleim yerini kapsayacak biimde ihlal edildi. Baka bir deyile,
neredeyse her on Krt vatandatan biri, birka sene iinde yerinden edilerek temel vatandalk
haklarndan mahrum brakld. Yerinden etmenin bu devasa kapsam Krt vatandalarn nemli bir
ksmnn bizlik (ulusal topluluk) iindeki statlerinin kuvvetli bir biimde sarslm olduunu
gsteriyor (Kurban ve Yeen, 2012:14).
Yukarda belirttiimiz gibi 1990l karanlk yllarda balayan byk kentlere yaplan gler
sonucunda byk kentlerde kurulan gecekondularda byyen bu ailelerin ocuklardr. Bu ocuklar
ailelerin anlatt ky yakmalar, lmler ve gzyalarhikyeleri ile bym olanounun gelecekten
umudu olmayan en az 5-6 karde sahibi olan ocuklardr. ounluunun kyleri yaklm olarak
memleketlerini brakm gelmi bu ailelerin ounluu ellerindeavularnda bir ey olmad iin
enformel sektrlerde almaya balarlar. Mahallelerde isizlik yaygndr, alanlarn ounluu ise
asgari cretin altnda ve sigortasz almaktadrlar. Kz ocuklarnn nemli bir ksm okula ya hi
gitmezler ya da alacak yaa gelince okuldan alnmaktadrlar
15
. Erkek ocuklarnda da okula
gitmeyenler olmakla beraber kzlar kadar Youn deildir. Her iki cinsiyette de okula gidenlerden kz
ocuklar narenciye bahelerinde, erkek ocuklar ise sanayide raklk, berber kalfal, restoranlarda
komi, boyaclk vb. biimsel olmayan sektrlerde almaktadrlar. Hatta hem raklk hem de
boyaclk yapan erkek ocuklara da almamzda karlatk.
Bylesi bir ortamda byyen bu ocuklarn mahallelerinde hrszlk, gasp ve esrar sat yksek
orandadr. Grtmz birok mahalleli bu yasad olaylarda polis siyaset dnda hibir su
olayna etkili bir ekilde sava vermedii iin
16
salksz bir koulda byyen bu ocuklar iin gvenli
bir yarn mmkn deildir. Bu konuda mahallede konutuumuz bir gen yle demitir.
Burada her ailede mutlaka bir kii esrar imektedir ve bir ekilde mahallemize gelmektedir. Poliste
maalesef bu duruma tepkisiz kalmaktadr. Siyaset yapmasnlar ne yaparsa yapsnlar inanc vardr.
Akama kadar bahede srtnda kpe 25-22-23 para alyor ve 20 lirasna esrar alp imektedir. Esrar
mahalleye kimin sokulduu bilinmiyor. Eroin iilmesi nadirde olsa vardr. Mahallede her yere kamera
koyup yerletirip en kk hareketlilii gren polis esrar iilmesine neden engel olmamaktadr(. Adl
vatanda).

15
Babamza gre biz elimiz ekmek tutacak yatayz ve o gece eve ekmek getirmediimizde kyamet kopuyor ve gerektiinde
dvyordu(. Adl vatanda).
16
Sylentiye gre polis ocuklarn siyasetle uramalarn istemedii iin esrar sat ve dier adli vakalara bilerek mdahale
etmedii sylenmektedir.

106

Eitim
Bylesi bir ortamda ocuklarn eitim ortamlar da salkl deildir. Okullar gerekli donanmdan
yoksun, snflar kalabalk, yeterince gvenlik nlemi yok(okullarla karakollar yakn olduundan dolay
ocuklar eylemlere ahit olduklar gibi erken yalarda travmalarla, iddetle ve hatta biber gazlaryla da
tanyorlar) ve sk sk retmen deiikliinden dolay eitim kalitesi yeterince gelimemitir.
rencilerin nemli bir ksm eitim yaamna ilkretim bitiremeden son vermek zorunda
kalmaktadr. Mezun olanlarn ou ise yakndaki dz liseye ve meslek lisesine kaydolmaktadr.
Anadolu ve fen liselerini kazanabilen ocuk yok denecek kadar azdr.
iddet
Bu ocuklarn bydkleri mahallede iddet, hem hayatn hem de terbiye etmenin bir parasdr.
Byklerinden dinledikleri g nedenleri zaten terr ve iddet zerinedir. Her sokan bandaki polis
zaten iddetintemsilcisidir ve her gn neredeyse yaadklar bir travmadr. iddet, ocuklarn terbiye
edilmelerinde bykleri tarafndan kullanlan bir aratr ve babadan ocuuna, erkekten kadna, gl
ocuktan gsz ocuklara uygulanmas normaldir. Gnlk yaamnn azmsanmayacak bir
blmnde szl ve duygusal iddete maruz kalr ve bu durumu iddet olarak alglamaz. Zaten
toplumun nemli bir kesimi iddet deyince sadece fiziksel iddet trn alglar. iddet, zaten bata
Gneydou Anadolu Blgesi olmak zere toplumumuzun her zaman gndeminde yer almtr.
17

Gvenlik Politikas
Hemen hemen Krt kkenli vatandalarn hkim olduu bu mahallelerde genellikle BDP ve dindar
perspektifli partilerinin oy deposudur diyebiliriz. Bu mahallelerde rgte katlm yksek orandadr.
Evlerin ounda bir gerilla, ya bir mahpus ya da gzaltna alnp km bir kii vardr. Bu yzden bu
tr mahalleleri gzlemesi ve kstebeklik yapmas iin karakollar kurulmutur. Bu karakollar sk sk
mahalleye kurduklar mobesse kameralarla ya da kendi istihbarat alar ile pheli grdkleri evleri
basmaktadrlar ve ocuklar tm bu olaylara ahit olmaktadr. Btn bu yaananlar ve anlatlanlar
ocuklarn zihinlerine kodlanmaktadr. Bu ocuklarn zihinlerinde mahalleleri kaleleridir ve polis ve
devletin dier iddet aygtlar dmandr. Hatta baz ocuklarla yaptmz grmelerde Trklk
eittir dmandr. Bu durum neticesinde polise olan bu fke birikimi ocuklarda ta atma eklinde
kendisini gstermitir. Devlet ise ilk defa karlat bu sorun karsnda kapsaml bir sosyolojik
analiz yapmadan ilk etapta gvenlik politikas erevesinde yaklamtr. Devletin bu tutumu sorunun
daha da alevlenmesine hizmet etmitir.
Ta atmak ocuklar homojen bir grup deildir. Ta atmak kimileri iin bir oyundur, kimileri iin
sosyal etkinlik, kimileri iin de siyasetin bir aracdr. Byklerinin sohbetlerinden duyduklar
konumalarda kendilerince siyasi bir sorumluluk alarak dman olarak dndkleri polise kar bir
savatr. ki nemli sebep ta atma eylemini kronik bir siyasi sorun haline getirmitir. Birincisi
devletin bu sorunu sadece gvenlik ve adalet kurumlar aracl ile bir gvenlik sorunu olarak
grmesi; dier neden ise, ailelerden birounda aileden biri ya da birka deiik nedenlerle hapiste
yatmakta ve ocuklar bu durumun sebebini polise yklemektedirler. Evler olmadk zamanlarda
baslyor ve ocuklarn gz nnde polis aramalar gerekleiyor ve gzlerinin nnde bykleri
iddet grmektedir. Evler srekli olarak mobesse kameralar
18
denetim altndadr ve panzerler etrafa
korku salmaktadr. ocuklar bir nevi sk sk psikolojik travma yaamaktadrlar ve polis eittir dman
algs glenmektedir.
MEDYA VE TA ATAN OCUKLAR
Ta atan ocuklara ynelik medyann oundasistemli bir kym politikas gelitirilmitir.
Medyada bu ocuklar beyinleri ykanm ve gelecein terristleri muamelesi grmtr. Bykleri ve

17
Uzun yllar grev yaptm Diyarbakrda ve otobs yolculuklarnda iddet konulu filmlerin ok izlendiine tank oldum.
zellikle Kurtlar Vadisi gibi batan aa iddet ve ataerkillik gsterisi olan dizi baladnda sokaklar boaltlrd.
Otobslerde, Deli Yrek ve Kurtlar Vadisi gibi filmler ok izlenirdi.
18
Mersinde hala birok trafik blgesinde mobesse kamera sistemi yokken evlerin iini gzetleyecek kadar kamera sistemi
kurulmas soruna hala gvenlik anlay ile bakan siyaset algsnn sonucudur.

107

bir takm karanlk eller tarafndan ta atmaya zorlandklar sylentisi yaylmtr.
19
Adalette
20
medyaya
elik ederek, 12 yanda ocuk mahkemelerinde ve 15 yandan sonrada ar ceza mahkemelerinde
yarglayarak nce gz korkutma sonra da rehabilitasyon kurumlar aracl ile de rehabilite
21
edecek
hasta gzyle baklmlardr. Oysaki burada yaptmz gzlemlerde esnaf ve halkta bu ta atma
eylemlerinden sklm ve bir takm karanlk ellerin bu olaylardan dolay bu olay gndemden
dmemektedir. Mahalleli ta atma srasnda tanmadklar ocuklarn olaylarn balatcs olduunu
sylyorlar. Ayrca evik kuvvet polislerinin de bu olaylar kkrttn iddia eden kiilerde vardr.
Yani ksacas ta atan ocuklara sadece birilerinin kandrmas diye tanmlamak ve byle bir algnn
gelimesini salamak hem bu ocuklara ve halka ynelik lkede fke bymesine sebep vermekte
hem de sorunun doru bir ekilde tahlil edilmesi nnde engel tekil etmektedir.
Ayrmclk
Krt kimliinde dolay yaanan ayrmclklar(ie almama, Krt esnaftan alveri yapmama, line
varan u rnekler) ocuklarn tanklnda yaanyor. Devletin meseleyi gvenlik politikas zerinden
zmeye almas polislere yetkilerini rahatlkla amalarn salayacak bir zgven veriyor ve keyfi
davranlara sebep oluyor. ocuklarda bu ayrmclklar ocuk yata grdklerinden bu tr olaylar
zihinlerine kodlanyor ve kendilerince yaplan bu hakszlklara yapabildikleri tek itiraz ya da
ellerinden gelen tek ey ta atmadr. Bu ocuklarn tekiletirildikleri iin kendilerince de kardakileri
Trklk kavram iinde tekiletiriyorlar.
Genel olarak ta atan ocuklarla ilgili gzlemlerimizi yle maddeleyebiliriz:
Ta atan ocuklarla ilgili imdiye kadar ulusal ve uluslararas destekli birka projeden te ciddi bir
nlemler alnmamtr. Kltrel ve ekonomik yoksulluk ortamnda byyen bu ocuklar, bir de Krt
sorunu gerei ile de tannca birer fke patlamasna dnmektedirler.Taatmak,bu ocuklarda
birikmi fkenin da vurumudur.
Grmeler derinletike grld ki ta atan ocuklar olgusu Krt sorunundan bamsz deildir
ve tek bana ele alnp zlemez. ocuklar tarafndan polis talamalar 1990larda ortaya km ve
2000lerde trmana gemitir. Ta atan ocuklar olgusuna sadece gvenlik politikas asndan
baklmas ve her mahalleye karakollar kurularak baz sokak balarna polis destekli ynaklar
yaplmas korsan eylemleri engelleyecei yerde daha ok tetikleyen bir unsur olduu ortaya
kmaktadr.
Ayrca ocuklarla yaplan grmeler de (birka emniyet grevlisinin bireysel zverisi
dnda)polisin yaklam yapc olmaktan uzaktr. ocuklar tahrik etmektedir. Hemen hemen her
ailede bir kii ierdedir ya da gzaltna alnmtr. Polislerin zaman zaman ortam germe ynnde
abalar olduunu birok grmeci beyan etmitir. Polis olayn olduu gnlerde ilgili olan olmayan
herkese hedef gstermeksizin mdahale ettii, su ve gaz skt belirtilmektedir. Bylesi bir duruma
ahit olan H. Adl vatanda u gzlemini bizimle paylamtr.
Arabamla yolda giderken polisi su skan polis aracn grdm ve bilerek arama mesafe koydum ki
polis arac uzaklasn. O arada hal sahada ocuklar top oynuyorlard ve polisin farknda deillerdi.
Polis arac artk evrede olay m olmu ne olmusa, o ocuklara su skt, ocuklarda polis aracna
doru koarak talamaya baladlar.
Olaylarda ocuklar baz kesimler tarafndan kkrtlmakta ve ocuklar bunu bir oyun olarak
alglamaktadrlar. Fakat bu kkrtma ailelerinden gelen bir kkrtma deildir. ocuklarn kendi

19
ocuklarn kkrtlmas bir safsatadr: Burada hep eylem vardr, bu yzden burada yabanc barnamaz. atma srasnda
sklan plastik mermi vcuduma geldi, ben dnm yeni yapmtm, pek siyasete girmem, beni gzaltna aldlar ve derdimi
anlatamadm bou bouna beni dvdler. Bu durumda benim ailemin ve kardelerimin polisten holanmamas doaldr.
Burada polisten dayak yemeyen ve yahut bir yakn ve kardei ierde olmayan bir ev nerdeyse yok gibidir. Bu durumda bu
ocuklar durduramazsn, bu ocuklar polis grdnde aklna dayak, gzalt ve gaz geliyor. Bu yzden bu ocuklar polisle
ba etmek iin tek ara ta gzkmektedir(Mahalleden E. adl bir gen).
20
ocuk koruma kanunu
21
5395 ocuk Koruma Kanununa gre ocuk Mahkemeleri, Sosyal Hizmetler Mdrlkleri, Rehberlik Aratrma
Merkezleri ve okullarda grevlendirilen Psikolog ve psikolojik danmanlar aracl ile danmanlk ve eitim tedbirleri
kararlar kartarak ocuklar topluma kazandrmay hedeflemilerdir.

108

aralarnda oynadklar oyunlarda bile bu durumu ok eitli oyunlar haline getirdikleri grlmtr.
ocuklarla yaptmz sohbetlerde 10 yalarndaki bir ocuk polis talamay nasl oyun haline
getirdiklerini yle aklamtr.
Be alt arkada bir araya geliyoruz. Bir arkadamz su dolu kapal pet ienin kapan delip
kafasna balyor ve su skan polis arabasn oynuyor. Dier ocuklarda onu talyor ve arkadamz
ise kafasndaki ieyi vurarak arkadalarna su fkrtyor(A.).
Eylemlerde yakalanp hapse atlan 12-18 ya arasndaki bu ocuklar dar ktktan sonra ideolojik
olarak daha da keskinlemekte ve bazlar rgte katlmaktadr.
Ta atan ocuklarn byk bir blm yaanan bu iddet ortamlarnda psikolojileri bozulmu ve
yaadklarnn sebebini devlete ve de polise fatura eden, veya bunu byklerinden ve evrelerinden
duyan ocuklardr.
Medyada en sk kullanlan haberlerden birisi de bu ocuklara para verilerek ta atmas istendiidir.
Hatta bu ocuklar byynce daa karlarak kandrlmaktadr. Grmelerimiz esnasnda H. Adl bir
ekonomik durumu iyi olan vatanda Krt sorunun ekonomik bir sorun olarak alglanmasna ve ta atan
ocuklara para verildii gibi medya haberlerine u cevab vermitir.
Bakyorsun gerilla saflarnda doktor insanlar, ailelerin haddi hesab olmayan maddiyat olan
insanlar vardr. Yani bence Doktor olacak kii kandrlamaz, duyuyoruz bazen medyay bizde takip
ediyoruz. Diyorlar falanca kii kandrld gerilla saflarna katld. Falanca kii kandrld ta att ve ya
ocuklara para verildi gidin u arabaya ta atn. Benim ve benim gibilerin her gn paras yok ki
ocuklara para verelim. Gryoruz bazen aileler ta atan ocuunu dvyorlar. Baz aileler ite
olduundan ocuklarndan haberdar deiller. Yani kimse istemez ocuunu ta atsn.
Yukarda saydklarmz ortaya kan bulgularn sadece bir kadr. imdiye kadar soruna sadece
gvenlik asndan yaklald anlalmaktadr. Yaptmz grmeler de anlalyor ki daha yapc
politikalarla nlemler alnmazsa ileride durum daha da can yakc hale gelecektir.Gvenlik politikas
anlay ile karakollar kurulmas Krt mahallelerinde huzursuzluu krklemi ve karakollarn ortadan
kalkmas ya da en azndan uzaklamas sorunlar azaltaca dnlyor. Mahalle sakinleri, tm bu
sorunlarn en byk kayna olarak karakollarn mahallenin ortasna kurulmasndan kaynaklandn,
siteler sakinlerini taciz ettiini sylyorlar
22
. Karakollarn kaldrlmas iin imza toplamlar, valiye,
belediye bakanna, AKP ile/l bakanlarna gittiklerini, Karakolun kaldrlacan ve anaokulu
yaplaca sz vermelerine ramen deien bir ey olmadn belirtiyorlar.
Yine mahalle sakinleri Trkiyede Krt kkenlilerin youn olarak yaamad baka mahallelerde
byle karakoldan dolay sorun yaayan baka semtlerin olmadn dnyorlar. Biz bu lkede vey
evlat muamelesi gryoruz ve birok ayrmclk ve lin vakalar yaamaktayz. Bu gn Krt insanlar
Bat kentlerindeki vatandalar gibi eit bir vatanda muamelesi grmemektedir. Bu gn inaat,
hamallk, plk ve bahe iilii gibi birok kol emeine dayal eitime dayal olmayan enformel
sektrlerde ounlukla Krtler almaktadr
23
.B. Adl vatanda azndan kan u szler durumu ok
iyi zetliyor. Neden bu ilerde alyorsunuz sorusuna verdii cevap durumu iyi zetlemektedir.
O zaman memlekette i g yoktu(90l yllar kastederek sylyor), oumuz okuyamadk. Asker
btn kyleri akam gelip basyordu, ya korucu olacaktk ya da PKKli olacaktk. Hepimiz bu yzden
kylerimizi brakp geldik ve her eyimizi orada brakp geldik. ehre geldiimizde bir gz oda tuttuk
ve oumuz okuma yazma ve Trke bilmiyorduk.
Medyann, Devlet yetkililerinin ve baz siyasetilerinin gemiten bu yana yapt dezenformasyon
yznden Krtlerle tanmam birok kesimde bir nyarg vardr. Grtmz kiilerden olan H.

22
lkede birok ihtiyac olan karayolu, kamu tekilat ve kavaklarda mobesse kamera ihtiyac varken, mahalle arasndaki
direklere vatandalarn evlerinin iini grecek kadar kamera konmas mahalleli asndan taciz olarak grlmektedir. H. Adl
bir vatandan anlattn gre mangal malzemesi almak iin eve getirilen birka poet yznden baskn yediklerinin evlerinde
rahat uyuyamadklarn zellikle belirtiyorlar.
23
Grme yaptmz yal bir amca bize yle demiti. Biz Krtler, Trklerin ve zenginlerin psyz. Gn domadan
balar bizim mesaimiz gece yarsna kadar devam eder.

109

Mersinde bir ky ziyaretinde bir amca ona Krt olup olmadklarn sormu ve evet cevabndan sonra
bir ansn anlatmtr.
Benim olum rnakta askerdi. Hi o tarafa gitmedim ve hibir Krtle diyaloum olmad. Bir
gn olumu grmeye rnaka gittim ve Cuma gn insanlarn akn akn bir eve girdiklerini grm.
Bir kiiye yaklatm ve sordum bu insanlar neden bu eve gidiyorlar diye sormu(minaresi yok ya cami
olduunu bilmiyor
24
) adam ona day bugn Cumadr, bu adamlar Cuma Namazna gidiyorlar demi.
Ben orada o adama sylemedim ama o ana kadar orann halknn Hristiyan olarak biliyordum ve
namazsz niyazsz sanyordum. Siyasetiler kyor televizyona PKKllar snnetsiz diyor, onlar kimin
ocuklardr herkeste biliyor onlar Krtlerin ocuudur. nsanlar bilmezler medyadan ne alyorsa onu
biliyorlar.
Devletin meseleyi gvenlik politikas zerinden zmeye almas polislere yetkilerini rahatlkla
amalarn salayacak bir zgven veriyor. Krt halknn ounun inancna gre Polis bu sorunun
devamndan yanadr ve halka davran genel olarak ktdr. E adl bir vatanda bir ansn bizimle
paylat.
Ne zaman polis kimlik aramas yapsa, Doum yerimizden dolay potansiyel dman muamelesine
maruz kalrz ve yarm saat bekletiliriz. Bana sen bu kimlii hak etmiyorsun diyorlar ve biz ikinci snf
vatanda muamelesi grrz.
Mahallede olan polis-ocuk atmasndan ya da ev basknlarndan dolay yaanan gz altlardan
yani ksaca gvenlik politikasndan dolay, aslnda btn bu olaylarn dnda olmak isteyen sade
vatandalarnda etkilendii, hem mahalle basks hem de polislerin yanl tutumundan dolay onlarnda
zamanla sivriletiini gzlemledik.
Ta Atma Bir Sebep Deil Sonutur
Siteler denen mahallelerde, iddet evlerinin iine kadar inmi durumdadr. Her an bir ses bombas
patlayabilir, haftann en az iki gn baz evler baslyor(bu durum zel Nevruz gibi gnlerde
artmaktadr) ve birileri hapse atlyor. Baz zamanlar dalardan bir mahalle sakininin akrabasnn lm
haberi geliyor.ocuklar adeta konumadan ve yrmeden nce ta atmay reniyorlar. Ta atma bir
sebep deil Krt sorunun imdiye kadar geldii noktada ortaya kard sorunlar yumandan en
nemlilerin birisi.
Bizim bu mahallede en byk sorunlarmzdan birisi ta atan ocuklar dr. ocuklar ta atmay
bir hobiye ev oyuna dntrmler. Akrepler mahalle arasnda dolamaya balyor ve ocuklar ta
atmaya balyor. Mahalle arasnda gezerek milleti taciz ediyorlar ve ocuklar sanki ta atmaya davet
ediyorlar. Sanki bir nc dnya savandayz. 10-12 yalarnda ocuklar birbirlerine bakp ta
atmaya balyorlar. 5 yana gelmi ocuklar bile ta atyorlar. Kimse ocuuna ta atmaz; ama
ocuklar grp ahit olduklarndan dolay bizi de dinlemiyorlar. Biz doduumuzdan beri travma
yayoruz ve konuma gndemimiz hi deimez, hep ayn sorunu konuuruz. Doal olarak ta
ocuklar etkileniyorlar.(E. Adl vatanda)
zellikle 1980lerde balayarak 90larda younlaan ve dk younluklu bir i sava halini alan
Krt sorunu iinde byyen ocuklarn benliklerindeki yarlma, aile iinde edindikleri dil kltr ve
deneyimle devletin resmi okullarnda rendikleri bilgiler arasndaki uzlamaz elikiler nedeniyle
onulmaz sonular ortaya karm grnmektedir. alma konumuzun znesi olan ocuklarn
medyada temsil bulan iddet eylemlerini de bu yarlmann sonucu olarak grmek gerekmektedir.
Buna ek olarak ocuun her trl eylemi oyun olarak grebilecei gereini de aklda tutarsak,
ocuklarn eylemlerde gsterdikleri iddet etkinlii de, ocuk dnyasnda bir oyun performans
olarak alglanabilir(Durna ve Kubilay, 2010:57).
SONU
Son bar srecine kadar ciddi bir politikann izlenmedii ta atan ocuklar meselesi lkemizin
kanayan yaralarndan birisiydi. Durum gsteriyordu ki Krt Sorunu zmlenmeden ta atan

24
Krtlerin youn olarak yaad dou ve gney dou blgelerinin baz kasaba ve ilelerinde baz camilerde
olanakszlklardan dolay minare bulunmamaktadr.

110

ocuklar ile ilgili de bir adm atl(a)mayacakt. Bar srecine girildii u gnlerde grme
yaptmz mahallelere gittiimiz de mahallede eski gerginliklerin kalmadn, ama siyasi
grmelerde yaanan tkanklklarn ve siyasilerin ald kararlarn(rnek vermek gerekirse BDP nin
ald Hkmet adm at eylemleri) mahallede hemen etkisini gsterdiini sylyorlar. Bu durum
gsteriyor ki ta atan ocuklar ve Krt Sorunu i ie gemi sorunlardr. Evvelinde ta atan
ocuklar sorunu Krt Sorunun bir sonucudur. Bu konuda belirtilmesi geren nemli bir nokta ise Krt
Sorunu zlse bile bu ocuklarn sorunlar devam edecektir. nk bu ocuklarn tek sorunlar ya da
sua srklenme nedenleri yukarda belirttiimiz gibi ta atma deildir. Bu ocuklar madde
bamllndan, hrszla kadar birok kt durumla kar karya kalmaktadrlar. Ciddi bir
akademik ve mesleki eitim grmemektedirler. Yaanan nfus art ile birlikte sorun gelecekte
bymemesi iin Kye Dn Projesinin daha ciddiyetle yrtlmesi ve baka nlemlerinde
alnmas gerekmektedir. Zira SODES Projeleri(Babakanla bal sosyal destek projeleridir. Sosyo-
ekonomik seviyesi dk ailelerin desteklenmesini amalayan projelere maddi kaynak salanr.
Ayrntlar iin baknz:http://www.sodes.gov.tr/) gibi gn kurtarmak amacyla uygulanan
politikalarla(eski devlet gelenei olan politikalar) sorunlar yok saymak lkenin geleceini ipotek
etmektir.
KAYNAKA
Aygn, H.(2009). Dersim 1938 ve Zorunlu skan-Telgraflar, Dilekeler, Mektuplar, Fotoraflar-
Ankara: Dipnot Yaynlar
Bruinessen, M. V(1999). Aa, eyh ve Devlet -Krdistann Sosyal ve Politik rgtlenmesi. (ev. R.
Arslan), Ankara: z-Ge Yaynlar
Bruinessen, M. V.(2013). Krdistan zerine Yazlar,(ev. Nevzat Kra, Blent Peker, Leyla
Keskiner , Halil Turansal , Selda Somuncuolu, Levent Kafadar), stanbul: letiim Yaynlar
Durna, T. Kubilay, .(2010). Basnn iddeti: Siyasal Gsterilerde Polise TaAtan ocuklar
rnei, Ankara niversitesi SBF Dergisi65-3, 52-84
Kurban, D. Ve Yeen, M.(2012). Adaletin Kysnda: Zorunlu G Sonrasnda Devlet ve Krtler
5233 sayl Tazminat Yasasnn bir Deerlendirmesi-Van rnei, stanbul:
Olson, R.(1992). Krt Milliyetiliinin Kaynaklar ve eyh Sait syan (1880-1925). (ev. B. Peker -
N. Kra), Ankara: z-Ge Yaynlar
Paker, E.B. ve Aka, .(2013).Trkiyede Ky Koruculuu Sistemi. Toplum ve Bilim-126,7-35
eran, E. A.(2010). Devlet Baz ocuklarn Byynce Ne olacan bilir, Akademi ve
GndemKaraburun Bilim Kongresi bildirisi Eriim Tarihi:15/07/2013,
http://www.kongrekaraburun.org/
Yeen, M.2006, Mstakbel Trkten Szde Vatandaa-Cumhuriyet ve Krtler, stanbul: letiim
Yaynlar
Yeen, M.2011, Son Krt syan, stanbul: letiim Yaynlar
nternet Adresleri:
http://www.ihd.org.tr/
http://www.mevzuat.gov.tr/
http://www.radikal.com.tr
http://www.sabah.com.tr
eski devlet gelenei olan
http://www.sodes.gov.tr/

111

AKL OCUKLAR: KRT OCUKLARIN SYASET VE TOPLUMSAL
GSTERLERDEN BARIA UZANAN YOL
Sedat Yacolu
1

ZET
ocukluun tarihsel ve politik bir kategori olduu varsaymn temel alan bu aratrma; Trkiyede
toplumsal gsterilere katlmlaryla gndeme gelen ocuklarn; toplumsal gsteriler, etnik kimlik ve
sava / silahl atma hakkndaki grlerinin katlm hakk balamnda tespit edilerek; ocuklarn
ocukluk deneyimlerinin modern ocukluk paradigmasnn ocukluk kurgusuna eletirel bir
yaklamla ortaya konmasn amalamaktadr.
Diyarbakrda 9 18 yalar arasnda 23 ocukla yz yze yaplan derinlemesine grmelerle
ocuklarn sava / silahl atma, etnik kimlik ve toplumsal gsterilere katlm hakkndaki grleri
toplanmtr. Yar yaplandrlm grmelerden elde edilen veriler, aratrmann amalarna uygun
kategoriler etrafnda analiz edilerek u temel bulgulara ulalmtr:
Gneydou ve Dou Anadolu blgelerinde yaayan ocuklar; yaklak 30 yldr sren sava /
silahl atma ve bunun kent yaamna yansyan gnlk iddet pratikleriyle sosyallemektedir.
Dnyada farkl atma blgelerindeki ocuklarla yaplan almalar ocuklarn iddet ortamna kar
katlm haklarn aktif biimde kullandklarn ve zellikle toplumsal gsterilere katlm gsterdiklerine
iaret etmektedir. Trkiyede buna paralel olarak, ocuklarn son 5 ylda youn biimde toplumsal
gsterilerde yer aldklar gzlemlenmektedir.
ocuklarn farkl ocukluk deneyimlerine paralel biimde oluturulacak hizmet modellerine
gereksinim olduu dnlmektedir. Bu balamda; modern ocukluk paradigmasna eletirel bir
yaklamla hazrlanan bu alma, sava / silahl atma ortamnda yaayan ocuklarn ocukluk
deneyimlerinin ortaya konulmasyla, sosyal hizmetin bu koullarda yaayan ocuklara ynelik olas
farkllklar temelinde mdahale programlar oluturmasnn zeminine katk sunmay hedeflemektedir.
Anahtar Szckler: Modern ocukluk paradigmas, sava / silahl atma ortam, toplumsal
gsteriler
ABSTRACT
This study, based on the hypothesis that childhood is a historical and political cathegory; aims to
reveal a critical approach of the modern childhood paradigm via examiningt he experiences of children
engaging in street demonstrations on the bases of their views of demonstrations, ethnic identitiy and
war/arm edconflict in the context of the right of participation.
Views of 23 children, aged between 9 to 18, had been collected via deep interviews about
participating demonstrations, ethnic identitiy and war/arm edconflict. The data retreived from the
semi-structured interviews had been analyzed with certain cathegories which gave the followin
gresults:
Children living in the East and South Eastern Regions of Turkey have been socializing through
daily violance practices spawned by the war/armed conflict in the cities for the last 30 years. Studies
on children living in different conflict are as through out the world show that, children actively use
their participation rights and especially take part in social demonstrations. Concordantly, in Turkey, it
is seen that children have intensively been taking part in demonstrations the last 5 years.
It is thought that children need different service models which can adapt their experiences of
childhood. In this regard; this study, having a critical view of the modern childhood paradigm, aims to
contribute the eforts of providing intervention programs based on differences for the children living
under the conditions of war/armed conflictvi are flecting on their experiences of childhood.
Keywords: Modern childhoodparadigm, livingunderwar / armedconflict, demonstrations

1
Ar. Gr., Hacettepe niversitesi, ktisadi dari Bilimler Fakltesi, Sosyal Hizmet Blm, sedatyagcioglu@gmail.com

112

GR:
ocuk ve ocukluk olgusu evrensel olarak son yllarda hzla artan bir ilgiyle karlamakta ve
eitli alanlardaki toplumsal dnmler, ocua ve ocuklua dair bak asnda da deiimlere yol
amaktadr. ocukluun sadece bir geliimsel aama olmad, kendine zg nitelii, deerleri ve
hareket alan olan zerk bir kategori olduu yaklam son yllarda geni biimde kabul grmeye
balamtr. Bu geliimin bir uzants olarak, ocuu da kapsayan genel insan haklar anlayndan;
ocua zg deerler erevesinde oluturulan ocuk haklar yaklamna geilmi ve ocuk refah
iin en temel savunu dzlemini ocuk haklar oluturmutur.
ocuk haklar yaklamnn temel varsaymlarndan birisi olan haklarn evrensel nitelii genel
olarak kabul grmekle birlikte; farkl yerel toplumsal yaplar iinde ocuk haklar bir btn olarak
kabul grmemi ya da uygulamaya geirilememitir. Bunun temelinde, ocuk haklar anlaynn temel
varsaymlarndan olan evrensel ocukluk kategorisinin her toplumsal yap iin geerli olmamas,
evrensel bir ocukluk tanmnn farkl koullarda yaayan ocuklarn ocuklarn deneyimlerini
dlamas yer almaktadr.
Evrensel tek bir ocukluk kurgusu kabulnn geersizliine paralel biimde, bir lkedeki btn
ocuklar kapsayacak ulusal bir ocukluk kurgusunun varlk bulmas da mmkn grnmemektedir.
Trkiyede kkleri tarihsel olarak daha gemie uzansa da, cumhuriyetin kuruluunun ardndan
biimlendirilen ocukluk kurgusu btn ocuklar kapsamamakta, zellikle sava nesli olan Krt
ocuklarn yaad ocukluun eitli niteliklerini grnmez klmaktadr.
Trkiyede hakim olan ocukluk kurgusu ve savan ocuklar zerindeki etkisi zerine retilen
travma odakl geleneksel literatr, son 10 yldr Trkiyenin gndemine giren ve son 5 yldr nemli
tartmalar da beraberinde getiren Krt ocuklarn toplumsal gsterilerde yer almas olgusunu
aklayacak yeterlilikte deildir ve stelik sz konusu gereklikleri rterek grnmez klacak denli
politik ykldr. Ancak sava gibi g koullarda yaayan ocuklarn bartan ve onun koullarndan
yana taraf olarak bunun iin mcadele etmesinin hak olduunu ve bunun yaratt iyiletirici gc
gsteren eitli eletirel yaklamlar bulunmaktadr. Krt ocuklarn siyasetinin tarihsel ve politik
balamn, siyaset alan olarak toplumsal gsterileri semelerinin dinamiini anlamaya gereksinim
bulunmaktadr.
Krt zgrlk hareketi tarihsel uzamnda ve dnemin sosyo-politik koullarna bal olarak; farkl
tarihsel dnemlerde farkl mcadele yntemlerini temel alm ve yaklak 30 yldr PKKnin silahl
mcadeleyi temel eylemlilik yntemi olarak benimsemesiyle, sava ve onun yaratt gnlk iddet
blgenin srekli olarak iddet sarmalnda kalmasna neden olmutur. Elbette blgede yaayan ocuklar
da iddetten birincil derecede etkilenmekte ve iddet sosyallemelerinde temel toplumsal bir olgu
olarak karmza kmaktadr.
Sz konusu iddet ortam zaman iin Krt halknn farkl bileenlerini de bu mcadelenin zneleri
konumuna getirmitir. rnein Krt kadnlar; patriarkal kapitalist sistemin ve bunun ilkel grnm
olan feodal sistemin ezen, ikincilletiren ve yok sayan pratiklerine kar kendi zgrlklerini, etnik
kimlikleriyle paralel bir zgrleme paradigmas yaratarak, yllar iinde Krt zgrlk hareketinin
nemli zneleri konumuna gelmilerdir (alayan, 2006).
iddet ortam, Krt olma halini politik bir kimlie dntrm ve bu durum alk olduumuz
znenin dnda ok farkl politik znellikler yaratmtr (Darc, 2009). Kadnlarn dnda, Krt
ocuklar da son yllarda katldklar toplumsal gsteriler araclyla siyaset alanna kmaya
balamlardr. Salt Krt sorunuyla snrl olmadan, Trkiyede ocuklarn siyaset alannda grlmesi
ve daha da tesi dorudan siyasetin zneleri haline gelmesi alldk bir durum olmad iin, Krt
ocuklarn siyaseti de devlet bata olmak zere farkl otoriteler tarafndan doru anlalamamtr.
Toplumsal gsterilere katlan ocuklarn yaadklar ocukluk deneyimlerini anlamak iin,
ocuklar ve tmden ocukluu arasallatrp yetikinlerin paternalist amalarnn tahakkm altna
alan modern ocukluk paradigmasnn empoze ettii ocukluk kurgusunu yap skmne uratmak
nemli bir balang noktasn tekil etmektedir. Krt ocuklarn yaratt dnlen yeni zgrlk
ocukluun ve bylelikle ocuklarn eylemliliklerinin anlalmas; ancak bu ocukluk kurgusu
analizinin bir sonucu olarak mmkn olacaktr.

113

MODERN OCUKLUK PARADGMASI: BR BALANGI MI, YOKSA ZGR
OCUKLUUN MHASI MI?
ocukluk yetikinlerden ayr bir kategori olarak oluumu drt temel tarihsel durakta deiimlere
uram ve her bir dnem kendine zg gelimeleriyle yeni ocukluklar yaratm ya da ocukluu
toptan yok saymtr. Antik dnem, Eski Yunanllar ve Romallar dnemleri; Ortaa dnemi ve
Rnesans; sanayi devrimi sonras Aydnlanma dnemi ve 19. yzyl sonras kapitalist geliim
dnemleri ocukluun farkl anlaylarla kategoriletirildii temel tarihsel ayrmlar olarak karmza
kmaktadr (Postman, 1995).
Gnmz ana akm psikoloji bilimi ocuk geliimi teorilerinin; ocukluu tm ocuklarn takip
ettii evrensel geliim basamaklarna indirgeyen tektipletirici algsna kart ocukluun biyolojik
deil toplumsal bir kategori olduu (Postman, 1995) ocukluk kategorisinin alglan biimleri
zerinde nemli bir eletirel krlma yaratmtr.
Matbaann icad, sanayi devrimi ile bilimde ve sanatta aydnlanma (Postman, 1995; nal, 1999)
ocukluun yetikinlikten bamsz bir kategori olarak ortaya kmasn salam ve bu yeni ocukluk
algs gnmzde halen yaygn biimde kabul edilen modern ocukluk paradigmasnn temellerini
oluturmutur.
Modern ocukluk paradigmas, ocukluu ayr bir kategori olarak alarak, ocuklar iin bir ans
gibi grnmekle birlikte aslen u temel varsaym nedeniyle zgr ocukluun imhas yolunda
nemli bir dnemetir. ocukluun zgrlnn yok edilmesi temel olarak ayr kanalla
gerekletirilmektedir. Bunlar; (1) paradigmann snfsal, cinsiyeti ve etnik ayrmc yaps; (2)
konvansiyonel bilimsel yaklamlarn ocuklarn bilisel olarak yetersiz ve geliimsel olarak eksik
olduklar varsaymna dayanan almalar ve (3) politik alann ocuklardan uzaklatrlarak ocuklarn
zel alana hapsedilmesidir.
Sanayi devrimi sonrasnda hzla artan retim ve buna bal sermaye birikiminin oluturduu
burjuvazi snfnn; sahibi olduu retim aralarn ve sermayesini erkek ocuklar araclyla
gelecee tamak motivasyonu; erkek ocuklarnn eitilmesi gerektii dncesinin burjuvazi
arasnda yaygn biimde kabul grmesini salad. (nal, 1999). Kapitalizmin hzla kklerini sald bu
dnemde, toplumlarn snfsal yaplanmas da hzlanmtr. Kadnlar eve hapsedilirken ya da
fabrikalarda erkek gc gerektirmeyen daha basit ilerde kadnlarn emek gc smrlrken,
ocuklar da ksa boylar, hzl hareket etme kabiliyetleri, evik yaplar nedeniyle retimi hzlandrmak
iin bulunmaz ucuz i gc olarak kullanlmaktayd. alan ocuklar ii snfnn ocuklaryd ve bu
ocuklar gnde ortalama 12 14 saatlerini alarak geirdikleri iin onlarn okula gitmesi
dnlemezdi. Zaten hali hazrda madenlerde, fabrikalarda ve imalathanelerde alan ii snfnn
ocuklarnn buralarda almalarna ihtiya vard ve bu nedenle bu ocuklarn okumalar gereksiz
hatta ucuz emek ve sermaye kayb asndan zararlyd (Franklin, 1993: 26). Bylelikle dnemim
eitim imknlarndan ilk olarak faydalan ocuklar burjuvazinin erkek ocuklar olmutur. Eer eitim
hakk, ocukluk kategorisinin oluumu iin baat bir koulsa, modern ocukluk paradigmas iin
ocukluk okula gidebilen orta snf erkek ocuklarn ocukluundan olumaktayd.
Franklin (1993) bu durumu, burjuvazinin yeniliki bir tarzda eitim alacak erkek ocuklarnn bu
sayede teknolojiyi takip etme anslarnn olaca, kz ocuklarnn ise evde kalarak gelecekte
yapacaklar ev ilerini renmelerinin daha iyi olaca ynndeki snfsal ve cinsiyeti bakna
balamaktadr.
Sanayi devrimiyle snfsal olarak burjuvaziye, cinsiyet olarak erkee braklan eitim yani ocuk
olma hakk, Fransz Devrimiyle de egemen ulusun ocuklarna ocuk olma hakkn" bahetmitir.
Fransz Devriminin etkisiyle kresel lekte deer bulan milliyeti akmlar ve buna bal ulusal
deerlerin glenmesi, eitim sistemine de sirayet etmi ve milli deerlere bal ulusalc eitim
sistemi olumaya balamtr.
zellikle tarih ve corafya gibi derslere ulusal ierik kazandrlm, beden eitimi ve mar
syleme gibi pratikler ulus devletin srdrlmesi iin ocuklarn eitimini arasallatrmtr. Ulusal
birlik duygusunu glendirici; milli marlar, bayrak, milli bayramlar, ulusal mitoloji ve trenler gibi

114

milli simgeler ve pratiklerle biimlendirilen eitim temel olarak milli ideolojinin meruiyetini
glendirip yeniden retmeyi ve milli duygular gl klmay amalamtr (nal, 1999).
ocukluun yetikinlerden bamszlaarak ayr bir kategori olarak alglanmasyla oluan modern
ocukluk paradigmas, ocukluun zgrletirmemi velakin ocuklar bir btn olarak kapsayc
olmaktan uzak bir yapda; sadece beyaz, orta-st snf, erkek ocuklar ocukluk kategorisine girme
ansn elde etmilerdir. Modern ocukluk paradigmas ocuklar zgrletirmekten ok te, onlar
arasallatrm, ocukluu ise tmden maskotlatrmtr. Gnmz kapitalist sistemi ierisinde tm
ocuklar kendi balarna bir deer kazanmaktan uzaktrlar ve aksine sanayi devriminden beri artan
kapitalist smrnn aralarna, nesnelerine dnm durumdadrlar (Akba ve Atas Topuolu,
2010: 100).
Modern ocukluk paradimasnn epistemolojik temellerini oluturan bilimsel almalarn
ocukluu maskotlatran yanll, paradigmann ocuklar nesneletirmesi srecini de merulatrc
bir ilev grmtr.
Konvansiyonel psikoloji, ocukluun karmak yapsn basite indirgeyerek, lineer geliimsel
teoriler erevesinde ocuu aklamaya almaktadr. Tm ocuklar iin evrensel geerlilii olduu
varsaylan teorik kavramsallatrma; ocuklarn belirli ya dnemlerinde belirli yetileri kazandklar ve
dolaysyla her bir dnemde eitli alardan yetersizliklere sahip olduklar anlayn temel almaktadr
(Habashi, 2004: 82).
Basamaklandrlm evrensel geliim modellerine dayanan bu yaklamla, tm ocuklar bir
saylmakta ve farkllklar grnmez klnmaktadr. ocuklarn bilisel, duygusal, moral geliim
yetersizliklerine dayanan bu ana akm geleneksel psikoloji yaklamlar, yetikin olma ile ocuk olma
arasna nemli dzeyde bir hiyerari yerletirerek yetikinlerin ocuklar zerindeki statkolarn
korumalarna yol amaktadr.
Habashi (2004: 82), sadece psikolojinin deil tm sosyal bilimlerin ocuklara dair dar bir bak
asna sahip olduunu iddia ederken, sosyal bilimlerin ocuklarn iletiim becerileri ve olaylar
deerlendirme yetileri asndan yetersiz oluu varsaymn temel almasnn ocuklarn znelemesi
srecinin nn ciddi biimde tkadna iaret etmektedir.
ocukluun bu geliimsel aklamalarna kar kan aratrmalara gre ise; ocukluk sabit bir
geliimsel aama deildir ve biyolojik belirleyicilerle birlikte kltrel ve sosyal evre, kiisel
yetkinlik, ekonomik ve politik koullara gre yaplanan ocukluun farkl sosyal ina biimleri vardr.
ocukluun bu sosyal ina biimleri son derece eitlilik arz eder ve her bir ocuk ancak kendi
koullar iinde deerlendirilebilir (Boyden, 2003).
ocukluu sosyal ina srecinin sonucu olarak gren yaklamlar; sava ortamlarndaki ocuklarn
mutlaka olumsuz travma yaantlarn deneyimleyecekleri, yaadklar g koullara kar mcadele
edecek kapasiteden yoksun olduklar ve bu nedenle bu koullarda ocuklarn sadece yetikinler
tarafndan korunmas gerekliliini iddia etmektedir.
Oysa atma ortamlarndaki ocuklarla yrtlen bilimsel almalar bu sav desteklememektedir.
rnein, Sierra Leonede ocuk asker olarak deerlendirilen ocuklarla yaplan grmelerde;
ocuklarn nemli bir ksm ailenin kayb ve gnlk yaamn iddet dolu olmas nedeniyle olumsuz
yaantlarn anlatm olmakla birlikte, kendilerini kurban olarak grmedikleri, aksine bask altna
alnm toplumlar iin mcadele eden sosyal ve politik zneler olarak tanmladklar ortaya kmtr
(Dawes, 1990; Punamaki&Suleiman, 1990, Akt: Summerfield, 2000).
Son dnemde sava ve politik iddet ortamnda yaayan ocuklarn bu sreten kazanmlar olduu
dorultusunda eitli aratrma bulgular ortaya konmaktadr. Bu aratrmalarda; travmann her zaman
negatif sonular yaratmayaca ve ayn zamanda kiilerin yeni kapasitelerini, glerini ve ba etme
becerileri kefetmelerini de salayabileceine dikkat ekilmektedir. (Punamaki&Suleiman, 1990;
Macksoud, Aber&Cohn, 1996; Rousseau, Said, Gagne, &Bibeau, 1998; Akt: Pederson, 2002).
Travma, sava ve kayp yaants sadece negatif sonular dourmaz ancak kiilerin ve topluluklarn
sosyal eitsizliklere kar direnme glerini artrr (Zarowsky& Pedersen, 2000; Akt: Pederson, 2002)

115

Barber (2001: 276) ntifada srecinde toplumsal gsterilere katlan Filistinli ocuklarla yapt
almada; politik aktivizmin sivil katlm ve psikolojik iyi olu alarndan olumlu bir etki yarattn
bulmutur. ntifada ortamnn iddet ieren yapsna ramen, bu konuda yaplan aratrmalarn bir
blmnde ocuklarda travma olgusuna rastlanrken bir blmnde bu sonucun elde edilmemesi
konusunda, ocuklarn politik atma olgusuna ykledikleri anlamn nemli bir faktr olduu
grlmektedir (Barber, 2001: 278)
Saite gre (2004: 212); Filistinli ocuklarn toplumsal gsterilere katlm nedeniyle kendi
haklarn tehlikeye attn iddia edenler, ocuklarn maruz brakld igal ve iddet ortamnn
kompleks yapsn yeterince doru yorumlayamamakta ve ayrca ocuk haklar kavramnn
erevesini de yanl kurmaktadrlar.
Krt ocuklarn eylemliliklerini anlamak iin gereken son analiz, modern ocukluk paradigmasnn
ocuu kamusal alandan dlayarak, zel alana hapsedici politikalar temel almasdr.
Fiziksel, bilisel ve duygusal olarak yetersiz olduu varsaylan ocuklarn bu nedenlerle koruma
altnda tutulmas gereklilii modern ocukluk paradigmasnn temel savlarndan birisidir. Bu korumac
gvenlik anlayna paralel olarak ocuklar kamusal alandan dlanm ve zel alana (eve)
hapsedilmitir (Postman, 1995 ve Roche, 1999; Akt: Alanku, 2007: 46). ocuun kamusal alanda
grnr olduu tek alan, birer disiplin edici kurumlar olarak okullar olmu, bunun dnda ocuklar
zel alana hapsedilmitir.
ocukluun ayr bir kategori olarak oluumunda nemli rol oynayan okullar, gnmz ocuk
haklar anlay iinde ocuun eitim hakkn kulland vazgeilmez kurumlar olarak karmza
kmaktadr. Ancak yetikinlerin ilgi, istek ve talepleri dorultusundaki mfredata tabi olan ocuklar,
sk denetim anlayyla oluturulmu okul disiplin kurallarna riayet etmek zorunda braklm ve
bylelikle aslnda ocuklar zgrletirmesi gereken okullar; ocuklarn yetikinlerin daha fazla
denetimine ve ynetilmelerine tabi olduklar kurumlar haline dnmtr (Alanku, 2007: 44),
Ezilenlerin Pedagojisi adl eserinde Freire (2008), eitimin ntr olmasnn imkanszln temel
alarak, ocuklarn tamamen pasifize edildii; retmen, okul ynetimi ve ailenin ocuun eitiminin
ieriinden disiplin kurallarna kadar belirleyicileri olduu bankac eitim modeli adn verdii eitim
sistemini eletirmektedir. Freireye gre (2008) bu eitim sistemi iinde ocua den, kendisine
yklenen btn yma malzemenin edinilmesi ve bu srete yetikinlerin belirledii sistemle ilgili hi
bir katlm gstermeden, sadece sistemin ona sunduklarn kabul etmektir. Modern eitim sisteminin
kutsallatrlmas, bankac eitim modelinin ocuklar otomatlara evirme abasn grnmez
klmaktadr. Bu eitim modelinin uygulanmasnn amac ocuklarn sistemle uyumlulatrlmasdr.
Dolaysyla, modern eitim paradigmasnn temel amac, sistemle uyumlu ocuklar yaratmaktr
Tan (1988); dnyann her yerinde okullarn kurulu dzeni yeniden retmek iin tasarlanm
rgtl giriimler olarak deerlendirmektedir. Okul kurumun en temel savunularndan birisi olan
eitlik ilkesi, tam da okullama araclyla snfl toplumu pekitirmekte ve snfsal eitsizlikleri
grnmez klmaktadr. Tan (1988), okullatrmann ardnda yatan ideolojiyi ve buna bal politikalar
anlatmak iin gizli program kavramsallatrmasn kullanmakta ve devletlerin okullar araclyla
resmi ideolojilerini ocuklara empoze etmeye altn sylemektedir.
Sonu olarak modern ocukluk paradigmasna bu aratrma kapsamnda 3 temel eletiri
getirilmektedir: (1) ocukluun snfsal, cinsiyeti ve etnisite temelli inas; (2) evrensel, tekcil ve
ocuklarn yetersizliklerine odaklanan ocukluk kurgusunu temel alan bilimsel almalar ve (3)
ocuklarn zel alana hapsedilmesi modernist paradigmann zayf ynleri olarak dnlmektedir.
Paradigmann bu eksikliklerinin sonu olarak ocuklar nesneletirdii ve sava gibi farkl koullarda
yaayan ocuklarn farkl ocukluk deneyimlerini grnmez kld dnlmektedir.
TRKYEDE OCUKLUUN PATERNALST NASI
Cumhuriyetin kurulmasyla birlikte Trkiyenin toplumsal yapsna etkide bulunacak nemli
dnmler yaratlm ve bu dnemde cumhuriyetin kurucu ideologlar, pek ok eyde olduu gibi
ocukluu da yeniden kurgulamlardr. nal (1999); Trkiye tarihindeki bu korumac ocuk
politikasnn altnda paternalist bir anlay yattn ve milliletirilen ocukluk kategorisi ile birlikte

116

Trkiyede ocukluun Paternalist Politikann Milli znesi olarak kurguland ve paternalist
politikann ideal Trk ocuunun yaratlmas hedeflendiini belirtmektedir.
Cumhuriyet dneminde uygulanmaya balanan paternalist politikalar pratie kanaldan
aktarlmtr: resmi yetkililerin szlerinde, mevzuatta ve milliyeti pratiklerde (nal, 1999). ocuklara
ynelik bu paternalist politika ocuun yer ald kamusal alana, ulusal entegrasyon amalar
dorultusunda devleti daha fazla sokarak ocuu kamusal alandan karmtr. ocuklara bu dnemde
ok sayda rol ve sorumluluk yklenmi ve bu sorumluluklarn banda ulusal aidiyet ve ulusa ballk
ve bu uurda her trl dmanla savama ars gelmektedir. Bu amalar dorultusunda, Fransz
devrimi sonras tm dnyada etkileri grlen eitime ulusal nitelikler kazandrlmas srecini Trkiye
Cumhuriyeti de uygulamaya balam ve eitim sistemine ritel ve trenlerle simgelenen pek ok
milliyeti pratik kazandrlmtr. Eitim mfredatnn milliletirilmesi, Andmz, stiklal Mar
trenleri ile ulusal gnleri ve kahramanlar anma gibi pratikler eitimin ulusal nitelikleri arasnda en
bata gelmektedir (nal, 1999).
Eitimin ideolojik yaps, devletin ocua ve ocuklua ynelik kurgusunu da ifa eder
niteliktedir. Ulutekine gre (1986; Akt: Clga, 2004: 16); devletin renci konumundaki ocua ve
gence bak as demokratik oluumlarn belirleyicisidir. Bu anlamda, Trkiye Cumhuriyetinin
kuruluundan bu yana eitimin milli deerler zerine ina edilmesi, devletin nasl bir ocukluk
oluturmaya altnn da bir gstergesidir.
KRT OCUKLARIN SYASETNN KISA TARHSEL ARKAPLANI
Krt ocuklarn toplumsal gsterilere katlmlar yoluyla ortaya koyduklar siyasi eylemliliin
grnr olmaya balamas 2000li yllarn balarna denk dmekle birlikte; zellikle 2006 ve 2008
yllar ocuklarn gsterilere katlm bakmndan birer dnm noktas olma nitelii tamaktadr.
2006 ylnn Mart aynda, Mu, Diyarbakr ve Bingl ilelerinde gerekleen atmalarda 14 PKK
mensubu ldrlm ve 28 Mart 2006 gn yaamn yitiren 4 PKKlinin cenazelerinin Diyarbakrda
geni bir kitle tarafndan defnedilmesinin ardndan atmalar balam ve sonrasnda Diyarbakrda
yaklak 10 gn srecek olan toplumsal gsteriler gerekletirilmitir (HD Raporu, 2006). Blgede
incelemeler yapan sivil toplum rgtlerinin incelemelerinde ortaya konduu zere; younluklu olarak
28 30 Mart 2006 tarihlerinde yaplan gsterilerde gvenlik gleri hukuksuz ve keyfi biimde
gsterilere mdahale etmi ve ar g kullanan polise halkn karlk vermesiyle gnlerce sren
atmalar meydana gelmitir. ok sayda ocuun da katld bu eylemlerde, zellikle polisle kan
atmalarda ocuklarn polislere ta atmas; sonraki srete toplumsal gsterilere katlan Krt
ocuklarn medyada ta atan ocuklar olarak anlmasna yol amtr.
ocuklarn atmal toplumsal gsterilerde grnd bir dier nemli toplumsal olay, 2008
ylnda Abdullah calana ikence yapld iddialardr. Bu iddialarn yaylmasnn ardndan Krt
illeriyle birlikte, stanbul bata olmak zere batdaki bykehirlerde de ocuklar gerekletirdikleri
radikal eylemlerle kamuoyunun gndemine gelmilerdir (Darc, 2010). Ayrca Babakan Recep
Tayyip Erdoann blgeyi ziyareti srasnda da gsteriler meydana gelmi, bu toplumsal gsterilere
de ocuklarn youn katlm gsterdii gzlenmitir (AF rgt Raporu, 2010).
ocuklarn Toplumsal Gsterilere Katlmn Anlamak
Modern ocukluk paradigmasnn glgesindeki ocukluk kurgusu Trkiyedeki tm ocuklar
ierleyememi ve farkl toplumsal koullarda yaayan ocuklar iin farkl ocukluklar oluagelmitir.
Bu alma kapsamnda ele alnan Krt ocuklarn da; yaadklar sava, bask ve ayrmclk
koullarna kar mcadele etmek amacyla toplumsal gsterilere katlmlaryla, bu modern ocukluk
paradigmasn kabullenmeyerek yeni zgrlk bir ocukluk yaratmaya baladklar
dnlmektedir.
Firestone (Akt: Tan, 1989), modern ocukluk paradigmasnn btn ocuklar iermedii gibi, bu
ocukluk kategorisini benimsemeyen gecekondu ve ii snfnn ocuklarnn mevcut paradigmay
ykma ans olduunu sylemektedir. Firestonea gre (Akt: Tan, 1989), alt snflara ait ocuklarn
zgr ocukluu yaratma imkn her zaman olmutur nk tarihsel olarak ocukluk sreleri alt
snflara ya ok ge ulam ya da hibir zaman tam olarak yerleme ans bulamamtr.

117

Yaklak otuz yl sren sava ortamnda yaayan, ayrmcla ve hak ihlallerine urayan Krt
ocuklar da, mevcut paradigmaya smayarak, kendi zgrlk ocukluklarn yaratma ans elde
etmitir.
ocuklarn toplumun aktif yurttalar olduu kabulnden yola karak, kendi grlerini ifade
etme, grleri dorultusunda mcadele etme haklar temelinde katlm mekanizmalarnda yer
almalar politik katlmn zn oluturmaktadr.
Hart (1997), ocuun katlmnn zellikle elverisiz koullardaki ocuklar iin ok nemli
olduunu vurgulamaktadr. Harta gre (1997), g koullarda yaayan ocuklar zellikle benzer
sorunu yaayan bakalaryla birlikte bir ii yrttklerinde ayrmcla ve baskya kar direnmeyi ve
tekilerle dayanma iinde eit haklar iin savamay renmeleri bal bana temel bir demokratik
haktr.
ocukluun kamusal alandan dlanm tezahrlerine alk bir toplumsal yapda, ocuklarn
sokaklarda ve gsterilerde grnmesi toplumsal ocukluk emalarna uymamas nedeniyle bilinli bir
politika tarafndan marjinalletirilmektedir. Durna ve Kubilaya gre (2010) bunun sonucunda
kamusal alandan dlanan ocuun yeniden kamusal alan sahiplenmeye balamasna ynelik
muhafazakr ocukluk anlay farkl sylem retiyor:
Gsterilere katlanlar 18 yandan kk olsalar da aslnda onlar abuk bymlerdir yani
ocuk deillerdir.
ocuklarn gsterilerde yer almalar kendi z iradeleri sonucunda gereklemiyor.
Toplumsal gsterilere katlan Krt ocuklarn eitli gruplar tarafndan kullanlyor.
Krt ocuklarn toplumsal gsterilere araclyla rettikleri siyaseti deersizletiren bu sylemler;
muhafazakar deerlerin dnda politik ocukluu yaratan ocuklara ynelik en temel reaksiyon olarak
karmz kmaktadr.
ocuklarn politik eylemliliklerinin iddet olarak nitelendirilmesine kar Darcnn olduka
arpc bir deerlendirmesi bulunmaktadr (2011): ocuklarn zaman iinde katldklar toplumsal
gsterilerde ortaya kan iddet olgusu, aslnda ocuklarn kendilerini kurma, kendilerine ait olan
kurtarma ve kendilerine izilen snrlar ama olana tanyor. iddetle sosyallemi ve kendilerini
baka ekilde ifade etme imkan verilmemi Krt ocuklarn, politik eylemlilikleriyle kendilerini bu
iddet alannda var ettikleri tespiti, detayl analizlerle incelenmeye deerdir.
iddet balamndaki bu tespite paralel biimde stnda (2011); Krtlere ynelik btn baskc
politikalarn sonucunda ocuklarn tam da bu nedenle zgrlk alanlarn kurmaya yneldiini ifade
ettikten sonra, ocuklarn elindeki iddetin bir ekilde bir zgrlk alan olduunun kabulnn
zorunluluuna dikkat ekmektedir.
Deirmenciolu (2010); atma ortamnda byyen ocuklarn katlmn deerlendirdii
almasnda; atma ortamnn ocuklarn yaad mahalleyi, komular, aile yelerini ve akranlarn
etkilemesi durumunda ocuklarn yaananlar anlama abalarnn kanlmaz olarak eyleme ve taraf
olmaya dneceini ifade etmektedir.
Deirmenciolu (2010); ocuklarn iddet ortamlarnda bulunmalarnn tehlikelerine iaret ettii
yazsnda, iddetten koruma sylemine dayandrlarak ocuklarn kendilerini ifade etme ve sorunlara
kar kma haklarnn da engellenemeyeceini belirtmektedir.
Ekonomik ve eitim desteinden yoksun braklma, sosyal dlanma sonucunda destek
mekanizmalarndan uzak tutulma, toplum tarafndan marjinalize edilme ocuklarn yeniden
madurlatrlmasna (re-victimization) yol amaktadr. ocuklarn dmanlatrma nedeniyle
marjinalletirilmesi, onlar politik aktivizme ynlendiren nemli sebeplerdin birisidir. (Denov, 2010).
Krt ocuklarn politik sosyalizasyonlarnn ve toplumsal gsterilere katlmalarnn eitli ncl
nedenleri bulunmaktadr. Adanada yaayan ocuklarla yapt saha aratrmasnda ocuklarn aktif
olarak siyasete katlmalarnn en nemli sebebinin zorunlu g olduunu syleyen Darcya gre
(2011: 20); zorunlu g sonucunda yaanan aclarn zaman iinde ocuklara aktarlmas, yeni bir kente
gelen ocuklarn kent yaamna entegrasyonunun salanmamas, ocuklar bekleyen yoksulluk bir

118

btn olarak ocuklarn gsterilere katlmasnda etkili olmutur. Darc (2011: 20), ocuklar
gsterilere ynlendiren olgulardan birisi olarak da toplumsal bellee iaret etmekte ve ocuklarn
byklerinden devraldklar iddet hafzasnn etkisini anlatmaktadr. Bunlara ek olarak ocuklarn
kent yaamnda srekli olarak devlet iddetine maruz kalmaya devam etmesi ve buna kar ocuklarn
haklarn arayacaklar farkl katlm mekanizmalarnn bulunmay da ocuklarn gsteriler
araclyla toplumsal srelere katlma eilim gsterdiklerini dndrtmektedir.
Sava / Silahl atma ortamnda yaama anlamnda benzer tarihsel ve sosyo-politik arka plana
sahip Filistinli ocuklar ile ilgili yaplan aratrmalar; Trkiyede ocuklarn gsterilere katlmlarn
anlamak iin nemli ipular sunmaktadr. Sait (2004: 215); Filistinli ocuklarn toplumsal gsterilere
katlmasnn, ocuk haklarnn ihlali olup olmadn deerlendirdii aratrmasnda; Filistinli
ocuklarn iddet ieren gsterilere katlma motivasyonun, makro sosyal, ekonomik ve politik alandaki
atmalardan geldiini bulmutur. Chatty ve Hundt (2001, Akt: Sait, 2004: 218); politik sokak
aktivizminin; Filistinli ocuklarn kendilerini var edebilecekleri alternatif alanlarn olmamasnn bir
sonucu olarak ortaya kan bir ihtiya olarak deerlendirilmesi gerektiini sylemektedir.
Barber (2001: 277) tarafndan yaplan aratrmada da benzer biimde tarihsel sre iindeki bask
ve eitsizliklerin etkisiyle toplumsal gndemde yer tutma isteinin, Filistinli ocuklarn ntifadaya
katlmasnda temel motivasyonunu oluturduu bulunmutur.
ocuklarn toplumsal gsterilerdeki eylemliliklerinin iddet olarak nitelendirilmesine kar
Darcnn (2011: 23) olduka arpc bir deerlendirmesi bulunmaktadr: ocuklarn zaman iinde
katldklar toplumsal gsterilerde ortaya kan iddet olgusu, aslnda ocuklarn kendilerini kurma,
kendilerine ait olan kurtarma ve kendilerine izilen snrlar ama olana tanyor. iddetle
sosyallemi ve kendilerini baka ekilde ifade etme imkan verilmemi ocuklarn, gsterilere
katlmlaryla kendilerini bu iddet alannda var ettikleri dnlmektedir.
iddet balamndaki bu tespite paralel biimde stnda (2011: 25); Krtlere ynelik btn
baskc politikalarn sonucunda ocuklarn tam da bu nedenle zgrlk alanlarn kurmaya yneldiini
ifade ettikten sonra, ocuklarn elindeki iddetin bir ekilde bir zgrlk alan olduunun kabulnn
zorunluluuna dikkat ekmektedir.
Akner (2010: 9) Mersinin alt mahallesinde ocuklarla gerekletirdii saha aratrmasnda; Krt
ocuklarla devlet arasndaki uurumun ok erken yalarda olumaya balad sonucuna ulamtr.
ocuklarla yaplan mlakatlar sonucunda, zorunlu gn ocuklar zerindeki etkileri, ocuklarn entik
kimliklerine kar inkarn farknda olduklar, sistematik biimde devlet iddetine maruz kaldklar ve
batl medya kanallarna gvenmedikleri ortaya kmaktadr (Akner, 2010). Ayrca sz konusu
aratrmada, ocuklar toplumsal gsterilere katlmn bilinsiz bir ekilde yaplmadn
vurgulamaktadrlar (Akner, 2010: 231).
Krmsoy ve Acar (2010: 131), Diyarbakr ve Adanada toplumsal gsterilere katlmlar nedeniyle
gzaltna alnan, tutuklanan, tutuksuz yarglanan ve yarg sreleri tamamlanan 15 ocukla yz yze
grmeler gerekletirmilerdir. Aratrmaclar ocuklarn gsteri gnne, polisle karlamalarna,
mahkeme-hastane srecine, tutukevi-ceza infaz kurumlarnda yaadklarna ve gelecee ilikin
beklentilerine dair deerlendirmelerini almlardr. Grme yaplan btn ocuklarn polis bata
olmak zere fiziksel devlet iddetine maruz kaldklar ve buna cinsel ve szl iddetin de elik ettii
grlmektedir. Gzalt ve yarglama srecinin ocua zg adalet sistemi dzenlemeleri ve etiine
uygun olmad, yarglamann hemen her aamasnda ikence, kt muamele, tehditle kar karya
geldikleri anlalmaktadr.
MIZRAK UVALA SIMAZ: KRT OCUKLARIN SYASET VE YEN OCUKLUK
Modern ocukluk paradigmas ve buna eklemlenen paternalist ideal Trk ocuu yetitirme
projesi, Krt ocuklarn ocukluklarn aklamada yetersiz kalm ve sonu olarak sre iinde Krt
ocuklar bu ocukluk kurgusunun dnda kalmlardr. ocuklar kendileri var etme abasnn bir arac
olarak kimliklerine sahip karak ve savan yaratt ykm ve basklara kar kmak iin siyaset
alanna ynelmiler ve yaadklar kentin politik gerekliklerine paralel biimde de bu siyaseti sokakta
yapmaya balamlardr.

119

Toplumsal gsterilerde yer alan ocuklar olgusu; kendine zg nitelikleri olan bir toplumsal
olgudur. Ylmaz (2010: 43), toplumsal gsterilere katlmyla tm kamuoyunu harekete geiren
ocuklarn yaratt olgunun ne yalnzca Krt sorunu ne de sadece ocuk sorunu olarak ele
alnamayacan; karmzdaki olgunun bir Krt ocuklar olgusu olduunu sylemektedir.
Aratrmann amalar dorultusunda aratrmann zneleri olan ocuklarn grleri
deerlendirildiinde, Krt ocuklarn hayatlarnn bask, ayrmclk ve iddet sarmalnda srdrmeye
kar, btn bu sorunlarn kayna olarak grdkleri etnik kimliklerine sahip karak toplumsal
gsteriler araclyla mcadele eden, hakkn arayan yeni bir ocukluk yaratmaktadr.
YEN OCUKLUUN KURUCU ES: KMLK KRT OLMAK ZATEN YASAK!
ocuklarn Krt olma tanmlarn incelerken aslnda Krt kimliinin nasl ina edildiinin de
izlerini srmek mmkn olmaktadr. Genel olarak ocuklar Krt olmak durumunu ayr bakla
deerlendirmilerdir. ocuklardan bazlar Krt olmay, yaanlan aclar, hak kayplar erevesinde
tanmlamakta; baz ocuklara gre Krt olmak gurur duyulacak baz niteliklere sahip olmak anlamna
gelirken bir grup ocuk iinse etnik kimlik anlamnda Krt olmann, dier etnik kimliklerden fark
olmad biiminde deerlendirilmektedir.
ocuklarn grlerinden, kimlik inas srecinin ounlukla yaanan aclar, travmalar ve hak
kayplar erevesinde olutuu grlmektedir:
Krt olmak demek, bu lkede tekiletirilmi bir toplum demek. (18Ya)
Krt olmak zaten yasak. (13Ya)
ocuklar Krt kimliini yaanan aclarn sebebi gibi alglamaktadr. Savan, gnlk
hayatlarndaki iddetin ve ayrmcln Krt olma nedeniyle gerekletiini dnen ocuklar bu
nedenle sahip olduklar etnik kimlii ounlukla travmatik yaantlar, aclar, ykmlar ve yokluklar
gibi olumsuz deerlerle tanmlamaktadrlar.
Bununla birlikte Krt olma halinin zgrlk ile zdeimi, aratrmada srekli ortaya ka nbir
bulgudur:
Krt olmak, zgrlk demek. nsanlarn mutlu olmas demek. (11Ya)
Krt olma durumu ile ilgili bunlar dnen ocuklarn, Krt ocuk olmak ile ilgili grleri, bu
tezin ana savunusu olan Krt ocuklarn yeni bir ocukluk kategorisi oluturduklar savn destekler
niteliktedir. Kendine zg nitelii, kendine zg deerleri, politik yaps ve eylemlilii olan yeni bir
ocukluk kategorisini ina eden Krt ocuklar; kendilerine empoze edilenocukluk durumlarn
tamamen olumsuz deerler erevesinde anlatlyorlar. Krt olma durumunda da karmza kt
gibi, yaadklar sorunlar temelinde bir ocukluk kategorisi ina eden Krt ocuklar aslnda bu
sorunlara kar aktif mcadele iinde olduklarn da ayn ocukluk kategorisi iinde tanmlamaya
alyorlar:
Bana ocukluum yaatlmad ve yaatlmamaya devam ediyor. Ufack bir yeenim var kalkyor
slogan atyor. O ocuk ya ocuk, bunlar bilmesi garip. Ama byle bir ortamda olduu iin normalde.
Bunu gerektiriyor, koullar bunu gerektiriyor maalesef. (15Ya)
Krt ocuu olmak, ilkokula baladn zaman bir hi olmakla Krt ocuu olmak kendini var
edebilmekle var edememek arasnda bir ey (18Ya)
Krt ocuk olmann kendini var edebilmekle var edememek arasnda bir ey olduu dncesi,
modern ocukluun Krt ocuklar yoklatrmas ve buna karn Krt ocuklarn kendi ocukluklarn
kurmas arasndaki balanty gstermektedir.
Krt ve ocuk bir arada olmuyor ki imdi bu corafyada ocuk yok ki (18Ya)
Krt ve ocuk olma durumlarnn birlikte gereklemedii ynndeki ifade;
modernistparadigmann yaratt ocukluun Krt ocuklar tarafndan kabul edilmediinin bir
yansmas olarak deerlendirilebilir.
Bu olumsuzluklar iinde, Krt ocuklar kendilerini mcadele eden, sorunlara kar isyan eden, ba
kaldran; yani politik zneler olarak da tanmlamaktadr:

120

Krt ocuu zgrlk iin, halk iin savayor. Byk olunca da daa kyorlar. (11Ya)
Bakaldrmal ocuklar. Bunu sadece ta atmak, Molotof atmak ya da bomba atmak ile deil.
Mesela bugn bir dersi boykot etmek bile bakaldrdr. (18Ya)
Krt ocuklar Talar Yerinden Oynatyor: Politik ocukluk ve Siyaset Mekn Olarak
Toplumsal Gsteriler - Ta Atyorum nk zgr Deilim!
Bugne kadar kamusal alandan dlanan ocukluun, yeniden kamusal alanda ve hatta sokaklarda
grlmesi mevcut ocukluk anlay erevesinde aklanamad iin, ocuklarn kendi iradeleriyle
gsterilere katlmad ve aslnda onlarn kullanld retoriine yol at (Durna ve Kubilay, 2010: 56).
Oysa modern ocukluk paradigmasnn ocuklara kaybettirdii g ve staty, Krt ocuklar politik
aktrler olarak ellerine aldlar (Darc, 2009: 50). Toplumsal gsterilere katlarak ve katldklar
gsterilerde devlet iddetine kar kendi savunmalarn gelitirerek Trkiye toplumunun gndemine
girmeyi baardlar.
Krt ocuklar iin bir politika yapma alan olarak toplumsal gsteriler farkl anlamlar temsil
etmekte ve her birisinin bu alanda kendisine yaratt politik mcadele farkl biimler almaktadr.
ocuklar toplumsal gsteriler dzenlemenin ve bunlara katlmann dncelerini ifade etmek,
haklarn savunmak ve kar ktklar eyleri protesto etmek amacn tadn ifade etmektedirler:
Bir hakk savunmak, kendi haklarn alabilmek iin yaplr toplumsal gsteriler. (18Ya)
Haklarn istiyorlar. Mesela kendi lkelerinin olmasn istiyorlar. Kendi istediklerini yapmalarn
istiyorlar. Mesela ou insan Trk bayra tayor, onlar da Krt bayra kaldrmak istiyor. (12Ya)
Kendi anadilinde rahat zgr bir yaam istiyorlar. Kendi haklarn istiyorlar bir de bar istiyorlar.
(16Ya)
Mesela Krte dil iin gsteriler yapyorlar. Sonra mesela bir gerilla ehit dtnde onlar iin.
Her ey iin, bir sorun olduu iin. Demokratik zerklik iin. (13Ya)
ocuklarn gsterilere PKK ya da aileler tarafndan zorla ynlendirildikleri ynndeki sylemlerin
gerek olmadn ocuklar gsterilere katlma nedenlerini ifade ederken ortaya koyuyorlar:
Bence ocuklar anadillerini koruyabilmek iin ta atyorlar. (13Ya)
Ta atyorlar nk Krttrler diye. Krtlklerini belirtmek istiyorlar bence ondan. (12Ya)
Televizyonun dedii gibi bizlere para verildii yok. Para verilse zaten, devlet gelir iki mislini verir
ocuk gider devlete yardm eder. (18Ya)
ocuklar toplumsal gsterilere katlmay sorunlara kar mcadele etmenin bir yolu ve bir hak
olarak ele alrken, gsterilerde ta ya da molotof atma sebepleri incelendiinde ise; polis ya da
jandarma tarafndan uygulandn dndkleri devlet iddetine kar bir savunma olarak bu
eylemleri gerekletirdikleri anlalyor:
Panzere kar mesela panzer su fkrtyor, ocuun elinde yok, baka bir eyi yok. ocuk tepki
gstermek iin sadece eline bir ta alp ta atyor yani. (18Ya)
Polisler mdahale etmese bizimkiler ta atmaz.. Bu olaylar hep polisler balatyor. Yrylere
izin verilse rahatlkla zaten insann yapaca ey bir iki saat yrylerini yapp bitirecekler. (16Ya)
Bilmiyorum. Polis biber gaz, silah falan skyor. Onun iin ocuklar atyorlar. (9Ya)
ocuklarn bu anlatlarnda gsterilerde olaylarn hem polisler tarafndan balatldn anlatmalar
dikkat ekici. Yaygn medyada gstericiler polislere saldrd, ocuklar polislere Molotof att gibi
tek ynl ve olaylarn gerek ynn anlatmayan haberlerin aksine; ocuklar her gsteride mutlaka
polislerin kitleyi fkelendirecek engellemeler, basklar yaptn ya da dorudan grubu provoke edecek
davranlarda bulunduunu anlatarak, ta atmann ancak bu durumda ortaya ktn sylyorlar.
ocuklar Bar na Ediyor
Tam da ocuklarn bilisel olarak yetersiz olduu, karmak politika konularndan anlayamayaca,
byk sorumluluklar alamayaca varsaymlar zerine biimlenen ocukluk kurgusunu ykarcasna;

121

barn ina edilmesi iin neler yaplmas gerektiini anlattlar ocuklar. Makro politik nerilerden,
daha mikro kendi hayatlarnda atmalar gereken admlara kadar farkl katmanlarda zm nerilerine
yer verdiler:
Kavga etmeyerek, bararak. Gerilla ile asker barmaldr. (9Ya)
zellikle okumalyz Biz Krt genleri okumalyz ncelikle. Tabi mcadele olacak, tabi her
insan elinden geldii kadar mcadele yapacak ama bir noktada da u okuma meselesini unutmamamz
gerek. (18Ya)
ocuklarn; Krt sorununun zm anlamna da gelebilecek sava bitirme nerileri, ounlukla
bugne kadar Krt siyasi hareketi tarafndan ortaya konmu temel basamaklar ieriyor. Bu yol
haritasnda temel olarak atein durmas, taraflarn diyalog gelitirerek sorunun zm iin anlamas,
Krtlere haklarnn iade edilmesi olmazsa olmaz koullar olarak ortaya kyor.
GENEL SONU VE DEERLENDRME
Bu aratrmada temel olarak iki sav ne srlmtr. Bunlardan ilki; modern ocukluk
paradigmasnn yanlsamalarna dayl ocukluk kurgusu nedeniyle tm ocuklar iermedii ve
zellikle g koullarda yaayan ocuklarn ocukluk deneyimlerini aklamaktan uzak oluudur.
kinci olarak, modernist paradigmann ocukluk kurgusu dnda, sava / silahl atma ortamnda
yaayan ocuklarn yaadklar sorunlara kar sadece travma gibi olumsuz tepkiler vermedikleri,
bunun yerine toplumsal srelere aktif katlm gsterdikleri ileri srlmektedir.
ocuklarla yaplan grmeler bir btn olarak deerlendirildiinde, analizin her iki tezi de
destekledii dnlmektedir. Aratrmann kuramsal boyutuyla uyumlu biimde; yllardr sava /
silahl atma koullarnda yaayan ocuklar, bu iddet ortam sonucunda farkl bir sosyalleme
gerekletirmi ve sorunlara kar mcadele etme bilinci gelitirmi gibi grnmektedirler. Katlm
hakkn kullanmann blgeye zg bir biimi olarak ocuklarn toplumsal gsterilere katlmay
setikleri grlmektedir.
ocuklarn bilisel olarak yetersiz olduklar, rol ve sorumluluk stlenecek geliimsel dnemde
olmadklar, politika gibi kompleks olgularla ilgilenemeyecekleri ynndeki geleneksel ocukluk
algsyla elikili biimde, zel alana hapsedilmi ocuklarn toplumsal gsteriler araclyla kamusal
alanda grnmeleri toplumsal gndemde ve adalet sisteminde de nemli bir yer tutmu, konu medya
araclyla kamuoyunda tartlmaya balanmtr.
Korumac yaklam erevesinde konu ele alndnda ocuklarn toplumsal gsterilere katlmnn
engellenmesinin, onlar iddet ortamndan uzaklatrma anlamnda gerekli olduu sonucuna varlabilir.
Ancak, literatr bulgularna uygun biimde; ocuklarn sava / silahl atma ortamnda
sosyallemelerinin, politika konusunda bilinlerini artrdn ve yaadklar sorunlara kar toplumsal
gsteriler araclyla mcadele ettiklerini dndkleri grlmektedir.
Aratrmada elde edilen bilgiler nda, grme yaplan ocuklarn byk bir ksmnda ky
yakmalar ve basklar sonucu ky boaltmalardan kaynaklanan bir zorunlu g yks bulunmaktadr.
ocuklara aileleri tarafndan aktarlan bu ykleri ocuklar sanki kendi balarndan gemi gibi
anlatmaktadr ve zorunlu g nedeniyle hayatlarnn iddetle varolmaya baladn aktarmaktadrlar.
Hayatlarnn balang noktasnda, siyasi ya da ekonomik nedenlerle zorunlu ge tabi olduklarn
renen ocuklarn; devlete kar olumsuz dncelerin temellenmesinde bu olgunun nemli olduu
grlmtr.
Eitimin anadilde olmamasndan ve eitimdeki milliyeti pratiklerden memnun olmad anlalan
ocuklarn, anadillerinde eitim grmek istedikleri; zorunlu olduklar milliyeti tren ve dier
uygulamalara katlmak istemedikleri grlmtr ve ocuklar sz konusu eitim sisteminin bu
milliyeti yapsnn kendi deerleriyle badamadn, kendi kimlik ve kltrel deerleriyle attn
ifade etmilerdir. ocuklarn eitim ve okulla ilgili deneyimleri zellikle modern ocukluk
paradigmasnn ocukluk kategorisinin temel oluum basama olarak ocuklarn okullamasn almas
bakmndan nemlidir. Paradigma okul sisteminin ocukluk kategorisini oluturduu varsaymn
temel alrken, grme yaplan ocuklarn okul ve eitim sistemi ile ilgili farkl ocukluk

122

deneyimlerinin olmas da; aratrmann paradigmann ocukluk tanm dnda ocukluk deneyimleri
de olduu savn destekler nitelikte bulunmutur.
Grmelerde blgedeki yoksulluun ocuklar almaya ittii anlalm, blgede ok sayda
ocuun sokaklarda alt gzlemini grme yaplan ocuklarn hemen hepsinin alma deneyimi
olmas durumu desteklemitir. ocuklarn blgenin yoksulluk realitesi nedeniyle almaya ve
ocuklarn altrlmasna genel olarak olumlu baktklar grlmtr. Bu durumun, blgede gittike
artan yoksulluk karsnda ocuklarn alma olgusunu normalletirmelerinden kaynakland
dnlmektedir. Modernistparadigmann snfsal ocukluk kurgusu yoksulluk ocuklarn
deneyimledii farkl yaant biimlerinden de uzak kalmasna neden olduu, aratrmaya katlan
ocuklarn grlerinden de anlalmaktadr.
Savan / silahl atma ortamnn iine doan ocuklarn hayatlarnn her adan bu iddet
ortamnn etkisinde olduu anlalmaktadr. Savan / silahl atmann bitiini hayal etmekte dahi
zorlanan ocuklarn, bu savan / silahl atmann bitirilmemesinde devletin pay olduunu ve iddet
ortamndan en ok Krt halknn zarar grdn dndkleri anlalm, savan / silahl atmann
bitirilmesi iin ocuklar kendilerin de rol oynayabileceini belirtmilerdir. ocuklarn toplumsal
gsterilere katlmnn temel motivasyonunu da bu sava / silahl atma koullarnn oluturduu
grlmektedir.
Etnik kimliklerinin bask altnda olduunu ve inkar edildiini syleyen ocuklar, Krt olmann ve
Krt ocuk olmann ykm anlamna geldiini, ayrmcla uramann sebebi olduunu dnmekte
ancak kimliklerine sahip kacaklarn ve bunun iin de alacaklarn sylemektedirler. Literatrde
kimliin, zellikle politik atma ortamlarndaki ocuklar asndan nemli bir harekete geme unsuru
olduu ynndeki bilimsel almalar; sz konusu aratrmada ocuklarn toplumsal gsterilere
katlma srecinde kimliklerine ball bulgusunun destekledii dnlmektedir.
Zorunlu g, milliyeti pratikler, iddet ve kimlik haklarn inkar; yaadklar kentin politik yaps
da gz nne alndnda ocuklarn katlm hakknn aktif kullanmna ynelmelerine neden olmu ve
blgenin mcadele yntemlerine paralel biimde bu hakkn kullanm da toplumsal gsterilere katlm
biimde gerekleiyor gibi grnmektedir.
ocuklar toplumsal gsterilere haklarn aramak iin katldklarn, polisin gsterilerde iddete
bavurduunu ve bu iddete ve dier sorunlara bir tepki olarak eylemlerde ta attklarn ya da
atldn anlatmlardr. ocuklarn gsterilere kimsenin zorlamas ya da ynlendirmesi olmadan
kendi istekleriyle katldklar anlalm ve ocuklarn gsterilere katlm bir hak olarak
deerlendirdikleri grlmtr.
Btn bu analize ek olarak, aratrmada ortaya kan dikkat ekici baka bulgulara da ulalmtr.
ocuklarn sorularn yantlarn verirken kullandklar ideoloji ykl kavramsallatrmalar (imha ve
inkar politikas, silahl atma kavram yerine sava kavramnn kullanlmas) ocuklarn
kullandklar dilin ne denli politikletiini gstermesi asndan nemlidir. Politik bilincin ve
eylemliliin ok yksek olduu bir blgede byyen ocuklarn; bulunduklar blgenin gerekliklerini
bu politik balam erevesinde algladklar dnlmektedir. Bu duruma bal bir baka olgu ise
aratrmacnn ocuklarla grmesi srasnda ortaya kmtr. Aratrma sorularnda yer alan
atma, Diyarbakr gibi kelimelere baz ocuklar itiraz etmi; atma yerine sava, Diyarbakr
yerine kentin Krte ismi olan Amedin kullanlmas gerektii ynnde aratrmac uyarlmtr. Bu
durum, ocuklarn kavramlarn ve genel olarak dilin ideoloji ykl oluu konusunda bilinli
olduklarn ve kendi politik bak alarn dil ve anlatmda dahi koruma kararllnda olduunu
dndrmtr.
Grmeler srasnda ocuklarn grme konusunda ve sorular cevaplama konusunda
motivasyonlarnn yksek olduu gzlemlenmi ancak zellikle dorudan politika ile ilgili sorularda
daha istekli olduklar ve demografik bilgiler gibi grece politika ile dorudan ilgili olmayan konularda
ise daha isteksiz olduklar gzlemlenmitir. Bu durum ocuklarn hayatlarnn ve iletiim biimlerinin
de politikletiini gstermektedir
Bu aratrma ile ortaya konan kuramsal yaklam ve aratrma sonularnn ocuk refah alanna
yeniliki bir bak getirerek; farkl koullarda yaayan ocuklara ynelik farkl modellerin

123

gelitirilmesi imkan salayaca dnlmektedir. Sosyal hizmetin bilgi temeli, toplumsal koullar
deitike ve olgular eitlendike farkl olana ulaabilmek iin eletirel bir nitelik kazanmal ve yeni
olgularn doru deerlendirmeleri yaplarak buna uygun hizmet modelleri gelitirilmelidir. Gsterilere
katlan ocuklarn refahna ynelik hizmetler sunmak iin de, ocuklarn ocukluklarnn farkl
boyutlaryla iyi anlalmas nem kazanmaktadr.
zetle; ocuklarn yetkin, topluma mdahale edebilecek gce sahip birer deiim ajan olarak
kabul edilmesi, ocuk haklarnn katlm ayan glendirecek ve ocuklarn toplumda daha fazla sz
sahibi olmalarn salayacaktr. Yine bu bak, ocuklarn toplumsal gsterilere katlmn nceleyen
koullarn analizinin iyi yaplmasn salayacak ve bu da ocuklara ynelik hizmetlerin doru bir
izgide gelitirilmesine imkan sunacaktr. Bunlarn dnda, ocuklarn yaadklar farkl
deneyimlerinin tespitiyle birlikte, ocuklar iin katlmc mekanizmalarn yaratlmasyla hem
toplumsal barn inasnda ocuklarn aktif aktrler olarak rol almasn salamalar hem de ocuklarn
kendi hayatlarnn iddetten arndrlarak barl bir yaama dnmesine katk sunmas
beklenmektedir.
Politik atma ortamnda yaayan ocuklarn yaam deneyimlerinin anlalmasnn; Trkiyenin
tm kesimlerinin ve tabii ki en ok da ocuklarn ihtiyac olanbara doru bir adm daha atlmasn
salamas ve sosyal hizmetin adalet ve insan haklar temelleri zerinde eitlik ilkesi temelinde yeni bir
toplumsal yap oluturulmasnn kaplarnn aralanmas beklenmektedir. Sosyal hizmet bata olmak
zere tm sosyal bilimcilere den, bu kapy ardna kadar aarak toplumsal bar yolunda ilerleyecek
bilimsel almalarn artmasn salamaktr

KAYNAKA
Akba, E. ve Atas Topuolu, R. (2009). Modern ocukluk Paradigmasnn Oluumu Eletirel Bir
Deerlendirme, 20(1), 95 103.
Akner, N. (2010). Mersinin Banliylerinde fke Patlamas. stanbul: Karakutu Yaynlar.
Alanku, S. (2007). ocuk Odakl Habercilik. stanbul: IPS letiim Vakf Yaynlar.
Barber, B. K. (2001). Political Violence, Social Integration, and Youth Functioning:
PalestinianYouthfromtheIntifada, Journal of CommunityPsychology, 29(3), 259 280.
Boyden, J. (2003). Children Under Fire: Challenging Assumptions About Childrens Resilience,
Children, Youth and Environments, 13(1).
Clga, . (2004). Bilim ve Meslek Olarak Trkiyede Sosyal Hizmet, Ankara: Hacettepe niversitesi
Sosyal Hizmetler Yksekokulu Yaynlar.
alayan, H. (2006). Feminist Perspektiften Krt Kadn Kimlii zerine Niteliksel Bir Aratrma,
Ankara niversitesi Kamu Ynetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dal, Doktora Tezi.
Darc, H. (2009). Violence and Freedom: The Politics of Kurdish Children and Youth in Urban
Space. stanbul: Sabanc niversitesi Kltrel almalar Yksek Lisans Program
Yaynlanmam Yksel Lisans Tezi.
Darc, H. (2010). iddet ve zgrlk: Krt ocuklarn Siyaseti, Toplum ve Kuram, 2, 17 41.
Darc, H. (2011). Bykler Siyaseti Oyun Zannediyor, Diyarbakr: Diyarbakr Sanat Merkezi
Yaynlar (Ed. Eren, A. Z. Ve ren, . Kimlik ve Aidiyet, Diyarbakr Sanat Merkezi
Konumalar), 19 23.
Deirmenciolu, S. M. (2010). Tersten Katlm: Katlm Hakk zerine Bir Deelendirme, ocuk
Haklarna Dair Szlemenin 20. Ylnda Trkiyede ocuk haklar (ed. Acar, H. ve aasolu
oban, A), Ankara: Maya Akademi Yaynevi.
Deirmenciolu, S. M. (2010). atma Ortamnda Bymek, nsan Haklar in Diyalog Dergisi, 5/6,
40 42.

124

Denov, M. (2010). CopingwiththeTrauma of War: Former Child Soldiers in Post-Conflict Sierra
Leone, International SocialWork, 53(6), 791 806.
Durna, T. ve Kubilay, . (2010). Basnn iddeti: Siyasal Gsterilerde Polise Ta Atan ocuklar
rnei, Ankara niversitesi SBF Dergisi, 65(3), 51 85.
Franklin, B. (1993). ocuk Haklar, stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Freire, P. (2000). Ezilenlerin Pedagojisi, stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Habashi, J. E. G. (2004). ThePoliticalSocialization of PalestinianChildren: Children as
GeopoliticalAgents. Ohio ABD: Kent StateUniversityGraduate School of Education,
Yaynlanmam Doktora Tezi.
Hart, R. A. (1992). ocuklarn Katlm: Maskotluktan Yurttala, Ankara: UNICEF Trkiye Milli
Komitesi Yayn
nal, K. (1999). Paternalist Politikann deal Trk ocuu, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri
Fakltesi Dergisi, 32(1), 195 212.
nsan Haklar Dernei (2006). 28 Mart 2006 Tarihinde Diyarbakrdaki Cenaze Treni Sonras
Gerekleen Hak hlallerini Aratrma nceleme Raporu.
Krmsoy, E. ve Acar, H. (2010). Toplumsal Gsterilere Dahil Olan ocuklar, ocuk Haklarna Dair
Szlemenin 20. Ylnda Trkiyede ocuk haklar (ed. Acar, H. ve aasolu oban, A),
Ankara: Maya Akademi Yaynevi.
Kmbetolu, B. (2008). Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yntem ve Aratrma, stanbul:
Balam Yaynclk
Pederson, D. (2002). PoliticalViolence, EthnicConflict, andComtemporaryWars:
BroadImplicationsforHealthandSocialWell-Being, SocialScience&Medicine, 55, 175 - 190
Postman, N. (1995). ocukluun Yokoluu, Ankara: mge Kitabevi.
Sait, M. S. (2004). Have Palestinian Children Forfeited TheirRights?, Journal of Comparative Family
Studies, 35(2), 211 228.
Tan, M. (1988). Okulsuz Toplumdan Sonras, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi,
21(1), 283 298.
Tan, M. (1989). alar Boyunca ocukluk, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi,
22(1), 71 88.
Ulutekin, S. (2004). ocuk Mahkemeleri ve Sosyal nceleme Raporlar, Ankara: Bizim Bro
Uluslararas Af rgt. (2010). ocuk Haklar Evrenseldir: Trkiyede ocuklarn Terrle Mcadele
Yasalar Altnda Adil Olmayan Yarglamalarna Son Verin, Uluslararas Af rgt Yaynlar
stnda, N. (2011). Bykler Siyaseti Oyun Zannediyor, Diyarbakr: Diyarbakr Sanat Merkezi
Yaynlar (Ed. Eren, A. Z. Ve ren, . Kimlik ve Aidiyet, Diyarbakr Sanat Merkezi
Konumalar) 24 26.
Yldrm, A. ve imek, H. (2008). Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri, Ankara: Sekin
Yaynclk.
Ylmaz, . D. (2010). Ta Atan ocuklar ve Kahraman Psikologlar, Eletirel Psikoloji Blteni, 3 4,
37 45.

A2 OTURUMU
TRKYEDE SOSYOLOJ TARTIMALARI-I:
GNCEL

127

TRKYE SOYLULATIRMA YAZINININ ELETREL BR DEERLENDRMES
Funda Snmez
1

erife Geni
2

ZET
1990 sonras, Trkiye kentlemesinde neoliberal ekonomik siyasalarn olgunlap hegemonik hale
geldii yeni bir dnem olarak kabul edilmektedir. Yakndan bakldnda, yaklak yirmi yldr devam
eden neoliberal yeniden yaplanmann btn toplumsal ve mekansal ilikilere sirayet ederek bu
ilikileri derinden yaplandrd gzlenmektedir. Ksacas 1990 sonras Trkiye kentlemesi, 1980
ncesinde gzlenenden radikal olarak farkl dinamikleri, yeni siyasi ve ekonomik aktrleri, yeni
toplumsal snflar ve yeni sosyo-mekansal ayrma biimlerini iermektedir.
Bu sunum, neoliberal yeniden yaplanma ve kreselleme sreleriyle birlikte ortaya kan ve yeni
sosyo-mekansal ayrma biimlerinden biri olan gentirification/ soylulatrma/ mutenalatrma
olgusuna odaklanan Trkiye yaznn eletirel kent kuramlar (H. Lefebvre, D. Harvey, B. Jessop, N.
Smith, N. Brenner, N. Theodore, J. Peck vd.) nda ve kresel-yerel ilikiler ekseninde gzden
geirmeyi amalamaktadr. Trkiye soylulatrma yazn grece yenidir. Bu yaznnn genelinde, hem
ampirik hem de kuramsal adan iki temel referans noktas mevcuttur. lki soylulatrma olgusunun
anavatan olarak kabul edilen ve soylulatrma kuramnn hala temel referans noktasn oluturan
ngiltere kkenli yazndr. kincisi ise, 1980 sonras neoliberal siyasalarn ve rvanist (N. Smith) kent
politikalarnn baat hale geldii, soylulatrmann yaygn bir ekilde yaand Amerikada gelien
yazndr. Hem dnya ekonomi politiini ekillendirmedeki yapsal arl bakmndan, hem de
soylulatrmann arkasndaki toplumsal dinamikleri karlatrmal olarak inceleme ans salamas
asndan, her iki yazn da ok nemli almlar salamaktadr.
te yandan biz bu sunumda, tarihsel ve toplumsal balamna zg bu rneklerden yola karak
gelitirilmi ngiltere ve Amerika odakl kuramsal yaklamlarn Trkiyede sre giden soylulatrma
srecini anlamada paradigmatik yaklamlar olarak kullanlmasnn eitli sakncalar olduunu iddia
ediyor, eletirel kuramn salad kavramsal ve yntemsel ereveyi kullanarak Trkiyede yaanan
soylulatrma olgusunun zgn, dinamik ve ok boyutlu doasn aa karmak iin bu sreci devlet-
sermaye-toplumsal snflar, kresel-yerel ekseninde incelemeyi hedefliyoruz.
Anahtar Kelimeler: eletirel kuram, neoliberalizm, sosyo-mekansal ayrma, soylulatrma
ABSTRACT
Post-1990s are generally accepted as a new period in Turkey wherein neoliberal economic policies
have become matured and hegemonic in shaping urbanization processes. A close examination shows
that neoliberal restructuring of the past two decades have saturated and reconstituted all social and
spatial relations. In short, urbanization in the post-1990 Turkey has been characterized by radically
different dynamics, economic and political actors, new social classes and new forms of socio-spatial
segregation.
This paper aims to evaluate the Turkish literature on gentrification, a new form of socio-spatial
segregation that emerged within the context of neoliberal restructuring and globalization, with the help
of critical urban theories (H. Lefebvre, D. Harvey, B. Jessop, N. Smith, N. Brenner, N. Theodore, J.
Peck etc.), and along the axes of global-local relations. The literature on gentrification in Turkey is
relatively new. This literature in general relies on two empirical and theoretical reference points. The
first comes from the literature on United Kingdom, the place where gentrification first occurred and
still constitutes the central reference point for the gentrification theory. The second comes from the
literature on United States wherein neoliberal politics and revanchist (N. Smith) urban policies have
become dominant and gentrification has been widely practiced and experienced. Considering their
weight in shaping world political economy and providing us with a benchmark for comparative studies

1
Doktora rencisi, Adnan Menderes niversitesi, Sosyoloji Blm, fundasonmezz@gmail.com
2
Do. Dr., Adnan Menderes niversitesi, Sosyoloji Blm, serifegenis@yahoo.com

128

on social dynamics feeding gentrification worldwide, both UK and United States originated literature
provide us with significant perspectives.
Nevertheless, in this paper, we would like to argue that using these historically and socially
embedded UK and US originated studies as paradigmatic approaches in examining and understanding
gentrification processes may pose several problems and shortcomings. Based on the conceptual and
methodological framework provided by critical urban theory, we argue that to bring out the peculiar,
dynamic and multi-sided nature of gentrification processes in Turkey, the analysis needs be built along
the axes of state-capital-social classes as well as global-local dynamics.
Keywords: Critical Theory, neoliberalism, socio-spatial segregation, gentrification.

GR
Mekn hem insan biimlendiren hem de onun tarafndan biimlendirilen bir toplumsal boyut
olarak karmza kmaktadr. Baka bir ifadeyle, meknsal biimler toplumsal sreleri ierirken
toplumsal sreler de esasen meknsaldr (Katznelson, 2003: 10-11). Bu durum meknn toplumsal bir
iliki olarak ele alnmas gerektiini ifade eder. Harvey kolektif olarak kentlerimizi retirken kolektif
olarak kendimizi de retiriz (2008: 196) derken bu ilikisel boyuta dikkat ekmitir. Meknsal ve
toplumsal sreler arasndaki bu karlkl iliki, meknsal srelere ynelik kurgularn ve pratiklerin
kapitalist retim ilikileri ierisinde ekillenmesinden kaynakl olarak mekan retimini ayn zamanda
toplumsal elikilerin alan haline getirmektedir. Bu erevede kentsel mekn, sermayenin yeniden
retildii ve bu srete de yeni meknsal ayrmalar, yeni toplumsal-meknsal eitsizlikler ve
elikilerin yaratld bir alan olarak karmza kmaktadr (Urry, 1999; Castells, 1977, 1997;
Harvey, 1997, 2003, 2012; ).
Gnmzde mekan-toplum-kapitalist retim ilikileri arasndaki diyalektik iliki neoliberal
ekonomi politikalaryla yeniden yaplandrlmaktadr. Neoliberal politikalarla sermaye ve emek
arasndaki ilikiler sermaye lehine yeniden tanmlanrken, yeniden datm sonucu oluan eitsizlikler
de meknda younlamaktadr. retim sisteminin farkllamas sonucu mesleki yaplarda gerekleen
deiimle birlikte ortaya kan yeni yaam tarzlarnn farkl meknsal ayrmalar yaratmas, devlet ve
sermaye arasnda yeniden tanmlanan ilikilerin kenti bir retim nesnesine dntrerek bu meknsal
ayrmalar keskinletirmesi sz konusudur. Bu nedenle meknsal ayrmalarn keskinlemesi ve
farkllamas kentsel srelere dair tartmalarda nemli bir konum alrken, bu srete bizzat meknn
kendisinin retimi, yani eylerin (metalarn) retiminden meknn kendisinin (meta olarak)
retimine (Lefebvreden akt. engl, 2001: 15) gei bu tartmalarn kilit noktasn oluturmaktadr.
Bu almann odak noktasn oluturan soylulatrma sreci de, zellikle 1980 sonras dnemde,
kentsel lekte yaanan ve gittike yaygnlaan bir meknsal ayrma rnei olarak karmza
kmaktadr. Gentrification ya da Trkede yaygn olarak kullanld ekliyle soylulatrma, genel
olarak orta ve st-orta snflarn, kentin iinde bulunan ve tarihsel srete eitli ekonomik, siyasal ve
toplumsal koullar sonucu knt haline gelmi alanlardaki eskimi/bakmszlam tarihi konutlarn
mevcut sahibi/kiracs olan yoksul kesimle, gerek bireysel gerekse rgtl bir restorasyon sonucu, bu
konutlara yerleerek yer deitirmesi sreci olarak tanmlanabilir.
Trkiye soylulatrma yazn grece yenidir ve giderek yaygnlaaca dnlen soylulatrma
srecine paralel olarak Trke yaznn da gelieceini ngrebiliriz. Bu alma zellikle ABD ve
Avrupa merkezli soylulatrma yazn ile birlikte mevcut Trkiye soylulatrma yaznna
odaklanacaktr. Buradan hareketle ncelikle soylulatrma srecini daha iyi kavrayabilmemiz
asndan soylulatrmaya zemin oluturan tarihsel arka plana deinilecektir. kinci blmde ABD ve
Avrupa kentleri bata olmak zere merkezde yaanan soylulatrma srecine deinilecek ve bu srece
dair temel kuramsal tartmalara yer verilecektir. nc blmde Trkiyede yaanan soylulatrma
srecinin merkezde yaanan soylulatrma ile karlatrmal ve eletirel bir ekilde ele alnmas
hedeflenmitir. Sonu blm ise yurt d literatrn eletirel deerlendirmesi erevesinde Trkiye
soylulatrma almalarnn eksiklerine ynelik tartmalar ve kimi nerileri iermektedir.

129

SOYLULATIRMAYI NCELEYEN TARHSEL KOULLAR
1970lerin sonlar ve zellikle 1980ler sermaye, devlet ve emek arasndaki ilikilerin kresel
lekte yeniden yaplandrld bir dneme iaret ederken, bu yeniden yaplandrma sreci meknsal
ilikilerde bir dizi deiimi de iinde barndrmaktadr. Neoliberal politikalarn etkisiyle tanmlanan bu
sre, sosyal refah devleti yaplarnn birbiri ile olan ilikisini deitiren ve bu deiimin sonularn
belirleyen zemini oluturmaktadr.
kinci Dnya Sava sonras gerek Keynesi gerekse ithal ikameci sanayi stratejileri erevesinde
devlet ve sermaye arasndaki ilikiye baktmzda, devletin salt piyasay dzenlemekle
snrlandrlm bir yaplanma olmayp dorudan retim dzeyinde ekonomik gelimeye katkda
bulunan nemli bir ekonomik aktr olduunu grrz (Ersoy, 2001: 39). Bu srete devlet, bir taraftan
zel giriimcilere ynelik korumac bir politika izlerken dier taraftan ii snf ve orta snfn daha
refah dolu bir yaam srmesini amalayan politikalar erevesinde hareket etmitir.
Siyasal ve ekonomik sreler arasndaki ilikiye stratejik-ilikisel adan bakan Jessopa gre,
devlet, kurumsal bir btnlk olarak grld zaman, kendi iindeki ve dndaki farkl gler ve
onlarn farkl siyasal amalarna eit olmayan frsatlar sunan merkezlerin oluturduu bir btnlk
ierir (Jessop, 2005: 96). Buna gre devlet bu btnl erevesinde ayrcalk tand belirli
stratejilerin baarl olmas iin, istikrarsz da olsa, belirli bir uzlama dengesinin korunabilmesi iin
belirli bir destein yaratlmasna imkn salar. Jessopn kuramnda devletin bu nitelii devlet
sisteminin stratejik seicilii olarak ifade edilir ve seicilik devletin belirli glerin stratejik
hedeflerinin gereklemesine basite izin vermesi veya onlara mdahale etmemesini anlamnda deil,
bu hedeflerin gereklemesi amacyla oluturduu bir eylem program erevesinde hareket etmesine
iaret eder. Jessop bu eylem programn hegemonik proje olarak tanmlamtr.
Bu noktada 1970lerde sosyal refah devleti kapsamnda gerekletirilen politikalarn meknsal
yansmasnn bir boyutunu oluturan kent dna ina edilen alt-kentleri bir hegemonik proje olarak
deerlendirebiliriz. Hegemonik projeler devletin yeniden retim srecindeki rol ile dorudan
balantldr. Bahsettiimiz alt-kentler retim srecinin devam etmesi ve sermaye birikiminin
salanmas srecinde bir yeniden retim stratejisi olarak ilev grmtr. Avrupa ve Amerika gibi
erken sanayilemi lkelerde sanayiler kent dna atlarak geni metropoliten alanlar oluturulmu,
sosyal refah politikalar etkisiyle genileyen cretli kesimler kent merkezine uzak bir ekilde ina
edilen orta snf alt-kentlerinde kendilerine sunulan yaam tarzn yaamaya balamlardr (Trkn ve
Kurtulu, 2005: 12-13).
Bu sre, yeterli sermayeye sahip olmamalarndan kaynakl sosyal refah politikalarna ynelik
devlet mdahalelerinin snrl olduu az gelimi ya da gelimekte olan lkelerde farkl hegemonik
projeler olarak karmza kmtr. Trkiye gibi ge sanayileen lkelerde taradan kente yaplan
gn yaratt ar nfus basks sonucu farkl bir barnma stratejisi sz konusu olmutur.
Topraktaki mlkiyet yapsnn salad olanaklarla, gmenlerin barnma maliyetlerini kendilerine
ykleyen gecekondular, bu dnemdeki meknsal dnmde barol oynamaktadr (Trkn ve
Kurtulu, 2005: 13). Yerel lekte baktmzda ister orta snf iin banliyler, ister devletin konut
salama ykn hafifletme adna gz yumulmu gecekondular eklinde olsun, bu sreci bir yeniden
retim stratejisi erevesinde devletin belirli snfsal kesimlere ynelik stratejik seicilii olarak ifade
edilebiliriz. Bu sre kentin epere doru genilemesiyle sonulanm ve bu genileme, gelimi veya
gelimekte olan lke kentleri balamnda deerlendirdiimizde farkl nitelikler gsterse de sonular
bakmndan benzer sorunlara neden olmutur.
Kent epere doru genilerken kentin i blgeleri bu genilemeden olumsuz bir ekilde
etkilenmitir. Gelimi lkelerde kentin i blgelerinde snfsal, etnik, dinsel v.b nedenlerle kentin geri
kalanlar tarafndan dlanan alt gelir gruplarnn yaad gettolar oluurken, Trkiyede, byk
kentlere ve zellikle stanbula ynelik gn devam etmesi sonucu, gecekondu blgeleri dnda,
kentin i blgelerinde de alt gelir gruplarnn yerletii semtler meydana gelmitir. Bylelikle temel
meknsal ayrma kent merkezi ve kentin eperi arasnda yaanmtr. Kontroll veya kontrolsz bir
ekilde yaanan bu kentsel genileme retim alanlarnn merkezinden ekilmesi, belirli snfsal
kesimlere ynelik uygulanan stratejik seicilik, kentin i blgelerinde yaayan kesimin dk maddi
durumu gibi etkenlerle kentin i blgelerinin knt alan haline gelmesine neden olmutur. knt

130

haline gelen bu kent ii blgelerin yeniden yaplandrlmas sreci ise kapitalizmin 1970lerde yaad
krizi ama stratejisi olarak karmza kmaktadr.
Genel kar ile zel kar arasndaki soyut atma problemini zebilecek belirli bir hegemonik
projenin daima sermaye birikimi ve toplumsal snflar arasnda bir dengeyi amaladn belirten
Jessop (2008: 279), devletin bu dengeyi kapitalist olmayan amalar dorultusunda
gerekletiremeyecei iin bunun daima elikili bir denge olacan belirtir. Soylulatrma srecine
dair ilerleyen tartmalarda greceiz ki kamu politikalar ve zel sektr giriimleri kimi zaman
srecin bandan itibaren, kimi zaman da soylulatrmann derinletii srelerde kol kola hareket
etmitir. Buradan yola karak diyebiliriz ki, kapitalizmin gelime aamalar kentsel sistemlerin
dnmnde daima belirleyici olacaktr (Hopkins ve Wallerstein, 1999). Keynesiliin 1970lerden
itibaren stagflasyona
3
bal sorunlarn belirledii bir krize girmesiyle (Peet, 2011: 21) kent merkezi ve
eperine ynelik deien kentsel politikalar da bu tezi desteklemektedir.
1970lerin sonlarnda kitlesel retime ynelik endstride kr paynn azalmasna ve Keynesi
sosyal refah politikalarnn krizine kar stratejik bir siyasi tepki olarak nem kazanan neoliberalizm,
devletin sanayinin dzenlenmesinden elini ekmesini, rgtl emee kar saldrlar, sermaye
sahiplerinin vergi paynn drlmesini, kamu hizmetleri ve mallarnn zelletirilmesini, sosyal
yardm programlarnn yrrlkten kaldrlmasn, uluslar aras sermaye hareketliliinin artrlmasn
ve yerellikler aras rekabetin younlatrlmasn merulatrmak zere harekete geirilmitir
(Thedore vd., 2012: 21-229).
Finans arlkl hizmet sektrnn ykseliiyle de tanmlanan bu sre, neoliberal politikalar
uyarnca kentsel meknn yeniden yaplandrld ve kentsel lei belirleyen unsurlarn kkten
deitii bir sretir. Sanayisizleme olarak adlandrlan bu srecin sonunda kentlerin retim
meknlar olmaktan kp tketim meknlar olmaya doru evrilmeleri ve hizmet sektr iin birer
kazan alan olmalar sz konusudur (Urryden akt. Trkn ve Kurtulu, 2005: 13). Kapitalizmin
mekndaki eitsiz gelimesi sonucu Trkiyede de benzer bir sre yaanm, snfsal ve sosyokltrel
snrlar daha da keskinlemitir (Ataay, 2001; Doan, 2001; Ersoy, 2001; Kurtulu, 2006). Buradan
hareketle hem dnyada hem Trkiyede kntye uram kent ii alanlarn yeniden
yaplandrlmasnn, kentsel dnm olarak adlandrlan srecin bir parasn oluturan
soylulatrmayla birlikte tekrar gndeme geldiini syleyebiliriz.
Sanayisizleme srecinin sonucunda knt alan haline gelerek vergi gelirleri ve elde edilen
rantlarda azalmaya neden olan kent merkezleri hizmet sektrnn ykselie gemesiyle yeni
fonksiyonlar edinmitir. Merkezdeki sermayenin deersizlemesini nlemek zere hizmet sektrnn
yan sra kltr endstrisi, medya, iletiim, reklam ve halkla ilikiler, tasarm, moda gibi bir dizi i
alannn nn amak zere kararlar alnm ve uygulamaya konulmutur (en, 2011: 2-3). Ykselen
yeni orta snfn tketim zevkleri ve kalplar da elence ve tketim kltrnn ve kresel pazara
entegre olmu bir kltr ve tketim endstrisinin gelimesine destek verm[itir] (Geni, 2011: 51).
Sonu, kentsel meknn eitli aktrlerin nclnde, profesyonel ynetici kesim olarak ifade edilen
iyi eitimli, yksek kltrl yeni orta snf denilen snfsal kesimi ve sermayeyi ekmek ura
iinde yeniden yaplandrlmas olmutur.
MERKEZDE SOYLULATIRMA SREC VE SRECE DAR KURAMSAL
YAKLAIMLAR
Soylulatrma, yaygn rneklerinin 1970lerde ABD ve bata ngiltere olmak zere kimi Avrupa
lkelerinde grld bir kentsel yenileme srecidir. Trkede yaygn karl soylulatrma olan
gentrification kavram ilk olarak Ruth Glass tarafndan ngiliz soylu snfnn, 1960larda Londrann
merkez ii semtlerine bu alanlar igal edercesine yerlemesi ve burada yaayan dar gelirli nfusun
deeri gittike ykselen bu meknlardan kovulmas ve dlanmasn tanmlamak adna kullanlmtr
(Glassdan akt. Behar ve Perouse, 2006: 2). Konut stokunda fiziksel iyilemeyi ve kiraclktan ev
sahipliine geii de ieren bu sreci Glass karmak bir sre ya da sreler seti olarak tanmlamtr
(Hamnett, 2000: 331).

3
Yksek isizlik oranlaryla ayn oranda ortaya kan yksek orandaki enflasyon.

131

Londrada balayan bu sreci takiben kresel rzgar bunu yeni lkelere ve kentlere tamtr
ve soylulatrma sadece Bat kentleriyle snrl olmayan bir minvalde yaygnlamtr (Atkinson ve
Bridge, 2005: 1-2). Glassn bahsettii soylulatrma srecinin nc aktr olan soylu snf yerini
sanatlara, profesyonellere ve yeni orta snfa brakrken (Uzun, 2006: 32), srecin aktrleri devlet,
irketler ve devlet-irket ortakl eklinde eitlenmitir.
Gonzalese gre soylulatrma srecinin yaanabilmesi iin gerekli birok unsur sz konusudur
(Lydersenden akt. Ergn, 2006: 18):
Alandan gelir elde etmeye istekli giriimciler, arazi gelitiricileri, sigorta ve inaat irketlerinden
oluan bir soylulatrma sanayisi
ekici bir konumu ve tercihen bakmsz fakat ekici mimari olgunlukta konut stoku olan bir
mahalle
Blgesini koruyabilmek iin politik veya ekonomik gc olmayan dk gelirlilerden oluan yre
sakinleri
Alana tanabilmek iin harcayabilecek paras olan, konum ve hareket arayan genellikle gen,
ocuksuz profesyoneller
Bu unsurlarn birkan veya tamamn birden ierebilecek soylulatrmann tarihsel srete
dalga halinde yaand genellikle kabul grmektedir. Fakat her bir dalgann ve dalgalar aras
geilerin, srecin yaand lkenin, kentin ve kent iindeki mahalle veya semtlerin zgn koullar
erevesinde farkl grnmler sergiledii, buradan hareketle de siyasal, ekonomik, toplumsal ve
meknsal sreler arasndaki ilikilerin bu zgn koullar erevesinde deerlendirilmesi gerektii
vurgulanmaktadr. Yine zgn koullar gz nnde bulundurulmak zere Gonzales soylulatrma
srecinin genellikle aamas olduunu belirtmi ve bu aamalar u ekilde sralamtr:
Birinci aamada yeni gelenler baz konutlar satn alr ve rehabilite ederler. Bu ok kk bir yer
deitirmeye neden olur. kinci aamada alandaki kira deeri veya deer fark duyulur, yer deitirme
olumaya balar ve kar atmalar grlr. nc aamada rehabilitasyonun etkileri daha grnr
hale gelirken, fiyatlar ykselir ve yer deitirme zorla olumaya balar. Yeni sakinlerle orijinal
sakinler kurumlar ve gelenekleriyle yer deitirirler (Ergn, 2006: 20).
Benzer ekilde Hackworthde Kuzey Amerika ve Avrupa balamnda soylulatrma
dalgasndan bahsedilebileceini belirtmitir (akt. Smith, 2006: 21):
1950ler ilk dalga,
1970 ve 1980ler ikinci dalga,
1990 ve sonras ise nc dalgaya iaret etmektedir.
Smith, ilk dalgann Glassn gzlemledii kadaryla dank soylulatrma, ikinci dalgann
Hackworthn isimlendirdii ekliyle demir atma safhas ve nc dalgann da yaygnlatrlm
soylulatrma olarak adlandrlabileceini belirtir ve srecin her kentte farkl bir ritme sahip olduunu
da vurgular (2006: 21).
Bu tartmalardan hareketle srece dair aratrmalarn genellikle iki koldan ilerlediini
syleyebiliriz. Bu aratrmalarn bir yan soylulatrmann ortaya kndaki ekonomik etkenleri ele
alrken, bir yan da sosyokltrel yapdaki deiimler ve konut politikalarna odaklanmtr. Bazlar
ise hem kltrel hem ekonomik sreleri kapsayacak ekilde sreci ele almaya almtr. rnein
Sharon Zukin, zellikle balangta ekici olan sanatsal aktiviteler etrafnda cereyan eden kltrel
yeniliklerin, sonrasnda soylulatrmann ticari boyutu tarafndan yok edildiini belirmitir (akt.
Atkinson ve Bridge, 2005: 6).
Kapitalizmin eitsiz gelime dinamiklerinin meknsal dzeydeki eitsizliklerin temeli olduunu
vurgulayan ekonomik temelli yaklam, sermaye birikim srelerine odaklanmaktadr ve Neil Smithin
rant fark teorisi bu yaklamda merkezi bir konumdadr. Bu teoriye gre, ilkin banliylemenin ve
rant farknn ortaya kmas kent merkezinin sermaye asndan deer kaybetmesine yol amtr; 1980
sonrasnda ileri kapitalist lkelerde yaanan sanayisizleme ve bunun karsnda hizmet sektrnn

132

genilemesi ve byyen beyaz yakal istihdam bir taraftan merkezin tekrar deer kazanmasna yol
aarak buradaki konut ve arsa fiyatlarnn ykselmesine neden olmu, bu sre dier taraftan meknn
merkezilemesi ve ayn zamanda sermayenin merkezsizlemesi olarak kendini gstermitir (Smithten
akt. en, 2005: 130; Uzun, 2006: 34).
Bu erevede Smith, zellikle Kuzey Amerika ve Avrupa kentlerinden yola karak gnmz
neoliberal ehirciliin bir boyutunu oluturan soylulatrmann temel hatlarn ortaya koymaya
almtr. Smith bir taraftan yoksul ve etnik adan aznlk olan kesime kar devletin uygulad
sfr tolerans taktikleri erevesinde, gnmz neoliberal ehirciliinin rvanist bir yapda
olduunu belirtirken (1996), daha ok yerel ynetimlerin sreteki deien rol zerinde durmutur.
Burada Smithin zor ve sermaye arasndaki sembiyotik ilikiyi ortaya koymaya altn
syleyebiliriz
4
.
Soylulatrmann yaygnlamasnda etkisi azmsanmayacak yeni rvanizm hem muhalefeti
ortadan kaldrmak[] hem de sokaklar soylulatrma iin gvenli hale getirmek[] bahanesiyle
gerekletirilen bir strateji olarak karmza kmaktadr (2006: 22). Smith ilkin 1990larda New
Yorkta yaanan bir dizi olay erevesinde yeni rvanizmden bahsetse de bu srecin Amsterdamdaki
igalci kart kampanyalardan, evsizlerin kamplarna ynelik Paris polisinin saldrsna, Sao Pauloda
sokaklarda yaayan insanlara uygulanan baskc taktiklere kadar eitlilik gsterdiini vurgulamtr
(2006: 22).
Gittike yaygnlaan soylulatrmann bir dier boyutu ise yerel devletin deien zellii
erevesinde aklanmaktadr. Buna gre 1980 ncesinde devletin destekledii kentsel yenileme daha
ok zel piyasa soylulatrmasn tevik amac tayorken; 1980 sonras sre arazi ve konut
piyasasnn younlaan zelletirmesini ifade etmektedir (Smith, 2006: 20). Daha ok neoliberal
politikalarn hakim olduu 1980 sonrasna odaklanan Smith, yerel ynetimlerin zel sektrn setii
yolu dzenlemek yerine piyasa mant tarafndan zaten oluturulmu olan oluklara kendini
yerletir[diini], esasnda kresel sermayenin acemi ancak olduka etkin bir orta haline gel[diini]
vurgulamtr (2006: 13).
Smithin burada vurgulamak istedii nokta, kentsel lei belirleyenin ne olduudur. Buna gre,
1980 ncesinde kentsel lek yeniden retim sreci tarafndan belirleniyorken, 1980 sonrasnda bu
lek retim sreci tarafndan belirlenmektedir. Bu durum toplumsal yeniden retimin kentsel lein
belirlenmesinde etkili olmad, yani devletin etkinlerinin belirleyici olmad anlamna gelmez.
Aksine problem, meknn toplumsal yeniden retimi tehlikeye atacak ekilde rgtlenmesidir. Yani
bizzat meknn kendisinin sermayenin karlar erevesinde retilmesi ve bu srecin bir mekn
retim krizi ortaya karmas sz konusudur. Bu nedenle Smith, kentsel lein belirleyicisi olarak
toplumsal yeniden retimin kilit nemde olduunu, fakat 21. yzyl kentlerinin leini bundan nce
bizzat meknn kendisinin retiminin belirlediini vurgular. Bu durum daha ok retimin
kresellemesine, yani sermaye birikim sreleri erevesinde kentsel meknn kresel lekte
retimine odaklanlmas gereklilii anlamna gelmektedir.
Yani Glassn hikayesinde geliigzel ortaya kan ve ilkin Londra, New York, Paris ve Sydney
gibi kentlerde grlen sre gnmzde artk sistematiklemitir ve 1960 ve 70lerde konuta ynelik
iyiletirme projeleriyle tanmlanan sre bugn sermaye ve yerel devlet ortakl kapsamnda
uygulanan bir kresel kentsel strateji haline gelmitir (Smith, 2006: 20). Bu nedenle Smithe gre,
kent snrlarnn derinlemesine zorlanmas, bir baka deyile kentsel meknn yklp yeniden
yaplandrlmas ve sata sunulmas son kertede ekonomik bir giriim olarak grlmelidir (Yavuz,
2006: 63).
Sreci sosyokltrel yapdaki deiimler ve konut politikalar balamnda ele alan yaklam ise
gnmzde soylulatrmann daha nce hi olmad kadar kamu politikasyla btnlemi olduunu
vurgular. Soylulatrmann 1960 ve 1970lerdeki ilk dalgasndan itibaren kamu politikasyla
sembiyotik ve uzun sreli bir iliki iinde olduunu vurgulayan Loretta Less ve David Ley, toplumsal
karma politikas uyarnca toplumsal yenileme adna organize edilen soylulatrma srecinin bugn
devlet nclnde gerekletiini belirtir (2008: 2381). Less ve Ley, Eric Clarkn almasna

4
Zor ve sermaye ilikisinin kurucu mahiyetine dair geni lekli tarihsel-sosyolojik bir alma iin bkz. Tilly, 2001.

133

referansla, soylulatrmann artk bir soylulatrma tasarlama sreci olarak ele alnmas gerektiini
belirtirken (2008: 2379), srece neoliberal politikalarn ve yukardan aaya bir planlama stratejisinin
elik ettiini vurgularlar (2008: 2380).
Hamnett, 1970lerin banda Londrada hkmetin iyiletirmeye ayrd deneklerin
gerekletirilecek olan soylulatrma iin bir ara olduunu belirtirken (akt. Less ve Ley, 2008: 2379),
Less ve Leye gre de benzer bir sre New Yorktan Torontoya, sve, Hollanda ve Kanadann pek
ok kentine hakim olmutur. Bu srete nemli olan, 1970 ncesinde devletin salad konut
tedarikinin bu dnemden sonra zel sektr, yerel organizatr ve devlet-irket ortakl eklindeki
birliklere braklmas ve kentin i blgelerinin orta ve st snflar iin satn alnabilir konutlarn
oluturulduu bir alana evrilmesidir. rnein Walks, neoliberalizme meyleden Kanada hkmetinin
1990larn banda konut tedarik etme roln terk ettiini ve yoksul kesimlerin yaayabilecei
koullarda konut yapmnn 1970-80 aras yllk 20.000i aarken, 1995 sonras bu rakamn yllk
2000in altna dtn belirtir (akt. Less ve Ley, 2008: 2381).
Konut politikalarna ynelik aklamalarla birlikte talep ynl yaklamn bir dier yn,
soylulatrma srecini kentin i blgelerinde yer seenlerin mesleki, kltrel ve demografik zellikleri
erevesinde incelemesidir. David Ley soylulatrmann ilk aamalarnda, kent merkezinde terk
edilmi fakat kltrel ve tarihi deer tayan konutlara sanat ve uygulamal sanatlar, medya, eitim ve
hizmet sektr alanlarnn yerletiini, bu aktrlerin ikinci dalgadan sonra yerini yeni orta snf ve
yatrmclara braktn vurgular (Uzun, 2006: 34). Buna gre Ley Kanadada yapt aratrma
kapsamnda endstri sonras toplumlarn, basite ekonomik olarak aklanamayacak nitelikte bir
yaam srme urandaki yeni orta snf profesyoneller nclnde, kentsel balamda kullanlan
topran blm mantn deitirdiini belirtir (akt. Less vd., 2008: 92). Dolaysyla soylulatrma
kentsel geliimde yeni bir aamay temsil etmekte ve bu aama banliyye alternatif bir kentselliin
imaj yaratclar olarak grlen ve gittike genileyen yeni orta snfn kente ynelik estetik bak
as, tketim kalplar ve beenileri ile ekillenmektedir (Leyden akt., Less vd., 2008: 92).
Toparlarsak, arz ynl yaklam devletin retim srecindeki rolne odaklanrken, talep ynl
yaklam talebin oluturulmas ve tketim aralarnn organizasyonu srecinde devletin rolne vurgu
yapmaktadr. Vurgular farkl olmakla birlikte her iki yaklam asndan kentin neoliberal deneyler
iin bir laboratuvar olduu ve devlet politikalarnn bu deneyler iin uygun koullar yaratan ve
deneyleri merulatran bir ilev grd sonucu kmaktadr. Neoliberalizm her ne kadar her trl
devlet mdahalesinden zgrlemeyi ifade eden bir topya yaratmay arzulasa da, bir taraftan piyasa
hakimiyeti biimlerini dayatrken dier taraftan bu piyasann sonularn ve elikilerini ynetebilecek
bir yaplanmaya ihtiya duyar (Thedore vd., 2012: 23). Baka deyile neoliberalizm tek bana
durmak yerine [] devlet ve toplum formlaryla parazitvari bir iliki iinde var olma eilimindedir, ki
kendisine elik eden yeniden yaplanma stratejilerinin biimi ve sonular da bu melez balamda
ekillenir (Peckden akt. Thedore vd., 2012: 24-25).
TRKYEDE SOYLULATIRMA
Trkiyede soylulatrma srecine dair tartmalar zellikle stanbulda meydana gelen meknsal
farkllamaya bal olarak 2000lerden sonra younlamtr. Bata stanbul olmak zere krsal
alandan byk kentlere ynelik gn artarak devam etmesi ve g eden nfusun kentin i
blgelerinde bulunan boalm ya da khnemi konutlara yerlemesi gecekondulara alternatif bir
yaam alan olumasna neden olmutur. Tarihi, mimari ve estetik deeri olan bu konutlarn youn
olarak bulunduu, ancak 1960-80 arasnda gittike khneme alan haline gelen bu blgelerde,
dnyadaki gelimeler ve kreselleme srecinde Trkiyenin uluslararas ilikilerinin glenmesi ve
ekonomik durumda meydana gelen iyilemeler sonucunda 1980lerden itibaren gentrification sreci
balamtr (Ergn, 2006: 22).
Metropol kentler asndan kreselleme nemli ekonomik, toplumsal ve meknsal sonular
doururken, ayn zamanda bu kentler kresellemenin motoru olmu, bu sreci yapan ve yeniden
reten meknlar haline gelmilerdir (Geni, 2011: 49). Dolaysyla Trkiyenin metropol kenti olmas,
kalabalk nfusa sahip olmas, hizmet sektrnn gelimilii ve bununla paralel olarak beyaz yakal
kesimin artan varl, sanayisizlemenin beraberinde getirdii olumsuz koullar erevesinde dar
gelirli, isiz veya marjinal ilerde alan nfusun saysnn artmas, tarihi ve khnemi konut stoku

134

gibi unsurlar stanbulu srecin merkezi klmtr. Bir metropol olmas bakmndan sermaye birikim
sreleri iin de daima cazip bir mekan olan stanbul, Avrupa ve Amerikadaki rneklerinden yaklak
otuz yl sonra soylulatrma srecini yaamaya balasa da, srecin ou rnekte ykc sonular
dourduu sylenebilir.
Tolga slam stanbulda yaanan soylulatrmann evreden olutuunu belirtir ve srecin
yaand semtleri yle sralar (2006b: 11):
1980lerin ba: Boazda Kuzguncuk, Arnavutky, Ortaky
1990lar: Beyolunda Cihangir, Galata, Asmalmescit
Yakn dnem: Halite Fener-Balat
Her soylulatrma dalgasnn arkasnda farkl bir itici g olduunu belirten slam, ilkinde zengin
evresel deerlerin, ikincisinde kltr ve elence etkinliklerinin, ncsnde ise kurumsal bir yatrm
projesinin srecin itici gc olduunu belirtir (2006a: 58). lk soylulatrma dalgasnn yaand
Boaz kysndaki semtler, konumlar ve iki ve katl mstakil evleriyle ilk soylulatrclar eken
bir nitelikteydi (slam, 2006a: 52). Kuzguncukta soylulatrma 1970lerin sonunda Mimar Cengiz
Bektan burada eski bir evi satn almas ve onu sanat ve yazarlardan oluan arkadalarnn
izlemesiyle balamtr (Uzun, 2006: 39). Otakyde yaanan soylulatrmada ise, 1989da yerel
belediye tarafndan balatlan proje almalarnn 1992de yeniden dzenlenmesiyle bar, diskotek,
kafe ve dier sosyal etkinliklerin semtte younlamasna neden olmu, bu sre blgede belli bir rant
alannn domasna yol amtr (slam, 2006a; Ergn, 2006). Arnavutky ise, semtin merkez i
alanlarna olan yaknl nedeniyle daha ok bilgi-youn hizmet sektr alanlar tarafndan
balatlan bir soylulatrma sreci yaamtr (Keyderden akt. slam, 2006a: 53). Bu semtlerin iinde
Kuzguncukda yaanan soylulatrmann olumsuz yaanmad, nk bilinli bir yenilemenin
gerekletirildii ve yeni yaplamay kstlayc yasal dzenlemelerin yirmi yl akn sredir
korunduu belirtilmektedir (Uzun, 2006: 39). Ortakyde elence meknlarnn artmas ise nc
soylulatrclarn honut olmad bir ortamn yaanmasna neden olmutur.
kinci dalga soylulatrmann yaand blgelerden Cihangir, ncleri yine sanat ve
akademisyenlerden oluan bir kesimin bu blgeye yerlemesiyle 1990larn ortalarnda sreci
yaamaya balamtr. Fakat blge hzla bir rant alan haline gelmi, fiyatlar ykselmi ve bu sre
yatrmclar iin yeni frsatlarn domasna yol aarken
5
, 1995 ylnda Cihangir Gzelletirme
Derneinin kurulmasyla yenileme almalar rgtl bir yapya kavumutur (Ergn, 2006: 23).
Beyolunun ilk sanat merkezlerinden Bilsakn burada yer semesi de reklam ajanslar, fotoraf
stdyolar gibi bundan sonra alacak kurulularn buraya ynelmesinin nn amtr (Enlil, 2000).
Asmalmescit Ortakye benzer bir sre yaam, hzla elence merkezi haline gelen blge nc
soylulatrclarn kaybetme tehlikesiyle kar karya kalrken (slam, 2006a), yaanan canllk
kiralarn da artmasna neden olmutur. Galatann ise yine nclerini mimarlar ve sanatlarn
oluturduu soylulatrmann henz banda olduu belirtilirken ksa bir sre sonra srecin hz
kazanaca ngrlmektedir (slam, 2006a; Ergn, 2006).
Son soylulatrma dalgas ise Fener-Balatta yaanandr ve dier srelerden farkllaan nitelikler
barndrmaktadr. Proje kapsamnda balayan sre tarihi eser deeri tayan 200 evin restore edilmesi
ve burada yaayan dk gelirli nfusun toplumsal btnlemesinin gerekletirilmesi hedeflenmitir
(Uzun, 2006: 41). lkin UNESCO nclnde 1985 ylnda koruma ve iyiletirme hedefiyle balayan
rehabilitasyon projesi (lyasolu ve Soytemel, 2006) 2000lere gelindiinde yenileme projesi olarak
devam etmi, Fatih Belediyesi ve Avrupa Komisyonu nclnde yrtlen restorasyon almalar
yerini kamu-zel sektr nclnde yrtlen yenileme almalarna brakmtr (Bayhan, 2013).
Dolaysyla srecin deien aktrleriyle birlikte yenilenen konutlarn yeni sakinlerinin kimler olaca
da belirlenmi olmaktadr.
Bir baka soylulatrma sreci de dorudan devlet eliyle gerekletirilendir. rnein slamn
belirttii soylulatrma dalgalarnda yer almayan Sulukule ve Tarlabanda yaanan soylulatrma
sreci, sermaye gruplarnn riskli bulduu ve yatrm yapmaktan kandklar blgelerin dorudan

5
Cihangirde soylulatrma olgusunun tketim ve pazarlama asndan ayrntl bir analizi iin bkz. Sandk ve lkucan, 2007.

135

devlet mdahalesi ile sermaye adna gvenli hale getirilmesine rnektir (Geni, 2011: 53). Bu
minvalde Sulukulede yaanan soylulatrma sreci eitsiz gelimeye dayankl olan kesimle oluan
[bir] birlikteli[in] (en, 2011: 5) hedeflendiini ortaya koymaktadr. Dnya miras ve yaanan
kltrn korunmas, tarihi dokunun srdrlebilirliinin salanmas, ekonomik ve iktisadi geliimin
salanmas, kentsel btnleme ve yaam kalitesinin artrlmas ve katlmn salanmas gibi hedeflerle
yola klan (Gzey, 2009) ve Fatih Belediyesinin TOK projesiyle kol kola yrtt kentsel
dnm projesi sonular itibariyle bir zorunlu yerinden etme, snfsal tahliye olarak karmza
kmaktadr.
TOKnin yerine getirdii baz ilevler Trkiyede yaanan soylulatrma srecinin devlet ve
sermaye ortakl bnyesinde nasl bir kentsel dnm stratejisi olarak ilev grdn ortaya
koymaktadr. Bu ilevlerden bazlar u ekildedir (Uzunarolu Baysal, 2010: 115):
Konut ve inaat piyasalarna istedii gibi mdahale edebilir, istedii yerli veya yabanc inaat
irketiyle oraklk kurarak her eit inaat iini yapabilir.
Emlak rant yksek olan arsalar haslat paylam ad altnda zel sektre devrederek kr amal
projelere girebilir.
Bir finans kuruluu gibi alarak krediler verebilir.
Mali konularda Saytay ve dier denetimlerin dnda olmasndan dolay konut yatrmlarn
siyasal iktidarn tercihleri dorultusunda gerekletirebilir.
Dorudan devlet eliyle gerekletirilen soylulatrmayla, sadece soylulatrlan blgeler deil ayn
zamanda yerinden edilen gruplarn szde yerlemesi planlanan toplu konut blgeleri de birer rant
alanna dnmtr. Sulukulede yerinden edilenlere alternatif barnma ve yaam alan olarak
gsterilen TOK evleri deme koullar nedeniyle tpk yenilenen konutlar gibi blgenin eski
sahiplerinin yaayaca bir alan olmaktan uzak kalmtr. Benzer bir sre Ankarann gecekondu
blgelerinde hakim olan, kamu veya zel sektr tarafndan gerekletirilen yenileme projeleri sonucu
yaanmaktadr. Bir veya iki katl gecekondu evleri yklp bunlarn yerine ok katl apartmanlar ina
edilmekte ve bunlardan ok az yklan gecekondularn sahiplerine verilmekte (slam, 2006a: 44),
ounluu ise orta ve st snflara pazarlanarak blge soylulatrlmaktadr
6
.
Bu aratrmalardan hareketle unu syleyebiliriz ki nasl klasik kuramlar soylulatrma srecini
belli rnekler erevesindeki deneyimlerden yola karak kuruyorlarsa, bu kuramlarn yerelde de
rnek temelli ve uzun erimli altrlmas gerekmektedir. Bu gerekletirildii zaman rnekten rnee
deien farkl hakim ya da nc aktrlerle karlar ve bu aktrlerin zaman iinde deiebileceini
grrz. Trke literatrde aratrma analizlerinin bu dorultuda yaplmas gerektii konusunda bir
ortak gr mevcutken, bunun gerekletirip gerekletirilemedii sorgulanmas gereken bir konu
olmaktadr.
Trkiyede soylulatrmaya dair literatre baktmzda srecin genellikle sosyokltrel adan ve
konut politikalar erevesinde ele alnd grlmektedir. Bu durum belli lde soylulatrmann
nc aktrlerine odaklanma ile sonulanrken, sreci balatan kesim olarak daha ok orta snfn ikinci
olarak da devletin sreteki rol zerinde durulmaktadr. Baka deyile bir blgede yaanan
soylulatrmada daha ok sreci balatan aktrler n plana karlmaktadr ve bu durum srecin
deien aktrler erevesinde uzun erimli bir ekilde ele alnmasnn nemini tartma gerei
dourmaktadr. rnein Fener-Balat rehabilitasyon projesinin nc aktr devlet iken, sonrasnda
proje bir yenilme almasna dnerek srecin aktrleri devlet-zel sektr ortakl bnyesinde
deimitir. Bu semtte gerekletirilen soylulatrma srecine yaklam daha ok srecin balad
dnemin anlatmyla snrlandrlm ve erevenin btnne ulamak iin sreci farkl boyutlaryla

6
Trkiye soylulatrma literatrnde gecekondu blgelerinde yrtlen yenileme projelerinin Trkiyede yaanan
soylulatrma srecine dahil edilip edilmemesi konusunda ayrmalar mevcuttur. rnein Uzun, soylulatrma kelimesinin
yaygnlamasnn gecekondu alanlarnn soylulatrlmas gibi yanl kullanmlara yol aabileceini belirtmitir (2006: 33).
Yurtd literatrde de benzer bir tartma mevcuttur. Slater vd. ou farkl gelirde olan ve ou varlkl kesimi oluturan
nfuz iin [] retilen meknla ilgili olan tm sreleirn etrafn saran gentrification terimini tartr (akt. Uitermark vd,
2007: 126) ve bu tanmlama, salt tarihi mahaller ya da kent merkezindeki yerleir iine alan bir sre olarak gentrification
imgesini yeniden dnmemize neden olur (Uitermark vd., 2007: 126).

136

ele alan aratrma sonularnn bir araya getirilmesi gerekmitir. Asmalmescit, Ortaky, Cihangir gibi
rneklerde ise kltr, sanat ve elence merkezlerinin artmasnn bu blgeleri birer rant kaynana
dntrd belirtilirken, srecin ekonomik boyutlar tartma d braklmtr. Bu semtlerin bir
yaam alan olmann dnda ticari birer merkez olmalar, srecin yaanmasnn artk bireysel
faaliyetlerin tesinde farkl sre ve aktrlerin hakimiyetinde olduunu gstermektedir. Bu alanlarda
kltrel mirasn ya da orijinal sakinlerinin korunmasna dair herhangi bir politika gelitirilmemesi,
semtlerin herhangi bir olumsuzlua dayanabilecek gc olan gruplara, giriimci ve yatrmclara terk
edilmesi sz konusudur.
zellikle 1990 sonrasnda gerekletirilen kentsel yenileme politikalar neoliberal sreler
erevesinde ekonomik bir temele yaslanmaktadr ve bu nedenle sreci kltrel ya da konut
politikalar arlkl bir eksende tartmak sreci anlamada ve yaanabilecek olas soylulatrmalar
ngrmede yetersiz kalacaktr. Srecin daha ok kltrel ve konut politikalar ekseninde tartlma
nedeni soylulatrmaya dair yurtd literatrn karlatrmal bir analiz iin kaynak olarak
kullanlmas olabilir. Fakat unu belirtmeliyiz ki problem analizin karlatrmal olarak yaplmas
deildir. Burada vurgulamak istediimiz, zgn grgl verilerden yol klarak oluturulan
kuramlarn, Trkiyedeki rneklere uygulanabilirliinin sorgulanmas gerektiidir. Bunun sonucunda
kuramlar kimi zaman bu rneklerin aklanmasnda byk lde uygun olurken, kimi zaman da bu
zgn rneklerin aklanmasna belli lde katk salayacaktr.
rnein Gonzalesin belirttii soylulatrma srecinin yaanmas iin gerekli unsurlar baz
alndnda, her kentte ve her semtte yaanan soylulatrma bu unsurlardan hangilerini kapsadna
gre deiecektir. Fakat zellikle stanbul merkezli aratrmalarda, soylulatrma srecinin henz
olumsuz sonularyla youn olarak karlalmad ve pek ok semtin srecin balangcnda olduu
izlenimi, srete yer alan aktrlerin ayrntl analizinin yaplmasn engellemektedir. Bu durum Avrupa
ve Amerika merkezli yaanan soylulatrmann, zellikle Smithin vurgulad gibi, gittike derinleen
bir yapda olmas ve Trkiye ve zellikle stanbulda yaanan soylulatrmann henz dank
soylulatrma olarak alglanmasndan kaynaklanyor olabilir. Bu noktada daha ok nc aktrlerin
snfsal ve kltrel adan beenileri, tketim kalplar, yaam tarzlar n plana karlmakta ve
bunlarn sreteki etkileri tartlmaktadr. Bu anlay soylulatrmann yaygnlamasyla birlikte
ekonomik unsurlarn ve eitlenen aktrlerin sreteki etkisinin daha youn olarak tartlabilecei
gibi bir karma yol aabilir.
Trkiyenin soylulatrma srecini neoliberal politikalarn kucanda yaamaya baladn
dnrsek, soylulatrmada etkili olan ekonomik sreler ve bu balamda deien aktrler daha fazla
zerinde durulmas gereken hususlar olmaktadr. Dolaysyla soylulatrmann ilerlemesi, yani
bugnk sonularn grmeye balamamz iin akademisyen, sanat ve profesyonel yeni orta snftan
daha fazlasna ihtiya vardr. Baka deyile soylulatrma salt konut piyasasnda gzlenen dar
kapsaml, romantik veya nostaljik eilimlerin bir sonucu olmaktan ok, daha geni kapsaml bir
olgunun, yani kent merkezinin snfsal anlamda yeniden yaplandrlmasnn konuta ilikin bir
boyutudur (Enlil, 2000). Soylulatrmann olumlu ya da olumsuz yaanmas belli lde bireysel
aktrlerin elindedir
7
; daha ok yaplamay kstlayc (Kuzguncuk rnei) ya da yaplamaya izin
veren yasal dzenlemeleri yapan, belli gruplar iin ruhsat almlarn kolaylatran, zelletirmeler ile
mali kaynaklarn yaratlmasna ve buna bal olarak toplumsal hizmetlerin ticarilemesine yol aarak
kamusal alanda zel gruplarn hakimiyetini salayan devletin (en, 2011) ve kurumsal ve ekonomik
aktrler arasndaki leklenmi ilikiyi yeniden biimlendi[ren]; riskleri ve sorumluluklar yerel
aktrlere ve ynetimlere yklerken, rekabeti mantn yeniden datmc mantn yerine gemesine
yol a[an] (Thedore vd., 2012: 22) neoliberalizmin elindedir.
Bu tartmalar gsteriyor ki Trkiyede yaanan soylulatrma sreci devlet, sermaye ve yeni
kentli st orta snflar arasndaki ilikilerin derinlemesine analizini gerektirmektedir. ok aktrl bir
sre olan soylulatrma bir taraftan yeni kentli orta st snf ile birlikte gelien yeni yaam tarz ve

7
Bu argmann aadan snfsal bir bask ile oluan soylulatrmann varln dlamadn da belirtmeliyiz. Burada,
Cihangir rneinde olduu gibi, orta snflar tarafndan aadan balatlan soylulatrma stratejisinin devlet ve sermaye
tarafndan bir frsat olarak grlmeye balanmas ile devletin bu stratejiyi genelletirerek meknsal yaplanmann kilit
politikalarndan biri haline getirmesi sz konusudur.

137

beklentiler erevesinde ekillenirken, devlet ve sermaye ortakl bnyesinde gerekletirilen kentsel
politikalar da bu beklentilerin karlanmasnda etkili olarak, sz konusu yaam tarznn yeniden
retilmesine katk salamaktadr. Bylece kentin i blgeleri yoksul kesimlerin ekonomik, siyasal ve
toplumsal beklentilerini karlamaktan uzak bir ekilde dnme uramakta ve balangc ve geliimi
nasl olursa olsun soylulatrma bu sreci hzlandrmaktadr.
SONU
Bu alma, zellikle 1980 sonrasnda ekonomik, siyasal, toplumsal ve meknsal srelere hkim
olan neoliberal politikalarn kentsel meknn dnm zerindeki etkisini soylulatrma sreci
erevesinde ele almtr. Kentsel dnmn bir boyutunu oluturan ve 1970lerden itibaren yaanan
soylulatrma sreci kentsel mekn pazarlanabilir bir nesne, deiim deeri zerinden kurgulanan bir
meta haline getirmitir. Sermaye birikiminin younlamas ve retim ve tketim ilikilerinin
deimesiyle tanmlanan bu sre, yeni meknsal ayrmalarn ortaya kmasna ve ekonomik ve
toplumsal eitsizliklerin keskinlemesine yol amtr.
Burada ncelikle kapitalist elikilerin kentsel plnlama ve mekn konusunda yeni kurgular
oluturarak nasl almaya alld ve tarihsel srete soylulatrmann bir kentsel planlama stratejisi
olarak nasl ilev grdn ortaya koymaya altk. Buna gre, 1970lerin sonlarndan itibaren
soylulatrmann bir kentsel planlama stratejisi olarak ilevinin, tarihsel srete pek ok unsurun
etkisiyle knt alan haline gelen kentin i blgelerinin sermaye birikimi adna dntrlmesi
olduunu vurguladk.
Sonrasnda, Kuzey Amerika ve ou Avrupa kenti bata olmak zere yurtdnda yaanan
soylulatrma srecine, bu srece dair kuramsal yaklamlar erevesinde deindik. Burada zellikle
vurguladmz nokta, birbirinden farkllaan kuramsal yaklamlarn soylulatrmann yaanmasnda
etkili olan sreleri nasl ele ald olmutur. Buna gre tartmalarn youn olarak arz ve talep
merkezli yaklamlar eklinde ayrld grlmektedir. Bu tartmalardan ilki daha ok meknn
kresel lekte retilmesi erevesinde sermaye birikim srelerine odaklanrken, ikincisi
sosyokltrel srelere ve konut politikalarna ynelik vurgusuyla sermaye odakl yaklamdan
farkllamaktadr. Sosyokltrel yaklam ekonomik deiimle birlikte ortaya kan snfsal deiim ve
yeni snflar zerine odaklanrken, tartmann dier boyunu oluturan konut politikalar hem devletin
hem de devlet ve toplumsal snflar arasndaki ilikilerin nemine vurgu yapmaktadr.
Bu tartmalar erevesinde her iki yaklamn da soylulatrma srecinin analizinde belirli
noktalar gz ard ettiini syleyebiliriz. Sermaye odakl yaklam orta snflarn ve devletin balatt
soylulatrmann analizinde ve neden belirli bir kesimin soylulatrc olduunun aklanmasnda
yetersiz kalrken, dier yaklam soylulatrmann yaanmasnda ve yaygnlamasnda etkili olan
sermaye birikim srelerinin etkisini gz ard etmitir.
Trkiyede yaanan soylulatrma srecine dair tartmalara yer verdiimiz son blm ise
bahsettiimiz kuramsal tartmalar etrafnda srecin Trke literatrde nasl ele alndn ortaya
koymaktadr. Trke literatrde yaygn olan eilim, yukarda bahsettiimiz eksiklikler erevesinde,
ekonomik srelere odaklanan yaklam ile sosyokltrel sreler ve konut politikalarna odaklanan
yaklamlarn birlikte ele alnmas gerektii ynndedir. Trkiyede yaanan soylulatrmada
ounlukla, srasyla sosyokltrel sreler ve konut politikalar ve sonrasnda derinleen ekonomik
srelerin hakim olduu vurgulanmaktadr. Bu nedenle her bir aamay aklayabilecei kabul edilen
kuramlarn da srasyla ele alnmas sz konusu olmaktadr.
Burada son olarak vurgulayacamz nokta soylulatrmaya dair genel kuramsal yaklamlarn
aamal bir ekilde ele alnmasndan ziyade soylulatrmann yaand her bir srete sermaye birikim
sreleri, sosyokltrel sreler ve konut politikalarnn bir arada analiz edilmesinin nemidir.
zellikle soylulatrmann ilk anlarndan itibaren bir yerinden etmenin sz konusu olduu sreler ok
aktrl olup, devlet, sermaye ve toplumsal snflar arasndaki ilikilerin bir arada ve dinlemesine
analizini gerektirmektedir. Baka deyile, soylulatrma zelinde baktmzda orta ve st-orta
snflarn tketim alkanlklar ve buna bal olarak talepleri sermaye birikim stratejileri ve
hegemonya projelerinin gndemi haline geldiinde srecin bir zorunlu yerinden etme ile sonulanp
sonulanmad ve yaanan bu srecin birden fazla aktrn nclnde gerekleip gereklemedii

138

bir tartma konusu olarak grlmelidir. Bununla balantl olarak, soylulatrmann bir kentsel
dnm stratejisi olarak ilev grmesinde orta snf, devlet ve sermaye arasndaki kar birliinin
vurgulanmasn da verimli bir tartma iin son derece elzemdir.

KAYNAKA
Ataay, F. (2001). Trkiye Kapitalizminin Mekansal Dnm, Praksis, say 2, s. 53-96.
Atkinson, R., Bridge, G. (2005). Introduction: Globalisation and the New Urban Colonialism,
Gentrification in a Global Context: The New Urban Colonialism (edit. Gary Bridge-Rowland
Atkinson), London and New York: Routledge.
Bayhan, B.(2013). Fener-Balat Dnm Projesinde Nereden Nereye,
http://www.arkitera.com/haber/index/detay/fener-balat-donusum-projesinde-nereden-
nereye/11358 (ndirme tarihi: 15.07. 2013)
Baysal Uzunarolu, C. (2010). stanbulu Kresel Kent Yapma Arac Olarak Kentsel Dnm ve
Ardndaki Konut Hakk hlalleri: Ayazma(n)dan Bezirgnbaheye Tutunamayanlar
(Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul Bilgi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
stanbul.
Behar, D., ve Perouse, J.-F. (2006). Giri, stanbulda Soylulatrma: Eski Kentin Yeni Sahipleri
(derleyenler: David Behar-Tolga slam), stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar.
Castells, M. (1977). The Urban Question, London: Edward Arnold.
Castells, M. (1997). Kent, Snf, ktidar (ev. Asuman Erendil), Ankara: Bilim ve Sanat Yaynevi.
Doan, A. E. (2001). Trkiye Kentlerinde Yirmi Yln Bilanosu, Praksis, say 2, s. 97-123.
Enlil, M. Z. (2000). Yeniden levlendirme ve Soylulatrma: Bir Snfsal Proje Olarak Eski Kent
Merkezlerinin ve Tarihi Konut Dokusunun Yeniden Ele
Geirilmesi,http://www.academia.edu/504270/Yeniden_Islevlendirme_ve_Soylulastirma_Bir_
Sinifsal_Proje_Olarak_Eski_Kent_Merkezlerinin_ve_Tarihi_Konut_Dokusunun_Yeniden_Ele_
Gecirilmesi
Ergn, N. (2006). Gentrification Kuramlarnn stanbula Uygulanabilirlii, stanbulda
Soylulatrma: Eski Kentin Yeni Sahipleri (derleyenler: David Behar-Tolga slam), stanbul:
Bilgi niversitesi Yaynlar.
Ersoy, M. (2001). Sanayisizleme Sreci ve Kentler, Praksis, say 2, s. 32-52.
Geni, . (2011). Kreselleme, Kent ve Kltr, deal Kent, say 3, s. 48-61.
Gzey, .(2009). Sulukulede Kentsel Dnm: Devlet Eliyle
Soylulatrma,http://www.mimarlikdergisi.com/index.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=360&
RecID=2022
Hamnett, C. (2000). Gentrification, Postindustrialism, and Industrial and Occupational Restructuring
in Global Cities, A Companion to the City (edit. Gary Bridge-Sophie Watson), London:
Blackwell.
Harvey, D. (1997). Postmodernliin Durumu (ev. Sungur Savran), stanbul: Metis Yaynlar.
Harvey, D. (2003). Sosyal Adalet ve ehir (ev. Mehmet Moral), stanbul: Metis Yaynlar.
Harvey, D. (2008). Umut Meknlar (ev. Zeynep Gambetti), stanbul: Metis Yaynlar.
Harvey, D. (2012). Paris, Modernitenin Bakenti (ev. Berna Klner), stanbul: Sel Yaynlar.
Hopkins, K. Terence, WALLERSTEIN, I.(1999) Gei a: Dnya Sistemlerinin Yrngesi (1945-
2025) (ev: N. Ersoy, E. Abadolu, O. Akaln, Y. Kaya), stanbul: Avesta Yaynlar.

139

lyasolu, A., Soytemel, E. (2006). Balat Semtinde Yerel Deiim ve Yenileme Sreci inde
Balatllar: Bizim Mahallee Yeni Gelenler ve Farkl Stratejiler, stanbulda Soylulatrma:
Eski Kentin Yeni Sahipleri (derleyenler: David Behar-Tolga slam), stanbul: Bilgi niversitesi
Yaynlar.
slam, T. (2006a). Merkezin Dnda: stanbulda Soylulatrma, stanbulda Soylulatrma: Eski
Kentin Yeni Sahipleri (derleyenler: David Behar-Tolga slam), stanbul: Bilgi niversitesi
Yaynlar.
slam, T. (2006b). Birinci Blme Giri, stanbulda Soylulatrma: Eski Kentin Yeni Sahipleri
Jessop, B. (2005). Poulantzasn zgnl, Miras ve Gncellii (ev. Betl Yazar), Hegemonya,
Postfordizm ve Kreselleme Ekseninde Kapitalist Devlet (derleyenler: Betl Yazar-Alev
zkazan), stanbul: letiim Yaynlar.
Jessop, B. (2008). Devlet Teorisi: Kapitalist Devleti Yerine Oturtmak (ev. Ahmet zcan), Ankara:
Epos Yaynlar.
Katznelson, I. (2003). nsz (ev. Mehmet Moral), Sosyal Adalet ve ehir (David Harvey),
stanbul: Metis Yaynlar.
Kurtulu, H. (2006). Kentsel Dnme Modern Kent Mitinin k erevesinden Bakmak,
Planlama Dergisi, say 2, s. 7-11.
Less, L.,Slater, T., Wyly, E. (2008). Gentrification, New York-London: Routledge.
Less, L.,Lay, D. (2008). Introduction to Special Issue on Gentrification and Public Policy, Urban
Studies, 45 (12), s. 2379-2384.
Ley, D. (1986). Alternative Explanations for Inner-City Gentrification: A Canadian Assessment,
Annals of the Association of American Geographers, cilt 76, say 4, s. 521-535.
Richard, P. (2011). ktidarn Corafyas: Kresel Ekonomi Politika Nasl Yaratld? (ev: Oktay
Etiman-Blent Gkya), stanbul: zgr niversite Kitapl.
Sandk , .,lkucan, A. (2007). Soylulatrma Olgusunun Tketim ve Pazar lama Alarndan
Analizi: stanbul Cihangir rnei, TBTAK projesi, proje no: 106K246.
Smith, N. (1996). The New Urban Frontier: Gentrification and the Revanchist City, London and New
York: Routledge.
Smith, N. (2006). Yeni Kresellik, Yeni ehircilik: Kresel Kentsel Strateji Olarak Soylulatrma
(ev: lknur Urkun-Bowe-brahim Gndodu), Planlama Dergisi, say 2, s. 13-27.
Snmez zbek, . (2012). Kent Planlama ve Adalet likisinin Deien erii, TBB Dergisi, say
98, s. 283-300.
engl, T. (2001). Snf Mcadelesi ve Kent Mekn, Praksis, say 2, s. 9-31.
en, B. (2005). Soylulama: Kentsel Mekanda Yeni Bir Ayrma Biimi, stanbulda Kentsel
Ayrma: Mekansal Dnmde Farkl Boyutlar (yayna hazrlayan: Hatice Kurtulu), stanbul:
Balam Yaynlar.
en, B. (2011). Kentsel Mekanda l ttifak: Sanayisizleme, Soylulama, Yeni Orta Snf, ..
Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, say 44, s. 1-21.
Tilly, C. (2001). Zor, Sermaye ve Avrupa Devletlerinin Oluumu (ev: Kudret Emirolu), Ankara:
mge Yaynlar.
Theodore, N., Peck, J., Brenner, N. (2012). Neoliberal Kentilik: Kentler ve Piyasalarn Egemenlii
(ev: erife Geni), deal Kent, say 7, s. 21-37.
Trkn, A., Kurtulu, H. (2005). Giri, stanbulda Kentsel Ayrma: Mekansal Dnmde Farkl
Boyutlar (yayna hazrlayan: Hatice Kurtulu), stanbul: Balam Yaynlar.

140

Uitermark, J., Duyvenrak, W. J., Klenhans, R. (2007). Gentrification as a governmental strategy:
social control and social cohesion in Hoogvliet, Rotterdam, Environment and Planning A, say
39, s. 125-141.
Urry, J. (1999). Meknlar Tketmek (ev. Rahmi. G. dl), stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Uzun, N. (2006). stanbulda Sekinletirme (Gentrification): rnekler ve Sekinletirme Kuram
erevesinde Bir Deerlendirme, stanbulda Soylulatrma: Eski Kentin Yeni Sahipleri
Yavuz, N. (2006). Gentrification Kavramn Trkeletirmekte Neden Zorlanyoruz?, stanbulda
Soylulatrma: Eski Kentin Yeni Sahipleri (derleyenler: David Behar-Tolga slam), stanbul:
Bilgi niversitesi Yaynlar.

B2 OTURUMU
KLTR-SANAT-I
MZK VE MAJ

143

NOTALARDAN ETME BR TOPLUMSAL BTNLEME PROJES: SEVGNN
RTM
A. Baran DURAL
1

ZET
ingene (Roman) kkenli yurttalar, Trkiyedeki dezavantajl gruplar arasnda saylmaktadrlar.
Anadolu topraklarnda yzyllardr varlklarn srdren, Trk kltrnn grkemli bir paras halini
alan ingene kkenli yurttalar, gerek lkede refah kaynaklarnda gzlenen adaletsiz blmn gerek
toplumsal birtakm nyarglarn gerekse kamusal iradenin zaaflarndan doan pek ok sorunun
maduru olmaktadrlar. Bu sorunlarn en bandaysa ingene kkenli genlerin, eitime eriim
haklarnda yaanan skntlar gelmektedir hi kukusuz. Giderek lke apnda ele alnmas gereken
ulusal lekte bir konu halini alan, ingene sorununun alabilmesi iin kamusal iradenin yansra
sivil toplum kurulularnn da ellerini tan altna koymalar gerekiyor.
Bu balamda yaklak yl nce Trkiye Toplum Gnllleri Vakf (TOG) Bandrma ubesince
tamamen gnlllk esas dorultusunda balatlan, Sevginin Ritmi projesi dikkati ekiyor.
ingene kkenli genlerin yaadklar dlanmlk, sosyal ezilmilik problemlerini, bu genlerin kendi
altkltrlerini yok sayarak deil; tam tersine, kkn ingene toplumunun temel deerlerinden alan
almalarla amay hedefleyen, Sevginin Ritmi projesi nc yln arkada brakrken,
tekiletirme olgusuyla mcadelenin etkin rneklerinden birisini oluturuyor. Bu makalede lkedeki
hkim kltrle alt-kltrler arasnda bir btnleme projesi olarak sunulacak, Sevginin Ritmi
projesinin ylda kat ettii mesafe tartlacak.
Anahtar szckler: ingene kkenli genler, eitime eriim hakk, tekiletirme, toplumsal
btnleme, Sevginin Ritmi.
ABSTRACT
As a state inheriting an Empire background Turkey faces with difficult conflicts between its
mainstream Turkish culture and sub-cultures belonging to different ethnic and religious communities.
The Gypsy community is one of the sub-cultures seen in Anatolia since X. century. Although the
gypsy community is trying very hard to meet the high standarts of the Republican civic rules, The
Gypsy Dilemna in Turkey creates a sharp dilemna because the community members have to live as a
disadvantegous group within the country. The social responsibilty project called, The Ryhtm of
Love being conducted by TOG in Bandrma Atatrk School, aims to create a bridge among gypsy
sub-culture and mainstream Turkish culture while giving an opportunity to the Gypsies to enter the
Society with their own charecteristics. The paper is discussing the othering process in Turkey by
evaluating the The Ryhtm of Love project as a peaceful integration alternative in the field of
education.
Keywords: Gypsy youth, social integration, The Ryhtm of Love Project, othering, righ t of
education.

GR VE KURAMSAL EREVE
Yerkrenin ok farkl blgelerinde yayl durumda yaamlarn srdren ingene topluluklarnn,
aslen Hindistan kkenli olduklar, yaplan aratrmalar sonucunda bilimadamlarnca saptanmtr.
Filologlar, ingenelerin konutuklar dil zerinde yaklak 200 yl sren aratrmalarnn ardndan bu
topluluun, kullandklar kelimelerin nemli ksmnn Hint dili kkenli olduunu, kk- kelimeler
olarak adlandrlan, eski temel szcklere inildiinde, Hintenin daha da baskn nitelik kazandn
aklamaktadrlar (Berger, 2009:1-7). Ayn kaynaklar, V. yzyldan gnmze dek gzlemlenen
ingene g dalgalar srasnda ad geen topluluun diline farkl dillerin kelimelerinin de yerletii,
zellikle Balkan- Avrupa dillerinin tarih iinde ingenelerce zmsendiinde ittifak etmilerdir

1
Do. Dr. TC Trakya niversitesi BF Kamu Ynetimi Blm, b_dural@yahoo.com.

144

(zkan,2000:3). ingenelerin anavatann Kuzeybat Hindistan olarak veren zkan, yapt
aratrmada, ingene topluluklarn kendi aralarnda 60 farkl kola blndne deinerek, u bilgileri
veriyor:
Dnyada yaklak olarak altm kadar ingene grubu (boyu) vardr. Ancak bununla birlikte
ingenelerin ayrld gruplar, genellikle u ana ingene grup isimleriyle anlmaktadr: Banjara,
Gaduliya Lahor ve Nathi (bunlar Hindistanda bulunmaktadr), Lur (bu ismi Firdevs ehnamesinde
kullanmaktadr), Gurbet, Arlije (Trkiye ingeneleri iin batllar tarafndan kullanlan kelimedir),
Lovar, Gopt ve Kaldera. sim karlatrmal aratrmalar Lovar, Tamar ve Gopt kelimelerinin
Hinteden (Sanskriteden) geldiini ortaya koymaktadr. Lovar kelimesi Lohar isminden ve Loha
kelimesinden tretilmitir. Tamar kelimesi muhtemelen tamra kelimesinden gelmektedir. Bu
kelimelerin de Sanskrite metalle alakal olan demir anlamna gelmektedir. Batllar,
Trkiye ingenelerini yerli manasna gelen Arlije kelimesiyle ifade etmektedirler. Bu Trkiye
ingeneleri, Gurbet ana ingene grubunun bir alt kolu olarak kabul edilmektedir. Bunlar; Bulgarca,
Erlides, Yerlides, Slavca Arliyas kelimesiyle ifade edilmekte ve bu kelimelerin hepsi de yerli
manasna gelmektedir (zkan:1-2).
ingenelerin 1000 Yllk Serveni
MS. V. Yzylda Hindistandan kmaya balayan ingeneler, dier pek ok topluluun aksine
kitleler baznda deil, irili- ufakl gruplar halinde g yollarna dmlerdir. Bu yzden de ingene
g 1000 yl akn bir sre iinde gereklemitir. Hindistandan V-VII. yzyllar arasnda hareket
eden ilk ingene gruplar rana gemiler, VII.- X. yzyllarda grlen ikinci dalga da, Mslmanlarn
Hindistanla ran fethetmesi srecinde ayn yne doru olmutur. Gazneli Mahmut devrinde son
ingene g, ayn rotadan balayarak Avrupann ilerine dek yaylmtr. ingenelerin Kuzey
Avrupaya varlar iin IX- XIV. yzyl tarihlerini veren Ringold, bu geni g blgesinde farkl
inan- tutumlar sebebiyle, yerli egemenlerle ba derde giren ingene topluluklarnn, kendilerine
atfedilen Bir blgeye yerleememe, topraa balanamama durumunun, ingenelerin tercihinden
ziyade g sonularndan kaynaklanan bir zorunluluk olduunu ne srmektedir. Ringolda gre,
Kuzey Avrupada yerleimin balayabilmesi iin XV. yzyln beklenmesi gerekecektir (Ringold,
2000).
ingene gnn ran- Ermenistan- Anadolu- Yunanistan- Gney Slovakya- Macaristan hattn
izlediini dnen aratrmaclar, bir dnem spanyada kitlesel biimde yaayan ingene
topluluklarnn tarihlerindeki ilk krm ve toplu srlme yaptrmna da, spanyol Krallnda maruz
brakldklarn belirtmektedirler. Anadoluda ilk ingene izleri IX. yzyl balarnda dikkati
ekmesine karn, Bizans mparatorluunda demirci ustalar ve seyislerin arasnda ingene
kkenlilere rastland tarih olarak X. yzyl verilir. 1071 Malazgirt Meydan Sava sonrasnda
Trklerle karlaan ingene topluluklarn, Anadolunun Trklerce fethedilmesiyle beraber, bu
blgeye yerlemeye baladklar kaydedilir. ingenelerin stanbulda grldkleri tarihi, 1050 olarak
veren Kenrick ise Anadolu veya stanbulda kalmayan ingenelerin Avrupaya aktklarn vurgular.
(Kenrick, 2006: 53-55)
1988 ylnda yaklak 50 lkeye dal halde bulunan ingene nfusunu belirleyebilmek amacyla
yaplan aratrmada, toplam ingene nfusu 5 milyon civarnda hesaplanm, snrlarnda 650 bin
ingeneyi barndran eski Yugoslavya blgesinin en kalabalk ingene nfusuna sahip olduu ortaya
konmutur. 540 bin ingeneci barndran Romanyann ardndan 500 bin tahmini nfusla Trkiyeyle
Macaristan sralanrken, spanyann 1988 itibaryla 450 bin ingeneye evsahiplii yapt
anlalmtr. Bu drt lkeyi srasyla Rusya, Bulgaristan, ek Cumhuriyeti, talya ve Fransa
izlemektedir (ingenelerin Trkiyedeki Tarihi, 2013).
Trkiye ingeneleri
Trklerle ingeneler arasnda youn temasn Seluklu Devleti dneminde hissedilmeye
balanmasna karn, ilk kanuni dzenlemenin Osmanl mparatorluu tarafndan gerekletirildii
bilinmektedir. Trk devletinin vergi toplama ve tebaas zerinde hkimiyet kurma amacyla btn
yurttalarn, ne pahasna olursa olsun yerleik klmay hedefleyen politikas gerei, ingeneleri
Trakya blgesinde ikamete zorlayan Osmanl mparatorluunun, bu blgede ingene Sanca (Liva-i

145

ingene) kurduunu anmsatan Gkbilgin, imparatorlua tpk Bizans dneminde olduu gibi,
seyislik- demircilik alanlarnda hizmet eden ingenelerden en beceriklilerinin ordu bnyesine
alndklarn vurgulamaktadr (Gkbilgin, 1977: 423). Gkbilginin verilerini dorulayan nald ise,
Osmanl mparatorluunda ingenelerin konumlarn yle aktarmaktadr:
mparatorluk iindeki ingeneler iin en popler meslek demircilik ve mzisyenlikti. Bunlarn
yan sra tenekeci, nalbant, kuyumcu, kl, soba, ayakkab, terlik, geni bal ivi imalat, deri
iilii, terzi, boyac, hrdavat, kasap ve bahvanlktr. Demirciler genelde orduya hizmet verdikleri
iin dier mesleklere gre daha elverili bir duruma sahiptiler. ingenelerin, Osmanl
imparatorluundaki medeni statleri (sosyal olacak)
2
ayn tarihsel dnemde (Ortaalarda)- Bat
Avrupada kitlesel zulmlere maruz kalan kardelerininkinden daha elverili olmutur. Etno- kltrel
karakteristik yaplarn, yaam tarzlarn, dillerini ve geleneksel ilerini korumular, dier lkelerdeki
ingenelerden kendilerini daha iyi ifade etmilerdir (nald, 2012: 617-618).
te yandan Trkiye ingenelerinin arlkl blmnn I. Elizabeth dneminde
3
serseriler,
dilenciler ve sahte Msrllara kar karlan yasadan bunalarak, Osmanl mparatorluuna
sndklarna yer veren Marsh, Trkiye Cumhuriyetinde yaayan ingenelerin karma bir yap arz
ettiini ifade etmektedir. Roman, Lom ve Dorlarn yansra Gezginler/ Gebeler olarak
adlandrlan bir grubun kendi altlarnda farkl kollara ayrlarak, Trkiye ingeneleri olarak tanmlanan
yapy oluturduuna deinen Marsh, bylelikle gerek mevcut hkmet gerekse kimi brokratlarn
ingene sorununa yaklarken ortaya koyduklar, ingene- roman zdeliinin geersizliini de
vurgulam oluyor (Marsh,2008:19-20). Trkiyedeki ingenelerin ancak yzde 30-35lik bir
kesimini Romanlarn oluturduunu ortaya koyan bu bilimsel yaklama gre ingene st-kimliinin
yerini tutamayacak alt- gruplar ifade eden; Dor, Roman, Gezgin ve Lom gruplar, ancak; ingene
at kavram altnda ele alndklarnda btnsel bir anlama kavuabiliyorlar.
Roman Almnn Etimolojik Anlamszl
Dolaysyla, yakn bir gemite ingene haklarnn- konumlarnn ykseltilmesi hedefiyle,
Roman alm balattn ileri sren AKP hkmeti, balatt almda bile ne sorunun adn ne de
ingene toplumunun dezavantajlln ortadan kaldrmay baaramayarak, lkede yaayan
ingenelerin yzde 70lik bir kesimini yok saymak gibi trajik bir hataya dyordu. Bu yazda ayn
hataya dlmemesi iin ingene- Roman zdelii yanlgsnn dnda kalnmaya ve ele alnan
toplulua ingene st-kimlii zerinden yaklalmaya alld.
Bu arada Anadolu topraklarnda gzlemlenen ikinci ingene hareketlilii Lozan antlamasnn
ardndan yine Trakya, Marmara, Ege blgelerinde hissedilmitir. Lozan izleyen nfus mbadelesiyle
beraber, bu blgelerde boalan topraklarda yerleim sorununun zmlenebilmesi adna Trkiye
Cumhuriyetini kuran elitlerin, kendilerini mslman sfatyla tanmlayan ingeneleri, ehven-i er
olarak deerlendirerek, bu blgelere yerletirdiklerini vurgulayan Tuna- Ouz- Kolukrk, konuyu
aadaki gibi irdelemektedirler:
Lozan gmenlerinin Trkiyeye geliiyle birlikte ekonomik ve sosyal durumlar gz nne
alnarak yerletirilme ilemleri yaplm ve ttn retimiyle geimlerini salayan Drama, Kavala, Girit
ile adalar ve ky Yunanistandan gelenler, alrlkl olarak, ky Ege ve Tekirda ile evresinde
ikametleri salanmtr. Bu blgelerin dnda Karadenizin ky eridi ve zellikle de Samsun, uygun
yerler olarak yerletirmede n plana kmtr. Bu balamda bir ksm Drama ve Kavala ahalisinden
30.000 ttnc Samsun ve havalisine yerletirilmitir. Kaba anlamda, Trkiyeye getirilen mbadele
gmenleri, Edirne, Balkesir, stanbul, Bursa, Krklareli, Samsun, Kocaeli, zmir, Nide ve
Manisaya daha youn olmak zere yerletirilmitir (Tuna-Ouz-Kolukrk, 2006:1-2).
stkltrn Deerlerine Ynelik Tutum
Kurucu elitlerin kendilerine kucak amasn unutmayan ingene kkenli yurttalar, toplumda
dezavantajl konumda bulunmalarna ramen, Cumhuriyeti kuran elitler ve devletin temel
prensiplerine duyduklar gveni, oy verme eilimlerine yanstarak genelde CHPye oy verme,

2
Yazarn notu.
3
1570li yllar (yn.)

146

CHPnin oy deposu olma eilimi gelitirmilerdir. Bugn Edirne, Bandrma, Gnen, Manyas, zmir
gibi ingene nfusunun younlukta bulunduu blgelerde, ingene mahallesi olarak adlandrlan
yerleim birimlerinde, CHP ve MHPye ynelik gsterilen tevecchn dier partilerden esirgenmesi,
orta kuan ingene yurttalarn byk bir blmnn, genliklerinde CHP Genlik Kollar iinde
grev alarak sosyalletiklerini beyan etmeleri, yukardaki tespiti dorular niteliktedir.
Dier pek ok etnik grubun aksine Trkiye Cumhuriyeti Devletinden hibir somut siyasal hak
talebinde bulunmayan, blc- ayrmc olarak dile getirilebilecek talep seslendirmeyen ingene
kkenli yurttalar, tarihsel sre ierisinde Yahudi toplulukla birlikte Trk devleti- yaam tarz-
geleneklerine en fazla uyumsama gstermeye abalayan etnik grup olma zellii sergilemilerdir.
Hatta dini ortaklktan yola karak, Mslman- Trk kimliine zel vurguda bulunan ingene alt-
kltrnn tek amac, Trk st-kltryle uyumlu bir birliktelik kurmay baarmaktan ibarettir.
Osmanl imparatorluu dneminde devletle btnlemeyi toplumla btnlemenin n- koulu sayarak
dini akaitleri yerine getirmemelerine karn, Snni slam kimliiyle elimemeye ya da bu kimlie bir
ekilde eklemlenmeye alan ingene kkenli yurttalarn tavr dikkat ekicidir. Trkiye
ingenelerinin ttihat Terakki Partisiyle balayp Kemalist Devrim sreciyle devam eden zaman
kesitinde, bu kez kendilerine daha yakn bulduklar laik dnya grn hzla zmsemeleri
topluluun ayn uyuum politikasnn bir baka aamasn oluturmaktadr. Doallayn sz konusu
davran dizgesi, bu kesimle ilgili toplumun baz kesimlerince dillendirilen, uyumsuz, toplumdan
kopuk eletirilerinin nyarglarla beslenen bir haksz deerlendirmeden ibaret kaldn imlemektedir.
ingene kkenli yurttalarn tm bu yaklamlarna ramen toplumun, dezavantajl gruplar arasnda
kalmalar ve dlayc hatta ayrmc tutumla karlamalar Trk toplumunun bu renkli toplum kesitini
yeterince anlayamad/ alglayamad gereini ortaya koymaktadr. Bu balamda Trkiye genelinde
toplumsal hedefleri baznda yekpare bir btnlk gstermeyen, farkl taleplere, farkl kltrel kodlara
sahip ingene toplumunun, teki bir bak asyla deerlendirmeleri sorununun, ingene kkenlilerden
ziyade yerli Trklerden kaynakland kaydedilmelidir.
tekileme/ tekiletirilme Sorunu
Bir arada olma, yan yana bulunma haline ramen pek ok lkede toplumsal gruplarn birbirlerini
anlamama ve bu anlayszlktan kaynaklanan, tekiletirme/ dlama algsnn, devlet ya da egemen
elitlerin bilinli politikalarn imlediine deinen kimi dnrler, devletin sorunu nce yaratp sonra
zmleyerek, toplum zerinde oto-kontrol uygulad yargsna sahiptirler. Az gelimi lkelerde
srecin tersine ilediine deinen ayn dnrler, devletin/ egemen gruplarn kendi yarattklar sorunu
zememeleri halinde bile oluan tablodan yararlanp toplumsal kesimleri birlemelerini engelleyecek
ekilde paralayarak, yine de kendi konumlarn koruduklarn ileri srerler. Sz konusu dnrlerin
en nllerinden ABDli Noam Chomsky, biraraya gelememe sendromu adn verdii sreci,
nsanlar bir araya geldiklerinde fazla tehlikeli olurlar nk o zaman dnebilirler, fikirler
retebilirler ve bunlar aka ifade edip ait olmadklar bir alana yani kamusal ileri etkileme alanna
girmeye balarlar diyerek, toplumsal algnn oluumundaki dezenformatif srelerin nemli
blmnde devletin/ egemen gruplarn parma bulunduunu savunmaktadr (Barsky, 2002:191).
Medya, okul, dinsel kurumlar gibi devletin ideolojik aygtlarn oluturan kurumlarda kiinin hem
yalnzken hem de topluluk iinde srekli etki altnda brakldn anmsatan ABDli dnr, bireyi
tek bana yakalayarak beynini ykayan medyann balatt taarruzun, dier kurumlar araclyla
kitleselletirilerek yaygnlatna deinir. Chomskye gre neredeyse tm dezavantajl gruplarn
tarihi/ hikayeleri belli bir mantksal dizge erevesinde aktarldndan dezavantajl gruplarn kaderi,
dierleri tarafndan anlatlarak tekiletirilmektir. (Barsky: 192-218)
Kadnlar, LGBT gruplar, sakatlar, ocuklar, yallar, seks kleleri gibi dezavantajl toplumsal
gruplar arasnda saylan ve yaadklar hemen her blgede aleyhlerinde geni bir sosyal- toplumsal
yazn dizini (literatr) bulunan ingeneler, Trkiyede hem ekonomik yoksulluk hem de toplumsal
yoksunluk sarmalyla kar karyadrlar. Hatta Ege, Trakya, Marmara gibi ekonomik durumu grece
yksek olan blgelerde, maddi varlklar itibaryla toplumun en sefil kesimi arasnda yer almadklar
gzlemlenen ingene topluluklarn, ekonomik yoksulluktan ziyade sosyal- toplumsal yoksunluk
amazndan muzdaripti olduklar sylenebilir. Bu balamda, eitim, her ne kadar tm ingene

147

gruplarca ayn younlukta talep edilmese de, ingene kkenli yurttalarn ulamada zorlandklar,
ulasalar bile yeterince kaliteli hizmetten yararlanamayan alanlarn banda gelmektedir.
Dezavantajl bir Grup Olarak Trkiye ingenelerinin Eitime Eriim Hakk
Nitekim ingene kkenli yurttalarn zellikle eitim alannda hak ettikleri ilgiyi bulamadklarna,
deinen Dural, Yeniden ingeneler- tekilemek- sosyal devlet- sosyal haklar ilikisine
dnldnde ingene kkenli yurttalarn karlat en etin glklerden birisinin eitim
olanaklarna eriim alannda dmlendii ne srlebilir. Eitim olanaklarna ulamak, sosyal
haklarn vazgeilmez bir esi olduuna ve yakn- orta gelecekte toplumsal rollerin dalmnn eitim
olanaklarndan adil biimde yararlanmakla mmkn olduu dnldnde, ingene kkenli
yurttalarn eitim sorunu daha rahat anlalabilmektedir. Her ne kadar farkl blgelerde yaayan
ingenelerin eitime ayn oranda nem verdikleri sylenemese de, Trakya- Ege gibi grece gelimi
blgelerde barnan ingenelerin talep etmelerine karn, eitimde frsat eitsizlii maduru olmalar
dikkat ekicidir. Buna karn rnein lkenin Dou- Gneydou Anadolu Blgesinde yerleen Dom
kkenli ingeneler arasnda eitim baat bir toplumsal talep oluturmaz. Dom yetikinleri arasnda
okuma-yazma bilen ve eitimden faydalanan yoktur (DURAL, 2013:8-9) eklinde gr
bildirmektedir.
ingene kkenli genlerin eitim alannda yaadklar sorunlar dorulayan bir dier alma ise
Suat Kolukrk tarafndan, Tarlaba ve zmir ingenelerine dnk olarak yrtlm. stanbulun
gbei olarak saylan Tarlabanda kentsel dnmden nce tamamlanan almaya gre blge
sakinlerinin yzde 23.6s okur-yazar deil. Orta ya zerindeki ingenelerin yansra okul andaki
kz ocuklarnn belli bir ksmnn ekonomik gerekelerle veya eitim sistemine beslenen inanszlk
nedeniyle okula yollanmadklar grlyor. Tarlabann eski sakinlerinin eitim durumlarn,
lkokul eitimini yarda brakanlarn oran % 17.8, ilkokul mezunu olanlarn oran % 37.8 ve ilkokul
sonras okuma oran % 12.2dir. Eitim dzeyi ve cinsiyet ilikisi balamnda erkek grlenlerin
eitim oran daha yksektir. Genel olarak eitim seviyesinin dk olmasnda; anne ve babann eitim
seviyesinin dkl, sosyo-kltrel evre koullarnn elverisizlii, eitim ara-gere ihtiyacn
karlayamama ve okul yaamndaki farkllklar temel sorunlar olarak gsterilmektedir diyen
Kolukrk, okul yaamn srdren ingene genlerinin bu sefer arkadalaryla iletiim kurmakta
zorlandklarn ya da dlandklarn ileri sryor. Aratrmac genelde mahalleri gmen mahallesiyle
yanyana olan blge ingenelerinin orta vadede gmenlerle kopukluk sorunu yaadklarna inanyor.
Kolukrk, Balkan kkenli muhacir ocuklarn eitim dzeylerinin ilerlemesiyle birlikte, ingene
genlerden uzaklatklarna parmak basyor. Bylelikle toplumsal kesimleri birbirine balayan eitim
olgusunun, okul yaamlarn srdrmekte inat davranmayan ingeneleri yalnzlatrp, tekiletirdii
sonucu ortaya kyor. (Kolukrk, 2010:9-10)
ingeneler Gnah Keisi Mi?
Yukardaki tespitleri ingene kkenli emekli brokrat ve eylemci Mustafa Aksu da doruluyor.
Genliinde ald eitimin kalitesizliinden ziyade, dier toplumsal gruplarn ingenelere
yaklamndan rahtszlk duyan Aksu, baz ingene kkenli ailelerin ocuklarn mahallelerinde
bulunan ve ingene nfusun arlkl olarak eitim grd okullar yerine karma eitim yapan
(etnik dzeyde) okullara yolladn hatrlatyor. Aksu, karma okullara devam eden ingene
genlerinin, etnik kimliklerini saklamak zorunda kaldklarna deiniyor. Dier rencilerin
arkadalarnn ingene kkenli olduunu rendikleri anda durumdan velilerini ve hocalarn haberdar
ettiklerini, zaman zaman bu olayn aka ikayet etmeye dek vardrldn vurgulayan ingene
eylemcisi Aksu, retmenlerin etnik kimliklerini rendikten sonra ingene genlere ynelik
tutumlarn deitirdiklerini ve bu ocuklarn bir anda okuldaki tm fail-i mehul kabahat ve sularn
gnah keisi haline getirildiklerini ne sryor. Gerek okulda gerekse brokrasideki ykselii
srasnda kendisinin de ayn ayrmc davrana maruz brakldn syleyen Mustafa Aksu, srete
toplumdaki nyarglar kadar kendi sorunlarna yeterince sahip kamayarak, sessiz kalan ingene
kkenlilerinin de hatas olduunu vurguluyor (Aksu, 2000).

148

tekiletirmeye Kar Berikiletirmek: Sevginin Ritmi
Ne var ki ingene sorunu karsnda belki ok da olumsuz dnmemek gerekiyor. Zira yetersiz
dzeyde olsa bile gerek eitim gerekse dier alanlar zerinden kimi sivil toplum kurulularnn
ingene toplumuna ynelik yrtt olumlu almalar yok deil. Toplum Gnllleri Vakf (TOG)
Bandrma ubesince dzenlenmesine 2009 ylnda karar verilen ancak 2010-2011 dneminde
balatlan, Sevginin Ritmi projesi, ingene kkenli genlerin eitim alanndaki dezavantajl
konumlarndan kurtarlmalar ve tekiletirilmelerini nlemek amacn tayor.
Bandrmada ingene mahallesi olarak da adlandrlan narl Mahallesindeki Atatrk
lkretim Okulunda balatlan ve giderek bu okula smayp ehrin geneline yansyan, Sevginin
Ritmi projesinde, ingene kkenli genlerin kendi alt-kltrlerinden koparlmakszn toplumla
btnletirilmesi amac gdlyor. Projenin ilk olarak Atatrk lkretim Okulunda gndeme
getirilmesi, bu okul rencileri arasnda ingene kkenli genlerin younlukta bulunmas ve le Milli
retim Mdrlnn ingene genlerine dnk olarak yrtt, Ben deerliyim projesinde bu
eitim kurumunun, pilot okul seilmesidir. stelik ayn okulda renim gren rencilerin
azmsanmayacak bir ksmnn, denetimli serbestlikten yararlanan ingene genleri olmas ve okulun
ingene mahallesinin tam ortasnda konumlanmas, Atatrk lkretim Okulunun nemini
pekitiriyor.
Notalardan Eitim ve Kiisel Geliime
Proje koordinatr Ramazan mr, Sevginin Ritmi almasnda ingene kkenli yurttalarn en
yatkn olduklar alanlardan biri olan mzik zerinden, projenin ekillendirildiine deiniyor. mr,
Trkiyede ingene topluluklar arasnda en yksek nfuslu, sekin grubu oluturan mzisyenlerin,
pekok gence rnek olduuna hatta ingene mahallelerinde yetien genlerin kendilerine rol modeli
olarak, mahallelerinden kan nl mzisyenleri aldklarna dikkati ekiyor. Projeye katlan
rencilerden okula devam aksatmayacaklar, varsa madde kullanmna son verecekleri, sua
bulamayacaklar konularnda sz alndn kaydeden mr, unlar sylyor: Temel ama
ocuklarn okula devamlarn salamak. Bylelikle bu ocuklarda hakim olan Okul bize bir ey
salamaz. Zaten ben okulda baarl olamam algsn ykmay hedefliyoruz. Okulun zaman kayb
olmadn, ingene kkenli genlerin derslerinde baarl olabileceklerini kantlamak istiyoruz.
Projeye katlan ocuklarn tamamnda devam sorunu ortadan kalkarken nemli bir blmnn
derslerindeki dzelme iddiamz ispatlyor. Bu ocuklara proje kapsamnda ritim ve ses eitimi
veriliyor, ou enstrman alan genlerin becerileri geniletiliyor.
TOG Bandrma ubesinden edilen bilgilere gre projenin ilk ayanda TOG sosyal sorumluluk
projelerinin genel ad olarak benimsenen, ATAK projelerinden birisi Bandrmada ingene kkenli
rencilerin renim grd Bandrma Atatrk lkretim Okulunda gerekletiriliyor. Dernein
2010 yaz aylarnda gerekletirdii gnlk ATAK kapsamnda, okulun fiziksel alt-yaps;
duvarlarn boyanmas, genel temizliin yaplmas, kap- erevelerin onarlmasyla dzeltildi. Ayn
almada okula rencilerin kullanmna ynelik olarak alabilir dzeyde, sanala eriimli bir
bilgisayar yerletirildi. ATAKn ikinci aamasndaysa ingene genler, niversite rencilerinden
aldklar destekle, narl mahallesini grafitilerle (duvar yazs) sslediler. Bylelikle eitimdeki
dzenlemenin sonularnn ingene yerleim biriminin geneline katkda bulunaca kantlanmak
istendi.
Hedef grubu olarak lkretim Okullarnda eitim gren 12- 15 ya aras genliin alnd
Sevginin Ritmi projesinde, ilk yl genelde ocuklara mzikle ilgili takviye yapld gzleniyor.
Projenin ikinci ylndaysa eitim konusu daha arlkl ele alnarak, ingene kkenli genlerin sadece
ilkretimi bitirmeleri aamas geride braklyor. nc ylna giren projede mzik eitimi halen
devam etmekle birlikte, ocuklar lise snavlarna hazrlamak ve lise hatta mmknse niversiteye
ynlendirebilmek gayesiyle, takviye dersler verilmesi uygulamas balatlyor. TC Balkesir
niversitesi Bandrma BF okutmanlar ve rencilerince desteklenene ve tamamen gnlllk
esas zerinden yrtlen proje, zaman zaman ilkretim kurumlarndaki baz retmenlerce de
destekleniyor. BF rencileri ve okutmanlar, ocuklara okullarndan arda kalan vakitte haftada iki
veya gn cretsiz matematik, fen bilgisi, ngilizce, Trke gibi temel derslerde katkda
bulunuyorlar. Bu derslerin yansra haftada iki ya da gn yine okul saatleri dnda ritim- ses

149

eitiminden geirilen genlere, Bandrmann iki nl mzisyen ailesinin yeleri de frsat bulduka
katkda bulunuyorlar (TOG, 2011:2-3).
Okullarn tatile girdii yaz dnemlerini de bo geirmek istemeyen TOG yeleri, zellikle yaz
okula kalan arkadalarn kullanarak, yaz kamplar dzenlemek ve okula devam eden genleri bu
kamplar vastasyla dllendirme hedefi gdyorlar. Bu erevede 2011 ylnda gerekletirilen ilk
kamp almasnda ingene genlerin, Ramazan dnemi indiriminden yararlanlarak, elverili
koullarla kiralanan Erdekteki bir motelde biraraya getirildii ve kamp sresince mziin yansra
yzme, basketbol, futbol gibi etkinliklerden yararlandrldklar gzleniyor. I. Yaz Kamp srasnda
Erdek Belediyesinin Ramazan Etkinliklerine konuk olan Sevginin Ritmi Mzik Grubunun, Erdek
Cumhuriyet Meydannda verdii halk konserine gsterilen youn ilgi, projenin karlksz
kalmadn gnyzne karyor. Sevginin Ritmi Mzik Grubunun, 2011 ylnda 13 ses 8i ritim-
enstrman grubunda olmak zere 21 renciyle almaya baladn anmsatan Ritim Grubu
eitmeni Gkhan Gksnl, 2013 dneminde 7si ses olmak zere 11i erkek 19 gencin grup
almalarn srdrdklerini, nmzdeki 2013- 2014 dneminde bu saynn artmasnn beklendiini
vurguluyor.
Aslna baklrsa Sevginin Ritmi tipi projeler, hem karlkl nyarglar aydnlatmak, hem
toplumun gzndeki tekiletirme aralarn ortadan kaldrmak hem de kltrleraras etkileimi
salamak yolunda ilev ykleniyor. Her yl tekrarlanmas planlanan, Sevginin Ritmi Projesi I. Yaz
Projesi nraporunda yaralan u ngrler, srdrlebilirlik ans olan Sevginin Ritmi projesinin
boyut kazanarak gelieceini tantlyor: Proje srecinde yaplacak atlye almalaryla ocuklarn
sosyal yaamda birey olduklarn gsterecek ve hayatta geleceklerine k tutmak ynyle
bilgilendirmeler yaplacak. Bunun sonucunda ise ocuklarn toplumda daha etkin bireyler olarak
yaamlarn devam ettirmeleri ve kiisel geliimlerinde daha emin admlarla devam etmelerini
salanacaktr. Atlyelerin ierii salk, meslek edindirme ve rehberlik, psikolojik danmanlk
seminerlerinden oluacaktr. Onlarn hayata kazandrlmas, her ekilde mziin onlarn yaamnda en
gzel enstrman olmas, aramzdaki iletiimin en nemli anahtar olacaktr. Proje ritim almalar ve
atlyeler ardndan byk bir konser organizasyonu dzenleyerek, farkl bir ilde bu sesin baka
kimselere aydnlk olmas iin arklar syleyeceiz (Sevginin Ritmi, 2011:1-3). in sevindirici
ksmysa rapordaki temennilerin, aradan geen zaman sreci ierisinde gerekletirilmi olmas. Zira
TOG projesi kapsamnda Bandrma Cumhuriyet Meydan bata olmak zere eitli il ve ilelerde
yaklak 10 konser dzenlendi. Mzik Grubu, ayrca Bandrma okullarndan gelen davetleri de
krmayarak, arld okullarda konser verdi.
Hayalleri Mzik Hocas Olmak
Yeniden Gksnlnn verdii bilgilere dnldnde projenin balang ylnn hayli etin
getii ne srlebilir. Gnlllk esasyla alma prensibini ailelere kabul ettirmekte glk
ektiklerine deinen Gksnl, baz ebeveynlerin ilk gnlerde ocuklarna konser verdirilerek
zerlerinden para kazanldn dndklerinden projeye youn muhalefet ettiklerini belirtiyor.
ingene ailelerinde dzenli ite alma gl ekildiinden yeri geldiince ailenin her ferdinin, aile
btesine ekonomik bir katk unsuru oluturmasna nem verildiini anmsatan Gksnl, kimi
ebeveynlerin ocuklarnn projede zaman yitirdiklerine inanmay tercih ettiklerini kaydediyor. lk sene
ocuklarn SBS hazrlk, ritim ve ders katk faaliyetlerini ailelerinden gelen bask sebebiyle
aksattklarn hatrlatan Gksnl, meydan konserleri ve ocuklarndaki ilerlemeyi farkeden
ebeveynlerin bu tutumlarndan vazgetiklerini szlerine ekliyor.
Sevginin Ritmi projesine katlan genlerle yaplan grmelerde baz grup yelerinin
ezberlenmi cevaplar yelerken, ingene genlerin nemli ksmnn, projede edindikleri
deneyimleri aka paylamaktan ekinmedikleri dikkat ekti. Sevginin Ritmi Grubu yeleri her ne
kadar artk Bandrma ve civarnda nemli hret sahibi olup tannsalar da, ailelerin ocuklarnn,
ingene kkenli renci/ gen eklinde yaftalanmasndan ekinmelerinden tr, almann kalan
ksmnda grlen genlerin isim ve soyadlarnn ilk harflerinin belirtilmesiyle yetinilecektir. Genel
yantlardaysa isim veya ksaltma kullanlmayacaktr.
Bu balamda proje kapsamnda grlen ocuklarn hemen hepsi projeyle ilgilenmeye
baladktan sonra madde kullanm, iletiimsizlik, kavgaclk, derslere devamszlk gibi alkanlklarn

150

sratle terk ettiklerini belirtiyorlar. Eskiden snamadklar derslerin bazlarn sevmeye baladklarna
deinen topluluk yeleri, Sevginin Ritmi grubu sayesinde kendi evrelerinin dndaki insanlarla
daha kolay iletiim kurup, kendilerini kabul ettirdiklerini vurguluyorlar. Sz konusu grup yelerinden
14 yandaki HT. Manyas Ku Cenneti Festivalinde tam ben arkm okurken seste problem kt.
Konser yarda kesildi. ok zldm. Bandrmal milletvekili, vali ve belediye bakan yanma gelip
aksaklk dolaysyla zr dilediler. Sonra ses sorunu giderildi ve ben kaldm yerden devam ettim. O
an kendi evremin dndaki insanlarca nemsendiimi anladm eklinde grlerini dile getirirken, o
yl girdii SBSde yeter puana ulap yetenek snavlarna katlmas halinde, mutlaka baarl olup
hayallerine ulaacan ileri sryor. HTnin hayaliyse nce Balkesir Gzel Sanatlar Lisesi Mzik
Blmn ardndansa konservatuar kazanarak mzik retmeni olmak.
Sevginin Ritmi Mzik Grubu yelerinin byk ounluu fen bilgisi ve matematik derslerinden
holanmadklarn ifade ederken, mzik, Trk dili ve sosyal bilimler arlkl derslerin grup yesi
rencilerce genelde sevildii nplana kyor. rencilerin azmsanmayacak bir kesimi en sevilen
ders olarak ngilizceyi iaret ederken, nklap Tarihine ynelik ikili bir tutumun yerletii gzleniyor.
Grup yesi rencilerin yaklak yars nklap Tarihi derslerinde ok skldklarn beyan ederlerken,
kalan renciler bu derse en sevdikleri dersler arasnda yer veriyorlar. ngilizceyi ok sevmelerine
karn haftada saatin yeterli olmadn savunan grup yesi renciler, TOG mensubu gnll
eitmenlerinden ngilizce takviye kurslarna arlk vermelerini bekliyorlar. Grlen altSevginin
Ritmi yesi rencinin yars mzik retmeni olup sanat hayatlarna devam etmeyi idealleri olarak
sunarken, iki kz yenin, girdikleri SBS snavlar sonrasnda bir eitim kurumuna hemire aday olarak
yerlemeyi arzuladklar gze arpyor. Atatrk lkretim Okulunu dereceyle bitiren 16 yandaki
FA. isimli erkek renciyle (not ortalamas 90 civarnda), hemire olmak isteyen EN. ve B. simli kz
rencilerse (not ortalamas 92 ve 87) ders ayrmadklarn, btn derslerde baar gsterdiklerini,
ancak; matematie biraz souk yaklatklarn belirtiyorlar.
PROJE IKTILARI VE ALGI DEKL
Sevginin Ritmi Mzik Grubu yesi renciler en azndan projeye katldktan sonra sosyal
dlanmlk hissinden uzaklatklarn, oturup- kalkmay, farkl topluluklar arasnda nasl
davranlacan rendiklerini, bunun karlnda da kendilerine gsterilen ilgi ve alakann arttn,
bu durumun z- sayglarn ykselttiini savunuyorlar. Bandrma Meydannda insanlarn kendilerini
tanyp, ilgi gsterdiklerine iaret eden grup yeleri, zellikle konserlerin ardndan ykselen alk
sesleriyle, deerli, nemli birer birey olduklarn hissettiklerine parmak basyorlar. Sevginin Ritmi
sayesinde paylamay, retmeyi, arkadal, kavga etmeden evremdekilerle iletiim kurabilmeyi
rendim diyen 14 yandaki ritim grubu yesi CE.den daha net konuan EN. ise, ahsen ben
almalarn ok faydasn grdm. 3 yl nce yani projeye balamadan evvel ben ok iine kapank,
ekingen bir ocuktum. Deil yzlerce kiinin nnde ark sylemek, ailemin nnde bile
konuamaz, utancmdan ne istediimi ifade edemezdim. Oysa bir ylda bu sorunlarn stesinden
geldim ve ikinci ylmda topluluk nnde ark sylemeyi baardm. Hatta artk gzel bir kz
olduumu ekinmeden syleyebiliyorum eklinde kazanmlarn zetliyor.
Sevginin Ritmi Grubu yesi rencilerin hemen hepsinin babas serbest meslek sahibi.
Bazlarnn anneleri almazken, dierlerinde serbest meslek sahiplii etiketi anneleri de kapsyor.
narl mahallesi ingenelerinden ok az bir ksmnn ebeveynleri memurluk- iilik gibi dzenli bir
ie sahip olduundan serbest meslek sahiplii kavram, p toplayclndan gndelikilie,
algclktan kalaycla hatta hrszlktan hap/madde satclna dek tm yasal- yasal olmayan ileri
kapsyor. Bu genlerden derslerdeki baarsyla dikkatleri zerine eken FA: nce anne ve babasnn
almadn sylyor ancak daha sonra ailesinin i bulabildike gn birlik ilerde alarak aileyi
geindirmeye abaladklarn dolaysyla nlerine i frsat ktnda kendisi ve kardelerinin de bu
frsat karmamaya zen gsterdiklerini vurguluyor. Ailesi dzenli bir ite almayan ya da belli
alanda ustalaamam genlerin en byk hayalleri eitimde ilerleyerek, en azndan meslek lisesi hatta
niversite bitirip dzenli bir i sahibi olmak, ailesini rahat ettirmek. Sevginin Ritmi Grubu yesi
renci genler, projeye katlmadan evvel, tpk mahallerindeki pekok dier ingene kkenli ocuk
gibi kendilerinin de, okuldan yarar beklemediklerine iaret ederek, proje iinde edindikleri zsayg,
gven sayesinde derslerinde daha baarl olduklarn, bylelikle eitimli olmann deerini
kavradklarn savunuyorlar. Ayn genlere gre eitime ynelik olumlu tutum deiiklii sadece grup

151

iindeki arkadalaryla snrl kalmam, onlarn baarsndan etkilenen dier ingene kkenli
genlerde de, eitime ynelik tavr/ alg deiikliine sebebiyet vermi.
Sevginin Ritmi projesine sonradan dahil olan yeni katlmclar kdemli yelerin grlerini
destekleyerek, u an 15-16 ya grubunda olan grup yelerini rnek alarak projeyle ilgilenmeye
baladklarn ve yine projeye dahil olmalarnn bu kdemli yeler araclyla gerekletiini
sylyorlar. Konserlerdeki baarnn ardndan ailelerinin de kendileriyle gurur duymaya baladklarn
hatrlatan grup yesi genler, eitimin deeri, gelecek endiesi, hayatn ynlendirilmesi konularnda
kimi zaman aileleriyle kuak atmas yaadklarn hatta bazen konuurken aile byklerini
eletirdiklerini fark ettiklerini kaydediyorlar.
Projenin 2012- 2013 dneminin deerlendirildii son TOG raporundaysa bundan sonra arln
daha fazla derslere ve kiisel geliime verilecei, mziin varln/ nemini hep srdrecei, ancak;
grubun nian- dn- belirli gnler ve haftalar gibi tren zamanlarnda ortalkta gzken, halk
bedava elendiren bir smr aygtna dntrlmeyecei hususlar zerinde duruluyor. lgili TOG
raporunda, proje ktlar yle sralanyor:
a) Proje batan sona gnllk temelinde yrtld.
b) rencilerimiz kendilerinin birer deer olduklarn grdler,
c) Velilerimiz etnik kkenlerinden dolay dlanmlk hissinden azda olsa uzaklatlar.
) rencilerin akademik alan dnda kendilerini baarl hissedecekleri bir alann mutlaka
bulunduu retmenlere gsterildi.
d) Baarnn kolektif bir etkinlikle geldii ispatlanm oldu.
e) Okul kltr oluturulmasnda nemli bir eik alm oldu.
f) Yerelde bulunan farkl STK lar okulun farkna vararak, renciler iin farkl ibirlikleri
kurabileceklerini belirttiler.
g) Projenin temel hedeflerinden birisi olan dezavantajl gruplarla ilgili farkndalk yaratlmas
konusunda iki aylk youn bir almada hedefe istenilen oranda ulald.
g) Projede yer alp mezun olan rencilerin tamamnda Liseye devam arzusu saland.
Sponsorlar bulunarak okulla ilgili ihtiyalar temin edildi.(2011- 2012 dneminde mezun olan 4
renciden 3, 2012-2013 dneminde ise mezun olan 3 rencinin hepsi lise eitimlerine devam etti. )
ocuklarn nceden selpak satmak, dilencilik, hurdaclk ve kat toplama gibi ilerden
uzaklaarak daha ok meslek edinebilecekleri ilere (berberlik, iekilik vs. ) yneldikleri gzlendi.
(TOG, 2013:4-5)
Destekler/ Proje i-D Sorunlar
Bu arada TOG Bandrma ubesinin faaliyetlerinin yantsz kalmad, pekok kamu ve sivil
toplum kuruluunca, Sevginin Ritmi projesine ynelik youn bir ilginin filiz verdii gzlemleniyor.
Aydnda ve Yalovada denenen proje, u an nfusunun yzde 20sine yakn ingene kkenli
yurttalardan oluan Edirneye gtrlmeye allyor. Bandrmada Banvit, eker Pili, Bandrma ve
Erdek Belediye Bakanlklarnn yansra l- le Milli Eitim Mdrlklerince desteklenen projeye
en son FSAKn katkda bulunmas, Sevginin Ritmine ynelik ilginin artarak sreceinin ipularn
veriyor. FSAKtan konuya ilikin olarak yaplan aklamada u bilgilere yer veriliyor: Erdek ve
Bandrmada 10dan fazla konser verdiler. ocuklar, konserlerle birlikte tekiletirilen bireyler
olmaktan kp sahnede alklanan, kendine daha ok gvenen, iletiime ak bireyler haline gelmeye
balad. ocuklar sayesinde anne-babalar da bu etkinliklerin destekisi oldu. BANTOG yeleri 2012-
2013 dneminde yine projelerine devam ediyor. Bu yl (2012-2013) projeyi daha geni kapsaml hale
getirerek yine ses, ritim, enstrman ve SBS alannda almalarn Bandrma geneline yaymak zere
ekip; bu organizasyonu nceden Bandrma Atatrk ilkretim okulu ortaklyla gerekletirirken
ocuklardaki olumlu deiimleri fark etmeleriyle birlikte organizasyonu bamsz bir yere tayarak
'Sevginin Ritmini' tutmaya devam ediyorlar. Devam etmekte olan Sevginin Ritmi projesi
kapsamnda bir fotoraf proje gurubu oluturularak hem proje srecinin hem de bu almada yer alan

152

Roman ocuklar kendi yaam alanlar ierisinde fotoraflanarak proje sonunda sergi ya da gsteri
hazrlanmas hedeflenmektedir. (FSAK, 2013)
Projenin siyasi kurulularn eline gemesi ya da amacndan saptrlmasn engellemek iin
Sevginin Ritminin patent hakkn alan TOG, imdilik projenin dernek bnyesinde yrtlmesini
nemsiyor. Dernek yetkilileri, zellikle belediyelerin ie karmas halinde yerel ynetimlerin kendi
politik programlarn projeye katarak, eitime ynelik proje odan zayflatabileceklerinden, bunun da
projeyi anlamszlatracandan kayg duyuyorlar. Gnlllk usul dorultusunda yrtlen
projenin nndeki mevcut bir dier tehlikeyse zamanla TOGun Bandrma BFde g- ilgi
kaybetmesi ve projenin orta vadede ilgisizlikten yrrlkten kalkma riskiyle kar karya kalmas.
Nitekim son TOG Etki Raporunda seslendirilen, projenin srdrlebilirliine dair aadaki
maddelerden bazlarnda, bu endienin ynsemelerini yakalayabilmek mmkn:
a) Proje ieriine renciler katlabildii srece devamllnn olaca gzlendi.
b) Alttan gelen snflardaki rencilerin de bu proje kapsamnda devam edebilecei rencilere
aktarld.
c) Okulu ihtiya olarak grmeyen veliler iin okulun bir hak, ihtiya ve gereklilik olduunun
farkna varlmas saland.
) Proje kapsamnda farkl ilgi alanlar tespit edildi ve uygulamaya geildi. ( Matematik, sosyal
Bilgiler, Trke yetitirme kurslar bir dnem uygulamaya geti.)
d) ocuklarda basketbol, dans ve tiyatroya ilgi artt ve bu dallarda eitli deiik gruplarda yer
alma gzlendi (TOG: 6).

SONU: BARIIK BTNLEME SEENE
ingene kkenli genlerin tekiletirilmesini engellemek, bu genler arasnda eitim dzeyinin
ykseltilmesi iin balatlan zverili fakat kk apl bir proje grnmnde olan Sevginin Ritmi
projesi, ilk yln olduka parlak bir ekilde geride brakt. Eer yukarda sralanan maddelerden
ilkinde dile getirilen sknt projeyi kesintiye uratmaz ve gnll eitmen bulunmaya devam ederse
sz konusu projenin hem Bandrmada hem de ingene kkenli yurttalarn younlukta bulunduu
dier blgelerde, baaryla uygulanabilecei hissediliyor. Ancak bu noktada projeye yerel ynetimler
zerinden zaman zaman ilgi gsteren byk partinin, kendi ideolojileriyle proje arasnda
ynlendirme yapmamalar art. Zira bu tip kk projeli bteler ya yerel iadamlar ya da kamu
kurulularndan salanan destekle boyut kazanabiliyor. Eer nmzdeki aylarda byk siyasal
partiler Sevginin Ritmine dinsel, etnik, snfsal vurgularndan arnarak yaklama olgunluu
gsterebilirlerse, sadece ingene sorununun almas yolunda ok nemli bir adm atlm olmayacak,
melez bir etnik yapya sahip Trkiye Cumhuriyetinde st-kimlii temsil eden Trk kltryle farkl
alt-kltrler arasnda barl, baarl btnleme nin salanabilecei de kantlanm olacak.
Dolaysyla gerilimleri azaltma/ ortadan kaldrma yolunda kk ama nemli bir proje grnmndeki
Sevginin Ritmi, belki mzik gruplarnn iinden kacak sanatlarla boyut kazanarak, lkedeki
sosyal krlganln onarlmas mcadelesine somut bir har tekil edecek.

KAYNAKA:
Aksu, M.(2000). Kimseden ekinmeden Ben ingeneyim Demek stiyorum Diyanet Dergisi
say:119 Kasm 2000, Ankara: Diyanet leri Bakanl.
Berger, H. (2000). ingene Mitolojisi, Ankara: Ayra Yaynevi.
Barsky, Robert, F. (2002), Bir Muhalifin Yaam: Noam Chomsky, stanbul: Doan.
Dural, A. B. (2013). ingene (Roman) Alt- Kltr zerinden Toplumla Btnleme abas Olarak
Sevginin Ritmi Projesi, Sosyal Adalet in nsan Haklar Konferans,4-5 Nisan 2013, Ankara:
TODAE.

153

Gkbilgin, M. T. (1977).ingene Maddesi, slam Ansiklopedisi, stanbul: MEB.
Kenrick, D. (2006). ingeneler: Ganjdan Timesa, stanbul:Homer.
Kolukrk, S. (2006). Sosyolojik Perspektiften Trkiye ingeneleri: zmir ingeneleri zerine Bir
Aratrma, Uluslararas nsan Bilimleri Dergisi cilt: I say: I
Marsh, A. (2008), Etnisite ve Kimlik: ingenelerin Kkeni, Biz Buradayz: Trkiyede Romanlar,
Ayrmc Uygulamalar ve Hak Mcadelesi, stanbul: Mart Matbaaclk.
zkan, A. R. (2000). Trkiye ingeneleri, Ankara: Kltr Bakanl.
Ringold, D. (2000). Roma and the Transation in Central and Eastren Europe: Trends and Challange,
Washington D.C: The World Bank.
Tuna, M.,Ouz, N., Kolukrk, S. (2006).Menemen ingenelerinin Sosyo-Kltrel zellikleri:
Kazmpaa Mahallesi rnei, Uluslararas ingene Sempozyumu, Ulalabilir Yaam Dernei,
6-7 Mays, stanbul.
nald, H. (2011). Sevginin Ritmi Bandrma Dnemsel Yaz Projesi, Sevginin Ritmi, Balkesir:
TOG.
nald, H.(2011). Sevginin Ritmi Projesi 2010-2011 Etki Raporu, TOG Bandrma, Balkesir: TOG.
nald, H. (2012). Trkiyede Yaayan Kltrel Bir Farkllk: ingeneler, Batman University
Journal of Life Sciences Volume 1 Number I, Batman: Batman niversitesi.
nald, H. (2013). Sevginin Ritmi Projesi FSAK Proje Bilgilendirme ars, stanbul: FSAK.
nald, H. (2013). Sevginin Ritmi Projesi 2012-2013 Etki Raporu, TOG Bandrma,, Balkesir:
TOG.
nald, H. (2013). ingenelerin Trkiyedeki Tarihi,
http://www.turkiyecingeneleri.8m.com/turkiyetarihi.htm, Eriim Tarihi: 28-07-2013.

154

155

BR ALTKLTR OLARAK TRKYE'DE ROCK MZK VE
TOPLUMSALMUHALEFET LKS
Hakan vn ONGUR
1

Tevfik Orkun DEVEL
2

ZET
Bu almada, 1950'lerden itibaren Anglosakson toplumlardan tm dnyaya yaylan ve farkl
olaylarda hem tayc hem de destekleyici grevler stlenerek kart-akmlarn domasna ve
glenmesine yardmc olan rock mzik altkltrnn, 2001 ylndan itibaren Trkiye'deki sosyo-
politik serveni zerine odaklanlacaktr. Bu tarihin seilme amac, Trkiyede neo-liberalizmin
yeniden alma evresine girip toplumsallamas ve bu dnemde toplumsal rzay ina ederken
kulland birey-merkezcilik, bireysel zgrlkler, ni tketim ve snfsz toplum gibi yceltilmi
kavramlarn, tm topluma yaylmas srecinin Trk rock mziin evrimi zerindeki etkilerinin
deerlendirilmek istenmesidir. Bu dorultuda albmleri en ok satlan Teoman, Mor ve tesi, ebnem
Ferah, Athena ve Duman gruplarnn diskografileri ve ark szleri mercek altna alnacaktr. Rock
mziin retim boyutu kadar, tketim boyutuna da deinilecek ve bu anlamda Trkiyede yeni nesil
rock mziin toplumsal ilevi sorgulanacaktr.
Anahtar Kelimeler: Rock Mzik, Neo-liberalizm, Toplumsal Muhalefet, Trkiye

ABSTRACT
This study will focus on the socio-political adventure of rock music subculture in Turkey since
2001, which was originated in the Anglo-Saxon societies in the 1950s and then spread worldwide,
both as a carrier and a promoter of the birth and consolidation of counter-cultures. The purpose of
focusing on this period is to evaluate how the roll-out phase of neo-liberalism has been absorbed into
the Turkish society and how its sublime concepts of self-centered individualism, individual freedoms,
niche consumption and classless society have affected the evolution of Turkish rock music. In this
context, the discographies and lyrics of the five best-selling rock artists, Teoman, Mor ve tesi,
ebnem Ferah, Athena, and Duman, will be examined. Both the production as well as consumption
dimension of rock music will be considered and, then, the social function of new generation of Turkish
rock music will be questioned accordingly.
Keywords: Rock Music, Neo-liberalism, Social Opposition, Turkey

GR
Trkiyede mzik sosyolojisi, ya da daha basit bir anlatmla mzik-toplum ilikisi, konusunda
artan bir ilgi mevcut olsa da mziin toplumsal muhalefet boyutunun en ok gelimi olmas beklenen
rock mzie ilikin bugne kadar yaplan akademik almalar olduka kstldr. Ali Akayn
stanbulda Rock Hayat: Sosyolojik Bir Bak (1995) isimli eseri dnda hlihazrda referans kaynak
olma zelliine haiz aratrmalar, az saydaki lisansst almalarla snrl kalmaktadr (Yankkaya,
2004; Sakar, 2007; zkarsl, 2008; zk, 2009; Sevimli, 2009). Bu makalede sz konusu literatr
boluunu bir nebze olsun doldurabilmek amacyla, Trkiyede bir altkltr olarak rock mziin 2001
ylndan itibaren, neo-liberalizmin yeniden alma evresinde (zatalay, 2011), kltr endstrisinin bir
paras haline gelme dinamikleri ve bu esnada kklerinde yer tutan toplumsal muhalefet yapma
zelliini kaybetmesi mercek altna alnacaktr.Bu ama dorultusunda, sz konusu dnemde

1
Yrd. Do. Dr., TOBB Ekonomi ve Teknoloji niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Siyaset Bilimi Blm,
hongur@etu.edu.tr.
2
Doktor Aday, Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, torkun@hacettepe.edu.tr.

156

Trkiyede en ok albm sat yapan be rock mzik arkcsnn/grubunun (Teoman, Mor ve tesi,
ebnem Ferah, Athena, Duman) diskografileri ve ark szleri incelenecek, bu arklar arasnda
toplumsal muhalefet ierikli szler analiz edilecek, sonu blmnde ise toplumun ortaya konulan bu
rnlere verdii tepkiler sorgulanacaktr.
2. MZK VE TOPLUM LKS
Bir sanat formu olarak mzik ile toplum diyalektii alar boyu merak ve aratrma konusu olarak
kabul grm olsa da, bu diyalektiin (toplum-)bilimsel bir aratrma nesnesi haline gelmesi, ironik
biimde, bilimsel rasyonalitenin gayr ahs ethosu [ve] ekonomik hesaplamann souk tahakkm
(Martin, 1995: 2) ile cisimleen modern kapitalist toplumda gereklemiti. lm sonrasnda
1921de yaynlanm mzik stne bir yazsnda Max Weber, slup farklarn rasyonalizasyon
srecinin tarihine ve eldeki teknik kaynaklara balyor ve mzik teknikleri sosyolojisinin de
temellerini atm oluyordu. (Heinich, 2013: 17) Nota dizgileri, enstrman kullanm ve
orkestrasyonda gerekleen standardizasyon, Batl toplumlar dierlerinden ayran zelliklerden biri
haline gelmi, mzik bu anlamda toplumsal bir ayrt edici zellik kazanmt (Weber, 1958: 104-126).
Ancak, modern kapitalist toplum ile modern mzik arasndaki en nemli iliki, kapitalizmin
mzii tpk yeryznde var olan dier her ey gibi, ancak piyasa ltleriyle tanmlanr hatta varl
kabullenilir (Ergur, 2009: 36) hale getirmesiyle ortaya kmt. Theodor Adorno burada mziin
kapitalizme gelene kadar geen srede sahip olduu toplumu kurucu gcnn tersine dnne
dikkat ekiyor ve iktidarn bir hkmetme arac olarak mzii kullanarak eyletirdiini ne
sryordu (Adorno ve Horkheimer, 2010b: 117-131). Kltr endstrisinin bir tketim nesnesi haline
gelen mzik eseri, sanatsal gerekliinden koparak bir pazar-deeri elde ediyor, metalayor, bolca
tekrarlanyor ve esas ilevi olarak dinleyenlerini elendirebilip elendirememesi ile llyordu. Ne
de olsa kltr endstrisinin asl getirdii yenilik, kltrn uzlamaz iki esini, sanat ile elenceyi
ama kavramna, yani tek bir yanl formle, kltr endstrisinin btnselliine tabi [klyordu]
(Adorno ve Horkheimer, 2010a: 182).
Metalam ve pazar-deeri elde etmi mzik eserinin de iinde yer ald kltrel retim alan
(Bourdieu, 1993); sunduu rnleri toplumsal sihirlerinden ve karizmalarndan syrarak, onlar bir
dizi toplumsal kouldan doan ve ayn anda bir dizi toplumsal ilevi de yerine getiren sembolik
sermaye kimliine brndrmtr (Webb vd., 2011: 149-151). Pierre Bourdieuye gre sembolik
sermaye, tpk ekonomik veya siyasal sermaye gibi, kapitalist toplumlarda snflarn oluumu, snflar-
aras ilikileri ve toplumsal yap ile pratik arasndaki dzenlilikleri (habitus) etkilemekte ve dahas
birletirici zellii nedeni ile bizzat iktidar tarafndan srekli (yeniden-)retime tabi tutmaktadr:
Btn kltrel [sistemler], temelde belirli gruplarn faaliyetlerinden ve karlarndan doan tarihsel
birer insan [inasdr] ve gruplar arasndaki eitsiz iktidar ilikilerini [merulatrr] (Swartz, 2011:
125). Bylece kltrel retim alan, kendi bana bir iktidar oluturmak yerine, iktidar alannn tabi
noktalarndan biri haline gelir (Webb vd., 2011: 159).

3. BR ALTKLTR OLARAK ROCK MZK VE TOPLUMSAL MUHALEFET
LKS
Rock mzie Weberin ortaya koyduu ereveden bakldnda, onun Bat meneli, ana akm
olmasyla zellikle kltr endstrisinin ekonomik ilikiler ann bir paras, kresel apta kendisine
aidiyet duygularyla bal bireylerin meydana getirdii yar-kapal olarak nitelendirilebilecek bir
toplulua sahip, retim srecinde modern teknolojinin aralarnn devreye sokulduu ve zellikle alt
kollar gz nne alndnda blgesel olarak pek ok farkl formda evrimlemi bir tr olduu
grlebilir.
Tarih boyunca rock mziin snrlar popler kltr, tketim alkanlklar, siyas iktidarlar, kitle
iletiim vb. olgular tarafndan belirlenmi sisteme ait snrlarn bir adm dnda kalan altkltrel
(Jenkins, 2007: 22-29) konumu, esasen onun doasn anlamaya yardmc bir gsterge saylabilir.
Ksaca rocka ikin dlanmlk, biraz da bilinli bir tercih olarak arzu edilendir. Her ne kadar rock
mziin en byk paradokslarndan biri olarak egemen kltrn kendisine yine ayn egemen kltrn
aralarn kullanarak (teknoloji, retim, dolam, tketim vb.) saldryor oluu gsterilebilecekse de

157

kltr endstrisi perspektifinden bakldnda, ounluun beenisi ile ticar karlarn kesimesi keyf
ve tesadf olamaz. Kltrel retimin ticarilemesi, kltrel rnleri bir toplumun ve kltrn
anlalmas ve zmlenebilmesi iin daha az deerli yapmaz. Onun iin ticar rnlerin baars
aslnda sessiz ounluun hislerine ve anlaylarna hitap ettiini gsterir (Apaydn, 2001: 7).
Simon Frithe gre balangta rock, popun aksine bir kendini ifade edi biimi olarak hibir pazarn
emrinde olmamtr ve bunun aka karsndadr. Bu yzden kendi sanatsal drtleri ile tketici
talepleri arasnda yaanan elikileri ilk defa tecrbe eden bireyler de yine rock mzisyenleri
olmulardr (aktaran: Leverone, 2010: 12). Bu elikiler yalnzca mzik yazm ve sound gibi teknik
kavramlarla snrl kalmam, ark szlerinden imaja kadar geni bir yelpazede kendisine yer
bulmutur. Bir baka deyile rock mzik, doas itibariyle Adornonun terminolojisindeki ciddi
mzie bir rnek tekil etmektedir. Ciddi mzik ise, iinde duyulduu dnyada yanl olan eylere
kar konuan mziktir (Esgin, 2012: 172).
Kltrn siyasal iktidarn gereksinimlerine gre yeni insan tipinin yaratlmasnda ve dolaysyla
kitlelerin etkin rzalarnn salanmasnda merkezi bir yere sahip olmas(Apaydn, 2001: 6), tarihsel
sre itibaryla bakldnda rock mziin huzursuz, muhalif, isyankr ve kitleleri harekete geiren
devrimci iti gcnn, bu ve yardmc kurumlar tarafndan zamanla fark edilmesine de zemin
hazrlamtr. ronik bir biimde rock mziin kltr endstrisi tarafndan evcilletirilme (ya da
gayri-ciddiletirilme) sreci, onun gnmzde zaman zaman ana akm kltrn bir paras olarak
kategorize edilmesine neden olabilmektedir. Zira her altkltrn, ayn zamanda kendi popler alann
yaratt ve ana akma kar olmann zamanla ana akmn kendisine dnebilecei olasdr. te
yandan bu mzik trnn bir toplumsal muhalefet refleksi olarak dikkat ekmeye alt zgrlk,
rklk, cinsiyet ve militarizm kartl, sosyal haklar ve sivil itaatsizlik ve benzeri pek ok kavram,
esasen popler kltre kar olan protest tavra meruiyet kazandrma maksadnn da bir paras olarak
incelemek daha tutarl olabilir. yle ki zikredilen bu kavramlarn mzik ile ilikisi, gnmzde
yalnzca -marlar dnda- rock ats altnda snflandrlabilen farkl mzik trleri ve bunlar icra
edilen sanatlar eliyle temsil edilmektedir. Rock mziin hibir zaman tam manasyla
evcilletirilemediini gsteren bu durumun ona ayn zamanda kresel bir altkltr olma zellii
kazandrd sylenebilir.

4. CUMHURYET DNEMNDE TRKYE, TOPLUM VE MZK
Modern kapitalist toplumun ortaya koyduu yeni kltrel retim pratiinin rnekleri, hi phe
yok ki Tanzimat dneminden itibaren kapitalistleen ve nihayet yirminci yzyln ilk yarsnda kendi
devletini kuran Trk toplumunda da kendini gsterir. Srekli dnm iinde olan iktidar alan, ayn
hzda ve biimde kendi birletirici sanatn mutulamakta ve kendi meruiyetini yine ayn sanat
yaptlar zerinde salamaya almaktadr.
Tanzimat dnemini ieren on dokuzuncu yzyln ilk yars, siyasal alandaki Batllama
pratiklerine paralel biimde, Bat Avrupa kkenli mziin, gndelik yaamn klcal damarlarna
azar azar yayldn Trkiyede bakla kesilmi gibi bir Dou (kendi z mskimiz) ve Bat
(halka hitap etmeyen mski) mski dnyalar olmadn, modernleme srecinin, kapitalistlemeye
de kout olarak, bir mzik piyasas biimlerken, her ikisini nasl kendine gre bileimlere
dntrdn kantlamaktadr (Ergur, 2009: 60).Osmanlnn son dnemindeki Batllama
hareketinin iinden gelen Trkiye Cumhuriyeti iktidar ve kadrolar ise Cumhuriyetin ilk yllarn
adeta jenik (Alemdarolu, 2005) bir projeye adarken, mzikal habitusu da dntrmeye epey
mesai harcamtr. Bu uurda Bat rnek alnrken, dier taraftan ulusal kkenlere bal kalmak
gerektiinin srekli olarak alt izilmi, uluslararas alanda ancak bu sayede saygn bir yer elde
edilebilecei savunulmutur (Kkkaplan, 2013: 24). Siyas ve ekonomik anlamda yeni Trk
devletinin temel ilkelerinden biri olan devletilik, kltrel alanda da kendisini gl bir biimde
gstermitir (Durgun, 2010: 41-55). Uur Kkkaplann (2013: 125-130) szn ettii gibi, bu
devleti yapnn az da olsa atlaklar gstermesi ve popler olarak adlandrlabilecek bir mziin
toplum tarafndan kabul grmeye balamas, hem ta plak teknolojisinin hem radyolarn hem de
gazino kltrnn kendilerini gsterdii 1930-1960 aras dneme denk gelmitir. Sz konusu dnemin
siyasal alanda da erken Cumhuriyet dneminin sistematik devletiliinin krlma admlarna, ok

158

partili hayata geie ve ekonomide kk apl liberallemeye, tanklk etmesi phesiz tesadf
deildir.
Devlet-eliyle-yrtlmeyen mzikal projelerin modern Trk toplumunca icad 1970lere denk
gelir. Tm dnyay etkileyen ii ve renci hareketlerinin (68 kua) devletlerin bireyler zerindeki
mutlak egemenliini ykma amac sanat alannda da kendisini gstermi, 1960larn sonu ve
1970lerin ba, benzer talepleri sert ve kolay dinlenilirlikten uzak biimde yanstan rock mziin (The
Beatles, Jefferson Airplane, JimiHendrix, The Doors, Pink Floyd vd.), Trkiyeye birok grup ve
mzisyen (Moollar, Dervian, Cem Karaca, Erkin Koray, Apalar, Kardalar, Kaygszlar, Bar
Mano vd.) araclyla transferine yol amtr.Arabesk mziin ykselii de hemen hemen ayn
dnemlere denk gelmi, kyden kente yaplan glerin, darbelerin, Kbrs meselesi nedeniyle lke
zerinde uygulanan ambargonun ve dier toplumsal faktrlerin tetikledii ortak nedenlerle, devlet-
eliyle retilen mziin yerini almaya balamtr (zbek, 2000). Hem (Anadolu) rock hem de arabesk,
balarda sk bir devlet muhalefetiyle karlam olsalar da, arabesk devlete benimsetilmeye
allan Batnn eitli popler ve klasik janrlarn ve icra tarzlarn, makama dayanan, tek sesli bir
doulu/Trk biimi erevesinde eriteceinden dolay (Durgun, 2010: 116) zellikle sakncal
bulunmutur.Devletin buna karlk uygulamaya koyduu plan Eurovision ark yarmasna (Bat
tarz, kolay tketilebilen) popler mzik arklaryla katlarak mevcut Batll tescil ettirmeye
almak olmu (Kuyucu, 2011), bu trend bilhassa arabeskin ykselen ivmesine ramen, 1980ler ve
1990larda da devam ettirilmitir.
1980li yllarn ilk yars, Trk siyaset-toplum-sanat kompleksinde bir dnm noktasn iaret eder.
24 Ocak kararlar, 12 Eyll darbe ynetimi ve 1983 genel seimleriyle iktidara gelen Turgut zal
hkmetleri, lkenin hemen her alanda kresel ekonomi ve siyaset ile btnlemesinin, Souk
Savan yavaa ortadan kaybolmasyla birlikte hkimiyetini yeniden ele geirmeye alan Amerikan
baat kltrnn gl etkisinin ve kapitalist devlet-toplum ilikisinin neo-liberal kurallara gre
yeniden dzenlenmesinin nn amtr. David Harveyye (2005: 9-31) gre neo-liberalizm, 1945-
1970 arasnda dnya devletlerinin byk ksmna yaylan liberal sosyal demokrasinin, kapitalizmin
ar birikimini emme sorununa (ve akabinde ortaya kan petrol krizleri, Bretton-Woods sisteminin
kmesi gibi krizlere vb.) are bulamamas neticesinde, kresel sermaye tarafndan yazlm yeni bir
ekonomi-politik reetedir. Bu reete, bireysel zgrlk, hrriyetler, kiisel sorumluluk ve
zelletirmenin, serbest piyasa ve serbest ticaretin erdemleri konusunda bir retoriin ardna gizlenerek
kapitalist snfn iktidarn yeniden tesis etmeyi ve salamlatrmay (Harvey, 2012: 19) hedeflemi,
bata Birleik Krallk ve ABD olmak zere Anglo-Sakson dnyadan balayarak, kresel bir lee
yaylmtr.
Cem zatalaya (2011) gre Trkiye 1990lar itibariyle, (Keynesi) sosyal-devlet kurumlarnn
tmyle tasfiye edildii, neo-liberalizmin budama (roll-back) evresini tamamlam; artk serbest
piyasann tmyle kltrelleip toplumsallat, yeniden-alm (roll-out) evresine giri yapmtr.
Ancak bu evrenin gerek etkisini hissettirmesi, bu makalede iddia edildii ekliyle, 1990'larn
istikrarsz ve yar-devleti koalisyon hkmetleri dneminde deil, 2001 krizinden sonraki serbest
piyasa ve ticaretin, dereglasyonun ve zelletirmelerin olumlu birer norm olarak kabul edildii
dnemde meydana gelmitir. Aslnda tam da bu dnemde, neo-liberalizmin toplumsal rzay ina
ederken kullanageldii birey-merkezcilik, bireysel zgrlkler, ni tketim ve snfsz toplum gibi
yceltilmi (sublime) kavramlar (Harvey, 2005: 39-63), Trk toplumunun ve gnlk yaamnn birer
paras olarak ortaya kmtr. Kapitalist devlet-toplum ilikisinin bu yeni ekonomi-politik
biimlendirilii, bireyleraras ilikilerde geici szlemelerin profesyonel, duygusal, cinsel, kltrel,
ailev ve uluslararas alanlardakiler kadar siyas meselelerdeki kurumlarn da yerine getii (Jean-
Franois Lyotarddan aktaran: Harvey, 2005: 4) post-modern kltr ve zihinsel kavraylar n plana
kartmtr. Benlik odakl bir bireycilik, kimlik politikas, multikltralizm ve cinsel tercihler
etrafnda rlm toplumsal hareketler (Harvey, 2012: 139), hi phe yok ki sanatn ve sanatnn
ortaya kn, amalarn, tketilebilirliklerini ve dnyay deitirebilme anlamnda dnsel
kapasitelerini de etkilemitir. znde topluma, siyasete ve bunlarn meydana getirdii kurumlara
muhalefeti iselletirmi rock mzik, benzer biimde, bu bireyci pop kltre teslim olmutur.

159

Aada Balantl Hak Sahibi Fonogram Yapmclar Meslek Birlii (M-YAP) verilerine3 gre
2001dengnmze en ok sat yapan be rock mzisyenin/grubunun albmlerinde yer alan arklarn
bir analizi yaplacak; buna gre, ncelikle sz konusu isimlerin albmlerinde yer verdikleri muhalif
arklar ve szleri saptanacak, ardndan, bu arklarn dinleyici bazndaki poplaritesiYouTube
verilerine dayanarak gsterilmeye allacaktr. ne srlen hipotez, sz konusu rock mzisyenlerinin
2001 ylndan itibaren gitgide azalan sayda muhalif ark rettikleri ve o tarihten itibaren muhalif
olarak deerlendirilebilecek arklarn da mzik dinleyicileri tarafndan daha az tketildikleridir.
Burada rock mzik kategorisinde deerlendirilen isimler, mziklerini rockn geleneksel gitar-bas-
davul-vokal enstrmantasyonu ile icra eden, anonim arklar yerine kendi bestelerini ortaya koyan ve
kendi ifadeleri veya popler gre gre rock- olarak kabul edilen sanatlardan oluturulmutur.
Muhalefet ile tanmlanmak istenen kategori ise dnyada veya ulusal bazda gerekleen toplumsal
olaylara, tabulara, din-milliyetilik-aile-cinsiyet gibi gl toplumsal kavramlara, siyasal ideolojilere,
siyaset ile ilikili isimlere veya aznlk hareketlerine dair yazlm herhangi bir ark szn iermek
olarak alglanmaldr.

5. 2001 YILINDAN GNMZE EN OK SATAN 5 ROCK ARKICISI/GRUBU VE
MUHALF ARKILARININ ANALZ
5. 1. Teoman
1986 ylnda Mirage adl grupta vokalleri stlenerek aktif mzik hayatna giri yapan Teoman
(Yakupolu), 1996 itibaryla solo kariyerine balamtr. Kolayca aklda kalan, daha ziyade akustik
enstrmanlarn baskn olduu melodik dizilimler zerine ina edilmi sounda uygun olarak yumuak
elektrik gitar tonlarnn tercih edildii albmlerde, Yakupolunun zgn ve hikyeci vokal
performanslar gze arpar. Sz yazmnda kan serbest tarzl iirsel sluba, ak, erotizm ve i
hesaplamalarn konu edildii, karamsar bir bireyselliin hkim olduu sklgan ve melankolik
liriklerin anlam kazandrd sylenebilir.(4)
Sanatya ait toplam on dokuz albm toplumsal muhalefet ilikisi asndan incelendiinde,
gftelerin tamamen politik ya da apolitik denilemeyecek dzeyde sistem eletirisi barndrdn
sylemek mmkndr.(5) te yandan kritik edilen olay ve olgularn, topluma yabanclaan ve giderek
yalnzlaan modern bireyin anlatld paralarda pekitirici birer nesne grevi grd sylenebilir.
Bu anlamda metaforik anlatm tarznn benimsendii, protest tavrn yerini sitemkr bir durua brakt
kompozisyonlar, sz konusu eletirel tavrn ayrt edici eleri olarak deerlendirilebilir.
Bu erevede, sanatnn 2001 ylnda kard Gnlelen adl albmde yer alan stasyon
nsanlar adl para, adeta 1960l yllardan itibaren Almanyaya misafir ii olarak g etmeye
balayan Trklerin i dnyasna gnderme yapan dramatik bir betimlemeyi andrrken, sanat kendi
alter egosunu arpk kentleme gibi evresel problemler ile kendi habitatna yabanclam bir bireye
dntrm(6) ve bu anlamda tketim toplumuna yneltilen ak bir eletirinin de znesi haline
gelmitir:
stasyon insanlar buradalar tesadfen / Ayn ryay grp ayn yerlere giden / Eskiden ok
eskiden / Ben daha ok kkken / Henz Cennet Plaj / Otopark olmamken
2004 ylnda En Gzel Hikyem adyla yaynlanan albm, dorudan olmamakla birlikte
sanatnn geni manasyla sisteme ynelik muhalif tavrnn nicelik ynnden en fazla kendisini
gsterdii eser olarak nitelendirilebilir. Tematik balamda sanatnn nceki almalarndaki
istikrarn korunduu albmde, bilhassa Bugn adl para, gndelik rutin ierisinde yalnzlnn ve
mutsuzluunun farkna varan bireyin, mevcut toplumsal rol ve statlerinden syrlarak deri

3
M-YAP Resmi Internet Sitesi, http://www.mu-yap.org/getdata.asp?PID=252
4
Mziin Yerine Hibir ey Koyamadm, Milliyet, 26 Mays 2012,
http://cadde.milliyet.com.tr/2012/05/26/HaberDetay/1545158/-muzigin-yerine-hicbir-sey-koyamadim-
5
Sanatnn siyas grlerine yer verilen bir sylei iin baknz: Bir Teoman Rportaj, Hafifmuzik.org, 12 Nisan 2009,
http://www.hafifmuzik.org/roportaj/zaman-tuneli-bir-teoman-roportaji/
6
Teoman m, Ruhi Bey mi?, Milliyet, 28 Aralk 2001, http://www.milliyet.com.tr/2001/12/28/cumartesi/cum04.html

160

deitirmesini ve bylelikle z benliine kavuma srecini anlatr. Parann bu anlamda toplumsal
muhalefet temasnn albmdeki doruk noktasn tekil ettii sylenebilir:
Bugn / Syrldm rollerimden / Mutluyum / nk artk yokum bugn / (...) Bugn / Evimi
yaktm / Kitaplar attm / Ykandm, temizim artk / Bugn / () Siz de mi dostlarm? dedim /
yleyse d Sezar / Bugn
Sanatnn 2006 ylnda kard Renkli Ryalar Oteli adl albmde, Teoman ile zdelemi
dolayl ve mecaz anlatmlar sz yazmnda arln korumakla birlikte, sayca az olmasna karn
toplumsal muhalefet ilikisi balamnda nceki yllardaki almalarndan farkl olarak daha somut ve
net mesajlarn yer ald sylenebilir. Bu durumun en belirgin rneini, eserde yer verilen ki ocuk
adl parada grmek mmkndr. 1980 ylnda, bir gsteri esnasnda, yirmi yandaki inzibat eri
Zekeriya ngenin ldrlmesiyle sonulanan ve sonrasnda ngenin katil zanls olduu
gerekesiyle on yedi yanda idam edilen Erdal Erenin hikyesinin ilendii para, sanatnn belki de
kariyeri boyunca muhalif mzisyen kiiliini en ak biimde ortaya koyduu eser konumundadr(7)
Atei harl delikanllar / Ne ehit, ne kahramanlar / Dmansz bir savata / Dtler,
kalkamayacaklar / Emin deildi kendi bile dokunmu muydu tetiine / Kesin olan tek eyse en yakn
mahkmdu ipe / Kalpte kurun, ilmek boyunda / ki ocuk lm karsnda
Sanatnn 2009 ylnda kan nsanlk Halleri adl bir dier albmnde, mzikal anlamda
nceki almalarndan farkl denemelere rastlanabilmektedir. Aforizma ve alegori, sz yazmndaki
eski nemini korumakla birlikte toplumsal boyutlu konulara yaplan gndermelerin zellikle bir
nceki albme nazaran azald fakat varln srdrd sylenebilir. Benzer ekilde sanatnn
neredeyse tm eserlerini zerine ina ettii distopik kurgunun bu albmde de canlln koruduu
sylenebilir:
Sordum niye sattn yoksulluunu? / Dedi, elimdeki sadece oydu / Niye sattn vcudunu? / Daha
m kt, dedi, satmaktan ruhumu? / Herkes, dedi merak iinde / lmden sonra hayat var m diye /
Bouna dnrler / Sanki hayat varm gibi lmden nce (Fahie)
Sanat, 2011 ylnda Ak ve Gurur adl son zgn albmnn piyasaya srlmesinden ksa bir
sre sonra mzik kariyerini sonlandrdn beyan etmitir. Albmde yer alan paralarn hemen
hibirinde toplumsal muhalefet ile dorudan ilinti kurulabilecek dizelere rastlanmamas ise dikkat
ekicidir. Bu balamda sanatnn nceki albmlerine nazaran daha gl bir vurguyla ilenen ak ve
yalnzlk gibi temalarn, sz yazmna paralel bir biimde sadeleen sound ile birlikte albm -ve
sanaty- rock mziin felsefesine ters decek bir biimde popler mzik dinleyicisine
yaknlatrd sylenebilir.(8)
5.2. Mor ve tesi
Mor ve tesi, 1995ten bu yana yaynlad albmlerle Trk rock mzik tarihinin istikrarl
gruplarndan bir tanesi olmutur. Daha ok 1970li yllarn yeralt punk rock ethosundan
evrilerek1990l yllarda ana akma dnen alternatif rock soundunun Trkiyedeki en nemli
temsilcilerinden biri haline gelen grubun, icra ettii tarzn Batl kkenlerine olan yakn duruuyla,
ayn tarzn bir dier temsilcisi olan Duman gibi oryantal etkileimli yerli rock mzik gruplarndan
ayrld sylenebilir.
Grubun icra ettii mziin toplumsal muhalefet yn incelendiinde, lirik rgsnn sahip olduu
girift yapya ve adal sluba ramen trdelerine kyasla olduka somut mesajlar tad sylenebilir.
Kurulduu gnden bu yana evre sorunlar, nkleer enerji kartl, insan haklar gibi konularda
hassasiyetleri bilinen grup elemanlar, bu yllardan itibaren dozaj gittike artan siyas ierikli paralar

7
Sanat, sz konusu albmnn yaynlanmasnn ardndan kendisiyle yaplan bir rportajda sol gre mensup olduunu ve
arkda bahsedilen her iki kiinin de akrabas olduunu ifade etmitir. ki ocuk da Akrabas kt, Sabah, 29 Mays 2006,
http://arsiv.sabah.com.tr/2006/05/29/gny/gny126-20060529-200.html
8
Sanat yaklak bir senelik bir arann ardndan mzik kariyerine kald yerden devam edeceini duyurmutur. Teoman
Mzie Geri Dnyor, Sabah, 23 Kasm 2012, http://www.sabah.com.tr/kultur_sanat/muzik/2012/11/23/teoman-muzige-
geri-donuyor

161

kaydetmi; sava, yoksulluk, toplumsal hafza kayb gibi temalar sarkastik bir slupla ileyen ve
politik olarak aktivizme varan bir duyarllk gstermitir:
Para varsa sorun yok, para olmaz m, havalar nasl? / Sonbahar gelince hi kimse kayglanmaz /
Klar souktur ama evsiz yok, kimse takmaz / Bazen doru bazen yanl / Aslnda her ey anlamsz /
Elen zpla co dnme / Alk yok ki hibir yerde / () Kim demi lkem geri kalm? (Doru
Yanl)
Grup tarafndan 2003 ylnda hazrlanan Savaa Hi Gerek Yok adl tekli albm, bu konuya
ilikin verilebilecek bir dier rnek olarak gsterilebilir. Trk rock mzik camiasnn eitli
temsilcileriyle birlikte kaydedilen albm, ABDnin Irak Sava arifesinde kresel aptaki sanatsal
ierikli sava kart protestolarn Trkiyedeki baat yansmalarndan biridir. Albmde Mor ve tesi
paralarnn temel karakteristik unsurlarndan biri olan dolayl anlatmlar, yerini dnemin ABD
bakan George W. Busha yneltilen byk zorba gibi dorudan ithamlara brakmtr.
Paraya, gce, savamaya, lme / Doymuyor, doymuyorlar / nce gerekler solar / Sonra masum
hayatlar / Kimlerdensin, onlardan m? / Petrolden mi, hayattan m? / () Yok, savaa hi gerek yok
2004 ylnda piyasaya srlen Dnya Yalan Sylyor, grubun popler kariyerindeki zirve
noktasdr. Sahip olduu sosyo-politik ieriin oran gz nne alndnda neredeyse konsept olarak
kabul edilebilecek bir alma ile sansrden ana akm medyaya, tketim toplumundan uluslararas
dzene ve ideolojilere kadar pek ok konunun ilendii albm, popler Trk rock mzik gruplar
arasnda toplumsal muhalefet ilikisinin incelenebilecei en zengin kaynaklardan birini sunmaktadr:
zr bekler gibi krgn suratlar / Teksastan gelen kstah tokatlar / ()Yalandan kim lm /
Zamandan kim korkmu / Elimde gller varm / stm bam kan olmu () Dnya yalan sylyor.
(Yardm Et)
Ne Habersin, ne Trksn / Seni gren yollara dklsn / () Btn dnya izler durur / Afet-i
azam bekler durur / Hedefini al, piyasan al, her eyi al. (Cambaz)
Mor ve tesinin 2006 ylnda kard Byk Dler adl albmde toplumsal muhalefet
temasnn bir nceki albm aratmayacak dzeyde ilendii sylenebilir. Bununla beraber eskiye
nazaran daha ie kapank paralarn yer ald albmde, eletirel syleme ait snrlarn tketim
alkanlklar, mahalle basks ve ii haklar, aznlk sorunlar gibi i politik konulara doru
genilemi olduu gze arpmaktadr:
Evreni grdm / Sk olayd / Binlerce insan / lrken nitekim / Bir ey yapmazd / Sadece
bakard / Bu kadar kaos / Bize fazlayd ki / Bir darbe geldi bama / Erdal grdm / Daraacnda / On
alt yanda / lrken nitekim / Bir ey yapmazd / Sadece bakard / Sonras serbest / Sonras pazar
() Asmayalm da besleyelim mi? (Darbe)
Mor ve tesinin 2008 ylnda Deli adl parayla Eurovision ark yarmasna katlmas, grubun
baz fanlarnca poplerlemesi ve kltr endstrisine yenik dmesi olarak yorumlanmsa da paraya
ait szlerin ve video-klibin hala toplumsal muhalefete dair temalar tad iddia edilebilir:
Aranyor sahibi ruhumun tam yerine mi dtm / Direniyor faili tutkumun / Kzm ve klm
/ Beni bytn / Alatmayn / Sevginiz nerede, vndnz / Beni bytn / Alatmayn / Sahte
dlerle / Oyalamayn
2010 ylnda piyasaya srlen ve grubun mzikal evriminde olduka nemli bir yere sahip olduu
ileri srlebilecek Masumiyetin Ziyan Olmaz adl albm, prodksiyondan mzik ve sz yazma
kadar grubun Dnya Yalan Sylyor izgisini byk oranda geride brakt bir dnm noktasna
iaret etmektedir. Yalnzca albmdeki toplumsal muhalefet tayan liriklerin saysnn dmesi deil,
ayn zamanda nceki albmlerde yer verilen melodik ama kirli gitar tonlarnn yerini temiz tonlara ve
kolay dinlenebilir bir mzie brakmas da grubun daha ana akm bir yola saptnn gstergesidir. Sz
yazmnda Mor ve tesinin metaforlarla dolu ve anlalmas g slubu korunmakla birlikte tematik
anlamda arln daha ziyade ak ve bireysel sorunlar eksenine kayd sylenebilir. Albmde

162

Gazzeli bir ocuun azndan yazld ifade edilen Nakba 9ve 2007 ylnda stanbul Beyolu
Emniyet Amirliinde gzaltnda tutulduu esnada ikence nedeniyle ldrlen Nijeryal gmen
Festus Okeyin hikyesini konu alan Festus(10) isimli paralar, toplumsal muhalefet temalar ile
dierlerinden ayrlan yegne rnekler olarak ne kar:
Kutlayanm var / Alayanm da / Bak sana bayram / Bana bomba / Kutlayamazsan ala yanmda /
Ruhumu al da yzle aklnla (Nakba)
Kim miyim? / Emniyette bir zenci / Yaar mym? / ansm yzde elli / () Beyolu artk
gvenli / Lacivert ordu beni yendi (Festus)
Mor ve tesi imzasyla 2012 ylnda piyasaya srlen Gnei Beklerken adl albm, grubun
Masumiyetin Ziyan Olmaz ile birlikte deimeye balayan tarznda artk yoruma mahal vermeyecek
biimde somut deiimlerin gzlemlenebilecei bir alma olarak deerlendirilebilir. Elektronik
altyap ile desteklenen paralarda teknik anlamda grlen deiim, benzer biimde ark szlerinde de
kendisini gstermitir.Sonu olarak yalnzlk, ak, umut gibi temalarn ilendii paralar arasnda
muhalif ierik tayan yalnzca bir adet sz bulunabilmektedir:
Sonra m kacak dersin? / Acs derinde mi? / Uruna ldn toprak / Hem ok yakn, hem ok
uzak / Dndm her eyi / Tanmyorum ben seni / Uruna dtn hayal / Gn gelecek bizi
yakacak (Mermiler)
5.3. ebnem Ferah
1980li yllarn sonlarnda tmyle kadn elemanlardan oluan Bursal hard rock grubu Volvoxun
vokalisti olarak mzik dnyasnda ismini duyuran ebnem Ferah, 1996 ylnda kard Kadn
albmnn hemen ardndan Trkiye popler mzik sahnesinin nemli figrlerinden biri haline
gelmitir. ebnem Ferahn mzii temelde tm albmlerinde belirli bir formlasyonu izlemektedir.
Albm aan arklar genellikle sert soundlu ve hzl tempolu olup ikinci sradaki ar tempolu arkya
geii hazrlamaktadr. Bilhassa Benim Adm Orman albm ile birlikte tmyle akustik pasajlarn
ve gitar arpejlerinin oluturduu ark saysndaki art dikkat ekici olsa da dier arklarda elektrik
gitarn youn kullanmn ve hard rock esintili davullar temel alan mzikal altyap, Ferahn mziini
pop-rock skalasnda rock mzie yakn boyuta konumlandrmaktadr.Ferahn paralarnn ana temas
genellikle ikili ilikiler, ak, sadakat ve bireysel sorunlar zerinde evrilmektedir listedeki tek kadn
sanat olmasna karn, toplumsal cinsiyet temas Ferah arklarnda kendisine yer bulmaz. st
kapal bir inan eletirisi, belli belirsiz ateizm referanslar ile birlikte, arklarda ne kan bir baka
konudur.
2001 ylnda yaymlanan Perdeler albm, Ferahn ilk iki albmne gre ok daha yumuak ve
pop soundu ile dikkat ekmektedir. Perdelerdeki arklar arasnda muhalif olarak nitelendirilebilecek
tek ark sz Korkarak Yayorsandadr. Bireysel tecrbelerden yola klan szler, nakarat
ksmnda cesaret temal bir manifestoya dnmtr:
Denizleri seviyorsan, dalgalar da seveceksin / Sevilmek istiyorsan, nce sevmeyi bileceksin /
Umay seviyorsan, dmeyi de bileceksin / Korkarak yayorsan, yalnzca hayat seyredersin
2003 ylnda piyasaya srlen Kelimeler Yetse, baz arklarda hard rock ve heavy metal mzie
kayan soundu ile Perdelerin yumuak ve popler soundunu adeta tersine evirse de szel anlamda
Ferahn o gne dek ak ve sadakat/aldatlma temalarndan en sk yararland albm olmutur. Adeta
bir catharsis amacyla yazlm arklardan yalnzca yi-Kt (Dans Pisti), st kapal bir inan
eletirisine ev sahiplii yapmakta ve bu genel temadan ksmen uzaklamaktadr:
Ne ahlak ne de sevgi gkten dnyaya indi / nsanlk istedi kefetti hepsini / () Senin ne
haddine byle eylerle uramak? diye soran hazrc tembel sen misin? / Byle yalanmak olmaz,
seninki eskimek, kmek / Ruhu kskn bombo bir bedensin

9
Sofrada Ba Baa, Milliyet, 21 Nisan 2013, http://www.milliyet.com.tr/aylin-aslim-acaba-evlilik-meselesini-gozumuzde-
mi-buyutuyoruz-/pazar/haberdetay/21.04.2013/1696231/default.htm
10
Festus Okey Davasnda Karar kt, CNN Trk, 13 Aralk 2011,
http://www.cnnturk.com/2011/turkiye/12/13/festus.okey.davasinda.karar.cikti/640317.0/index.html

163

Sound anlamnda Kelimeler Yetsenin bir nevi devam olan Can Krklar 2005 ylnda
piyasaya kmtr; ancak bu albmde, bir nceki albmn kiisel hesaplama temasndan
uzaklalm, mzikteki sertlik, baz arklarn szlerine de yansmtr. Albm aan Okyanus
arks, sonunda boulmak olsa da benim o sularda yzmem gerek szleriyle isyankr rock
havasn ilk batan albme katmay baarmtr. Toplumsal mesaj ieren iki arkdan ilki Zaman
Geip Gidiyor, Korkarak Yayorsandaki manifestoya benzer bir temaya sahiptir:
Bilgi sahibi olmadan fikirlerle dolmuuz / Bir yerlerde bir ift elin tuttuu silahta kurun olmuuz
/ Kalem sahibi olmadan kllar kuanmz / Yaayp yaatmak dururken, hem lm hem katil
olmuuz
Ayn albmden Ben Bir Mlteciyim (G) ise Ferahn inan sorgulamasna devam ettii szlere
sahiptir:
Ben bir mlteciyim yreimde yayorum / Esir deil kul hi deil / Kendimde yayorum / Ben
bir mlteciyim burada aslnda snr yok / Kazanmak kaybetmek yok / Bu yzden daha byk g yok
Drt yllk bir aradan sonra kan Benim Adm Ormann mziindeki yumuama, szlerde de
kendini gstermi, Kelimeler Yetse ve Can Krklar albmlerindeki genel isyan temasnn
yerine bireysel meselelerin ne kmasn salamtr. Serapm isimli para, baktm her yerde her
aynada, mutluluktan srlm, sanki yasaklanm birileri varszleri ile toplumsal bir mutsuzlua
atfta bulunmakta; Uurtmadakikaldrmda bir gvercin birden yz st yere uzand, kundanda
kundaklanan bir ruh, vicdanlardan ge tat dizeleri ise bir kez daha st kapal bir biimde Hrant
Dink cinayetine gnderme yapmaktadr (Tezel, 2009).Albmde toplumsal muhalefet temasn
dorudan tayan yegne dizeler, bir kez daha inan eletirisi ile birlikte, nsanlk arksnda gze
arpmaktadr:
Aynyd gkyzmz, savrulduk her birimiz / nsanla ne oldu? / Masumdu gzlerimiz, adildi
kalplerimiz / ()Ormandk kl olduk, insandk kul olduk / Kaybettik savrulduk, ayrldk haykrmadk
biz
2013 ylnda kan Od, sound anlamnda biraz daha hard rocka yakn dursa da Benim Adm
Orman gibi akustik pasajlarn sklkla kulland ve ebnem Ferah mziinde zaman ierisindeki
genel yumuama ile doru orantl bir albm olmutur. Szlerde bir kez daha ak ve bireysel sorunlar
temalar n plana kmaktadr. Sound bir nebze sertlemi ama paralarda kulaa ekici gelen
melodiler azalm, szler ok daha dolayl bir hal almtr.rnein, Birileri Var olduka sert bir hard
rock paras olsa da, szleri itibariyle cesaretlendirme manifestosunun tesine gemez:
Sen hi korkma hi utanma, neysen yle ol / Sen vazgeme, byle masum kal / Birileri var / ()
Dnyann ivisine, bugnn gerisine sahip kan birileri var
5.4. Athena
stanbullu Athena, 1980lerin sonuna doru bir thrash metal grubu olarak kurulmutur. 1993
ylnda yaymladklar ve tmyle ngilizce arklardan oluan One Last Breath sz konusu tr
devam ettirmi, gruba yalnzca yeralt camiasnda bir tannrlk salamtr. Grubu popler mzik
sahnesine tayan albm ise 1997 ylnda karttklar Holigan olmutur. Holigan, Athenann o
gnden sonra devam ettirecei ska-punk-pop tarznda bir alma olup grubun ilk soundundan keskin
izgilerle ayrlmaktadr. Gitarlardaki distortion efektleri kaybolmu, ok daha temiz bir gitar sounduna
elik eden punk vokaller, artk Trke arklar seslendirmektedir. Popler mzik dinleyicisine ok
daha kolay hitap eden bu mzikal deiimin piyasa deeri, grubun 2004 ylnda katld Eurovision
ark yarmas ile tepe noktasna ulamtr.
Grubun mzikal gemii ve bugn arasndaki radikal deiimler, yazlan szlere ayn oranda
yansm grnmemektedir. Grup daha ok bireysel meseleler, ikili ilikiler, psikolojik bunalmlar ve
ayakta kalabilme mcadelesi temal arklar yazmaktadr. Buna paralel olarak, ska-punk mziin
orijinal oluum amacnn aksine toplumsal muhalefet temas, Athenann popler dinleyici kitlesine
uzak gzkmektedir.

164

2002 ylnda yaymlanan Herey Yolunda albm, 2001 ylnda Trkiyede dzenlenen Avrupa
Basketbol ampiyonas iin hazrlanan 12 Dev Adam parasnn gruba salad poplaritenin
zerine yaplm, Holigandaki soundu devam ettiren bir albmdr. arklar olduka ritmik bir
yapda dzenlenmi olup genel ska-pop sounduna uyum gstermektedir. pcem pcem dedim
sana dizeleri ile n kazanan pck arksnda olduu gibi, Athenann bu albmde kulland
szler piyasaya ynelik ark yapma amacna uygun biimde ve dilbilgisi kurallar dikkate
alnmadan kaleme alnmtr. Yalnzca Yorulmak Olmaz arksnda birey-yap diyalektii
(Giddens, 1984) ele alnmakta, bireylerden beklenenlerin yanl-doru kategorilerinde sunulmalar
eletirinin hedefinde yer almaktadr:
Ben hayatta hi engel tanmadm / Ne varm ki bunda? / Dnyaya ters gelse bile / Yan izip
umursamadm / Ne grmsem o dorudur / Doru bana gre zaten yoktur / Her kafadan bir ses kar /
Kyametler bundan kopar ya
2004te piyasaya kan Us, Athenann ska-pop soundunu yava yava terketmeye baladnn
ve daha sert bir punk sounduna yaklamaya baladnn ilk gstergesidir. Albm bir ncekine gre
daha fazla toplumsal ierikli szlere sahip olmakla beraber, sz konusu muhalefeti yine birey-yap
diyalektii zerinden sunmaktadr. rnein, Demez isimli arkda bireye ac veren bir toplumsal
renme sreci gz nne serilmektedir.
ekilen kulaklar, srtlen burunlar var / Atlm tokatlarn, krk yl hatr var / Uyku uyutmayan
kbusun o yediin hak / Hak yememeyi reten sen haksz kalp / () Kafalarmz ayn olamaz
imknsz / Senin gznden dnyaya bakamam / ahsna mnhasrdr her insan biraz anla / Sayg
bekleyen saygsz aklnla
Albmdeki bir baka muhalif ark Satlm Dnya ise ok daha dorudan bir sistem eletirisi
iermektedir:
Menfaat olmu lem inan ki / Kalmad pek bir ey aslna kadir / Cemresi bile kinaye nasipli /
Evde yoklar paranoya normal / () Uyan artk satlm dnya, uyan artk anas avrad satlm dnya
Grubun kendi ismiyle yaymlad 2005 yl albmnde ilk deiiklik, soundun ska-poptan punka
doru kaym olduudur. ok daha sert bir davul soundu ile arklar mzikal anlamda glendirilmi
olsa da ark szleri bir nceki albme gre toplumsal zn yitirmi grnmektedir. Artk daha fazla
bireysel konular ve ikili ilikilerden sz eden grup, bu dsturu 2006 ylnda kard t isimli EPde
de koruyacaktr. Ancak grubun szel anlamda yaad en byk krlma noktas, 2010da kan Pis
albmnde yaanacaktr. Szler bu albmde hemen hemen tmyle ak temasna odaklanm
vaziyettedir. zetle, Athena mzikal anlamda en sert haliyle balad yolculuuna, yumuak bir
skasounduyla devam ederken toplumsal muhalefet ieren szlere yer vermi ancak daha sert punk
sounduna geile birlikte szler, ikili ilikiler ve ak temas etrafnda evrilmeye balamtr.
5.5. Duman
1999da karttklar ilk albm Eski Kprnn Altnda ile hatr saylr bir liste baars
yakalayan Duman, Trkiye popler mzik sahnesine yeni giri yapan bir sound ile tannmaya
balamtr. Temelde Seattle grunge soundu ile Trk motiflerini birletiren grup, zaman ierisinde hard
rock ve punk soundlarnda arklar retmi olsa da kendine has ayrt edici bir tarz oluturmay
baarmtr.
Dumann mziini tanmlayan nemli etmenlerden biri, Kaan Tangzenin ierisine Trk Sanat
Mzii ve halk mzii ezgilerini yedirmeyi baard vokali ve geni bir yelpazede temalar ieren sz
yazarldr.(11) Ak, ayrlk, lm gibi klasik arabesk-pop mzik szlerini ieren arklar yannda
Duman mzii, toplumsal muhalefet, psikolojik yarlmalar ve inan gibi temalar da szlerinde
tamaktadr.
2002 ylnda yaymlanan Belki Alman Lazm albm, Dumann ilk albmnde henz tam
olarak oturtamam olduu gzlemlenen Trk grunge soundunun o anki zirve noktasn

11
Duman grubunun resmi fan sitesinde yaplan u tanm, grubun soundunu anlatmak iin faydal olabilir: Alt grunge st
gazel; http://www.dumankulubu.com/v6/DumanRoportajlari/Roportaj17/-alti-grunge-ustu-gazel-

165

oluturmaktadr. Albm ark szleri bakmndan kadn-erkek ve ak ilikileri hkimiyetinde grnse
de kimi arklarda siyas konular ve yabanclama (Marx, 2000) sreleri ile ilgili dorudan
gndermeler gze arpmaktadr:
Biri basm seksene / tekisi doksan be / Aga byle olmaz ki / Koca millet harcanmaz ki vay /
Biri Arap tayfas / tekisi gvur mandas / () Biri sadan biri soldan aslnca / Biri yasaya biri
kasaya karnca / Evvel zaman iinde masal olduk, masal olduk yine(Masal)
Ah bu diyarda kimi yakmlar / ()Ah bu diyarda kimi asmlar / ()Komu topraa kimi
gmmler / ()Ah bu diyarda kimi kesmiler(Manas Yok)
Haykrmak iin kudretin senin olsun / Kudurmak iin hretin de senin olsun / Saldrmak iin
servetin senin olsun / Yalvarmak iin Allahn senin olsun(Elimdeki Saz Yeter Canma)
2005 albm Seni Kendime Sakladm, Duman mziinin biraz daha fazla hard rock sounduna
yaklat, vokallerin olgunluk dnemine ulat ve yazlan szlerin her temada u noktalara kayd
bir albm olmutur. Albm aan zgrln lkesi, 2003 ylnda gerekleen ABDnin Irak igali
ile ilgilenen dorudan ve olduka sert bir giri yapmaktadr:
Bu ne biim bahane, yine dtn petroln peine / Bu ne biim felsefe, yine stn insann iine /
zgrln lkesi / Adaletin temsilcisi / Terristlerden kurtar bizi
Ryanda Grsen nanma, grubun yabanclama ve birey-toplum ilikisi zerine kafa yorduu bir
dier ark olarak ne kmaktadr:
Arkada sen bu deilsin, grn sadece giysin / () Arkada sen bu deildin, bilinen sadece
ismin / () Arkada sen bu deilsin, yaayan sadece fikrin
Duman, 2009 ylnda Duman I ve Duman II adlarnda iki albmlk bir proje ile yeniden
dinleyicilerinin karna kar. Mzikal bakmndan Seni Kendime Sakladmdakine benzer bir sound
elde edilmi, ancak klasik rock soundu, grungen biraz daha nne gemi, szlerdeki arabesk dozu
azaltlm ve eski albmlerdekine benzer piyasaya-ynelik arklarn says dmtr. lk albmde yer
alan Hayvann szleri, alldk Duman eletirelliinin de tesinde, punk gruplarndan
beklenilebilecek sertliktedir:
Hepimiz bir hayvanz / nsan olmak kavgamz / Fani dnyalysan, konumuz ayn hep sonumuz
ayn / ktk ya insanlktan, yolumuz ayn hep yolumuz ayn
Ayn albmdeki Rezil ise hi phesiz Dumann o gne kadarki en sert ark szlerini
iermektedir:
Ortada bir yanl var, yanl yapan yanar / Arkasnda sandk var, demesin aknclar / Geri ka
geri ka olanck, senin de ban yanar / Ortada bir yanl var, memleket uyurgezer / Aldrma geldik
oyuna / Kandr beni, kandrsana / Rezil! Kandrsana / Ortada bir dergh var, devrilir ban yarar /
Arkasnda tezgh var, lemyelid ve lp yutar12
Duman, yi de Bana Ne ve Of arklaryla siyasal-toplumsal muhalefete ve zellikle de yakn
Trkiye tarihine atf yapmaya devam etmektedir:
Yepyeni bir insanmz var / Akl yolundan ylesine uzaklar / () Altnlarnz aldlar /
Topraklarnz verdiler / Tarihi batan yazdlar / yi de bana ne? / nsanlmz ezdiler /
Aydnlmz kestiler / lkeyi oktan sattlar / yi de sana ne? (yi de Bana Ne?)
Sanma sakn zelsin, tanrlara bedelsin / Toprak olur gidersin, sanma sakn zelsin (Of)

6. TARTIMA VE SONU
Bu almada albm satlarna gre seilen rock arkclarnn/gruplarn ark szleri zerine
yaplan analiz, iki temel sonucu ortaya kartmaktadr. lk olarak, Trkiyede neo-liberalizmin yeniden

12
Duman grubu, sz konusu dize nedeniyle muhafazakar gruplar tarafndan internette ve baz konserlerinde protesto
edilmektedir. Dumana Tekbirli Protesto, Hrriyet, 8 Mays 2013, http://www.hurriyet.com.tr/gundem/23234293.asp

166

alm evresinin toplumsallamaya balad 2001 ylndan bugne dek piyasaya srlen rock
albmleri, bu mziin muhalif doasna aykr biimde toplumsal, siyasal, ekonomik, kltrel ya da
evresel olaylar szlerine tamak yerine neo-liberalizmin tahmin edilir bireyselci retoriinin etkisi
altnda daha ok ak, ikili ilikiler veya kiisel sorunlar gibi konular ele almaktadr. rnein, analiz
edilen be ismin toplamda retmi olduklar iki yz elli iki ark arasnda yalnzca elli be arknn
szlerinde (yaklak %22 orannda) toplumsal muhalefetle eletirilebilen ierie
rastlanmaktadr.
13
kinci olarak ise toplumun neo-liberalizmin yeniden alm evresini massettii sre
boyunca, 2013 ylna yaklatka, bu isimlerin albmlerinde yer verdikleri muhalif ierikli ark says
da gittike azalmakta ya da ortadan kalkmaktadr (Duman, bu duruma bir istisna tekil etmektedir).
rnek olarak, en ok sayda muhalif ierikli arky reten Mor ve tesinin 2013 albm Gnei
Beklerken, bu kategoride deerlendirilebilecek yalnzca bir arkya ev sahiplii yapmaktadr.
in retim boyutuna ynelik analize paralel olarak tketim boyutunda da bu makalenin ana
argmann destekleyen sonulara rastlanmaktadr. Bunun iin yaplan ilk gzlem, muhalif ierikli
arklarn YouTube video kanallarnda izlenme oranlarnn toplam arklarn izlenme oranna ynelik
yzdesine ilikindir.
14
Buna gre, rock arkclarnn/gruplarnn muhalif ierikli ark retiminden ok
daha az yzdelerin toplum tarafndan tketildii verisi ne kmaktadr. rnein, Duman altm be
milyonu akn toplam izlenme saysna sahipken, grubun muhalif arklarnn izlenme says be
milyon civarnda (yaklak %8lik bir oranda) seyretmektedir. Oysa grubun muhalif ark retme
yzdesi %23 amaktadr. Bu dramatik d, toplumun bireyselci, apolitik ve tketim kltrne
saplanm yaps ile doru orantl deerlendirilmelidir. stelik bu veri, toplumdan gelen ve srekli
azalan muhalif ierikli ark talebini gz nne alan gruplarn, bu tarz arklar serbest piyasa
koullarnda neden daha az sayda arz etmeye/retmeye baladklarn aklamak iin de kullanlabilir.
Son olarak, tm bu ne srlen argmanlar desteklemek adna, 2013 Mays ayndan itibaren tm
Trkiyede toplumsal hayata damgasn vuran Gezi Park protestolar (Gezi Olaylar
15)
sonrasnda
retilen arklara bakmak faydal olabilecektir. Gezi Olaylarnn toplumsal ve siyasal dinamiinin
kendisini mzik/sanat platformunda da olduka ksa bir sre ierisinde gstermeye balamas,
makalenin bandan itibaren savunulan toplum-mzik ilikisine canl bir kant tekil etmektedir.
Benzer ekilde, neo-liberalizmin yeniden alm evresinde toplumsal muhalefetle ilikisini asgari
dzeye indiren ve bu anlamda rock mziin kklerinden kopan Trk sanatlarn, olaylarla ilgili
arklarn yalnzca %25lik bir blmn retmi olmalar, nemli bir gsterge deeri tamaktadr.
16

Konservatuvar rencilerinin, caz mzik veya halk mzii korolarnn, rap/hip-hop gruplarnn, hatta
Nazan ncel gibi tannm pop arkclarnn ounluu oluturduu bu listede yalnzca Duman
anaakm rock gruplarn temsil etmekte, rock kategorisi altnda deerlendirilebilecek dier gruplar
ounlukla yalnzca yeralt kltrnden kan isimlerden olumaktadr. Getiimiz on yllk srete,
neo-liberalizmin toplumsallamas ile paralel olarak, Trk rock sanatlarnn kltr endstrisi
ierisinde muhalefet yeteneklerini kaybettikleri iddiasn tayan bu makaleyi destekler nitelikteki
bulgularn, ileride yaplacak almalar iin de bir balang noktas tekil edecei umut edilmektedir.

KAYNAKA
Adorno, T. W.,Horkheimer, M.(2010a). Aydnlanmann Diyalektii: Felsefi Fragmanlar, (ev. Nihal
lner ve Elif . Karadoan), stanbul: Kabalc Yaynevi.
Adorno, T. W.,Horkheimer, M.(2010b). Sosyolojik Almlar: Sunular ve Tartmalar.(ev.). M.
Sezai Durgun ve Adnan Gm. Ankara: BilgeSu Yaynclk.
Akay, A.(1995). stanbulda Rock Hayat: Sosyolojik Bir Bak. stanbul: Balam Yaynlar.

13
Her arkc/grup adna ayr ayr yaplan bu analiz iin baknz: Ekler 1 ve 2.
14
Her arkc/grup adna ayr ayr yaplan bu analiz iin baknz: Ek 2.
15
Gezi Olaylar ile Trkiyede neo-liberalleme sreci arasndaki ilikinin bir deerlendirmesi iin, baknz (YILDIZOLU,
2013).
16
Gezi Park protestolar srasnda ve sonrasnda yaymlanan arklarn bir listesi ve rock sanatlarnn bu listedeki yerleri
iin, baknz: Ek 3.

167

Alemdarolu, A.(2005). Politics of the Body and Eugenics Discourse in Early Republican Turkey,
Body &Society, Cilt: 11, No: 3, s.61-76.
Apaydn, G. E.(2001).Popler Kltr ve ktidar Sorunu, Mula niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Dergisi, No: 4, s.1-20.
Bourdieu, P.(1993). The Field of Cultural Production: Essays on Art and Literature. (ev. Randal
Johnson), Londra: Polity Press.
Durgun, .(2010). Trkiyede Devleti Gelenek ve Mzik.Ankara: Binyl Yaynclk.
Ergur, A.(2009). Mzikli Akln Defteri: Toplumbilimsel zdmler. stanbul: Pan.
Esgin, A.(2012).Bir Mzik Sosyolojisi Var Mdr?, Dou Bat, Say: 62, s.153-182.
Giddens, A.(1984). The Constitution of Society: Outline of theTheory of Structuration, Cambridge:
PolityPress.
Harvey, D.(2005). A Brief History of Neoliberalism, Oxford: Oxford UniversityPress.
Harvey, D.(2012). Sermaye Muammas: Kapitalizmin Krizleri, stanbul: Sel.
Heinich, N.(2013). Sanat Sosyolojisi.(ev.). Turgut Arnas, stanbul: Balam.
Jenkins, C.(2007). Altkltr: Toplumsaln Paralan. stanbul: Ayrnt.
Marx, K.(2000). Yabanclama. (ev.). Ahmet Kardam vd. Ankara: Sol.
Kuyucu, M.(2011). Trkiye'nin Eurovision Serveni. stanbul: Esen Kitap.
Kkkaplan, U.(2013). Arabesk: Toplumsal ve Mzikal Bir Analiz.stanbul: Ayrnt.
Leverone, J.(2010). Critiquingthe Music Industry Through the Lense of Philosophy, Edgings, Cilt:
1, No: 1, s.9-16.
Martin, P. J. (1995). Sound sand Society: Themes in theSociology of Music. Manchester: Manchester
University Press.
zatalay, C.(2011).Trkiye'de Geri Dnemeyen Ekonomi Sosyolojisi ya da Alamayan Sosyal
Bilimler!..., Sosyoloji Dergisi, Cilt: 3, No: 23, s.165-182.
zbek, M.(2000). Popler Kltr ve Orhan Gencebay Arabeski.stanbul: letiim.
zkarsl, S.(2008). Marketing Strategies for the Launch of the New Rock Music Productions to
Attract Youth in Turkey. stanbul: Marmara niversitesi Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi.
zk, H.(2009). Popler Kltr ve Trk Basnnda Rock Mzik. stanbul: Marmara niversitesi
Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi.
Sakar, M. H.(2007). zlem Tekin rneinde Rock Mzikte Kadn: Toplumsal Cinsiyet, Etnisite,
Hegemonya. zmir: Dokuz Eyll niversitesi Yaymlanmam Doktora Tezi.
Sevimli, D.(2009). Popler Kltr erisindeki Rock Mzik Topluluklarnn Ankara Anadolu Gzel
Sanatlar Lisesi 9. 10. ve 11. Snf rencilerinin Resimlerine Etkisi Ankara: Gazi niversitesi
Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi.
Swartz, D.(2011). Kltr ve ktidar: Pierre Bourdieunn Sosyolojisi. (ev.). Elin Gen) stanbul:
letiim.
Tezel, M.(2009). ebnem, Hranta ark M Yazd?, Sabah, 21 Aralk 2009.
Webb, J. vd.(2011). Understanding Bourdieu. Los Angeles: Sage.
Weber, M.(1958). The Rational and Social Foundations of Music, (ev. Don Martindale vd.), New
York: Southern Illinois UniversityPress.

168

Yankkaya, B.(2004). Kentte Kadn Sesleri: 1990 Sonrasnda stanbulda Kentli Kadnn Kltrel
rnler Araclyla Kendini fadesi (Bir rnek Tr Olarak Rock Mzik). stanbul: Mimar
Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Yaymlanmam Doktora Tezi.
Yldzolu, E.(2013) Ya Cahillik, Ya kiyzllk, Cumhuriyet, 5 Haziran 2013.
Teekkr:
Bu makalenin ortaya k aamalarndaki fikirlerinden ve katklarndan dolay Kaan Soysala
teekkr ederiz.

169

EK 1

170

171

172

173

EK 2

174

175

EK 3

GEZ PARKI OLAYLARI ZERNE YAZILMI ARKILAR*

AgireJiyan apulci
Ali Avni Cirik Faist Olan
Ali ahin Gezi: Faizmin Anti-tezi
Alpay Ethemin Sessiz l
Anonim Angarann Gazlar
Anonim Boyun Emeyenler
Anonim apulcu Gundian
Anonim Direni Ankara
**Anonim Her Yer Taksim OK
Anonim #Occupy Gezi RevolutionSong
Anonim Polis Amca
Apachii Marjinal
Asena Akan Benimle Gel
Aye Deniz WeDontNeed No GasBombs
BambinoDellOro ResistTurkey
**Bandosol Siz Kimsiniz Ki!
Bar Diri Mechul renci Ayaklanmas
Baak Yavuz Her ey Bir Aala Balam
Bedk Its A Riot
**Beyolu Kumpanya Bu Daha Balang
Bilgem (feat. Mert) Taksim Dayan
**Bir ki Aa Gibi
Boazii Caz Korosu apulcular Oldu Mu, Meydanlara Doldu Mu?
Boazii Caz Korosu apulcu musun Vay Vay?
Bora Dayankl Gel Bi Geziye kalm
Bostonlu apulcular ve Deniz zelik Gezi Park inde Vurdular Beni
**Burak Buyruk Duran Adam arks
Burak Kaya Ya Hep Beraber Ya Hibirimiz
**Blent imek Dokunma
Cem Aksel Ellerinde Pankartlar
**Cemiyette Piiyorum - Buldozer (POMA)
Ceylan Ertem Bir Baka
Chapullers Usta

176

ChinaWoman Kiss in Taksim Square
alayan Yldz Well Be WatchingYou
apulcu ocuklar Parkmz Vermeyiz
apulcular apulcu Senfonisi
**apulcular Gaz Mar
apulcular Partisiz Parti
apulcular Korosu Do YouHearthe People Sing?
apulcular Korosu Gezi Park
imen Tmen & Serkan Sakalkaba Polis TOMA Yolla Bize
**Demir Sert Bu Gaz Bi Harika Dostum
**Deniz Ylmaz Aman Ko Panpa
Derin Diren Ruhum
**Dinar Bandosu TheChapullers
Dou AK Yrekler Seninle
Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Enstits rencileri - Tutsak
**Duman Eyvallah
Duramayan Adam Kimyasal Tayyip
**Duvarn Arkasndan Uyana Gezi
Dbaz Kurtulu Yok Tek Bana
Ege ubuku FunkyShit 2
Ege niversitesi Konservatuar apulcu Korosu Potpori
**Elin zsoy & SSC NOlur Diren
Elena Faidra&PeriklisTsoukalas - Resistanbul
Emir Ersoy & Project Cubano Muck Ayya Muck apulcu
**Emrah Erdemir Gryor Musun?
Erdi Uar Chapulling in Peace
Esin zlem Aydngz Gn Doarken Hala Uyank Btn lke
Exil Express Noldu !
Eypio apulcuyuz
**Fatih Aygn Uyuyan Gzel
Fazl Say & Cem Adrian nsan nsan
**Feritah Feritah Gelse
Flow Art Gezi Park
**Fosil Ya Hep Beraber
Fuat Ergin Karar Bizim
Fuat Ergin Taksim Ne Olacak?
Grup Haymana Asri Delikanl

177

Grup Orhun apulcunun Trks
Grup Yorum Yeni Batan
Hacettepe niversitesi rencileri Gezi Park Biilir Mi, TOMAdan Su ilir Mi?
Hakan Vreskala Daln Lan!
**Hakan Tuna Yaasn zgrlk
Hseyin Badilli Kim Sevmedi Seni Syle Sayn Bakan Sen Kkken
Hsn Arkan Eilin
**Ispanak Yand Bitti Kl Oldu
**lkel Rya Bebeim Ben Artk apulcuyum
smail Trt Gezi Park arks
zmir Mzisyenler Dernei Bize TOMA Yollasana
zmir Mzisyenler Dernei Mahsus Mahal
Ka Canm Kalm mdat Polis
Kaldrm Mzik Topluluu Abdocann Trks
**Kara Gne Sokaa Gel
Karde Trkler Tencere Tava Havas
Katalonyadan Selam Taksim
Kaybeden Tribi Gezi Parknda
Kd. Hippi avu Parkta Bulundu
Kent Coda Dn Akam stanbullu Oldum
**Keskin Hemen Uyan
Kezzo Trk Genci Korkma
Korhan Karusagi Nihayet
Manic Pixie ChapullersAnthem
**Marsis Oy Recebum
Melasora Diren
**Mertkan Ylmazer - Diren Gezi Park
Metruk Roll Bando Sence Polis Nedir?
Murat Mengirkaon Geit Yok
Mge Zeren La Chapulita
Mptela-i Gam apul
Mptela-i Gam Meer
Nazan ncel & apulcu Orkestra Gya
Nehrin Kysnda Diren Gezi Park
New Yorklu apulcular imdi stanbulda Olmak Vard Anasn Sataym
ODT Klasik Trk Mzii Topluluu TOMAdan Su Atarlar
ODT Sosyalist Dnce Topluluu Direni arks

178

**Ofisboyz Sk Bakalm
Ouzhan Uur Birinci Vazife
Oktay Koyiit apulcu
Onur Dou Park Trip
Onur zelik Gezi Park Mar (Sevgi Eylemi)
Ozan Atak Yaar Giderdik Beraber
Ozan Baran Halk in Trk: Gezi Park Direniine
Ozbi Asi
**z-z Satlk
Parfm Atma Bombalarn Gzlerime
Paristen Yandk Polis (a.k.a. TOMAla Bizi)
**Quantum Direni l
RAAD (feat. Bora Gramm) Gezi Park Mar (Ayakta Kal ar)
**RainLeechers CleanUpTheSky
Rebel K EnjoytheTeargas
**Renan Bilek Ayaa Kalk
Sami zdemir & Gkhan Kaya Tm apulculara Gelsin!
Selo syand Filizlenen
**SerhadRaa apulcunun arks
SerhadRaa Taksim Gkkua
SerhadRaa& Adallar Gezi Direniilerine
Sinan varolu Taksim Mar
**Sokak Gezi Park
SoL Majr apulcular ktidara
SteadyFingers Chapullin Blues
**Srya Onur - Marjinal
**Srya Onur Var Hesabmz
an er &Alef High GuerillaWarfare 2
T.C. Efem Capulin
The Free Licks Exit Plan
**TheSmyrnians nfial
**T ile C An Kaplar
T ile C Bahe
Timur Seluk & Hazal Seluk zgrlk ve Dayanma arks
ToussaintLiberator Tayyip
**TrrTTorT kar Elbet Bir Yerlerden
Turul Aray ChapullersBlues

179

Turul Aray Standing Man
Trkiyeli apulcular Everyday Im apuling!
Ukun TorkunMds Gezi Park arks
u.d..s - Varolmayaa
**UKY Direni
topya Sk Bakalm
Vardiya Durduramayacaklar Halkn Cokun Akan Selini
Velvele apulcu Mustafann Trks
**Yavuzcan etin & Durmayan Orkestra Yaktnz Yktnz
**Yedinci Ev Eninde Sonunda
Yok yle Kararl eyler Kkler
Yolda & Gaz Arkadalar Rzgar
Yzyzeyken Konuuruz Sen Tatan Biz Aatan
* ark listesi http://capulcular.bandcamp.com/ adresinden 31 Temmuz 2013 itibaryla temin
edilmitir.
** aretli arklar rock gruplar veya mzisyenleri tarafndan icra edilmitir.

180

181

STANBUL MZK ALTKLTRLER BALAMINDA HIPSTERLAR VE YEN
TOPLUMSALLIKLAR

Uur Zeynep GVEN ERCAN
1

ZET
Postmodernizm ve ge kapitalizmin ileyi mant, getiimiz onyl boyunca, kltr-sanat
alannn zellikle mzik aya incelendiinde, yeni kltrel rntler ve toplumsal kimlikler
balamnda daha grnr hale gelmitir. Kreselleme, okkltrllk ve melezlik gibi kavramlarn
tezahr olan stanbul mzik sahnesi, artk, paral, ok boyutlu, ok anlaml ve grece daha ksa
mrl altkltrlere ev sahiplii yapmaktadr. Bu alan, mzik sosyolojisinde dinlerkitle olarak ifade
edilebilecek bir toplumsal gruptan ziyade, toplumsal kimlik sentezlerinin temsili olan yeni aktrler ile
devingenliini salamaktadr. Bu balamda, bu alma, stanbulda, hipster olarak adlandrlan,
alternatif araylarn mzikal ve kltrel pratikleri ile yakndan ilikilendiren toplumsal grubun, d
grnlerine verdikleri nem de incelendiinde, geriye dnler, geiler ve sapmalar ile
tanmlanabilecek niteliklerini ortaya koymay hedeflemektedir. Hipsterlarn alternatif mzii
tanmlama biimlerinin incelenmesi ile stanbulda mzik zerinden tanml altkltrlerin yeniden
yaplanmasnn ortaya konulmas almann temel amacdr.
Anahtar Kelimeler: mzik kltr, Hipster, toplumsal deime, alternatif kltr
ABSTRACT
The mechanism and the logic of postmodernism and late capitalism concerning the domain of art,
culture, and precisely of music, have become more visible in terms of the new cultural patterns and
social identities especially during the last decade. Accordingly, Istanbul music scene, as an indicator
of globalization, multiculturalism and hybridity now consists of more fragmented, multi-dimensional,
multitextual, yet relatively less durable subcultures. Thus, the domain of subculture is ongoingly
reconstructed through new social actors who display the sythesis of their identities. These actors
constitute more than a mere audience from a musico-sociological point of view. Within this context,
this study aims to present the characteristics of a particular socio-cultural group of these new actors
called hipsters in Istanbul. Their search for alternative musical and cultural practices, together with the
importance that they attribute to their appearances and styles put forth their characteristics that can be
explained throughout, regressions transitions and deviations. The main objective of this study is to
examine the way that the hipsters redefine the alternative music as well as to analyze its link to the
reconfiguration of musical subcultures in Istanbul.
Keywords: Music culture, Hipster, social change, alternative culture
GR
Mzik, toplum ve altkltr ilikisi, bata sosyoloji ve kltrel antropoloji gibi sosyal bilim
dallarnda gerekletirilen aratrmalar olmak zere, zerinde sklkla durulan, bununla beraber genel
geer yarglara varmann olduka g olduu alanlarn banda gelmektedir. zellikle mzik
altkltrleri, son dnem mzik sosyolojisi ve mzik antropolojisi literatrnde, farkl kavramlarla
yeniden tanmlanarak ve dinlerkitle zmlemelerine byk nem atfedilerek ele alnmaya
balanmtr. Bu kapsamda, stanbulda, hipster olarak adlandrlan, mzik ve kltr alanndaki belirli
tercih, beeni ve eilimler etrafnda ekillenmi, bir lde genlik ve mzik kltr olarak tezahr
eden toplumsal grubun, zellikle 2000li yllarn ilk onylnn ikinci yarsndan sonra kamusal alandaki
grnrlklerinin artmas dikkat ekmektedir.
Kendisini nceleyen, yapca benzer ya da farkl, bir mzik kltr ekseninde kmelenmi pekok
toplumsal grup gibi Batdan esinlenerek, genler ve gen yetikinlerden oluan hipsterlar, grece
yeni, henz homojen olmayan, nispeten dank bir yapda olup stanbul kltr sahnesinde yeni

1
Uzman. Dr., Yeditepe niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, zguven@yeditepe.edu.tr

182

toplumsallklara ekil veren dikkat ekici bir konuma sahip olmaya balamtr. zellikle, byk nem
atfettikleri ve ayn byk lde kimlik belirleyicilerinin iinde n sralarda yer alan alternatif
kavramn yeni ve ok eitli anlamlarla donatarak biimlemeleri, alternatif mzik trne
yaklamlar ve gndelik hayattaki alternatif olan araylarn mzikal ve kltrel pratikleri ile
yakndan ilikilendirmeleri, grubun paral yaps asndan byk nem arz etmekte ve bu almann
kapsamna girmektedir.
Bu almann aratrma yntemi olarak, stanbulun soylululatrlm semtlerinden Asmalmescid
ve Cihangir blgelerinde, 2009-2012 yllar arasnda yer alan farkl mzik trlerinin konserlerinde
katlmc gzlem yntemi kullanlm ve dinlerkitle ile gerekletirilen yirmi adet derinlemesine
mlakattan yararlanlmtr. Aratrmann etik ilkeleri erevesinde, gidilen ve grme yaplan kulp,
performans salonu, kafe isimleri ile grmecilerin isimleri anonim tutulmutur. Gzlem ve
mlakatlar deerlendirilerek, hipsterlarn geiler ve sapmalar ile karakterize edilebilecek kltrel
beeni, seim ve pratikleri, alternatif aray ve anlaylarnn analiz edilmesi ile alternatif mzik
olgusuna yaklamlarnn ortaya konulmas almann temel amalar arasnda yer almaktadr.
Buradan hareketle, almann bulgular nda, stanbulda mzik zerinden tanml altkltrlerin
yeniden yaplanmasnn ortaya konulmas hedeflenmitir.
I. MZK VE ALTKLTR LKSNN YENDEN DEERLENDRLMES
Mzik, sanat ve kltrel seimleri ile gndelik yaam pratikleri bakmndan belirli bir toplumsal
grup ve genlik kltrne iaret eden hipster olarak adlandrlan grubun yapsal niteliklerine bakmadan
nce, hipsterlar gerek bir altkltr olarak ele almann mmkn olup olmad sorusunu sormakta
fayda vardr. Altkltr aratrmalarnn dnm noktas almalarndan biri olan Hebdigein (2004)
Altkltr: Tarzn Anlam eserinin zerinden onyllar gemi olmasna karn, altkltr tanm ve
kapsam gnmzde geerliliini korumakta, hatta pek ok ynyle hipster grubu incelemesine de k
tutmaktadr. Punklar ve modlar gibi kendi dneminin belirgin altkltrlerinden hareket eden
Hebdigee gre, zellikle genlerin belirli bir mzik tr etrafnda, mzikle ilikilendirerek
kurguladklar, zgn kyafet, aksesuar ve d grne ait tamamlayc unsurlar (r:dvme, piercing
vb.)ve eitli davurumsal gstergeler ile donanm halde, konserlere giderek, mzisyen ve dier
dinleyicilerle ayn ortamn zel atmosferinde etkileime girerek zaman geirdikleri yerel bir mzik
evresine katlmlar ile oluan altkltrlerde, yeler ou kez bricolage yoluyla ya da alt alta
koyduklar unsurlar ile tarzlarn olutururlar (Hebdige, 2004:97-100). Bu nemli sembolik gsterge,
Jenksin (2005) altkltr kavram analizinde ise, tavr, dans ve dier tketim rntleri ile birleerek
altkltr motiflerine eklenir.
Bununla beraber, mzik sosyolojisi literatrnde altkltr olgusunu yeniden ve daha kapsaml bir
dzlemde tanmlayan kavramlar, gnmz hipster grubunu aklamak iin daha yararl grnmektedir.
rnein, altkltrn mzik ile olan ilikisini eylemsel boyutta deerlendirerek, mzik kelimesinin
bizatihi kendisini fiile dntrp musiciking olarak ifade eden Smalla gre, bir mzikal
performansta herhangi bir dzeyde ve kapasitede yer almak, bir toplumsal eylem olarak tezahr eder
(Small, 1998:16). Bu durum, hem mzisyen hem dinleyicileri kapsayan, ve onlarn karlkl
etkileimlerinden doan yaplandrlm ilikiler sistemine iaret etmektedir. te yandan, Slobin
(1993:29-33), sistemin yapsn evreleyen her tr ideoloji, pratik, kavram ve performansna iaret
eden sperkltr olarak adlandrd yapnn iinde ortaya kan altkltr mikromzik kavramyla
aklama yoluna giderek, snfsal, corafi ya da etnik bana gre karakterize edilen, yerel, istemli ya
da istemsiz katlnabilen toplumsal gruplar olartak ifade etmektedir (Slobin, 1993:53).
Kavramsal adan, yukarda bahsedilen bu yeni yaklamlar, zellikle stanbul mzik altklterleri
balamnda, hipsterlarda dikkat ekici bir biimde n plana kan alternatif mzik ve alternatif kltr
olgusunun deerlendirilmesine daha uygun gzkmektedir. Zira, daha ziyade ii snf ailelerin
ocuklar ya da alt veya alt-orta snftan gelen genlerin altkltrleri oluturduuna ilikin alma ve
teorilerin kapsam bakmndan hipster kltr iin yeterince aklayc olmad dikkat ekmitir.
almann saha aratrmas ksmndan rnekler ile ayrntlarna deineceimiz hipsterlarn, sanata
olan meraklar, teknolojik gelimelere olan hakimiyetleri, zevk ve beenileri konusundaki
hassasiyetleri ve d grnleri ile giyim tarzlarna verdikleri nem bakmndan, bir baka deyile,
Bourdieunn habitus kavram erevesinde ele alndnda, ekonomik, soysal ve kltrel kapitalleri

183

bakmndan alt snf mensubu olarak nitelemenin yerinde olmad ortaya kmtr. Shephardn
Mzik ve Toplumsal Kategoriler eserinde sorgulad gibi, mzikal yap ve pratiklerin, toplumsal
snf, katman ve alt gruplarn, kimlik, deneyim ya da yapsal konumlandrlmalarn ne lde
yanstt ve temsil ettii zerine eilmek yerinde olacaktr (Shepherd, 2003:69). Bu balamda,
gnmzde stanbulda giderek grnr hale gelen, sosyo-mzikal balamda tercih ve kltrel
pratikleri belirli bir toplumsal grup olan hipster deerlendirmeden nce hipster kltrnn douu ve
balangta dahil olduu kltr ve sanat evresini ele alalm.

II. GEMTEN GNMZE HIPSTER OLMAK: GERYE DNLER VE
GELER
II.A. Tarihsel Bir Bak
lkemizde, adnn son yllarda daha sk duyulmaya balanm olmasna ramen hipsterlar aslnda
yeni bir toplumsal grup ya da genlik kltr deildir. Burdick, getiimiz yzylda, 1950lerde ilk
hipsterlardan, merkezini San Fransisco olarak belirttii Beat Kuann gndelik politikalarn
betimledii almasnda bahsetmekte, orijinal hipsterlar sessiz, dk-perdeli, eklemsiz bir devrimin
ilk adm olarak kendini tanmann keskinletirilmesinde konumlamaktadr (Burdick, 1959:554).
Burdicke gore, varoluuluk ile yakndan ilgili olan hipsterda endie ve kayg dikkat ekicidir.
Hipsterlk, modern insann kar karya kald rmlk, kurumlarn zalim byy, d dnyaya
uyum salama basksnn kolektif reddi ile aklanabilir. Bu durumda, hisptern ilk att adm,
ban koparmaktr. Burdicke gre, ciddi bir hipster iin ban koparma yalnzca bir koruyucu
hareket deil, ikinci aama olan kendini yetitirme ya da kltrlemeye giden ilk admdr. Bundan
sonra kendiliin kefi, deneyimleme ve deneyimlerin aa karlmas gelir. Bu balamda hipster
mesafeli ve serin bir duru sergiler ve yalnzca kiisel ilgisini eken eylerin peinden gider. Fakat
izole bir hayat srme arzusunda da deildir. Hipster, toplumun kysnda fakat gvenli bir ucunda,
yapabildii meslek ve ilerde, hi bir kuruma kesin ve sk bir ba kurmadan yer alr. Bu ilk dnem
hipsterlardan hemen nce, bir lde onlar kapsar nitelikte bulunan Beat Kua ve mzii, New
Yorkda konformist Amerikan deerlerinin karsnda ana akma zt fikirler etrafnda ekillenmitir.
Ayrca yalnzca mzik ve edebiyat alannda bir akm deil, 1950lerin sonlarna doru, ii snf, orta
ve alt-orta snfa mensup, an avangardnn bir altkltr temsili durumundayd.
Hebdige (2004:104) ise Beat ve hipster altkltrlerini inceleyen aratrmaclarn (Goldman, 1974;
Chambers, 1976; Mailer, 1968) deerlendirmelerini aktarrken, her iki kltrn de caz mziinde
sembolize edilen siyahlarla ortak bir kimlik etrafnda rgtlenmi olduunu sylese de, belirgin
farkllklar bulunduunu eklemektedir. Buna gre, hipsterlar gsterili kyafetleri ve parlak takmlar
giyerken, Beatler kot pantolon ve sandaletleri tercih etmektedir. Hebdige, yine bir baka aratrmac
tarafndan tipik bir alt snf zppesi (Goldman, 1974) olarak betimlendiini belirtip, yine de, her iki
genlik atlkltrnde de gerginliklerin temsil edildii elikili deerlerin bulunduuna dikkat
ekmektedir.
Farkl dnemlerde, Beat Kua ile ilgili yorum ve deerlendirme yazlarnda (Fuchs 1965;
Winreich 2000)
2
da rastland gibi, mzik ile edebiyat, zellikle iiri bir araya getiren Beat
Kuann nemli temsilcileri arasnda William Burroughs ve Jack Kerouac yer almaktadr. Dnem
hipsterlarnda emprovize jazz mziin zerine iir okuma gibi farkl alanlar i ie geiren, yeniliki
ve deneysel sanatsal retimler dikkat eker (Burdick, 1959:555). Bununla beraber, Beat Kua ile
yakn ilikisi balamnda hipsterlk yalnzca mzik ve edebiyat alannda bir akm deildir. Tecrbeye
atfedilen nem, cinsel zgrlk, uyuturucu kullanm ya da farkl dnsel ve eylemsel konular
asndan arln tecrbesi, iselliin kefi ve kendilik bilgisinin derinletirilmesi Beat Kuann
etkilerinden bazlarna rnek tekil eder. te yandan, bahsi geen dnemin, Amerikada be-bop ve

2
Beat Kua dnsel yapsna ayna tutan deerlendirme ve eletiri yazlarna rnek: Fuchs, D., 1965, The
didactic hipster, Drive, He Said by Jeremy Larner, Chicaco Review, Vol.17,No.4, sf.162-165; Weinreich, R.,
2000, The Beat Generation is now about everthing, College Literature, Vol.27., No.1, Teaching Beat
Literature, sf.263-268.

184

swing gibi Jazzn gsterili alt-trlerinin revata olduu ve prltl bir dnem yaandn gz nnde
bulundurmakta fayda vardr. Bu bakmdan, iddial kyafetleri ya da kullandklar Vespa motorlaryla,
anaakmn iinde yer almamakla birlikte, tipik alt-kltr rnei sergilememekte olduklarndan orta
snf kolejlisi olarak da nitelendirildiklerine rastlanmaktadr. Hipsterlarn, belki de, grece net ve
snrlar belirli olmakszn varolularna ramen, hi bir zaman tamamen silinmeden evrilerek
gnmze ulat ne srlebilir. Ancak, bugn lkemizde hipsterlk, zellikle snfsal ve mekansal
olarak gemi nclerinden olduka farkl kltrel rntlere sahip olmas dikkat ekmektedir.

II.B. Gnmzde Hipster Olmak
Gnmzde hipster kavramnn sosyal bilimciler tarafndan derinlemesine aratrld ya da ok
sayda inceleme bulunduu sylenemez. Sayca az olan incelemelerin iinde, Robert Lanhamn 2003
tarihli The Hipster Handbook isimli kitab gnmzde New Yorktan Yeni Zelandaya kadar her
corafyada restlanabilen hipsterlara dair etrafl bir inceleme rndr. inde bulunduumuz dnemde
hipstern ne demek olduuna dair grnen ve grnmeyen zelliklerin sraland bu alma, 2001
ylnda antropolojik almalar iin saygn bir dl olan Margaret Mead dlne de aday olmutur.
Kitabn kimlere hitap ettii ve etmediinin belirtildii giri blmnde, kuaklara gre deiiklik
gstererek, beenilen anlamndaki ifadelerden olan ngilizcedeki cool, hip, chic, groovy, deck vb.
kelimelerin hipster iin ne anlam ifade ettii ve nasl temsil edildii ile ilgili bilgiler bulunmaktadr.
Ayn zamanda, kelimenin kknde yer alan hip szcnden hareketle, modaya uygun olma,
haberdar ve farknda olma gibi farkl balamlarda eitli deiik anlamlarn da ortaya koyarak,
hipstern kim olduuna dair temel ipular da vermektedir.
Literatr taramalar dnda, bu alma kapsamnda gzlem ve mlakatlardan elde edilen bulgular
hipster kltrne yorumsamac yaklam ile Tablo-1de belirtilen kategorilerde gruplanarak, belirtilen
erevede deerlendirmeye alnm, gnmzde hipster olmaya ilikin kavramsal yaklamlar, aidiyet
derece ve eitlilikleri ile ilikilendirilen deer, norm ve pratikler incelenmitir. Tabloda belirtilen
maddeler, gzlem ve grmelerden elde edilen ilerleyen ksmlarda ayrntl olarak deinilen
bulgularn temel bir biimde zetini sunmaktadr.
Tablo-1: Saha bulgularnn deerlendirilmesinde kullanlan kategoriler
Hipster kltrne ilikin temel unsurlar likilendirilen deer, norm ve pratikler
D grn
Farkl olma, eklektik, vintage, retro ve bohem
tarz, zgn stil yaratma, trendsetter olma
Kltrel ve sanatsal pratikler
Altkltr mzik konserlerine gitme, az bilinen
mzik trleri ve mzisyenlere ilgi, sanat
galerilerine ilgi, sergi, tiyatro, atlye, kurslar ve
seminerlere katlm, alternatif performanslara
ilgi, yeni teknoloji ve sosyal medyaya hakimiyet
Mzik zevkleri ve tercihleri
Alternatif mzik bal altnda belirttikleri
indie, rock, world, nu-jazz, fusion-jazz, farkl
alttrleri ile elektronik mzikler
Yaamsal alanlar
Soylulatrlm semtlerde yer alan belirli
mekanlar (galeri, kafe, bar, performans
salonuvb.)

Bu erevede, saha almasnn gzlemlerinden hareketle, ilk olarak hipster kltrnn d
grnne ilikin, hem kadn hem erkei kapsayan en belirgin ortak unsurlar arasnda unlar
bulunduu saptanmtr: Dar ve ksa paal pantalonlar (siyah, gri, lacivert gibi sk grlen renklerin
dnda), oduncu gmlekleri, bez ayakkablar, boyuna kadar iliklenmi ince yakal gmlekler, kaln
kemik ereve gzlkler (tercihan RayBan markasnn Wayfarer modeli, numarasz caml da olabilir)
boyuna dolanm bir fular, ksa botlar. Erkeklerde en dikkat ekici elerden biri, dank ve modern
sa kesimi ile yzde yalnzca belirgin ve bycek bir byk olurken, kadnlarn moda sektrnn

185

snrsza yakn seenekleri arasndan, yzyllar ncesinden kalm gibi grnen bir giysi ile u ya da
lgn grnml iddial bir paray birletirme eilimi dikkat ekmektedir. Giysi seimlerine byk
nem verildii grmecilerce alt izilmi olup, titizlikle oluturulan tarzlarn zellikle gemii
ycelten vintage ve retro kavramlaryla akland ve eklektik ya da fzyon nitelemelerinin
yapld saptanmtr. Bohem tarz ise d grnle ilikilendirilen bir baka kavram olmu; dank
ve nemsemeyen bir durua atfta bulunulduu grlmtr.
Gndelik yaamda, kltr ve sanat pratiklerine bakldnda, hipsterlkla ilgili en belirgin zellik,
mzik, sinema, edebiyat, farkl sanat dallar, moda vb. alanlarda alternatif olana duyulan ilgidir.
Sosyal ve kltrel kapitallerine ilikin gncel bir profil karmak ve alt alta listelemek gerekirse, genel
hatlarda yer almas muhtemel belirgin zellikler ise u ekildedir: yi derecede yabanc dil (zellikle
ngilizce) bilme, internet ve yeni teknolojilere hakimiyet, sosyal medya mecralarnda aktif olma, anlk
iletiler paylama (zellike Instagram isimli mecrada fotoraf paylama), Blogger olma (ya da kiisel
bir internet sayfas kurma), internet zerinden dnya apnda da az tannan air, fotoraf ve
mzisyenlerin eserlerini, videolarn paylama, yorumlar yazma; dnsel anlamda zgrlk ve
okkltrllkten yana olma, yeni sanatsal formlara ak olma ve ada sanat sergi ya da atlyeleri
ile, alternatif mzik konserlerini takip etme olarak sralanabilir.
Buradaki problematik kavramlarn banda, almamzn stanbul altkltrleri ayana balanan
alternatif mzik olgusu gelmektedir. Aslnda alternatif mzik kavram, ngilizcede independent
label ifadesine karlk gelen bamsz plak irketlerinden km, mzik ve kltr endstrileri
kriterlerine uymayan, anaakm mzik trleri kapsam dnda kalm ve daha ziyade rock mzik
enstrman ve performans teknikleri ile icra edilen mzikleri kapsayan bir kavram olmasna karn,
hipster alternatif algs lkemizde bundan biraz daha geni grnmektedir. Buna en belirgin rnek
olarak, almamzda 14 grmeci, etnik ve yerel mzikleri, 12 grmeci ise jazz mzii alternatif
mzik olarak nitelemitir. rnein, ylda yalnzca bir ka kez byk bir salonda gerekleen bir
rembetiko mzii performansnda, grmecilerimizden kendisinin hipster olarak nitelenebilecei
kansnda olan grmeci; Dikkat ettiyseniz, konser harika ama ierisi turist doluydu. Bizim gibi
farkndalk sahibi ok az insan vard. Yani farkl kltrlere, alternatif mziklere sayg duymay bilen
kiiler ifadesiyle, 1923 Trk-Yunan Nfus Mbadelesinin ardndan belirgin bir tr olarak ortaya
kan rembetiko mziini de alternatif mzik olarak ele aldn ortaya koymutur. Alternatif mzie
ilikin dier yorumlar arasnda kyda ksede kalm, kimsenin bilmedii gruplar ifadesi bata
olmak zere, 1960lara, protest ve folk mziklere vgye de rastlanmtr. Bununla beraber,
grmecilerin olduka belirgin bir ksmnn, ilgi alanlar, mzik ve sanattaki beeni ve giyim tarzlar,
gndelik yaam pratikleri ile hipster zelliklerini tasalar bile, kendilerini hipster olarak nitelemekten
sknt duyduklar, etiketlemekten kandklar karsanmtr. Bununla ilgili olarak, hispterln
yzeysel olabileceine dair eletirel yorumlara da rastlanmtr. Grmecilerin ifadeleri arasnda
eletirel yaklam ve deerlendirme ynleriyle dikkat ekici olanlardan birka aada belirtilmitir:
Hipsterlar iin moda-d olmak, modaya kar olmak moda! Bir de nc gibi grnme, ite
trendsetter olma peindeler. Ama moday ve trendleri en ok onlar takip ediyor gibi geliyor bana. Yani
yeter ki cool grn. Gerekten cool olmasan da olur (Erkek, 28, grafiker).
Hipsterlar bohemlermi... Pahal gzlk ve pantolonlarla bohem olunmaz bir kere! Orjinallik
sadece farkl giyinmekten de gemez; hipsterlar kendilerini kandryorlar (Kadn, 32, evirmen).
Eski emolar hipster oldu bence. Bazlar hakikaten ok uyuz grnyorlar. Dikkat ekmeye ya da
sosyallemeye alyor olabilirler (Kadn, 20, niversite rencisi).
Ayrca, hipsterlarn mzik tercihlerinin yan sra, dier kltrel beeni ve aktiviteler balamnda
da herkesin bilmedii ve farkl olann peinden gittikleri pek ok grmeci tarafndan
vurgulanmtr. Ayn ekilde, mzik zevki konusunda, alternatif mzik kavramna duyulan ilginin
alt izilmitir. Bunun yannda, hipster olgusunun farknda olan grmecilerimizin, bu yeni grubun
daha ziyade belli bal semtlerde daha sklkla grndklerini belirtmeleri de dikkat ekici bulgulardan
biridir. Grmecilerimizin vurguladklar bu noktadan hareketle, hipsterlarn bohemlik kavram ve
ehirle mekansal ilikilerini, paylalan deerler ve ortak tavrlar balamnda incelemek
mmkndr.

186

II. Bohem Burjuvazi ve Hipster: Norm, Deer ve Tavrlar
Bu almann saha aratrmas boyunca, hipsterlarn, toplumsal snf atfl kltr almalarnn
sosyolojik analizlerinde kullanlan -bohem burjuvazi sz beinin ngilizce syleniinde, her iki
kelimenin ilk iki harfleri birletirilerek oluturulmu- Bobo kavramna rnek tekil eden beenilere ve
gndelik pratiklere sahip olduklar gzlemlenmitir. Bobo szc, kapitalist rgtlenmeden doup
byyen burjuva dnyas yaam tarz ile, kartkltr, bohem ve hippi deerlerin birlemesine ve bilgi
ann yeni kuann hibrid hayat tarzlarna iaret etmektedir (Brooks, 2000). Ayrca bobolarn,
eitimli, iyi kazanan, belirli tketim kodlarn izleyen ve kltrl olmann ne demek olduunu
gsteren bir toplumsal gruba iaret ettiini belirtirken, bunun Veblenin (1994 [1899]) gsterii
tketim teorisiyle rtmediini, nk bobolarn zengin ve prltl bir yaam peinde komadklar,
paray amalarn gerekletirme ve sosyal ve kltrel ihtiyalarn karlamak iin bir ara olarak
benimsediklerini eklemektedir.
Bu durum ayrca, Burnett ve Bushun (1986) yirmili ve otuzlu yalarnda st-orta ve st snfa
mensup, gen, ehirli profesyoneller olarak tanmlad yuppie kavramn da hatrlatmaktadr. Bu
balamda, alternatifliin pahalya mal olduu, ulusar irketlerin etki alanndan kamayan bir yaam
tarz ile bobolua ilikin unsurlar da ieren hipsterda, ztlklar, eskiyi, yeniyi bir araya getirmeye
uraan ve popler olan adeta lanetleyen bir tavr dikkat ektiinden, otantik olan fetiletirdikleri
yorumunu yapmak mmkn gzkmektedir.
Bohem burjuvaziye ilikin pratikler, paylalan norm ve deerler ile elikili unsurlara yol
aabilmektedir. Szgelimi, bu alma kapsamnda gzlem ve mlakatlar esnasnda, bir hipstern, d
grnne dikkat ettii ve farkl paralar zerinde tamaktan holand iin, tasarmc rnleri ve
giysilerin ilgi alanna girebildii dikkat ekmitir. Ancak bu tasarm rnler, yerli tasarmclara ait
olduu takdirde, zgnl, kullanlan kuma ve fabrikasyon kalitesi vb., zellikle ekonomik temelli
sebepler dorultusunda yksek fiyatl olduu bilinmektedir. Ayn ekilde, yabanc bir tasarmcya ait
olduu takdirde ise, uluslararas ne sahiplik ve benzer kalite kullanm sebebiyle yine olduka pahal
olduu bir gerektir. Buna ek olarak, zellikle yurtdndan gelen tasarm markalarnn rnlerinin, i
gc ucuzluu sebebiyle, bir Uzak Dou ter atlyesinde ocuk iiler tarafndan dokunmu olmas da
ihtimaller dahilindedir. Bunun, hipster ideolojisinin ilikilendii insancl ve evreci dnce ile elien
bir durum ortaya koyduu, ileri srlebilecek eletirel yaklamlar iinde yer almaktadr.
III. HIPSTER VE EHR ARASINDAK MEKANSAL LK: KULLANIM VE
LEVLER
Hipsterlarn ehirdeki belirli baz semtlerde, dierlerine oranla belirgin bir biimde daha sklkla
bulunduklar, hem saha almas boyunca gzlemlenmi hem de grmecilerin ifadelerinden
saptanmtr. Bu noktada, aratrmann sahas olarak Asmalmescid ve Cihangir blgesindeki konser
ve performanslarn seilmesinin en nemli sebebi, kltrel yaam ile mekansal iliki balamnda en
sk gittikleri mekanlar olarak ne sahip olmalardr. Elbette bu bir tesadf deildir. Dnyann eitli
lkelerinde de, zellikle eski binalarn sanat galerisi veya stdyolara evrildii mekanlarn bulunduu
yerlerde, hipsterlarn daha sklkla yer ald ortaya konulmutur. Dolaysyla, baz semtlerin
hipsterlar ekme asndan dier yerlerden daha n plana kt gzlemlenmektedir.
Konuyla ilgili olarak, Sharon Zukin, Richard Lloydun Chicagoda Wicker Park blgesinin hip
kltr mekanna dnmn inceledii eserinin eletirisinde nemli noktalara dikkat eker (Zukin,
2006:598). Bu noktalardan birincisi, -bundan neredeyse elli yl once Londrada balayp, tm dnya
ehirlerine hzlca yaylan- jantrifikasyon ya da soylulatrma kavramdr. Buna gre, gen, yksek
eitimli profesyoneller, ehrin merkezine yakn, grece ucuz ev ve mahallelere tanp, buralarda
kendi mzik, sanat ve dnsel cemaatlerini oluturarak, bir araya gelme noktas olarak kafe, restoran,
bar vb. kamusal buluma yerlerini oluturmaktadrlar. Burada yaratc snfn kltrel kapitallerinin,
yatrmclarn ekonomik kapitalleriyle bir araya gelir ve Lloydun neo-bohemia olarak belirttii
cemaat oluumuna ortam hazrlanr. Zukin, ayrca, Lloydun mlakatlar ve katlmc gzlem yntemi
ile ortaya koyduu almasnda, Wicker Parkn neden yaamak iin cool bir yer olduuna dikkat
eker. Buna gre, televizyonda grdkleri otantik mahalle grntsne uygunluu, daha nceden
1940larda sekin hipsterlarn buradan yolunun gemesi, egzotik, tehlikeli ve uta grntsnn
ardnda etnik eitliliklere ev sahiplii yapan, anaakm yatrmlardan ve ticari retimlerden uzak,

187

estetik yenilik iin gerekli ilham havasna sahip bir yer oluu balca sebeplerdir (Zukin, 2006:599).
Buna paralel olarak, lkemizde stanbul rneine baktmzda, benzer sebeplerle benzer fazlardan
geen semtlere rnek arayacak olursak, elbette Asmalmescid ve Cihangir akla gelen ilk iki rnek
olmaktadr.
SONU
Sonuca doru giderken, altkltr kavramnn, genlik, mzik ve tarz balamnda objektif analitik
bir gere olarak zerinde allmas gletiine dair yorumu hatrlamakta fayda vardr (Bennett,
1999:610-17). Buna paralel olarak, dinlerkitle ya da genlik kltrnden bamsz, yalnzca mzik
kltrne ynelik gruplama eilimleri de altkltr dnda yeni kavramsal ifadeleri literatre
kazandrmtr. Zira mzikal beeni ve stil tercihleri ile genlik, toplumsal snf kavramna balanp
alt ya da st olarak kategorize edilecek, fiks, nceden verilmi bir kategori deil, aksine ge-
modernitenin akkan, esnek kimlik kurgularyla yeniden aklanabilen kavramlarla ilintilidir.
Nitekim, mzisyen ve dinleyicilerin etkileime girdii toplumsal alann btnne iaret eden mzik
sahnesi betimlemesi, daha ince ve ayrntl olarak, lokal mzik sahnesi (Bennett ve Peterson
2004:7), mikromzikal sahne (Slobin, 1993) gibi kavramlar ile mzik altkltrlerini aklamann ve
hipster kltrn bu balamda ele almann daha yerinde ve anlaml olduu kansna varlmtr.
Hipsterlarn, zellikle alternatif kavramna ykledikleri okanlaml ve paral yaklamlar ile
gnmzde, stanbulda, alternatif mikromzikal sahne etrafnda, altkltrn bnyesinde
barndrd ve ifa ettii tarz ile, dinamik ve deiken bir yapda bulunduklar ortaya konulduunda,
tam da postmodern dncenin yansmalarna uygun biimde, gemi dnem modalar ile avantgard
olan birbirinin iine geiren, ayn anda ftristik ve nostaljik olan bir araya getiren, baka bir deyile,
eklektiktisizmin, mzik beenilerine ve kltrel pratiklerine de yansm olduu saptanmtr. Burada,
yalnzca tek bir mzik tr ile snrlanamayacak, bir lde alternatif mzik kavramn bakalatran;
az bilinen, yaygn olmayan mzik trlerinin tmn kapstan nitelikte bir beeni sz konusudur. Bu
sebeple, hipsterlarn, mzik tercihleri ve dier kltrel seimleri ile anaakm dnda, hatta belirli
llerde karsnda olmasna ramen, bu almada incelenmi ve rneklendirilmi sosyal, kltrel ve
ekonomik kapitallere iaret eden bileenleri bakmndan, aslnda altkltr olarak tanmlamann
gletii, alternatif kltr ile alternatifletirilen kltr arasnda gidip gelen, geriye dnler, geiler
ve sapmalar ile tanmlanabilecek nitelikleriyle yeni toplumsallklar rettikleri sonucuna varlmtr.
KAYNAKA
Bennett, A.(1999). Subcultures or neo-tribes? Rethinking the relationship between youth, style and
musical taste. Sociology, 33(3), sf.599-617.
Bennett, A., Peterson,R. (der.)( 2004). Music scenes: Local, translocal and virtual. Vanderbilt
University Press.
Burdick, E.(1959). The Politics of the Beat Generation, The Western Political Quarterly, Vol.12,
No.2, sf.553-555.
Burnett, J., Bush,A. (1986). Profiling the yuppies, Journal of Advertising Research, No.26:2, sf.27-
36.
Brooks, D.(2000). Bobos in paradise: The new upper class and how they got there.
NY:Simon&Schuster.
Hebdige, D.(2004). Altkltr: Tarzn Anlam.(ev.). Sinan Nianc, stanbul:Babil Yaynlar.
Jenks, C.(2005). Subculture, the fragmentation of the social. London:Sage Publications.
Slobin, M.(1993). Subcultural sounds, Micromusics of the West. NY:Wesleyan University Press.
Small, C.(1998). Musicking, the meanings of performing and listening. Middletown, CT:Wesleyan
University Press.
Lanham, R.(2003). The Hipster Handbook. NY: Barnes&Noble.

188

Shepherd, J.(2003). Music and social categories, The Cultural Study of Music, Middleton, R. et al.
(der.), London:Routledge, sf.69-80.
Veblen, T.(1994). The theory of the leisure class. NY: Penguin.
Zukin, S.( 2006).Neo-Bohemia: Art and Commerce in the Post industrial City by Richard Lloyd.
Contemporary Sociology, Vol.35, No.6, Nov. sf.598-599.

189

KLTREL BR FADE ARACI OLARAK DVME VE FARKLI TOPLUMSAL
BALAMLARDAK GRNMLER
Cihan Ertan
1

ZET
Kltrel tketim rnleri ve bunlarn beden zerinden grnmleri, okunmaya ak sembolik bir
metin retir. Bu noktadan hareketle, tketilirken retilen her kltrel metnin, karmak toplumsal
ilikiler yaps iinde iaret ettii ve ortaya kard bir anlamlar btn sz konusudur. Tketim
rntleri zerinden ileyen bugnn toplumsal yaps iinde birey, kendini ifade etmek, kendi
varln hem kendine hem de dierlerine aklamak, aidiyet gelitirmek, estetik olmak, uyum ya da
diren gstermek, kimlik oluturmak, bireyselliini vurgulamak ve benliinin altn izmek iin sz
konusu bu tketim rntlerine hi olmad kadar fazla ba vurmaktadr. Bedensel bir pratik ve
kltrel tketim nesnesi olarak dvmenin, btn bu amalara hizmet edebilen zel bir pozisyonu sz
konudur. Bir beden modifikasyonu ve dolaysyla sembolik bir ifade biimi olarak dvme, modern
bireyin bireyselleme, aidiyet, kimlik edinme yksnn deri zerindeki izleridir. Bu alma,
bireyselliin n planda olduu bu dnemde, kiilerin kendilerini ifade etme, konumlandrma ve kendi
direni odaklarn oluturma arac olarak dvmeyi, daha geni ve karmak sosyo-kltrel yapyla
ilintili bir biimde tartmay hedeflemektedir. alma, nitel aratrma yntemini benimsemi, bu
dorultu da verilerin toplanmas derinlemesine grme teknii kullanlarak gerekletirilmitir. Bu
balamda, dvme yaptrm bireylerle gerekletirilen derinlemesine grmelerden elde edilen
bireysel dvme ykleri zmlenecek ve sz konusu ykler, bireyselleme, kimlik, aidiyet ve
direni erevesinde incelenecektir.
Anahtar Kelimeler: Beden, tketim, beden modifikasyonu, dvme.
ABSTRACT
Cultural consumption goods and their appearance through body produce a symbolic text that is
open to be read. From this point, there is a set of meanings that every cultural text creates and signifies
to within the structure of complex social relationships. Individual in the contemporary social structure
processing by way of consumption patterns appeals to that consumption patterns than ever before in
order to reveal his/her existence to both him/herself and the others, to make a sense of belonging, to be
aesthetic, to comply or resist, to build an identity, to emphasis his/her individuality and individual self.
Tattoo, as a bodily practice and cultural consumption good, has a special position that serves for all
these purposes. Tattoo, as a body modification and hence a kind of symbolic representation, can be
considered as the marks on the skin of the narrative of the modern individual in terms of
individualization, belonging, and having an identity. The aim of this study is to argue tattoo, as a
means through which individuals may have an opportunity to represent, to position themselves and to
constitute their own resistance focus, with regard to broader and complex sociocultural structure.
Qualitative research method adopted and in-depth interview technique was used for obtaining data
from the field. In this context, individual tattoo narratives that had been acquired by having in-depth
interview with tattooed people were transcribed and analyzed within the frame of individualization,
identity, belonging and resistance.
Keywords: Body, consumption, body modification, tattoo.

GR
Toplumsal alanda var olma, kendini ifade etme, bir kimlik ve benlik oluturma abas iinde olan
bireyler iin tketim, temel bir aratr. Giyilen elbiseler, sa modelleri, dvme ve piercing gibi beden
modifikasyonlar, makyaj, gidilen meknlar, sahip olunan otomobil, dinlenilen mzik, izlenen filmler
ve daha bir ok tketim pratii, bireylerin kendilerini kltrel olarak konumlandrmalarna ve ifade

1
Ar. Gr., Akdeniz niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, cihanertan1@gmail.com

190

etmelerine araclk etmektedir. Dolaysyla, tketilen rnlerin, hem bireyler iin hem de belirli bir
kltrel yaplanma iinde karlk bulduu sembolik anlamlar sz konusudur. Anlamn sembolik
olarak ina ediliyor olmas ayn zamanda onun deikenliine ve/veya sabit olmayna iaret
etmektedir. rnein, bedenine dvme yaptrm olan bir kiinin, ilk olarak tamamen estetik kayglarla,
bedenini sslemek ve belirli bir moday takip etmek iin yaptrm olduu dnlebilir; ancak, sz
konusu kiinin dvmeyi tketirken rettii sembolik anlam, baka bir yne iaret ediyor olabilir.
Dolaysyla; tketim zerinden retilen anlam, bireysel deneyimlerden ayr biimde dnlemez ve
bu bireysel deneyimlerin aratrlmas, sosyal dnyalara alan kaplarn aralanmas anlamna
gelmektedir. Bu noktadan hareketle sz konusu alma, bir beden modifikasyonu olarak dvmenin
bireyler tarafndan nasl tketildii ve dvmeli bir beden zerinden, toplumsal alanda retilen anlamlar
ve ortaya kan ok eitli etkileim biimleri zerine odaklanmaktadr.
Aratrma, bir beden modifikasyonu olarak dvme pratiine bavurmu ve bedenlerinin eitli
blgelerine dvme yaptrm olan bireylerin, kiisel deneyimlerinden yola karak, dvmelerini nasl
yorumladklarn, kendi sosyal dnyalar iinde nerede ve nasl konumladklarn, dvmenin bireysel
kimlikleriyle olan ilikisini, dierleriyle olan etkileimlerinde ve kendilerinin dndaki toplumsal
dnyayla iliki iinde dvmenin oynad rol tartmay amalamaktadr. Bu ama dorultusunda; 50
dvmeli bireyle derinlemesine grmeler yrtlmtr.
Bu almada, dvme zerinden ina edilen, aidiyet, toplumsal farkllama ve benlik kimlii,
direni, toplumsal snf ve stat ilikileriyle ilintili olan anlamlara yer verilecektir. Bu balamda ilk
olarak, dvme ve aidiyet arasndaki ilikiyle yer verilecektir.
TOPLUMSAL VE BREYSEL ADYETLERN SEMBOLK NASI
inde bulunduumuz dnem nasl kavramsallatrlrsa kavramsallatrlsn, u bir gerektir ki
bireyselleme ve bireysel bir kimlik edinme, toplumsal bir deer olarak kendine yer edinmitir. Artan
bireyselleme ve bireysel bir kimlik edinme araynn bir sonucu olarak ayrma ve blnme
kanlmaz olarak yaanmaktadr. Ancak bireysel kimlik oluumu projesi iinde yer alan birbirine
benzeyen ya da yakn bireyler, artan bireysellemenin neden olduu kayg, endie ve korkularn, bir
araya gelerek amaya, en azndan azaltmaya almaktadrlar (Bauman, 2001, s. 187). Dolaysyla bu
noktada, bireysel kimlik ve ortak gereklik temelinde ykselen, bir gruba ynelik aidiyet ortaya
kmaktadr. Bu balamda, beden modifikasyonlar temelinde, Hebdige (2002), Clarke (2003), Clarke
ve dierleri (2003), altkltrel gruplarn, dvme, piercing gibi beden modifikasyonlarnn ve dier
kltrel rnlerin tketimi zerinden bir tarz oluturduklarn ve oluturulan tarzlarn da altkltrel bir
aidiyet yarattn tartmaktadrlar.
Dvmem zerinden, dier dvmelilere, dvme kltrne bir yaknlk sz konusu, o var. Hani
dvmelilerin tarz bana daha yakn geliyor nk hani, dvmeli insanlar dvmeli olmayan insanlar, ...
sen benim tarzmdaysan, sen benimle ayn frekanstaysan, sende de dvme vardr... (G3, Erkek).
Bu, insanlarn yalnzlk maduru olduklar ve bu yalnzlkla dvmeleri zerinden baa ktklar
anlamna gelmemektedir; bundan ziyade, dvmenin, dvmeli bireyler iin, benzer yaam tarz, zevk ve
dnceye sahip dierleriyle ba ve ayrca aidiyet kurmalarna hizmet ettii ifade edilmektedir.
Burada nemli olan nokta, dvme sahibi olmann, bir bireye ait, anaakm olmayan, alternatif olarak
tanmlanabilecek, belirli bir yaam tarzna iaret ediyor olmasdr.
Sz konusu yaam tarz zerinden kurulan aidiyet ilikisine araclk eden beden ve dvme,
yalnzca bireyin, payda dierlerine ynelik bann deil; ayn zamanda kentsel ve meknsal ayrma
ve aidiyetinin de ifadesi olmaktadr. Yukardaki grmecinin ifadesinden anlalaca gibi; dvme
zerinden gelitirilen yaam tarzn paylaan dierlerine ynelik aidiyet, yaanlan kentin farkl
blgelerine ilikin aidiyetin de ifadesi olmaktadr. Dolaysyla dvme, basit bir biimde bireysel bir
beden modifikasyonu olmaktan ziyade, birey ve uzam arasnda kurulan sembolik bir ba temsil
etmektedir. Bir beden modifikasyonu olarak dvmenin, dier geni bir yelpazeye sahip tketme
nedenlerinin yannda, dvmeli beden ve dvmesiz beden ayrmndan hareketle, yaam tarz, politik
konumlan, dnme biimi temelinde ait olma, birlik ve yakn olma duygusuna hizmet ettii ve
bunun zerinden toplumsal alanda, bireyleri birletiren bir nitelik kazand ifade edilebilir.

191

Antalya sosyal bir ehir, herkes ayrlm kendi snflarna. Bu askerlik gibidir, hani askerde
girersin, ilk bir ay herkes ayn yerdedir, ikinci aya girdiinde herkes ayrlr. stanbul grubu, tickyler
bir tarafa, ite Kayseri, Anadolu blgesi bir tarafa, Lazlar bir tarafa ayrlr ya; ayn onun gibi... Ben
nerelere taklyorum, Gizli Bahe, Kale i, Kaplar... Ayn mekan insanlar ayn olur ya; kale ii,
underground, byle sakin... o da o evredendir, o da ayn kafadandr. Yani o yzden onlara daha yakn
hissediyorum kendimi. (G3, Erkek).
Baka bir grmeci de benzer biimde dvme zerinden ifade ettii bir yaam tarz zerinden
hem kentin belirli bir blgesine hem de sz konusu yaam tarzn paylaan dierlerine ynelik bir
aidiyet gelitirmektedir. Bu aidiyetin, sz konusu grmeciye ayn zamanda, bir gvenlik duygusu
kazandrd aktr. Bu gvenlik duygusunun, daha geni bir toplumsal yap ierisinde yalnz
olmad, kendisini ifade edebilecek benzer yaam tarzna ve beden algsna sahip kiilerin bulunduu
dncesinden ileri geldii ifade edilebilir. Sz konusu grmeci iin, bir yerin paras olmak ve
gvende olmak arasnda bir iliki olduu grlebilmektedir. Grmeci, aidiyet zerinden kazand
bu gvenlik hissini, dvme zerinden kazanmtr. Dolaysyla dvme, toplumsal olarak meknsal bir
snrlanmann sembolik ifadesi olmutur; ayn zamanda beden zerinden ses bulan bu meknsal
snrlanma, toplumsal bir gvenlik duygusunu, tam da bu kapanma dolaymyla, beraberinde
getirmitir. Kadky, dvme zerinden ifade edilen bir aidiyetin, sembolik bir mekan olmutur.
Psikolojik olarak motivasyonu vard hatrlyorum. Kendini daha gvende hissediyorsun... garip
ama byle... Bir de bizim takldmz ortamlar eydi byle, Kadkyn byle, Kadky zaten byle
bi... yani orann bir paras olmakla ilgiliydi. Kadkyde nk herkes dvmeliydi, herkes alternatif.
Kadky byle kurtarlm blgedir, o zamanlar daha da kurtarlm bir blgeydi. Underground ok
gzel bir ortam vardr. Taksim gibi deil. yle bir eydi; orann bir paras olmakla ilgili... (G12,
Erkek).
Le Bretonun da (2010) ifade ettii gibi bedende alan yaralar, dvme, piercing, dalama gibi
uygulamalar, bedenin belleidir. Ayn zamanda btn bunlar, bir aidiyet ilikisine iaret etmektedir.
Bu aidiyet ilikisi, iki farkl biimde ortaya kmaktadr. Bunlardan biri kiinin kendisiyle kurduu bir
aidiyet ilikisidir. Bedeninde bir iz oluturan kii, kendisine ilikin bir aidiyet oluturmaktadr. kinci
olarak bedendeki damgalar, bir gruba ynelik aidiyet balamnda temel bir veridir. Hatta, bedenine bu
damgalar yaptrmayan bireyler sz konusu gruptan dlanabilmektedirler (Le Breton, 2010, s. 66).
Dolaysyla dvme, yalnzca bireyin dnda kalan dierlerinden oluan bir gruba ynelik aidiyeti
sembolize eden bir iaret deil; bunun tesinde bireyin kendisiyle kurduu ilikinin ve aidiyetin de bir
ifadesidir. Bu balamda, grmecilerden birinin ifade ettikleri, bedensel bir pratik olarak dvmenin,
bireyin kendisine iaret eden bir aidiyetin gstergesi olmaktadr.
Dvme yaptrdm nk kendimde deiiklikler yapmay seviyorum. Zaten imajm da ok ksa
srelerde deitiririm. Memnuniyetsizlikten deil, sadece kendime ait ve oynamakta tamamen zgr
olduum tek yer kendi vcudum... (G15).
Sz konusu grmecinin ifade ettikleri, dvmenin iaret ettii daha derin bir aidiyet ilikini
gstermektedir. Dvme araclyla beden, bireyin maddesel varln elinde bulundurduu, snrlarn
kendisinin belirleyip izdii ve kendi verdii kararlar dorultusunda yeniden belirledii bir alan halini
almaktadr. Dolaysyla birey, bedeni zerindeki kontrolnn ifadesi olan dvme zerinden, kendisiyle
gl bir aidiyet ilikisi iine girmektedir.
Kresellemenin byk etkisiyle hzl bir ekilde yaylan bireyciliin yol at nemli
sonulardan biri, geleneklerin ve bir takm geleneksel yaam biimlerinin dnme uramasdr.
rnein, evlilik kurumu, devamllk arz eden kutsal bir birliktelik olmaktan ok her an bitebilecei
potansiyeli gz nnde tutulan, vazgeilebilir bir ey halini almtr. Baka bir ifadeyle, geleneksel
baz toplumsal pratikler artk, bireyler tarafndan farkl biimde deerlendirilmektedir (Elliot &
Lemert, 2011, s. 33). Btn bunlarla birlikte, bireylerin gelitirdikleri toplumsal aidiyet biimleri de
dnme uramaktadr. Aile, kan ba, ayn uzamsal alan paylamak, arkadalk gibi bir takm
faktrler artk, bireylerin kendilerini bir toplulua ait hissetmelerinin ve bir aidiyet gelitirmelerinin
tek yolu deildir. Baumann (2001) iaret ettii gibi bu geleneksel aidiyet rntleri giderek nemini
kaybetmektedir. Trkiye iin bir deerlendirme yapmak gerekirse, nemini kaybettiini ileri

192

srmektense, yeni aidiyet alanlarnn ortaya ktn ve bu ikisi arasnda bir gerilimin yaandn
ifade etmek daha doru olabilir.
Dvme zerinden bir d gruba ya da bu grubun temsil ettii bir yaam tarzn paylaan dierlerine
ynelik gelitirilen bir aidiyet, bireyin gelitirdii dier aidiyetlerle iliki iinde ele alnmal ve
deerlendirilmelidir. Ne var ki bireyler, meslek, aile balar, din, cinsiyet vb. temellerde gelien, farkl
aidiyet rntlerinin arasnda gndelik yaamn srdrmektedirler. Dolaysyla ortaya kan her
aidiyet, dier aidiyet biimleriyle balantldr ve hatta birbirini etkilemektedir. rnein; bir
grmecinin ifade ettii gibi meslek zerinden kurulan bir aidiyet, dvme pratiini etkilemekte ve
ondan nce gelebilmektedir:
... memur olduum iin grnen yerlere ok yapamyorum... memur olmasaydm ok daha gzel
eyler yapardm dvme olarak... (G27).
Buna ek olarak; dvmesi zerinden bir altkltere ynelik aidiyetini dile getiren ve dvmesinin
belirli bir yaam tarznn ifadesi olduunu belirten baka bir grmeci de farkl aidiyet rntlerinin
bireylerin yaamlar zerindeki etkisini ve bireylerin gndelik toplumsal dnyalarn, bu rntler
temelinde nasl organize ettiklerini ortaya koymaktadr.
...st dzey kiilerle greceimiz zaman tabi ki ben de biraz uzun kollu giymeyi tercih
ediyorum. Sakladm yerler de oluyor. Mesela resmi kurumlara gittiim zaman kapatyorum...
dvmemle ilgili aklama yapmaktansa onu kapatmay tercih ediyorum. Ama aklama yapmayacam
ortamlarda rahatlkla kolumu ayorum... Aslnda dvme hayatm etkiliyor yani, etkilemiyor deil.
Mesela ailemin yannda ok rahat deilim. babamdan saklyorum mesela. Demek ki dvme aslnda
hayatm etkiliyor yani (G5, Erkek).
Burada dikkati eken, aile temelinde ykselen geleneksel bir aidiyet ilikisinin, bireylerin
yaamnda hl nemli lde etkili olduudur. Dvme, yaam tarznn ifadesi olarak gelitirilen bir
aidiyetin ve bu aidiyet iinde bireyin kendini tanmlamasna olanak veren etkili bir aratr. Ancak,
bireyin yaamn srdrmesinde nemli bir yere sahip olan meslek ya da i, daha makro dzeyde bir
vatandalk ve aile zerinden gelien bir aidiyet sz konusu olduunda dvme, ikinci planda
kalmaktadr. Baka bir ifadeyle, bireylerin yaamnda etkili olan bir aidiyetler hiyerarisi ortaya
kmaktadr. Burada bireyler, kendileri iin grece daha nemli olduklarn dndkleri bir aidiyet
ilikisini, dierleriyle geici olarak ikme ederek hem yaamlarnn dzenini salamakta hem de
aidiyetlerinin zarar grmesinin nne gemektedirler.
Burada, farkl koullar altnda n plana karlan aidiyetler, bireylerin sahip olduu oklu benlikler
zerinden de ele alnabilir. Chen ve arkadalar (2011), benlik ve bireysel kimlikle ilgili olarak
ilikisel benlike vurgu yapmaktadrlar. Geni bir tanmlamayla ilikisel benlik, bir kimsenin, nemli
dierleri ile kurduu ilikilerle ilintili olan, buna gre ekillenen, biim deitiren ve farkllaabilen
benlik durumlarna iaret etmektedir. nemli olan nokta, bireylerin, farkl ilikisellik durumlarnda
farkl benlik durumlarn gelitirerek sergilemeleridir. Btn benlik bilgileri, ayn anda ulalabilir
deildir; bundan ziyade, bir kiinin tm benlik bilgisi havuzunun sadece bir altkmesi, belirli bir
balamda eriilebilirdir (Chen vd., 2011, s. 151). Baka bir ifadeyle, benlie eklemlenmi bireysel
aidiyetler, kaygan bir zeminde, srekli yer deitirmektedir. Baumann (2011) ifade ettii gibi;
aidiyet topluluklar, kurulur ve datlr ve z oluturma faaliyeti, neredeyse bu srele e
anlamldr. Bizler, ilikilere gireriz ve ilikiye girerek onlar yaratrz; ilikileri koparrz ve ilikiyi
kopararak onlar datrz (s. 54). Bunlar, gndelik yaam ierisinde ortaya kan, De Certeaucu
(2008) bir bakla, bireysel taktikler ve stratejiler olarak da okunabilir.
TOPLUMSAL FARKLILAMA VE BENLK KML
Genel olarak, makyaj ve kyafet gibi aralarla bedene kazandrlan grnm, bireysel yaratcln
ve benlik retiminin bir yolu olarak yaygn bir ekilde pratik edilmektedir. Moda dergileri, televizyon
reklamlar ve reklam spotlarnn bir ou, bireylerin kullanmna sunduklar tketim rnlerini,
bireyselliin ve zgnln altn izerek ulatrmaya abalamaktadrlar. Bununla birlikte bireyler,
piyasann ya da reklamlarn ynlendirmelerine kendilerini teslim etmekten ziyade; eitli beden
modifikasyonlar araclyla, kendi farkllklarn ve fiziksel grnmlerini oluturmaya eilim
gstermektedirler (Negrin, 2008, s. 20).Beden zerinden, dvmeler araclyla vurgulanan d

193

grn dolaymyla gerekleen farkllama ve farkllk aray Simmelci (1957) bir bak asyla da
ele alnp deerlendirilebilir. Buna gre; yeni iletiim teknolojilerindeki gelimelerle birlikte, dvmeli
beden imajlar hzl bir dalm ve dolam iine girmitir. Bu durum, dvmenin popler kltr
tarafndan ticari bir rn olarak alnp adeta bir moda haline getirilmesi ve dvme pratiinin
yaygnlamasna yol amtr. Bireyler, sz konusu akm ierisinde bedenlerine kalc izler, motifler,
yazlar ve/veya semboller ileterek hem bir moday takip etmekte hem de dvmeli olmayan dier
bedenlerden farkllklarn ortaya koymaktadrlar. Yani hem toplumsal bir uyum hem de toplumsal
taleplerden ayrlma gstermektedirler.
ok farkl beden modifikasyonlarnn ierisinde, pratik edilme balamnda hem yaygnl hem de
eitlilii asndan nemli bir yere sahip olan dvme bugn, bireyselliin ve bireysel kimliin
inasndaki en etkili aralardan biridir. Blanchardn (1991, s. 13) da ifade ettii gibi; stat ve snfa
ilikin bir iaret olmasnn yannda dvme, birey ve toplum, benlik ve dieri arasndaki sosyal ban
bir ok ynn tanmlamaktadr. Daha nce de ifade edildii gibi dvme, Bat toplumlarnda gemi
dnemlerde, motorcular, mahkumlar gibi marjinal gruplar ya da ordu yeleriyle snrlyd ve genel
olarak bireyin bir altkltr grubuna ynelik yeliinin bir iaretiydi. Bugn bu zelliini tamamen
yitirmi olduunu ifade etmek g olsa da kullanm asndan anaakm olmaya balamasyla birlikte
dvme, ounlukla bir gruba ballktan ziyade, bireysel farkllama, ifade ve kendini gerekletirme
biimi olarak kullanlmaya veya pratik edilmeye balamtr (Negrin, 2008, s. 20).Drummond (2005, s.
284) beden ve onun; gerek kyafet gerekse de dvme ve piercing gibi tketim rnleriyle
modifikasyonunun, bireylerin kendilerini oluturan eyin bir parasn oluturduunu ileri srerken;
Gill ve arkadalar (2005, s. 57), bir beden modifikasyonu olarak dvme yaptrmay seen ya da kas
gelitiren erkeklerin, sz konusu bedensel pratikleri, snf ya da altkltrel bir aidiyet ya da yelik
asndan ziyade, kimlik inasyla ilintili olarak, farkllklarnn ve bireyselliklerinin ifadesi olarak ele
aldklarn ifade etmektedirler. Dolaysyla, beden modifikasyonlar araclyla yaplan vurgu, youn
bir biimde, farkllk ve bireyselliin ifadesi zerinedir. Grmecilerden bir tanesinin ak bir
biimde ifade ettii gibi; Dvme yaptrdktan sonra unu dndm: dvmelerim beni, farkl ve bir
adm ileride kld... (G26).
Benzer biimde; grmecilerden biri, boynuna yaptrd yldz dvmeleriyle ilgili olarak unlar
ifade etmektedir:
Onlar gzel, byle ey, zellikle ilkokul ocuu izimi istedim ben. Dzgn yldz deil de byle
yamr yumru yldzlar ve renkli olmas houma gidiyor. Deiik olmak houma gidiyor aslnda, beni
farkl kldn dnyorum (G1).
Dvme zerinden kurgulanan bireysel farkllk, bireyin dvmeye ykledii anlama bal olarak
ekillenmektedir. rnein G4, dvmenin marjinal olarak tanmlad gruplar arasnda bir kullanm
alanna sahip olduunu ifade etmekte ve bunun zerinden de bireysel farklln oluturmaktadr.
Bunun yannda, sz konusu grmeci; dvmenin arlkl olarak genler tarafndan tketildiine
iaret ederek, yann (50) onu farkllatrdn ileri srmektedir.
... ben, marjinal insanlarn dvme yaptrdklarn dnyorum. Dvmelerimin de beni
marjinalletirdiini ve farkllatrdn dnyorum. Genlerde bu ok fazla, sanatlarda ok... te
toplumda belli gruplar vardr, o gruplara ait olan insanlarda bu vardr ve bunun bir ya vardr. Hani,
beni zelletiren, benim kendimi marjinal, yani hayatmda da yleyim nk, beni marjinal klan
dvmede, bunu 50 yanda yaptrm olmam (G4).
Kent yaam, bir tarza sahip olma gereksinimini ve dolaysyla da bu amaca ynelik tketim
motivasyonunu arttrmaktadr. Bireyler, belirli bir gruba zg zellikleri yanstmann yannda ve belki
de arlkl olarak, bireyselliklerini ve farkllklarn ortaya koymaya ynelmektedirler (Bocock, 1997,
s. 27). 19. yzyl ierisinde vurgu vatandalk, demokrasi, grev, i, onur, itibar ve ahlaki deerler
zerineyken, bu durum 21. yzylda odak deitirmi gibi grnmektedir. Artk kimlikle ilgili olarak
daha farkl kaynaklara nem atfedilmektedir. Bu balamda kiisel d grn ve bedensel biim,
kimlik oluumu iin birincil bir neme sahiptir ve benlik, bir kimsenin ne yaptna deil nasl
grndne bal olarak tanmlanmaktadr (Negrin, 2008, s. 9). G2nin de ifade ettii gibi; bakn
nesnesi olmak, grnmek, dikkat ekiyor olmak, beden zerinden bireysel farklln iln edilii,
bireysel kimlik iin olduka nemli bir referanstr.

194

Dvme yaptrdktan sonra kendimi mutlu hissettim. Daha bir marjinal, marjinallik katyor, dikkat
ekiyor... Kendimi farkl hissettim, bir farkllk katt... Dvmenin amac farkl olmak bence...
Baklarn dvmeye gelmesi, onu incelemesi, gzlerin senin zerinde olmas, seni mutlu ediyor. imdi
bir dvmesi olmayanlar bir de dvmesi olanlar var. Dvmesi olanlar az bir ksm temsil ediyor (G2,
Erkek).
Grlebilecei bireysel bir kimlik ve benlik sz konusu olduunda bir farkllk aray ya da farkl
olma arzusu ortaya kmaktadr. Weeksin (1990) de iaret ettii gibi; kimlik, ... baz insanlarla olan
ortak noktalarmzla ve bizi onlardan farkllatran eylerle ilgilidir (s. 88). phesizdir ki beden, sz
konusu bu ortak noktalarn ve farkllklarn ina edildii nemli bir zemindir. Bu balamda dvme, bu
farkl olma arzusunu doyurabilmeye ynelik olarak kimlie ve benlie eklemlenmi bedensel bir
pratiktir. Biraz daha amak gerekirse, Weeksin (1990) de kimlikle ilgili olarak iaret ettii ortak bir
nokta ve farkllama balamnda dvmeli bir beden, hem kendini dier dvmeli bedenlerle ortak bir
paydada birletirmekte hem de dvmesiz olanlardan kendini ayrarak farkllamaktadr. Bu noktada
farkllamann farkl bir boyutu daha ortaya kmaktadr ki o da; dvmeli bedenlerin kendi iinde
ayrma eilimidir. Bu eilim, ou zaman dvmenin beden zerindeki konumlandrl temelinde
ortaya kmaktadr. Dolaysyla, birleilen ortak bir nokta sz konusu olsa bile; bireysel kimlikler ve
benlikler, byk oranda farkllama eilimi gstermektedirler. Baka bir ifadeyle, kollektivite ve
bireysel farkllklara yaplan vurgu arasnda, bir gerilim sz konusudur. Dvmecilik yapan
grmecilerden biri, dvme yaptrmak zere gelen kiilerin, bu durumu gz nnde tuttuklarn ifade
etmektedir:
Genelde omuz bilek, kollara yaptrlmak isteniyor ancak baz mterilerim ii gerei veya
marjinallik olsun diye eitli yerlerine yaptrabiliyorlar ... (G10, Erkek).
Birincisi sol ayak bileime yakn bir blgede, yaptrdm blgeyi o dnemde tek dvme
yaptracam yer olarak dnyordum. 2003te ok fazla kiide dvme yoktu, yaptranlar da st kol-
omuz blgesine yaptryorlard, tam tersinin daha ilgin olacan dndm (G8, Erkek).
... dvmelerimden biri bileimin i tarafnda, dieri yzk parmamn yan yzeyinde...
parmamn yan yzeyini sememin nedeni orijinal olmasyd. Daha nce orada dvme grmemitim
hi (G25).
Grmecilerin ifade ettiklerinden de anlalabilecei gibi dvme, bireylerin kimliklerini
glendiren, onlar farkllatran ve benliklerini ifade etmelerine olanak tanyan kltrel bir tketim
metinidir. Bocockun (1997, s. 14) ileri srd gibi kimlikle ilgili olarak artk, retim iindeki
rollerden ziyade, tketim, bo zaman etkinlikleri ve yaam tarzlarndaki roller nem kazanmaktadr.
Hem bir beden modifikasyonu hem de belirli bir yaam tarznn sembolik ifadesi olarak dvme de
bireysel kimliklerin oluturtulmasnda nemli bir metindir. Sz konusu bu metin, neredeyse her birey
iin farkl bir biimde okunmakta ve bireysel kimlie eklemlenmektedir. Baka bir ifadeyle bireylerin,
kimlik ve benlikleriyle ilgili olarak dvmeleri zerinden rettikleri sembolik anlamlar deikenlik
gsterebilmektedir.
BEDENE KAZINMI TOPLUMSAL STAT
Endstriyellemenin baat itici gcn oluturduu retimden, yeni bir deer olarak tketime; ya
da modern toplumdan postmodern bir topluma geilmesiyle birlikte; gerekliin semboller ve imgeler
zerinden inas da bu balamda g kazanmtr. Bu adan bakldnda dnyann, insanlarn
meydana getirdikleri sylemler araclyla eklini ald ifade edilebilir; ... artk dnya, objektif
gereklii yneten benzer yasalara bal deildir (MacCannell & MacCannell, 2004, s.
131).Toplumsal alandaki bu dnm, sosyal stat ve snf ilikilerini de etkilemektedir. Sosyal stat
ve snf yaplar, giderek ok daha youn bir biimde, rnlerin tketimi zerinden kurgulanmakta ve
bu balamda belirlenimcilikten uzak, kaygan bir zellik sergilemektedir. Bir snfa ilikin, kesin bir
tketim rntleri btnnden sz etmekten ziyade, toplumsal snflar iindeki ortaya kan ok
sayda, paralanm ve zgn kltrel ilgilerden sz edilmesi gerekliliine ilikin tartmalar sz
konusudur (Crane, 2003, s.22). Buradan hareketle ifade edilen, toplumsal snflarn pek de homojen
olmad, nk tketim gibi bo zaman faaliyetlerini ieren, farkl olmakla beraber, srekli dnen
yaam tarzlarna ayrldklardr (Crane, s. 23). Ancak snflara ya da farkl toplumsal statlere ilikin,

195

kendi iinde farkllam ve snftan ok bireysellie vurgu yapan tketimle birlikte, kltrel rnlerle
olan iletiim ve etkileim hl snfsal konumlan ya da konumlandrl asndan etkili
grnmektedir. Dolaysyla, tketim ve snf arasndaki ilikiden hareketle, tketim rntleri
zerinden bireylerin kendilerini ve dierlerini snfsal olarak nasl konumlandrdklar ve bu
konumlandrmann farkl biimleri nemli hle gelmektedir.
Bir tketim nesnesi olarak dvmeleri de bu erevede ele almak ve deerlendirmek mmkndr.
Her eyden nce dvme, beden zerinde ou zaman, dierlerinin dorudan grne aktr. Deri
zerinde grnrlk kazanan dvme ve bireylerin dvmeyi tketirken ykledikleri anlam, kimi zaman
snfsal bir konumlann gstergesi olabilmektedir. Bir popler kltr esi olarak ele alndnda
dvmenin, ayn pratikte bulunan insanlara ilikin bir ebiimlilie yol at ileri srlebilir; hatta baz
noktalarda bu kabul edilebilir bir argmandr. Ancak bir beden modifikasyonu biimi olarak dvme
zerinden bedene ynelik bir uygulama, bireylerin ykledikleri anlama bal olarak snfsal bir
gstergenin sembolik bir iareti olabilmektedir. Dvme, eidine, motifine ya da beden zerine
ilendii yere bal olarak, baz bireyler iin toplumsal statnn gstergesi haline gelebilmektedir.
Grmecilerden biri yaplan dvmelerin anlaml olmas ve belirli zel bir duruma iaret etmesi
gerektiine olan inancn dile getirerek, baz dvme eitleri zerinden, zevkler ve beeniler
erevesinde, sosyal statye gndermede bulunmaktadr. Bunu yaparken, dvmenin bedene
eklemledii imgeye, kendi estetik beenilerinden yola karak sembolik bir anlam yklemekte ve
dvme pratiinde bulunanlar, belirli statlere yerletirmektedir. rnein;
Kasl bir erkek hani kasnn zerine, yle ite Kzlderili ty ya da ite tribal ya da ite plak
bir kadn figr mesela... ok kt oluyor, ok kt oluyor O ok magandalk gibi geliyor bana.
Genelde onu yaptran insanlar da zaten toplumun nasl diyeyim bana gre alt kesiminde yer alan, hani
byle alt kesiminde derken asla kimseyi kmsemek iin sylemiyorum ama ey anlamnda yani;
dvmeyi hava ataym, grsnler.... zgveni azm gibi geliyor onlar bana. Dvmeyi de buraya
koydurunca t shirt de byle aar dvmeyi gsterir onlar genelde... Genel profil yle yani benim
gzmde (G1).
Ayn grmecinin farkl bir ifadesinden, kentsel ve mesleki ayrm ve toplumsal stat arasnda
direkt bir balant kurulduu ve dvmenin, beenilerin beden zerinden ifade edilmesinde nemli bir
ara olduu grlmektedir. Baka bir ifadeyle dvme, kltrel sermayenin beden zerinde
somutlat bedensel pratiklerden nemli bir tanesini oluturmaktadr. Bu balamda beden ve ona
kazandrlan grnmn, toplumsal statnn sembolik bir gstergesi olduu ifade edilebilir.
Ankaralym ve Antalyaya okumak iin geldim. Dvme yaptrmam ve bulunduum ehirler
arasnda bir iliki elbette var; kltrel dzeyin ykseklii, bulunduun ehir Yani benim annem 2
niversite mezunu. apa Di Hekimlii, Ankara Hukuk mezunu. Babam doktor. Eer byle bir
standartta yetimemi olsaydm dvme yaptramazdm ya da yaptracam dvmeler ok daha farkl
olurdu. Mesela, eski erkek arkadamn adn yazdrabilirdim. Bunu dnecek kapasiteye sahip
olmazdm. Gn gelir de acaba piman olur muyum? Ya da ben de bir tribal yaptrabilirdim hibir
anlam olmadan ya da dvmeye ok kar bir insan da olabilirdim... Dvme yaptrrken seilen
imajlarla yaam tarznn ok alakas var. ok byk bir alakas var. Ya eyleri gryoruz mesela,
atyorum bir inaat iisi, ... onun da dvmeleri vardr ama ne kadar farkldr. Bir kalp olur. Ok kar
ierisinden. Sevdii kzn ad yazar. Ne bileyim o tarz dvmeler olur ya da silah olur, gl olur. Hep o
tarz eylerdir (G1).
Bir stat grubu, farkl bir yaam tarz, yeme, ime, giyinme; baka bir ifadeyle tketim zerinden
kendini tanmlamakta, kendi snrlarn izmekte ve kendini ayrmaktadr. Bunlar zerinden stat
gruplar, toplumsal ve kltrel saygnlklarn korumaya alrlar (Bocock, 1997, s. 16). Weberin de
(1946) ifade ettii gibi; statye gre tabakalama, ... maddi rnlerin ya da olanaklarn
tekellemesiyle ok yakndan ilikilidir... (s. 190). Webere gre (1946, s. 191); statye ilikin olarak
saygnlk ifade eden stnlkler, belirli zel kyafetler giyme (belirli bir marka ya da tarz), bakalarna
tabu olan zel yemekler yeme, belirli bir enstrman almak gibi profesyonel olmayan sanatsal bir
ilgiye sahip olma gibi ayrcalklardan olumaktadr. Dolaysyla tketim, toplumsal stat ynelik
sembolik anlamn retilmesiyle i iedir. Dvme, gerek seilen motif, gerek yapld yer temelinde,
tketimin ok farkl eitlilii barndran bir beden pratiidir. Bu eitlilik iinde dvme, statye ve

196

snfa ilikin, sembolik bir iaret olarak ele alnmaktadr. Baka bir ifadeyle dvme yaptran bireyler
arasnda snfa ve/veya statye ilikin bir deerlendirme ortaya kmaktadr (Fenske, 2007, s. 68).
yle ki avam ve zevksiz dvme, avam ve zevksiz benliin bir ifadesi olmaktadr (Fenske, 2007, s.
55). Bu balamda, ak bir biimde grlebilmektedir ki, dvmenin farkl tketim rntleri,
bireylerin hem kendilerini hem de dierlerini belirli bir sosyal statde ve snfta konumlandrmalarna
araclk etmektedir ve bu balamda nemli bir veridir.
Bir tketim rnnn ya da metninin, tketilmesi ya da ona sahip olunmas kadar; onun nasl
tketildii de toplumsal stat balamnda nemli bir deikendir. rnein; nl bir araba firmasnn
ikinci el arabasna sahip olmakla, ayn arabann sfrn satn almak ve kullanmak arasnda, snf ya da
stat anlamnda bir fark sz konusu olacaktr. Benzer bir durum, dvme pratii iin de sz konusudur.
Dvmenin, nasl yapld ve hangi amala yapld temelinde ortaya kan bir toplumsal stat ilikisi
dikkat ekmektedir. Bu durum, dvme yaptrm olan bireylerin kendi iinde toplumsal stat
temelinde ayrmalarn beraberinde getirmektedir. rnein grmecilerden birinin ifade ettii gibi;
...hapishanedeki en kro, en cahil adam da yaptryor, tutup askerde ineyle yaplan dvmeler var,
bu da cahilliin bir gstergesi zaten... hapishane dvmesi diye bir ey var. hapishanede seni
ezmemeleri iin. ok sama ama orada kltr o (G11).
Benzer bir biimde; ayn grmeci iin dvmenin ekli ve motifinin, toplumsal statnn sembolik
bir gstergesi olduu grlmektedir. Dvme olarak bedene ilenen motif ve sosyo-kltrel seviye
arasnda kurulan direkt bir balant sz konusudur.
alnmn ortasna, suratma, kulaklarma yaptrdm bir ey deil, sama bir ey deil, o kadar
salak deil, belli bir kltrn zerindeyim, tutup dediim gibi uraya bir ayck yapp teddy the bear
ite, kalp malp bir ey yaptrmam (G11).
Eer bireylerin sahip olduklar meslek ya da yaamlarn srdrmelerinde araclk eden bir i,
toplumsal bir stat gstergesi olarak deerlendirilirse, dvmelerin, sz konusu statnn gstergesi
olduu da ifade edilmelidir. Bu balamda dvme hem bireysel zevklerin hem de bir meslek grubunun
ifadesi olabilmektedir. Mzisyen olan grmecilerden birinin ifade ettii gibi;
Mzik benim hayatmn en byk paras olduu iin sol omzuma gitar dvmesi yaptrdm. Bir
de bir yandan, beni hi tanmayan bir insan bile koluma bakp gitarm grd zaman benim mzikle
ilgilenen bir insan olduumu anlyor. O da benim iin nemli. Yani eyi salyor; her daim insanlarn
benim mzikle ilgilenen biri olduumu grmelerini salyor (G16).
Sz konusu grmeci iin dvmesi, sanatla ilgilenen bir kii olduunun bir gstergesi
olduundan nemli grnmektedir. Sanatn her hangi bir dal, zel bir yetenek gerektiren bir uradr
ve doal olarak bu alan, herkese eit derecede ak deildir. Webere gre (1946, s. 191) sanatn her
hangi bir dal ile olan ura ya da ilgi, kendi iinde de ayrmakta ve ar fiziksel aba ile balantl
sanatsal iler alaltc olarak deerlendirilmektedir. rnein; tozlu nlyle alan bir heykel tran
karsnda salon benzeri stdyosundaki ressam ve/veya mzikal uralar stat grubu iin daha kabul
edilebilirdir (Weber, 1946, s. 191). Bu perspektiften deerlendirildiinde, bir mzik urann ifade
ediliyor olmas, sz konusu grmecinin sosyal stat kapsamnda kendini tanmlamas iin ayrca
nemli grnmektedir. Bu balamda, sz konusu grmecinin mzisyen kimliini dvmesi
araclyla vurgulamas, aslnda sz konusu alana giri iin gerekli olan yetenee sahip olduunun
aa karlmas anlamn tamakta ve kltrel ayrcalnn da ifadesi olmaktadr.
DERNN POLTK SES: DVMENN DREN RNTLER
Direniin, bir honutsuzluun dile getirilmesi ve belirli bir koula, duruma, baskya ya da
snrlandrmaya kar duruu ifade etmenin birok yolu vardr. Beden bugn sz konusu basklarn ya
da honutsuzluklarn ifade edildii ve aktarld temel bir aratr. Hatta beden, direniin bir
zorunluluu halini almtr. Hardt & Negrinin (2001) ifade ettii gibi; kar duru sergileyenler,
insan koullarnn yerel ve belirli snrlandrmalarndan kaarken, ayrca devaml olarak yeni bir
beden ve yeni bir yaam ina etmeye almaldrlar (s. 214).Direniin ve meydan okumann, bu
kadar youn bir biimde beden zerinden gereklemesi, bedene ilikin algda yaanan dnmlerle
ilgilidir. Hardt & Negri (2001), bugnn beden algsn u ekilde ifade etmektedirler:

197

Bedenlerin kendisi, yeni insan-sonras (posthuman) bedenler yaratmak iin dnr ve mutasyon
geirir. Bu bedensel dnmn ilk koulu, insan doasnn hi bir biimde bir btn olarak doadan
ayr olmadnn, insan ve hayvan, insan ve makine, kadn ve erkek vb. arasnda sabit ve zorunlu
snrlarn olmadnn farkna varlmasdr; bu, doann kendisinin, srekli yeni dnmlere,
karmlara ve melezlemelere ak yapay bir blge olduunun kabul edilmesidir (s. 215).
Bu balamda Hardt & Negri (2001, s. 216), radikal bir biimde bedenlerin dntrlmesine
olanak veren, piercing ve dvme gibi pratiklerin, beden zerinden normal yaam biimlerinin
reddedilmesinin ya da onlara diren gsterilmesinin iaretleri olduunu ileri srmektedirler. Baka bir
ifadeyle, dvme araclyla dntrlen beden, geleneksel yaam dnglerine ynelik bir
bakaldrdr. Bu yaam dngleri, geleneksel bir cinsel yaam dzenleniini, aile hayatn, fabrika
disiplinini vb. iermektedir (Hardt & Negri, 2001, s. 216).
Dvmeli bir beden tek bana, bir direniin ifadesi olmayabilir. Baka bir ifadeyle, bireyin kar
duruunu ifade etmek iin kullanaca iarete iaret eden sembolik bir metindir. rnein, dvmenin
kendisini rock mzik kltrne balayan bir sembol olduunu belirten grmecilerden biri, rock
mziin kendisi iin bir bakaldr ve isyan arac olduunu ifade etmektedir. Burada da benzer
biimde dvmenin, bireyler iin dolayl bir direni sembol olabilecei grlebilmektedir:
Aslnda benim dvme yaptrmaktaki temel nedenim... Ben ocukluumdan beri mzikle
ilgileniyordum, rock mzikle... onlarn bir ou dvmeli tipler. Zaten hep dvme istedim... ok ne
olduu da nemli deil aslnda; dvmem olmasn istiyordum... Bir dvme kltrne ait
hissetmiyorum kendimi ama benim iin rock mzikle birebir balantl. Rock mzik de bir isyan bir
direni benim iin... (G6).
Grmecilerden biri, dvme zerinden farkl olarak tanmlad bir yaam tarzna ynelik bir
aidiyet gelitirerek, sz konusu bu yaam tarz ve toplumsal duru zerinden gerek ekonomik gerek
kltrel bir takm deerlere ilikin muhalif tavrn dillendirmektedir. Burada dvmenin ve dvmeli
olmann, geni bir toplumsal evrede, eletirel ve muhalif bir bak asn yanstan sembolik bir
anlam ifade ettii grlmektedir.
"John Lennon Imagine" arksn ilk dinlediimde ..., hayatma yn vermemde etkin olduunu
dnyorum, John Lennon Imagine'de der ki: Hayal et btn insanlarn hayat bar iinde
yaadn mlkiyetin olmadn hayal et; yapabilir misin merak ediyorum diyor ben de bunlar
yapabileceimi ve parann da o kadar nemli olmadn, hatta huzurun paradan nce geldiini felsefe
edinerek yaadm imdiye kadar... Snr yok, kural yok, sadece kendi kurduum dnyada kendi
kurallarm var ama evreme de sayglym ve onlarn kurallarna da sayg gsteriyorum (G10).
Storeye (2000; 2009) gre tketici, kltrel rn ya da metinlerin kendi yaps iinde bulunan
belirli bir anlamla kar karya gelir ancak sz konusu rnlerin tketimi srasnda, kendi anlamn
reten bir tketici sz konusudur. Benzer biimde Fiske de (2000) bireylerin, popler kltr iinde
yaygn bir tketim alan bulmu olan tketim metinlerini, piyasa koullarnca ynlendirilmi bir
biimde tketmelerinden ziyade; bu tketim srecinin, metnin asl anlamndan veya amacndan farkl
zgn bir anlama ya da amaca hizmet ettiini; hatta bunun da ou zamanda bir iktidar ilikisi
zemininde ortaya kan muhalif bir karakterde olduunu tartmaktadr.Tketim, toplumsal yap
ierisindeki en zayf bireye bile direni iin bir zemin salar ve bu direniin, byk bir ayaklanmaya
neden olmasa, geici ve yerel olsa bile, kapitalizmin tketiciye satt nesnelerle gerekletiriliyor
olmas nemlidir (Longhurst & Smith vd., 2008; Ritzer, Goodman ve Wiedenhoft, 2003; De Certeau,
2008).
Buradan hareketle, bedene ynelik uygulamalar arasnda yaygn bir pazar payna sahip ve bugn
bir popler kltr rn durumuna gelmi olan dvmenin tketimi de, bireylerin muhalif durularn
sergilemelerine hizmet eden bir zelliktedir. Dvme araclyla beden, politik bir toplumsal
atmann zemini ve belirli odaklara ynelik direniin ifadesi olmaktadr.Beden zerinden, dvme
araclyla ses bulan muhalif tutum ve duru, dorudan toplumsal sisteme ynelik olarak ortaya
kabiliyorken, kimi zaman da beden zerindeki bireysel kontroln ele geirilii ve bedene ynelik,
bireyin kendisinin dndan gelen bir mdahaleye ilikin diren temelinde ykselmektedir.

198

Beni kimse engelleyemez. Yani, niye engelleyeyim ki kendimi biri bana yapma dedi diye...
Annem istemiyor ama ben devamn yine de yaptracam... Ben hep unu sylyorum, hayatta bir
felsefem var; bugn bana, hayatmda problem kartan, srekli nme ta koymaya alan, srekli
beni bir eylerden mahrum etmeye alan, doru ya da yanl olsa da yaamam engelleyecek biri
olsun, onu bile reddederim. nk ben varm (G11).
Benzer bir biimde, grmecilerden biri dvmeyi, bedeni zerindeki dzenleyici ve baskc bir
gce ynelik bir kar duruun ifadesi olarak deerlendirmektedir. Bu balamda beden, yap ve bireyin
etkileimsel ilikisinde yer alan gerilimin merkezinde yer almaktadr ve ayn zamanda birey iin, sz
konusu gerilimle baa kma aracdr.
... akrabalarmdan bir ok kii beenmiyor, onaylamyor. Ama umurumda deil, yani benim
vcudum, benim kararm sonuta (G28).
Bununla birlikte dvme, ideolojik bir konumlann sembolik bir ifadesi olmakta ve bu balamda,
farkl yaam tarzlar ve dnceler etrafnda rgtlenen atmada, bireyin kendini sunduu ve
dierine ifade ettii bir ara grevini grmektedir. rnein grmecilerden birinin ifade ettii gibi;
toplumda dvmelerimi gizlemek, kapatmak deil, tam tersi daha ok aa kartrm... hatta
tutucu, gerici, dinci, dvmeye kar olan insanlarn yannda gizlemekten ok inadna amak istiyorum
mesela (G16).
Dolaysyla, beden ve onun dvme araclyla modifikasyonu; bireyler iin salt anlamsz ve
estetik kayglarn belirleyici derecede arlkta olduu bir tketim pratii deildir. Bireyler, eitli
biimlerde dvme zerinden oluturduklar anlamlar araclyla, kendi muhalif tutumlarn ina ve
ifade edebilmektedirler. Bu diren ve muhalif anlam, toplumsal alanda kkl deiim ve dnmlere
yol amasa da bireyin, var olma, var olduunu ve orada olduunu ifade etme araynda anlaml bir
yere sahiptir ve daha geni toplumsal deiim potansiyelini srekli olarak dinamik tutmas asnda da
nemlidir.
SONU
inde bulunulan dnemde sembolik anlamlar, bireylerin yaamlarnda daha nce olmad kadar
nemli bir yere sahiptir. Gndelik yaam ierisinde yer alan toplumsal gereklikler bugn, belki de hi
olmad kadar sembolik olarak retilmektedir ve gerek ve gerek olmayan, orijinal ve taklit
arasndaki snr ok daha mulak bir duruma gelmektedir. Ancak bu, tamamen belirsiz, anlamsz bir
dnyada yaanld anlamna da gelmemektedir. Dolaysyla, bireysel olarak retilen anlamlar,
bireylerin toplumsal dnyalarn anlamak iin daha nemli hle gelmektedir. Bu balamda, popler
kltr, tketim rntleri ve tketilen kltrel rnlere yklenen anlamlar, toplumsal alanda ortaya
kan iletiim ve etkileim biimlerini aratrmak ve kavramak iin zengin ve anlaml veriler
iermektedir.
Sonu olarak, bir beden modifikasyonu olarak dvmenin, anlamdan yoksun, salt piyasa koullar
tarafndan ynlendirilmi insanlar tarafndan tketilen bir kltrel metin ya da met olmad ileri
srlebilir. Bundan ziyade, dier btn tketim rnleri gibi, bireyler dvmeyi tketirken kendi
bireysel sembolik anlamlarn retmektedirler. Dvme, aidiyet, bireysel kimlik, direni ve toplumsal
statye ilikin toplumsal gereklerin retilmesine hizmet eden bir beden pratiidir. Sz konusu bu
toplumsal gereklikler, daha geni toplumsal iletiim ve etkileim biimleriyle balantl bir biimde
ortaya kmaktadr. Baka bir ifadeyle, bireylerin dier dvmeli bedenlere ynelik tutumlar ve
deerlendirmeleri de kritik bir neme sahiptir. Dolaysyla bireylerin dvmeyi tketirken rettikleri
anlamlar, hem kendilerinin hem de dierlerinin dvmelerine ykledikleri anlama gre
deiebilmektedir. Btn bunlar, bedenin, toplumsal etkileim iindeki nemini ve gndelik yaam
ierisindeki gerekliklerin retilmesindeki arlkl roln gstermektedir.
KAYNAKA
Bauman, Z. (2001). Bireysellemi Toplum. (ev.). Y. Alogan, Ayrnt Yaynlar, stanbul.
Hebdige, D.(2002). Subculture: The Meaning of Style. Taylor& Francis, London.

199

Clarke, J. (2003). The Creation of Style, S. Hall; T. Jefferson (ed.), Resistance Through Rituals: Youth
Subcultures in Post-War Britain, Routledge, Taylor & Francis, London, s. 175 192.
Clarke, J.; Hall, S.; Jefferson, T.; Roberts, B. (2003). Subcultures, Cultures And Class. S. Hall; T.
Jefferson (ed.), Resistance Through Rituals: Youth Subcultures in Post-War Britain, Taylor &
Francis, London, s. 9 75.
Le Breton, D. (2011). Ten ve z. ev. . Yerguz, Sel Yaynclk, stanbul.
Elliott, A.; Lemert, C. (2011). Yeni Bireycilik: Kresellemenin Duygusal Bedelleri. ev. Baak Kcr,
Sel Yaynclk, stanbul.
Chen, S.; Boucher, H.; Kraus, M. W. (2011). The Relational Self. S. J. Schwartz; K. Luyckx; V. L.
Vignoles (Eds.), Handbook of Identity Theory and Research, Springer Publication, New York,
s. 149 177.
Bauman, Z. (2011). Modernite, Postmodernite ve Etik. A. Yldz (ev.), Dou Bat, Say: 19, s. 53
67.
De Certeau, M. (2008) .Gndelik Hayatn Kefi I. ev. zcan L., Dost Kitabevi, Ankara.
Negrin, L. (2008). Appearance and Indetity: Fashioning the Body in Postmodernity. Palgrave
Macmillan, New York.
Simmel, G. (1957). Fashion, American Journal of Sociology, Vol. 62, No. 6, s. 541 558.
Blanchard, M. (1991). Post-Bourgeois Tattoo: Reflections on Skin Writing in Late Capitalist
Societies.Visiual Anthropology Review, Vol. 7, No. 2, s. 11-21.
Drummond, N. (2005). Mens Bodies: Listening to the Voices of Young Gay Men. Men and
Masculinities, Vol. 7, No. 3, s. 270 290.
Gill, R.; Hendwood, K.; McLean, C. (2005). Body Projects and the Regulation of Normative
Masculinity. Body & Society, Vol. 11, No. 1, s. 37 62.
Weeks, J. (1990). The Value of Difference. J. Rutherford (ed.), Identity: Community, Culture,
Difference, Lawrence & Wishart, London, s. 88 101.
MacCannell, D.; MacCannell F. J. (2004). Social Class in Postmodernity: Simulacrum or Return Of
The Real C. Rojek; B. S. Turner (ed.), Forget Baudrillard, Routledge, Taylor & Francis,
London, s. 124 146.
Crane, D. (2003). Moda ve Gndemleri. stanbul: Ayrnt.
Bocock, R. (1997). Tketim, . Kutluk (ev.). Ankara: Dost Kitabevi.
Weber, M. (1946). From Max Weber: Essays in Sociology, H. H. Gerth; C. W. Mills (trans. and edt.).
New York: Oxford University Press.
Fenske, M. (2007). Movement and Resistance: (Tattooed) Bodies and Performance Communication
and Critical/Cultural Studies, Vol. 4, No. 1, s. 51 73.
Hardt, M.; Negri, A. (2001). Empire. Cambridge:Harvard University Press.
Storey, J. (2009).Cultural Theory and Popular Culture. England:Longman.
Storey, J. (2000). Popler Kltr almalar. (ev.). K. Karaahin. stanbul:Babil.
Fiske, J. (2000). Reading The Popular. London: Routledge.
Longhurst, B.; Smith, G.; Bagnall, G.; Crawford, G.; Ogborn, M.; Baldwin, E.; McCracken, S. (2008).
Introducing Cultural Studies.England Pearson: Longman.
Ritzer, G.; Goodman, D.; Wiedenhoft, W. (2003).Theories of Consumption, Ritzer G.; Smart B. (eds.),
Handbook of Social Theory, Sage Publications, London, s. 410 428.

C2 OTURUMU
TOPLUMSAL CNSYET-II:
ERKEKLK

201

HEGEMONK ERKEKLKTEN KADINSILATIRILMI ERKEKLE:
BSCOLATA REKLAMLARINDA ERKEKLN RETM VE YENDEN
RETM
Ayula KURT
1

ZET
Medya kltrel deiim ve dnmleri retme ve yaymada olduu kadar, bu deiim ve
dnmlerin izini srmede de rol sahibidir. Toplumsal cinsiyet rollerinin toplumsallama srecinde
srekli olarak yeniden renilen ve retilen bir olgu olmas, temelinde tekrar etme faktrnn yer
ald reklamlar nemli bir yere koymaktadr. Reklamlar yoluyla yanstlan toplumsal cinsiyet rolleri
asndan erkeklik, sadece hegemonik erkeklii deil ayn zamanda kadnslatrlm bedenler
olarak da yeni erkeklik imajlarn sunmaktadr. len firmasnn Biscolata rn reklamlar yukarda
deindiimiz durum iin rnek tekil etmektedir. Bu almada hegemonik erkeklik balamnda
Biscolata reklamlarnda sunulan erkeklikler ele alnm ve tketim toplumunun yeni tketicileri ve
iktidar reticileri olarak kadnslatrlm erkeklikler balamnda Biscolata reklamlar grsel ve
szel verileri nda analiz edilmitir. Kadnslatrlm yeni erkeklik imajlar vastasyla,
hegemonik erkekliin retiminin ve yeniden retimin salanmasnda Biscolata Reklamlar
anlamlandrlmaya ve kavramsal, kuramsal ereve itibariyle yorumlanmaya allmtr.
Anahtar Kelimeler: Medya, Reklamlar, Toplumsal Cinsiyet, Hegemonik Erkeklik,
Kadnslatrlm Erkeklik

ABSTRACT
Media has a role on production and spreading of cultural shifts and transformations as well as on
tracing these shifts and transformations. The roles of gender are continually learned and produced
during socialization process and this leads to give important place advertisements that are based on
continuing factor. Masculinity from viewpoint of the roles of gender that reflecting by advertisements
presents new masculinity image as not only hegemonic masculinity but also womanized bodies.
Advertisements of Biscolata product from len Company are example for issue that was mentioned
above. In this study, masculinity that is reflected in Biscolata advertisements from viewpoint of
hegemonic masculinity was discussed and Biskolata advertisements was analyzed in the context of
womanized masculinity as new consumers and competence generator of consumption society in the
light of visual and audio data. By way of womanized new masculinity images, Biscolata
advertisements was tried to give a meaning and interpret with conceptional and hypothetical frame on
providing of production and reproduction of hegemonic masculinity.
Keywords: Media, Advertisements, Gender, Hegemonic Masculinity, Womanized Masculinity

GR
Bu alma ekonomik, toplumsal deiim ve dnmlerin medya ve reklamlar yoluyla
hayatmzda meydana getirdii ya da getirmeye alt deiiklikleri erkeklik zerinden okumaya
almaktadr. almann btnne baktmzda yapmaya altmz mevcut dzen iinde eskinin
yeniden retiminin nasl salandna ynelik bir anlama yorumlama abasdr. Medya bu anlamda
byk bir gce sahip olmakla beraber, tarihte pek ok rneini grdmz gibi, medya zerinden
sylemler yoluyla kitlelerin kutuplamasnda ve ynlendirilmesinde kullanlmtr. Deien dnyada
kltrel deerler, toplumsal kalp yarglar etkileim ve iletiimin etkisiyle ayn kalmamaktadr. Fakat
bu deiim ve dnmler toplumsal ve kltrel alglar hzla deitirdii ve deitii ekliyle de

1
Ar. Gr. Karadeniz Teknik niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, kurtaysula@gmail.com

202

uyguland anlamna gelmez. Gndelik yaamda farknda olmadan stnden getiimiz baz
riteller, alkanlklar sosyolojide ada yaklam ve kuramlarn odak noktas olmakta ve sosyal
gereklik mikro gereklikler stnden ifa edilmeye allmaktadr. Bourdieua gre, yaamda tm
ayrntlar sansre maruz kalmadan yaamak sosyologun grevidir. Toplumsal yaamda nemsiz
olarak nitelendirdiimiz riteller ve gndelik yaam ierisindeki sradan alkanlklarmz aslnda
toplumsal yaamda bir sosyologun ok nemli veri kaynaklarn oluturmaktadr.
almamzda toplumsal yeniden retim srecinde reklamlarda erkekliin yeniden retimin
rneklemi olarak Biscolata reklamlarn analiz ettik. Kavramsal ve kuramsal olarak ele aldmz
hegemonik erkeklik son dnem medya ieriklerinde yer almaktadr fakat bunun yan sra yeni erkeklik
imajlar da reklamlarda boy gstermeye balamtr. Sosyolojik adan erkekliin sosyal olarak
kurgulan ve yeni erkeklik imajlarnn toplumsal cinsiyet algsna etkisinden sz edilecek kadar
byk bir etkiye mevcut dzen iinde sahip deildir. Hegemonik erkekliin kadnslatrlm yeni
erkeklik imajlar yoluyla mevcut dzen iinde yeniden retildii varsaym bu almann rahmini
oluturmaktadr. Kadn ya da erkek olmak doutan getirilen biyolojik zelliklerin sonucu mudur,
yoksa sosyalleme sonucu oluan bir renme sreci midir, gibi sorular tartla dursun her yeni
dnem geerli deerlerin deimesi sonucu kadnlk ve erkeklik tanmlarn yeniden retir(Demez,
2005: 16). Tarihsel olarak erkekliin iktidar reten konumda olmas zamanla atlaklar verse de
kapitalist tketim kltr bu atlaklardan oluan aklar avantaja dntrebilmekte hatta bu yolda
toplumsal olarak kabul grm deerleri de hareketlendirebilmektedir. Ataerkil toplumun sona
ermesi tek tek bireylerin insiyatifinde olmad gibi sadece erkeklerin ya da kadnlarn tekelinde de
deildir(Demez, 2005: 16).
Yeni erkeklikler bize sadece bir tr erkeklikten sz edilemeyeceini, farkl erkekliklerin de var
olduunu ve olabileceini hatrlatr. Medya ve reklamlarda sunulan kadns niteliklerle donatlm
kadnslatrlm erkeklikler hegemonik erkekliin hem karsnda, hem de mevcut ataerkil dzen
deimediinden hegemonik erkekliin yeniden retmekle yannda yer almaktadr. almamzda
kavramsal ve kuramsal tanmlamalardan sonra reklam filmlerinden alnan kesitlerde yer alan reklam
resimleri yorumlamaya gayret edilmitir. almamzn kavramsal ve kuramsal erevesinde
toplumsal bir kurgu olarak erkekliklerden ve bu konudaki Connell, Cole, Pruksan gibi sosyolog ve
aratrmaclarn kuramsal yaklamlarndan yararlanlarak toplumsal yaamda ierisinde toplumsal
cinsiyet dzeninden nasibini alm erkeklik kurgusundan bahsedilmitir. Kavramsal dzeyde medya ve
reklamlarda toplumsal cinsiyet kalp yarglarnn nasl yer aldn ve medyann bu anlamda kullanlan
etkin kurum ve ara olduu noktasnda baz atflarda bulunulmutur. Kreselleen dnya ve deien
dnya dzeni ierisinde hegemonik erkekliin dnda farkl erkekliklerin de var olabileceinin,
onlarn da artk hegemonik erkekliin arl altnda ezilmiliine vurgu yaplmtr. Bu almada
ana tema toplumsal deimeden tamamen bamsz olarak da gremediimiz medyada yer alan imaj
ve kimliklerin btn bir deiim ve dnmn habercisi olmad gibi erkek egemen toplum yaps
iinde hem erkek kimliinin ve erkekliklerin dnmnden, hem de kapitalist gelimenin eril
almndan bamsz olmaddr. Hegemonik erkekliin dnda var olan erkeklik imajlarnn medya
ve reklamlarda yer almas hem bir pazar kaps, erkekleri tketim kltr iine ekmenin yolu, hem de
mevcut yapya itirazlarn arac konumundadr. Medya ve reklamlarda erkekliin sunumda olmazsa
olmaz g ve stat gstergelerinin kadnslatrlm erkeklikler yoluyla sunulmaya devam ediyor
olmas, hem hegemonik erkeklii yeniden retmekte hem de kapitalist pazarn genilemesini
salamaktadr. Bu yolla hegemonik dzen en tepede iktidar retmeye devam etmektedir. almamz
teori ve reklam analizi olarak iki blmden olumaktadr. Kavramsal ve kuramsal ereve blmnde
almann kuramsal ve kavramsal ayaklar oluturulmaya ynelik verilen teorik bilgiler sosyal
gerekliin gzln takabilmenizde ufuk ac olmutur.
KAVRAMSAL, KURAMSAL EREVE VE METODOLOJ
Kavramsal ve Kuramsal ereve
Trkiyede sosyoloji, ana hatlaryla baktmzda, ataerkil bir toplumsallamaya dayand
grlmektedir. Bu sistem son yllarda kapitalist piyasa ilikileri ile i ie gemi enformel bir
toplumsallama srecini de kapsamaktadr. Erkeklik de ataerkil sistemle i iice gemi olan enformel
toplumsallama ann ortasnda yer almaktadr (Cengiz ve Dierler, 2004: 52). Toplumsal cinsiyet

203

ilikilerini yalnzca kadn ezilmilii zerinden tartmak toplumsal yap ierindeki iktidar ilikilerini
belirlenmesinde eksik kalmasna neden olur(Aka ve Tnel, 2011: 11). Bu nedenle toplumsal yap
ierinde kadnlk halleri kadar erkeklik halleri de bu iktidar ilikilerini zmlemede mercek tutulmas
gereken alanlardr.
Erkeklik; erkeklerin yapt veya dnd, erkeklerin erkek olabilmek ve toplumsal kabul
grebilmek iin yapt, baz erkelerin doumdan bu yana yaktrlan bazlarndan daha erkek oluu,
kadn erkek ilikileri gz nnde bulundurulduunda kadnlarn olmad ya da kadnlarn yapmad
herhangi bir ey olarak tanmlanabilir(zbay ve Bali, 2004: 91-92). Heteroseksellik erkekliin
temel unsurlar arasnda belki de olmazsa olmaz olarak tanmlanmas ecinsel hareketin ortaya
kmasyla da anti-hegemonik olarak deerlendirilmesine yol amtr(Alemdarolu ve Demirta,
2004: 211-212). Erkekliin homososyal gruplar ierisinde yeniden retilmesi sosyalizasyon sreci
baat rol oynamaktadr(Onur ve Koyuncu, 2004: 37). Cinsiyetimizin erkek ya da kadn olmas
hayatn iinde erkek ve kadn olmanza yetmez. Erkek olmann da kadn olmann da toplum
tarafndan dayatlan tavr, miza ve ehresini kazanmanz gerekir bunun iin(Atay, 2012: 58). Kadn
ya da erkek olmak toplumsallama srecinde bireye kazandrlan davran, dn vb. rntlerin
renilmesi srecini kapsar. Bu srete toplumsal cinsiyet, toplumsal cinsiyet dzeni iinde ina
edilen, hiyerarik olarak kart ve ikili grnmlerin yansmas olarak kadn ve erkek bedenine ilikin
yaklamlarn, cinsiyetlendirilmi bedenleri nasl rettii dikkate alnacaktr. Toplumsal cinsiyet,
insanlarn dnyay anlamlandrmak amacyla ina ettikleri nemli bir snflandrma sistemi olarak
belirir(Krais, 2006: 120; Akt: ztrk, 2012: 42). Toplumsal cinsiyet bir nesne olmaktan ok bir
sretir. Burada belirtilen sre kat bir biimde toplumsaldr ve toplumsal cinsiyet, toplumsallk
iinde yer alan bir fenomendir(Connell, 1998: 191). Erkeklik alannda kullanlan kavram ve
kuramlara giri yapmadan nce toplumsallama srecinde nemli bir yer tutan medya ve reklamlar
vastasyla toplumsal cinsiyet yarglarnn oluturulmas konu erevesi itibariyle deinilmesi gereken
bir alandr.
Medya ve Reklamlarda Toplumsal Cinsiyet
Connell(1992) toplumsal cinsiyetin biyolojik cinsiyetten ok farkl bir temelde bir arla ve
tutarlla sahip olduunu ifade eder. Toplumsal deime toplumsal yaamdan bamsz deildir. Bu
anlamda medya toplumsal deiimlerin yansmas olarak da karmza kmakta topluma ayna
tutmakla beraber toplumsal yap ile birebir Bu nedenle reklamlarda sunulan figrler, imgeler satlan
imajlar yeni kresel dnya dzeninde hem deien bireyselliklerin ayak seslerini, hem de pazar
araynda potansiyel tketicilerin saysn ve nitelii artrma aln da barndrr. Kitle iletiim
aralarnn yaamlarmz zerinde derin bir etkisi vardr. letiim aralar sadece elendirmez;
gndelik yaammzda kullandmz bilginin byk blmn salar ve bilgiyi biimlendirir(Akt:
Giddens, 2000: 421).
Medya toplum ilikisinde iki model kabul edilmektedir. Birincisi, medyann toplumun aynas
olduu ve toplumda var olan gereklii, insanlarn nasl dnp hissettii, nasl davrandn olduu
gibi aktarddr. Dieri ise medyann insan dncelerini, davran ve tepkilerini ynlendirdiidir.
Ertan (2009)a gre toplumsal bir kurum olarak medya, kltrel yapy hem yanstma hem de
dntrme gcne sahip nemli bir unsurdur. Medyann sz konusu bu gc gz nnde
bulundurulduunda, kitle iletiim aralar ve zellikle de televizyon araclyla, toplumsal cinsiyet
rntleri iinde sunulan kadn ve erkek imajlar, son derece nemli bir hal almaktadr(s.110).
Medya, Kulann (2009)da ifade ettii gibi, sembol, kod ve gstergelerin retimi datm,
tketimi ve yeniden retimini salamada nemlidir. Reklamlar yeni rn ve hizmetlerin tantmn
yaparken ayn zamanda yeni anlam, yaam tarz, kltr ve kimlikler oluturmakta ve bireylere rn
veya hizmet satn alma yoluyla sz konusu kimlik veya yaam tarzna da ulaabilecekleri fikrini de
sunmaktadr. Bu ekilde de kimlik, srekli olarak yeniden kurulup kurgulanabilen, dolaysyla sabit
olmayan bir sre haline gelmektedir(s.81).
Medya, erkekleri de tketici kitle haline getirmek iin ideal kadn tiplerinin yannda ideal erkek
tiplerine de yer vermeye balamtr. Geleneksek erkek kimlii ve modern kadn kimliini ayn
aamalardan gemediinden tketim toplumunun gereklilikleri yerine getirmesi iin Metroseksel
erkek kimliini retmitir(Kula, 2009: 82). Medya toplumsal alandaki deiim ve dnmlerden

204

bamsz olmamakla beraber mevcut kresel iletiim anda bu deiim ve dnmlerde etkili ara
konumundadr da. Bu anlamada medya da yer alan reklamlar nemlidir. Yeni erkek dergilerinin
makalelerine ilitirilmi fotoraflar ve reklamlar, erkek bedeninin 1950li yllarda gereklemesi
olanaksz biimde cinselletirilmesine katkda bulunuyordu. 1990l yllarn banda bu durum
televizyon reklamlarna da srad. Artk kullanlan erkek grntleri erotik ve hatta narsistik olduklar
kadar mao deillerdi(Bocock, 2009: 106).
Reklam sylemleri, iyi/kt, temiz/kirli, bakml/bakmsz, hzl/yava, gzel/irkin gibi ikili
yapsal kartlklar zerinden ilenmektedir. Reklamlar bu ekilde eril/diil zellikler ayrm yaparak
ikili kartlardan yararlanmaktadr. Gnmzde kadn ve erkek arasndaki biimsel ve davransal
farkllklarn azalmas ve kadn ve erkekler giderek anrojenlemekte
2
ise de, reklamlarn eril ve diil
modelle yapt erkeklii ve kadnl tanmlamaktan ok, tketimlerini dzenlemektir(Kula, 2009:
85). Reklamlarda nceleri kadn bedeni kullanlrken, bugn yakkl ve gen erkek bedenleri
kullanlmakta ve erkek bedeni de nesneletirilmektedir. Bu ekilde de reklam rnlerinin satn
artrmann yan sra satlan imajlar yoluyla da farkl alanlardaki tketimleri de kontrol altnda
tutmaktadr.
Toplumsal kurumlar toplumsal cinsiyet rntlerini ve konumuz itibariyle de erkeklik
rntlerinin retmede nemlidir. Buradan hareketle medya, toplumsal bir kurum olarak iine
bulunduumuz biliim anda toplumsal kltrel yapdaki deiiklerin nabzn tutma hem de tketim
toplumunda kapitalist retiminin yeni tketicilerini pazara ekme ksmnda byk rol oynamaktadr.
Toplum, kadn ve erkei tarihsel sre boyunca baz alanlara ait klnmtr. Yaanlan toplumsal
yap ve dnem kadnn ve erkein toplumsal ilevlerini belirler. Kadnn ve erkein grnrl ve
deeri de yine kltr tarafndan belirlenmektedir(Demez, 2005: 29).
Biscolata reklamlarnda Biscolata erkekleri doa ile i ie ve kasl vcutlarnn ve glerinin n
planda olduu ancak yaptklar iler toplumsal cinsiyet asnda erkek imajnn dnda kadna dair
ilerdir. Reklamlar ilerinde bulunduklar zamann artlarndan bamsz deillerdir. Buradan
hareketle Biscolata reklamlarndaki erkek imgesi tketim toplumunda deien erkek imajndan
bamsz deildir. Toplumsal deimenin hz kazand gnmz toplumlarnda geleneksel toplumsal
cinsiyet rollerinde yaanan dnm, geleneksel kadnlk ve erkeklik rollerinin belirli lde
geerliliklerini yitirmesi ve yeniden sorgulanr hale gelmesine yol amtr (Dndar, 2012: 123).
Dndarn ifade ettii gibi toplumsal deiim ve dnmlerin yaratt sorgulamalar tketim
kltrnn deimesi pazarda kadn ve ocuklarn dnda erkek tketiciye olan ihtiya reklamlarn da
bu gelimelerden bamsz gereklemediini aka gstermektedir. Reklamcln yerine getirdii iki
anahtar fonksiyonu bulunmaktadr. Bu fonksiyonlardan ilki, halka tketim mallarn tantarak, serbest
piyasa ekonomisine katkda bulunurken; ikincisi ise, kadn ve erkee ilikin rol-modellerini
belirleyerek, sosyal deer ve davranlarn ileyiine, yaygnlatrlmasna ve (yeniden) retilmesine
katk salamaktadr(Demir, 2006: 286). Lefebvreye gre insanlarn gndelik hayatlarna bir anlam
vermek, yollarn bulmak ve hayatlarn ynlendirmek iin reklamdan baka hibir ey yokmu gibidir.
Ona gre reklamsz bir kitle iletiim arac dnemeyiz(Lefebvre, 2010; akt: Dndar, 2012: 128).
Dndara gre: toplumsal cinsiyet rollerinin toplumsallama srecinde srekli olarak -yeniden-
renilen ve retilen bir olgu olmas, temelinde tekrar etme faktrnn yer ald reklamlara fazlaca
nem atfetmektedir(Dndar, 2012: 123).
Baudrillarda gre reklam camzn en dikkate deer kitle iletiim aracdr(Baudrillard, 2012:
144). Post modernliin durumu adl eserinde Harvey, reklam ve medya imajlarnn kltrel pratiklerde
btnletirici bir rol oynamaya baladklarn ve kapitalizmin bymesinde nemli roller
stlendiklerini ifade etmektedir. Harvey, reklamlarn artk basit anlamda bilgi vermek ya da
promosyon amacyla biimlenmediini, satlacak rnle ilgisi olan ya da olmayan imajlarnda reklam
vastasyla satldn ifade etmektedir (Harvey, 2006: 320-321).

2
Androjen kavram, sosyal psikolojide kadna ve erkee atfedilen cinsiyet rollerinin ayn bireyde toplanmas olarak
aklanmaktadr.

205

Hegemonik Erkeklik
Bir bedensel nitelik ya da kiilii tanmlayan bir koul olarak tasarlanan ve kadnlktan ayrt
edilebilen erkeklik tarihsel olarak yeni bir kavramdr. Kkeni itibariyle gemii 14. yy kadar uzanan
ve Franszca masculin-Latince masculinus dan retilen masculine szc, en basit ekliyle erkek
anlamna gelmektedir. Erkeklik anlamna gelen masculinity ise, ilk olarak 18. yyn sonlarna doru
kullanlmtr(Petersen, 1998: 42; Erdoan, 2011: 46). Kadnlk kimlii ve pratiinden farkl bir
ekilde, bir iktidar pratii olarak kurumsallaan ve kltrden kltre deiebilen bir kltrel yapnt
olarak erkeklik, erkein toplumsal yaamda nasl dneceini, duyacan ve davranacan
tanmlayan bir pratikler toplamdr(Erdoan, 2011: 47; Akt: Atay, 2004: 14, 20, 23).
Connella gre toplumda farkl dzeylerde erillikler bulunur. Bu erillikler toplumsal cinsiyet
dzeninin yaamsal bir paras olarak kadnlk durumlarndan ya da kendilerine elik eden
diiliklerden bamsz olarak anlalamaz. Giddensgre Connell, erkeklerin sahip olduu iktidar ve
gcn toplumsal cinsiyet eitsizliini nasl yarattn ve srdrdn irdeler(Giddens, 2008: 510).
Giddens, Connell a gre toplumsal cinsiyet ilikilerinin, gndelik etkileimlerin ve uygulamalarn
rnleri olduklarn ve sradan insanlarn zel hayatlarndaki eylemlerin toplumsal dzenlemelerinden
bamsz olmadnn altn izer. Bu dzenlemeler mr boyu ve kuaktan kuaa srekli bir
yeniden retime tabi olmakla birlikte, deiebilmektedir de(Giddens, 2008: 510). Connell toplumdaki
toplumsal cinsiyet dzenini erillikleri ve diillikler arasndaki iktidar alarn biimlendiren e ile
aklamaktadr. Bunlar, emek, iktidar ve kateksistir. Bu yaplar Connella gre birbirinden bamsz
ileyen ama birbiri ile de alakal yaplardr. Connell(1998)de ifade ettii gibi, erkeklik toplumsal ina
srecinde oluan kltrel bir kurgudur ve bu nedenle de belirli bir erkeklikten sz etmenin de
olanakszdr. Ertann Pruksankdan alntlayarak ifade ettii gibi, Erkeklik sosyal bir inadr, her
kltrde belirli bir zamanda temsil edilen birok erkeklik ekli vardr ve bu erkeklikler, nceden var
olmu ya da gelecekte var olacak olanlarla benzer olmayabilir(Pruksank, 2007;15, Aca: 161; Akt:
Ertan, 2009: 111).
Connell gre hegemonik erkeklik, kadnlarla ilgili olduu kadar, ikincil konuma itilmi eitli
erkeklik biimleriyle ilgili olarak da ina edilmektedir. Ona gre; farkl erkeklik biimleri arasndaki
etkileim, ataerkil bir toplumsal dzenin ileyi biiminin ayrlmaz parasdr(Connell, 1998: 245).
Connell, hegemonik erkekliin kamusal yznn ile de iktidar sahibi erkeklerin ne olduuna deil,
ama bu erkeklerin sahip olduu iktidar ayakta tutmann ne olduuna ve bu kadar ok sayda erkein
neyi desteklemeye ynlendirildiine dair olmas gerektiini de kapsadn ifade eder. Hegemonyann
byk oranda rza gerektirdiini belirten Connell ok az erkein, bir Bogart ya da Stallone olduunu
bu nedenle asl olann bu imajlarn ayakta kalmas iin yaplan ibirlii olduunu ifade eder(Connell,
1998: 248).
Connelln da ifade ettii gibi toplumsal cinsiyet ilikilerinin karmakl yadsnamaz. Toplumsal
cinsiyet ilikilerinde tek tip bir stratejiden sz edilemez. Yani bu ilikilerde Connelln da dedii gibi
karm kanlmazdr(Connell, 1998: 249). Toplumsal cinsiyet ilikilerinin karmaklndan sz
eden Connell hegemonik erkekliinde kendi iktidarn retme ve srdrmede de bu karmaklktan
faydalandn syler. Hegemonik erkeklik, olduka tutarl bir biimde, evcimenlie ynelik
almlar ve iddete ynelik almlar, kadn dmanlna ynelik almlar ve heteroseksel ekime
ynelik almlar ayn anda barndrabilir Hegemonik erkeklik, kadnlarla ve tabi klnm
erkekliklerle ilikili olarak ina edilir. Bu teki erkekliklerin aka tanmlanm olmas
gerekmez(Connell, 1998: 249).
Connell tabi klnm erkekliklerin aka tanmnn yaplmasna gerek olmadn ifade etmekle
birlikte hegemonik erkekliin en temel ayrt edici zelliinin heteroseksellik olduunu da
belirtir(s.249). Hegemonik erkeklik tabi klnm erkeklikler stnden bu ekilde kendi iktidarn srr
ve hegemonik erkekliin bu temel ayrt edici zellii ile kendini tabi klnm erkeklikler stnden
yeniden retir. Hegemonik erkeklik ve erkekliin tercih edilen halleri kltrel bir srecin sonunda
olumaktadr ve toplumsal kurumlarn yardmyla da yeniden retilmektedir. Bu yeniden retim
srecinde, homososyal birlikteliklerin nemine vurguda bulunmakta son derece nemlidir.(Ertan,
2009: 108). Ertana gre; yeniden retim srecinde esas olan aslnda heterosekselliin en tepede
oturmaya devam etmesidir.

206

Demez(2005) Connelln erkeklik tanmndan hareketle, erkekliin fiziksel anlam basit bir ey
olmadn ve toplumsal cinsiyet asndan erkekliin boy, pos, ekil, tavr ve hareketi de iine alan
tm yaam biimini ve tm alkanlklar ierdiini ifade eder. Erkekliin, fiziksel becerilere sahip
olmay ve belirli becerilerin eksik kalmasn da iinde barndrdn ve erkeklik ve kadnln bireyin
kendi beden imajnn tesinde bedenin teki insanlara sunulu biimini de kapsayan bir sre
olduunu ifade eder(Demez, 2005: 81). Erkekler, kadn ve erkek arasnda sadece hegemonik bir
iliki olmadn ayn zamanda farkl erkeklik halleri arasnda da hegemonik bir ilikin var olduunu
kefetmitir. Hegemonik erkeklik, dier tm erkeklik biimlerini bastrmakta ve erkek dnyasnda var
olabilmek iin tek bir erkeklik biimini dayatmaktadr(Aka ve Tnel, 2011: 13-14). Beden ile
yakndan ilikili olan hegemonik erkeklik, erkein materyal deil toplumsal olarak icra edilen
bedensel pratikleri yoluyla da ina edilmektedir (Gerschick ve Miller 1994 Akt: Akba, 2012: 11).
Mozaik Erkeklik
Connelln hegemonik erkeklik kavramsallatrmasnn yan sra, hegemonik erkekliin
tanmlamalar alannda kendi erkeklik rntleri ile hegemonik erkeklii badatrmaya alan adeta
mozaik bir erkeklik oluturulduunu ileri sren Tony Colesn almasndan da sz etmek almann
snrlar asndan gereklidir. Coles bu kavram, Connelln hegemonik erkeklik kavram ile
Bourdieunun habitus, sermaye ve alan kavramlar ile badatrarak oluturduu bir kavramla
aklamaya alm ve bu yeni farkl oluum srecine de mozaik erkeklik adn vermitir(Coles,
2008: 238).
Colesa gre mozaik erkeklik kavramn erkeklerin kendi erkekliklerini yeniden oluturmak iin
egemen erkeklik rntlerinden kendilerine uygun olan paralar kendi erkeklik rntleri ile
kaynatrmaktadrlar. Hegemonik erkekliin erkeklik tanmlamalarnn dnda kalan farkl erkeklikler
hegemonik erkeklikten kendilerine uygun olan paralar alp mozaik gibi kendi erkekliklerini
oluturmak iin bir araya demektedirler. Bu mozaik gibi deme ileminden dolay Coles bu srece
Mozaik erkeklik demektedir. Mozaik erkeklik bu anlamda birbiriyle uyumsuz grnen erkeklik
rntlerinin ve bunlara bal yaam tarzlar bir arada olabilir. Bu hegemonik erkeklik tanmnn
dndaki erkeklikler iin yaam alan bulmay mmkn klmaktadr(Coles 2008, s.238). Birbirinden
farkl bu erkeklik imajlar Colesn ifadesi ile bir arada tutarl bir desen oluturabilmektedir. Bu
duruma rnek olarak, gndelik hayatn ak iinde grdmz deneyimlediimiz birok rnek
verilebilir. Grn itibariyle yeni erkeklik imajlarn yanstan, vcut gelitiren, bakml olmak iin
eitli kozmetik rnleri alan ve kullanan erkeklerin davran biimlerinin de ise hegemonik erkeklikle
badaan ynlerini n plana kardn grebilmekteyiz. Coles, erkeklerin erkeklik mzakeresi
yaptn ve hegemonik erkekliin kendi snrlar ierisinde erkekliklerin baz ynleri alp, onlar
kiisel erkeklik anlaylar erevesinde birletirip, kendilerine zg egemen erkeklik standartlarn
oluturmak iin yeniden formle ettikleri bir sreci anlatmaktadr. Mozaik erkekliklerin ina
edildikleri koullar kiiseldir fakat bu mozaik erkeklikler erkeklik alannda geerli hegemonik erkeklik
tanmlamalarna dayanmaktadr(Coles, 2008: 238-239).
Kadnslatrlm Erkeklikler
Kadnslatrlm erkeklikler kitle iletiim aralar yoluyla medyada her gn grdmz
reklamlarda izlediimiz ve kendimizce tanmlamalarda bulunduumuz erkeklik rntlerini ve
bunlara bal davran biimlerini ifade etmek iin kullanmaktayz. Sancarn ifadesiyle(2009)
toplumsal iktidar ilikilerinin hem znesi, hem de nesnesi olmak durumunda olan erkeklik
deneyimlerini anlamadan, modern kapitalist toplumlarn egemen cinsiyet rejimlerini anlamak mmkn
olmamaktadr(s.11).
Deien dnyada bireyler, cinsiyet rejimleri de belli oranda deiiklere gebe kalmakta fakat
mevcut toplumsal cinsiyet dzeninin deimesi ok ayakl bir sreci gerektirdiinden erkeklik
rntleri de ekil ve biim deitirerek, kendini farkl erkeklik imajlarnda yeniden reterek iktidar
alann geniletmeye devam etmektedir. Koyuncunun D. H Lawrencen romanlarndaki erkek
kimliklerinden hareketle ifade ettii gibi: erkek kimliklerinin daha akkan, snrlar belirsiz, hatta
aka kadnsla kayan yaps, ataerkil sistemin dayatt kimlik sylem ve ideolojilerin ne kadar
hassas ve krlgan yaps olduunu gstermektedir(Koyuncu, 2009: 67). Kreselleen dnyada yaam

207

formalarnn deerlerin daha akkan daha kaygan, eilim bklebilen ve ekil deitirebilen formlar
toplumsal ve kltrel bir kurgu olarak hegemonik erkekliinde ayn srece tabi olduunun da resmidir.
Trkiyede televizyon dizilere bakldnda, farkl erkekliklerin temsil edildii grlebilmektedir.
Dizilerde sunulan erkeklik imajlar iinde, hem sert, mao, gl, duygularn belli etmeyen aile iinde
g oda olan, ou zaman baarl vb zelliklere sahip karakterler, hem de duygusal, sevgisini kar
cins rahatlkla belli edebilen, kadnn efkatine ve ynlendirilmesine gereksinim duyan, iir azan,
sanatla ilgilenen, efkatli zelliklere sahip karakterlere yer verilmektedir(Demez, 2005: 158; Akt:
Ertan, 2009: 111).
Erkek bedeninin kadnslatrlarak ekranlarda ve dergilerde, hegemonik erkeklik rntlerinin
dnda kalan erkeklik modellerinin de yer ald medyada grebilmekteyiz. Diane T. Prusank (2007)a
gre yaratlan btn erkeklik modelleri, hegemonik erkeklii reten ve yeniden reten alternatif
sylemlerdir. Hegemonik erkekliin yeniden retimini salayan bu erkeklik modelleri, McRobbiese
gre tamamen hetereroseksel bir erevede insanlara ulatrlmaktadr(Akt: Ertan, 2009: 111).
Prusankn 2007deki genlik dergilerinde erkeklik almasnda kadnslatrlm erkekliklerden sz
etmektedir. Prusank bu almasnda kadnslatrlm ynleri ile n plana karlan erkeklikler
yoluyla hegemonik erkeklikten uzaklalp uzaklalmadn konusunun altn izmektedir(Prusank;
2007; Akt: Ertan, 2009: 111). Prusank bu yeni erkeklikleri kadns ynleri n plana karld kabul
ile kadnslatrlm erkeklikler olarak tanmlamaktadr. Medyada yer alan sz konusu bu erkeklik
rolleri, Hankenin de ifade ettii gibi, domestik ilgilere ve kiiler aras ilikilere daha ak olan
kadnslatrlm erkeklerin inasnn ve kadn ve erkeklerin temelde benzer ilgilerinin olduunun
temsilini oluturmaktadr(Hanke, 1992: 167; Akt: Ertan, 2009: 112).
Erkeklik, erkeklerin yapt ya da dnd ve erkeklerin erkek olmak iin yaptklar, kadn
erkek ilikilerini dikkate alarak kadnlarn yapmad ya da olmad herhangi bir ey, ve son olarak,
baz erkeklerin doutan ya da sonradan yaktrlarak baz dier erkeklerden daha erkek oluudur
(Akt; zbay ve Bali, 2004: 91).
ztrk(2012)e gre, toplumsal cinsiyet beden zerinden kimlikler retir. Bedene ilikin davran
ve nitelikleri deerli ya da deersiz klan bir kltrel ina srecidir. Tarihsel ya da kltrel olarak
deiiklik gsterebilen sz konusu bedensel ina, toplum ya da kltre dhil olan yeler tarafndan
prestijli taklit araclyla elde edilebilir(ztrk, 2012: 43). ztrkn de ifade ettii gibi bedene
ilikin aratrmalar sahip olduumuz bedene ilikindir. Sahip olunan beden, toplumsal cinsiyet
algmza gre sekilendirdiimiz bir nesne konumundadr. Diyet, vcut gelitirme, kozmetik rnler,
estetik ameliyatlar beden zerinden gerekletirdiimiz pratiklerdir.
Medyada yer alan erkek imajlarna bakldnda, sadece hegemonik erkeklik rntleriyle rten
erkeklerin temsilinin grlmedii bir gerektir. Segalin de ifade ettii gibi medyada yer alan erkek
imajlarnda artk kadnslatrlm ve hegemonik erkeklik imajlarn bir arada grmekteyiz. Segale
gre: gnmzde kasl erkek kahraman imgelerine taba tabana zt erkeklik imgelerine rastlamak o
kadar allmam bir ey deildir. Reklamclkta, bir zamanlar kadnlara zg olduu dnlen
mallarn pazar payn ykseltmek iin erkek vcutlar gittike erotikletiriliyor, parfmleniyor,
ssleniyor ve bazen de yumuatlyor(Segal, 1992: 14). Btn bu deiimlere ve bu deiimlerin
medyaya yansmasn yan sra kadnslaan erkeklikler yoluyla da hegemonik erkeklik yeniden
retilmektedir. Gnmz kapitalist toplumlarnda, sz konusu kadnslatrlm rnlerin yeni
kullanclar olarak erkekler de karmza kmaktadr. rnlerin pazarlanmasnda yer verilen erkek
bedeni, tpk kadn bendi gibi sslenip ve erotikletirililip, baklan bir zne konumuna
getirilmektedir(Ertan, 2009: 110).
Medyada ve zellikle televizyon reklamlarnn yeni yzleri sz konusu kadnslatrlm erkekler
tketim toplumun yaratt yeni erkek imajlar sergilenmektedir. Bu erkekliklerin varlnn yan sra
medyada, zelde de reklamlarda hegemonik erkeklik sunumlar devam etmektedir. Her iki imajn bir
arada sergilendii tketim toplumunda erkek bedeni de tpk kadn bedeni gibi arasallatrlmakta ve
nesneletirilmektedir. Ertann da ileri srd gibi buraya kadar anlattklarmzdan, hegemonik
erkeklik rntlerinin yannda, farkl erkeklik rntlerinin de sz konusu edildii ileri
srlebilir(Ertan, 2009: 113).

208

Trkiye balamnda Ertann da belirttii gibi, medyada yer alan erkek imajlarnn, Prusankn
aratrmasnda bulunanlarla ne kadar rttn grmek ok da g deildir. Bu balamda, farkl
erkekliklerin Trk medyasnda temsil ediliyor olmas, geleneksel hakim erkeklik rntlerinden
uzaklald, dier erkeklilerin ve kadnlarn tabi klnmad anlamna gelmemektedir. Trk
medyasnda yer alan erkeklik modelleri zerine yeterli alma bulunmadndan ina edilen
erkekliklerin geleneksel erkeklik rntleriyle olan ilikisinin boyutunu ifade etmek g. Ancak,
Prusank almasndan yola karak Ertann da ifade ettii gibi medyada yer alan bu yeni
kadnslatrlm erkeklikler yoluyla geleneksek erkeklik rntleri yeniden retilmektedir. Bu
anlamda hegemonik erkeklik temsilleri aslnda bu yeni erkeklik rntleri yoluyla yeniden
retilmektedir.
Son yllarda Trk basnda kapitalist gelimenin yeni pazar araylarn bir yansmas olarak tketen
toplum iinde yaratlan yeni tketen erkeklikler aslnda bal bana bir ara konumunda mevcut
hegemonyann tayc ve reticisi konumundadr. Biscolata reklamlarnda yer alan yeni erkeklik
imajlar kadnslatrlm bedenleri ile hegemonik yapnn retimine ve yeniden retimine katk
salamakta, yeni erkekliklerin beden temsilleri ile adeta kadnslatrlm erkeklikler i tketirken
hegemonik erkeklii yeniden retmekte hegemonyay kllerinden var etmektedir. Medyada yer alan
sz konusu kadnslatrlm erkeklikler eer farkl erkekliklerin hegemonik erkekliin snrlarnn
dnda var olabildiinin ayak sesleri olabilseydi hegemonik erkekliin farkl erkeklilerin temsili ile
ikinci planda kald sav dorulanm olurdu. Hegemonik erkekliin en byk yap talarndan
heterosekselliin medya imajlarnda daha yaygn bir ekilde yanslatlyor olmamas ve medyada yer
alan hegemonik erkeklik rntlerinin saysnda azalma olmas beklenirdi.
Ertana gre; eer yeni kadnslatrlm erkeklik rntleri hegemonik erkeklii yeniden retme
arac deilse, toplumsal cinsiyet eitsizliklerin ortadan kalkmas LGBTT bireylerin medyadaki
grnrlnn daha fazla artmas, ecinsel bireylerin ekonomik, politik, kltrel ve sosyal yaam
iinde ayrmcla maruz kalmamas ve homofobinin toplumsal kurumlar ve kltrel yap ierisinde bu
denli yaygn olmamas gerekirdi(Ertan, 2009: 114).
Toplumsal deimenin bu denli hzl ve birey tarafndan iselletirilmesinin kolay olmad gz
nnde bulundurulursa, bu ancak ataerkil toplumsal eitsizlikler dzeyinde yeniden retime yardmc
olarak kullanlan kimlikler olarak aklanabilir. Medyada temsillerini grdmz bu yeni
kadnslatrlm erkekliklerin habercisi olan yeni erkeklik imajlar, hegemonik erkeklik izgisinde
retim ve yeniden retim ilevi grmekte hegemonik erkeklii yeniden retmektedirler.
Metodoloji
almamzda teorik alt yap iin baz kavram, kuram ve daha nce konu ile ilgili yaplm Trke
ve ngilizce kaynaklardan yararlanlmtr. Aratrma nesnesi olarak len firmasnn biskvi rn
olan Biscolata rn iin ekilen reklam filmleri kavramsal ereve ksmnda problematikletirilen
konu iin rnek tekil ettii tespit edilmi ve rn reklamlarna ierik zmlemesi yaplmtr.
Walizer ve Wienir(1978) ierik zmlemesini kaydedilmi enformasyonun ieriini incelemek iin
gelitirilmi sistematik herhangi bir yordam olarak tanmlanmtr Krippendorff(1980) ise ierik
zmlemesini, verilerden balamlarna doru, tekrarlanabilir ve geerli referanslar yapmakta
kullanlan bir aratrma teknii olarak tanmlar(Akt: Ataberk ve Ataberk, 2007: 20). erik
zmlemelerinde medya ieriinin gerek dnya ile karlatrlmas da yaplmaktadr. Birok ierik
zmlemesi gerek kontrol olarak betimlenebilir, burada yaplan belirli bir grubun, olgunun,
zelliin ya da niteliin gerek dnyadan alnm standart bir deerle karlatrlmasdr(Ataberk ve
Ataberk, 2007: 23). Medyada yer alan kadnslatrlm erkeklik imajlar ile gerek toplumsal
yaamda, toplumsal cinsiyet eitsizliklerinin devam ettii yaamada, erkeklik rol ve imajlar ile
karlatrma yaplmtr. ekilen reklam filmlerinden eitli kesitler halinde reklam fotoraflar
alnm ve yorumlama edinimine tabi tutulmutur.
REKLAM ANALZ VE BULGULAR
Biscolata olarak reklammz yapmadan nce "kadnlarn gerekten ne istedii" sorusunu
kendimize sorduk. Kadnlar artk kendilerine ynelik reklamlarda baka gzel kadnlar grmek
istemiyordu. Biz de reklamlarmz iin Biscolata yakkllarn tercih ettik(Biscolata Facebook

209

Sayfas, 2011). Biscolata rnnn Facebook sayfasnda alntladmz gibi, bu ekilde kendilerini
ifade eden firma aslnda u gerein farkndadr. Kitle iletiim aralarnda bir meta olarak kadn
bedeni sergilenmektedir ve deien zaman ve teknoloji akn giden kresel a baz deerlerin de
beraberinde bir takm deiiklikleri getirmitir. Erkek imgesi yeni erkek imajnn gstergesi olarak
ncelikle erkek yaam dergilerinde olmak zere medyada yer alamaya balamtr. Kadnlar, kadn
bedenin dnda erkek bedenin medya ve reklamlarda sunulmasna byk ilgi gstermitir. Bu
durumdan hegemonik erkekliin honut olduu da dnlemez.

Yukarda reklam Biscolata reklam filmlerinden alnm kesitlerden bazlar verilmitir. Biscolata
erkei sevecen ve efkatli grnmnn yannda vcut gelitirme acsndan da sergilenmektedir.
Biscolata reklamlarna gsterilen ilgiyi bu rnlerin reklam oyuncularnn kasl ve gl unsurlar n
plana kartlan reklam oyuncularndan kaynakland grlyor. Sz konusu rn reklamlar
hakknda eitli site ve sosyal paylam sitelerinde yaplan yorumlardan anlald zere kadnlar da
erkek bedeninin medya ve reklamlarda metalatrlmasndan honut. Bu durumun da gstergesi olarak
sosyal medya zerinden alan hesaplar ve takipi saylarndan anlalmaktadr. Btn bunlar olurken
kadnlar asndan sadece kadnlar m metalatrlacak biraz da erkek bedeni metatrlsn hesab
olan durum hegemonik erkeklik asndan da kabul edilesi bir durum olmasa da ba tac edilen ilgi
gren Biscolata reklam oyuncular bu ilgi ve alakadan rant elde etmeye alan film yapmclarnn
Biscolata reklamlarnda rol alan bir oyuncuyu bir dizi filminde barol oyuncusu yapmas mevcut
ilginin ne boyutlarda olduunun resmidir.
Dii ve erkek arasndaki farkllklardan biri de kadnlarn erkeklere gre vcutlarnda daha az ty
olmasdr, kadnlar bu fark daha da belirginletirmek daha da dii grnmek iin neredeyse btn
vcutlarn tylerden arndrmaya almaktadrlar(Moris, 1992: 215; Akt: Kula, 2009: 98). Yeni
kadnslatrlm erkeklik kimlikleriyle bir yandan erkee ayrlm alandaki deerlere sahip karken
te yandan da kadna atfedilen alan istila etmekle, ona da hkim olmay istemektedir(Koyuncu, 2009:
72). Kadnslatrmann erkein iktidar alann yitirmesi olarak grlmemesi gerektii konusunda
uyaran Kathleen Rowe unlar dile getirir: Duyarl erkein grnteki kadnslatrlmas cinsel
farkll ortadan kaldrmaz, tam tersine kadnlardan onlar kadn yapan zellikleri esirgeyerek erkek
iktidarn yeniden salamlatrr( Rowe, 1995: 186; Akt: Koyuncu, 2009: 73). Aslnda bu ataerkil
sistemin kendi iktidarn elinde tutabilmek iin kendi snrlarn amasndan baka bir ey
deildir(Riesere, 2002: 83; Akt: Koyuncu, 2009: 73). Erkeklerin kadnslatrlm erkeklikler yoluyla
bedene ve doaya dn yapmas ya da yapyormu gibi grnmesi, erkeklerin bu yeni erkeklikler
yardmyla iktidar alann terk ettii anlamna gelmez(Koyuncu, 2009: 73). Tketim toplumunda
kadnlarn tketim alanna erkeklerin de potansiyel tketiciler olarak ekilmek istenmesi,, kapitalizme
hizmet ederken, kadnslatrlm erkeklikler de kadn alann da kendi iktidar alanna katarak iktidar
alann geniletmekte kadn ve erkek alann birletirmekte eril deerleri yceltmektedir. Kadn ve
erkek arasndaki hiyerarik dzen toplumsal olarak deimediinden bu durum kadnlarn lehine
olmad gibi, bu durumun gerek bir toplumsal dnmn habercisi olduundan sz edilemez.
Erkek bedeninin g ve dayankllk gibi zelliklerini n plana karan bedensel temsil, erkek ve
kadn arasndaki hiyerarik blnmeye gndermede bulunan dsal hegemonyann srekliliini
salamaya yneldii gibi, ayn zamanda normatif bir erkek bedeni retme yoluyla, erkeklerin birbirleri
arasndaki hiyerarik blnmeye vurgu yapan isel hegemonyay da salama almakta ve srekliliini
salamaktadr(ztrk, 2012: 51).

210

inde bulunduumuz zaman kapitalizmin kendini yeniden retebilmek adna adeta elinden geleni
arkasna koymad ve bunu yapabilmek adna hareketlendirebildii kadar ok deeri hareketlendirdii
ve daha fazla tketim iin belirli stratejiler uygulad bir adr. Reklamlar tketim kltrnde
kitlelere hitap etmede en etkin ekilde kullanlan aralardr. Bu alma kapsamnda reklamlarda
kullanlan elerde cinsiyet olarak deiimin ve bunun toplumda yaratt etki ele alnarak sosyolojik
adan ataerkil bir toplumda erkek beden imaj kullanlarak kadn tketicilere hitap eden ve bu
anlamda da, kadnlar tarafndan byk ilgi gren Biscolata reklamlar analiz edilmitir. Alkn
olduumuz tarzn dnda ve bir o kadar da aslnda ierisinde olan Biscolata reklamlar erkek bedenin
reklamlarda kullanlmasnn Trkiyede bir ilki temsil etmesi anlamnda dikkat ekmekte ve zerine
sz sylenmeye deer bir konu olarak grlmektedir.

Biscolata reklamlarnda Biscolata erkekleri doa ile i ie ve kasl vcutlarnn ve glerinin n
planda olduu ancak yaptklar iler toplumsal cinsiyet asnda erkek imajnn dnda kadna dair
ilerdir. Yukarda verilen reklam grntlerinde de olduu gibi reklamda doa iinde resmedilmi
olan Biscolata erkekleri ilk resimde elinde gitar, ikinci resimde elinde bir iekle grlmektedir.
Hegemonik erkekliin sert duruu, hegemonyac tavr yannda Biscolata erkei daha yumuak ve
lml grnts ile daha kadns bir grnt vermektedir. Toplumsal cinsiyet dayal i blmnde
kadna ait olarak belirlenen mutfak doal ortama tanm ve reklam oyuncusu erkek olduu halle
Biscolata biskvisi yapmaktadr. Kadnn alma yaamnda daha fazla yer alyor olmas toplumsal
cinsiyet dayal baz iblmlerinde kimsi olsa da deiiklere neden olmutur. Anacak mevcut ataerkil
dzen ierisinde mutfak yine kadna ait alan olarak grlr erkek isterse kadna yardmc olur.
Kadnlara ynelik bir reklam olarak Biscolata reklamlar, kadnn kalbine giden yolun mutfaktan
getii klielerinden yola karak erkeklerin deil kadnlarn kalbine giden yolu Biscolata mutfandan
geirmenin yollarn aramaktadr.
Reklamn k temas, hedef kitle olan kadndr. rn tketim kltrnde kadnlarn hayli
tkettii ve tketilmesi iin de tevik edildii ikolatadan yaplm biskvi tarz yiyecek maddeleridir.
Burada asl zerinde durulmas gereken reklam hazrlayan irketin reklam ncesinde yapm olduu
zihinsel manevradr. Reklam filmi ekilmeden nce bir grup kadnla grmeler yaplr ve
hayallerinde mekn anlatmalar istenir daha sonra kadnlarn hayal ettikleri mekn ve imaj stnden
Biscolata erkekleri yaratlr. Bu alma erevesinde tketim kltr ataerkilliin atlaklarndan nasl
yeerdiinin ve tketen kesim olarak kadnlara ynelik bu reklam rneinde erkek bedenin sunumunu
reklam ierisinde sunulan metaforlar yardm ile ortaya konulmaktadr.
Toplumsal cinsiyet kavram, toplum ierisinde erkeklerle btnleen yerler, zamanlar, aletler ve
grevleri, konuma biimleri, anlama biimleri, jest ve mimikleri, beklentileri kadnlarla btnleen
zelliklerden ayrt eder. Tm bunlar toplumsal ve kltrel normlara gre belirlenir. Ataerkil
toplumsallamaya dayal toplumsal cinsiyet kurgusunun dndaki Biskolata erkei hizmet eden,
mutfakta ikolata yapan, doada toplayclk yapan, sevgi, ak ve efkatle btnlemi bir rol
oynamaktadr.

211

Reklamlar ilerinde bulunduklar zamann artlarndan bamsz deillerdir. Buradan hareketle
Biscolata reklamlarndaki erkek imgesi tketim toplumunda deien erkek imajndan bamsz
deildir. Yirmi birinci yzylda Trk toplumunda meydana gelen deiim ve dnmlerin izini,
reklamlara yansyan imajlar yoluyla da gzlemleyebiliriz.. Ancak sz konusu bu deiimler tketim
toplumu, kapitalizmin tketici kitlesini geniletme isteinden bamsz deildir. Bu nedenle mevcut
deiim sinyalleri ne toplumsal yapda temel deiikliklere iarettir, ne de kapitalist pazar arayndan
bamszdr.
SONU YERNE
almamzda toplumsal bir kurum olarak medya ve reklamlarn, toplumsal deiim ve
dnmlerinin nabzn tutmadaki rolne deindik. Tketim kltrnde bireysel yaam biimlerini,
tketim alkanlklarn deitirmede arac olarak medya toplumsal cinsiyet sunumunda nemli bir rol
oynamaktadr. Toplumsal cinsiyet rolleri medyada yer alan reklamlarda sunulan imajlar, stat ve roller
yoluyla sergilenmekte ve bu ekilde de toplumsal cinsiyet eitsizlikleri de yeniden retilmektedir.
Toplumsal cinsiyet eitsizlikleri sadece toplumda ikinci plana itilmi kadnlar zerinden deil, ayn
zamanda hegemonik erkekliin izdii snrlar ierisinde var olmaya alan hegemonik erkekliin
dndaki erkeklikler zerinden de ele alnmaldr. Son dnemde medyann eitli ieriklerinde
hegemonik erkekliin dnda kalan erkeklik imajlarna yer verilmesi toplumsal deiimin medya ve
reklamlara yansmas olarak grlebilir. Fakat sz konusu durum ne sadece toplumsal cinsiyet
eitsizliklerinin deitiini ne de suni bir gndem yaratma abasdr. Medya ve reklamlarn toplumsal
cinsiyet eitsizliklerini yeniden retmedeki rol sadece neden sonu ilikisi olarak ele alnmamas
gereken anlama ve yorumlama edinimine tabi tutulmas gereken karmak bir durumu gstermektedir.
Heteroseksel erkekliin hala erkeklik algsnda barol oynamas bu durumun en bariz rneini
oluturmaktadr. Tketim kltr ile yaratlan ve d grnte, davran biimlerinde daha kadns
olarak gsterilen yeni kadnslatrlm erkeklik imajlar yoluyla mevcut cinsiyet eitsizliklerinin st
rtlmektedir. Hegemonik erkekliin izdii snrlar ierisinde farkl erkeklik davranlarnn bir arada
grnmesi yoluyla hegemonik erkeklik iktidar alann geniletmekte ve kendini yeniden retmektedir.
Hegemonik erkekliin keskin sert duruu, kresel akkan yaam tarzlar, kimlikleri ve imajlarndan
nasiplenerek daha krlgan ve akkan olabilmekte kendini farkl erkeklikler yoluyla da yeniden
retebilmektedir. Bu alma sonucunda rnek reklam resimlerinde de grld gibi hegemonik
erkeklik tanmnn dnda grntlere de konu olan Biscolata erkei ile hegemonik erkeklik yeniden
retilmektedir. Hegemonya kllerinden yeniden domaktadr.
KAYNAKA
Akba, E.(2012). Trkiyede Sosyal Medyada Futbol Taraftarlarnn Erkeklik
Sylemleri(Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi). stanbul Bilgi niversitesi/ Sosyal Bilimler
Enstits, stanbul
Akca, B. E.,Tnel, E.(2011). Erkeklik almalarna Teorik Bir ereve: Feminist almalardan
Hegemonik Erkeklie, i. Medyada Hegemonik Erkek(lik) ve Temsil 2011(Edt. lker
Erdoan), stanbul: Kalkedon Yaynlar, s. 11-39.
Alemdarolu, A., DEMRTA, N.(2004). Biz Trk Erkeklerini Byle Bilmezdik!: Mynette Erkeklik
Halleri, , i Toplum ve Bilim: Erkeklik 2004(Edt. smet Tanl Bora), stanbul: Birikim
Yaynlar, s. 206-224
Ataberk, ., Ataberk (Der)(2007). Medya eriklerini zmlemek: erik, Gstergebilim ve Sylem
zmleme Yntemleri.Ankara: Siyasal Kitabevi

212

Atay, T.(2004). Erkeklik En ok Erkei Ezer, Toplum ve Bilim: Erkeklik 2004 (Edt. smet Tanl
Bora), stanbul: Birikim Yaynlar, s. 11-30
Atay, T.(2012). in i Japon i: Cinsiyet ve Cinsellik zerine Antropolojik Deiniler.stanbul:
letiim Yaynlar 1. Bask
Baudrillard, J.(2012). Tketim Toplumu.stanbul: Ayrnt Yaynlar, 5. Bask
Biskolata, Facebook Sayfas, www.facebook. com. tr
Bocock, R.(2009). Tketim. Ankara: Dost Yaynlar, 3.Bask
Cengiz, K. ve dierleri (2004). Hegemonik Erkekliin Peinden, , i Toplum ve Bilim: Erkeklik
2004(Edt. smet Tanl Bora), stanbul: Birikim Yaynlar, s. 50-70
Coles, T.(2008). Finding Space in the Field of Masculinity: Lived Experiences of Mens
Masculinities, Journal of Sociology, 44; 233, http://online.sagepub.com
Connell, R.W. (1998). Toplumsal Cinsiyet ve ktidar: Toplum, Kii ve Cinsel Politika. stanbul:
Ayrnt Yaynlar, 1. Bask
Demez, G.(2005). Kabadaydan Sanal Delikanlya: Deien Erkek mgesi, stanbul: Babil Yaynlar,
1. Bask
Demez, G.(2011). Sanal Dnyann Kiisel Alan: Bir Sosyal Paylam A Olarak Facebookta
Erkeklik Tartmalar, i. Medyada Hegemonik Erkek(lik) ve Temsil 2011(Edt. lker
Erdoan), stanbul: Kalkedon Yaynlar, s. 325-352
Demir, K. N.,(2009). Erkek Dergilerindeki Reklam Fotoraflarnda (yeniden) retilen Metroseksel
Kimlik, i. Erkekliin Deie(meye)n Halleri 2009 (Edt. Huriye Kuruolu), stanbul. Beta
Yaynlar, 81-102
Demir, N. K.(2006). Kltrel Deiimlerin Reklamlarda Kadn ve Erkek Rol- Modellerine
Yansmas. Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2006 Cilt: 16, Say: 1 Sayfa: 285-304
Dndar, . Z. (2012). Toplumsal Cinsiyet Rollerinin Televizyon Reklamlarna Yansmas , i.
ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar Ocak 2012, 5(1), 121-136
Erdoan, .(2011). Erkek Dergilerinde (Mens Health-fhm Esquire Trkiye rneinde) Hegemonik
Erkeklik, Beden Politikalar ve Yeni Erkek maj, i. Medyada Hegemonik Erkek(lik) ve
Temsil 2011(Edt. lker Erdoan), stanbul: Kalkedon Yaynlar, s. 41-68
Ertan, C.(2009). Trkiyede Erkeklik mgesi ve Ecinsel Kimlii(Yaymlanmam Yksek Lisans
Tezi). Akdeniz niversitesi/ Sosyal Bilimler Enstits, Antalya
Giddens, A.(2000). Sosyoloji. Yay. Haz. Cemal Gzel, Ankara: Ayra Yaynlar.
Giddens, A.(2008). Sosyoloji. stanbul: Krmz Yaynlar.
Harvey, D.(2006). Postmodernliin Durumu. stanbul: Metis Yaynlar
Koyuncu, Y. N.(2009) .D. H. Lawrenceinin Ak Kadnlar ve Lady Chatterleyin Sevgilisi
Romanlarnda stilac Erillik, i. Erkekliin Deie(meye)n Halleri 2009 (Edt. Huriye
Kuruolu), stanbul. Beta Yaynlar, 67-80
Meral, S. P.(2011) .Erkek Hegemonyasnn (Yeniden) retimi: Dergi Reklamlarnda Hegemonik
Erkekliin Temsili, i. Medyada Hegemonik Erkek(lik) ve Temsil 2011(Edt. lker Erdoan),
stanbul: Kalkedon Yaynlar, s. 297-323
Onur, H.,Koyuncu, B.(2004). Hegemonik Erkekliin Grnmeyen yz: Sosyalizasyon Srecinde
Erkeklik Oluumlar ve krizleri zerine Dnceler, , i Toplum ve Bilim: Erkeklik 2004(Edt.
smet Tanl Bora), stanbul: Birikim Yaynlar, s. 31-49
zbay, C., Bali, .(2004) .Erkekliin Ev Halleri, , i Toplum ve Bilim: Erkeklik 2004(Edt. smet
Tanl Bora), stanbul: Birikim Yaynlar, s. 89-103

213

ztrk, A.(2012). Eril Bedenselleme: Hegemonik Erkek Bedeninin nas. FLSF (Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi), 2012 Bahar, say: 13, s. 39-53
Sancar, S.(2011). Erkeklik: mknsz ktidar. stanbul: Metis Yaynlar, 2. Bask
Segal, L.(1992). Ar ekim Deien Erkeklikler Deien Erkekler. stanbul: Ayrnt Yaynlar,
1.Bask.

214

215

LSEDE OKUYAN ERKEK OCUKLARIN DEAL ERKEK ALGISI
zlem CANKURTARAN NTA
1

Emma SAYGI DORU
2

ZET
Gnmzde ataerkil bir iktidara iaret eden erkeklik kavramnn gerekte var olan erkeklik
pratiklerini tam olarak yanstmad dnlmektedir. Son dnemde toplumsal cinsiyet zerine
yaplan tartmalar, erkekliin genel bir tanmnn yaplamayaca nk birbirinden farkl
balamlarn birbirinden farkl erkeklikler rettii zerinde younlamaktadr. Buna ramen,
iktidar, g ve erkeklik hep beraber anlan kavramlar olmulardr. Bildiriye konu olan
almann amac, 1990larda dnyaya gelmi ve u anda iinde bulunduu geliim dnemi itibariyle
toplumdaki rollerini, kimliini belirlemeye alan lise andaki erkek ocuklarn erkeklie dair
fikirlerini renmektir. alma, 2012 yl Ocak aynda Eskiehirde dz bir lisede okumakta olan
toplamda 15-17 ya arasndaki 45 erkek ocukla 7 odak grup grmesi eklinde gerekletirilmitir.
Bildirinin amac, erkek ocuklara yneltilen ideal erkek var mdr, varsa nasl olmaldr, kendilerini
ideal erkek kavram karsnda nasl konumlandrmaktadrlar ve ideal erkek dendiinde ilk akllarna
gelen kii kimdir gibi ak-ulu sorulara verilen cevaplar tartmaktr.
Anahtar Kelimeler: erkeklik, hegemonik erkeklik, toplumsal cinsiyet, ergenlik
ABSTRACT
Masculinity is a concept that helps us analyze the hegemonic structure that is hierarchically
organized among men. According to the hegemonically accepted hierarchical system, some men are
economically, socially, physically, and psychologically more powerful than others. In this study, our
aim was to gatherin formation about adolescents thougts and attitudes about masculinity in a high
school in Eskiehir. By composing focus groups (15-18 age group, 45 boys, 7 focus groups) volunteer
adolescents were gathered and asked to describe what constitutes a man. What are the physical,
phsycological, economical characteristics of an ideal man and whether they can give an example for
an ideal man. As a result, the findings supported the western studies on masculinity with the exception
of the specific example of an ideal man. Male students described a man who is tall and muscular as
physically ideal. An ideal man who never shows his emotions and never cries is psychologically
powerful. He should have the opposite attitude towards homosexualsversuswomensince males are
homophobic in general. An ideal man should be economically powerful to keep his family wealthy.
When the male students were asked to give an example of an ideal man, they preffered an ideological
example. Atatrk (the Turkish leader) is the example of an ideal man because he sacrified his life for
his homeland. He is a hero without dispute. Thatexample is an original finding that shows us the
power of hegemony and ideology on adolescents attitudes about masculinity in Turkey.
Keywords:Masculinity, adolescents, hegemonic masculinity, gender

GR
1970li yllar erkeklik kavramnn sadece biyolojik cinsiyet temelinde ele alnd ve belli bir rol
modele indirgendii yllardr. 1980li yllarda ise feminist hareketle beraber erkeklik kavram,
toplumsal cinsiyet temelinde ele alnmaya allmaktadr(Trk, 2007:5). Buna gre erkeklik
sadece biyolojik bir farkllk deil, toplumsal, kltrel, siyasal bir rnt ierisinde ekil alan ve
iktidarla, iktidara ait olan g ile ilikili olan bir kavramdr(Conell, 2011:831; Jefferson, 2002:65).
1990lara gelindiinde ise tartmalar, erkekliin genel bir tanmnn yaplamayaca nk
birbirinden farkl balamlarn birbirinden farkl erkeklikler rettii zerinde younlamaktadr.
Buna gre, tikellikler zerinden giden erkeklik, balam ierisinde ele alnmaya allmaktadr.
Erkeklik ve erkeklik tanm sre ierisinde farkllklar gsterse de iktidar, g ve erkek hep

1
Do. Dr. Hacettepe niversitesi, ..B.F Sosyal Hizmet Blm.ozlemontas@hacettepe.edu.tr
2
Doktora rencisi, ..B.F Sosyal Hizmet Blm. esaygi@anadolu.edu.tr

216

beraber anlan kavramlar olmulardr. ktidarn her daim erkek egemenliinde olmas kadn-erkek
arasndaki eitsiz ilikinin yorumlanmasnda kilit rol oynamtr. Kltrel ve kurumsal inas ile
birlikte rza ve ikna yoluyla toplumun her kesiminde kabul gren bu eitsiz iliki literatrde
Gramscinin hegemonya kavram ile aklanmaya allmaktadr. Hegemonik erkeklik kavram
1980lerden beri toplumsal cinsiyete dayal eitsizlii aklamaya almaktadr(Conell, 2011: 831).
Son dnemde ise erkekler arasnda da hiyerarik bir dzen olduu iddias iktidar ve erkek ilikisinin
de farkllaabildii zerine vurgu yapmaktadr(Trk, 2007:4). ktidar ve erkekliin sadece belli bir
erkek grubunun elinde olmas erkek-kadn arasndaki hiyerarinin yan sra erkekler arasnda da gce
sahip olan ve ideal erkek diye tanmlanan erkekler ile gce sahip olamayan erkekler arasnda
hiyerarik ve hegemonik bir dzen olduunu ortaya koymaktadr(Coles, 2008: 234; Pinto, 2011:23).
Bu almann amac ise, 1990larda dnyaya gelmi ve u anda iinde bulunduu geliim dnemi
itibariyle toplumdaki rollerini, kimliini belirlemeye alan lise andaki erkek ocuklarn erkeklie
dair fikirlerini renmektir. alma, ideal erkek var mdr, varsa nasl olmaldr ve kendilerini
ideal erkek kavram karsnda nasl konumlandrmaktadrlar gibi sorularla ekillendirilmi ve
ergenlik dnemindeki erkek ocuklarn kendilerini ifade etmeleri ynnde organize edilmitir.
YNTEM
Katlmclar
Bu alma, geliim dnemi itibariyle ergenlik dnemi ierisinde olan erkek ocuklarla
gerekletirilmitir. Ergenlik dnemi cinsel roln kabullenme buna uygun davran rntlerini
gelitirme, duygusal bamszln kazanma, arkadalk ilikilerinde Kabul grme, meslek seimi iin
gerekli olan nkabulleri renme ve kendine uygun meslei seme dnemidir. Bu alma kapsamnda
ergenlik dnemi ierisinde cinsel kimliini ve ona uygun olan davran rntlerini belirlemeye
alan15-17 ya arasndaki 45 erkek ocukla 7 odak grup grmesi gerekletirilmitir. Gruplar 5 ile
8 kiiden oluturulmutur. Grmelerin ortalama sresi 70 dakikadr. Bu almada ama, ayn
geliim dneminde olan erkek ocuklarn erkeklik kavramna ilikin fikirlerini, kendi erkeklik
deneyimleri ve erkeklie ilikin tutumlarn, alkanlklarn renmektir. Gruplar, birbirine yakn ya
aralnda olan, tamam erkek, sosyal, ekonomik ve kltrel yaplar birbirine yakn ailelerden gelen
lise rencilerinden oluturulmutur. Zira, almann gerekletirildii okul Eskiehirde bulunan
merkezi bir lisedir. Eskiehir Cumhuriyet Lisesi toplamda 1500 rencisi olan, kz-erkek karma eitim
veren, 9. ve 10. snflara sabah ve 11 ve 12. snflara le olmak zere iki dnemli akademik eitim
veren genel bir lisedir. Hedefi, niversiteye renci hazrlamak olan bu liseye gelen renciler
genellikle ehir merkezinde ikamet etmektedir. Eskiehirde ehir merkezinde ikamet etmek, ehrin
evresinde ikamet etmekten farkl bir anlam tamaktadr. ehir merkezinde ikamet etmek, ehrin tm
imkanlarndan kolay bir ekilde istifade edebilmeyi beraberinde getirdii iin ekonomik olarak orta
seviyede dzenli bir gelire sahip olmay ve kendine ait bir evi olmasa dahi yksek bir kira bedeli
deyebilmeyi gerektirmektedir. Aratrmaya katlanlara ilikin sosyo-ekonomik veriler
ayrntlandrldnda erkek ocuklarn %93nn kent merkezinde domu olduu grlmektedir.
%45inin 2 ve daha fazla kardei vardr. Aratrmaya katlan ocuklarn oturduklar semtler %68
oranla merkezde yer alan semtlerdir(bir baka deyile orta gelir dzeyinin yerletii mekanlardr),
%68 orannda orta gelir dzeyine sahip olan ocuklarn baba mesleklerine bakldnda genel olarak
eitim gerektiren profesyonel meslekler olduu grlmektedir. Dier taraftan bununla beraber
aratrmaya katlanlarn % 33 alt gelir grubuna ait olan semtlerden gelmektedir. Alt-gelir grubuna
mensup olan ailelerden gelen ocuklarn baba mesleklerine bakldnda ise genel olarak bu kimselerin
isiz olduklar veya emekli olduklar halde ek iler yapmaya alan kimseler olduu grlmektedir.
a) Katlmclarn aylk hanegeliri tablosu
% Hanegeliri
Asgari cret 7.5
1000-2000 aras 65.0
2000 ve zeri 27.5

217

b) Ebeveynlerin doum yeri tablosu
Doum Yeri
Anne Baba
Kent le Ky Kent le Ky
65.0 32.5 2.5 67.5 27.5 5.0
Aratrmaya katlan rencilerin aile gelirlerine bakldnda %65inin hane gelirinin 1000- 2000
YTL aras olduu grlmtr(TK verilerine gre asgari cret 2012 yl itibariyle 658 YTL dir.).
Sadece % 28inin hane geliri 2000 YTL ve zeridir. Katlmclarn geldikleri ailelere ilikin bilgi
vermesi amacyla kendilerine ebeveynlerinin sosyal ve ekonomik durumuna ilikin sorular da
yneltilmitir. Buna gre, anne ve babalarn ortalama % 66s kentte domulardr. ounluu kent
kkenli ailelerden gelen ocuklarn sadece %4 krsal alandan gelen ebeveynlere sahiptir. Dolaysyla
alma, ebeveynleri kentte domu, kendileri de kentte doup, byyen, kente zg davran ve
tutumlar edinmi gen erkeklerin erkeklik algsn anlamaya almaktadr.
c)Katlmclarn ebeveynlerinin eitim seviyeleri ve mesleklerine ilikin tablo
Eitim Anne Baba Toplam
lkretim
37.5 35.5 36.5
Ortaretim
40.0 37.5 39.0
Yksekretim
15.0 25.0 20.0
Eitim yok 7.5 2.5 5.0

Meslek Anne Baba Toplam
Kamu 10.0 35.0 22.5
zel sektr 7.5 27.5 17.5
Emekli 0.0 2.5 1.25
Ev hanm- isiz 82.5 35.0 59.0

Eitim konusuna ilikin verilere bakldnda anne ve babalar arasnda ilkretim ve ortaretim
aamalarnda belirgin bir farkllk olmad grlmektedir. Bununla beraber, yksekretim
aamasnda erkekler ve kadnlar arasndaki fark belirginlemektedir. Trkiye genelinde yksekretim
alm kadnlarn oran 2007 yl Milli Eitim statistiklerine gre %12.7dir. Bu almada yer alan
erkek ocuklarn annelerinin eitim oran ise %15dir. Erkek ocuklarn babalar sz konusu
olduunda ise bu orann % 25 olduu grlmektedir. Ayn ekilde hi eitim almam kadnlarn
oran, erkeklerden 3 kat daha fazladr. Bu durum Trkiyede kadna ynelik eitsiz frsat ilikisi ve
ayrmcln bir gstergesidir.
Ekonomik hayata katlm asndan bakldnda da ebeveynler arasnda belirgin farklar
grlmektedir. Erkekler hem kamu hem de zel sektrde kadnlardan fazla yer almaktadrlar. Erkek
ocuklarn annelerinin %83 orannda ev hanm olduklar grlmektedir. Bu veri, Trkiyede
kadnlarn igcne katlm oranlaryla paralellik gstermektedir zira Trkiyede kadnlarn istihdama
katlm oran %25.4tr(TK, 2004).
d) Katlmclarn ebeveynlerinin ya tablosu
Ya Anne Baba
30-45 aras 67.5 37.5
45 ve zeri 32.5 62.5

218

Ebeveynlerin ya ortalamasna bakldnda ise, kadnlarn %68inin 35-45 ya aralnda olduu
grlmektedir. Erkeklerin ise %63nn 45 ve zeri olduu grlmektedir. Kadnlarn erkeklerden
daha gen yata evleniyor olmas bylesi bir farkllamay beraberinde getirmektedir. Trkiyede
kadnlarn evlilik ya ortalamasna bakldnda 18 ya altnda evlilik gerekletiren kadnlarn
orannn %31.7 olduu, 18-24 ya aralnda evlenenlerin orannn ise %58.7 olduu grlmektedir.
Genel itibariyle kadnlarn Trkiyede ilk evlilik ya kk ve %64 orannda toplum tarafndan
kendisi iin uygun grlen kii ile yaplan evliliklerden olumaktadr(TK, 2006).
Analitik Metot
Bu almada odak grup grmesi yntemi tercih edilmitir. Bunun temel nedeni, odak grup
grmelerinin katlmclarnn bilinli veya yar bilinli eilimlerini, bir konu hakkndaki fikirlerini,
tutumlarn, alkanlklarn ve deneyimlerini derinlemesine ve sosyal, kltrel, siyasal, psikolojik
boyutlaryla beraber ele alnmasna ortam salamasdr( Strauss ve Corbin, 1998; Budak, 2006: 3).
Odak grup grmeleri sonras ses kayt cihazlaryla elde edilen veriler, kada aktarlmtr.
Aratrmacnn odak grup grmeleri bir raportr eliinde gereklemitir. Raportrn ortam ve
balama dnk gzlemleriyle beraber kada aktarlan veriler, temalarna gre gruplandrlmtr.
Tematik analiz, grmelerin hangi temalar zerinde odakland, bu temalarn rgtlenme ekli ve
detaylar erevesinde verilerin irdelenmesi ve yorumlanmasdr(Braun ve Clark, 2006). rnein; her
odak grup grmesinde erkek ocuklar, ecinsellik ve ecinsellerle ilgili bir takm eyler
sylemilerdir. Ecinsellik ve ecinsellerle ilgili sylenen tm cmleler ecinsellik bal altnda bir
araya getirilerek birka defa okunmutur. Bu okumalar esnasnda sylemlerin ierisine gizlenmi
farkl alt-temalar tespit edilmitir. Katlmclar, ecinsellii kmseyip, dlarken kadnlk ve
ecinsellik arasnda balant kurmakta, ecinsellie olumsuz tepki vermektedir. Bu sebeple kadnlar
aalama pratikleri/ homofobik tepkiler bal altnda tm bu veriler tekrar bir araya getirilmi,
aralarndaki benzerlikler saptanmtr. Metin tekrar tekrar belirli temalar erevesinde ayrtrlm,
bylece birbirinden farkl alt-balklar saptanmtr. Tm bu alt balklar saptandktan ve artk yeni bir
kategoriye eriilemeyecei anlaldktan sonra tematik analiz sonlandrlmtr( Strauss ve Corbin,
1990).

Veri Oluturma Sreci
Erkek ocuklara tartmaya yn vermesi amacyla 5 soru yneltilmitir. Erkek kime denir, size
gre ideal bir erkek nasl olmaldr, ideal bir erkek bedeni nasl olmaldr, ideal bir erkein sahip
olmas gereken zellikler nelerdir gibi sorular sorulmu ve ideal bir erkek iin rnek vermeleri
istenmitir. Tartmay ynlendirmek iin sorulan bu sorular konunun gidiatna bal olarak zaman
zaman ayrntlandrlmtr. Erkek ocuklaryla yaplan grmelerde ses kayt cihazlar kullanlm,
sonrasnda ses kaytlarnn zmlemeleri yaplarak tm konumalar kda aktarlmtr. Kda
aktarlan grmelerde iaretlemeler kullanlarak, ocuklarn glmeleri, hayret ettikleri noktalar
metin zerinde kodlanmtr. Bylece, erkek ocuklarnn bilinli olarak sylediklerinin yan sra yar-
bilinli, bilinsiz tepkileri de metin zmlemesinde gz nnde bulundurulmutur. Bununla beraber,
odak grup almasnn doasndan kaynakl dezavantajlar da vardr. Bireysel grlerin grup
ierisinde tam olarak ifade edilememesi, bir kimsenin konuya ilikin detayl grlerinin alnamamas,
erkek ocuklarn grup ierisinde kabul grme istei ve baskn gre uyum salama abas da bu
yntemin doasndan kaynakl snrllklardr(Strauss ve Curbin, 1998).
Aratrmaya katlan ocuklarn odak grup grmelerine gnll katlmlar salanmtr. Odak
grup grmelerine katlmaya istekli erkek ocuklar gruplara ayrlm ve her gruba grmelerin
yaplaca yer, saat ve tarih verilmitir. Katlmclara ncelikle almann konusu ve amalar
hakknda bilgi verilmitir. zellikle almann bal ile ilgili ocuklarn bir sreliine aknlk
yaadklar gzlemlenmitir. Bu aknl takiben almann ieriine ilikin kendi aralarnda
tahminde bulunmaya balamlardr. Odak grup grmelerinin cinsel eitim verme hedefi gttne
dair tahminde bulunan ocuklarn yaadklar tedirginlik yz ifadelerine yansmtr. Yaanan ksa
sreli tedirginlii espri yaparak amaya alan ocuklardan bir ksm erkekliklerini nasl leceimi
merak ettiklerini ifade etmi ve grupta ksa sreli glmelerin yaanmasna neden olmutur. Bununla
beraber, konu baln duyduktan sonra tamamen sessizlie brnen ve konu balna ilikin

219

aklamalar merakla bekleyen erkek ocuklarn da tedirgin bir ruh hali ierisinde beklemeyi tercih
ettikleri grlmtr. Grup grmelerinin balamasyla neredeyse tm katlmclarn tedirginliklerini
ve sessizliklerini zerlerinden attklar ve tartmaya katkda bulunduklar gzlemlenmitir.
Katlmclardan elde edilen veriler, g, bedenin metalamas, erkeklik krizi, hakim erkeklik ideolojisi,
disiplin ve homofobi temalar erevesinde ele alnmtr.
I. Bir ktidar Alan Olarak Erkeklik
Erkeklik, toplumsal alanda kendini bir iktidar alan olarak ina etmektedir. Bu ina sreci, belli
kavramlar etrafnda ekillenmektedir. Buna gre, ideal erkein idealize edilmi karakter zellikleri,
bedeni, ideolojisi, kar cinsi ve/veya ecinsellii aalama pratikleri vardr:
a) deal Erkein deal zellikleri
Odak grup grmelerine ideal erkek kime denir, sizce ideal bir erkek nasl olmaldr gibi ak
ulu bir soru ile balanmtr. Bunun temel nedeni, erkek ocuklarn zihinlerindeki ideal erkek ve
olmas gereken erkek zelliklerini rahat bir biimde, snrlandrlmadan ifade edebilmelerini
salamaktr. Bu soruya yant olarak katlmclar u ifadeleri kullanmlardr.
Ailesine iyi bir i ve hayat salayan
Fiziksel zellikleri nemli deil, ailesini geindirsin, ocuklaryla ilgilensin, kendi ocuklarn
geindirsin, grevlerini bilsin yeter. (K, 17)
Aile otoritesini salayan, ocuuna karsna sahip kan, onlarn kt yola dmesini engelleyen
Karsndakinin dncelerini nceden sezebilmelieinin krlacan bilmeli (E, 17)
deal olan toplumda bir aile kuracak kadar(ekonomik) g sahibi olan erkektir. Gtr nemli
olanngiltere Prensi ok mu ideal, halktan biri olsayd o kadar ilgi grr myd?
Kltr dzeyi yksek olan, ailesi ve karsnn problemlerini dnen, problemleri zen, kadna
sayg duyan, kadna toplumdaki varln hissettiren, mesela kurumlara ba yaparak varln
hissettirebilir, iddeti nplana srmeyen, en ufak durumda kavga karmayan, romantizme nem
veren, yemee eiyle kan, eiyle TV izleyen, kltrl, diyalog kurabilen, anlayan, direnli, her
ekilde kar yol olduuna inanan, iddeti en son yol olarak gren, deerleri olandr. Kimseye muhta
olmadan ailesine bakabilen, ailevi sorunlara lml yaklaan, zm yollar arayan, kendinden
bakasna deer veren, ailesine deer veren erkek ideal erkektir.(, 18).
Odak grup grmelerinin tmne baktmzda ideal erkek dendiinde sklkla kullanlan
ifadelerin ayn olduu grlmtr. Buna gre, Sorumluluk sahibi, koruyup kollayan, drst, adil bir
otorite anlamna gelen (ilevsel gce ait ) kavramlar katlmclar tarafndan 81 kez tekrar edilmitir.
Bununla beraber, kariyer sahibi iyi bir ii olan gibi (ekonomik gce ait) statsel kavramlara 22 kez
gnderme yaplm, Az konuan, beyefendi nerede ne konuacan bilen gibi (duygusal gce ait)
ifadeler ise 25 kez kullanlmtr. G tm bu sylemlerin vurgu yapt ortak kavramdr. Sonu
itibariyle, erkek, hem zel alanda hem kamusal hayatta iktidar sahibi, yneten, gc elinde tutan, bu
gc adil bir ekilde kullanan, kadnlarn aksine ok fazla konuarak kendini ifa etmeyen
kahramans bir figr olarak karmza kmaktadr.
b) Mkemmel Bedenin Sahibi deal Erkek
Erkek ocuklarn ergenlik dnemi itibariyle zerinde en fazla kafa yorduklar nesne phesiz kendi
bedenleridir. Bedenleri, hem kendilerini ifade etmede kullandklar, hem de mekanda kapladklar yeri
simgeleyen bir aratr. Bu sebeple bedene hem somut hem soyut anlamlar yklemektedirler.
Katlmclarla yaplan odak grup grmeleri esnasnda ideal erkek bedenini tarif etmeleri istenmitir.
nsan cinsinin kas gc ve duygular gl olan cinsi(M,17)
Baktn zaman seni korkutacak kadar kasl ama iinde duygusallk olan
Antrenmann yapan, gen vcudu olan, baktn zaman kas grnen (E, 17)
kasl, kll, biraz heybetli olan, durduu yeri belli eden, duruu belli olan(D, 17)

220

1.80, 1.75 boy olmal, en dk 1.70 veya 1.75(F, 17)
Ne ok uzun olmal, ne de ok ksa olmal, 1.80, 1.85 aras boy iyi (D, 18)
Bir erkee baktnda boylu, poslu, karizmatik, dieri elimsiz, clz, kendine gveni
olmayanerkeklerin bir de buradan bakmas lazm. (K, 18)
Bunlarla beraber, katlmclarn szbirlii etmiesine, (fiziksel gce ait )defalarca kullandklar
kavramlar ise yledir: deal erkek spor, fitness, boks, yzme gibi vcudu biimlendiren sporlarla
uramal veya csseli olmal (201 kez), sarndan veya sa olmayandan erkek olmaz ifadeleri 14
kez kullanlmtr . ocuklarn bir ksm genetik olarak sz konusu ideal fiziksel zelliklere ulaacak
olsa bile ideal erkek tanmn bu ekilde yapan ocuklarn nemli bir ksm geliimsel zellikleri
dikkate alndnda bu llere gelecekte de sahip olamayacaklardr. zellikle sosyo-ekonomik dzeyi
ve dolaysyla beslenme koullar zayf olan ocuklarn, daha salkl beslenme koullarna sahip olan
ocuklarla ayn ideal erkek vcudunu tanmlam olmalar anlamldr. Bireyin eriemeyecei bir
bedeni, ideal bir beden olarak sunmas daha nce yaplan almalarda bireyi imkansz bir pozisyon
ierisine sokan birbirine zt iki yn anlamna gelen ift-dm olarak tanmlanmaktadr(Bordo,
1999:242; Norman, 2011: 431). Sonu olarak, ideal erkek genellikle reklamlarda sunulduu zere spor
yapan, kasl, atletik vcutlu, gl, erotize edilmi bir bedendir. Bu erkek modelini idealize eden erkek
ocuklarnn hibiri sz konusu fiziksel zelliklere henz sahip olmasa da fiziksel olarak aba sarf
etmek gereklilii konusunda hemfikirdir.
c)Erkeklik Krizi
deal erkee atfedilen birbirinden stn nitelikler bir sre sonra idealize edilen erkekle, gerek
erkek arasndaki elikiye dnmektedir. Bu durum ise erkeklik almalarnda erkeklik krizi
olarak adlandrlmaktadr. Katlmclarla yaplan odak grup grmeleri erkeklik krizinin farkl
boyutlarnn varlna iaret etmektedir.
Bence tam olarak ideal erkek olamaz. inde iyiyse, evini aksatr, evinde iyiyse ii yoktur, ikisi
ayn anda zordur. (C, 18). Bu konumann zerine bu konumay destekleyecek bir dier erkek
ocuk,
Genelde kadnlar hem komik hem de karizmatik erkek istiyorlar ama zaten bu iki zellik beraber
barnamaz ki, ikisi bir arada olamaz. rnein, Kenan mirzalolunu dnecek olursak, karizmatik
ama komik deil, Cem Ylmaz ise komik ama karizmatik deil, bu ikisinin tersine ahan Gkbakar
var ne komik ne de karizmatik(F, 18).
Aratrmaya katlan ocuklarn zihninde her ne kadar halihazrda fiziksel olarak ulalmas gereken
ideal bir erkek bedeni olsa da duygusal, kiisel zellikleri asndan ideal bir erkein varlna,
gerek olup olamayacana dair pheler vardr. Erkek ocuklardan biri Barack Obamay ideal erkee
rnek vererek;
Her ey var onda, yakkl, kariyer tamam, niversite bitirmi, ailesi var.(A, 16). Bir dieri
ise bu cmlelerin zerine Biz (Barack Obamay kastederek) d grnn biliyoruz, iini
bilmiyoruz, belki ailesinden ayrlacak, sekreteriyle ilikisi varBaz st dzey insanlar btn
potansiyellerini evreye verdikleri iin aile yaants genellikle kstl oluyor. O da ideal olmasn
engelliyor.(F., 17)
Yine bir baka diyalog u karlkl konumalarla devam etmitir. Erkek ocuklardan biri popler
dizilerden biri olan yle Bir Geer Zaman Ki dizisinde yer alan bir karakterin ideal erkek olduunu
u cmlelerle ifade etmitir: Adam, zengin, varlkl, giyimi dzgn, kardeini dnyor.( Y, 16)
Buna karlk bir dier erkek ocuk ise Ama ideal erkek kendisi de mutlu olmal, o adam kardeini
seviyor ama bunun karlnda kardei mutlu olsun diye fedakarlk yapyor. nsanlar hayata bir defa
gelirler, hem kendisi mutlu olsun, hem de etrafndakiler(F, 16) ifadesiyle ideal erkekten beklenen
fedakrln ve duygusalln, bireyin mutluluu ile elitiini sylemitir.
Bir baka grup grmesinde aratrmaya katlan bir ocuk Brad Pitti ideal erkek diye
tanmlarken, zengin, karizmatik, nl ve hretli olduunu ifade etmitir. Ancak, hemen arkasndan
grubun bir dier yesi Brad Pittin Angelina Jolie ile evli olmasna ramen bu evlilikte baarl

221

olamadn u ifadeleri kullanarak belirtmitir: Ka kez boanmann eiine geldiler, bence Brad
Pitt sradan bir kadnla evli olsa dahi yine problemler ortaya kacak nk (erkekten) istekler ok
fazla, kadnda da var, erkekte de, komik, yakkl, aileye zaman ayran, romantik olan, insann
istekleriyle snrlanabilen bir ey deil bu yzden hep mutsuzluk olacaktr.(B, 17)
Grup tarafndan, kabul grmek, erkek olduunu kantlamak zorunda hisseden erkekler erkeklik
krizi ile ba etmek iin kendilerini hakim erkeklik davran kalplarn sergilemek durumunda
hissetmektedir. Her ne kadar ataerkil sylemin farknda olsalar da dikkatlerden kamamas gereken bir
nokta var ki, o da ergenlik dneminde olan erkek ocuklarn tamamen ataerkil klie bir sylemden
yola kmyor olmalardr. 15-18 ya aralnda olan erkek ocuklar, babalarnn aksine zel alana da
ihtimam gstermenin gerekli olduunu, kadnlarn ve ocuklarn duygular olduunu, onlarla
ilgilenilmesi gerektiini dnmektedirler.
d) deal - deolojik erkek : Atatrk
Hakim erkeklik deerleri, hegemonik erkeklik, eril iktidar tartmalar Trkiye zelinde bir ideal
erkek rnei sunmaktadr. Bu rnek hakim ideoloji tarafndan ideal erkek olarak sunulan
Atatrktr. Odak grmelerinin nde erkek denince, ocuklar kendiliinden Atatrk ideal erkek
olarak rnek vermitir. Erkek ocuklar Atatrkn ideal olduunu ve u zellikleri tadn dile
getirmilerdir: yi, yiit, ileri grl, cesur, zeki, vatansever, soukkanl, sorumluluk sahibi, hemen
karar verebilen, iyi bir lider, iyi bir devlet bakan, kendi karlarn n plana almayan, yeri geldiinde
kendi ayakkabs bile olmadan fedakarlk yapan bir kii. Tm bu ifadelere katlan bir erkek ocuk
Atatrkn de aslnda ideal bir erkek olmadn nk aile hayatn kuramadn u cmlelerle
ifade etmitir Bence, Atatrk ideal erkek ama tam olarak ideal deil nk aile yaants yok,
kadnlar iin(ideal erkek) deil, aile yaantsna ok nem gstermiyor.(H, 18). Bunun zerine
tartma bir baka erkek ocuun Atatrk savunmasyla yle devam etmitir, deal erkek tanm
deiir, benim iin, mesela vatan iin kendi planlarn geriye atm, vatan, milleti iin alan, toplum
ierisinde vlen (bir kimse)ama sadece kars iin(ideal bir erkek) deil, yksek bir karakteri var,
baz prensipleri var, ideal erkein ideal prensipleri olur.(Y, 16). Bir dier erkek ocuun da
Atatrkn eksik bir erkek olarak tanmlanmasna gnl raz olmam ve u szlerle Atatrk
savunmutur, toplum iin lider, ideal lider. Tm bu tartma sreci yaanrken grup gerilmi ve
Atatrk eksik bulan ocuk bir anda sz bombardmanna tutulmutur. Atatrk iin olumsuz
herhangi bir fikir beyan etmesi, ocuun kendini savunmak durumunda kalmas ve yanl anlaldn
anlatmaya abalamas ile bir sreliine grup ii gerginlik yaanmasna neden olmutur. En nihayetinde
Atatrkn eksik olamayaca, ideal olduu fikri ynnde grup ierisinde biraz da zorunlu bir oybirlii
salanmtr. erisinde yaadklar sosyal, siyasal, kltrel ortamn kodlaryla ve ideolojik
retileriyle byyen erkek ocuklarn ideal erkek dendiinde Atatrk rnek olarak vermesi aslnda
yapnn zne zerindeki etkisine iaret ederken, bir baka birey, olaylar, olgular anlamlandrrken
znel algsn ve yorumlama srecini iin iine katmaktadr. Bu rnekte, ataerkil hakim ideolojinin
znel algy bask altna almas ve bir bask oluturarak, eletiriyi bertaraf etmesi sz konusudur.
zellikle ergenlik dneminde olan erkek ocuklarnn gruba dhil olma, aitlik hissi gelitirme ve
dlanma korkularnn st seviyede olmas, gruptan kabul grmek iin hissetmedikleri, inanmadklar
fikirleri ifade etmelerine veya davranlar gstermelerine sebep olabilmektedir.
II. zel Alan- Kadn likisini Denetleyen Erkek
Kamusal alan, genellikle erkekle zdeletirilirken zel alan kadnla ilikilendirilmektedir. Buna
ramen zel alan disipline etmek ve otorite kurmak sz konusu olduunda erkeklerin zel alana
hkmetme sreci denetleme yetkisiyle tescil edilmektedir. Bylece erkekler, hakim erkeklik
deerlerini pratik etmekte ve g kaybna uramamaktadrlar. Ebeveynlerini rol model alarak yetien
erkek ocuklarn bu alandaki rol paylamna ilikin sylemleri yledir:
Yarg ilerini babam, yrtme ilerini annem yapar.( F, 18),
Babam, alr, eve gelir baka hibir eyle ilgilenmez, dinlenir sonra uyur, ocuklaryla
ilgilenmeyi unutur, hibir fikri yoktur ocuklaryla ilgili mesela. Annem yapar btn ileri, biz de
onunla hallederiz ilerimizi..( Y, 18)

222

Erkek, baskn olmal, karsna kar, aileyi ynetecek nk, karsnn kararlarn dinler ama son
sz onun olmal, kontrol ele almal, brakmamal. Herkesin dncesini almal ama son karar kendisi
vermelidir.( M, 17)
Babam, sonuta aile reisi, pek yanalmaz yanna, o yzden annem bulur zm(, 18)
Dnceleriyle annem babam hep ikna eder, daha kabiliyetlidir.( , 18)
Kadn senin szn dinleyecek, kadn erkee saygl olacak, o zaman erkek kadna sevgisini
gsterecek( E, 17).
Erkee hibir ey olmaz, kendi kazanr kendi yer ama kadn yle deil, kendine bakamaz,
babasnn evine dnmesi gerekir, ama dnmesi de ok zordur.(M, 17)
iddete urayan bir kadn sopasn yiyecek ama yine de oturacak nk devamn dnr ben ne
yapacam diye..(D, 18)
Kadn, ev temizler, yemek yapar, ocuk bakar ama kadn yoksa ve eer kimse grmyorsa o
zaman erkek bu ileri yapabilir ama asla karsnn yannda yapmamal, yemei de temizlii de
ellememeli.(C, 18)
Kadnlarn duygu ynleri ar basyor, bence yle bir ayrm yaplabilir: duygu ve mantk. Mantk
olarak ikisi de ayn olabilir ancak kadnlarn duygusal ynleri ar basyor. (, 18).
Aile ierisinde toplumsal cinsiyete dayal iblm ve rol dalm, erkek ocuklar arasnda
doal, olmas gereken olarak tanmlanmaktadr. Hegemonik erkeklik erevesinde katlmclarn
onay verdikleri eril iktidar rol, zel alan denetleyen, disipline eden, yneten erkektir. Bu
ifadelerin yan sra babalarndan ve babalarnn sergiledii rol modelden memnun olan ocuklar da
aratrmaya dahil olmulardr. Babasnn gsterdii ilgiden ve sevgiden memnun olan erkek ocuklar
duygularn u ifadelerle belirtmilerdir:
Babama ok zeniyorum, akll ve ilgili olmas ok houma gidiyor.( C, 18)
Ben babam rnek alyorum mesela, nerede oturacan, nerede kalkacan, konuacan ok iyi
bilir.(O, 18)
Benim babam idealdir. Herkes evrede ona gpta eder, sayg duyar, sorduun sorunun cevabn
mutlaka alrsn. Bir konuya hi dar adan bakmyor, hep geni adan bakyor. Makine mhendisi,
yabanc dili var, yurtdnda okumu zaten.(E, 16)
Babam idealdir, ie gider bo durmaz, mesela taksicilik yapyor aslnda emekli. Eve gelir yemek
hazrlanana kadar bizimle sohbet eder, akam sohbeti, ay falan, gayet sabrldr, bir olay karsnda
kendini hemen koy vermez, ben de onun gibi yapmaya alyorum mesela.( A, 18)
Tm bu olumlu ve olumsuz ifadelerin ortak bir zellii toplumsal cinsiyete dayal rol dalmn
onaylamalar ve ideal olan babann yine ayn toplumsal cinsiyete dayal iblm erevesinde
yorumlanmas ve kabul grmesidir.
a) Kadnlar Aalama Pratikleri/Homofobik Tepkiler
Aratrmaya katlan ocuklarn ideal erkek tanmlarnn bir ksm kadna ait pratikleri ve bu
pratikleri gsteren erkek ocuklar kmseme zerine kuruludur. rnein, bir erkek ocuk ideal
erkei tanmlarken erkek dediin kar gibi ok konumayacak, cvtmayacak, nerede ne konuacan
bilecek( , 17)ifadesini kullanmtr. Yine bir dier erkek ocuk ideal erkek aile ierisinde sohbet
etmeli ama darya kar suskun olmal, ak vermemeli(A, 18) demitir. Bir stnlk simgesi olarak
yorumladklar suskunluk erkee has bir pratiktir. Suskunluk ve gl grnmeye ilikin bir dier
ocuun ifadesi cenazede mesela, bakarm hep kadnlar alar, erkekler alamaz susar, belki o da
alar ama iinden alamal, darya kar gl, ayakta durmal (, 18) olmutur. ok konumak ve
duygularn belli etmek erkek ocuklar arasnda kadnlara has bir zellik olarak kabul edilmekte ve
zayflk veya tam erkek olamamak anlamna gelmektedir. zellikle ok konumak ve kzlarla
konumak erkek ocuklarn homofobik tepkiler vermesine neden olmaktadr(Atay, 2004:28). Bu
duruma rnek olarak grup almalarndan birinde u konumalar yaplmtr, Baz erkeklerin hi

223

erkek arkada yok, kzlarla byle kol kola girip dolayorlar..Kzlarla dolarsn ama yle
dolamazsn, bunlar kz muhabbeti yapyorlar . Bir erkein tm arkadalar kzsa birazck
phelenirim.(Alper , 18)Bu cmle zerine bir dier grup yesi sylenenleri destekler nitelikte
Bence bu yata balyor bir eyler, eilmeye bu yata balyor adam. Mesela bizim bir komu
vard, adam karsndan daha ok evle ilgileniyordu, masa rts alnacak, adam gider beenir, alrd.(
A.,18) demitir. Dier bir odak grup grmesinde erkek kimdir? sorusuna yant olarak kadn
olmayan( F.18) ifadesini kullanm, grup bu ifadeyi glmelerle onaylamtr. Bununla beraber
kadna ait kabul edilen ss eyalarn takmak Basow (1992:80) tarafndan kadnslktan duyulan
korku ifadesiyle kavramsallatrlmtr. Basow, erkeklerin kadnlk korkusunun ve kadn
dmanlnn giyim konusunda kendini gsterdiini ifade etmitir. Her ne kadar sa uzun aile
babas olmaz, kz vermezler diyen erkek ocuklar olsa da genel itibariyle bu almaya katlan
erkek ocuklar arasnda san uzatlmas veya kpe takmak tuhaf karlanmamaktadr. rnein kpe
takmak bu ya grubu arasnda bir sorun tekil etmemektedir. Kpe takan bir erkek aile ii
sorumluluklarn yerine getiriyorsa bir mesele yoktur. Babam da genken sa uzatmak istiyormu,
dedem izin vermemi( S, 17) gibi ifadeler grup tartmalarnda yer almtr(Ertan, 2008: 3). Bedenini
bakan gz araclyla tanmlayan erkek ocuklar kpe takmay kadnslkla ilikilendirmek yerine
iinde bulunduu topluluktan farkl olduunu gstermek iin kullanlan bir ara olarak
tanmlamaktadrlar.
TARTIMA
Feminist teori, toplumsal alanda cinsler aras eitsiz bir ilikinin varlndan sz etmekte tm
toplumsal ilikilerin kadnn ikincillemesi, smrlmesi ve dlanmas zerine kurulu olduunu iddia
etmektedir. Bu eitsiz ilikiyi irdelemek, varolan tabloyu eletirel bir biimde analiz etmek zere
kadnlarla kadn anlamak zere almalar yaplmakta ve kuram kendini gelitirmektedir. 1990l
yllarla beraber ise sadece kadn zerine odakl almalar yerine bu eitsiz ilikinin kar tarafnda yer
alan erkeklerin dnyay alglama biimi, toplumsal ilikileri nasl yorumladklar, kendilerini
toplumsal alanda nasl konumlandrdklar zerine almalar yaplmaktadr.
Literatrde zellikle referans gsterilen ve erkeklik almasnn milad olan Conell (1987)in
almas ve sonrasnda yaplan almalar gstermektedir ki erkeklik g ve gcn mikro-sosyal
ilikilere yansmas halinde rgtlenmitir. Buna gre, iktidarn meru klmak kimi zaman iddete
bavurmay gerekli klabilir bu sebeple iddet erkekler iin kabul edilebilir meru bir ara haline
gelebilmektedir(Sennett, ; Foucault, 2005; Agnich, 2007). Bu almadan elde edilen veriler, gen
erkeklerin Conellin(1995) tanmlad hakim erkeklik durumunu kabullendiklerini, iktidarlar
karsnda zne konumunda bulunan kar cinsi veya ecinselleri disipline etme, gzetme hakkn
elinde tutmay normal karladklarn gstermektedir. Sz konusu eril iktidar, toplumsal ilikilerin
neredeyse btnnde kendinden olmayan dier bir deile kadn veya ecinsel olan disipline etmek,
gzetlemek, denetlemek, bask altna almak gerekirse iddete bavurmak zere
rgtlenmitir(Foucault, 2005: 55). Tm bu toplumsal ilikiler ierisinde byyen erkek ocuklar da
var olan durumu iselletirerek ideal erkein koruyan, kollayan, ekonomik ve duygusal anlamda
istikrarl ve gl olmas gerektiini ifade etmektedirler.
Erkek ocuklar, duygusal olarak gl olmas gerektiini ifade ettikleri ideal erkein bedeninin
de gl grnmesi gerektiini ifade etmilerdir. Dolaysyla, kendi bedenlerinden farkl bir beden
tarif eden ocuklarn kendi bedenlerine yabanclamalar sz konusudur. Tm bu yabanclama
srecini etkileyen nemli bir etken ise iinde bulunduklar ekonomik, sosyal, kltrel ortamlarn temel
belirleyicilerinden olan hakim erkeklik temsillerini pompalayan tketim kltr, ve onun arac olan
medyadr. Tketim kltr deerleriyle hareket eden medya, kesintisiz bir ekilde
Foucaultnun(1993) ifadesiyle hazzn nesnesi haline getirilmi erkek bedenini idealize etmekte bu
erkek bedenine ulamann yollarn sunmaktadr. Spor ve egzersiz yapmak, moday takip etmek, diyet,
cerrahi mdahaleler ideal erkek bedenini elde etmenin, onu baklacak, grnr estetik bir nesne
klmann aralardr( Monaghan, 2007; Robertson, 2006; Atkinson, 2008; Dworkin and Wachs 2009,
Norman, 2011). Trkiyede yaplan bu alma da gstermektedir ki, odak grup grmesine katlan
tm erkek ocuklar istisnasz bir biimde kasl, atletik, uzun boylu bir erkek vcudu
tanmlamaktadrlar. Erkek ocuklar idealize edilmi erkek bedenini ulalmas gereken hedef olarak

224

tarif etmektedir. Katlmclar, ideal bedene ulamak iin en etkin yol olarak ise heteroseksel
erkekliin altn en fazla izen spor faaliyetine iaret etmilerdir (Anderson, 2002: 861).
deal olana ulamann bir aba gerektirmesi, kimi zaman ise abaya ramen bile elde
edilemeyecek olmas durumu literatrde erkeklik krizi olarak adlandrlmaktadr. Bu erevede
almaya katlan erkek ocuklara bakldnda henz igc piyasasna katlmam olan erkek
ocuklar ekonomik olarak deil ama duygusal olarak kadnlarn beklentilerine cevap veren erkek
modeline ulaamayacaklarnn farknda grnmektedirler. Bir erkein hem hassas hem gl, hem
karizmatik hem komik, hem iten hem mesafeli olamayacan ve bu beklentinin fazla olduunu ifade
etmektedirler.
Trkiye zelinde erkeklik almalar yeterli grnmemektedir. Bununla beraber, Connelln
almalar bata olmak zere erkeklik almalar Batl, orta-snf, beyaz erkei merkeze alarak, onu
tanmlamaya almaktadr. Oysa, Ortadou erkeklik pratikleri, Latin veya Akdeniz erkeklik
pratiklerinden farkldr(Sancar, 2008). Her ne kadar toplumsal ilikilerin tmn iine alan kapsayc
erkeklik kavramndan bahsedilse de her kltrn kendi ierisindeki deerlerden etkilenerek oluan
kendine has erkeklik pratikleri ve ideal erkek rnekleri vardr. Bu alma zelinde Trkiyede erkek
ocuklarn idealindeki erkek rneinin Atatrk olduu grlmektedir. Savaln ehitlik
mertebesiyle dllendirildii, vatan uruna hayatn ortaya koymann onurlu bir davran olduu,
cesaretin vld bu kltrn bylesi bir rnee iaret etmesi artc deildir(Bilgin, 2004). Popler
kltrn etkisiyle vcudun nesneletii bir rnekten te Atatrkn cesareti, ileri grll,
fedakrl idealletirilmektedir. Hkim ideolojinin ve kltrel deerlerin bireyin dnyay
anlamlandrmasndaki baskn etkisi Trkiye zelinde yaplacak ileriki almalarda da irdelenmelidir.
Bat merkezli almalarn aksine erkeklik sadece igc piyasasndaki dnmler ve tketim
kltrnn etkileriyle ekillenmemekte slam ve laik kltrn etkilerini de barndrmaktadr.
Bunlara ek olarak erkek olmak kar cinsten veya ecinsel olmamak anlamna gelmektedir.
Erkekler, kendi erkekliklerinin altn izmek iin kadnn tersi davranlar sergilemeyi nemsemekte
veya ecinsellik zerine alayc, aalayc bir dil kullanmaktadr(Kimmel, 1994:147) . Dier bir
deile, erkek ocuklar kadn ve ecinsel sz konusu olduu anda homofobik tepkiler vermektedirler.
Homofobik tepkiler, erkek ocuklarn kendi erkekliklerini kadndan ve ecinsellerden farkl olmak
zerine ina etmeleri ve bu snrlar netletirmek iin aba harcamalarna verilen isimdir(Kimmel,
1994: 147; Stein, 2005:602; McCormak ve Anderson, 2010). Bu almada da erkek ocuklar, kadna
benzemekten duyduklar korkuyu dile getirmilerdir veya ecinsel olduklar ynnde herhangi bir
yanl anlamay nleyecek sylemlerde bulunmulardr. Buna ramen Basowun(1992) iddiasnn
tersine kadna ait kabul edilen ss eyalarn veya kadn gibi sa uzatmakta bir saknca
grmemektedirler. Aksine post-modernizmin etkilerini tayan 90l yllarda doan katlmclar, bu tr
aksesuarlarn kendilerini farkl kld dncesini tamaktadrlar.
Sonu olarak, her ne kadar ataerkil deerleri, tketim kltrn, hakim erkeklik deerlerini,
ideolojik retilerle harmanlayarak ideal erkek tanm yapsalar da, ergen erkek ocuklarn pro-
feminist harekete ait deerleri de tadklar ifade edilebilir grnmektedir. Erkein, kamusal alan
kadar, zel alanda da sorumluluklar olduunu, kadna deer vermesi gerektiini, ocuklaryla
yakndan ilgilenmesi gerektiini ifade etmilerdir. Bu tespitleri, her ne kadar hakim gc elinde
tutmak isteseler de belli bir deiime ihtiyalar olduuna iaret etmektedir. Kendi yaadklar aile-ii
deneyimlerin eksikliklerinden beslendiini dndmz bu alg, erkek ocuklarnn babalarndan
nispeten farkl olaca ynnde sinyaller vermektedir.
KAYNAKA
Agnich, L. (2007).MasculinitiesandSexualViolenceamong a Sample of Clients of StreerProstitutes. a
master of science in sociology, Blacksburgh.
Altndal, Y. (2009). Erkeksiz Siyasetin Erksiz Dublrleri, Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Dergisi, 12 (21), 351-367.
Anderson, E. (2002). OpenlyGayAthletes: ContestingHegemonicMasculinity in a Homophobic
Environment. Gender&Society, 16: 6.

225

Atay, T. (2004). Erkeklik En ok Erkei Ezer.Toplum ve Bilim Dergisi, Gz (101)11-30.
Atkinson, M. (2008) Exploring Male Femininity in the Crisis: Men andCosmeticSurgery.Body
&Society, 14: 67:87.
Basow, S. A. (1992). GenderStereotypesandRoles, Pacific Grove, Ca:Brooks/Cole.
Bordo, S. (1999).The Male Body: A New Look at Men in PublicandPrivate. New York, NY: Farrar,
StrausandGiroux.
Bourdieu, P. (1998).MasculineDomination, Cambridge: PolityPress.
Braun, V. AndClarke V. (2006). Using thematicanalysis in psychology. QualitativeResearch in
Psychology, 3: 77-101.
Kurtulu, C., Ura U. T., nder K. (2004).Hegemonik Erkekliin Peinden. Toplum ve Bilim
Dergisi, Gz (101) 50-70.
Coles, T. (2008).Finding Space in theField of Masculinity : LivedExperiences of
Men'sMasculinities.Journal of Sociology, Sage Publications. http://www.sagepublications.com.
Conell, R. W. (1998).Toplumsal Cinsiyet ve ktidar. Cem Soydemir (ev), Ayrnt Yaynlar,
stanbul. Seluk letiim, 5, 2, 2008.
Connell R. W.,Messerschmidt, J. (2005) Hegemonic Masculinity : Rethinking the
Concept.Gender&Society, Sage Publications. http://www.sagepublications.com
Connell, R. W. (1995).Masculinities. Cambridge PolityPress.
Connell, R. W.(2003). The Role of Men andBoys in AchievingGenderEquality. United Nations
DivisionfortheAdvancement of Women (DAW) in Collaboration with International
LabourOrganization (ILO) Joint United Nations Programmes on HIV/AIDS (UNAIDS) United
Nations Development Programme (UNDP) ExpertGroup Meeting on The role of men andboys
in achievinggenderequality 21th to 24 October 2003,Brazil.
olakolu, B., Doaner, E. Doaner, M. (2008). Televizyon Reklamlarna Toplumsal Cinsiyetin
Yansmas: Erkek Analizi. Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18(2), 333-342.
Dworkin, S. L., F. L. Wachs. (2009).Body Panic: Gender, Health, andtheSelling of Fitness. New York:
New York UniversityPress.
Ertan, C. (2008).HegemonicMasculinityandHomosexuality: SomeReflections on Turkey, Ethos:
Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar,1- 4.
Foucault M. (1993).Cinselliin Tarihi-1, HlyaTufan (ev), AFA Yaynlar, stanbul.
Foucault, M. (2005.) zne ve ktidar, Ayrnt Yaynlar, stanbul.
Gill, R.,Henwood, K.,McLean, C. (2005). Body ProjectsandtheRegulation of NormativeMasculinity.
Body &Society, Sage Publications. http://bod.sageup.com.
Grogan, S. (1999). Body Image: Understanding Body Dissatisfaction in Men, WomenandChildren.
London: Routledge.
Habermas, J. (1989).Critical TheoryandSociety: A Reader. S. E. Bronner, D. M. Kellner (Ed.), Noran
Erol (ev.). www.birikimdergisi.com.
Jefferson, T. (2002). Subordinating Hegemonic Masculinity. Theoretical Criminology. Sage
Publications London:ThousandOaksand New Delhi.
Kalaycolu, E. (1983).Karlatrmal Siyasal Katlma. stanbul niversitesi Siyasal Bilimler
Fakltesi Yayn No:10, stanbul.
Kimmel, M.(1994).Masculinity as Homophobia: Fear, Shameand Silence in the Construction of
Gender Identity. TheorizingMasculinities. M. Kimmel, H. Brodand M. Kaufmann(Ed.), 191-41.
London: Sage.

226

Lee, J.,Macdonald, D., Wright, J. (2009). YoungMensPhysical Activity Choices: TheImpactof
Capital, Masculinities, andLocation, Journal of Sport&SocialIssues. 33:59.
Maral, E. (2004). ktidar, Erkeklik ve Teknoloji, Toplum ve Bilim Dergisi, Gz (101)127- 143.
Marsiglio, W. (2010). InclusiveMasculinity: TheChanging Nature of Masculinities. Contemporary
Sociology: A Journal of Reviews,39:27.
McCormak M.,Anderson, E. (2010). Its Just not Acceptable Any More: The Erosion of Homophobia
and the Softening of Masculinity at an English Sixth Form. Sociology 44:843.
Monaghan, L. F. (2007). Body Mass Index, Masculinitiesand Moral Worth: Mens Critical
Understandings of Appropriate WeightforHeight. Sociology of Health and Illness 29: 584-
609.
Moore, S. (1988). Here is Looking at YouKid!,L.Gammanand M. Marshment (Eds)theFemaleGaze
Women as Viewers of Popular Culture.London: The WomensPress.
Nicholson, L. (1995). InterpretingGender, Social Postmodernism: Beyond Identity, Politics,L.
Nicholson ve S.Seidman, Cambridge: Cambridge UniversityPress.
Norman, M. E. (2011). Embodying the Double-Bind of Masculinity: Young Men and Discourse of
Normalcy, Health, Heterosexuality, and Individualism, Men and Masculinities, Sage
Publications. http://bod.sageup.com/
Oktan, A. (2008). Trk Sinemasnda Hegemonik Erkeklikten Erkeklik Krizine: Yaz-Tura ve
Erkeklik Bunalmnn Snrlar, Seluk letiim 5(2).
Onur, H.,Koyuncu, B. (2004). Hegemonik Erkekliin Grnmeyen Yz: Sosyalizasyon Srecinde
Erkeklik Oluumlar ve Krizleri zerine Dnceler Toplum ve Bilim Dergisi, Gz (101) 31 -
49.
zbay, C.,Bali, . (2004). Erkekliin Ev Halleri,Toplum ve Bilim Dergisi, Gz (101)89-103.
Yooung, P. (2006).Construcyingmmigrants:AHistoricalDiscourse Analysis of theRepresentations of
Immigrants in US SocialWork, 1882-1952. 6 (2) Journal of SocialWork, Sage Publications,
New Delhi.
Pinto, S. (2011). Masculinitystudies : Thecase of Brando. ArtsandHumanities in HigherEducation,
Sage Publications. http://www.sagepublications.com.
Robertson, S. (2006). Ivebeen like a Coiled Spring this Last Week, Embodied Masculinity and
Health, Sociology of Health and Illness 28: 433-56.
Sallee, M. W.,Harris, F. (2011).GenderPerformance in Qualitative Studies of Masculinities,Qualitative
Research,11:409. http:// qrj.sagepub.com.
Sancar, S. (2008).Erkeklik: mknsz ktidar: Ailede, Piyasada, Sokakta Erkekler. Metis Yaynlar:
stanbul.
Simpson, M.(1994).Male Impersonators: Men Perfroming Masculinity. London: Cassell.
Stein, A. (2005). Make Room for Daddy: Anxious Masculinity and Emergent Homophobia in
Neopatriarchal Politics, Gender&Society19:601.
Strauss, A.,Corbin, J. M. (1990). Basics of Qualitative Research: Grounded Theory Procedures and
Techniques. Thousand Oaks,CA: Sage.
Strauss, A.,Corbin, J. (1998).Basics of Qualitative Research Techniques and Procedures for
Developing Grounded Theory (2nd edition). Sage Publications: London.
Swain, J. (2006). Reflections on Patterns of Masculinity in School Settings.,Men and Masculinities
(8), Sage Publications. http://www.sagepublications.com.

227

Trk, B.(2007). Eril Tahakkm Yeniden Dnmek: Erkeklik almalar iin Bir mkan Olarak
Pierre Bourdieu. stanbul Teknik niversitesi, Sosyal Bilimlerde Almlar Konferans Szel
Bildirisi.
Trker, Y. (2004). Erk ile Erkek. Toplum ve Bilim Dergisi, Gz (101) 8-10.
WomensCommissionforRefugeeWomenandChildren(2005).Masculinities: Male Roles and Male
Involvement in thePromotion of Gender Equality, A Resource Packet, U.S.A.

228

229

ERKTEN ERKEE BEBEKTEN KATLE
Bir bebekten bir katil yaratan karanl sorgulamadan, hibir ey yaplmaz kardelerim
(Rakel Dink, Hrant Dinke veda konumas, 24.01.2007).
Aslhan Burcu ztrk
1

ZET
Erkeklik, tarih boyunca g, iktidar ve iddet ekseninde yaam boyu oluumu devam eden
toplumsal bir kurgudur. Erkekliin bebeklik dneminden itibaren yaam boyunca g, iktidar ve iddet
ekseninde yaplanmasnn temelinde aile, kapitalizm, devlet gibi yap ve kurumlar bulunmaktadr.
Erkeklie atfedilen g ve iktidara karn, modernlemeyle birlikte erkein kadn zerindeki
tartmasz iktidarnn zayflamas, erkein iktidar kaybna ynelik endie yaamasna yol amaktadr.
G ve iktidar zerinden kurgulanan erkeklik, eitli yaam deneyimleriyle gsz bir konumda yer
aldnda, iktidar sarslmaktadr. Sarslan iktidar, iddetle yeniden kurulmaya allr. Gnmzdeki
grnmyle kadna ynelik iddetin ortaya kmasnda geleneksel ataerkillie kyasla erkein toplum
ve aile iinde gszleen konumu nem tamaktadr.
Bu tartmalar nda, bu almada kadna ynelik iddet uygulayan erkeklerin yaamlar
boyunca toplumsal kurumlarla balantl olarak yaam deneyimlerinin anlalmas amacyla yaplan
nitel aratrma bulgular sunulmaktadr. Eine iddet uygulamaktan dolay Ankara Kapal ve Ak
Ceza nfaz Kurumlarnda tutuklu ve hkml olarak bulunan erkekler ile Adsz Alkolikler Ankara
Shhiye grubundan eine iddet uygulam erkeklerin yaam ykleri zmlenerek yorumlanmtr.
zmlemede temelde aile, kapitalizm ve devlet iktidarnn, erkekler zerinde yaratt g ve
gszlk ikilemi ile kadna ynelik iddet arasndaki ilikiye odaklanlmaktadr.

Anahtar Kelimeler:Erkeklik, iktidar, kadna ynelik iddet

ABSTRACT
Masculinity is a social construction on the basis of power and violence throughout the history. At
the basis of the fact that masculinity is constructed on power and violence; there are some structures
and institutions like family, capitalism and state. Despite the power and potency attributed to
masculinity; the power of men over women becoming weaker with the coming of modernity caused a
considerable concern about men's loss of power. Whenever masculinity, constructed on power and
potency; gets into a weaker position due to various life events, its power is reduced. their reduced
power is tried to be reconstructed through violence. Currently, rising of violence against women
appears to be stemming from men's weakening position in the family and in society rather than the
traditional ideas of masculinity.
In the light of this discussion, this study presents the findings of a qualitative study on men who
committed violence against women and how their life experience had been shaped in relation to social
institutions. Male arrestees and convicts in Ankara Open and Closed Prisons due to the crimes of
using violence against their spouses and men from Ankara Ananymous Alcoholics group in Shhiye
who committed violence to their spouses had been the focus of this study. Their life stories had been
taken and analyzed. Analyses basically focused on the power-powerlessness dilemma created on men
by capitalism and state power and its relation to violence against women.
Keywords: Masculinity, power, violence against women.

1
Ar. Gr.,Hacettepe niversitesi,Sosyal Hizmet Blm, aslihanburcu@yahoo.com

230

GR
Erkek, doduu andan itibaren iine girdii cinsiyetlendirme sreci boyunca sertlik, dayankllk,
cesaret, bamszlk, duygusallktan uzaklk, gerektiinde iddet kullanabilme gibi toplumsal
beklentilerle kuatlmaktadr. Olan bebeklere konulan isimlerden; silah, asker gibi oyuncaklara,
snnetten karate gibi iddet ieren sporlara kadar saysz rnek, erkeklik kurgusunun erkeklerin
yaamlarnn ilk yllarndan itibaren g, iktidar ve iddet ekseninde ekillendiini gstermektedir.
Aile ilikilerinde, eitimde, i yaantsnda ve devlet kurumlarndaki toplumsal cinsiyet
hiyerarisinde erkeklik gl konumda tutulmaktadr. zellikle aile iinde kadn ekonomik,
psikolojik, sosyal ve cinsel bask altnda tutma yetkisiyle kadna ynelik iddet uygulayan erkekler,
toplumdaki hegemonik erkeklik deerlerinden destek almaktadr.
Hegemonik erkeklikle kadna ynelik iddet arasnda balant bulunmaktadr. Buna karn kadna
ynelik iddetle ilgili almalar arlkl olarak kadnlarla yaplmakta, iddet uygulayan erkeklerin
iddet uygulamasn anlamaya ynelik aratrmalar olduka yetersiz dzeyde kalmaktadr. Benzer
ekilde toplumsal cinsiyet almalar da kadnln toplumsal kuruluunu anlamaya
odaklanmaktayken, erkekliin toplumsal dzeyde kuruluuna ynelik almalar son yllarda gelime
eilimi gstermektedir. Bu durum, kadna ynelik iddeti zmek iin erkeklii ve erkekleri anlamaya
ynelik abann nemli olduunu gstermektedir.
Kadna Ynelik iddetle Kurulan Erk(ek)
Kadna ynelik iddet yaygn bir ekilde yaanmakta olan ve kadnn insan haklarn tehdit eden
nemli bir toplumsal sorundur. Trkiye apnda yaplan aratrma (H.. 2009: 4657) sonucuna gre
yaklak olarak her on kadndan drd ei ya da birlikte olduu erkek tarafndan fiziksel iddete maruz
kalmtr. Bu kadnlarn yaklak olarak drtte biri, iddete bal olarak yaralandn belirtmitir.
Evlenmi kadnlara eleri tarafndan uygulanan cinsel (%15), duygusal (%44) ve ekonomik iddetin
(%40) yaygnl gze arpmaktadr.
Toplumsal cinsiyet temelinde oluan iddet, ataerkil toplumsal yapnn rettii eitsiz toplumsal
ilikilerden kaynaklanmaktadr. Kadna ynelik iddet, kadn kontrol altnda tutmay amalayarak,
toplumdaki erkek egemenliini glendirerek devam etmesine yardmc olur. Kadn zerinde iktidar
kurulmas, erkein ekonomik, politik ve toplumsal iktidarnn srdrlebilmesi iin gerekli
olmaktadr. Meruiyetini nemli lde toplumdan alan iddet, erkein sertlii ve egemenlii zerine
kurulmu olan hegemonik erkek idealinden beslenir. Hegemonik erkekliin gl ve sert olma,
kadnlar ve dier erkekler zerinde stnlk ve iktidar kurma gibi zelliklerle kuatlm olmas,
kadna kar iddetin zeminini oluturur.
Erkeklik, tarih boyunca g, iktidar ve iddet ekseninde oluan toplumsal bir kurgudur. Bunun
temelinde aile, kapitalizm, devlet gibi toplumsal cinsiyet dzenini etkileyen yap ve kurumlarn,
erkeklii g, iktidar ve iddet zerinden yaplandrmas bulunur. ncelikle bu kurumlarn erkei nasl
glendirdiine bakmak gerekmektedir.
Aile, toplumsal cinsiyete ilikin deerlerin, kurallarn ve davran kalplarnn ocuklara
aktarlarak erkein ayrcalnn benimsetildii temel toplumsal kurumdur. Olan ocua zel bir
deer verilmesi, babann stnl ve anneye uygulanan iddete tank olma, erkekliin g, iktidar ve
iddet ekseninde olumasnda byk neme sahiptir. Evlilikle kadnn ev ii emei, cretli emei,
bedeni, cinsellii ve toplumsal yaam zerinde iktidar kurma hakk, erkei erkek yapan stnlkler
olarak grlmektedir.
Kapitalizmin cinsiyet ayrmna dayal retim ve yeniden retim ilikileri, erkeklerin ekonomik
olarak gl bir konuma gelmelerini salamaktadr. Ev ileri, ocuk bakm, meslek ayrm, eitim,
cret ve i gc piyasasnn kadnlar ve erkekler arasnda oluturduu eitsizlikler, erkekleri gl
klarak kadnlarn zerinde bask yaratmaktadr (Connell, 2005a: 7374).
Devlet; polis, ordu, yasalar ve sosyal hizmetler, kadnn ikincil ve ezilen konumunu pekitirirken
(MacKinnon, 1987, 1989; Acker, 1989), erkein gl konumunu destekler. zellikle kadna ynelik
iddete kar yasalarn uygulanmasndaki sorunlar ve sosyal hizmetlerin yetersizlii, iddetin erkein
hakk olduu dncesini pekitirmektedir. iddetin, devletin gvenlii zerinden kurumsallat en

231

gl iktidar mekanizmas olan ordu ve polis gibi militer yaplar ise, erkekliin g ve iddet
ekseninde oluumunda byk nem tar. Kat bir hiyerarik rgtlenmeye dayanmas ve erkee iddet
kullanma yetkisi vermesiyle, erkeklik sertlik ve iddetle zdeletirilir (Sancar, 2009: 153154; Selek,
2008: 24; Sinclair- Webb, 2006: 6970).
Erkekler Gerekten Kadnlar zerinde ktidar Sahibi mi?: Krizdeki Erkeklik
Erkeklikle g, iktidar ve iddet arasnda kurulan iliki, toplumun erkekten beklentisini ak bir
ekilde gstermektedir. Ancak bu durum, tm erkeklerin gl ve kadn zerinde iktidar sahibi
olmad gereinin anlalmasna engel olmamaldr. Bu noktada sorulmas gereken, erkein kadn
zerinde kurmak istedii iktidar ve uygulad iddetin g gsterisi mi olduu, yoksa gszl
telafi etme arac m olduudur.
eitli aratrmalar (Anderson ve Umberson, 2001: 375; Mansley, 2009: 174; Dobash ve Dobash,
1984: 274; Demren, 2007: 101) erkeklerin iddeti, kadn zerinde iktidarlarnn sarsld durumlarda
kullandn ve iddeti kadn zerinde g kazanma yolu olarak grdklerini gstermektedir. Aile
iindeki iktidar ve iddet kullanma kapasitesi vurgulanan erkekler, iktidarlarnn sarsld
durumlarda, hn alma duygusuyla alnganlk ve gururlarn bytmekte (Selek, 2008: 136) ve iddete
ynelebilmektedir. Modernlemeyle birlikte kocaya itaatin sorgulanmas ve erkek iktidarna kar
diren gsterilmesiyle erkeklik krizi tartmasnn iaret ettii atma yaanmaktadr. Kadn zerinde
iktidar iddiasyla kuatlan erkekler, kadnn namusu meselesi, kendisine kar kmas, alma
istei, zgr ve gl olma istei gibi durumlar yaandnda iktidarlar sarslarak, krlan erkeklik
onurlarn iddetle tamir etmektedir. Bu adan dnldnde iddet, hem stnlk hem de
gszlk gstergesidir. iddetin olduu yerde aslnda iktidarszlk vardr. iddet eyleminin kendisi,
erkek gcn ve iktidarn yeniden oluturma aracdr.
Eril iktidara dayal olan, ancak ayn zamanda iktidarn zayflayarak erkeklik krizinin yaand
balca kurumlar olan geleneksel aile, post endstriyel kapitalizm, militer devlet kurumlar ve son
yllarda kadna ynelik iddete kar gelitirilen yasa ve sosyal hizmetler incelendiinde erkeklerin
yaad gerilimin artt grlmektedir.
Aratrmann Tasarm
Bu almada kadna ynelik iddet uygulayan erkeklerin yaamlar boyunca toplumsal kurumlarla
balantl olarak yaam deneyimlerinin anlalmas amacyla yaplan nitel aratrma bulgular
sunulmaktadr. Eine iddet uygulamaktan dolay Ankara Kapal ve Ak Ceza nfaz Kurumlarnda
tutuklu ve hkml olarak bulunan erkekler ile Adsz Alkolikler Ankara Shhiye grubundan eine
iddet uygulam erkeklerin yaam ykleri zmlenerek yorumlanmtr. Toplam 18 erkekle yaplan
grmeler, feminist yaklamla yorumlanmaktadr.
Ailede Erk(ek)
Geleneksel kadnlk ve erkeklik rollerinin eitlie ynelik olarak dnm geirmeye balamas,
erkein aile reislii konumunu sarsmaktadr. Kadnn cretsiz ev ii emeini kullanma zerinden
gerekleen cinsiyete dayal iblmnde, kadnlarn cretli alma yaamnda daha fazla yer almaya
balamas ve ev ilerini erkekle paylamaya ynelik iradesiyle birlikte deiim yaanmaktadr.
Kamusal alanda kadnn rollerinin gelimesi ve kadn hareketi sayesinde gelien eitlik mcadelesi ve
boanmalardaki art, erkeklik krizinin yaanmasna neden olmaktadr (MacInnes, 2005: 316322;
Kimmel, 2005: 911; Connell, 2005a: 85; 2005b: 44; Sancar, 2009: 226230).
Krdan ehre g yaam bir erkek, ehirde kadn zerindeki basknn zayflamaya ve erkek
iktidarnn sorgulanabilir hale gelmeye balamasn kabul edemediini yle anlatmaktadr:
Kocasna itaat eden kadn istedim. Bizim oralardakinin (ky) aynsna yaknn bekledim ama
gremedim onu. ok fedakrlk yaptm. Kaynbabam, kaynom ok iddet gsterdi. Bir kez
ayamdan vurdular. Horlandm. Bizim ora (ky) ile burada kadn-erkek ilikisi ok farkl Bizim
orada erkein arl vard kadn stnde. yle ortamda yetitik, evlilikte de bunu bekledik. Boanma
anormal bieydi. Bizim orda kadn, kocasna ar kelime edemezdi. (Mehmet, Kapal Cezaevi)

232

Evliliin dnmnn ve eitlie ynelik admlarn, erkekler tarafndan kadnn namusunun
azald ynnde yorumlanarak diren gsterildii grlmektedir:
Gnmz kadn erkek evlilii iyi deil. Otel gibi kullanlyo ev. Erkek olarak sabah gidip, akam
gelmesi lazm. Kadn iin yemek yapmas, beklemesi lazm erkei. Eitlie karym. Kadn erkek bir
olmaz. Erkek ar basmal, kadn dinlemeli. Kadn erkek eit olursa, kadn namussuz olur. Erkek,
kadna otur diyecek. Araba verirsen kadnn altna, namus biter. Telefon ktktan sonra namus bitti.
Namus diye biey kalmad. Evlilik eskidendi. imdi bitti. (Sinan, Kapal Cezaevi)
Ev iinde erkein iktidarnn sarslmas, erkekleri dnme zorlamakta, dnme direnen
erkekleri ise iddete yneltebilmektedir. Kadnlarn toplumsal konumunda gelime grlmekteyken,
erkeklerin geleneksel gl konumlar zayflamaktadr. Erkeklik krizine iaret eden bu dnm,
kadnlar glendirmekte ancak erkeklerin gl konumlarn kaybetmelerine ve iddet
uygulamalarna neden olabilmektedir:
Fazla giyim kuamdan artyo, kadn cinayetleri. Trk kadn gibi deil, yabanc gibi olmaya
alyolar. Eskiden kocas dvse de kadn sadkt. Babam, annemin srtnda sopa krard. Babam gidip
anasna babasna biey demedi. imdi dayak deil, onu savunmuyorum. Bara kp, parfm alyosun.
Yuvan unutuyosun. Eitlik yok, eitlik laf. Evin reisi bayandr, bu eskiye dayanr. Evi eviren
bayandr. (Cihan, Kapal Cezaevi)
Kadnlarn ve evliliin dnmnn nedeni olarak televizyondaki evlilik programlarn gren
erkekler, kadnlarn zellikle maddi adan, kendilerini baka erkeklerle kyaslamaya baladklarn ve
kendilerini yetersiz grdklerini iddia etmektedir:
Ben diyorum ki; kadn televizyonlardaki evlenme programlar bozdu. Evlenme programlar, aileyi
bozdu. Onlar, aile hayatmz bozdu. Televizyonda kadn diyo ki; unu isterim, bunu isterim. Adam
beni tasn, diyo. Kadn 90 kilo. Adam nasl tasn? u istediimi yap, diyo. (Hasan, Ak Cezaevi)
Kadnn erkekten ayrlmas, boanmas ya da boanma istei, erkei iddete ynelten nedenlerden
biri olarak karmza kmaktadr.
Sorun, ayrl kaldramadm. Benden ayrlrsa bakas ile birlikte olursa, evlenirse diye. Sekiz
bak vurdum. Bir kadnn, erkei tahrik ettii kadar kimse erkei tahrik edemez. (Mehmet, Kapal
Cezaevi)
Baz erkekler, boanma sonrasnda elerinin baka bir erkekle iliki yaayaca endiesiyle
boanmay kabul etmediklerini ifade etmitir:
Sorun, urdan kaynaklanyo: Eini sevmese bile adam boanmyo. Baka bi erkekle evlenmesini
istemez nk. Cinsellikle ilgili olduu iin, ayrlmay hazmedemiyo. (Mehmet, Kapal Cezaevi)
Ailedeki erki sorgulanan ve zayflayan erkein, kadn zerinde kontrol sahibi olmasnn gl
nedeniyle hegemonik erkeklik deerleriyle uyumsuzluk yaanmaktadr. Bu bask altnda erkein
atma yaayarak, erkini iddetle kurmaya yneldii bilinmektedir.
Beklentim; sayg, sayg, sayg Haksz da olsan, sava mcadelesi yerine, dinle. Krma. Krdn
insan, kocan. Hemen emkirme car car yzme kar. Al sana kapak olsun diye laf yetitirme. Sayg
kalknca, saygszlk devreye giriyo. Bi yanln konuuyosun; sana ne, derdi. (Remzi, Kapal
Cezaevi)
Yoksullukla Erksizleen Erkek
Snfl toplum yapsnda alt snf erkeklerin yoksulluk, eitsizlik ve dlanma nedeniyle yaadklar
zorluklar, erkein toplum ve aile iindeki gcn zayflatmaktadr. Endstriyel kapitalizmden, esnek
retim biimlerinin ve gvencesizliin egemen olduu endstri sonras kapitalizme gei, alt snflar
iin daha fazla isizlik ve yoksullukla sonulanmakta ve tketim kltrnn basks altnda
ezilmelerine yol amaktadr.
Srekli daha iyisini, daha yenisini ve markal rnleri tketmeye ynelik bask, yoksullar iin
aile iinde atmaya neden olmaktadr:

233

Onun her istediini yapmak iin ekonomik bunalma girdim. Marka giyinemeyiz. Paray dzenli
harcamamz lazm. Markaya kaarsak, bi ok sorun ortada kalr. Maazada kavga ettiimiz olurdu.
Falanca alyo, derdi. Biz alamyoz, derdim. Bunlar tatszlklara, uyumsuzluklara neden oluyodu.
Fakirlik ayp deil. Ailemin bunu anlamas lazm. (Remzi, Kapal Cezaevi)
Kendi iinde alan ve orta gelir dzeyine sahip olan Frat, bu durumu yle ifade etmitir:
te, i hayatmda baaramadm eyleri, dnp evdekilerden karmam da neden oluyodu.
zellikle eimden karmam. (Frat, Adsz Alkolikler)
zellikle alt snftan erkekler iin yoksulluk, dlanma ve ezilmenin yaratt gszlk, iddetle
kendini telafi etmeye ynelebilmektedir. Sancar (2009: 221) endstri sonras dnemde esnek alma
biimleri ve gvencesiz almann yaygnlamas ve isizliin yksek oluu nedeniyle ii snfna
dhil olamayan alt snftan erkeklerin iddet kullanarak glenmeye ynelebildiklerini belirtir. Alt
snftan erkeklerin, kendilerinden beklenen gce sahip olamamalar nedeniyle erkeklik kayb
korkusuyla yaadklar kaygy ve eksiklii telafi etmek zere mafyalama, maoluk, rklk gibi
biimlerle daha ok iddete yneldiklerini savunur. Farkl aratrmalar, alt snftan erkeklerin, aa
grlen ilerde altklar ve ailelerini geindiremedikleri, isiz kaldklar dnemde ise streslerinin
artt ve bu durumun aile iinde atmaya yol atn gstermektedir. Bu erkeklerin, ataerkil aile
ideolojisine daha ok sahip olduklar ve fiziksel iddete daha yaygn dzeyde yneldikleri ortaya
kmtr (H.., 2009: 48, 117-120; Kardam ve Yksel-Kaptanolu, 2011: 67; Mansley, 2009: 165;
Peralta ve di., 2010: x; Smith, 1990: 267).
Yoksulluun yaratt aresizlik ve kzgnln sknts, ee iddet uygulayarak
davurulabilmektedir:
Yokluk Hepsi maddiyat, baka hibir ey deil. nk erkekler aresiz kald yerde bir ey
yapamad iin einden, en yakn evresinden hrsn alyo. Maa yetmiyo. 700 TL bugn asgari
cret, 300 TL kira. Bir de sigara iiyo zaten o yokluun iinde, kafam dataym diye. ki imese
dahi yetitirme ans yok. Hrsn einden alyo. Hepsi dzenin getirdii eyler yani. (Hseyin, Adsz
Alkolikler)
Devletin G Verdii ve Ald Erk(ek)
eitli kurumlaryla devletin, erkein toplum iindeki iktidarn kurmadaki rol byk nem
tamaktadr. Eitim, yasalar, brokrasi, militer kurumlar, sosyal politikalar gibi aralarla toplumsal
cinsiyet dzenini kurmada ve srdrmede etkili olan devletin, erkeklii g ve iktidarla zdeletirdii
grlmektedir. Buna karn zellikle kadna ynelik iddete kar yasa ve kurumlarn gelimesiyle,
devletin g ve iktidar sahibi olarak yaplandrd ve iddet kullanma yetkisi verdii erkeklik, elikili
bir duruma dmektedir.
Yasal Dzenlemeler
iddetle mcadeleye ilikin yasa, nlem ve kurumlarn almalarnn yetersiz olduuna dair
tartmalara karn, bu almalarn iddet uygulayan erkekler tarafndan rahatszlkla karland,
devletin zel alana mdahale etmemesi gerektii grmelerde alt izilerek vurgulanmtr:
Eim, dn beni ziyarete geldi annesiyle. Bu kadar eye ramen, sekiz bak vurmuum, geliyosa,
beni affediyosa, araya girmesinler. Eim dedi, ben davadan vazgesem, devlet kamu davas aar.
Devlet ailenin iine girmesin, karmasn. Adamn biri var burada, karsyla birlikte barmlar ama
kamu davas var diye yatyo. ksa adam, mutlu olacak karsyla. (Mehmet, Kapal Cezaevi)
Kadna ynelik aile ii iddetle mcadeleye ilikin yasa ve kurumlarn son yllarda kadn
hareketinin de mcadelesiyle gelimeye balamas, iddetin toplumsal kabuln zayflamasna etkide
bulunmaktadr. 6284 sayl Ailenin Korunmas ve Kadna Kar iddetin nlenmesine Dair Kanun
(2012), eitli kurumlarn aile ii iddetin nlenmesine ynelik almas gereken nlemleri ieren
Babakanlk Genelgesi (2006), kadn snmaevlerinin saysnn artmas, iddet nleme ve izleme
merkezlerinin almas gibi gelimelerle iddet uygulayan erkekler kendilerini tehdit altnda grmeye
balamtr.

234

iddet uygulayan erkeklere uygulanan yasal nlemlerin erkekleri kkrttn ifade etmekle iddet,
erkein hakk olarak betimlenmektedir:
Kadnlar srekli hakl gstermesi medyann, bundan oluyo. Kadna iddet yanl, kabul ediyorum.
Ama tokat atyo adam, devlet abartyo. Evden uzaklatrma veriyo, koruma veriyo. Ben o korumaya
nasl gvenicem, erkek sonuta. Yannda korumayla gezerse kadn olmaz. Kadna iddet byle
azalmaz; artar. 2005ten sonra yasalar deiti. iddet artt m, azald m? Baka zm olmal.
(Mehmet, Kapal Cezaevi)
iddete ynelik cezalarn, erkei kkrtarak daha fazla iddete neden olduunu iddia eden
Mahmut, uygulad iddeti bu ekilde merulatrmaya almaktadr:
(Devletin kadna ynelik iddeti nlemek iin yaptklarna) ok berbat bakyorum. Baz kadnlar
bunu istismar ediyo. Kadn korunacak, kadn zayf, ince, korunmaya muhta varlk. Erkek iddet
uyguluyosa devlet tabi koruyacak. Ama kadn istismar ediyo. O yzden cinayetler artyo. (Mahmut,
Kapal Cezaevi)
Devletin kadn haklarnn gelitirilmesine ilikin almalarn, adeta gcenerek karlayan
erkekler, kadn haklarnn, erkein kadn zerindeki iktidarn sarstn belirtmektedir:
Devletin, kadnlara hak vermesi iyi biey ama ihanet eden kadna da sahip kyo devlet. Aileyi
korumuyo, ihanet eden kadn koruyo. Buradakiler de bedavadan yatyo. (Sinan, Kapal Cezaevi)
Kurumsal Yaplar
Bununla birlikte iddetle mcadele mekanizmas iinde yer alan kurumlarda alan polis, savc,
hakim, sosyal hizmet uzman, psikolog ve salk grevlilerinin kadna duyarl bir bak as
sergilememeleri ve iddet uygulayan erkee ynelik yanl tutumlara sahip olmalar gibi sorunlarla
karlalmaktadr. Ataerkil ideolojiden kaynaklanan bu elikili durum, erkeklere iddet uygulama
konusunda destek verebilmektedir.
Snma evlerindeki yanl uygulamalarn yol at sorunlar, iddetle mcadeleyi
zorlatrmaktadr:
Ben tehdit ettiim iin alt ay uzakla, dediler. Edirnedeydim, kadn snma evi mdr arad.
Senin ehliyeti nereye gnderelim, adres ver, dediler. Sonra dedi ki bana, naslsa renirsin, karn
Fethiyeye gnderdik, dedi. Devletin yle yetkisi varm. Fethiyeye gittim, rahmetli sosyal hizmette
biliyorum. Bi ka kuru kazandm, ev kuralm diye. Tamam dedi, eve geleyim ama sen gelme, dedi.
(Mahmut, Kapal Cezaevi)
Mete de polisin ilgisizlii ve uzaklatrma cezalarnn etkisiz olduuna dair yaantsn
paylamtr:
ay evden uzaklatrma cezas aldm, bir kez. Ama ben uzaklamadm, o uzaklat. Karakola
gittiinizde, kar kocaym dediinizde polisin yapaca biey yok. Brakyolar. (Mete, Adsz
Alkolikler)
Askerlik
Zorunlu askerlik uygulamas, devletin erkeklii kat bir disiplin ve hiyerari altnda iddetle
zdeletirdii zorlu bir erkeklik aamasdr (Barrett, 2005: 81, 95; Sinclair-Webb, 2006: 73, 87;
Selek, 2008: 163). iddet kullanma bilgisi ve yetkisi verilen erkekler, toplumdaki gl erkeklik
kurgusuna, askerlik snavn getikten sonra yaklamaktadr. Ancak, askerlik srecinde glenmeleri
tartma konusu olmaktadr. Birok aratrma (Selek, 2008: 93, 104106, 190; Mansley, 2009: 166;
Karner, 1998: 224231) askerlikteki sert disiplin, kat cezalar, stler tarafndan uygulanan iddet ile
savalarda emir dorultusunda iddet uygulamak zorunda kalmann, erkei gszletiren bir deneyim
olduunu gstermektedir.
Baskn falan olacak diye korkularm oluyodu. Her an gidebilirim diye dnyosun. Hala etkisi
var, hala ryalarma giriyo. Daha ok iime kapandm. Al diye beni dolatrmaya alrlard.
Kendimi ie vermeye altm. (Cihan, Kapal Cezaevi)

235

Ben aksi biriydim. avutum ben, kibirli bi avu. Bi seferinde bi yzbandan amar yedim.
En azndan 80100 kiinin arasnda sopa yemitim. (Murat, Adsz Alkolikler)
Askerlik ve sava, kadna ynelik iddetin younlamasna neden olmaktadr. zellikle sava
koullarnda etkinliini artran asker ve polis gleri, ataerkil yapy glendirerek ve iddeti
olaanlatrarak, erkein kadna ynelik uygulad iddetin artmasna neden olabilmektedir (Ertrk,
2008: 3; Adelman, 2003: 1132; lkkaracan, 2001: 4). Trkiye zelinde dnldnde yaklak
1980lerin bandan bu yana Krt sorunu nedeniyle zellikle Gneydou Anadolu Blgesinde
younlaan silahl atmalar, toplumdaki militarist deerleri destekleyerek, erkek egemenliinin
glendirilmesinde ve kadna ynelik aile ii iddette etkili olmaktadr. Blgede grevlendirilen asker
ve polislerin uyguladklar ve maruz kaldklar iddet, iddetin normallemesine ve sorun zme arac
olarak grlmesine neden olmaktadr.
Berbat geti askerlik. Askerlii Mu Mazgirtte yaptm. Operasyonlarda geti. Dokuz ay
operasyonlarda, topu er olarak 94te askerdim. Tansu iller, babakand. Yedi sekiz arkadam
ehit verdim, scak atmada. Hem zor geti, hem de operasyonlarda ok ey grdm. Oraya
ktmz zaman lm korkusu grmyoduk. Karnza kan terriste vur emri verilmemise, geip
gidiyodu. in iinde bi i var, diyodum. Terrist de ldrdk, m asum da ldrdk, aile de ldrdk.
nsan ister istemez vicdan azab ekiyo. Zaman zaman ryalarma giriyo hala. nsann bak, lk
at... Gecenin nde eve girip, silah aryoduk. Tekme tokat dvyoduk aileleri. Sylyodum
komutana neden byle diye, dada grdmz ldrme diyosun, burada da byle diye. Emir
altndaydk, elimizden biey gelmiyodu. Silah verdiklerinde vatan iin alyosun. Vur emri
verildiinde istemesen de vurmak zorundasn. Ben silah ve iddete karydm. ine girdikten sonra
rendik. Roketin dmesine bas diyo, kyn kna. Basmasan dayak yiyosun. Belki de terrist
deiller. (Cihan, Kapal Cezaevi)
atma ve savalarda, askerlerin kadna kar cinsel iddet uyguladna ve cinsel iddetin bir
sava yntemi olarak kullanldna dair anlat, iddet yetkisinin sonularn gstermektedir:
1992 ylnda gittim askere. Siirt Eruhta yaptm askerlii. Dnem ok ktyd. Hatta gittiimizde
bir hafta pusuya dmt bizim blk, iki tane ehit vermiler. Onun yas vard, bizim gittiimizde.
Ayn acemi birlii gibi, intikale gidiyoruz, dediler. Bir gittik, 27 gn sonra geldik koua.
Nevresimimizi grmedik yani. Ben hi atmaya girmedim. Yalnz, bir karakol basldyd. O karakolu
korumak iin 1520 gn korumaln yaptk, dada kaldk yani. Onun dnda bir ky aramasna
gittiydim ben. Hatta bir ky aramasnda, blk komutanmz Ben bir evi aryodum. Bayan, gzel bir
bayand. Zaten hi erkek yoktu kyde. Ondan sonra blk komutan, sen dar k, kapda bekle, dedi.
eriden barlar geldi. Bir saat sonra kt. Kadn alayarak kt. Ondan sonra blk komutan o evi
yakt. Ahh yandi komitan diye at tutturdu kadn orada. Hi kulaklarmdan gitmez yani. O ok
zoruma gittiydi aslnda. (Hseyin, Adsz Alkolikler)
Cihann anlats, savata uygulanan iddet ile gndelik yaamdaki iddet arasnda balant
kurmaktadr:
O iddeti buraya dndmde yanstr mym diye korktum. nsanlar birbirlerine daha ok iddet
kullanmaya balad. (Cihan, Kapal Cezaevi)
SONU
Erkekliin yaam boyunca aile iinde, evlilik srecinde, snfsal konumu erevesinde ve zellikle
zorunlu askerlik boyunca devletin militer kurumlaryla kurduu iliki ierisinde kadn karsnda
ayrcalkl ve gl olarak konumlandrld grlmektedir. Erkekliin gl, sert ve iktidar sahibi
olma, gerektii durumlarda iddet kullanma, kadn zerinde hak sahibi olma gibi toplumsal
beklentilerle kuatlmas, ekonomik ve toplumsal olarak gszleen erkeklerin kadna ynelik iddet
uygulamasnda en nemli etkenler olarak grlmektedir. Bu nedenle kadna ynelik iddet sorununun
zmnde erkekliin iktidarnn sorgulanarak, toplumsal ve ekonomik dzeyde toplumsal cinsiyet
eitliliinin gerekletirilmesi, barn salanarak uzlama kltrnn egemen klnmaya allmas
gerekmektedir.

236

KAYNAKA
Anderson, K. L. ve Umberson, D. (2001). Gendering violence: Masculinity and power in mens
accounts of domestic violence, Gender and Society, 15 (3), 358- 380.
Barrett, F. J. (2005). The organizational construction of hegemonic masculinity: The case of US navy,
S. Whitehead ve F. Barrett (Eds.), The masculinities reader. UK, USA: Polity.
Connell, R. W. (2005a). Masculinities. (kinci basm). USA: University of California Press.
Connell, R. W. (2005b). The social organization of masculinity. S. Whitehead ve F. Barrett (Eds.), The
masculinities reader. UK, USA: Polity.
Demren, . (2007). Kahvehane erkeklii: Ankarada bir gecekondu mahallesi rnei.
(Yaymlanmam doktora tezi). Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
Dink, R. (2007). Hrant Dinke veda konumas.
Dobash, R. E. ve Dobash, R. P. (1984). The nature and antecedents of violent events, British Journal
of Criminology, 24 (3), 269-288.
Ertrk, Y. (2008). Gender based violence in armed conflict, SIDA Konferansnda sunulmu bildiri,
12.09.2008, Stockholm.
H.. - Hacettepe niversitesi (2009). Trkiyede kadna ynelik iddet aratrmas. Ankara.
lkkaracan, P. (2001). Islam and womens sexuality: A research report from Turkey, M., Hunt, P.
Jung, ve R. Balakrishan (Eds.), Good sex: Feminist perspectives from the worlds religions.
New Jersey: Rutgers University Press.
Kardam, F. ve Yksel-Kaptanolu, . (2011). Kadna ynelik iddet konusunda erkeklerin grleri/
deneyimleri/ alglar, Kadn/Woman 2000, 10 (1), 55-78.
Karner, T. X. (1998). Engendering violent men: Oral histories of military masculinity, L. H. Bowker
(Ed), Masculinities and violence, USA: Sage.
Kimmel, M. (2005a). Masculinity as homophobia: Fear, shame, and silence in the construction of
gender identity, S. Whitehead ve F. Barrett (Eds.), The masculinities reader. UK, USA: Polity.
MacKinnon, C. (1989). Towards a feminist theory of the state. London: Harvard University Press.
MacKinnon, C. (1997). Feminism, Marxism, and the state: An agenda for theory. D. T. Meyers (Ed.),
Feminist social thought: A reader. London, New York: Routledge.
MacInnes, J. (2005). The crisis of masculinity, S. Whitehead & F. Barrett (Eds.), The masculinities
reader. UK, USA: Polity.
Mansley, E. A. (2009). Intimate partner violence- Race, social class and masculinity. USA: LFB
Scholarly Publisher.
Peralta, R. L., Tuttle, L. A. ve Steele, J. L. (2010). Intersection of interpersonal violence, masculinity,
and alcohol use: The experiences of heterosexual male perterators of intimate partner violence,
Violence against Women, 16, 4, 387- 409.
Sancar, S. (2009). Erkeklik: mkansz iktidar- Ailede, piyasada ve sokakta erkekler. stanbul: Metis.
Segal, L. (1992). Ar ekim: Deien erkeklikler, deien erkekler. stanbul: Ayrnt.
Selek, P. (2008). Srne srne erkek olmak. stanbul: letiim.
Sinclair-Webb, E. (2006). Our Blent is now a commando: Military service and manhood in Turkey,
Ghoussoub, M. ve Sinclair-Webb, E. (Ed.) Imagined masculinities: Male identity and culture in
the modern Middle East. London: Saqi Books.
Smith, M. D. (1990). Patriarchal ideology and wife beating: A test of a feminist hypothesis, Violence
and Victims, 5 (4), 257273.

D2 OTURUMU
EVRE

238

239

TOPLUMSAL EKOLOJYE GRE HES KARITI YEREL HAREKETLER:
KARADENZ RNEKLER
1

ar ERYILMAZ
2

ZET
2008den itibaren lkenin farkl blgelerinde ykselen HES kart yerel hareketin incelendii
bildiride, HES kartl toplumsal ekoloji asndan nasl analiz edilir? sorusuna cevap, doktora
almas erevesinde kuramsal ve alan aratrmas olarak iki aamada aranmtr.
Ekolojik kriz konusunda Murray Bookchinin gelitirdii Toplumsal Ekoloji kuram liberal
evrecilik, derin ekoloji, Marksizm eletirisini ve alternatif olarak -yeni toplumsal hareketlerden te-
radikal bir toplumsal deiimi, zgrlk Belediyecilii (B) ortaya koyar. Zira evre sorunlar
aslnda toplumsal tahakkm sorunun bir parasdr; zmleri de ancak toplumsal tahakkmlerinin
zmyle mmkn olabilir.
Kuramsal blmde, Janet Biehln toplumsal ekolojinin politikas almas ve George Peppern
evrecilik snflandrmasna dayanarak bir Analiz Tablosu (AT) gelitirilmitir. AT tm evreci
etkinlikleri, toplumsal ekoloji erevesinden analiz eden bir ara gelitirme abasdr, ancak
metodolojik adan bir ideal tip zelliklerini yanstmaktadr.
Alan aratrmasnda AT, HES kart yerel hareketin gerekletii Karadeniz Blgesinde 2012
ylnda farkl alanda (Dzce, Rize, Artvin) yz yze grmeler ile uyguland. Sonular iinde
eilim ne kt: Yerelde devletin gerekli dzenlemeleri yapmas ve sk kontrol uygulamas beklentisi
(liberal ve refah evrecilii) ve kentli, merkezi, profesyonel ve finansa baml evreciliin eletirisi,
toplumsal ekolojinin liberal-piyasa evrecilii eletirisine uygun dmektedir. Karar alma srelerine
katlm talebi, aadan yukarya rgtlenen yerel platformlarn kurulmas ve blgesel rgtlenmesi ve
yaam alan sylemi toplumsal ekolojinin zelliklerini gstermektedir. Sonuta, HES tehdidinin
yerelde karar alma srelerine katlm talebini ykselttii gzlenmitir.
Anahtar Kelimeler: HES, evrecilik, toplumsal ekoloji, yerel hareket, yurttalk
ABSTRACT
Since 2008, hundreds of grassroots movements from rural Turkey have risen against construction
of two-thousands Small Hydroelectric Plants (SHP) at almost each river of country destroying valleys,
farm lands and houses. Research question of this PhD study is How can any environmental action
(like SHP opposition in Turkey) be analyzed in terms of social ecology?
About ecological crisis, Murray Bookchins social ecology develops strong criticism against
liberal environmentalism, deep ecology and Marxism and provides an alternative radical social change
as Libertarian Municipalism (LM). Social ecology criticizes environmentalism as legitimizing current
status quo destroying nature and offers ecological approach for real solution. LM movement is a
political program of social ecology to reach rational, ecological and democratic society that is
domination free and so does not dominate nature. I developed a LM movement model to reach a
Classification Table (CT) as a tool to analyze all sorts of environmental activities according to social
ecology.
Implementation of CT with qualitative field study at three unique areas in Blacksea Region shows
SHP opposition has the desire of strict state controls and planning as significant aspects of welfare-
liberal environmentalism. On the other hand, the common critique of central, urban, professional and
fund dependent environmentalism of national ENGOs fits market-liberal environmentalism critique of
LM model. The increasing demand to join decision-making mechanism, the bottom-to-top regional

1
Bu bildiri ODT Sosyoloji Blmnde Do. Dr. Helga Rittersberger Tln danmanlnda yrtlen ve Ocak 2012de
kabul edilen doktora tezi almasn yanstmaktadr.
2
Yrd. Do. Dr., Artvin oruh niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, cagrideniz@gmail.com,
ceryilmaz@artvin.edu.tr

240

organization of local units and developed living space discourse show LM tendency. In fact, SHP
threat ignites participation demands of local people in decision-making mechanisms in Turkey.
Keywords: HES, social ecology, environmentalism, grassroots, citizenship

1.GR
Kk lekli Hidroelektrik santraller 2007 itibaryla Trkiyenin gndemine girdi, lke apnda
mmkn olan tm blgelerde dereler zerinde yaklak iki bin HES inaat planland. lkenin enerji
gvenlii politikas gerei petrol ve doalgaz ithalatn azaltmak ve mevcut lke ii doal kaynaklar
enerji retiminde kullanmak iin hem enerji temininde hem de yeni pazarlarn oluturulup ekonominin
bymesinde rzgr, gne, kmr, su ve nkleer enerji santralleri gndeme geldi.
Bu gelimenin karsnda 2008den sonra Trkiyede yaygn evrecilii sarsan ve krsalda gelien
bir taban hareketi ortaya kt. Daha nce hi bir evreci etkinlie katlmam yerel halk, lke apnda
yaplmas planlanan HESlere kar eylemler dzenledi (Hamsici, 2010). Bu eylemler geleneksel,
merkezi, ehirli, profesyonel ve lml evrecilie kart olarak yeni, tabana yaylan, yerel, gnll ve
talepkr bir nitelik ortaya koydu. Krsalda yerel halk gnll, hiyerarik olmayan-yatay ve geici
rgtlenmeler zerinden HESlere kar harekete getiler. Yeni yerel hareket iinde benzerliklere
ramen; yaklam, rgtlenme, eylemler, amalar ve aralar anlamnda nemli farklar bulunmaktadr.
Baz gruplar zmn yasal dzenlemeler ve etkin uygulanmas olarak grrken bazlar yerel halkn
karar alma srelerine katlmn talep etmektedir. Baz eylemciler yerelde mevcut evre STKlarn
kullanrken bazlar yerelde zgn ve geici platformlar oluturmaktadr.
HES kartl Trkiye evreci hareketi tarihinde yeni ve zgn zellikler gstermektedir.
Bergama deneyiminden sonra (Kadirbeyolu, 2010) lke apnda birok alanda HES tehdidine kar
yerel halka dayal taban hareketi ortaya kmtr. Yerel halkn ou hayatnda ilk kez evre kaynakl
bir protesto hareketine katlmtr ve doann haklar ve yaam alan kavramlarn kullanmtr.
Trkiyenin farkl alanlarnda profesyonel evreci olarak yaadm alt yllk STK deneyimimden
sonra, geleneksel ehirli evreciliin karsnda yerel ykselen evreci taban hareketi bu almay
yapmama temel olmutur.
Geleneksel ehirli ve yeni yerel hareket arasndaki farkllklar analiz etmek iin toplumsal hareket
yaklamlar kullanlabilir. Kaynak Hareketlilii, Politik Sreler ve zellikle Yeni Toplumsal
Hareketler yaklamlar kapsamnda HES kart hareketi incelenebilir. Hareketin ye profili, eylem
repertuar ve siyasal yaplarla ilikisi ortaya konabilir, mevcut sistem iinde evreci hareketin
farkllamas olarak tanmlanabilir. Ancak, bunun tesinde, evre/doa ve evrecilik/doaclk
ikilikleri zerinden radikal bir toplumsal dnm potansiyeli ancak toplumsal ekolojinin sunduu
olanaklarla mmkn olacaktr. Toplumsal ekolojinin liberal evrecilik eletirisi ve ekolojik toplum
nerisi, yerel evreci hareketin nemini ortaya koyabilir. almann btn bu eletiri-neriye
ikilisine gre dzenlenmitir ve evrecilik/doaclk ayrmna dayanmaktadr. Toplumsal hareketler
literatrnn tesinde toplumsal ekoloji, yerel evreci hareketi ideoloji, ekonomi, politika, etkinlikler
ve rgtlenme zelliklerini tahakkm bak asndan inceleyebilir.
almada, temel aratrma sorusuna; HES kartl toplumsal ekoloji asndan nasl analiz
edilir? cevap aranmaktadr. Kuramsal ereve toplumsal ekoloji dncesidir, ancak evreci
literatrde evreci etkinlikleri deerlendirebilecek trl snflandrmalar mevcuttur. Bu nedenle
toplumsal ekoloji erevesine gre Peppern deerli ama eksik snflandrmas dzenlenmitir.
Bildirinin metodoloji blmnde almamn kuramsal ve alan uygulamas olarak iki blml olmas
anlatlmaktadr. Sonraki blmde Bookchin, Biehl ve Peppern almalarna dayanlarak dzenlenip
gelitirilen evrecilik Analiz Tablosu (AT) aklanmaktadr. Devamnda ATn alana
uygulanmasnn sonular ve deerlendirmesi yaplmaktadr.
2.METODOLOJ
alma iki blmden olumaktadr; ncelikle bir Analiz Tablosu gelitirmek ve sonra alanda
uygulamak. Buna gre, birinci ksmda evreci etkinlikleri toplumsal ekoloji temelinde analiz etmede

241

kullanlacak bir evrecilik Analiz Tablosu (AT) gelitirilmitir. kinci ksmda ideal tip zelliindeki
AT, Karadeniz Blgesindeki HES kart harekete uygulanmtr.
ATn gelitirilmesinde mevcut evrecilik/ekoloji snflandrmalar iinde Peppern beli
snflandrmas temel alnmtr, eksik olan toplumsal ekoloji perspektifi olan zgrlk
Belediyecilik (B) Bookchin ve Biehln almalarndan retilmitir. Bu halde Peppern toplumsal
ekoloji yaklam eksik olan beli snflandrmasna B perspektifi eklenmitir ve buna gre
dzenlenmitir. AT toplumsal ekolojinin eletirilerini ve nerileri temelinde, farkl evreci
dncelerin ekonomi-politik zellikleri, etkinlik ve rgtlenme seimleri ideal bir tip olarak
gsterilmektedir. AT bir ideal tip denemesidir ve evreciliin toplumsal gerekliinde birebir olmas
beklenmemektedir; ancak evreci hareketleri analiz etmede etkin bir analiz arac olabilir.
kinci ksmda AT alana uygulanmtr. Literatr tarama srecinde ayrca HES kart hareket ile
ilgili internet sayfalar, iletiim gruplar ve yaynlar iki sene boyunca takip edilip ne kan aktrler ve
alanlara odaklanlmtr. Buna gre lke sathna yaylan HES kart eylemleri yerinde aratrabilme
iin Karadeniz Blgesi seilmitir, zira HES kart eylemler bu blgede younlamtr. Karadeniz
Blgesinin batsndan Aksu Vadisi (Sakarya-Dzce) ve dousundan (Artvin-Rize) rneklem
seilmitir. rgtlenme ve etkinlikler kapsamnda farkllklar gstermesi amacyla bir vadi platformu
(Aksu Vadisi/Dzce-Sakarya), yerel bir evre STKs (Yeil Artvin Dernei/Artvin) ve ok sayda
kk vadinin blgesel rgtlendii Derelerin Kardelii Platformu (DEKAP/Artvin-Rize) seilmitir.
2011 yl iinde alanda toplam yirmi yedi yz yze grme gerekletirilmitir. Grmelerde
AT bir anket formu olarak kullanlmamtr, ancak derinlemesine grme esnekliinde uygulanmas
mmkn olmayabilirdi. Buna gre yar-yaplandrlm grme yntemi, bir ideal tip denemesi olan
ATn alana uygulanmasnda daha uygun grlmtr.
Eletirel sosyal bilim yaklamn (Neuman, 2006:140-152) takip ederek bu almada
evre/evrecilik syleminin doa/doacl (ekoloji) gizlemesini gstermek ve evreciliin tesinde
doac bir zm potansiyelini deerlendirmeyi planlanmtr. Ekoloji literatr iinde yaygn olan
evremerkezci-insanmerkezci ayrmna benzer ekilde, toplumsal ekoloji evre/doa ve
evrecilik/doaclk ikiliklerini ortaya koymaktadr; bunlar doaya tahakkm ve nerilen zm
anlamada kritik nemdedir. Toplumsal ekolojinin ekoloji ve politika anlay Trkiyedeki mevcut
yerel evreci analiz etmede kullanlmaktadr. Yaygn evreciliin liberal doasna taban hareketi
meydan okumaktadr; bu alma doann kapitalist tahakkmn gizleyen liberal evrecilii
gstermek ve deiimi iin taban hareketlerindeki potansiyeli deerlendirmektedir. Mevcut yerel
evreci hareketin kalc ve yatay yurtta rgtlerine dnme potansiyeline sahiptir. Bu halde sadece
HES inaatlarna ve iletilmesine kar durmayp su ve tarm dnda topluluu ilgilendiren konularda
da bir kamu ortam oluturabilirler. Bu alma temel olarak, taban hareketinin kapitalist toplumun
pasif liberal evrecilie katlmak yerine mahalli meknda zynetime rgtlenmelerine dnm
potansiyelini incelemektedir.
3. EVRECLK ANALZ TABLOSU (AT)NUN GELTRLMES
3.1.Toplumsal Ekoloji
Murray Bookchin (1921-2006) tarafndan gelitirilen toplumsal ekoloji, kapitalist bir sylem olan
evrecilie kapsaml ve radikal bir eletiri ortaya koymaktadr. Morris (2012:172)ye gre Bookchin,
ekoloji, toplumsal anarizm, Hegelci Marksizm ve radikal hmanizmann orijinal ve tutarl bir
sentezini ortaya koymaktadr. Etkilendii grler arasnda, Kropotkinin organik evrim, karlkl
yardmlama ve toplumsal anarizm anlay, Aristo ve Hegelin organik ve diyaletik yaklam,
Marksizmin Marcuse, Adorno ve Horkheimer yorumu (pozitivizm ve mistisizm eletirisi), eletirel
kuramn tahakkm kavram ve Marksizme ynelik ekonomik belirlenimcilik ve indirgemecilik
eletirileri, Ren Dubos ve Lewis Mumfordun ekolojik hmanizmas ve Hans Jonasn fenomenolojik
biyolojisi ne kmaktadr (Morris, 2012:172; Heywood, 2007; Bookchin 1996a). Adornoyu
modernliin sorunlar karsnda karamsar bulmasna ramen eletirel okulun tahakkm eletirisi
Bookchinde merkezi deerdedir. Toplumsal ekoloji Marksizm gibi doann kapitalist tahakkmne
kardr, ancak Bookchin snf tahakkmnn tesinde toplumdaki tm tahakkm biimlerini sorumlu
tutmaktadr (Hay, 2002:289).

242

Toplumda kadnlara, etnik ve dini aznlklara, engellilere, yoksullara, genlere, nihayet doaya ve
tm dier tekilere ynelik tahakkm snf tahakkmyle birlikte var olmaktadr (Plumwod, 1993).
Marksizm ve toplumsal ekoloji toplumu atmalar ve g ilikileri zerinden anlamaktadr. kisi de
radikal bir deiim amalamaktadr, ancak toplumsal ekolojiye gre devrimci zneler ne Marxn
bekledii gibi proletaryadr ne de yeni toplumsal hareketlerin kimlik ynelimli ve iktidar talebi
olmayan geici yeleridir. Radikal bir toplumsal dnm ancak mahalle meknnda yurtta
3

oluturduu topluluklar ile mmkndr. Lefebvre, Marksist anlay meknn kapitalist retimi
konusunda devam ettirmektedir. Mahalle mekn ve mahalle sakinleri olan yurttalar Lefebvrein
diyalektik zgr mekn ve zneleri on milyonluk metropollerde etkisiz kalmaktadr, ancak yz yze
ilikilerin kurulabilecei mahalle lei ve ekotopluluun yurttalar radikal, demokratik ve ekolojik
bir toplumsal dnm mmkn olabilir.
zgrln Ekolojisinin (kitabmn), farkl gruplarn hepsinde yirmi yl nce hakim olan
olduka dar, pragmatik, genellikle toplumsal adan tarafsz evrecilie ilikin kayglarm yansttn
ne kadar vurgulasam azdr. Bu tr evrecilik bugn de hkimiyeti elinden bulundurmaktadr.Bu
gruplar, hava ve su kirlilii, zehirli atklar, gdalarn kimyevilemesi ve benzeri gibi belirli konular
zerinde younlamaya devam ediyorlar; bu abalarn kesinlikle desteklenmesi gerektiini itenlikle
kabul ediyorum. Ancak, evrecilerin karlatklar sorunlarn nedenlerine ve bu sorunlarn uzun vadeli
zmlerine ilikin grleri bana zc bir yetersizlie sahip gibi geliyordu, hala da yle geliyor.
evrecilerin paylatklar ortak bir gr varsa, o da ekolojik bozukluklar zme asndan arasal,
neredeyse mhendise bir yaklam benimsemeleriydi. Tm veheleriyle, insan salna ve refahna
verilen zarar asgariye indiren reformlar yoluyla doal dnyay, var olan toplumun ihtiyalarna ve
onun smrc, kapitalist buyruklarna uyarlamak istiyorlard. Radikal toplumsal deiiklie ve doal
dnyaya kar yeni bir duyarllk gelitirmeye ynelik bir proje formle etmeye ilikin ok fazla
gereksinim duyulan hedefler onlarn pratik kayglarnn yrngesinin dna dme eilimindeydi.
Onlarn toplumsal grlerini radikal politikadan ok lobi almalartemsil eder gibi grnyordu.
(Bookchin, 1991:23)
Toplumsal ekoloji geleneksel ve yaygn evrecilii liberal olarak nitelendirmektedir ve mevcut
kapitalist sistemin doaya tahakkmn merulatrdn ve glendirdiini ortaya koymaktadr.
Liberal evreciliin lobicilik, projecilik ve medya kampanyalar gibi liberal evreci etkinlikler yerine
ekolojik topluma radikal bir dnm nermektedir. Bu nedenle imkan, kaynak, mobilizasyon ve
ideolojiye dayanan toplumsal hareketler yaklamnn (Mc Adam vd., 1996) toplumsal ekolojinin
zm nerisi olan B, mahalle leinde yurtta, belediye, ekotopluluk ve dorudan demokrasiye
dayanan btncl yaklamn nermektedir (Bookchin, 1992 ve 1993). Mahalle leinde yurtta
meclisleri araclyla dorudan demokrasiye dayanan toplumsal ekoloji, Barber (1995) ve Mouffe
(1992:235)nin radikal demokrasi nerilerinden ileri bir noktadadr. zellikle Post-Marksizmin farkl
kimlik gruplarnn atabilecei demokratik ynetim talebi mevcut kapitalist yap iinde liberal
niteliktedir ve ekolojik bir zme ynelik toplumsal dnm iin yeterli deildir. Yeni Toplumsal
Hareketlerin kimlik ve deer ynelimli yeleri ulus-devletin ya da kresel toplumun yeleri olarak
iktidar hedefi olmadan sylem oluturmay hedeflerler, ancak Bin mahalle leinde tm yetikin
yurttalar, radikal toplumsal dnm dorudan demokrasi ile kimlik kaygs olmadan mahalli
yurttalar olarak gerekletirirler. Buna gre toplumsal ekoloji zgrlk bir topluma doru yava
ancak devrimci bir dnm nermektedir. Toplumsal ekoloji toplumun radikal dnmn talep
etmesiyle Yeni Toplumsal Hareketlerin ve Postmarksizmin karsnda Marksizme yakn durmaktadr;
ancak devrimci zne protelerya deil mahalle sakini yurttalar olmaldr. Toplumsal ekolojinin radikal
dnm nerisi topik grnmektedir, ancak Bookchin kendi nerisini mutlak ve deimez
grmemektedir, gelitirilmeye ak olduunu belirmitir.

3
Bookchin, citizen kavramn mahalle leindeki topluluun bireyleri anlamnda kullanmaktadr. Buna gre vatanda,
kentda, mahalleda olarak da evrilebilir. Ancak, anlam yaama meknna gre olutuu iin yaanan yer anlamna yakn
olan yurtta kelimesi tercih edilmitir. Burada lke, blge deil mahalle meknnn yurttandan bahsedilmektedir.

243

Tahakkm
Bookchine (1996b) gre ekolojik krizin temel nedeni insann doaya tahakkmdr ve bu insann
insann insana tahakkmnden kaynaklanmaktadr. nsann insana tahakkm sadece kapitalist
toplumlara zg deildir, snf tahakkm ncesinde de toplumsal tahakkm ilikileri var olmutur.
Hem Marksizm hem liberalizm doann insana hakimiyetinden bahsetmektedir. nsan doadan
zgr klmak iin, doaya ve sonra da insana tahakkm kabul edilmektedir. Zira, ikisi de insann
zgrlemesi iin retim srelerinin ve aralarnn gelimesini ne srmektedir, bu gelime
kanlmaz olarak insana ve doaya tahakkm gerektirmektedir. Dier yandan, derin ekoloji de
tahakkmn gerekirlilii iddiasn devam ettirmektedir, buna gre insan doann tahakkmn kabul
etmeli ve doal dzenin srdrlebilirlii iin doa kanunlarn kabul etmelidir (Bookchin,
1999c:44-45). Bu halde toplumsal ekolojinin Marksizm, liberalizm ve derin ekoloji eletirisi ve fark,
insan-doa ilikilerinde ve toplumda tahakkme bak asndan kaynaklanmaktadr. Buna gre ne
liberal evreciliin evreci etkinlikleri, medya kampanyalar, evreci STKlar, lobileri, yeil retim-
tketim sylemi ne de Marksizmin snf atmas temeli ekolojik krize zm olmaktadr. Ekolojik
kriz toplumsal tahakkm ilikilerinin zlmesiyle zlebilir, bu da toplumsal ekolojinin iddiasn
biyoloji ve evre mhendisliinin tesinde sosyolojinin alanna dahil etmektedir.
Diyalektik Doalclk
Doa bir resim erevesinde grp beendiimiz bir grnt, dondurulmu bir manzara ya da
duraan bir panorama deildir. Doay bylesi "manzaralar" olarak grmek tinsel olarak yceltici
olabilir, ancak ekolojik olarak d krcdr. Sabit bir zamana ve yere mhlanan bu tahayyl, doann
statik bir yaam grnts deil, uzun sreli geliiminin uzun, kmltif tarihi olduunu unutur. Bu
tarih hem organik hem inorganik grng alanlarnn evrimini ierir. ster bir ovada, ister bir ormanda
ya da bir dan zirvesinde olalm, ayamzn bast yerde alar srm bir gelimenin izleri olan yer
katmanlar, uzun sre nce tkenmi canl trlerinin fosilleri, yeni lm canllarn ryen kalntlar
ya da dnyaya yeni gelen bir yaamn balanglar vardr. Doa bir "kii", bir "ihtimaml ana" ya da
geen yzyln kaba maddeci diliyle sylersek, "madde ve hareket" deildir. Ya da, kimi "sre
felsefeleri"nin savunduklarnn aksine, doa yalnzca mevsim deiiklikleri gibi yinelenen dngleri,
oluan ve znen metabolik etkinlik srelerini ieren toplam bir "sre" deildir. Doal tarih,
eitlenmi, farkllam karmak oluumlara ve ilikilere doru ilerleyen kmltif bir evrimdir.
(Bookchin, 1999c:47-48)
Toplumsal ekolojinin doa anlay organik evrim yaklam iindedir ve evrim srecinde doada
zgrlk, eitlilik, znellik ve zynetim artar (Bookchin, 1996b). Bu ynde insan, birinci doa
(insan-d doa) iinden ikinci doaya (insan toplumu) doru evrilmitir
4
ve doa ile uyumlu ilikiler
kurma potansiyeline sahiptir. Toplumsal ekoloji ekolojik krizin nedenini doaya tahakkm ve buna
sebep olan toplumsal tahakkm ilikileri olarak grmektedir. Birinci ve ikinci doalar arasndaki
organik evrim srecindeki iliki doaya tahakkm nedeniyle ykcdr, ancak bu ykc iliki deimez
deildir ve toplumsal rgtlenmeye gre deiebilir. Ekoloji dncesi iinde insann doaya zararl
olduu iddiasn Bookchin insansevmezlik olarak deerlendirmektedir ve insan-doa ilikisinin
niteliinin biyolojiden te toplumsal nitelikli olduunu iddia etmektedir. Antropolojik almalardan
faydalanarak toplumsal rgtlenmeye gre insan-doa ilikisinin ykc veya yapc olabileceini iddia
etmektedir (Bookchin, 1991). Ancak bu antropolojik kantlarn organik toplumun doayla uyumlu
yaamn aklamak iin yeterli olaca sorgulanmaktadr (Light, 1998).
Bu halde toplumsal ekolojiye gre ancak zgrlk bir toplum (demokratik ve rasyonel olman
yan sra) ekolojik olabilir ve doaya tahakkmn yerine uyumlu bir iliki kurabilir. Bu noktada
ekolojik krizin zm, toplumsal hareketlerin (Kriesi vd., 1997) ve mevcut sistemin tesinde ortaya
konmaktadr. Toplumsal ekoloji evre sorununu nce ekolojik kriz olarak tanmlam sonra da zm
radikal bir toplumsal dnm olarak ortaya koymutur. Mahalli meknda ekotopluluklar iinde
yaayan yurttalarn zgrlk bir toplumu kurmas sosyolojinin aktr-yap ikilii sorunsaln akla

4
Bu noktada toplumsal ekolojiye insan doadan ayr ve stn tuttuuna dair Derin Ekolojinin srarl eletirileri nemlidir.
Bookchin insan toplumunu stn grmediini vurgulasa da insan trnn dier trleri gibi grlmesini vurgulayan Derin
Ekolojinin insanmerkezcilik eletirisine maruz kalmaktadr.

244

getirmektedir. Burada toplumsal ekoloji pozitivizmin bireyi yok saymasn eletiren eletirel okulu
takip etmektedir, ayn zaman postmodernizmin toplumu mulaklatrmasna da kar kmaktadr.
Aktr ve yap; yani yurtta ve ekotopluluk birbirinden ayr deildir ve rasyonel, demokratik ve
ekolojik bir toplumda birlikte var olabilirler.
Bu almada tm evreci etkinlikleri deerlendirmek iin toplumsal ekolojinin politika nerisi
olan B ve eletirileri (liberal evrecilik, Marksizm ve Derin Ekoloji) temel alnmtr.
3.2. Toplumsal Ekolojinin Politikas: zgrlk Belediyecilik (B)
Buraya kadar toplumsal ekolojinin temel kavramlarn; doaya tahakkm, organik evrim,
diyalektik doalclk, rasyonel, ekolojik ve demokratik toplum akland. Toplumsal ekolojinin evre
sorunlarn ekolojik bir kriz olarak deerlendirdii, sorunlarn nedeni olarak kirlenme, nfus art,
sanayileme gibi yzeysel saptamalarn tesinde doaya tahakkm olarak grd ve bunun toplumsal
tahakkm ilikilerinden kaynakland vurguland. Toplumsal ekoloji doaya zorunluluk alan, hkim
olunacak kaynak yn, manzara, biyoeitlilik ve koruma alan bakan Liberalizmden ve
Marksizmden, insanl doann herhangi bir paras olarak organik evrim srecini dlayarak
insanl doann kanunlarna ve dzenine teslim olmaya aran akl kart derin ekolojiden
(Bookchin 1999c) farkl olarak zm srecinde ekolojik, demokratik ve rasyonel bir toplum
kurulmasn nermektedir.
almann bu ksm toplumsal ekolojinin politik program olan Bye ayrlmtr. B, Biehl ve
Bookchinin ortak almasna dayanlarak bir referans modeli olarak gelitirilmitir. Bu referans
modeline dayanarak toplumsal ekolojinin alternatif program nerisi ortaya konarken ve yine toplumsal
ekolojinin liberal evrecilik, Marksizm ve derin ekoloji eletirileri ise Peppern ekonomi politik
snflandrmasna dayanarak ATa dntrlmtr. Buna gre, ATn temeli ve dier ekonomi
politik modeller iin referans modeli olan Bnin incelenmesi aratrmada nemli yer tutmaktadr.
B temelde Bookchinin ok etkilendii ve Kentsiz Kentleme (1999b) almasnda detaylaryla
vurgulad insanlk tarihinin dorudan demokrasi deneyimlerinin gnmzde yeni bir zgr toplum
ars iin -evreciliin mevcut sistemi sorgulamayan, sylemine ve sektrnde dnen
etkinliklerine alternatif olmas iddiasyla- politik bir programa dntrlmesidir. Antik Atina
(Fotopoulos, 2010), ABDnin kurulu srecinden bugne kadar kasaba meclisleriyle New England
blgesi ve Ortaada Avrupa ehir devletleri dorudan demokrasi geleneine nemli rneklerdir.
B mahalle leinde yz yze ilikilere dayanan bir dorudan demokrasi modeli ngrmektedir.
Bu mahallenin sakinleri gnmz toplumunun pasif bireyleri yerine bir ekotopluluu oluturan ve
ancak mahallenin ynetimine katlarak yurttalar olurlar. Dorudan ve aracsz politikaya dhil
olmak, ekotoplulua dair her konuda karar verme mekanizmalarna katlmaktr. Asl karar
mekanizmas mahalle leindeki yurtta meclisleridir. Hibir partiye, lidere, rgte, ideolojiye ve
iddete bal olmayan sadece mahallede yurttalarn katlmna ak olan yurtta meclisleri, zgr ve
eitliki bir toplum iin Bookchine gre temel kurumdur.
Bookchin devletilik ve dorudan demokrasi ayrm yapmaktadr. Devletilik temsili seim sitem,
siyasi partiler, profesyonel politikaclar ve brokrasidir. Dorudan demokrasi ise yurttalarn kendi
taleplerini dorudan dier yurttalarla grmeleri ve karar almasn mmkn klar. Buna gre Biehl
(1998:13) ve Bookchin (1992:1) politik, toplumsal ve devlet olmak zere evren tanmlarlar.
Mahalle leinde dorudan demokrasi sreci ve yurtta meclisleri politik evreni oluturur; zel ve
ekonomik hayat ise toplumsal hayattr. Ekonomik yap kapitalizme kar yerelleme ve belediye
leine inme srecindedir (Fotopoulos, 1993).
Dobson (2003:106) ekolojik yurttalk nerisini ulus-devlet veya blgesel bir birlik erevesinde
snrlamaz ancak bireylerin evreyle metabolik ilikilerinin sonucu olarak grr. Toplumsal ekolojiye
gre bu ilikinin lei mahalledir ve organizasyonu belediyedir. Yurtta meclisinin kararlar belediye
araclyla uygulanr ve ekotopluluun iinde bulunduu ekosistemde mahalle leinde belediye
rgtyle var olur. Bu sre yerelleme ve demokratikleme gerektirir. Biehla gre yerelleme
kurumsal ve fiziksel olmaldr. Kurumsal yerellemede belediyeler mahalle leinde yeniden
rgtlenmelidir ve fiziksel olarak yz yze ilikiler kuracak lee gre dzenlenmelidir. Bookchin
insani lek konusunda Platonun topyasnda ngrd on bin kiinin rnek olabileceini belirtir.

245

nsanlarn birbirleriyle yz yze iliki kurabilecei, yurtta meclislerinin etkin ve srekli olabilecei,
yaanabilir ve kendi kendini ynetebilir mahallelerde dorudan demokrasi mmkn olabilir; bu
srete kurumsal ve fiziki yerelleme nemlidir. Yerelleme ile kout giden dier sre ise
demokratiklemedir. Her mahallede istenilen yurtta meclisleri ancak uzun ve zorlu katlmc bir sre
iinde mmkn olabilir. B ancak mahallede yurttalarn talebi ve abas ile geliebilir. Mevcut
katlmclk olanaklar dorudan demokrasiye giden srete kullanlabilir; kent konseyleri buna rnek
olabilir. Dier yandan yurttalarn dorudan demokrasi bilinci konusunda birbirlerini eitimi
vazgeilmezdir. Ancak, asl eitim dorudan demokrasi amacyla karar alma mekanizmalarna katlm
sreci deneyimiyle olur.
3.2.1. Toplumsal Ekolojinin evreci Eylem Modeli
Bu blmde toplumsal ekolojinin liberal evrecilik, Marksizm ve derin ekolojiye kar ortaya
koyduu eletirilere kar alternatif olarak rettii B, bir evreci hareket modeli olarak
incelenecektir. B, aratrmann ikinci sorusuna cevap olarak gelitirilecek ATn referans modelini
oluturacaktr.
B hareketinin gelimesi ancak Bookchin ve Biehln vurgulad (1998) mahalle meknndan
balayabilir. nsani lek olan mahalle meknnn birka bin sakininden birka kii toplumsal ekoloji
fikirlerine sempati duyabilir ve mahallelerinde karar almak mekanizmalarnda yurttalarn etkin olmas
iin almaya balayabilirler. B hareketi ancak bu mahallede yerleik birka yurttan talebiyle
balayabilir, dardan veya herhangi bir siyasi partiye dair, hiyerarik yapya dhil olan mahalle
sakinleri balayamaz.
Mahalle sakinleri bir B grubu olutururlar, amalanan yurtta meclisi modeline uygun olarak
dzenli ve halka ak bir alanda toplanrlar. Politik evrenin nvesi olan toplanma mekn herhangi bir
dernein lokali ve bir yenin ofisi olmamaldr. Aksine mahallenin herhangi bir yurttann
katlabilecei ak bir meknda olmaldr. 2013 Hazirannda Gezi Park olaylarndan sonra
dzenlenen semt forumlarnda kullanlan parklar iyi birer rnektir. Toplanma mekn ATta
nemlidir, politik evrenin oluabilmesi snflandrmada dier modellerden fark gsterir. HES kart
hareket incelenirken toplanma meknnn halka ak olmas ve yurtta meclisinin toplanmasna imkn
salayabilmesi aratrlan konulardan biridir.
Halka ak ve politik evrenin olumasn mmkn klan toplanma meknnda B hareketi yeleri
srekli kendilerini ve yeni katlanlar toplumsal ekoloji konularnda eitime tabii tutarlar. Eitim
sreci hem toplantlar hem de dorudan demokrasi deneyimiyle bitmeyecek bir sretir. Srekli
toplanan, mahalle halknn sorunlarn tartan B hareketi kendini mahalleye tantr ve etkinliklerine
halk davet eder. Brorler, bildiriler ve raporlar vs. hazrlar ve mahalleye datr. B hareketinin
yurtta meclisini oluturma srecinde yerel topluluun sorunlarn ortaya koymas nemlidir; bu
sorunlarn tartlmas ve zm bulunmas temelinde yurtta meclisi ars yapar. Bylece, topluluk
sorunlarna zm iin yurtta meclisini ortaya koymu olur. Yerel topluluun ortak kullanabildii
kafeler, parklar gibi politik evrende yurtta meclisinin nvesinin meknn oluturur.
Yurtta meclisinin oluumu B hareketinin temel hedefidir; topluluk konularnn gndeme
getirilmesi ve ortak bir platformda tartma arsnn da amac budur. Meclisin kurulabilmesi iin B
hareketinin dzenli ve halka ak toplantlar temel olabilir. Yz yze ilikilerin ve dorudan
demokrasinin mmkn olduu toplantlar iin mevcut dorudan demokrasi kanallar (kent konseyi,
yurtta katlmna ak belediye meclisi toplantlar) kullanlabilir; eer resmi kanallar kapalysa halka
ak ve meru yurtta meclisi toplantlar balayabilir. Ancak, meruiyet ancak yerel topluluun
tmne ak olmas, herhangi bir siyasi partinin ve profesyonel politikaclarn etkisi dnda olmasna
baldr; politik evrende yurtta meclisi ancak mahalle halknn katlmyla mmkndr. Gezi Park
olaylar sonras toplanan semt forumlarnn dorudan demokrasi geliiminin nnde de benzer
tehditler gzkmektedir.
Yerel seimlere katlmak B hareketinin bir etkinlii olabilir; ama yerelde de olsa iktidar ele
geirmek ve mevcut idari mekanizmalar hareketin lehine kullanmak deildir. Ama yerel seim
srecini yurtta meclisi oluturmak zere gndem oluturma amacyla kullanmaktr. Bu srete
hazrlanacak seim program, B hareketinin tannmas ve yaygnlamas iin nemlidir; mahalle

246

halkn yerel sorunlar zerinden dorudan demokrasiye ve ynetime katlmaya armaldr.
Seimlerin kazanlmas halinde karar alma meknizmasn yurtta meclisini merkez alacak ekilde
deitirmeye allr. Yine bu srete nemli olan herhangi bir siyasi partiyle ban olmamas ve
profesyonel politikadan uzak durmak nemlidir. Mahalle leinde oluan yurtta meclisleri
belediyeyi ynetir ve dier mahallelerde oluan yurtta meclisleriyle blgesel birlikler kurar.
3.2.2. evreciliin Ekonomi Politik Snflandrmasna Doru
Buraya kadar aratrmann kuramsal erevesi olan toplumsal ekolojinin temel kavramlar, liberal
evrecilik, derin ekoloji ve Marksizme ynelttii eletirileri ve nerdii alternatif program, Byi
inceledik. Byi referans modeli olarak kullanacamz ATn dier ekonomi politik blmleri bu
blmde inceleyeceiz.
evrecilikte Farkl Ekonomi Politik Yaklamlar
evrecilik dncesi 1950lerden sonra gelimi ve bir btn oluturmaktan uzak farkllklar
iermektedir. Hay (2002:35) evrecilii hayvan haklar, evreci etikleri derin ekoloji ve g
kuramlarna gre ayrr. ORiordan (1989, akt. Pepper, 1995:34) evreci kurumlar evremerkezci ve
teknomerkezci olarak ayrr ve ATa temel olacak ekilde bir snflama hazrlar. evremerkezcilik
yeil destekiler ve radikal filozoflarn destekledii Gaianizm ve radikal sosyalistlerin, genlerin,
radikal-liberal politikaclarn ve entelektellerin destekledii Komnalizm olarak ikiye ayrlr.
Teknomerkezcilik ise evreci bilim insanlar, i ve finans dnyas, kariyer odakl genlik ve liberal,
sosyalist ve sac politikaclardan destek grr. ORiordan teknomerkezci-evremerkezci ayrmn
politik ideolojilere, dnrler ve filozoflara gre temellendirir (1989 Figr 2.1, akt. Pepper 1995:35).
Buna gre tm evreci ekonomi politik ideolojiler temelde kurama ayrlr; znel Seim Kuram
(SK), retim Maliyeti Kuram (UMK) ve Soyut Emek Kuram (SEK). Bu almada anlatlan
toplumsal ekoloji ve B emada eksik braklm gzkmektedir ve AT gelitirilirken emaya
eklenmitir.
Ekonomi Politik deolojilerin Snflandrmas
Pepper, ORiordann temel dnrleri ve ideolojileri gsterdii emasn gelitirip farkl
ekonomik politik ideolojilerin evreci anlaylarn gsteren beli bir snflandrmaya dntrmtr:
Geleneksel Muhafazakr, Liberal Piyasa, Liberal Refah, Demokratik Sosyalist ve Devrimci Sosyalist.
Liberaller ve Demokratik Sosyalistler reformlarla deiimi nerirken, dierleri devrimci bir dnm
ne karrlar.
Hayin (2002:174-194) vurgulad zere Geleneksel Muhafazakr dnce evrecilikte nfus
sorununu ne karr. Sanayilemenin ve bymenin snrlandrlmas gerektiini ve en iyi doa
koruma yolunun zel mlkiyetin glendirilmesi ve yaygnlatrlmas ile mmkn olabildiini iddia
eder. Endstrileme kartdr, insanlk kendini doadaki hiyerarik dzene gre konumlamal ve
toplumda da benzer hiyerari korunmaldr. Liberal Piyasa evreciliine gre yeil piyasalarn
oluumu, bilim ve teknoloji mevcut kaynak darl ve kirlilik sorunlarn zecektir. Nfus sorun
deildir, zira kapitalizmin bymesi ve devam iin gereklidir, dier yandan nfus tketici basks ile
evre dostu rnlerin retimi ve tketimini de destekleyebilir. Pepper (1995:47) genel olarak
evrecileri ve ekolojistleri Liberal Refah, Demokratik Sosyalist ve Devrimci Sosyalist gruplarna
iinde deerlendirmektedir. Liberal Refah evreciliine gre piyasa ekonomisi ve zel mlkiyet devlet
tarafndan kontrol edilmeli ve dzenlenmelidir. Kanunlar, merkezi planlama ve vergilendirme
evrenin korunmas iin gereklidir. Aydnlanm bireyler toplumun ortak iyilii iin doru yolu
seerler. Tketici basksnn yan sra, parlamento temelinde oulcu demokrasi ve eitli bask
gruplar nemlidir. Demokratik sosyalistler piyasa ekonomisine kar olan yerellemi sosyalizmin
devlet eliyle kurulmasn ve yerel ynetimlerde halkn katlmn nermektedirler. Karma ekonomi,
parlamento ynetimi ve sk devlet kontrolleri nemlidir. retim kr iin deil ihtiyalarn
karlanmas iindir. Devrimci sosyalistlere gre evre sorunlarnn nedeni kapitalizmdir, deiim
iinse devrimci bir sre gerekir. Devlet yerine topluluk ynetimine bir gei dnemi ile geilmesini
nerir. Yoksulluk ve toplumsal adalet sorunlar ekolojik krizin bir parasdr.

247

3.3. evrecilik Analiz Tablosu (AT)
Peppern evreci politik ekonomi farkllklarn gsteren beli modelinde eksik olan ve bu
almada incelenen toplumsal ekolojinin alternatif program Byi referans alarak bir analiz tablosu
gelitirildi, AT.
almann birinci aratrma sorusunu cevaplayabilmek iin ortaya konan ikinci soru olan
evreci eylemler toplumsal ekolojiye gre nasl analiz edilir? sorusuna cevap olarak Analiz Tablosu
(AT) gelitirilmitir. Mevcut toplumsal hareketler literatrnn tesinde toplumsal ekolojinin
toplumsal ve tahakkm temelli yaklamna uygun olarak, liberal evrecilik, Marksizm ve derin
ekoloji eletirilerini ve alternatif B srecini gsteren bir model Janet Biehln (1998) ve Murray
Bookchinin balca almalarna dayanarak retildi. Toplumsal ekolojik analizi mmkn klan
referans modelin daha etkili olabilmesi iin ORiordann teknomerkecilik-evremerkezcilik ve
Peppern beli evreci politik dnce snflandrmasndan faydalanld. Peppern tablosu toplumsal
ekolojiyi iermiyordu, nihai olarak AT toplumsal ekoloji bak asndan ve B modeli referans
alnarak alt temel yaklam ieren bir analitik araca dnt. Alt temel yaklam muhafazakr,
liberal-piyasa, refah-piyasa, demokratik sosyalist, devrimci sosyalist ve toplumsal ekolojiden
olumaktadr. Bu yaklamlar rgtlenme, evre/doa algs, ekonomi-politika ve etkinlikler
deikenlerine bak alaryla tabloda yer almaktadr. Buna gre herhangi bir evre etkinlii tablodan
analiz edilebilir. rnein bir doa koruma projesi, profesyonel bir evre STKs, vahi yaam arlkl
bir doa anlay, mevcut sisteme entegrasyon ve projecilik zerinden deerlendirilir.
AT alt farkl yaklam ieren ideal tiplere dayanan bir tablodur, sadece HES kart etkinliklere
deil tm evreci etkinlikleri analiz edebilir. AT ideal bir tip ve analitik bir modeldir; doal olarak
geliime ve metodolojik testlere ihtiya duymaktadr. zgnl toplum ekolojinin referans modeli
alnarak tm evreci yaklam ve etkinliklerin birlikte deerlendirilmesidir.

248

EVRECLK ANALZ TABLOSU (AT) - evreciliin Ekonomi Politik Snflandrlmas
ORiordan ve Peppern almasndan gelitirilmitir.
Geleneksel
Muhafazalar
Liberal
Piyasa
Liberal Refah Demokratik
Sosyalist
Devrimci
Sosyalist
Toplumsal
Ekoloji
EVRE/DOA
Sorun nedir? Doann
ykm
evre
sorunlar,
ancak nfus
ve teknoloji
deil
evre
sorunlar,
ancak nfus
ve teknoloji
deil
evre
sorunlar,
ancak nfus
ve teknoloji
deil
evre
sorunlar,
ancak
nfus ve
teknoloji
deil
Ekolojik kriz,
toplum ii
tahakkmlerden
kaynaklanan
doaya tahakkm
evre/Doa
nedir?
Toplumun
uymas
gereken
hiyerarik
dzen
Doal
kaynak,
manzara,
biyoeitlilik
Doal
kaynak,
manzara,
biyoeitlilik
Doal
kaynak,
manzara,
biyoeitlilik
Doal
kaynak,
hakim
olunmas
gereken
doa
Toplumun ikinci
doa olarak
paras olduu,
zgrle,
farklla ve
znellie evrilen
kmlatif bir
birikim.
GELME, BLM &TEKNOLOJ
Ekonomik
Dzen
Endstri
kartl,
zel mlkiyet
Kapitalizm,
serbest
piyasa
Devlet
kontrolnde,
planl serbest
piyasa
Sk kontrol
altnda karma
ekonomi
Kapitalizm
in reddi ve
sosyalizm
Mahalli belediye
dzleminde yerel
ekonomi
Bilim
&Teknoloji
Endstri
kartl

Bilim ve
teknolojiye
gven
Bilim ve
teknolojiye
gven
Bilim ve
teknoloji ye
gven
Bilim ve
teknoloji
ye gven
Bilim ve teknoloji
ancak zgr bir
toplumda ekolojik
olur, tahakkmc
bir toplumda
ykcdr.
POLTKA
zm Hiyerarik
toplum
yapsnn
devam
Liberal
demokrasi
ve serbest
piyasa, zel
giriimcilik
Parlamenter
demokrasi,
merkezi
planma ve
sk
uygulamalar
Parlamenter
demokrasi,
ii
sendikalar ve
yerel
demokrasi
Devlet ve
parlamento
yerine ii
ynetimi
Tahakkmsz ve
zgr bir
toplumda
yerellemi
dorudan
demokrasi
Politik zne zel mlk
sahibi ve aile
yesi
Tketici,
giriimci,
lke
vatanda
Siyasi
partiler,
tketiciler,
lke vatanda
Siyasi partiler
ve sendikalar
Ortak
poliitk
eylem,
emek ve
sendikalar
Mahalle
leinde
ekotopluluklarn
yurttalar
ETKNLKLER
evreci
Eylem
Hukuk
mcadelesi
STK
lobicilii,
tketici
kampanyalar
,hukuk
mcadelesi
STK lobicilii
ve
protestolar,
tketici
kampanyalar,
oy verme,
yarg
mcadelesi
STK
protestolar,
oy verme,
sendika
eylemleri,
hukuk
mcadelesi
Sendika
eylemleri
ve
protestolar
Yerelde
ekotopuluk
yurttalarnn
etkinlikleri ve
dorudan
demokrasi
uygulamalar

249

4. ALAN ALIMASI
Aratrmann ikinci blm olan almasnda, birinci blmde dzenlenip gelitirilen AT
kullanlarak HES kartl toplumsal ekoloji asndan nasl analiz edilir? sorusunun cevab
aranmtr. AT, HES kart taban hareketinde kullanlmayla snrlanmaz, sonrasnda Trkiye
evrecilii ve dierlerinin analizinde kullanlabilir. Trkiye krsalna ve HESi irketlerin merkezlerin
olduu kentlere yaylm HES kartl zellikle Karadenizde younlam ve farkllamtr.
Aratrmada bunu yanstan alan seilmitir; Artvinde yerel evreci STK, Sakarya-Dzce arasndaki
birlik, Aksu Vadisi Dere Koruma Birlii (ADKB) ve Artvin-Rizeyi de iine Dou Karadeniz Kys
boyunca kurulan Platformlar DEKAP).
Artvindeki yerel evre STKs (Yeil Artvin Dernei, YAD), HES inaatlar ncesinde
kurulmutur, dierleri gibi HESe bir tepki olarak ortaya kmamtr. Ancak, kuruluunda Artvinde
almas planlanan madene tepkinin rgtlenme ihtiyac rol oynamtr. 2013te yine gndeme gelen
maden almasna kar YAD halen etkinlikler ve kampanya yrtmektedir. YAD, HES kart
rgtlenmelerin oundan farkl olarak HES ncesinde ve sonrasnda da etkindir ve HES dndaki
evre konularyla ilgili almaktadr. Bu farkllk YADn ye profilinden ve konumundan
kaynaklanmaktadr. Aratrmadaki dier iki kurum ADKB ve DEKAPtan farkl olarak yeleri
dorudan HESten etkilenen alanda yaamamaktadrlar. Artvin halknn nde gelenlerinin (aydnlar
esnaf, avukat, memur, retim yeleri vd.) rgtl bir sivil oluumu olan YAD dier alanlardan farkl
olarak sivil haklarn kullanma aslen ehir aydnlarndan oluur. YADa gre evre, biyoeitlilik
deerlerinin korunmas gereken kamu deeridir, lkenin dier il merkezleriyle karlatrldnda
olduka kk bir yere yaylmtr ve nfusu da azdr (25.000). Artvinliye gre evre uzakta deildir,
zira ehir oruh nehrinin kenarnda sarp bir da zerinde eimli bir alana kurulmutur, dier il
merkezlerinin oundan farkl olarak olduka yeildir, bulut seviyesindedir ve doadan kopmamtr.
YAD yeleri iin evre sorunlar toplumsal adalet meselesi deildir ve toplumdaki tahakkm
ilikileriyle dorudan balants yoktur. Bu noktada AT iinde liberal-refah evreciliine yakn
durmaktadrlar. evre sorunlarnn zmnde bilim ve teknolojinin faydal olacan
belirtmektedirler, bu noktada bilim ve teknolojinin ieriini, toplumsal adalet ile ilikisini
sorgulamamaktadrlar. Ne derin ekoloji ne de toplumsal ekolojinin teknoloji eletirisine yakndrlar;
teknolojinin gelimesi evre sorunlarnn zmndeki rol YAD yine liberal-refah evreciliine
yakn tutmaktadr. STK yapsyla YAD, HES kartlnda ne kan yatay ve geici rgtlenmelerden
farkldr. Ulusal STKlar gibi hiyerarik deildir, bunda profesyonellemeyip gnllle bal
kalmasnn ve projecilikten kanmasn etkisi byktr. Artvin il merkezine yakn alanlarda yerel
halkn evre mcadelesinde etkin destek verilmektedir. Ayrca mevcut siyasi partilere ve yapya
gvensizlik belirgindir ve yerel harekette siyasi partilerin egemenliine direnie dnmtr. Yine
de, sorunlarn zmnde merkezi planlamann ve sk devlet dzenlemelerinin etkin uygulanmas
talebi ne kmaktadr. Bu durum ATta liberal-refah evreciliinin devlet arlkl yorumuna
uygundur. Ulusal ve uluslararas evre kurulularna devlet ve sermaye ile ibirlii yapmalar
nedeniyle tepki dier HES kart alanlarda olduu gibi youndur. Liberal-piyasa evreciliine uyum
gsteren profesyonel ve merkezi rgtlere eletiri liberal-refah evreciliine yakndr. Etkinlikler
seiminde ise liberal-refah evreciliine uygun olarak yasal mcadele yaplmaktadr, maden ve HES
davalar buna rnek gsterilebilir. Devletin dzenlemeleri uygulamamasnn karsnda ncelikle yarg
yoluyla dzeltilmesi hedeflenmektedir. Bunun yan sra protestolar, toplantlar ve basn duyurular
yaplmaktadr, bu etkinlikler liberal-piyasa evreciliine uygundur. Ayrca, bilgilendirme toplantlar
daha bilinli bir yurtta hedefi ile liberal-refah evreciliinin katlmcl yann gstermektedir.
Aratrmann dier iki alanna gre YAD, liberal-refah evrecilii zelliklerine daha yakndr.
Aksu Deresi Koruma Birlii (ADKB) Sakarya ve Dzce il snrlar kesiiminde vadi boyunca
uzanan kylerin temsilcilerinin oluturduu HES kart bir rgtlenmedir. Vadiyi kendi yaadklar
yer ve doay da aslen doal kaynak olarak grmektedirler. Vadiye hayat veren derenin HES
nedeniyle kurumas kylerdeki yaam olumsuz etkileyecektir. Genel olarak kendi vadilerindeki
HESe kar kmaktadr, dier HES alanlar ncelikli deildir ve mcadele kendi alanlaryla ilgilidir.
evre sorunlarnn zmnde bilim, teknoloji, merkezi planlama ve dzenlemelerin etkin
uygulanmas sorunlar zebilir. Bu halde liberal-refah evreciliine uygun gzkmektedir. evre
koruma etkinliklerinde yasal mcadele nceliklidir. Mcadenin balarnda ilgili bakan ve

250

milletvekilleri ile grmeler yaplmtr. Sonrasnda birlik kamuya ynelik etkinliklere ynelmitir,
bir inetrnet sitesi kurulmutur.
5
Dileke toplanm ve eitli medya etkinlikleri ve bilgilendirme
toplantlar yaplmtr. Genelde muhafazakar bir blge olan vadi kyleri kamu yetkilileriyle
grmelerinden sonu alamaynca ou vadi sakini hayatlarnda ilk kez protesto, basn bildirisi vb.
etkinlikler gerekletirmilerdir. Bir evre sorunu olan HES, vadideki yaam tehdide dnnce
muhafazakr politik aralarnda dnda kendileri dorudan eyleme ynelmilerdir. Buraya kadar birlik
AT iinde liberal-refah evrecilii zellii gstermektedir. Muhafazakr politik hayatn pasif
yurttalarnn mevcut aralar yeterli grmeyip yatay, geici ve vadideki herkesin katlabildii bir
rgtlenmeye gitmesi nemlidir. Vadideki kyler farkl etnik gruplara gre dalmtr, ancak HES
kart sre iinde farkl kyler arasnda ilikiler artm ve ortak toplantlar birliktelii salamtr.
Aadan yukar rgtlenme ve dorudan yurtta katlm liberal-refah evreciliinin tesinde
toplumsal ekolojinin nerisine yakndr. Ancak birliin almas su konusunun tesine
geememektedir; eitim, salk vd. konularda vadi kylerinin karar alma srelerine katlm talebi
yoktur. Birliin karar alma srecine yrenin insanlar katlabilmektedir, ancak HES konusundan sonra
birliin devam belirsiz kalmaktadr. Yine de birlik, YAD ile karlatrldnda liberal-refah
evreciliinden toplumsal ekolojinin nerisine yakn durmaktadr. Zira, yre halknn dorudan
katlm, yatay rgtlenme ve karar alma srelerine katlm talepleri nemlidir.
DEKAP, tm Dou Karadeniz kysnda vadilerde yerel halkn rgtledii platformlardr. Dier
HES kart gruplar iinde yerelde rgtlenmesi, dier vadilerle yardmlama ilikisi ve blgesel
rgtlenmesi asnda toplumsal ekoloji nerisine yakn durmaktadr. Platformlar STK yapsna gre
yatay, her yurttan katlabildii, geici ve demokratik yaplanmalardr. Kurumsal yap amaca hizmet
eder, ancak STK yapsnda zellikle ulusal rnekler, yapy yrtebilmek evreci amalarn nne
geebilmektedir. Platformlar dzenli ya da ihtiya halinde toplanabilirler. Aratrmada Artvin ve Rize
il snrlar arasndaki DEKAP yeleri ile grlmtr. DEKAPlarn evre-doa yaklamnda evre
sorunlar sylemi vardr, ancak ekolojik kriz seviyesinde grlmemektedir. Liberal-refah evreciliine
uygun bu durum vadilerin yaam alan olarak tanmlanmasyla deimektedir. Vadiler evre, doa,
nehir, tarm alan vs. tanmlarn tesinde yaadklar yerlerdir ve doa insanlarn tekisi deil,
yaamlarn paylatklar meknlardr. HES inaatlar sadece dereye, tarm alanlarna deil yaamlarna
ynelik bir tehdit olarak grlmektedir, bu halde toplumsal ekolojiye yakn durmaktadrlar. Ulusal
evre STKlarn irketlerle yakn ilikileri alanda youn tepki grmektedir. DEKAPlar dier iki
aratrma alanna benzer ekilde bilim ve teknolojinin baraj sorununu zebileceini dnmektedir.
Liberal-refah ve demokratik-sosyalist evrecilie uygun olarak ekonominin bymesi ile hem refahn
paylalabilecei hem de doann korunabilecei ortaya konmaktadr. Ancak mevcut ekonomik
dzenin eletirilmesi ve ekonominin yerellemesi talebi toplumsal ekolojiye yakndr. Etkinliklerde
davalar yolu ile yasal mcadele dier alanlarda olduu gibi nemlidir ancak bilgilendirme ve platform
toplantlar katlma yneliktir. Politik zmlerde mevcut siyasi partiler iinden zm aranmaktadr
ancak parlamenter sisteme gvensizlik karar alma srelerine katlm talebini ortaya karmaktadr.
Aadan yukarya, yerel ve geici rgtlenme blgesel DEKAP yaps altnda toplumsal ekoloji
nerisine dier HES alanlarna gre daha yakndr. Her bir alandaki DEKAP mcadelesi ayr ve dier
alanlarn desteiyle yrtebilmektedir. DEKAP meclisi ylda iki kez tm alanlarn katlmyla
toplanmaktadr. evre sorunu su konusuyla snrldr ancak suyun dndaki toplumsal konulara dhil
olma talebi dier iki aratrma alanna gre daha fazladr. DEKAPn alan ve blge yapsnn
devamll su konusunun tesinde alandaki dier evre sorunlarna ve sonrasnda toplumsal sorunlara
ynelik kararlarda yurtta katlmn talep etmesi toplumsal ekolojinin nerisine uygun olacaktr.
5. DEERLENDRME
almann amac olan HES kart hareketlerin toplumsal ekoloji erevesinden analizinde birka
nokta ne kmtr. Birincisi, HES kart hareket, geneleksel merkezi, hiyerarik, profesyonelleen ve
kentli evre evrecilikten farkl olarak yerel, yatay, gnll ve dorudan yurtta katlmna dayal bir
taban hareketidir. kincisi, HES kartt hareket geleneksel siyasi yntem ve aktrlerin tesinde
dorudan yurtta katlmna ynelik talebi ortaya karmaktadr. ncs, yerelde su sorunu evre

5
http://www.aksuderesikoruma.org/

251

alannn dnda bir topluluk meselesine yeteri kadar dnmemitir ancak yaam savunusu
niteliini kazanmtr. Bu husustaki gelime evrecilikten doacla dnm gsterecektir.
alma metodolojisine gre, birinci aratrma sorusuna HES kart hareket toplumsal ekolojiye
gre nasl analiz edilir? cevap verebilmek iin gelitirilen ikinci sorusunu evreci hareketler
toplumsal ekoloji erevesinden nasl analiz edilir? gelitirildi. kinci soruya cevap olarak Toplumsal
Ekolojinin politik programnn temel alnarak evreci ekonomi politik farkllklar gsteren evrecilik
Analiz Tablosu (AT) mevcut evreci snflandrmalar gelitirilerek dzenlendi. AT kullanlarak
gerekletirilen alan almasnn sonularyla almann birinci aratrma sorusu cevaplanmtr.
Kullanlan AT yeni alan almalaryla dzeltilecektir, btn evreci etkinlikleri aklamaktan ziyade
bir inceleme aracdr. Alan almasnda yntemsel oulculuk asnda anket ve katlmc gzlemin
yar-yaplandrlm grmelere eklenmesi gereklilii ortaya kmaktadr. Kuramsal anlamda
toplumsal ekolojinin en temel iddias olan evre sorunlarnn toplumsal tahakkmlerle ilikisi yeni
alan aratrmalaryla sorgulanmaya devam edilmelidir.
almann aratrma sorularna daha yetkin cevaplar gelitirebilmek adna Karadeniz Blgesi
dndaki HES kart hareketin, nkleer ve termik santral kart etkinliklerin incelenmesi
gerekmektedir. Ayrca, bu almann devamnda yerel hareketlerin kar kt merkezi, geleneksel,
profesyonel ve lobici ulusal evreci STKlara ve irketlere dayanan liberal piyasa/refah evreciliinin
analizinin yaplmas gerekmektedir. Trkiye evreciliinin analizinin tamamlanmas iin tarihsel
geliimin AT erevesinde analiz edilebilecei szel tarih almas ve derinlemesine grmeler
gerekmektedir.

KAYNAKA
Barber, B. (1995). Gl Demokrasi: Yeni bir a iin Katlmc Siyaset, stanbul: Ayrnt
Biehl, J.,Bookchin,M. (1998). The Politics of Social Ecology: Libertarian Municipalism, Montral :
Black Rose
Bookchin, M. (1991). zgrln Ekolojisi: Hiyerarinin Ortaya k ve zl, stanbul: Ayrnt
Yaynlar
Bookchin, M. (1992). Libertarian Municipalism: An Overview. Society & Nature, 1(1).
Bookchin, M. (1993). The Meaning of Confederalism, Society & Nature, 1(3)
Bookchin, M. (1996a). Ekolojik Bir Topluma Doru, stanbul: Ayrnt Yaynlar
Bookchin, M. (1996b). Toplumsal Ekolojinin Felsefesi: Diyalektik Doalclk zerine Denemeler,
stanbul: Kabalc Yaynevi
Bookchin, M. (1999b). Kentsiz Kentleme: Yurttaln Ykselii ve k, stanbul: Ayrnt
Yaynlar
Bookchin, M. (1999c). Toplumu Yeniden Kurmak, stanbul: Metis
Dobson, A. (2003). Citizenship and Environment, Oxford: Oxford University Press
Fotopoulos, T. (1993). The Economic Foundations of an Ecological Society, Society & Nature, 1(3)
Fotopoulos, T. (2010). Direct and Economic Democracy in Ancient Athens and its Significance
Today, Retrieved June 6.(http://www.inclusivedemocracy.org/dn/vol1/fotopoulos_athens.htm).
Hamsici, M. (2010). Dereler ve syanlar, Istanbul: Nota Bene
Hay, P. (2002). Main Currents in Western Environmental Thought, Bloomington, IN:Indiana
University Press
Heywood, A.(2007). Political Ideologies: An Introduction, NY:Palgrave Macmillan
Kadirbeyolu, Z. (2010). Yerel Direni ve Deiim: Bergama rnei, Kadnlar Ekolojik
Dnmde, Ed. Emet Deirmenci, stanbul: Yeni nsan Yaynevi

252

Kreiesi, H.,Koopmans,R., Duyvendak,J.W., Giugni,M.G. (1997). New Social Movements and
Political Organizations in Western Europe, Social Movements: Readings on Their Emergence,
Mobilization and Dynamics, Eds. Doug Mc Adam and David A. Snow, Los Angeles: Roxbury
Publishing Company.
Light, A.(1998). Social Ecology After Bookchin, New York: Guilford Press
Mcadam, D., Mccartry,J.D., Zald M.N., Ed. (1996). Comparative Perspectives on Social Movements:
Political Opportunities, Mobilizing Structures and Cultural Framings, Cambridge: Cambridge
University Press
Morris, B. (2013). Pioneers of Ecological Humanism, Sussex: Book Guild Publishing
Mouffe, C.(1992). Democratic Citizenship and Political Community, Dimensions of Radical
Democracy, Ed. Chantal Moufffe, Verso: London, s.225-239.
Neuman, W. L. (2006). Toplumsal Arastrma Yntemleri: Nitel ve Nicel Yaklamlar, Boston:
Pearson
Pepper, D. (1995). Eco-Socialism: From Deep Ecology to Social Justice, NY:Routledge
Plumwood, V. (1993). Feminism and the Mastery of Nature, NY: Routledge

253

KRESELLEMENN MEKNA ETKLER: KENTSEL DNM
Aziz Cumhur KOCALAR
1

ZET
Her demokratik lkede yurttan haklar vardr. (Eitim hakk, salk hakk, barnma hakk, kent
hakk, evre hakk vb.) Sosyal devlet bu haklar piyasaya brakmakszn, yasalarla teminat altna almak
zorundadr. Fakat dnyamzda ve zellikle lkemizde bu haklar yok saylmaktadr. Son yllarda,
kentsel yenileme, afet gibi baz gerekelerle karlatmz kentsel dnm projelerinin, zellikle
ynetimin basks ile gerekletirilmeye alld ve bunlar neticesinde, ak hak ihlallerinin ortaya
kt grlmtr. Son 30 yldr birok dnya rneindeki gibi, yukardan inme imar planlarna
gereke klnan kentsel dnm projelerinin, toplumda ykc etkileri olduu bilinmektedir. Kentsel
dnmle planlanan hedeflerin; sermayeye yeni getirim kaplar amak, aznlk ve dar gelir
gruplarnn yaad semtleri soylulatrmak, orta ve st gelir grubuna yeni meknlar yaratmak ve
gvenlik kaygsyla toplumsal snflar ayrtrmak olduu da saptanmtr. Bu noktalardan hareket
ederek lkemizde de zellikle son 10 yldr karlmakta olan pek ok yasann ve dzenlemelerin
(Kuzey Ankara, Belediye, 2B arazileri, Afet, vb) yukarda saptanan durumlara birer rnek tekil ettii
bilinmektedir. Hatta bu yasal-ynetsel dzenlemeler ile kentsel ve krsal yoksulluk hzl bir ekilde
trmandrlmaktadr. Ayrca doal dengelerin de bozularak, kentlere doru youn bir ge sebep
olunduu da aka sylenebilir.
Anahtar Kelimeler: Kreselleme, Kentsel dnm, Yoksulluk, Kentleme, G.

ABSTRACT
The rights of citizen in the any democratic country are available. (The right to education, the right
to health, the right to housing, and so on.) These rights shall be guaranteed by law without leaving the
market. This is a defined-work for the social state. However, these rights are ignored in our world and
in our country. In the last years, urban renewal projects encountered on certain grounds, such as
disasters, are examples for these cases. As a result of urban renewal, urban transformation, urban
regeneration projects, tried to be realized especially with the pressure of the administration, human
rights violations is emerging open. Past 30 years, in the case some countries of the world as above are
citing for urban renewal projects with global stroke politics, it became clear that the devastating effects
of the society. By moving these points are published in our country, especially in the last 10 years,
many of the law and regulations (Northern Ankara, City, 2B lands, disaster, etc.) are known to
constitute a sample of the above-identified conditions. Even with the legal and administrative
arrangements in urban and rural poverty escalated quickly. It also balances the natural deterioration,
caused by intensive migration to the cities.
Keywords: Globalization, Urban transformation, Poverty, Urbanization, Migration.

1.GR
Sanld gibi "kapitalist" olan tek tek devletler deil, sistemin kendisidir. Tek tek lkeler, dnya-
sistem iinde belirli ilevleri yerine getirir. te uzun dnemli ekonomik, toplumsal ve ideolojik
eilimleri incelemeden toplumsal gereklii anlamann hayli zor olduunu syleyen yazar; Dnya-
Sistemleri Analizi kitabnda, sosyal bilimcileri, disiplinler arasndaki duvarlar ykmaya ve toplumsal
gereklii bir btn olarak incelemeye armtr. Daha kapsaml eserleri iin bir "giri" niteliinde
olan bu kitapta da, Dnya-Sistemleri Analizinin tarihsel kkenleri, kapitalist dnya-ekonominin ileyi
mekanizmalar, devletler sisteminin oluumu, sisteme hkim olan liberal ideolojinin nclleri ve

1
Yrd. Do. Dr. Cumhuriyet niversitesi, Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blm, 536
3927122azizcumhurkocalar@gmail.com ,http://azizcumhurkocalar.blogspot.com/ , ehircilik Dr./Y.Mh./letmeci.

254

amzda sistemin kn eiine gelmesi konularnda yol gsterici fikirler edinebilir (Wallerstein,
2011).
Dnya, son 30 yldr son derece dinamik, ok aktrl, mcadeleli ve ideolojik anlamda ok
kutuplu bir mecraya doru akmaktadr. Siyasal dengesi ve yeni yaplanma sreci, belirsizlikler iinde
ekillenirken, insanln sahiplenecei ve tutunabilecei aralarnda gelitirilmesi glemektedir.
Kreselleme dnyada ktlklar, alk, gelir dalmdaki ve kalknmlktaki adaletsizlik srdne
gre, ne srd pek ok iddias ile yeniden yzlemek zorundadr. stelik kreselleme olgusu
mekna da pek ok yeni kavramsallatrmalarla mdahalelerde bulunmaktadr. Bu mdahalelerin ou
da kentin geleneksel kimliine ynelik ykc ve baskc politikalar olduundan ve kentin geliiminde
de uyum bozukluklar yarattndan, ciddi bir ekilde tartlmas gereken olgular olarak ve her geen
gn artarak karmza kyor.(Hacsaliholu, 2009:12).
1.1. Ama
Kreselleme olgusunun kavramsallatrlmasndan itibaren yaratlan pratik gereklik, sosyal ve
fiziksel adan ciddi baarszlklara iaret etmektedir. Bu nedenle, kresellemenin mevcut dzen
ierisinde ar yansmal olumsuz gereklii zerine doru tespitler yaplmas gerekir. rnein, bu
gereklii oluturup ynlendiren tekelci (oligopol) sermayenin, baskc otoriter gcnn devletleri
satn alacak noktaya geldii ortadadr. te bu alma, belirtilen izgide ilerleyen kresellemenin,
mekna yansmalarn deerlendirmekte, sadece ezilen halklar iin deil tm gezegen iin en tehditkr
boyutlarn yeniden ok boyutlu ilikisel balar zerinden bir gzden geirmeyle gzler nne
sermektedir. zellikle Son yllarda, evre boyutunun da giderek artan bir ekilde insanln srekli
aleyhine ileyen dnm sreleri gdmnde, tm canllar iin neredeyse bir yaam (lm kalm)
mcadelesine dnt bile grlmektedir. Bu gidiin, yaratt doal ve sosyal sorunlarn ortadan
kalkmas iin, yaplmas gerekenlerin srekli artarak yok sayl, sorumlu olanlar grnr
klmaktadr. alma, pek ok doal ve toplumsal risklerin her geen gn hzla oald byle bir
dnem iinde tm yaam alanlarmza olumsuz adan yansyan ciddi yapsal problemlerin
kaynaklarnn oluumuna da k tutmaktadr. Ayn zamanda daha fazla gecikilmeden yaam
korumann yollarn, ilikisel ve tarihi btnsel adan inceleyerek; genelde kreselleme, zelde ise
kentsel dnm olgusu zerinden eletirel bir ekilde sorgulamaktadr.
1.2.Kapsam
Toplumsal refah ve btnlemeyi artran kreselleme kavram, ynetilemez ekilde bir
paralanmay getirirken, tm boyutlaryla bir dizi de sorunlu gereklik yaratmtr. almaya bu
mekna yansyan somut tarihsel izler srlerek balanlmtr. Kresellemenin olumsuzluk ieren bu
meknsal rnekleri hem sosyolojik hem de fiziksel (fizyonomik) ya da somut bir meseledir. Konuya
dnyadan ve Trkiye rnekleri zerinden arpc ksa deerlendirmelerle, btnsel ve eletirel bir
adan yaklalmtr. Bylece almann uygulama alanndaki geni kapsaml rneklerden kolayca
zmsenebilecek bir bilimsel derinlik yakalanm, konu bu yolla snrlandrlabilmitir. Son 20-30
yllk srete, kresellemenin meknsal etkileri ile deerlendirilmesi ve zellikle, son 10 yllk
srete de; kentsel dnmn lkemizde yaratt sorunlar, byk kentsel projelerle birlikte, Ankara
ve stanbul zerinden yaplan tespitlerle ksaca yeniden gzden geirilmitir. Son olarak Gezi
olaylarnn da, yeni toplumsal hareketler erevesinde, dnyadaki rnekleri yannda tad
benzerlikler ve ayrt noktalar deerlendirilmitir. Bu perspektif zerinden kamu ynetimine de k
tutacak ekilde, kentsel sosyoloji ile planlama alanlar arasndaki balar yeniden gncellenmitir.
1.3.Yntem (Gzlem/ Kavram/Sorular/Analiz/Yorum)
Bu almada; kreselleme olgusunun ncelikle farkl alardan deerlendirildii tarihsel
kuramsal gemiinden sz edilerek, kaynak taramas yaplmtr. Mekna olan etkileri sosyolojik
adan, yeniden, topluca, arpc, ilikisel ve nedensel alardan derinlemesine derlenerek
deerlendirilmitir. Sonuta; kresellemenin Trkiye ve dnyadaki yansmalar karlatrlrken,
peinen baz sorularn yeniden sorulmas yoluyla baz karmlarda bulunulmutur. zellikle Gezi
olaylarna da bu ynden yaklalarak, kentsel dnm olgusu zerinden meknsal yansmalar
konusunda yorumlar yaplarak, toplumda yurtta haklarnn ihlali ve eitsizliklerin derinletiine dair
vurgular yaplmtr. Ksaca artan sosyal farkndalkla birlikte, insan haklar n plana tandka,

255

gelecekte insanlk iin hayatta kalma midi korunabilecektir. Ama artan metalatrma sreleri
yznden artk mit korunsa bile, gnde 1-2 $ civarnda bir gelire muhta edilen yoksul yaamlarn
(doal kaynaklar smrlen Afrika) srdrlmesinin de, tek bana yeterli olamad aktr.
Gelimekte olan lkelerde artan endstrilemi hayvanclk ve tarm nedeniyle len krsal yaam
alanlarnda, haklarna el konulanlarn bazlarn kendini yok etme noktasna getiren bu yaam
koullarnda intihar tercih ettikleri grlmektedir. Topraklar, sular ve rzgr enerjisi gerekesiyle
yerleim yerlerini tarih boyu belirleyen klimatik zellikler tayan solunan havadaki yaam koullarna
dahi stelik neo-liberal yasalarla gizlice dntrlerek srekli el konulmas ynndeki oluumlar acil
olarak yeniden sorgulanmaldr.
almada kresellemenin somut ve anlalr bir dil zerinden meknsal yorumu ve analizi
yaplmaktadr. Saha verilerinin toplanmas, snflandrlmas ve ayrtrlarak yorumlanmas, uzun
sren byk lde farkl gzlemlere dayandrlm ve yer yer snrl da olsa, saysal verilerle de
desteklenmeye allmtr. Ayrca yeni kavramsallatrmalara yer verilmeye zen gsterilecek
ekilde, st ve alt lekler arasnda srekli ilikisel ve bazen ucu ak sorularn (Hacsaliholu,
2009:9) yeniden sorulmas da zellikle nemsenmektedir.
1.4.Sorular
Konuyu farkl alardan eletirel incelemeye ve btnsel kavramaya uygun ekilde sorular
sormann, almaya nitelik katarak, kendiliinden ekillendirecei dnlmtr.
1.4.1.Kresellemeye Ynelik Sorular
Deien, dnm nedir? Bunlar neyin habercisidir? nsani deerler adna ne yaplyor? Yoksa
olumsuzluklar, daha kalc bir hal mi alyor? Kreselleme zerine daha baka neler sylenebilir?
Tarihin sonu olmadna gre gelecek hakknda ne sylenebilir? (Hacsaliholu, 2009:9).
1.4.2.Kresellemenin Meknsal Etkilerine Ynelik Sorular
Meknsal birimlerin birbiriyle olan ilikilerinde kresellemeyle ilgili ne gibi anlamlar tanyor?
Meknsal farkllk ve benzerlikler nasl ve hangi ynde iliyor? Veya nasl tek bir ynde iler hale
geliyor? Bunun meknsal dzeyde sosyo-ekonomik ve kltrel iliki boyutlar nelerdir? Trkiye ve
stanbul bu sorun alanlarnn neresindedir? Kresellemeyle olan ilikisi nasldr? (Hacsaliholu,
2009:9-10). Kresellemenin mekna yansyan gizli kalm, kamusal alan ve yaam alanlarn
olumsuz etkileyecek dntrc etkileri nasl okunabilir?
Zenginlik ve yoksulluk corafya zerinde nasl dalr? Farkl yerler, konumlar ya da blgeler
arasnda adil bir datm mmkn m? Hangi aralarla mmkn? Bu aralarn kendisi adil mi? Bir
kente ilk gelenleri "efendi", en son gelenleri "parya" yapan nedir? (Harvey, 2013).
2.KRESELLEMENN FARKLI AILARDAN OLUMSUZ ETKLERNN
ANLAILIRLII
Kentsellikle ilgili kapitalist ve sosyalist formlasyonlarn ayr blmler halinde eletirel bir
incelemesini yapan Harvey, bir anlamda tarihsel maddeciliin mekan almalarna uygulanmasnn
ilk rneini vermi, sosyal adaletsizliin mekan zerindeki blnme ve farkllamalarla nasl
rttn gstermitir. (Harvey, 2013).
2.1.Tarihi Adan
ncelikle kreselleme kavramn aratrmaya balarken; tarihsel gereklikten rneklerle farkl
kuramsal boyutlardan okumalar yaparak konuya yaklalmtr.
Kreselleme ve kent, tarihsel srete kent ve kent incelemelerinin yer ald bir kitapta (Mengi,
2007) aslnda konu ayrntl bir ekilde ele alnmaktadr. Kresellemenin mekna yansmalarn da,
tarihsel boyutun somut gerekelerine burada baz rneklerle yer verilirken; zellikle kentsel dnm
ve ilikili dier srelerdeki olgular, bu dorultuda erevelenip, altta (ekil 1.) gsterildii gibi
zetlenerek temellendirilebilir.

256

ekil 1. Kresellemenin 4 Farkl Boyuttan ve likili Alardan Doaya ve Topluma Olumsuz
Etkileri
2.2.Ekonomik ve Teknolojik Gelimeler ile Paralel leyen Kreselleme Sreci
Yazarn (Hacsaliholu, 2009) almasnda, kresellemenin tarihsel ieriinden hareketle,
ekonomik ve teknolojik gelimeleri, sermaye hareketlerini (dnemsel konumlaryla), yatrm tercihleri
ve igc ilikileri ile deien retim biimleri zerinden hem ulusal, hem de uluslararas apta, tm
deiim elerini aadaki ekilde (ekil 2.) gsterildii gibi btncl bir ekilde okumak
mmkndr.
Kapitalizmin popler bilinte genellikle bir "ke dnclk" olarak grlr; Sosyal Adalet ve
ehir isimli eserinde kapitalizmin geliimine corafya zerinde de baklabileceini, baklmas
gerektiini, kapitalizmin ayn zamanda mekan zerinde oynanan bir "ke kapmaca" da olduunu
kantlyor. (Harvey, 2013).

257

ekil 2. Kreselleme ve Neo-Liberal Politikalarn Ekonomik ve Teknolojik Gelimelerle Birlikte
Yaratt Ak Hz ve Derin Bask Dolu Gereklik
Bu ve bundan sonraki ematik yaklamlarn artk yeteri kadar ok saysal rnee dayandrlabilir
olduu bilindiinden, bu almann snrll iinde bunlara burada ancak snrl sayda yer
verilebilecektir. Kuramsal adan btnlk kurulmaya ise daha ok nem verilmitir. Bu yzden
kuramsal adan biraz daha ayrntya girilecek olursa; deiimin ana elerini oluturan balklar da
alttaki ekildeki gibi toparlayabiliriz. (ekil 3.)

ekil 3. Ekonomik ve Teknoloji Gereklikteki Deiimin Ana eleri
ekil 2.deki retim biimlerindeki deiimin ana unsurlarn ise alttaki ekilden grmek yine
mmkndr. (ekil 4.)

ekil 4. Seri (Fordist) retimden Kopu ile Esnek retim (biimsel) ve Zaman-Mekn Skmas

Kreselleme srecinin tayc roln stlenen sanayi, ulam ve haberleme gibi sektrlerin
teknolojik gelimeler sayesinde, nitelik kazanarak ucuzlayp, hzland ve hizmet eitlenmesini
salad bilinmektedir. Bu gelimeleri de zetle alttaki ekildeki gibi sralayabiliriz. (ekil 5.)

258

ekil 5. Teknoloji Destekli Ekonomik Gelimeleri Belirleyen Teknolojinin Ayrntlar
Ekonomik yapda ve srelerdeki hareketlilie gmen iiler asndan yaklamakta mmkndr.
Kreselleme ile birlikte ii dvizlerinin gmen veren lkelerin eitli ehir ve blgelerinde
kalknma asndan nasl bir etki yaratt pek ok almann ana konusu olmutur (Martin ve
Abella, 2009; Portes, 2009; de Haas, 2010). Bu konuda da sorularmza yenilerini ekleyebiliriz:
Sermayenin "kreselleme" sylemi altndaki neo-liberal saldrs eitsizliin, isizliin,
yoksulluun, savalarn "kresel" dnyasn getirdi. Kanlmaz m bu? Biz, ocuklarmz ve
torunlarmz gittike acmaszlaan bir dzenin kurbanlar olmaya devam m edeceiz?
2.2.1.Gmenlik ve Karmak Mlkiyet Zincirleri rnei
Gmenlerin sadece dviz gnderenler olarak nitelenemeyecei, yaplan bir alan almas ile
desteklenen u makalede; gmenlerin ulus ar alar ve yerleme rntlerinin zel bir
yaplandrlmas (habitus) olarak (Dadelen ve Aykan Erdemir, .Zeynep Karakl 2010) elde edilen
verilere dayandrlmtr. Makalede gmenlerin, emlak yatrmlarnn meknsal dalmnda aka
grlen yatrm rntlerine gre gruba ayrlabileceini savunulmaktadr: yalnzca Trkiyeden ev
alanlar, yalnzca ABDden ev alanlar ve hem ABDden hem de Trkiyeden ev alanlar. Yazarn
almasndan grld gibi aidiyet gelitirenler kresellemenin salad ortamda ekonomik
dngsne de katlrken, gelitiremeyenler ya kendi lkelerine (belki dnerek) yatrm yapyorlar yda
kararsz kalarak, blnm bir aile yapsna gei yapyorlar ya da farkl akraba evrelerine ve
corafyalara dalan bir yaam tercih ediyorlar. Bir anlamda kresellemenin yaratt ar ekonomik
bamllklar iinde, mevcut dnya dzenine tutunabiliyorlar.
Bu gruplarn dnda kalanlar ise, kayt dna denler. (Tam bir yersiz-yurtsuzlama durumu
yaayanlar) Aslnda onlar, sistemden dlanan mlkszlemi ya da hi mlk edinememiler
durumunda kalyor ki; yeni kentsel muhalefetin dinamiklerinin de belki onlar zerinden ekillendiini
sylemek, zamanla daha ok alan almasyla mmkn olacaktr. lkemizdeki srekli tekrar ederek
maruz kalnan mlkiyet odakl kentsel dnm uygulamalarnda bu sonulara dair okumalar
rahatlkla yaplabilir. r: Kk ekmece
Makaledeki rnek topluluktan hareketle; Yalderenin bir yaylasnda yedi katl bir apartman
inaat neo-klasik ekonomistler iin ok mantksz bir davran olarak deerlendirilebilir. Ancak
ierden (emic) bir bak asyla baktmzda, bu binann kydeki stat yarndaki konumunu
dnen bir gmen iin ok ey ifade edebilecei anlalacaktr. (Dadelen vd. 2010).

259

Trkiyeden
ABDye
Gedenler rnei
Mlk sahipleri
(kresellemenin
yaratt ar
ekonomik
bamllklar)
Yalnzca
Trkiyeden ev
alanlar
Trkiye
Yalnzca ABDden
ev alanlar
ABD
Hem ABDden hem
de Trkiyeden ev
alanlar
Trkiye ABD
Mlkszler (yersiz-
yurtsuzlama hali)
Mlkszlemi - -
(ya da) hi mlk
edinememiler
- -
Tablo 1. Trkiyeden ABDye Gedenler rneinden Hareketle Mlkiyet ile likili

Ekonomik Bamllklarn, Corafi Yaam Tercihlerinin Kopuk ve Karmak Dalm
Krsala dnk olumu kkl aidiyet balarnn glerle paralanamayacak kadar gl
olabildiine dair ilk kuak rnekler zamannda aslnda oktu. Ancak onlarn gelecek kuaklarnda ise
bu balarn gitgide daha hzl bir ekilde paraland bilinmektedir. Dolaysyla, bu ilk kuak rnekler
hayatlarn yitirdike ve nceleri modernitenin etkisiyle nkleer tip ailenin, zamanla da
kresellemenin etkisiyle, toplumdaki aidiyet balarnn artk giderek, daha da azalm olduu
sylenebilir. yle ki; eitsizliin derinletii yenidnya dzeni kart hareketleri de beraberinde
getirmitir. Bu hareketlere gemeden nce temelini oluturan dier sosyal ve kltrel gereklii de
gzden geirmekte yarar vardr.
2.3.Sosyo-Kltrel Gereklik
En hzl ve en yaygn deiimlerin yaand alanlar olarak derin etki gcne sahiptir. Bu dnemde
de, insanlk iin yeni bir kltrel etkilenim srecine girildii sylenirken, tarm devrimi sanayi devrimi
ve bilgi teknolojileri devrimi tarihteki krlmalarn da, dnyann kltrel topografyasn hep belirlemi
olduu bilinmektedir. Tarihte pek ok toplumsal olgunun (feodalite, modernite) belirleyici roller
stlendii grlmtr. Ulusal kltrlerin de dier alardan incelenen srelere paralel bir ekilde
anma yaad aktr. Alttaki ekilde (ekil 6.) kresellemenin tarihsel toplumsal hafzadan
etkilenerek oluturduu kltrel model zetle gsterilmektedir.

260

ekil 6. Tarihsel Boyutuyla Kresellemenin Kltrel Eilimleri
Kresel kltr yaratlrken, yereli dlamad ve o deerleri de yartrp, metalatrlarak
sahiplendii grlmektedir. Kresel kltr endstrilerinin oynad rol, btnletirme olup, tketici
davranlarn srekli yerele pompalamaktr. Bu kltr homojenletirici ve standartlatrc nitelikler
tar. r: McDonaldsn zellikleri: verimlilik, hesaplanabilirlik, ngrlebilirlik, denetimdir.
(Mallboro, Walt Disney, Hollywood, vb gibi baka benzer rneklerin de olduu ayrca bilinmektedir.)
Kresel kapitalizm batllama olarak alglanmaktadr. Kreselleme terminolojisi de
Amerikanlama anlamna gelmektedir. Dnyada tek dil ile bir rnekletirilmitir. Yaratlan insan
tiplemesi de bir rneklemi, yani ayniletirilmi yalnzlatrlm tketim bireyidir. Artk yurttalk
bilincine de ite bu yolla kapatlmtr. Haliyle talepleri de kamu yarar ve koruma arayndan yoksun
hale getirilmi bu bireyin kitleselleemeyecei de aka grld dnlebilir.
Bireyin metalamas ile kendi kendini yaamaya dalarak, toplumsallaamamas sz konusu
olduundan artk, ulusal ve yerel deerler de kayba urayacaktr. Milliyetiliin artmas ve
cemaatleme artna gre kresellemenin temel iddialar ile aslnda zt olmas gereken bu
kavramlarn u anda, dnyann siyasal corafyasn da belirledii grlmektedir. Bu yzden de
gelecek, artk kaos ve scak atma ve iddeti artrmaktadr. (Hacsaliholu, 2009:64-73).
ehir Sosyolojisinin ve nsan Ekolojisinin Teorik Temelleri iin yazarn eserine de ayrca
baklabilir. (Yrkhan, A. 2006).
Sosyoloji, politik ekonomi, mimari, iktisat, edebiyat incelemeleri ve kent almalar alanlarnn
harmanlayarak arpc yaklamlar gelitiren Harveyin almlar olduka aydnlatcdr. "Corafya
Bilgisi/Politik ktidar" ve "Meknn Kapitalist retimi" isimli blmlerle iktidar, politik ekonomik
yap, bilgi, sosyal bilimler ve corafya arasndaki ilikiyi yeniden kurarken; sermaye birikiminin,
meknn kapitalist retiminin ve eitsiz geliimin corafyasn Marksist bak asyla ele alyor.
Kapitalizmin jeopolitiini sergilerken Kant, Marx, Hegel, Foucault, Von Thnen ve Heidegger gibi
dnrlerin kuramlarnda corafi dncenin izlerini gsteriyor. (Harvey, 2012).

261

2.4.Siyasal Gereklik Blgeselleme

ekil 7. Siyasal Adan Kreselleme Dinamikleri
Kreselleme kavramnn ncelikle siyasal bir nitelik tadn belirten yazar, bu yzden
toplumsal mutabakat ynnn zayf olduunu vurgulamaktadr. (Hacsaliholu, 2009:18). Siyasal
tarihe bakldnda ise, souk sava ncesi ve sonras dnemi ayrtrlarak, karlatrmal bir ekilde
grlmeye allrsa, belki zetle alttaki ematik gsterilimdeki gibi ifade edilebilir. (ekil 7.)
Alttaki ekilde artk unutulmaya yz tutan iki kutuplu dnyann ekonomi politiinin kavramlarn
balklar halinde hatrlatacak olursak, alttaki ekil iimizi kolaylatracaktr. (ekil 8.)

ekil 8. ki Kutuplu Dnyann Ekonomi Politiinin Unutulan Kavramlar

262

Bugn artk yukarda grnen bu tablonun terk edildiine tank oluyoruz. Ortaya kan bu kaotik
dnemde ise, toplumsal kartlklar artk kendiliinden daha belirgin hale geliyor. O yzden kart bu
hareketleri dnya rnekleri ve Trkiye zerinden ve daha derinden okumak gerekiyor.
2.4.1.Blgeselleme
Bu kavram kreselleme ile oluan pazar paylam ve doal kaynaklarn denetim mcadelesi
temelli olup, ekonomik bloklama ve kutuplama gibi de anlabilmektedir. Koruma duvarlarnn ska
ykseltilerek alttaki ekildeki (ekil 9.) gibi blok iinde ie kapanmay blge dnda ise da
almay tevik eden blgeselleme eilimi elikili zellikler tayan bir oluumdur.
Blgesellemenin kltrel boyuta etkisi de ayrca gsterilmiti. (ekil 6.) Sivil muhalefeti oluturan
kresellemenin yukardaki dayatmalarna paralel olarak oluan kart siyasal gereklie de burada
artk ksaca yer vermek gerekir.

ekil 9. Ekonomik Kutuplu (ABD, AB, Japonya) Dnyada Blgesel Birlikler
2.4.2.Aadan Kreselleme Kart Hareketler ve Trkiye
Alternatif kreselleme, Aadan kreselleme hareketi gibi kavramlarla da adlandrlan
(Blm 2.2.1.de) belirtilen kitlelerin tayc rolnn yan sra farkl sivil muhalefetlerce taban oluan
kreselleme kart hareketlerin, yerel dzeyde ortaya kan emek, topraksz kyl, yoksulluk
kart ve farkl kimliklerde kesimlerin muhalefetini ifade ettii grlmektedir. Ancak yazar,
lkemizde muhalefet daha ok lke ii sorunlara odaklanm, belli bir siyasi muhalefet gelenei olan
kiiler tarafndan ortaya karlm, yeterince organize olamam ve daha radikal eilimleri iinde
barndran bir yap zellii olduunu almasnda gstermektedir. (opurolu ve etin, 2010).
Eylemlilikleriyle kurulu dzeni sarsan bu aadan kreselleme hareketlerinin geirdii sreci,
dnyada ve lkemizdeki geliim dinamiklerine yer verilen bir kitabn ieriinde ise, artk u sorular da
n plana gemi gzkmektedir: Sermayenin "kreselleme" sylemi altndaki neo-liberal saldrs
eitsizliin, isizliin, yoksulluun, savalarn "kresel" dnyasn getirdi. Kanlmaz m bu? Biz,
ocuklarmz ve torunlarmz gittike acmaszlaan bir dzenin kurbanlar olmaya devam m
edeceiz? 1999'da Seattle'da dzen kart binlerce kii buna ciddi bir yant verdi. Ardndan 2001'de
Brezilya'nn Porto Alegre kentinde toplanan ve on binlerin katld Dnya Sosyal Forumu "Baka bir
dnya mmkn!" slogannn tm dnyada bulduu yanknn ifadesiydi. imdi dnyann her yanndaki

263

sosyal forumlarda sava kartlar, sosyalistler, evreciler, kadn hareketleri, ksacas mevcut dzene
kar kan herkes bir araya geliyor. (ensever, 2003).
Yirminci yzyl sonlarna kadar ancak kavramsal dzeyde var olan "Dnya Kapitalizmi"nin, iki
kutuplu dnyann sona ermesiyle birlikte pratik bir olguya dntn ne sren Wallerstein, bu
dnmn bildiimiz, tandmz Kapitalizm Dnyas'nn sonu olduunu sylyor. Bu ayn
zamanda, bugne kadar var olan dnyay alglama ve kavrama biimlerimizin, kapitalizmin
ykseliiyle birlikte ilahiyat kavraylarn zerinde egemenlik kuran Bilgi Dnyas'nn, yani
Newtoncu fizie temellenmi bilimsellik anlaynn sonu.(Wallerstein, I. 2012.)
3.KRESELLEMENN MEKNSAL ETKLER
Meknsal yap kresel dzeyde yaanan siyasal, ekonomik ve kltrel tm gelimelerin en ak ve
en anlalr yansma alan olduundan, ktalardan balayarak, lkeler, blgeler, kentler ve semtlere
kadar her lekte meknsal birimlerin etkilenme biimi, boyutu ve dozu irdelenmelidir. Ankara ve
stanbul zelinde, meknsal geliimin kresellemeyle olan ilikisi deerlendirilmitir.
Kresellemenin lkemiz ve anakentler asndan anlam; Ankara ve stanbul rneindeki meknsal
birimlerin alt ve st lekleriyle kresellemenin etkilerine alarak nasl ve ne lde benzeip
farkllatrldklar aratrlmtr. (Hacsaliholu, 2009:9-10).
3.1.Kavramsal Yaklam
Ulus devlet sermaye nndeki engelleri ama ynnde arasallatrlarak andrldndan, hukuk
devleti ve sosyal devlet beklentileri artk karlanamaz duruma gelmi; srecin pek ok meknsal proje
yoluyla srekli derinletirilerek geri dnlemez doal ve sosyal ykmlar yaratt gelien kentsel
hareketlerdeki artan tepkilerden de anlalabilecek boyutlara erimitir.
Srekli kartelleme, tekelleme sreci iinde bulunan ok uluslu irketler dnya apnda ilerleyen
bu srecin nemli bir aktr durumuna gelmi ve sadece egemen kltrn dayatt yaam tarz
toplumlara empoze edilirken; refahn da, topluma eit dalamaz hale geldii grlmtr.
Buna karlk oluan toplumsal refleksler ise (ie kapanma, cemaatleme ve mikro-milliyetilik)
ilk savunma mekanizmalar olmu, sosyal karmaa da giderek artmtr. Teknolojik gelimelerle hz,
mesafe, uzaklk-yaknlk gibi kavramlar yeniden tanmlanrken, teknolojiyi kullananlara hkmedici
ayrcalklara kavumulardr. (Hacsaliholu, 2009).
3.2.Deien Anlamyla Kentsel Mekn
Farkl boyutlardaki gerekliklerin meknla girdii ilikilerden anlalabilecei gibi kreselleme
olgusu bu ekilde somutlamaktadr. Yazar, modern ve post modern dnemi; kentsel yap, planlama,
mimarlk ve peyzaj, ynetim, ekonomi, kltr ve toplum asndan zetle bir tabloda
karlatrmaktadr. Post modern dnemde artk, ok dml yaplar, seyirlik donanml merkezler,
teknoloji koridorlar kentsel yapda ne karken; estetik parac planlama anlaynn ar bast ve
ayrca giriimcilik temelli sermaye akkanl dikkat ekmektedir. Mimari ve peyzajda eklektik,
gsterili, ekilci ve zel sektr ortaklklar sz konusudur. Hizmet sektr ekonomide lokomotif hale
gelmitir. Esnek retim, iletiim ve finans arlkl yaplanma ekonomiyi belirlerken; bu durum kltr
ve toplumda da paralanma, ayrma ve kutuplama getirmitir. (Hacsaliholu, 2009:112).
Bir dizi meknsal etkinin zetlenebilecei iki toplam etki (sonu) kavram ne kmtr. Bu
kavramlar ve ilikili rnekler yle zetlenebilir.
3.2.1.Meknsal Farkllama ve Benzeme
Her iki kavramda ayn dzlemde (kreselleme) ayn meknsal snrlar iinde farkl etkileme
biimi yaratmaktadr. Yar gdlemi iinde kamu yararn ortadan kaldrc ynde ve parac
projelerle planlamann etkinsizletirilmesi neticesinde, birbirinden sosyo-ekonomik dzeyde
farkllaan meknlar (r: MA-Merkezi Alan), bu srete boyut ve derinlik kazanarak, olanaklara
meknsal eriebilirlik orannda birbirinden kopan, ztlaan, elien meknsal oluumlar eklinde
deiim geirmektedir. r: MAda younlaan finans birimleri ile perakende ticaret ve kltrel
aktiviteler, karar ve kontrol ilevi desantralize olmaktadr. knt alanlarndan saygnlk alanlarna

264

dnmn ikili yaps ve teki kavramnn somutlat gettolamalar dier meknsal farkllama
gstergeleridir. Kreselleme srecinden yaltlml ile Afrikann durumu ise dikkat ekicidir.
zgn kimliklerden arndrlan, yerel ve ulusal motiflerin meknsal yansmasnn kaybolmasna
sebep olan meknsal benzeme olgusunu temsil eden rnekler de dier ynden ileyen boyutu tekil
etmektedir. (r: Oturma, elence, alma, al-veri gibi benzeen yaam meknlar zgn
kimliklerinden koparlmtr.) (Hacsaliholu, 2009:96-112).
3.2.2.Kentsel Tipoloji ve Kademelenmede Yeni Anlaylar
letiim ve ulam teknolojileri ile asal gelimeler eliinde; yeni almlar ve tanmlamalarla
hizmet youn ilevlerin younlat kentler, ulusal koullanmalar aarak artk, uluslararas ilikilerini
de aracsz yrtebilecek bir konuma gelmitir. Hzl, youn ve etkili meknlar aras etkileimin ve
trafiin oluumunun (yatay a tipi rgtlenme) yan sra, mali sermayenin akkanl (dikey
kademelenmeyi) yatayda ilikileri, dikeyde de kontrol ve karar ilevlerini belirlemektedir. Dolaysyla
dnya kenti (veya kresel merkez) olarak alglanmas gereken (New York, Londra ve Tokyo) finans
kapitalinin topland st kademedeki kentlerdir. Dier uluslararas lekte kalan blgesel merkezler
ise ayrarak yar halinde bulunmakta ve eitsizliin derinletii bu srete, toplumsal ayrmann
izlerini de mekndan okumak kolaylamaktadr. (Hacsaliholu, 2009:113-121). Dnya kenti zerine
okuma kaynaklar 90l yllara uzamaktadr. (Aslanolu, 1996).
4. TRKYE VE METROPOLLERDE (STANBUL, ANKARA) KENTSEL DNM
Meknsal yansmalar daha somut bir biimde anakentler balamndaki net, younluklu, hzl
deiim ve etkileim srecinin yaatt izlerden de ayrca okumak gerekir. Bunlar anakentlerin
kreselleme olgusuyla ilikilerinin dzeyini ve biimini zmlemek adna da byk nem
tamaktadr.
4.1.Trkiyede Merkezi dare-Yasal ve Ynetsel ereve(Kresellemenin Hukuki
Yansmas)
4.1.1.Kentsel Mdahalelere Ynelik Yasal Dzenlemelerle Son 10 Yl
Her demokratik lkede yurttan haklar (eitim hakk, salk hakk, barnma hakk, vb.) vardr.
Sosyal devlet bu haklar piyasaya brakmakszn, yasalarla teminat altna almak zorundadr. Fakat
dnyamzda ve lkemizde bu haklar zellikle kentsel mdahalelerde yok saylmaktadr.
N
o
Yl
A
y
Yasa
no
Md.
no
Yasa/KH
K ad
Yasa
tr
lgili
kurum
/Bakanlk
Mevzuat
Konusu
Yeni/nemli
Kavramlar/[Adm
lar]
1 2001 8 4706 6
Hazine
arazileri
Yeni
Hazine,
Maliye
Bak.
Deerlendi
rme
Sit sertifikas,
Kaybolan haklar
2 2003 7
4916
(470
6)
5 // (De.) // //
Onanl Koruma
Amal mar
Plan
3 2004 3 5104
Tm

Kuzey
Ankara
Kentsel
Dnm
Yeni
Ankara
BB
Gecekondu
alanlar
Kentsel Dnm
Projesi
4 2004 5
5177
(286
3)
53
Kltr
Tabiat
Varlklar
n Koruma
Kan.
(De.)
Kltr ve
Turizm
Bak.
Egdm
Milli parklar,
Mineral yataklar
5 2004 7
5226
(286
3)
17/c // (De.) //
Kltr
Tabiat
Varlklar
Mlkiyet ve mar
haklarnn
aktarm

265

6 2004 12 2273
Tm

TOK Yeni TOK
Yetki,
Yenileme
Toplu konut,
Gecekondu
7 2005 7 5393 53 Belediye Yeni Belediyeler Yetki Deprem
8 2005 6 5366
Tm

Ypranan
Tarihi ve
Kltrel
Tanmaz
Varl.
Yeni Belediyeler
Yenileme,
Yaatma
Yenileme
alanlar,
Uzlatrma
ynetimi
Koruma-
Kullanma
9
2005
(200
1,
1989
)
7 5403
Tm

Toprak
koruma,
Arazi
kullanm
Yeni
Gda,
Tarm ve
Hayvancl
k
Bakanl
Tarm,
evre,
Toprak,
Arazi
Kullanm
Planlar
Tarm arazileri
snflandrmas,
Koruma
Kullanma, Konut,
Sanayi, Turizm
alan
10 2010 6
5998
(539
3)
73 Yenileme (De.) Belediyeler
Yetki,
Yenileme
Tarihi olmayan
alanlarda Kentsel
Dnm
11 2011 7 644 B
B
Tekilat
ve
Grevleri
KHK

BKK,
(B)
evre ve
ehircilik
Bak. n
Haz.
(B)
[Yeni
merkeziyeti
dzenlemeler]
12 2011 8 648 B //
KHK
(De.)
// // //
13 2012 4 6292
14
bl
m
15
sayfa
(2B)
Orman
Kyllerin
in
kalknmal
arnn
desteklen
mesi
Yeni
Orman ve
Su leri
Bak.
(OSB)
(2B), Arazi
Kullanm
Planlamas
Orman vasfn
kaybetmi orman
arazileri, sat,
tescil, devir,
kayt, terkin,
14 2012 5 6306
25
bl
m
12
syf
Afet Riski
Altndaki
Alanlar
Yeni
(Ana)
(B)
Afet odakl
Kentsel
Dnm
Riskli alan,
Kentsel
Dnm,

Tablo 2. Son 10 ylda ehircilik vemar Alanndaki Baz Yasal Dzenlemeler(Kocalar, 2012-k)
1950ler sonras ge almaya balayan kentlerde gecekondu alanlar zellikle yllarca (aflarla)
tevik edilmitir. Yrkan, 2006'daki eserinde ve daha nceki almalarna (1966, 68, 74) ve
nerilerine gndermeler ieren nsznde; Gecekondular ile ilgili aratrmalarnn sonularn
sunarken metodolojik sorunlara da ayrntlaryla yer vermitir. (Yrkan, 2006:7-8) Son yllarda,
(Tablo-2) kentsel yenileme, afet gibi baz gerekelerle karlatmz kentsel dnm projelerinin,
zellikle ynetimin basks ile gerekletirilmeye alld ve bunlar neticesinde, ak hak ihlallerinin
ortaya kt grlmtr. Son 30 yldr birok dnya rneindeki gibi, yukardan inme imar
planlarna gereke klnan kentsel dnm projelerinin, toplumda ykc etkileri olduu bilinmektedir.
(Kocalar, 2013-a). Kentsel dnmle planlanan hedeflerin; sermayeye yeni getiri alanlar amak,
aznlk ve dar gelir gruplarnn yaad semtleri soylulatrmak, orta ve st gelir grubuna yeni
meknlar yaratmak ve gvenlik kaygsyla toplumsal snflar ayrtrmak olduu da saptanmtr. Bu
noktalardan hareket ederek lkemizde de zellikle son 10 yldr karlmakta olan pek ok yasann ve
dzenlemelerin (Kuzey Ankara, Belediye, 2B arazileri, Afet, vb) yukarda saptanan durumlara birer

266

rnek tekil ettii bilinmektedir. Bu srece rnek yasalarn tablosu stte ve kaynaklarda ayrntlaryla
sunulmutur.
Afet alanlar iin (1959 tarihli ve) 7269 sayl eski yasa ve 13 adet ilikili yasal deiikliklerden
sonra, karlan ve kentsel dnm iinde bir ara halini alan son yasa (2012 tarihli ve) 6306 sayl ile
tanmaz ve yurtta haklar arakesitinde kalan alanda ise ksaca unlar sylenebilir:
lkemizde tanmaz sahipleri binalarnn afet riskli olup olmadnn tespit ve
deerlendirmesinde kamu gvenlii beklemektedirler. Buna karn, kan 6306 sayl yasada afet riski
altndaki tanmazlarn tespiti mlk sahiplerinin 2/3 ounluuna braklarak onlara ykleniciyle
anlama seenei tannmaktadr. Bu ounluu salayamayan tanmazlar acele kamulatrma ilemi
yaplarak mlklerindeki tasarruf alnmaktadr. Ayrca bu yasa riskli yaplarn deerlendirilmesini de
zel (gayrimenkul deerleme) irketlere brakmakta ve maliklerle anlama esi yaratmaktadr. Bu
durumda, yasann belirledii ekil ve artlarda yerine getirilmediinde ngrlen u konularda, evre
ve ehircilik Bakanl (B) ile TOK ve blge idareleri yetkilendirilmektedir. Buna gre: Yap
Denetim, Orman, Ky, Mera, Gecekondu yasalarnn bu konularda gerei Bna braklmaktadr.
Riskli yaplar tespit, tahliye, yktrma ve deerlendirme ilemleriyle, toplulatrma, arsa pay
belirleme, trampa, menkulletirme, hslat paylam karar verme, acil kamulatrma ve aktarm
kararlarn anlan bakanlk vermektedir. Bu yetkiler olaanst zamanlarda verilen kararlar
anmsatmaktadr. almada nerilen modelin ayrntlarnda aklandna gre: Barnma, yerleim ve
evre haklarna katk verilse, Kent imar deiikliklerinin yaratt getiri, kamuya aktarlsa,
Tanmaznn deerine eit denkletirilmi barnma hakkna yeni yerleimde kavuabilse, Riskli
alanlarn planlanp sosyal-ekonomik ve evrebilimle ilgili ynlerden kent btnl salanabilse,
Halkn imar plan uygulamalarna etkin katlm kaldrlmasa, lkenin imar gemiine dair
kazanlm nemli ilke ve unsurlarla kent btnl ile korunmasn bu yasal dzenleme
gerekletirebilse, Tm uzmanlarn, meslektalarn, akademisyenlerin ve toplumun destek vererek
kabul edebilecei dzenleme olurdu. (Kocalar, 2012-).
Afet ynetiminde uluslararas gelimeleri, hukuki kurumsal yaplanma, risk azaltma ve Trkiye'de
yaanan sorunlar konu edinildii bir uzmanlk tezinden depremin hasar etkilerini de ayrca etraflca
anlamak mmkndr. (Erkan, 2009:5) Burada egdmszlk ve idari sorunlarn tesinde ciddi hak
ihlallerine varan kentsel mdahalelerin hukuki boyutlarna odaklanlacandan fiziksel tespitler ve
denetimsel konulardaki dier eksikliklere derinlemesine girilememitir.
4.1.2.Yurtta Haklar (Eitim hakk, Salk hakk, Barnma hakk, Kent hakk, evre hakk
vb)
Meknda kreselleme srecinin artlandrd tehlikeli kltrel yarlmann etkisiyle, ulus devleti
anlay sayesinde sahiplenilen yurttalk bilinciyle perinlenmesi zorunlu olan evre politikalar da bu
srete zaafa uratlmtr. Yakn gemiteki imar ve proje (HES, Maden, vb) dzenlemelerinde
yerinden edilmeler artmtr. Kentsel alanlarda ise soylulatrma arlkl kentsel dnm veya
yenileme projelerinde sklkla hak ihlalleri yaanm ve yaanmaktadr. (r: Sulukule, Sleymaniye,
Tarlaba, vb.) Hatta bu dnmlere sebep olan mlkiyet odakl yasal-ynetsel dzenlemeler ile
kentsel ve krsal yoksullukta meknsal boyutta srekli ve hzl bir ekilde trmandrlmaktadr.
zetle; endstriletirilen tarm ve hayvanclkla birlikte krsal alanlarda tutunabilirlik azaldndan
ve ayrca alan karayollar, doal alanlara yaylan youn yaplama, iklim deiimi, HESler, alan
yeni maden sahalar, termik (ve yakn gelecekte eskiyip terk edilen teknolojilerle kurulmas
dnlebilen nkleer tipi byk apl) enerji projeleri ile doal dengelerin de giderek bozulduu
ortadadr.
evre duyarll ve bilincinin kamusal bir refleks olduunun kabul edilmesinin yan sra, onunla
ztlaan veya elien uygulamalara kar alnabilecek tedbirlerin olutuu bir anlayn yeniden
yaplandrlmas gerekir. Eylemsellik kazandrlmas beklenilen bu olgunun, tm kayrmac
anlaylardan kurtularak, evreciliin merulat bir zeminde gelimesi iin ncelikle, yurttalk
bilincine sahip klmas gerektii ortadadr.(Hacsaliholu, 2009:126-132).

267

Bunlarn yer yer kentlere doru tehlikeli boyutlarda ilerleyen youn bir ge sebep olunduu da
aka sylenebilir. Bu anlamda kent hakk kadar savunulan evre hakk iinde (bir doktora tez
almasndan alntlarla) unlar sylenebilir:
nsan hakknn tohumlar 2000 yllk, pozitif hukukta yer al ise 200 yllk, evre hakknn insan
haklar iindeki yeri ve gemii 2-10 yllktr. nsann var olma hakknn gelecei tehdit altnda olunca,
evre hakk en nemli insan hakk olacak; ulusal snrlar da aarak yeryz tesine ulaabilecektir.
evre hakknn insan haklar iindeki yeri ve deeri, bir btn olarak hak ve zgrlklerin evrimi
srecinde alglanmasn gerekli klmaktadr. Bilimsel teknik gelimelerin ve sanayilemenin yaylmas
ile snrsz, denetimsiz bymesi; az gelimi lkelerin hava, toprak, su kaynaklarn tehdidi
sonucunda, evre haklarnn doup gelimesini salamtr. (Kocalar, 2009).
evre haklarnn ulusaldan, uluslar stne geii, insanln kolektif dayanma hakk iindeki
yeri; sadece var olan hukukun deil, gelecek kuaklar da gelitirecek, yeni hukukun stnl ile
yaratlmas gerekir.
Bar, gelime, evre haklar bir btnlk iinde, 1948 Evrensel Bildirgesindeki gibi, insani
deerlere saygy, refah, dayanma iinde, geliim srecinde evreyi koruyarak salamak suretiyle,
diyalektikle, yaama haklaryla birlikte var olmay temel almtr. (Birlemi Milletler, 1948).
Sz konusu teze ynelik baka bir makalede ise tanmaz haklaryla ilikili olarak gelitirilen
yaklamda u vurgular yaplmaktadr. nsanlarda teknik ve bilimsel ilerleme tehlikelerine kar
dayanma hakk, iinden bar hakk, gelime hakk nasl domusa; aktarm hakk da barnma,
yerleme ve konut haklar ellerinden alnan insanlarn, bu deerlerinin aktarlarak baka alanlarda
aynen salanmasn talepleriyle ortaya kmtr. (Kocalar, 2010-d).
Kentlilik ve kent hakk zerine daha ileri sosyolojik okumalar iin kaynaklar mevcuttur. (en,
2012)
4.2.Kentsel Dnmde stanbulun Artan nemi ve Kentlerin Siyasal Temsiliyeti
Kentlerin ve zellikle stanbulun fizyonomisi zerinden rneklerle farkl dzeylerde ve formlarda
etkilenim dzeyleri grsel olarak alttaki emalarda belirlenmitir. (Kent merkezleri, fonksiyon ve
konut alanlar) Kentin meknsal deiim elerine rnek olarak ncelikle kentsel mekn
kullanmndan karlabilecek sonulara ilikin bir rnek alttaki ekilde (ekil 10.) hipermarketleme,
dev alveri merkezleri ve kltrel aynileme olgusunun tesiriyle kendini gstermektedir. Buna
btnlemi biimde elence meknlar da biimlenmitir. thal yaam biiminin tesiriyle de oturma
biimi ekillenmitir. Gkdelenler ve plazalar ise yeni alma meknlar olarak ne kmtr. zetle;
merkezden evreye (periferiye) doru bir zlme sreci yaanrken, dev i-alveri ve elence
merkezlerinin, oturma alanlarnn ayn anlay ve form iinde kmelenme refleksi yaad
grlmektedir. Bu yzden geleneksel merkezler yerine yeni MAlar olumutur. (Hacsaliholu,
2009:167-228).

268

ekil 10. stanbul'da Kentsel Mekn Kullanmnda Deiime Dair Baz rnekler
stanbulun iinden getii srelerin ortak zellii olarak yasadlk, kaak yaplama ve
yamalamann srd aka sylenebilir. Kentin meknsal deiim elerine kademelenme anlay
ve tipolojisine ynelik olarak yeni yaklamlarda bu rneklerden hissedilmektedir.
Bilimin gitgide daha ok ilevsizletirildii son onlu yllarda, seim ncesinden balayarak ve
zellikle sonrasnda ska bavurulan bir yol olan torba yasalar ve Bakanlar Kurulu Kararlar (BKK)
ile merkeziletirme srelerine ekilen yetkilerle karlat. Son yllarda yaam alanlarna sorgusuz
sualsiz el konmasna, sermaye lehine gelitirilen ykm politikalarna ve her yerin kuralszca inaata
almasna da tank oluyoruz. Kentsel dnm adyla adlandrla gelen bu olgu tpk kreselleme
olgusuyla benzer ekilde hayatmza girmi oldu. Artk zellikle stanbul, pek ok (43 adet) byk
(devasa) projeye de bir sahne grnmnde. Singapur, Hong Kong gibi tarihsel bellei stanbul ile
karlatrlamayacak ehirlerle doal ve evrebilimle ilgili deerleri de yok sayan bir yar sz konusu
olunca, planlamann sosyal yn de iyice zayflatlmtr. (r: Villa siteleri) Kentsel ekonomide ise,
desantralizasyon ve hizmet temelli dnm yaanmtr. Kentsel kltr ve toplumsal yapdaki
deiimle ise, ulusal politikalardan vazgeilmesi, kamu yararnn ve planlamann terk edilii ve eliik
meknsal yaylm ile ikili eliik yapda ezilen kitlelerin srtna ar ykler getirilmitir.

269

Harita 1. stanbuldaki Mega Projelerin Yerleri ve Etkileri
Son yllarda kentsel hareketlerle (zellikle Gezi direniiyle birlikte lke apnda) kentlerin siyasal
alandaki temsiliyeti daha fazla tartlr oldu. (Birgn, 25.7.2013). Gezi direnii ncesinden itibaren ve
zellikle sonrasnda, kamusal alanlar getirim alanlarna dntren anlaya ve lkenin
ekosistemlerinin devamll asndan geri dnlmez bir tahribata sebep olacak uygulamalara kar,
insani deerleriyle eylemlere katlanlarca yaplan basn duyurularna da yansyan ve gitgide
yaygnlaan bir toplumsal refleksin varln artk daha yakndan hissediyoruz. zellikle stanbul pek
ok kentsel mdahaleye sahne olmutur. Son olarak sit alan olan adalarda, avan proje olmadan keyfi
bir yaplamaya izin verildii grlyor. yle ki, yzde 70lere varan inaat izinleri planlanyor;
belirli bir kat snrlamas koyulmuyor; kongre merkezi, kltr ve turizm yatrmlar, marina ve yat
limanlar, ticari bina ve tesisler, restoranlar, oteller yapmaya ynelik kararlar alan hkmete kar bu
durumda, artan pretostalara neden oldu. Koruma statleri adm adm kaldrarak, hatal kentlemeye
sebep olan, getirim yaratma politikalar ile ekosistemleri hasara uratan bu yaklamlar, yamaya ve
hukuksuzluunda kayna olmaktadr. (Ak Radyo, 23.07.2013)
13. stanbul Bienali kamusal programndan aadaki baz konuma ve panel balklar ilgi
ekicidir:
Teddy Cruzun konumas: Kolektif Hayal Gcmz Nerededir? Mimari ve Kamunun Krizi
Christoph Schferin konumas: Olaslklar Makinesi: Kentselleme Tartmalarnda Dnm
Noktas, Sanat ve Kent Hakk
Panel: Agorafobi: stanbulda kentsel dnm
Jean-Franois Perouse ile Kuzeybat stanbul kentsel dnm alanlar turu
Kuzeybat stanbulun Yeni Beliren eperlerine Doru: Yeni stanbulun arpc geliimi
Gzargah: Taksim-Kasmpaa-Kathane-Cendere, Gktrk, Aal (Planlanan 3. havaalan
blgesi), Arclar/Hasdal (Yklm gecekondu blgesi, bir zamanlar mahalleydi, imdi ise hibir-yer),
TEM-Gazi (Hayalet ticari alveri merkezleri-yeil alan politikalar), Sultaniflii, Habibler,
Arnavutky merkezi, Kayaba/Kayaehir (Plan aamasnda yeni bir ehir), Halkal, TEM-Taksim.
(13. stanbul Bienali kamusal program, 2013).

270

4.3.Kreselleme ve Yeni Sosyal Hareketler Paradigmas Balamnda Kentsel Hareketler
Kreselleme olarak adlandrlan sre toplumsal yaplarn, organizasyonlarn ve sorunlarn dnya
apnda ortaklamasn salarken te yandan da oluturduu sorunlar, toplumsal dinamikleri
basklamas, ekonomik, kltrel ve toplumsal dayatmalar sebebiyle yaanan srete kendi kartlarn
ortaya karmtr. Bu kartlklar deien srelere bal olarak yeni sosyal hareketler paradigmas ile
anlalabilen oluumlardr. (Kreselleme Kart Hareketler, Yeni Sosyal Hareketler) (opurolu ve
etin, 2010). Trkiyede yerel dzeyde demokratikleme hareketlerine yansyan ilikili okuma
kaynaklarna rnekler oktur. (Yldrm, 2009).
1999'da Seattle'da dzen kart binlerce kii buna ciddi bir yant verdi. Ardndan 2001'de
Brezilya'nn Porto Alegre kentinde toplanan ve on binlerin katld Dnya Sosyal Forumu "Baka bir
dnya mmkn!" slogannn tm dnyada bulduu yanknn ifadesiydi. imdi dnyann her yanndaki
sosyal forumlarda sava kartlar, sosyalistler, evreciler, kadn hareketleri, ksacas mevcut dzene
kar kan herkes bir araya geliyor. Eylemlilikleriyle kurulu dzeni sarsan bu aadan kreselleme
hareketlerinin geirdii sreci, dnyada ve lkemizdeki geliim dinamiklerine yer veren kitaplarn
says artmaktadr. (ensever, 2003) Karadeniz rnei zerinden sol yerellik ve demokratik zerklik
zerine u kaynaa da bavurulabilir. (Aksu ve Alper, 2011).
lkemizde otokratik motiflerle neo-liberal zihniyet algsnn ehirleri yeniden biimlendirii
zerine bir baka almaya daha yer verilmitir. (Kocalar ve Grbz, 2013-k). Kamu ve kent
ynetiminde kreselleme etkisiyle yaanan reform sorunlarnn kkeni inilerek yaplan bir baka
almada da kentsel hareketler daha ayrntl incelenmitir.(Kocalar, 2013-j).
5.SONU
Sanayilemeden bu yana, kentlere ylan kitlelerin yaad; barnma, yerleim, konut odakl
sorunlardan balayarak, karmak salk sorunlarna kadar ulamtr. Hatta sula bouan devasa
kentlerde ki salksz durumlar, kresellemenin de yaratt son etkilerle yeniden dnlmelidir.
Neo-liberal kkenli kentsel dnm politikalarnn sosyal boyutu btnyle ihmal ettii
sonularndan aka grlebilmektedir. zellikle kreselleme ile birlikte gelimekte olan lkelerde,
mekna yansyan ve ynetilebilirlii olduka zayf hatta riskli lgn projelere kadar varan gelimeler
dndrcdr. Kentsel yoksul kesimi yok sayarak srekli ve rastgele yaratlan meknsal getirim
kapsamnda blm dnda brakan ve onlar kent eperlerine doru sren artk gitgide, temel insan
haklarn dahi hie sayarak, ok daha sert bir ekilde kentsel mdahale uygulamalar gerekletirilen
ynetimlere tank olunmutur. Egemen kltr koullandrmasyla iletilen kreselleme ynndeki
ekonomik odakl bu kentleme dinamiklerinin basksnn giderek artm olduu grlmektedir. Bu tek
boyutlu dayatlan ekonomik ynelimlerin sonularnn da artk dnya apnda (ktlk, alk, ocuk
lmleri, iklim deiiklii, doal kaynaklara eriimin zelletirilmesi, gelir dalmnda dengesizlik,
blgeler aras gelimilik fark gibi somut gstergeler eliinde) arlat aka ortadadr. Sadece
mlkiyet odakl bir yaklamla uygulanan kentsel dnm politikalar ile yaratlan hukuk dna
doru kaym son srecin, zellikle son 10 yldr lke gndeminde yasal-ynetsel ereve ile ska ve
tek tarafl gelii-gzel deiiklikler getirilmesi, imar hukukunun da iyice zedeledii anlalmaktadr.
KAYNAKA
13. stanbul Bienali, Kamusal Simya, ehri Kamusallatrmak, 8-10 ubat 2013, stanbul.
Ak Radyo (2013). Brak Issz Kalsn. 23.07.2013, stanbul.
AKSU, C., Alper,. (2011). Karadeniz rneinde Bir Tartma, Sol Yerellik ve Demokratik
zerklik.Say:268-9, 2011/78-9.
Aslanolu, R. A. (1996). Globalleme ve Dnya Kenti. Toplum ve Bilim, Say: 69-Bahar Birlemi
Milletler, 1948 Evrensel Bildirgesi.
Birgn Gazetesi (2013) Kent sahiplerine kavuurken... - 25.7.2013 - 16:59, stanbul.
opurolu, Y.C.,etin B.N.(2010). Yeni Sosyal Hareketler Paradigmas Balamnda Trkiye'deki
Kreselleme Kart Gruplarn Birbirleriyle ve Dnyadaki Kartlarla Karlatrlmas, VI.

271

ULUSAL SOSYOLOJ KONGRES, Sosyoloji Dernei, Trkiye Sosyoloji Aratrmalar
Dergisi, Cilt: 13 Say: 1 - Bahar 2010, 1 - 2 - 3 EKM 2009 / AYDIN.
Dadelen, G., Aykan Erdemir,A., Karakl,.Z.(2010). Ekonomik (ir)Rasyonalite ve Gmenlerin
Yatrm rntleri: New Yorktaki Yaldereliler, Sosyoloji Dernei, Trkiye Sosyoloji
Aratrmalar Dergisi, Cilt: 13 Say: 2 - Gz 2010.
De Haas, H. (2010). Migration and Development: A Theoretical Perspective, International
Migration Review, Cilt: 44, No: 1, s.227-264.
Erkan, A. (2009). Afet ynetiminde risk azaltma ve Trkiye'de yaanan sorunlar, DPT-Uzm. Tezleri.
Hacsaliholu, Y.( 2009). Kreselleme Meknsal Etkileri ve stanbul, T Mimarlk Fakltesi
Dekanl, stanbul.
Harvey, D.(2012). Sermayenin Mekanlar, (Eletirel Bir Corafyaya Doru), ev.: Baak Kcr,
Deniz Ko, Kvan Tanryar, Seda Yksel, Sel Yaynclk, stanbul, 2012.
Harvey, D.(2013). Sosyal Adalet ve ehir, ev.: Mehmet Moral, Metis, stanbul, 2013.
Kocalar, A. C.(2009). Koruma Amal mar Plan Uygulamalarnda Tanmaz Mlkiyet ve mar
Haklarnn Aktarm, Yaymlanmam Doktora Tezi, MSGS, FBE, stanbul.
Kocalar, A.C.(2010-d). Koruma Amal mar Plan Uygulanan Tanmazlarda Snrlandrlan Mlkiyet
ve mar Haklarnn Deerlendirilerek Aktarm, MSGS Tasarm+Kuram Dergisi, st.
Kocalar, A. C.( 2012-). Afet Riski Altndaki Alanlarn Dntrlmesinde mar Plan
Uygulamalaryla Snrlandrlan Mlkiyet ve mar Haklarnn Aktarm (Transfer of Property
and Development Rights Restricted with the Implementation of Development Plans in the
Transformation of the Areas under Disaster Risk), MSGS Tasarm+Kuram Dergisi, stanbul.
Cilt 8, Say 14 (2012). s. 61-75.
Kocalar, A. C.(2012-d). Bedensiz kafalar, ifadesiz diller, doasz dzen ierisinde kltrel miras
koruma bilinci araylar, (Searching for Heightened Consciousness of Protecting Cultural
Heritage despite the Current Context of Disembodied Heads, Unexpressive Language Habits,
and Neglect of Nature in Urban Life), I. Uluslararas Ortadou Sosyolojisi Kongresi, Frat
niversitesi - Orta Dou Aratrmalar Merkezi - Sosyoloji ubesi, Elaz, 28 - 30 Haziran
2012.
Kocalar, A. C.(2012-k). The Transfer of Property and Development Rights in Turkey, Megaron,
Yldz Technical University Faculty of Architecture e-Journal (Planning, Architecture, Design
and Construction), Cilt (Volume) 7 - Ek (Supplementum) 1 - 2012, s.27-38.
Kocalar, A. C.(2013-a). mar Plan Uygulama Aralarnda ada Kltrel Aama: Aktarm,
Mimarlar Odas Kayseri ubesi TOL Mimarlk Kltr Dergisi, Yl:11 Say:11 Bahar 2013.
Kocalar, A. C.,Grbz,H.H.(2013-j). Kamu ve Kent Ynetiminde Kreselleme Etkisiyle Yaanan
Reform Sorunlarnn Kkeni ve Kentsel Hareketler, Kent Ynetimi ve Planlama, 37.Dnya
ehircilik Gn Kolokyumu, PO, Dokuz Eyll niversitesi, 6-8.11.2013. zmir.
Kocalar, A. C.(2013-k). lkemizde Otokratik Motifli Neo-liberal Zihniyet Algsnn ehirleri
Yeniden Biimlendirii, Neo-liberalizm Sonras Meknsal Mdahale Biimleri ve
Yansmalar, 4.KBAM Sempozyumu, KBAM-ODT, 28-30.11.2013, Mersin.
Martin, P.,Abella,M.(2009). Migration and Development: The Elusive Link at the GFMD,
International Migration Review, Cilt: 43, No:2, s.431-439.
Mengi, A. (2007). Antik Kentten Dnya kentine, mge kitabevi, Ankara, 2007.
Portes, A. (2009). Migration and Development: Reconciling Opposite Views, Ethnic and Racial
Studies, Cilt:32, No:1, s.5-22.
en, S. (2012). Kentlilik zerine Dnmek. Toplum ve Bilim, Say:124.

272

ensever, L.(2003). Dnya Sosyal Forumu Aadan Kreselleme Hareketi Ve Kresel Direni,
Metis Yaynlar Dizisi, stanbul, 2003.
Yldrm, Y. (2009). Trkiyede Yerel Dzeyde Demokratikleme Hareketleri. Birikim, Say:239
Yrkhan, A. (2006). ehir Sosyolojisinin ve nsan Ekolojisinin Teorik Temelleri. Nobel, 2006.
Yrkhan, A. (2006). Gecekondular ve Gecekondu Blgelerinin Sosyo-Kltrel zellikleri. Nobel.
Wallerstein, I.(2011). World-Systems Analysis: An Introduction (Dnya Sistemleri Analizi -Bir Giri).
(ev.). E. Abadolu, Nuri Ersoy, Bgst Yaynlar / DNCE, stanbul, 2011.
Wallerstein, I.(2012). The End of the World as We Know It, Social Science for the Twenty-First
Century (Bildiimiz Dnyann Sonu) (Yirmi Birinci Yzyl in Sosyal Bilim).(ev.). Tuncay
Birkan, Metis Yaynlar / Tarih Toplum Felsefe Dizisi, stanbul,
Yasalar
15.5.1959 tarihli ve 7269 sayl Umumi Hayata Messir Afetler Dolaysyla Alnacak Tedbirlerle
Yaplacak Yardmlara Dair Kanun (UHMADAYYDK) ve Deiiklik getiren (3956, 31, 52,
4133, 249, 74, 4864, 5543, 518, 5230, 1051, 4649, 5511) sayl yasalarla, yrrlkten kalkan
4623 s. kanun.
23.6.1965 tarihli ve 634 sayl Kat Mlkiyeti Kanunu.
21.7.1983 tarihli 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu (KTVKK)
2.3.1984 tarihli ve 2985 sayl Toplu Konut Kanunu.
3.5.1985 tarihli ve 3194 sayl mar Kanunu.
17.6.1987 tarihli ve 3386 sayl yasa ile 2863 sayl KTVKKnda deien Madde 7/1 fkras,7/-2,-4.
paragraf; 15/ek (f) fkras;17, 19, 61.
4.3.2004 tarihli ve 5104 sayl Kuzey Ankara Girii Kentsel Dnm Projesi Hakknda Kanun.
10.7.2004 tarihli ve 5216 sayl Bykehir Belediyesi Kanunu.
8.12.2004 tarihli ve 2273 sayl Toplu Konut daresine Yetki Veren Kanun.
4.3.2005 tarihli ve 5302 sayl l zel daresi Kanunu.
3.7.2005 tarihli ve 5393 sayl Belediye Kanunu ve 24.6.2010/5998 s. yasayla deitirilen 73. md. si.
18.7.2005 tarihli ve 5403 sayl Toprak Koruma ve Arazi Kullanm Kanunu.
16.6.2005 tarihli ve 5366 sayl Ypranan Tarihi Kltrel Tanmaz Varlklarn Yenilenerek
Korunmas ve Yaatlarak Kullanlmas Hakknda Kanun.
3.7.2005 tarihli ve 5393 sayl Belediye Kanunu ve 24.6.2010 tarihli ve 5998 s. yasayla de. Md.73.
19.9.2006 tarihli ve 5543 sayl skn Kanunu.
26.1.2011 tarihli ve 6107 sayl ller Bankas Anonim irketi Kanunu.
4.7.2011 tarihli ve 644 sayl Kanun Hkmnde Kararname (ile Bnn grev, yetki ve
sorumluluklarnn dzenlenmesi) ve bunu deitiren 17.8.2011 tarihli ve 648 sayl KHK.
19.4.2012 tarihli ve 6292 sayl Orman Kyllerinin Kalknmalarnn Desteklenmesi ve Hazine Adna
Orman Snrlar Dna karlan Yerlerin Deerlendirilmesi ile Hazineye Ait Tarm
Arazilerinin Sat Hakknda Kanun. (2B yasas)
16.5.2012 tarihli ve 6306 sayl Afet Riski Altndaki Alanlarn Dntrlmesi Hk.da Kanun.
(ARAADHK)
4.8.2012 tarihli ve R.G.: 28374 sayl ARAADHKn Uygulama Ynetmelii.

AMF 2 OTURUMU
SYASET-I:
SYASET VE KMLK

275

SYASAL DNM VE TOPLUMSAL KMLK:KLTREL ZOFRENYE
DORU MU?
Atakan HATPOLU
1

ZET
12 Eyll 1980 darbesi sonrasnda istikrarl bir ykseli eilimi iine giren slamclk akm,
Sovyetler Birliinin yklmasnn ardndan Trkiyenin en kitlesel siyasal akmna dnt. Bugn
AKPnin temsil ettii siyasal izginin, gemite farkl partiler tarafndan temsil edilmi olan ve
merkez sa diye tanmlanan izgiden ideolojik dzeyde nemli farklar vardr. AKPnin, ynetici
ekirdeini siyasal slam kkenli kadrolarn oluturduu, bir radikal sa kitle partisi olduu
sylenebilir. Dolaysyla Trk toplumunun son otuz ylda yaad siyasal dnm, sadece ynetici
elitler ya da partiler arasnda bir deime olmaktan ibaret deildir. Bu sre, ayn zamanda, 1920 Trk
Devriminin ideolojik, siyasal, kltrel ve toplumsal getirileri ile nemli lde elien bir zihniyetin,
1960-1990 dneminde geleneksel taban olarak grlen kesimden karak kitleselletii bir sretir.
slamcln ideolojik etki alannn genilemesi lsnde, dnya grleri, zihniyetler ve ahlaki
tutumlar konusunda yarlma yaamaya balam bir toplumun ortaya kt grlmektedir. Bugn
Trk toplumu dinin kamusal alandaki yeri, kadnn kapanmas, millet kavramna yklenecek anlam ve
milliyetilik, Cumhuriyetin gemi on yllar da dhil toplumsal gemiin yeniden inas ve toplumsal
kimlik gibi konularda giderek genileyen bir blnme yaamaktadr. Szkonusu blnme, toplumsal
bir izofreniye dnme potansiyeli tamaktadr. nk sadece toplumsal ve ahlaki deerlerin
farkllnn tezahr olmakla kalmayp, siyasal bir yarlma ile birlikte grlmektedir.
Anahtar Kelimeler:Modernite; toplumsal kimlik, siyasal dnm, siyasal slam, kltrel izofreni

ABSTRACT
Political Islam movement which had a consistent increase trend after the September 12th 1980
coup, have become the most massive political trend in Turkey, after the dissolution of Soviet Union.
The current political linere presented by AKP, has significant differences in political perspective from
that carried out by the various parties in the past, known as "central right." AKP can be described as a
radical right mass party which its administrative core was formed by political islamic based personnel.
Consequently, the political transformation of Turkish public in the last thirty years, does not only
consist among administrative elite sorthe parties. This period, which contradicts with the ideological,
political, cultural and social gainings of 1920 Turkish Revolution, also gets massive, emerging from
the fraction which is considered as the "traditional" base in 1960-1990 era. A dissociating society
emerges with regards to world view, mentality and ethic attitudes as the sphere of influence of this
islamic ideology extends. Today, Turkish society experiences an ever-extending dissociation on
subjects such as reconstruction of social history and social identity including the place of religion in
public space, purdah, the meaning that would supposeto define the nationterm, nationalism and past
decades of the Republic. The current dissociation, has a potential of transforminginto a cultural
schizophrenia. Because, it's seen not only seen with an epiphany of a social and ethical differentiation
but also with a political dissociation.
Keywords:Modernity; social identity, political transformation; political Islam; cultural
schizophrenia

1
Yrd. Do. Dr., Adnan Menderes niversitesi Nazilli ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi
Blm, atakanhatipoglu@gmail.com

276

GR
2013 yl Mays ay sonlarnda, Taksim gezi parkna Topu Klas yaplmasn protesto eden
kk bir gruba polisin orantsz g kullanarak mdahale etmesinden sonra, Haziran ay boyunca
Trkiyenin pek ok yerinde milyonlarca insan sokaklara dkld ve AKP hkmetini istifaya ard.
Kitlesel gsteriler, Trk toplumunun bir sredir biriktirmekte olduu bir kltrel gerilimi gzler nne
sermi grnmektedir.
AKPnin 20022007 yllar arasndaki iktidarnn ilk aamas, ynetici i-ekirdeinin siyasal
slam kkeninden gelmelerinin orduda ve laik toplum kesimlerinde yaratt kaygy ykseltmemek
adna, ideolojik planda dk bir profil sergilemeleriyle gemiti. AKPnin Anayasa Mahkemesi
tarafndan laiklik ve demokrasi kart eylemlerin oda olduu hkm verilmi olmasna karn, para
cezasndan ibaret bir yaptrm ile yetinilmesi ve ardndan 2007 seimlerinden % 47 oy alarak kmas,
AKPnin slamc/geleneki ideolojik tonlamay bir miktar arttrmasna izin vermi grnd.Bu srete
gerek AKP lideri, bakanlar kurulu yeleri, hkmet szcleri, partinin eitli kademelerindeki
yneticilerinin, slamc kanaat nderlerinin aklamalar ve zellikle sosyal medyada AKP taraftar,
semen ve yelerinin bu aklamalar etrafndaoluturduklar destek halkas, Trk toplumunun sadece
bir siyasal atma ve rekabet iine deil, 1920 Trk Devrimi ile balayan uluslama srecinin Trk
ulusal kimliine ilikin getirdii n kabuller zerinde de bir kltrel gerilim ve yarlma iine girdiini
gsteren emareleri ortaya koydu.

MODERNLEME VE TOPLUMSAL KMLK
Toplumlar, ortak yaayn temelini oluturan kurumsal iliki alarnn yaratt kimliklere
sahiptirler. Toplumsal kimlik, insann kendisini bir toplum iinde rgtlemek zorunluluundan
kaynaklanr ve bu haliyle kimlik inas, toplumsal yaamn kanlmaz bir sonucudur. Toplumlar
arasndaki kimlik farklar sadece uluslama srecinde ina edilmi olan ulusal kimliklerden domaz.
Toplumsal yaplar birbirinden ayran kurumsal iliki rntlerini farkll da toplumlar arasnda
phesiz ulusal kimliklere oranla daha geni snrlara sahip olmak kaydyla- kltrel bir kimlik
farkll yaratagelmitir. Buna karlk, bir toplumun fiilen kltrel bir kimlie sahip olmas ile onun
kendisini bu kimlik zerinden tanmlamaya balamas farkl durumlardr. Esasen, milliyetiliin bir
eseri olduu bilinen modern milli kimliklerin, milliyetilik ncesi alara dayanan etnik ve kltrel
kkleri bulunmaktadr (Smith,1994:70).
Toplumsal kimlik, bir toplumun modernlemesiyle ilgili olarak sorunsallaanbir kavramdr.
Geleneksel tarm toplumlarnn kendilerini baka toplumlardan ayrt etmelerini salayan kimlik
alglar, treler, gelenek ve grenekler tarafndan belirleniyordu (Gven,1993:5). Geleneksel
toplumlar kendilerini snrlar ak seik belirlenmi, toplumsal bilince karlm bir toplumsal kimlik
yerine olduka gevek snr izgileriyle erevelenmi biimde tanmlamaktaydlar. Milliyetiliin
ykselii ve modern ulus-devletlerin douu srecinde modernlemeye balayan toplumlar kendilerini
tekine kar daha iyi tanmlanm bir kimlik ile ayrdetme ihtiyac hissetmeye baladlar. Bylece
modern toplumlarda bir kimlik sorunu ortaya kt. Modernleme ile birlikte toplumsal kurumlarda
yaanan hzl dnm, geleneksel topluma ait tm iliki rntlerini yerinden karmaktadr. Bu
durum hem toplumsal hem de bireysel planda kimliin yeniden oluturulmas arayn ortaya
karmaktadr. Toplumsal heterojenleme, ak toplumun olumas ve insanlarn dnya grlerini
ynlendiren hayali bir eitlik ve trdelik algsnn yklmas hem toplumsal hem de bireysel planda
kimlik sorununun kayna olmaktadr (Klbay,2006:169).
Kimlik, birletirici olduu kadar ayrtrc bir olgudur. Birletirebilmek iin grubun snrlarn
tekine kar belirginletirmek zorundadr. Gven, bu durumu amzda kimlik sorununun,
insanlar ayrma deil birletirme abalar ile ilgili olarak ortaya ktn belirtmektedir. Kimlik
sorunu uluslama sreci ile birlikte siyasal bir boyut kazanmaktadr. Modernleme sreci siyasal
planda ulus-devletin inas ve uluslama ile birlikte ilerledi. Ulusal birliin kurulmas ve toplumun
ulus olarak yeniden rgtlenmesi srecinde, devlet bir ulusal tarih, ulusal lk birlii, ulusal
mitoslar ve uluslama simgeleri btnne uyulmasn istemektedir (Gven,1993:7). Bylece ulus
devlet, geleneksel devlet dneminde etnik, mezhepsel, dini ya da kan ba cemaatleri temelinde

277

rgtlenmi olan eski toplumun yerine, ulusal kimlik etrafnda birlemi bir yeni toplum ina etmeye
ynelmektedir.
Glee (1992:16) gre, tr kimlik boyutu vardr. Kiisel kimlik ben kimim? sorusuna,
psikososyal kimlik biz kimiz? sorusuna ve ulusal/kltrel kimlik bizler hangi kltr ya da ulusa
aitiz? sorusuna verilen cevaplar ierir. Ulusal kimliin inas, znde milliyetiliin ideolojik
nclnde ve bir tarih/kltr tercihi temelinde gerekleir. Bir baka deyile, her ulus tarihin
selektif bir okumas ve yeniden retilmesi ile ina edilir. Renann belirttii zere her ulus tarihi
unutarak ina edilmek zorundadr. Bu durum, ulusal kimliin ayn zamanda siyasal bir rekabet alan
olmasn da beraberinde getirir. nk ulusal kimlik her ne kadar milliyetilik nclnde ina edilse
de, siyasal dzlemde milliyetilik rakipsiz deildir. Kktenci gelenekilik, muhafazakrlk ve
sosyalizm gibi ideolojik rakipleri, milliyetilikten farkl birer tarihsel sekiye sahiptirler ve farkl birer
toplumsal kimlik miti ina etmeye ynelmilerdir.
Hem bireysel hem de toplumsal anlamda kimlik kiilikten farkl olarak- zneldir- kimlik muhtelif
seenekler arasnda tercih edilerek ve ne kartlarak kullanlmaktadr. Bu nedenle ulusal kimlik,
farkl ideolojileri benimsemi gruplar arasnda nasl bir toplum vizyonuna sahip olunduuna gre
farkllaan tercihlere konu olmaktadr. Gelecekte milliyeti bir Trkiye kurmak isteyen siyasi
gruplarn tarih okumas ve ulusal kimlik seimi ile szgelimi sosyalist bir Trkiye isteyenlerinki farkl
olmak durumundadr. Toplum eitsiz dalm bir gler alan olduundan, bir toplumun kendi tarihini
tm nesnelliiyle bilmesi ve kabul etmesi, eitsiz gler ilikisinden doan siyasal farkllamalara
uygun dmez. Her ideolojik evrenin tarih tezleri ile o evrenin grlerinden etkilenen kitlelerin
kimlik alglar, bir kar grubu olarak var olmalarnn ve rgtlenmelerinin toplumsal gereklik
zeminine uygundur. Kimliin, devlet, millet, toplum ya da kltr varl asndan, topluluu
oluturan bireylerin, ortak varlkla zdemeleri, ortak lk ve simgelerde birlemeleri, ortak tasa ve
kvanlar paylamalar olgusu olmas kimlii tam anlamyla bir tarih sorunu yapmaktadr
(Gven,1993:433).

TRK DEVRM VE TRK KML
Modernleme srecinde batda siyasal mcadelenin merkezinde nce burjuvazi nclndeki
modernlemecilik ile feodal snflar nclndeki gelenekilik yer almt. Mcadeleyi burjuvazinin
kazanmas zerine modern kurumlar ina edilmi, 19. yzylda siyasal mcadelenin merkezine bu kez
ii snfndan ykselen talepler ile burjuvazi arasndaki ekime yerlemiti. i snf, siyasal ve
toplumsal eitlik, toplumsal refahtan pay talep etmi ve uzun bir mcadele srecinin ardndan
taleplerinin bir ksmna kavumutu. 20. yzyln ikinci yarsnda siyasal mcadelenin ekseni sosyo-
kltrel hak talepleri etrafnda ekillenmektedir. Gnmzde evre, cinsel kimlikler, bireysel zgrlk
alanlarnn tannmas, rksal, dinsel ve dilsel hak talepleriyle ne kan kltrel kimlikler iin
mcadele ne kt (Snmez-Seluk,2012:81). Bat sosyal bilim literatrnde karmza kan kimlik
ve farkllk zerine tartmalar, szkonusu tarihsel arkaplan ve mirasn bir sonucu olarak grlebilir.
18. yzylda bat toplumlarna damgasn vuran Aydnlanma a deerleri, liberallerle
gelenekiler arasnda olduka sancl bir toplumsal, kltrel ve siyasal mcadele srecinden geerek,
19. yzylda bat sosyo-politik ve kltrel sistemlerinin temelini oluturdular. Sanayi toplumu
rgtlenmesinin yaratt ekonomik avantaj, batnn ykselen deerlerini bat-d dnyaya yayd.
Rusya ve Osmanl devleti gibi lkeler corafi yaknlk, sosyo-ekonomik gelimilik gibi etmenlerin de
etkisiyle batllama/modernleme olarak ifade edilen dnm srecine ilk giren lkeler oldular.
Ancak modernleme programnn ierii meselesi, bat-d toplumlarda siyasi glerin birbirlerine
kar yeniden-konumlanmalna yol at. 20. yzyl, bu kez bat-d dnyada gelenekilikle
modernleme yanls toplumsal glerin mcadelesine sahne oldu. nk Aydnlanma a
deerlerini merkeze alarak toplumsal kurumlarn yeniden rgtlenmesi, toplumda yapsal deimelerin
meydana gelmesine yol aacakt. Bu ise eski rejimin kurulu siyasi g dengelerinin deimesi
anlamna geliyordu. phesiz, bat-d toplumlarn batl lkeler karsnda geri kalm olduklarnn
aka grlmesi, geleneki akmn modernlemeyi tmyle reddetmemesini, ancak yenileme
ihtiyacnn, Trk modernleme tarihinde iyi bilinen, batnn teknolojisini alp, ahlakn almama
eklinde bir seici formlle ifade edilmesini getirmiti. Buna karlk modernizm (batclk) akm bat

278

karsnda devleti yeniden ihya etmenin ancak batl deer ve kurumlar aynen benimsemek ile
mmkn olabileceini savunmaktayd.
Osmanl devletinde bizzat padiahlar tarafndan balatlan reformlar, verili g dengelerinde kesin
bir deiiklik yapmann mmkn olmamas nedeniyle, eski geleneksel kurumlarn yannda yeni batl
kurumlar kurma biimini ald (Tunaya,1960:58). III. Selimden bu yana on yllardr srdrlen
reform hareketlerinde eski ile yeniyi bir arada tutma hatasnn toplumsal faturas II. Merutiyetin
ilanndan ksa bir sre sonrabelirginleti. O gne kadar Osmanl devleti ve toplumu iinde yeniliklere
kar kan kesimlere verilen tavizler sonucu ikili bir devlet ve toplum yaps ortaya kmt. Bir
tarafta modern bat kurumlar dier tarafta geleneksel devletin kurumlar; bir tarafta modern eitim
kurumlarndan mezun olmu, batl fikirlere, pozitif bilimlere aina, yabanc dil bilen bir insan
kayna, dier tarafta geleneksel toplum ve kltrn insan vard. Bunlar birbirlerini alayllar ve
mektepliler olarak gren, iki ayr zihniyet dnyasnn bir arada yaamas mmkn olmayan, ortak
bir deer sistemini ve bir arada yaama azmini paylamayan insanlarydlar. Bu toplumsal yarlma
ideolojik dzlemde slamclk ile batc liberalizme tekabl etmekteydi. Liberaller arasndaki eitli
farkllklar Cumhuriyet sonrasnda merkez sa ve merkez sol farkllamasnn tonlarn
oluturmaktayd. Osmanl devletinin, bir taraftan yenilikleri yapmaya mecbur olmas sonucu eitim,
ordu, devlet kurumlar bata olmak zere modernizasyon admlar atarken, dier taraftan bunlar
devrimci deil, orta yolcu bir anlayla yapmasnn ve eskinin yannda yeniyi kurmasnn getirisi,
toplum yapsnda izofrenik bir yarlmann yaamaya balamas olmutu. Bu yarlma II. Merutiyetin
ilanndan ksa bir sre sonra 31 Mart Ayaklanmasnda yaanan toplumsal atma biiminde kendisini
da vurdu (Akin,1994:73).
Tanzimat Fermanndan bu yana Trk aydnlar bat karsnda Osmanl-Trk kimliinin yeniden
tanmlanmas sanclarn yanstmlardr. Ad kimlik sorunu olarak konmam olmakla birlikte bu
aray, Merutiyet, Osmanlclk, Hrriyetilik, Trklk, Bamszlk, Anadoluculuk, nklplk,
adalk, Cumhuriyetilik, Turanclk, Demokratlk, Kalknmaclk, Milli Birlikilik, Batclk,
slamclk, Laiklik vb. sloganlarla dile getirilmiti (Gven,1993:16). Btn uluslama hareketleri
gibi, Trk uluslamasnn da nndeki en nemli toplumsal sorun, feodal toplum rgtlenmesi
iindeki etnik, mezhepsel ve kanbana dayanan (asabi) blnmeler ile imtiyazlar hiyerarisine
dayanan hukuksal eitsizliklerin ulusal kimlik etrafnda kaynatrlmasyd. Ziya Gkalp (1972:67)e
gre, Trkiyede uygarlk ve ahlak bakmndan birbirine benzemeyen tabaka bulunmaktayd: halk
kitleleri, medreseliler zmresi ve bat tipi okullardan mezun olmu mektepliler Halk kitleleri
Uzakdou (aman) medeniyetinden, medreseliler dou (slam) medeniyetinden, mektepliler ise bat
(bilim-teknik) medeniyetindendiler. Gkalp, milletin bir ksmnn ilk alar, bir ksmnn orta alar
ve ancak bir ksmnn ise son alar yaadn belirtmekteydi. Farkl zihniyet ve anlam dnyalarna
sahip bu insanlar ortak bir ulusal eitimden gemelerini salamadan bu zmreleri bir milli birlik
iinde rgtlemek mmkn deildi.
Kkleri Yeni Osmanl-Jn Trk geleneini izleyen ve devrimci modernleme akmnn en tutarl
ve radikal aamasn oluturan Kemalist modernleme, Trk ulusal kimliini yaratmak amacyla, o
kimliin inasnn nndeki engellerle keskin biimde hesaplamtr. Bu amala geleneksel toplum
kurumlar ve ideolojisini marjinalize edebilmek iin devrimci admlar atmtr. Meruiyet kaynan
nemli lde slamiyetin belirledii gelenek, devrimci modernizme kar direnmitir. Kemalistlerin
egemenliin kaynan Allah olmaktan karmas ve egemenlii kullanann Allahn yeryzndeki
glgesi olma ayrcaln ortadan kaldrmas, bunun yerine egemenliin kaynan millete veren laik
Cumhuriyeti ikame etmeleri kktenci gelenekilerle devrimci modernistler arasndaki atmay
uzlamaz hale getirmitir. (Gven,1993:230).
1920 Trk Devrimi ve onun program olan Kemalizm, I. ve II. Merutiyet hareketlerinin
mirassdr fakat onlarn dz izgide bir uzantsndan ibaret deildir. Ortaya koyduu pratikle, kendi
gemiindeki modernlemeci hareketlerden kkl bir kopu gerekletirmitir. Bu kopu balca iki
alanda hayat bulmutur. Birincisi devrimin siyasi boyutudur. ktidarn kayna ve meruiyet temeli
kkten biimde deimi ve monarinin yerini cumhuriyet almtr. kinci boyut, toplumsal alandadr.
Airet, din, mezhep ve benzeri geleneksel iliki sistemleri iinde yaayan feodal toplum insanlar, son
yzylda yaplan reformlar nedeniyle iki ayr kltr, zihniyet ve dnya gr temelinde yarlmaya
uramt. Osmanl devleti, bir tarafta yzyllardr bal olduu ve stelik ncln yapt dou-

279

slam uygarlk dairesiyle, dier tarafta varln srdrebilmek iin yntemlerini benimsemek zorunda
kald bat uygarlk dairesi arasnda skmt. Batya benzemek iin atlan admlar, eski olan
tamamen tasfiye etmek yerine, korumay srdrd iin, geleneksel olanla modern olan ayn
toplumda yan yana yaamaya ve giderek atmaya balamt. Mustafa Kemal ve arkadalarn hem
Kurtulu Sava srecinde en ok uratran hem de yeni rejim ve toplumun ina srecinde zmek
zorunda kaldklar en nemli sorunlarn banda kkleri III. Selim dnemine giden bu ikili toplumsal
ve siyasal yap sorunu bulunmaktayd. Bu nedenle Kemalizmin Tanzimattan beri sregelen toplumsal
yarlmay ortadan kaldrmaya ynelik olarak laiklik ve uluslama admlarn kktenci biimde att
grld. Laiklik ile uluslama yakndan ilikili olduundan,modern Trk kimliinin oluturulmas ve
toplumsal izofreninin ortadan kalkmas laiklik ve uluslama sayesinde gerekletirilmeye allmtr
(Hatipolu,2012:187).
Trkiyede burjuva toplumun kuruluu srecinde en nemli eik 1920 Trk Devrimi ile geildi.
Yeni anayasal dzen kktenci gelenekilii siyasal sistemin meruiyet snrlarnn dna kard. Fakat
toplumsal gler dzleminde devrim -1950ye kadar olan ksa bir sre hari- feodal kesimlerin ve
onlarn geleneki/slamc ideolojilerinin siyasal alanda kesin bir marjinalizasyonu ile sonulanmad.
Bunun nedenleri ayr bir tartmann konusudur. Siyasal ve toplumsal dzlemde birbirlerini
dengeleyebilecek g potansiyellerini kaybetmeyen slamc gelenekilik ile batc modernlemecilik
arasndaki gerilim, sre iinde iki ynl bir kaynamann yaanmas ile giriftleti. Bir taraftan
gelenein kapitalizmle harmanlanmas ve geleneki bir burjuvalama yaanrken, dier taraftan
modernistlerin gelenei modernletirmek yerine elitist bir idare-i maslahatla meylettikleri grld.
Modernist akm bat toplumlarnn modernlemesinde olduu gibi, gelenei modernin iine alarak yeni
bir senteze ulamann ncln yapmakta tam anlamyla baarl olamad. Buna karlk
slamc/geleneki akm modernlemeyle salt biimsel dzlemde bir iliki kurarak, Trk devriminin
getirdii sosyo-kltrel kimlii kktenci biimde reddetmeyi srdrd.

GELENEK SYASETN YKSEL VE TOPLUMSAL KMLK
Kktenci gelenekilik ya da yaygn bilinen kullanmyla siyasal slam hareketi, Kemalizmin temsil
ettii devrimci modernizm karsndaki yenilgisi zerine, milliyetilik ile eklemlenerek ve alternatif
bir ulusal kimlik ina ederek siyasal sisteme yeniden dnmeye yneldi. ok partili dzene geile
birlikte toplumsal ve kltrel alanlara ekilmi olan geleneki hareket, Demokrat Partiye
eklemlenerek siyasal alanda mevzi kazanmaya alt (Duman,1999:37). 1960larn Trkiyesinde
kktenci gelenekiliin farkl kollar merkez saa eklemlenme veya kendi z siyasal rgtlerini kurma
eilimleri ile farkllatlar. zellikle milliyetilikle harmanlanm bir gelenekilik yorumu, merkez sa
olarak adlandrlan Adalet Partisi (AP)nin koruyucu kanatlar altnda, devletin ykselen ii snf
hareketini ve 1961 Anayasasnn salad gvenceler altnda toplumsal g toplamaya balayan sol
siyaseti dengelemek iin yararland bir akm haline geldi (Ahmad,1999:170). yle ki 1975te AP
nclnde kurulan Birinci Milliyeti Cephe (MC) hkmetine Milli Selamet Partisi (MSP)
Mecliste 48 sandalyesi; Milliyeti Hareket Partisi (MHP) ise sadece 3 sandalyesi olmasna karn
katlabildi. 1977 genel seimleri sonras MSP 24; MHP ise 16 milletvekillii kazanm olmalarna
karn 1977de kurulan kinci MC hkmetine yine katlabildiler. 12 Mart muhtrasnn balyoz
operasyonu, 1972 anayasa deiiklikleri ve 70ler boyunca solun bastrlmas adna kurulan MC
hkmetlerinin icraatlar yeterli olmaynca 1970ler boyunca snan Trk siyaseti 12 Eyll 1980
darbesi ile kesintiye uratld. 12 Eyll rejimi benimsedii Trk-slam Sentezi adl kltr siyaseti,
slamcl sadece sola kar bir panzehir olarak kullanmakla kalmad ayn zamanda yeni bir toplumsal
kimlik ina etmek iin bir tr toplum mhendislii arac olarak da deerlendirdi.
2

12 Eyll 1980 sonrasnda devlet, slamcln sosyo-politik adan glenmesine yol aacak bir
siyaset izledi. 1990lara kadar semenlerden % 7-11 bandnda oy alabilen slamc parti, bu tarihlerden

2
12 Eyll rejiminin sosyalist sola ve zellikle Gneydouda blc terre kar izledii dinin birletiricililii politikas iin
bkz. Necdet Suba, Ara Dnem Din Politikalar, Kre Yay., st., 2005; Bozkurt Gven, Gencay aylan, lhan Tekeli ve
erafettin Turan, Trk-slam Sentezi, Sarmal Yay., st., 1994; Ayrca bkz. 12 Eyll Ynetiminin Din Raporu, Nokta
dergisi, 26 Mart 1989; Laik Devlet Cihada aryor, 2000e Doru, 4-10 Ocak 1987; Resmi stikamet Trk-slam
Sentezi, 2000e Doru, 25-31 Ocak 1987.

280

itibaren kitle tabann yava yava geniletmeye balad.
3
RPnin 1995te genel seimlerden birinci
kmas ve 1996da Doru Yol Partisi ile koalisyon hkmeti kurabilecek dzeye gelmesi, cumhuriyet
dneminde slamcln ulat en st baar noktasyd. Ancak RPnin Anayasa Mahkemesi kararyla
kapatlmas sonucunda bu parti iinde laik cumhuriyeti devlet ve toplum glerine kar nasl bir
strateji izlenmesi gerektiine ilikin bir tartma balatt. RPnin yerine kurulan Fazilet Partisi (FP)nin
de ksa sre iinde kapatlmas, siyasal slamc gelenek iinde yenilikiler olarak adlandrlan ve
Recep Tayyip Erdoan ile Abdullah Gln liderliinde toplanan bir ekibin ne kmasn salad.
Yeniliki ekip, referanslarn dinden alan bir sosyo-politik sistemin daha temkinli ilerleyen uzun vadeli
bir strateji izlemesinden yana grnyordu. Bu amala merkez sa ve liberal kkenli kadrolarla
takviye edilmi, ekirdeini siyasal slam kkenli kadrolarn oluturaca bir kitle partisi kurulmas
gndeme geldi. Siyasal slamc gelenekte yenilikiler olarak adlandrlan kadro, 2001de Adalet ve
Kalknma Partisini (AKP) kurarak 2002 genel seimlerinde iktidar oldular.
AKP, semen taban ve ynetici kadrolarnn anlaml bir kesimi eskinin merkez sa kkeninden
geliyor olsalar da, nihai ve kritik kararlarn son biiminin verildii i ekirdei siyasal slam
kkeninden gelen kadrolarca ynetilen bir partidir. 2002, 2007 ve 2011 genel seimlerinde oylarn
adm adm % 50 dzeyine doru arttrmas, bu partinin zlen merkez sa partilerin yerini
doldurduunu gstermektedir. Fakat AKP ynetici ekirdeinin ideolojik arka plan, 2002-2013 yllar
arasndaki hkmet etme pratii esnasnda gzlenen, olaylara tepki verme biimi, izledii siyasetlerin
nitelii gibi unsunlar asndan bir btn olarak deerlendirildiinde, siyasal slamcln kitle partisi
olarak grlmektedir. Bir baka deyile, AKP merkez san boluunu doldurmu fakat bunu yaparken
merkezi saa tamtr. AKP, merkez sa bir parti deil, ekirdeini siyasal slamclarn oluturduu,
parti ve lke ynetiminde temel kararlar bu ekirdein ald ve etrafnda eskinin merkez sandan
gelen kadro, ye, semen ve taraftarlarn olduu bir radikal sa partidir. AKPnin kitlesellii, onun
merkez olduunu deil, Trkiyede merkezin saa kaydn gstermektedir (Kalaycolu,2011). 1980
sonras Trkiyenin siyasi dengelerinde meydana gelen deime, toplumsal kimlik tartmalarn tevik
eden en nemli deikenlerden bir tanesi olarak grlebilir.
Kimlik konusundaki tartmalarn Trk kamuoyunun gndemine 1990l yllarda youn biimde
girdii grlmektedir. Bunun balca nedeninin, SSCBnin yklmasnn ardndan tm dnyada solun
brakt boluun radikal dincilik ve mikro milliyetiliin doldurmas olduu sylenebilir. Trkiyede
de bu gelimeye paralel olarak siyasal slamn ve milliyetiliin ykseldii grld. Her iki akm da,
kendilerine zg tarih tezlerine sahiptiler. ktidar olmalar halinde kendi tarih tezleri ile toplumsal
tarihi yeniden kurmaya ve topluma yeni bir kimlik vermeye taliptiler. Ykselen yeni kimlik nerileri,
toplumun kendi kimliini tartmaya balamasna yol at.
1920 Trk Devriminden sonra ina edilen modern Trk kimlii, laik bir temelde tanmlanmt.
Cumhuriyet dnemi boyunca slamcln Trk toplumunda kltrel adan hegemon olmasna izin
verilmedi. Esasen Trk toplumunun kltrel adan beslendii slamiyet ncesi Trk kltr, Trkler
ncesi Anadolu halklarnn kltrleri, slam iindeki heteredoksi ve son dnem modern bat
kltrnn oluturduu kaynaklar, slamcln geleneksel toplum dneminde de rakipsiz bir
toplumsal kimlik oluturucu olmasna izin vermemiti (Klal,1994:121). Halk kitleleri iinde yaanan
haliyle gndelik yaam kltr olarak gelenek, slamclarn yetindii bir toplumsal ereve deildi.
Cumhuriyet dneminde ilk kez AKPnin tek bana iktidar olmasnn salad imknlar
deerlendirilerek, bir geleneki ideolojik hegemonya kurulmasnn koullar oluturuldu. Bununla
amalanan bir olayla ya da bir kavramla ilgili olarak AKPnin ald tavrn ya da yapt aklamann
normallik elbisesini giymesi, toplumun ounluunca doalm ve doruymu gibi kabul edilmesi,
tartlmamas idi (ahin,2008:192). Bylece 2002den sonra ideoloji reten btn kurumlarda
sistematik bir faaliyet yrtld. Medya, niversiteler, eitim kurumlar ve futbol kulpleri de dhil
olmak zere meslek odalar, sendikalar vb. sivil toplum rgtlerinde siyasal slamn tarih tezinden ve
dolaysyla sosyo-kltrel kimlik mitinden yana olan geleneki kadrolar ibana tand. Bu srete

3
MSPnin 1973 genel seimlerindeki oyu % 11.8; 1977 genel seimlerindeki oyu % 8.6; Refah Partisi (RP)nin 1987 genel
seimlerindeki oyu % 7.2dir. 1991 genel seimlerinden itibaren sistemli bir ykseli balamtr. 1991 genel seimlerinde -
MHP ve Islahat Demokrasi Partisi (IDP) ile ittifak yaparak- RP % 16.9; 1995 genel seimlerinde % 21.4; 1999 genel
seimlerinde (RPnin Anayasa Mahkemesince kapatlmas zerine Fazilet Partisi adyla) % 15.4 oy almtr. Bkz. Ergun
zbudun, Trkiyede Parti ve Seim Sistemi, stanbul Bilgi niversitesi Yay., st., 2011, s.60-63

281

gelenekilerin yrtt ideolojik hegemonya mcadelesine uygun olarak eskinin ana akm
medyasnda ve geleneki medyada yeni bir entelektel zmrenin ykseliine tank olundu.
Gerek AKPnin slamc kkenden gelen ynetici i ekirdeinin, gerekse AKP dneminde
ykselen slamc enteljensiyann, yakn dnem Trkiye tarihine ynelik bak alarn belirleyen
spesifik bir slamc tarih tezleri bulunmaktadr.
4
Bunlar bir btn olarak Kemalist ya da milliyeti
toplumsal kimlik mitine kar alternatif bir slamc toplumsal kimlik miti oluturulmasna katk
yapmaktadrlar. slamc tarih tezleri ve sosyo-kltrel kimlik seenekleri, AKPnin ynetici i
ekirdeini oluturan kadrolarn tarih ve toplum bilincini belirleyen entelektel arka plan olutururlar.
Bu noktada slamc tarih tezlerinin nasl bir yakn dnem Trkiye imgesi oluturduuna yakndan
bakmak byk nem arzetmektedir. nk bu tezleri benimsemi bir ynetici ve aydn kadronun,
Trk devrimi ile ina edilmeye balanan cumhuriyet dnemi Trk ulusal kimliini, siyasalarnn
(policy) dayanaca ana eksenlerden biri kabul ederek hareket etmeleri mmkn deildir. Erdoan ve
kurmaylarnn yakn dnem tarihine ve toplumun slamc olmayan kesimlerine ynelik
sluplarszkonusu kadronun Trk toplumunun kimliine ilikin zihinsel arkaplan bilgisi ile yakndan
ilikilidir.
Siyasal slam hareketinin Cumhuriyet dnemi boyunca Kurtulu Sava, Kemalizm, bu
hareketlerin nder kadrolar ve belli bal olaylar ile merkez sa ve merkez sola kar rettikleri tezler,
bu hareketin ideolojik etkisi ile yetien kimselerin kullandklar diliaklamaktadr. Bu balamda
AKPnin ynetici i ekirdeinin sylemlerine kaynaklk eden siyasal slamc tarih tezinin u n
kabuller zerine ina edilmi olduu sylenebilir:
a) Toplumsal birliin en nemli harc dindir. Trk toplumunu dier toplumlardan ayrt eden
belirleyici zellik onun dinidir, Mslman olmasdr.
b) Mslman bir toplumun kurumlar ve gndelik hayatnn rgtlenmesinde bavurulacak
merkezi referans slam dinidir (Aktay,2011:17-18).
c) 19. yy. modernizasyon hareketlerinden balayan ve 1920 Trk Devriminde en keskin ifadesini
bulan adalama
5
hareketi, ieriini ve zn dinsizliin oluturduu bir harekettir. Trk devrimi,
din derslerinin okullardan kaldrlmas; Kuran okumann yasaklanmas; ibadetlerin yasaklanmas;
Camilerin kapatlmas; dini deerlerin ders kitaplarnda aalanmas; dini yaynlarn yasaklanmas;
dini rgtlenmenin yasaklanmas; din adamlarnn aalanmas ve dilenecek hale getirilmesi; dinsiz
bir nesil yetitirilmesi; laikliin Avrupadaki anlamnn dnda, dinsizlik olarak uygulanmas ve din
adamlarnn idam edilmesi gibi eylemlerinin gsterdii zere, nihai amac Trk milletini
dinsizletirmek olan bir giriimdir (Ceylan,1991;.Edib,1967; Ksakrek,1977).
d) Cumhuriyet Halk Partisi, tm bu srece nderlik eden parti olarak, siyasal konumlannn yan
sra dine kar bir sosyo-kltrel konumlan temsil ettiinden, sadece bir parti deil, ayn zamanda
bir zihniyettir (en,2012:284; Bozgeyik1999; Mftolu,2004).
slamc tarih tezine dayanak oluturan bu n kabullerin dikkat eken bir zellii Mslmanlarn
masumiyeti ve en byk zellikleri dinsizlik olanlarn Mslmanlara uygulad zulm varsaym
zerine ina edilmesidir. Buna gre, dinsiz iktidar tarafndan zulme urayanlarn, gndelik
hayatlarnda dini inanlarna uygun yaamaktan baka bir istekleri ve pratikleri yoktur.

4
Cumhuriyet dneminde siyasal slamn tarih tezlerini reten belli bal isimler ve kaynaklar arasndaMevlanzadeRifat,
Kazm Karabekir, Rza Nur, Mehmet Akif, Said-i Nursi, Eref Edip (Fergan) ve Sebilrread dergisi, Necip Fazl ve Byk
Dou dergisi, Kadir Msrolu, Abdurrahman Dilipak, Hasan Hseyin Ceylan, Cemal Kutay, Burhan Bozgeyik, Nihal Atsz,
Ahmet Kabakl, Mustafa Mftolu ve Mustafa Armaan saylabilir.
5
Burada Niyazi Berkesin (1978) seklerizm kavram karlnda adalama kavramn kullanmasna gnderme yapyoruz.
Bunun nedeni, siyasal slam hareketinin, Trk modernleme hareketi iinde kendine zg bir kulvar igal ediyor olmasnn
tmyle moderniteyi reddetmesinden kaynaklanmadna iaret etmektir. slamclk akm modernitenin maddi-teknolojik
ynne ilikin seici bir tutumu benimser. Bu nedenle siyasal slamn moderniteye kar deil, seklerlemeye kar
olmasn kastetmek amacyla, adalama kavramn kullandk.

282

KLTREL BR ZOFRENYE DORU MU?
izofreni, bireyin bilincinin gerek dnya ile kendi zihninde yaratt sanal dnya arasnda
blnm olmasn anlatan psikolojik bir sorundur. izofrenler tmyle gereklik vehmettikleri
zihinsel dnyada yaar ancak bu dnyann fizik kanunlarna tabidirler. Bylece bilin, iki dnya
arasnda blnerek bir yarlmaya urar. Psikolojik bir kavram olarak izofreni, bireysel bir mental
soruna iaret eder. Toplumsal ve/veya kltrel planda izofrenik bir yarlma, iyi tanmlanmas ve neye
tekabl ettiine ilikin ilevsel tanmlamasnn yaplmas gereken bir kavramdr.
Kltrlerin izofrenik bir hal almas, sosyolojide Shayegann dikkat ektii bir durum olmutu.
Shayegan, bat modernitesi ile ani bir karlama yaayan slami toplumlarda nce byk bir aknlk
ve hayranlk ardndan kendi kabuuna ekilme yaandn belirtmitir. slam dnyas, karsnda
eziklik duygusuna kapld baty, ilahi bir kudret atfederek, geri kalmln yeniden reten her trl
sorunun kayna yapmtr. Oysa geri kalmln ardnda yenilik yapma korkusu yatmaktadr
(Shayegan,1991:23). Bat karsndaki yanlgnn doruu ise modernitenin unsurlarn keyfi bir
seicilikle benimsemenin ve hayata uygulamann mmkn olduu dncesiydi. Tm bu yanlglarn
kaynanda Mslmanlarn bat hakkndaki bilgisizlikleri yatmaktadr (Shayegan,1991:28). Bylece
slam dnyas Bat ve modernite karsnda kendini kandrmakta ve Shaegann (1991:143) deyimiyle,
ne burada, ne orada; birinden kovulmu, tekine varamam bir Araf durumunu yeniden
retmektedir. Bu sonucun ortaya kmasnn kaynanda, modernitenin sadece teknoloji ve geni
anlamyla maddi dnyada bir dizi kktenci deiiklikten ibaret olmamas, ayn zamanda bir uygarlk
deiimine tekabl etmesi yatmaktadr.
XVI. yzyldan balayarak feodal toplumun iinde meydana gelen elimelerin sonucu olarak,
insanlk XIX. yzylda dnyann Bat Avrupa blgesinden balayarak byk bir devrimci dnm
srecine girdi. Tarm toplumlarnn almas ve sanayi toplumu denilen yeni bir aamaya sranmas
anlamna gelen bu byk dnm, toplumsal yapnn tarm toplumunun rgtlenme biiminden
byk lde farkl, yeni bir rgtlenme biimini beraberinde getirdi. Yeni sosyal ilikiler, yeni
snflar, yeni meslekler, yeni roller, yeni kurumlar vs. modern sanayi toplumunu belirledi. Yeni
toplumsal rgtlenme, tarmsal arlkl retimden farkl olarak sanayi retimine dayanyordu ve
kapitalizm biiminde gerekletiriliyordu. Bu dnm, dnyann belli bir blgesinde balam
olmakla birlikte, yerel bir deiiklik deil, artk dnyann hibir yerinde, hibir eyin eskisi gibi
olamayaca, dalga dalga tm dnyay etkisi altna alacak bir dnmd. nsan toplumlarnn
rgtlenme biimlerini kkten bir biimde dntren ilk devrim, gebelikten yerleik tarm
toplumuna geii iaretleyen Neolitik Devrim ise, ikincisi de tarm toplumundan sanayi toplumuna
geii iaretleyen Sanayi Devrimidir. Devrimin etkileri yzyllara yaylarak tm toplumlar u ya da
bu biimde dntrecektir ve dntrmektedir.
slam toplumlarnda modern uygarln douunun, insanlk tarihi bak asndan okunmas
kolaylkla mmkn olmad. Trkiyenin 1876 I. Merutiyetinden bu yana sregelen demokratikleme
tarihi bir rnek olarak dikkate alnacak olursa, olduu kadaryla da bir hayli zamana yayld ve byk
toplumsal/siyasal mcadelelerin verilmesini gerektirdi. Binlerce yldr sren geleneksel toplum dzeni,
kendi zihniyetlerini, kavram ve anlam haritalarn yaratmt. Geleneksel dnya insanlarnn basit ve
yerel bir yenilii anlamalar mmknd; fakat insanlk tarihi asndan emsali ancak Neolitik Devrim
ile kyaslanabilecek bir byk dnm kavramalarna izin verecek zihniyetleri yoktu. Geleneksel
toplumlarn tm dier kurumlarnn merkezinde yer alan ve onlarn rgtlenmesini nemli lde
refere eden din kurumuydu. Kapitalizmin dou ve ykselii srecinde Hristiyan toplumlar birer din-
merkezli topluluk olmaktan uzaklaarak, sekler birer sanayi ve ticaret toplumu olmaya doru
dntler. Buna karlk ykselen modern Bat uygarlnn kysnda kalan slam toplumlar,
geleneksel toplumlarn kltrel kodlarn din dnda kalan toplumsal kurumlar dzenlemekte
kullanmaya devam ettiler.
Shayegann zmledii kltrel izofreni, moderniteye kltrel olarak direnen ve kktenci
gelenekiliin zihin ve anlam haritalarn sadakatle izleyen topluluklarn durumu ile ilgilidir. O, bir
yanda bir realite olarak sekler-modern dnya ile karlam ve onun reorganize ettii somut maddi
koullar yaamak zorunda kalm, ancak te yanda modern uygarl kendi gemi tecrbelerinin
getirdii geleneksel zihin ve anlam dnyasnn iinden okumaya alan topluluklarn urad

283

izofrenik yarlmaya iaret eder.
6
Bu tr toplumlar, biri maddi (modern) dieri manevi (geleneki) iki
gereklii ezamanl olarak yaamak suretiyle bir bilin paralanmas durumu yaarlar.
Trk toplumunun bugn iinde bulunduu ve hzl toplumsal ve siyasal dnmlerin bir sonucu
olarak ortaya km olan kltrel yarlma iaretleri, Shayegann zmledii durumdan farkldr.
Trk toplumu maddi ve manevi dnyalar arasnda ikiye blnm bir ifte gereklik algs iinde
yaamamaktadr. Ancak sosyo-politik dzlemde yaad dnmn bir sonucu olarak, toplumsal
kimlik dzeyinde kltrel bir yarlma yaama eilimin kendisini gsterdiine tank olunmaktadr. Trk
Devrimi ile birlikte modern Trk kimliinin snrlar Kemalizm tarafndan izilmi ve anayasal
koruma altna alnmt. Geleneki san alternatif toplumsal kimlik nerisi, zel olarak Kemalizmle
genel olarak Trk modernleme hareketinin Yeni Osmanl-Jn Trk gelenei ile siyasi mcadele ve
rekabet iinde ina edilmitir. Bu kimlik topyekn modernlemeci, laik-cumhuriyeti yurtta kimliine
kar seici modernlemeci, dindarlk ve mmetilik ekseninde rlmt. Gelenekiler, 1960larn
sonlarndan balayarak belli bir toplumsal taban bulabildilerse de ancak 1990larn post-Sovyet
dnyasnda siyasi iktidar olabilecek glere ulaabildiler. Bylece toplumsal kimlik zdeimleri
konusunda giderek derinleme eilimi gsteren bir farkllamann yaanma sreci balad. Bir
toplumun kimlik zdeimleri ne kadar benzer ya da uyumlu ise toplum o kadar salkl, zinde; ne
kadar blnm ve atmal ise o kadar zayf ve sorunlu grnr (Gven,1993:433). Modern bir
toplumda kendi iinde ok sayda psikososyal kimlik iddiasnn bir arada bulunmas kanlmazdr.
Ancak farkl kimliklerin bar iinde bir arada yaayabilmelerinin koulu, ulusal kimliin dierlerinin
zerinde uzlatrc bir konumda yer alarak toplumsal bar salamasdr. On yl aan AKP iktidar
dneminde, kendisini laik-cumhuriyeti Trk kimliine muhalefet ekseninde retmi olan geleneki-
slamc kimlik, siyasal iktidar olanaklarnn etkisiyle, giderek birbirlerine edeer toplumsal glere
tekabl etmeye baladlar. Szkonusu iki akmn birbirleriyle sosyo-ekonomik zm nerileri ve
siyasal program farklar dnda, dnya grleri, zihniyetler ve ahlaki tutumlar asndan da ayrlan
iki ayr kltrel evrenin rekabet iinde olmas, Osmanl devletinin son dnemlerinde olduu trden,
adeta izofrenik bir yarlmaya tekabl eden bir toplumsal blnmenin koullarn yaratma eilimi
gstermektedir..
izofrenik yarlma, bir arada yaamas mmkn olmayan, birbirini ontolojik olarak reddeden,
uzlatrlamaz kltrel deerlerin meknsal yaknlnn yaratt atmaya iaret eden bir kavram
olarak dnlebilir. Yarlma durumunda, bir kltr dairesinin mensuplar, bir dier kltr dairesinin
mensuplarn tolore edemeyecek hale gelirler. atan deerler, bireylerin toplumsal kimliklerini
tanmlayan, ahlak alanlarn belirleyen en temel ve en yaamsal grlen deerlerdir. yle ki, bu
deerlerin birbirini reddetmesi, bireylerin ayn meknlar (mahalle, okul, iyeri vs.) paylamasn,
diyalog kurmasn, dayanma ve ibirlii gerektiren toplumsal iliki deneyimlerine girmelerini
engeller.
AKP iktidarnda toplumun yakn dnem Trkiye tarihi zerinden toplumsal kimlik miti konusunda
belirgin bir yarlma yaamaya baladn gsteren rnekler mevcuttur. zellikle AKP lideri ve ileri
gelenlerinin basna yansyan szlerinde ve sosyal medya zerinden bu dnya grn benimsemi
olduu anlalan kimselerin paylamlarnda bu olgunun rneklerine oka rastlanmaktadr. zellikle
sosyal medya, kitlelerin kendiliinden siyasal eylemini kolaylatrmas bakmndan bu tr deer
yargs ykl siyasal paylamlarn en youn grld mecralarn banda gelmektedir.

SONU
Cumhuriyet dneminde, Osmanlnn son yzylndaki gelimelerin yaratt toplumsal kimlik
sorunu zlmt. Cumhuriyete kadar giden srete 31 Marttaki i sava grntlerine kadar varan
kimlik bunalm, Cumhuriyet ile birlikte belli bir sonuca ulat. slamc kimlik nerisi

6
Modernite slam toplumlarnn karlamasnda ortaya kan bir baka izofrenik veheye Gle iaret etmektedir. Glenin
ultra modernlik dedii ve gelenein modernletirilmesi yerine gelenekle olan tm balarn kopartlarak kksz ve
banallemi bir ar modernlemenin bat-d toplumlarda etkili olduu grlmektedir. Gle (2003:51), modernite ile baa
kmakta zorlanan bir bat-d toplum olarak Trk toplumunun da batllama srecinde bir zgven kayb yaadn ve
kendisine yabancnn gzyle bakmaya baladn, bunun izofrenik bir durum yarattn belirtmektedir.

284

marjinalletirildi. Gnmzde slamcln kitle tabannn ve ideolojik hegemonyasnn genilemesi
toplumu yeniden kltrel bir yarlmaya doru gtrme potansiyeli tamaktadr. nk bu yarlma iki
ayr ahlak, iki ayr zihniyet, iki ayr deer dnyas, iki ayr gndelik yaam pratiine tekabl
etmektedir. Kltr ikilii btn toplumlarda zaten varolan bir durumdur. Feodal toplumda saray
kltr ile halk kltr, modern toplumda yksek kltr ile popler kltr ya da kent kltr ile ky
kltr arasnda kltrel ikilikler bulunmaktadr. Toplumsal deime hznn sosyo-politik
dnmlere yol amad istikrar dnemlerinde bu ikilikler toplumsal kltr ortamn izofrenik bir
yarlmaya uratmaz. Hzl geilerin yaand toplumlarda bireylerin hayat iinde deneyimledii
kltrel deiiklikler bilin paralanmalarna yol aabilir. Shayegann incelemesine konu olan
toplumlarda bilin paralanmas kitlesel bir grnm alm ve bir ifte gereklik algs iinde yaayan
toplumlar ortaya km grnmektedir. Bunun yan sra bir arada yaamas mmkn olmaktan km
iki ayr kltrel deer sisteminin birbirlerine denk bir g iinde siyasal rekabete girimeleri, kltrel
bir izofreni deil fakat izofrenik bir kltrel yarlma ortaya kartabilir.
Kltrel farkllklarn izofrenik bir yarlmaya dnmesi, onlarn uzlaabilir olmaktan uzak
nitelikte olmasna ve bir toplumda birbirlerine denk glere tekabl etmelerine baldr. ok
kltrllk ancak referans deerlerin toplumsal dzeni belirlemeye devam ettii, demokratik-
zgrlk deerlerin anayasal dzeni belirledii ve dier kltrel alanlarn kendilerine alm alanda
varolmay kabul ettikleri dzenlerde mmkndr. Son otuz yllk siyasal deimenin sonucu olarak,
gnmz Trk toplumunda siyasal atma, tm toplumsal sistemin sosyo-politik ve kltrel olarak
yeniden tanzim etme rekabeti veren ve bir arada yaamas imknsz ahlak alanlar arasnda bir
mcadeleye dnme riskini ortaya karm grnmektedir. AKP dneminde slamcln kazand
genilemi ideolojik etki alan, kutuplama siyaseti zerinden konsolide edilmeye allmaktadr. Bu
koullarda, geleneki akmn devam olan AKP iktidarnda toplumun salt siyasal deil, kltrel
yarlmasnn da derinlemesi beklenebilir.
Cumhuriyet ile balam olan Trk uluslama sreci, henz arkada braklm, tm kurum ve
kurallaryla yerlemi bir olgu deildir. Uluslama sreci byk mesafe almsa da tamamlanabilmi
olduunu sylemek iin henz erkendir. Aksine, kreselleme srecinde ulus-devletin erozyonu
srecine paralel olarak, etnik ve mezhepsel kimliklerin ykselii, uluslama dinamiklerine olumsuz
etkide bulunmu grnmektedir. Gnmzde Trk toplumu, bir taraftan, demokratikleme srecinin
toplumsal-siyasal gleri arasndaki dengenin tmyle bozulmam olmasndan doan ideolojik-siyasi;
bir taraftan da hzl sosyo-ekonomik deimeden kaynaklanan toplumsal olmak zere iki ynl bir
kimlik basks altnda grnmektedir. Bu yzden Trk toplumunun kimlii ile ilgili tartmalar, siyasal
atmalarn gndem maddelerinden birisidir.

KAYNAKA
12 Eyll Ynetiminin Din Raporu, (26 Mart 1989), Nokta Dergisi
Ahmad, F. (1999). Modern Trkiyenin Oluumu.(ev.). Yavuz Alogan, Kaynak Yay., stanbul
Akin, S. (1994). eriat Bir Ayaklanma 31 Mart Olay, mge Yay., Ankara
Aktay, Y. (2011). Sunu, Modern Trkiyede Siyasi Dnce c. 6, slamclk, Ed. cilt editr: Yasin
Aktay, letiim Yay., stanbul
Berkes, N. (1978). Trkiyede adalama.stanbul: Dou-Bat.
Bozgeyik, B. (1999). te Zulmn Belgesi. stanbul:Erhan.
Ceylan, H. H. (1991). Cumhuriyet Dnemi Din-Devlet likileri, c. 2, stanbul: Risale.
Duman, D. (1999). Demokrasi Srecinde Trkiyede slamclk. zmir: Dokuz Eyll.
Edib, E.(1967). Kara Kitab. stanbul: Sebilrread Neriyat Brosu.
Gle, C. (1992). Trkiyede Kltrel Kimlik Krizi. Ankara :V.
Gven, B. (1993). Trk Kimlii. Ankara: Kltr Bakanl.

285

Gven, B., aylan, G., Tekeli, ., Turan, . (1994). Trk-slam Sentezi. stanbul: Sarmal.
Gle, N.(2003). Nilfer Gle ile Toplumun Merkezine Yolculuk. Haz. Zafer zcan, stanbul: Ufuk.
Gkalp, Z. (1972). Trkln Esaslar. M.E.B. yay., Ankara
Hatipolu, A. (2012). CHPnin deolojik Dnm. stanbul: Kaynak.
Kalaycolu, E. (2011). Ak Parti En Az ki Dnem Daha ktidarda!,
http://haber.gazetevatan.com/Haber/384442/1/Gundem
Klbay, M. A. (2006). Siyasetin Bu mu Trkiye?, Ebabil Yay., Ankara
Ksakrek, N. F.(1977). Son Devrin Din Mazlumlar. st: Byk Dou Yay.,.
Klal, A. T. (1994). Siyaset Bilimi, Ankara: mge.
Laik Devlet Cihada aryor. (4-10 Ocak 1987). 2000e Doru dergisi
Mftolu, M. (2004). Yalan Syleyen Tarih Utansn, c. 11, Baak Yay., stanbul
zbudun, E. (2011). Trkiyede Parti ve Seim Sistemi. stanbul Bilgi niversitesi Yay., stanbul
Resmi stikamet Trk-slam Sentezi, (25-31 Ocak 1987), 2000e Doru dergisi
Shayegan, D. (1991).Yaral Bilin Geleneksel Toplumlarda Kltrel izofreni.ev. Haldun Bayr,
Metis Yay., stanbul
Smith, A. D.(1994). Milli Kimlik, ev. Bahadr Sina ener, letiim Yay., stanbul
Snmez Seluk, S.(2012). Postmodern Dnemde Farklln Kutsanmas ve Toplumun
Paraclatrlmas: teki ve tekiletirme, Sosyoloji Aratrmalar Dergisi, c. 15, say. 2,
Gz 2012, ss. 78-99
Suba, N. (2005). Ara Dnem Din Politikalar. stanbul: Kre.
ahin, H.(2008). Liberaller, Ulusalclar, slamclar ve tekiler. Sylei: Devrim Sevimay, stanbul:
Say.
en, H.(2012). Kemalist Modernleme ve slamc Gelenek. Ankara: Kadim.
Tunaya, T. Z., (1960). Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri. stanbul: Yedign.

286

287

BLG VE ELENCE FORMATINDA SYASAL LETM: POLITAINMENT
Osman SMER
1

Yaln YILMAZ
2

ZET
Bat demokrasilerinde siyaset ve siyasal iletiim ynetimi stratejilerinin son yllarda elence
formatna kayd grlmektedir. Politainment olarak isimlendirilen bu yapda, popler kltr
unsurlaryla siyasal iletiim unsurlar bir araya getirilir ve bilgi - elence formatnda bir siyasal iletiim
tarz oluturulur. Bylece popler kltrn nimetleri, siyasette halkn destek ve sempatisini alma
stratejisi olarak kullanlr. Ama geni halk kitleleri zerinde siyasal gerekleri, popler kltr
unsurlaryla kamufle etmek suretiyle siyasal hegemonya kurmaktr.
Bilgi ve elence formatnda kurulan siyasal iletiim yntemiyle, siyasal faaliyetlerin ve
politikalarn hedef kitle tarafndan kabulnn, onaynn ve teyidinin daha kolay gerekletirildii
grlr. Bu yapnn temelinde politik ekicilik unsurlar ve retorik sanat baaryla uygulanr. Bu
konudaki en belirgin uygulamalar ise dnya liderlerinin siyasal iletiim stratejilerinde gryoruz.
Bu almada politainment kavram; kltr kuram, tketim, hipodermik ine ve gndem belirleme
kuram balamnda ele alnarak teorik ve uygulamaya dnk literatr taramas yaplacaktr. Ardndan
bilgi ve elence formatndaki bu siyasal iletiim tarznn kitleler zerindeki olumlu ve olumsuz
etkilerianaliz edilecektir. Hem siyasal uygulayclar hem de bundan etkilenen kamuoyu asndan,
elence formatndaki siyasal iletiimin sonular ve neriler tartmaya sunulacaktr.
Anahtar kelimeler:Politainment, siyasal iletiim, popler kltr, ekicilik, gndem belirleme.

ABSTRACT
In western democracies, politics and political communication strategies shifted to entertainment
format in recent years. In this structure is called Politainment, the elements of popular culture and the
elements of political communication are brought together and knowledge - entertainment format
politicalcommunicationstyle is created. Thus, the benefits of popular culture is used as a strategy to
take public's support and sympathy regarding politics. The goal of this is to dominate a political
hegemony on large masses of people by camouflaging popular culture elements.
With the political communication method; the adoption, the approval and the confirmation of
political activities and policies by the target audience is carried out more easily. In the basis of this
structure, the elements of political charm and the rhetoric art areapplied successfully. The most
obvious applications in this area is seen in the world leaders' political communication strategies.
In this study, the concept of politainment will deal with the cultural theory, consumption, the
hypodermic needle and the agenda-setting theory and also the theoretical and practical review will be
made. Then, positive and negative effects of this political communication n the form of entertanment
and knowledge on the masses will be analyzed. For both political practitioners and the general public
the results and recommendations of this political communication will be discussed .
Keywords:Politainment, politicalcommunication, popular culture, thecharm, theagenda-setting.

GR
Siyasi partiler ve siyasal aktrler, doalar gerei siyasi bir ideoloji veya siyasi hedefler, toplumsal
sorunlara zm nerileri ve bunlara ilikin semboller retirler. Szel, sembolik ve gstergesel mesaj

1
stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Ynetimi Doktora rencisi, osmansumer@yahoo.co.uk.
2
Yrd. Do. Dr., Marmara niversitesi letiim Fakltesi, Radyo Televizyon ve Sinema Blm,
yalcin.yilmaz@marmara.edu.tr.

288

haline getirdikleri politik sylemleri kitle iletiimi vastasyla, ierisinde bulunduklar topluma iletmek
zorundadrlar. nk gnmzde siyaset, iletiimsel bir boyutta cereyan etmektedir. Ancak medya
araclyla gerekleen iletiimde, bazen yaplan siyaset ile iletilen siyasetin snrlar birbirine karsa
da, siyaset ile iletiim ayn anlama gelmemekte, iletiim, siyasetin ileyiinde yardmc bir fonksiyon
stlenmektedir.
Siyasette halkn destek ve sempatisini alma stratejisi olarak kullanlan eitli ikna yntemleri
vardr. ncelikle siyasi mesajlarn toplumun tm kesimleri tarafndan anlalabilir nitelikte olmas
gerekmektedir. Medya araclyla kurulan siyasal ierikli iletiim ise geni kitleler tarafndan
anlalabilir olmak iin bazen popler kltrn unsurlarndan faydalanma yolunu seer. Mesajn
benimsenmesi ve etkinliinin, kalclnn artrlmas amacyla siyasal iletiimde bilgi ve elence
formatnda stratejiler oluturulur. Popler kltrn, siyasi iletiim yntemleriyle bulumas, siyasal
faaliyetlerin ve politikalarn hedef kitle tarafndan kabuln ve onayn daha kolay gerekletirmekte
ve halkn tepkisine gre siyasal hareketlerine yn vermeyi kolaylatrmaktadr. te yandan ticarileme
ve kr gdsyle davranan ticari medyann, haber ve tartma yerine elence ve magazin formlarna
arlk veren, hatta haber ve tartma programlarnn ciddi siyasi ieriini bile boaltarak
magazinletiren grnts eklenince, siyasal mesaj sunumlar da medya ortamna uygun hale
getirilmektedir.
1. SYASAL LETM
Gnmzde siyasal iletiim propaganda, reklm ve halkla ilikiler yntemlerinin birletii bir
alanda kabul edilmekle birlikte snrlar belirsiz bir disiplindir. Dier bilimlerle karlatrld zaman
olduka yenidir. Sosyoloji, dilbilim, antropoloji, hukuk, tarih, sosyal psikoloji ve felsefe evresinde
analiz edilebilir.
Azize gre siyasal iletiim kavram, belli ideolojik amalarn, toplumda belli gruplara, kitlelere,
lkelere ya da bloklara kabul ettirmek ve gerektiinde eyleme dntrmek, uygulamaya koymak
zere siyasal aktrler tarafndan eitli iletiim tr ve tekniklerinin kullanlmas ile yaplan iletiim
olarak tanmlanr (Aziz, 2007:3). Siyasal iletiim, siyasal srelerle iletiim sreleri arasndaki
ilikileri ele alan aratrmalardan oluan, disiplinler aras bir akademik alan olarak da tanmlanr
(Mutlu, 1998:304).
Siyasal iletiim kavram ilk olarak hkmetin, semen kitlesiyle arasnda kurduu iletiim
anlamn tayordu. Daha sonra, zellikle seim kampanyalar srasnda iktidardaki siyaset adamlaryla
muhalefetteki siyasetiler arasndaki sylem mbadelesi anlamn kazand. Zaman getike bu anlam
geniledi ve kamuoyunun ilgi alanlaryla siyaset adamlarnn davranlar arasndaki ayrlklar
inceleme ilevini kapsamna ald.Wolton siyasal iletiimi, Farkl aktrler tarafndan dile getirilen ve
medya tarafndan aktarlan siyasal sylemlerin retimi ve deiimine ilikin akla gelebilecek her ey
olarak nitelemektedir (Wolton, 1991:51-52). Her toplumsal birimin kltrel ve ekonomik kararlar
ayn zamanda siyasal kararlardr. Ayrca her kltrel ve ekonomik etkinlik siyasal boyut tar.
Siyasal iletiimin kendine zg karakteristikleri, zellikleri vardr. Bu zellikler her ne kadar farkl
iletiim trlerinde de grlrse de siyasal nitelikteki iletiimde daha belirgindir ve bu zelliklerin
olmamas durumunda etkili bir siyasal iletiimden sz edilemez. Bunlar; kaynan gvenilir olmas,
ikna yeteneinin olmas, hedef kitlenin zelliklerinin bilinmesi, mesajn ierii ve iletiim kanallarnn
doru seimidir (Aziz, 2007:69-72).
Gnlk toplumsal ilikilerde insanlar siyasal iletiime eitli ekillerde maruz kalmaktadr. Bunun
nedeni siyasal iletiim aktrlerinin gnlk hayatn her alannda karmza kmasndandr. Bu yer
alta siyasal iletiim aktrleri siyaset zerine eitli sylemler reten, siyasal liderler, medya
profesyonelleri, bask gruplar, sendikalar vb. olabilmektedir. Bu aktrlerin birbirleriyle yrttkleri
sylemlerin dei-tokuu erevesinde siyasal iletiim sreci gerekleir.
Siyasal iletiimde zerinde durulmas gereken nemli bir dier e, siyasal iletiimin nasl
yaplaca, hangi tr yntem ve teknikler kullanlarak hedef kitleye aktarlaca hususudur. Bu e,
siyasal sylemin etkili olarak gnderilip gnderilmemesini de belirler. Burada iletiim yntem ve
tekniklerinin zelliklerinin ok iyi bilinmesi; hedef kitlenin hangi yntemle ve hangi teknik
kullanlarak verilen siyasal mesajlar alaca hususlarnn bilinmesi gerekir. Ayrca, yllara bal

289

olarak, zellikle iletiim teknolojisindeki hzl gelimeler sonucu bu yntem ve tekniklerin de gnn
koullarna bal olarak deitii gz nnde bulundurulmaldr.
1.1. Siyasal letiimde Retorik ve Propaganda
Tm siyasal iletiim olgusunda ama, hedef kitleyi etkilemek olduundan, bu amacn gerekleip
gereklemediinin de bilinmesi gerekir (Aziz, 2007:6). nk siyasal iletiimde asl hedeflenen
iknann oluabilmesidir. nk ikna edici iletiim siyasi iletiimin temelidir.
Siyasal iletiimin baars kaynan inandrc olmasyla; sylemin somut sonular konusunda
hedef kitlenin ikna olmas da, onun dnce, tutum ve davran deiiklii gstermesiyle llebilir
(Ayhan, 2007:33). kna iin ncelikli olarak kiinin gnderilen mesaja dikkat kesilmesi gerekmektedir.
Bu amala mesajn, insanlarn dikkatini ekecek ekilde kurulup sunulmas byk nem tamaktadr.
Daha sonra alc mesaj anlamal, kabul etmeli ve hafzasnda tutmaldr. Btn bu aamalarn
sonucunda, ortaya amalanan davran kacaktr (Kalender, 2000:129).kna almalarna hangi
adan yaklalrsa yaklalsn, deimeyen ve younlukla kullanlan baz teknikler bulunmaktadr.
Bunlar arasnda mizah ekicilii, cinsel ekicilik, mesaj tekrar, korku ekicilii ve kapy aralama
(foot in thedoor) teknii bulunur. Mesajlarn tekrar edilmesine genellikle propaganda almalarnda
daha sk rastlanmaktadr (Kalender, 2000:132).
Siyasal iletiimde iletiler hedef kitlenin ilgi alanna gre ve dil dzeyi olarak da yine hedef kitleye
gre dzenlenir. Bu nedenle siyasal iletiimi iktidar ele geirmek iin kullananlarn dil dzeyi ve
sylemi hedef kitlenin beklentileriyle rtmelidir (Ayhan, 2007:33).
Siyasal iletiim mantkl, inandrc konuma olarak zetlenebilecek retorik ile ok yakndan
ilikilidir. Antik Yunanda bireylerin ya da topluluklarn bir konuda inandrlmas iin yaplan iletiim,
akla ve manta uygun gzel konuma, ikna edici konuma olarak bilinen retoriksel (rhetoric)
konuma eklinde yaplrd. Bu tr iletiimin temelinde ise ikna edici konumalarn olmas gerekirdi.
Kavramn ortaya kmasnda, Aristotelesin yazd Retorik adl kitabnn pay ok byktr.
Aristotelese gre retorik .Belli bir durumda, elde var olan inandrma yollarn kullanma
yetisidir... (Aziz, 2007:17) Siyasi fikir, gaye ve programlar geni halk kitlelerine anlatmak iin
yaplan konumalara ise siyasal hitabet ad verilir. Siyasi nutuklarda topluluklarn fethedilmesi sz
konusu olduu iin her eit belgeden yararlanlr ve her trl hatiplik sanatna bavurulur. Siyasi
hatip, bu konuda ne kadar kozu varsa ortaya dker. nk nutuk kendisine byk bir n
kazandrabilecei gibi, bu hreti tamamyla yok edebilir de (Doru, 2000:76). Siyaset her zaman
retoriin ayrcalkl alanlarndan birini oluturmutur ama bunun iin tartmann en azndan ilke
olarak serbest olduu demokratik bir rejim gerekir. Bununla birlikte, retoriin en youn olduu yer
genel tartma alan deil, oy toplama siyasetine ynelik kayglardr (Meyer, 2009:100).
Siyasal iletiim ve retorik ilikisinde zetle belirtmek gerekirse, eski alardan beri, nedeni ne
olursa olsun, geni halk kitlelerini etkilemek; tutum ve davran deiiklii yapmak zere kullanlan
siyasal iletiimde retorik ile ilgili hususlara zen gsterilmesi, siyasal iletiimin de baarsn
arttracaktr (Aziz, 2007:18)
Aristoteles, retoriksel konumalar siyasal (politik), hukuksal ve trensel olarak e ayrarak
incelemitir. Politik retorik, gnmzde kullanlan dzeyli siyasal iletiim olgusu iin de son derece
nemlidir. Retoriksel konumada, konumac izleyici ya da seyirci kitlesinin nabzn tutarak, onu ikna
etmek iin konuur. Retoriksel konumada, izleyenin sklmas deil, tersine onu ikna edici, verilen
mesajlara inandrc bir slup kullanlr. Bu aklamalar, retorik ile bugn kullanlan siyasal iletiim
olgu ve sreci arasnda bir paralellik olduunu gstermektedir (Aziz, 2007:18).
Siyasal ya da politik iletiim; propaganda, siyasal reklam gibi bileenlerden hangisini kullanrsa
kullansn ereine ulaabilmesi iin bir dzleme gereksinim vardr. Bu dzlem de, kamuoyudur.
Kamuoyu oluturmann lei, hareket alanna gre deikenlik gsterir. Byk hedefleri olan kar
evreleri, grup veya devletlerin siyasal iletiimle oluturmay amaladklar kamuoyu, zaman zaman
kreseldir (Ayhan, 2007:34).
Dier retorik biimlerinin oundan farkl olarak, siyasal retorik (hitabet) tm yurttalar asndan
bir anlam ifade edebilir. Siyasal hitabetin gc hem bu kapsamndan hem de eitli meruluk

290

derecelerinden kaynaklanr. Pek az konuma biimi bakan ya da babakan gibi st dzey
siyasetininki kadar iyi bilinir ya da kitle iletiim aralar yoluyla yaygn bir ekilde datlr (Van
Dijk, 1999:364).
1.2. Siyasal letiimin Aktrleri
Gnmzde siyasal iletiimin temel unsurundan sz edilmektedir. Bunlar; siyasal rgtler;
aktrler, kitle iletiim aralar/medya ve alc hedef kitledir. Siyasal iletiim
olgu ve srecinde ncelikle siyasal iletiimi ya da sylemi balatan taraf siyasal rgtler
(politicalorganisations) ya da aktrlerdir. Bunlar siyasal iletiimde bulunan taraf, yani kaynaktr.
Siyasal iletiim srecini balatandr. Alc kitle ise, siyasal mesajn gnderildii, almas ve etkilenmesi
gereken taraftr, halktr, vatandatr, kamuoyudur. Siyasal iletiimin nc esi olan kitle iletiim
aralar/medya ise mesajlarn vericiden alcya (hedef kitleye) gnderilmesini salayan kitlesel iletiim
kanallarnn tmdr. zellikle gnmzde siyasal sylemin nerede ve nasl olursa olsun hedef kitleye
ya da kitlelere ulamasnn en etkili yolu olarak kabul edildiinden, ara ya da kanal olarak "medya"
ele alnmaktadr. Siyasal iletiim, arlkl olarak medya aracl ile yaplmaktadr (Aziz, 2007:7).
Siyasal iletiimde aktrlerin her biri toplumsal ilikiler erevesinde kendilerine biilen rolleri
oynamaktadrlar. Siyasal iletiim ortamnn olumasnda siyasal aktrlerin olmazsa olmaz rolleri
vardr. Bu aktrlerden her biri rollerini oynayarak sistemin olumasn salarlar.
2. MEDYA VE SYASAL LETM
Siyasal iletiimin aralar, iletiim srecinin aralarndan farkl deildir. Ancak doal olarak kitle
iletiim aralar nem kazanr. nk hedef kitle kamuoyunun btndr. Kitle iletiim aralarndan
szl ya da yazl olarak elde edilen mesajlar, kamuoyu liderleri ya da bu aralar daha bilinli
kullanabilen ve ieriini eksiksiz zebilme yeteneine sahip olan bireyler tarafndan, dier kiilere
yz yze iletiim araclyla iletilirler.
Uygulanan siyasal sistem ne olursa olsun her lkede en nemli siyasal iletiim aktr gndemi
belirleyen medyadr. nk medya da yer alan her program siyasal iletiim srecinin ilemesinde rol
oynar ama zellikle haber medyasnn rol nemlidir. Medyann siyasal iletiimde oynad rol arac
roldr. Yani var olan sistemin srdrlmesi dorultusunda programlar yapar.
Siyasal iletiimin en nemli aktr haber medyasdr. Haber medyas yneten ynetilen ilikisinde
nemli bir kamuoyu ve gndem oluturmakta ve denetim yaparak, bu konularda semen halk
bilgilendirmektedir (Uztu, 2004:57). Siyasal iletiim sreci ok byk bir oranda kitle iletiim
aralarnn toplumsal etki ve ilevleri ierisinde gerekletirilmektedir. Kitle iletiimi, son derece
gl olarak kabul edilmektedir; reklamlar araclyla bizlere bir eyler satn aldrma, kamuoyunun
dncelerini biimlendirme gibi nemli ilevlere sahiptir. Yeni teknolojilerin ortaya kmasyla,
medya olgusu daha fazla zamanmz alan, bizde daha fazla bamllk yaratan bir konuma
ykselmektedir.
Kitle adna karar verenler, kamu adna belli formlleri ne srenler, medyatik kamuoyunun birer
gstergesidir. Gerek kamuoyu ise, ne tr pozisyonda olduu pek bilinmeyen, kendini yanstacak
kadar zne ve nesnelerine gven duymayan bir kamuoyudur (Kse, 2004:173). Semenlerin kitle
iletiim aralarn zellikle televizyonu byk lde bilgi kayna olarak kullandklar
anlalmaktadr. Kitle iletiim aralar zellikle gndem kurma ve suskunluk sarmal gibi teoriler
dorultusunda, semen tercihlerini etkileyebilecek bir gce sahip bulunmaktadr. Ancak bu g,
semenin yapsna, parti ve lidere ballna, eitim dzeyine, hangi bilgi kaynaklarn daha ok
kullandna, kitle iletiim aralarna gven derecesine bal olarak deiebilecektir (Kalender,
2000:128).
2.1. Kitle letiim Aralarnn Siyasal levi
Toplumsallama etmenleri arasnda grdmz kitle iletiim aralar, zellikle 20. Yzyln
ikinci yarsnda, nemini giderek artran bir etmendir. Kitlelerle etkili bir iletiim salanmasn isteyen
siyasal erkler (hkmetler), siyasal partiler ve eitli kamu kurulular, zel kurumlar, bask kmeleri,
kitle iletiim aralarn kendi yanlarnda, kendi amalarn gerekletirmek iin kullanma
eilimindedirler. Kitle iletiim aralarnn ayn anda, geni kitlelere seslenme ve etkileme olanann

291

bulunmas, zellikle elektronik kitle iletiim aralar radyo ve televizyonun giderek yaygnlamas, bu
konuda bilimsel almalar yaplmasna, kuramlar gelitirilmesine neden olmutur (Aziz, 1982:48).
Kitle letiim aralarnn topluma olan etkileri ile ilgili ilk kuramsal gr Millsin (1951)
ncln yapt, kltrn yansmas grdr. Millse gre, kitle iletiim aralar, modern
toplum yaamnn aynasdr. Ayn gr paylaan Berelson ise, neyin yanstld zerinde durur.
Berelsona gre, kimi kitle iletiim aralar, kimi konularda, kimi koullar altnda, kimi insanlara, kimi
etkiler yaparlar. Daha sonra yaplan almalarda kitle iletiim aralar ile yaplan iletiimin uyar-
tepki-etki yaklam ile iledii ileri srlmtr. Buna gre, iletiler dev bir rnga ile bireylere
verilmekte, bireyleri etkilemekte ve ona gre bir tepki gsterilmektedir. zellikle krsal kesimde
iletiimde nem kazanan bir baka yaklama gre, kitle iletiim aralar ile verilen ileti dorudan
olabilecei gibi, dolayl olarak, baka kiiler aracl ile de etki yapmaktadr. Burada kan nderleri
ad verilen kiilerin iki aamal modelde nemli rol oynamalar ve kitle iletiim aralarna ak olan
bireylerin, aldklar iletiyi, kendi szgelerinden geirerek, bu tr iletiime ak olmayan bireylere
aktarmalar sz konusudur (Aziz, 1982:49).
Medya Demokrasisi isimli kitabnda, siyasetin medya eliyle ynlendirildiine dikkat eken
Thomas Meyer:Siyaset alan medya sisteminin etkisi altna girer girmez nemli lde deiir, medya
sisteminin kurallarna baml hale gelir. Medya sisteminin mant siyaseti smrgeletirirken
yalnzca siyasaln dier sistemlerle ilikisini yeniden yaplandrmaz; siyasal sreci retim dzeyinde
de etkiler. Medya mantnn kurallar, siyasal mantktaki kurucu faktrleri yeniden kalba dker. Bu
anlamda smrgeleme, siyasetin medya sisteminin mantna neredeyse koulsuz teslim olmas
demektir (Meyer, 2000:72).
Medya, bize etrafmzda olan biteni anlamamza yarayacak anlam haritalar kurar. Eer her eyi
dorudan deneyimlemiyorsak medya bizim iin en nemli dnyaya alma ve bu dnyay tarif etme
aracdr. Yaygn medya (ticari ya da kamusal) devletle, hkmetlerle, daha zelde siyasilerle ve
brokratlarla yakn iliki ierisindedir. Onlara dorudan ya da dolayl maddi destek alma, haber
kayna olarak srekli referansna bavurma gibi konularda bamldr. Bu nedenle ulusal/yaygn
medyada yer alan haberlerdeki konular ve ifade edilen grler, sz konusu bamlln da izlerini
tar (Gencel Bek, 2003:134).
2.2. Siyasal letiimde Gndem Belirleme
Medya, baz sorunlar grmezden gelir ama baz sorunlara dikkatimizi eker. Bylece bizim
siyasal partileri, babakanlar, politikalar deerlendirdiimiz ltleri belirler. Bir sorunun gndeme
geliiyle birlikte bu sorunun siyasal kararlar etkilemedeki arl da artar. Medya nem verdii
konularla hangi siyasal yarglarn ve tercihlerin yaplacan belirlemektedir. Medyann sorunlar
sunum biimi, kamuoyunun herhangi bir olaya ya da resme nasl bakacan, e deyile konuyu nasl
grp, deerlendirip, dneceine ynelik mesaj ve bak alarn ieren erevelerden olumaktadr
(Yksel, 2001).
Kitle iletiim aralarnn gnlk gndem belirleme grevi yaptn savunan bu gr, B. Cohenin
almasndan karlm ve McCombe, Shaw ve dierleri tarafndan gelitirilmitir. Bu gre gre,
kitle iletiim aralar halka ne dneceklerini sylemede ou kez baarl olmayabilir; fakat
izleyicilerine ne hakknda dneceklerini anlatmada ok baarldr. Baka bir deyile, kitle iletiim
aralar dnyay bizim iin ina etme yeteneine sahiptir ve bu ynde alrlar. Bunu yaparken de
belli bir fikrin alaca yn belirlemeksizin kamuoyu iin gndem hazrlarlar. Gnden belirleme
(hazrlama) grnde, kitle iletiim aralar konular hakknda tutumlar yerine, farknda olmay
yaratr. Bylece, dikkat, grlerin biimlenmesinden kitle iletiim aralarnn halkn nfuz sahasnda
olan konular hakknda belli idrakinin gelimesindeki rolnn zelliklerine evrilmitir (Erdoan ve
Alemdar, 2002:211).
Gndem belirleme tezi, kitle iletiim aralarnn siyasal enformasyon iin kullanl ile aralarn
zerinde durduu konularn grup iindeki nemi (ya da grnm) arasnda pozitif bir iliki olduunu
ve kiinin siyasal konulara ynelme dzeyinin kitle iletiim aracnn siyasal enformasyon iin
kullanlmasyla pozitif olarak ilikili olduunu ne srer. Kitle iletiiminin gndem belirleme
dncesinin temelinde, bu konular hakknda halkn grlerinin kitle iletiiminin verdikleriyle

292

anlaml bir ekilde etkilendii varsaym bulunur. Daha ak bir deyile, kitle iletiim aralarnn
konulara verdii ncelikler, izleyiciler tarafndan renilir. Kitle iletiim aralarnn ncelikleri halkn
ncelikleri olur (Erdoan ve Alemdar, 2002:212). Kitle iletiimi ve siyasal sistem ilikisinde kitle
iletiim aralarna ynetimin (zellikle hkmetin) karmasndan, zgrlk ve yasayla dzenleme
konular ele alnr ve bu erevede aratrma yaplr (Erdoan ve Alemdar, 2002:216). Medyann
kamuoyu zerindeki etkisi sadece gndemi belirlemekle snrl olmayp, belirledii bu gndem
erevesinde insanlarn siyasal liderleri ve kararlar deerlendirme llerini etkilemekte ve sorunlar
karsnda getirilen zm nerilerini nemli lde dayatmaktadr.
Dearing ve Rogersa gre tip gndem vardr. Bunlardan ilki haber gndemidir. Haber
gndeminin nemi kitle iletiim aralar iinde hangi konularn nemli yaplddr. kinci gndem
kamu gndemidir. Kamu gndemi haber gndemindeki nceliklerin topluma yansmasn gsterir.
nc gndem ise siyasi gndemdir. Siyasi gndem kamuoyunda nemli konularn siyasetin
gndemine nasl yansd ve siyasi karar alma sreleri ve yrtme erkinin gndemine etkisidir
(Yain, 2006:638).
3. SYASETN POPLER KLTRLE KARIMASI
Siyasal iletiim iinde, siyasetin popler kltr kullanmas doaldr. Siyasetiler, halka ulamak
amacyla kullandklar popler kltr ve rnleri araclyla biz, bizden, bizim gibi algs yaratmaya
almaktadrlar. Bu yolda eitli araclar devreye sokmaktadrlar. Bu araclardan biri de medyadr.
te bu aamada, medyann stlendii rol nem kazanmaktadr. Makro boyutta medya, mikro boyutta
ise gazeteler, siyasi hegemonyann oluturulmasnda nemli bir ilev grmektedirler. Haberin
magazinsellii arttka, daha ok egemen ideolojinin taycl ve ileticilii grevini yerine getirir.
Bu sebeple Anaakm (merkez) gazeteler, haberleri magazinsel unsurlarla ssler varsaym ileri
srlebilir (Yetkin, 2011:41).Haberin magazinlemesiyle popler kltre olan eilimin daha da art
kaydetmesi, medyann bu alandaki eksikliin giderilmesi iin daha fazla arlk vermesine yol
amaktadr.
3.1. Popler Kltr
Kitle iletiim aralar ile retilen ve yaylan, sadece kitlesel pazar iin imal edilen ve kullanm ve
tketimi de kitlesel olan standardize kltrel rnler, kitle kltr olarak da tanmlanan popler
kltr oluturmutur. Popler kltr dnyann hemen her yerinde elit kesimin zenle dlad bir
kltrdr. Geni emeki kitlesi ve bilinsiz orta snfn isteklerine yant veren zelikler tar. Kitle
kltr dinamik bir g olup tm kltrel farkllklar yok eder ve trdelemi bir kltr retir;
deerleri yok eder. nk deer yarglar ayrmcl ima eder. Kitle kltr ise ayrmcl reddeder
(Mutlu, 1998:215- 216). Popler kltr, kltrel eylerin teknolojik aralarla retimi ve geni
iblm etrafnda kurulan kapitalist mal retimi, pazarlamas, datm ve tketimi biimlerine
dayanan bir kltrdr (Ercins, 2009:498).
Kitle kltr, kitle retimi yapan bir endstriyel yapnn yaratt materyal yaam gerekletirme
ve bu gerekletirmenin bilisel ve dnsel biimidir; kitle toplumunun ticarilemi kendisidir
(Erdoan ve Alemdar, 2005:41). Popler kltr, toplumsal gerekliklerden kopuun sonucudur.
Popler kltr taycs kesimler, ne modernlie ve ne de gelenee uymayan, bir anlamda doalama
olarak tretilen tredi bir yaam tarz yaratm olmaktadrlar (Erolu, 2010:180). Baka bir tanmda
da popler kltr yneten snflarn, kltrel deerleri ve gelenekleri, egemen ideolojileri
dorultusunda yeni formller biiminde yanstarak yarattklar, baml bireylere sunduklar kltrdr.
Popler kltr, gndelik yaamn kltrdr. Dar anlamyla, emein gndelik olarak yeniden
retilmesinin bir girdisi olarak elenceyi ierir. Geni anlamyla, belirli bir yaam tarznn ideolojik
olarak yeniden retilmesinin n koullarn salar (Oktay, 2002:17). Muteber olanla deil, rabette
olanla snrlar izilen popler kltr, gndelik hayata ilikindir ve gndelik hayat ile kurulan bir
retoriktir (Szen, 2001:55).
Popler kltr eitli boyutlaryla ele almak olanakldr. Siyasal alanda popler kltr (rnein
seimler), egemen rgtlenme ve yaplanma biimlerinin kabul, dorulanmas ve yceltilmesi
(halkoyu) demektir. Kitle iletiiminde popler olan, egemen medya rnlerinin halk tarafndan sevilip
tutulduu anlamna kullanlr (Erdoan ve Alemdar, 2005:33). Popler kltr, kitle iletiim

293

aralarnn ve srelerinin elence ve keyif zerine oluturulup yaydklar magazin ve popler bilgiler
desteklemektedir (Erolu, 2010:181).
Kltr endstrisi kavramnn siyasal iletiimle olan ilikisini en gzel ekilde Adorno ve
Horkheimerin grlerinde grmek mmkndr. MaxHorkheimer ile TheodorAdorno,
Aydnlanmann Diyalektii adn tayan kitaplarnda, kltr endstrisinin kapitalizmin tahakkmn
yaygnlatrmak ve insanlar ve onlarn kltrel anlatmlarn metaya dntrmek iin teknolojiyi nasl
kulland ve akl nasl arasallatrd zerinde durmulardr. zerinde durduklar dier bir nokta ise,
ge kapitalizmde ne kan elencenin iin uzants olmasdr. retimin amac aslnda insanlar daha
byk ve daha iyi tketici yapmaktr (Tokgz, 2008:141-143). Popler kltr insanlar gdp
ynetme erevesinde deerlendiren ve bunun kltr endstrisi tarafndan oluturulduunu
savunan Frankfurt Okulu dnrleri, kitle iletiim aralarnn toplum zerindeki etkisini bir
rngann a rngalamasna benzetmektedirler. Milyonlarca kii, kitle iletiim aralarnn
rngalad mesaj her gn almakta ve bu mesajlar toplumda ani tepkilere ve hareketlenmelere yol
amaktadr (Batmaz ve Aksoy, 1995:16). Adornonun nclnde ok daha gelien okul, popler
kltrn kltr endstrisi rnleriyle kltrel aptallara dntrd fikri zerinde durur.
Gramscinin yaklam ise popler kltr kart basklar ve eilimler tarafndan biimlenen g alan
ilikileri olarak ele alr. Gramsciye gre popler kltr, kapitalist toplumdaki iki ana snf arasndaki
pazarlk sahasdr. Mcadele egemenlik iin deil, hegemonik iindir. Burjuvazi, kendi ideolojisinin
kart snfn deerleri iinde bulduu yer lsnde hegemoni kurabilir; yani onu yok ederek deil,
kendi ideolojisine eklemleyerek ve kendine uydurarak bu g alanndan baskn kabilir (Erdoan ve
Alemdar, 2005:104-105).
Popler kltre olumlu yaklaanlar halk bunu istiyor, popler olan, yaygn olan hakldr
grn benimserken, olumsuz yaklaanlar ise poplerin ticari, ucuz ve sradan olduunu ve bu
kltrn esiri olan insanlarn birbirinin ayns, standartlam, ve yozlam olduklarn
savunmaktadrlar. Popler kltr tanmnda ortaklaa paylalan gr, gndelik yaamn tketim
kltr olmas noktasndadr(Ercins, 2009:497).
Yaamn zor, skc ve monoton olduu amzda; insanlarn medya rnlerine yneldiklerinde
gndelik skntlarndan uzaklap, rahatlamalar gerektii ynndedir. Bu sebeple, ciddi gazetecilik
yapan kurulularn da magazin elerini sayfalarna, ekranlarna tadklarna ahit olmaktayz.Kitle
iletiim aralaryla birlikte hem retilmekte hem de datlmakta olan popler kltr, kltrel
mekanizmann iinde sanat, bilim, elence, haber alma gibi yaamsal nem tayan olgular, yeniden
reten bir sreci de barndrmaktadr. Rabette olma popler kltrn en nemli sylemidir. En
ok tercih edilen, halkn istedii gibi merulatrma sreci bu sylem ierisinde kendini gsterir.
4. SYASETN MAGAZNLEMES: POLITAINMENT
Kitle iletiim medyasnda yaanan gelimeler, kitle iletiim medyasnn sadece bilgi aktaran,
elenceyi kamusallatran ya da eiten bir mecra deil; bilgi ile elenceyi birbirine kartran bir
pakete dnmesine yol amtr. Gnmzde, magazin kavram, ok eitli konularn yer ald,
fotoraf kullanmnn n plana kt, sayfalarn renkli bir biimde dzenlenip, okuyucunun ilgisini
ekmeye alan sreli yaynlar olarak kullanlmaktadr. Magazinleme, bilgiyle ilgili programlara
elencenin eklemlenmesidir. Bu kavram bilgilendirirken elenmeyi, iyi zaman geirtmeyi
amalayarak, insanlar gndelik yaamlarnn sorunlarndan bir sreliine de olsa uzaklatrmay
tanmlamaktadr
nsanlarn bir habere ilgilerini ekmenin nemli bir yolu da haberin anlatmnn veya sunumunun
renkli bir ierie sahip olmasdr. DennisMcQuail, kitle iletiiminin dolaysyla medyann toplumsal
ilevlerini sayarken, elence olgusunun toplumu rahatlattn, elenme olana sunarak, toplumsal
gerilimi azaltan bir e olduunu ve bu durumun da nemli ilevler arasnda yer aldn
sylemektedir. Siyasal iletiimin aktrleri de medya gndeminde yer alabilmek iin, mesajlarn
olutururken anlatm ve sunumlarnda renkli bir ierik kullanmay yntem olarak tercih
edebilmektedir.
Popler basndaki geliim, sokak edebiyatn da iine alarak, okunmas zor haber, yorum ve
yazlarn yerine izimler, dramatik haberler ve sansasyona dayal ve dehet ierikli haberler

294

yaymlamaya balamtr. Medya, haberlerin sunumunda mmkn olduu kadar izleyici ilgisini
ekmek zorundadr. Bu, zaman zaman izleyenleri alatarak zaman zaman da gldrerek olur.
Pahal ve dar elenme alternatiflerine kar, ucuz ve bol bir dinlenme imkn veren kitle iletiim
aralar, insanlara kendi meknlarndan ayrlmadan da elenme ans sunmaktadr. Fiili durumda, kitle
iletiim aralarnn en etkili olduu alan, elendirme ilevidir. Mevcut kitle iletiim aralarnn
elendirici ilevi, toplumsal aymazln ve gerilimlerin olduka yksek olduu imdiki zamanlarda,
toplumdaki gevetici ve keyif verici yaynlar sayesinde, zellikle adaletsiz ileyen ekonomik ve siyasi
sistemin sorgulanmasna da ok byk bir engel tekil etme ilevine dnmektedir. Bir anlamda, kitle
iletiim aralar, yaanlan hayattaki birok ciddi sorunu, sulandrc bir yanyla ele almakta ve her
eyi bir elenme ve keyif alma davran ierisinde sunmaktadr. Kitle iletiim aralarnn bu
ynlendirmesine baklacak olursa, postmodern dnemin en uyuturucu aralar olduklar da gzden
kamamaktadr (Erolu, 2010:381).
zellikle tannm kiilerin, kitle kltr ideallerinin yaamlar ve zelleriyle ilgili merak giderici
haberlerin n plana gemesiyle magazinelleme sreci herkesin gzleri nnde balatlmtr. Haberin
magazinellemesi haberde var olan ya da gizli dramatik eleri zellikle ne kararak, haberin
sansasyon yaratc tarzda sunumu olarak tanmlanabilir. Haber deeri olmayan, baya ve nemsiz
olaylarn elence temelinde hikayeletirilerek, oyunsallatrlmas, znden de saptrlarak,
arptlmas, abartlmas, magazini magazin yapan zellikler olarak sralanabilir (Takran, 2007:60-
62).
Siyasetin popler kltrle karmasolarak nitelendirilecek birok rnek verilebilir. zellikle kitle
iletiim aralarnn geliiminin yaand 20. Yzylda devlet bakanlarnn kltr endstrileri
emtialarnn tayclar ile grnr olma abalar, ayrca siyasi kampanyalarn etkin biimde
kullanlmas da sz konusudur. Siyasetin popler kltre yneliinin yan sra popler kltrn de
siyasete ynelii sz konusudur: Hollywood aktrlerinden RolandRegan siyasete atlarak Birleik
Devletleri Bakan, Arnold Schwarzenegger n ise California Valisi olmas gibi rnekler
oaltlabilir. Trkiyede de siyasetin tarihsel geliimine bakldnda da popler kltr ile ana akm
siyasal uygulamalar arasnda bu karmann saysz benzer rneklerini bulmak olasdr (Yetkin,
2011:28).
Politainment ve magazinleme kavramlar, birbirinden farkl kavramalar olsalar da, gnmzde i
ie gemi kavramlardr. Bu nedenle, her ikisi de birbirinin tamamlayclar olmutur. Politainment, iki
szcn birleiminden retilen kavramdan gelmektedir. Bu szck Politika (politic) ve Elence
(Entertainment) kavramlarnn birleimidir ve genel anlamda siyasi bilginin elence yoluyla aktarmn
ifade eder. Politainment kavram, genellikle, magazinleme kavram ierisinde kullanlr; ancak,
sadece magazin gazetecilii deildir. Ayn zamanda, ciddi gazeteciliin ieriinin hafifletirilerek
magazinletirilmesi durumunu da aklar. Poli-tainment, medyadaki nceliklerin siyasi haber ve
bilgiden elenceye doru kaymasyla ilikilidir.
Politainmentkavramnn ortaya k,GerhardSchulzeun yaant toplumu kavramna
dayanmaktadr. Ona gre, dnyada, finansal piyasalardaki sermaye hareketlerinin serbestlemesi,
biliim ve iletiim teknolojilerindeki gelimelerle ortaya kan kreselleme olgusu, ekonomik, sosyal,
siyasal ve kltrel alanlar da etkisi altna almtr.Artk toplumsal dnyada belirleyici olan, stat ve
saygnlk kazanmaya ynelik bir mcadele deil; zevk ve yaant kalitesi olmaktadr. Bu toplumsal
gereklik, Schulze tarafndan yaant toplumu olarak adlandrlmaktadr. Yaant toplumu elenceli
siyaset/siyasal elence olgusunun zeminini oluturan bir toplumsal gereklie iaret etmektedir (ebi,
2002:2-3).
DrnerinPolitainment kavramnn zeminini oluturan ve Schulzeden devrald yaant
toplumu kavram, toplumsal ilikilerin yaltld (atomize olduu), dayanmac niteliini tmyle
yitirdii, tketim ve bo zaman etkinliklerinin kimlik ve anlam salamada ne kt postmodern
dnyada, bir eyden tad/zevk almay, bir eyin keyfine varmay ve kaliteli yaantlar deneyimlemeyi
ne karan bir hayat tarznn egemenliini ifade etmektedir. Siyasi aktrlerin, srelerin, aklama
ablonlarnn ve kimliklerin, elence tarz iinde siyasetin yeni bir gereklii olarak monte edildii,
medya dolayml bir kamusal iletiim, Politainment olarak adlandrlmaktadr (Bora,

295

2001:1).Politainment, bir siyasi figrn varln gerektiren medya olay balamda yumuak haber ya
da bilgi-elence sunumu diye de ifade edilebilir.
90 l yllardan sonra, daha nce olmayan siyaset ve elencenin (sunum, gsteri, ov dnyas
anlamnda) bir arada olduu artk her yerde grlmektedir. Siyasi konular, kiiler elence, medyayla
birletirilip, toplumla bu ekilde iletiim salanmaktadr. Toplum siyasete yaklatrlarak, haberdar
edilmektedir. Elendirici formattaki siyaset, 21. yzyln siyasi kltrnn belirleyici unsuru
olmaktadr. Politainment, her zaman birlikte hareket eden ve birbirinden ayr anlalmas mmkn
olmayan elendiren (elenceli) siyaset ve siyasi elence unsurlarndan olumaktadr. Birincisinde
siyaset, seimleri kazanmak iin medya kullanmaktadr. Siyasi aktrlerin elence kltrnn
enstrmanlarna el atmasyla yrtlen elendirici siyaset, siyasetin, medya ve pazarlama tekniklerin
kullanmas ve halkn grmesini istedii gibi oluturularak yaplmaktadr. Seimden sonra da kalc
olabilmek iin medyay kullanmaya devam edilmektedir. kincisinde ise medya (elence endstrisi)
siyaseti kullanmaktadr. Elence endstrisi bilerek rnlerini ilgin ve ekici hale getirmek iin kendi
kurgusal grntleri iin malzeme olarak siyasi zellikleri, sorunlar ve olaylar siyasi elenceunsuru
olarak kullanmaktadr. Film, dizi ovlar v.s. Kurgu izleyicinin ilgisini ekecek ekilde yaplmaktadr.
Ama, para veren kitleyi yakalamaktr (Dner, 2001:31-32).
Politainment, halka siyasetle ilgili bir ba kurdurulmasn salamaktadr. Normalde halk siyasi
sistemin, kark srelerin iinde bulunamayacak iken, Politainment sayesinde soyut da olsa, soyut
olan somutlatrarak, iine ekerek yaknlatrmaktadr. Politainment, rnein azalm olan ilgiyi
tekrar tazelemektedir. Tekrar ile gnna kararak, konu haline gelmesini salamaktadr. Bylelikle
ister medyada, ister evlerde baz konulara tekrar dikkat ekilmesini yardmc olmaktadr (Dner,
2001:33).
Medya syleminin politainment olgusu zerinden oluturulmasnn sonucu olarak, siyasal
aktrler, siyasal partiler ve kampanya yrten danmanlar, etkinliklerini bu duruma uygun bir strateji
zerinden gerekletirmektedirler. Siyasi aktrler, medyada yer alabilmek iin politainment zerinden
bir siyaset yapmakta ve elence unsurlarndan faydalanmakta; medyann haber reticileri ise yaplan
siyasal haberi, elence unsurlar katarak ina etmektedir. Bylece siyasetin ierii boaltlmakta ve
medyann siyasi aktrlere dair zihinlerde oluturduu imajla, semenin oy verme eylemine ve
sandktan kan sonulara etkide bulunulmaktadr (Algl, 2004:4-5)
Drner, politainmentin etki ve sonularn da yle zetler (Dner, 2002:3-6):
1. Semen her eyi grmeye balamaktadr. Siyasetinin zel hayat, yaam stili, deerleri. Artk
tanrnn gz gibi oluyor, semenin gznden artk bir ey kamamaktadr.
2. Medyann da siyasetin de iine gelmektedir. Bir tarafn reytingini arttrrken, dier tarafn da
oyunu ykseltebilmektedir.
3. Halkla duygusal ba kurulmaktadr. Kendini iyi hissedi (feel-good) yaratlmaktadr.
4. Diziler filmler sayesinde halk siyasetle daha yaknlk duyarak, ilgilenmektedir. Hatta heyecanl
bulmaktadr. Propaganda veya kar fikirde mi olunduunun farkna varabilmektedir. Kar
tavrlarn da cesaretle ortaya konmaktadr. Siyasetiyle semen yaknlaabilmekte ve ikisi
arasnda ba kurulmaktadr.
Trkiye rneinde konuyu deerlendirirsek, siyasi haberlerin elence ierikli sunumunun 1980
darbesi sonrasnda, baskc rejimin, siyaseti toplumun ilgisi dnda tutma abalaryla baladn ve
basnda magazinleme olgusu olarak adlandrlan bir srece adn verdiini syleyebiliriz. Siyasi
haberlerin ve siyasi aktrlerin, magazinsel sunumu sadece magazin programlar ve magazin
sayfalaryla da snrl kalmamtr. 1990 sonras, zel televizyonlarn yayna balamas ile birlikte bu
durum Televole ad verilen yeni bir grsel boyut kazanm ve siyasi haberler, elence unsurlaryla
hafifletirilerek televizyonlarn ana haber bltenlerinde sunulmutur. Televole kltrnn yerini daha
sonra yarma programlar doldurmu ve siyasetin yerini bilgi yarmalar almtr.
Baskc dnemlerde, siyasi hogrnn kaybolmas, haberlerin ieriine mdahalelerin olmas ve
ekonomik yaptrmlarn artmas, siyasi eletirilerin mizahla birlikte magazinsel boyut kazanmasna yol
amaktadr. Gnmzde bu durum Televole kltrnn de kabul grmemesi nedeniyle, ilginin ksmen

296

yarma programlarna ksmen de yemek programlarna kaymasn salamtr. Mutfak haberleriyle
ehir kltrleri harmanlanmakta, zellikle belediyeler bu program yapmclarn ba tac yapmaktadr.
Gnmzde zellikle milletvekillerinin halkla birlikte olduu ve TRT Haberde yaymlanan
Meclis Taksi program, Politainment asndan rnek verilebilecek bir programdr. Her hafta siyaset
dnyasnn nl isimlerini konuk eden Meclis Taksi hem yolcularn gidecekleri yere ulatrmakta
hem de birbirinden scak sohbetlere ev sahiplii yapmaktadr.Milletvekili ya da bakan, her hafta
siyasete yn veren bir isim Meclis Taksinin direksiyonuna geerek, kh taksi duranda bekleyerek
kh youn trafikte mteri aramakta ve bu mteri vatandala gndeme ilikin sohbet etmektedir.
SONU
Kamuoyunun oluumunda medyann rol tartmaszdr. letiim teknolojisinin gelimesi, eitli
alardan poplerlik kavramnn kapsamn geniletmitir. Eski toplumsal hiyerari gemie oranla
zayflam olduundan popler kltrn yaylma alannda da bir genileme olmutur. Kamuoyu
oluturanlar halktaki eski yerlemi dnceler yerine yenilerini geirirler. Bu bakmdan da bu
evreler iin popler kltr ortam en elverili olandr, nk sekin kesimler bu konuda daha
direnlidirler. Siyasal adan semen oy says, sekinlerinkinden ok daha fazla olduu iin, hedef
kitle halktr. Bylece hedef kitle haline gelen halkeitli koullandrmalarla homojenletirilir. Bu
tektipletirmede medya ve elence unsurlarn ieren popler-magazinel yaynclk unsurlar kullanlr.
Medya araclyla yrtlen ve kamuoyunu hedefleyen siyasetin popler kltre yneliinin yan sra
popler kltrn de siyasete ynelii sz konusudur
Siyasi bilgilerin, halkn bilgi ihtiyacn karlamaktan uzak olmas ve olaylara yzeysel bir
yaklamla ve kolaycla kaarak yaklalmas, en yaygn eletirilerden biridir. Haberin elenceye
dntrlerek sunulmas srecinin sonunda bireyler, dnyada olup bitenler hakknda btnlkl ve
ierikli bir ekilde bilgilendirilmemelerinden dolay cahil braklmaktadrlar.
Siyasi programlar izleyiciden belirli bir etki elde etmek iin izleyicilerin izleme alkanlklarna
aina olmak zorundadr. Geleneksel formatlarn aksine, yaratc biimler bilgi ve elence arasnda
kpr kurmaktadr. Medya irketleri, piyasa gcn korumak iin elenceyi n plana karmaktadr.
te yandan, siyasi sunumlarda, elenceye ynelik artan eilim alclarn alg yetenekleri ile
ilgilidir. Siyasetiler giderek siyasi konularda yetki stne duygusallatrma stratejileri kullanarak oy
veren halkn onayn kazanmak iin alrlar. Siyasetiler halkn ikna olmas iin alrken
kendilerini elenceli olmak zorunda hissederler. Ayrca, lider siyasetiler iin kabul grme konusu;
fikirlerinin deerlendirilmesinden ziyade bu siyasi kiiliin arkasndaki insani yapya da dayanr.
Trkiyede zellikle baskc dnemlerde, siyasi hogrnn kaybolmas, haberlerin ieriine
mdahalelerin olmas ve ekonomik yaptrmlarn artmas, siyasi eletirilerin mizahla birlikte
magazinel boyut kazanmasna yol amaktadr. 1980 darbesi sonras balayan magazinleme olgusu,
siyaseti de iine alacak ekilde yaylm; 90larda televolekltrne dnm. Gnmzde ise
yarma ve yemek programlaryla devam etmektedir.
KAYNAKA
Algl, F. (2004). Gnmzde Siyasal letiim ve Medyann Buluma Noktas: Politainment (Elenceli
Siyaset/Siyasal Elence), (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi). Marmara niversitesi/Sosyal
Bilimler Enstits, stanbul.
Ayhan, A. (2007). Propaganda Nedir?. stanbul: Literatrk yaynlar.
Aziz, A. (1982). Toplumsallama ve Kitlesel letiim,.Ankara: Ankara niversitesi Basn-Yayn
Yksek Okulu Yaynlar.
Aziz, A. (2007). Siyasal letiim, Ankara: Nobel Yaynlar, 2. Basm.
Batmaz, V., Aksoy, A. (1995). Trkiyede Televizyon ve Aile. Ankara: Aile Aratrma Kurumu
Bakanl Yaynlar.
Bora, T. (2001). Politainment, i. Medyakronik, 28 Austos 2001,
http://www.haysiyet.com/y/tbars/t35.html, (Eriim Tarihi: 10.06.2013)

297

ebi, M. S. (2002). Gnmzde Siyasetin Medyada nas ve Sunumu zerine Baz Dikkatler,
i.letiim, 2002/14 Yaz, Ankara: s. 1-33
Doru, M.(2000). Hitabet. stanbul: Damla Yaynevi, 1. Bask.
Drner, A. (2001). Politainment Politik in der medialenErlebnisgesellschaft, Frankfurt:Suhrkamp
Drner, A. (2002). Politainment versus Mediokratie-Potenzial eunterhalten der Kommunikations for
men in der Politik, Thesenvortrag, Coiogne Conference/ Medienforum NRW, 21 Juni 2002,
http://www.yumpu.com/de/document/view/4931546/politainment-versus-mediokratie-
mediaculture-online, (Eriim Tarihi: 12.06.2013) s.1-7
Ercins,G. (2009).Trkiyede Popler Kltr Grnmleri ve Genlie Yansmalar, i. 6. Ulusal
Sosyoloji Kongresi Bildiri Kitab, Ekim 2009, Aydn: Adnan Menderes niversitesi,s.490-511.
Erdoan,.,Korkmaz,A.(2002). teki Kuram. Ankara: Erk yaynlar.
Erdoan,., Korkmaz,A..(2005).Popler Kltr ve letiim.Ankara: Erk Yaynlar, 2. Bask.
Erolu,F.(2010). Davran Bilimleri. stanbul:Beta Basm,Gzden Geirilmi 10. Bas.
Gencel Bek, M. (2003). Yerel Politika ve Yerel Medya, i. Medya ve Toplum, (der: Sevda
Alanku), stanbul: IPS letiim Yaynlar, s.133-147.
Kalender, A. (2000). Siyasal letiim Semenler ve kna Stratejileri. Konya: izgi Kitabevi Yaynlar.
Kse, H.(2004). Bourdieu Medyaya Kar. stanbul: Papirs Yaynevi.
Meyer, M.(2009). Retorik. (ev. smail Yerguz), Ankara: Dost Kitabevi.
Meyer,T.(2000).Medya Demokrasisi/Medya Siyaseti Nasl Smrgeletirir? stanbul: Bankas
Kltr Yaynlar.
Mutlu, E. (1998). letiim Szl, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 3. Bask.
Oktay, A. (2002). Popler Kltrler. stanbul: letiim Yaynlar.
Szen, E. (2006). Popler Kltr Retorii: Sahiplik inde Yokluk, Rabette Olma ve Saduyu
Bilgisi, i. Dou Bat Dnce Dergisi, Ankara: Dou Bat Yaynlar, 3. Bask.
Takran, N. .(2007). Medya Okuryazarlna Giri. stanbul: Beta Basm, 2. Bask.
Tokgz,O.(2008).Siyasal letiimi Anlamak. Ankara: mge Kitabevi Yaynlar.
Uztu,F. (2004).Siyasal letiim Ynetimi. stanbul:MediaCat Yaynlar.
Van Dijk, Teun A.(1999). Sylemin Yaplar ktidarn Yaplar, i. Medya, ktidar, deoloji, (der.
Mehmet Kk), Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 2. Basm.
Wolton, D. (1991). Medya, Siyasal iletiimin Zayf Halkas, i. Birikim Dergisi, Say: 30, s. 5158.
Yan, C.(2006). Siyasal Kampanya Ynetiminde Btncl Yaklam, i. Seluk niversitesiSosyal
Bilimler Enstits Dergisi, Konya: Say 15, Eyll 2006, s.631-650.
Yetkin,B.(2011).Haber Syleminde Egemen deolojinin Yeniden retimi: Magazinleme
Balamnda Bir Analiz, i. letiim Kuram ve Aratrma Dergisi, Ankara: Gazi niversitesi
letiim Fakltesi, Gz 2011, Say:33, s.29-60.
Yksel, E. (2001). Medyann Gndem Belirleme Gc. Konya: izgi Kitabevi.

A3 OTURUMU
TRKYEDE SOSYOLOJ TARTIMALARI-II:
TARH

299

PRENS SABAHATTN versus ZYA GKALP
Hasan EN
1

ZET
Prens Sabahattin versus Ziya Gkalp adl bu alma genel olarak, Trk sosyolojisinin iki
nemli figrn konu edinmektedir. Ad geen kiiler, her eyden nce Trkiyede sosyolojinin
kurucularndan olmalar bakmndan son derece deerli bir yere sahiptirler. Bunun yan sra gerek
benimsedikleri teorik anlaylar itibariyle gerekse sz edilen teorik anlaylarn (zellikle Trkiyede
hkim u) politik karlklar itibariyle birbirlerinden olduka farkl pozisyonlara sahiptirler. Bu
balamda sz konusu almada ilk olarak, Prens Sabahattin ve Ziya Gkalpin ortak dncelerine
yer verilecektir. kinci olarak sz konusu kiilerin dncelerinin karlatrlmas yaplacaktr. Bu
almada, Prens Sabahattin ve Ziya Gkalpin birok bakmdan birbirlerinin anti tezi olduklar
varsaymndan hareket edilecektir.
Anahtar Kelimeler: Prens Sabahattin, Ziya Gkalp, liberalizm, korporatizm, birey, solidarizm.

ABSTRACT
The article named Prens Sabahattin versus Ziya Gkalp focusing on two important thinker.
Prens Sabahattin ve Gkalop are founders of sociology in Turkey. Therefore these people is very
important in intellectual area. But both of them have different theoretical perspectives and political
positions in Turkey. In this context this study firstly, aims to discuss their common aspects. As a
secondary objective, the main ideas of two people will be compared. This study will follow the
hypothesis that they are anti-thesis of each other at many points.
Keywords: Prens Sabahattin, Ziya Gkalp, liberalism, corporatisizm, individual, solidarism.
GR
Prens Sabahattin ve Ziya Gkalp, Trkiyenin dnce tarihinde yer edinmi iki nemli kiidir.
Ad geen kiilerin nemi, ncelikle ileri srdkleri dnceleri ele alma tarzlarndan gelmektedir.
yle ki Prens Sabahattin, birok dnrn devleti sadece pratik tedbirlerle kurtarmaya alt ve
yzeysel tahlillerin olduu bir dnemde, ilk defa bilimsel ilkeler nda yap analizine ynelmitir.
Problemlerin kaynan, batllamada, dinde, ordunun durumda deil, toplumun yapsnda aramtr.
Prens Sabahatini nemli klan dier bir nokta da Osmanlnn adeta devlet karakterini simgeleyen
merkeziyetiliin hkim olduu bir siyasal ortamda ve kollektif dncenin hem politik hem de
psikolojik olarak karlk grd toplumsal yapda, adem-i merkeziyetilik dncesini
almalarnda konu edinen ve savunan ilk kii olmasdr.
Ziya Gkalpin nemi ise, o gne farkl kiiler tarafndan ele alnan toplumsal ve politik sorunlar,
ilk defa (szcn hak ettii anlamda) akademik dzeyde tartmadr. nk Gkalp, teorik olarak
beslendii Emile Durkheimin teorik formlasyonunu ve metodik ilkelerini kendi almalarna
uygulamtr. Dahas toplumsal alan sadece bilimsel olarak analiz etmekle kalmam ve sz konusu
analizleri teoriletirmi ve kavramsallatrmtr.
Sabahattin ve Gkalp, bu almada konu edildii zere birok bakmdan farkl dncelere
sahiptirler. Fakat buna karn, ad geen dnrlerin baz noktalarda ortak paydada bulutuklarn da
belirtmek gerekir. Nitekim her ikisi de kurumsal deimelerin kolay ama sosyal deimenin, mekanik
bir etkiyle deil yapsal bir evrimle gereklemesi nedeniyle zor olduunu dile getirmektedirler. Yani
uygun toplumsal deimelerle beslenmedikleri ve yeni bir hayat tarz, yeni bir nesil yaratlmad
takdirde, politik ve kurumsal deiimlerin toplumda karlk bulamayacan ileri srmektedirler.
Nitekim Prens Sabahattin genel olarak batllama abalarnda zelde ttihat ve Terakki tarafndan
amacn bata Mutlakyet yerine Merutiyeti getirilmek olduu, yaplmak istenen birok yeniliin arzu
edilen neticeler vermediini, aksine nceki politik basklarn aynen devam ettirildiini ileri srmtr.

1
Yrd.Do.Dr., Mula niversitesi Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, senhasan@mu.edu.tr

300

Bunun nedeni ona gre, kiiler deil sorunlar besleyen ve yeniden reten sosyal yapdr. Ve sz
konusu yap deimedike sorunlar ortadan kalkmayacaktr (Sabahattin, 1965:31-32). Gkalpin 1915-
1917 yllar arasnda yazd sanlan Yeni Hayat adl eserinin nsznde sarf ettii u szler, konuya
dair paralel dnceleri ifade etmektedir:
Biz siyasi inklab yaptktan sonra ikinci bir grevle kar karya kaldk: Sosyal inklab
hazrlamak! Siyasi inklap, merutiyet dzeninin hkmete uygulanmas demek olduu iin
gerekletirilmesi pek kolaydr. Fakat sosyal inklap makine ileyiinde bir oluum deil, manevi bir
gelime sonucu gerekleebilecei iin gayet gtr Siyasi inklabn yaplmas iin hrriyet, eitlik
ve kardelik gibi merutiyetin ruhunu temsil eden kuvvet-fikirlerin ortaya kmas yeterli idi. Oysa
sosyal inklap, kuvvet-hislerin gelimesi ve ykselmesine baldr (Gkalp, 1995:9).
Gkalpe gre, hrriyet, eitlik gibi fikirlerin sosyal yaamda karlk bulmas iin sosyal devrimle
yaylmas gerekir. Sosyal devrim ise iktisadi, ailevi, bedi, felsefi, ahlki, hukuki ve siyasi ynleriyle
yeni bir yaay yaratmakla mmkn olabilir. Bunlara yeni deerler elik etmelidir (lken,1966:501).
Prens Sabahattin ve Ziya Gkalpin ortak noktalarndan biri de udur: Gerek Sabahattin gerek
Gkalp, sosyal yapnn bilimsel modellerle ve metodlarla analiz edilmesi gerektiini
dnmektedirler. Zaten Osmanlnn iinde bulunduu temel skntlarn banda, sorunu hep askeri
alanda aranmas ve sosyal yapnn uygun bilimsel yollarla tahlil edilmemesi olduunu iddia
etmilerdir
2
. rnein Prens Sabahattin mevcut sorunlarn tespiti iin kapsaml ve bilimsel bir
almann yaplmas gerektiini sylemektedir. Bu dncesinde de benimsemi olduu Le Play'n ve
Science Sociale ekolnn etkisi grlmektedir. Bu ekol sosyal yapnn ancak bilimsel bir analiz nda
aklanabileceini savunur. te bunu Trkiye'de ilk yapan kii Prens Sabahattin'dir. Ona gre, sorun
sosyal hayatmzn gszlnden ileri gelmektedir. Sz konusu sorunu zmek iin de bilimsel
analizlere ihtiya vardr. Prens Sabahattin, Science Sociale ile ilgili olarak unlar ifade etmitir:
Korkun ve derin uurumlarla dehete brnen bir gece yolculuunu gl bir projektrle nasl
tehlikesiz bir duruma sokmak mmknse Science Sociale yardmyla da sosyal hayatmzn en belirsiz
ve karanlk sorunlarn aydnlatarak ve aklayarak gelecek yolculuunu ylece gven altna almak
mmkn (Sabahattin, 1965:36).
Toplumsal yaamn bilimsel olarak analiz edilmesi gerektiini belirten Gkalpe gre, halkn
bilinmesi iin cemiyet ilmine ihtiya vardr. lmi tima dil, meslek v.b. ayrlklarndan ileri gelen kt
fikirleri bertaraf ederek, onlarn yerine salam fikirler koyacaktr. timai hastalklar tehis ve tedavi
iin gereken vastalar bu ilim hazrlar (lken,1966:495).
Her iki dnrn bir dier ortak noktalar ise, teorik ve pratik
3
olarak gndelik politik meselelere
kar ilgili olmalar ve bunu akademik almalarnda hissettirmelerdir
4
. Nitekim Prens Sabahattinin
en nemli eserlerinden birisinin adnn Trkiye Nasl Kurtarlabilir olmas olduka manidardr. Ziya
Gkalpin birok eserinde sz edilen meselelere dair tespit ve zm iermektedir. rnein Yeni
Hayat adl eseri, dier birok eserinde olduu gibi lkesinde ortaya kan sorunlarn zm adna
beklentilerini dile getirdii bir eserdir.

2
Osmanl Devletinde, yaanan yenilgilerin nedenleri hep askeri alanda aranm ve bu alann dzeltilmesiyle sorunlarn
ortadan kalkacana inanlm, bu konuda eitli raporlar hazrlatlmtr. Koi Bey'in IV.Murat'a sunduu rapor, Koca
Sekbanba'nn Sultan Mustafa'ya sunduu rapor bunlar arasndadr.
3
rnein Ziya Gkalp, Prens Sabahattine oranla politikada daha grnr ve etkin bir haldedir. rnein Ziya Gkalp, ttihat
ve Terakkide yer alm ve dnceleri ile partiyi ynlendirmitir. Sabahattin de ayn ekilde bir dnem ad geen partide ve
farkl politik oluumlarda yer alm fakat savunduu dnceler nedeniyle gerek partinin ileri gelenleri gerekse partiyi
entelektel adan takviye eden kiilerin ona kar besledikleri olumsuz tutumlar nedeniyle partiden ayrlmtr. rnein
Prens Sabahattin, ttihat ve Terakkinin sk savunucularndan biri olan Hseyin Cahit tarafndan srekli olarak eletirilere
hatta sulamalara maruz braklmtr. yle ki, dnsel olarak Sabahattine yakn olan Ahrar Partisinin, Patrikane ile
anlamalar yaptn iddia ederek Prens Sabahattini ok zor durumda brakmtr (lken,1966:554). Prens Sabahattin bu
saldrlardan dolay kendini srekli olarak savunmak durumunda kalmtr. Sz edilen durum, Prens Sabahattin ve Ziya
Gkalpin, dnceleri itibariyle kar kutuplarda alglandnn bir gstergesi olarak okunabilir.
4
Yeri gelmiken deinelim ki o dnem dnrlerinin birou dolayl veya dorudan bir biimde gndelik politik sorunlarla
olduka ili dl haldedirler. Kurtulu Kayalya gre, yakn dneme kadar entellektellerin adeta kaderi haline gelen ve
Sabahattin ve Gkalpi de ieren sz konusu durum, genel olarak gerek anlamda akademik almalarn yaplmasna mani
olmu, teorik ve pratik adan verimli almalarn yaplmasn geciktirmitir (Kayal,1994:59).

301

Bu ortak yanlarna ramen Prens Sabahattin ve Ziya Gkalp birok konuda birbirinden olduka
farkl hatta birbirinin kart dncelere sahiptirler. Nitekim toplumun bilimsel metodlarla analiz
edilmesi ve deiimin toplumda balamas gerektii konusunda hemfikir olan Sabahattin ve Gkalp,
sz konusu deiimin nasl olacana dair tehisleri ve zm nerileri bakmndan birbirlerinden
keskin bir biimde aylrlar. Sz edilen ayrlkta, takipisi olduklar teorik perspektiflerin etkisi ciddi
bir biimde hissedilmektedir. yle ki, Sabahattin zellikle Le Playin etkisiyle birey merkezli bir
tasarma ve adem-i merkeziyeti bir anlaya sahiptir. Gkalp ise daha ziyade Durkheimci bir
sosyolojinin rn olan kollektivist, dayanmac, toplumcu bir algyla hareket eder. Bu nedenle ad
geen kiilerin grlerinde derin yarlmalar grlr. Bu almada ite bu yarlmalar analiz
edilecektir. Buradan hareketle ilk olarak Sabahattin ve Gkalpin sosyoloji ve toplum kavraylarna
deinilecektir. Doal olarak bu kavraylar, yine bu balk altnda ele alacamz birey-toplum
ilikilerini belirleyecektir. Ardndan ad geen kiilerin eitim, ahlk tasarmlar, iktisat, son olarak
zgrlk, hak ve sorumluluk anlaylarna baklacaktr.
Sabahattin ve Gkalpin Sosyolojik Anlaylar Teorik Perspektif-Yntem Farkllklar
lk olarak Prens Sabahattin ve Ziya Gkalpin benimsedikleri teori ve yntem anlaylarna,
ardndan sz konusu anlaylarn yn verdii toplum kavramsallatrmalarna deinelim. fade edildii
gibi Prens Sabahattin, Science Sociale ekolnden, Frederic Le Playden ve Edmond Deolinsten
etkilenir. Deney, gzleme dayal ve mikro analizi merkeze koyan bir yaklama dayanan sz konusu
sosyal bilim ekol, genel olarak ngiliz empirist gelenein de etkisiyle bireyci bir perspektife sahiptir.
Dolaysyla dedktif metodlar ve buna bal olarak kollektivist bak asn sorgulayan sz konusu
perspektif, kollektivist anlayn tepeden inmeci yaklamlarndan beslenen politik ve bilimsel
tezahrlerine kar kar. nk kollektivist bak alar makrodan hareket ettii iin toplumu
gereki bir analize tabi tutmaz, yapy derinliine kavrayamaz. Nitekim Muzaffer Sencere gre,
Trkiyede bilim alannda arlkl olarak btncl-makro bak asnn benimsenmesi tesadfi
deildir. Sz konusu durum, kollektivist devlet ve toplum tasarmnn dnsel alanda tezahr etmesi
gibi yapsal bir nedenden kaynaklanmaktadr. Bunda da toplumsal yapnn ve devletin merkezi
karakterinin nemli bir pay, bunun gerisinde de bireyci bir zihniyetin, onun da gerisinde zel
mlkiyetin olmamas yatmaktadr. Sencer, Sabahattine atfen unlar ifade etmektedir:
Fikir geliimini geni lde krkleyen, zel girikenlie dayanm etkin bir tarm ve ticaret
hayatnn yokluu, Dou'da soyut ve dedktif bir kafann domasna yol amtr. Bu yzden, gzlem
ve deneye dayanan bilimlerin gelimesi mmkn olmamtr (Sencer, 1965:24).
Science Sociale ekoln ve bireyci perspektifi benimseyen Prens Sabahattin makro ve btnlk
genel geer ifadelerden zenle uzak durmaya alarak, adem-i merkeziyet fikrini salt politik bir
program olarak nermekle kalmam, sz konusu fikri bir metodik ilke olarak benimsemitir. Bunun
sonucu olarak Prens Sabahattin, toplum analizinde makrodan ziyade mikrodan hareket etmeyi tercih
etmi ve yapy oluturan unsurlar mikro lekte tahlil etmeye almtr. Sz konusu durum
Sabahattinin toplum kavrayn da nemli lde etkilemitir.
yle ki Prens Sabahattin, John Lockeun insan doasnn nelii zerine yapt tartmalardan
hareketle, insann toplumsallaabilen bir varlk olduu eklindeki liberal tezi benimsemitir. Bu
demektir ki insan, verili olarak toplumsal deil, belli temel ihtiyalar sonucunda iradi olarak bir araya
gelebilen ve ihtiyac olan kurumlar yaratabilen biridir. Dikkat edilirse bu durum genel olarak, liberal
teorinin kurumlarn iradi olduu ynndeki teorik bir ynelimi barndrr. O halde toplum, verili,
olarak ezeli ebedi, deeri ve varl kendinden menkul olan, onu oluturanlarn stnde bir deere
sahip bir birlik deil tarihsel bir kurgudur. Toplum, bireyin varlk nedeni deil, insanlarn zel bir
biraradaln temsil eden bir oluumdur. Buna gre, tek ballnda anlaml olan birey z, kurumlar
ve toplum ilinektir. Bu demektir ki toplum, kayna birey olan, bireyin iradesinin, dier bireylerle
yapt szlemenin sonucu, kurgulanm bir birliktir. Kurgu olmas nedeni ile sorgulanabilen, teorik
olarak krlgan bir birliktir. Hatta baz durumlarda birey iin bir tehdit hali dahi olabilir. Prens
Sabahattin, sz edilen kavraytan hareketle, toplumun bireyler st bir konumda algland yapdan
bireyci bir yapya gemenin gereklilii zerinde durmutur. Bunun iin ncelikle Osmanl toplumunun
yapsal haritasn karmay hedeflemitir. Konu ile ilgili olarak De Molinsin toplum tiplerine
bavurmutur.

302

De Molins, genel olarak toplumcu-kamucu toplum ayrmn yapm ve Bat toplumunun dou
toplum karsndaki gelimesinin ve ilerlemesini iki toplumun sahip olduu zelliklere balamtr.
Gzlem ve deneye dayal bireyci toplumlarn daima ileri olduklarn, btnc toplumlarn daima geri
kaldklarn belirtmiir. De Molinse gre, Anglo-Sakson toplumlar bireycidir ve zel mlkiyetin ne
kt toplumlardr. Asya, Gney Afrika, Dou Avrupann byk bir ksm ve Rusyada grlen
kolektivist toplumlar ise aile ii toprak mlkiyetine ve bu topraklarn belli periyotlarla datmna
dayanr. nsanlar sz konusu aile ve devlet gibi yaplarn yardmna muhta olacak ekilde
yetitirilirler (De Molins, 1982:259-260).
Sz konusu snflamadan hareketle Prens Sabahattin, btnc yaplarn ynetim hayat n
(hayat- umumiyeyi) zel hayata (hayat- hususiyeye) stn tuttuklarn, btnc yapnn kendine bal
olanlar retimden ok tketime srklediini, bu yzden sosyal yetenek ve kiiliin gelimesine
engel olduunu, bu yap iindeki insanlarn, sosyal esenlik ve zgrlklerini hep genel yollardan
beklediklerini, btnc yapnn daha bata duruk daha sonra gerilemi ve gittike rm bir ahlk
ortaya kardn, zel hayat ynetim hayatnn gzcl ve basks altnda bulundurduunu
savunmutur. Bireyci yapnn ise kiisel girikenlikle (teebbs-i ahsi) etkin bir retim dourarak
sosyal yetenein tam bir ekilde gelimesini hazrladn; dayanaklarn kendi kendilerinde bulan
bamsz ve stn kiilerden kurulu etkin bir toplum yarattn sylemitir. Bu ekilde iki ayr
toplumsal yap iindeki insanlar iki ayr insanlk olarak tanmlam; btnc yapdakileri duruk
insanlk, bireyci yapdakileri etkin insanlk olarak grmtr (Sabahattin,1965:37-47).
Prens Sabahattine gre, Osmanly temsil eden btncl yap, yaamn her alanna nfuz ederek
birok noktada etkisini gstermektedir. rnein sz konusu yap, zel giriimcilik ruhunu ldrd
iin, iktisadi alanda devletin mutlak hkimiyeti ile sonulanan bir dzen retmektedir. Dier yandan
iktisadi adan emein anlamnn yerlememesi nedeniyle, devlete baml ve her eyi devletten
bekleyen silik kiilikler olumaktadr. Bunun siyasetteki karl, ister mutlakiyet, ister merutiyet,
isterse cumhuriyet olsun, sonu hep ayndr; siyasal zorbalk ve sosyal yoksulluklardr (Sabahattin,
1965:23). Btn bunlardan hareketle Sabahattin, devlete her alanda bamlln en aza indirildii bir
yapy arzulamakta bata iktisadi alanda olmak zere bir zihniyet deiikliini zorunlu grmektedir.
Adem-i merkeziyetilik (yani yerinden ynetim) dncesini gerek politik gerek iktisadi gerekse
gndelik yaamn merkezine yerletirmeye almaktadr.
Ziya Gkalp, Fransz sosyolojisinin etkisindeki lm-i tima (toplum bilimi) ekolne sadk bir
porte izmektedir. Temelde pozitivizmin temel tezlerini paylaan ve k noktas ve benimsedii
entelektel perspektifin politik izgisini de belirleyen bu ekoln nde gelen temsilcilerinden Emile
Durkheime gre, bir toplumsal problemi ancak ona sebebiyet veren toplumsal unsurlardan hareket
ederek zebiliriz. Bu demektir ki toplum, onu oluturanlarn stnde bir anlam ve ruha sahiptir.
Topluma vurgu yapan, bireye ancak toplum iinde yer tanyan bu yaklamda insan toplumsal bir
varlk halini alr. Kollektivist bir perspektife, btncl bir kavraya dayanan bu bak as, devrime,
anariye, anariye yol aabilme potansiyeli yksek olarak grd bireye ve bireyci politik
ideolojilere kardr. Zaten k noktas itibariyle, Avrupada ortaya kan toplumsal savalar,
devrimi sonlandrmak ve ortaya kan toplumsal sorunlar zmek gibi amalardan hareket eden ve
gerisinde projeci toplum inas ve toplumsal mhendisliin izlerini tayan sz konusu yaklam, bu
ynyle bilime yarar ve yararclk ekseninde yaklamtr (en,2011:2-3). Sz konusu yararc yn
Gkalpte u ekilde karlk bulur; sosyoloji ilminin grevi, ite yukarda rneklerini grdmz
toplum iinde tabii olmayan bu sava durumlarn toplumsal bara dntrmektir (Gkalp,
2007:33).
Durkheimn etkili olduu bu perspektifte toplum z konumunda iken kii ilinekdir. Toplum
tesadfi deil, insan varla getirendir. Onu oluturanlarn stnde ve ona anlam veren bir birlik
tarzdr. Bir geisttr. Sadece birletiren bir ruh deil, kii varlnn nedenidir. Sz edilen anlaytan
hareket eden Gkalpin dncesinde, kii kendini ancak toplumsallkta bulur. Yani insan, toplumsal
birliktelie katk veren ynleriyle ele alnr. Nitekim Gkalpe gre,
bir millet tehlikede olduu zaman onu fertler kurtarmaz. Millet kendi kendinin kurtarc olur. O
dakikada, fertlerin insanst bir ruhla bylenmi olduunu, insanlarn isteklerinin ortadan kalktn,
genel iradenin nefislerin birlii olup ktn gryoruz (Gkalp,2007:53).

303

Akademik yaamnn ilk dnemlerinde Gabriel Tardenin etkisinde olan fakat zellikle Yeni
Mecmua adl eserinde Durkheimci kiilii beliren Gkalp, o andan itibaren bireylik ve kiilik
sorununu entelektel hareket noktas olarak ele almaya balar. Ona gre bireylik biyolojik
hayatmzn, kiilik toplumsal hayatmzn ifadesidir. nsan btn yksekliini kiilik yoluyla kazanr.
Bireyciliin gl olduu yerde idealler lr, anari doar. Durkheimin de etkisiyle u dnceye
ular: Yaanan toplumsal buhrannn kayna bireydir. Kiilik toplumun aynasdr. Toplumda i
blm yokken ve kolektif vicdandan ibaretken aksedi farkl, i blm ve tabakalama varken
bakadr. Birincisi mekanik dayanma (ferdi kiilik), ikincisi organik dayanmadr (toplumsal
kiilik). Ksacas Ziya Gkalp iin, insan toplumsal bir varlktr (lken, 1966: 529).
Bu ereveden hareket eden Gkalpe gre zellikle teorik ve politik olarak kavramsallatrlan
birey ii bo bir kavramdr. nk ifade edildii gibi ona kiiliini veren toplumdur. Toplum ruh,
bilin birliidir. Bu dnceden hareket eden Gkalp, bireyin toplumsal bir kategoriye sokulmas
gerektiini dnr. Aksi durumda toplumsal dzeni tehdit edebileceine inanr. nk birey toplum
iin ayrm ilkesi, birlii paralama potansiyelini tayan bir unsurdur. Gkalpin bireyi iine
yerletirdii kategori millettir. Gkalp konu ile ilgili olarak unlar diler getirir:
Fertilere gre, millet, bir adamn kendisini iinde sayd herhangi bir toplumdur. Ama kii
kendi milletini kafasna gre deitiremez. nk kii bir milletin iine doar ve o milletin
zelliklerini eitim yoluyla renir ve onu benimser. Bundan dolay o kii ancak iine doduu
milletinde mutlu olabilir. Yani kendi milletini deitirmesi mmkn deildir (Gkalp, 1986:25).
Buradan da anlalaca zere Gkalp topluma st bir deer bier. nk ona gre toplum, kiinin
kendisini adayaca st bir benliktir ve bir kii ancak toplum iin yaptklar orannda deer ve anlam
bulur. Toplum, bir kiinin uruna hayatn feda edebilecei bir mefkre yani lkdr. Ksacas insana
varln ve varlk tarzn kazandran toplumdur. O halde toplumsal yapnn glendirilmesi Ziya
Gkalp iin beklenen ve gerekli bir durum olmaktadr. Hatta Gkalpin penceresinden bakldnda,
politik, iktisadi ve kltrel olarak dalmaktan kurtulmann yegane yollarndan birisi, toplumsal bir
hamle yapmaktan ve toplumsal dayanmay glendirmekten gemektedir.
Gkalp, Durkheimin da etkisiyle dayanmaya (solidarizme) zel bir vurgu yapar. Bunun nedeni,
Osmanlnn dalmasna kendi deneyimi ile ahit olmas ve bunu durduracak olan tedbirlerin
Sabahattin gibi bireycilikte deil, tam da dalmann nedeni olan ve gerek iktisaden gerekse politik
alanda kendisini gsteren bu bireyci durutur. nk ona gre, iktisadi bireycilik Osmanl
ekonomisini kertmitir. Politik olarak da herkesin kendi etnik veya iktisadi karn dnmesine
yola am ve mparatorluktan ayrlklar olarak kendisini gstermitir. Yeri gelmiken sylemekte
yarar var ki ilk dnemlerde Osmanlc bir portre izen Gkalpe gre, eitli unsurlardan mrekkep
ve Mslmanlktan kuvvetini alan Osmanl milleti, tpk bir Amerikan milleti gibi gerek olabilir
Osmanllar artk Trk deildir. Osmanlca da Trkenin stnde bir dildir (lken, 1966:493;495).
Fakat Gkalp, zellikle I.Dnya Savandan sonra ideolojik konumunu yeniden gzden geirmi ve
Osmanlc ve slmc dncelerini tashih ederek dayanma kavramna arlk vermi ve onu milli
bir ierikle donatmtr
5
. te bu safhada Trk ve mer Seyfettin ve Ali Cenap Yntemin etkisiyle
Trkelemi Trkeyi, baka bir ifadeyle z Trkeyi savunan Trk Gkalp ortaya kmtr.
Lisan ve Sanat adl iirlerindeki u ifadeleri konuyu rneklendirmektedir:
Uydurma sz yapmaynz,

5
unu da hemen belirtelim ki Gkalpn dncelerini dnemsel okumann onu daha salkl ve doru kavramak iin gerekli
olduunu dnmekteyim. nk deiik zamanlarda deiik dncelerle karmzda duran bir Gkalp vardr. Dolaysyla
tarihsiz bir okuma Gkalpi yekpare ve tek ynl dnr yapar. Bu da Gkalpte kim ne ararsa onu bulmasna yol aar.
Nitekim erken dnem Gkalpi okuyanlar onun Osmanlc tarafnn ebedi olduu algsna kaplrlar. Evet, erken dnem
Gkalp Osmanlc bir gre sahiptir. Fakat Gkalpin zellikle ttihat Terakkinin Kongresine katlmas ile birlikte
dncelerinde nemli deimeler yaanmtr. Sz edilen deiikliklere I.Dnya Savanda yaanan deneyimler de etki
etmitir. Ad geen savata, Osmanlnn rnein halifelik gibi bir silahn elinde bulunmasnn ie yarayaca beklentisi
Araplarn Osmanlya kar ayaklanmas ile birlikte nemli bir darbe almtr. Dier taraftan gayr-i Mslim tebann
Osmanldan bamszlklarn kazanmak yoluyla bir bir ayrlmalar da Gkalpin dncelerinin deiiminde rol oynamtr.
Sz edilen yllarda Gkalpte slamclk etkisi azalm, Trklk etkisi arlk kazanmtr. Hatta o kadar ileri gitmitir ki
Trklerle ilgili olarak unlar sylemitir: Alman filozofu Nietzschenin hayal ettii st insanlar Trklerdir. Trkler her
asn insanlardr. Bundan dolay yeni hayat btn genliklerin anas olan Trklkten doacaktr (lken, 1966:502).

304

Yapma yola sapmaynz
Trkelemi Trkedir;
Eski kke tapmaynz.

Arapaya meyletme
rana da hi gitme;

Aruz sizin olsun, hece bizimdir.
Halkn syledii Trke bizimdir.
(Gkalp, 1995:23;25).
Gkalpin dilde gsterdii bu hassasiyet millilik dncesi ekseninde genilemeye urayarak
onun dier eitim, iktisat ve dier alanlardaki grlerini belirlemitir.
Eitime Baklar
Prens Sabahattin, Osmanl mparatorluunun bir duraklama ve k dnemine girmesinin
balca nedeninin yukarda da ifade edildii gibi merkezi ve btnc yap olduunu iddia etmitir.
yle ki Sabahattine gre, devletin yaamn tm alanlar zerindeki kontrol ve uygulad eitim
sistemi ncelikle birey merkezli bir zihniyetin geliimini engellemitir. Sabahattin konu ile ilgili
olarak unlar dile getirmitir:
Halkn ocuklarna verdii terbiye onlarda teebbs ve hrriyet ruhu yerine, tam tersi
geleneklerine esareti pekitiriyor. Bu manevi intihar, okullarmzda bir terbiye sistemi olarak devam
edip gidiyor. Hkmetin tek gayesi ise ahsiyeti bodurmak ve bir dknler nesli yetitirmek (Prens
Sabahattin, 1999:44).
kinci olarak bahsedilen eitim Sabahattine gre, iktisadi adan giriimcilik ruhunun olumasnn
nnde set oluturmutur. Bu da kiilerin i bulma imknn tamamen devlette arayan bir kalp
dncenin olumasna yol amtr
6
. Bireycilik dncesinin yeermedii bir ortamda zel
giriimciliin ve kurumsallam bir piyasann yokluu, memurluun tek are olarak grlmesine
vesile olmutur. Prens Sabahattin ite bu noktada, kollektivist yapnn eitim sisteminin memur
yetitirmek olduunu ileri srmektedir. Ona gre memur, zmleme fikri ve girikenlik, bamszlk
ve sorumluluk duygusu gibi niteliklere sahip deildir. Aksine rutin bir yaama ve alkanlklarn yn
verdii faaliyetsizlik ruhuna sahiptir (Sabahattin, 1965:56). Dahas memurlar sz edilen atl zihniyeti
topluma da empoze ederler
7
.
Hastalkl bir zihniyet olarak tanmlad memur tipinin sosyal yapnn gelimesi nndeki en ciddi
sorunlardan biri olduunu ileri sren Sabahattin, merkeziyeti yapnn gerek dnsel dzeyde gerekse
politik ve toplumsal yapda yol at sorunlar ortadan kaldrmak adna, Anglo-Sakson toplumlarda
olduu gibi teebbs- ahsi dncesinin gelitirilmesini ieren bir eitim nerir. Bu eitim

6
Devlet kaps kavram sz edilen durumu ok iyi anlatmaktadr. Sabahattinin iaret ettii yapda devlet, byk bir
grnr g olarak insanlarn zihinlerinde yer edinmektedir. Gcn salt kavramsal olarak deil iktisadi ve politik olarak
srekli retmektedir. Nitekim sosyal alanda gsz olan kiiler devlete yaknlatklar oranda kendilerini daha gl
hissetmektedirler. rnein devlet memuru olmak, asker olmak, bir kii iin o gten pay almak anlamna gelmektedir. Sz
edilen kii, zerinde tad kimlik veya niforma ile hem devletin dokunulmazlk zrhn kuanmakta hem de toplumda
mthi bir prestij salamaktadr.
7
Devletin gcn brokratik adan srekli reten sz konusu durum en iyi olarak memur tipinde ve amir-memur ilikisinde
kendisini gstermektedir. Memur risk almay sevmeyen, edindii gvence ile almay deil vakit geirmeyi dnen,
olaylara farkl bak as olmayan, bildii dnyann dnda bir dnyay tahayyl edemeyen kiidir. stlerine kar olduka
itaatkr fakat astlarna kar olduka otoriter olan bu kiiler, adeta merkeziyeti otoriter zihniyetin kltrel retimini
stlenmektedirler. Nitekim Sabahattinin tezlerinden hareket eden erif Mardin, brokratik otoriteyi ve bu dzeni srtlayan
memurlar takmnn genelde, statkocu, yenilik kart, rahatna dkn kiiler olan sz konusu memur zmresinin bilin
yaplarn da topluma alayarak, bunun toplumda kk salmasna yol atn ileri srmtr (Mardin,1992:292).

305

temelde, bireylerin kendi ayaklar zerinde durmay reten bir programa dayanr. Sabahattinin
eitim anlay, benimsemi olduu ekoln genel tezlerine uygun bir biimde, tpk bilim anlaynda
olduu gibi deney ve gzlemi ne karr. Yani deney ve gzlem sadece bilimsel bilginin elde
edilmesinde kullanlan bir safha deil, kiinin hayat renme konusunda da bavurduu deneyimin de
ad olan deneyimleyerek renmek, renmeyi renmektir. Dolaysyla onun nerdii eitim pratiktir
ve yaamn iinden szlerek gelir. nsanlar da ihtiyaca uygun bir biimde iktisadi alanda (sanayide,
tarmda) aktif rol alr ve uygulamalar yaparak renirler. Sz konusu eitimde kiisel yetenek ve
etkinlikler n plana geer. Bunun sonucunda bir kii hem hayat tm glkleriyle renir hem de
bunun salad gvenle sorumluluk ve giriimcilik ruhuna sahip olur. Sz konusu eitim,
yetitirilecek olan bireylerin zgr olmalarnn yolunu aar ve kendi kararlarn alabilmelerini
kolaylatrr. Dolaysyla Prens Sabahattin, eitimi, birey olarak grd insann varlk sorunu ile
ilikilendirir. Konu ile ilgili olarak unlar dile getirir:
Btncl yapda varlk sorunu; alma, mlk, aile ya da oymak, parti veya devlete dayanarak
zmlenmek istenir. Bireyci yaplardaysa birey, varlk sorununu, daha dorusu, yaama glklerini,
kendi gc ve zel giriimine dayanmakla zmeye alr. Btnclerde zel ve ynetimsel hayatla
ilgili kurumlar, bireylerin duruluk ve beceriksizliini zorlamak ve gidermek amacn izliyor ve
sonunda bu duruluk ve beceriksizlii korumu ve devam ettirmi oluyor (Sabahatin, 1965:43).
Prens Sabahattin iin eitim hem sorunlu! toplumsal yapnn deiimi hem de Batllamann isel
olarak yakalanmasnn anahtar konumundadr. Bu noktada ona gre, eitim gerek devlet hkimiyetini
minimize edecek ekilde makro gerekse zel hayatn deimesini hedeflemesi bakmndan mikro
deiimlerin hem nedeni hem de sonucu olmaldr. Nitekim Sabahattin, Trkiyenin dou sosyal
tipinden Bat sosyal tipine gemedike yeni bir siyasi devrimin imknsz olduunu, siyasi devrimin
sosyal devrime ve sosyal yap deiikliine bal olduunu, bunun da eitim sayesinde
canlanabileceini savunuyordu.
Ziya Gkalpin eitim konusundaki grlerinde temelde kollektivist ve milli eilimler gze
arpar. Gkalp, Osmanl dneminde yozlaan medreselerin ve tekkelerin dzeltilmesi gibi fikirleri
savunmakla birlikte, eitimin geleneksel deerlerden uzaklamasna pek yanamamtr. Gkalpin,
eitimle ilgili olarak toplumun yetien kuaa fikir ve duygularn aktarmas eklindeki tanmndan
da anlalaca zere, konu ile ilgili grleri teorik esin kayna olan Durheimn grlerinden farkl
deildir. Gkalp, eitimin esas amacn, kiilerin toplum yarar iin yetitirilmek olduunu
sylemektedir. nk ona gre, asl nemli olan toplumun karlardr. Bir kii ancak ahlk, dini
duygu ve kltrn zmsedii takdirde gl bir ahsiyet haline gelir. Gkalp, yaad dnemde
mevcut haliyle eitimin karakterli, tutarl ve ahlki insanlar yetitirmedii grn dile getirir. Bunun
nedeni olarak geleneksel deerlerle ada deerlerin harmanlanmamasn gsterir. Bu erevede
toplumsal evre olarak tanmlad geleneksel deerler ile kozmik evre olarak tanmlad evrenin
uyumlu birlikteliinin nemine iaret eder (Gkalp, 1976: 12-23).
Gkalpin Trklemek, slmlamak ve Muasrlamak eklinde formlasyonu, eitim anlayna da
yansmaktadr. Buna gre, bu eitim (Trk, ada ve slm terbiyesi) birbirine yardmc,
birbirlerini tamamlayc ve yol gsterici olmaldr (Gkalp,2007:50). Gkalp sz konusu damarn
da kendisini hissettirdii bir eitim programn nerir: lki, milli dil ve edebiyat, tarihin verildii;
ikincisi, Kuran- Kerim gibi din dersleri ve slm tarihi ile slm dillerinin ilendii; son olarak da
matematik, fizik gibi evrensel ada doa bilimlerinin retildii bir mfredat. Tam bu noktada
Gkalpin, yerel-evrensel kavramlarn ayrarak onlara muhafazakr bir anlam yklediine tank
olmaktayz. yle ki bir yandan yerelin yani gelenein deerlerine vurgu yapmak ve bunlar milli,
ahlki bir yapnn temel zemini olarak grmek, dier yandan evrensel deerler olarak tanmlad
bilim ve teknii gelimiliin lt olarak saymak fakat onlar kltrel ieriinden ayklayarak
benimsemek. Ona gre, Trk milletinin glenmesi iin Batnn teknolojisi kullanmas ve onu
kendisinin bir paras haline getirmesi arttr. Fakat ayn zamanda mensubu olduu toplumun manevi
deerleri olan (dini, kltrel ve ahlki) unsurlarla da bezenmesi arttr (Gkalp,1992:32). Bu noktada
hars ve medeniyet ayrmn yapan Gkalp, Bat ile ilikisinde ayklayc bir tutum kazanr. Ona gre,

306

hars milli olduu halde, medeniyet beynelmileldir. Hars, yalnzca bir milletin dini, ahlki, hukuki,
muakelevi, bedii, iktisadi ve fenni hayatlarnn ahenkdar bir mecmuasdr. Medeniyetse, ayn
(mamure)ye dahil birok milletlerin itimai hayatlarnn mterek mecmuudur (Gkalp,1976:25).
Yeri gelmiken ifade etmek gerekir ki Gkalpin yapt sz konusu ayrm, kendisinden sonra
gelen zellikle muhafazakr ve milliyeti kesimler tarafndan hem entelektel esin kayna hem de
politik projelere yn veren bir miras olarak ele alnm ve kullanlmtr.
Ahlk Anlaylar
Prens Sabahattine gre ahlk, iinde bulunduu yap ile irtibatl bir konudur. Yani ahlk yaps
toplumlarn genel sosyal yaps tarafndan etkilenir. Bunun da gerisinde sz edilen sosyal yaplarn
dayand merkezi veya bireysel dnya gr yer alr.
Ahlk da yapnn trne gre ya geliir ya da geriler. Gevek bir retim yznden bireyin
dayanak noktasn kendinde bulmasna engel olan, bunu ister istemez, aile, topluluk, hkmet gibi
genel yollarda aratan ve bu yzden onlar her hakszla, her bayala katlanmak zorunda brakan
btncl yaplar, daha balangta duruk, daha sonra gerilemi ve gittike rm bir ahlk ortaya
kard halde; etkin ve durmadan artan bir retimle bireye biricik dayana kendisinde bulduran, bu
yolla giriken ve bamsz kiilikler yaratan bireyci yaplar; salam, gelimi ve bir o kadar da
ycelmi vicdanlar yaratr (Sabahattin,1965:41).
Prens Sabahattine gre ahlkn kayna bireydir. Bireyin iradesi de ahlkn taycsdr. Ahlk
tasarmnn erevesini liberal ilkelerin belirledii Prens Sabahattinde zgrlk dncesi de ahlka
elik eder. yle ki, kendi dnyas hakknda tasarrufta bulunan ve dierleri ile olan ilikisinde zgr
iradesini devreye sokan bir kii, davranlarndan birincil derecede kendisi sorumludur. Bu durumda
iradesini bireyin zerinde tanmlayan toplumun kollektif ahlk, yani mahalle, topluluk, ulus ahlk
kendi bana yeterli deildir. Bunun nedeni sz konusu ahlk modellerinin bireysellii ve zgrl
ldrmesi ve bu tarz ahlkta zgr dncenin kaybolmasdr. nk bu ahlk, bireyin kendi
dncesini ve ahlkn dierleriyle tanmlad iin baskc bir ahlktr. Bu nedenle bireyin
kollektivitenin iinde kaybolduu bu yap ahlkta korkuyu da beraberinde getirir. Korkunun yn
verdii ahlk kendisi iin deerli deildir
8
. Ona gre, bu sosyal yapda birey, geimini, ynetim
erkini ele geirmede arayarak bamszlktan yoksun kalr. Mevkilerin ele geirilmesi yolunda
ekimeler ve ahlk dknl geni lde yaygnlar (Sabahattin, 1965:56). Sz edilen nokta
memur tipinde kendisini gsterir. Onun baknda memur, liyakatn olmad bir yapda kayrma ile bir
yer edindii iin kayrmay renir. almadan kazanmay, salad rahatln devamn ne pahasna
olursa olsun srdrmek ister. Sabahattine gre,
ocukluumuzdan beri anladmz terbiye sonucu kazanmadan yaamak, almadan
zenginlemek istiyor; dolaysyla hkmet memurluuna gz dikiyoruz. Gereinden yz kat fazla
memuru olan hkmete atmak iin de tek are liyakat deil himayedir (Sabahattin,1999:42).

8
Selahattin Hilav, (biraz oryantalist dozla yaklamasna karn) kollektivist bir btnle sahip Douda ahlka yn veren
temel ilkenin vicdan deil korku olduunu ileri srmekte, bunun da birok ahlki sorunlara yol atn belirtmektedir.
Hilava gre bu yaplarda, gerek anlamda birey olmad iin iradesini tzsel bir gerek olarak tanmayacak ve
tantamayacaktr (kabul ettiremeyecektir). Despotluk ve onun duygu ve heyecan alanndaki tabann oluturan korkunun
kaynaklardr bunlar. Douda insan teki, iradesinin irade olarak kabullenilmesinin deil, isteinin nesnesini her ne olursa
olsun elde etme peindedir. Burada, dolaymdan (iradelerin karlkl olarak kabullenilmesi demek olan yasadan) gemek;
onunla dolaymlanmak diye bir ey yok; bir kr d ve keyfilik iinde herkesin her istediini elde etme sava sz konusu
(gc yeten yetene deyiminde belirtildii gibi). Bu da, korkunun ve onunla birlikte kanlmaz bir biimde ortaya kan
ikiyzlln, gizli kapakl i evirmenin, ak gzlln, kaytarmacln, yle olmad halde yleymi gibi grnmenin,
yalann, vnmenin, aldatmann temel kategoriler olarak yaama egemen olmasna, genellik kazanmasna yol aacaktr. Bu
durumda, bir i ahlkszln, vicdann, toplumsal ahlkn bireyi belirlemesi deil, cezalandrlma korkusu ve cezay atlatma
umudu sz konusudur; temel psikolojik gdlenimlerdir bunlar (Hilav,1983:36-37). Aileye, devlete hem maddi ve manevi
olarak bal olan kii, otoriter zihniyetin de etkisiyle, kendi pozisyonunu ve karlarn kaybetmemek iin, gerek
dncesinden farkl bir tutum kazanabilir. rnein bir memur iyerinde durumunu ktye drmemek adna inandnn
tersine davranabilir. Bu da o kiiyi korkak ve ahlki bakmdan zaafa drr. nk davranlarna korku elik eder. ini
kaybetme korkusu, pozisyonunu kaybetme korkusu nedeniyle, iki farkl gr ayn anda zihninde tayan bir kii, izofren
ve riyakar bir kimlie brnebilir.

307

Risk almay asla sevmeyen yaamn ve geleceini bakasna emanet eden memur zihniyetinin
genileyerek toplumda bir davran kalb haline gelmesi, Sabahattine gre ciddi bir ahlki sorunu da
beraberinde getirir. Aktr ki, bugnk sefaletimiz kelimenin tam anlamyla terbiyemizin
rklnden ileri geliyor (Sabahattin 1999:43).
Gkalp ise, Durkheimin etkisiyle yalnz sosyal ahlk gerek ahlk olarak ele alr. Durkheime
gre ahlki kurallar igdlerden kmamtr. Ahlki vazifelerin gayeleri fertler deil, zmrelerdir
(Gkalp, 1976:164). Onlar bize ykleyen sosyal yaantmzdr. Gkalp de buradan hareketle, kural,
dev veya iyiliklerin nasl tanmlanacan cemiyetin ve cemiyet vicdannn gsterdiini ileri srer.
Dolaysyla Ziya Gkalp iin sosyal ahlk nem kazanr. Onun iin ahlkn kayna da amac da
insann mensubu olduu sosyal yapdr. Ona gre birey ahlk hem gvenilmez hem de tek bana
anlam ifade etmez. Hatta farkl toplumlarn farkl ahlki deerleri olabilir. Yine Durkheimn etkisiyle
unlar syler; bir sosyal tipin ahlk yalnz kendisi iin normal dierleri iin marazidir. rnein
balklar iin solunga normal, memeliler iin anormaldir. Kan davas airet iin normal millet iin
marazidir (lken,1966:509). Gkalp, grld zere bata ahlk tasarmlar olmak zere bir
toplumun baka bir toplumdan farkl olduunu ve zellikle kltrel adan kendine has nitelikleri
barndrabileceini ifade eder. Bu nokta bir toplumun harsnn yani kltrnn kendine zel ve dier
kltrlere havale edilemeyecek ynleri olduuna iaret eder. Zaten Gkalpin hars ve medeniyet
ayrmnda ihtiva edilen bu bak as, evrensel olarak tanmlad eyleri teknik olarak grmesine yol
amtr. Ona gre sz edilen ayrmdan hareketle, bir baka toplumdan kltr deil, teknik transfer
edil(melid)ir eklindeki bak as, zellikle muhafazakr evrelerde hala yaygn biimde kabul
grmektedir. Ksacas Gkalp iin ahlkn gayesi fert deil sosyal yaamdr. Sosyal yaam olmasa
insan hayvandan farkszdr. nsan insan yapan sosyal yaama dair beslenen grevler ve sorumluluklar
ahlkn erevesini belirler.
Gkalpe gre, toplumda ahlkn iki manzaras vardr: 1.Toplumsal deerlerin canl olduu ahlk,
2.Deerlerin zayflad, itaatin korkudan doduu ahlk. Gkalp'e gre, asl ahlk birincisidir. Kii
ahlk, i blm ve tabakalama iinde her ferdin kendi mesleine, tabakasna gre ald zel
ahlktr. Toplum modernletii oranda kiisel ahlk kurulur. lkellerde sadece sosyal ahlk vardr.
Gkalp, ahlk milli ereve dahilinde tanmlar. Ona gre, vatan milli kltr dediimiz eydir ve
zerinde oturduumuz toprak onun ancak kabndan ibarettir ve o kap olduu iindir ki mukaddestir. O
halde vatani ahlk, milli mefkrelerden, milli vazifelerden oluan bir ahlktr (Gkalp,1992: 84).
Buradan hareketle Gkalp, bir kiinin bir davran sergilerken, her eyden nce yani kiiyi balayan
davrann toplum kaynakl olduunu, bu nedenle de topluma kar sorumlu olduunu hatrda tutmas
gerektiini ve davrann olas kt sonularnn da ncelikle kendisi iin deil toplum iin risk
oluturacan dnmesi ileri srer.
Ekonomiye Yaklamlar
Prens Sabahattinin ekonomiye yaklam birey merkezlidir. Yani bireysel giriimcilii baz alan
liberal
9
bir n kabulden yola kar. Buna gre herkes kendi karnn ve iyisinin peinde koar ki bu
aslnda toplamda dier insanlarn kar ve iyisi demektir. O halde bireysel iyi onlarn bir araya
gelmeleriyle olu(turul)an toplum iin de (genel) bir iyiyi tekil eder. ktisadi yapnn nemli bir
ayan teebbs-i ahsi olarak gren Sabahattin, gelimi toplumlarn gelimiliinin nedenini buna
balar. Prens Sabahattine gre birey, yaamdan beklentilerini karlamak iin bir kuruma balanmak
yerine, kiisel retimde bulunarak devlete olan bamllklarn en aza indirmelidir. Prens Sabahattin
doru bir iktisadi yap iin teebbs-i ahsiyi, onun iin de mlk edinme zgrln adeta bir koul
olarak grr. Ona gre, mlk edinmedeki gvenlik, almann gcn ve dzenini, toplumun

9
Liberalizmin iktisat anlaynda serbest piyasa ve zel giriimcilik gibi iki nemli urak vardr. Sz konusu uraklarn biri
psikolojik dieri rasyonel olmak zere iki nedeni vardr. Psikolojik adan bakldnda, liberal iktisadn tezi udur; hi kimse
bakasnn kar iin almaz. Dolaysyla bireylerin kendi karlar zerine temellenen bir iktisadi projeye itibar edilir.
kincisi rasyoneldir; bir kii eer kendi kar peinde koarsa iktisadi alanda rasyonel davranr. Yani en az maliyetle en fazla
retimi ve kr hedefler. Bu hedef, bir reticinin hem daha ucuz rn retmesine hem de o rn ucuz satmasna yol aar. Bu
ayn zamanda sz konusu reticinin, rakiplerinde ayn duygunun olduunu bilmesinden kaynakl srekli bir motivasyona
sahip olmasna vesile olur. Dolaysyla verimli bir iktisat iin bu arttr. Dier taraftan bu sayede ekonomi (srekli) canl bir
halde olacaktr.

308

salamln gsterir. Bu ise lkemizde hi yoktur (Sabahattin, 1965:52). Sabahattin ortak
mlkiyetten zel mlkiyete gemenin nemine her defasnda deinir.
Teebbs-i ahsinin yan sra adem-i merkeziyetilik konusunu da ekonominin nemli aya olarak
grr. nk her an farkl ihtiyalar ve tedbirler gerektiren iktisadi olaylar, hzl karar
mekanizmalarn da gerektirir. Yani canl bir sre canl bir ynetimi art koar.
Adem-i Merkeziyet ise, sadece Mebuslar Meclisi vastasyla stanbulda deil, fakat vilayetler
genel meclisleri ile vilayetlerin her tarafnda milli kontrol kkletirecektir. Ayrca Osmanllar,
Osmanl Devletine kalpten balayacak milli ticaretimize srekli genilik vererek da kar birlikte
hareket etmeyi gerektirecek ve bu sayede kavmiyet rekabetlerini sndrmeye kuvvetli bir vasta tekil
edecektir (Sabahattin,1999:78).
Muzaffer Sencere gre Prens Sabahattin, ynetim hayatnn dzenlenmesinde; merkezciliin
snrlandrlmasn, blgesel ynetimin, retim hayatnda baar kazanm yetkili ve sorumlu kiilerden
kurulacak yereysel hkmetlere braklmasn ngrmektedir (Sencer, 1965:25). Sabahattinin adem-i
merkeziyeti kavramnn toplumda art olduuna dair sunduu, bir sorun ancak sorunun ortaya kt
yerde, onu yaayanlarca bilinebilir ve zlebilir eklindeki genel gerekesi burada da kamza kar.
Sabahattine gre, Selanikte ve Yemende yaayanlarn sorununu stanbuldaki memurlar
bilinemez. Sabahattin konu ile ilgili olarak aadaki anektodu ibret alnmas gereken bir olay olarak
anlatr.
Bir gn, birok meziyetlerle kendini ispatlam devlet adamlarmzdan biri, bolu Sanca
mutasarrf iken saatlik bir yolu yaptrmak iin alt sene uratktan sonra, sonuta ii takip
etmekten vazgemek zorunda kaldn anlatyordu. Bu sre zarfnda aresiz halkn ektii skntlar
dnn Geende Manastra yaptm seyahat esnasnda Manastr-lbasan arasndaki yolun yirmi
be senedir tamamlanmam olduunu rendim (Sabahattin, 1999:37).
Buradan hareketle Sabahattine gre adem-i merkeziyeti
10
bir sistemde az maliyetle ok rn elde
edilir. Prens Sabahattine gre bu anlayn anti tezi merkeziyeti ve kollektif bir baktr ki, sz
edilen bak korumac (paternalist) yaps iktisadi adan hantal bir yap oluturur. nk bu yapda
ok masrafla az i ortaya kar. O halde devlet, brokrasi ve merkezi iktisat olarak somutlaan bu yap,
adem-i merkeziyetiliin, teebbs-i ahsinin (zel giriimciliin) nnde ciddi bir engeldir. Dahas bu
yap mlkiyetin ihlali ve zel hayatn ihlali anlamna gelir. Dolaysyla Sabahattin, devletin ekonomiye
mdahale etmemesi gerektiini savunur.
Gkalpte daha nce ifade edildii ekliyle, toplum ve toplumsal bilin bireyin nnde, toplumun
kar da bireyin karndan nce gelir. Bu balamda Gkalpin dncesinde iktisadi korumaclk
kendisini btn gcyle hissettirir. ktisatta devleti bir pozisyon taknan Gkalp iktisadi hrriyetilie
cephe alr. Bu konuda dncelerinin kaynan Durkheim'in meslek dayanmas ve korporatizm
fikri oluturur. Ona gre, iktisadi olaylar teknikten ibaret olmayp deer hkm olaylardr ve baka
kolektif tasavvurlarla iliki ve etkileim iindedirler. Bu balamda Ziya Gkalp, Prens Sabahattinin
aksine teebbs-i ahsiyi ve adem-i merkeziyetilii, genel olarak toplum ve iktisadi yap asndan
tehdit olarak grr. Milli iktisat tezlerine vurgu yapar.

10
unu hatrlatmakta yarar var ki benimsedii adem-i merkeziyetilik dncesi nedeniyle Prens Sabahattin ok zor anlar
yaamtr. Sabahattin sz edilen kavram yerinde ynetim olarak kullanmasna ve zellikle, iktisadi hayatta hzl kararlar
alnmasna yardmc olmak amacyla brokrasinin azaltlmas gibi bir ierikte donatmasna karn, zellikle politik ve
entelektel olarak Sabahattine kar olanlar, bu kavramn (ou zaman bilinli bir biimde arptlarak) muhtariyet yani
zerklik anlamn ierdiini ifade etmiler, bunun da devleti blmeye yol aacan ileri srmlerdir. Sabahattin de bu
iddialarn ve sulamalarn doru olmadn kantlamak iin bir savunma yazmtr. Sabahattin konu ile ilgili olarak unlar
sylemitir: Osmanl Siyasi Vahdetimizin sadece korunmas deil, ayn zamanda glendirilmesi gereinin, eitli basn
organlarnda senelerdir devam eden yaynlarmzn odak noktasn tekil ettii dikkate alnr ve insaf edilirse, Adem-i
Merkeziyet program altnda dari Muhtariyet kesinlikle taraftar olmadmz derhal ortaya kar. dari kelimesiyle
gerek mahiyetini daha ilk cmlede akladmz Adem-i Merkeziyet idaresinin Muhtariyet veya Heyet-i Mmtze
usulleriyle hibir ilikisi olamayacann btn aklna ramen, sbk idare taraftarlarnn tevikleri altnda kelimenin
anlam, tamamen deitiriliyor. Fakat hakszlk, hakk uzun sre saklayamaz (Sabahattin, 1999:32).

309

Ziya Gkalpin iktisat grleri
11
tarihsel-toplumsal koullardan da etkilenmitir. zellikle
Osmanlda etnik ve politik kopulara tank olan Gkalp, bunun etkisiyle bata aidiyet duygusu olmak
zere, iktisat ve dier konularda yeniden ve yeniden dnmek zorunda kalmtr. Nitekim Gkalp,
mparatorluktan ayrlan kesimlerin Osmanlya dair besledikleri aidiyet duygusunda ciddi bir zayflk
olduunu dnmtr. zellikle bahsedilen ayrlklarda o lkenin burjuvazinin bazen dolayl bazen
dorudan rol oynamas, Gkalpin lkede milli deerleri ve kendi ksr ve bencil isteklerini aan bir
burjuvaziye ihtiya olduunu dndrmtr. Var olan sorunlar ancak milli bir hamle ile
alabilecei dncesi Gkalpte ciddi bir karlk bulmutur. Bunda ttihat ve Terakkinin
Almanlarn geist ruhu etrafnda tesis ettikleri millilik projesinin de etkisiyle milli burjuva yaratma
tezleri etkili olmutur. zellikle ttihat ve Terakki yneticileri, an ruhunun milliyetilik olduu
konusunda ikna olmaya baladktan sonra, bata iktisadi alanda nemli halkalara Trkleri yerletirme
ve Trk burjuvazisini glendirmeye ynelik hamleler yapmlardr
12
. Bu noktada artk iktisadi alanda
da Trk Gkalpten bahsedebiliriz. Birok konuda olduu gibi iktisadi konularda da millilik
kavramndan hareket eden Gkalp, milleti ve devleti dnen bir ruhun yaratlmasna vurgu yapmtr.
Gkalpin Vatan adl iirindeki u pasaj konuyu rnekler niteliktedir:
Bir lke ki arsnda dnen btn sermaye,
Sanatna yol gsteren ilimle fen Trkndr
Hirfetleri birbirini daim eder himaye;
Tersaneler, fabrikalar, vapur, tren Trkndr;
Ey Trkolu, ite senin orasdr vatann!
(Gkalp,1995:55).
Bu dncesini Para ve Tenast adl makalesinde de ele alan Gkalpe gre, milli olmayan
lisan, milli olmayan vezin, milli olmayan edebiyat, milli olmayan musiki olduu gibi milli olmayan,
hain ve vatan dman olan paralar da vardr Bir milletin devleti nasl milliyse, bankalar, irketleri
de yle millidir (aktaran Ttengil,1964:130). Gkalp, tehlikeli bulduu teebbs-i ahsi taraftarlarna
milli bir karakter alamay nemsemitir. Bu balamda iktisadi alanda da bireysel deil toplumsal bir
lky hedeflemi ve sz konusu lky korporatizmin bir parasna dntrmtr. nk bireysel
hrsn, karn buna dayal tesis edilen kapitalizmin, kollektivist deerleri andran tehlikeli bir
ierikte olduunu ileri srmtr. Ona gre, bugn Avrupa emperyalizmi ferdi kapitalizme istinat
ediyor. Biz, devlet kapitalizmi sistemini kabul edersek, kapitalist namyle agzl ve yrtc bir
taifenin memleketimizde vcude gelmesine mani oluruz (Gkalp, 2010:173). Buna paralel olarak
Gkalp, milli iktisad tek kurtulu reetesi olarak grmtr. Gkalp, merkez olmadan millet de
olmaz tezinden hareketle birey merkezli kapitalizm yerine, tenastcl (solidarizm,
dayanmaclk) de barndan devlet merkezli kapitalizmi savunmutur
13
. ktisadi olaylar bir milletin
hars iinde deerlendirmitir. Trkln Esaslar adl eserinde konu ile ilgili olarak unlar diler
getirmitir.

11
Gkalpin iktisadi grlerine dair iyi bir alma iin bkz. Ttengil, Cavit Orhan 1964 Ziya Gkalpin ktisadi
Grleri, Sosyoloji Konferanslar Dergisi, stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar
12
unu da belirtmek gerekir ki, Prens Sabahattin Osmanldaki greli daha heterojen bir yap sergiledii dnemde yaam ve
bunun sonucu olarak adem-i merkeziyetiliin mmkn olduuna inanmtr. Gkalp ise Osmanlnn heterojen bir toplumdan
millilik ekseninde homojen tezlerin arlk kazanmaya balad bir dnemde konumutur. Dolaysyla birok dncesinde
milli-politik imgelere rastlamak mmkndr. Amiran Kurtkana gre, Ziya Gkalp Osmanlda iktisadi hayatta arln
gayr-i Mslimlerin elinde olmasn devlet iin tahrip edici bir durum olarak grmtr. zellikle bunun yaratt felaketleri
milli bir ibret vakas olarak deerlendirmitir. Bunun sonucu olarak, milli ve devleti hassasiyetler bu konuda dikkatli ve
restorasyoncu bir dnceye evrilmitir. Nitekim sz edilen bak as Cumhuriyetin konu ile ilgili tavrn nemli lde
etkilemitir (Kurtkan, 1964: 22).
13
Burada unu nemle vurgulamak gerekir ki Gkalp, ferdi mlkiyet ve zel giriime tmyle kar kmamtr. Onun kar
kt ey zel mlkiyetin yaamn temeli olduu anlay ve dayanmay, milli hassasiyetleri dikkate almayan
giriimcilerdir.

310

Trk harsna en uygun olan sistem solidarizm yani tenastlktr. Ferdi mlkiyet, itimai
tenastte hdim bulunmak artyla merudur. Sosyalistlerin
14
ve komnistlerin ferdi mlkiyeti ilgaya
teebbs etmeleri doru deildir. Yalnz, itimai tenastte hdim olmyan ferdi mlkiyetler varsa,
bunlar meru saylamaz. Bundan baka, mlkiyet yalnz ferdi olmak lazm gelmez. Ferdi mlkiyet
gibi, itimai mlkiyet de olmaldr. Cemiyetin bir fedakarl veya zahmeti neticesinde husule gelen ve
ferdlerin hibir emeinden hasl olmayan fazla temettler cemiyete aittir. Fertlerin bu temettleri
kendilerine hasretmesi meru deildir (Gkalp, 1976:174).
Gkalp savunduu devlet kapitalizminin gerekesini kltrel bir zeminden hareketle aklar:
Trkler taban devletidirler. Her tecedddn her terakkinin balamasn devletten beklerler
(Gkalp, 2010:173). Gkalpte kollektif kar ve dayanma ruhu kavram, sadece retimde deil ayn
zamanda yerli mal vurgulu tketime de yansr. ktisadi Vatanseverlik ve Esnaf Destan adl
iirlerinde konu ile ilgili u dizelere yer verir.
ok gzeldir yurdumuzun ipei
Biliyoruz dokumay rmeyi

Ecnebiden almayalm rk mal
Giymeyelim ne krep, ne jarseyi

Bu toprakta kalsn helal paramz
Kymet bulsun elimizin emei
(Gkalp, 1995:99).
Kimimiz manavz, kimimiz bakkal,
Szletik satmaya btn yerli mal,
Hem iyi hem ucuz, dene yle al,
Dorudur iimiz, vicdanmz var
(Gkalp,2008:101).
Grld zere Gkalp toplumsal karlar, retimden tketime kadar hemen her aamada
bireysel karlarn stnde ve ona yne veren bir nemde grmtr.
zgrlk-Hak ve Grev Kavraylar
Prens Sabahattin u ana kadar deiik vesilelerle dile getirildii gibi bireye ok byk bir nem
atfetmekte ve zgrl bireyden hareketle tanmlamaktadr. Ona gre, kolektif zihniyetlerin
belirledii toplumsal yapda birisi baml bir kiilik sergiler ve znde zgr deildir. Sz konusu
yapda, bu yapnn politik olarak somutlat devlet de genel olarak insanlarn nnde (basklayc bir)
engeldir. Yine bu yapda yer alan birok unsur, doas gerei bireyin zgrln ortadan
kaldrmaktadr. rnein sosyal yetenek ve kiiliin gelimesine engel olan Osmanldaki toplumcu
yap, kiileri, devletin ve toplumun korunmas iin bir ara olarak grdnden, onlarn zel hayatlar
bu amaca hizmet edecek vazifelerle donatlmtr. Aslnda bu yapda ne kan kavram hak ve
zgrlk deil, grev ve sorumluluklardr. rnein i iktisadi alann her yerinde beliren devlet ayn
zamanda iveren olduu, bu anlamda da (baka trl bir i iin yekin olmayan insanlarn) varlk
nedeni olduundan, onun zerinde mutlak denetime sahiptir. Bu durumda insanlar da retmedii, hak

14
unu da not etmek gerekir ki Gkalp, sosyalist dnceyi gerek ekonomik gerekse zellikle milli dnce nnde ciddi
bir tehdit olarak grmtr. Gkalpa gre, Trklerin milli menfaatleri iin en elverili olmayan bir fikir varsa, bu hi
phesiz sosyalizmdir. nk sosyalizm, milliyet fikrinin dmandr (Gkalp, 2007:60).

311

etmedii iin, paras olduu btnden nemalanarak yaar
15
. Para alan buyruk da alr deyimine
uygun bir biimde, mutlak ballk mutlak itaati gerektirir. Sabahattine gre devlet gelenei, zgr
bireyin nnde daima bir engeldir; kolektif ruha ball, dayanmay ve itaati gerektiren bu yap,
bireyi her zaman tketime tevik etmi ve memuriyet sisteminin devamllna yol amtr. Bu da
zgr kiiliklerden ziyade, kiilii dardan tanmlanm bir yapy dourmutur. Bunu oradan
kaldrmann yolunu bireyci yapda ve bireyin zgr dncesinden getiini ifade eden Sabahattine
gre, bireyci yap kiisel ykselme ve bamszla doru kesin bir gidie yol amaktadr
(Sabahatin,1965:39).
Gkalp, toplumculuk dncesinin uzants olarak, hak kavram yerine grev ve sorumluluk
kavramlarn n planda tutar. almalarnda zgrlk kavramna pek yer vermeyen Gkalp, kavramn
ierdii anlam bireyin dnda, stnde deerlerle ilikilendirir. Kiinin hakk ancak toplumsalla
yapt katk orannda ona verilmi olan toplumsal prestij ve saygnlktr. Nitekim Ahlk adl
iirinde unlar yazmtr:
Ahlk yolu pek dardr.
Tetik bas, n yardr.
Sakn <hakkm var> deme,
Hak yok, vazife vardr.

Ben, sen yokuz biz varz
Hem Ogan, hem kullarz.
<Biz> demek <bir> demektir,
Ben, sana ona taparz

Millete ver cann,
Ocan, ann
Bir ak olsan bile;
Feda et canann
(Gkalp,1995:60).
Hak ve zgrlk konusunda da Prens Sabahattinin anti tezi konumunda olan Gkalp, zgrl
de milli bamszlk ekseninde tanmlar ve zellikle mefkre (lk) kavramndan ayr dn(e)mez.
Bata karklk dnemlerinde olduu gibi dier zamanlarda da milli ahsiyetlerin milli
hassasiyetleri devreye girer. Bu durumda fertler kendi hrriyetlerini deil, milletlerin
bamszlklarn dnrler (Gkalp:2007:52). Ona gre zgrlk, milli ruhun vatanda tecelli
etmi halidir ve vatann milletin esaret altnda olmamasn ifade eder.
SONU
Prens Sabahattin ve Ziya Gkalp iki farkl dnya tezahrnn entelektel temsilcisidirler. ki farkl
dnyadan kastedilen ey, beslendikleri teorik dayanaklarnn ve politik grlerinin birbirinin kart
kutuplarda yer almasdr. Bu durum doal olarak onlarn bilim ve sosyoloji kavraylarn da
belirlemektedir.

15
Aslnda bu bak asnn varmak istedii yer udur: Vergileri ile bir toplum ina eden kiilerin olduu yerde hak kavram
sosyolojik bir karlk bulur. nk emein rn olan rn, kii iin hak edilmi ve kendilemi bir anlam kazanr. Onun
uruna mcadele etmeyi varlk nedeni sayar. Bunun sonucunda aksayan grevinin yerine getiremeyen bir kuruma hesap
sorar. Bu da kaynann birey olduu kurumlardan hizmet beklemesi bir hak unsuru olarak kendiliinden belirir. Dolaysyla
hesap verebilirlik bir ltuf deil bir zorunluluktur. Hak verilmez alnr dncesinin gerisinde bu anlay yatar.

312

Bunlardan biri Prens Sabahattinin aslnda gelenek itibariyle sosyolojik karl olmayan, tarihsel
toplumsal olarak zel giriimcilik, zel teebbs ve bireyin olmad bir durumda bunlar savunan
dnceleridir. Bu nedenle Prens Sabahattinin dnceleri prematre dnceler olarak grlebilir.
Zaten anlalmas ge tarihlerde olmutur. Aslnda gerek anlamda anlalp anlalmad da ayr bir
tartma konusudur. nk 1950lerde ve 1980lerde en azndan hayata geirilen politik
uygulamalarda dncelerine bavurulduu izlenimi verilen Sabahattin vardr. Fakat Prens Sabahattin
topyekn bir yaam tarzndan ve onu besleyen felsefi bir gelenekten bahsetmi, arka plannda bir
dnya gr olarak liberalizmin ve onun felsefesinin yer ald bir yaam tarznn olumasn arzu
etmitir. Onun genel olarak ifade ettii noktalar, liberal ve felsefi derinliinden, btnlnden
soyutlanarak, hatta ayklanarak muhafazakr bir kimlie brndrlmtr. Sabahattinden geriye
kalan noktalar teknik bir kapitalizm ve belediyecilik olmutur. Sabahattinin dnceleri adeta
Gkalpin solidarizmi ile btnletirilmitir. Nitekim onu benimseyen sa politik grlerin
merkeziyeti ve geleneki olmalar hayli ilgintir.
Gkalp ise dncesi ile Trkiyede gerek toplumsal yapnn gereken politik yaantnn
yrngesini belirlemitir. Gl bir devlet ve merkez geleneine vurgu yapmas, kltrel olarak hkim
olan slm dncelerinin merkezine koymas, dncelerinin karlk bulmasna yol amtr. Gerek
Osmanlnn son dneminde gerekse Trkiye Cumhuriyetinin kurulu dnemlerinde onun nerileri
politik olarak hayata geirilmitir. zellikle korporatizm, solidarizm kavramlar, milli burjuvazi tezleri
ve milliyetilik dnceleri kendisine yer bulabilmitir. Bu nedenle milliyeti ve muhafazakr
ideolojinin temel teorik hatlarn izmi ve kendisinden sonra gelen entelekteller zerinde nemli
etkilerde bulunmutur. Gkalpin sosyalizme kar besledii olumsuz tavr Trkiyede sol entelektel
ve politik zeminin yerlemesini zorlatrmtr.
Son sz olarak u sylenebilir ki, Prens Sabahattin genel olarak Anglo-Sakson dnyaya, Gkalp
ise Trkiyeye konumaktadr. Etkileri itibariyle bunu grmek zor deildir.

KAYNAKA
De Molins, E. (1982). Anglo-Saxon Superiority: to what it is due, (Translated By Louis Bert.
Lavigne), London: The Leadenhall Prefs
Gkalp, Z. (2010). Kk Mecmua-III (eviriyaz: ahin Filiz), Antalya: Yeniden Anadolu ve Rumeli
Mdafaa-i Hukuk Yaynlar
Gkalp,Z. (2007). Kzl Elma. (Sadeletiren:Yaln Toker), stanbul:Toker Yaynlar
Gkalp,Z.(2007).Trklemek, slmlamak, Muasrlamak. (Sadeletiren:Yaln Toker),
stanbul:Toker Yaynlar
Gkalp, Z. (1976). Trkln Esaslar. (Hazrlayan Mehmet Kaplan), stanbul: Kltr Bakanl
Ziya Gkalp Yaynlar:7
Gkalp, Z.(1992). Trk Ahlk. (Hazrlayan:Yaln Toker), stanbul:Toker Yaynlar, 2. Bask
Gkalp, Z.(1995). Yeni Hayat. (Hazrlayan:Yaln Toker), stanbul:Toker Yaynlar,
Hilav, S.(1983). Felsefenin Balangc, Dou, Korku, Birey, Felsefe Yazlar Dizisi 5.Kitap,
stanbul: Yazko Yaynlar
Kayal, K.(1994). Trk Dnce Dnyas I. Ankara: Akyldz Yaynlar
Kurtkan, A.(1964).Ziya Gkalp ve ktisat Sosyolojisi, Sosyoloji Konferanslar Dergisi,
stanbul:stanbul niversitesi Yaynlar
Mardin, .(1992). Jn Trklerin Siyasi Fikirleri (1895-1908). stanbul: letiim.
Sabahattin,P. (1999). Grlerim (Hazrlayan: Zeki zger, stanbul: Bur.
Sabahattin,P. (1965). Trkiye Nasl Kurtarlabilir? (Gnmz Trke'sine eviren: Muzaffer Sencer),
stanbul, Elif Yaynlar

313

Sencer, M.(1964). Trkiyenin Sosyal Sorunlar Asndan Prens Sabahattin, stanbul: Elif Yaynlar
en, H.(2011). "Klasik Dnem Sosyolojinin Politik Muhtevas ve Bunun Nedenleri", Liberal Dnce
Dergisi, 2011, 63.Say
Ttengil, C. O.(1964). Ziya Gkalpin ktisadi Grleri, Sosyoloji Konferanslar Dergisi, stanbul:
stanbul niversitesi Yaynlar
lken, H. Z.(1966). Trkiyede ada Dnce Tarihi. Ahmet Sait Matbaas, II.Cilt, stanbul: Seluk
Yaynlar

B3 OTURUMU
G-1:
G VE KLTR

315

GNDELK HAYATTA SIRADAN BREYN YARATICI TAKTKLER; KTDARA
KARI YEN RETM BMLER VE DREN
Gaye Gkalp YILMAZ
1

Muammer TUNA
2

ZET
Gndelik hayat, yaantnn her annn toplam, ancak bir o kadar da aka gzlemlenemeyen derin
anlamlar btndr. Sradan olan bireyin, sradan yaantsn anlayabilme abasdr. Bu almann
amac, gndelik hayat sosyolojisinin, sosyolojiye katklarn incelerken, Michel de Certeaunun
stratejiler ve taktikler kavramlarna paralel olarak, gndelik hayatta gelitirilen sradan eylemlerin,
iktidara kar gelitirilen taktikler, yani direni mekanizmalar olarak tartlmasdr. Burada ele alnan
direni, egemen yapnn oluturduu ve dzenin devam iin gerekli bir uzlayla olutuu bir n kabul
olarak ele alnan eylemlerin dna kmaktr. Gndelik hayat ina eden egemen yapnn kurallar ve
(Certeaunun kavramsallatrmasna gre stratejilerine) dzenlemelerine kar, bu egemen yap
ierisinde yer almayanlarn (madun ve dezavantajl gruplar; gmenler, ecinseller, farkl etnik
kkenden gelenler) gelitirdikleri sradan, iddet iermeyen ve ou zaman da grlmeyen gndelik
eylemler, aslnda birer taktiktir ve iktidar ypratmaya ve kendilerine uygun yeni retim, tketim ve
yaam biimleri yaratmaya almaktadr.
Tketim alkanlklar, yeme-ime alkanlklar, konuma biimleri ve kullanlan dil, sanat ve
sanat rnleri, sokaklarn dzenlenme biimi, mimari, eitim kurumlar, hastaneler ve hatta iktidar
aygtlar, ait olduklar toplumun gndelik hayatnn grngleridir. Almanya Trklerinin gndelik
hayat pratikleri ve egemen yapya kar gelitirdikleri direni taktikleri zerine gerekletirilen ve
devam eden doktora almasnn kuramsal tartma blmn ele alan bu almada, bu alanlarda yer
alan ve taktikler olarak deerlendirilebilecek olan eylemler incelenerek, farkl tketim ve kullanm
biimleriyle yaratlan direni biimleri tartlacaktr.
Anahtar Kelimeler: Gndelik Hayat, Michel de Certeau, Direni, Taktikler, Stratejiler
ABSTRACT
Everyday life is on the one hand, totality of whole life experiences and on the other hand, it is
entire invisible deeper meanings in daily routines. It is also an effort of understanding lives of ordinary
individuals. Main intention of this study is to analyze contributions of everyday life sociology and also
this paper aims to discuss ordinary practices in everyday life as tactics, or resistance mechanisms,
depending upon famous conceptualizations of French social scientist Michel de Certeaus strategies
and tactics. Here what is meant by resistance is to go out of the practices that are considered to be
crucial, by hegemonic power structure, for continuation of the societal order. Against those practices,
created by hegemonic power groups, these ordinary acts that do not include any forms of violence and
often invisible, can be considered as tactics of the disadvantaged or subaltern groups like migrants,
homosexuals, minority groups. These groups try to erode power structures and their regulations,
strategies, by their tactics in their everyday life practices.
Consumption, eating and drinking habits, speaking styles and different usages in any language, art
and products of art, organizations of streets and cities, architecture, educational institutions, hospitals
and power apparatus are phenomenon of everyday life. In that study, which is based on theoretical
chapter of an ongoing Ph. D thesis about Turks living in Germany and their tactics against hegemonic
power apparatus, different forms of resistance will be discussed. In addition, different forms of
consumption and forms of usage will also be discussed in detail.
Keywords: Everyday Life, Michel de Certeau, Resistance, Tactics, Strategies

1
Ar. Gr. Mula Stk Koman niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, gayegokalp@gmail.com
2
Prof. Dr. Mula Stk Koman niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, muammert@hotmail.com

316

GR
Gndelik hayatn sradan eylemleri ierisinde sklkla gz ard edilerek ardnda yatan rasyonelin
inceleme d tutulduu bir alma alan olarak, gndelik hayat, yaantnn her annn toplam, ancak
bir o kadar da aka gzlemlenemeyen derin anlamlar btndr. Sradan olan bireyin, sradan
yaantsn anlayabilme abasdr. Sosyal bilimlerdeki byk kuramlarn konu edindii, byk
toplumsal dnmlere atfedilen bilimsel nem, herhangi bir gnn herhangi bir annn resmini
ekebilme ve anlamn ortaya koyabilme abasna uzun bir sre kaytsz kalmtr. Bu kaytszln
nedeni zellikle XIX. ve XX. yzylda gelimeye balayan sosyal bilimlerin ve zellikle sosyolojinin
Fransz htilali ya da Endstri Devrimi gibi r aacak nemde olaylardan beslenerek gelimesi
olarak deerlendirilebilir. Bu gelimenin ardndan XX. yzyln geirdii ar savalar, sonrasnda
Souk Sava yllar ve takip eden kreselleme olgusuyla beraber toplumsal hayat srekli devinen bir
halde yeni alma konular dourmutur. 1970lerden itibaren g, kreselleme, kadn almalar,
etnik hareketler, eitsizlikler, evre ve insan haklar hareketleri ve cinsiyetilik zerine sosyal
hareketlerle birlikte artan bilimsel ilgiyle beraber, birey ve toplum almalarndaki ilginin oda da
makro kuramlarn byk anlatlarndan bireyin sradan hayatna kaymaya balamtr. Cinsel
ynelimler ve ecinsel hareket zerine almalarla bireyin zel hayatnn aslnda politik yannn da
olduu vurgulanmaya balanm ve bilimsel aratrmalarda artan bir ivme ve nem kazanmaya
balamtr.
Gndelik hayat sosyolojisinin gelimesine olanak salayan akademik ilgi, aslnda klasik makro
sosyolojik kuramlara dair eletiriyle rtmektedir. Klasik ve makro yaklamlarda bireyin pasif ve
kstl bir aktr olarak ele alnmas ve makro sosyolojinin tekli nedensellik ilkesine dayanan sosyolojik
zmlemelerin, gndelik hayatn tm karmak yapsn ortaya koyabilmedeki yetersizlii gibi
eletiriler gndelik hayat sosyolojisine ilham veren akademik admlar oluturmutur (Adler vd.,1987:
218). Toplumsal hayat anlamak iin etkileimlerin doal ve yaln halinin incelenmesinin altn izen
gndelik hayat sosyolojisi, sosyal yap ve sosyal dzenin sosyal etkileimlerle olan karlkl
ilikilerinden kaynakl olarak dnmsel (reflexive) olarak retildiini iddia etmektedir. Sosyal yap,
rgtlenmeler ya da dzen birbirleriyle etkileim ierisinde olan insanlardan bamsz var olamazlar
ve insanlarn yaratt riteller ve kurumlar, insanlarn davran biimlerini beklentiler ve mikro
sosyal normlar erevesinde ekillendirirler (Adler vd.,1987: 219).
Bu kuramsal tartmalar ekseninde ekillenen gndelik hayat sosyolojisi var olabilmek iin
kendine uygun akademik zemini, 1950lerden balayan ve 1960larda ekillenmeye devam eden yeni
yntemsel akmlarda bulmutur. Sembolik etkileimcilik, Fenomenoloji ve Etnometodolojik
yaklamlar erevesinde bireye/aktre ynelen ilgi California niversitesinden balayarak dier
niversitelere ve sosyal bilimcilere doru genileyen bir alma alan yaratmaya balad. Herber
Blumerin Chicago niversitesinden California niversitesine geii ve Blumerin, Meadin
davranlnn yenilenmi hali olan sembolik etkileimci yaklamn bu niversitede de
yaygnlatrmas ve Erving Goffmann da kendisine katlmasyla sosyolojide yeni bir alma alan ve
ekol gelimeye balad (Adler vd.,1987: 220).
Gndelik hayata ilikin kuram ve tartmalar sadece gndelik hayat bal ieren almalarda
aramak yetersiz bir yaklamdr. Birok sosyal bilimci ve teorisyen, kendi kuramlarn ortaya koyarken
aslnda gndelik hayat kavramna ve gndelik hayatn analizine deinmilerdir. Freud gndelik hayat
bir yandan, bilin dn sansrleyen baskc bir alan olarak tanmlarken, dier yandan da, dolayl
olmayarak, her gecenin (ryalar olarak) bilin dnn kendi varln hissettirdii yer olduunu ortaya
koymaktadr (Highmore, 2002:6). Marx ise, yine Freud gibi, gerekliin ardndaki gereklik
dncesiyle, idealizme kar kan materyalist bir dnce biimiyle, ilk bakta grnen dnyann
materyal koullarn bir sonucu olduunu vurgular (Highmore, 2002:6). deolojinin asl gereklik
olduunu camera- obscura yani ters bilinle aklayan Marx ve Engels, gndelik hayattaki gerekliin
bilgisinin ideolojide sakl olduunun altn izer. Her iki nemli teorisyen de, gndelik hayatn
toplumsal olan temel dinamikleri barndrdn ve hatta gizlediini ortaya srerler. Freud iin
gndelik hayatn gizledii gereklikler kaybetme korkusu, yasak ak ya da lm korkusu iken, Marxa
gre, kapitalizm, snf savamlar arasnda gizlenmi materyal ve insan kaynan yok eden, bir
felaket aratr (Highmore, 2002:8).

317

Antropologlar ise gndelik hayat incelerken kltr temelli bir yaklam gelitirmektedirler.
zellikle saha almasnda nitel verilerle desteklenen, davransal ve sylemsel tekrarlar ve kltrn
egemen formlarn analiz etmek, sosyal yaplarn olduu kadar gndelik hayatn bilgisini de ortaya
koyacaktr. Antropolojik almalar da, tekrar edilen ve rutinleen davranlarn kaydedilmesi ya da
gzlemlenmesi yoluyla, gndelik olan ve gelenekselleeni belirlemektedir. Dolaysyla, beklenenden
farkl ve olaan d olan ortaya koyabilmek de antropolojik saha almalaryla mmkn
klnmaktadr (Highmore, 2002:9).
Bir dier nemli sosyal bilimci Foucault da, gndelik yaam almalarna nemli dnmsel
katklar salamtr. Foucaultun, iktidar zerine rettii kuram, iktidarn hastaneler, okullar,
hapishaneler yoluyla ve mikro- iktidar biimleriyle aslnda hayatn her alanna nfuz ettiini ortaya
koyarken, gndelik hayatn zmlenmesine de nemli katklar salamaktadr. ktidarn yalnzca
kurumsal alanlarda retilmedii ayn zamanda mikro dzeylerdeki ilikilerden balayarak tekrarlanan
tm davranlarn iktidarn grnmleri olduunu ne sren Foucaultun amac, sylemleri, kurumlar,
mimari yaplar, dzenleyici kararlar, yasalar, idari tedbirleri, bilimsel, felsefi ve ahlaki ifadeleri ve
ifade edilmeyenleri barndran heterojen bir mekanizmay ortaya koyabilmektir (Highmore, 2002:11).
Goffmann gndelik hayat, kiinin benliinin farkl biimlerde sunduu ve sergiledii bir oyun
alan olarak ifade etmesi mikro-sosyolojik yaklamlardan biri olarak gndelik hayat almalarnda
nemli kuramlardan birini oluturmaktadr. Goffmann, bireyin ortaya koyduu farkl davran
biimleri ya da performanslaryla, kabul gren ve olumlanan davranlara kar direni gelitirdiine
dair tartmas da gndelik yaam almalarna direni alanlar olarak bakan Certeaucu baka nemli
katklar salamaktadr.
Schutz ve Fenomenolojinin gndelik hayata dair zmlemeleri de ilgili literatr ierisinde nemli
bir yerde bulunmaktadr. Schutzun toplumsal dnyaya ilikin bilginin verili bir bilgi tr olduunu ve
aktrlerin bu dnyay belirli bir dzen ierisinde, anlalr ve sradan olarak alglamasnn nedenini
saduyu bilgisine dayal olduunu ifade eder (Wallace ve Wolf, 2005:298). Schutza gre,
aktrlerin sahip olduklar bilgi stoklar sayesinde, bireylerin yaadklar dnyay kategoriletirmeleri
ve isimlendirmeleri mmkn olabilmektedir ve bu bilgiyi ieren kavramlar tipletirmelerdir. Bu
tipletirmeler gndelik hayat kavrarken oluturulan gndelik hayat bildik, sradan, tandk ve olaan
grmemizi salayan bilgi stokunu olutururlar (Cuff, Sharrock, Francis, 1990:170).
Schutza gre;
Aktrn gndelik hayat iindeki saduyusal perspektifi znde pratik bir perspektiftir. Bireyin
temel ilgi oda kendi yakn evresidir. Birey bu yakn evreyle pratik olarak ilgilenir; dierleri ona
kar belirli davranlar sergiler, o da bu kiilere belirli davranlar sergilemek zorundadr. Pratik
hayatta, birey gndelik sorunlar ortaya kt haliyle ve uygun zamanda zmek zorundadr. Onun
bunu nasl yapaca bir lde kendi mevcut projelerine baldr. Onun iinde yer ald koullarn
hangi zelliklerinin yakndan ilikili olduu sz konusu durumdaki karlar ve amalar tarafndan
belirlenecektir (Sharrock, Francis, 1990: 170). Bu yaklam erevesinde bireyin eylemlerini
gerekletirmesinin ardnda yatan bir rasyonel ve mantk bulunmaktadr. Bu mantk erevesinde birey
eylemlerini belirler ve sergiler.
Fenomenolojinin ncs Husserlin ortaya koyduu, filozofun deneyimleri deneyim olarak
inceleyebilmek iin, doal tutumu askya almal yani, kendini herkesin normal olarak grd eylerin
gereklii kabulnden uzak tutmal ve bylece dnyay paranteze almaldr nermesine, gndelik
hayat inceleyen bir sosyal bilimci mutlaka dikkat etmelidir. Kendisi de bir toplumsal aktr olan sosyal
bilim aratrmacsnn sahip olduu bilgi stokunun kendi almas iin dnyay paranteze
alabilmesinin nne geebilmesi riski her zaman bulunmaktadr.
Gndelik hayat kuramlarnda yer alan en nemli almalardan biri olarak Henri Lefebvre
gndelik hayat incelerken
3
, kolonyalizmin izlerinin sadece politik olarak srlebilmesinden te,
gndelik hayatn ierisinde de post-kolonyal izlerin bulunabildiini tartmaktadr. En mikro dzeyde

3
Henri Lefebvrenin gndelik hayat almalarna nclk eden eseri iin Bkz: Lefebvre, H., Modern Dnyada Gndelik
Hayat, Metis Yaynlar, stanbul, 1998.

318

gerekleen eylemlerin bile aslnda makro dzeyde etkiler yaratabildiinin altn izen Lefebvre,
Marksist bir bak asyla gndelik hayatn ve Bat merkezciliinin, smrnn, evresel felaketlerin
ve yoksulluun hem Batda hem de Batl olmayanda var olduu gereini, ekonomik ilikilerin ardna
gizlemekte olduunu iddia etmektedir (Lefebvre, 1998: 100).
Bu alma kapsamnda gndelik hayat kavram aratrmann ana kavram olarak almann
temelini oluturmaktadr. Gndelik hayat yukarda tartlan yaklamlar ve kuramlar erevesinde
geni biimde incelenerek, farkl yntemsel yaklamlarn konuya getirdikleri yeni ve farkl almlarla
birlikte ele alnmaktadr. Bu almann temel amac, gndelik yaam pratikleri ierisinde bireylerin
aslnda aktif zneler olarak, iktidar ilikilerini farkl biimde yeniden rettikleri ve yeni eylem
emalar oluturduklarnn ortaya konulmasdr. Bu ama dorultusunda, zellikle egemen snflarn
dnda kalan bireylerin, snflarn ya da topluluklarn eylem emalar dikkat ekici hale gelmektedir.
MICHEL DE CERTEAU DA GNDELK HAYAT VE BREYN YARATICI EYLEM
BMLER
Certeau, bireylerin eylem emalarna gndelik hayat ierisinde derinlemesine bir bak
gelitirilmesinin gerekliliini vurgular. Bu derinlemesine bak ise beraberinde yeni bir iddiay
getirmektedir; sradan insann iktidarn ve erkin etki alannda olmasna ramen, aslnda grnd ya
da algland gibi iktidara boyun ememekte ve yeni direni biimleri gelitirmektedir. Grnenin
ardnda aslnda gizli biimlerde yrtlen iktidara kar gelme biimleri ve savalar vardr. Bu
argman Certeaunun gndelik hayata temel bak asn ortaya koymaktadr. Bireyler aktif znelerdir
ve hayatn her alannda aslnda sradan ve gndelik olan eylemleriyle sessiz bir biimde
direnmektedirler. Yapnn bireye iktidar kanalyla empoze ettii deerler ve kurallar btn vardr ve
Certeau bu dzenlemelerin hepsini Stratejiler olarak tanmlamaktadr. Aktif olarak kabul edilen
birey ise kendi karlar dorultusunda yapnn kurallar ve dzenlemelerine kar kendi davran
modellerini, eylem emalarn oluturur ve bu taktiklerle yapy erozyona uratmaya alr.
Fransz sosyal bilimci Michel de Certeau, gndelik hayat sosyolojisi zerine almalarna 1974
ylnda kendisine Fransz Kltr bakanl tarafndan verilen, Fransz halknn gelecee ilikin
beklentileri zerine bir rapor hazrlanmas greviyle balamtr. almalarn yrtmek iin Luce
Giard ve Pierre Mayoldan oluan bir grup oluturan Certeau, almalarn sonucu olarak
deerlendirilebilecek olan ilk eseri olan Gndelik Hayatn Kefi I, Eylem, Uygulama, retim
Sanatlar
4
kitabn 1980 ylnda yaynlad. Certeau tarafndan yaynlanan ilk cildin ardndan almann
uygulama ksmna ilikin ikinci cilt Gndelik Hayatn Kefi II, Konut, Mutfak leri adyla 19980
ylnda dier alma arkadalar Giard ve Mayol tarafndan yaynlanmtr.
Certeaunun almas ierdii uygulama alanlarnn yannda zellikle gndelik hayata ilikin
zmlemeleri noktasnda, birok farkl alanla (konut, mutfak, kent, okuma, alveri gibi) kurduu
ilikisel balantlar asndan gndelik hayat sosyolojisine nemli katklar salam ve yeni bir bak
as getirmitir. Gndelik hayattan balayarak toplumsal yapnn zmlenmesine giden yolda,
Certeaunun yntemi sadece edimlerden ok fazlasn aklayabilmeyi amalamaktadr. Gndelik
hayatta bireysel eylemlerin tesadfen ortaya konan eylemler olmadn ve bu eylemlerin bir mant
olduunu iddia etmek, arkasndan eylemlerin mantn nelerin ekillendirdiini ortaya koymay
gerekli klmaktadr. Bu gereklilik de gndelik yaam almalar ierisinde erk ve iktidarn, tekinin
var olu, ayakta kalma ve yeniden retim biimlerinin incelenmesini n plana karmaktadr. Bireyin
gndelik hayatnn her alanna iktidarn szm olduu n kabulyle, sradan olan bireyin eylemlerinin
iktidar ilikilerinden uzak olarak aklanabilmesi skntl grnmektedir. Birey eylemlerini ortaya
koyarken, kendi var olu koullar erevesinde en iyiyi salayabilecek olan eylemleri seerek,
tercihler silsilesi oluturmaktadr. Bu noktada da seimlerin altnda yatan nedenlerin aslnda rasyonel

4
Michel de Certeaunun gndelik hayat inceleyen iki ciltlik almas Gndelik Hayatn Kefi I; Eylem, Uygulama, retim
Sanatlar ve ikinci cildi; Gndelik Hayatn Kefi II; Konut, Mutfak leri balklarn tamaktadr. lk cilt kuramsal bir
tartma ierirken, ikinci cilt Certeaunun gndelik hayat zerine Fransada 1968-1972 yllar arasnda yrtt almann
uygulama ksmna ilikin bilgileri iermektedir. Daha geni bilgi iin Bkz. Certeau, M. (2009). Gndelik Hayatn Kefi I;
Eylem, Uygulama, retim Sanatlar, Ankara: Dost Yaynlar, kinci Cilt iin; Certeau, M. Giard, L., Mayol, P. (2009),
Gndelik Hayatn Kefi II; Konut, Mutfak leri, Ankara: Dost Yaynlar

319

kararlar erevesinde ekillendii vurgulanabilir. Bu vurgu noktas da, toplumsal almalarda en
nemli metodolojik seimlerden biri olan yap-eylem gerilimi arasnda, bu alma balamnda,
eylemi ve eylemi icra eden bireyi edilgen deil etkin aktr olarak n plana kartmaktadr.
Michel de Certeau, gndelik hayat kuramsallatrmaya alt eserlerinde ncelikle davran
biimlerine, eylemlere odaklanmaktadr. Bu toplumsal davran biimlerini aklamaya balamadan
nce de, almasnn temel unsurunu yani, sradan insann gndelik hayatnda yapp ettiklerinin,
davranlarnn nemini vurgular. Michel de Certeau, zellikle gndelik hayatn zmlenmesi ve i
dinamiklerinin kefi srecinde sradan insan aratrmasnn znesi yapmaktadr. Sradan insandan
hareketle toplumsal olan betimlemeyi ama edinen Certeau, bu ama ierisinde, bireyi aratrma
nesnesi yaparken, toplumsal alan terk etmemekte ama bireysel alandan yola kmaktadr. Certeau,
amacnn, eylemlerin failleri olan kiileri tekil olarak ele almak deil, bireylerin eylem ya da
operasyonlarnn biim, tr ya da eylem emalarnn oklu alanlar olarak dikkate alndnda nemli
toplumsal verileri sunmak olduunu belirtmektedir (Certeau, 2009; 44). Tekil biimde uygulanan
eylemlerin her birinin uygulanma mantn kavramak bu nedenle aslnda, daha geni bir toplumsal
resmin mikro paralar olduunu ortaya koyabilmektir.
Michel de Certeau, sradan ve gndelik olan eylemlerin ardnda yatan davransal mant
anlamaya alrken, erk/ iktidar sahiplerinin gndelik hayat da ekillendiren ve yneten yanlar
olduunu iddia etmektedir. Buna karlk olarak iktidar sahibi olmayanlarn da kendilerine gre
gelitirdikleri ve iktidarn ngrdnden farkllklar barndran davran biimleri bulunmaktadr.
Certeau bu iki kavram betimlemeye alrken Antik Yunancada kurnazlk anlamna gelen Metis
kavramn kullanmaktadr. Hamleleri Anlatmak: Detienne balkl blmde Certeau, Marcel
Detienne, Jean Pierre Vernantn Metis
5
kavram zerine birlikte yazdklar kitab esas alarak;
Metis, bir uygulama ierisine gizlenmi durumda bulunan ve nsezi, keskin zek, ngr,
kvrak zek, aldatmaca, i bilirlik, dikkat, uygun frsat bulma becerisi, eitli maharetler, uzun bir
srede edinilen tecrbeler gibi yeteneklerin birbirini tamamlad bir eit zekdr ine dahil
olduu g ilikilerinde, metis mutlak bir silahtr, bir ekonomi ilkesidir. En az gle, en fazla etkiyi
yaratmak Bunun iinde belli bir bilgiye sahip olmak gereklidir ve o bilgi bellektir. (Certeau,
2008:172).
Tm bu kurnazlk, manevra, dzenbazlk ve dolap evirme yeteneklerini ieren metis, Certeaunun
aratrma konusu olan sradan insannn, kendi lehine biimde iktidar mekanizmasna kar gelitirdii
pratiklerin ardnda bulunan bir beceridir. Bu beceri sradan insann belirli dzeyde sahip olmas
gereken bir durumdur, nk gndelik hayatn her annda insann kendi lehine evirmesi gereken
frsatlar ve bu frsatlar deerlendirmeyi bilecek bir dnsel bilgi ve beceriye ihtiya vardr. te bu
beceri Certeaunun ilerleyen blmlerde tartlan, taktiklerin ortaya kmasna olanak
salamaktadr.
Michel de Certeaunun gndelik hayat aklamaya alrken kulland en nemli
kavramsallatrmalardan olan Stratejiler ve Taktikler aslnda iktidarla sradan insann gndelik
atma ve direni alanlarnn betimlenmesidir. Certeauya gre stratejileri, Kentel u ekilde
aklamaktadr,
Bir toplumda ya da ok daha kk birimlerde (fabrika, rgt, vb), meruiyeti nceden
varsaylan bir iktidar yerinin (devlet, devlet ynetimi, yneticiler, fabrikaya sahip olanlar)
mlkiyetinden g alan eylemlerdir. Bu mlkiyet postlas sayesinde bu eylemler, o topraklarda (ya da
fabrikada) var olan farkl gleri ve yerleri birbirine eklemleme kapasitesine sahip kuramsal ilikiler
(totalletirici sistemler ve sylemler) gelitirir. Yani stratejiler g ilikileriyle ortaya kar ve zamana
bal olan, geici olan ilikileri sabitler, tanmlar (Kentel, 2011:4).
Stratejiler zellikle iktidarn devamn salayabilecek yeni sylemler gelitirip, iktidara tabi
olanlar kontrol edebilme olanaklar sunmaktadr. Bu anlamda panoptik bir pratik sayesinde, farkl
yerlere grerek hakim olma, yabanc gleri nesneye evirerek gzlemleme, kontrol etme ve
gr alan iine dahil etme imkn salar. Bu haliyle, stratejinin baars, kendini bamsz ve

5
Detienne, M., Vernant, J.P. (1974), Les Ruses de lintelligence. La Metis de Grecs, Paris, Flammarion.

320

ntr olarak konumlayabilmesini salayacak bilginin iktidarn kurmasna baldr. (Kentel, 2011: 4).
Bu noktada taktikler ise stratejilerden keskin bir biimde ayrlr. Stratejilerin sistematik, mekna
baml ve bilgi birikimine ihtiya duyan yapsna kart olarak, taktikler zamana bal olarak, srekli
deien, hareket halinde olan eylemler, manevralar ve akl oyunlardr.
Gndelik hayatta sradan insann, aslnda yaamnn her alannda iktidarla epeevre kuatlm
olduu dnlecek olursa, her yerde stratejilere kar, zayf olanlarn var olduunun alt izilmesi
gereklidir. ktidar retenlerin dnda kalanlardan, yani sradan olandan, empoze edilen stratejilerle
iktidarn devamllna katk salamalar beklenmektedir. Herhangi bir iyerinde iyeri sahibinin
kazancn arttrmas ya da bir hkmetin iktidarnn devamn salamas iin mutlaka sradan insann
stratejilere katlm gerekmektedir. ktidar ne kadar empoze edici olursa olsun, iktidarn boyunduruu
altnda olanlar olmadka iktidar erozyona urar ve yok olur. Dolaysyla zayf olann katlm
mutlaktr. Bu noktada da, zayf, iktidarsz ya da sradan olan insan iin direni ortaya kmaktadr.
Burada tanmlanan direni, edilgen bireyin aktif zneye doru ald yolun ilk admlarn
oluturmaktadr. Belirli bir iktidar alannda ki bu alan aslnda her yerdir, toplumsal formasyonun
beklediklerinin dna kmak ve kendi isteklerine gre ka alanlar yaratmak bile bir direni alan
yaratmaktadr.
Bir meknda oturmak, dolamak, konumak, okumak, alveri yapmak ya da yemek yapmak,
tm bu etkinlikler kurnazlklar ve taktiklerden doan srprizlerin genel zelliklerini ortaya koyarlar:
Gl tarafndan kurulan dzende zayfn evirdii dolaplar, tekinin alannda gerekletirilen
hamle sanat, avclarn pf noktalar, manevraya dayal, ok yzl hareketlilikler, coku uyandran,
mcadeleci ve sava buluntular (Certeau,2009: 117).
Bu alntda da vurguland gibi, Certeaunun gndelik hayatn merkezine koyduu sradan kimse
ayn zamanda zayf olan kimsedir. Zayf olan iktidar elinde tutmayandr. Egemen kltr retenlerden
deildir. ktidarn yaratt egemen kltre kar kendi gndelik davran biimleriyle, zeri rtk bir
biimde direnmektedir. Bu direni aslnda ba ve sonu olmayan bir savatr. ktidarn egemen
kodlarna kar, her bir bireyin gelitirdii onlarca, yzlerce ve hatta binlerce farkl uygulama biimi
bulunmaktadr. Her bir birey aslnda ayn kltr, kltrel rn ya da materyal rn farkl biimde
kullanmaktadr. De Certeau ya gre bu farkl kullanmlar, farkl tketim biimlerini meydana
getirmektedir. Her bir bireyin farkl ekillerde kullandklar her ey yeni bir tketim ve yeniden bir
direni alan olmaktadr. Herhangi bir szcn farkl bir biimde kullanm, ya da televizyondaki bir
programn seyredilmesi bile farkl tketim biimlerini oluturmaktadr. Her bir tketici, ya da sradan
insan, aslnda tamamen zgr ve bamsz bir biimde egemenlik alanna direnite bulunmaktadr. Bir
filmi izlerken alglanana, iktidar tarafndan retilmi olsa ve iktidar kanalyla yaylyor olsa da,
tketim esnasnda iktidarn mdahalesi olamaz. Sradan insan istedii biimde alglad rn, metni
ya da sylemi, istedii biimde tketebilmektedir. Kullanrken farkllatrmak, farkl tketim
modelleriyle beraber, bireylerin farkl tavr allarn ortaya koymaktadrlar. Bir gmenin ya da bir
iktidar sahibinin ayn grsel ya da szsel metni farkl ekilde alglamalar ve farkl biimde
kullanmalar muhtemeldir. Bu nedenle, iktidar ve g temelinde, toplumsal hayatta en sradan grnen
eylemler ve uygulamalar bile aslnda farkllklarla kuatlm taktik ve direni alanlardr.
Certeauya gre, okumak, konumak, dolamak, pazara gitmek ya da yemek yapmak gibi birok
uygulama, tutum ve alkanlk, gndelik hayat ierisindeki taktiklerdir ve zayf ve kendisine yabanc
olan, kendinden olmayan glerden kar salamak iin hep abalayandr (Certeau, 2009: 55).
Certeauya gre hile yapmak zayfn sanatdr. Gndelik hayat birok frsat ve kurnazlk biimlerini
barndrmaktadr ve gndelik hayat, dzenbazlk yapmak, dolap evirmek yani iini kendince
yrtmek iin herkese binlerce yol yordam sunar (Certeau, 2009: 44).
Taktikler, gndelik hayat iinde, sradan olan insann bir yandan kendini yeniden yaratma
biimidir. ktidar tarafndan tekilletirilen, tketmeye, tabi olmaya ynlendirilen birey, farklln,
kendi kiiliini ve kimliini bu ka alanlarnda ortaya koyar. Bir otobste yolculuk ederken, bada
kurarak seyahat eden bir gmen kendi kimliini ortaya koymann en belirgin rneklerinden birini
ortaya koymaktadr. ktidarn alannda, kurallar kabul eder grnp, yeni kullanmlar ve kullanm
biimleri yaratmak, farkl olann kendini ortaya koyabilmesi ve stratejilere direnmesidir.

321

Daha basite ifade edersek, stratejilerin tersine taktiklerin ad yoktur. Stratejiler basitletirir ve ad
koyar; taktikler ise btn karmaklyla, ancak btn birikimiyle ve yllarn, yzyllarn hafzasyla
gndelik hayatn kendisidir; yrmek, yemek, imek, konumak gibi pratikler ya da performanslardr.
Strateji, rnein, bir dilin kurallar, grameridir; doruyu-yanl tanmlayan, kendini kabul ettirmeye
alan bir siyasettir. Taktikler ise hibir zaman tam olarak iselletirilemeyecek olan bu gramerin
iinde dolamak, tebihler kullanmak, hatalar yapmak; yaratc veya muhafazakr davranmak;
konuurken tamamlanmam cmleler kurmaktr Sonu olarak, taktikler bir bakma kurnazlktr;
gllere kar zayfn sanatdr; stratejileri bozar ve arptrlar (Kentel, 2011:7).
Bu alntda da belirtildii zere, stratejinin iktidarn devamll amacyla ya da kendi egemen
kltr rnleri tarafndan retilen her trl gndelik aktivitede aslnda bir direni ve mcadele vardr.
Bu mcadelenin ana noktas da, iktidar tarafndan retilen her eyin aslnda sradan insan tarafndan
farkl biimlerde tketilmesidir. Certeauya gre, Strateji tarafndan sunulan retim, taktikler iinde
tketilir. Ancak bu tketim sadece bir tketim deildir. Sunulan mal, hizmet, fikir, bilgi, silah hibir
zaman tam olarak reticilerin, pazarlamaclarn, bilim insanlarnn, kumandanlarn, kurumlarn
ngrd gibi tketilmez. Tketen birey, farkllam tketimiyle retimi arptr: onun tketimi yeni
ve baka bir retimdir (Certeau,2009: 110).
Stratejiler, tm zamanlara hakim gibi gzkrken, ancak belli zaman diliminde var olan egemen
yapya tekabl ederler ve gndelik hayatn devamll iinde tm zamanlar ele geirirler (Certeau,
2009: 113). Zamana ve mekna bal olan stratejilerin snrlar vardr. Belirli iktidar alanlarn
kapsayan stratejiler, egemen yapnn gelitirdii disiplin mekanizmalar gibi egemenliin devamn
salayan dzenlemeler btndr. Dolaysyla hangi egemen yap ierisindeyse, ona dair
dzenlemeler retmesi, stratejilerin snrlarnn izilebileceini ortaya koymaktadr. Stratejiler,
kendilerini aka uygulamalarda gsterir. Belirli yazl olmayan, kltrel ve sosyal rnlerde varln
srdren ve kavranabilen stratejiler, esnek deildir. Kalc uygulamalar ve dzenlemeler btnn
oluturmaktadrlar ve iktidar uzamnn inasna ve devamllna baml eylemlerdir.
Taktikler ise, stratejilerden tamamen farkl gelien eyle mler btndr. Taktikler, meknsal ya da
kurumsal olarak belirli snrlar ierisinde uygulanmazlar. Grnr bir btnlk oluturacak snrlar
yoktur. Taktikler, stratejilerin iine szarlar. Kaak avlanr biimde gelitirdikleri teknikleri vardr.
Taktik, Stratejiye kardr ama onu ele geirmek ya da yenmek gibi bir amac yoktur. Zamann akllca
kullanmna dayanan taktikler, abuk biimde bir araya gelebilme ve dalma yetisine sahip olan
eylemlerdir. ktidara ya da stratejilere kar gelitirilen mevkisiz direniler taktikleri oluturur. artlar
gerektiinde, kesin mdahale etmenin uygun ve elverili durumlar yaratt uygulamalar ve eylemler
olarak taktikler, gndelik hayatn birok alannda anlk eylemlerin ardndaki direnii ya da iktidarn
stratejilerini arptmay betimlerler.
Certeau farkl eylem biimlerini ve zellikle taktiklerin gerekletii alanlar incelerken zellikle
zerinde durduu belirli alanlar bulunmaktadr. Bunlar, yrmek, okumak, konumak ya da
tketimdir. Bu alanlar ierisinde gerekleen farkl eylem biimleri yani taktiklerin belirli zellikleri
vardr. Bu zellikler, ncelikle bu eylemlerin gerekletii alanlarn nceden dzenlenmi olduudur,
bu dzenlemeler, fabrikann ekonomik ncelikleri olabiliyorken, ehir zelinde belirlenen yollarda
yrmek, dzenlenen caddeler, mahalleler iken, okuma esnasnda paragraflarn ya da blmlerin
dzenlenmesidir (Sheringham, 2009: 222). Uygulayc olarak tanmlanan aktrler belirlenen kullanm
biimlerinin dnda uygulamalar ya da eylem biimleri gelitirirler. Bu farkl uygulama ya da eylem
biimleri belirlenemez sayda okluk ifade eder, deikendir ve birbirinden bamszdr. Her bir
bireyin kendi kullanm biimlerine gre gelitirdii farkllklarn olduu dikkate alnrsa, sonsuz
sayda kullanm biimi olduu kavranabilir. rnein, Certeauya gre yrmek, uzamsal evrenin
okunmas, okumak bir seyahat biimi, konumak, ayn yrmek gibi meknlar birbirine balayan
yklemeler gerektirir (Sheringham, 2009:224). Certeaunun belirttii gibi bu uygulama ve eylem
biimleri arasndaki mecazlar, her bir kullancnn yani aktrn yaratt farklln zenginlii ve
oulculuudur.
Certeau, kltr farkllklar, kart kltr gruplar zerinden incelememitir, nk Certeauya gre
bu yaplmtr ve bu retim biimleri daha derin ve karmak yaplarn gstergeleridir. Deleuze gibi,
Certeau da, farklln retimi zerine eilmemektedir. Certeaunun odakland nokta, farkl retim

322

biimleridir. Kltrel almalarda birok yakn takipisinin gzden kard nokta budur. Jean
giymek gibi nemsiz deiimlere Certeau fikirlerini uygulamak abasndadrlar (Buchanan, 2000: 89).
Gndelik hayat ierisinde, iktidarn arptld, taktiklerin uyguland alanlardan bir dieri,
Certeauya gre kent uzamdr. Certeau buradaki eletirisi, ehri bir kavram olarak ynetme abasnda
olan iktidarn panoptik
6
ve soyutlanm bilgisinin, yzeydeki aktivitelerin kavrayn imkansz hale
getirdiini sylemektedir (Certeau vd., 2009: 175). Certeauya gre, ehrin sradan kullanclar gzle
grnen mekanlarn ardnda ve altnda yaayanlardr. Bu grnenin altnda yaamann lt ise
grnrlkten balayan bir eiktir. Bu eiin altnda yaayan ve grnr olmayan sradan kullanclar,
yayalar ksacas herkes, yeni alanlar, kullanm ve eylem biimleri retmektedirler. Yayalar,
yryleri, hareketlerinin alar ve kesiimleriyle, ne yazar ne de seyirci olduklar yeni hikayeler
yaratmaktadrlar (Certeau vd., 2009:179).
Uzamsal uygulamalar alannda Certeaunun, gndelik hayat alanna kazandrd yeni bir yaklam
ortaya konulmaktadr. Certeau, New York ehrinin geni ve kubak grnmnde, caddelerin
zgaralar ve insanlarn karncalar gibi grnmnn tamamen rntgencilie yakn ve sahipsiz bir
grnm ortaya koyarken, grsel alandaki egemenliin dzenleme ve kontrol yarattn, ehrin dz
zemininde yryen sradan insanlar asndan grnnde ise genel bir gr asnn olmamasnn
getirdii donukluk, krlk ve grnmezlikle birlikte gndelik hayatn yzeye kmayan bir yabancl
olduunu belirtir (Sheringham,2006: 223). Bu haliyle gndelik olan ehir ve yryn anonimlii, bir
sanat eseri gibi yazardan, okuyucudan ve taraftardan yoksun biimde, bir zgrlk ve snrsz kullanm
alan ve zgrlk yaratr. Dolaysyla, Certeauya gre, yryn yaratt ve yryen bireylerin her
birinin yaratt kullanmlardan kaynaklanan yeni retimler sz konusudur. Bu yeniden retim ve
zgrlk alanlar ise ayn zamanda, iktidarn yaratt, kubak denetlenebilen ehir zerindeki
planlama ve denetimin yerinden edilmesi ve erozyona uratlmasdr.
Sonu ve Deerlendirme
Gndelik hayat sosyolojisi, sradan ve rutin olan, toplumsal ve incelemeye deer klma abasyla,
sosyal bilimlerde yeni alma alanlarnn kapsn amaktadr. Bu yeni alanlarda, bireyin gndelik
hayatta karlat ve ierisinde iktidarn nveleri bulunan her etkileim yeni direni alanlar
yaratmaktadr. Bireylerin aslnda iktidara kar kurnazlk ve akl oyunlaryla bezenmi halde ortaya
koyduklar bu eylemler, iktidarn stratejilerine kar gelitirilen taktikler olarak, en sradan eylemi bile
toplumsal ve politik olarak incelenmeye deer hale getirmektedir.
ktidarn yaratt kurallara ve dzenlemelere kar kendi var olu alanlarn ve kimliklerini devam
ettirebilme mcadelesini veren tekiler aslnda gndelik hayatlar ierisinde direniin grnmez
halini ortaya koymaktadrlar. Egemen olan yapdan farkl beslenerek, giyinerek, ehirdeki fiziki
meknlar farkl biimlerde kullanarak mevcut snrlarn ve izgilerin dna kmaktadr. Bu izgi
dlk gndelik hayat politik ve toplumsal incelemenin nemli bir alan haline getirirken, bireyi de
etken bir aktr olarak toplumsal hayat konumlandrmada n plana kartmaktadr. Taktikleriyle
grnmez biimde iktidar ve erozyona uratan bireyler, kendi yaam alanlarnda yeni tketim ve
kullanm biimleriyle, Lefebvrenin de altn izdii gndelik hayatn ierisinde bireysel devrimlerini
gerekletirmektedirler.
KAYNAKA
Adler, P.A., Adler, P. (1987). Everyday Life Sociology, Annual Review of Sociology, 13:217-35.
Buchanan, Ian (2000). Michel de Certeau, Cultural Theorist, Sage Publications, USA
Certeau, M. (2009). Gndelik Hayatn Kefi I, Eylem, Uygulama, retim Sanatlar, Dost Yaynlar,
Ankara
Cuff, E.C., Sharrock, W. W., Francis, D.W. (1990). Perspectives in Sociology, Routledge, USA.

6
Panoptikon, 1785 ylnda Jeremy Bentham tarafndan gelitirilen ve btn(pan) gzetlemeye(opticon) dayal bir hapishane
tasarmdr. Detayl ilgi iin Bkz. Bentham, Jeremy. Panopticon (Preface). In Bozovic, M. (1995), (ed.), The Panopticon
Writings, London: Verso, 29-95.

323

De Certeau, Michel. (1984). "General Introduction." The Practice of Everyday Life.Trans. Steven F.
Rendail.Berkeley: University of California Press, xi-xxiv.
Detienne, M., Vernant, J.P. (1974). Les Ruses de lintelligence. La Metis de Grecs, Paris, Flammarion
Highmore, B. (2002). The Everyday Life Reader, Routledge Press, London.
Kentel, F. (2011). Modernite, Gndelik Hayat ve Yeni Sosyal Hareketler, Altst Dergisi, Say:11
Lefebvre, H. (1998). Modern Dnyada Gndelik Hayat, Metis Yaynlar, stanbul
Sheringham, M. (2009). Everyday Life: Theories and Practices from Surrealism to the Present, Oxford
Universitty Press, UK.
Wallace, R.A., Wolf, A. (2004). ada Sosyoloji Kuramlar, Punto Yaynclk, zmir

324

325

SURIYE SINIRI HATAYDA GNDELIK HAYAT
Zerrin ARSLAN
1

ZET
Yaklak yldr Suriyede yaanan i sava ya da atmalar, Orta Douda ve Arap
Blgesiyle ilikili uluslararas siyasi, ekonomik ve askeri boyutlar ile dnya gndeminde yer
almaktadr. Blgedeki uluslararas siyasetin ve ilikilerin, devletler ve uluslararas kurumlarca
dzenlenmeye allrken, snr tesinde sren atmalar ve Trkiyenin bu srete ald tavr,
Trkiyenin Suriye snrnda gndelik yaam etkilenmektedir.Bu sre, snr boyunda yaayan
insanlar, bir taraftan snrn te tarafnda yaayan hsm ve akrabalar iin, dier taraftan kendileri iin
kayglandrmaktadr. 1938de yaplan halk oylamas ile Suriyeye deil, Trkiyeye katlan Hatay,
Suriyedeki sreten en ok etkilenen snr kentlerinden biridir. Bununla birlikte, Mslman,
Hristiyan ve Yahudilik gibi farkl dinilerin yan sra, Arap, Trk, Krt, erkez, Trkmen ve Romanlar
gibi farkl etnik gruplarn bar iinde yaad Hatayda, bu srecin yaratt siyasal, ekonomik ve
sosyal belirsizlik, gndelik hayata yansmaktadr.
Bu almada, Suriyedeki silahl atma ve kargaann blge yaamnda yaratt risk ve
belirsizliin, snr kenti olan Hataydaki gndelik yaama etkileri, derinlemesine grme ve
kendiliinden grme teknii kullanlarak aratrlmtr. Bununla birlikte, bir yl akn bir sredir
Antakyada yaanld iin; gndelik yaamdaki deimeler ve dnmler, farkl ynleri ile
gzlemlenmitir. Bu balamda, Hatayda gndelik hayat, toplumsal, siyasal ve ekonomik boyutlarn
kapsayacak ekilde, Henri Lebevrenin gndelik hayat ve gndeliklik kavram kullanlarak
tartlmtr.
Anahtar Kelimeler: Suriye-Trkiye Snr, Hatay, Snrda Gndelik Hayat, Gndeliklik, Lefebvre

ABSTRACT
In approximately 3 year, civil war or turmoil in Syria has been taken in the recent international
political, economic and military agenda in the world. While politics and international relations in the
region have been attempted to regulate by the states and various international institutions, the armed
conflicts in the other side of border and Turkeys political position taken in this process have affected
everyday life in the Syrian Borderland. People lived on border worry about both themselves and their
relatives beyond the border in process. Hatay decided to annexation in Turkey, not Syria with the
referendum in 1938 is one of the most influenced border city by this civil war. Today, the political,
economic and social uncertainty caused by the Syrian civil war has reflected on the everyday life in
Hatay, where the Muslim, Christian and Jewish and also the Arab, Turk, Kurd, Circassia Turcoman
and Roman people peacefully live.
In this study, the effects on everyday life in Hatay as border city under the risk and uncertainty in
regional life resulted by the armed conflicts and turmoil in Syria have been qualitatively scrutinized
employing in-depth interviews and spontaneous small talks. Furthermore, participatory observation
was also used to understand and explain the changes and transformations with different dimensions
because of living in Antakya, Hatay more than one-year. In this context, everyday life in Hatay has
been discussed employing Henri Lefebvres concepts of everyday life and everydayness within
social, cultural and also economical dimensions.
Keywords: Border between Turkey and Syria, Hatay, Everyday Life in Borderland, Everydayness,
Lefebvre

1
Dr., HatayMustafa Kemal niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Kamu Ynetimi Blm, Hatay, Trkiye,
azerrin@gmail.com, zarslan@mku.edu.tr.

326

GIRI
Snr ya da hudut (border lines) denildiinde, en genel anlamyla,belli bir corafyadabir devletin
egemenlik alann belirleyen ve iki devleti birbirinden ayran izgi anlalmaktadr. Etnik kken, dil,
din, mezhep gibi sosyo-kltrel ya da nehir, da, tepe gibi doal nedenlerle gre izilen snrn iki
tarafnda yaayanlar birbirinden ayrlarak, iki ayr devletin vatanda ya da uyruuolarak tanmlanr.
Her halkarda, bu izgi bir devletin uyruunu dier devletin uyruundan ayran ve devletlerin
uyruunda yaayanlar, snrn iindekiler, hemen yan bandakiler ve dndakiler olarak birbirinden
ayran bir snrdr. Ayn zamanda snr, devletler ve corafi mekanlar birbirinden ayrp aralarndaki
hudutlar belirlerken, ieridekiler ve dardakiler arasndaki farklar da kurar ve vurgular (D'Costa,
2008). Bununla birlikte, snrda yaayanlar, snra zg tarihsellikle farkl sosyal, ekonomik ve kltrel
yapya sahiptirler (zgen, 2004, 2005, 2013). Snr insan, lkenin d siyasetinden, sosyal, ekonomik
ve kltrel ve hatta psikolojik olarak dorudan etkilenir. Bu nedenle, krlgandr ve deikendir. Snr
ve snr insanlar zerine dnyor, konuuyor ya da yazyorsanz; aslnda btn devlet, siyaset,
vatan, vatandalk ve yurttalk zerinde de (zgen, 2013a) alyorsunuz, dnyorsunuzdur.
Yani, Snr zerinde bir sz sylemek, ksmen bunlarn hepsini aklamak, hepsini almak ve/ya
hepsine dair metaforlar retmek ve yeniden retmek anlamna da gelir.(zgen, 2013).Snr insann,
komu lkelerle, akrabalk, hsmlk, etnisite, din ya da mezhep gibi sosyal ve kltrel, yasal olan ya
da olmayan snr ticaretigibi ekonomik ilikileri vardr. Snr insan, snr gese de gemese de,
snrdadr ve gndelik hayatlar da snrda olma haliyle ekillenir. Bununla birlikte, komu lkenin
siyasal rejimini destekleme ya da kar olma gibi politik ve diplomatik ilikiler de snrda olma halinin
parasdr. Komulkeler arasndaki ilikiler, herhangi bir sorun yaanmadan srebilecei gibi - ki bu
neredeyse olanaksz gibidir- gerilebilir, kesilebilir, askya alnabilir, iki lke arasnda sava ya da
lkelerden birinde i sava kabilir.
Bugn, lkemizin gney snrndakiIrakta siyasal belirsizlik ve silahl atmalar, Suriyede ise i
savayaanmaktadr. Snr tesinde atma ve sava srerken, snrn bu yannda dagndelik hayat
devam etmektedir; ama nasl devam etmektedir? Yani, snr tesindeki siyasal belirsizlik, silahl
atmalar ve i sava, Trkiyenin snr kentlerindeki gndelik hayat nasl etkilenmektedir? Bu
almada, snr tesindeki srecinTrkiyenin Suriye snrnda sradan insanlarn gndelik hayatlarn
nasl etkilediine odaklanlmtr.
Bu almada, derinlemesine grme (indepth interview),kendiliinden grme (spontenous
small talks) vegzlem teknii kullanlarak veri toplanmtr. alma, Hatayn tmn kapsayacak
ekilde tasarlanm olmasna ramen,burada sunulan bulgular Hatayn Suriye ile snr olan,
Yaylada, Altnz, Reyhanl, Kumlu, Krkhan, Hassa,Antakya ve Samandada Mays-Austos
2013te yaplan saha aratrmasna dayanmaktadr. Ancak, belirtilmelidir ki, son bir buuk yldr
Antakyada yaanlyor olmas, hem bu almann nedeni hem de veri toplama aracdr. Her ne kadar
bu srede Antakyada yaamak, bu aratrma iin gerekletirilmemi olsa da, veri toplama teknii
olarak katlmc gzlemle birebir rtt belirtilmelidir. Bir anlamda Suriyedeki i savan,
Hataydaki gndelik yaama yansmalar, etkileri ve yaratt deiim ve dnmler, katlarak
gzlemlenmitir. ronik bir ekilde ifade edilirse; son bir buuk yldr mecburi hizmet nedeniyle
Antakyada yaanlyor olduundan; almada, mecburikatlarak gzlemteknii kullanlmtr.
Bu alma, Suriyedeki i savan yaratt siyasal, ekonomik ve sosyal belirsizlik ve kargaann
Hatayda gndelik hayata yansmalarn sosyolojik olarak deerlendirmeyive scak atmalarn,
zaman zaman snrn bu tarafna gemesinin, snr boyunda yaayan insanlarn zerinde yaratt etkiyi
aratrmay ve aklamay hedeflemektedir. Aratrma bulgular, Henri Lefebvrein (2007) gndelik
yaam (everyday life) vegndeliklik (everydayness) kavramlarn kullanarak aklanmtr.
GNDELIKLIK (EVERYDAYNESS) VE GNDELIK YAAM (EVERYDAY LIFE)
Gndeliklik, 19. yzyl Avrupasnda modern kapitalist toplumun oluumunun yorumlanmasnda
gelien modernlik hakkndaki bir sylem etrafnda kavramsallatrlmtr. Kavram, oklu, ayrntl
ve her zaman her yerde mevcut olan grnmleri (Harootunian, 2006: 80) ile modernliin
kuramclarnca ina edilmitir. Gnmz sosyolojisinin bir alma alan olarak gndelik hayatn
kuramsallatrlmas, Henri Lefebvrein II. Dnya Sava sonrasnda modernlie ynelik gelitirdii
kendi eletirisiyle balamtr. Bununla birlikte, kuramn gelimesinde Gaston Bachelardin mekann

327

poetikasina rnek olarak sunduu evin merkezilii ve birlii tanmlamas; Edgar Morinin atmal
modernleme alan; Michel DeCerteaunun Morinin belirttii atmal alan mekana dntrmesi;
ve Alf Ldtke gibi Alman emek tarihilerinin, toplumsal tarihin makrokozmik iddialarndan tatmin
olmayarak, iinin ve iyerinin deneyimlerini dnmesinin (Harootunian, 2006: 80) katklar zellikle
belirtilmelidir. Bir baka ekilde ifade edersek, modern zamanlarda gndelik yaam, Lfebvrede
programlama nesnesi olarak, Foucaultda, kontrol ve denetimaltna alnan ve De Certeauda
strateji ve taktik kavramlarndan faydalanlarak vurgulanlmaktadr. Lefebvre gre, gndeliklik
kavram felsefeden gelir ve felsefe olmadan anlalamaz. Bu kavram, felsefe iin ve felsefe tarafndan,
felsefi olmayan belirtir Ancak, gndeliklik kavram gndelik hayattan gelmez; gndelik yaam
yanstmaz; daha ziyade, felsefe adna onun, olanakl kabul edilen dnmn ifade eder. (Lefebvre,
2007: 23). Gndeliklik, en genel anlamyla felsefi olmayan, felsefenin dnda kalan olarak
tanmlar. Bu nedenle, gndelik olan sosyolojik olandr ve hem felsefi olmayan hem de sanatn
dndadr. Bu balamda, Lefebvrein temel kaygs, Fransz toplumunun II. Dnya Sava sonrasnda
modern hayat, yani gndelik olan, toplumsal, siyasal ve ekonomik olan olarak tanmlamaktr.
Lefebvrein (2007: 38) gstergeden ve anlamdan yoksun olan eylerin toplam olarak tanmlad
gndelik hayatn sosyal, kltrel, ekonomik ve politik olanlarn belli bir tarihsellikte olan ifade
ettii sylenebilir.
Bu balamda, burada da Gndelik kavram, her gn yaplan ve rutinlemi olan ifade
etmektedir. Dolaysyla,bir sradanl, aynl ve deimez olan iaret etmektedir (Yiit, 2012:
127). Bu balamda, gndelik olan, btn toplumlarda insan soyunun varln srdrmek iin
gelitirdii etkinliklerden oluur: yeme, ime, barnma, retme, gvenlik, soyun yeniden retimi gibi
basit insani gereksinimleri karlamak zere yaplan tm etkinlikler gndelik rutinlerdir (ahin ve
Balta, 2001: 185), ki bu da ylm bilgilerin, ritellerin, toplumsal i blmnn arasna dalm
bir yn ii kapsar(ahin ve Balta, 2001: 185). Tm bunlar rneklersek; ev hayat ve onun
dekorasyonu, i yaam, tatil, alveri, beslenme tarz, zamann kullanm, bo vakit elenceleri,
nesneler, nesnelerin kullanm, vb. gibi dzenli olarak yaplan bu eylemlerin tamam ve daha
fazlasdr (Yiit, 2012: 127).
Gndelik yaamn ne olduu gnlk dilin kendinden de tanmlanabilir. Hi yaamak istemesek de
bir gn bir dostumuzu, yaknmz, arkadamz, komumuzu, lm, hastalk ya da sevgiliden ayrlma,
boanma gibi zc bir olay yaadnda teselli etmek durumunda kalrz. Bylesi zamanlarda yaygn
olarak kullanldmz bir sz vardr: Hayat devam ediyor! te, gndelik yaam bu her eye ramen
devam edeni tanmlar denilebilir. Bu almada da ama, yan bandaki i savaa ramen Hatayn
devam eden hayatdr ve bu hayatn bu savatan nasl etkilendiini belirlemektir.
Bu balamda, Suriyedeki i sava ncesinde ve imdi Hataydaki gndelik hayatn anlamak iin,
i/alma, tatil ve bo zaman uralar, hobiler, gndz ve gece darya kma, mesire yerlerine
gitme, kadnlarn ve ocuklarn zaman geirme biimleri, ev d etkinlikleri ve ar-pazar
alkanlklar, ocuklarn soka kullanma alkanlklar, sosyal etkinlikler, siyasi faaliyetler, dernek,
vakf ve kulp yelikleri, alveri ve spor gibi rutinleri ieren sorular, sorulmutur.Ayrca, Suriyede
akrabalar olup olmad, varsa, bu srete akrabalar ile ilikilerinin nasl olduu; ve Suriyeden
gelenlerle herhangi bir olup olmad, varsa nasl bir ilikisinin (hsm, akraba, komu, kirac, evlilik,
ii-iveren, ticaret, vs.) olduu sorulmutur. Bylece, Suriye i sava srecinde Hatayda gndelik
hayat, Lefebvrein adlandrd felsefi olmayan, sanat olmayan, matematik olmayan sosyoloji
olann alanna koyarak ele alnmtr.
Bu noktada belirtilmelidir ki, almann alan aratrmasnda etnik ve dini farkllklara dair sorular
sormaktan zellikle kanlmtr. Ancak, aada bulgularda grlecei gibi, etnik ve dini farklara
dair ifadeler, aratrmann bulgusu olarak ifade edilmektedir ve aratrmann bulgusu olarak
anlalmaldr.
SURIYE SAVAININ HATAYDAKI GNDELIK YAAMA ETKILERI
Hatay, 911 kilometrelik Trkiye-Suriye kara snrnn en batsnda yer alan bir Dou Akdeniz
ilidir. dari yaps Hatay Valilii altnda, Antakya Merkez ileyle birlikte, 12 ileden olumaktadr.
Yaplan arkeolojik aratrmalarda tarihi M. 100.000-40.000 yllarna kadar geri giden kent, Osmanl
dneminden gnmze, Anadoluyu Mslman-Arap dnyasna balayan nemli bir kapdr.

328

Suriyenin Fransz Mandasnda olduu dnemde, 1938e kadar Fransz kontrolnde olan kent,
1938de kurulan ve 10 ay kadar var olan bamsz Hatay Devleti ynetiminde olmutur. 1939daki
halk oylamas ile Trkiyeye katlmtr. Hatayn etnik yaps, Trk, Trkmen, Arap, Alevi, Ermeni,
Rum Ortodoks, Krt, erkez, een, Sryani, vb. etnik gruplardan olumaktadr. Ancak, etnik
gruplarn nfusu tam olarak bilinmemektedir. Hatayn etnik farkll, Trkiyeye katld 1939dan
beri deierek devam etmektedir. Ankara Antlamas, 7. Maddesine (20 Ekim 1921) dayanarak
kurulan skenderun Sanca Devletinde (1936) etnik yap, Trkler ve Araplar ounlukta olmak
zere, Yahudiler, Sryaniler, Ermeniler, Rumlar, Krtler, Trkmenler ve Romanlardan olumaktadr.
Dinsel yaps ise, nfus Snni Mslmanlar, Nusayriler (Arap Aleviler), Sryaniler, Ortodoks ve
Katolik Hristiyanlar ve Marunilerden olumaktayd. 219 bin nfuslu Sancak nfusunun % 39.7'si
Trk, %28'i Alevi, %11' i Ermeni, % 10u Arap, % 9u Rum Ortodoks, % 3 erkez, Krt, Yahudi,
smaili ve Arnavut kkenliydi (zgiray, 1994:43dan aktaran zgen, 2004). Bununla birlikte,
bugnn toplumsal yapnn nveleri hem snfsal hem de etnik ve dinsel anlamda Fransz Manda
dneminde olutuu sylenebilir (Altu, 2002: 208-209). Bu nedenle, hem Suriyenin ve Hatayn ok
etnikli ve dinli toplumsal ve kltrel zellikleri hem de Orta Dou ve Arap blgesinin stratejik
konumundan dolay, blge farkl politik tedirginliklerin, gerilimlerin ve atmalarn olduu bir
blgedir. Snrn iki tarafnda da hem etnik ve mezhepsel, hem de devletler dzeyindeki politik ve
diplomatik gerginlikler, Suriye ve Trkiye arasnda sreklidir. Ancak, son 2-2,5 yllk dnemde, bu
gerilim nitelik deitirmi ve Arap Alevi Suriye Arap Cumhuriyeti rejiminin ve Bear Esad
ynetiminin yklmasn hedefleyen silahl Snni gruplar ve Esad gleri arasnda ak bir i savaa
dnmtr. Her ne kadar Suriyeye ynelik yaptrmlar, uluslararas siyaset ve ilikiler, devletler ve
uluslararas kurumlar ve hukuk ile dzenlenmeye allmtr. Ancak, Snni Arap devletler, Avrupa
Birlii, ngiltere ve Amerika Birleik Devletlerinin silahl Snni gruplar desteklemesi ve Trkiyenin
bu srete Esad kartlarn destekler ynde ald tavr ve corafi yaknlk ve snr komuluu,
blgedeki siyasi belirsizlii ve tedirginlii artrmtr. Fransz Manda dnemi ve Hatayn Trkiyeye
ilhak dnemini, Gramscinin hegemonya yaklamyla yorumlayan Altu (2002: 21), bu dnemde
ynetici elit snflarn hegemonyasnn asla btn ya da dlayc deil, aksine hegemonyann
tabiiyetle (dominance) ilikisinin srekli yenilenen, yeniden yaratlan, savunulan ve deitirilen bir
ina sreci olduunu ifade eder. Aslnda, gnmz Hataynda da bundan ok farkl olmayan bir
hegemonik sre ilemektedir. Bugn, bir tarafta Amerikan gdmnde Byk Orta Dou Projesi ve
Kuzey Afrikay da kapsayan Arap blgesini yeniden yaplandrma abas, dier tarafta Suriyenin
Trkiyeye yakn ksmnn zellikle Hatayn Snniletirilmesi abas ile btnleen bir hegemonik
sava srmektedir.
Btn bunlar, Suriye snrndaki Hatayn gndelik yaamn etkileyen, ekillendiren ve yeniden
ekillendirmektedir. Bir snr kenti olarak, Suriye i savann Hatayn gndelik yaamna etkisini
deerlendirebilmek iin, daha nceki dnemdeki gndelik hayat ve rutinlerini ifade etmek
gerekmektedir. Aslnda, Hatayda gndelik hayat herhangi bir snr blgesinden, kentinden,
kasabasndan ya da kynden farkl deildir. Farkl etnik ve dinsel gruplardan oluan Hatay halknn,
snrn te tarafnda akrabalar vardr, bu nedenle de Trkiye-Suriye ilikilerinden srekli ve dorudan
etkilenen ilikileri vardr. Bununla birlikte, sadece snrn te tarafyla olan ilikiler deil, Hatayda da
farkl etnik gruplar olmas nedeniyle, gndelik rutin ayn zamanda farkl etnik gruplarn birbirleri ve
kendi aralarndaki sosyal, kltrel ve ekonomik ilikileri ierir. Bugn, Hatay anlatmak iin
kullanlan hogr ve misafirperverlik, Hataydaki farkl etnik ve dinsel gruplarn birbirleri ile
olan ilikileri ve birbirlerine kar konumlanmalarnn sosyal ve kltrel ifadesidir. Her grup,
dierlerine kar, uzun yllardr bir arada yaamann getirdii birbirlerini tanma ile sosyal ve kltrel
zgnlklerine sayg duyarak, bunu koruma ve kollama pratiini srdrr. Hatayn yerlileri iin ifade
edilen hogr, Hataya dardan gelene hogr ve misafirperverlik olarak yansr; Hatayl
olmayan iin kelimenin en geni anlamyla gsterilir, hissettirilir, yaatlr ve onun yaam
kolaylatrlr. Bu neredeyse ayak st iki laf ettiiniz komunuzun sizi ille de kahve imeye armas
ve bu arada size bir Antakyaya zg katkl ya da biberli ekmek ya da bir hurmal kurabiye ikram
etmesinden sarma ii (Antakya usul ksr), oruk (Antakya usul ili kfte), bol zeytinli zahter
salatasndan kabak borani, knefe ve ceviz tatlsna genileyen ikramlar sunar. Bu nedenle de,
Hatayl olmayan, kendine bahedilen bir dardan ierideki olarak, hi bir sosyal kuraln,
gelenein, zorunluluun ve kltrel kodun dayatlmad bir yaam srer. Yani, Hatayl olmayan,

329

hogry ve misafirperverlii kelimenin tam anlamyla deneyimlerken, hogr ve misafirperverlik
Hatayllar iin, ister ayn ister farkl etnik, din ve mezhepten olsun, bir kendini koruma ve kollama
ile birbirine dokunmama, bir ikram haline dner. Yani, Hatayda hogr ve misafirperverlik de
hem Hataylya hem de Hatayl olmayana ikram edilmektedir.
Bylesi bir sosyal ve kltrel ortamda, i ve alma yaamndan ticarete, park ve mesire yeri
gezmelerinden yazlk komuluklarna kadar tm gndelik yaama yansr. lk alveri merkezi Ekim
2011de alan Hatayda, ev dnda vakit geirmek, tarihi Uzun ar ve Byk Antakya Park,
mahalle aralarndaki kk parklar, yakn evredeki mesire yerleri, Harbiye elaleleri,Belen
yaylalarnda piknik yapmak, skenderun, Arsuz, Samanda ve evlik plajlar ve yazlklarna gitmek,
akraba ve komu ziyaretleri eklinde zetlenebilir.Kadnlar, ar pazara rahatlkla gidip alveriini
yapabilir; Hatayn scanda parklarda oluk-ocuk rahata vakit geirebilir. Mevsim sonbahara
dnerken, neredeyse btn Hatayllar, biber sca ile birlikte klk hazrlklarna balar: pul biber,
sala, dolmalk, nar ekisi, zeytin ve zeytinya, turu, vb. hazrlna balar. Btn bu uralar, kendi
evleri, akraba ve dostlara hazrlanabilecei gibi, gelir amal da olabilir. Kent merkezlerinde gelirin
daha ok ticarete dayal olduu Hatayda, tarmsal retim de olduka nemlidir. Amik Ovas ve dier
tarmsal arazilerde, pamuk, msr, buday, zeytin, zm, nar, portakal, mandalina, havu, soan, biber,
domates, patlcan, vb. endstriyel bitki, gnlk sebze meyve yetitiricilii ve seraclk balca tarmsal
geim kaynaklardr. Ayrca kk ve byk ba hayvanclk da halen devam etmektedir.
skenderunun ar sanayisiyle birlikte, meyve- sebze, zeytinya, sabun, peynir, tuzlu yourt, nar
ekisi, sala ve baharatlar, sigara, ttn, ay, eker, vb. rnlerin yetitirilmesi ve pazara sunulmas,
ipekli dokuma, demelik kuma, dericilik ve ayakkabclk, mobilya, altn ve gm ilemecilii,
Hatay blgesinin ekonomisinin baat faaliyetleridir. zellikle, Suriye ve Orta Douyla yaplan ithalat
ve ihracat, Suriye i sava ncesinde Hatay ekonomisinde ok nemlidir. Dnyann her yerinde snr
blgelerinde grlen yasal ticaretle birlikte,byk apl organize insan, mal, canl hayvan
kaaklnn yan sra aile btesine katk amal bir tarafta rabet gren, tercih edilen rnlerin
kamyon, otomobil ya da bavulla yaplan daha kk apl snr ticareti de belirtilmelidir. Gemiteki
geimlik snr ticareti, Suriyeye taze sebze-meyvegtren bir kamyonet, birka uval eker, ay,
birka varil mazot, biraz sigara ve ttnle dnerdi. diye vurgulanmaktadr.
Suriye i savandan sonra ise, Hataydan baktmzda, says bilinmeyen snmaclar ve snma
kamplar, sokakta dilenen kadnlar ve ocuklar, demokrasi iin savamayp burada keyfini sren
erkekler, yasal konumu belirsiz, ailelere huzursuzluk sokan, ama ssne ve lkse dkn gelinler,
kimine gre ucuza ok iyi i yapan zanaat erbab ustalar, kimine gre ise devletin eline bakan, her
eyi hazr bekleyen tembel Suriyeliler bombalar, patlamalar, yangnlar, yasaklar, korkular, fkeler,
tedirginlikler, bkknlklar ve en nemlisi Suriyenin i sava ile eklemlenen Reyhanldaki
patlamada resmi kanallara gre 53 insann kaybeden Hatay Bununla birlikte, alan aratrmasnn
yapld dnem, Haziran 2013te stanbulda Gezi Park eylemlerinin Hataydaki ayanda Antakya,
Armutludaki eylemlerde polis iddeti nedeniyle 3 gen insann kaybeden Hatay
Tm bunlar birlikte deerlendirildiinde, Hatayda gndelik yaam her eye ramen sryor:
Dnler yaplyor, doumlar ve lmler oluyor, hastalara acil ifalar dileniyor, kimsenin yerinden
yurdundan olmamas dilekleri tekrarlanyor, herkesin yarnna gvenle bakmas isteniyor Ama, tm
bunlar tanm zor bir tedirginlik, korku ve hatta fkenin glgesinde sryor.
Suriye Savann Hatayda gndelik yaama etkilerini ncelikle kresel, ulusal ve yerel dzeyde
ifade edilebilir. Suriye snrnda sadece gndelik yaam deil, tm yaam scak gndemin (hot
agenda) etkisi altndadr. Kendi sosyal, ekonomik, kltrel ve politikpratiklerini oluturan snrda
yaam, sadece Hatayn yerelliinin belirledii bir dzey deildir. Aratrmann yapld gnlerde,
Suriyede rejim deiikliinin tm dnya gndeminde yer almas ve bir askeri mdahalenin
uluslararas arenada tartlmas sz konusu idi. Suriye ile birlikte, Arap blgesindeki siyasi kargaa ve
atma ortam, Hatayda etkisini daha da artmakta, her an var olan durum deimekte, biraz durulmu
gibi grnen tedirginlikler ve gerginlikler, en ufak bir olayla yeniden canlanmaktayd. Bir taraftan
dnya gndeminin, ulusal gndemi belirlemesi ve srekli Hkmetin yapt ve yapaca
aklamalarn ve kararlarn beklenmesi, Hatayda gndelik rutinlerin politiklemesi demekti. Gndelik
yaam, sokakta, markette, bakkalda, kasapta Suriye meselesinin tartld uluslararas siyasetin
glgesindesrmekteydi. zellikle, Mart 2011de Suriye i sava baladndan beri, Trkiyenin snr

330

kaplarn kapatmasnn yaratt ekonomik daralma,grlen kiilerin birou tarafndan Hataydaki
tr parklarndaki atl trlar ve skenderun Limanndaki konteynrlar iaret edilerek ifade edildi.
Bu dnemde, Hatayn gndelik yaamnn,gerilim ve tedirginlikle zdeletiini sylemek
mmkndr.zellikle, Arap Alevi nfusun Esad taraftar olduu ve Snni nfusun da Esad kart
Snni gruplarn ve Trk Hkmetinin tarafnda olduu kabul ile yaplan tartmalar ve
deerlendirmeler, kentteki tedirginlii daha da belirginletirmitir.Aslnda, Hatay iin gndelik yaam
gerginlii sadece bugne ait olmad, daha eskiye, 1920-1939 Fransz Mandas ve Hatay Devleti
dneminden balad, hatta o zamandan beri, farkl din, dil, mezhep ve etnik gruplara sahip Hatayda
fke ve korkunun etkili olduu belirtilmelidir (Altu, 2002:5, 107). Antakyada zellikle kentte hakim
olan soyluluunun Hristiyan ve Yahudi ounluunda dnm, aznlk haline gelme de, 1920-
1939 Fransz Mandas ve Hatay Devleti dneminde balyor (Altu, 2002: 87-98). Snr da gndelik
hayat, bir i ve d etkenlere bal olarak yldan yla farkllk gsterir. yle ki, yllarn kendi yllk
veya dnemlik metaforlar (zgen, 2004: 66-67) vardr. Trkiyenin Suriye ile ilikileri, PKK, Asala
gibi rgtler verdii destek, su meselesi ve bu almann yapld il olan Hatayn kendi
topraklarnda olduu iddias nedeniyle genelde gergindir. Suriyenin Fransz Mandasnda kald
dnemde bir gei devleti olarak kurulan Hatay Devletinin (7 Ekim 1938-29 Haziran 1939) 1939da
Trkiyeye ilhak ile Hatay sorununun kronik gerilim konusu olduu sylenebilir. 1998de Suriye ile
imzalanan Adana Antlamas ile Trkiye-Suriye ilikileri 1998-2011 yllar arasndaki on iki yllk
dnem tek gerilimsiz dnemidir denilebilir. Suriye ile ilikilerde Hatay meselesinin kronik, fakat scak
konunu olmas alma iin de ok nemlidir. nk iki lke arasndaki snr, ieridekileri ve
dardakiler ayrp tanmlarken, aada akland gibi, Hatayda sadece iki lke arasnda
vatandalk ile ilgili uluslararas hukuktan kaynaklanan bir tanmlama deildir; ayn zamanda Hatayn
ok etnikli, dinli ve mezhepli sosyal ve kltrel yapsnda, Hatayn kendi ieridekileri ve
dardakilerini de iaret eder. Altu (2002: 3) bunu Fransz Mandasnda Hatay meselesini ele ald
almasnda exceptionalism dolaym ile ifade eder.
Suriye i sava srecinde, Hatayda gndelik yaam ifade edilen hogr ve misafirperverlik, son
2,5-3 ylda, fke ve korkunun (irritation and fear) basks altndadr. Bunun, Hatayda snr basks
olarak kendini gsterdii belirtilmelidir. Bu srete daha da belirginleen snr basksn ana
balk altnda ifade etmek mmkndr. tekiletirme, Bkknlk/Bkmlk ve Mikro-
Yerellikler,Toplumsal Cinsiyet, Kadnlk, Evlilik ve Fuhu.
TEKILETIRILME
Hatayda gndelik yaam pratikleri, tekiletirmeyi de belirginletirmektedir. Etnik ve dinsel
farkllklar, Hatayda baat sylemde, bir dlama ve aalama (exclusion and humiliation) ifadesi
olarak deil, hogrnn ifadesi olsa da, bu srete tekiletirmenin ifadesidir.
Hatayda gndelik yaam pratiklerini, modern-geleneksel, dindar-laik, kadn-erkek, Alevi-Snni,
Mslman-gayri-mslim, alan-almayan, krsal-kentli, evli-bekar, yal-gen, esnaf-memur,
Trkiyeli-Suriyeli, misafir-snmac, gelen-giden, ho gelenler-bktranlar, Arap- Arap olmayan, biz-
onlar, ieridekiler-dardakiler, SOcular-Esadlar, El Nusraclar-Esadlar, Trkmenler-
Araplar,Nusayriler-Snniler, Mazlumlar-kstahlar, kiymet bilenler-bilmeyenler, politik-apolitik, asi-
itaat/biat eden, AKPli-AKPli olmayan, yanda-muhalif/kart, dost-dmangibi tanmlamalar,
ikilemeler ve tekiletirmeler ile Kandiyotinin tanmladanlamda paral gndelik yaam
belirginlemektedir. Bu ikilemeler ve daha fazlas, elbette Hatay dnda da bugnn gndelik yaam
iin de geerlidir. Ancak, Hatayda bu ikilemeler, paral gndelik yaamn birer unsuru olasnn yan
sra, Hatay iin Suriye i sava dneminde gndelik yaam etkileyen, hatta etkinin de tesinde
belirleyen, ancak tam da Lefebvrein gnmzn kapitalist toplum iin tketim ile belirlenmi znelik
halinin retildii ve yeniden-retildii, sabitlen(e)meyen yani Baumanin ifadesiyle akkan (likid)
pratikleridir Hatayn. zellikle, lkenin scak gndeminde nfusun Arap Alevi/Nusayri-Mslman
Snni olarak yeniden yaftaland ve Reyhanl Patlamas sonras ve ardndan Hazirandan beri srekli
protestolara sahne olan ve polis iddeti nedeniyle Antakyada 3 gencin yaamn yitirmesi ve
onlarcasnn yaralanmas, Hatayda snr basksn daha da belirginletirmitir.
Her ne kadar hem Suriyede hem de Hatayda farkl din, mezhep ve etnik yapnn olduu
bilinmekle birlikte, Suriye i savann Trkiye ve dnya gndeminde mezhep atmas boyutuyla yer

331

almaktadr. zellikle, Aleviler ve Snniler arasndaki farkllk, Hatayda da kendini gstermektedir.
lelerde, dlama ve aalama Suriyelilik zerinden ifade edilir.
Suriyeliler en aalk millettir! Bak benim babam da Suriyeli!...
Suriyeliler haindir! Ben bunlara hain derim! lkende sava olacak sen kalkp buraya kaacaksn.
Bunlarn yaptn ne biz yaptk, ne de Irakllar yaptlar
Bize Arap diyorlar. Ben de bizim soyadmz bile Trkmen. Biz Trkmeniz! Diyorum.
2

Bununla birlikte, Hatayda Sava kart eylemler, Cilvegz patlamasnn ardndan Mart ve
Nisanda, ve 11 Maysta Reyhanldaki patlamalardan sonra younlamtr. Bu dnemdeki sava
kart eylemler, daha ok sol eilimli ve Alevilerin younlukla destekledii eylemler niteliindedir.
Buna ek olarak, Antakyada Arap Aleviler, Snnilerce Esad olmakla ve ortal kartrmakla
sulanmakta ve bu nedenle de dlanmaktadr. zellikle, Gezi protestolar sonrasnda, gen
insann kaybettikten sonraki dnemde, tedirginlik ve korkunun iyice artt gnlerde, Armutlu,
Samanda, Ekinci ve ekmece ile Trkiye gndemine de yerleen Arap Alevisi nfusun youn
olduu, mahalle, ile ve beldeler kastedilerek, Arap Aleviler, 1980 ncesindeki, yasak blgeleri
yeniden oluturmakla ve o gnleri zlemekle sulanmaktadrlar. Antakyann nc kaybnn hemen
sonrasnda olaylar ve son 2,5 yla damgasn vuran Suriye i sava ve iktidarn tavrn deerlendiren
bir Arap Alevisinin (Nusayri), kulland ifade, Hatayn gndelik yaamndaki ortam, anlk
tepkileri, gerilimleri, deiimleri ve duyarllklar anlatmak asndan olduka anlamldr.
Bir gn Reyhanlllar iin yryeceimi(zi) aklm(z)dan geirmezdim(k)!
Bir taraftan dlama ve aalama, korku, fke ve tedirginliin taraflarn belirginletirirken, dier
taraftan birletirici ve btnletirici bir dili de ina etmektedir.
Sen de bizdensin!
Biz hepimiz aynyz!
Aleviler, Snnileri aalyor!
Bkknlk/Bkmlk ve Mikro-Yerellikler
Hatayda, bu sre baladnda, yukarda belirtilen tekiletirmede en belirgin olan Aleviler-
Snniler ve Esadlar-Erdoanclar ikilii, Hataya gelen Suriyelilere yaklamlarda da grlmektedir.
Suriye snrndaki dier kentlerden farkl olarak, Suriye ve Hatayda dinsel ve mezhepsel farkllk ve
benzerlikler, sre ile ilgili duygu ve dnceleri etkilemektedir. yle ki, Esad Ailesi ile Hatay Arap
Alevileri arasndaki mezhepsel benzerlik, bu srecin en balarnda kitlelerin taraflarn belirlemiti.
Hatayllar, Trkiyenin ve dolaysyla Hatayn bir savaa girmesini istemedikleriniak bir ekilde
ifade etmelerine ramen, etnik ve dinsel aidiyet srete aldklar politik konumu belirlemekte ve
politik konumlar nedeniyle de gndelik hayatlar farkl etkilenmektedir. yle ki, genellikle, Snniler
Esad muhaliflerini ve Hkmetin Esad kart politikalarndan yana tavr alrken, Arap Aleviler de
Esad destekliyor denilebilir.
Antakya'dakiler nasl bakyor mltecilere?
Antakya-skenderun Alevileri Trkiye'de kendi yaadklar maduriyet ve ayrmclklar
zerinden Suriye meselesine yaklayor. syan hareketini "Ynetimde Alevilerin olduu bir
devlete kar Snnilerin yapt bir ayaklanma" olarak gryorlar. Yani, Esad kart
ayaklanma onlar iin zaten batan gayri meru bir hareket. Bu yzden de gelen mltecilere
nyarg ile bakyorlar. Tabii ki ehrin mlteci aknyla birlikte artan nfusu ve bunun
katmerlendirdii zaten mevcut olan sosyal ve iktisadi sorunlar da mltecilerle yerel halk
arasndaki gerginlii arttryor. Antakyallar arasnda "Bizim neyimiz tam ki, bizim

2
Alan notu, 9-10 yalarnda bir kzn dedesi ile konumasndan, 03/08/2013, Yaylada, Hatay

332

durumumuz sanki ok mu iyi ki onlara veriyoruz" veya "bize verilmeyenler onlara veriliyor"
ya da "onlar zaten keyiflerinden buraya gelmiler" gibi cmlelere ok sk rastlyorsunuz.
3

Bu ifadeler, 2012de belki daha ok Aleviler tarafndan dile getiriliyordu. Ancak, bugn buna
benzer ifadeler, Hatayda artk sadece Alevilerin dnceleri deil. Bugnden yarna dair belirsizlik,
her gn gerilimin daha da artmas, zellikle Cilvegz ve Reyhanl patlamalarndan sonra bir
bkknla-bkmla dnm durumda ki bu daha ok Sunni, AKP ve MHPli kesim tarafndan
srekli kullanlan ifadeler. zellikle, BMnin hem Trkmen, hem de Arap Kamplarnn olduu
Yayladanda
Bunlar keyif dkn Rahat edemedikleri iin gelmiler leden sonra gne etkisini
kaybedince sokaa karlar, sonra sabaha kadar keyif nargile, esrar Her ey var
bunlarda, keyif yani Senin lkende sava var. Demokrasi iin sava var deniyor Ne
iiniz var sizin burada? Gidip savasana ama yok Burada BM kamplarnda rahatlar. Bir
de Yaylada dier yerler gibi deil. Sk deil yani, girip kabiliyorlar kampa. leden
sonra 3-4ten sonra karlar arda dolarlar.
4

Altnznde 15 yanda babasnn dkkanna bakan lise rencisi daha sakin bir dille ifade ediyor
gnlk yaamn rutinlerinin zerine Suriye i savann etkisini, Suriyeliler ve Altnzller arasndaki
yaam tarz farklln.
Biz sabah kalkp dkkan ayoruz. Hi Suriyeli yok ortalkta. Ama ikindiye doru
grnmeye balyorlar. Onlar gece yayor. Sabaha kadar ayaktalar. Grlt yapyorlar ok.
Yksek sesle gece boyu konuuyorlar. Annem gndz korkuyor, kap alnca artk
amyor bir gn bir Suriyeli kadn girmi ieri abdest alp namaz klacam diye sonra
balam ekmek yemek istemeye Annem evden karamam. Ondan beri amyor kapy.
5

Bir bakas ise bkknl ve tepkiyi u ekilde anlatmaktadr:
Bktrdlar Savan da bir sonu olur. Bunlar geldiler nce acdk Sndlar
yerlerinden yurtlarndan oldular dedik Sonra biz onlara bakmak zorundayz havasna
girdiler. Biz alyoruz. Onlara her eyiyle bakyor devlet, dernekler Bir de kstahlar i
var, ie gitmiyorlarKmbelik ununa baharatna kadar, her eyi veriyor bizden iyiler
6

zellikle, hem snmac olarak gelip Mlteci kamplarna yerleenler, hem kendi olanaklar ile
pasaportlu giri yapp il ve ile merkezlerinde ev tutup kalanlara, hsm akrabalarnn yanna gelip
yerleenlere, hem de kaak gelip bulabildikleri ev, depo, cami, kahvehane, park gibi yerlerde kalabalk
gruplar halinde kalanlara Snnilerin Erdoan Hkmetinin de destei ile sahip ktklar
belirtilmektedir. Baz belediyeler ve sivil toplum kurulular, dernekler balarda bu gruplara, Snni
olduklar ve Esadn zulmnden kamalarn temel aldklar ve Mazluma sahip ktklarn iin
yardm ettikleri belirtilmitir. Snrdaki tm ilelerde, bu zellikle belirtilmitir. Ancak, zaman
getike, gelenlerin saylar artp, kallar sreleri uzadka, dncelerinin de tavrlarnn da deitii
gzlenmitir. lk zamanlar zalimin zulmnden kaanlar, artk madem demokrasi isteyip
savamayanlara dnmler ve bktrmlardr. Bu tavr, neredeyse tm ilelerde aka ifade
edilmitir. zellikle, Reyhanl, Kumlu, Krkhan ve Hassada Bktk artk geldiler, gitmiyorlar
bktrdlar gen, yal, yetikin neyse ne hepsi gitsinler herkes kendi yerini yurdunu bilsin bir
de ocuklar dilendirmesinler insan onlara acyor gibi ifadeler birok grmeci tarafndan
kullanlmtr. Bylesi bir tavr neredeyse sadece Yayladanda farkldr. Bunun da nedenini iledeki
biri Arap dieri Trkmen iki Mlteci Kampna balamak mmkndr. Nfusu arlkl olarak
Trkmen olan Yayladanda, hem gelenler kamplarkaldklarndan hem de ikindi serinliinde ile
sokaklarnda dolamak ve BMnin karnelerini kullanarak alveri yapmak iin ktklarndan, bylesi
bkknlk ifadeleri belirgin bir ekilde kullanlmamtr. Hatta, yenice ikinci marketini aan bir kadn
grmeci, ilerin Suriyeliler geldikten sonra aldn, ilenin bydn belirtmitir.

3
Seda Altu,05/05/2012, http://www.bianet.org/biamag/dunya/137929-halk-radikallesiyor-ama-yorgun, ulam 15/09/2013)
4
Alan notu, 04/08/2013, Yaylada, Hatay
5
Alan notu, 16/08/2013, Altnz, Hatay.
6
Alan notu, 15/08/2013, Kumlu, Hatay.

333

Altnznde ise daha farkldr. Altnznde bir BM kamp olmamakla birlikte, Ulusararas birka
sivil toplum kuruluunun ubesi vardr ve bunlar araclyla, hem birka yerli insan srekli ve
sigortal i bulmu, hem de gelenlere ayni ve nakdi yardmlar kaytl ve dzenli datm salanmtr.
Ayrca, burada gelenler grece ehir merkezinden daha darda, Antakyadan girie yakn blgede
yaamaktadrlar. Arap ve Trkmen Snniler ve Arap Hristiyan grmecilerin ifadeleri, grece daha
temkinli olmakla birlikte tedirginlii hissettirmektir. Sre baladnda Hkmeti desteklediini
belirten, babas da aslen Suriyeli olan bir grmeci,yeryznn en aalk milleti olan
Suriyelilerin bir an nce memleketlerine dnmelerinin, gelenlerin de Altnznn de Trkiyenin de
yararna olacan ifade etmitir. Bunu istemesinin en nemli nedenini hastanede hastalarna
baktramadklar iin ve etrafta Fuhu-Zina evlerinin oalmaya balad iin istemektedir. Ayrca,
benzer ifadeler, Kumlu, Reyhanl, Krkhan ve Hassadaki grmecilerce de belirtilmitir. Buna
ramen, Hassann srete ald tavr farkldr. yle ki, sre balad andan itibaren ok yakn
akrabalk ilikisi olan 25-30 aile dnda Suriyeliye kaplarn kapatmtr. Daha ok Trkmenlerin
olduu Hassada grmeciler bu ekildeki tavr, Bizim buras (Hassa) bunlar (Suriyelileri)
kaldrmaz! eklinde ifade etmitir. leye kabul edilen ok az ailenin de zaten hsm akrabalarnn
yanna geldii ve onlarnda tarmda zellikle zm kesiminde ve kasa tamaclnda yerli iinin
yars ve daha az cretle 11-13 saat altklar belirtilmitir. i ar ve creti az bulduunu
belirtenleri de nankr, tembel, mazlum falan deiller, bktk-bktrdlar gibi ifadelerle
anlatmlardr.
Buna ek olarak, Hristiyan grmeciler srece dair dncelerini daha temkinli belirtmilerdir. Ne
ak bir ekilde Esad ne de Esad kartln ifade belirtmilerdir. Aka senelerdir din mezhep
ayrm yapmadan komuluk yaptklarna, birbirlerinin bayramn, dnn kutladklarna vurgu
yapmlar, sre uzadka ekilen aclarn artt/artaca, insanlarn mahalle aralarnda ya da
sokaklarda korkmadan rahata dolamayacaklarna gnderme yapmlar, bkknlk gibi bir ifade
kullanmamlardr.
Ksacas, 2-3 yllk bu sre, Hatayda tm etnik ve dinsel gruplar,bu srete gelenlerin kentin
kenti rutinini krdn, ve her ne kadar her ilenin kendine ait bir tepkisi olsa da bkknln, belirsizlik
ve tedirginlikle birlikte olduu belirtilmektedir.
TOPLUMSAL CINSIYET, KADINLIK, EVLILIK VE FUHU
Lfebvrein (2007: 87) ifade ettii gibi,
Gndelik hayatn arl kadnlar zerinedir. Kadnlar var olan durumu tersine evirerek
gndelik hayattan bir kar salayabilirler; ancak her durumda bu yk tamaya devam
ederler. () kadnlarn ikameleri vardr; kadnn kendisi bir ikamedir. () Kadnlar
gndeliklik iinde hem znedirler, hem de gndelik hayatn kurbanlardrlar, dolaysyla
nesnedirler, ikamededirler (gzellik, diilik, moda, vs.) stelik, ikamelerinin oalmas
kadnlarn aleyhinedir. Kadn ayn zamanda hem alc hem de tketicidir; hem metadr, hem
de metann simgesidir (reklamlardaki plak beden ve glmsemedir)(Lfebvre, 1998: 87).
Lefebvre, gndelik yaamn gnmz artlar iinde tketimin kltrel kodlaryla yeniden
tanmland sylerken, brokrasinin i mantna uygun bir ekilde ynlendirildiini ifade
etmektedir. (Yldrm, 2012).
Gndelik yaamn tketerek veya tketim zerinden srdrlmesin ynelik anlatlar, pratikler,
rutinler daha ok, zenin (2010: 59) ifadesiyle,ou yksek okul mezunu, yaamnn bir dneminde
alma hayatna girmi (ya da i yaamna devam eden), moday takip eden, alm gcne sahip ehirli
kadna hitap eder(akt. Yiit, 2012). Antakyada ve ile merkezlerinde grece krsaldan kopmann
gerekletii ve bu nedenle kadnn da grece modern kentli gndelik yaam pratiklerine sahip olduu
sylenebilir. Suriyedeki i savatan ve gelenlerden, alma ve i yaamnda yer alsa da almasa da,
Hatayda en ok kadnn gndelik hayatnn etkilendii ak bir ekilde grlmektedir. Tm
grmecilereve kendiliinden yaplan kk konumalarda neredeyse herkese bu sreten nce ve
sonrasnda kadn ve ocuklarn ev dnda neler yaptklar sorulmutur.
Ancak, grlen kiilerin pek ounun duygu durumunun deiken ve farkl olduu
belirtilmelidir. Yukarda ocuklara ve onlarn dilenmesine zldn belirten ayn kiinin

334

anlatsndaki farkllk aslnda, Hatay insannn sren savatan kaynaklanan duygu durumlarnn da
deiken olduunu gstermektedir.
ocuklara acyorum. Gnde katanesi geliyor dilenmeye insan ona zlyor. Masum
gnahsz Kadnlarn biri eteinde biri kucanda ocuk Dileniyorlar. nsan zlyor.
Ama insan bir taraftan da zlmyor Buraya gelenler ounlukla dlibten Halepten
geliyor Kadnlar bakml, makyajsz dar kmyor Bunlar savatan kam, ama
makyaj malzemelerini kurtarp getirmiler ilk bata ekingendi kadnlar. Sonra aldlar.
Burann erkekleri bakml yakkl, kadnlar paspal diyorlar Bakml kadnlar, hibir i
yapmazlar ne ba, bahe, tarla ii ne ev, ne temizlik ii lks yaasnlar
7

Kadnlarn bu srete erkelerden farkl bir deneyim yaad hem Trkiyeli, hem de Suriyeli
kadnlar zerinden anlatlmaktadr. Hatayda gndelik yaamdaki rutinleri ve yeniden retim
srelerindeki zellikle kadnlarn yerleri ve konumlar dikkat ekicidir. Lefebvrein modernlik ile
ban ve dolaysyla kentli rutinler diye vurgulayabileceimiz tketimin ynlendirmesinidaha ne
kararak vurgulad gndelik yaam, Suriyedeki i sava srecinde kadnlarn yaamlarn ve
rutinlerini daha etkilemitir.
ncelikle belirtilmesi gereken nokta, her ilenin kendi yerelliinde kadnnn halinin
etkilendiidir. zellikle, Hatayl kadnlarn kamusal mekanlar kullanmalar ve kamusal mekanlarda
vakit geirmeleri dorudan olumsuz etkilenmitir. zellikle, leden sonralar ve akamlar, parkta ve
mesire yerlerinde vakit geirmeleri neredeyse ortadan kalmtr. Bunun 3 () istisnas vardr: 1) Alevi
kadnlarn kendi mahalle, ky, belde ve ilelerde daha rahat olduu; 2) Antakya ve skenderundaki
AVMler olarak ifade edilse de orada da Suriyelilerin okluu hemen eklenmitir. 3) Hassa ilesinde
kadnlarn ok etkilenmedii, ar-pazar al-veriine kabildii, eskisinden bir fark olmad
belirtilmitir 2-3 kii tarafndan. Hatta sokakta da kadn ve gen kadnlar dier ilelere gre daha ok
grlmtr. Ancak sonrasnda, ilk snmaclar gelmeye baladnda, Hassa Belediye Bakanlnn
Valilie Suriyeli almayacan, Hassann bunu kaldrmayacan ilettii ve bu nedenle, 25-30 akraba
ilikisi olanlarn dnda Suriyeli kabul etmediini ynnde bilgi edinilmitir.
Bu istisna dnda, Lefebvrein modern kentli yaama gnderme ile vurgulad tketim ve
kadnlarn gndelik yaamnn, Hatayn kendine zg gndelik pratikleri iinde deerlendirilmelidir.
ncelikle, aratrmann ramazan aynda ve yaz dneminde yaplm olmas nemli bir bulgu
sunmutur. Ramazan ay ve yaz nedeni ile leden sonrann hem erkekler hem de kadnlar iin iftar
hazrlna younlat belirtilmelidir. zellikle, dkkanlarn ve iyerlerinin genelde erken kapand
gzlenmitir. Ramazan ay sonrasnda da, kadnlarn k hazrl iin zellikle sala ve klk patlcan,
biber kurutmalar, konserve hazrlklarna baladklar ve bunlarn ardndan nar ekisi ve zeytinya
gibi hazrlklara balayacaklarn belirtmeleri nemli olmutur. Grlen kadnlarn pek ou, ba-
bahesi olsa da olmasa da hem kendileri hem de baka kentlerde yaayan karde, akraba, hsm, e-
dost iin klk hazrlklarn yaptklarn sylemilerdir. Ancak nceki yllara gre daha pahalya
malzeme alabildiklerini eklemilerdir.
Bir yeniden retim sreci olarak gndelik pratiin sreklilii bu ekilde kadnlar zerinden devam
ederken, Suriyeli kadnlar, kadnlarn yaamnda bir baka konumda yer almaktadr. lk ya da 2. e
olarak imam nikah ile evlenilen kadnlar, kadnlarn yaamnda bir tehdit olarak yaamda yer almaya
balamaktadr. mam nikah ile evlenen erkekler, kadnlarn kendilerini ho tuttuunu sylerken;dier
erkekler, yasal stats olmayan bu evliliklerin, madurun durumundan yararlanma olarak
adlandrmaktadr. Bu yasal stats olmayan evlilikler, ayn zamanda ailelerde huzursuzluun,
belirsizliin, akam yatlan evde sabah ka kii ile uyanlacann belli olmadnn, hatta evin soyulup
soyulmayacann, doan ocuun alnp gidilmeyeceinin garantisi olmadnn da nedenidir. Buna
ek olarak, Suriyeli gelinlerin hem kendileri hem de Trkiyeli gelinler ile lks giyim ve makyaj
konusunda tam bir rekabet iinde olduklar ve bu nedenle de hane iinde huzursuzluk yaratt
belirtilmektedir. Bunun hemen ardndan, aslnda yerinden yurdundan olmu savatan kaan
insanlardan bu ekilde yararlanmann vicdanszlk olduu da eklenmektedir. Snrda kadnlk
hallerinin, evlilik, evlilik d iliki ve fuhu ile farkl niteliklerde gerekletii (Akyz, 2013), bunun

7
Alan notu, 15/08/2013, Kumlu, Hatay.

335

bir baka trnn de Hatayda yaand sylenebilir. Antakya, Reyhanl, Kumluve Altnznde
fuhu evlerinden sz edilmekte, bunun da ciddi huzursuzluk yaratt ifade edilmektedir. Ancak, bu
evlerin varl baz grmecilerce Erkek olsan adresini verirdim! diyecek kadar net ifade edilirken,
baz grmecilercebir sylenti olarak ifade edilmitir.Yayladanda bir grmeci, stanbuldan
birka kiinin kendisini Suriyeli kadnla evlenmek istediini ve yardm istemek iin aradn ifade
etmitir. Nedeni sorulduunda, daha ucuza mal olduundan diye yant verilmitir. zellikle Kumlu ve
Reyhanlda geleneksel entari elbisesiyle gezen erkeklerden rahatsz olan erkekler, Suriyeli kadnlarn
Trk erkekleri bakml ve ekici bulduklarn belirtmilerdir. Bir anlamda Hatayda kadnlar, tam da
Lefebvrein dedii gibi, hem tketim araclyla modern yaama eklemlenecek ve yaamn yeniden
retimini salayacak, hem de gelen kadnlarn bekli de yaamda kalma stratejisi olan erkein gzne
girme ve gnln etme/ho tutmalarna kar direnerek kendi gndelik rutinlerini devam ettirmeye
almaktadrlar.
SONU
Suriyede yaklak 3 yldan beri sren i sava, Trkiyede ekonomik ve politik yansmalarnn
yan sra snr kentlerinde gndelik yaam dorudan etkilemitir. Bu almada da Suriye snrndaki
kentlerimizden biri olan Hatayn bu sreten nasl etkilendii aratrlm ve aklanmaya
allmtr. Bunu yaparken, Hatayn snr ilelerinde sradan insanlarn yaamlarnda nelerin
deitii konusuna odaklanlmtr. Aratrma, Lefebvrein (2007), felsefe ve sanat olmayan olarak
tanmlad sosyoloji olan gndelik hayat kavram ile aklanmtr.
Bu srete, ekonomik hayatn ciddi ekilde geriledii birok grmeci tarafndan belirtilmitir.
zellikle, Orta Dou ile ve Arap blgesine yaplan kara tamaclnn sekteye urad, tr
parklarnda atl bekleyen trlar iaret edilerek vurgulanmtr. Burada, Sanayi ve Ticaret Odalarnn ya
da statistik kurumlarnn rakamlar vermek yerine, grmecilerin ekonomik durumu anlattklar
ifadelerine yer verilmitir. Artk, tarladan ald soan ya da havucu Suriyeye satamayan iftinin
rnn tarlada kaldn anlatan birok grmeci olmutur. Snr ticaretinin nemli bir paras olan
ay, eker, ttn, sigara, terlik, ayakkab, kuma, hediyelik ve elektronik eya, ss eyas, vb. gibi
deiim deerinden daha ok kullanm deeri olan eyalarn ticaretinde yaanan daralma nedeniyle
gndelik hayatta kullanlan birok rne ulalamaz olmutur. Yani, bylesi gnlk kullanm iin
yaplan geimlik snr ticaretinin ok azald, artk istedikleri sigara, ttn, ayn eskisi gibi bol
olmad, hatta Antakyadaki Halep arsnn artk bittii belirtilmektedir.Btn bunlara ek olarak,
Hatayda BM kamplarna ynelik mal ve hizmet salayan bir sektrn kurulduu, salk ve hijyen
rnlerinin salanmasna ynelik yeni bir i alannn kurulduu belirtilmektedir. Yayladanda yeni
marketlerin almas, Altnz ve Krkhanda sivil toplum kurulularnn gelenlerin gnlk ihtiyalar
iin oluan alma alanlarna ynelik i alanlarndan sz edilmektedir.
Bu almada, politik ve ekonomik yaamdan ok, Hatay insannn gndelik rutinlerine
odaklanlmtr. Bu nedenle, aratrmann sonular da, gndelik rutinlere etkisi dzeyinde
deerlendirilmitir. Bu balamda, farkl etnik ve dinsel gruplarn bir arada yaad Hatayda, Suriye
i sava belirgin olarak, hem Hatayn nceki sosyal ve kltrel yaamnda artan bir tekiletirmeye
neden olmu, hem de srecin yaratt tedirginlik, kayg ve belirsizliin glgesinde insanlarn gndelik
hayatlarnda kstlamalara neden olmutur. Bu sre, fke, korku ve tedirginlikle Snr Basksn
belirginletirmitir.Hatay da Suriye i savann etkisi neredeyse ileler dzeyinde yerelleiyor
denilebilir. Bu da her ilenin kendine zg dinamikleri, pratikleri ve rutinleri ile farkl fke, tedirginlik
ve korkuyu yaratyor. Bir taraftan, daralan ekonomi, dier taraftan zellikle son birka gnde yine
artan snrdaki kaak atmalar, her ne kadar uluslar aras bir mdahalenin gndemden dmesi
sava korkusu azalsa da genel korku ve tedirginlik kentin zerini kaplayan bir bulut olarak varln
srdryor denilebilir.

336

KAYNAKA
Akyz, L. (2013). Ethnicity and Gender Dynamics of Living in Borderlands: The Case of Hopa-
Turkey. (ODT, SBE, Yaynlanmam Doktora tezi. Danman: Do. Dr. Sibel Kalaycolu)
Altu,S. (2012) http://www.bianet.org/biamag/dunya/137929-halk-radikallesiyor-ama-yorgun, (eriim
15/09/2013)
Altu, S. (2002). Between Colonial and National Dominations: Antioch under the French Mandate
(1920-1939), baslmam, ykseklisanstezi, Boaziiniversitesi, Atatrk Enstits, Modern
TrkTarihi.
DCosta,B., (2008), Strangers Within Our Borders: Human In(Security) In South Asia. Issues paper
(Australian National University. Centre for International Governance and Justice 5)
Harootunian, H., (2006), Tarihin Huzursuzluu, (ev. Mehmet Evren Diner). stanbul: Boazii
niversitesi Yaynevi.
http://neseozgen.net/sinir-uzerine-yazilar/
Lefebvre, H. (2007), Modern Dnyada Gndelik Hayat, stanbul: Metis.
zgen, H. N. (2013). Snrn Vatandalk Burcu: Roboskinin lmleri Neden Kalplerde Yatar?
Birgn Pazar 6 Ocak 2013. (e.t. 29/10/2013,
http://94.75.229.225/actuels_index.php?news_code=1357463655&year=2013&month=01&day
=06)
zgen, H. N. (2004), Snr Kasabalar Sosyolojisi Projesi: 2001-2004,
(Eriim:21/08/2013,http://www.google.com.tr/interstitial?url=http://www.neseozgen.net/tr/yayi
nlar/26.pdf)
zgen, H. N. (2005), Snrn ktisadi Antropolojisi: Suriye ve Irak Snrlarnda ki Kasaba, iinde
Gelenekten Gelecee Antropoloji, (der.) Belkis Kmbetoglu ve Hande Birkalan-Gedik, Epsilon
Yay., s.100-129., (http://neseozgen.net/wp-content/uploads/26.pdf, e.t. 10.09.2013)
ahin, . Ve Balta, E. (2001), Gndelik Yaam Dntrmek ve Marksist Dnce, Praksis 4, 185-
217.
Yiit, Z. (2012). Modernliin Arka Yz Olarak Gndelik Hayat: Ak Memnu,Dokuz Eyll
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 14(2), Sayfa: 125-144
Yldrm, K. (06/02/2012). Devrimi Dnmek. (http://fraksiyon.org/devrimi-dnmek/) (11/08/2013)

337

G ZERNE BR YAKLAIM: LKLERDE VAROLMAK
Kemal DL
1

ZET
Bu almann amac, gmen znelerin asimilasyon, dlama, ayrma, v.b. pratiklere ilikin
endielerini ortadan kaldrc dinamiklie sahip, zne-mekn ilikileri iinde gelitirdikleri ortak
bilinlerini ilikilerde var olmak biiminde kavramsallatrarak, g olgusuna ilikin yaklamlara
katkda bulunmaktr.
G olgusuna ilikin yaklamlara bakldnda, gn znelerin ve meknlarn ihtiyalarn
karlama beklentileri kapsamnda kanlmaz bir sosyal olgu olarak var olduu, bu var oluun zneler
ve meknlar asndan asimilasyon, dlanma, ayrma v.b. endielere de neden olduu
anlalmaktadr. Gzlemlerime gre, zellikle zne-mekn ilikileri iinde gmen znelerin
gelitirdikleri ortak bilin, bu endieleri ortadan kaldran dinamiklie sahiptir. Bu almada bu
dinamik, ilikilerde var olmak biiminde kavramsallatrlarak g olgusuna ilikin yaklamlara
katkda bulunmak amalanmtr.
alma, Fransada Pariste ve svirede Basel ve Luganoda niteliksel yntem kullanlarak
yrtlmtr. Veriler, buralarda yaayan Trkiyeli gmenlerle yaplan derinlemesine grmelerden
elde edilmitir. Grmelerde yar yaplandrlm soru kd, ses kayt cihaz ve kamera
kullanlmtr.
almada, bulunduu etkinlik alanlarnda dier znelerle iliki kurabilen gmen, kurduu
ilikiler iinde kendisini ifade edebildii oranda, sahip olduu farkl aidiyetlerin ilikide bulunduu
znelere deerler zenginlii olarak yansd bulgulanmtr. Bu deerlerin, ortak meknda farkl
aidiyetlerden oluan bir zenginlik yaratt dnlmtr. Sonuta bu deer zenginliinin ayn
meknda yaanan problemlerin zmne katk yapt kanaatine varlmtr.
Anahtar Kelimeler: G, likilerde varolmak, zne-mekn ilikisi
ABSTRACT
The purpose of this study is to contribute the phenomenon of migration by conceptualizing to be
exist in self-relationsin which subjects of immigrant have developed in the common consciousness of
the sunject-space relationship to eliminate the concerns about practices of immigrant onassimilation,
exclusion, segregation, etc. Looking on the phenomenon of migration approaches, migration was
understood to meet the needs and expectations of the subjects as a social phenomenon in which there
is an inevitable part of the subjects and spaces of existence in terms of concerns about assimilation,
exclusion, segregation, etc. In my experience, especially in immigrant subjects developed in the
collective consciousness of the subject-space relationship has a dynamism that eliminates these
concerns. In this study, this dynamic has aimed to contribute to approaches about migration by
conceptualizing as ato be existing in self-relations. The study was conductedin Paris, France and in
Basel and Lugano, Switzerland by using qualitative methods. The data were obtained from indepth
interviews with Turkish immigrants living there. Semi-structured questionnaire, voice recorder,
camera and hand-notes were used in interviews.
In this study, velues ofimmirants, who can relatethe the other subjects in areas of activity with
them where immigrants can expressitself in therelations, reflected torelation as avealth of values,
detected as data. It was thoght that these values created the wealth with different belongs in
commonplace. Ultimately, it wascreated a convincionthatthisvalue of
wealthwastocontributetothesolution of problemswhichoccured in thesameplace.
Keywords: Migration, to be existing in self-relation, thesubject-spacerelation

1
Yrd. Do. Dr.,ankr Karatekin niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm,kemaldil@yahoo.com

338

GR
Tm canl organizmalarn ihtiyalarn karlayabilmek iin srekli bir devingenlik iinde
olduklar bilinen bir gerekliktir. Bir canl tr olan insann da var oluundan gnmze kadar
ihtiyalarn karlamak zere srekli bir hareket iinde olduu ise eitli bilimsel almalarla ortaya
konulmutur (Kottak, 2001;Mcneill, 2007). G kavram yaygn kabul ediliiyle, insan trnn bu
hareketliliinin meknsal yer deiiklii olarak anlam bulmasdr. Bu ynyle g, insanlk tarihinin
kendisiyle zdelemitir. Bu tarihsel sre ierisinde birok nedenin rol oynad meknsal yer
deiikliklerine ilikin yaanan g pratikleri, bu nedenlerin farkllamasna karn yeni pratikler
zerinden devam etmektedir. Devam eden g pratikleri toplumsal yaam birliktelikleri zerinde
eitli etkilerde bulunmutur. Bu durum gn etkilerinin ne olduuna ynelik anlama abalarn
beraberinde getirmitir. Yaklak yz yll akn bir sreci ieren bu abalarn sonucunda, farkl teorik
yaklamlar ve kavramsallatrmalar ortaya konulmutur (Yaln, 2004; Castles ve Miller, 2008).
Bilimsel ve teknolojik gelimeler kapsamnda etkileim aralarnn ok hzl artmas ve her toplumsal
konuma cevap verecek biimde eitlenmesi ve bu gelimelerin her toplumsal konumdaki znelerin
kendi ihtiyalar dorultusundaki konumsal hareketliliklerine yansmas g ile zne ilikisinin
yeniden deerlendirilmesine ihtiya oluturmaktadr. Bu dorultuda bu almann amac, yerel-
gmen zne kartl zerinden yaplan ve asimilasyon, dlanma, ayrma v.b. olumsuz ilikisellik
alglamalar oluturan g zmlemelerine ilikilerde var olmak kavramsallatrmasyla olumlu bir
ilikisellik algs oluturmakla bir katk salamaktr.
almada kullanlan ilikisellik kavram, genel olarak konumsal ve meknsal zeminler
erevesinde toplumsal znelerin karlkl ilikilerini ieren sosyal etkileimi (Wikipedia, 2013) ifade
etmek iin kullanlmtr. likilerde var olmak kavramsallatrmas bir grnmyle znenin kendi
dnda bulunan toplumsallklarla ve meknsal/konumsal gerekliklerle ilikiler kurma balamnda
dier grnmyle bu ilikiler iinde sosyal, kltrel, politik, ekonomik v.b. gereklikleriyle kendisini
var klma balamnda ise benlik kavram ve benlik kavramnn iki grnm olan zerk benlik
ilekollektif benlik kavramlarnn anlamlaryla ilikilendirilmitir. Bu dorultuda zneye ynelik
yaplan psikolojik ve sosyal psikolojik zmlemelerde benlik kavram genel olarak toplumsal
uzamda kendi varlnn bilincinde olma, zerk benlik toplumsal ilikisellik iinde znenin kendi
aidiyetleriyle ne kma ve kollektif benlik ise toplumsal ilikisellik iine giren zerk benliin,
toplumsal ilikiselikle ortaya kan ve toplumsal ilikisellik iine giren bireylere zg benlikten
niteliksel olarak farkl bir gereklie sahip olan konumsallkla kltrlenerek gelimesi anlam
balamnda kullanlmtr (Ercan, 2011 iinde Singelis, Banaji ve Prentice, 1994; Wasti ve Erdil,
2007; ztrk, 2012; Hogg ve Vaughan, 2007).
nsan trnn g pratikleri onun yaan sreciyle zde olmasna ramen, bu pratiklerin ne
olduuna, insan yaam zerinde ne tr etkiler yarattna ve bu etkilere ne tr tepkiler verdiine
ilikin teorik zmlemelerin yaplmaya balanmas ancak gnmzden yz yl ncesine
dayanmaktadr (Revanstein, 1897). Bu sre ierisinde yaplan zmlemelerini genel olarak iki
kategoride ele almak mmkndr. Birinci kategoriyi daha ok g olgusunu ve pratiklerini
tanmlamaya alan zmlemeler oluturmaktadr. G kanunlarnn ne olduuna ilikin
Ravensteinin, yerel-gmen zne ilikisinde ne tr frsatlarn kesitiine ilikin Jansenin, Gn itici
ve ekici nedenlerinin ne olduuna ilikin Petersonun, Gn lkeler arasnda ne tr ilikiler
yarattna ilikin Morowskann, Andre Gunderin, Frankin, Ristin, Wallersteinnin, Arigghinin ve
dierlerinin, g snflandrmaya ilikin Parekhin, kr-kent g hareketlerinin kentteki yoksullama
ve retim ilikileri zerindeki etkilerine ilikin Marksist yaklamn, gmenlerin kendi aralarnda
kurduklar dayanma alarna ilikin Gurak, Cases ve Wilpertin ortaya koyduu zmlemeleri bu
kategoride ele alnabilir (Yaln, 2004; Castles ve Miller, 2008).kinci kategoriyi ise daha ok g
pratiklerinin oluturduusorunlarn ve bu sorunlar giderme politikalarnn neler olduuna ilikin
zmlemeler oluturmaktadr. Bu kapsamda gmen-yerel zne ilikisinde gmen znenin yerel
znenin konumuna ve aidiyetlerini ieren meknsal nceliklerini iselletirmesine ilikin James A.
Crispinonun, Milton M. Gordonun, RonTaftnasimilasyonist yaklamlar, ortak mekanda gmen
yerel zne ilikisinin kltrel ve yaratc bir zenginlik olduuna ve g olgusunun kltrel oulcu
zenginlik entegrasyonu kapsamnda dnlmesi gerektiine ve bu entegrasyonun yerel zne
asndan bir tehlike oluturmadna ilikin Robert E. Parkn, Ernest Burgessin, M. Greelyin, David

339

T. Goldbergin ve Chistian Joppkenin okkltrc yaklamlar, g kapsamnda yerel-gmen zne
arasndaki ilikiyi etnisite ve kimlik temelinde aklayan A. D. Smithin ve Pikein ve Geertzin
yaklamlar saylabilir (Yaln, 2004; Castles ve Miller, 2008).
Tm bu yaklamlarn farkl alardan g olgusuna ilikin zengin bir zmleme oluturduklar
bir gerektir. Bununla beraber 21.Yzylda etkileim aralarnn ok hzl artmas ve her toplumsal
konuma cevap verecek biimde eitlenmesi g ile mekn ilikisine yeni bir yorumla baklmasn da
zorunlu klmaktadr. Bu dorultuda yaygn kabuluyla g her ne kadar meknsal yer deiiklii
zerinde anlam buluyor olsa da, mekn kavramn konumsallk olarak ifade etmek sanrm gnmz
g pratiklerine bak asn daha da geniletecektir. yle ki, mekn kavram g olgusuna iliki
daha ok corafi bir alg oluturuyorken, konumsallk, mekn da iine alan ve toplumsal ilikileri ve
bu ilikilerdeki konumlar da iine alan bir alg zenginliiyle g kavramna yaklalmasn
salamaktadr. Bu ynyle daha ok mekansal yer deiiklii zerinden bir algyla g olgusuna
ilikin yaplan zmlemelerde gmen zneler ile yerel zneler arasndaki ilikisellikleri aklamada
kullanlan asimilasyon, dlanma, ayrma v.b. kavramlar g pratiklerinin tespitinin tesine geip, bu
pratiklerde yaanan sorunlarn zmne ilikin bak alarnn gelimesine katk salayamamtr.
Buna karn, mekn, bu mekn zeminindeki toplumsal ilikileri ve bu ilikilerin gerekletii
toplumsal konumlar iine alan konumsallk zerinden g olgusuna bakldnda g pratiklerine
gmen zne ile yerel zne kartlnn zmlendii ve ayn zamanda bu kartln doal olduuna
ilikin bir alg yaratan asimilasyon, dlanma, ayrma v.b. kavramsallatrmalar yerine, ge farkl
aidiyetlere sahip znelerin ortak yaam gelitirmede bu farkllklarn birer zenginlik olarak ihtiya
haline getirildii bir g algs yaratlabilir. Bu kapsamda g olgusu kapsamnda gmen-yerel
kartl yerine zneye, farkllklara sahip, bu farkllklaryla ilikiler kurabilen ve kurduu ilikilerle
pay byten, paylam yardmsever ve barl klan bir anlayla bakabilme algs yaratlabilir. Bu
ynyle farkllklara sahip, bu farkllklaryla ilikiler kurabilen ve kurduu ilikiler iinde retken ve
barl pratikler ortaya koyma potansiyeline sahip znelerin konumsal yer deiiklii anlam
zerinden g olgusuna yaklaan bir g zmlemesi ilikilerde var olmak kavramsallatrmasyla bu
almada nitel veriler nda yaplmak amalanmtr.
Yntem
Aratrma, nitel aratrma yntemiyle yrtlmtr. Nitel aratrma insanlarn yaam tarzlarn,
yklerini, davranlarn, rgtsel yaplar ve toplumsal deimeyi anlamaya ynelik bilgi elde etme
srelerinden biridir (Strauss ve Corbin, 1990). almada nitel yntemin tercih edilmesinin gerekesi,
g konusunun i ve d g literatr zelinde oka allm olmasna ramen gnmzde bilimsel
ve teknolojik gelimelere bal olarak ortaya kan yeni etkileim olanaklarnn znelerin
meknsal/konumsal yer deiikliklerine de farkl yansm olmasdr. Buna bal olarak g olarak
ifade edilen ve genel kabul ediliiyle meknsal yer deiiklii temelinde kabul gren ve zne-g
ilikisini meknsal yer deiiklii temelinde anlamlandran g zmlemelerinin, yeni g
pratiklerini aklamada yetersiz kald dnlmtr. Bu nedenle kefedici nitel bir almann
gnmzde farkl gelimelere bal olarak farkl pratikler ortaya koyan g olgusunun zmlemesine
nemli katk yapabilecei dnlmtr.
Aratrmann alma grubunu Haziran-Eyll 2013 tarihleri arasnda Fransada Pariste yaayan
18, svirede Baselde yaayan 3 ve Luganoda yaayan 4 Trkiyeli gmen oluturmutur.
Aratrmann nitel yntemle yrtlm olmasndan dolay alma grubu snrl tutulmu, bylece g
konusunda grece zengin bilgiye sahip olduu dnlen gmenlerle derinlemesine grmeler
gerekletirilmitir. alma grubundaki katlmclar amal rnekleme yaklam ile belirlenmitir.
Bu srete katlmclarn seilmesinde Trkiyeden g eden birinci kuak gmenler olmasna dikkat
edilmitir. Dier yandan g pratiklerine ve yerel-gmen zne ilikisini anlamaya farkl alardan
zenginlik kataca dncesiyle ailelerinin g ettii yerde doan ikinci kuak gmenlere alma
grubunda yer verilmitir. alma grubunda yer alan Paristeki katlmclardan 7 tanesi kadn, 11
tanesi erkek; Baseldeki katlmclardan 1i kadn, 2 tanesi erkek ve Luganodaki katlmclardan2si
kadn, 2si erkek katlmclardan olumutur. alma grubundaki katlmclarn yalar 30 ila 70
arasnda deimitir.

340

Aratrmada veri toplamak amacyla yar-yaplandrlm bir grme formu gelitirilmitir.
Formun gelitirilmesi srecinde ncelikle g olgusuna iliki bir yazn taramas yaplm ve g ile
ilgili kavramsal ereve belirlenmitir. Ardndan aratrmac tarafndan 3 Trkiyeli gmenle n-
grmeler gerekletirilmitir. Bu n grmelerden hareketle g etmeye etki eden nedenleri, g
etmeye etki eden beklentileri, g eylemliliinde yaanan sorunlar ve bu sorunlarla ba etme
pratiklerini ortaya karmay amalayan sorular oluturulmaya allmtr. Daha sonra bir taslak
grme formu hazrlanm ve taslak form uzman grne sunulmutur. Uzmanlardan gelen
dzeltme nerileri sonrasnda taslaa son hali verilmitir. Grme formunda yer alan sorular
aratrmann alt-problemleri ile uyumlu olarak drt genel balk altnda toplanmtr. Bunlar srasyla
gmenlerin Trkiyeden g etmeye etki eden nedenlerin, g etmeye etki eden beklentilerin, g
eylemliliinde yaanan sorunlarn ve bu sorunlarla ba etme pratiklerinin neler olduuna ilikin
sorulardr. Grme formu ak ulu 64 sorudan olumaktadr. Veri toplama aracnn temel zellii,
Trkiyeli gmen grlerine dayal olarak gmenlerin g etme nedenlerini, g etmeye etki eden
beklentilerini, g eylemliliinde yaanan sorunlarn ve bu sorunlarla ba etme pratiklerini ortaya
karacak biimde olduka sade ve anlalr sorular iermi olmasdr.
Veri toplama aracnn gelitirilmesinin ardndan aratrmac tarafndan katlmclar ile yar-
yaplandrlm grme formuna bal kalnarak yz yze grmeler gerekletirilmitir. Gr-
melerin kesintiye uramamas ve veri kayplarnn nne geilmesi amacyla katlmclarla yaplan g-
rmeler randevu saatlerinde gerekletirilmitir. Bylece grmeler, katlmclarn grece en uygun
zamanlarnda ve en uygun ortamlarda gerekletirilmitir. Grmeler katlmclarn izni alnmak
sureti ile ses kayt ve video kayt cihazna kaydedilmitir. Fakat baz grmeciler ses ve video kayt
cihazlarna gvenlikleri gerekesiyle olumlu yaklamadklar iin onlarla yaplan grmelerde not
tutulmutur. Daha sonra grmelerin dkmleri alnm ve grme dkmleri tek tek analiz edilerek
kodlanmtr. Kodlama aamasnda daha nceden belirlenmi kavramlara gre kodlama teknii
uygulanmtr. Bu kodlama teknii aratrmann temelini oluturan bir kuram ya da kavramsal
erevenin olduu durumlarda kullanlmaktadr (Strauss ve Corbin, 1990dan akt., Yldrm ve
imek, 2003, s. 165). Bylece katlmclarla gerekletirilmi olan grme dkmleri, nceden
belirlenmi olan kodlama listesine gre analiz edilmitir. Verilerin analizinde ierik ve betimsel analiz
teknikleri kullanlmtr.
Bulgular ve Tartma
almada bulgular drt temel balk altnda toplanmtr. Bunlar srasyla gmenlerin
Trkiyeden g etmeye etki eden nedenleri, g etmeye etki eden beklentileri, g eylemliliinde
yaanan sorunlar ve bu sorunlarla ba etme pratikleri ieren balklardr.
Gmenlerin Trkiyeden G Etmelerine Etki Eden Nedenler
alma kapsamnda Trkiyeden g etmelerine etki eden nedenlere ilikin soru erevesinde
Trkiyeli gmenlerle yaplan grmelerde birbirine yakn g nedenleri olduu gibi birbirlerinden
farkl olan nedenler de ortaya konulmutur. Bu dorultuda kadn ve erkek gmenler arasnda belirgin
farklln olduu gzlemlenmitir. Bir kadn katlmcnn g etme nedenine ilikin u grleri
ortaya koymutur:
Ben, henz 17 yandaydm. Babaannem Almanyada yayordu. Yaz tatillerinde kye
geliyorlard. Babaannem anneme, Fransada yaayan bir yaknmz olduunu, bunlarn bir olu
olduunu, bu olana geleneklerimize bal, alkan, helal st emmi bir kz aradklarn ve kendisinin
aklna da benim geldiini sylemi. Annem de babama sylemi. Bylece ok istemememe ramen
yanda nianlandm. 18 yanda da evlendim. Evlenince eim bir hafta sonra Fransaya dnd. Ben de
8 ay sonra ktlarm (aile birleimi) yapldktan sonra Fransaya gidebildim. Aslnda bir bakma iyi
oldu. Grmcem de abimle evlendi. Bylece abim de buraya geldi.
Bir baka kadn katlmc ise u deneyimlerini paylamtr:
Babam daha nce Almanyaya gitmiti. Almanyada oturum alamaynca Fransaya gemi.
Orada alma izni aldktan sonra annemi, beni ve en kk kardeimi kaak yollarla buraya getirdi.
Bir kz bir erkek kardeim ise Trkiyede kald. Daha sonra oturum alnca aile birleimi ilemleri
zerinden dier kardelerimi de buraya getirdi.

341

svirede Baselde oturan bir kadn katlmcnn Trkiyeden g etme nedenleri ise Fransada
evlilik yapma yntemiyle g eden kadnn g etme deneyimine benziyordu.
Ben, Trkiyede evlendim. Evlendikten bir ay sonra kocam aabeyimlerimin araclyla
svireye geldi. ocuum oldu. yana geldi. Ondan sonra buraya gelebildik.
svirede Lugano kentinde yaayan Trkiyeli kadn katlmclar ise g etme nedenlerine ilikin
birbirlerinden farkl deneyimlere sahip olmalarna ramen g etmede evlilik ynteminin belirleyici
olmas ortak noktalaryd.
G etme nedenlerine ilikin Luganodaki kadn katlmclarndan biri u deneyimleri aktard:
Eim Trkiyede doktorluk yapyordu. Siyasi nedenlerden dolay Trkiyeden kamak zorundayd.
Her gn polis tarafndan yakalanaca korkusu yayorduk. svirede tandklarmzla grtk. Sa
olsunlar yardmc oldular. Eim zor da olsa buraya gelebildi. Polis birka kez eve geldi. Eimi
soruyorlard. Ben de yurt dna gitti diye sylyordum. Grmyoruz diye cevap veriyordum. Tabi
buna onlar da inanmyorlard. Ben ev kadnym. Benim siyasetle ilgimin olmadn biliyorlard. ki,
yl arada bir sivil polisler yine eimi soruyorlard. Bu sre zarfnda inann takip falan olur diye
eimle mektupla da olsa haberlemiyordum. Sonra bir tandmz sayesinde drt yl sonra eimin
yanna gelebildim.
Luganodaki dier kadn ise einin ailesinin ve kendi ailesinin araclyla svireden Trkiyeye
gelen eiyle tantn ve ailesinin telkinleriyle evlenerek svireye geldiini yle aktarmtr.
Eim, eski einden ayrlmt. Eski karsndan bir ocuu vard. Benden ok bykt. 29
yandayd. Ben daha 16 yandaydm. Evlenmek istemiyordum. Erzincanda uzaktan akrabamz olan
eimin annesi yurt dndan gelen olunu tekrar evlendirmek iin kz aryorlard. Benim iin annemle
de konumu. Annem de hi olmasa yurt dna karm. Hayatm kurtulur, onlara da bir para faydam
olur gibisinden evlenmemin iyi olacan dnm. Tabi, babam da ikna etmi. Bata hi evlenmek
istemedim. Fakat daha sonra eimin annesi ve annem evlenip, svireye gideceimi, burada daha iyi
yaam kuracam sylemeleri bana mantkl geliyordu. O zamanki durumumuzu da dndm ve ben
de evlenmeyi kabul ettim. Dn Trkiyede yaptktan sonra vallahi bir ay gekin bir zaman sonra
eim svireye geri dnd. Sonra olum oldu. Olum henz kundaktayken eimin balantlaryla
svireye geldim. Fakat o zaman olumu getiremedim. Ona vize vermediler. ocuum yl
anneannesinin yannda Trkiyede kald.
Kadn gmenlerin daha ok evlilik yntemiyle ve anne-babasyla Fransa ve svireye gitmesiyle
yaanan yurt dna g pratiklerine karn erkek gmenlerin -zellikle yetikin yatakiler- g
pratiklerinin nedenleri olarak ekonomik nedenler bata olmak zere politik/gvenlik nedenleri n
plana kmtr.
51 yanda Fransaya g eden ve 6 yl gemesine ramen bir trl buraya uyum salayamadn
ifade eden bir erkek katlmc Trkiyeden g etmede politik/gvenlik nedenlerin nemli olduunu
belirtti.
1980 darbesi sonrasnda, Tuncelide gzaltna alndm. 11 yl sonra serbest kaldm. Serbest
kaldktan sonra bana yaplan hakszla kar uzun sre siyasi rgtlerde mcadele verdim. Evlendim.
ocuumuz oldu. ocuk olunca ne yalan syleyeyim, eski siyasi hareketliliim azald. Siyasi
mcadele verirken hi gelecee ynelik ekonomik planlar yapmadm. Para hibir zaman nceliim
olmad. Sigortam da yoktu. Artk ya da geiyordu. Bir arkadamn nerisiyle Fransaya geldim.
Burada iki ocuk daha oldu. ok olmasa da ekonomik olarak Trkiyeden ok daha iyiyiz.
Fransadaki bir baka erkek katlmc ise Trkiyeden Fransaya g etme nedeni olarak zellikle
politik/gvenlik nedenin altn izdi.
Ben 1980 darbesi sonrasnda Trkiyede bir devlet kuruluunda memur olarak grev yapyordum.
Fakat daha sonra mahallemizde 1980 ncesinde sol bir dernee ye olduum gerekesiyle takibe
alndm rendim. Benimle ayn mahallede olan baz yakn arkadalarm ayn gerekeyle gzaltna
alnmlard. Devlet memuru olduumdan olacak benim gzaltm biraz gecikmi olsa gerek. Bu
tahmin ettiim iin illegal yollarla buraya iltica etmek zorunda kaldm.

342

G etme kararna politik/gvenlik nedenden daha ok etki eden bir baka neden de ekonomik
nedenler olmutur. Farkl pratikleri iermesine ramen bu neden, Fransada ve svirede yaayan
katlmclarn g etmelerine etki eden ortak neden olmutur. rnein Fransada yaayan 36 yandaki
bir Trkiyeli gmen konuya ilikin u grleri ortaya koymutur.
Buraya gelmeden nce Trkiyede reklam sektrnde alyordum. Tabela ileri alyordum.
Trkiyeden yurt dna g etmeye gelince, aslnda karar vermedim, srklendim desem daha doru
olur. Buradaki evremin ailemi (Trkiyedeki) buraya gelsin. Hayatn kurtarr. biiminde
etkilemesine bal olarak ailem de benim zerimde -bir bask m desem zendirme mi desem-
oluturdu. Oysaki ocukluumdan beri yapmadm i yoktu.

Gmenlerin Trkiyeden G Etmelerine Etki Eden Beklentiler
alma kapsamnda kendileriyle grme yaplan katlmclarn g etmeye ilikin beklentileri de
sorguland. Bu kapsamda,kendi aidiyetlerinden kopararak, zneleri g etmeye zorlayan yerelin itici
faktrleri ile g edilmesi planlanan lkenin ekici faktrleri karlatrlmak istenmitir. Bu
dorultuda erkek katlmclar asndan n plana kan yerele ilikin itici faktrler gvenlik/politik ve
ekonomik gerekelere dayand grlmtr.
Bu kapsamda svirede bir erkek katlmc u deneyimlerini aktarmtr:
niversiteden mezun olduktan sonra bir sre Trkiyede pratisyen hekim olarak altm.
Amacm belli bir alanda uzmanlk yapmakt. eitli politik gerekeler ne srlerek hakkmda
soruturma yapldn rendim. Yurt dna kmasaydm, tutuklanacaktm. Trkiyede suunuz
olsanz dahi bunu ispat edene kadar ieride (cezaevinde) yllarca tutuklu kalabiliyorsunuz. Bunun hala
devam ettiini biliyoruz. Bu nedenle ben de svireye iltica ettim. Yllardr ne yazk ki annemi
gremedim. Neden svireye g ettiniz diye soracak olursanz. Salk personeli olarak burada
alma izni almann daha kolay olduunu renmitim. Bu nedenle bu lkeye katm.
Yerelin itici faktrleri ile g edilen yerin ekici faktrleri temelinde kadn gmenlerin alglarna
bakldnda kadnlarn balca g etme yntemi olan evlilik ele alnmtr. Grlmtr ki, yaplan
evliliklerin temelinde kadnn sosyal ve ekonomik konumunun Trkiyede dk olduu, bunun
nedeninin de ekonomik gelire dayand algs olmutur. Bu dorultuda Fransadaki bir kadn katlmc
u deneyimlerini aktarmtr:
Ben Trkiyede bekrken atlyelerde (tekstil) alyordum. Evlendiimde eime yardmc olmak
iin iime devam ettim. Sigortam bile yapmadlar. ki maam ieride kald (denmedi). Eim buraya
geldikten sonra beni de getirdi. Evimizin bir odasn atlye gibi yaptk. Makinelerimin (diki
makinesi) vard. yi kazanyorduk. Yoksa bu ocuklar (4 ocuk) nasl yetitirebilirdik. imdi bu iten
emekli de oldum. Trkiyede kalsaydm. Bunlar yapabilir miydim?
Luganoda ki erkek katlmclarndan birinin aktard deneyimler de g etmede ekonomik
olgunun yerelin iticilii ile g edilen yerin ekicilii noktasnda ortak payda olduunu yanstmtr.
Erzincann beldesinde oturuyorduk. Birka bykba hayvanmz, birka tane de tarlamz vard.
Ancak kendi geimimizi srdryorduk. Gelecek yoktu. rettiin para etmiyordu. Tccar ok ucuza
almak istiyordu. Babamn bir, iki tccarlk giriimi (hayvanclk) oldu. O da yrmedi. Sonuta ben
gideceimi kafama koymutum. Sa olsun bir akrabamzn yardmyla Almanyaya gidebildim.
Burada alp babamlara da para gnderiyordum. Tabi buras da zor ama Trkiyede emeinin
karln hi alamyorsun.
G kararnda yerelin itici, g edilen yerin ekici dzeyde alglanmasnn balca nedeninin
ekonomik olduu katlmclar tarafndan ortaya konulmutur. Bu algnn nasl olutuuna ilikin
Fransadaki 43 yandaki bir gmen katlmcnn deneyimleri olduka arpc olmutur.
Yurt dna kmay daha kyde ocukken dnmtm. Biz kyde hayvanlarla, tarla, baheyle
urarken yazn Almanclar geldiinde onlara ok heveslenirdim. Arabalaryla kye gelirlerdi.
Arabann etrafnda koardk. Kollarndaki (erkeklerin) antalar para dolu sanrdm. Hep hayal
kurardm. Bizim de Hollandada akrabamz vard. Eer beni oraya bir gtrse ben de ok alp para

343

kazanacam. 16 yanda sahte pasaportla o zaman Hollandaya gitmitim. Daha sonra da buraya
getim. Trkiyede kalsaydm. Bu halimle (ilkokul mezunu olduu ima ediliyor) ne yapabilirdim. Hi
olmazsa burada inaat ilerinde alyoruz. ok kr fena deiliz. Trkiyede anne ve babama da
baktm. ki de kardeimi okuttum. Biri savc kt, biri de retmen. Buna kr.
Gmenlerin Trkiyeden G Etme Eylemliliklerinde Yaanan Sorunlar
alma kapsamnda Fransa ve svirede yaplan grmelerde, grmecilerin g karar
vermeleri kadar zor olan bir baka zorluun ise g sreci temelinde yaanm olmasdr. Yaplan
grmelerde g srecinde yaanan zorluklarn ekonomik, politik, psikolojik, sosyal, kltrel v.b.
birok alan birlikte ilgilendiren boyutlar olduu gzlemlenmitir. Grmelerde g srecinin
ekonomik zorluklarla ilikisine ynelik katlmc gmenler farkl deneyimler ortaya koymulardr.
Fransadaki erkek gmenlerden bir erkek katlmc konuya ilikin u deneyimlerini aktarmtr.
Yurt dna kmak iin Fransadakiler gerekli evraklarn hazrlanmasn benden istemilerdi. Bu
ise yle kolay deildi. yle byk yerlerde tandklarmz yoktu ki, her ey hemen hazrlansn. i
hep birileri araclyla yapmak zorundaydk. Ve bu para demekti. Bu i para karlnda yaplyordu.
Tm bunlarn dnda yol masraf da ok paraya ihtiya oluyordu. Yaknlarnzdan para istemek
zorunda kalyorsunuz. Her zaman veremeyebiliyorlar. O an iin para bulmak ok zor oluyordu.
Benzer zorluu yaayan bir baka erkek katlmc ise para bulmann zorluklarna iaret etmitir.
yle ki, ekonomik zorluk sosyal zorluklar da iermitir.
Her ey hazrlanmt. Sadece uak paras kalmt. Tam hatrlamyorum ama az para deildi.
1983t. Amcamn olu toplu iten karmalar sonucunda iten karlmt. Bir miktar tazminat
aldn biliyordum. Kalktm yanna gittim. Durumu anlattm. Bana dedi ki, amcaolu sana para
vereyim vermesine ama ben de u an isizim. Sana bu paray verirsem ocuklar a kalr. Sen hemen de
gnderemezsin deyince, kendisine hibir ey diyemedim. Aslnda biraz kzdm. Ama adam haklyd.
Onun da zldn gzlerinden anlamtm.
sviredeki kadn katlmclardan birinin anlattklar ise g srecinde yaanan zorluklarn ok
boyutlu olduunu dndrtmekteydi.
Dnmz olduktan bir hafta sonra eim svireye gidecekti. Ktlar tamamlanmt. O hafta
iinde dnde taklan taklar bozdurduk. Az bir miktar bende kald. Gerisini eim zerine ald.
Kardelerim sviredeydi. Ama Trkiyeden k iin ok para gerekiyordu. Eimi Trkiyeden
karacak olanlar bizden epey para aldlar. Tabi bir tarafta bu sknt varken dier tarafta bir haftalk
gelindim. ok zlyordum. Acaba tekrar ne zaman bir araya gelecektik? Bugn olsa ayn eyi yapar
mydm? Bilemiyorum. Herkes sana dul gzyle bakyor. Ya kocam gittii yerde evlenirse! ok
sknt ektim.
Fransa ve svirede katlmclarla yaplan grmelerde kadn ve erkekler katlmclarn g
srecinde yaadklar zorluklar arasnda ortak bir nokta oluturmutur. Bu da g edecekleri lkenin
dilini bilmemekti. Bu durumun kendileri zerinde ciddi bir psikolojik bask ve korku oluturduu ifade
edilmitir.
Fransadaki kadn katlmclardan bir bu konuda u deneyimleri paylamtr:
Buraya (Fransaya) geleli gn olmutu. Evin iinde herkes Trke konuuyordu. Hogeldine,
buradaki akrabalarmz gelmiti. Yemek hazrlamtk. Kaynanam mutfakta bana dediki u karda
market var. Oraya git de ekmek al gel. Kaynanama belli etmesem de birden ok rktm. Dil
bilmiyorum. Nasl ekmek isteyeceim. Kaynanam Franszca ekmek ne demek nu bana syledi. O gn
hi unutmuyorum. Ben gittim. Bir trl bana syledii o kelimeyi aklmda olmasna ramen
syleyemedim. ok utanmtm. O zaman Allahm benim burada ne iim var diye odaya girip gizlice
alamtm.
Fransadaki bir erkek katlmc ise dil zorluuna ilikin u deneyimlerini paylamtr:
Fransada akrabalarmzn yardmyla buraya geldim. im de hazrd. naat ileri yapyorlard.
naatta alan aa yukar herkes bizim orallard. Sadece ustabamz spanyoldu. Sonra bir olay
oldu. Ben, beni oraya gtren kiiyle tarttm. Ve iten de ayrlacam syledim. Bana ne dedi biliyor

344

musunuz? Dil bilmeden bu lkede yaayamazsn. Haklyd. Kendimi o zaman ok aresiz
hissetmitim. Trkiyeye dnmeyi dndm. Ama oradakilere ne diyecektim? aresiz ie devam
ettim.
Kadn ve erkek katlmclarn vurguladklar ortak noktalardan bir dieri de g srecinde dil
konusunda yaanan skntlarn, kendi ocuklarn da olumsuz etkilemi olduudur. Fransadaki kadn
katlmclardan biri konuya ilikin u grleri ortaya koymutur:
ocuun okulunda veli toplants oluyor. Eim alt iin ben gitmek zorundaym. nceleri
gitmiyordum. nk orada konuulanlar anlamyordum ki. yle olunca ocuun eitimi hakknda
retmeninden bir bilgi alamyordum. Bu ok kt bir ey.

Gmenlerin Trkiyeden G Etme Eylemliliklerinde Yaanan Sorunlarla Ba Etme
Pratikleri
alma kapsamnda kadn ve/veya erkek olsun, katlmc gmenlerle yaplan grmelerde g
srecinde tm gmenlerin eitli biimlerde zorluklarla karlatklar ortaya konulmutur. Bu
zorluklarn gmenleri zorluklarla ba etme pratikleri oluturmalarna neden olduu yine yaplan
grmelerden karlmtr. Bu zorluklarla ba etme pratikleri doaldr ki, zorluklarn ba gsterdii
ekonomik, politik, psikolojik, sosyal, kltrel v.b alanlarda gerekletirilmitir. Dayanma pratikleri
her alanda ba gsteren zorluklarla ba etme pratiklerinin banda gelmitir. Dayanma pratikleri hem
yerel zneler arasnda hem de yerel ile gmen zne arasnda olmutur. Bu bakmdan farkl biimlerde
de olsa srecinin her aamasnda dayanma pratiklerini grmek mmkn olmutur. rnein, G
edecek olana yerel dzeyde yaknlar tarafndan yaplan yardm ekonomik destek biiminde olabildii
gibi, geriye kalan eine ve/veya ocuklarna bakma, kollama biiminde de olmutur. te yanda nc
gmenlerin yeni g edecek olanlara yardmlar bakmndan ortaya koyduklar dayanma
pratiklerinin ok daha farkllk oluturduu gzlemlenmitir. Bu kapsamda, ge ilikin resmi dzeyde
geerli olacak srecin gerektirdii evraklarn dzenlenmesinden tutun, bu gmenlerin varacaklar son
noktaya kadar ulatrlmalarna ve onlara kalacaklar bir yerin bulunmasna, gnlk temel ihtiyalarn
karlayacak ilikilerin kurulmasna v.b. birok etkinlik biiminde dayanma rnekleri ortaya
konulduu gzlemlenmitir. 70 yanda, emekli bir erkek gmen katlmcnn yaad deneyimler bu
durumu zetleyen arpc rnekler iermitir.
1971 ylnda kz kardeimin yardmyla Almanyaya g ettim. 4 ocuum ve karm Trkiyede
kaldlar. Orada okula gittiler. Allah rahmet eylesin, babamlarn yannda kaldlar. 1980 ylnda
Fransaya geldim. Mitterand hkmeti o zaman oturum izni veriyordu. 1982de buradaki arkadalarn
da yardmyla kaak yollarla ocuklarm (ve kars) getirdim. Yaklak 8 ay Erzincanl bir ailenin bir
gz odasnda kaldm. Allah bin trl raz olsun. Onlar olmasayd kalacak yerimiz yoktu. Dil bilmemek
ok zor bir ey. Eliniz kolunuz balanyor. Sa olsun bu ailenin yardmyla bir para idare edecek
kadar dil de rendik. Bu aile sayesinde konfeksiyon ilerinde altk. Sonra ocuklar da yetiince
biraz rahatladk.
Gmenlerin kendi aralarnda ortaya koyduklar dayanma pratiklerinin, zorunlu ihtiyalarn
karlayacak biimde kendi gnlk yaamlarn srdrmede etkili olduu dndrtmtr. Fakat g
edilen yerin yerel yaam ilikilerinin iine girmede bu yardmlar yeterli olmad yaplan
grmelerde ifade edilmitir.
Uzun bir sreci iermesi asndan 70 yandaki gmenin konuya ilikin deneyimleri dikkat
ekici olmutur.
Dil bilmemek ok kt bir ey. Buras (Fransa) ok iyi bir lke. Olanaklar ok var. Eer dil
bilseniz her ey size alyor. Ben Trkiyeli, Arap ve Afrikal gmenlerden daha ok Fransz
gmenlerle komuluk yapmak isterdim. Hem gvenilirler hem de temiz ve sessiz insanlar. Kurallar
biliyorlar. Ama dil bilmeyince yeterince iliki kuramyorsunuz. Bu sefer ister istemez aranzda bir
mesafe oluyor. O zaman da sadece bizimkilerle (Trkiyelilerle) zaman geirmek zorunda
kalyorsunuz. Zaten onlarla kaldnz sre boyunca da diliniz gelimiyor.

345

Dil bilmenin, yaanlan zorluklarn almasnda ok nemli bir etken olduuna ilikin deneyimleri
aktaran bir baka erkek katlmc ise unlar ifade etmitir:
Trkiyede 1980 ncesindeki siyasi ortamdan dolay niversiteyi zor bitirdim. Zaten darbe olunca
da orada kalamadm. Pek ok arkadamz gibi ben de Fransaya iltica ettim. Buraya geldiimde adeta
konuma bilmeyen, el, kol hareketleriyle ihtiyacn anlatmaya alan bir bebek gibiydim. Bu ok
zoruma gidiyordu. Sada solda alyordum ama bir trl derdimi ifade edemiyordum. rnein inaat
ilerinde alyordum. altmz firma haklarmz vermiyordu. Hakkmz arayamyorduk Hele bu
benim iin lm gibiydi. Yatamyordum. Hakszl hazmedemiyordum. Karar verdim. Bu dili
reneceim. O zaman kurslara gittim. Kurslar belli bir dzeye kadar dil retebiliyorlar. Pek ok kii
kursa gitti mi Franszca konuuyor zanneder. Ben, srekli Fransz arkadalarla iliki kurdum. ok iyi
dostluklar kurduk. Dilim gelitike dertlerimize de ortak zm olacak nerilerde bulunabiliyordum.
Bu ben de zgven oluturuyordu. Arkadalarm fikirlerime nem veriyordu. Bu bakmdan benim
Franszca bilen pek ok milletten ok iyi dostlarm var. Birlikte i kurduk. Bugn bir ok kiiye
istihdam salayacak dzeye ulatk. Burs verdiimiz rencilerimiz bile var. Her trl resmi
prosedr yrtebilecek dzeydeyim. Bu arada sivil toplum kurulular iinde deetkinliklerimiz
oluyor. Siyasi partilerle dorudan iliki kurabiliyoruz. O yzden dil nemli bir eydir. Seni dnyayla
iliki kurman salad gibi, dnyann da sana deer vermesine olanak tanyor.
alma kapsamnda elde edilen tm bu bulgulara bakldnda g olgusuyla ilintili birka
noktann n plana kt gzlemlenmitir. rnein Trkiyeden Bat ynl glerin olmasna etki
eden temel nedenlere bakldnda, Trkiyedeki gelir yetersizlii ve ekonomik refah dzeyinin
dklnn zneleri ge zorlad bu noktalardan bir tanesi olarak gzlemlenmitir. almada
elde edilen bu bulgu bu trden yaplan almalarla rtmtr(Kaya ve Kentel, 2005; TBMM nsan
Haklarn nceleme Raporu,2009).
Trkiyede eitli dnemlerde politik alanda yaanan atmalarn toplumsal dzlemde zneler
zerinde bask oluturduu, bu basknn dnce zgrln kstlamann tesinde bir dlamaya
dnt, buna bal olarak pek ok znenin kendi lkesini terk etmek zorunda kald ise almada
elde edilen bir baka bulgu olmutur. Bu bulgu, literatrde ifade edilen zorunlu g trleri kapsamnda
deerlendirilen g trlerinden birisi olarak deerlendirilmitir.
Yaplan gle, yeni mekanda yerel-gmen geriliminin yaandn ve bu gerilimin gmen ile
yerel zne evlilikleri zerinden zmleneceine literatr bilgisi bu alma kapsamnda bir bulgu
olarak elde edilmemitir. Evliliklerin daha ok ayn aidiyete ait gmenler arasnda olduu
gzlemlenmitir. Gmen zneleri yeni yerleim yerinde kullanlan dili bilememelerinin onlarn
yaamlarna olumsuz yansdna ilikin tespit (Yaln, 2004; Castles ve Miller, 2008; Kaya ve Kentel,
2005; TBMM nsan Haklarn nceleme Komisyonu,2009) bu almada da bulgulanarak
desteklenmitir. Bu alma kapsamnda ne kan en dikkat ekici bulgu ise u olmutur: Gmen
zneler, yeni yerleim yerinde eitli sorunlarla karlatklarnda, zorunlu ihtiyalarn karlayacak
dzeyde gnlk yaamlarn srdrebilmiler. Bu kapsamda gmen alarnnok etkili ilev grd
gzlemlenmitir. Bu bulgu g olgusuna ilikin Gurak, Cases ve Wilpertin ortaya koyduu gmen
alar zmlemelerine paralellik gstermitir (Yaln, 2004; Castles ve Miller, 2008). Buna karn,
gmen alarnn bu kadar etkili almas ise gmenlerin kendi ilerine kapanmalarna, yerel
znelerle etkileime geebilecekleri ara olan yerel dili renememelerine neden olduu
dnlmtr. Bu durum yerel ile gmen zne arasndaki konumsal mesafenin olumasna ve
korunmasna neden olduu dnlmtr. te yanda yerel dili bilmenin gmen-yerel zne
etkileimine olanak salad, bu etkileimin dlama, asimilasyon, ayrma gibi olumsuz alglamalar
zerinden g olgusuna bak olumlu dzeyde dntrme potansiyeline sahip olduunu
dndrtmtr. Bu ynyle bu almada elde edilen bu bulgu iaret etmitir. gmen yerelin dilini
bilmekle yeni yerleim yerinde kurduu ilikilerde kendisini kendi aidiyetleriyle var edebilme ve
yerelin olanaklaryla da kendisini zenginletirebilme frsat yakalayabilir.

346

KAYNAKA
Castles, S., Miller, M. (2008), Gler a: Modern Dnyada Uluslararas G Hareketleri, ev. B. U.
Bal ve . Akbulut, stanbul, stanbul Bilgi.
Ercan, H. (2011), likisel-Bireyci-Topluluku Benlik leininPsikometrik zellikleri ve Uyarlama
almas, KM Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi, 13 (21):35-45,
2011.http://dergi.kmu.edu.tr/userfiles/file/aralik2011/37-45.pdf, 13.07.2013.
Hogg, M. A. ve Vaughan, G. M. (2007), Sosyal Psikoloji, ev. . Yldz ve A. Gelmez, topya
Yaynlar, Ankara.
Kaya, A. ve Kentel, F. (2005), Euro-Trkler: Trkiye ile Avrupa Birlii Arasnda Kr M Engel
Mi?, Almanya-Trkleri ve Fransa-Trkleri zerine Karlatrmal Bir alma, stanbul,
stanbul Bilgi niversitesi G Aratrmalar Ve Uygulamalar Merkezi.
Kottak, C. P. (2001), Antropoloji: nsan eitliliine Bir Bak, stanbul,topya.
Mcneill, W.H. (2007), Dnya Tarihi, ev. A. enel, Ankara, MGE.
Strauss, A.,&Corbin, J. (1990). Basics of qualitative research: grounded theory procedures and
techniques.New Delhi: Sage.
TBMM nsan Haklarn nceleme Komisyonu (2009), Fransa Raporu, Ankara,
TBMM.http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/belge/fransa_raporu.pdf, 03.06.2013
Yaln, C. (2004), G Sosyolojisi, Ankara, ANI.
Yldrm, A. ve imek, H. (2003),Sosyal bilimlerde nitel aratrma yntemleri, Ankara,Sekin.
Westi, A. Ve Erdil, S. E. (2007), Bireycilik ve Toplulukuluk Deerlerinin llmesi: Benlik Kurgusu
(Self ConstrualScale; SCS) ve INDCOL leklerinin Trke Geerlenmesi,
http://research.sabanciuniv.edu/11626/1/Wasti_Erdil_YAD_2007.pdf, 15. 07.2013.
Wikipedia, http://tr.wikipedia.org/wiki/Sosyal_ili%C5%9Fki, 15.07.2013

347

GMEN GENLERDE KLTREL DNM ZERNE SOSYOLOJK BR
ANALZ: NEGL HUZUR MAHALLES RNE
Deniz AKIN
1

ZET
Bu alma, Dou ve Gneydounun krsal blgelerinden g edip Bursann negl ilesine
yerleen gmen insanlarn kltrel dnmlerini analiz etmeyi amalamaktadr. Aratrma,
gmenlerin ve ocuklarnn yaadklar kimlik oluumu, kent yaamna uyumlar, toplumsal cinsiyet
meseleleri ve sosyal uyum boyutlarndaki deneyimlerine referansla gn neden olduu kltrel
dnmleri ele alacaktr. Bu alma, ikinci kuak gmen ocuklar her ne kadar ebeveynlerinin baz
kltrel kodlarn ve habituslarn tayor olsalar da, karlatklar kent ortam ve kltrne uyumlar
asndan gei kua zellikleri gstermekte olduklarn ne srmektedir. Ayrca birinci kuak
gmenler, bir taraftan ikinci kuaa, deimemesi konusunda telkinde bulunurken, dier taraftan baz
kltrel kodlarn deiiminde etkin bir rol almaktadr. Alan aratrmasnn verilerine dayanacak olan
bu almann rneklemi, Bursann negl lesinin Huzur Mahallesinde adrese dayal nfus kayt
sisteminden yararlanarak rastgele seilmi Dou ve Gneydoudan gle gelen 140 kiiden
olumaktadr. Ayrca, onlarn iinde yaadklar kente uyum srelerindeki kltrel ve sosyal
koullarn ayrntl bilgisine ulamak iin bu gruptan seilecek 10 kii ile derinlemesine mlakat
yaplmtr.
Anahtar Kelimeler: Gmen, Kltr, Kimlik, Aidiyet, Kltrel Dnm, Kent, Bursa

ABSTRACT
This study aims to analyze the cultural transformation in Turkey that the immigrants from
relatively rural areas in theEastern and the South east undergo upon moving to the Western urban area
of Bursa. It undertakes the analysis with special reference to their identity construction, integration to
urban life, social relations regarding gender issues, and political perception of social unity. It argues
that while sharing some cultural codesor habitus of their parents, this migrant youth nevertheless
comprise a transition generation in terms of their adaptation to the new urban setting and culture
they encounter.Moreover, while the first generation immigrants give advices to these condgeneration
not to change on the other hand they play an active role at the change of some cultural
codes.Empirically, I shall first utilize the address-based population registration system to randomly
select 140 immigrant from Eastern and South eastern area residing in negl-Bursa. In addition, I shall
conduct in-depth interviewswith 10 the immigarnt youtht ocapture the cultural, ideological, and social
context of the urban setting within which they now live.
Keywords: Migrant, CulturalTransformation, dentity Construction, Belongingness, Urban, Bursa.

GR
G, salt bir tebdili mekan olmaktan te, sosyal ilikiler ann da yeni batan dizayn edilmesi
demektir. Dolaysyla yaanlan evre/mekan kiinin iletiim kuraca, alveri yapaca sosyal
ilikiler gelitirecei kiileri belirlemektedir. Bunlarn yan sra mekn, bireyin davranlarn
dntrme ve bireyin kendisine gre davranmasn telkin eder. Kiinin bildii ve kendi
gelenek/greneklerine uygun davranlarn sergilendii yerde olmas onun davranlarn daha rahat
sergileyecei anlamna gelir. Aksi durumda yani kii kendi toplumundan gelenek/greneklerini
yanstmayan bir toplulua girdiinde bu toplum bireye davranlarnda daha dikkatli olmasn retir,
bu davranlara uyulmad takdirde birey ya kendisini toplum dna itilmi olarak grecektir, ya da
kendisi toplumdan soyutlanmay gerekletirecektir. Gmenlerin kltrel dnmlerini mekn ile
aklayan Bal (2006: 219) kent, salt bir yerleim birimi deildir. evreyi tanmlama ve evreye

1
Ar. Gr. Anadolu niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, denizaskin@anadolu.edu.tr

348

kimlik edindirme pratiidir, ayn zamanda kendine bir kimlik oluturma alandr diyerek gn salt
bir mekan deitirme olmadna vurgu yapmaktadr. te kiinin yer deitirmesi yani g ile iine
girdii bu yabac toplum onun davranlarn ekillendirmede kiiye yeni hviyet kazandrmada baat
rol oynamaktadr. G olgusu, kltrel farkllamann ortaya kmasnda ok nemli bir role
sahiptir.Kltrel farkllamann ortaya kmasnda en nemli rol, unutulmamaldr ki, g olgusuna
aittir.Topluluklarn ve toplumlarn homojenliklerinin bozulmas, farkl kltrlerden gruplarn yer
deitirme sonucunda ayn evreyi paylamalar ile ortaya kmtr (Yaln, 2004; 4). Bireyin kendi
gelenekselini arkada brakmasn gerektiren g, yeni bir yaam balamnda yeni bir kimlik,
olabildiince kiinin daha nce sahip olduu kltr dntrmesini ngrr. G balamnda
kltrel dnme bakldnda, dnmn iki farkl grup zerinden deerlendirilmesi gerektii gze
arpmaktadr. Bunlardan birincisi, g olgusunu bizzat yaam ve kendi geleneksel kltr iinde
kimlik kazanan birinci kuak ve g olgusunu yaamam sadece ebeveynlerine bal olarak yerleri
deitirilmi ve kimlik oluumu gelinen mekan ile ekillenen ikinci kuak grubudur. G bizzat
yaam birinci kuak genel olarak deiimin nnde durmakta ve kendi asl kltrlerini korumakta
srar ederler. Ancak bir taraftan da dildeki deiimin gizli bir balatcs
2
olduu grlmektedir.
Dildeki deiiminin nclnn yan sra birinci kuak her frsatta kendi geleneksel kltrnn sadk
bir bireyi olduunu dillendirmekte ve kendi ocuklarna dier kltrel kodlar aktarmaya almasnn
yannda mecbur olmadka kendisi de kent hayatna dahil olmamaktadr. Dier taraftan hem byle bir
ebeveyn kltr ile yorulmaya, eitilmeye allan hem de gnnn byk bir ksmn kentte
tkettikten sonra ebeveynleri ile bir araya gelen ikinci kuak, deiimde baat rol oynamaktadr.
Trkiyeden farkl lkelere giden bireylerde de benzer kltrel deiimi grmek mmkndr. Trk
kltrnn birer temsilcisi olarak yurtdnda yaayan birinci kuak Trk vatandalar, kendi
ocuklarna kltrlerini aktarmaktadrlar. Ancak Yalnn (2004: 169) da ifade ettii gibi kendi
aileleri iinde alacaklar Trk kltr en fazla o ailenin sahip olduu kltr kadardr. Oysa yaadklar
toplumla ilgili gerekli bilgi ve kltr okullarda ve dier kurumlarda fazlasyla verilmektedir Kentin
yabanclndan, iticiliinden ve karmaklndan uzaklaarak kendi mahallesinde kendi
gelenek/greneklerini yanstan belki de daha nce tand kiilerle gnn geiren birinci kuak
birey, kendisine kltrn temsilcisi roln bimektedir. Ancak ikinci kuan kent hayatna girmesi
okul, arkada evresi, elence meknlar, ona kent insan ile beraber yaamas gerektiini dolaysyla
kendisinin giyim kuam, davran, konuma, elence anlay asndan kent hayatna uymas
gerektiini telkin eder.
G, KENT VE DEM
G, kltrel ve corafi olarak izole kiiler arasnda temasa ve iletiime yol aar, davran
rntleri dei-toku edilir, yeni fikirler oluturulur (Fichter, 1990; 144). Kent, insanlarn iinde her
trl ihtiyacn giderdii ve her trl ilikinin mmkn olduu mekn iaret etmektedir. Bu nedenle
kent, bireylerin kendilerine yeni bir kimlik ina edebilecei, kiiye farkl seenekler sunabilecek bir
alternatif mekn olma zelliine sahiptir. Kiinin iletiim halinde olduu evre, onun kimliini
gsterdii kabul edildiinde gmenleri birinci ve ikinci kuak olarak adlandrarak hangisinin kent ile
daha fazla iliki halinde olduunu grmek mmkn olmaktadr. Deniz ve Etlann(2009) Van
merkezde gmenler zerinde yaptklar aratrmada genlerin kent hayatna uyum salamada daha
hzl davrandklar ve deiikliklere kar daha ak olduklar bulgusuna ulamlardr. Bu durum
geleneksele kar bir bakaldr nitelii tadndan aile ii eitli atmalara neden olduu sonucuna
varlmtr. Sosyo-kltrel deiime, genlerin ileri yatakilere oranla daha ak olduu
gzlenmektedir. Bu durum, bazen aile ierisinde kuak atmasna da neden olabilmektedir. Gen ve
yallar arasndaki en nemli atmalardan birisi evlilik srecinde yaanmaktadr(Deniz ve Etlan,
2009: 17).

2
Bu makalede, birinci kuan aslnda deiimin gizli bir balatcs olduu iddia edilmektedir. nk zellikle g olgusunu
yaam ancak orta yalardaki gmenlerin kendisini bir taraftan kendi kltrnn ikinci kuaa kar bir temsilcisi
grnrken dier taraftan alma boyunca ortaya karlan ve grmelerde de sk sk dile getirilen birinci kuan kendi
eiyle Krte konumasnn yan sra ya neglde domu ya da negle geldiinde genel olarak kimlii olumam
ocuklar ile Trke konutuklar tespit edilmitir. Dolaysyla birinci kuan bir taraftan kendi ocuuna kendi kltrn
aktarrken dier taraftan ocuunun deiimi iin kltrn koruna olan dili deitirmesi onun deiimde gizli bir rol
aldn gstermektedir. Ancak bu durum sadece dil konusunda olduu ve ebeveynlerin dier kltr kalplarnda srar ettii
grlmektedir.

349

G, gnll ya da zorunlu, ekonomik ya da siyasal nedenlerle ya da bunlarn karmak bir
bilekesi biiminde de olusa, g edenin durumunu etkileyen nemli konulara yenileri eklenmekte
gmenin ve gmenlerin cemaat ve grup kimliklerinin oluum sreci farkl d dinamiklerin etkisi
altnda dnme uramaktadr (Kaya, 2009: 21). G, kent ve deiim birlikte dnldnde
kente yeni gelen bireylerin farkl bir mekna girmesiyle deiim boyutu hzl bir ekilde kendisini
hissettirmektedir. Deiim iki kuak zerinden deerlendirildiinde Huzur Mahallesinde ikamet eden
birinci kuak gmenler kenar mahalleleri kendilerine mesken edinip kente dahil olmakta istekli
grlmemektedirler. Buna karn, ikinci kuak gmen bireyler kente dahil olmakta bir saknca
grmemekte, hatta kent kltrne adapte olabilmek iin aba iine girdikleri grlmektedir.
Toplumlarn yer deitirmesinden dolay kltr de deimek zorunda kalmaktadr. toplumda mevcut
olan maddi ve manevi varlklarn deiimi belli anlamda kltrel deiimi de ifade eder(Eser, 1999:
67). Kltrel deime kendi iinde ok nadir olmakla da deimektedir. Ancak dardan herhangi bir
etki ile deimesi daha hzl ve daha ok grlmektedir (Eser, 1999).
Birinci kuak, kendi kltrnden kopup yeni bir kltrel kodlar kmesi ile karlatnda kltr
konusunda bir rakibi olduunu, gelecek nesillerin yetitirilmesindekendi kltrnn merkezi bir rol
almadn anlamaktadr. Birinci kuak bu durumda, gelecek kua kendi kltr ile donatmas
gerektiinin farkna varr. tekinin, radikal bakaln tandmzda, artk dnyann merkezinde
olmadmz kabul etmi oluruz. Merkez ve varlk duygumuz deiir. Buna paralel olarak, tarihsel,
kltrel ve psiik zneler olarak bizler de kklerimizden koparlr, varoluumuza, hareket ve
bakalam balamnda karlk vermeye zorlanrz (Chambers,2005: 38). uan dnya zerinde
milyonlarca insan kendi z vatanndan kopmu ve dolaysyla gidilen yerin kltrne uyum salamaya
almaktadr. Birinci kuak gmenlerin ikinci kuak ocuklar meskn yerin kltrne daha fazla
uyum salayp kent kltrn edinmekte bylece ebeveynlerinden aldklar kltr tamamen deil
ksmen kabul edip dier deerler boluunu kent kltr ile tekmil etmektedir(Rumbaut,
2008).Gmen cemaatleri kkszlemeden kaynaklanan koputan dolay ar krlganlamlardr ve
kendilerini birdenbire tmyle yaplanm bir toplum ile kar karya bulurlar(Beaud ve Noiriel,
2003: 22). Dou ve Gneydou Anadoludan Huzur Mahallesine g etmi ve g olgusunu bizzat
deneyimlemi olan birinci kuakgmenler kendi deerlerine, kendisinden sonra gelen kuaklara
kyasla ok daha fazla sadakat gstermekte ve ayrca kendisini bu kltrn bir muhafz
addetmektedir. Birinci kuak bu ani deiiklikten dolay bir kltr oku geirmekte kkszlemeye
kar kendisine snak olarak kendi ebeveyn kltrn semektedir.Bunun iin kent ve ebeveyn
kltr arasnda kalan ikinci kuak genlere kendilerine tabi olmalarn telkin etmektedir.
Kkszletirilmi birey iin, dierlerinin ona benzediini dnd bireylerle zdeleme,
btnlemenin ilk aamasdr; nk birey bylelikle, yaltlmlktan karak yeniden bir kolektif
yaama sahip olur(Beaud ve Noiriel, 2003: 18). kinci kuan bu ak ve uyumlu tavr onun
dnmnn ilk basaman oluturur. Her ne kadar ebeveynler ya da gmenler asndan
dndmzde birinci kuak deiime kar tavr alm olsa da kuaklar arasnda ok nemli
deiimler mevcuttur. Kltr miras, gen mirasndan ok daha hzl deiim geirir. Atalarmzn
kltrleri ile bizimkiler arasnda muazzam bir fark vardr(Lvi-Strauss, 2012: 78).
kinci kuak gmen genler, yeni kapitalist dzende kendisine yer edinirken kendi tercihlerini
popler kltre gre semeye meyillidir. Bu durum onlarn kentte yer edinmesine yardmc olur.
Kentte uyum iin kendi ebeveynlerinden farkl olarak edindii her tutum onlarn kltrel
dnmnde bir st boyuta gemesineyardm eder. Artk hibir kltr statik durumda deildir ya da
piyasa ona bu seenei vermez ya kresellemeye dahil olacaksn yada saf d kalacaksn diyerek var
olan kltrleri evrensel klmaya alr. Birinci kuan piyasa koullarna uyum salayamad zaman
saf d kald gibi (Sennett, 2011). Kendi ebeveynlerinden rendikleri kltr kentte
kullanamayacaklarn gren genler negle bal olarak yeni bir kimlik oluturma mcadelesi
verirler. Bu ou zaman kiinin bile farknda olmad bir ekilde ilerler.
Deien kurumlar dnyasnda bireylerde kendilerine bir yer edinme ihtiyac hisseder. Bu durum
kurumlarn istedii nitelikler lsnde deiir. Bu yeni kurumlar, kiisel beceri ve kabiliyetlerin
yeni formlasyonuna ilham verebilir ve bu birleik kurum ve kabiliyet forml, tketim kltrn
ekillendirebilir (Sennett, 2011: 16). Sennettin ifade ettii kurumlar bireylerden eitli beceriler ister
bu durum gmen toplumu iinde daha bariz bir ekilde kendisini gsterir. Ebeveynlerinin verdii

350

sermayeyi yeni batan ina etmek zorunda olan bireyler, bireysel ayn zamanda kltrel dnmn
ncln de yapmaktadrlar.
KNC KUAK VE EVDEK YABANCI
Gmen bireyin, farknda olmadan deiim geirdii dier kltr kodu ise meskn yerin yaygn
dilidir. Genelde yabanc bir dilin doal ortam iinde uzun sre kalan herhangi bir etnik birlik, ikinci
ya da nc kuakta, z-bilincini korusa bile anadilini yitirmektedir(Aristova, 2002: 21).
Anadilin yitirilmesi g eden ve farkl bir kltrn iine yerleen her toplumda grlr. Ancak,
negle yerleen Dou ve Gneydou Anadoludan gelen bireylerin kente yakn olmalarndan
kaynakl olarak daha hzl yitirildii grlmektedir Bunun sebebi olarak ebeveynlerin medya
araclyla rendiklerini kltrel dnmn zellikle dil kodunda ocuklarna yardm etmesidir.
Ancak sadece medyadan ve kente zorunlu hallerve snrl mekanlar dnda(hastane, Pazar,ivb)
btnlemeyen birinci kuan rendii Trke ile ocuklaryla anlamaya almas iletiimin tam
olarak salanamamasna neden olmaktadr. Bu durum ebeveynlerin ocuklar ile ocuklarn da
ebeveynlerinin dilinden konuamadklar ve sonu olarak bu iki kuak ayn evin yabanclar konumuna
gelmektedir. Bu melez kimliklerde dikkat ekici en nemli nokta, iki kltrden eler tayan
insanlarn kendi aralarndaki iletiimlerinin iki dilin karmndan olumasdr. Cmlelerine Trke
baladklarnda, yaadklar lkenin diliyle bitirmeleri veya konumalar srasnda dilden dile
doalama bir ekilde gei yapmalar, sadece kendilerine zg bir durumdur ve bu ekildeki
iletiimleri hem Trkiyedeki bir Trk iin hem de o lke yerlilerinden biri iin anlalmaz ya da az
anlalr bir zellik tamaktadr (Yaln, 2004; 170).
G olgusunu bizzat yaam ve kendi z kltr ile donanm bir ekilde negle gelen her birey
kendisinden sonraki kua kent kltr ile btnlememesi konusunda kendisini inandrmtr. Ancak
birinci kuan kendisini kltrn bir temsilcisi olarak grmesi kltrn aktarm iin yetmez. nk
birinci kuaktan zellikle orta yalarda gmenler ikinci kuaa deimemesi gerektii telkininde
bulunsalar da aslnda kltrel deiimin bir parasn (belki de en nemlisini) kendileri
gerekletirmektedir. Ebeveynlerin kendi aralarnda Krte; ocuklar ile genelde Trke konumas
deiim iin en nemli admn atldn gstermektedir. Ancak bu durum birinci kuan orta yal
(18-40) bireylerinde grlme skl daha yaygndr.
Weberin tespitiyle deiim dncesi bir defa toplum dncesine girdi mi, bir defa kk sald m
artk o kltrel deiimin nn almak neredeyse imknsz olacaktr. Dnce eylemden nce gelir bu
durumda deiimi eylem ve dinamizm takip eder(Schroeder, 1996). kinci kuaktaki genlerin st
kltre bu derece entegre olmalar nc kuan kendi asl kltrne entegre olmasn biraz daha
zorlatracaktr. Yine en azndan dil konusunda sanlann aksine yani dilden uzaklama ikinci kuak ile
balamamakta bunun ilk admn Trkeye ok fazla hkim olmayan ebeveynler tarafndan balatld
grlmektedir. Bu durumu Trkiyeden dier lkelere giden Trk vatandalarnda da grmek
mmkndr. Yalnn (2004) da ifade ettii gibi g eden bireylerde kendi ana dilleri ile mlakat
yapmak ya da tam anlamyla anlamak pek mmkn olmamaktadr. Bunu Huzur Mahallende yaplan
almada daha ak bir ekilde grmek mmkndr. kinci kuan okul, elence, i gibi gnlk
uralar iin kentte zaman geirmesi bireyin evde ebeveynleri ile zaman geirmesini gnn birka
saati ile snrl hale getirmektedir. Tm bunlarn yan sra birinci kuan kendi aralarnda Krte
ocuklar ile Trke konumas ikinci kuan kendi ebeveyn dilini anlayp konuamamasna neden
olmaktadr. Bu durum Kendi ebeveynleri ile salkl bir iletiim kuramayan bireyleri birbirlerine kar
evdeki yabanc konumuna drmektedir.
KUAK ATIMASI VE ADYET
Teknolojik geliim zerinden kltrel deimeyi ele alan Turner (2000), zamana ve mekna bal
olarak kltrn daima bir deiim ve dnm halinde olduunu vurgular. Kltr deimesi, bir
cemiyetin mevcut nizamn, yani itima, madd ve manev medeniyetini bir tipten baka bir tipe
dntren bir sretir (Malinowskiden aktaran, Turhan,1969: 58). Seyahatten, retime,
teknolojiden ticarete her alandaki yeni bir gelime kltrel deiimin bir kodunu tekil ederek kitle
kltrnn yaygnlamasna neden olmaktadr. Sosyal alann giderek, kitle kltrnn dnda
kalmasnn zorlat bu ada yeni bir ortak kltr oluumu hz kazanmaktadr. te burada ikinci

351

kuak bu yeni ortak kltrn farknda olarak hareket ederken birinci kuak daha ok kendi
mahallelerine geleneksel aidiyetlerinde devam etmektedirler. Kltrel deiimde teknolojinin zellikle
kitle iletiim aralarnn nemi yadsnamaz (Williams, 1989, Sorokin, 1997). Kltrn zamana
uymaya alt kabul edilirse, teknolojiyi bu sre iin kullanlan bir ara olarak grmek
mmkndr. Her gn yeni batan dizayn edilen teknoloji, kitleleri bir tek kltr etrafnda toplamay
baarabilmektedir. Dolaysyla kk bir topluluk olarak kentte bulunan gmenlerin her taraftan
maruz kaldklar bu istilaya sessiz kalmalar ve kendilerini kaptrmamalar dnlemez. Aznlk
kltr ile kitle iletiimi arasnda mutlak olarak farkl pek fazla e kalmad(Williams, 1989: 130).
Kiinin bildii evreden uzaklamas, onu yanstan deerlerin, kltrel kodlarn gnlk hayatta
olmamas, gze arpmamas onun daha abuk unutulmasna neden olabilir. Unutma, ereve
deiiminin, yaam koullar ve sosyal ilikilerin tamamen deimesinin sonucudur(Assmann, 2001:
221). Huzur Mahallesinde yaplan aratrmada birinci kuan beklenildii gibi neglehibir zaman
meknsal olarak oraya aidiyet beslemedii, ancak ikinci kuan ise negl kendileri iin meknsal
aidiyette ilk sraya koyduklar grlmektedir
Ev ii ilikilerimizi ynlendiren deerler, uzun yllar sren bir dnem ierisinde yava yava ve
doal bir biimde deimitir (Giddens,2005: 23).kinci kuak birey kent kltr iinde sourulduka
bir taraftan uzaklap dier tarafa (kent kltrne) meyleder. Bu durum birinci kuan bazen
kabullenemedii bir deiim olgusudur. Ancak kendini darda brakan birinci kuan kent ile
btnleme gibi bir kaygs olmad iin bu ii baarmak ikinci kuaa dyor. kinci kuan kendi
ebeveynlerinin kltrel kodlar ile badamayan deerler benimsediinde yeni tketim kalplar ortaya
kmaktadr(Sennett, 2011).
phesiz Dou ve Gneydoudan gelen gmen vatandalarn yine ayn yerde beraber ve toplu
olarak yaamalar onlarn kltrel dnmlerini neden olmaktadr. Hatta birinci kuak bu deiimi
ou zaman fark edilmeyecek derecede gstermektedirler. Kltrn deimesine neden olan en nemli
etkenin farkl toplumlarn bir araya gelmesidir. Dou ve Gneydouda bulunan Krt kkenli
vatandalarn kltr deimesi sadece zamana ve mekna ayak uydurmak eklinde ve kendi z
deerlerinden, kltrel kodlarndan taviz vermeden gereklemekteydi. Ancak kk bir doulu
topluluun baskn bir kltrle karlap alt kltr konumuna gelmesi deiimin kanlmaz olduunu
gstermektedir. kinci kuak tarafndan kltr deimesi egemenkltrn baz elerini benimseyerek
gerekletirilmektedir. Kltrn en hzl deime ve gelime gsterdii yrelerin, insanlarn
birbirleriyle karlama olaslnn en yksek olduu yreler olmas tarihsel bir rastlant olamaz.
ARATIRMA
Aratrmann amac ve yntemi
Bu alma, Bursa ilinin negl Huzur Mahallesine Dou ve Gneydou Anadoludan gelen
vatandalarn geldikleri mekanda kltrel dnm nasl ve hangi boyutlarda deneyimlediklerini
birinci kuak gmenlerin ve bu gmenlerin ikinci kuak genlerinin deneyimlerine odaklanarak
analiz etmeyi amalamaktadr. Gmenlerin kltrel dnmn bu analizi hem davransal hem de
zihinsel dzeyde deiimin boyutlarn da aratrmay hedeflemektedir. Ayrca, ikinci kuak Krt
gmenlerin giderek artan bir biimde kendi ebeveynlerinin dilini unutmasnn nedenlerinin
belirlenmesi de bu almann temel amalarn dan birisi olacaktr. Alan aratrmasnn verilerine
dayanacak olan bu almann yntemi, Bursann negl lesinin Huzur mahallesinde adrese dayal
nfus kayt sisteminden yararlanarak rastgele seilmi 140 kiiye uygulanan anket formudur. Bunun
yan sra kota rnekleme metodu ile onlarn iinde yaadklar kente uyum srelerindeki kltrel ve
sosyal koullarn ayrntl bilgisine ulamak iin bu gruptan seilecek 10 kii ile derinlemesine mlakat
yaplmtr.
Evren ve rneklem
Bu makale, Bursann negl ilesinin Huzur Mahallesine yaklak olarak 30 yl nce Dou ve
Gneydou Anadoludan ounlukla ekonomik nedenlerden dolay g eden, birinci ve ikinci kuak
gmenleri kapsamaktadr. Bu alma iin birinci kuaktan 60 ikinci kuaktan 80 kii olmak zere
toplamda 140 kiiye anket formu uygulanmtr.Bunun yan sra 10 kii ile derinlemesine mlakat
yaplmtr.

352

Aratrmann kapsam ve snrllklar
Bursann negl ilesine bal huzur mahallesinde bir saha almas sonucunda elde edilen
veriler sadece mezkur yeri kapsamaktadr. Nfusunun hemen hemen hepsini Dou ve Gneydou
Anadoludan gelen vatandalarn oluturduu kenar bir mahalle zellii gsteren Huzur Mahallesi
darya homojen bir grnt vermesine ramen kendi iinde, farkl kentlerden gelenlerin
bulunmasndan dolay heterojen bir yap sergilemektedir.
Verilerin Analizi
Her trl deiimin merkezi kabul edilen kent, gmenlerin dahil olmas ile daha da heterojen bir
yapya brnmektedir. Bu yapya daha sonra eklemlenen birinci kuak gmen, kendi geleneksel
kltrn korumak yada en azndan gelinen yerde yabanclk ekmemek iin kendisi gibi ayn kltre
sahip gmenlerin yanna yerlemektedir. Bu durum onun eski kabullerin deiimini engellemektedir.
Dolaysyla kimlik oluumunu kendi geleneksel kltr iinde tamamlanan bubireyin kalplam
dncelerinde deiimin izleri ok fazla gze arpmaz. Ancak kimlik oluumunu kent kltr iinde
ina eden ikinci kuak gmenler kendi ebeveynlerinin geleneksel dncelerinin varisi
olmamaktadrlar. Birinci ve ikinci kuak gmen gruplar arasndaki bu geleneksel inanlarn yenileri
ile deimesi aile ii atmalara neden olmaktadr. zellikle evlilik gibi nemli bir konuda geleneksel
toplumlarda aile reisinin kendi akrabalarndan belirledii yada ebeveynlerin uygun grd kiilerin
birbirleri ile evlenmesi konusu, ailede kent kltr ile byyen ikinci kuak tarafndan
kabullenilmemektedir.Kent kltr ile iletiime geen bireyler daha bilinli tercihler yapabileceklerine
inanmaktadrlar.
negl Huzur Mahallesinde Dou ve Gneydou Anadoludan gelen gmenler zerinde yaplan
aratrma sonucunda birinci kuak gmenlere kendi elerinin akraba olup olmad sorulduunda;

Einiz akrabanz m?
Frequency Percent ValidPercent CumulativePercent
Valid
Evet 33 55,0 56,9 56,9
Hayr 22 36,7 37,9 94,8
Evlenmedim 3 5,0 5,2 100,0
Total 58 96,7 100,0
Missing 99 2 3,3
Total 60 100,0
Tablo:1
kinci kuak iin;
Einizin akraba olmasn ister misiniz?
Valid
Evet 30 37,5 37,5 37,5
Hayr 50 62,5 62,5 100,0
Total 80 100,0 100,0
Tablo:2
Tablo:1e birinci kuak gmenlere einin akraba olup olmad sorulduunda %56,9unun kendi
einin akraba olduunu ifade etmektedir. Buna karlk, tablo:2de ikinci kuaa einin akraba
olmasn isteyip istemediini sorulduunda %62,5inin einin akraba olmasn istememektedir.
Kendi ocuklarnn akraba ile evlenmesi konusunda birinci kuaa fikri sorulduunda Aye, bu
konudaki dncelerini u cmlelerle dile getirmektedir:

353

ocuklarm bana sorsa hibiri yabanc getirmezler hepsini tandk getiririm. Ben istemem
ocuklarm yabanclar getirsinler eer bana sorsalar bani tabi olsalar ben hepsine tandk akraba
getiririm, yabanclar getirmesinler(Aye, derinlemesine grme, 2013).
Bunun yan sra ikinci kuaktan Zeynepe akraba evlilii ile ilgili dncesi sorulduunda akraba
evliliin ok nemsenmediini, ayrca artk daha geni dnld grlmektedir.
Akraba olmasn pek istemem, akrabann yaptn akrep yapmaz hesab yapyorum. Bence insan
Trk Krt ayrm yapmamal, bu Grc de olabilir erkez de ama bizim rf ve adetlerimizde var.Ama
bu yaplmamal Bence illa Krt olacak diye bir ey deil(Zeynep, derinlemesine grme, 2013).
Kentin toplumsal cinsiyet rollerini de deitirdii yaplan mlakatlarda ortaya kmaktadr.
Kltrel deimenin, geleneksel kalplarnn krlmasnn kadn erkek ilikilerine olan bir yansmasn
birinci kuaktan Zleyha, ikinci kuaktan Zeynep ile yaplan mlakatta aleni bir ekilde gze
arpmaktadr:
Birinci kuaktan Zleyha 21 yldr neglde ve 46 yanda, kendisine kadn ve erkein toplumdaki
konumlarnn nasl olmas gerektii sorulduunda;
Evde erkek stn olmal her adan erkek stn olmal, erkein hesab ayr olmal, kendini dayaa
getiren kadn erkek dvebilir. Erkektir sinirlenmitir olur yani Kadn dar gittiinde erkekten izin
istememeli Kadnlar darda almamal, bizim aile darda almasna izin vermez, yani kadn
darda bir ite almamal(Zleyha, derinlemesine grme, 2013)
Burada geleneksel toplumun izlerini kolaylkla grebiliriz. Bir kadnn geleneksel toplumda
olduu gibi halen her adan erkein stn olmasn savunmas birinci kuan kent kltrnden ok
fazla etkilenmediini gstermektedir.
Dier taraftan yine bir kadnn ancak ikinci kuaktan Zeynepe, erkek ile kadnn toplumdaki
konumlarnn nasl olmas gerektii sorulduunda;
Bayanlar biraz yadrganyor aslnda biraz deil ok yadrganyor. Toplum bayan biraz ne almal
adam kafasna gre her istediini yapyor. En son eime sorarm hesab var burda bence ok yanl.
nce eine danacaksn sonra aileye. ocuklar burda elerden daha fazla deer gryor bence ok
yanl. Trklerin genelinde byle deil. Adam nce eini ne alyor, bir ey alacaksa, yapacaksa nce
benim eim diyor. Ama biz Krt toplumunda byle deilBence bayanlar darda almal bak adam
diyor ki bayan alacak eline be kuru para geecek gz alacak beni terk edecek hesab yapyor.
Onu muhasebe ediyor kendince. Ben yle dnyorum.(Zeynep, derinlemesine grme, 2013)
ki kadnn toplum iindeki rollerinin nasl olmas gerektiinin kent kltrnden etkilenmeyen
birinci kuak ve kentteki kltr tanyp onu rnek alan ikinci kuak deiimin boyutunu
gstermektedir.
Birinci kuakta kltrel kodlar ya ok az ve ok yava deimekte ya da sadece kent kltr iine
girildiinde geici bir sreliine deitirilmektedir.Bunun sebebi olarak, bireylerin yine kendi
akrabalarnn yanna yerlemesi, onlarla ayn kltr paylamalar verilebilir. Hatta Huzur Mahallesi
gibi hemen hemen hepsinin Dou ve Gneydou Anadoludan gelen bireylerin oluturmasna ramen
gmen bireylere bu mahallede uan oturduunuz evi tutarken akrabaya yakn olmasn gz nnde
bulundurdunuz mu? diye sorulduunda grmeciler aadaki tablo 3dedetayl olarak gsterilen
yantlar vermitir.
uan oturduunuz evi tutarken akrabaya yakn olmasn gz nnde bulundurdunuz mu?
Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent
Valid
Evet 46 76,7 76,7 76,7
Hayr 14 23,3 23,3 100,0
Total 60 100,0 100,0
Tablo:3

354

Tablo:3de grld gibi, birinci kuak gmenlerin %76,7s oturduu evi tutarken akrabaya
yakn olmasn gznnde bulundurduunu sylemektedir. Deiimin genel olarak hareketliliin
olduu yerde olmas gerektii dnldnde birinci kuan neden deimediini daha iyi
anlalabilirKrt mahallesi iinde bile kent baznda gruplanp hemeri gruplar oluturan bireylerin,
kendilerini kent kltrne kar korumalarn onlarn geleneksel dayanmalarnn etkisinden
kaynaklandn sylemek mmkndr.
Krtlerin genel olarak ayn mekana yerlemeleri, birbirlerini dar halka kar korumalarnn
sebebi olarak, onlarn gmen olarak daha az bir nfusa sahip olmalarnn etkili olduunu sylemek
mmkndr.
Birinci kuaktan 25 yldr negle g etmi olan 53 yandaki Mehmete,Krtlerin neden ayn
yere yerlemede srar ettikleri sorulduunda,
Krtler iin kavim kbledir, birimiz nereye giderse dieri oraya gider, bizler kendi insanlarmz
olmadan dayanamayz.(Mehmet, derinlemesine grme, 2013)
Mehmetin, Krtler iin kavim kbledir ibaresi onlarn neden ayn yere yerlemekte srar
ettiklerini ok iyi bir ekilde zetlemektedir.
Kent Kltrne Direnme ve Uyum
kinci kuak kente uyum salamada birinci kuaa nazaran daha hzl davranmakta gelinen
yaanlan mekannkimliine brnmekte daha istekli tavrlar sergilemektedir. Ebeveyn ve ocuklarnn
dncelerinin kent kltr iinde nasl deiime direndii yada deiime ayak uydurduunu iki kuak
ile yaplan mlakatta ak bir ekilde grmek mmkndr.
Lise mezunu Zeynep, yerli insanlara benzeme noktasnda u cevab vermektedir.
Hangi topluma giriyorsan ona ayak uyduracaksn bir kere. Mesela ben sen oturuyoruz. Etrafta on
kii onlar Krte bilmiyorlar benim senin onlara uyum salamamz lazm. Onlarn bize uyum
salamasn bekleyemeyiz ki bilmiyorlar zaten. Biz bize kaldmzda kendi rf ve adetlerimizi,
dilimizi yaamalyz Onlara benzemeye alyorum moday takip ediyorum yani(Zeynep,
derinlemesine grme, 2013).
Birinci kuaktan Zleyha ile yaplan grme kentteki kltr okunu ve snmay yle
anlatmaktadr:
negl merkeze gitmek istemem ben dar yerde dayanamam bizim ailemiz genitir. Bizim
insanlarmz olmadan dayanamam. Tandk olmazsa olmaz aile evre mhimdir. 21 yldr burdaym
ilk bata her ey zoruma gidiyordu. Valla iki sene ektik neglde her ey zorumuza gidiyordu.
Kimseyi tanmyorduk. lk bata biraz zorluk ektik piman olduk ama altk artk. lk bata diyordum
keke yabanclarn iine gelmeseydik burda ok olup aile olduktan sonra insann umurunda olmad. lk
bata her eyleri zorumuza gidiyordu (Zleyha, derinlemesine grme, 2013).
Lise rencisi Ahmet ile yaptmz mlakatta negln artk aidiyet noktasnda birinci srada
olduu kendi asl memleketinin ikinci plana itildiini u ifadelerde grebiliriz:
Valla ben bildim bileli negldeyim Bitlisi o kadar ok sevmeme ramen neglden pek bir fark
yok artk. Yani buras artk benim memleketim. imdi Bitlise gitmek isterim ama gidemem nk
btn ilerim burda, neglde artk benim bir memleketim gibi ki negl seviyorum yani altm
iin seviyorum artk Bitliste yle negl de yle(Ahmet, derinlemesine grme, 2013).
Mlakatlardan anlald gibi birinci ve ikinci kuan meknsal aidiyetlerine bal olarak,
dncelerinin deimesi bu iki grup arasndaki farkn boyutunu ortaya koymaktadr.
Kent, Zoraki letiim ve Dilin Kayb
Gmenlerin kendi yerel dillerini unutmalarnn nedeni olarak, yaplan alma da birinci kuan
daha etkili olduu sonucuna varlmtr. Genel olarak, birinci kuaktan evli olan gmenler kendi ei
ile Krte konumakta ancak ocuklar ile Trke konumaya almaktadr. Birinci kuan Trke
ye hakim olmamas ancak kendi ocuu ile Trke konumaya almas ikinci kuan kendi ebeveyn

355

dillerini anlayp konuamamasna neden olmaktadr.kinci kuak, kentte eitim, elence, i gibi her
trl ihtiyacn karlamakta ve ebeveyninden ald destek ile Trke ye daha yatkn olmaktadr.
Ancak birinci kuak iin kadnlarn hastane ve Pazar alverii erkekler iin ise snrl alanlarda ileri
dnda kent kltr ile karlamamaktadrlar. Bu durum iki kuak arasnda kltrel kodlarnn
deimesine neden olmaktadr. Dilin farkllamas iletiimin zorlamasna ve iki kuan zoraki
anlamasna neden olmaktadr.
Birinci kuaktan Zleyha ile yaplan mlakatta kendisinin negle geldiinde tek kelime bile
Trke bilmediini ifade ederken imdi kendi ocuuyla tam olarak ne Trke ne de Krte
konuabilmektedir:
ocuklarm Krte bilmiyor aslnda anlyor ama eviremiyor, bende bir iki tane Krte
konuuyorum baktm olmuyor Trkeye balyorum. Trkeyi burda rendim buraya geldiimde bir
tane bile Trke kelime bilmiyordum milletin ilk bata Trke konumas zoruma gidiyordu(Zleyha,
derinlemesine grme, 2013).
Zleyha kendi ocuklar ile Trke konutuunu ifade etmektedir; ancak Trke konuma becerisi
ok az bir kelime darac ile snrl ve Trke telaffuza ise yeterince hakim deil. Bu durumun benzer
bir rneini Almanyaya giden Trklerin ikinci nc kuaklarnda da grmek mmkndr;
Bunu ikinci kuaa uygulanan anketlerde daha ak bir ekilde grmek mmkndr.
kinci kuaa kendinizi hangi dilde daha iyi ifade ediyorsunuz diye sorduumuzda u sonu ortaya
kmaktadr:
Kendinizi hangi dilde daha iyi ifade edersiniz?
Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent
Valid
Krte 38 47,5 48,7 48,7
Trke 40 50,0 51,3 100,0
Total 78 97,5 100,0
Missing 99 2 2,5
Total 80 100,0
Tablo:4
Tablo 4te grld gibi ikinci kuan %51,3 kendisini Trke daha iyi ifade etmektedir. Bu
durum ikinci kuan deiiminin ok daha hzl olduunu gstermektedir. Dil deiimin kapsdr. Bu
deiimde ebeveynlerde etkin rol almaktadr.
Bunun bir rneini birinci kuaktan ve orta yalarda Cengiz ile yaplan mlakatta grmek
mmkndr.
Evde ei ile Krte ocuklar ile Trke konuan 36 yandaki birinci kuak Cengize byle bir
durumun neden kaynaklandn sorulduunda;
Bu bizim eksikliimizdir, ezbere konutuumuzdandr. Yani aslnda bilinli konumamz lazm,
biz ne yapyoruz azmza geleni sylyoruz. O ynden. Nasl ki Krte her eyi ile farkl bir dildir.
Neden nk bir okulu yok. Eer bir okulu olmu olsayd, Trke gibi Krtede her yerde ayn olurdu.
imdi Antep konuursa Bitlis hi anlamaz Yani ikisini bilmek lazmdr. Evet, Krteyi geri plana
itiyoruz. Neden o da okula gittiinde arkadalarnn yannda kk dmesin Ama nedir hangi dil
ile iini grrse onu retmek daha iyidir. nk onunla ilerliyorsun(Cengiz, derinlemesine grme,
2013)
Birinci kuakta Cengizde olduu gibi gmen bireyler, kendi anadillerini retip retmeme
konusunda pragmatik davrandklarn ve kendi ocuklarnn iyilii iin bunu yaptklarn ifade
etmektedirler.
Bunun en nemli nedeni g, dolaysyla egemen kent kltre yaknlk ve bireylerin yaadklar
kltr okunu ikinci kuaa yaatmak istememeleridir. Dolaysyla kent her trl akn mmkn

356

olduu ve bunun iinde her trl imknn seferber edildii mekn olma zelliine sahiptir. Birinci
kuaktan 60 kiiye uygulanan anket formunda kendi ocuklar ile hangi dili konutuu sorulduunda
aadaki yantlar alnmtr.
ocuklarnzla daha ok hangi dili kullanyorsunuz?
Valid
Krte 30 50,0 51,7 51,7
Trke 28 46,7 48,3 100,0
Total 58 96,7 100,0
Missing 99 2 3,3
Total 60 100,0
Tablo:5
Tablo5de grld gibi birinci kuak bireylerin kendi anadillerini gelecek kuaklara aktarmada
yeteri kadar aba iine girmedii ve kltrel deiimde en nde gelen dilin %48,3 tarafndan
gelecek kuaklara aktarlmad grlmektedir.
Ancak ebeveynlerin sadece dil noktasnda kltr aktarmada gayret iine girmedikleri dier
kltrel deerleri aktarmada ciddi bir ekilde aba grlmektedir.neglde kent kltr ile byyen
ikinci kuan kendi ebeveyn dillerini unuttuunu, ya da en azndan sadece anlayanlarn fakat
konuamayanlarn byk oranda arttsonucuna varlmaktadr. Birinci kuan dili aile iinde
muhafaza etme konusunda ise, einizle hangi dili kullanyorsunuz diye sorulduunda, birinci
kuakta ya ilerledike Trke konuma oran dmektedir. Dolaysyla yan ilerlemesi ile birlikte
kentten etkilenme azalmakta, bireylerin kendi kltrel kodlarn kullanma ve bunlar muhafaza etme
oranlar artmaktadr.
Einiz ile daha ok hangi dili kullanyorsunuz?

Einiz ile daha ok hangi dili
kullanyorsunuz?
Total
Krte Trke
Katlmcnn
ya
18-40
Count 28 12 40
% within katlmcnn
ya
70,0% 30,0% 100,0%
41-47
Count 5 1 6
% within katlmcnn
ya
83,3% 16,7% 100,0%
48-54
Count 4 0 4
% within katlmcnn
ya
100,0% ,0% 100,0%
55-61
Count 3 1 4
% within katlmcnn
ya
75,0% 25,0% 100,0%
62 ve zeri
Count 4 0 4
% within katlmcnn
ya
100,0% ,0% 100,0%
Total
Count 44 14 58
% within katlmcnn
ya
75,9% 24,1% 100,0%

357

Tablo:6
Tablo:6da 18-40 ya aralnda olan birinci kuakta kendi eiyle Trke-Krte konuma
oranlarna baktmzda %70 Krte %30u da kendi eiyle Trke konumaktadr. Yan ilerlemesi
ile beraber genel olarak Krte konuma oran artmakta ve Trke konuma oran da dmektedir. 62
ya ve zeri birinci kuaa bakldnda Krte konuma oran %100 bulmaktadr.
Dier taraftan ikinci kuakta ya ve kiinin ei ile daha ok hangi dili kullanacana bakldnda
ya azaldka Trke konuma oran artmaktadr. Ancak bu ikinci kuakta evlenmeyenler arlkta
olduu iin evlendiinizde einiz ile hangi dili kullanmay dnyorsunuz sorusuna fikrim yok
seenei de dahil edildi; ancak bu soruya fikrim yok diye cevap verenlerin byk bir
ounluukendilerini Trke ile daha iyi ifade etmekte ve bu kiilerin byk ou birinci kuaktan
Zleyhann ocuklar iin syledii anlyorlar fakat eviremiyorlar. ibaresi bu grup iin de geerli
bir ibare olmaktadr. Aadaki tabloda ikinci kuan evlendikten sonra kendi ei ile hangi dili
konuaca sorusuna verilen cevaplarn oranlar verilmitir:

Einizle daha ok hangi dili kullanmay dnyorsunuz?
Einizle daha ok hangi dili
kullanmay dnyorsunuz?
Total

Krte Trke
Fikrim
yok
21
Katlmcnn Ya
12-15 ya aras
Count 3 1 2 1 7
% within
K2katlm
cnn ya
42,9% 14,3% 28,6% 14,3% 100,0%
16-19 ya aras
Count 19 12 9 0 40
% within
K2katlm
cnn ya
47,5% 30,0% 22,5% ,0% 100,0%
20-23 ya aras
Count 9 9 1 0 19
% within
K2katlm
cnn ya
47,4% 47,4% 5,3% ,0% 100,0%
24-27 ya aras
Count 4 3 2 0 9
% within
K2katlm
cnn ya
44,4% 33,3% 22,2% ,0% 100,0%
28 ya ve st
Count 4 0 0 0 4
% within
K2katlm
cnn ya
100,0% ,0% ,0% ,0% 100,0%
Total Count 39 25 14 1 79
% within
K2katlm
cnn ya
49,4% 31,6% 17,7% 1,3% 100,0%
Tablo:7
Tablo 7de grld gibi, ikinci kuakta, yan ilerlemesi ile Krte konuma oran artmaktadr.
Bu durum unu gsteriyor ki ya daha byk olan bireylerin kendi ebeveynlerine olan yaknlklar
daha fazla ve kendi kltrel kodlarn sahiplenmede daha istekli davranmaktadrlar. Tablo 7de

358

grld zere, ikinci kuaktan bireye einizle hangi dili kullanmay dnyorsunuz sorusuna,
%31,6 Trke %17,7 de bu soruya fikrim yok diye cevap vermektedir. Fikrim yok diye cevap
verenlerin sadece Krteyi anladklar fakat konuamadklarn dnp bunlarn kendi eiyle Krte
konuamayaca kabul edilirse kendi ei ile Trke konuacaklarn oran %49,3 olmaktadr. 28 ya
st ikinci kuaa baktmzda %100nn Krte konumak istediini belirtmektedir.
SONU VE DEERLENDRME
Sosyolojinin temel ynelimlerinden birisi de toplumsal hareketlilik ve buna bal olarak da
toplumsal farkllama ve tabakalama sorunudur. Toplumsal deiim, sabit ve duraan bir yapdan
ok, ar da olsa sreklilik arz eden deiimi, dinamik bir erevede ele almakla fark edilebilecek bir
sosyolojik olgudur (Suba, 1999: 241). Birinci kuak gmenler kendi memleketlerinden ayrlrken
aidiyetlerini kaybetmeyi gze alamadklar iin yine kendilerinden olan kendi hemerilerinin yanna
yerlemektedir. Ancak ikinci kuak bireylerde zlmeye urayan bu hemerilik duygusu yava yava
ortadan kalkmaktadr. Tehdit ierii olan bu tr karlamalar esnek sistemler iin geliimin
uyarclar olurken, esnekliini kaybetmi kat sistemler iin ise zlmenin balangc olurlar
(Kara,1999: 217).
Trkiyenin sahip olduu kozmopolit yap kendi iinde farkllklarn zenginlik olarak grlmesi ile
beraber bu yerel kltrlerin st kltrn etkisinde kalmas ou zaman bir sorun olarak karmza
kmaktadr. Dou veya gneydou Anadoludan gelen gmenlerin egemen kltr karsnda kendi
yerel kltr kodlarn yaatmalar, kltrlerini gelecek kuaklara aktarmalar medya ve popler
kltrn ekiciliinden dolay pek mmkn olmamaktadr.
kinci kuak genler, kendi ebeveynlerinin kltr gstergelerini yaatma yerine kentin modasna
dahil olmakta ve hatta bunun iin aba harcamaktadr. Birinci kuakta var olan geleneksel aile
ilikilerinin, kadn erkek ilikilerinin deiime uramas genlerin bu konularda daha bilinli
davranmas kent kltrnn olumsuz taraflarnn yannda olumlu etkilerinin olduunu da
gstermektedir. Birinci kuak kadnlarn dahi kadn-erkek konusunda kadn aleyhine olan geleneksel
dnceleri ikinci kuaa aktarmaya almas ve ikinci kuan bu deerleri kabul etmemesi baz
durumlarda aile ii atmalara neden olmaktadr.
Dil bir kltrn gelecek kuaklara aktarm iin en nemli ara vazifesi grmektedir. Birinci kuak
gmenlerin kendilerini kltrel kodlar aktarmada vazifeli grmesi ancak deiimin en nemli
ayan kendisinin balatmas ikinci kuakta deiimin daha hzl olmasn salamasnn yannda
ebeveynlerin kendi ocuklar ile tek bir dilde iletiim kurabilme imkann ortadan kaldrmaktadr. Bu
durum ebeveynleri, hkim olmadklar bir dil yoluyla ocuklar ile anlamak zorunda brakmaktadr.
Birinci kuan, ei ile Krte ve ocuklar ile Trke konumasndan dolay Krteyi anlayan fakat
konuamayan yeni bir kuak yetimektedir. Bunun sonucu olarak da ebeveyn-ocuk arasndaki
duygusal iletiimde ciddi sorunlar ortaya kmaktadr. kinci kuan kendi kltrlerinin pratiklerini
terk etmeleri ya da dnme uratmalar genellikle melezbir kimlik oluumu izler. Yani ikinci kuak
kent kltrnn deerlerini kazanrken kendisin deyim yerinde ise bolukta hissetmemesi ve anomiyi
yaamamas iin mevcut boluu dier deerler ile ikame eder. Bu deerler de kanlmaz bir biimde
genlerin,iinde yaadklar kentsel mekann ve toplumsal ilikilerin izlerini tayacaktr.
KAYNAKA
Aristova, T. F.(2002). Krtlerin Maddi Kltr: Geleneksel Kltr Birlii Sorunu. (ev: . Kale Ve A.
Karaba).stanbul: Avesta Yaynlar
Assmann, J. (2001). Kltrel Bellek: Eski Yksek Kltrlerde Yaz, Hatrlama Ve Politik Kimlik.
(ev: A. Tekin).stanbul: Ayrnt Yaynlar
Bal, M. (2006). Trkiyede G Ve Kentleme: Toplumsal Dnmn Meknsal Boyutu. .8-11
Uluslararas G Sempozyumu.8-11 Uluslararas G Sempozyumu. (Yayna Hazrlayan:
stanbul Organizasyon). stanbul: Sistem Matbaaclk.ss.215-226.
Balc, A. (2001). Sosyal Bilimlerde Aratrma: Yntemi Teknik Ve lkeler (3.Bask). Ankara: Pegem
Yaynclk.

359

Beaud, S. Ve Noiriel, G. (2003). Gmenlerin Btnlemesini Dnmek. (ev: D. Frat). Toplum
Bilim. (17), 15-24
Bora, T. (1999). Trk Milliyetilii, Kltrel Kimlik Ve Aznlklar. erkezlerde Sosyo-Kltrel
Deime.Ankara: Kaf-Der Yaynlar. ss.17-23
Canatan, K.(1990). Gmenlerin Kimlik Aray. stanbul: Endls Yaynlar
Chambers, L.(2005). G, Kimlik, Kltr.(ev: . Trkmen, M. Beiki). stanbul: Ayrnt Yaynlar
Deniz, O. Ve Etlan, E. (2009). Krdan Kente G Ve Gmenlerin Uyum Sreci zerine Bir alma:
Van rnei. Uluslaras nsan Bilimleri Dergisi. 6(2). 472-498.
Erkilet, A. (2007). Toplumsal Yap Ve Deime Kuramlar: Sorokin, Parsons, Dahrendorf, Merton.
Ankara: Hece Yaynlar.
Fichter, J. (1990). Sosyoloji Nedir?. (ev: Nilgn elebi). Konya: Seluk niversitesi Basmevi
Field. J. (2006). Sosyal Sermaye. (ev: B. Bilgen Ve B. en). stanbul: stanbul Bilgi niversitesi
Yaynlar
Giddens, A. (2005a). Sosyoloji. (ev: Cemal Gzel). Ankara: Ayra Yaynlar
Grmez, k. (1999). G ve kltrel kimlik. Sosyal Bilimler Kavanda Dou Ve Gneydou
Anadolu.(Ed: A. Bilgili). Van: z-Fa Matbaaclk. ss.167-172
Gllpnar, F. (2010). Almanyada Trk Gmenlerin ocuklarnn Blnm Kaderleri Ve
Eitimdeki Baarszlklarnn Yapsal Nedenleri: Entegrasyon Aa M Yukar M?, Eitim
Bilim Toplum Dergisi, 8 (31), 65-87.
Haviland, W. A. (2002). Kltrel Antropoloji. (ev: H. nan).stanbul: Kakts Yaynlar.
Kartal, S. K. (1992). Ekonomik Ve Sosyal Ynleriyle Trkiyede Kentlileme. Ankara: Adm
Yaynlar.
Kaya, A.(2010).Modern Kltr Kavram Inda Gndz Vassaf. Daha Sesimizi Duyuramadk:
Avrupada Trk i ocuklar (1-21). stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar
Kaya. A. (2009). Trkiyede Gler : Btnleme mi Geri Dn m?. stanbul: stanbul Bilgi
niversitesi Yaynlar
Kmbetolu, B. (2005). Sosyolojide Ve Antropolojide Niteliksel Yntem Ve Aratrma. Ankara:
Balam Yaynclk.
Lvi-Strauss, (2012). Modern Dnyann Sorunlar Karsnda Antropoloji.(ev: A. Terzi) stanbul:
Metis Yaynlar.
Nebahat, S. E. (2005). Umutlar lkesinde Genlerimiz. Kln: nel-Verlang
nc. A, (1999). stanbulites And Others: The Culturel Cosmology Of Being Middle Class n TheEra
Of Globalism. (Ed. . Keyder). stanbul: Between The Global And The Local. Ss. 95-117.
http://books.google.com.tr/books?id=5VWs3EH7mLkC&printsec=frontcover&hl=tr&source=g
bs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false (Eriim Tarihi:18.04.2013).
zda, . (1995). Gneydou Anadolu Blgesinde Douve Gneydou Anadoludan Batya G
Edenlerde Kltrel Yap Ve Kltrel Kimlik Sorunu. Ankara.
Rumbaut, R. G. (2008). Reaping What You Sow: Immigration, Youth, and Reactive Ethnicity.
Appled Development Scence, 12(2), 108111.
Saraolu, C.(2011). ehir, Orta Snf Ve Krtler: nkardan Tanyarak DlamaYa. stanbul:
letiim Yaynlar.
Schroeder, R. (1996). MaxWeber Ve Kltr Sosyolojisi. (ev:M. Kk). Ankara: Bilim Ve Sanat
Yaynlar

360

Sennett, R. (2011). Yeni Kapitalizm Kltr. (2. Basm). (ev: A. Onacak). stanbul: Ayrnt
Yaynlar.
Sorokin, P. A. (1997). Bir Bunalm anda Toplum Felsefesi. (ev: M. Tunay). stanbul: Gebe
Yaynlar.
Tadelen, M. (1999).ehirleme Srecinde Airet Kimlii: Elaz ehir Merkezinde Bir Ger Airet
Olarak Beritanlar. Sosyal Bilimler Kavanda Dou Ve Gneydou Anadolu.(Ed: A. Bilgili).
Van: z-Fa Matbaaclk. ss. 203-216.
Turhan, M. (1969). Kltr Deimeleri. stanbul: Babakanlk Kltr Mstearl Kltr Yaynlar
Turner, B. S. (2000). Stat.(ev: K. nal). Ankara: Doruk Yaynlar
Williams, R. (1989). kibine Doru. (ev: E. Tarm). stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Ykseker, D.(2012). Krtlerin Yerinden Edilmesi Ve Sosyal Dlanma: 1990lardaki Zorla Gn
Sonular. Kreselleme anda G: Kavramlar, Tartmalar.(Ed: S. G. Ihlamur-ner, N. A.
. ner.). stanbul: letiim Yaynlar ss.233-262.

C3 OTURUMU
MEDYA ALIMALARI-I:
MEDYA, TEMSL, KTDAR

363

KE: SAHADAN OK TOPLUMSAL HAYATIMIZA NASIL YANSI(TIL)DI?

Ahmet Talimciler
1

ZET
Futbolun en nemli gzellii sonucun belirsizlii ilkesidir. ike aracl ile bu durumun ortadan
kaldrlmas, aslnda oyunun ortadan kaldrlmas demektir. ike en genelde u ekilde
tanmlanabilir: Oyunun sonucunu maniple etmek. Bu almada 3 Temmuz 2011 tarihinde
gerekletirilen ike operasyonunun gazeteler tarafndan topluma aktarlma biimine deinilecektir.
Bu balamda ilk olarak, seilen gazetelerin balklar sylem analizine tabi tutulacaktr. kinci olarak,
kanaat nderlerinin sz konusu ike operasyonu ve etkileri hakkndaki grleri incelenecektir.
Anahtar Kelimeler: Futbol,ike,M edya-Deer Transferi-Ekonomi

ABSTRACT
The beauty of football is the priciple of uncertainty of its result. The elimination of this situation
throught match-fixing, in fact, means the elimination of game. This study was carried out the format
of match-fixing operation (July 3, 2011) is transmitted to the society by the newspapers will be
discussed. In this manner, first, the discourse of selected newspaper headlines will be analyzed.
Second, the opinion leaders' views on match-fixing operation and its effects will be examined.
Keywords: Soccer, Match-fixing, Media, Value Transfer, Economy
GR
3 Temmuz 2011 tarihinde balayan ike soruturmas ile birlikte tm toplumu etkileyen iki yl
geride braktk. ikenin sahaya yansyp yansmad tartmalarnn glgesinde aslnda sadece Trk
futbolu, Trkiye Futbol Federasyonu, Fenerbahe ve futbolla balantl dier kesimlerin yerini deil,
tm lkenin ahlaki deerleri ile bir oyunun nasl ve ne ekilde yer deitirip deitirmediini grme
imknn yakaladk. Bu yzden de geride braktmz sre uzun yllar boyunca hafzalarmzdan
kmayacak ve yeri geldike yeniden karmza ka(rtla)caktr.
Futbolun en nemli gzellii sonucun belirsizlii ilkesidir, ike aracl ile bu durumun ortadan
kaldrlmas, aslnda oyunun ortadan kaldrlmas demektir. ike en genel anlamda oynanan oyuna
dardan mdahalede bulunma ve sonucu istenilen ekilde maniple etme biiminde tanmlanabilir.
Futbolun ike iin bu kadar uygun bir zemin hazrlamasnda, oynanan oyunun kitlesel boyutu kadar
yaratt ekonomik rant ve getirilerin bykl etkili olmaktadr. in bir dier nemli boyutu ise son
yllarda tm dnyada etkili olan ve ma ayarlamalar zerinde mafyann srecin ierisine dahil
olmasna yol aan bahis endstrisi ve yaratt milyarlarca dolarlk kara parann varldr. ikenin
farkl tr ve uzantlarnn yaygn bir biimde futbolun her tarafn sardn ve bu sorunun sadece bize
zg bir durum olmadnn altn izmek zorundayz. Dnyann nde gelen mafya rgtlenmelerinin
merkezi konumundaki talyann ayn zamanda futbol sahalarndaki ike skandallarnn da en fazla
grld lke olmas tesadf deildir.
talyan polisi mafya rgtlerine ynelik olarak srdrd teknik takipte mafya rgtleri ile futbol
kulpleri arasndaki telefon trafiinde geen hakem ayarlamalar zerine, ad geen Juventus, Milan,
Fiorentina ve Lazio kulplerini de incelemeye almtr. Yaplan soruturmaya Temiz Ayaklar
Operasyonu ad verilmi ve soruturma sonucunda lig ampiyonu olan Juventus kulb bir alt kme
olan Seri Bye drlm ve lige -17 puanla balatlmtr. Fiorentinadan 19, Laziondan ise 11 puan
silinmitir, Milan kulb ise dnemin babakan Berlusconinin kulb olmasnn etkisi ile ligde
kalm ve sadece 8 puan silindii iin UEFA kupasna da katlabilmitir. talyada ike skandallar

1
Do.Dr. Ahmet Talimciler, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm

364

2006 ylnda tesadfen ortaya kartlan bu operasyonla snrl deildir. Getiimiz yl Temmuz aynda
talya yine bir ike skandal ile gndeme geldi ve talyan futbol federasyonunun yrtt
soruturmada 13 kulp disiplin kuruluna sevk edildi. talyada 2006 ylnda telefon takibine taklan
hakem ayarlamalar ve mafya balantsnn benzeri 3 Temmuz 2011 sreci ncesinde Trkiyede
polisin yrtt soruturmada da yaand. Giresunspor kulb eski bakannn polise Olgun Peker ve
ekibini ikyeti zerine balatlan incelemede, eitli kulplerimizin yneticilerinin Olgun Peker ile
yaptklar telefon grmelerinde ike ve tevik uygulamalar ile malarn gidiatn etkilemeye dnk
giriimler ierisinde bulunduklar tespit edildi.
Hatr-Tevik ve Bahis ikeleri
Trkiyede futbolun ike ile olan imtihan bir hayli eskidir ve herkesin bildii ancak bir trl
syleyemedii bir gerek olarak ike; Trk futbolunun bilinaltndakilerin bir yansmas olarak da
deerlendirilebilir. lkemizde ikenin en bilindik hali hatr ikesi olarak nitelendirilen rakip takm
futbolcular, teknik direktr ya da yneticilerinin istekleri dorultusunda ma sonucunun maniple
edilmesidir. Bu ekilde gerekletirilen ike olaynda parasal bir getiriden ziyade karlkl karlar,
ilikiler n planda bulunmaktadr ve bu haliyle Trk futbolunda en ok bavurulan ike ekli olduu
rahatlkla sylenebilir. ike tartmalar gndeme geldii her ortamda eski futbolcu, hakem ve
yneticilerin bu yola bavurduklarn sk sk duyarz. ikenin bir dier biimi ise tevik ikesi olarak
adlandrlan rakip takma yapmalar istenilenler dorultusunda maddi bir kar salayan uygulamadr.
Tevik ikesi sadece ampiyonluk yolunda deil kmede kalma mcadelesi srasnda da sk sk
bavurulan bir uygulamadr. Ama rakibinizin ampiyon olmasn engellemek ya da kme dmesini
salamak iin ma yapacaklar takm maddi olarak desteklemektir. Tevik primi uygulamasn doping
yapmak suretiyle baarl olan sporcularn durumuna benzetebiliriz. Nasl ki doping yapan sporcular
aldklar maddenin etkisi ile baarl oluyorlarsa burada da parasal bir doping sz konusu olmakta ve
futbolcularn olduundan daha fazla efor sarf etmeleri salanmaktadr.
Bahis sektrnn lkemizde de byk paralar kazanan bir alana dnmesinin ardndan futbola
ynelik maniplasyonlarn bir baka ike trn hayata geirmek iin organize olduu bir dneme
girilmitir ve bunu ikenin nc ekli olarak nitelendirebiliriz. Ksa yoldan para kazanmak isteyen
ve bunu tutkunu olduu oyun zerinden gerekletirmeye alan taraftarlar para kazanma uruna
zaman zaman kendi takmlarnn aleyhine bahis oynamaktan kanmamaktadrlar. Buradaki kilit nokta
kk yalardaki taraftarlarn bahis oyunlar zerinden kumar oynamaya almalardr. Bu sektrn
yaratt maddi karn farknda olan mafyatik rgtlenmeler menajerlik ad altnda futbolcu
ayarlamalara ve onlar aracl ile oyunu istedikleri dorultuda ynlendirmeye balamlardr. ike bu
boyutu ile ok daha kapsaml bir organizasyon eklini almakta ve gerek ulusal gerekse de uluslararas
bahis rgtlerin at koturduu bir alan haline dnmektedir. Yasal bahisler kadar yasa d yollarla
oynanan bahisler kara para akn hzlandrmakta ve futbol zerinden kirliliin uluslar araslamasna
katkda bulunmaktadr. zellikle yasad bahis sektr kumarn farkl bir biimde tezgh alt anlay
ierisinde srmesine neden olmaktadr ve bu durumu lkemizde en ok zellikle Gneydou Anadolu
blgesinde grmekteyiz.
ikenin farkl tr ve uzantlarnn yaygn bir biimde futbolun her tarafn sardn ve bu sorunun
sadece bize zg bir durum olmadnn altn izmek zorundayz. Futbolda dnen para miktarnn
artmasna paralel olarak zellikle Gneydou Asya ve Uzakdou zerinden tm dnyaya yaylan bir
yasad bahis oluumu sz konusudur. Futbolun patronu konumundaki FFA ve Avrupadaki uzants
UEFA, yasa d bahis sektrnn ve ma ayarlamalarnn nne gemek amacyla son derece sert
tedbirler uygulamakta ve sz konusu durumla ilgili olduu dnlen kulplerin yarglama aamasn
beklemeden cezalandrlmasn ilgili lke federasyonlarndan talep etmektedir.
Trkiyede futbol ile ike arasndaki ilikinin her zaman var olduunu buna karn
kantlanamadn dnen pek ok isim asndan ike sigara dumanna benzemektedir, grrsnz
ama yakalayamazsnz. Yukarda sraladmz ike trleri ierisinde bahis zerinden yrtlen ma
ayarlamalarn artmas 1990l yllarn sonuna denk gelmektedir. Trkiyede futbol alannda naklen
yayn gelirleri ve sponsorluk ilikileri erevesinde artan gelirler mafyann ilgisini futbol zerine
younlamasna neden olmu ve 2001-2002 sezonunda, hakem-antrenr-futbolcu-ma sonucu
ayarlamaya kadar gidebilen ilikiler, telefon kaytlar ile saptanmasna ve mahkeme kaytlar altna

365

alnmasna karn yine de aydnlatlamamtr. Trkiye Byk Millet Meclisinde ike Aratrma
Komisyonunun raporu ile Trkiyedeki karlamalarda ike yapld belirtilmesine karn kirliliin
ortadan kaldrlmas iin herhangi bir adm atlmamtr. nk Trkiyede futbol alannda yaanan
kirlenme sadece futbola zg bir durum deildir. Kirlenmenin boyutlar ok daha derinlerde ve tm
kulplere dek uzanmaktadr. Trk futbol medyas olan bitenin ne olduunu bilmesine ramen, kendi
tiraj ve rating gelirleri nedeniyle bu yaananlar hakknda bir aklama da bulunamamaktadr.
14 Nisan 2011 tarihinde Resmi Gazetede yaynlanan 6222 sayl kanun ile ilk kez ike ve tevik
primine ynelik uygulamalarn da cezalandrlmasna dnk yaptrmlar getiriliyordu. Getirilen
yaptrmlarn nemi 3 Temmuz 2011 tarihinde balatlan soruturma sonrasnda daha ok tartlr hale
gelecek ve kamuoyu bu dzenlemelerin ok ar olduu ynnde ikna edilmeye allacakt.
KE OPERASYONU: DURUM OK VAHM
3 Temmuz 2011 gn Trk futbol tarihinin en byk ike operasyonu gerekletirildi ve
Fenerbahe kulb bakan Aziz Yldrmn da aralarnda bulunduu 49 kii silahl su rgt
kurmak, ynetmek, ye olmak iddiasyla gzaltna alnd. ike soruturmas ile birlikte futbol bir
anda lke gndeminde bir numaral konuma ykseldi ve uzun bir sre gndemdeki yerini korumay
baard. Yaanan aknln artmasnda lke futbolunun en nemli kulb olan Fenerbahenin ve
onun bata bakan olmak zere st dzey iki yneticisinin gzaltna alnmasnn da byk etkisi oldu.
lkemizde hemen her alanda yaanan kutuplamann bu defa ki adresi futbol ve futbol takmlar
eklinde gerekleti.
Futbolda ike ve tevik soruturmas kapsamnda incelendii ne srlen 15 msabakann 8inde
dorudan Fenerbahenin ad gemesi ve bakan Aziz Yldrm ile birlikte ekip Mosturolu ve lhan
Ekiolu gibi iki yneticinin gzaltna alnmas Fenerbaheyi srecin en nemli aktr konumuna
yerletirmitir. Medyada yrtlmekte olan ike soruturmas, Trkiyenin en byk spor
kulplerinden birisi olan Fenerbahe ve onun bakan Aziz Yldrma dnk olarak gerekletirildii
eklinde lanse edilmitir. Bu durum ise futbolda temizlik olarak yanstlan amacn ksa sre
ierisinde iinin boaltlmasna yol am ve btn sre boyunca yaanan gelimelerden ok gemie
ynelik referanslar gndeme tanmtr. Oysa soruturma ierisinde Fenerbahenin yan sra
Trabzonspor, Beikta, Sivasspor, Eskiehirspor, Mersin dman Yurdu, Karabkspor, stanbul
Bykehir Belediyesi spor kulb(BB), Giresunspor gibi kulplerde bulunuyordu. Sivasspor kulb
bakan Mecnun Odyakmaz ve kalecisi Korcan elikay; Eskiehirspor teknik direktr Blent Uygun,
sportif direktr mit Karan ve futbolcusu Mehmet Yldz; BB spor kulbnn oyuncularndan
brahim Akn ve skender Aln; Beikta kulb yneticisi Serdar Adal ile teknik direktr Tayfur
Havutu; Trabzonspor as bakan Nevzat akarn ve Olgun Pekerin de bulunduu kiiler gzaltna
alnmt.
ike ve tevik soruturmasnn en ilgin yn Trkiye sper ligi ampiyonluu kadar Ziraat
Trkiye kupas ampiyonluunun da ayarlanan malar ve futbolcular aracl ile elde edildiine
ynelik iddialardr. Bu durum 2011-2012 sezonunda lkemizi Avrupa arenasnda temsil edecek olan
takmlar konusunda sknt ierisinde brakacak ve zellikle lig ampiyonluunun el deitirmesi
gerektii tartmas Fenerbahe ile Trabzonspor kulb yneticilerinin yan sra taraftarlarn da
birbirine drecektir.
Srdrlen soruturma erevesinde her gn gazetelere yansyan yeni bir bant kayd ve fotoraflar
ile kar karya brakldk. Fenerbahe kulbnn kme drlmesi tartmalar en ok ilgi gren
blmd ve hemen hemen her gn ekranlarda bunun olamayacana ynelik grler zellikle
ekonomi zerinden kitlelere aktarld. Eer ligin lokomotifi olan Fenerbahe kulb kme derse
ligin marka deeri der, yaync kurulu dekoder satamaz ve naklen yayn cretini deyemez. Naklen
yayn gelirleri azalan kulpler maa demelerinde zorluk ekerler. Ksacas futbolun ekonomik deeri
der ve futbol kulpleri klmek zorunda kalrlar. Bunun nlenebilmesi iin kme drlmenin
bir defaya mahsus olarak kaldrlmas ve ad geen takmlarn eksi puanlarla lige balamalarnn
sistemin srmesine olanak salayaca zerinde duruldu.
Trkiye Futbol Federasyonunun 15 Austos 2011 tarihinde borsann kapan sonrasnda yapt
toplantda yaplan aklama ile yarg kararnn beklenilecei ve ligin 9 Eyll tarihinde balayaca

366

belirtilerek bir anlamda olas gelimelerin ileri bir tarihe ertelendii kabullenilmi oldu. Federasyon
bakan Mehmet Ali Aydnlar, yarg kararnn bekleneceine vurgu yapt konumasnda, Etik
kurulun raporundan bir blm de okumay ihmal etmedi: Baz malarda ike, ike teebbs, tevik
primi veya tevik primine teebbs olutuu kanaatine ulalmtr. UEFA ve TFF arasndaki
yazmalarla ampiyonlar ligine Fenerbahenin yerine Trabzonspor dahil edildi. Bu ihra karar
sonrasnda Fenerbahe camiasndan federasyona ve baz kulplere ynelik ar ifadeler yer alan
bildiriler yaynland. Kulbn yetkili isimleri tarafndan bir alt lige drlmenin yan sra liglerden
ekilme gibi ihtimalleri de yksek sesle dillendirmeye baland. Fenerbahe Spor Kulb, haklarnn
kaybndan dolay oluan zarar tazmin etmek amacyla Futbolun en st yarg organ olan CASa
bavuruda bulundu. Bylece ike soruturmas ile ulusal nitelik arz etmekte olan sorunumuz
uluslararas bir boyuta da tanm oldu.
Futbol Federasyonu bakan men kararn basn mensuplarna yorumlarken UEFAnn marka ligi
olan ampiyonlar Ligine ok zen gsterdiini ve en ufak bir aibeyi kabullenmediini belirtti. Oysa
Trkiye futbol federasyonu al(ama)d kararlar ile Trk futbol markasnn deerini ve ekonomik
getirisini bir hayli azaltmtr. Ekonomi zerinden yaplan deerlendirmeler olayn asl zn
oluturan futbolun ruhuna ynelik yaplan yanllklar glgelemekte ve gerek futbol severleri olayn
dna itmektedir. Bir yl boyunca UEFAnn tavrnn ne olacana ynelik yorumlar medyada geni
bir biimde yer ald ve lke iinde halledemediimiz meselenin zm iin tpk pek ok alanda
olduu gibi dardan bir merciden medet umuldu, ne yazk ki halen de umulmaya devam ediliyor.
6222 sayl ike yasasnn ok ar maddeler ierdii gerekesi ile Mecliste grubu bulunan partiler
tarafndan hafifletilmi biimde yeni bir yasa olarak kartlmas iin kulpler birlii ve federasyon
yetkilileri Ankaraya giderek kulis yapmlar ve istediklerini gerekletirmilerdir. Cumhurbakannn
yeni dzenlemeyi veto ederek Meclise geri gndermesine ramen siyasi partinin oylar ile yeni yasa
6259 sayl kanun olarak onayland. Yeni dzenleme ile ike yapanlara verilen cezalarn st snr 12
yldan 3 yla indirilmesiyle birlikte erteleme ve para cezas verme ekline brndrlmesiyle etkisi
ortadan kaldrlm oldu. Tm bu yaananlar Trkiyede futbolun ne kadar gl bir alan olduunu ve
futbol zerinden toplumsal yaama aktarlan deerlerin etkisinin bykln bir kez daha gstermi
oldu.
KE OPERASYONUNDA KNC PERDE: KURULLARIMIZ ALIIYOR
Mehmet Ali Aydnlar bakanlndaki Trkiye Futbol Federasyonu UEFA ile yapt grmeler
erevesinde bir defaya mahsus kme dme uygulamasnn yaplmamas buna karn puan silme
uygulamas ve ampiyonluk kupasnn el deitirmesi eklindeki dzenlemesini federasyonun
olaanst genel kuruluna tad. Genel kurulda bu teklif grlmeden reddedilince Trk futbolunda
yeni bir dnem balad ve Mehmet Ali Aydnlarn istifasnn ardndan gelimeleri kme dme ve
puan silme uygulamas olmadan halledecek yeni bir federasyon bakan ve ekibi aratrlmaya
baland. Yldrm Demirrenin bakan seildii yeni bir federasyon ile yeni etik ve tahkim kurullar
oluturuldu.
ike soruturmas ve adli yarglanma srecinin en nemli bileenlerinden bir tanesi hi kukusuz
siyasi iktidarn tutumudur. Babakan Tayyip Erdoan UEFA bakan Michel Platini ve as bakan
enes Erzik ile grm ve stanbulda dzenlenen UEFA kongresinde yapt konumada kiiler ile
kurumlarn birbirlerinden ayrlmalar gerektii mesajn vererek soruturmay yakndan takip ettiini
ortaya koymutur. Babakann bu aklamasna UEFA bakan ise, sylediklerinizde hakl
olabilirsiniz ancak sistemimizde kiiler ile kurumlar ayr deerlendirmemiz sz konusu deil
eklinde yant verdi.
Yldrm Demirrenin kulpler birlii bakan iken kme drlmeye karyz aklamas bu
yeni dnemin anahtar kavram haline geldi ve btn uygulamalar bu anlay erevesinde yeniden
ekillendirildi. Yeni federasyon bir nceki federasyonun srarla deitirmedii futbol federasyonu
disiplin talimatnn 58 maddesini deitirdi ve ekledii 105.inci madde ile alnacak cezalarn be yla
kadar ertelenebilecei hkmn getirdi. Federasyonun Etik ve Tahkim kurullarnda yapt
deiiklikler de son derece anlamlyd. Tahkim Kurulu bakanlna daha nce yapt aklamalar ile
ike sahaya yansmamtr tezini savunan bir isim getirildi ve Etik kurulunun ike soruturmasnda
ad geen takm ve kiiler ile ilgili olarak verdii kararlarn federasyon bakan tarafndan

367

aklanmasnda dikkat ekici u cmleler kullanld: bu arkadalarmzn ve takmlarmzn hepsi
susuzdur.
Etik kurulun 3 Mays 2012 tarihindeki yeni raporuna gre 9 karlamada kiilerle ilgili ike
teebbs ve tevik giriimi phesi kanaati olutuuna yer verildi ancak ad geen 9 mata da sahaya
yansyan bir ike eyleminin gereklemedii ifade edildi. Fenerbahe kulb bakan Aziz Yldrm ile
ilgili bir pheye ulalmad buna karn ynetici lhan Yksel Ekiolu ve ekip Mosturolu
hakknda ciddi phelerin bulunduu belirtildi. in asl ilgin boyutunu ise stanbul Bykehir
Belediyesi oyuncusu brahim Aknn ike yaptna ynelik aklama oluturuyordu nk brahim
Aknn ikeyi neredeyse tek bana gerekletirdii gibi bir izlenim ortaya kyordu.
Profesyonel Futbol Disiplin Kurulu tarafndan verilen cezalarn Tahkim Kurulu tarafndan Haziran
ay banda onanmasnn ardndan btn dikkatler mahkemenin verecei karara yneldi. Ancak
gzden karlmamas gereken bir gerek olarak btn dzenlemelere ramen kan kararda
Fenerbahe kulb yneticilerinden ikisinin ikeye teebbs giriiminden ceza ald bir durum sz
konusuydu. Fenerbahe kulb ad geen yneticilerinin eliyle 3 mata ikeye, 1 mata da tevie
niyetlenmi ve Aziz Yldrmn bu gelimelerde herhangi bir bilgisi olmamtr. Tahkim kurulu
raporuna gre de hibir giriim sahaya yansmamtr, Trabzonspor ve Beikta kulplerinin ike ve
tevik giriimleri ile herhangi bir ilgisi bulunmamaktadr. Federasyonun gerekletirdii ike
soruturmasnda kararn kmasndan hemen sonra mahkeme sonulanmadan nce Fenerbahe
kulbnn CAStaki davasn geri ekmesinin ardnda Aziz Yldrmn avukat Faik Ikn
aklamasna gre kramayacamz st dzey bir yetkilinin ricas yatmaktayd.
MAHKEME KARARI: KE VARDIR
ike soruturmasn yrten mahkeme tam bir yl sonra tarihi bir karar vererek Trk futbol tarihi
asndan ilk kez ikeyi cezalandrm oldu. Mahkeme Aziz Yldrm su rgt kurup ynettii
iddiasyla 2 yl 6 ay; 4 mata ike, 3 msabakada tevik primi iddiasyla 3 yl 9 ay hapis ve 1 milyon
312 bin lira para cezasna arptrd. Karar Yargtay tarafndan onanrsa Aziz Yldrm tekrar hapse
dnmek zorunda kalacak. Fenerbahe yneticisi lhan Ekiolu 3 yl 1 ay 15 gn, ekip Mosturolu 1
yl 10 ay 10 gn hapis cezasna arptrldlar. Etik kurulu ve Tahkim Kurulu raporlarnda cezas
bulunmayan Beikta yneticisi Serdal Adal 1 yl 3 ay hapis ve 250 bin lira para cezas ve Beikta
Teknik Direktr Tayfur Havutu ise 1 yl 3 ay hapis ve 100 bin lira para cezasna arptrldlar.
Mahkemeden aralarnda brahim Akn, mit Karann da bulunduu futbolcular ile Sivasspor kulb
bakan Mecnun Otyakmaz, Blent Uygun ve Olgun Pekerin de olduu toplam on alt kiiyi eitli
derecelerde hapis cezasna arptrd. Buna karlk aralarnda Trabzonspor kulb bakan Sadri ener
ile yneticisi Nevzat akarn da bulunduu 44 kiiyi beraat ettirdi.
Mahkemeden tutuklu olarak yarglanan drt sann da tahliye kararnn kmasnn ardndan nce
alayan adliyesinin nnde ardndan da Metris cezaevinin nnde tam anlamyla bir bayram havas
yaand. Bir yl boyunca bakanlarn yalnz brakmayan Fenerbahe taraftarlar asndan kan karar
hakllklarnn ispat anlamn tayordu ancak kararn ierii tartmal bir durumu da beraberinde
getirmekteydi. Her ne kadar Yargtay sreci balayacak dahi olsa kan karara gre, oyunun ruhunu
bozan ve yasa d yollarla baarya ulamay salayan ike Trk futbolunda yaanmtr. Bu kararla
birlikte bir yldr yaadmz sre sona ermemi tam tersine ok daha etrefilli ve daha skntl bir
sre bizleri beklemektedir.
KE SRECNN GSTERDKLER
Bir yllk tartma ve kaos srecinde Trk futbolu ve Trkiyedeki toplumsal yaam hakknda pek
ok gerei bir kez daha grme ansmz oldu. ncelikle bu sre bize Trkiyede futbolun
muktedirlerin bir oyunu olduunu bir kez daha kantlad. Yaanan gelimelerde Fenerbahe Spor
Kulbnn yerinde hangi takm olsayd kme derdi!. Fenerbahe kulbnn gl bir camia olmas
ve beraberinde gl ilikilere sahip bulunmas, soruturma srecinde etkili bir kurumun nasl olmas
gerektiini hepimize defalarca gsterdi. Bu soruturma ile yarglama sreci boyunca gsterdii tutum
ve yaklamlar Aziz Yldrm sadece Trk futbolu asndan nde gelen bir isim olmaktan kartm,
ayn zamanda Trkiyenin nde gelen bir siyasi kimlii pozisyonuna ykseltmitir.

368

Aziz Yldrmn Metris cezaevinde yaynlad mektuplar ve verdii beyanatlar ile Trkiye Futbol
Federasyonunu ve kulpler birliini istedii dorultuda hareket etmesini salam ve kulbnn
haklarn her eyin zerinde konumlandrmaktan ekinmemitir. Daraacnda Olsak Bile Son
Szmz Fenerbahe yaklam, kendisinin taraftarlarn gzndeki bykln daha da arttrmtr.
Fenerbahe Spor Kulb ile kendisinin yarglanmasnn aslnda Trkiye Cumhuriyetinin son kalesinin
yarglanmas biiminde lanse edilmesi ve Cemaatin Fenerbaheyi Ele Geirme projesi karsnda
Mustafa Kemalin Askerleriyiz anlaynn vurgulanmas yarglamay bambaka bir mecraya
kaydrmtr. Fenerbahe divan kurulu bakan Yksel Gnay Hibir tarikat ve slam rgt
zemininde bir yaplanma bu kulbn iinde yapamaz. Kulp olarak laik dzende laik anlayla spor
yapyoruz ifadelerini kulland. Sar-Lacivertli taraftarlar her yerde Yklmayan Tek Kale Fenerbahe
tezahratlarn ve pankartlarn her geen gn daha fazla kullanmaya baladlar. Laiklik ve
Kemalizmin elden gideceine yaplan vurgunun dozaj arttka Fenerbahe ve Aziz Yldrmn
karsna, komplo yapt ileri srlen Cemaat oturtuldu. Aziz Yldrm ne karan taraftarlar
asndan, polis, Cemaat ve AK Parti, tekini temsil eder hale dnt ve polis, hasm olarak
grlmeye baland. Polis ve taraftarlar arasnda mahkeme nlerinde balayan gerginlikler, sper
finalin son karlamasnda kr Saracolu stadyumu iinde ve dnda doruk noktasna ulat.
Cemaatin Fenerbahe kulbn ele geirme algs ile ilgili olarak gazeteci Ruen akr
Fenerbahe ve Fethullah Glen Cemaati balkl Vatan gazetesindeki yazsnda; Ergun Babahann
Galatasarayn kupay kazanmasnn ardndan Bu Kupa Amerikaya Girsin eklinde att twitle
Todays Zamandaki iinden uzaklatrldna vurgu yapmann yan sra Fenerbahe taraftarlarnn
yorumlarn da kesine tad. Cemaate yakn gazetelerin bu iddiann ne kadar gerek d olduuna
vurgu yapan yaynlar yapmalar ile tartma alevlendi. Zaman gazetesi yazar Blent Korucu
Fenerbaheyi Ele Geirmenin En Aptalca Yolu balkl yazsnda yaananlara Cemaat, Feneri ele
geiriyor iddialar kt niyetli deilse cahilce szlerdir, Cemaat ve futbol takm kavramlarnn varlk
nedeni ve varolu tanmlar bir arada olmalarna izin vermez szleriyle yant veriyordu. Fethullah
Glende gelimelere ynelik aklamasnda; yaananlarn sradan ve rastgele olmadn, bir ksm
medyann bu meseleyi krklediini belirtiyordu.
Fenerbahe Spor Kulbnn kuruluundan bugne kadar siyasi iktidarlar ve g odaklar ile yakn
bir iliki ierisinde bulunmas kulbn Fenerbahe Cumhuriyeti eklinde anlmasna yol amtr.
Kulbn uzun yllardr dier kulplerden farkl ve stn olduu duygusuna yaplan vurgu ve zenginlik
temelli baar modelini en iyi ileten rnek olmas, bu dava sonucunda bir kez daha peki(tiril)mitir.
Soruturmann banda Fenerbahe taraftarlarnn bizi drmeye kimsenin gc yetmez yaklam,
mahkeme sonucu aklandktan sonra Cemaat Fenerle Baa kamaz ekline brnm ve kulbn
gc bir kez daha dostu, dman alt etmitir.
Trkiyede futbolun aktrlerinden birisi olan Anadolu kulplerinin soruturma sresince taknm
olduklar tutum var olan durumun srmesi ve kendilerine yaync kurulu tarafndan denen paralarn
azalmamas eklinde gereklemitir. Bu yaklam kk olsun benim olsun mantna sahip
Anadolu kulplerinin gerek yzlerini bir kez daha gstermitir. Ama temiz oyun, fair play deildir,
asl ama dzenin olduu gibi srdrlmesidir. Galatasaray ve Trabzonspor kulpleri de bir yl
ierisinde gerek anlamda bir drstlk snav verememiler ve yaanan durumdan kendi lehlerine pay
kapabilmenin yollarn aramlardr. Play off gibi dayatlan bir garabeti banda reddetmek yerine en
son aamada eletirmek oyunu kurallarna gre oynamamann bir baka yoludur. Ayn ekilde yeni
federasyon bakan seimlerinde nasl bir ynetim modeli uygulayacan ngren bir aday
destekleyen Trabzonspor kulbnn gelinen noktadan ikayeti olmas da bir anlam ifade
etmemektedir.
ike srecinin haberletirilmesi zerinde en ok durulmas gereken ve gelecekte akademik
anlamda almalara konu olmas mmkn bir boyut arz etmektedir. Medyadaki hakim anlay ike ve
soruturmay ncelikle taraftarlk penceresi ierisinden ele almak suretiyle bu dorultudaki
yorumlara arlk vermitir. Bylesi bir yaklam ise konunun salkl ve doru bir ynde
tartlabilmesini engellemitir. Fenerbahe ve dier takmlar eklindeki kutuplama zellikle
Fenerbahe taraftarlar tarafndan medyada yayn yapan gazeteler asndan da yaanmaktadr.
Eskiehir Anadolu niversitesinde 30 Mays 2012 tarihinde verdiim ike sreci ve yansmalar
balkl konferansta, sz alan ateli bir Fenerbahe taraftar zellikle Taraf, Zaman, Fotoma, Yeni

369

afak gibi gazetelerin yayn politikalar ile Fenerbahe aleyhine bir tutum izlediklerine vurgu
yapmtr. Medyann konuyu ele alndaki bir dier yn ise yaanan gelimeleri hep ekonomik
temelde yanstm olmasdr. Ekonomik anlamda yaanacak skntlara yaplan vurgu, yaanan
arpklklarn normalletirilmesine ve ike, tevik gibi futbolun doasna aykr uygulamalarn
toplum nezlinde kabul bulmasnn kolaylamasna yol amaktadr. Medyann grevi gcn iktidarnn
deil gerein iktidarnn gereklemesine katkda bulunmaktr. Aksi takdirde bir dnem nce merkez
medya olanlar, bir dnem sonra yanda ya da canda medya haline dnebilirler.
Yeni Trkiyenin kurulabilmesi ve kirliliin ortadan kalkabilmesinin yolu futbolun ve futbol
dolaym ile gerekleen kirliliin ortadan kaldrlmasndan geecektir. Siyaset kurumu, futbolun geni
kitleler asndan yaratt potansiyeli kendi lehine evirebilmek amacyla ucuz ve poplist
uygulamalardan kanmal, futbolun hesap verilebilir bir idari, mali ve hukuki bir yapya
kavuturulmasnn nn amaldr. Milyonlarca taraftar ve insan ilgilendiren bir oyunda yaanan
kirlenmenin, toplumsal hayatn dnda kalabilmesi mmkn deildir. Adaletin glden, zenginden
ve stat sahibinden yana ilemedii, herkesin eit koullarda yart mekanizmalarn kurulduu bir
dzenden futbolda payna deni alacaktr. Evrensel hukuk kurallar gibi uluslararas spor hukuku
kurallar da hepimizi balayc meyyideler iermektedir. Trkiyedeki kulp ynetimleri ve baz
medya mensuplar bu yaplar yerine eski ynetim modelinin aynen iletilmesinde srar etmektedirler.
Bu amala spor hukukunu ve genel hukuku kendi karlar dorultusunda kullanma ediminden
kanmamaktadrlar. Soruturma balad gnlerde sportif yarglamay deil adli yarglamann
sonucunu bekleyelim ve yle karar verelim diyenlerin, sportif yarglamann sonucunda verilen
kararlarn balayc olduunu adli yarglamann da buna dikkat etmesi gerektiini sylemeleri dikkat
ekicidir. Adli yarglama sonrasnda bu kez de temyiz srecinin beklenilmesi gerektii ve gerek
kararn o zaman ortaya kacan syleyen ve bu ekilde kafalarn bir hayli karmasna yol aan bir
kitlenin varln da unutmamalyz.
Yaananlarn taraftarlk kltr asndan da nemli katklar olacan dnyorum. Takmnzn
baarsndan ok sizin kalbinizde brakt duygu nemlidir, takmnza her ne olursa olsun sahip
kmak ve her koulda desteklemek taraftarln olmazsa olmazlarndandr. Taraftarlk kiilerle ya da
baarlarla snrl bir kimlik biimi deildir. Tpk iyi yaamak, gven ierisinde bir hayat srmek gibi
temiz futbol seyretmek ve aibelerden uzak bir ortam iinde tm takmlara eit mesafede bir
federasyon ve medyann olmasn istemek de en tabii hakkmzdr. Bu hakkmz almak iin btn
takmlarn taraftarlar bir araya gelmek zorundayz. Eer futbolumuzu bir yerlere gtrmek istiyorsak,
futbolumuzun durduu yeri ve yaanan skntlar hep birlikte gstermek ve k yolunda aba sarf
etmek zorundayz. Takmlar birbirlerinin rakibi olarak stadyum iinde ve dnda taraftar kitleleri iin
vazgeilmez varlklardr. Ancak iinde yaanlan sknt sadece bir tek kulbn taraftarn
balamamaktadr. te bunun iin taraftarlar gzel ve temiz futbol seyretme haklar zerinde zellikle
durmak ve federasyona bu ynde baskda bulunmak zorundadrlar.
ike sreci Trkiyede futbolun yneticisi konumundaki futbol federasyonu ile onun ilgili
kurullarnn daha demokratik bir biimde yeniden oluturulmas gerektiini ortaya koymutur. Byk
takmlarn federasyon ve kurullar zerindeki vazgeilmez hakimiyeti her eyin nne gemekte ve
adaletin tecellisini gletirmektedir. Bir yln sonunda yaanan gelimelere dikkatli bakldnda
yaplan btn dzenlemelerin ike Bombasnn Elde Patlamasnn nlenmesine Dnk Olduu
grlmektedir. 6259 sayl yeni yasa ve federasyonun disiplin talimatnda yaplan deiiklikler
sonucunda ike yapmak artk daha kolaydr. Ne yazk ki yeni toplumsal deerlerimizin baary ve
mutlak surette ne olursa olsun kazanmay n plana kartmas, takmlarnn baarl olmasn her
koulda destekleyen ve bu uurda ne gerekiyorsa yaplabilir diyen bir taraftar modelini de ortaya
kartmtr. te bu anlayn kulpler, taraftarlar, medya ve siyaset ayandaki uzantlar sayesinde
futbolumuz artk aibelidir!

370

371

MERU OTORTENN BREY ZERNDE YARATTII KORKU:
KORKUNUN KTDARINA MEDYANIN ETKS
Yaln YILMAZ
1

ZET
Otorite, bir bakasnn iradesinin bizimkine dayatlmas olup, boyun emeyi ngrr, ama
ayn zamanda bireylere yol gsterme ve gven verme konusunda da temel bir ihtiyatr.
Otoritede tannma ve boyun eme ilikisi n plandadr. Otoriteye duyulan bir korku sz
konusudur. Bu korku bireyin zgrlklerine ynelik bir tehdidi de ierir. Ancak otorite
meruluunu, bireyin otoritenin karakterinde eriilemeyen bir yan olduunu ifade etmesinden
alr. Birey, meru otoritenin adalet ve hakkaniyet ilkeleri gerei yarglama ve gven verme
eylemlerini yapabileceini kabul eder. Ona gre otorite, kendisi hakknda bilmedii eyleri bilir.
Zihninden geenlerin bilinmesi ya da ortaya kmasndan duyduu korkunun kayna otoritenin
bakalarn yarglama yeteneidir. Korku uyandrma, otoritenin psikolojik adan
meruluunun da temelidir.
Meru otoritenin yaratt korkunun bireyler tarafndan alglannn ekillenmesinde medya
nemli bir rol oynar. Bireyler kiisel deneyimlerinden daha ziyade medya araclyla bilgi
edindii iin, bu bilginin aktarlma tarz da kiilerin korkuyu alglay biimini belirler.
Otoritenin mesajlarnda korkuya yol aan olgularn birey tarafndan alglannda ve bu algnn
biimlenmesinde u etkenler ne kar: medya ieriinin kapsam ve hacmi, mesajn ifade edili
biimi, grlerin yorumlan tarz ve kullanlan semboller, metaforlar ve sylem.
Bu almada, otorite, meru otorite ve korku kltr kavramlaryla ilgili literatr
taramasnn ardndan, meru otoritenin bireyler zerindeki etkisi ve yaratt korku kltrnn
bireyler tarafndan nasl algland ve oluan davran biimleri irdelenecektir. Bu algy
ekillendiren en nemli unsur olarak medyann rol teorik altyapyla sorgulanacak ve yazl
medyadan yansmalarla medyann etkisi ortaya konulacaktr. Son aamada ise meru otoritenin
yaratt korkuya ve bu korkuyu ekillendiren medyaya kar bireylerin gelitirebilecekleri
tutum ve davranlara ynelik neriler tartmaya sunulacaktr.
Anahtar kelimeler: Meru otorite, korku, medya.
ABSTRACT
Authority is the coercion of anothers will to ours and includes obedience. But at the same
time, it is also a fundamental need for guiding individuals and establishing trust. In authority,
recognition and obedience are at the forefront. There is a fear from authority too. This fear also
includes a threat to individual freedom. However, the legitimacy of authority stems from the
individuals belief regarding an unreachable aspect of authoritys character. Individual
passively accepts the principle of justice and equity that the legitimate authority will judge and
establish trust. According to him/herself, authority knows things that he/she doesnt know even
about him/herself. The source of the fear that is stemming from the revelation of his/her mind
comes from the authoritys judgment ability of others. Inducing fear is the psychological basis
of authoritys legitimacy.
Media play an important role in the formation of individuals fear perception created by
legitimate authority. Individuals acquire knowledge from media more than they do from their
own experience. Because of this, the form of conveying the knowledge effects the peoples fear
perception. The most obvious factors that are inducing fear in the authoritys message over the

1
Yrd. Do. Dr., Marmara niversitesi letiim Fakltesi, Radyo Televizyon ve Sinema Blm,
yalcin.yilmaz@marmara.edu.tr.

372

individuals perception are: scope and volume of the media content, form of message
expression, interpretation style of views and symbols used, metaphor and discourse.
In this study, after a literature review on the concepts regarding authority, legitimate
authority and fear culture, effect of legitimate authority on individual and how individuals
perceive the fear culture and behave will be discussed. Media as the most effective factor in the
formation of fear perception will be presented theoretically and effect of media will be revealed
with the cases from printed media. Lastly, recommendation will be presented regarding the
attitudes and behavior that individuals can develop against the fear induced by legal authority
and against the media which aid the formation of this fear.
Keywords: Legal authority, fear, media.

GR
ktidar, otorite ve meruiyet arasnda yakn bir iliki vardr. Gndelik yaamda
kullandmz dil ierisinde baz kavramlar birbiri ile yer deitiren anlamlara gndermede
bulunarak kullanlmaktadr. Bu yzden iktidar, otorite, meruiyet gibi kavramlar bazen
kartrlmaktadr.
Siyaset ve siyasal iktidar ilikilerini toplumsal davranlar ve eylemler alannn iinde analiz
eden Alman sosyolog Max Weberin meruiyet zmlemesi balamnda, meru iktidar ve
otoritenin meruiyeti ile ilgili yaplan tartmalar, gnmzde de devam etmektedir.
Meruiyet, siyasal iktidarn varlk sebebi ve devam etmesinin tek gvencesidir. Bu yzden
siyaset, devlet, iktidar ve egemenliin konuulduu her alan ayn zamanda meruiyet alandr.
Meruiyette iktidar veya lider, bireysel iradeyi mutlak itaate dntrme arac olarak medyay
kullanmakta ve oluacak atmalarda, gle birlikte korkutma yntemlerine bavurmaktadr.
Korku, iinde snlacak gvenlik/snma kaynan da tar. Gvenlik kaynaklar ise
kendisine snanlardan ziyade kendisini korumak iin korku retir. Gvenlik gcn elinde
bulunduran her siyasal iktidar da insanlar, gruplar, davranlar toplumsal bir problem ve korku
unsuru olarak tanmlama ve kendisine kar srekli teyakkuz halinde olunmas gereken bir
dman olarak damgalama ve yaftalama yntemine bavurur. Burada korku, yneten ile
ynetilen veya korkutan ile korkan arasndaki en nemli iletiim aracdr. En byk dayanma
ortaklar da medyadr. Medya araclyla siyasal iktidar, gereklerin korkutucu grnmnn
toplumda kk salmasn salar. nk korku siyaseti bilir ki gerekler insan zgrletirir.
Korku ile ina edilen siyasal dzenlerde ortak korku kaynaklarna olan kolektif korku iklimi
iinde grece, bar, dzen, disiplin ve kontrol salanr. Bu yzden en uyumlu ve ahenkli
toplumlar korku toplumlar olabilir. ktidar, varln ve srekliliini salamak iin toplumsal
alanda arad meruiyet sorununu da korku araclyla zmeye alr. Bu adan korku
unsuru, siyasal iktidarn bir meruiyet araynn rn olarak karmza kar
1. OTORTE, KTDAR VE MERUYET
Siyaset biliminde iktidar, otorite ve meruiyet kavramlar anlamlar asndan birbirleriyle
yakndan ilikili olup, her birinin farkl balamlarda deiik anlamlar bulunmaktadr. Gnlk
yaantda, bireyleraras ilikilerde, toplumdaki hiyerarik ilikilerin birounda kullanlan bu
kavramlar aklanrken, mutlaka bir dierinden sz edilir. Bu sebeple, meruiyet kavramyla
yakndan ilgili iktidar ve otorite kavramlarn tanmlayarak iktidar, otorite ve meruiyet
arasndaki ilikiye deineceiz. nk siyaset, devlet, iktidar ve egemenliin konuulduu her
alan ayn zamanda meruiyet alandr.
1.1. Otorite
Otorite eitli ekillerde tanmlanmaktadr. Sennette (2011:29) gre otorite, iktidar
koullarn yorumlama, bir g imgesi tanmlamak suretiyle denetim ve nfuz koullarna bir

373

anlam verme abasdr. Aranan somut, gvenceli ve istikrarl bir gtr; gnlk yaamda
otorite somut bir ey deildir. Arendt (1997:50-52): Otoritenin en nemli belirtisi, bask ya da
iknaya gerek olmakszn, itaat etmesi istenenlerin verilen karar sorgusuz sualsiz kabul
etmesidir... Otoriteyi korumak iin, kii ya da makama duyulan saygy ayakta tutmak gerekir.
Spitze (1994:108, 280) gre otorite sosyal iktidarn btn ekillerinde mterek olan bir
meyyidedir: Aileden mahalli kulbe ve devlet denen byk siyasi cemiyete kadar her
toplulukta mutlaka otorite vardr. Ancak devlet btn kuvveti tek bana elinde tutamaz; kilise,
aile, okul, irili ufakl eitli gruplar, hepsi kuvvetin bir ksmn elinde bulundurur.
Otoriteye sahip her kii, belirli bir yetki alanna sahiptir ve bu alann dnda kimsenin bir
itaat borcu bulunmaz. Otoriteler hep birlikte, brokrasi dediimiz, hiyerarik bir piramit
meydana getirirler. Otoriteler meru iktidarlarna nderin saygnln katarak, onu
glendirmeye alrlar genellikle. Ama bunun da kendine gre bir sakncas vardr; gze
batacak ekilde nderlik nitelii kazanm olan otoriteler, iktidara konulmu olan snrlar ama
eilimi gsterebilirler (Duverger, 1998:137-138).
Otorite Tipleri
Webere gre otorite itaat yoluyla istikrarn salanabildii hiyerarik bir ilikidir. Meruluk,
hem devlet iktidarna itaati gerektirir hem de bu itaatin zora dayal olmaktan ok ynetilenlerin
onayyla olduuna iaret eder. Bu karlkl rzay gerektiren bir durumdur. Weber otorite
tipinden bahsetmektedir (Sennett, 2011:31):
1. Geleneksel otorite: G-otorite ilikisi balamnda gelenek, grenek ve inanlara dayal
otorite tipidir. ktidar sahibinin otoritesinin meruiyetini toplumdaki geleneklerden ve
inanlardan ald kabul edilir.
2. Yasal-aklc otorite: Bu otorite tipi kurallarn yasallna ve bu kurallara gre ynetimi
elinde tutanlarn emir verme hakkna inanmaya dayanmaktadr. ktidarn ve otoritenin kayna
akl ve kurallardr; hem ynetenler hem de ynetilenler yani emir verenler ve emir alanlar ayn
kurallara tabidirler.
3. Karizmatik otorite: Ynetilenler liderde kutsallk ve kahramanlk zellikleri arar. Bu
otorite tipi bir mritler topluluunun bir bireyin kutsallna ya da kahramanca gcne ya da
rnek alnacak bir kii oluuna ve onun ortaya koyduu ya da yaratt dzene olaand
biimde kendine adayna dayaldr.
Her otoritenin zorunlu olarak, tannm bir otorite olduunu ve gc dlamasndan dolay
otorite ile hak arasnda bir yaknlk bulunduunu ifade eden Kojeve ise, her otoritenin yasal ve
meru bir nitelie sahip olduunu belirtmektedir. Kojeveye gre (2007:21-36), drt tip
otoriteden sz edilebilir: 1. Babann ocuk zerindeki otoritesi (Nedene bal), 2. Efendinin kle
zerindeki otoritesi (Riske bal), 3. Reisin topluluk zerindeki etkisi (ngrye bal), 4.
Yargcn otoritesi (Hakkaniyet ve adalete bal).
1.2. ktidar
Georges Burdeauya gre iktidar, bir fikrin hizmetinde olan gtr. G.E. Lavau da, iktidar
= g + yasadr; yasaya dayanan kurumsallam bir gtr demektedir (am, 1995:92).
ktidar tanm iki kii arasndaki ilikiye kadar indirgenebilecek bir tanmlama olup bir
kiinin dieri zerindeki yaptrm gcn, mdahale yeteneini ifade eder. Bu durum, egemen
olma, malik olma ve toplumsal ilikileri buna gre dzenlemeyi ngrr (etin, 2003a:63).
ktidar olgusunun kaynanda eitsizlik yatmaktadr. Grup iindeki bireyler arasnda
kaynaklarn eit olmayan dalm ve sosyal adaletsizliin bir sonucudur. Ancak bu tek bana
zor kullanarak deil, iktidarn bireylerce benimsenmesiyle gerekleir (am, 1995:321-322).
ktidarn bir eitsizlik ilikisi olduu ve bu eitsizlikle beraber zorlamann, basknn ve

374

mdahalenin paralel gelitii; bir kiinin bir bakasnn davrann denetleyebildii lde onun
zerinde iktidar olduu sylenebilir.
ktidarn birok temeli vardr: Fiziksel g, servet, ya, cinsiyet; dini yap, devlet, ordu veya
aile iinde kurumlam rol (Brown ve Gilman, 2005:179). Arendte (1997:50-52) gre iktidar
(power/macht), insann sadece eyleme kabiliyetini deil, uyum iinde eyleme kabiliyetine
tekabl eder. Bir halk ya da grup olmakszn iktidar da yoktur.
ktidar geni anlamyla birine aksi halde yapmayaca bir eyi yaptrmay ifade eder. ktidar
sahipleri veya iktidar ellerinde tutanlar muhalefet veya direnmeyle karlasalar dahi,
iradelerini empoze etme imknna sahiptir. Ksacas, iktidar bir kimsenin veya bir grubun
dierlerini kontrol edebilme kapasitesini anlatr. ktidar kavram siyasal alana ilikin bir kavram
olmasna karn toplumsal tabakalama sistemlerinde, toplumsal cinsiyet mekanizmalarnda,
bireysel ilikilerde var olan bir olgudur.
ou zaman otorite ile iktidar szckleri eanlaml olarak kullanlr. ngilizcede otorite
(authority) szcnn kkeni yazardr (author); yani otorite, retkenlii artrr. Bununla
birlikte, otoriter szc, baskc bir kiiyi ya da sistemi tanmlamakta kullanlr (Sennett,
2011:28).
ktidar ilikisi siyasal alanla snrl bir kavram deildir. ktidar toplumsal ilikilerin tmnde
grlebilen, ebeveyn ile ocuklar, retmen ve renciler, kadn ve erkek, patron ve ii vb.
arasnda grlebilen bir iliki biimidir. ktidar rza ya da onaylama ihtiyac iinde olmayabilir.
Bu nedenle iktidar bu anlamda keyfince gc elinde bulunduran taraf olarak gerektiinde iddet,
zor kullanabilir (Giddens, 2005: 418).
1.3. ktidar-Otorite likisi
Bir iktidar, olas direnlere kar belli bir yaptrm gcne sahiptir. Bu kimi zaman zor
kullanmn bile ierebilir. Tam da bu noktada iktidar ve otorite birbirinden ayrlmaktadr.
Otorite kuramlarn aklayan Kojeve (2007:8), gcn otorite ile hibir ilgisi olmadn, hatta
ona dorudan kar olduunu ve otoriteyi gce indirmenin yanl olduunu ne srmektedir.
Duverger de (1998:130), gle iktidarn her zaman bir arada bulunmadn, iktidarsz pek ok
g bulunabildii gibi gsz iktidarlarn da var olabileceini belirtmektedir. ktidar, normatif
bir kavramdr: Toplumsal bir iliki ierisinde bulunan bir kiinin bakalarndan buyruklarna
uymalarn talep etme hakkna sahip olduu durumu yanstr. Bu hakk yaratan ve ondan
yararlanacak olan kiiye veren ise bu ilikinin ierisinde kurulduu topluluun norm ve deerler
sistemidir.
Otorite ve iktidar ilikisini lider dzeyinde ele alrsak, nderlik kavram n plana
kmaktadr. Canl varlklarn birka bir araya gelir gelmez, igdsel olarak bir nderin
egemenlii altna girerler. nsan topluluklarnda nderler byk rol oynarlar. Onun iradesi,
dncelerin gerekletii ve olutuu bir kaynak olur. Savunduklar dnce, takip ettikleri
ama ne kadar abes olursa olsun, onlarn dncelerine kar her uygulama, her yarglama
yargsz kalr (Le Bon, 1997:106). Bu nderler, ayn zamanda otoriteyi ve iktidar temsi ederler.
ktidar ancak, ona sahip olan kiinin emirler vermek, buyurmak ve kendisine boyun
eilmesini talep etmek hakkna sahip olmas halinde vardr. O halde iktidarn var olabilmesi
iin, herhangi bir topluluun kltr sistemince, otoriteler diye nitelenen baz kiilere boyun
eme zorunluluunun yklenmi olmas ve bylece, eitliki olmayan ilikilerin resmen
kurulmu olmas gerekir. Elinde iktidar bulunan kiinin bu nitelii otoritedir; daha da basitesi,
elinde iktidar bulunan kiiye otorite denir (Duverger, 1998:131).
Salt gce dayanan rejimler karar ve emirlerini gce bavurduklar srece uygulatabilirler
ama sonunda istikrarszla dmeleri kanlmazdr. Bu yzden yneticiler ynetmeyi
srdrebilmek iin iktidarlarn meru temellere oturtmaya, bir baka deyile iktidarlarn
otoriteye dntrmeye mecburdur.

375

Siyasal anlamda iktidarn meru g kullanm, otorite olarak tanmlandndan (Giddens,
2005:418), meruiyet unsuru n plana kmaktadr. nk herhangi bir iktidarn meruiyeti o
iktidarn g kullanmn meru klar ya da meruiyetini zedeler.
1.4. Meruiyet ve Meru ktidar - Meru Otorite
Siyasal iktidar, aslnda tm siyasa ve onun ilikilerinin belirlendii temel dzlemdir ki
meruiyet, iddet, otorite, itaat, dzen, siyasal ve toplumsal yaplar onun ierisindedir (etin,
2003a:63). Meruiyet kavramnn genel olarak anlalan anlam, bir ilemin veya olayn olumlu
nitelikteki bir hukuk normuna uygun olmasdr (TDK:1014). Meruiyet kavramnn bat
dillerindeki kayna Latincedeki legitumus, de lex ve legis loi -kanun- kelimesi olup;
ngilizce karl legitimacydir ve Tannan ilkelere ya da kabul edilmi kural ve standartlara
uygun olmay ifade etmektedir.
Meruiyet, kavram olarak eylemlerin, ilikilerin ve iddialarn toplumsal kabul grecek
hukuki, rasyonel, zorunlu, makul, doal gerekelere dayandrlmasdr. Bu, insanlarn ve siyasal
iktidarn temel bir yasaya gre hareket etmeleri ve snrlandrlmalar anlamna gelir. Meruiyet,
siyasal iktidarn nfuz alan, iktidar snr olarak kabul edilmelidir. Bir ilkeye ya da yasaya
gnderme yaplmadan siyasi iktidar kullanlamaz, srdrlemez (etin, 2003:92). Meruiyet
herhangi bir iktidarn yalnzca g yoluyla ya da yaptrmla veya seim aracl ile iktidar
olmas deildir, meruiyet toplumsal rza aracl ile iktidarn kabuln gerektirir (avran,
2012:75).
Yasa (meruiyet) gc otoriteye dayanr ve belki de en iyi ekilde itaat konusunda kendisini
gsterir. Aratrmalar (Stanley Milgram, 1960larda laboratuar ortamnda yapt deneylerle,
otoriteye itaat konusunu incelemitir), itaatin insanln en byk zaaflarndan birine iaret
ettiini ortaya koyarken kimi zaman yararl da olabilir; ne var ki, yaknlk, grup basks, grup
normlar ve meruiyete bal olarak ortaya kan krlemesine itaatin de pek ok sakncas vardr
(Hogg ve Vaughan, 2007:273, 278). Weberin yaklamnn en nemli zellii otoriteyi
merulukla zdeletirmesidir. Webere gre insanlar, yetkisinin meru olmadn dndkleri
kiilere itaat etmez. Bir toplumda otorite duygusu, insanlar yneticilerine gnll olarak itaat
ettikleri zaman vardr. Eer insanlarn itaat etmeye zorlanmalar gerekiyorsa, bunun nedeni,
yneticilerin meru olduuna inanmaylardr (Sennett, 2011:32).
Lipsete (1959:77) gre meruiyet, siyasi sistemin, mevcut siyasi kurumlarn toplum iin en
uygun kurumlar olduuna ilikin bir inanc yaratma ve srdrme kapasitesini ifade eder. Linz
(1878:18) de meruiyeti hemen hemen ayn biimde tanmlamtr. Yazara gre meruiyet,
yetersizlik ve baarszlklarna ramen, mevcut siyasi kurumlarn ina edilebilecek baka
kurumlardan daha iyi olduuna ilikin inantr. Kavramn bir dier anlam ise dorulua,
adalete ve manta uygun olmay ifade eden bir niteliktir.
Bir baka bak asyla meruiyet tanmlanmasn yle yapabiliriz: Meru bir ynetim en
az kt olduuna inanlan bir ynetimdir. Ve yine buna gre demokratik meruiyet belli bir
tarihsel dnemete belli bir toplumda, toplumsal hedeflere ulamada baka hibir ynetimin
belli bir ynetim kadar baarl olamayacana duyulan ounluk inancdr (Ycekk,
1987:138).
David Eastona (1975:451) gre meruiyet, siyasi sistemin herhangi bir unsuruna ynetilen
bir tr destekleyici duyguyu ifade etmektedir. Grld gibi Easton, Weber ve onu izleyen
Lipset ve Linzin aksine inan unsurunu deil, destek unsurunu esas almaktadr.
Destekler, meruiyet kavramlarnn znde yatan en nemli unsur olmaktadrlar. nk
destekler artt lde siyasal kurumlarn meruiyeti de orantl olarak artmaktadr (Ycekk,
1987:137). Weberden hareketle otorite sisteminin merulatrlmasnda kullanlan en yaygn
merulatrlma biimleri ise gelenek, karizma ve yasa olarak saylabilir.
ktidarn meruluu, onun, topluluk yeleri ya da hi deilse bunlarn ounluu tarafndan,
bir iktidar olarak tannm olmas olgusundan baka bir ey deildir. Bir iktidar, eer meruluu

376

konusunda bir gr birlii varsa, merudur. Meru olmayan bir iktidar, iktidar olmaktan kar,
gten baka bir ey deildir artk (Duverger, 1998:132). Toplumda herhangi bir iktidara kar
meruiyetin olmamas ya da var olan meruiyetin zedelenmesi durumlarnda, zellikle gnmz
modern toplumlarnda meruiyet krizi yaanmaktadr.
ktidarn salanmas ve srekliliin kazanlmas noktasnda iktidarlarn meru olduklarna
dair kullandklar aralar vardr. Teokratik rejimlerde iktidarn kayna ve meruiyeti ilahi bir
gce dayanr, askeri ynetimlerde zora, baskya ve gce, demokratik rejimlerde ise seimlere
dayanmaktadr (avran, 2012:76). Ne var ki, sistemlerin ounda seim basit bir grnt
olmaktan teye pek gemez ve gdml seimler otoriteleri merulatrr. Otoritelerin seimle
belirlendii modern sistemlerde, iktidar gasp yoluyla ele geiren kii, kendisini seimle
merulatrmaya almakta; ama bunu yaparken de semenlere kendisini onaylamama
olanan brakmamaktadr (Duverger, 1998:141, 143). Bu noktada adalet; otoritenin snrsz
eylem gcnn snrlandrmaktadr. Bir lkede adalet varsa, o lkede otorite ehliletirilmitir.
Bylece otorite, salt ldrme gcnden, yaatma gcne dntrlebilir; siyasi iktidarn
yaptrma gc (yrtme), otoritenin en tehlikeli yzdr. ncelikle otoritenin bu ilevinin
denetlenmesi gerekir. Eer yarg, otoritenin saldrganln dizginleyecek gc kendinde
bulamazsa, tersine, otoritenin saldrganlnn klcn oluturur (Aksu, 2012:10).
Meruluk, siyasal alanda, iktidarn salanmas ve elde tutulmas bakmndan en nemli
faktrlerden birini tekil eder. Bir siyasal sistemde, yneticilerin iktidarn meruluuna
inandklar lde onun kararlarna kendiliklerinden uyma eilimi gsterirler; bu kararlara
uymay tamamen olaan hatta gerekli sayarlar. Bu durumda iktidar (istisnai haller dnda) zora
bavurma gereini duymakszn itaati salam olur. Grlyor ki kuvvet kullanma ve meruluk
birbirleriyle ters orantldr. Bu halde meruluk, ynetimi kolaylatran, salamlatran, onu
daha istikrarl ve etkili klan bir faktrdr (Kapani, 1983:60).
Balangta meru olan bir iktidar daha sonradan meruiyetini kaybedebilir. Hukuki bir
hkmet her zaman meru olamayabilir. Dolaysyla meruiyet sorunu iktidarn kaynayla
olduu kadar, iktidarn kullanl ile de ilgilidir (Atay, 1997). Bir siyasal iktidarn meruiyet
derecesi, ona ynelmi olan rzann gcne ve kabul derecesine baldr. Siyasal iktidara itaat
derecesi, meruiyet derecesidir ki bu da toplumsal rzann niteliiyle, siyasal iktidarn ikna
kapasitesi ile iktidar ilikilerinden doan otoriteye olan gvenle ve halkn istek ve
beklentilerinin otorite tarafndan cevaplandrlmas ile ilgilidir (Apter, 1965:236). Siyasal iktidar
toplumsal rzaya dnmedike bir zorunluluu ve bir zorbal temsil etmektedir. Bu yzden
tm siyasal iktidarlarn temel problemi, bireysel onama ve toplumsal rza araydr (etin,
2003a:62).
1.5. Devletin Meruiyet Aralar ve Hegemonya
Demokraside iktidarn meruiyet kayna birey, iktidarn temsil alan halktr. Demokrasi,
devletin bir iktidar arac olarak algland zaman bireyin nesneleme sreci balam ve
toplumsal, siyasal, ekonomik her trl aygt siyasal iktidarn resmi ideolojisinin bask,
entegrasyon ve maniplasyon aracna dnm demektir (etin, 2003:102). Althusser (2003),
deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar adl eserinde, iktidarlarn ve devletin ideolojisini
merulatrmak iin kulland aygtlar ve bask aralarn aka belirtmektedir. Alhusser,
devletin (bask) aygt ile devletin ideolojik aygtlarn ayrr ve toplumsal denetim biimi
olarak, devletin ideolojik aygtlar (DA) olarak adlandrd ayr ve zgnletirilmi birok
kurumdan sz eder; iletiim aralarn da devletin ideolojik aygtlar arasnda sayar. Ordu ve
polis devletin bask aygtn olutururken, dinsel yap, eitim kurumlar, aile, sendikalar,
gazeteler-televizyonlar ve kltrel kurulular devletin meru yaps iinde ideolojik aygtlar
olutururlar.
Gramscinin hegemonya kavram ise, ynetici snfn kendi karlarna uygun olarak
ynetilenlerin rza gstererek otoriteye uymasn salamaktr. Kitle iletiim aralar rzann
retimindeki ana etkendir. Popler kltr rnleri de hegemonyaya kitlenin rza gstermesi

377

asndan nem tamaktadr (Mutlu, 2004:186). Hegemonya, bir toplumda egemen olan
gruplarn erkini doal ve meru gstermek, bir kltrde baskn ideolojiyi destekleyenlerin bu
ideolojiyi bask altna ald kmelerin onayn kazanarak yeniden retmesi anlamnda
kullanlr. Yunanca nderlik anlamna gelen hegemonya kavram, Antonio Gramsci, Stuart
Hall gibi dnrler tarafndan tartlm, ancak Bourdieu tarafndan amlanarak
kuramsallatrlmtr. Bourdieu, medyatik hegemonyay neo-liberal ideolojinin dolaysz bir
rn olan medya syleminin bireylerin bilisel yaplar zerinde belirleyici bir rol olarak
tanmlamaktadr. Medya ierikleri; bilisel yaplar denetlemekte, daha sonra ykmakta ve
kresel dzeyde bir su ortakl toplumu yaratlmaktadr. Bourdieu, bu balamda medyayla
su ortakl yapan patronlara, din adamlarna ve gazetecilere gvenilmeyeceini ifade eder.
(Tekinalp ve Uzun, 2006:174).
2. MERU OTORTENN YARATTII KORKU
2.1. Korku Kltr ve ekicilii
kna almalarna hangi adan yaklalrsa yaklalsn, deimeyen ve younlukla
kullanlan baz teknikler bulunmaktadr. Bunlar arasnda mizah ekicilii, cinsel ekicilik, mesaj
tekrar, korku ekicilii ve kapy aralama (foot in the door) teknii saylabilir. Mizah ekicilii
ve cinsel ekicilik, genellikle reklamclk alannda kullanl olduundan semenlerin iknasnda
korku ekicilii, kapy aralama teknii ve mesaj tekrar daha ok kullanlmaktadr (Kalender,
2000:133-134). zellikle siyasal iletiimde yneten ile ynetilen veya korkutan ile korkan
arasnda en nemli iletiim arac olarak da korkunun (etin, 2012:24) ekiciliinden
yararlanlmaktadr.
Korku; Alglanan bir tehlike, tehdit annda hissedilen naho bir gerilim, gl bir kama
veya kavga etme drts, hzl kalp atlar, kaslarda gerginlik vb. belirtilerle yaanan youn
duygusal uyarlma olarak tanmlanabilir (Budak, 2000:469). Korku kltrnn en olumsuz
sonularndan biri, herhangi bir yeni sorun veya zorluun bir lm kalm meselesine
dntrlmesidir. Korku korkuyu besler ve bizi bekleyen tehlikelerle ilgili speklasyonlar
yapmamza yol aar (Furedi, 2001:15). Korkunun nitelii ne olursa olsun insanlarn kayglarn
artrd sylenebilir. Korku doal bir olgudur. Tm insan ilikileri salkszlar, gven
duygusu yok olur (Gler, 2004:10). Kayg da (Anksiyete), korkuya benzer bir duygu olmakla
birlikte, bir tehlike ya da tehdit kayna tanmlayamamaktadr. Korku ancak insann yaamn
kstlad, zgrce yaamasn nledii zaman fobik zellik kazanr (Sungur, 1997:5).
Korkularmzn olumasn byk oranla, belli durumlar tehlikeli, her an bamza gelebilecek,
gereklemesi kuvvetle muhtemel ve dehet verici olarak alglamamz ve tehlike ile ba
edebilme yeteneimizi kmsyor olmamz tetiklemektedir (Wolf, 2006:49). Korku, insanlar
yabanc unsurlara kar uyaran, onlara zarar verebilecek olan tehditlerden uzak tutmaya yardm
eden bir gvenlik ve alarm sistemidir. nsanlar korku sirenleri aldnda kendilerini yok edecek
bir dmann varlna inandrlr. Korku her bir insan iin ortak bir anlam tar: tehlike. Yine
korku her bir insan iin ortak bir ihtiya retir: snma. Korkunun da bir tehdit ve ikna unsuru
olarak arasallamasnn kayna da budur (etin, 2012:231).
Korkunun bir ekicilii vardr ve bu durum daha ok duygusal elere hitap eden, ancak
kullanm durumuna gre rasyonel ynler de ieren tutum temelli bir ikna tekniidir. Bu teknikle
insanlar bir eye ikna edilirken, korku uyandrlmaya allmakta ve belli bir davran
yapmasnn sonucunda ortaya kabilecek zararlar sralanmaktadr. Mesela, bir annenin kk
ocuuna caddeyi yalnz bana gemeye kalkrsa arabalarn altnda ezileceini sylemesi, din
adamlarnn manevi lanetleme, ac ve cehennemle korkutmas, evrecilerin tabiata sahip
klmazsa yaanlacak bir dnyann kalmayacan belirtmesi, korku ekicilii uyandrmaya
yneliktir (Kalender, 2000:132). Korku, ayn zamanda insanlar kleletirir ve korku
hiyerarisine baml klar. Korku, korku siyaseti elinde insanlarn doasn bozup korkuya itaati
emreden ikinci bir doa yaratr. Korku, insanlarn zgr doalarn kendinden menkul meruiyet
yasalar ile bozarak kullamaya srkler (etin, 2012:22).

378

2.2. Siyasal ktidarn Meruiyetini Kaybetme Korkusu
Bir ynetim sistemi olarak her devlet, meruiyet sorunu ile kar karyadr. Dier bir
ifadeyle devlet, egemenlii altndaki bireylerin kiisel kar hesaplaryla deil, kendi rzalaryla
ve doru olduuna inandklar iin otoritesine boyun emelerini ister. Modern devletin
meruiyeti, karm olduu ve herkese eit uygulad yasalar btnne dayanr.
Orta a siyasal dnrlerinden St. Thomasa gre; yneticiler zor ve iddet kullanarak
emretme gcn ele geirmilerse iktidarlar hakl ve meru saylmaz. Byle bir iktidar
toplumun istek ve iradesine dayanmaz ve kiilerin byle bir iktidara boyun eme zorunluluu
yoktur. Ancak, meru olmayan yollardan iktidar ele geirenler sonradan toplumun iyilik ve
yararna hizmet ederek balangtaki meru olmayan durumlarn merulatrabilirler (Gze,
1989:84).
Varlk nedenlerini yerine getirmeyen, bireyi ve toplumu karsna alan, onlarn stnde
egemenlik kurup yneten, kaynaklarn bireylerin ve toplumun ortak iyilii iin deil de kendi
hkmranl iin kullanan devlet meruiyetini kaybeder. Siyasal iktidarlar iki ekilde gayr
meru duruma der. Birincisinde; iktidarn zorla, gayr meru ekilde gasp, ikincisinde ise,
meru iktidarn bask ve zulm yaparak hukuk dna kmas sz konusudur (Takn, 2004:40).
ktidar sahibi, elindeki iktidar kaybetme korkusunu topluma baka korkular yayarak amaya
alr (etin, 2012:29). Habermasn meruiyet krizi olarak nitelendirdii bu durum, tm devlet
aygtn paralanma tehdidiyle yz yze getirecek ve sonuta toplumsal yapda kkl bir
deiime veya devleti zor kullanarak otoritesini yeniden salamaya ynelterek otoriter basknn
younlamasna yol aacaktr (Habermas, 2007:430). Meruiyet krizi yaayan her siyasal
iktidarn bavurduu yntem de, doal olarak etkileme, damgalama, yaftalama ,
dlama, eytanlatrma, temizleme veya yok etme gibi eylemlerdir (etin, 2012:23).
Karizmatik meruiyet lehine kazanlan her baar kesinlikle demokratik meruiyet
aleyhinedir. ktidarn kiisellemesi demokratik meruiyete uygundur ama kiiselliin
iktidarlamas demokrasinin yok olmasdr. Aslnda Trk demokrasi tarihi, karizmatik meruiyet
ile demokratik meruiyet arasndaki atmalarn tarihidir: karizmatik meruiyetin demokratik
meruiyeti yok ettii dnemler, karizmatik meruiyetle demokratik meruiyet arasndaki
atma zerine her iki meruiyetin de yok edildii dnemler, karizmatik meruiyetin
demokratik meruiyete baskn olduu dnemler hep olmutur (etin 2003:104).
2.3. Siyasi Otoritenin Yaratt Korku Kltr
Siyasetin olduu her yerde iktidar, meruiyet ve onlar bir araya getiren korku olmak
zorundadr. ktidar ve meruiyet ilikisi ile korku arasndaki ba, aslnda iktidarn ve korkunun
ortak doalarndan gelen bir badr: tehdit et ve ynet. ktidar, varln ve srekliliini
salamak iin toplumsal alanda arad meruiyet sorununu korku araclyla zmeye alr.
Bu adan korku unsuru, siyasal iktidarn bir meruiyet araynn rn olarak karmza kar
(etin, 2012:28).
nsanolu yzyllardr siyasal korku iktidarlar ile dinsel korku iktidarn birbiriyle
rttrp adn devlet veya yasa koyduklar siyasalar ina ettiler. Tanr yerine devlet, tanrsal
akl yerine lider, din yerine siyaset, kutsal kitap yerine anayasa, vahiy yerine yasa, gnah yerine
su, inkr yerine ceza, tapnaklar yerine kamusal alanlar, ibadet yerine itaat ve kullar yerine
vatandalar yarattlar. Tanrsal korku yerine ina edilen beeri korku dzenleri srekliliin ilk
art olarak teki korkular veya dmanlar/kfirler/asiler/hainler/blcler yarattlar. Korku
siyaseti, korkuyu srekli klmak iin tekini ve teki ile sava kutsad (etin, 2012:19-21).
Korkuyu bir iktidar ve meruiyet arac olarak siyasal sistemlerinin merkezine yerletiren
Platon, Machiavelli, Hobbes, Rousseau ve Hegelin korku siyasetlerinin analizi bu gelenein
hangi kaynaklardan beslendii ve hangi argmanlara dayandn anlamak asndan ok byk
nem tamaktadr. Bu dnrlerin ortak noktas, korku iktidar ve meruiyet korkusunu siyasal
iktidarn tm meruiyet aralarn kullanarak ina etmeleridir. nk bu korku filozoflar,

379

sadece korku siyaseti yapmakla yetinmemiler ayn zamanda siyaseti de korku olarak
retmilerdir. Modern korku siyaseti ise kaynan Machiavelliden almaktadr. Korku
siyasetinin temeli Machiavellinin devlet yneticilerine daha fazla gvenlik iin, sevilen
olmaktansa korkulan olmak gerektii tavsiyesine dayanmaktadr (etin, 2012:75-79).
Korku, iki tr trl iktidar retmektedir; kendilerinden korkulanlarn giderek artan gizem ve
iktidarlar, bir yandan da bunlar bastrmak, yok etmek zere harekete geen bir g aygtnn
iktidarn (Aktay, 2010:11). Siyasette iktidar ele geirme aralarnn banda gelen
propagandann kulland tekniklerden biri de korkuya bavurmadr. Propaganda,
uygulaycsnn, toplumun neredeyse tm kesimlerinde korku yaratarak destek almay ve amaca
ulamay benimseyen bir yntemdir. Terr ve tedhi rgtlerinin silahl propaganda
yaptklarnda da sonu bir korkuya bavurma yntemi olarak deerlendirilebilir (Ayhan,
2007:54).
Gven zerine kurulmas gereken siyaset, karlkl korkularn krkledii gvenlik
siyasetleri zerinden ina edilmektedir. Gven devleti yerini gvenlik devletine, gven siyaseti
ise yerini korku siyasetine brakmaktadr. Siyasal iktidarn birlik ve beraberlie ar vurgusu
blnme, mutlak ilerlemeci modern sylemler gericilik, devlete ve devlet sistemine ar
kutsiyet ykleme yklma, i ve d dmanlarn varlnn abartlmas igal ve komplo,
teki unsurlarn bir tehlike olarak srekli vurgulanmas paralanma, teki ilan edilenlerin hain
olarak damgalanmas ve yaftalanmas ihanet, yekpare (trde) bir toplum ina etme arzusu
zgrlk, dzene yaplan vurgular ise kaos korkusunu karlkl olarak beslemektedir.
Siyasal iktidarn bu denli youn ve yaygn bir tehdit ve tehlike korkusuna snmasnn
nedenlerinden biri de bu korkular gereke gsterip temel haklar ve zgrlkler konusundaki
snrlama ve kstlamalarna meruiyet kazandrmak ve kendi beceriksizlikleri ile doan
ktlkleri ve olumsuzluklar mazur gstermektir (etin, 2012:30-31).
Korkular siyasete alet etmek, siyasette mevzi kazanmak iin korkmu grnmek,
korktuunu syleyip daha fazla himaye, imtiyaz, kucak talep etmek, her yerde bavurulan
ucuz bir iktidar taktiidir ve yeni bir yol da deildir. Faizan ve totaliter rejimlerde, statkoyu
koruma stratejilerinin bir parasdr ve dman yaratmak iin korku ve endie sylemleri seri
olarak retilir (Aktay, 2010:203). Siyasal iktidarlar, toplumda iktidar kurmak iin baz gruplar
korkun yaratklar haline getirerek bir korku kayna olarak sunarlar. Bylece toplumu ve
bireyleri denetlemek iin i ve d tehlike olarak tekinin varlna ihtiya duyarlar. nk
tehdit, tehlike, dman gibi sylemlerle toplumda korku kltr yaratarak ynetmesi
kolaylamaktadr.
Korku bireylerin ve toplumlarn dnyasnda drt temel sre ile siyasal iktidarlara hizmet
eder. Birinci evre nemsizletirme yani korku ile her trl olay ve olgu nemsiz, sradan,
allma dntrlerek bireysel iradeler esir alnr. kinci evre duyarszlatrma yani teki
hakknda yaplan propagandann doru-yanl olduu kaygsnn toplumda yok olmasdr. Dier
evre ise tepkisizletirme yani toplumun korku ve siyasal iktidar karsnda pasif ve edilgen bir
konuma dmesidir. Son evre ise tepki refleksleri budanan birey ve toplumlarn teslim alnma
ya da teslim olmalardr (etin, 2012:42).
Siyasal iktidar, korku unsurlarn da kullanarak meruiyetinin kurulmas ve toplumsal
rzann en kutsal aralarla ikame edilmesi iin mitoloji, din ve ideoloji gibi kaynaklar kullanr.
Din, siyasal iktidar meruiyetinin en eski ve en gl aracdr. Dine bu zellikleri veren onun
kutsallatrc gcdr. Mitoloji ise tpk dinler gibi korku ve ktlk evreni ile siyasal iktidara
meruiyet kaynaklar yaratr. deoloji de siyasal iktidarn bask ve zor boyutlarn gizleyerek
tartlmaz ve itiraz edilmez bir boyuta tar. deolojiler de tpk dinler gibi, ok gl bir korku
ve iman gerektirir ve kendi dndaki dnyalar cehennem, kendi vaat ettii dnyay ise cennet
olarak tasvir eder. Yabanc ve dman korkusuna kar birlik ve beraberlik miti de siyasal
iktidarlarn meruiyet kaynaklarndan biridir. Eitim ise siyasal iktidarn kendi meruiyet

380

ilkelerini ve korku kltrn topluma dayatmak iin kulland en yaygn ve en youn
aralarndan birisidir (etin, 2012:49-74).
Trk siyasal hayatnda, Cumhuriyetin kuruu ile birlikte gericilik tehdidi; irtica korkusu,
hep var olmutur. rtica, sadece bir i dman deil ayn zamanda hem ierideki tm i
dmanlarn hem de d dmanlarn yerli ibirlikisidir. rtica sadece medeniyet ve aydnlanma
dman deil ayn zamanda vatan, millet, devlet ve cumhuriyet gibi yce ve kutsal deerlerin
de dmandr (etin, 2012:273). Laik duyarlk ad altnda slamn en olaan sylemleri
aka bir korku unsuru olarak sunuluyor. Korkular, azl bir dman tahayyl yaratyor.
Dman imgesi ise korkular daha da artrarak slamofobya retiyor (Aktay, 2010:205).
Trk siyasal hayatnda var olan korkulardan biri de, igal ve blnme tehdididir. Devleti
ykacak ve paralayacak tehdit unsurlarna dzenli olarak iaret edilmitir. Milli Gvenlik
Kurulu da, Trkiyenin ncelikli tehdidini, ban PKK terr rgtnn ektii blclk
hareketleri olarak belirlemitir. Bir dier tehdit algs da Komnizm tehlikesi idi. Komnizm
tehlikesi Trkiyedeki iki nemli askeri darbenin de gerekesini oluturmutur (Aktay, 2010:60-
65). Darbe ve demokrasinin, zgrln ortadan kaldrlmas korkusu da, Trkiyenin ve Trk
insannn yaad ve devletin baz kurumlar tarafndan yaatld korkulardandr.
Trkiyede dnemlere bakldnda, zellikle 1991 milletvekili genel seimlerinde
Sleyman Demirelin, Anavatan Partisine kar bu teknii youn olarak kullanmas dikkat
ekmektedir. Demirel semenlere kendilerine oy verilmedii takdirde Anavatan Partisinin her
gn zam yapacan, hrszla devam edeceini sklkla dile getirmitir. Yine 1995 milletvekili
genel seimlerinde zellikle Tansu iller bata olmak zere baz liderler, Refah Partisine oy
verildii takdirde lkenin karanla gmlecei, laikliin elde gidecei, insanlarn inand gibi
yaayamayaca, modernlemenin duraca ve geriye dnlecei ynnde mesajlar ileterek
korku uyandrmaya almlardr (Kalender, 2000:133).
3. SYASAL KTDARIN KORKU ARACI: MEDYA
ktidar ele geirme sava veren siyaset bu yolda drt ara kullanr: Propaganda, diplomasi,
ekonomi ve sava (Ayhan, 2007:32). Bunlarn etkin bir biimde ilevlerini yerine
getirebilmeleri iin temel gereklilik de kitle iletiim aralardr.
Kitle iletiim aralar ile ynetilen snflar grnmeyen otoriteye rza gsterirler. Erich
Fromm bu durumu u ekilde aklamaktadr (1987:57): Eer otorite belirli ise ona her zaman
ba kaldrlr ve ykma amac gdlr. Ama otorite anonim ise size ne yapmanz ve nasl
davranmanz gerektiini syler ama belirsiz ise ona rza gsterilir ite bu rza gsterilen anonim
otorite kitle iletiim aralardr.
Medyay oluturan ve kitle iletiimine konu olan teknoloji, kltr endstrisinin ok
nemli bir kolunu temsil etmektedir. Kltr endstrisini oluturan temel rnler, bilgisayar,
radyo ve televizyon, kitap ve gazeteler, film ve televizyon kameralar, video ve teyp gibi aletler
ile fotoraflk ve internet gibi enformasyon (bilgi ve haber) reten ve datan her trl ara ve
gerelerdir (Erolu, 2010:377). Kitle iletiim aralar mesajlar ve sembolleri genel nfusa ileten
bir sistem olarak hizmet verir. Medyann grevi elendirmek, bildirmek, haber vermek,
toplumun rgtl yaplarna insanlar btnletirecek deerleri, inanlar ve davran kurallarn
ilemektir (Erdoan ve Alemdar, 2002:346).
Kitle iletiim aralar, zellikle 20. yzyln ikinci yarsnda, nemini giderek artran bir
etmendir. Kitlelerle etkili bir iletiim salanmasn isteyen siyasal erkler (hkmetler), siyasal
partiler ve eitli kamu kurulular, zel kurumlar, bask kmeleri, kitle iletiim aralarn kendi
yanlarnda, kendi amalarn gerekletirmek iin kullanma eilimindedirler (Aziz, 1982:48).
Medya ve siyaset ilikisinin akademik alanda incelemelerine baktmzda hemen hemen ou
almann haber metinleri zerine olduunu grmekteyiz. nk bu yolla siyasal aktrler
halkla siyasal iletiim kurmakta ve toplum zerinde bir hegemonya oluturmaktadr.

381

Televizyon, sinema, tiyatro ve gnlk konumalar yoluyla duyduklarmz, grdklerimiz
korkularmzn kayna olan dnceleri ister istemez gelitirir. Bu nedenle korku
reaksiyonunun gelimesinde menfi bir olayn dorudan kiinin bana gelmesinin yan sra,
evremizden edindiimiz bilgiler de ayn trden reaksiyonlarn verilmesine sebep olabilirler
(Genz, 1998:11). Bu sebeple medya, haber ve program ierikleriyle tolumdaki mevcut
korkular krkler ve tehlikelere dikkat ekerek, okuyucu/izleyici kitle zerindeki etkinliini
artrr. nk medya, gerekle alglanan gerek arasndaki fark yaratan bir gce sahiptir ve
grsel medyann bir zellii de algy denetleme ve deitirme gcne sahip olmasdr.
Medya duygu smrsnden ibaret manetler araclyla korku rtkanl yaparak para
kazanr. Sava korkusu, hastalk korkusu, lm korkusu, sevdiin kiilere bir zarar gelme
korkusu gibi durumlar haber programlarn izletmek iin ok etkili olmaktadr (Radford,
2004:80). Haber medyasnn, korku ve bunalmdan daha fazla houna giden baka bir ey
yoktur. Bir bakma varlk sebebidir. Siyasetiler de halkn korkularndan vakit geirmeden
faydalanrlar.
letiimde etki kuram erevesinde, korku ve panik durumlarnda insanlarn etkilenmeye
daha ak olduklar da aratrmalarla saptanmtr (Gngr, 2011:76). eitli aratrmalarn
sonularn deerlendiren Freedman ve arkadalarna gre, ou artlar altnda korku uyandrma
iletiimin etkililiini artrmaktadr. Ancak yksek derecedeki korku, kopuklua yol
aabilmektedir. Ancak her eye ramen korku uyandran bir iletiimin, korku uyandrmayana
gre daha etkili olaca, en azndan dikkat ekecei belirtilebilir (Kalender, 2000:133).
Televizyonun toplumsal dzeni anlatmnda iddet nemli bir rol oynar. Ekme Kuramyla
ilgili incelemeler, seyretmenin tehlike algsn ykselttiini ve abartlm bir gvensizlik
duygusu verdiini gstermitir. ok izleyenlerde byk tehlikeler ve emniyetsizliklerin olduu,
rezil dnyada yaadklar duygusunun az izleyenlerden daha keskin olduu bulunmutur
(Erdoan ve Alemdar, 2002:205,208).
Medya da bu sebeple korkuyu bilinli olarak retmekte ve kullanmaktadr. Bazlarna gre,
olumlu amalar savunmak zere korkunun bir ara olarak kullanlmas da olduka
yaygnlamtr. Korkunun yaylmasn ve bilginin propaganda amacyla maniple edilmesini
hakl karmak zere topluma bir mesaj vermek iin bunlarn zorunlu olduu belirtilir (Furedi,
2001:54).
Devletlerin de siyasal ve toplumsal korku yaratmak iin en byk dayanma ortaklar
medyadr. Siyasal iktidar, kitle iletiim aralar araclyla gereklerin korkutucu grnmnn
toplumda kk salmasn salar. Bu yzden korku, bir ynetim ve iletiim kaynadr. (etin,
2012:24). Dolaysyla medyann haber verme konusundaki tercih biimlerine bal olarak,
toplumda hali hazrda bulunan risk alg ve/veya alglarnn boyutlar, dzeyleri ve biimleri
ekil almaktadr.
Haber medyas hangi haber aktrlerinin kamuya yeniden sunulacana, onlar hakknda ne
syleneceine ve zellikle nasl syleneceine karar verir. Haber deeri anlay sekin
kimselere, rgtlere ve uluslara medyada bir yer verilmesini salayan ve bylece bunlarn
iktidarlarnn tannmas ve merulatrlmas sonucunu douran ideolojik ve mesleki ltlere
dayanr. Haber medyasnda temel normlara, deerlere ve iktidar dzenlemelerine kar ak bir
meydan okuma nadiren gerekleir (Van Dijk, 1999:367).
Birok insan medya kanalyla bilgi edindii iin, bu bilgilerin aktarlma tarz bu kiilerin
sorunu alglay biimini etkiler. Riskin alglan tarznn belirlenmesinde u etkenler ne
kmaktadr (Furedi, 2001:85): Medyadaki haberlerin kapsam; aktarlan bilginin hacmi; riskin
ifade edili biimi; riskle ilgili grlerin yorumlan tarz; riski betimlerken ve nitelerken
kullanlan semboller, metaforlar ve sylem.
Siyasal iletiim ve iktidar ilikileri asndan medya, semenlerin iknasnda korku
ekiciliinden de yararlanmaktadr. Rakip parti veya adaylarn seimi kazanmas durumunda

382

lkenin ktye gidecei, insanlarn baz temel hak ve hrriyetlerini kaybedecei, ekonomik
adan byk zararlara uranlaca, birlik ve beraberliin bozulaca gibi mesajlara youn
olarak bavurulmakta ve medya araclyla semenlerin gndemini younlukla megul
etmektedir (Kalender, 2000:133).
Trk siyasal hayatnda, gericilik tehdidi; irtica korkusunun medyada ska kullanldn
grmekteyiz. Laik duyarlk ad altnda verilen haberlere gazete manetlerini gsterebiliriz.
Siyasetin medya araclyla yanstt korkulardan biri de, igal ve blnme tehdididir. Milli
Gvenlik Kurulu da, Trkiyenin ncelikli tehdidini, ban PKK terr rgtnn ektii
blclk hareketleri olarak belirlemitir. Bir dier tehdit algs da Komnizm tehlikesi
olmutur. Darbelerle demokrasinin ve zgrln ortadan kaldrlmas korkusu da, medyann
srekli vurgulad ve siyaset araclyla yaatlan korkulardandr (Ek: Gazete haberleri)

NERLER
Meru otoritenin yaratt korkuya ve bu korkuyu ekillendiren medyaya kar bireylerin
gelitirebilecekleri tutum ve davranlara ynelik de birtakm tedbirler almak mmkndr.
Medyann gc yasal snrlandrmalarla (Sansr, RTK, Basn Konseyi, Fikir ve Sanat Eserleri
Kanunu, Basn Yayn zgrl Kanunu, Muzr Yasas, Tketici Haklar Yasas vb.) ve oto
kontrol sistemi (editryal kontrol) ile kontrol altnda tutulmaya allmaktadr. Her ne kadar
yasal erevede snrlandrmalar var ise de medya ve hkmet arasnda karlkl bir g ilikisi
vardr ve hkmet dolayl veya dorudan bu gcn medya zerinde kullanr. ki taraf da
karlkl birbirlerini tamamlayc niteliktedirler. Medya, ynetimle ayn gr paylatka bir
sorun yoktur ama farkl grler muhalefet ortam yaratacandan medya ve politika glerinin
atmas kanlmazdr (Takran, 2007:52).
Medyann etkilerinin knanmas ada toplumlara zg deildir. Daha Antik ada, Platon
Devlette ykleri genleri yanltabilecei iin ozanlar siteden kovmaya kararl bir Socratesten
bahseder. Bu knama zaman iinde farkl biimler kazanr (Maigret, 2011:70). Medyann
varsaylan glerinin eletirisi, hep yerleik dzen zerinde bir tehdit dolatnda, yaratlan
korku ve kaygdan doar. Bylesi bir ortamda medya mesajlarnn doru biimde
anlalabilmesi, yorumlanabilmesi ve kullanlabilmesi iin medya okuryazarl,
okuyucu/izleyici kitlesinin savunma mekanizmasn glendiren son derece nemli bir aratr.
Bir medya okuryazar, medyay amal bir biimde seer, kullanr, geerli ve gvenilir bilgiye
ulamaya alr.
Medyada okunan, gzlenen ve iitilen her eyin ncelikle kurgusal olduunun farkna
varmay neren medya okuryazarl, medya ieriinin de doal olmadn ve
deitirilebileceini vurgulamaktadr (Trkolu, 2005: 278). Medyadaki mesajlarnn, planl bir
almann sonucunda ortaya ktn ve medya mesajlarnn hangi aralar kullanlarak hangi
amalarla yaplandrldnn farknda olan medya okuryazar, bu ynyle sorgulayc
davranlar gsterir.
Meru iktidarlarn, medya araclyla sunduu kurgusal mesajlar zerinden yaratmaya
alt korkulardan korunmak iin, medya okuryazarl eitimcilerinin uzlamaya vard
ilkelere dikkat ekilmelidir. Bunlar (nceolu, 2005: 23):
1- Medya mesajlar itinayla seilmi, dzenlenmi, gzden geirilmi ve kurgulanm
yaplardr. Her ne kadar gerek gibi grnse de, gerein medya tarafndan temsil edilmi
biimidir.
2- Medyann bize dnyay sunu biimiyle medya tketicilerinin dnyay alglay arasnda
sk bir iliki vardr.
3- Medya iletileri bnyesinde deer ve ideolojileri barndrr.

383

4- Medya mesajlar, ekonomik, sosyal, siyasal, tarihsel ve estetik balamlar ierisinde
retilir.
5-Medya iletileri, insanlarn sosyal gereklii kavramalarn salar.

SONU
Gven zerine kurulmas gereken siyaset, gnmzde karlkl korkularn krkledii
gvenlik siyasetleri zerine ina edilmektedir. ktidar sahibi, elindeki iktidar kaybetme
korkusunu topluma baka korkular yayarak amaya almaktadr. Varlk nedenlerini yerine
getiremeyen, amac dnda hareket eden, bireyi ve toplumu karsna alan, onlarn stnde
egemenlik kurup yneten, kaynaklarn kendi hkmranl iin kullanan devlet ve iktidarlar
kanlmaz olarak meruiyetini kaybeder.
Siyasal iktidarlarn, bask ve zulm yaparak hukuk dna kmas, meruiyet krizine yol
aar ve bu durum, tm devlet aygtn paralanma tehdidiyle yz yze getirir. Sonuta iktidar
zor kullanmaya ve otoritesini yeniden salamaya ynelterek otoriter basknn younlamasna
yol aacaktr. Meruiyet krizi yaayan her siyasal iktidarn bavurduu yntem de, doal olarak
etkileme, damgalama, yaftalama , dlama, eytanlatrma, temizleme veya yok
etme gibi eylemlerdir.
Baz durumlarda iktidarlarn kiisellemesi demokratik meruiyete uygundur ama
kiiselliin iktidarlamas demokrasinin yok olmasdr. Aslnda Trk demokrasi tarihi,
karizmatik meruiyet ile demokratik meruiyet arasndaki atmalarn tarihidir.
ktidar, meruiyet ve korku ilikisinden kan en basit sonu, iktidarn bir eitsizlik ilikisi
olduu ve bu eitsizlikle beraber korkunun ve korku unsurlar olan tehdidin, iddetin, zorun,
zorlamann, basknn ve mdahalenin paralel gelitiidir. Bu yzden tm siyasal iktidarlarn
meruiyet arac olarak korkudan vazgemesi asla dnlemez. Korku sayesinde mutlak
iktidarlar mutlak itaat elde ederler. Siyasal iktidarlar toplumu ve bireyleri denetlemek iin i ve
d tehlike olarak sunduklar tekinin varlna ihtiya duyar. nk tehdit, tehlike, dman
gibi sylemlerle toplumda korku kltr yaratarak toplumu ynetmesi kolaylar Siyasal
iktidarn bu denli youn ve yaygn bir tehdit ve tehlike korkusuna snmasnn nedenlerinden
biri de bu korkular gereke gsterip temel haklar ve zgrlkler konusundaki snrlama ve
kstlamalarna meruiyet kazandrmak ve kendi beceriksizlikleri ile doan ktlkleri ve
olumsuzluklar mazur gstermektir.
letiimde etki kuram erevesinde, korku ve panik durumlarnda insanlarn etkilenmeye
daha ak olduklar da aratrmalarla saptanmtr. ou artlar altnda korku uyandrma
iletiimin etkililiini artrmaktadr. Siyasal iktidar, kitle iletiim aralar araclyla gereklerin
korkutucu grnmnn toplumda kk salmasn salar. Bu yzden korku, bir ynetim ve
iletiim kaynadr. Medyadaki haberlerin kapsam; aktarlan bilginin hacmi; riskin ifade edili
biimi; riskle ilgili grlerin yorumlan tarz; riski betimlerken ve nitelerken kullanlan
semboller, metaforlar ve sylem korku ve riskin alglan biimini de belirlemektedir.
Siyasal iletiim ve iktidar ilikileri asndan medya, semenlerin iknasnda korku
ekiciliinden de yararlanmaktadr. Meru otoritenin yaratt korkuya ve bu korkuyu
ekillendiren medyaya kar bireylerin gelitirebilecekleri tutum ve davranlara ynelik de
birtakm tedbirler almak mmkndr. Her ne kadar yasal erevede snrlandrmalar var ise de
medya ve hkmet arasnda karlkl bir g ilikisi vardr ve medya ile politika glerinin
atmas kanlmazdr.
Medyann varsaylan glerinin eletirisi, hep yerleik dzen zerinde bir tehdit
dolatnda, yaratlan korku ve kaygdan doar. Bylesi bir ortamda medya mesajlarnn doru
biimde anlalabilmesi, yorumlanabilmesi ve kullanlabilmesi iin medya okuryazarl,
okuyucu/izleyici kitlesinin savunma mekanizmasn glendiren son derece nemli bir aratr.

384

Medyada okunan, gzlenen ve iitilen her eyin ncelikle kurgusal olduunun farkna varmay
neren medya okuryazarl, medya ieriinin de doal olmadn ve planl bir almann
sonucunda ortaya ktn vurgulamaktadr.
Meru iktidarlarn, medya araclyla sunduu kurgusal mesajlar zerinden yaratmaya
alt korkulardan korunmak iin bilmemiz gereken unsurlar; medya iletilerinin bnyesinde
deer ve ideolojileri barndrd; medya mesajlarnn, ekonomik, sosyal, siyasal, tarihsel ve
estetik balamlar ierisinde retildii ve medya iletilerinin, insanlarn sosyal gereklii
kavramalarn salad gerekliidir.

KAYNAKA
Aksu, . (2012). Yaamalan - Otorite likisi Asndan Hukuk, i. Hukuka Felsefi ve
Sosyolojik Baklar - V Sempozyum Kitab, stanbul: stanbul Barosu Yaynlar, 23.
Kitap.
Aktay, Y. (2010). Korku ve ktidar. stanbul: Pnar Yaynlar.
Althusser, L. (2003). deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar.(ev. Alp Tmertekin), stanbul:
thaki yaynlar.
Apter, D. E. (1965). The Politics of Modernization, Chicago: University of Chicago Press. den
Aktaran: ETN, Halis, (2003), Demokratik Meruiyet Versus Karizmatik Meruiyet,
i. C.. Sosyal Bilimler Dergisi, Mays, Cilt 27, No:1, 91-108.
Arendt, H. (1997. iddet zerine, (ev. Blent Peker), stanbul: letiim Yaynlar.
Atay, E. E. (1997). Hukukta Meruiyet Kavram, i. Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi
Dergisi, Aralk, Cilt 1, Say 2.
Ayhan, A. (2007). Propaganda Nedir?.stanbul: Literatrk yaynlar.
Aziz, A. (1982). Toplumsallama ve Kitlesel letiim. Ankara niversitesi Basn-Yayn Yksek
Okulu Yaynlar No:2.
Brown, R., Gilman, A. (2010). ktidar ve Dayanma Zamirleri, i. Kitle letiim Kuramlar,
(der. ve ev. Erol Mutlu), Ankara: topya Yaynevi, 2. Bask.
Budak, S. (2000). Psikoloji Szl. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.
am, E. (1995). Siyaset Bilimine Giri, stanbul: Der Yaynlar, 4. Basm
etin, H. (2003). Demokratik Meruiyet Versus Karizmatik Meruiyet, i. C.. Sosyal
Bilimler Dergisi, Mays Cilt :27, No:1, 91-108.
etin, H. (2003a). Siyasetin Evrensel Sorunu: ktidarn Meruiyeti-Meruiyetin ktidar, i.
Ankara niversitesi SBF Dergisi, 58-3.
etin, H. (2012). Korku Siyaseti ve Siyaset Korkusu. stanbul: letiim Yaynlar, 1. Bask.
Duverger, M. (1998). Siyaset Sosyolojisi. (ev. irin Tekeli), stanbul: Varlk Yaynlan, Say:
188.
Easton, D. (1975). A Re-Assessment of the Concept of Political Support, British Journal of
Political Science, S.5, den Aktaran: GNEN, Levent. (2001), Meruiyet Kavram ve
Anayasalarn Meruiyeti Problemi, i. Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt
50, Say 1. ss.131-152.
Erdoan, .,Korkamaz,A. (2002). teki Kuram: Kitle letiimine Yaklamlarn Tarihsel ve
Eletirel Bir Deerlendirmesi, Ankara: Erk Yaynlar.
Erolu, F. (2010). Davran Bilimleri, stanbul: Beta Basm, Gzden Geirilmi 10. Basm.

385

Fromm, E. (1987). zgrlk Korkusu, stanbul: Yaprak Yaynlar.
Furedi, F. (2001). Korku Kltr, (ev. Bar Yldrm), stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Genz, T. (1998). Korku: Sebepleri, Sonular ve Baetme Yollar, Kriz Dergisi, 6 (2): 9-16.
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/21/68/629.pdf. (Eriim tarihi 12 Temmuz 2013).
Giddens, A. (2005). Sosyoloji, (2. Basm), (Yay. Haz. Cemal Gzel), Ankara: Ayra Yaynlar.
Gze, A. (1989).Siyasal Dnceler ve Ynetimler, stanbul: Beta Yay., 5. Basm.
Gler, A. (2004). Trk Eitim Sisteminde Korku Kltr Ve Disiplin Sorunu, XIII. Ulusal
Eitim Bilimleri Kurultay. 6-9 Temmuz 2004. nn niversitesi, Eitim Fakltesi,
Malatya.
Gngr, N. (2011). letiim, Kuramlar ve Yaklamlar. Ankara: Siyasal Kitabevi.
Habermas, J. (2007). Meruiyet Krizi, i. Sosyolojide Temel Fikirler, Martin Slattery, (haz. .
Tatlcan ve G. Demiriz), Bursa: Sentez Yaynclk.
Hogg, M. A., Vaughan, G. M. (2007). Sosyal Psikoloji, (ev. . Yldz A. Gelmez), Ankara:
topya Yaynevi.
nceolu, Y. (2005). Medya okuryazarl: Neden gerekli? i. Medya Okuryazarl (ed. N.
Trkolu ve M.Cilman imek), (27-39), stanbul: Kalemus Yaynclk.
Kalender, A. (2000). Siyasal letiim Semenler ve kna Stratejileri. Konya: izgi Kitabevi
Yaynlar.
Kapani, M. (1983). Politika Bilimine Giri. Ankara: AUHF Yaynlar, No.468, 3. Bask.
Kojeve, A. (2007). Otorite Kavram. (ev. Murat Eren), stanbul: Balam Yaynclk.
Le Bon, G. (1997). Kitleler Psikolojisi, stanbul: Hayat Yaynclk.
Linz, J. J. (1978). Introduction, The Breakdown of Democratic Regimes i., Juan J. Linz ve
Alfred Stepan (der.), Baltimore: The Johns Hopkins University Press, den Aktaran:
GNEN, Levent. (2001). Meruiyet Kavram ve Anayasalarn Meruiyeti Problemi,
i. Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt 50, Say 1. ss.131-152.
Lipset, S. M. (1959). Political Man, The Social Basis of Politics, Doubleday, New York, den
Aktaran: GNEN, Levent. (2001), Meruiyet Kavram ve Anayasalarn Meruiyeti
Problemi, i. Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt 50, Say 1. ss.131-152.
Maigret, E. (2011). Medya ve iletiim Sosyolojisi. (ev. Halime Ycel), stanbul: letiim
Yaynclk A. .
Mutlu, E. (2004). letiim Szl. Ankara: Bilim ve Sanat.
Radford, B. (2004). Medya Nasl Yanltyor?, stanbul: Gncel Yaynclk.
Sennett, R. (2011). Otorite. (ev. Kamil Durand), stanbul: Ayrnt Yaynlar, 3. Basm.
Spitz, D. (1994). Antidemokratik Dnce ekilleri, (ev. iar Yaln), Ankara: MEB.
Sungur, M. Z. (1997). Fobik Bozukluklar, i. Psikiyatri Dnyas, 1997:1, (5-11).
avran, T. G. vd. (2012). Sosyolojiye Giri. (ed. Nadir Suur), Eskiehir: Anadolu niversitesi
Yayn, No: 2551.
Takm, A. (2004). Baskya Kar Direnme Hakk, i. TBB Dergisi, Say 52.
Takran, N. . (2007). Medya Okuryazarlna Giri. stanbul: Beta Basm, 2. Bask.
TDK (Trk Dil Kurumu), Trke Szlk, C. 2, Yeni Bask, Trk Dil Kurumu Yayn.

386

Tekinalp, ., Uzun, R. (2006). letiim Aratrma ve Kuramlar. stanbul: Beta Basm.
Trkolu, N. (2005). Okuryazarlktan Medya Okuryazarlna: ifrelerin Ortakln Aramak,
i. Medya Okuryazarl (Ed. N. Trkolu ve M.Cilman imek) (276-283), stanbul:
Kalemus Yaynclk.
Van Dijk, T. A. (1999). Sylemin Yaplar ktidarn Yaplar, i. Medya, ktidar, deoloji,
(der. Mehmet Kk), Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 2. bask.
Volf, D. (2006). Korkular, Korkular Anlamak ve stesinden Gelmek, (ev. Pnar Ceyhan),
stanbul: Gensa Kltr.
Ycekk, A. N. (1987). Siyasetin Toplumsal Taban. Ankara: Ankara niversitesi Siyasal
Bilgiler Fakltesi Yaynlar: 565.

387

DDET REFERANSLI REKLAMLARARACILIIYLA DDETN YENDEN
RETM
Fatime Yalnkl
1

ZET
Bir rn, mal ya da hizmetin tantmn yapmak o rnn pazar paynda nemli bir yer
edinebilmesi iin en nemli unsurlardan biridir. Tantm yapmakla grevli kurum veya
kurulular hedef kitleye gnderecekleri mesajlar, grsel ve iitsel medya aralarn kullanarak
piyasada yer edindirmek istedikleri rn iin daha aklda kalc olarak kodlarlar. Kimi zaman bu
kodlamalar inandrcl yksek olan tannm, nl olmu kimseleri tantm ve reklam eleri
iinde kullanmalar ve onlarn desteklerini almalar yolu ile gereklemektedir. Bylece
tketicilerin rn ya da hizmetleri satn alma eylemini gerekletirecekleri dnlr.
almamzn amac, kitle iletiim aralarnn gnmz dnyasnda en etkilisi saylan
televizyonda yaynlanan ve hedef kitle gzetilmeksizin televizyon seyircisine ulaan sinema
filmlerindeki iddet ierikli sahnelerin ya da bu sahnelerin kahraman olan nl isimlerin
referans alnarak yaplan reklamlar incelemektir. Yaynlanan sinema filmlerinde rol alan nl
isimlerin (ya da marka karakterlerin) referans alnd eitli reklamlar da medyada geni bir yer
almaktadr. Muazzam bir kitleye, sorgusuz sualsiz hibir elemeye tabi tutulmadan ulaan,
tketim kltrnn vazgeilmez bir paras haline gelen sinema ve reklamlar etkiledikleri kitle
asndan byk nem tamaktadr. almamz tketim kltrnn en nemli dayana olan
reklamlarda kullanlan iddet figrnn rneklerini iermektedir. Bu anlamdaki reklamlar ierik
analizi tekniiyle incelenecektir.
Anahtar Kelimeler:iddet, reklam, Deli Kadir, Recep vedik

ABSTRACT
Advertising of a product, a goods or a service is one of the most important elements to get a
good market share. Institutions and organizations that are entrusted with advertising code more
memorable messages for their target audience by using audiovisual media to establish a market
presence. Sometimes this coding is done by involving highly credible famous people in
advertisements and presentations and by getting their supports. It is believed in that way
consumers purchase products or services.
The aim of our work is to analyze the advertisements that are broadcasted on TV, the most
effective of the mass media, and that are based on famous people who are the heroes of the
violent films that reach to all the television audience regardless of the target audience.
Advertisements based on famous people from famous films (or brand characters) have a wide
coverage on media. These films and advertisements which reach to an enormous mass
unquestioned and without any elimination and which are the indispensable parts of the
consumption culture are of vital importance in terms of media they affect. Our work comprises
samples of violence figures used in advertisements which form an important basis in
consumption culture. These advertisements will be analyzed with the content analysis
technique.
Keywords: Violence, Advertisement, Deli Kadir, Recep vedik

Ar. Gr., Frat niversitesi, nsani ve Sosyal Bilimler Fakltesi, Sosyoloji Blm, emitaf23@gmail.com

388

GR
Tketimi kltrel dizgelere oturtan kitle iletiim aralarnn, kltrn de tketime bal
olarak kavranmasn mmkn klmada ok nemli rol vardr. Byk ounluunun varln
tketim toplumu kurallarna borlu olan kitle iletiim aralar, ekonominin genel ileyiinden
ayrlamadklarndan, arz-talep ilikisinin ekseninde bulunmay yelemektedir. Aralarn bu
konumlarna bal olarak stlendikleri rol, reklam araclyla rn ile mteriyi buluturarak
sermaye sahibine sat imkn salamaktadr. Kitle iletiim aralarnn devreye girmesi ile
tketim ileri enformatik bir deer kazanmaktadr. Enformasyonun tketim biimlendirmesi
temelde zihinsel srelere dayal bir mesaj aktarmndan baka bir ekilde mmkn
grlmemektedir. (Topuolu, 1996:161 aktaran nar& ubuku, 2009: 280) Tketim kltr
teorisi, tketimin retici ynn vurgulamakta ve tketicilerin, kendi kiisel ve sosyal
koullarn ve kimlik ve yaam tarz amalarn ortaya koymak iin, reklamlar, markalar ve
maddi rnlerde kodlu sembolik anlamlar zerinde aktif olarak alma ve bunlar
dntrmeleri ile ilgilenmektedir. (Arnold&Thompson, 2005: 871 aktaran nar& ubuku,
2009: 280)
Reklam, modern ve post modern zamanlarn en temel rnlerinden olan internet, TV, radyo,
gazete, dergi, vs. gibi kitle iletiim aralaryla aslnda hayatmzn her alanna nfuz eder hale
gelmitir. Son zamanlarn klt kavramlarndan biri olan tketim kltrnn olmazsa olmaz
nosyonlarndan biri olan reklam, rn ve hizmetlerini daha geni kitlelere tantarak satn
tevik etmek, muhatab olan mteriye (satn alma gc olsun olmasn) tantt rn ya da
hizmetin tketimini zendirmektir. Stantona gre reklamn hem tanm hem de yaplma amac
rn sattrmaktr. (Stanton vd. , 1994: 452 aktaran Bakr, 2007: 23) Reklam ile tketicinin
ilgisi ekilmeye allmakta, beenisini kazanlp ikna edildikten sonra satn alma eyleminin
gereklemesi beklenmektedir. (zdemir, 2007: 23) Bu beeninin olumas iin
mteri/izleyicinin beendii nl isimlerin reklamlarda kullanlmas son derece yaygn bir
etkileme tekniidir.
Reklamclk dahil olduu tketim ideolojisi erevesinde kendini saydamlatrma, kendini
ieren balca kltrel, toplumsal ve politik tavrlar destekleme, dayatma veya inkar etme
ilevini baaryla yerine getirmektedir. Reklamlarda sosyal yaamda var olan ve ayn zamanda
egemen olan kltr, ideoloji ve sembollerle yeniden retilerek, kitle iletiim aralaryla kitlelere
sunulur. Yani reklamlar eyler dnyasndan ald ifadeleri insanlar iin bir ey ifade eder
biime evirir. (Aksoy& cil, 2007: 85-87) Bahsi geen bu eyler dnyas ey kadar genitir.
Bu eye bir rnek olarak almamz orijinine gre sinema filmlerindeki marka karakterleri
katabiliriz. Kan ve Recep vedik-2 filmlerindeki marka karakterler olan Deli Kadir ve
Recep vedik; sinema dnyasndan (eyler dnyasndan) iki karakter (ey) olarak karmza
kmaktadr. Sinir ularn zorlayan bir ironiye sahip olan sinema filmlerinden markalaan bu
karakterler, reklam filmlerinde tekrar hayat bulmu ve yeniden retilmilerdir.
REKLAM
Reklam, Franszca reclame szcnden Trkeye gemi bir kelime olup pek ok
tanm bulunmaktadr. Bunlardan en yaygn kullanlan birka ise unlardr:Bir mal ve hizmetin
srlecei piyasann ve bu mal ya da hizmetin alcs olacaklarn tannmas iin yaplacak
aratrmalar, reklam amacnn, reklam giderlerinin ve mesaj trlerinin tasarlanmas, reklam
btesi, reklamn ne zaman yaplaca, hangi iletiim aralarnn kullanlaca konusundaki
kararlar ve reklam ieriinin hazrlanmas gibi faaliyetlerin btndr. (Mutlu, 1998:287)
Reklam bir mal, hizmet veya grn tketicilere benimsetilmesi amacyla kiisel olmayan bir
biimde ve bir bedel karl sunuluudur. (Kesebir, 1988: 6) Reklam, kiisel olmayan
bilgilerin belirli iletmeler veya kiiler tarafndan medya yolu ile deme yaplarak bir rn veya
hizmet hakknda ikna edici bir yolla iletiim yaplmasdr. (Stanton vd. , 1994: 452 aktaran
Bakr, 2007: 23)

389

DDET
Yaammzn hemen hemen her alannda karmza kan iddet, nne geilemeyen bir
ekilde biroumuzun hayatn, fiziksel ve ruhsal saln, huzurunu ve mutluluunu etkileyen
ak bir tehlike olarak varl srdrmektedir. Etimolojik ynden, iddet szc dilimize
Arapadan gemitir. iddet; sertlik, sert ve kat davran, kaba kuvvet kullanma olarak
gemektedir. (Kapcolu, 2008: 11) Daha genel bir tanma gre ise iddet, bireylerin
yaralanmasna, sindirilmesine, fkelenmesine veya duygusal bask altna alnmasna yol aan
davran veya yaklamdr. (Page& nce, 2008: 82)
nsan psikolojisinde evrensel olarak varl kabul edilen ve cinsellikle birlikte en gl iki
drtden biri olan iddetin eitli snflamalar yaplmaktadr. Tablo 1deki Schwindin iddetin
trlerini kategorize ettii snflamas bunlardan biridir. iddeti ncelikle bireysel ve yapsal
olarak ele alan Schwindin snflamasnda, bireysel iddet trleri de fiziksel ve psiik iddet
olarak deerlendirmitir.

DDET TRLER
Bireysel Yapsal
Fiziksel Psiik (Toplumsal Koullar
Veya Sosyal
Sistemin Bask
Unsurlar)
Hiyerari kurma,
grevli klma-emir
verme, yoksun
brakma, geliim
ans vermeme,
igal, sava, terr,
ete, mafya vb.
Kiilere Ynelik Mala/Eyaya Ynelik iddetle tehdit,
Kfr,
Ayrmclk,
Hakaret,
Kt muamele
vb.
Cinayet,
Yaralama,
Rehin alma,
Tecavz,
Dayak vb
(Vandalizm)
Zarar verme,
Yakma vb.
Tablo 1: iddet Trleri ( Schwind, 2003:28 aktaran Gm, 2006:14)

Bir dier snflandrma ise iddet davrann fiziksel, szel, duygusal ve cinsel olarak drt
kategoriye ayrlmtr. Buna gre fiziksel iddet; itme, tekmeleme, bir alet ile saldrma, herhangi
bir cisim frlatlmas, sa veya kulak ekme, tokat atlmas vb. davranlardan oluur. Szel
iddet; ad taklmas, alay edilme, ineleyici sz sylenmesi, taklma, laf atlmas, hakarete
urama, kfr edilmesi, dedikodu yaylmas, tehdit edilme, kzma vb. davranlardr. Duygusal
iddet; grmezden gelme, gruptan dlanma, kk drlme, ayrmclk yaplmas, bask,
eyasna zarar verme vb. davranlardan oluur. Cinsel iddet ise; elle rahatsz etme, pme,
mstehcen szler syleme, sarkntlk etme, sktrma vb. davranlardan birinin zorla veya
istemeden yaplmas olarak tanmlanmaktadr. ( Kapcolu, 2008: 22)
YNTEM
Bu almada ierik analizi teknii kullanlmtr. erik analizinde temel ama, toplanan
verileri aklayabilecek kavramlara ve ilikilere ulamaktr. Betimsel analizde zetlenen ve
yorumlanan veriler, ierik analizinde daha derin bir ileme tabi tutulur ve betimsel bir
yaklamla fark edilmeyen kavram ve temalar bu analiz sonucu kefedilebilir. Bu amala
toplanan verilerin nce kavramsallatrlmas, daha sonra da ortaya kan kavramlara gre
mantkl bir biimde dzenlenmesi ve buna gre veriyi aklayan temalarn saptanmas
gerekmektedir. Yani kavramlar bizi temalara gtrr ve temalar sayesinde olgular daha iyi ve
dzenleyebilir ve daha anlalr hale getirebiliriz. (Yldrm& imek, 2011:227)

390

almamzn analiz birimi Kan ve Recep vedik 2 filmidir. Recep vedik 2 filmi Yrd.
Do. Dr. Cevdet zdemir tarafndan yaplan bir inceleme de analiz edildii iin biz burada bu
almann sonucunda elde edilen verileri kullanacaz. Bu sebepleKan filmi bu almada
genel olarak analiz birimimizi oluturmaktadr. Bu filmdeki olumsuz davranlarla ilgili veri
toplamak iin anlam odakl davranlar, szckler veya cmleler daraltlm birimlerdir. Burada
ncelikle olumsuz davranlar belli kategoriler altnda toplanmtr. Bu kategoriler hakaret,
aalama/ azarlama, kfr, fiziksel iddet, cinsel taciz, silah grnts, silah kullanm ve farkl
bir kategori olarak kadna ynelik iddet belirlenmitir. Bu olumsuz davranlarn tekrarlanma
skl SPSS 16 programyla analiz edilmitir. Filmlerdeki iddet sahnelerinin referans alnd
reklam filmleri olarak da ahan Gkbakarn oynad ve Kadir nanrn oynad iki reklam
filmi seilmitir. Her iki nl isim de pek ok reklam filminde oynamtr. Bu reklam filmleri
arasnda be reklam seme kriterimiz, filmlerdeki iddet sahnelerinden referans alnarak
ekilmi olmalardr. Bu reklam filmleri de ierik analizi tekniiyle analiz edilmitir.
SNEMADA NE BU DDET BU CELAL!
maj ve markalarn oluumu ile belirginleen ikonografik inanlar, ada kltrlerde
vazgeilmez konumlar kazanmtr. Medyay saran popler kltr rnleri, medyann kendine
zg fantastik formlarna aktarlp, estetize edildii srece anlam kazanmaktadr. (Bat, 2005:
179) Bu fantastik formlarn banda da sinema gelmektedir. Popler kltrn rnleri sinemada
bazen yeniden formle edilip aktarlmakta bazen de sinema bizzat yeni formlar retmektedir.
iddet figr de bu formlar arasndadr. iddet figrnn sklkla ilendii korku filmleri,
Drakula ya da vampir sinema filmleri ayr bir kategori olarak (daha ok korku kategorisinde) ele
alnmakta olup kategori bal bata olmak filmin afii ya da fragmanndaki grnt ve mzik,
seyirciye ne tr bir film izleyecei hakknda batan bilgi verir. Fakat benzer uyarc motifleri
ou zaman drama ve komedi filmlerinde de grrz. ou zaman dram ya da komedi
tarzndaki sinema trnde de iddet figrnn sklkla kullanldna ahit oluruz. Sz konusu
filmlerde pek ok silah ve kan grnts mevcut olup genelde bunlara bir de szl iddet elik
etmektedir. Gelgelelim medya temsilcileri bu durumu kabul etmemekte ve yaptklarnn sadece
sanat olduunu iddia etmektedirler. Senaristlerin ya da medyada yapt ii savunanlarn en
temel dayanaklarndan biri de sanatn toplumun bir yansmas olduu yani toplumda var olanlar
estetik bir dille aktarld eklindedir. Ya da tamamen bir kurmaca olduu iin insanlar
etkileme gcne sahip olmad iddia edilmektedir.
2
Adornoya gre ise sinema mazeretilerinin
cephaneliindeki bu en gl sav ayn zamanda en kabasdr: Sinemann kitlesel olarak
tketilmesi. Kltr endstrisinin bu vahi aracn popler sanat olarak nitelemektedirler.
Filmlerin zerk yaptnn normlarndan azadeleinin onlar estetik sorumluluktan da
kurtardna inanlyordur; nk bu gr savunanlara gre byle standartlar zaten gericidir.
(Adorno, 2009:212) Her eyi kapsayan bir ideoloji olarak sinemann insanln nesnel
karlarna aykrl kar gdsnn, kendini ayartmann ve yalann statkosuyla i ie gemi
oluu, hibir yanl anlamaya imkn brakmayacak biimde kantlanabilir. Fiili bir bilin halini
bahane ederek yaplan hibir itiraz, bu bilincin hem kendisiyle hem de nesnel koullarla
elikisini kavrayan ve bylece onu aan sezileri veto edemez. (Adorno, 2009:214) Sinema,
zneleri toplumsal ilevlere dntrme abasnda o kadar baarl olmutur ki, tmyle
kapsanm ve ierilmi olanlar artk hibir atknn farknda deildir ve kendi arptlmalarn,
insanszlatrlmalarn da ok scak ve insani bir ey gibi zevkle izlemektedirler. Kltr
endstrisinin topyeknluu, darda hibir ey kalmayacak biimde btn elerinin birbirine
balanm olmas, topyekn toplumsal aldanla birdir. Kar savlar da bu yzden o kadar
hafife alyordur. (Adorno, 2009:215)
almamzda Kadir nanrn baroln oynad Kan ve ahan Gkbakarn baroln
oynad Recep vedik 2 filmleri ele alnmtr. Bu iki filmden iki prototip kmtr: Deli

2
http://www.saglikveyasamdergisi.com.tr/psikoloji-ve-ruh/1392-diziler-ruh-saglimizibozuyormu.html
http://tv.haberturk.com/programlar/video/turkiyenin-nabzi-9-nisan-2013-dizilerin-toplumsal-etkileri-55/87161

391

Kadir ve Recep vedik. Bu iki tiplemeyi meydana getiren unlardan en nemlisi iddet
nosyonudur. Deli kadir tiplemesinde mert, kimseye eyvallah olmayan bir kabaday
grntsyle ne karken; Recep vedik tiplemesinde ise argo konuan, her haliyle ireti ama
bir o kadar da komik bir adamn komik hikyesinin altnda ise Weberin deal tipinin olumsuz
bir rnei olarak maganda (zdemir, 2009: 421) yatmaktadr.

Kadir nanr Ve Deli Kadir Tiplemesi
Deli Kadir marka karakteri, 01.04.1977de gsterime giren ve Mehmet Aydnn
senaristliini Remzi Jntrkn de ynetmenliini yapt Kan filminde hayat bulmutur. Bir
kiralk katille, ressam kzn ak ekseninde dzeni sorgulayan 70'li yllar filmidir.
Kabadayln fena halde abartld, 'Ben Kadir... Deli Kadir uleeeen' repliiyle fenomen olmu
bir filmdir. (http://www.haberler.com/kan-filmi-2858498-haberi/)
Gerekletirilen ierik analizi verilerine gre, filmde toplam 128 olumsuz davran vardr.
Bunlar % 25,8 oranyla silah grnts ve % 19,7 oranyla silah kullanm ilk sralarda
gelmektedir. Daha sonra srasyla hakaret (% 17,4), aalama/azarlama ve fiziksel iddet
(12,1), kfr (%3,8) ayr bir kategori olarak kadna ynelik iddet (% 6,8) gelmektedir. (Tablo
1) Kadna ynelik iddet ksmnda hrpalama, tokat atma, karma, cinsel taciz eklinde yaplan
iddet davranlar grlmektedir.

Tablo 1: Kategorilerine Gre Olumsuz Davranlar
OLUMSUZ DAVRANI SAYI %
Hakaret 23 17,4
Aalama/Azarlama 16 12,1
Fiziksel iddet 16 12,1
Kfr 5 3,8
Silah Grnts 33 25,8
Silah Kullanm 26 19,7
Kadna ynelik iddet 9 6,8
Toplam 128 100,0

Filmdeki olumsuz davranlarn kaynak kiilerine baktmzda filmin bakahraman Deli
Kadir 52 (%40,7) olumsuz davranla ba ekmektedir. Filmdeki dier karakterlerin iddet
uygulama yzdelikleri ise yledir: Zerrin (%14,1), Kerimolu (% 10,3), filmdeki fedailer(%
10,9),dnde elenen genler (% 9,2), patron (%2,3), bardaki gen (% 2,3) ve dier
kategorisinde saydmz patronun kars, baba, ocuk taciri, kabaday Selim (% 10,2)
gelmektedir. Filmin barol kadn karakteri olan Zerrin ise Deli Kadirden sonra ikinci en fazla
olumsuz davran gsteren kii olmutur. (Tablo 2) Filmde markalaan ve bir fenomen haline
gelen Deli Kadir lakab filmde, Ben Kadir, Deli Kadir lennn diyerek kendini tantan
bata barol oyuncusu Kadir nanr ve dierleri tarafndan 12 defa kullanlmtr.

392

Tablo 2: Kaynaklarna Gre Olumsuz Davranlarn Dalm

H
a
k
a
r
e
t

A
l
a
m
a
/

A
z
a
r
l
a
m
a

F
i
z
i
k
s
e
l

i
d
d
e
t

K
r

S
i
l
a
h

G
n
t

S
i
l
a
h

K
u
l
l
a
n

K
a
d
n
a

y
n
e
l
i
k

i
d
d
e
t

T
o
p
l
a
m

%
Deli Kadir 4 7 12 3 12 8 6 52 40,7
Kerimolu 1 2 1 0 4 4 1 13 10,2
Fedailer 1 0 1 0 7 5 0 14 10,9
Zerrin 10 3 0 0 3 2 0 18 14,1
Patron 1 2 0 0 0 0 0 3 2,3
Dndeki
Genler
0 0 0 0 6 6 0 12 9,4
Bardaki Gen 2 1 0 0 0 0 0 3 2,3
Dier 4 1 2 2 1 1 2 13 10,2
Toplam 23 16 16 5 33 26 9 128 100

Bu istatistii verileri hem grsel klmak adna hem de daha sonra reklamlarda benzer bir
sahne kullanld iin aadaki sahneler ile analiz edebiliriz. Filmde Deli kadir bir kabadaydr
ve hapisten yeni kmtr. Kabadayln mebzul miktarda olduu lemde racon kesen Deli
Kadir, bir gn Zerrinle yollar kesiir. Zengin bir ailede byyen Zerrin iin Deli Kadir de onun
dnyas da ok bakadr. Filmde Deli Kadir, Zerrini o sosyete hayatndan biraz uzaklatrp
kendisini tanmas iin onu bir dne gtrr (aslnda kararak zorla gtrmtr). Dnde
silah skarak dn kutlamak isteyen genler (gnmzde artk maganda olarak nitelendirilen
bu davran filmin en renkli sahnelerinden biridir) Deli Kadirden gerekli olan izni aldktan
sonra damat ve onun arkadalar silah skma yarna girerler. Deli Kadir kendi slubuyla
Zerrinin de silah skmasn ister. (Resim1)

Resim 1: Deli Kadirin Zerrine silah vermesi
Resim 2: Baklardaki iddet

Deli Kadir silah almakta tereddt eden Zerrine en az silah kadar korkutucu ve tesirli
baklarn yneltir. Burada baklarndaki gc silahtan aldn dnmek hem yanltc hem
de Deli Kadire bir hakaret olarak deerlendirilebilir. Buradaki silah ancak onun bakna
edeer bir etkiye sahip olduu grlmektedir. (Resim 2) Deli Kadirin delici baklar daha
sonra bir reklam filminde de karmza kacaktr.

393

Resim 3: Zerrinin silah kullanm.
Deli Kadiri daha iyi tanma frsatna erien Zerrin, silahla ne kadar tank olursa o kadar
Deli Kadiri tanyacan ve sevgisini kazanacan korkuyla da(Resim 3) olsa fark eder. Kendi
silahn Zerrine hediye eden Deli Kadir, onun silah kullanmasyla memnuniyeti gzlerine
yansr. Silahla ilk tanmasn yaayan ve ok ireti bir ekilde kullanan Zerrin, filmin sonunda
usta bir ekilde silah kullanr ve Deli Kadiri gzn krpmadan ve hedefini armadan tam on
ikiden vurur. Tablo 1de de grld zere Zerrin, Deli Kadirden sonra en fazla olumsuz
davran gsteren kiidir. Bir kabadayya yarar bir kadn imaj verilen sosyetenin nazl kz
Zerrin, Deli Kadirin babasn ldrdn renince kann yerde brakmayan bir Kabaday
gibi (rnein Deli Kadir gibi nk o da abisinin lmne sebep olduunu dnd inaat
sahibini ldrmt) Deli Kadiri onun kendisine hediye ettii silahla ldrmtr. Grld
gibi Kan filminde ortaya kan Deli Kadir tiplemesi o kadar baarl olmutur ki, bu gn dahi
onun bu marka karakteri Deli Kadir ve Kadirizm fenomenlerini retmitir.

Recep vedik Tiplemesi
Recep vedik marka karakteri, 13 ubat 2009da vizyona giren ve ahan Gkbakarn
canlandrd Recep vedik sinema filminin barol karakteridir. Meslei camn nnde
oturmak olan Recep vedik, dank siyah salar, drt aydan fazla giymedii turuncu
gmlei, azndaki sigara izmariti ve omzundaki sigara klleriyle dikkat ekmitir. ahan
Gkbakarn hazrlad eitli televizyon ovlarnda yer alan vedik karakteri, yine ayn
karakter ismiyle sinema filmleri serisi olarak vizyona girmi ve gie rekorlar krmtr.
(http://www.turkcebilgi.com/ansiklopedi/recep_ivedik) Recep vedik filmi bata Recep vedik
olmak zere evresindeki insanlara ve nesnelere kar saldrgan ve aalayc sosyal unsurlarn
arlkl olduu bir filmdir. Daha filmin hemen banda apartmandan sokaa kar kmaz cinsel
organyla oynamas filmin nasl bir ynde seyredeceini batan gstermektedir. Saa sola
yalpalayarak yrmesi, brt eklindeki glmesi, etrafndaki kiilere her frsatta ulan, lan gibi
szcklerle szel iddette bulunmas, dier insanlarla ilikilerinde yalnzca kendi istek ve
duygularn ne kartarak onlarn her trl deerlendirme ve kar klarn bastrmasyla
Recep vedik n alnamaz bir magandadr. (zdemir, 2009: 423)
zdemirin yapm olduu Recep vedik 2 filminin ierik analizine gre, filmde toplam 646
olumsuz davran vardr. Bunlar arsnda % 31,7 oranyla szl iddet birinci srada yer
almaktadr. Daha sonra srasyla aalama ( % 22,6), argo (% 12,8), gayri ahlakilik (% 6,3) ve
kfr (% 1,9) gelmektedir. (Tablo3) Szl iddet kategorisinde deerlendirdiimiz lan
szc film iinde tam 78 kez gemektedir. Ayrca kadnlara kar aalayc bir anlamda
kullanlan kar-kz gibi ifadeler toplam 10 kez kullanlmtr. (zdemir, 2009: 424)

394

Tablo 3: Kategorilerine Gre Olumsuz Davranlar
Olumsuz davran Say % Olumsuz davran Say %
Szl iddet 205 31,7 Kfr 12 1,9
Fiziksel iddet 150 23,2 Cinsel Taciz 6 ,9
Aalama 146 22,6 Mstehcenlik 3 ,5
Argo 83 12,8 Toplam 646 100,0
Gayri Ahlakilik 41 6,3
(Kaynak: zdemir, 2009: 424)
Filmdeki olumsuz davranlarn kaynak kiilerine baktmzda filmin bakahraman Recep
vedik 531 olumsuz sosyal unsurla ba ekmektedir. (% 9) Recep vedikin olumsuz
davranlarnn % 47si iddet kategorisi ierisinde yer almaktadr. Recep vedik karakterinin
sergiledii olumsuz davranlarn kategorilerine gre sralamas ise yledir: Szl iddet /%
32), fiziksel iddet (% 25), aalama (% 18), argo (% 14) ve mstehcenlik (% 7). Bu konuda
kendisinden beklenen toplumsal rol dikkate alndnda nene de hi geri kalmamaktadr.
Nenenin olumsuz davranlar arasnda birinci srada aalama (% 35) yer almaktadr. Sonra
srasyla fiziksel iddet (% 26) ve szl iddet (% 2) gelmektedir. ( Tablo 4) (zdemir, 2009:
425)
Tablo 4: Kaynaklarna Gre Olumsuz Davranlarn Dalm
KAYNAK
A
l
a
m
a

S
z
l
i
d
d
e
t

F
i
z
i
k
s
e
l

i
d
d
e
t

K
r

A
r
g
o

M
s
t
e
h
c
e
n
l
i
k

C
i
n
s
e
l

t
a
c
i
z

G
a
y
r
i

a
h
l
a
k
i
l
i
k

T
o
p
l
a
m

Recep
vedik
97 171 133 6 76 3 6 39 531
Nene 21 12 16 5 5 0 0 1 60
Ali Kerem 4 0 0 0 0 0 0 0 4
Hakan 0 3 0 0 1 0 0 0 4
Kadn 12 8 1 1 0 0 0 0 22
Erkek 12 11 0 0 1 0 0 1 25
Toplam 146 205 150 12 83 3 6 41 646
(Kaynak: zdemir, 2009: 425)

Recep vedik -2 filminin ksaca hikyesi udur: Recep'in tek yakn, kll, yal ve zamann
PlayStation'da Pes oynayarak geiren babaannesidir. Babaannesi Recep'in yaad sarho, aylak
ve avare hayat brakp i bulmasn, evlenmesini ve saygnlk kazanmasn ister. Recep
babaannesinin istekleri iin harl harl kendisine i aramaktadr. Recep vedik her ie gider,
gittii ilerde de ortal birbirine katar. Kuzeni Hakan'n yakn evresi ok geni olduu iin
sahip olduu i yerinde ona yeni bir i verir. Torpilli Recep, bir yandan iyerinde terr
estirirken, bir yandan da ii renecektir. Bir gn irkete gelen Recep vedik, kimsenin masa
banda gremez ve ileride bir delikanl bilgisayara bakyordur. Recep, herkesin nerede
olduunu sorar cevap olarak saatin yarm olduunu ve milletin le yemeinde olduunu
renir. kisi konumaya balar. Recep: "Bu internette kar kz dolanyo diyolar, o doru mu
yav" diye sorarak konumaya balar ve "evet" yantn aldktan sonra bir arkadalk sitesine ye
olur ve her ey byle balar... (http://www.turkcebilgi.com/ansiklopedi/recep_ivedik)

395

Recep vedik, her eyle kavga eden ruh hali filmin pek ok sahnesinde vardr. (Resim 4)te
kapdan geerken ayan paspasa silme sahnesi yer almaktadr. Sradan birinin ayan sildii
paspas Recep vedik adeta ayayla inemektedir. O srada kapdan gemek isteyen bir ahs
ise nn keserek gemesine paspas iyice ineyene kadar msaade etmedii grlmektedir.
Bu sahnenin bir benzerini ise Recepin Tavuu isimli reklam filminde de grmekteyiz.
(Resim 5)

Resim 4: Recep vedikin Paspasla Sava

DDETN YENDEN RETM ARACI OLARAK REKLAMLAR
Reklamlarn sunum biimleri, zellikle televizyon reklamlarnda daha karmak bir srece
sahiptir. Bu karmakln temel nedeni, televizyonun grsel-iitsel yapsndan
kaynaklanmaktadr. zellikle grnt sz konusu olduunda izleyiciyi etkilemek, zorlu bir
sreci de beraberinde getirmektedir. Bu srecin zorluu, hedef kitlenin byklnden ve
karmak yapsndan kaynaklanmaktadr. Ancak hedef kitle her ne kadar byk ve karmak bir
yapya sahip olsa da kukusuz belirli ortak kltrel deerlere sahiptir. Bu kltrel deerler,
grsel kodlamalar araclyla izleyiciye sunulmaktadr. Bylece, anlamn olumasnda
grntlerin gstergebilimsel bir ilev stlenmesi durumu sz konusu olmakta, izleyiciler
arasnda ortak bir alglama alan yaratlmakta ve mesajn amacna ulamas salanabilmektedir.
Reklamn en nemli amac, izleyicileri anlk bir zevk ve holuk ile beraber yerlerinden
dorultmak, sat abasn bir elence perdesiyle gizlemektir. Elence perdesiyle anlatlmak
istenilen; bir kiiyi veya durumu tanmak, bir bilmeceyi zmek, bir kiiye veya tarza glmek,
bir arlk karsnda heyecanlanmak veya benzeri ekilde olabilmektedir. Bunu yapmann en
etkili yollarndan biri ise bu rn ve hizmeti rnle rtecek tannm bir kii ile tantma
stratejisidir. Pazarlama iletiimcileri bunu gerekletirirken rn veya markalarnda bir kiilik,
dahas star bir kiilik kazandrmaya almaktadr. (Bakr, 2007:67) ou zaman nl isimler bu
rnlerin marka kiileri olur kar. Bazen de bir rnn birden fazla marka kiisi varken bazen
de bir nl ok sayda rnn marka kiisi olur. Bazen de nlleri marka yapan karakterler
reklamlarn marka kiisi olur. nllerin nlenmesinde ya da nnn artmasnda nemli olan bu
marka karakterlerin reklamlar araclyla kullanlarak tekrar gndeme gelmesiyle birlikte bu
marka karakterler yeniden retilir. Karakteri oluturan anlamlar reklam filmiyle ilgili olarak
zihinlerde tazelenir. Karakterin muhtevasnda X varsa X, Y varsa Y tekrardan retilir. Sat
abasn bir elence perdesiyle gizlemek isteyen pazarlamaclar bazen iddeti de referans alarak
elenceli olduunu dndkleri reklamlar yaptrmaktadrlar. Amac sadece daha fazla sat
yakalamak olan pazarlamac, bu amala pek ok reklam yaptrr. nk reklamda mizahn

396

kullanm olduka yaygn ve bir o kadar da tartmal bir uygulamadr. Mizah ierikli reklamlar
dikkat ekiciliinin salanmas, reklama ynelik olumlu tutumlar gelitirilmesi gibi konular
bakmndan nemli baarlar elde edebilmektedir. (Bakr, 2006: 13) Mizahn ikna srecine olan
katklarndan biri kaynak gvenirliine ve sevilirliine yapt olumlu etkidir. ou insan genel
olarak mizahi konulara ynelme eilimi tamaktadr ve kendilerini gldren durumlara ya da
kiilere, yaadklar olumlu psikolojik deiimden dolay sempati ile yaklamaktadr. nk
ikna srecinde hedefin kayna sevmesi, kendisine gelen mesajlara olumlu bir hava ile
yaklamasn salamakta, bu da ikna olmasn kolaylatrmaktadr. (Bakr, 2006:162) te
(bilerek ya da bilmeyerek) yaplan bu reklamlarda ou zaman glmsetici bir ekilde de olsa
iddet yeniden retilmektedir.
Reklamlarda mizah unsurunun kullanlabilirlii reklamclar mizah kullanan nl isimlere
gtrmtr. Turkcell firmasnn Recepin Tavuu reklam filmlerinin de bakarakteri olan
Recep vedik (ahan Gkbakar) bu isimlerden biridir.
(http://www.turkcebilgi.com/ansiklopedi/recep_ivedik) Uluslararas film sitelerinde dahi
komedi tarz filmler arasnda yer alan (http://www.imdb.com/title/tt1193516/) ve lkemizde de
komedi trnde gsterime giren Recep vedik tiplemesinin sosyolojik bir analizini yapan
zdemire gre Weberci ideal tip
3
anlamnda Recep vedik, bir maganda ideal tipidir. nk bu
ideal tipte aalama, kfr, argo, kabalk, szl ve fiziksel iddet fazlasyla vardr. (zdemir,
2009: 421) Bir marka karakter olan Recep vedik, reklam filmiyle tekrar gndeme gelmesiyle
birlikte yeniden retilmitir. Marka karakteri oluturan anlamlar reklam filmiyle ilgili olarak
zihinlerde tazelenmitir. Recep vedik karakterini oluturan anlamlar daha nceki blmlerde
aklanmt. Buna gre aalama, kfr, argo vb. iddetin var olduu bu anlamlar reklam
filmleriyle tekrar retilmitir. Reklam filminde hi iddet sahnesi olmasa da marka karakterin
varl dahi iddeti yeniden retilmesine sebep olmaktadr. Kald ki reklam filmlerinde de iddet
sahneleri mevcuttur. Bunlardan biri olan Resim 5te Recep vedikin perdeyle olan sava Resim
4te de paspasla olan savan bulunduu film sahnesini hatrlatr. Reklam filminde de Recep
vedik, ieri girmek iin basite bir el hareketiyle aabilecei perdeyi kendine has bir slupla
adeta kavga edercesine amaya almaktadr. Onun bu halini korku ve kaygyla izleyen
aycnn baklar da Recepin tavrnn yaratt etkiyi gstermesi bakmndan ilgintir. (Resim
5)

3
deal tip, Max Weber sosyolojisinden kken alnan bir terimdir. Webere gre ideal tip u anlama gelir: Herhangi
bir deer yargsyla ilgisi olmayan, az ok var olan bazen de var olmayan birok somut, belirli ve gze arpan
olgularn zelliklerinin bir sentezi olarak analitik bir yap iinde dzenlenmi ve birletirilmi soyut bir zihinsel
yapttr. (Kzlelik, 1994: 250-251) Yani bir ideal tip, genellikle bir sosyal kurum veya sre iin soyut bir modeldir.
(Edgar& Sedgwick, 2007: 175) Swingewooda gre ideal tip, gerekliin bir betimlemesi deil, tekil bir fenomenin
zsel (ortalama deil) zelliklerini birletiren zihinsel bir kurgudur. deal tip terimi ahlaki bir bak as iermez;
toplumsal fenomenlerin anlalmas ve aklanmasn kolaylatran metodolojik bir kavramdr.(Swingwood, 2010:
156-157)

397

Resim 5: Recep vedikin Perdeyle Sava

ztrkcell reklam serisinde oynayan ahan Gkbakar, bu reklam serisinde Recep vedik
tiplemesiyle oynamamtr. ekil olarak Recep vedike benzemez ama reklam filmindeki
diyaloglar birebir Recep vedikten alnm gibidir. Turkcell Joker paket reklam filminde ztrk
karakteri, Turkcell Joker paketini kullanan oban Bak yle jokerli falan konuma, senin
kafana odunu burdan vururum ha. Vallaha odunu vururum selocanlar zerine salarm ha. Joker
ne ki, ne ki joker eklinde konuarak tehdit eder. Bu diyalog saysz Recep vedik
repliklerinden biri gibidir. (Resim 6) Bir baka Turkcell reklamnda kendisini desteklemeyen
dkkn komusunu (Kardeler Bakkaliyesi), Senin de alacan olsun, bi de komusun burda.
Tabela yaptracam kocaman Kalleler Bakkal
diye.(http://www.youtube.com/watch?v=sGN4nhs2GRI) eklinde gya krgnln dile getirir
fakat biz biliyoruz ki szel iddeti yapmak Recep vedikin en byk marifetlerinden biridir.
(Tablo 4)

Resim 5: ztrkn obanla Sava

398

Recepin Tavuu: Psikolog reklam filminde ise, Recep vedikin artk ryalarna kadar
giren tavuun psikolojisini nasl bozduunu psikoloa anlatt sahneyle balar. nce tavuun
hakaretvari tanmlamasn (Ble kaknem hayvanla, o byle meymenetsiz hayvanla gz gze
) yapar ve ardndan saatin dolduunu syleyen psikolou azarlayarak aalar. (Resim 6)
te psikologla olan bu diyalog Ruh sal uzman Prof. Dr. ahika Ykselin dikkatini ekmi
ve Yksel, reklam filmini Reklam zdenetim Kuruluna ikyet etmitir. ikyet metninde u
ifadeler yer almaktadr: Bu reklam programnda ifade edilen szler ve tutum psikoterapi
yntemini deersiz ve ilevsiz olarak gstermektedir. Ayn zamanda, tp veya psikoloji
fakltelerinde niversite eitimini ve ayrca ruh sal uzmanl/ klinik psikoloji uzmanl ve
psikoterapi eitimini yapm olan ruh sal uzman/ psikoterapistin kuramsal bilimsel ve
uygulamadaki birikimini aalayan, yllarn eitimine ve deneyimine dayanan emeini, "geyik
muhabbetine" e deer gsteren ve yok sayan reklam yer almaktadr. Reklam zdenetim
Kurulu, ilgili konu hakknda Prof. Dr. ahika Ykseli hakl bulduunu u ifadelerle
bildirmitir: Filmin senaryosundaki psikoterapiste gitmi hasta ile ruh sal uzman
arasndaki diyalogda kullanlan yuuuh szc ve uzman tarafndan istenen crete kar
kullanlan ifade biimi sz konusu meslei aalayc nitelikte bulunmutur. Ayrca verilen bu
salk hizmeti iin istenen ve piyasa rayicine uygun olan cretin fahi olarak gsterilmesi ve
bunun hi ilgisi olmad halde telekomnikasyon alanndaki konuma creti ile karlatrlarak
hakszca elde edildii imasnda bulunulmas da ayn ekilde bir meslei aalama olarak
grlmtr. Belirtilen sebeplerden dolay Reklam zdenetim Esaslarnn Ktleme balkl
12. maddesine aykr olan reklamn bu hali ile yaynlanmamas
gerekir.(http://www.psikologlar.org/psikoloji-haberleri/recepin-tavugu.html)

Resim 6: Recep vedik ve Psikolog

Deli Kadir marka karakterini canlandran Kadir nanrn oynad reklam filmlerinde
benzer hadiseler mevcuttur. Profilo reklamnda Deli Kadir, bir AVMde gezerken
baklaryla ortal toz duman eder. Sadece bakyla, bardaklar, camlar, avizeler, gzlk
camlar paralanr; koskoca LC televizyonlar drr; hatta bir bayann gmlek dmeleri
dahi bu baklara dayanamaz alr. (Resim 7)

399

Resim 7: Deli Kadir Madurlar

Grld zere Deli Kadir reklam filminde ise silaha bile gerek duymadan sadece
baklaryla ortal toz dumana katmaktadr. Ama bu baklarn tesir etmedii densiz bir
marka (Profilo) vardr. Ne kadar sert bakarsa baksn ne kadar yumruunu sksa da sksn
Profilonun dayankl ev aletlerine hkm gemez. (Resim 8) Deli Kadir alelade bir
markayla kar karya olmadn anlar ve baklar deiir. nk mertlik Deli Kadirin
anndan olduu iin baklar kadar sert ve de mert olan Profilonun dayankl rnlerine
sayg duyar hatta onu sever.O sebeple de baklar artk sert deil, yumuaktr. Deli Kadir
dnyaya artk profilonun penceresinden bakmaktadr, ona teslim olmutur. (Resim 8)

400

Resim 8: Deli Kadir Baklar

Baudrillarda gre, insan kltrnde gstergeler drt temel evrende gelimitir. Buna gre
ilk evre gerekliin bir yansmas olarak gstergelerin (kelimeler ve imgelerin) geliimini ierir.
kinci evrede, gstergeler hakikati sslemeye, abartmaya veya arptmaya balar, ancak genelde
hala gereklii yanstr ve simgelerler. nc ve drdnc evrelerde, gstergeler ve
simlasyon gerekliin yerini alr ve nihayetinde sembolik bir topluma, semboller ve
gstergelerin gerek eylerle hibir ilikisinin bulunmad ve hatta insan ilikilerinin salt
sembolik olduu katksz bir simlakrum toplumuna geilir. (Slattery, 2010: 471) Kadir
nanrn Yaban Ali marka karakteri Haneler isimli komedi yapm dizide mizahi unsurlarla
taklit edilmitir. Aslna uzun mrler veren bu taklit o kadar baarl olmutur ki, bir reklam da
gerek- kurgu Deli Kadir- Yaban Ali- vd.
4
bir yanda taklit-kurgu Yaban da bir yandadr.
Baudrillardn simlasyonuna gzel bir rnek olarak alacamz Deli Kadir tiplemesini u
ekilde analiz edebiliriz; toplumdaki kabadaylk nce Kan filminde Deli Kadir tiplemesiyle
gerekliin bir yansmas olarak grlebilir. Filmde Deli Kadir gstergesiyle hakikat sslenmi,
abartlm ve arptlm olsa da gereklii hala yanstr vaziyettedir. nk Kadir nanrda
iddetin mndemi olduu bir erkeklik modelinin ('kabaday') temsili ve sz konusu erkeklik

4
Haneler isimli komedi dizisinde Kadir nanrn Yaban isimli filmindeki Yaban Ali karakteri taklit edilmitir. Gerek
Yaban Ali karakteri olsun gerek Deli Kadir karakteri olsun her iki marka karakter Kadir nanrn ahsnda toplanm
gibidir. Yani reklam filmine gre Kadir nanr oynad tm kabaday, sert ve hain bir erkek olma karakterlerini
kendi kimliinde barndrmaktadr. O sebeple bu reklam filminde biraz Yaban biraz Deli Kadir ve biraz oynad
dier karakterler yer almaktadr. Gerek kurguda Kadir nanr, taklit kurguda Yaban Ali dememizin sebebini bu
ekilde aklayabiliriz. almamz asndan gz ard edilemeyecek bir reklam filmi olmas hasebiyle ele alnmtr.

401

modelinin bu temsiller zerinden yeniden retildiini ve akabinde bu modellerin/temsillerin
ironisini gryoruz. Aslnda sz konusu reklamlarda iki eyin birden ironisi var: hem bu rol
modelin/kabaday erkeklik biiminin, hem de bizzat bunun temsilinin (sz konusu erkeklik
modelinin sz konusu aktrn kiiliinde bir dnem ne km olmasnn)... Bu iki fenomen
('gerekliin temsili' ve 'bu temsilin ironisi') Baudrillard'a gre ayn gereklik dzleminde
(simlasyon) yer alyor; yani 'taklit-kurgu Yaban Ali' ile 'gerek-kurgu Kadir nanr' ayn
gereklik dzleminde konumlanyorlar. lkinde 'temsil' ikincisinde 'ironi' var ama her ikisi de
'medya gereklii' dzleminde yer alyor. Esasen temsil ile ironinin snrlarnn geirgenletii,
hatta hepten hkmsz kald bir dzlemde, 'gerei' biri dierinden daha iyi yanstmyor; ya
da her birinin karlk geldii bir gereklik alan var. Baudrillard'n medya kuram asndan
baktmz vakit, medyann kendisi gereklii yanstan/temsil eden deil (krfez sava
rneinde olduu gibi btnyle gerekleri konu alsa bile) kendi gerekliini reten bir alan
('hipergereklik' dedii ey)... Bu trden bir gereklikte de gerein 'hakikatliliinden' deil ama
'ilevselliinden' sz edebiliyoruz. Byle baktmzda hem 'taklit-kurgu Yaban Ali'nin hem de
'gerek-kurgu Kadir nanr'n kendi ilevselliklerini de reten gereklik alanlar yarattklarn
grrz. (Resim 9)

Resim 9: Deli Kadirin Hmna Urayan Yaban

SONU
Bu almada reklamlarn referans ald ve nllerin rol ald marka karakterler
araclyla iddetin nasl yeniden retildii analiz edilmeye allmtr. ncelikle Deli
Kadir ve Recep vedik marka karakterlerinin k noktas olan filmler analiz edilmitir.
Kan ve Recep vedik-2 filmleri ierik analizlerine yer verilmi ve ardndan bu iki marka
karakter zerine kurulan reklam filmleri analiz edilmitir. Sonu olarak grlmtr ki, sinema
filmlerinde kategori olarak drama veya komedi tarznda olan filmlerde dahi iddet ierikli
sahneler yer almaktadr. (Biz bu almada sadece iki rnek ele aldk) Kabaday ve maganda
ideal tipleri olarak grebileceimiz marka karakterler bu filmlerin bir rndr. Grlen o ki,
sadece sinema sektr deil reklam sektr de bu marka karakterleri kullanmaktadr. Bu
karakterler zerinden mizahi dahi olsa (sadece bu kiilerin grnts ya da sadece sesleri,
baklar bile ou zaman yeterli olmaktadr.) iddet yeniden retilmektedir.
Peki, bu tarz reklamlar niin yaplmakta ve neden nl isimler bu reklamlarda yer
almaktadr? Bu sorularn cevabn bizlere Sullivan vermektedir: nl birini alp reklamda

402

oynatmak yeterli deildir, nk dn alnm nden kts yoktur. Reklamda yer alan nly
sra d bir ekilde deerlendirmek gerekir. rnein, sinemada canlandrd akl hastas rolyle
bilinen Dennis Hopper, nl oyuncular tarafndan giyilmi Nike ayakkablarn koklamak iin
soyunma odalarnda dolaan, akli dengesini kaybetmi bir hakemi canlandrmtr.
Unutulmamaldr ki, bir yldz bir kavram deildir, sadece bir uygulama tekniidir. (Sullivan,
2004: 157-158 aktaran Bakr, 2007: 76) Grld gibi nller ya da onlarn marka
karakterlerinin varl reklam stratejisi asndan sadece bir uygulama teknii olmaktan te bir
anlam ifade etmemektedir. Fakat bu durum onlarn iddeti tekrar retmesinin nne gemedii
hakikatini de belirtmek gerekir. Pazarlama sisteminin ne menem bir ey olduunu anlamak
asndan Sullivann syledii ey nemlidir. yle ki ok fazla derinlik aranmayan reklamlarn
rnn satn artrmak iin gldrmesi gerekiyorsa gldrecek korkutmas gerekiyorsa
korkutacaktr. Burada seyirciye/ mteriye den ise rn/reklam/sinemay ya glerek
alacaktr ya da korkarak (!)

KAYNAKA
Adorno, T. W. (2009). Minima Moralia: Sakatlanm Yaamdan Yansmalar. stanbul: Metis
Yaynlar, 6. Bask.
Aksoy S., cil, A.(2007). Reklamlar Araclyla Tketen ve Tketilen Bir Nesne Olarak
Kadn Sunumuna Gstergebilimsel Yaklam, iinde zgr Ylmazkol (Der), Medya
Okumalar, Ankara: Nobel Yayn Datm,.
Bakr, U.(2006). Televizyon Reklamlarnda kna Unsuru Olarak Mizah, Ege niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, zmir: Baslmam Yksek Lisans Tezi.
Bakr, N. O.(2007). Reklam Etkinlii Asndan Tannm Kiiler ve Bir Aratrma, M..
Sosyal Bilimler Enstits, stanbul: Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi.
Bat, U.(2005). Bir Anlam Yaratma Sreci ve deolojik Yap Olarak Reklamlarn Gstergebilim
Bir Bak Asyla zmlenmesi, C. Sosyal Bilimler Dergisi Aralk Cilt: 29 No:2, s.
175-190.
nar, R., ubuku, .(2009). Tketim Toplumunun ekillenmesi ve Tketici Davranlar-
Karlatrmal Bir Uygulama, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say:13, s.
277- 300.
Gm, A.(2000). iddet Trleri Bir Refleksiyon, Bir Sembol, Bir Gsterge Olarak iddet,
Toplumsal Bir Sorun Olarak iddet Sempozyumu, Ankara: Eitim Sen Yaynlar.
Kapcolu, .(2008). niversite rencilerinin iddet Algs, Seluk niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Konya: Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi.
Kesebir, Z.(1998). ada Pazarlamada Reklamclk Prensipleri, M. . letme Bilimleri
Aratrma ve Uygulama Merkezi Yaynlar, Say:11.
Kzlelik, S.(1994). Sosyoloji Teorileri 1. Cilt, Konya: Yunus Emre Grafik Tasarm Yaynclk.
Mutlu, E. (1998). letiim Szl. Bilim Sanat Yaynlar, 1998, Ankara.
zdemir, Z.(2007) .Televizyon Reklam Filmlerinin Tketici Davranlarna Etkisi, stanbul
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul: Yaynlanmam Doktora Tezi.
Page, A. Z., nce, M.(2008). Aile i iddet Konusunda Bir Derleme, Trk Psikoloji Yazlar,
Aralk, Say:11.
Slattery, M.(2010). Sosyolojide Temel Fikirler 3. Bask, stanbul: Sentez Yaynclk.
Swingewood, A.(2010) .Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi 3. Bask, stanbul: Agora Kitapl.

403

Yldrm, A., imek ,H. (2011). Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri, Ankara:
Sekin.
http://www.turkcebilgi.com/ansiklopedi/recep_ivedik, (Eriim Tarihi: 02.07.13)
http://www.psikologlar.org/psikoloji-haberleri/recepin-tavugu.html (Eriim Tarihi: 02.07.13)
http://www.saglikveyasamdergisi.com.tr/psikoloji-ve-ruh/1392-diziler-ruh-saglimizi-bozuyor-
mu.html ( Eriim Tarihi: 09.07.13)
http://tv.haberturk.com/programlar/video/turkiyenin-nabzi-9-nisan-2013-dizilerin-toplumsal-
etkileri-55/87161, Eriim Tarihi: 09.07.13)
http://www.haberler.com/kan-filmi-2858498-haberi/( Eriim Tarihi: 10.07.13)

404

405

SOSYOLOJ RETMNDE MNEMONK SSTEM VE ROMALI EV
TEKN TRK ALESNN TARHSEL VE SOSYAL DEMNN
DZLER ZERNDEN ANALZ RNE
Gkhan EN
1

ZET
Sosyal bilimlerin tmnde olduu gibi sosyoloji retiminde de birok problemin olduu
ortadadr. Bu alma sosyoloji mfredatnda yer alan Toplumsal Kurumlar nitesi iindeki
Aile konusunun Tam renme kriterlerine uygun biimde gereklemesi adna yaplmtr.
Edgar Dale'nin gelitirmi olduu Yaant Konisi'nde renmelerimizin kendi yaantlarmzla
gereklemesi en kalc renmeyken, duyarak ayn zamanda grerek gerekletirdiimiz
renmeler de kaliteli renmenin gereklemesini salayacaktr. Bunun ad 'Etkin
renmedir'. te bu alma Trk aile yapsnda meydana gelen deiimin Trk Dizileri
zerinden daha kalc bir ekilde retiminin mmkn olacan ortaya koymak istemitir. Bu
retime ayn zamanda Antik Yunan'da kullanlan Romal Evi Teknii de eklenerek sosyolojik
kavramlarn daha kalc ekilde hatrlanabilmesi durumu oluturulmak istenmitir. Bu almada
sadece bir teknik ya da medya ile iliki kurulmakla kalnmam. Ayn zamanda William
Ogborn'un sosyolojiye kazandrm olduu 'Kltrel Gecikme' kavram, ky-kent kltr,
modernleme, kltrel emperyalizm, cinsel rollerinde meydana gelen deiim ve medyadaki
yansmalar gibi birok konuya da parmak baslm.
Anahtar Kelimeler: Aile, etkin renme, Romal Evi Teknii, medya, kltrel gecikme

ABSTRACT
It is obvious that there are many problems at teaching of sociology as all social sciences.
This study was done on a behalf of occurring correctly of the family issue which takes part in
The Social Institutions with regard to Mastery Learning criteria. While according to Edgard
Dales Cone of Learning, permanent learning are supplied by our own experience, learnings
experienced by hearing and seeing provide to occur the qualified learning. This is called
Active Learning . You see , this study wants to present the changes, happening on the Turkish
Family Structure, are possible and also more permanent to teach through the Turkish Series. By
adding The Roman House technique which is also used in ancient Greece to this teaching, it is
asked to be able to remembered of sociological concepts is a more permanent way. At the same
time ' Cultural lag concept' brought by Willam Ogborn to the sociology drawn attention to the
village-city culture, modernization, cultural imperialism, reflections on the media and change
occurring in sexual roles reflections to the mass media and so forth.
Keywords: Family, effective learning, Roman House Appliances, media, cultural lag
GR
Sosyal bilimlerin retimi konusunda lkemizde birok problemin olduu ortadadr. Bu
problemler kendini sosyoloji retiminde de fazlasyla gstermektedir. rnein; kitap
ieriinde kullanlan okuma paralar, kullanlan grseller yada yntem-teknikler yetersiz
kalmaktadr. Buna bal olarak, eer eitimde yaama transfer konusu birok yaz ve makalede
bu kadar ok vurgulanyorsa; sosyoloji retiminde de yaama transfer ilkesine dikkat edilmeli
ve bu ilke dorulusunda gerekli dzenlemeler yaplmaldr. nk sosyoloji tanm gerei
sosyal olaylar inceleyen bir bilimdir, bu sebeple yaamdan yani sosyal gereklerden uzak

1
Yksek Lisans rencisi, Gazi niversitesi, Gazi niversitesi Eitim Enstits, Felsefe Grubu retmenlii Bilim
Dal, gokhan_78sen@hotmail.com.

406

tutulan sosyoloji retimi sadece kitaplarda yazlan okuma metinlerinden ibaret olur. Bu
nedenle sosyal gerek, sosyal kurumlar, sosyal yapnn unsurlar, sosyal ilikiler, sosyal deiim
ve sosyal sorunlarn retiminde sosyolojik unsurlarn gereki rneklerin iinden seilmesi
zorunlu hale gelmektedir. te bu kapsam ve btnlk salandnda sosyoloji retiminde
amalanan noktaya gelinecektir.
Bu almada sosyoloji retimi konusunda;
Trkiye'deki diziler zerinden aile kavramnn sosyolojik analizi, Trk ailesinin sosyal
deiimi, kadnn stats, kent-ky kltr, gn sebep ve sonular, birey-birey ve birey-
toplum ilikisi, ii ocuk problemi ve eitim konular zerinde durulacak ve sosyoloji retimi
konusunda Romal Evi Teknii'nin kavram retimindeki faydalar zerinde durulacaktr.
Bu alma sayesinde sosyoloji retiminde toplumsal kltrn elerinden biri haline
gelmi olan sitcomlardan yararlanlacak ve bu analiz sayesinde eksen kurumlardan biri olan
ailenin sosyal ve tarihsel anlamdaki deiimi gzlenmi olunacaktr.Bilindii zere insann
renme sreleri yada renme ekilleri farkllk gstermektedir. Bu balamda basit anlatm
teknii duyum ve alg srelerinden oluurken, yaparak yaayarak renme dediimiz anlay
ise kiinin bireysel deneyimleri sonucunda olumaktadr. Bu renmeler konusunda Edgar
Dale'nin belirledii yaant konisine gre insanlarn renme ilemine katlan duyular ne kadar
fazla olursa renme de o kadar kalc olmaktadr. Bunun yan sra bireyler yaparak-yaayarak
deneyimledikleri eyi daha iyi renirler. Yine Dale'ye gre renmelerimizin %83'n grme
ile gerekleir. Tm bunlardan yola karak unlar syleyebiliriz. Kiinin renme srecinin
bizzat katlp bu sreci kendi deneyimleriyle tamamlamas kalc renmenin gereklemesini
salamaktadr. te bu alma ve almann konu edindii rnekler sayesinde sosyoloji
renmek isteyenlere hem gzlemlerinde hem de kendi yaantlarnn da bu sreci uygulama
frsat salayacaz. Bu rnek sre sayesinde bireyler kendi aile yaantlarn analiz etme ans
bulacaktr.
Bilindii zere bireyler yeni edindikleri bilgileri ncelikli olarak belleklerinde muhafaza
etmek durumundadrlar. Daha sonrasnda duyumsadklar bilgileri depolamak ve daha
sonrasnda da ihtiyalar karlamak adna geri getirerek kullanmaktadrlar. Bu sreci ksaca
Duyum-Kodlama-Saklama-Geri arma olarak zetleyebiliriz(Atkinson,2006: 265). Bu
aamalarn kusursuz olmas demek zellikle teorik renmelerin sistemli bir btn iinde
hafzada yer almas anlamna gelmektedir. te bu almada sosyoloji kavram retiminde
yaanan aksaklklara yeni bir zm getirmek amalanmtr. Bu balamda renmenin sosyal
psikolojik ynleri dikkate alnarak, zellikle eski Yunanda bavurulan hafzada tutma
tekniklerinden olan Mnemonik Sistemler ve Romal Evi Teknii sosyoloji retiminde
kullanm konusunda bir aba harcanmtr. Peki nedir Mnemonik Sistemler ve Romal Evi
teknii, uygulamalar nasl olacaktr, yntemin uygulanmasnn eitim kriterleri bakmndan
ekonomik olup olmama durumu nedir? te almada bu ve buna benzer birok soruya cevap
aranacak ve daha kaliteli sosyoloji retiminin nasl salanaca konusunda farkl fikirler
retilmeye allacaktr. Balangta da belirttiimiz zere sosyal bilimlerin retimi
konusunda yaanan problemlerin tespit edilmesi ve bu problemlerin zmlenmesi zellikle
sosyoloji konusunda da pozitif bir etkinin olumasn salayacaktr. zellikle Kuantum teorisi
ve Rlativite Teoremi'nin son yzylda nemini arttrmas ayn zamanda sosyal bilimlerinde
nemini arttrmtr. nk bu teoremler bilim ve yaam ilikisini sosyal hayatn iine doru
ynlendirmitir.
1.ALE ve MEDYA
Televizyon sosyal hayatn dokusunu yeniden ileyen ve farkl formatta bu yapy insanlara
yeniden sunan, bazen ok sert eletirilere urayan ve bazen faydalar saymakla bitirilemeyen
sosyal gerekliin orta noktasna yerlemi bir yapya sahip hale gelmitir. Televizyon insanlara
kendi yaamlarn teknolojinin nimetlerinden yararlanarak tekrar geri iletmeyi becerebilen en
nemli iletiim arac durumundadr. Bugn televizyonda izlediimiz her bir program kendi

407

pencereleri erevesinde nem arz etmekte ve sosyal gerekliklerin ekonomik anlamda analizini
bizlere salamaktadr. Dahas televizyon hem retimin hem de tketimin hzla gerekletii bir
organizasyondur. Srecin bu kadar hzl ilerliyor olmas ayn zamanda toplumsal deimenin
yakalanmas konusunda da televizyonun nemini arttrmaktadr( Belligk, 2004: 92).
Medya ve Aile arasnda iliki zellikle aile temal diziler, yarma programlar ve filmlerde
n plana kmaktadr. Aile bireyleri arasnda biyolojik ve sosyal ba, aile ve toplum ilikisi,
kltr ve aile ilikisi, ailenin yaps ve yaad deiim, kadn ve ocuklarn kazandklar
statler, imdinin yorumu ve gelecein yordanmas gibi tm durumlar medya ve aile ilikisi
kapsamnda ilenmektedir.
Televizyon bugn sadece aile olgusu bakmndan deil, kltrn maddi ve manevi
elerinin ilenmesi bakmndan da etkilidir. nsan ve toplum, tketim ve retim, dil, giyim,
yaam tarz bakmndan da sosyal yapy etkilemekte ve sosyal yap unsurlarnn bu etki
dorultusunda deimesine neden olmaktadr. Televizyon birok alkanln ya da kltrel
realitenin de deimesine sebep olmaktadr. Kaya bu durumu, televizyonun kltre olan etkisini
u rnekle aklyor: Ktahya-Simav'da dnden sonra kz evi yemek verirmi ve bu yemek
gece yarsndan sonra olduu iin ad 'Yat Geber' olarak adlandrlmtr. Bir dnden sonra
yemein verilmedii grlm ve gereke olarak televizyonda gece yarsndan sonra yenen
yemein zararl olduunun sylendii belirtilmitir(Kaya,2002: 117).
Bugn televizyon aileyi birok bakmdan ele almakta ve ele ald konularn
senaryolatrlmas ve yaynlanmas ile toplumu etkilemektedir. Aile ii ilikiler ve sorunlar, g
ve kentsel yaama uyum, ailede eitim ve sorunlar, ailede salk ve sosyal hizmetler, ailenin
ekonomik ve sosyal gvenlik sorunlar, aile hukuku ve sorunlar, aileye hazrlk, aile ii iletiim,
boanma, intihar, aile ii iddet ve ocuk istismar, ocuk anneler, tre vb. konular medya
tarafndan fazlasyla ele alnmaktadr(Aile Raporu, 2001: 5).
Televizyonda sergilenen film ve diziler Trk aile yapsn gereklik ve gerek st olmak
zere 2 yaklamdan yola karak ele almaktadr. Bazen halk hikayeleri bazen de kurmaca olay
rgleri ile aile Trk medyasnda konu edinilmektedir. Televizyon aile hakknda alma
durumu, tasarruf yapma, ailenin gelir ve ihtiyalar, ailenin eitimi, ailenin rakamsal durumu,
ailenin bor durumu, elerin renim durumu, ailenin sahip olduu ev aralar, yaanlan
konutun yaps ve i dizayn, ailenin tatile kp kmama durumu vb. konular da ele alarak
ilemektedir. Aratrmann dier blmlerinde de greceimiz zere televizyonda ailelerin
beslenme alkanlklar dahi konu edinilmektedir. 2002 yl Babakanlk Devlet statistik
Enstits bte aratrmalarnda ailenin gelir dzeyinin artmasyla ekmek, tahl, balk, et, st,
peynir ve meyve sebze gruplarnda da tketiminin artt grlmektedir(Babakanlk Aile ve
Sosyal Aratrmalar genel mdrl, 2007:113). Yine ayn enstit ailenin btesi nazarnda
tatile kma durumunun da deitiini tespit etmitir(Babakanlk Aile ve Sosyal Aratrmalar
genel mdrl, 2007:129).
zellikle aileyi konu alan televizyon programlar yal ve genlerin iletiimi, evlenme gibi
konular da fazlasyla etkili olmaktadr. Dizlerde yal ve genler arasndaki iletiim eksiklii
zerinde durulmaktadr. Ayn zamanda yallarn evde ve aile yannda bakm zerinde
durulmakta, bunun dnda yallarn geleneklerin tesinde evde bakm ilkesinden farkl olarak
bakm evlerine gnderilmeleri hikayeleri ilenmektedir(Babakanlk Aile ve Sosyal
Aratrmalar genel mdrl, 2005:273). Aile birliinin uzun srmesini salayan aktn ad
evlilik olarak tanmlanr. Evlilik kurumu beraberinde sosyal roller ve anne baba rollerini de
beraberinde getirmektedir. Bu sebeple aile hem sosyal hem de psikolojik etkilerin tamamn
iinde barndrr. Evlilik ve evlilik karar zellikle toplumsal deiime paralel olarak deiim
gsteren unsurlardan olumaktadr. Bu deiim de zellikle medyaya yansmakta ve evlilik
karar alma konusunda tarihsel sre iinde programlar incelendiinde kriterlerin de deitii
gzlemlenmektedir. Bu ayn zamanda evlilikten olan beklentinin de deitiini gstermektedir.
Bunun en basit rneini babakanln yaptrm olduu bir aratrmada gryoruz. niversite

408

rencileri arasnda yaplan aratrmada, e karar verirken nasl hareket ettikleri sorulmu ve
youn olarak ' Karar ben veririm, sonra ailemin onayn alrm' cevab alnmtr. Grc usul
denilen evlenme eklinden bu noktaya gelinmi olmas, medya yazar izerleri tarafndan da gz
ard edilmemektedir. Tabi bu durum karlatrmal analizlerle daha net ortaya
kmaktadr(Babakanlk Aile ve Sosyal Aratrmalar genel mdrl, 2007:125).
Medyada Trk aile kltrnde meydana gelen deiimler ele alnmakta ve bu deiim farkl
boyutlarla ilenmektedir. Yani aile cinsiyet rolleri, cinsellik, boanma, iddet gibi konularda,
gemi ve gelecek aile tipleri bakmndan da genileyen ynlerle televizyona konu
edinmektedir. Ancak burada aileye dair hazrlanan televizyon programlarnn hazrlayclarnn
aileye dair alglar da nemlidir. Bu alg ou zaman doru noktalara temas etse de baz
zamanlarda medya profesyonelleri denilen kiiler tarafndan arptlabilmektedir. Aslnda bu
kiilerin evlilik yaamlar onlarn yapt ii etkilemekte, netice itibariyle de gerek d
durumlar ya da bireysel tecrbeler aile dair yaplan almalara yansmaktadr. Medya
alanlarnn %64' bekar ve dul, %67'si tek ocuklu, boanma oranlarnn %37 ile Trkiye
ortalamasnn ok stnde olmas aslnda aile konulu almalardaki alglamay somut veriler
nda ortaya dkmektedir( Babakanlk Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl, 2008:
286-287).Sonu olarak Trk aile yapsnda meydana gelen sosyal ve kltrel deiimin medya
unsurlar zerinden analiz edilmesi hem medyann aile algs hem de gerek anlamda ailede
meydana gelen deiimi tespit etmek adna faydaldr.

2.MNEMONK SSTEM VE ROMALI EV TEKN
renme srecinde birok unsur etkili olmaktadr. Bu unsurlarn renen, reten, renme
ortamndan, renme materyalinde veya renilen konunun yapsndan kaynaklanan etkenlerdir.
renme srecinde gdlenme, dikkat, ihtiya ve beklentiler, hazr bulunuluk, zaman, zeka,
ya vb. durumlarda etkilidir. te birazdan da sz edeceimiz sistem ve teknik tm bu unsurlar
dikkate alarak sosyoloji retiminde kalc renmelerin salanmas konusunda yarar
salayacaktr.
Antik Yunan'da hafza ok nemliydi. Bu sebeple mitolojide en gzel tanralardan birinin
ad ''Mnemosin'' dir. Hafza tekniklerini ifade etmede kullanlan mnemonic szc bu
tanradan esinlenerek retilmitir (TRKKAN, 2007: 82). Yunanda hafza o kadar nemliydi
ki Parmenides, Platon ve Aristoteles gibi isimler de bu konuda farkl aratrmalar yapmlardr.
Mnemonik Sistemler bugn birok hafza gelitirme kurslar tarafndan kullanlmakta ve kiiler
bu sistemin iinde yer alan teknikler sayesinde renmelerini daha kalc hale getirmektedirler.
Temelde iki ksma ayrlan mnemonik sistemler szel ve grsel olarak mnemonikler olarak
gruplanr. Akronim, Akrosti, Zincir, Ask ve Fonetik teknikler olarak da ayrca dallara
ayrlr(TRKKAN, 2007: 82).Ask Tekniinin alt kollarnda yer alan Romal Evi teknii
Dale'nin de belirttii zere kalc dediimiz grsel renmeleri kendine konu edinin bir
tekniktir. Loci olarak da bilinen bu teknik en eski mnemoniktir. lk kullanlma ekli Cicero'nun
kitaplarnda anlatlmaktadr. Dier ask yntemlerinden farkldr. ekil ya da kafiye ynteminde
askya alnan unsurlar yerine, belirli bir yerleim alannda bulunan eyalar, cisimler askya
alnr. zellikle Romallar bu yntemi gn iinde yapmalar gereken ileri hatrlamakta
kullanrlarm. Durumun byle olmas aslnda bu tekniin pragmatik bir tarafnn olduunu da
gstermektedir. Romal ev teknii 2 aamadan oluur:
1. Bilinen bir yerleim yerinin zihinsel imgeleri, doal ve mantkl bir srada ezberlenir.
rnein, bir oturma odasndaki eyalarn yerlerinin ezberlenmesi.
2. Hatrlanmas gereken her maddenin hayali ekli, yerleim alannn belirli bir blmyle
ilikilendirilir ve malzemelerin hatrlanmas srasnda, sz konusu yerleim alanndan hayali bir
yry yaplr(TRKKAN, 2007: 82). te bu sre gnlk yaplacak ilerin hatrlanmasnda
ok yararl olacaktr. Peki sosyoloji retiminde bu tekniin kullanm nasl olacaktr? ncelikli

409

olarak aratrmann snrlarn belirlemek adna almann sosyoloji dersi kapsamnda Trk
Aile Yaps ve Deiimi konusuyla snrlandrmak ve bu sreci medyann bu yapy ve deiimi
ele al bakmndan ele almak gerekmektedir. Bu balamda alma Kaygszlar ve ocuklar
Duymasn dizileri kapsamnda snrlandrlmtr ve Romal Evi Tekniinin kullanlmas bu
sre dahilinde ele alnmtr.
3.ROMALI EV TEKN VE TRK ALESNN TARHSEL VE SOSYAL
DEMNN DZLER ZERNDEN ANALZ
Sosyoloji retim programnda Toplumsal Kurumlar bal altnda ele alnan aile konusu,
genileyen alt balklar eklinde belki de sosyoloji retimi kapsamnda en nemli konudur.
Unutulmamaldr ki bireyin sosyalleme admlarn att ilk yerdir aile. Bu sebeple birey ve
toplum ilikisini tm ynleriyle anlayabilme noktasnda en temel konu yine ailedir. Programda
aile, toplumsal hayat ve aile, evlilik ve boanma, ailenin sreklilii, aile modelleri, ailenin
tarihsel sre iinde yaad deiim, kadnn stats ve Atatrk dncede kadn
kapsamnda ele alnmtr.
lken'e gre ''Aralarnda gerek veya uzlama bir akrabalk ba olan, yani btn sosyal
mnasebetleri bir soy etrafnda toplanm olan zmrelere aile denir''(T.C. Babakanlk Aile
Aratrma Kurumu, 1991: 27). Bu anlamda aile en kk samimi topluluk olarak da
tanmlanabilir. Bu sebeple toplumsal yapnn temel ta niteliindeki aile kurumu sosyolojik
adan da fazlasyla nemlidir. Ailenin bu derece nemli bir kurum olmas ve sosyoloji
program iindeki yeri sebebiyle de kolay retim ve kalc renmeler kapsamnda ele alnmas
gerekmektedir. Unutulmamaldr ki renme yalnz ok iyi ezber yapmak, geerli notlar almak
demek deildir. Bugnn ada eitim bilimcilerinin belirttii zere renmenin kaliteli
olmas iin onun isellemesi ve yaama katk salamas gerekir. Bu sebeple yaamla ba ok
olan renmenin gerek renme olduu unutulmamaldr. Sosyoloji program dahilinde aile
konusunun kavramlarnn retiminin kalc ekle dnmesi amacyla yaplan bu alma
Romal Evi Teknii ile Aile kurumunun kavramlarnn renilmesinde yarar salayacaktr.
Medyann da bu almaya dahil edilmesi renmenin elenceli bir boyut kazanmasn
salayacaktr. Bugn dnyada en baarl eitim sistemi olarak kabul edilen Finlandiya
eitiminin temel unsurlarndan olan elence artk Trk eitiminde bir paras olmaldr. Bu
anlamda Romal Evi ve aile konu Trk dizileri bize eitimle elence kltrnn birlikteliini
salayacaktr.
3.1. Aile Kavramnn Sosyolojik Analizi
Trk ailesinin anlalabilmesi iin onun tarihsel sre iinde yaam olduu deiim ve
geliimi de anlamak gerekir. Yaanan deiim aile fert saysnda, geim kaynaklar noktasnda,
retim ve tketim uralarnda, evlenme ve boanma rakamlaryla vb. ancak ve ancak
anlalabilir. te yaanan bu deiimi en kolay yoldan medyada aile konulu almalardan
anlamak mmkndr. nk her eve girmi olan televizyon ucuz bilgi kayna, kolay
propaganda cihaz ve gndemi yaratan bir kaynak niteliine kavumutur. Bu sebeple medya
olarak adlandrlan bilgi kayna nemli bir kaynaktr.
Sulhi Dnmez'e gre ''Trk toplumunun eksen kurumlarndan biri ailedir''. Bu ifadeden de
anlalaca zere Trkiye'de ki dier kurumlar zerinde ailenin byk bir etkisi vardr. nk
aile toplumun ekirdeini oluturur. Bu sebeple aileden dolay ortaya kan problemler,
toplumda anomiye yol aar. Buna bal olarak aile kurumun olumlu yanlarnn korunmas
olumsuz yanlarnn ayklanmas ve yerine yenilerinin gelitirilmesi nemlidir(Arslanolu, 2012:
74).
Toplumlarn devamll iin aile vazgeilmez bir kurumdur. Bu kurum sosyal unsurlarnda
birlemesini salar. Bu sebeple Ziya Gkalp aileyi cemiyetin kk bir modeli olarak grr.
Yine bu sebeple toplumu anlayabilmek iin aileyi, aileyi anlayabilmek iinde ailenin yaad
deiimi ve aile modellerini tarihsel anlamda bilmek gerekir(Erdal, 1998: 97). Ailenin her

410

tarihte farkl yap ve modelleri olmutur. Bu anlamda ailenin bu genel yapsn zetleyen genel
tanm ahinkaya yle ifade ediyor: ' Aile; evlenme, kan veya evlatl edinme balaryla
birbirine balanm, ayn evde yaayan, ayn geliri paylaan, oynadklar eitli roller
erevesinde (kar-koca, ana-baba, evlat-karde) birbirlerine tesir eden kendilerine has bir grg
yaratp devam ettiren insan topluluudur' eklinde tanmlar (Babakanlk Aile Aratrma
Kurumu, 1991: 38).Tm bunlardan yola karak Kaygszlar ve ocuklar Duymasn dizilerini
analiz etmek Trk aile yapsnn sosyolojik kavramlar zerinden analizini ve kavramalarn
renilmesi konusunda yararl olacaktr. Temelde aile kavramn:
1. Geni Aile (Geleneksel Aile)
2. ekirdek Aile
Prof. Trkdoan'a gre ise Trk aile tipi e ayrlmaktadr.
1. Geleneksel Aile tipi dede, oul ve torunlardan olumaktadr
2. Gei Ailesi(Kaygszlar)
3. ekirdek Aile (ocuklar Duymasn) (Arslanolu, 2001:76).
Gei Ailesi: Byk ehirlerdeki gecekondularda yaayan bir yanyla hala kyl karakterini
tayan dier yanyla ehrin kltrne kendini adapte etmeye alan aile tipidir. te Kaygszlar
dizisindeki aile tipi tam olarak da bu kavram karlamaktadr. Kyden kente gelirken
yanlarnda getirdikleri ahr ve kmes hayvanlar; hayvanclk kltrnn kente tanmas
anlamna gelmektedir. Bunun yan sra 3 einde kentli kadnlar gibi olmak iin geirdikleri
deiimler ky ve kent kltrnn bir potada eritilmesi anlamn tamaktadr. Yine bu ailedeki
oklu evlilik(Poligami) aile sosyolojisinin dier nemli bir kavramdr. Dizideki baba rolndeki
Memnun'un 3 kars bulunmaktadr.
Not: Romal Evi Tekniine gre 'Kaygszlar' kavram bize Gei Ailesi'ni
hatrlatmaldr.
Romal Evi Tekniine gre 'Memnun' kavram bize Poligami'yi hatrlatmaldr.
ekirdek Aile: Anne, baba ve evlenmemi ocuklardan oluan aile tipidir. Trkiye'de
giderek hakim olan aile tipidir. Bu aile tipi kentli aile tipiyle zde olarak deerlendirilebilir.te
ocuklar Duymasn dizisinde rnek gsterilen aile tipi tam olarak da bu aile tipidir. Anne-Baba
ve 2 ocuktan oluan tipik ekirdek aile rneidir. ocuklarn her trl sorumluluu anne ve
baba tarafndan stlenilmi Bat tipi aile tarz olarak karmza kmaktadr. Buradaki evlilik tipi
ise tek elilik(monogami)'dir. Bir kadnn bir erkekle ya da bir erkein bir kadnla evlenmesi
durumudur.
Not: Romal Evi Tekniine gre 'ocuklar Duymasn' kavram bize ekirdek Aile'yi
hatrlatmaldr.
Romal Evi Tekniine gre 'Haluk' kavram bize Monogamiyi hatrlatmaldr.
3.2. Trk Ailesinin Sosyal Deiimi
zellikle modernleme Trk aile yapsnda hem sosyal hem de kltrel bir ok deiime
sebep olmutur. Eksen kurum olan ailedeki deiim dier sosyal kurumlarnda etkilemitir. Bu
sre ierisinde zellikle ailenin yapsnda ve ilevlerinde aka gzlemlenebilen deiimler
ortaya kmtr. Ailedeki bu deiim zellikle dier sosyo-kltrel elerin de farkllamasna
sebep olmutur.Kaygszlar ve ocuklar Duymasn adl dizilerde yapacamz gzlem 20 yllk
sre ierisinde Trk ailesinin deiiminin tm ynleriyle ortaya kmasnda yararl olacaktr.
Her iki dizide kadar Ataerkil bir yapnn varl hissettirilmi ancak Anaerkil unsurun ar
bast sreler gzlenmektedir.

411

Not: Romal Evi Tekniine gre 'Meltem' kavram bize Anaerkil Aile'yi
hatrlatmaldr. Romal Evi Tekniine gre 'Sabriye, Terbiye ve Kafiye ' kavram bize
Ataerkil Aile'yi hatrlatmaldr.
Sosyolojik her kuram aile olgusunu kendi perspektifiyle ilemek durumunda olmutur,
nk sosyal yapnn ekirdei olarak kabul edilen aile makro toplumun mikro bir rneidir.
Bunu bilimsel bir aratrmann deimez iki unsuru olan evren ve rneklem olarak da
dnebiliriz. Bu sebeple yaplacak olan aile zmlemelerinin tam anlamyla yaplmas demek,
aile kurumundaki deiimin tm ynleriyle anlalmas demektir. Bu tarz almalarn en iyi
rneklerini, Fransz Sosyolog Le Play'in hazrlam olduu monografilerde bulmak mmkndr.
Le Play hazrlad monografiler neticesinde Avrupa aile yapsnn analizini salamtr. te bu
anlamda lkemizde yaynlanm olan bu iki dizinin tm ynleriyle analiz edilmesi Trk Aile
yapsndaki deiimi gzlemleme konusunda yararl olacaktr.
Kaygszlar ailesinin stanbul'daki servenini anlatan dizide kente geldiklerinde yaam
olduklar skntlar 'Kltrel Gecikme' kavram nda deerlendirilebilir. William Ogborn'un
kazandrm olduu bu kavram; kltr oluturan maddi ve manevi unsurlarn birbiriyle tam
anlamyla kaynaamamas sonucudur(Arslanolu, 2002:73). Anadolu'dan byk kentlere gen
her ailenin karlat bu bunalml srelerin tamam kltrel gecikme kavramyla
aklanabilir. G demek sadece bedenlerin bir baka ehre tanmas demek deildir, g ayn
zamanda kltrlerinde tanmasdr. ehirlerdeki tek katl, mimariden uzak ve kaak kurulan
yaplar yani gecekondular, ite kltrel gecikmenin sonucudur. Maddi skntlar, terr, tre,
eitim imkanlarnn ve alt yap hizmetlerinin yetersizlii gibi bir ok sebepten dolay g eden
kitleler, ehirlerde gecekondu kltrnn domasna sebep olmutur. Zaten alm gc eksiklii
sebebiyle gerekleen bu glerde, ge katlanlarn bir anda ehir mimarisinin konforundan
yararlanmalar mmkn olmamtr. Kaygszlar dizisindeki karakterlerin ou stanbul'a ilk
zamanlarnda bir ok sknt yaamlardr. Yanlarnda kaldklar asker arkada ve kars bir
sre sonra onlar yanlarnda istememi, ev sahibi sreli evden kmalarn sylemi vb.
ocuklar Duymasn dizisine gelindiinde Avrupai bir aile tipi karmza kmaktadr.
zellikle kadnn ve erkein ilikisi anlamnda, kadnn stats anlamnda, yaam, giyim ve
kiilerin eitimleri anlamnda birok deiimin olduunu gzlemlemekteyiz. Gecekondu
kltrnden hibir esinti kalmamtr. Tm ynleriyle tipik ekirdek ailenin zellikleri
gzlenmektedir. Kaygszlarda 36 olan ocuk says 2'ye dmtr. Elerin giyimleri
konusunda tamamen deiim yaanmtr.Bu deiimleri toplumsal deimeye balayarak
endstrileme, g, zgrleme, kltrel deime, hukuk sistemindeki deime, gecekondu
kltrnn etkisi gibi kavramlar ile olan ilikiler balamnda ele almak toplumsal gerekleri
anlama konusunda yararl olacaktr.
3.3.Evlilik ve Boanma
Evlilik ve boanma medyada aile ilikilerini anlatrken belki de en ok kullanlan
durumlardr. nk ekonomik ve sosyal deiim beraberinde kltrel deiimi de getirmitir.
Boanma oranlarndaki yllar arasndaki fark bunun en somut gstergesidir. 'Gelinliiyle girip
kefeniyle kmak' anlay oktan deimitir. TUK'in 2012 verilerine gre Trkiye'deki
boanma orannn %2,7 orannda bir nceki dneme gre artt belirtilmitir(TUK,2012).
Buda bize gsteriyor ki daha nce boanma olgusunun evlenme olgusu gibi sosyal hayatn
deiilmez bir paras haline geldiini gsteriyor.
Evlilik ve boanma kavramlar modern ailenin en nemli problemlerinden biri
konumundadr. nk deien kltre bal olarak boanma olgusunun evlilik olgusunu deer
bakmndan yakaladn grmekteyiz. Bu sre beraberinde birok toplumsal deiimi de
meydana getirmitir. zelikle modernleme ile ferdiyetiliin n plana kmas aile ilikilerinde
fedakarl azalmakta bu bal olarak da aile bireyleri arasnda iletiim eksiklii giderek
artmaktadr. Bu da aile kurumunda bireyselliin n plana kmasna ve yzeysel saylabilecek

412

problemlerin bile fazlasyla bymesine, bunun neticesinde de boanma denilen olayn
gereklemesine zemin hazrlamaktadr.
Trk ailesi ve modern Trk ailesini bu diziler zerinden karlatrmal olarak sunmak
mmkndr. Bunu u ekilde deerlendirebiliriz:
Not: Romal Evi Tekniine gre 'Mutfak' kavram bize boanma kavramn
hatrlatmaldr.
ocuklar Duymasn adl dizde kar ve kocann her tartmalarnda mutfak diyerek mutfaa
gidip tartmalarn orada yapmalar ve bu tartmalarn neticesinde boanmann gndeme
gelmesi. te dizinin bu ksmnn ele alnmas ve sosyoloji dersi retiminde kullanlmas
boanma kavramnn bir mnemonik sistem balamnda retimini salayacaktr. Buradaki
nemli bir baka konu ise artk modern aile, eitim seviyesi ve ekonomik refaha bal olarak
insan psikolojisinin de neminin artm olmasdr. Anne-baba arasndaki tartmalarn
ocuklarn etkilenme durumlar gz nnde bulundurularak onlarn olmad mekanlarda
yaplmas olay, artk aile ilikilerinde insan psikolojisinin nemli bir noktaya geldiini
gstermektedir.
Evlilik konusunda zerinde durulmas gereken dier konu okelilik ve hukukun evlilik
konusunda ne sylediidir. Bilinmesi gerekmektedir ki lkemizde gerekleen evlilikler sadece
yasal yollarla yaplmamaktadr. Resmi ve imam nikah olarak nitelendiren evlilikler aile
konusunu ele alrken ilenmelidir. nk retim sadece dorularn retilmesi deil,
yaplmamas gereken yani yanl olan olgulara da dikkat ekilmesi gereken bir faaliyettir. Eer
bizler bilinli ve kastl davran deiiklii olarak retimi tanmlyorsa, bu deiim olumlu
davranlar yaratma, olumsuz davranlara konusunda da farkndalk yaratma eklinde olmaldr.
Evlilik konusunda da retim yaparken bu ilke nda olumlu olumsuz her noktaya dikkat
ekilmelidir. Bunlarn dnda evlilik ve ya konusu da modernleme ile deien bir seyir
izlemitir. Yine sosyoloji retimini zenginletirmek amacyla her iki ailenin evlilik seyri
izletilerek bu srece k tutulabilir. ocuklar Duymasnn dizisinin karakterleri niversite
srecinde tanp bu srecin sonunda evlenirken, Kaygszlar dizisinde buna benzer bir srecin
olmad ok erken yalarda gerekleen evliliklerin olduunu grmekteyiz. Gnmzde de
evlilik yann daha ge yalara kaydn gzlemlemek mmkndr. Ayn zamanda eskiye
nazaran eler arasndaki ya aralnn da azaldn syleyebiliriz.
Evliliin hukuk boyutu da modern aile kavramnn gelimesine ve aile kurumun yasal
yollarla korunmasna olanak salamtr. 4320 Sayl Ailenin Korunmasna Dair Kanun ve 6284
Sayl Ailenin Korunmas ve Kadna Kar iddetin nlenmesine Dair Kanun Trk hukukunun
aile konusunda yasal bir dayanan oluturmaktadr. Bu kanun sadece Trk ailesini korumakla
kalmaz aile bireylerinin birbirlerine kar sorumluluklarn, aile ii iddet ve kadna kar iddet
gibi olgular da kendi bnyesinde barndrr. Aile ayn zamanda anayasal gvence altna da
alnmtr. Anayasann 41. Maddesi '' Aile Trk toplumun temelidir ve eler arasnda eitlie
dayanr. Devlet, ailenin huzur ve refah ile zellikle anann ve ocuklarn korunmas ve aile
planlamasnn retimi ile uygulamasn salamak iin gerekli tedbirleri alr'' eklindedir(
Babakanl Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl, 2008:10). Grld zere brakn
okelilii kadn ve ocuklar pozitif bir kazan salanmakta ayn zamanda aile planlamas
kavramna dikkat ekilmektedir. Tekrar hatrlayalm Kaygszlar dizisindeki aile 3 eli bir adam
ve 36 ocuktan oluan bir aileydi. Aslnda aile planlamasna ve yasal evlilik rakamna verilen
bir mesaj burada grmek mmkndr. Birlemi Milletler Nfuz Komisyonu'na gre '' Erkek
ve kadnn kanuni birlemesinden doan messeseye evlilik'' denir, tanm yer
almaktadr(Babakanlk Aile Aratrma Kurumu, 1991:149). Grd zere bu tanmda da
kanunilie vurgu yaplmaktadr.

413

3.4. Trk Ailesi ve Kadnn Statsndeki Deiim
Trk ailesi orta Asya'da slam ncesinde 'ekirdek aile' niteliinde bir yapya sahipti. Bu
balamda kadn ve erkek eit haklara sahipti. Bu durum Dede Korkut hikayelerinde de ifade
edilmektedir(Kuran, 1991, 365).Bu hikayelerde aile bana byk nem verilmekte ve daha ok
tek ele evlenilmektedir. Burada eler birbirine saygldr. Burada sevgi ve saygnn tesinde
bugn demokratik aile dediimiz kurumun elerine de rastlanmaktadr. imdiki gibi evlilik
ncesi flrt dediimiz srecin varl hikayelerde yer almaktadr. Bunu dnda tipik aile
problemleri kskanlk, iletiim eksiklii durumlara da rastlanmaktadr. kma-Nianllk-
Evlilik srelerine benzer aamalarda Dede Korkut Hikayelerinde yer almaktadr(Uakl, 4-8).
Bu hikayelerin birinde Dirse Han hanmna yle seslenir: '' Beri gel bamn baht,evimin taht,
kadnm, direim, dleim'' eklinde. Bu alntdan da anlalaca zere kadnn da erkek gibi
evin direi olma zelliine nceden sahip olduunu gryoruz. Bugn de baktmzda
ykselen eitim seviyesiyle beraber kadnnda almas ev aile ekonominse olan katks kadnn
kaybetmi olduu statsn tekrar kazanmaya doru ilerlediini gstermektedir.
Trk Ailesi ve kadnn statsnde meydana gelen deiimi 20 yllk sre ierisinde anlatan
bu dizilerdeki kadnlarn statsnde meydana gelen deime Trk aile yapsn da etkilemitir.
Kyden geldiklerinde hibir i yapmayan Kaygszlar dizisindeki anneler daha sonraki srete;
kuafrde almakta, evlere temizlie gitmekte ve bir oto tamirhanesinde
almaktadrlar.ocuklar Duymasndaki anne ise bir irkette personel mdr olarak
almaktadr. Buradan karlacak sonular neler olabilecei kadnn statsne dair nemli
karmlarn yaplmasna imkan verecektir. Bugn Trkiye'deki TEPAV(Trkiye Ekonomik
Politikalar Aratrma Vakf) TUK verilerinden hareketle 37.2 milyon kadn nfusunun sadece
7.6 milyonunun altn belirtiyor, ayrca kadnlarn igcne katlmn %28.8 olarak belirtip
bu oran OECD lkelerinin ok altnda olduunu belirtmektedir. Buradan da anlalyor ki
kadnn i hayatna katlmnn arttrlmas gerekmektedir. Belki bu art sonucunda kadnn
statsne dair daha yerinde tespitler yapmak mmkn olacaktr.
Milli kltrn en nemli esi olan aile deiimin dinamizmini srekli kendinde
barndrm ve kar konulmaz bir ekilde bu deiime ayak uydurmutur. Ancak bu deiim
aile z itibariyle ortadan da kaldramamtr. Aileyi reddeden ideolojiler ya da topik eserler
dahi bunu baaramam, aile kurumunun o ekirdek yaps krlamamtr. Ancak aile sosyal
kurum olmakl bakmndan yok olamasa da deiime de diren gsterememitir. Ailenin
yapsnda hem fiziksel hem de sosyal-psikolojik birok deiim meydana gelmitir.
Kadnn aile ve toplumdaki yerine gelecek olursak; aileyi '' nfusu yenileme, milli kltr
tama, sosyal miras nakletme, ocuklar sosyalletirme, biyolojik ve psikolojik tatmin
fonksiyonlarn yerine getirildii bir messese olarak'' tanmlarsak kadnn stats anlamakta
daha net bir yol izlemi olacaz(Erdal, 1998: 353). Kadnn statsnde meydana gelen deiimi
aklama konusunda en nemli nokta eitim. Eitimden her ferdin eit artlarda yararlanmas
neticesinde erkekler kadar kadnlar da artk zekalar lsnde sosyalleme ve entelektel olma
noktasnda nemli yol kat etmitir. Bunun sonucunda da eitim alan kadn, stat balamnda
erkei yakalamtr. Daha sonraki srelerde kadnn i hayat anlamnda da toplumdaki yerini
salamlatrmas onun toplumsal ykseli anlamnda nemli bir kademeye ykselmesini
salam. rnein retmenlik meslei balamnda ana figrnn baba figrnden daha baskn
olduu anlalm. nk i hayatnn iinde olmadan da eiticilik ve yetitiricilik yapan kadn
eitimde ok zorlanmam aksine baary yakalamtr. Bunlarn dnda aile planlamasna bal
olarak kadnn fazla saydaki gebelii azalm ve buna bal olarak hem bebek lmleri hem de
anne lmleri azalmtr. Tm bunlarn dnda kadnlarn kazand siyasal haklarda kadnn
toplumdaki statsn arttrmtr. Tm bunlarn sonucunda kadnn toplumdaki deeri artmtr.
Sosyal devlet ilkeleri dorultusunda yaanan gelimeler kadnn biricikliini ve toplumun en
deerli esi olduu gerekliini tekrar gn yzne karmtr. unu belirtmek gerekir ki
Bilge Hatun ile lteri Kaan'nn beraber tahta kndaki eitlik bugn de amalanan nokta
olmaldr(Erdal, 1998: 355).

414

Kadnn, annenin toplumsal beklentileri baznda birok rolnde deiim meydana gelmitir.
Beslenmedeki rol, giyim konusundaki rol, temizlik konusunda, ocuk ve yallarn bakm
konusunda vb.Yine gzlemlediimiz dier bir durumun sivil toplum hareketlerinde kadnlarn
ba ektii eylemlerin ve gsterilerin artndaki gstergeler. zellikle lkemizde Denizli
Belediyesi Kent Kadn Konseyi Kadn Meclisi'nin ehirdeki plastik poet kullanmnn
engellenmesi adna balatm olduklar kampanya, KAGDER(Kadn Giriimciler Dernei)'in
yrtt projeler, TKAD(Trkiye Kadnlar Dernei)'n yrtt almalar, Krtaj'n
yasaklanmasna dair kadn sivil toplum yaplanmalarnn yapt eylemler, Ankara Kadn
Platformu'nun iddet ve tacize kar yrtt protesto ve eylemler, Gezi Park protestolarndaki
kadn protestocularn en n sralarda yer almas vb. te bu rneklerden de anlalaca zere
kadndan beklenen toplumsal roller deimekte ve gelimektedir. Tabi burada toplumsal
deimenin nedenlerini tespit etmek deiimi anlama konusunda yararl olacaktr.
Deiim ekonomik, politik ve sosyo-kltrel unsurlarda meydana gelen dnmle
gereklemektedir. Bu deiim bazen planl olmakla beraber bazen de toplumsal tartmalarn
neticesinde de gerekleebilir. Ancak durumu bu etmenlerle kstlamakta yetersiz olacaktr.
nk toplumsal deiim karmak bir sretir. Kltr, inan, ideoloji, tartma, demografi,
teknoloji, ekonomi, politika, eitim ve dahas. Toplumsal deiim ite bu etmenlerin bir arada
olduu bir yelpazedir. Bu sebeple kadnn statsnde, rollerinde meydana gelmi olan
deiimleri de bu unsurlarn zmlenmesi ile anlamlandrabiliriz.
3.5.Ailede ocuklarn Geliimi ve i ocuk Problemi
Aile bahsi erevesinde ele alnmas gereken dier nemli bir konu ise ocuklarn geliim
srecinde yaanan deiiklikler ve ii ocuk problemidir. Trkiye'de bu konular zerine birok
aratrma yaplmtr. zellikle geliim psikologlar ocuun salkl geliimi adna yaplmas
ve yaplmamas gereken eyler konusunda youn bir aba harcamaktadrlar. nk yarnn
bykleri olarak karmza gelecek ocuklarn salkl geliimi salkl bir toplumun olumas
adna ok nemlidir. ocuklarn salkl geliimleri sadece geliim psikologlarnn deil ayn
zamanda aile ve retmenlerinde vazgeilmez devleridir. Durumun bu kadar nemli olmas
ocuk geliimin profesyonel bir izgide ele alnmasn gerekli klmaktadr. nk geliim sreci
iindeki nemsiz grnen bir olay dahi daha sonraki dnemler iin engellenemez problemlerin
domasna sebep olabilmektedir.
ocuklarn geliimi psikomotor-bilisel-duyusal alanlarn tm kapsayan bir sretir yani
geliim hem biyolojik hem de psikolojik bir sre olarak insan yaamnn tamamn iine alan
bir olgudur. Daha zel anlamda geliim dil geliimi, ahlak geliimi, sosyo-kltrel geliim,
kimlik geliimi olarak farkl dallara ayrlmaktadr. Bugn geliim eitim bilimciler tarafndan
da ''Fiziksel geliim, zihinsel, ahlak ve dil geliimi, psikoseksel ve psikososyal'' geliim
alanlar olarak ele alnmaktadr(zdemir, 2006:129).
J. Piaget, Bruner, Gagne, Vygotsky, Kohlberg, Gllgan, J. Dewey, S. Freud, Erikson gibi
geliimin farkl alanlarnda almalar yapan psikologlarn ortak nermesi geliimin nemli
olduu ve geliim denen srete elde edilen tm verilerin yaama gerek katky salayan ana
unsurlar olduudur. Burada aile iletiimi ve sosyalleme srecinin etkisi bakmndan dikkatle
ele alnmas gereken isim Vygotsky'dir.
Vygotsky geliimin sosyo-kltrel boyutuna vurgu yapmtr. O bilisel geliimin sreleri
aklarken sosyo-kltrel etkinin kritik olduundan sz etmitir. O renmelerin evrenin etkisi
ile gerekletiini ana ilke olarak belirlemi ve bu ilkeden hareketle yetikinlerin ne kadar
nemli olduunu sylemitir. Bu balamda ocuklarn renmelerinde yetikinlerin nemi bir
kat daha artmaktadr. Sosyallemenin ilk balad yer aile olarak ele alnabilir. Vygotsky'e gre
de evre ile iletiim nemli ise ilk olmas sebebiyle ailenin yani en bata anne-babann nemi
daha da artmaktadr(zdemir, 2006:139).

415

ocuk iine dodu evrenin ona verdikleri ile kendi bilgi, grg ve dil dnyasn oluturur.
evrenin ona salad bu veriler onun problem zmesini de etkileyen unsurlar olarak ele
alnmaldr. Yani unu ksaca belirtmeliyiz ki Vygotsky geliimde ilk etkili olan unsurun aile ve
yetikinler daha sonra ise evre olarak belirtmektedir. O tm renmelerin sosyal evre
sayesinde gerekletiini ve bu srecin sosyal, kltrel ve tarihi birikiminden kaynak aldn
belirtir(zdemir, 2006:139).
Diziler balamnda ocuk geliimini ele aldmzda ise ulaacamz sonular ksa u
ekilde aklayabiliriz. ocuklar Duymasn adl dizideki yetikinleri ve evreyi el aldmzda
eitim seviyeleri ve ekonomik refahn yksek olduu, yetikinlerden oluan bir sosyal ortam
bizi karlamaktadr. Anne rolndeki Meltem karakteri ocuklarn geliimini yakndan takip
etmekte ve geliimlerine olumsuz katks olan etmenlerden ocuklar uzak tutmaya
almaktadr. Bu noktada dizinin yaynland yllardan dillere pelesenk olmu 'Bana cep
telefonu aln' replii ve bunun karsnda ailenin vermi olduu cevap. Her defasnda telefon
isteyen bir ocuk ve her defasnda kk olduu gerekesiyle onun bu isteini reddeden aile
bireyleri.
Not: Romal Evi Tekniine gre 'Cep Telefonu' kavram bize ocuk Geliimi ve Aile
ilikisinin nemini hatrlatmaldr.
Budaki dier nemli bir nokta ise anne-babann alyor olmas ocuklarn sre iinde
yalnz kalmasna sebep olmaktadr. Dizinin birok blmnde ilenen bu tema sosyal
gereklerin aile yaamna baz kstlamalar getirdii gereidir. Yine ayn dizinin ocuklarnn,
geliimin Ergenlik basamanda olular da psiko-sosyal geliim erevesinde ele alnabilecek
dier nemli bir noktadr. Ergenlik dnemi fiziksel, bilisel ve duyusal geilerin youn
yaand bir dnem olmas itibariyle insan geliimin kritik dnemlerinin en nemlilerindendir.
Bu dnemde akran ilikilerin, kimlik kazanma sreci, okul, serbest zaman deerlendirmesi,
zerklik, cinsellik, yaknlk ve genel anlamda baar gibi sreler ergen geliimini sorgulamada
nemlidir. Ancak bu noktada unu da belirmek gerekir. ocuklarn birou ergenlik dneminde
ciddi anlamda psikolojik ve sosyal sorunlar yaamasa da azmsanmayacak bir ksm da bu
alanlarn kapsamnda olan sorunlar yaamaktadrlar(Steinberg, 2007: 484).
Dier dizi balamnda ocuk geliimi dikkate alarak analiz edecek olursak ksaca unlar
belirtebiliriz. 36 ocuklu bir aileyi konu alan Kaygszlar dizisinde bugnk anlamda ocuk
geliimi ve geliime verilen nem gibi konulardan sz etmek mmkn deildir. Eitim
konusunda yetersiz 3 annenin bugnn annelerinden beklediimiz davranlarn ocuklarna
sergilemesi olas bir durum deildir. Nitekim bu dizide yer alan anneler de geliiminden bir
haber davranlar sergilemektedirler. Dizi boyunca hakaret ve kfr ocuklar varm-yokmu
ayrt etmeden sylenebilmektedir. ocuklarn saysnn ok olmas onlarn geliimlerinin takip
edilmesini imkansz klmaktadr. Zaten dizi absrt komedi tarznda olduundan ou blmde
ocuklar itilip kaklmakta ve horlanmaktadr. Burada diziye u eletiriyi getirmek mmkn
olabilir. Gerektende kyden kente g eden bir aile bu tavrlar m sergilemektedir yoksa
kyden kent kltrne geiin dier bir ad olan gecekondulamann sosyo-kltrel ortam m
aileleri bu ekilde davranmaya itmektedir? Bu soruya verilecek cevap Kaygszlar ailesini
anlamaya yetecek bir cevap olabilir.
ocuk iilii konusu da aile ve onun sorumluluklar konusunda dier nemli bir durumdur.
TUK 2012 verilerine gre Trkiye'de yaklak 893000 olarak tespit edilmitir.ocuklar
srasyla tarm, sanayi ve hizmet sektrlerinde almaktadrlar. Yine ocuklarn %46,2'si
cretsiz olarak ailelerinin yannda almaktadr( Trkiye statistik Kurumu, 2013). Buda bize
gsteriyor ki toplum olarak ocuklar almaya ynlendiren temel faktr yine aileleridir.
Burada asl nemli olan nokta ise ocuklarn ar ilerde altrlmamasna dair yaplan
dzenlemelerin artrlmas konusudur.
ocuk iili ok eski tarihlerden beri tm dnyada vuku bulan bir olaydr. Gelimilik
seviyesi ne olursa olsun ocuk iilii gemite vard, bugnde var gelecekte de var olacak gibi

416

durmaktadr. Ancak bu durumu en aza indirme konusunda yaplacak almalara fazlasyla
ihtiyata vardr. Bu anlamda ocuklarn korunmasna dair ilk almalar 1989 Birlemi
Milletler Genel Kurulunda ocuk Haklar Genelgesinin kabul edilmesi ile balamtr. 71
lkenin katld Dnya ocuk Zirvesi ile de 27 maddeden oluan karar neticesinde ocuk
iilii ve ocuklarn zor durumlardan korunmasna dair nlemlerin alnmas kararlatrlmtr.
Daha sonraki dnemlerde de ocuk iiliini nlemek adna birok alma yaplmtr.
Unutulmamas gereken udur ki, ocuk iiliinin temelinde yoksulluk ibaresi yatmaktadr.
Buradan yola karsak ocuk iiliinin nlenmesi bir anlamda yoksulluun bitirilmesi ile
ilgilidir(Avar ve tyoullar, 2012:10).
ocuk iilii toplumdan topluma, krdan kente anlam ve kapsam bakmndan farkllk
gstermektedir. Bunun dnda ocuk iilii ve alma yana dair yaplan dzenlemelerde de
ocuklarn ya aralklar ve alabilecekleri i trleri de farkllk gstermektedir. Bu anlamda
ocuk iiliinin tek bir tanm yapmak mmkn deildir. Ancak ocuk almas ile ocuk
iilii arasndaki fark ortaya koymak ocuk iilii konusunda dar kapsaml bir tanm
yapabilme imkann bizlere verecektir. ocuk iilii, ocuun eitimini, fiziksel, duygusal,
zihinsel, ahlaksal ve sosyal geliimini olumsuz ynde etkileyen faaliyet olarak tanmlanabilir.
ocuk almas ile ise, ocuun eitimini, fiziksel, zihinsel, duygusal, ahlaksal ve sosyal
geliimini olumsuz ynde etkilemeyen faaliyet olarak tanmlanabilir. Yukardaki tanmlar
bizlere ocuk iiliinin de etkili olan baz faktrlerin yoksulluk, isizlik, eitim seviyesi,
gler, talepler, geleneksel anlay, mevzuat eksiklii ve denedim yetersizlii olarak
belirlememizi salyor( Gnz, 2007: 5-22).
nemli olan dier bir konu ise ocuk iiliinin toplumsal grnmdr.Uluslar Aras
alma rgt yapt almalarda dnyada 1990 ylndan itibaren 5-14 ya aralndaki
alan ocuk saysn Asya ve Pasifik blgelerinde 127.5 milyon, Afrika'da 48 milyon, Latin
Amerika ve Karaipler'de 17.4 milyon gelimi sanayi lkelerinde ise bu rakam sadece 2.5
milyon olarak belirtilmitir( Yldz, 2006: 136).
Dizlerin karlatrlmal analizine gemeden ksaca sosyal devletin ocuk iiliinin
nlenmesi konusunda neler sylediine bakmak gerekir. Bilindii zere sosyal devlet refah
devleti olarak da anlamlandrlabilir. Sosyal devlet yoksulluu ve sosyal eitsizlii engellemeyi
ama edinmitir. zgrlk, adalet, ekonomik eitlik, sosyal gvenlik ve gelir dalmndaki
adalet sosyal devletin deimez ilkeleridir. Burada ocuk iilii konusunda sosyal gvenlik
kavram sosyal devlet anlaynn devlerinden biri olarak karmza kmaktadr. Bireyleri
yoksulluktan kurtarmak, onlara minimum bir gelir salamak, insanlara gven iinde
yaadklarn hissettirmek yani i, salk ve mal mlk korunumu konusunda garanti vermek,
gelirlerin adaletli dalmasn salamak, yersiz geliri olanlar yeterli gelir seviyesine ykseltmek
vb. te tm bunlar sosyal devletin hizmetleri olarak deerlendirilmelidir. Ancak bu sre
Aktan ev zkvran'n da belirttii zere bir hayrseverlik olarak grlmemelidir bu sre
karlkl i birliini gerektiren bir sretir. Bu ilkeler nda sosyal devlet ve sosyal gvenlik
meselesini ocuk iilii ile ilikilendirmek ok kolaydr. Eer ailelere geim ve gvenliklerini
salayacak bir yap oluturulursa ocuk iiliinin en etkili unsuru olan yoksulluk ortadan
kalkacak ve ocuk iiliinde azalma yaanacaktr(Aktan ve zkvran, 2008: 45-46).
Diziler zerinden ocuk iiliinin karlatrlmas yapldnda grlecek olan eyleri
yle zetleyebiliriz. ocuklar Duymasn adl dizideki ailenin ekonomik ve sosyal yaps gz
nne alndnda ailenin belirli bir refah dzeyinde olmas ailede ocuk ii probleminin ortaya
kmasn gerektirmemitir. Ancak Kaygszlar dizisine gelindiinde ailenin kyden kente g
etmi ok ocuklu yoksul bir aile olduundan ocuk ii problemi kendiliinden ortaya
kmtr.
Not: Romal Evi Tekniine gre 'Kaygsz Ailesinin ocuklarnn alma Sahneleri'
bize ocuk iilii ve Aile ilikisinin nemini hatrlatmaldr.

417

4. SONU
Sosyolojik analizler, tespitler ve saptamalar ancak geni bir sosyoloji kavram bilgisi
sayesinde daha akademik ve daha bilimsel olacaktr. Bunun salanabilmesi iinde zellikle
sosyoloji retiminde kavram eitimine nem verilmelidir. Sosyoloji bir ders ierii oluundan
itibaren retimi konusunda baz problemleri de bnyesinde barndrmtr. Gerek bir sosyoloji
retiminden de sz etmek istiyorsak, ortaya km olan bu problemlerin ciddiyetle ele
alnmas ve zmlenmesi gerekmektedir. Bu zmleme srecinde ortaya kacak yeni fikirler,
yeni yntem ve teknikler, yeni uygulama ve teorik ereve neticesinde sosyoloji retimi
konusunda yol kat etmek mmkn olacaktr.
Trkiye'de sosyoloji retimi konusundaki kaynaklar taradmzda dier uluslarn ok
gerisinde olduumuzu greceiz. Sosyoloji retimi konusunda lkemizde yaplan almalar
birbirlerinin benzeri durumundadr. Durumun byle olmas yavan bir sosyoloji birikimin
olumasna sebep olmaktadr. rnein, American Sociological Association kard yaynlarda
sosyoloji retimini yakndan ilgilendiren ' Sosyolojik Yazm Kltr, Snf i Sosyoloji
retimi, Kitap, Fotoraf ve Film Eletirileri, Sosyolojik Aratrma Yntemleri, Toplu ve
birlikli Sosyoloji retimi, Eletirel Dnme vb.'' konular yer almaktadr. Bunlarn dnda
konu bakmndan da fazlasyla zengin bir sosyoloji kltr oluturulmutur. Sosyal Bilim
laboratuarlarnn parmakla gsterilecek sayda az olduu lkemizde, daha ekonomik
yntemlerin gelitirilmesi arttr. Bu sebeple medya ve medya unsurlar her rencinin
kolaylkla ulaabilecei bir kaynak olmas sebebiyle ok nemlidir.Medya sayesinde sadece
sosyolojinin aileyi ele al ve kulland kavramlar retmekle kalnmaz, medya sayesinde rk,
snf ve toplum atmas, tketim, kltr, krtaj, adalet, sosyal hareketlilik, siyaset, toplumsal
sapma ve geiler, emperyalizm, kreselleme, teknoloji, kalknma, cinsellik, evre sosyolojisi,
yalanma ve yallk, siyasal tartmalar vb. gibi kavramlar da retilebilir.
KAYNAKA
Aktan, C. C. ve zkvran, . (2008). Sosyal Refah Devleti. stanbul: Okutan Yaynlar.
Arslanolu, . (2002). Sosyoloji Teorileri(Yaymlanmam Ders Notlar). Gazi niversitesi
Eitim Fakltesi Felsefe Grubu retmenlii Blm: Ankara.
Arslanolu, .(2012). Genel Sosyoloji Ders Notlar. Ankara: Gazi Kitapevi.
Atkinson, R.L. ve Atkinson, R.C. ve Smith, E.E. ve Bem, D.J. ve Hoeksema, S.N. (2006).
Psikolojiye Giri. Ankara: Arkada Yaynevi
Avar, Z. ve toullar, E. (2012). ocuk ilii ve ocuk ilii le Mcadele Stratejileri.
Sosyak Gvenlik Dergisi, 1. (9-40).
Belligk, F. . ( 2004). Medyann Aile Kurumu Asnda Eletirel Okunmas Biz
Evleniyoruz Program rnei. Aile ve Toplum Eitim-Kltr ve Aratrma Dergisi, 2(7).
91-93.
ocuklar Duymasn (6 Haziran 2013). Vikipedi: http://tr.wikipedia.org/wiki/% C3 % 87
ocuklar_Duymas%C4%B1n 08.07.2013 tarihinde alnmtr.
Erdal, M.E. ( 1998). Sosyoloji. stanbul: Der Yaynlar.
Gnz, M. (2007). Trkiye'de ocuk ilii Sorunu ve zm nerileri(Yaymlanmam
Uzmanlk Tezi). T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Trkiye Kurumu Genel
Mdrl: Ankara.
Kaya, A. (2002). Balkesir rneinde Televizyonun Gelenekler zerindeki Etkisi, Genliin
Bak. VI. Milletleraras Trk Halk Kltr Kongresi. Ankara: T.C. Kltr Bakanl
Yaynlar.

418

Kaygszlar(21 haziran 2013). Vikipedi: http://tr.wikipedia.org/wiki/Kayg%C 4%B1s%
C4%B1zlar_(dizi) 08.07.2013 tarihinde alnmtr.
Kuran, E. (1991). Aile Yazlar 1 ( Trk Ailesinin Mahiyeti ve Tarihi Geliimi). Ankara: T.C.
Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Bakanl Yaynlar.
zdemir, M. . (2006). Eitim Bilimine Giri. Ankara: Ekinoks Yaynlar.
Steinberg, L. (2007). Ergenlik. Ankara: mge Kitabevi.
T.C. Babakanl Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl. (2008). 4320 Sayl Ailenin
Korunmasna Dair Kanunun Ve Uygulamalarnn Deerlendirilmesi zerine Bir
Aratrma. Ankara: T.C. Babakanlk Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl
Yaynlar.
T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Bakanl(2001). 2001 yl Aile Raporu. Ankara:
T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Bakanl Yaynlar.
T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu.(1991). Aile Yazlar 1 . Ankara: T.C. Babakanlk
Aile Aratrma Kurumu Bakanl Yaynlar.
T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu.(1991). Aile Yazlar 4 . Ankara: T.C. Babakanlk
Aile Aratrma Kurumu Bakanl Yaynlar.
T.C. Babakanlk Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl(2007). Ailelerin Yaam
Kalitelerini Etkileyen Baz Objektif Ve Sbjektif Gstergelerin ncelenmesi. Ankara:
T.C. Babakanlk Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl Yaynlar.
T.C. Babakanlk Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl(2007). Yal ve Aile likileri
Ankara rnei. Ankara: T.C. Babakanlk Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl
Yaynlar.
T.C. Babakanlk Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl(2007). niversite Son Snf
rencilerinin Evliliin Kuruluuna likin Gr ve Dnceleri. Ankara: T.C.
Babakanlk Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl Yaynlar.
T.C. Babakanlk Aile ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl(2008). Medya
Profesyonellerinin ve Medyann Aile Algs. Ankara: T.C. Babakanlk Aile ve Sosyal
Aratrmalar Genel Mdrl Yaynlar.
Trkiye statistik Kurumu. (2013). http://www.tuik.gov.tr/Start.do 14.07.2013 tarihinde
alnmtr.
Trkkan, R.O. ve Trkkan, T. (2007). Etkin Hafza Teknikleri. stanbul : Pegasus Yaynlar
Uakl, H.Forum Tiyatro Ve Dede Korkut Hikayeleri Bask Ve kar likileri Asndan Kadn
Ve Erkek Hegemonya Dngs (Yaymlanmam Atlye almas). Sinop niversitesi:
Sinop niversitesi Eitim Fakltesi.
Yldz, . (2006). Trkiye'de ocuk i Sorununun Toplumsal Grnm. Gaziantep
niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm: Gaziantep.

D3 OTURUMU
MEDYA ALIMALARI-II:
MEDYA VE TOPLUMSAL HAREKETLER

421

YEN MEDYA VE TOPLUMSAL DNM: NVERSTE GENLNN
NTERNET GAZETECLN KULLANMA PRATKLER
Elife Kart
1

ZET
Gnmzde, ekonomik, sosyal, siyasal ve kltrel etkinlikler kresel boyutta ortaya kan
bir etkileim ortamnda gelimektedir. Bu etkileim ortamn yeni iletiim ve biliim teknolojisi
olanakl klmaktadr. Kresel sermayeyi yeniden reten itici bir g olarak iletiim ve biliim
teknolojisi, bugn yeni bir ekonomi olarak da n plana kmaktadr.
Yeni iletiim teknolojisinin etkileim ortamnda, internet gazetecilii, ulusal ve uluslar aras
ekonomik, siyasal, sosyal ve kltrel birok konuda, genlerin bilgilenme ve bilin kazanma ya
da yanl bilinlenme srelerinde etkili olabilmektedir. Yeni medyann mobillemeyi, yani her
yerde olabilmeyi olanakl klan zellii, mekn ve zaman snrlamas olmadan, gazetenin web
sayfasna internet balants olan her yerden ulamay mmkn klmaktadr. Gazete ve okuyucu
arasndaki etkileim, yeni etkilenme biimleri ve yeni eylem biimlerini olanakl hale
getirmektedir.
Bu bildiride, genlerin gndelik yaamlarnda, internet gazeteciliini kullanma pratikleri ele
alnacaktr. Sz konusu pratiklerin, genlerin, ekonomik, siyasal ve sosyal olaylarla ilgili bilgi
edinim sreleri, iletiim pratikleri ve hareketlilikleri zerindeki etkileri sorgulanacaktr. Bunun
iin niversite rencileri zerine yaplacak bir aratrmadan salanacak veriler kullanlacaktr.
Anahtar Kelimeler: Yeni Medya, nternet Gazetecilii, Genlik

ABSTRACT
Economic, social, political and cultural activities today develop in an interactive
environment which appears in a global area. New communication and information technologies
make this environment of interaction possible. New communication and information
technologies as a driving force to reproduce global capital come forward as a new economy
today.
Internet journalism in the interactive environment of new communication technologies can
be influential on a great number of national and international economic, political, social and
cultural issues, on the process of the enlightenment, gaining awareness or false consciousness of
young people. The feature of the new media which makes the mobilization-thus being
everywhere possible enables people to reach the newspaper websites anywhere with internet
connection without any restrictions of place or time. The interaction between the newspaper and
the reader allows new forms of interaction and activities to develop.
In this paper, young peoples practices of using internet journalism are covered. The impacts
of practices aforementioned on the process of young peoples knowledge acquisition concerning
economic, political and social events, communication practices and mobilities are questioned.
Therefore, the data gathered from the study on university students is used.
Keywords: New Media, Internet Journalism, Youth

1
Yrd. Do. Dr. Akdeniz niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm. elifekart@hotmail.com

422

GR
Yeni medya, yeni bir iletiim ve biliim teknolojisi olmann tesinde, zaman ve
mekn alglaylarmz yeniden biimlendiren, yeni sosyalliklerin inasna yol aan,
giderek bilginin, haberin retilmesine, yorumlanmasna ve farkl biimlerde
sunulmasna olanak tanyan bir alandr. Yeni medya dolayml gelien internet
gazetecilii, yeni iletiim ve biliim teknolojisindeki gelimelerle paralel bir geliim
sergilemektedir. Sz konusu gelimeler, internet gazeteciliinin de kresel nitelikler
kazanmasna ve daha geni ierik eitliliine sahip olmasn salamaktadr. Yeni bir
ekonomi olarak internet alannda genileyen rekabetin, younlaan etkileri internet
gazetecilii alannda da gzlenmektedir. Keanein dedii gibi medya sermayesinin
rekabet yoluyla younlamasnn en iyi belgelenmi rneine gazete yayncl
dnyasnda rastlanyor (1992:75). Sermayenin giderek rekabetini younlatrmasnda
internet nemli ilevler yklenmektedir. Bir yandan esnek retim, internet zerinde
rgtlenerek kapitalizmin toplumsal ilikilerini yaygnlatrrken dier yandan da
gndelik yaam gereklerinden alkonmu tekilenerek susturulmu muhalefetin sesi,
ancak bu zgr ortamda ykselebilmitir. Kapitalist retim biimlerinin dourduu zel
sermayenin okuluslu irketleri, kresel apl hegemonyalarn bu arala srdrmekte,
yeni pazarlar yaratabilmek iin reklam endstrisini pompalayarak kapitalist deerleri
yerletirmektedir. Dier yandan internet; zgr iradeleri ile farkl kamusal alanda boy
gsteren kamuoyunu ulus tesine tayarak egemen karar mekanizmalarn
sarsabilmektedir (Armaan ve nr, 2012: 154). nternetin ykledii bu ilevler,
internet dolaymyla gelien internet gazeteciliinde de gzlenmektedir. nternetin
geliimi, web zerine giderek nemli hale gelen gazetecilii etkilemitir (Karaaslan,
2012: 965). Bu gelime, internet gazetecilii ile birlikte yeni ve alternatif bir gazetecilik
anlay da giderek yaygnlamaktadr. Yeni bir habercilik anlay olarak da
deerlendirilebilecek bu alanla yaratlan yeni iletiim ve etkileim ortam, yeni tartma
alanlarnn alma, yerel ve kresel sorunlara ilikin bilin oluturma ve katlmcln
salanabilme koullarn retmektedir. nternetin yaygnlamas ve bunun olanakll
erevesinde bireylerin enteraktif iletiime dhil olma biimleri, bilgiyi ve haberi
mekndan bamszlatrd gibi, haberin ve bilginin paylamn sadece
yaygnlatrmamakta, ayn zamanda var olan yerel ve kresel nitelikli sorunlar zerinde
tartma zeminlerini de geniletmektedir. Ayn zamanda bireyler asndan alternatif
muhalefet biimlerinin gelitirilmesine de alan amaktadr.
Sre ulus iinde olduu kadar, ulus tesi oluumlar hakknda da genleri daha ok
bilgilendirmekte ve bilinlendirmektedir. Bu bilinle dnyann eitli blgelerinden
genler, internet zerinde buluarak, ortak ynelimler kazanabilmekte hatta harekete
geebilmektedirler. Dolaysyla genler, internet ortamndaki haberlere balanarak,
telekomnikasyon olanaklarnn snrlarn amakta, yeni zgrlk ve etkileim
ortamlarnn arasnda kamuoyu oluumuna katlabilmektedirler. Sz konusu ortam,
tketime sunduu bilgi eitlilii iinde yanl bilin gelitirebilmesinin yan sra,
ideolojik bir rzann salanabildii, iletiimsel eylem pratiklerin yaand uzamlara
dnmektedir (Armaan ve nr, 2012: 153). Yeni iletiim ve biliim teknolojileri,
zelde internet gibi oklu iletiim ve etkileim ortamlar iin dile getirilen bu grler,
internet dolaymnda gelien internet gazetecilii iin de benzer ieriklere sahiptir.
Geen krk ve elli yl iinde elektronik medyann yaygnlamas, gazeteler ve sreli
yaynlar iin yeni ve gelitirilmi bir iletiim ortam yaratt (McNair, 2000: 68). Yeni
medyann bir zellii olan etkileimlilik, haberlerin tek ynl geleneksel haber akna

423

meydan okuyarak okuyucu kitlesinin bilginin retimine dahi katlmlarn salayarak
okuyuculara artan seenekler sunmutur. Bu nedenle etkileimlilik, online haberler
araclyla geleneksel gazetecilik pratiini dntrme potansiyeline sahiptir (Chung,
2008:658). nternet gazetecilii, geleneksel gazetecilikten daha dk maliyetle, daha
pahal yatrmlara gerek duyulmadan, kitle iletiimi alannda yerini almtr. zellikle
son yllarda internet gazetecilii ok gelimitir. nternet gazetecilii fotoraf, grafik,
ses, animasyon, video ve sesli grntlerle de desteklenmektedir (Karaaslan, 2012:
963). nternet gazetecilii, ana akm gazetecilik ya da hkim gazetecilik pratiklerinin
yannda alternatif ya da ana akm medyaya muhalefet oluturabilecek yeni etkileim ve
temsil formlarnn gelimesine ortam yaratmaktadr. Byle bir ortamn olumas, yeni
bir kamusal alann yaratlma koullarn rettii gibi, demokratik bir iletiim ve
etkileim ortamna zemin oluturabilecek dinamiklerin gelimesini de salamaktadr.
Btn bu srelerin karlkl etkileimi ise, ana akm medyann, sermaye sahibi
aktrlerle ve hkim ekonomik ve siyasal znelerle kurduu merulatrc ilevinin
sorgulanmasna neden olmaktadr. Ana akm medyaya ve gazeteciliine olan gvenin
sorgulanmas beraberinde, internet tabanl alternatif gazeteciliin gelitirilmesine neden
olduu gibi, dinleyici ve izleyicilerin haber retim srecine dhil edilmesi
(Erzurum, 2012: 168) olarak deerlendirilen yurtta gazetecilii gibi pratikleri de
gndeme getirmektedir. Bu yeni alan iletiimi demokratikletirici ilevi asndan
sorgulanabilir kukular ierse de, ok ynl bilgiye ve habere eriimi olanakl klan
potansiyeli ile bireylerin yerel, blgesel ve kresel olan sorunlara kar duyarllklarn
etkilemekte, yeni eylemliliklerin gelitirilmesine olanak tanmaktadr.
Bu erevede alma, genlerin, yeni iletiim teknolojilerini, zelde interneti ve
internet dolayml gelien internet gazeteciliini kullanm pratiklerini, sz konusu
pratiklerin, genlerin anlam dnyalarnda ve hakikati sorgulama biimlerinde ne tr
etkiler ve dnmler yaratn saptamay amalamaktadr. Aratrma, deiik
fakltelerde okuyan, farkl blgelerden gelen, farkl sosyal, ekonomik, kltrel, etnik,
cinsel ve dinsel yaplara sahip olan, Akdeniz niversitesi rencileri zerinde
gereklemitir. Bu almann kapsamna, dokuz kz renci ve on erkek renci
dhil edilmitir. Derinlemesine Grme Teknii kullanlmaktadr. Veriler; kiisel
anlatlarda genlerin hakikati araylarn sunma pratikleri temas altnda, tarafszlk
aray, gvenirlilik aray , hakikat aray, alt temalar; genlerin dnen ve
oullaan anlam dnyalarn sergileme biimleri temas ise, farkl olana kar
farkndalk ve duyarllk, empati, sayg, okluk alt temalar erevesinde, analiz
edilmektedir.
KSEL ANLATILARDA GENLERN HAKKAT ARAYILARINI SUNMA
PRATKLER
Grme kapsamna alnan genlerin kendi ifadelerinden, internet dolayml gelien internet
gazeteciliinin olanakl kld eitli ve ok sayda haber alma ve bilgilenme sreci ierisinde
yer aldklar, iletiim ve etkileim olanaklar dhilinde, internetten gazete ve haber takibinde
bulunduklar ve kamusal sorunlara dikkat ekme balamnda, bilisel anlamda farkndalk ve
duyarllk gelitirebildikleri izlenebilmektedir:
Gnlk gazetelerimi internetten okuyorum (G1, Akdeniz Blgesi, K.), nternetten haberleri
takip ediyorum (G2, Ege Blgesi, E.), Yazarlar takip ediyorum. Daha ok alternatif yazarlar
tercih ediyorum (G3, Ege Blgesi, K.), Dzenli olarak okuduum gazete Sol ve Birgn. Birgn
gazetesinin ke yazlarn takip ediyorum. Merak ettiim konuyu farkl taraflardan aratrmay
seviyorum. Marjinal yazarlar felsefe ve sanatla ilgili yazlar okumay seviyorum (G4, Anadolu,
E.), Gazete yazlarn internetten takip etmeye alyorum (G5, Dou Anadolu, K.), nternet

424

gazeteciliini okumaya niversiteye geldikten sonra baladm Eskiden gazete alp okuyordum
(G7,Gneydou, E.).
Aadaki anlatlarda genler, internet gazeteciliinden ne anladklarn, internet
gazeteciliini kullanm amalarn ve hangi haber trnn/trlerinin takip edildiini, haber
takibinde ya da bilgilenme amalarnda hangi internet gazetesinin/gazetelerinin takip edildiini
nedenleriyle birlikte aklamaktadrlar: Neyin nerede olduunu rahata bulabiliyorsun Gazete
okurken ilk nce gndem balklarna bakyorum. lgimi eken takip ettiim bir ke yazar varsa onun
yazsn okurum. En son spor haberlerine bakarm (G8, Akdeniz Blgesi, E.), nternet
gazeteciliini ekonomik buluyorum. stediim zaman ulaabiliyorum nternet gazetecilii kiinin
kendini mutlu hissettii kendini kstlamad zgrce syleyebilecei bir alan nternette T24 dnda
Radikal Milliyet En son haber gibi belli izgide olan siteleri de takip ederim (G13, Gneydou
Anadolu Blgesi, E.), Srekli takip ettiim yazarlar var. Onlar mutlaka okurum. Sol haber Portal
Oda TV T24 Tegrafhane gibi gazetelere her gn bakarm nternetten gazete okumak ok verimli
oluyor. nternetten birok gazeteye dergiye az bir maliyetle ulaabilme imkn var. lgimi gndem ve
politika ekmektedir nternet gazetecilii bizim bilgiye daha kolay ulamamz salamaktadr.
lkemizde ve dnyada gerekleen bir olaydan internet gazetecilii sayesinde annda haberdar
olmaktaym. nternet gazetelerinin sayfalar gelimelere gre srekli yenilenmektedir (G14,
Marmara Blgesi, E.).
nternetten gazete okumay tercih etme nedenleri baz konularda benzer zellikler tamakla
birlikte baz farkllklar da sergilemektedir. Grme kapsamna alnan genlerin neredeyse
hepsinde benzer ifadelerle, haber ve bilgiye erime noktasnda internet gazeteciliini, gndemin
daha rahat takip edilebilen, her yerde ve her zaman ulalabilirlilii mmkn klan ve ok sayda
farkl yorum ve bak asna ulamay salayan niteliine vurgu yaptklar gzlenmektedir. Her
gazetenin kendine gre bir siyasi yap iinde haberi ileme zellii, genler tarafndan,
gazetenin/gazetelerin takip edilmesinde bir neden olarak sunulduu gibi, ayn zellie sahip
olmasndan dolay, gazete/gazeteleri eletiri konusu yaplabildii de grlmektedir:
Gndemde olup bitenlerden haberdar olmak iin internetten gazeteleri takip ediyorum Gazete daha
ok siyasi bir aratr bence. Gazetenin de belli bir siyasi izgide yayn yapmas onu takip etmeme neden
oluyor nternette daha ok T24 takip ediyorum. nk her konuda yaz yaymlyorlar. zellikle de
gndemdeki konulara arlk verilmesi daha da ilgimi ekiyor. zgr bir ortamda yayn yaptklarn
dnyorum. nternette takip ettiim dier bir gazete de Radikaldir. Orada yazlanlar daha objektif
geliyor bana. Dier gazetelere gre iktidardan daha bamsz bir ekilde yayn yapyor Zaman
gazetesini de takip ediyorum. zellikle ayn haberlerin farkl gazetelerde nasl gsterildiklerini incelemek
iin analiz yapyorum. nk Zaman gazetesi bence iktidarn yayn organdr Gazetelerde en ok
gndemi takip ediyorum. Ondan sonra ekonomiyi takip ediyorum. Blgesel gazetelerden Yksekova
Gncel gazetesini Batman Postasn takip ediyorum. Yksekova Gazetesi zellikle Dou Gney Dou ve
Krtlerle ilgili haberleri son dakikada veriyor. Yerel olmas bakmndan bana daha gereki geliyor
Batmanda ne oluyor diye de Batman Postasn takip ediyorum. Takip ettiim bir dier gazete ise zgr
Gndem. nk daha ok Krtler ve ezilenlerle ilgili yayn yapmakta. Krtler ile ilgili alnan kararlarn
onlar nasl etkilediini ve ne yarar zarar salayacan daha objektif bir ekilde vermektedir Habertrk
Milliyet ve Hrriyet gazetelerini ara sra takip ederim. Bu gazeteler milliyeti bir bak asyla yayn
yapmaktadrlar (G7,Gneydou, E.),
nternet gazeteciliine olan ilginin giderek artmasnda, internet gazeteciliinin daha
ekonomik bulunma, annda ulalabilme gibi nitelikleri belirleyici olmaktadr. Bunun yannda
verilerden, internet ortamnn ok sayda ve trden gazete/gazetelere ulalmasn mmkn klan
niteliinin, genleri, daha tarafsz olduuna inandklar gazete/gazetelere ulamalarn olanakl
klan yapsnn asl ilgiyi artrd da saptanabilmektedir. Tarafsz haber ve bilgi aray,
genleri, ayn haberle ilgili olduu durumlarda dhil, birbirinden ok farkl ve ok sayda
gazeteden haberin doruluuna ilikin olarak aratrmaya yneltebilmektedir: nternetteki
gazete haberlerini gndemi takip etmek iin okuyorum Dieri bir nedeni her zaman her yerde ulaabilir
olmasdr Medyann artk gvensizlii sz konusu olmaya balamtr. nk her gazete ayn haberi
farkl bir ekilde yorumluyor. Hangi gazetenin doruyu yanstt belirsiz. nternettin hzl abuk
ulalabilir olmas olaylarla ilgili haberlerin daha abuk yaylmas herkesin olaylar hakknda fikir sahibi

425

olmasn salamaktadr doru ya da yanl olsa da Gazete olarak Milliyet Vatan Cumhuriyet Radikal
Hrriyet Aydnlk gibi gazeteleri takip etmeye alyorum (G9, Ege Blgesi, K.)
nternet ortamnn aratrma kanallarn geniletilmesi sonucunda genler, gazeteleri,
tarafsz, bamsz, iktidara yakn, ana akm, muhalif, blgesel, yerel gibi
bileenlere ayrabilmektedirler. Olaya ve habere ilikin hakikati bulma istenci ve aray,
genleri btn bu gazetelerin ieriinden haberdar kld gibi, haber ve bilgi zerinde eitli
bak alar temelinde dnmelerini de salamaktadr. Genler, farkl trden birok gazetenin
haberi sunu ve yorumlay tarzlar zerinde dnrken, haberin, hakikat ve ina edilen
hakikat ya da hakikat sylemi ile balants temelinde inceleme konusu ettikleri
gzlenmektedir: Doru ve gerek konusunda bir gven sz konusu deil. Dnyann her yerinde
haberler tarafl oluyor zaten. rnein BBC ana akm. Sol Portal sol bak asna sahip. Bu yzden
haberlerin yazlarn zerinde uzun durulmas gerektiini dnyorum. Ulusal gazeteleri okuma nedenim
olaylarn stnn nasl sama bir gndemle kapatlmak istendiini grmektir. Benim iin gerekli haberler
yava oturakl ve zerinde dnlmesi gereken yorumlardan olumaldr (G6, Maramara Blgesi,
K.).
Aadaki btn anlatlardan da izlenecei gibi, baz genler, btn gazetelere kuku
temelinde yaklarken, baz genler, muhalif gazeteler araclyla hakikate ulatklarn
dnmektedirler. Bu konuda, yerel ve blgesel olan gazetelerin en ok hakikati yanstan
gazeteler olduklar konusunda ikna olan genler de vardr. Genlerin anlatlarnda, muhalif ya
da alternatif gazetecilii daha fazla n plana kardklar grlmektedir. Genlerin ana akm
dnda gazete okuma pratiklerini ana akm medyann, belli bir hkim sylemi bir olaya
dayatarak olay o ekilde hakikate dntrme abalarnn farknda olmalaryla aklamak
mmkndr. Bu, genlerin objektiflike yaptklar vurgu temelinde ngrlmektedir:
Yabanc basn daha ok takip ediyorum. Genel olarak Trk medyasna gvenmiyorum. Srf
gndemden uzak kalmamak iin takip ediyorum. Bana yakn grlere sahip gazetelere dahi
gvenmiyorum. Gazetelerin objektif olmas lazm. Bana yakn bir gazete olsa bile konuyu saptrp kendi
lehine haber yaptnda rahatsz oluyorum (G22, Anadolu Blgesi, E.),Radikal Milliyet ve
zgr Gndem okuyorum. Gncel ve siyaset blmlerini okuyorum nternetten gazete okumamn
nedeni internette daha ok seenek var. T24 ve Dipnot sadece internette varke yazlaryla takip
ettiim gazetenin yazlarna ulaabilmemi salyor (G20, Gneydou Anadolu, K.), yerel
haberleri takip ediyorum. Yerel haberlerden kastm sadece Karadeniz Blgesiyle alakal ya da sadece
yaadm blgeyle alakal haberlerin olduu gruplardaki haber paylamlarn takip ediyorum. Bu ekilde
geldiim yerle hala balarmn kopmadn dnyorum. Orada olup bitenler hakknda bilgi
alyorum (G21, Karadeniz Blgesi, E.)
nternetin bireylerin beklentilerine bal olarak, annda ve istedikleri her yere ulaabilme
koulunu yaratmas, genler asndan, ok sayda gazetenin okunmas, haber ve bilgi ak
balamnda ok eitli yorum ve bak alaryla karlamalarn salamaktadr. nternet
gazeteciliinin ok ynl bir iletiim ve etkileim ortamnda bulunmay kolaylatrmas,
kiisel iletiim zgrlnn genilemesi ne (Smith, 2003: 279) katkda bulunmaktadr.
Genlerin, verilen haberi gven temelinde sorgulamalarna yol aan bu durum, genlerde, tek
bir gazeteye gvenilmemesi gerektiine ilikin bir kan oluturmaktadr. Genlerin internet
gazeteciliini kullanma pratiklerine bakldnda, daha bilinli kullanclar olmaya doru bir
ynelime kaydklar ve hakikati
2
arama konusunda daha pheli, daha sorgulayc ve daha
ok ynl bir dnme ve aratrma tarzn semeye ynelik bir eilim ierisinde olduklar
grlmektedir:
...nternet gazetecilii bence farkllk ve kolay ulalabilirlilik asndan faydal bir ey Gazetelere
gndemi takip etmek iin gz atyorum. Hrriyet Radikal Milliyet ve Sol Haber Portal gibi sitelerden
gndeme bakyorum Bana gre ana akm medya ile daha muhalif gazetelerin birinci fark okuyucu
kitlesi. Sol Haber Portaln okuyucu kitlesiyle Hrriyetin Postann okuyucu kitlesi arasnda bence mthi
fark var. Sol Portal gibi muhalif gazetelerin okuyucular daha bilinli. Hrriyeti herkes okuyor. Ana akm

2
Genlerin, var olan, olmakta olan nesnel gereklie ulama abalarnn yannda, ayn zamanda gereklik olarak
sunulann da tesindeki nesnel gereklii arama istenleri anlamnda.

426

medya dnce yazlarna ok yer vermemektedir. Ana akm dndakilerde daha ok fikir dnce
yazlarna yer verildiini dnyorum. Sol Portal Odatv veya bu tarz sitelerde gndemin yannda fikir
yazlar da nemli yer tutuyor. Bir de daha ideolojik bir amalar var. Cumhuriyet Aydnlk gibi
gazetelerin ke yazlar gndemin yannda daha fazla bilgi veren tarihsellii tayan yorumlar var.
Hrriyet Posta Milliyet gibi gazeteler nerede durduklar ok belli olmayan daha merkezde diye etliye
stlye ok fazla karmayan gazeteler. Haliyle de herkese hitap eden bir izgileri var Zaman ve Sabah
gibi gazetelerin ok effaf olduunu dnmyorum. nk iktidarn her daim her zaman yanndalar.
Olaylar objektif deerlendirmediklerini dnyorum. Ama merak ettiim eylerden birisi de
Cumhurriyet Aydnlk gibi gazetelerin ideolojilerine yakn bir iktidar olduunda ne gibi bir tutum
taknacaklar (G10, Ege Blgesi, E.).
nternet gazetecilii ierdii youn bilgi ve haber eitliliiyle, bireylerin dnyaya ve
iinde yaanlan gereklie ilikin algsn, bilincini, daha objektif kriterleri arama ynnde
dntrmektedir. Var olan, ya da hakikat olarak dillendirilenle ilikisini yeniden
kurdurmaktadr. Genlerin, internet gazeteciliini kullanma pratikleri, karlkl olarak
birbirlerini etkileyen birok dinamiin etkilerine de iaret etmektedir. Genler, sosyal ve
kltrel sermaye, habitus ve beeni tarzlarnn
3
yannda, etnik, cinsel ve dinsel kimlikleri,
snfsal aidiyetleri, dnyaya bak alar, gelecee ilikin beklentileri, tasavvurlar balamnda
ve muhalefet etme istenleri temelinde de, gazete/gazeteleri seebilmekte, ke yazlar,
yazarlar ve haber trlerini takip etme gibi pratiklerin iinde olabilmektedirler. Genlerin sz
konusu pratikleri, farkl sosyalliklerin gelimesinde de etkili olmaktadr. Kendi objektiflik ve
gvenirlilik kriterleri temelinde, tercih ettikleri gazete/gazetelerin ya da ke yazarlarnn
kendi adna kendi duygu ve dncesinin temsil edildiini grmek, katlmc isteklerini
arttrabilmektedir: Aslnda bazen edindiim teorik bilgilerin desteklenmi olduunu grdm
zaman haz alyorum. Hakl olma noktasnda bir haz alma duygusu da uyandryor(G1, Akdeniz
Blgesi, K.).
Bylece genler, yaptklar yorumlarla ve paylamlarla haberin ya da verilen bilgilerin
hakikati konusunda konuarak birbirleri zerinde etkide bulunabilmekte ve eletirildiini
grebilmektedirler. Bu pratiklerin, yeni bir demokratik toplumu mutlaka yaratabileceini
belirtmesek de, yine de buna zemin oluturabilecek bir potansiyeli ierdiini sylemek
mmkndr. Ancak btn bu pratikler ierisinde asl altnn izilmesi gereken husus, verilerden
de anlalabilecei gibi, genlerin sadece kendi anlam dnyalarna, habituslarna ya da beeni
tarzlarna yakn gazeteleri takip etmedikleridir. Genlerin hakikati arama istenleri, farkl trden
ok sayda gazeteyle, gazetelerin haber, ke yazlar ve ke yazarlaryla da bir ilikinin
kurulmasna yol amaktadr. Bu iletiim ve etkileim biimleri, Facebook, YouTube, Twitter,
Wikipedia, MySpace, Linkedin gibi sosyal paylam alaryla ve medya uygulamalaryla daha
da artmaktadr: Haberlere ilgim yksek Dardan bir tane alp okuyacama internetten birden
fazla gazete okuyabiliyorum. Aklma taklan bir haber olduunda dier sitelere girip aratrma
yapabiliyorum Ayrca haberlerle ilgili eitli kesimlerin yorumlar da ilgimi ekiyor. Onlara da
bakyorum. Arkadalarmdan duyduum gazeteler ya da sosyal paylam sitesinde ilgimi eken bir
haberin yaynland gazeteleri okuyorum lgimi eken gazete haberlerini sosyal paylam sitelerinde
annda paylap arkadalarma gnderebiliyorum (G12, Dou Anadolu Blgesi, K.).
Kaynan, habere duyulan gvensizlikten alan eylem tarzlar, farkl etkileim pratiklerine,
karlkl etkileim ve ilikilenme biimlerine dntke, aadaki anlatclarn arpc
ifadelerinden de izlenecei gibi, tekinin ve farkl olann nasl dndn bilme imkn
da artmaktadr:
Gndemle ilgili siyasal olaylar ise btn internet gazetelerinden takip ederim nternetten Haber
Trk, Hrriyet ve Muhalif Gazeteyi okuyorum. Baz arkadalarmn blog yazlarn da takip etmekteyim.
Facebooktan da baz gruplarn paylatklar haberleri takip ediyorum Yaplan kart yorumlar da
okuyarak teki trl dnenlerin ne tarz eyler sylediklerini bilmek kendimi daha emin ve gvende

3
Pierre Bourdieunn bu kavramlar iin bkz.David Swartz, Kltr ve ktidar: Pierre Bourdieunn Sosyolojisi,
eviren:Elin Gen, stanbul:letiim Yaynlar, 2011.

427

hissettiriyor(G11, Akdeniz Blgesi, E.), Farkl gazetelere bakmamn nedeni kuku duymam.
Yaanan olaylarla bize yanstlanlar arasnda fark var m diye dnmem (G16, Ege Blgesi, K.).
nternet gazeteciliini yeni bir habercilik anlay olarak da okumak mmkndr. Yukarda
da deinildii gibi, bu haberciliin gelimesinde yeni iletiim ve biliim teknolojilerinin, habere
her yerden, annda ve ok hzl ulamasn salayc konumu n plana kmaktadr. Zaten
elektronik demokrasi konusundaki gncel tartmalar da internetin salad bilgi ve iletiim
yetilerinden kaynaklanan (Polat, 2005: 436) potansiyeline odaklanmaktadr. Yeni iletiim ve
biliim teknolojisi ile demokrasi arasndaki iliki ok boyutlu ele alnmas gereken tartmal bir
ilikidir. Burada almann snrllklar asndan, bu konuya ilikin yaplan ok ynl
aklamalara girilmemekle birlikte, anlatlarda bu konuya ilikin yaplan olumlu vurgulardan
dolay, teknoloji ve demokrasi arasnda olumlu bir iliki kuran baz aklamalara, snrl da olsa
yer vermek doru bir yaklam olacaktr. Bu olumlu yaklamlar daha ok, yeni iletiim
teknolojisinin ana akm medya ve politikadan dlanm gruplara, bireylere, kart grlere ve
gruplara, kapal tartmalarda bulunmak ve onlara katlmak iin bir ara sunduu noktasndadr.
Bu balamda, internet ve yeni bilgisayar teknolojisi, bireylerin birok gre ulalabilirliliini
mmkn klan zellii ile demokrasiyi destekledii dnlmektedir. Bu destek, politik tartma
ve grmelerin olduu kamusal alanlardan dlanm bireylere ve gruplara katlm imknnn
tannmas ve daha bilgili bir semen kitlesinin olumasna yardm edilmesi (Kellner, 2008:101)
biiminde ortaya konulmaktadr. Yeni iletiim teknolojilerinin, katlmclk destekleyen
boyutuna verilen bu zel nem, anlatclarn kendi ifadelerinde de grnrlk kazanan ortak bir
zelliktir. Hem katlmclk, hem de ok eitli ve sayda habere ve bilgiye eriim anlamnda
genileyen iletiim ve etkileim ortam, kendi hkim dilini olaya dayatarak bir hakikat algs,
dili ya da sylemi yaratan gazetelere kar, eletirel bir yaklamn sergilenmesine yol
amaktadr. Verilerden, zellikle eletirilerin, ana akm medyaya ynelik olduu
saptanabilmektedir. Her haberle belli bir hakikat algsnn yaratabildiine ilikin bir kannn
genler tarafndan paylaldn, genlerin Her gazete kendi ideolojisine gre haber
yapyor(G16, Ege Blgesi, K.), biimindeki benzer ifadelerinden anlalmaktadr. Genlerin
zellikle ana akm medya dndaki gazetelere ynelme pratiklerini, genlerin, var olan ya da
yaratlmak istenen hakikat algsnn dna kma istenlerinin bir gstergesi olarak okumak
mmkndr. Bu isten, cinsel, etnik, dinsel ya da dnsel yaplarla ve durumlarla ilgili olarak,
genlerin farknda olduu, ancak hakikatlerin dile getirilemedii ya da arptld durumlarda
daha ok artmaktadr. Genlerin hakikat arayna ilikin sz konusu bu pratiklerinin, yeni bir
toplumun, yeni bir demokrasinin zeminini yaratabilecek bir potansiyeli ierip/iermediini
deerlendirebilmek ve yeni bir toplumunun yaratlmasnn olanakllnn, nasl bir zemin
zerinden geliebileceinin ngrsnde bulunabilmek, nemli bir sorunsallk olarak
belirginlemektedir. Bu sorunsall anlama abas, Hardt ve Negrinin (2012) konunun daha
derinlikli bir ereveden kavrayna katk salayabilecei ve konuya ilikin nemli almlar
sunabilecei dnlen grlerine yer vermeyi gerekli klmaktadr. Hardt ve Negri, ada
toplumlarda borlandrlan, medyalatrlan gvenlikletirilen ve temsil edilen olmak
zere drt ana figr tespit etmektedirler. Hakikati oluturabilmemiz iin medyalatrlmay
reddetmemiz gerektiini belirten Hardt ve Negri, evet doru, hakikati kefetmemiz gerekiyor
ama ayn zamanda, daha da nemlisi, yalnzca birlikte iletiime geen ve birlikte var olan
alardaki tekilliklerin yaratabilecei yeni hakikatler oluturmamz gerekiyor (2012:44).
Tekillikler ise, isel olarak okluk olula ve dsal olarak da kendini ancak tekilerle iliki
iinde bulmakla belirlenir. Dolaysyla alarda tekilliklerin iletiimi ve davurumu bireysel
deil koro halindedir ve her zaman bir yapmayla balantl, birlikte olurken kendimizi
yaratmaya balantl olarak ilemseldir. (2012:45). Onlara gre; ikinci olarak, medya bizim
kolektif z retimimizin arac haline geliyor. Biz ancak birey olmaya son verip ortak bir dile
alarak kendimizi tekilerle ilikilerimiz iinde oluturursak yeni hakikatler yaratabiliriz.
Hakikat oluturmak kolektif bir yaratc dil edimidir. (2012:46). Bu grlerden hareketle,
genlerin hakikati arama pratiklerine bakldnda, genlerin daha ok, hakikatin kendisi ve
ina edilen hakikat arasnda gazetelerle, haberlerle ve yazarlarla kuku ve eletiri barndran

428

bir bilinle iliki kurmaya altklar grlmektedir. Sz konusu bilin, genlerin, hakikatin
kendisini arama pratiklerini etkilemektedir. Hakikati arama pratii, iliki zeminini genileterek,
genlerin arasnda karlkl etkileimleri artrmakta, bireylerin tartma, paylama ortamlar
oluturmalarn ve birbirlerini organize edebilme koullarn retmektedir. Bireyler aras
iletiimin ve paylamn artmas, dncelerin paylalmas, kendinden olmayan kimlikleri ve
kltrleri tanmay ve anlamay da kolaylatrmaktadr. Bylece genler, ana akm medyada
konuulmayan, ya da arptlan birok gereklii sorgulayabilmekte, karlkl dncelerini,
inanlarn ve duygularn paylaarak, yeni sosyallikler yaratabilmektedirler:
nternet haberciliini ana akm medyann ve yanda medyann aktaramad ieriklere ulamamz
saladndan nemli buluyorum. ktidar basksnn internet haberciliini ok fazla etkileyemediini
dndmden daha bamsz ieriklerin sunulduuna inanyorum. Radikal gazetesinin sunduu
Radikal Blog eitli konular hakknda gazeteci olmayanlarn yazabildii bir alan sunuyor. Ben de bu
alanda yazlarm yaynlyorum. Bu grlerimi aktardm ve benimle ayn fikirleri paylaanlarla bir
araya gelebileceim bir ortam salyor. nternet gazeteciliinin yaratt yurtta muhabirler medyada
ilenmeyen konularn konuulmas konusunda etkilidir. Kadn sorunu Krt sorunu gibi konularn
gnmzde daha korkusuzca tartldn gryorum. Sanat ve kltr sitelerini de takip ediyorum.
Kltrel etkinliklerden daha ok haberdar oluyorum (G15, Akdeniz Blgesi, E.).
Gazetelerin okurlarnn katlmn salayc, bloglar gibi baka olanaklar sunmas, genlerde
hem yeni sosyalliklerin gelimesini, hem de katlmclklarnn arttrlmasn salamaktadr:
Dncelerini paylamak isteyen insanlar bu dncelerini eitli internet gazetelerinde bloglarda
paylamaktadr. Haberciliin daha demokratik olmasn da salamaktadr. (G2, Ege Blgesi, E.).
Gazetelerin eitli konular hakknda yaz yazlmas konusunda okurlara alan amalarn,
yurtta gazetecilii temelinde deerlendirmek mmkndr. Lambeth, yurtta gazeteciliini
demokratik istenlerin deerlendirilmesini ieren demokratik bir pratik olarak grmektedir.
Yurtta gazeteciliinin geleneksel gazetecilikten radikal bir dnm ifade ettiini belirtmekte
ve yurtta gazeteciliinin, kamuya nemli kamusal sorunlar ve bunlarn olas zmleri
konusunda nclk yapan zelliine dikkat ekmektedir. (Lambeth, 1998). Bu durum
okuyucuyu ve okuma alkanlklarn da dntrerek, farkl dncelerin, beklentilerin dile
getirilme ortamn olanakl klmaktadr. Bylelikle, internet gazeteciliinin ierdii farkl bilgi
ve haber ieriine erien genler, konuulmayan ya da st rtlen birok konuya dair
farkndalk gelitirebilmektedirler. Ancak, bu farkndalkn, bir hakikat politikasn
yaratabilecek bir potansiyeli ierip iermedii sorusuna karlk olarak, Hard ve Negrinin
(2012) konuya ilikin grleriyle de balantl dnerek, ancak, genlerin hareketliliklerinin
geirecei dnmn ieriinin ve niteliinin bunu belirlemede nemli olabileceine ilikin bir
gr ne srlebilir.
GENLERN DNEN VE OULLAAN ANLAM DNYALARI
Gazetelerin giderek genileyen ve eitlenen iletiim ve etkileim ortam ve genlerin bu
ortam deneyimleme biimleri, kamusal sorunlara kar daha pheci ve sorgulayc bak
alarnn gelimesine neden olmaktadr. Hatta, aadaki rnek anlatcnn ifadelerinden de
anlalaca zere, her gazetenin hangi ideolojiye sahip olduunun analizi bile
yaplabilmektedir. Analitik dnme abas, grmecilerin bir olaya ilikin hangi gazetenin bir
olay nasl haber edeceklerine ilikin ngrler gelitirmelerine bile yardmc olabilmektedir.
Genlerin, haberleri ya da ayn haberi farkl gazetelerden aratrmalar, yukarda da belirtildii
gibi, Twitter, Facebook gibi sosyal paylam alar zerinde, gazetelerin oluturduklar
haberlerin ieriini tartabilmeleri, genlerin farkndalk gelitirme ve katlm dzeylerini
arttrma ynnde etkiledii gibi, aadaki anlatdan da izlenebilecei zere, habere ve bilgiye
olan gvensizlii daha da derinletirebilmektedir:
Bir haberin hangi gazetede nasl verildiini grmek iin farkl gazetelere de bakyorum Genel
olarak bakld zaman iletiim arac olan gazeteler belli bir ideolojiye gre yayn yapmaktalar... Ben
bunlar grdkten sonra Trkiyeye ku bak ile baktm zaman neyin neden yapldn ve nasl
yaplacan tahmin edebiliyorum. Eskiden sadece bulmaca zmek iin gazete alrken imdi gerekten

429

gndemi takip etmek iin okuyorum Aslnda ben hibir gazeteye gvenmem. nk her gazete belli bir
izgide yazyor ve belli bir izginin ideolojisini yanstyor. Bu ideoloji Trk Krt Alevilik olabiliyor
Btn bunlardan sonra u sonuca vardm. Haberlerin yaynlanmas iktidarn izin verdii kadardr. ktidar
ne kadarna izin veriyorsa biz ancak o kadar hakknda bilgi sahibi oluyoruz. Bu tm dnyada olduu gibi
Trkiyede de byle. Bu nedenle de konulardan haberdar olmak iin sosyal medya biraz gerekli. Ama
onlar da iyi analiz etmek gerek. nk paylalanlarn ve sylenilenlerin ne kadar doru olduunu
bilmiyoruz (G7,Gneydou, E.).
nternet dolaymyla haberlerin, gndemin annda ve hzl bir ekilde yaylmas, ana akm
medyada verilen haberin ieriinin ve sunulu biiminin hakikatine ilikin kukular
derinletirmektedir. Anlatlarda en ok dile getirilen ve eletirilen konu ana akm medyann
tarafsz haber yapmamasdr. Aadaki anlatlarda da ayn kayg dile getirilmekte, ana akm
medyann tarafl tutumunun kendilerini btn gazeteleri okumalar gerektii ynnde bir
zorunlulua ittiklerini belirtmektedirler. Bylelikle, ok eitli bilgi ve yorumla karlaabilen
gen, kamusal sorunlara, kendi grlerine ve kimliine ilikin yeni baklar getirebilmektedir.
Bylelikle, ana akm medyann yaratmak istedii hakikat algsn sorgulayarak krmaya alan
genler, kendi haklar konusunda da, demokratik bir farkndalk gelitirebilmekte ve olaylar
karsnda kendi deer ltleri ierisinde tepki gstermeye ynelebilmek biiminde, bir katlm
sergileyebilmektedir:
nternetten okuduum gazeteler sayesinde Trk ve dnya gndeminden srekli haberdar oldum.
Bende olaylar yorumlama drts daha fazla geliti(G8, Akdeniz Blgesi, E.), Bence olaylar
karsnda farkndalk gelimitir nsanlarn yaanan olaylardan haberinin olmamas medyann bunu
halka yanstmamas arkasnda baka nedenlerin olduu anlamna gelmektedir. Bu yzden internetteki
haberler n plana kmtr Haberlerin doruluuna ya da yanllna kar insanlar artk tepkisiz
kalmamaktadr. nsanlar tepkilerini gazete haberlerine Facebooktaki paylalan haberlere yorum yaparak
belli etmektedirler Ana akm medya ve gazetelerin tarafszl artk etkisini yitirmitir Medyann
gazetelerin tarafsz olmamas btn gazeteleri takip etme istei uyandrd bende. Btn gazetelerdeki
dnsel fikirleri takip ederek dnselliin nasl bir yne doru gittii konusunda fikirlerim olumaya
balad. Artk sorunlar karsnda tepkisiz kalmamaya baladm. Gazetelerdeki her trl farkl gr
dnce dikkatimi ekmeye balad. Kendi haklarm korumaya ynelik bilincim gelimeye balad.
Haklarmzn bu derece yenmesi tepkimizi ortaya kard. Olaylar karsnda tepkisiz olabilen insanlara
tepkim ortaya kt Olaylara kar tepkisizliin artk neminin yitirmesi internetin gelimesi gndemin
daha abuk yaylma hznn ortaya kmasyla balantldr Ben Facebook zerinden yaylan haberlere
kar eletiri ve yorum yapabilme gereksinimi duymaya baladm. Birok dncenin fikirlerin internette
yaylmas bir farkndal ortaya karmtr. nternet gazeteciliinin olumlu yan insanlar internette
gazetelerde olan haberlere yorumlarn yanstarak tepkilerini ortaya koymalardr (G9, Ege Blgesi,
K.).
Aadaki anlatda, gencin anlam dnyalarndaki dnm, empati, aklk, anlamak
kavramlar temelinde sunduu kendi siyaset anlayndan izlenebilmektedir. Sadece pasif bir
okuyucu olmad, siyasi ve sosyal ierikli alanlara kar ilgisinin ve katlm istencinin artt
grlmektedir:
Medyann bu kadar ok ynl ve olaylar karsnda deiik yorumlar iermesi aslnda Trkiyeyi
yorumlamak asndan avantaj saylabilir Gazeteleri gndemi takip etmek beni daha ok olgunlatrd.
Bana empati yapabilme zelliini kazandrdn dnyorum. Bir de belki medyay dzenli takip eden
insanlarn farkndalk yaratmas nedeniyle daha aktif daha bilinli vatandalar olduunu dnyorum.
Kendimden rnek vermem gerekirse son birka yla kadar 1 Mays i Bayramna katlacam
dnmezdim. Ben gitsem ne deiir diye dndm hatrlyorum. Ama ben gitmesem o gitmese kim
bir eyleri deitirmek iin urar ki diyorum artk(G10, Ege Blgesi, E.).
Anlatlardan da izlendii gibi, birbirlerine alternatif olabilecek eitli haberler, yorumlar ve
yazlar, genlerin hakikati sorgulama eilimlerini arttrmaktadr. Genlerin bu eilimlerini,
kamusal alanda oluan dnmler balamnda deerlendirmek gerekir. zellikle, politika
biimlerindeki dnmn kavraynda internetin konumunu doru deerlendirilmelidir.
Timisinin (2003:25) aktarmyla, Postere gre, internet farkllklarn birliini oluturmaktadr.
nternet kamusal alan, eletirel akln nda gereklik iddialarnn var olduu bir alan deil,

430

znenin demokratik oluumuna izin veren bir alandr. Ancak bu eletirellik ve uzla,
potansiyelinin var olmayaca anlamna gelmemelidir. nternet farklla dayal yeni bir
topluluk mekn olarak modern toplumdaki kamusal alann yok oluuna direni meknlar
olarak yorumlanmaldr. Bu mekn, genlerin anlatlarnda, kamusal sorunlara kar
duyarlln ve katlm istencinin art bir arena olarak belirginlemektedir. Bu arena, genlerin,
demokrasi ve adalet kavramlarna ilikin yaptklar sorgulamalar da iermektedir: Biz
demokrasiyi de adaleti de olmas gerektii gibi yaamyoruz. Adalet gl olann lehine iliyor. Bu
yzden ana akm medyaya gvenmiyorum. zellikle nemli haberler konusunda btn gazeteleri takip
edip karar vermek zorundaym(G12, Dou Anadolu Blgesi, K.), nternet sayesinde
okuduklarmz ve grdklerimiz adaletli ve demokratik bir dnyann olmadn gsteriyor. lkemizde de
yok Okuduum haberlere ok gvenmiyorum. Bu yzden haberlere kar sorgulayc yaklayorum
(G17, Marmara Blgesi, K.).
Genlerin demokrasi ve adalet kavramlarna ilikin sorgulamalar, internet
gazeteciliinin sosyal ve siyasal bir alan olarak, demokratikletirici potansiyelini de tartmaya
amaktadr. Bu potansiyel, medya ve bilgisayar politikalarnn siyasal rgtlenme ve
mcadele iin temel unsur olmas, internettin ve yeni teknolojilerin, siyasal mcadele iin silah
olarak kullanld teknosiyaset in biimlerini gelitirmesi balamnda aklanmaktadr. Bu
tarz siber demokrasi biimlerinin kamusal diyalog ve etkileimler iin yeni formlar
oluturduu; demokrasi anlaymz genileterek yeni kamusal alanlar meydana getirdii
dnlmektedir. Siber demokrasi ve internetin mcadele ve atma alan olarak grlmesi
gerektii, kart muhalif entelekteller ve aktivistlerin mcadelenin dolam ve direni iin
olaslklar aramas (Kellner, 2008:105-106) gerektiine ilikin yaklamlar sergilenmektedir.
nternetin ayn zamanda, toplumsal ve siyasal projelerde bir ara olarak nemsenmeye
baland n (Timisi, 2003: 183) ortaya koyan bu yaklam, rencilerin Haberlerin
doruluuna ya da yanllna kar insanlar artk tepkisiz kalmamaktadr. nsanlar tepkilerini gazete
haberlerine Facebooktaki paylalan haberlere yorum yaparak belli etmektedirler(G3, Ege Blgesi,
K.), sylem dzeyinde dile getirdikleriyle yakn bir ilikiyi ortaya koymaktadr. Farkl
kimliklerin yer ald anlatlardan, ok ynl dnebilme becerisi ve her trl dnceye ak
olma eilimlerinin gelitirildii izlenmektedir. Farkndalk ve sorgulama dzeyinde de olsa, en
azndan, bu eilimlerin, yeni bir toplumun inasnda zemin oluturabilecek bir potansiyeli
ierdii sylenebilir. Sz konusu potansiyelin varln, genlerin, gndeme ve siyasal
olana ilgileri ve hakikati arama, bu arayn beraberinde getirdii daha empatik, saygya
ve anlamaya dayal eylemlilik biimlerinden de izlemek mmkndr. Ancak, sz konusu
potansiyel, burada ortaklk ve srdrlebilirlilik temelinde katlmc, demokratik (Hardt
ve Negri: 2012) balamda, yeni bir toplumsal yapnn inasna dnp dnemeyecei
eklindeki bir sorgulamay da beraberinde getirmektedir. Bu sorgulamay okluk kavram
temelinde, Hard ve Negriye bavurarak derinletirmek olasdr. Onlara gre, kresellemenin
iki yz olduu sylenebilir. Bir yzde mparatorluk yeni kontrol mekanizmalar ve kesintisiz
atma araclyla kendi hiyerari ve blnmeler an kresel dzeyde yayyor. Ancak
kreselleme ayn zamanda, lkeler ve ktalar boyunca uzanan ve snrsz sayda etkileime
olanak tanyan yeni ibirlii ve ortaklk ebekelerinin retilmesi anlamna da geliyor.
Kresellemenin bu ikinci yz dnyadaki herkesin aynlamasn deil; farklarmz korurken
iletiim kurup ortak hareket etmemizi salayan ortak payday (the common) kefetme imknn
yaratyor. O halde okluk da bir a olarak kavranabilir: Tm farklarn zgrce ve eite ifade
edilebilecei ak ve genileyici bir a, ortak almamz ve yaamamz iin gereken ilikilenme
imknlarn yaratan bir a (2011: 11-12). Sz konusu grlerin, genlerin ifadelerinde nasl
bir somutlua dntn aadaki anlatdan da izlemek mmkndr: nternet gazetecilii
okluk ve eitlilii gsterdii iin demokrasiye katklar olduunu dnyorum(G5, Dou
Anadolu, K.).
Genlerin kendi ifadelerinden, farkl olana kar empati kurabilme, farkl grlere
sayg gelitirebilme davranlarnn artt, dayanma bilincinin yaratabileceine ilikin
kanlarn olutuu, tekiletirme ve damgalama davrannn giderek azald, blgesel ve

431

yerel olana kar ilginin olutuuna ilikin verilere ulalmaktadr. Bu ifadelendirilen
dnmlerin kayna, ok farkl trden ve saydan gazetelerin okunmas, haberlerin takip
edilmesi, yorum ve bilgilerin paylalmasna dayandrlmaktadr. Byle bir temellendirme,
interneti, okluku olanakl klabilecek bir potansiyeli ieren ya da var olan potansiyelin
dnmn mmkn klan bir konuma da yerletirmektedir. Hard ve Negriye gre de,
internet gibi yaygn bir a okluk iin iyi bir ilk imge ya da model sunar; nk farkl
dmler farklarn koruduklar halde web zerinde balantldrlar ve bunun yan sra an d
eperleri ak olduundan yeni dmlerin ve yeni ilikilerin eklenmesi mmkndr (2011:
13).
...Gazete okumalar yorum al verileri haberler bende daha ok farkl dncelere sahip olmam
salad. Tek bir gazeteyi TV kanaln deil de her trl dnceyi dinlememi o grlere de sayg
gstermemi salad. nceden tek bir kalptan bakabiliyordum. Fakat artk yle deilim. Her dnceye
saygm var. Herkes istediini zgrce syleyebilir(G14, Marmara Blgesi, E.), nternet
gazeteciliiyle kresel ve yerel olan gr farkllklarn daha iyi anlayabilir hale geldim. Dnyann farkl
lkelerindeki insanlara kar empati kurabiliyorum. nternettin farkl ekillerde insanlarda dayanma
bilinci yaratabileceini dnyorum. nk organize olmak daha kolay (G17, Marmara Blgesi,
E.).
Veriler, genlerin hem kendi farkllklarna hem de, farkl olana kar farkndalk ve
duyarllk gelitirdiklerini gstermektedir.
Bence internet gazetecilii hayatta var olan demokrasi zgrlk gibi deerlerin n plana kmasnda
olumlu etki brakt. Farkna varamadm birok eyin farkna vardm. Daha ok yerel blgesel gazetelerin
yer ald sitelere bakyorum u anda. Bana doru gelenler bunlar oldu. Olaylara bak am deiti. Geni
alarla bakmaya baladm. Bilgi daarcm geniledi. Beeni tarzm deiti. Bakalarn tekiletirmem
damgalamam ok azald (G18, Ege Blgesi K.), nternet gazeteciliinin bir dier nemli noktas
haberlere eitli ideolojilerden bakabiliyorum. Bak amda byk bir deiim yaratt aslnda.
Devletlerin nasl oyunlar oynadn ve haberlerin nasl arptldn grdm. nsanlara ve ideolojilere
olan gvenimi yitirdim. Daha sonra kendi dorularm bulma gibi bir aba ierisine girdim. Siyasi
konularda neler konuabileceimi ya da neler yapmam gerektii konusunda ngrlerim olduka artt
(G18, Gneydou Anadolu Blgesi, E.),
Farkl kltrel, etnik, blgesel, yerel, kresel ve ideolojik yaplara kar gelitirilen
duyarllk gsterme ve empati kurma abalar, genlerin, okluku belirleyici klacak, bir
iliki zeminin, farkndalk dzeyinde olsa bile kurduklarn gstermektedir. Irk, toplumsal
cinsiyet ve cinsellik farklarn da ieren bir kavram (Hard ve Negri, 2011: 115) olarak okluk
ierdii anlam itibariyle, sylemsel dzeyde de olsa, byle bir ilikiyi kurdurabilmektedir. Bu
iliki genlerin aadaki ifadelerinden yle somutluk kazanmaktadr:
nternet gazeteciliiyle tantmdan beri daha objektif haberlere ulaabiliyorum. Alternatif
gazetecilik bence sesini duyuramayan birok kesimin szcs haline geldi. nternet gazetecilii
hayatmda birok eyde deiiklik yapt. Olaylara bak am deiti. Gndemi takip etmek ve daha hzl
bir ekilde bilgilere ulaabilmemi salad. Daha ok yerel kaynakl gazetelere gvenirim. nk haberi
yerinden grerek bizlere ulatrr nternet gazeteciliiyle birlikte kendimi ait olduumu grubun veya
fikir birliinin daha ok farkna vardm. Yeni yeni haberler ve bilgiler edindike kimliim hakknda daha
iyi bilinlendim. Kendimi gelitirdike kendime olan zgvenim artt. nsanlarn neler dndklerini ve
olaylarla ilgili ortaya attklar fikirlerin nasl olutuunu grebildim. nsanlara olaylar nasl
deerlendirdiklerini daha iyi analiz ettim. (G19, Dou Anadolu Blgesi, Erkek) , Daha ok
insanlarla iletiimim de bak am geniledi (G16, Ege Blgesi, K.).
nternet gazeteciliini kullanma pratiklerinin, genlerin, bilisel ve sosyal dnyalarn, daha
ok sorgulama, aratrma eilimlerine doru dntrmesi, genlerde daha fazla farkndalk,
duyarllk ve empati ieren, yeni sosyalliklerin ve hareketliliklerin inasn olanakl hale
getirmektedir. Yeni bir toplum ve yeni bir demokrasinin olanakll konusundaki tartmalarda
ise, en azndan sylemsel dzeyde de olsa, bunlarn gerekletirilmesine zemin olabilecek bir
potansiyeli ortaya koyduklar sylenebilir. Ancak bu potansiyelin yine de neden sorgulanabilir
kukular ierdiini, Rheingoldun uyarc niteliindeki grlerine dayandrarak da aklamak

432

mmkndr. Goodwinin (2004:104-105) aktarmyla Rheingold, sanal topluluklarn
olumasyla kamusal alann canllk kazanmasn birbiriyle ilikilendir. Bunlarn yurtta odakl
demokrasiyi canlandracak temel aralar olduunu iddia eder. Buna ek olarak, yurtta odakl
demokratik canlanmann mutlaka internette sanal topluluk araclyla olmayacan da ifade
eder. Bizim geici sreliine kamusal hayat canlandrmaya yarayabilecek ve hayatlarmza
farkl bir anlay ve elence getirebilecek bir araca sahibi olduumuzu, ayn aracn ustalkla
kullanlmayp kontrol edilmediinde ise, zorbaln arac haline gelebileceini belirtir.
SONU VE DEERLENDRME
nternet gazetecilii, genlerin gndelik yaamlarnda nemli bir haber alma ve bilgi edinme
aracna dnmektedir. Genlerin, beklentilerine taleplerine, ilgi alanlarna ve meraklarna gre
ok ksa surede ve istedikleri her gazetenin web sitesine, gazetelerin ke yazlarna
ulamalarnn kolaylamas, genler asndan interneti cazip klan temel zelliklerdir. Ayn
zamanda internet gazetecilii, ana akm medyann aktarmad daha objektif ieriklere
ulalmas konusunda da bir alan amaktadr. Baz gazetelerin, okuyucuya yorumlarn
birbirleriyle paylamalar konusunda da alan amas, genler arasnda, gndemde yer almayan,
konuulmayan birok konudan haberdar olunma koulunu yaratt gibi, kamusal birok
sorunun tartlmasn da salamaktadr. Katlmn artmas, daha bamsz ve zgn ieriklerin
retilmesine katkda bulunabilecektir.
Hem kz hem de erkek rencilerin daha ok haber ve siyaset konularyla ilgilendiklerini
gsteren verilerden, genlerin internetten gazete okumaya ynelik amalar, gncel olaylar,
siyaseti, ekonomiyi ve ke yazar ve yazlarn takip etmeye kadar genileyebilmektedir.
nternetin zaman ve mekn aan zellii, ulusal, blgesel, kresel farkl trden ve ok sayda
gazeteye ulamay olanakl klmaktadr. Bu olanak iinde hareket eden genler, verilen
haberlerin ve yazlarn ierii, doruluu ve yanlll konusunda eitli bak alar
gelitirebilmektedirler. Bu durum, genlerin, ok eitli gazetelerin web sitelerinden haberlerin
ve bilgilerin hakikatle ilikisini sorgulamalarna ynelik eilimlerini gelitirmektedir. Genler,
sadece kendi dnsel yaplaryla uyumlu olan gazete sitelerine ynelmemekte, kendi
grlerinin dnda olan gazetelerin sitelerine de bakma gerei duymaktadrlar. Bu ynelim
farkl blgelerden gelen kz ve erkek rencilerin hepsinde benzer bir biimde ortaya
kmaktadr. Bu ynelimin temelinde yatan neden, habere ve verilen bilgiye kar duyulan
gvensizliktir. Bu durum, btn anlatclarn ifadelerinde benzer biimlerde ortaya
konulmaktadr. Her gazetenin kendi ideolojik yapsna gre haber ve bilgi aknda
bulunduklarn belirtmekle birlikte, zellikle, ana akm medyann tarafl yayncl ayrca
eletiri konusu edilmektedir. Ayrca ana akm dnda yer alan gazetelerin dnce yazlarna
yer vermeleri de, genler arasnda nemsenen bir durumdur. Ke yazlarnn, gndemin
yannda bilgi ve dnce ierikli yazlar iermesi de gazetenin tercih edilmesinde bir neden
olabilmektedir. Bu yzden genler, ana akm dnda var olan ok sayda gazeteden haber ve
bilgi takibinde bulunduklarn ifade etmilerdir. rencilerin farkl gazete sitelerine ynelmeleri
daha gvenilir ve tarafsz haber bulma araylarndan kaynaklanmaktadr. Genlerin,
geldikleri blgeye, etnik, dinsel ve cinsel yaplarna ve beklentilerine, anlam dnyalarna ve
grlerine gre gazete tercihleri olabilmektedir. Bu tercih daha ok kendi objektiflik ve
gvenirlilik kriterleri esas alnarak yaplmaktadr. Kendi grlerine yakn gazetelerin
yannda dier btn gazetelere bakma gerei duyma pratii btn anlatclarda ortak bir zellik
olarak belirginlemektedir.
Genlerin tarafsz ve gvenilir haber ve bilgi araylar, birok konuda, yeni etkileim
zeminleri oluturmakta ve bu zeminler stnde, iletiimi demokratik klacak yeni sosyallik
alanlar amaktadr. Genlerin tarafsz ve gvenilir habere nem vermeleri, bu temelde
gerekletirdikleri sorgulamalar, aratrmalar, kltrel, sosyal, etnik, dinsel, cinsel, blgesel
adan farkl olan tanma, anlamaya alma ve sayg duyma istenlerinin artrmaktadr.
Genlerin internet gazeteciliini kullanma pratiklerinin, genlerin anlam dnyalarnda siyasal,
sosyal ve kltrel anlamda farkndalklar yarattn, bunun sonucunda ise genlerin, farkl

433

olana dikkatlerini daha ok ilgi, merak ve empati ile ektikleri ve farkl olana bir ok
adan bakabilme abas ierisine girdikleri gzlenmektedir. nternet gazeteciliinin dolaymyla
genlerin zihinsel yaplarnda gelien farkndalklar, bilin anlamnda kamusal sorunlara kar
duyarllklarn gelimesini salad gibi, tepkisini ortaya koymaya ynelik eilimleri de
artrmaktadr. Sz konusu pratikler ve eilimler, genlerin hareketliliklerini, sanal gereklikten,
yaamsal gerekliin kendisine doru kaydrarak, demokratik iletiimin alann
geniletebilecekleri, eklinde bir ngry mmkn klmaktadr.
REFERANSLAR
Smith, Roy, (2003), Cyber- States and the Sovereignt of Virtual Communities,
Globalization: Theory and practice (icinde), Derleyen: Eleonore Kofman, Gillian Youngs,
Biddles Ltd., Great Britain. s.279-293.
Lambeth, B. Edmund (1998) Public Journalism as a Democratic Practice Ed.:Edmund B.
Lambeth, Philip E. Meyer ve Esther Thorson, Assesing Public Journalism (iinde), s.15-
35
Armaan, Ahsen ve nr, Nimet (2012) Kresel Kamuoyunun Ykseliinde nternet
Kullanm Pratikleri: niversite Genliinin Farkndal zerine Yaplan Bir
Aratrma, Yeni letiim Teknolojileri ve Toplumsal Dnm (iinde), Krgizistan-
Trkiye Manas niversitesi Yaynlar:157, Kongreler ve Sempozyumlar Dizisi:25, s.153-
167.
Erzurum, Funda (2012) Gazeteciliin Gelecei Yurtta Gazetecilii mi?: Arap Bahar
rnei, Yeni letiim Teknolojileri ve Toplumsal Dnm (iinde), Krgizistan-
Trkiye Manas niversitesi Yaynlar:157, Kongreler ve Sempozyumlar Dizisi:25, s.167-
173.
Karaaslan, A., lknur(2012) Gazete Okuryazarlnda Dnm:zmirdeki nternet
Gazetecilii Kltrnn Yaygnlamas ve Takibinin Aratrlmas, Yeni letiim
Teknolojileri ve Toplumsal Dnm (iinde), Krgizistan-Trkiye Manas niversitesi
Yaynlar:157, Kongreler ve Sempozyumlar Dizisi:25, s.963-977
Keane, John (1992) Medya ve Demokrasi, eviren: Halk ahin, stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Timisi, Nilfer (2003) Yeni letiim Teknolojileri ve Demokrasi, Ankara: Dost Kitapevi.
Hard, M. ve Negri A (2011) okluk: mparatorluk anda Sava ve Demokrasi, eviren: Bar
Yldrm, stanbul:Ayrnt Yaynlar.
McNair Brian (2000) Journalism and Demokracy: An evaluation of the political public sphere,
London and New York: Routledge
Goodwin, Ian (2004) Westminster Papers in Communication and Culture, University of
Westminster, London, Vol. 1(1):103-109
Chung Deborah S.(2008) Interactive Features of Online Newspapers: Identifying Patterns and
Predicting Use of Engaged Readers , Journal of Computer-Mediated Communication 13,
International Communication Association: 658679 doi:10.1111/j.1083-
6101.2008.00414.x
Kellner Douglas (2008) Globalisation from below? Toward a radical democratic technopolitics
Angelaki: Journal of the Theoretical Humanities, 4:2, 101-113
Polat Rabia Karakaya (2005) The Internet and Political Participation Exploring the
Explanatory Links , SAGE Publications Vol 20(4): 435459.
Hardt Michael ve Negri Antonio (2011) okluk: mparatorluk anda Sava ve Demokrasi,
eviren: Bar Yldrm, stanbul:Ayrnt yaynlar.

434

Hardt Michael ve Negri Antonio (2012) Duyuru, eviren: Abdullah Ylmaz, stanbul:Ayrnt
yaynlar.

435

TOPLUMSAL ETKLEM ALANI OLARAK SOSYAL MEDYA: YEN
KAPANMA VE ZGRLEME ALANLARI
Gnl DEMEZ
1

ZET
Yeni yaam, alma, elenme biimlerinin sonucu olarak bireyselleen ve yalnzlaan
gnmz insannn, bu yalnzlamadan kurtulmak iin zellikle kitle iletiim aralarnn
sunduu ortam kullanarak ve bireysellemeden ve kendine zel kapanma alanlarndan dn
vermeden oluturduklar yeni paylam ve sosyalleme alan olarak sosyal medyay
kullandklar grlmektedir. Bu anlamda sosyal medya bir yandan bireyselliin, kiisel
kapanmann ve zel alanlar korunakl klmann bir alan olurken dier yandan, yine sosyal
medya araclyla oluturulan ve ayn yaam tarzna sahip yani kendi gibi olanlarla kurulan
yeni sosyallikler ve cemaatlerin oluumunu salayan bir alan olarak alglanabilir.
Konu bu balamda 18-25 ya aralndaki genlerin, sosyal medyaya ykledikleri anlamlar
ve bir direni, zgrleme, ifade alan olarak, baka bir ifadeyle yeni bir kapanma alan olarak,
bu mecralar kullanma biimleri ile ilgili yaplan derinlemesine grmelerin verilerine
dayanlarak zmlenecektir.
Anahtar Kelimeler: Sosyal Medya, Toplumsal Etkileim, Genlik, nternet, Yeni fade
Alanlar.

ABSTRACT
It is claimed that scientific and technological developments emancipate modern people. But
this situation creates new lifestyles, conditions and new socialization types. New types of living,
working and entertainment styles make individuals isolated. Individuals use social media to
overcome this isolation. In this context, social media is accepted as a new socialization field and
a new community. Thus; individuals communicate with others who have same opinions, life
styles and social classes. In this sense, social media will be discussed as a new freedom,
resistance and expression field. This study tries to analyze meanings attributed to social media
by young people. The study is based on the analysis of in-depth interviews with young people
between the ages of 18-25.
Keywords: Social media, youth, identity, socialization, resistance,

GR
Bu alma balamnda sosyal medya ile bireysel paylamlar ve etkileimi salayan web
tabanl sosyal etkileim uygulamalarndan olan Facebook, Twitter gibi alanlar kastedilmektedir.
Bu alanlarda zaman ve mekn kavramlar dnerek bireysel ve toplumsal hayat yeniden ina
edilmektedir. Katlm, yelik, aidiyet, kullanclar tarafndan ierik oluturma, diyalog,
paylam, kolay eriim gibi zellikleri sosyal medyay yeni bir sosyal mekn, zemin durumuna
getirmitir.
Sosyal medya almalarnda, arlkl olarak medyann insanlara ne yapt deil de,
insanlarn medya ile ne yaptklar sorusu gndemdedir. Yani, sosyal alar bireylerin ne
yaptklarndan ok, nasl yaptklarnn gstergesi olan alanlardandr. ncelikle sosyal alar daha
hzl, kolay ve snrsz etkileimin kaynadr, grsel ve dilsel eitlilik (ngilizce, haritalar vs)
salayarak kltrel melezlik kayna olarak tanmlanabilirler(Sharma, 2012).

1
Do. Dr. Akdeniz niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, gonuldemez@gmail.com.

436

Sosyal medya zellikle de Facebook, 2011 aratrmalar verilerine gre 800 milyondan fazla
kullancs ile niversite rencileri arasndaki temel iletiim kaynaklarndandr (Pennington,
2013, Sanderson, 2013). Bu zellikleriyle etkileim ve mbadelenin popler alanlar olma
yolundadr. Basit bir aratrma bile gstermektedir ki; yan klmesine ters orantl olarak
sosyal medyann kullanm artmaktadr (Uimonen, 2013, DArcy & Young, 2012). Yine 2011
Facebook verilerine gre, aktif kullanclarnn yarsnn ortalama 130 arkada bulunmaktadr.
Yzde 53.5i, 18-34 ya aralnda olan Facebook kullanclarnn bu zellii nedeniyle, sosyal
medya, gelecein ebeveynlerin sosyal sermayesini oluturan nemli kaynaklardan birisi
konumundadr (Sullivan, 2012).
Kiiler aras ve sosyal ban kurulduu ve bu yolla bireylerin kendi kiisel yorumlarn
aktardklar, paylatklar ve politik kanaatlerini oluturduklar bir platform niteliindeki
Facebook (Hanson, 2010), bir kez ye olduktan sonra kolayca iletiim kurulabilmesi ve oyun
oynanabilmesi gibi zellikleriyle, bamllk yaratmas sz konusu olan bir mekndr. Bu
durumun gerek yaamdaki insanlar aras etkileimi zayflataca iddiasnn yannda tketime
ynelik eilimleri besleyen internet bamll nedeniyle, bireyler aras iletiimi olumsuz
etkileyecei de baka tartma zeminlerinde irdelenmektedir (Pi-Chu Wu, 2013). Bu iddialarn
yannda, sosyal medyann gnmzn koullarnda, zayflayan geleneksel ilikilerin yitiminin
telafisi niteliinde olduunu ima eden almalara da, daha sklkla rastlanmaktadr. Yaygnl
ve hemen her alanda zengin ierie sahip olmas, sosyal medyann bireyler tarafndan
vazgeilmez olarak alglanmasna neden olabilmektedir:yaklak bir haftadr kendime ceza
verdim. Artk kullanmyorum grmek istemediim eyler gryorum orada, her ey orada
olduu iin sinirlendiim eyleri grmemek iin kayorum artk. Kullanmak istemiyorum. Bir
haftadr hi bakmadm ama iim iimi yiyor. ok da merak ediyorum. Teknoloji ite,
kaamyorum (E/23).
Bireyler sanal cemaatlere, sosyal network (e-mail gruplar, Facebook, vs. ) siteleri
araclyla katlarak bireysel ve toplumsal sentezler yaratmaktadrlar. Kendi sosyal alarndaki
ilikilerini de Facebook gibi alar araclyla biimlendirip ynetmektedirler. Bu anlamda
Facebook gerek ilikilerin devam olan kamusal ve etkileimci yeni bir alandr (Ledforda, v.d.
2013).
Ama eskiden ey oluyordu, internetteki sohbet programlarnda oklu kiiyle
konuulabiliyordu. Mesela arkadamla aramzda bir sorun gemiti ite, MSNe gel diye dier
arkadalarmza da haber verdik, akam herkes kendi bilgisayarnn banda toplanp oradan
kavgaya devam ettik, zmeye altk. Ortaokuldayken tabi. imdi de ayn ey facebook
zerinden oluyor (K/19).
Habermasn ifade ettii anlamda sosyal medya iletiimsel eylemin online versiyonu
olarak kabul edilebilir ve a toplumunda sosyal medyann ilevinin bu durumu pekitirmek
olduu iddia edilebilir (Dahlberg 2001den aktaran Ellison, 2013). Bu tartmalar kamusal alan
kavramnn dnmne odaklanmakta ve kamusal alann (aslnda kar kamusal alanlarn)
internette yaama geirilip geirilemeyeceini gndeme tamaktadr. Gerekten de, internetin
etkileim zellii, internetin kamusal alan modeline uygun bir kamusal alan yaratabilecei
grn glendirmektedir. yle ki, baz almalar, bu balamda interneti,
demokratiklemenin yeni gc olarak adlandrmaktadr. Bylelikle, sosyal medya; internette
tm yurttalarn, kamusal alanda iliki kurmalarn arttran, onlar yaratc klan ve zel ilgi
alanlarna odaklanmalarna olanak salayan dorudan bir toplumsallamann salanabilecei bir
ortam olarak tanmlanmaktadr. Aydoann (2012:63) aktarmaya devam ettii gibi, aslnda, bu
evrimii topluluklar gl, birbirine bal, birbirini destekleyen toplumsal dayanma
gruplamalardr ve bu topluluklar siber alanlar sayesinde, dayanmay kresel hale getirebilir.
Bu anlamda siber kltr, aktivist ve alternatif medyann son dalgasdr. Alternatif medya, ana
akm medyann ve gndemin dnda insanlarn, kk gruplarn kendi gndemlerini yarattklar
bir mekn olma yolundadr (evikel, 2012:112). Grlenlerin ounluunun Facebooktan

437

bahsederken ksaca face dediklerini hatrlatarak, bir anlatda bu durumun aadaki gibi ifade
edildii grlmektedir:
aslnda yakn arkadalarmzla bile artk faceden sohbet ediyoruz. Mesela gn iinde
konuuyoruz ne yapalm akama?, ite facede elence var taklalm, elenelim istiyoruz.
Deiik, deiik konular konuuyoruz (E/22).
smaylova gre (2012: 26) Castells; a toplumu tanm ile bir merkez dl ima
etmektedir. Gnmzde merkez dln gndeme gelmesi bireylerin,merkezi denetim dnda
ve denetlenemez bir yaamlarnn olabilecei fikri ve paral ve kopuk yaam ideali facebook,
twitter gibi sosyal medya aralaryla yeniden tartlmaktadr.Ancak yaplan alma balamnda
bu argmann henz yeterince gl olmad iddia edilebilir. Sosyal medyadaki alternatif,
denetlenemez, paral olarak tanmlanan durum ksmen doru olmakla birlikte, gerek gndelik
yaamn ve mevcut sosyo-politik denetimlerin dna kabildii iddias tartmaya aktr.
almann Tanm
Bu yeni durum araclyla zgrletii iddia edilen gnmz insanlar, bir yandan sz
konusu zgrlk sylemlerinin etkisindeyken dier yandan da yine zgrln getirdii yeni
kapanma, cemaatleme ikilemi ierisinde yeni bir benlik inas ve kendini ifade etme alan
bulmaktadr. Facebook ve twitter gibi sosyal medyalar yar kamusal, yar zel bir temsil nitelii
ile, bireylere kendilerini ifade alan tanrlar ancak sz konusu bu temsilin snrlar belirsizdir.Bu
durumda, evrim d zel alan ile evrim ii ilikilerin snrlar da bulanklamaktadr (Enli, &
Skogerb, 2013).
Konu bu balamda 1825 ya aralndaki genlerin, sosyal medyaya ykledikleri anlamlar
ve bir direni, zgrleme, ifade alan olarak, baka bir ifadeyle yeni bir kapanma alan olarak
bu mecralar kullanma biimleri ile ilgili yaplan derinlemesine grmelerin verilerine
dayanlarak tartlmaktadr. ubat- Mays 2013 tarihleri arasnda toplam 24 grme
yaplmtr. Katlmclarn bei yirmi iki yanda, yirmi bir yanda, alts yirmi ve alts on
sekiz yanda, ikisi yirmi dier ikisi ise on yedi yandadr. Bu alma asndan ya aral
nemlidir. Sosyal medyann ok hzl deien bir alan olmas, uzun bir gemiinin olmamas ve
hzla yaylmas nedeniyle,bu alanla ilgili almalar genlii kapsamak durumundadr. Bu
nedenle Facebookun, gnlk yaam pratiklerini etkileme biimi bazen sosyal bilimlerce
dikkate bile alnmayacak bir sre olan 1-2 yl bile nemli klmaktadr. On sekiz yandaki bir
gen niversiteye yeni balam iken, yirmi iki yandaki mezun olmaktadr. Son snflarn
internetle tanma yalar, ortaokul dnemlerine denk gelirken (yani ergenlik), birinci snflarn
yaamna, internet en ge 8-9 yalarnda girmitir. Facebook kullanmnn niversite yllarnda
en yksek dzeyde olduu ve kimlik kurgularnn, sosyalleme, kapanma, sanal cemaatler gibi
oluumlarn bu dnemde aktif olduu kabul edilirse, alma asndan anlaml olacaktr. Bu
durum, belki de baka bir almann konusu olabilecek kuak kavramn sosyolojik olarak
yeniden tartmaya amaya neden olacaktr. Ayrca aratrma evreni snrlanrken, internete
ulama frsat asndan temsil yetenei dikkate alnm, blgesel farkllklar, yerleim, yaama
alanlar gibi kriterlere ve aratrmay etkileyebilecei dnlen cinsiyet dengesinin de
salanmasna dikkat edilmitir. Yar yaplandrlm sorular kullanlarak geekletirilen
grmelerde konu dna kmamaya gayret etmekle birlikte, grmeler rahat bir ortamda;
daha ok grlenin anlatlarna younlaarak derinletirilmi, gndelik yaamn bir paras
olarak alglanan sosyal medyay anlama, anlamlandrma, konumlandrma biimlerini ifade
etmelerine odaklanlmtr. Bu anlamda sosyal medya ile ilk kez nasl, nerede karlatklar,
gndelik rutinleri iinde sosyal medyann anlam ve kaplad yer, sosyal medyada ne kadar ve
nasl zaman geirdikleri, yelikleri, arkada gruplar, takip ettikleri kii, grup, sayfa,
Facebookta sahip olduklar arkada says ve kategorileri, arkadala ykledikleri anlam,
kimlerle arkadalk yaptklar ve kimlerle neyi, ne kadar, nasl paylatklar gibi sorulara
verdikleri cevaplarn analizi almann erevesini oluturmaktadr.

438

Grmelerin yorumlanmas ile Facebookun genler iin anlam irdelendiinde ve bir
takm kategoriler oluturulmaya alldnda:
Oyun oynamak; nerdeyse grlenlerin tamam ilkokuldayken oyun oynayarak internetle
tanmlar. Facebook ile bu durum devam etmektedir.
Mevcut iletiimin, etkileimin srdrlmesi; sanal iletiimin genellikle gndelik yaamdaki
iletiimin uzants olmas dikkat ekmektedir.
Yeni iletiim, etkileim araylar,
Bilgi edinme, haberdar olma amac,
Grnr olma, gzetleme, gzetlenmeye ak olma,
Kendini ifade etme, anlatma, kimlik kurgulama,
Gruplama, kapanma, snrlanma,
Alma, sosyalleme, tehir etme, duyurma,
Anlamlarna gelebilecek temel kategoriler olumaktadr. Bu genel kategoriler erevesinde
sosyal medyann ncelikle iletiimi ve sosyal ilikileri srdrme ilevi olduu ve bu zelliinin
kullanclar tarafndan da nemsendii, hatta zaman zaman iliki ve iletiimin niteliinin
sorguland grlmektedir.
Bu anlamda sosyal medyal yeni yaam baz elikileri, ztlklar ayn anda barndran melez
bir mekn ve etkileim ortam ve karmak bir mecradr. Bireyler iin yalnzlama/ar
sosyalleme, ayn anda yaanmaktadr: etrafn artyor ama samimiyet azalyor. 18 yanda
niversite birinci snf rencisi olan E. sosyal bir insan olduunu, rahat iletiim kurabildiini,
bunu Facebookta da baardn, sylerken kulland ifade bu anlamda arpcdr. Sosyal
evre ve arkadalk ilikilerinde niceliksel ve niteliksel elerin sorgulamas yaplmaktadr.
Ayrca, gerek ve sanal, Facebooktaki ilikiler anlamnda snrlarn yitirmektedir:
Bir yandan sanal ortam diyoruz, bir yandan da ona o kadar anlam yklyoruz ki, gereklie
dnyor. Mesela bir taraftan nemsemiyorsun, dier yandan sevgilim dn akam online idi
ama bana hi yazmad, neden diye sinirleniyorsunuz. Gnlerce bunu konuabiliyoruz. te
nerede gerek, nerede sanal karyor. Gerekse, neden aman sanal deyip geiyorsun? Sanal ise
neden bu kadar ciddiye alyorsun? (K/17 ya).
Kapanma/zgrleme, gruplama/baszlama, (ar bilgilenme/yzeysel (gereksiz-
geersiz) bilgilenme, snrsz haberleme, iletiim, bkknlk, ii boaltlm, anlamszlam
iletiim, gibi eliik durumlar ayn anda sanal lemde yaanmaktadr. Bir anlamda gerek
yaamn, gerek ilikilerinin uzants olan sanal meknlar, bireylere ok kolay ka imkn
verebildikleri iin, bir iliki ok hzl bir biimde (duruma gre, kardakinin tavrna gre) tam
tersi bir anlam yklenerek sanallaabilmektedir.
Gnlk yaamn rutinleri iinde gerekletirmeyecekleri bir davran, bir mesaj neden
sosyal medyada daha rahat ifade edebildikleri ilgili soruyu bir grmeci, gereklik yitimini
ifade ederek yantlad: Sanal alemde gerek olmadn dnyorsun, gerek bir anlam
tamayacan dnd iin rahat davranyor insanlar. Ya da sanal olduu iin daha az tepki
alacan dnyordur ( E/18).
Baka bir katlmc ise Facebook artk gerekliin yerini almaya balad aslnda (E/18)
diyerek sosyal medyann gerekliine dikkat ekiyor ama bir baka katlmc duygularn,
duygusal etkileimin gnlk yaamdaki gibi olmadn vurguluyor:
ama nolursa olsun gerekliin yerini alamaz. Birine kzdnda da fkeni internetten
alamazsn, yzne, gzlerine bakarak konumak istersin (E/18).

439

Ancak sosyal medya ile ilgili almalarn, dnen ilikiler dolaysyla sosyolojik baktan
bamsz olamayacan ise yine sosyal medyann aktif kullanclar tekrarlyor. Bence
Facebookla ilgili deil, amz yle zaten, facedede yle yansyor. Facebook olmasayd baka
bir isimle ayn ey olurdu, ihtiya yani (K/20). Yirmi yanda ve sekiz yandan beri internet
kullancs olan bir grmeci, sosyal medya zelde de Facebooku ve yaratt yeni durumun,
yaanlan dnemin bir ihtiyacna yant olarak ortaya km teknik bir gelime olarak
tanmlamaktadr. Bylece teknik gelimeler ve toplumsal dnmelerin i ie,girift ilikisi
tartlmakta ve gnmzde gndelik rutinlerin bu tr mecralar zorunlu kld
vurgulanmaktadr.
Bu durum grmeciler tarafndan sosyal medya, zellikle de Facebookun vazgeilmez bir
araca dnt anlamlarna gelen ifadelerde sk sk dile getirilmektedir: Facebook olmazsa
olmaz. Aktif olarak kullanyorum, hatta bamlsydm bir ara, yeni yeni sakinletim (K/23).
nsanlar sosyal ihtiyalarn gidermek iin bir takm aralara ynelirler; gnmzde ise
medya bu aralardan biri, belki de etkileme alan en gl olanlardandr. Sosyal medya
araclyla srekli aktif olma durumunda olan bireyler, etkindir ve tercih yaparlar, bu tercihleri
ynnde baz aralar kullanan bilinli bir grup olarak tanmlanabilirler. Sosyal medyann
katlmc yaps bireyleri iin bu alanlar; haber, dnce ve elenceyi tketmekle kalmad ayn
zamanda tm bunlar yaratt bir mecradr. Yeni teknolojik dalga insanlara, pasif tketiciden
reten tketiciye, profesyonel, tketirken, retken olan tketiciye dnme ans vermektedir
(Savulescu, 2011). Bu anlamda medya deien sosyal ilikilerin yaratt bir boluu dolduran
nemli bir arac konumundadr.
Sosyal medya iletiimde kalmann bir yoludur. Dolaysyla, bu anlamda cep telefonlar da
sosyal medya olarak adlandrlmaktadr. nternet, cep telefonu ve Facebook sanlann aksine
insanlar izole eden aralar deil, birbirine balayan, sosyal etkileimi srdren aralardr.
Sosyal medyann bu anlamda bireyleri, asosyalletirdii, yalnzlatrd dncesi gnmzde
tartmaldr. Gnmzde internetin ve sunduu iletiim biimlerinin, bo zaman etkinlii
olarak deil,artk gndelik yaamn ihtiyalarndan birine dnm olduu sylenebilir.
Salad yz yze ve geree yakn iletiim olana ile bir yandaki ocuun doum
gnnden, mezuniyet grntlerine kadar her duygusal ann paylamn
kolaylatrmaktadr(Jaurez v.d., 2013 ).
mesela ben yurtta kalyordum;yan odadaki arkadamla chatleiyorduk, Facebook
zerinden, odama gelmiyordu mesela, bazen duvara vuruyordum, bana cevap yazmaynca, niye
yazmadn diye (21/K).
Bu ihtiya, yeni toplumsal yaplanmada bireylere kendilerini ifade etme, sunma, olmak
istedikleri karakterlere brnme, yeni kimlikler ve yaam oyunlar oynama ans tanmaktadr.
Sanal lem bireylere gerek yaamda olmayan eriilemez olann deneyimlenme olana
sunulduu bir yerdir (smaylov, 2012: 26). alma balamnda gerekletirilen
grmelerden birinde durumun ekicilii aadaki gibi ifade edilmitir:
Sanallk, zaten insanlar biraz gerek hayatta olmak istedikleri ama olamadklar kiilere
dntryor. O yzden fazla ekici (E/20).
Oyunlar araclyla bireyin kendi kimliini, bedenini yeniden ina ettii ve oyunu ayn anda
oynayan dierleriyle sosyal bir ortama dntn anlatan bir katlmc; normal hayat sanal
hayatta geiyor artk. Sanalika
2
diye bir olay var, adamlar yapmlar, yaratmlar yani, kendi

2
Sanalika.com, Sanalika, kullanclarn kendilerini izgi karakterlerle ifade edebildikleri, arkadalaryla oyun
oynayabildikleri, sohbet edebildikleri, renkli mekanlardan oluan, ehir grnmnde bir oyundur. Sanalika, gerek
hayattaki aktivitelerinizi birebir yaayabileceiniz en detayl sanal yaam alandr. www.sanalika.com, eriim
tarihi: 30.07.2013

440

kaderini, kiiliini veya sa zelliklerini ayarlyorsun. Normal hayattaki gibi sokakta falan
yryorsun, yle birileriyle muhabbet edip tanmak tarz bir olay var yani. O ekil muhabbet
dnyor(K/20) ifadeleriyle ksmen oyun, ksmen gerek, bir kurgusal algya dikkat
ekmektedir.
Kimlikleriyle birlikte gndelik yaamlarn da dntrlm bir formda sosyal medyaya
aktaran kullanclarn, zelde Facebook iin sanal bir gndelik yaam deneyimi elde ettiklerini
syleyebiliriz (smaylov, 2012:28).ou durumda sosyal medya, ileri ya da yaam tarzlar
nedeniyle toplumsallktan uzak kalmak durumunda olan bireylerin hayata entegrasyonu salar
(Jaurezv.d., 2013). insanlar artk sabah yediden akam yediye kadar ite alyorlar, akam ise
yapacaklar bir ey yok, sosyal hayat yok, o zaman bir ey paylamak iin internete giriliyor
(K/21).
Toplumsal Etkileim ve Alt Kapanma, Gruplama Arac Olarak Facebook
Yani ben artk holandm ocukla iki saat konuarak reneceim eyi iki saniyede
faceden renebiliyorsam neden konuaym ki (K/18, renci).
Grmeler zmlendiinde, temel sorunu oluturan sosyal etkileim ve gnlk iletiimin
devam olarak sosyal medya, hz, geicilik ve tketim toplumu ilikisi kurularak irdelenmeyi
gerektirmektedir. Grmeler sosyal medyann gnmzn yaam ve etkileim biiminin mikro
leini, kltrel, politik, kiisel balamda yansttn gstermektedir.
Aratrma sorularndan olan ve bu alma balamnda zmlenmeye allan dier bir
alan ise, paylamlar, ayrmalar ve siyasal ve kltrel kimliklerin, sosyal medyada nasl yank
bulduuydu. Bu almann temel iddialarndan birisi de, bireyler aras bir a oluturan sosyal
medyann, gndelik yaamdaki siyasal ve kltrel ayrmalarn, paylamlar ve snrlamalarla
grnrletii bir mekna dnmekte olduudur.
Toplumsal Etkileim ve letiim Alan Olarak Sosyal Medya
Goffmanc anlamda; bireyleri grnrletiren ve benliinin sunumu anlamna gelen
performanslar, gndelik hayatta insann kendini dierlerine sunduu sahne, vitrin olarak
tanmlanr. Sosyal medya zellikle de Facebook, gnmzn bireyleri iin sahne ve vitrin olma
ilevini stlenmitir (Goffman, 2009) ve bu mecrada bireyin, kendini ifadesinde grsellik n
plandadr. Bu durum mahrem algsn da deitirmitir. Bir katlmc sosyal medyadaki
paylamlarla, sosyal alanda var olma duygusunun paralelliine atfta bulunmaktadr:Bende
facekoliklerdenim. Mesela benim ev arkadalarm var, evrem ok geni ama facede ok
rahatlyorum. Orada bir paylamda bulunduum zaman sanki herkes beni takip ediyor, herkes
beni izliyormu gibi geliyor (E/22). Bu anlat, izlenmek, grlmek, takip edilmek, tannmak ve
toplumsal yaam arasndaki ba anlatan arpc bir ifadedir.
Fotografn yani grsel elerin evrimii kimlik kurgularnda zellikle de facebook gibi
sosyal medyada, kimlii ina eden temel elerden olduu kabul edilirse (Savulesku & Vitelar,
2012) Facebooktaki grsel kimlik, genelde dijital medyadaki ama zellikle sosyal medyadaki
grsel dnmn bir gstergesidir (Uimonen, 2013).Fotoraf koyuyorsun ama beenilmek
istiyorsun aslnda, insanlarn fotoraflarn beeniyorsun ki, onlarda senin fotorafn beensin.
Kahvem biraz ssl ise, onu bile ekip koyuyorsun (K/22).
Sosyal medya zellikle Facebook, byk oranda ilikilerin balad, ilk izlenimlerin
olutuu mekna dnm durumdadr. 18 yandaki kz rencinin bu anlamda syledikleri
nemlidir: imdi ilikileri sorsan, daha ok faceten grdm diyorlar, bu cmle Facebook
profillerinin ilikileri balatmada belirleyici olabileceinin ipularn veriyor. Bir baka ifadede
ise, 22 yandaki bir erkek katlmc, Facebookun ilikilerde belirleyici olup olmad sorusuna;
Evet, yz yze iletiime geip gemeyeceimi belirliyor bu anlamda. Bu arada eskisi gibi
emek yok tabii, birini tanmak iin, girip faceden bakyoruz ve baz eyleri ok abuk

441

tketiyoruz. Yantn verirken, baka bir anlat ise, ilikilerin dnen yzne teknolojik
balamda aklamalar yapmaktadr:
nsanlar ilk karlatklarnda soracan eyleri, zaten Facebooktan renmi oluyorsun,
zaten biliyorsun onun ne yaptn, buda yz yze konumada sohbeti etkiliyor. Ne dinler,
nereye gider, yz yze konumadan da biliyoruz. Zaten tanyorsun (19/K).
Yz yze iletiim kurmann, ilikiyi srece yayarak ilerletmenin daha m iyi olaca
sorusuna verilen cevap iletiim, etkileim biimlerinin dnmne aklk getirmektedir;
Hayr artk buna kimse inanmyor. Bakasna zaman vermiyoruz, artk, len aralar bile yurda
gelip, yemek yiyip, internete taklmak birileriyle vakit geirmekten daha iyi geliyor, aman
napcam onunla oturup diyorsun (20/K). 18 yandaki erkek renci ise daha net bir ifadeyle
a toplumunun etkileim ve ilevsellik arasndaki ban vurgulamaktadr: Artk sadece
holanyorsanz birine bakyorsunuz, daha amaca ynelik ilikiler artk, bir amacnz yoksa
iletiime gemiyorsunuz. .Kimsenin gizemi kalmad, tanmak istemiyoruz.Mesela her ay ayr
kzdan holanyorsun, bir ayda bitiyor yani (E/23).
Bu durum sadece yakn, duygusal iletiim kurma biimini deil, sosyo-politik, kltrel
gruplarn oluumunu da dntrmtr. Birinci snf rencisi olan baka bir katlmc,
gruplamalarn oluumunun artk ok daha hzl olduunu vurgulayarak; ben biraz ge geldim
okula. Bir ay gemiti ben geldiimde, u anki gruplar olumutu. Yani birbirimizi tanmak iin
sene sonunun gelmesini, zaman gemesini beklemedik bir ay iinde insanlar, facebooktan
birbirini tanyp gruplamlard (K/21).
Baka bir ifadede ise ilikilerin abuk tketilmesi, emek, samimiyet ayn balamda
sorgulanmaktadr. Facede ikili ilikiler konusunda ok byk rahatlk olutu, ok fazla
seenek olutu, bana da geliyor, mesela faceten yazyor,senden ok holanyorum diye
yazyor ama oradan bunu sylemesi de pek inandrc gelmiyor mesela. Ama gidip bir insann
yzne bunu sylemek, bunun stne ok dnrm. Yol ararm, nasl aracam, buda
kardaki kiinin deerli olduunu gsteriyor. Bu kadar emek harcyorsan, ama faceten yazmak,
bir anlk, aman; yazaym nolacak diyorsa anlam yok. (K/20)
Snf arkadalaryla ya da kz arkada ile gn iinde deil de, daha ok Facebooktan akam
iletiim kurduunu syleyen bir erkek renciye neden gn iinde konumay denemedii
sorulduunda: Vakit olmuyor ya da msait olmuyorsun, yannda arkadalar oluyor diyerek
sanal ortamn salad rahatlk hatrlatlrken, mahremiyet, zel ilikilere yeterince zaman
bulamamak, gn iinde srekli koturmak durumunda olmalarna atfta bulunmaktadr.
Grmelerde, merak, gzetlemek, kendini gzetlenmeye amak ile ilgili sorulara ise ak
ve net yantlar verildi ve bunun bir ihtiya olduu vurguland: Bilgi paylamaktan ok
birbirimizin hayatlarn merak ediyoruz, sosyal bir merak tatmin ediliyor o zaman (20/K).
Bir anlatda, aklkla sosyal medyann bakalarnn hayatna olan merak duygusuna,
ekime ve etkileime hitap ettii ifade edildi: kskandm bir kz vard, onu takip
ediyordum mesela, sevmediim bir insan vardr; onunla ilgili bir bilgi bulunsun diye elimde
bakyorumdur. Sevdiim insanlar zaten ok nadir takip ediyorum, neden? nk sevdiim
bildiim, grtm insanlar, zaten onlarn hayatlarn biliyorum. Daha ok ya sevmediim,
kskanlk duyduum, kiileri, sevgilimi, eski sevgilimi, holandm kiiyi takip ederim.
Facebooktan takip ediliyor insanlar, artk biliyoruz neler paylam, kiminle arkada, hangi
dine mensup, onu bile artk Facebook tan reniyoruz(22/K).
Bakalarnn yaamn merak duygusunun, gc ve zorlaycl arpcdr: normal
zamanda ulaamayacan bilgilere evde otururken ve ayn kahveni ierken ulayorsun.
Takipler beni yordu mesela, o yzden kapattm Facebooku. Merak yordu beni, merak
ediyorum, ihtiya duyuyorum, o Facebook akken, sabah uyanp kim ne yapm, merak
ediyordum, yani ben uyurken kim ne yapm? (K/22).

442

Merak duygusunun pekitirdii sanal ilikiler bazen ayn scaklkta gerek yaamda
srmemektedir:Ben de eyi fark ettim; internette iyi vakit geirdiim, elendiim baz
arkadalarla, okulda karlatmda yle aktif deilsin. nternette daha rahat konuuyorsun ama
snfta daha souk davranyorlar. Klavye cesaretlii denen bir ey var, herhalde ondandr
(E/23).
Hz, Geicilik, Tketim ve Sosyal Medya
Grlenlerin tanmlamalarna gre, sosyal medyadaki iletiim, hz nedeniyle hzl
balanglarn ve dolaysyla hzl ilikilerin kurulduu mekndr. Bu ilikiler derin deil,
geicidir. Bir yandan aklk, tam paylam ve mahremiyetin yitiriliini temsil ederken, dier
yandan gizlenme, snrlama, engelleme gibi zellikleriyle gizlilii ifade eder. Bu gizlilik yeni bir
mahremiyeti gndeme getirmektedir.
Facebook, varm, grlyorum, buradaym duygusunu pekitirirken dier yandan gizlenme,
darda brakma, tehir ederken, gzetler ve gzetlenirken, ayn anda gruplama, kapanma,
paylama ve sosyalleme gibi ztlklar bir arada barndran,melez bir alandr. Dolaysyla
iinde, gerek olan ile sanal olan da, eliik biimde barndrmaktadr. Sanal lem olunca biraz
gerekliini kaybediyor, oraya yazmak ok kolay, yzne asla syleyemeyecein eyleri
yazabiliyorsun internette. Yz yze anlk tepkiden korkulur ama sanal lemde sylersin, eve
gider ertesi gn geldiinde etkisi azalm olur (E/18). 20 yanda bir katlmc Facebookta
eklenen her verinin, ok hzl biimde sayfann altlarna akmasna ve grnr olmaktan
uzaklamasna atfta bulunarak, Olay canl olursa daha etkili, dikkat edersiniz ama facede akp
geiyor, kimse de ilgilenmiyor, geip gidiyor.Derken, hzn yaratt geicilik ile
etkisizlemeyi vurguluyor dier yandan; yetiememe, bir eyleri karma ve uyum salanamazsa
sosyal olarak darda kalma durumlarna gndermede bulunmaktadr.
Sosyal medya kendine ait bir dili ve iliki biimi ve mekn olmas nedeniyle yeni bir alt
kltr olarak tanmlanabilir. Facebookun gndelik yaamn bir paras olmas ve gn iinde
internete uyumlu cep telefonlaryla srekli balantda olunmas nedeniyle, internet ve zelde
Facebookun sz konusu genler iin bo zaman etkinlii olmaktan kp, gndelik yaamn
gerekliliklerinden biri haline geldii, gndelik yaamn rutinlerinden olduu iddia edilebilir.
Her eyi annda reniyorum. Ayrntsn merak edersen, ondan sonra gazeteye bakyorsun. En
az gnde 1-2 saat vakit geiriyorum. Bu anlama gelen ifadeler grmelerde farkl biimlerde,
farkl kiilerce tekrar edildi, artk birincil haber alma kaynann ya da haberdar olmann ilk
meknnn sosyal medya olduu sylenebilir. Bunun yannda, sosyal medyadaki kiilik ve
kimlik zellikleri ile gerek yaamdaki zellikler, tutumlar da karlatrlmaktadr. Bu durum
bazen kafa karkl ya da tutarszlk olarak deerlendirilebilmektedir.
rahatsz olduum bir durum var mesela, facede ok gzel paylamlarda bulunan
arkadalarm var, ama darda o kiiliklerini sergileyemiyorlar. ok gzel bir sz paylayorlar
rnein, sayg ile ilgili bir sz paylayorlar, ama darda selam vermiyor, yani saygyla falan
hi alakas yok(E/22).
Bu anlamda Facebooktaki birey, artk sergilenen, gizlenen, kurgulanan ve zel olan
kamusal alann snrlarna dhil olmutur. Grlen rencilerin 180 ila 3000 arasnda deien
Facebook arkada listelerinin olmas kapanma, alma, sosyalleme konularnn tartlmasn
anlaml klmaktadr. 18 yandaki kz renci ama zaten herkes facedeki tm arkadalarn
tanmyor yolda grsem tanyamayacam bir sr Facebook arkadam var ifadesi ile
Facebooktaki arkadalk tanmna aklk getirmektedir. zellikle fame olmak diye bir
kavram srarla kullanld. Kelimenin anlam sorulduunda ise yantta, arkadalk ve poplerlik
kavramlarnn yeni biimlerine gndermede bulunuldu: Facebook kz demek. Mesela bizim
komunun bir kz vard, fame olmak istiyordu, Facebookta popler olmak demek. Ne kadar
ok arkadan varsa o kadar poplersin. Ben kskanrdm mesela o kz, ok arkada var,
demek ki ok beeniliyor, ok gzel bir kz diye (22/K).

443

Paylamlar Snrlama, Gruplama
Facebook profilinin bireyi tanmak iin bir referansa dntn sylemek abartl olmaz.
Birey kimliinin sosyo-kltrel ve politik bir ifadesine dnmektedir. Tandk araclyla
iletiime geilen birisi hakknda bile, sz konusu bireyin kimlii ve kiilii ile ilgili ip ularn
Facebooktan aldklarn anlatmalar bu adan ilgintir:
Memleketten birisi yeni geldiinde onu nce faceten ekliyoruz, sayfasna bakyoruz,
beenilerine falan bakyoruz, bize uyarm, uymazm diye.Yinede bir arkadamz nerdii ve
bizim oralardan geldii iin, birka gn misafir ediyoruz ama tarzmz uymazsa sonra
grmyoruz. Mesela face sayfasna bakyoruz bu yaramaz falan diyoruz (E/22).
Facebokta yaplan yorumlarn, paylamlarn ve beenilerin arkada sayfasndaki herkesi
deil, belirli bir grubu hedefledii de ska dile getirildi. Bu anlamda genelde hangi paylamn
kim tarafndan grlp grlemeyeceini kontrol edebilmek mmkn: Mesela 300 kii ekliyse,
300 kii ne dnyor diye dnmyor insan, sadece kimin grmesini istiyorsa onlar
nemsiyor. Zaten sen de ilgilenmediin kiinin paylamna bakmazsn (E/22).
zelletirme seenekleri ile arkada listesinin gruplara blnmesi sz konusudur. Bu
gruplama bazen mahrem ilikileri kapsamakta, bazen politik blnmeleri, bazen de blgesel,
kltrel kodlara gre yaplmaktadr. Facede her eyi herkesle paylamyoruz tabi. zelletirme
seenekleri var, kiminle neyi paylaacamza karar veriyoruz. Kendi adma ilk okuldan beri
tm tandklarm Facebookumda var yani (K/21).
Katlmclar yakn arkadalarnn gnderilerini beenme, yorum yapmada hassas
davrandklarn da ifade ettiler. Bir fotoraf eklersin, alttaki yorumlar sohbet havasnda, sadece
kendi arkadalar yapar; dierleri en fazla beenir. Biraz ideolojik, bazlar kltrel kendine
yakn hissettii kiilerle yaplyor (K/21). Grld gibi kendisine yakn hissettii birisinin
paylamlarna kaytsz kalmak tercih edilmiyor. Dierlerinin paylamlarna kar taknlan
tavr, ilikinin samimiyetinin ve arkadaln dzeyini belirleyen bir etken olarak alglanyor:
organize oluyoruz, birbirimizin gnderilerini beenmek iin. Bir tr destek anlamna geliyor
(E/22). Bir grmeci ok samimi olmad birinin fotorafn, paylamn beenirken dikkat
ettiini syledi. st ste beenirsem her eyimi de beeniyor der, uygun olmaz (K/19)
diyerek, sosyal medyann da kendine ait normlar rettii dncesini akllara getirmektedir.
Baka bir yorumda da, dayanma rnei olarak, birbirlerinin popler olmasna destek olduklar
gzlendi: mesela doum gnmd arkadam mesaj gnderdi, ben de ona Facebooktan
paylasana, herkes grsn dedim. Ka kii duvarmda doum gnm kutlad, ka kii beendi
gibi takntlarmz da var, artk ok merak ediyoruz. Poplerlik kazandryor (E/21). Poplerlik
kazanmak, kazandrmak iin sanal meknn gerekliliklerinin salanmasna dikkat edildii
gzlendi:
Senin beendiin kiilerde, senin bildirimini daha ok beeniyor. Bazlar hi okumadan
siliyor. Ayp olmasn, bana kser diye de arkadalarmzn paylamlarn beeniyoruz (K/20).
Ayrca dayanma, haberleme ve destek anlamnda da olumu bir takm uygulamalar sz
konusu: snfta bile bir olay olduunda gruba yazlyor, herkes oradan reniyor. Kendi
profilinizde mesela kavga ettiyseniz biriyle, arkadalarnza duyurabiliyorsunuz ama sadece
kendi arkadalarnza (E/22).
Ayn tutumlar, darda kalmamak, iletiimde olmak, sosyal btnleme anlamnda da
olumu durumda: mesela bir arkadam bir gnderide beni etiketlerse, tepki vermezsem,
mesela be kez etiketledi diyelim, ben dhil olmazsam, yazmazsam bir daha beni etiketlemez ve
darda kalrm (E/21).
Gruplar, Siyasal, Kltrel Kimlikler ve Sosyal Medya Oyun Gruplar
Yaplan yz yze grmelerin neredeyse tamamnda, toplumsal cinsiyet ayrm fark
etmeksizin bilgisayarla tanma hikyelerinde oyun oynamak en nemli etkendir. nceleri

444

ebeveynlerinin gzetiminde internet kafelerde, eve bilgisayar geldiinde de yine ebeveynlerinin
kontrolnde oyun oynayarak balamaktadrlar. Oyun oynamak, arkasndan evrimii balantda,
a zerinden oyun siteleri zerinden salonlara balanarak devam etmektedir. Bu platformlarda
oyunlar karlkl olduu iin bir aradal gerektirmektedir.
Oyunlarn, Facebook dhil tm internette popler etkinlik olduu, gruplamada, zellikle de
internetle tanmada etkin olduu vurgulanmaktadr. rencilerin yurtta bile akamlar
bilgisayar banda toplanp oyun oynadklar ifade edilmitir:
Bir a zerinden ayr bilgisayarlarda bir birleriyle oynuyorlar. O yzden kafeye geliyorlar.
Mesela, yurtta falan da bunu yapan ok, kendi laptoplaryla aralarnda bir a oluturup sabahlara
kadar oyun oynuyorlar (E/22). Bylece bir dnem sokakta oynanan oyunlar ve yakn arkada
gruplamalar sanal mekana tanm durumdadr:
kendi yakn arkadalarmzla bile artk faceden sohbet ediyoruz. Mesela gn iinde
konuuyoruz ne yapalm akama, ite facede elence var taklalm, elenelim istiyoruz deiik
deiik konular konuuyoruz (E/23).
Oyunlar bir a zerinden oynand iin, bazen ayn meknda da birka kii ayr
bilgisayarlarn banda ya da ayr odalarda oyun oynamaktadrlar. Katlmclar baz
uygulamalardan yararlanmak iin popler olmak gerektiini sylediler. Bir anlamda itibar
sahibi olmak anlamlarna gelen ikramlar sanal ortamn, gerek yaamn tavr ve tutumlarnn
devam ettii meknlar niteliine brndnn gstergesidir:
Mesela, gold yeysen doum gnnde kardaki arkadaa pasta gnderebiliyorsun. ay
smarlayabiliyorsun ama gold ye deilsen bunlar yapamyorsun (E/23). kramlar da
poplarite ve itibarn sembol gibidir:Evet, mesela drt arkada isen, drt ay tkladnda
mesaj geliyor, yle diyor mesela Z. arkada size ay yollad, afiyet olsun (E/24).
Gerekten ay smarlam gibi ya da bir hediye alm gibi hissediyor musunuz? Sorusu
gereklii sorgulamak iin sorulduunda yant ilgintir:
Evet, sigara da smarlayabiliyorsunuz diyen grmeci, ok amal alm zel sitelerde,
sosyal ilikilerin devam ettiini anlatt.
deolojik Ayrma ve Kltrel Gruplamalar
Grmeler sonucunda ortaya kan ilgin bir bulgu ise, bireylerin neredeyse tm zel
yaamlar ve sosyo-kltrel kodlaryla var olmaya altklar bir mekan olan Facebookta,
kimlik eleri ve kltrel kodlarna ait farkl toplumsal, etnik ve politik gruplarda sosyal gerilim
yaratabilecek durumlar bertaraf etmek iin, birden fazla profil oluturduklar ve homojen
gruplamalara giderek her profilde ayr bir sosyalleme yaadklar bulgusudur. Bu durum
zellikle eitli alt gruplarn ya da dezavantajl gruplarn egemen ideolojiye kar var olma
mcadelesi ve stratejisi olarak alglanabilir. Bir tr ayakta kalma sava olarak alglanan bu
durum, eitli kltrel ve dilsel kodlar ve ironi eliinde srmektedir. Kendi iinde bir dili olan
bu durum ayn zamanda yaratc ve dinamiktir. Kendine zg stratejiler ierir ve bireyleri
benzer kltrel kodlar iinde birletirerek dayanma ve direni ieren srelere dnr.
Bylece sanal ortamlar, egemen ideoloji karsnda mizah ve ironi ieren bir tarzla, dezavantajl
olmann stesinden gelme, kar durma ve direni alanna dnmektedir:
Mesela diyelim ki, milliyeti grup face zerinden bir ey paylat, bizim bir arkada onunla
face zerinden tartmaya girdi. Bu, u ekilde bize gelebiliyor. Ayn anda arkada bana mesaj
yazyor,M., ben ununla tartmaya girdim sen de gel diyor. Hepimiz bastryoruz sonra
(E/23).
eitli etnik, politik, kltrel, ticari gruplar da Facebook zerinden yeni etkileim ortamna
dahil olmak iin aktif durumdalar: Mesela cemaat tebli yapyor, beeni, taraftar toplamak iin
yaplyor. Birisi Trk bayran paylayor, dieri dini bir ey paylayor, dieri etnik bir ey

445

paylayor. Gruplarn amac zaten beeni kazanmak. nk onlar ayn zamanda reklam da
yapyor (K/23).
Bireysel olarak kimlerle, neyi, nasl paylatklar sorusuna verilen yantlar, sosyal medyada
da gndelik yaamdaki ayrmalarn devam ettiini ortaya karmaktadr. Birey gnlk
yaamdaki paral kimlik elerini sanal meknda da gzetmek durumundadr ve sosyal gerilim
yaamaktadr: Facebookta eleme ve gruplama yaptm ailem, yakn arkadalarm vs gibi
okuldan, stanbuldan Batmanda olan arkadalarmn hepsini ayrdm, grupladm. Bir ey
paylatmda da sadece u grup grsn, bunlar grmesin diye seenekler var, ona gre
paylayorum (E/22). Ayn durum egemen dinsel inanlar karsnda da geerlidir, birey
damgalanma, knanma ya da dlanma korkusu ile paylamlarn ya da beenilerini da
vururken stratejik davranmaktadr. Bu durum sanal alemde de deimemektedir:
Mesela diyelim ki,ateizmle ilgili bir ey paylayorsunuz, bunu herkes grrse ok abuk
etiketlenebiliyorsun, o yzden diyorum ki, bunu sadece yakn arkadalarm grsn, en azndan
onlar beni anlyor (E/22).
Darda olmann kriterleri gruba gre deiebilmektedir. Politik, etnik, corafi, kltrel ve
yerleim balamnda olabilmektedir:
Arkadalarm arasnda hi okumam olanlar da var, eitim seviyesi daha dk olanlar,
onlar beni abuk yarglayabiliyorlar, yani, nasl byle dnebiliyorsun diye. Ya da sen byle
deildin, niye byle oldun? gibi tepkiler gsteriyorlar. Byle tepkiler de aldm nceden
ailemden, akrabalarmdan. Bazlar gnderilerimi, paylamlarm beenmedi. Ben de artk daha
dikkatli oluyorum, hatta bazen bu paylamm sadece iki kii grsn diye ayarlyorum, sadece o
konu ile ilgili paylamak istediim arkadalarma gnderiyorum (E/21).
zellikle blgesel, etnik atmalarn sosyal medyann kendi atmosferi iinde de devam
ettii gzlendi: Ben bir ara krte nevroz ile ilgili bir ey yazdm, birka arkadam beni
Facebooktan sildi. Artk benimle konumuyorlar. Konumay denedim umursamyorlar,
tnmyorlar (K/20).
Baka bir katlmc, gn iinde iyi anlat, severek arkadalk yapt, ama farkl etnik
kkenden bir arkadann bazen; istersen grmeyelim dediini anlatt. Ardndan, birlikte
ok eleniyoruz, iyi vakit geiriyorum ama etnik konu hakknda tartamyoruz. Ben tartmada
sessiz davranabiliyorum ama o yle davranmyor. Facebooktan hi honut olmayacam eyler
paylayor (K/21). Szleriyle yaad gerilimi ifade ediyor.
Sosyal medyada herhangi bir gruba ye olmadan ya da aktif olmadan sadece bilgilenme de
sz konusudur:etiketlenmemek iin, ye olmadan ya da bir ey paylamadan, sadece gruba
bakyorum,dnsenize bir ecinsel grubu beeniyorsunuz, 460 tane arkadanz var ve
gryorlar, aaa acaba gay mi? neden bu sayfay beendi? diye (E/22).
ou zaman bireyin dhil olduu ya da olmak istedii birbiriyle elien ortamlardan,
herhangi birinden vazgemek istememesi nedeniyle sosyal hayat paral yaamak, birbirinden
ayrmak, tercih edilen bir durum olmaktadr, ilikiyi koparmak istemediim bir grup var ama
siyasi olarak kendimi daha yakn hissettiim bir grup var, ne yaptm, yeni bir facebook hesab
atm gelen istekleri duruma gre kabul ediyorum (E/23).
Genellikle ise, birey farkl gruplarla olan yaknlnn yarataca gerilimden kurtulmak iin
aklk yerine gizleme, birbirinden ayrma yoluna gitmektedirler: Buraya geldiimde kendim
gibi arkadalarmla tantm. Duygusal olarak etkilendim. Ama mesela lisede ar sevdiim
hocalar vard, onlarla aram hi bozmak istemiyordum ama biliyordum ki, onlar benden farkl
dnyorlar. Ama dedim ki, paylamlarm, beenilerimi grrse, byk ihtimalle aramz
bozulacak, ben de dier facemi atm (E/23).
Baka bir rnek ise, bireyin farkl aidiyetlerinin ve karlarnn bir arada var olamamasnn
yaratt duyguyla ba edebilmek ve hiyerarik olarak ortaya kabilecek olumsuz durumlar

446

amak iin stratejik davranp, yine aidiyetleri ve kimliini btnlkl olarak ifade etmek yerine,
duruma ve mekna gre farkl aidiyetlerini vurgulama yolu semesidir: altm maazann
mdr mesela, arkadalk istei gnderiyor faceden ama biliyorum adam ideolojik olarak
benden farkl dnyor, onun paylamlarn gryorum, kfrler falan ediyor. Dedim imdi
onu kabul edersem adam yarn gelip diyecek ki S. yarn ie gelmene gerek yok. Ya da doal
olmayacam, grecek diye kendimi snrlam olacam. Dier facemi atm ben de. Zaten
aktif deilim, sadece gelen istekleri kabul ediyorum, geri evirmemi oluyorum ve ayp
olmuyor. Byk adamlar istek gnderiyor, ben kabul etmemi olmak istemiyorum (E/24).
Anlatlardan da anlalabilecei gibi, gnlk yaam iinde birok aidiyeti bir arada tayarak
anlaml ve btnlkl bir kltrel kimlik oluturarak, var olmaya alan bireyler gerek
yaamda karlatklar glklerin stesinden gelebilmek iin, zaman ierisinde oluturulan
kapanma, dayanma, direnme gibi durumlara ait taktik ve stratejileri, yeni ifade alan olan
sosyal medyada da srdrmektedirler.
SONU
Sosyal medya yeni bir toplumsal mekn olarak, tm toplumsal eylemlerin rneklerinin
grlebilecei bir mecradr. Bireyler ve gruplar aras etkileim ve iletiimin sanal mekn olarak
zelde Facebook ile ilgili yaplan almada, bireylerin sosyal medyay yalnzlama duygusunu
yenmenin bir arac olarak kullanmann yannda, daha ok dayanma ve direni arac olarak
kullandklar grlmtr. Yeni arkadalklar, iletiim kurma, fiziksel meknlar aarak, snrsz
iliki anlamna da gelmekle birlikte, sosyal medya; daha ok var olan ilikilerin srdrld,
gndelik yaamn uzants olarak ilev grmektedir. Bireyin farkl kimliklerini ve ilikilerini
tpk gndelik yaamda olduu gibi eitli tavr ve stratejilerle srdrd bir zel alan, zaman
zaman da kamusal alan olarak alglanmaktadr. Bylelikle sosyal medya; bireylerin, farkl
gruplarn, farkl kimlik kurgularn, ynlerini ifade ettikleri, sakladklar, savunduklar,
mcadele ettikleri, ilikilerini kullandklar bir mecraya dnm durumdadr. Bu anlamda
snrlamalarla, kapanmalarla grnrleen, snrlar izilen alt gruplarn varl ile sosyal
medyann, gnlk yaamn tm alanlarn barndran bir kamusal alana dnt iddia
edilebilir. Bunun yannda zel ilikilerdeki, kapanma, direnme ve kendine zg geleneksel
karakterini de teknolojik gelimeler araclyla srdrmektedir:
Evlenince, ilikisi olunca kapatyorlar facei ya da ayn adla hesap ayorlar ya da
ifrelerini veriyorlar birbirlerine. Mesela arkadama mesaj yazyorum, sevgilisi cevap veriyor.
Artk bir ayar var mesaj gelir gelmez dierinin telefonuna da geliyor. Sevgili olurlarsa, ikisinin
de telefonlarna gidiyor yani (K/22).
Sonu olarak sosyal medya kendine ait bir dili ve iletiim biimi, normlar olan bir alandr.
Bu zellii ile yeni bir toplumsal mekn olarak alglanabilir, her hangi bir toplumsal
yaplanmann ierdii gndelik yaamda pratikleri ve kltrel kodlar, ayrmalar
yanstmaktadr. Bu zellikleriyle, yaamlarnn byk blmn sosyal medyal bir kltrel
ortamda geiren genlerin tutumlarnda belirleyici iliki kodlarn iermektedir. Ancak sosyo-
politik olarak birey- devlet ilikisinde ya da birey- yap ilikisinde var olduu iddia edilen
snrsz ve kontrolsz zgrleme ya da mcadele alan olma durumu sz konusu deildir.
Gzetim ve denetim toplumunun tm zelliklerini teknoloji yardmyla barndran bir mecra
olmas nedeniyle de baka tartmalarn konusu olacak denetim, kontrol, snrlama bakmndan
da tartma konusudur. Sosyal yaamn ierdii tm direnme, alma, kapanma ilikilerini
bireyler aras zel ilikilerle birlikte kapsamaktadr. Ancak mevcut toplumsal yaplanmann
tesinde yeni bir zgrlk alan olarak tanmlanmaya henz ok uzaktr.

447

KAYNAKA
evikel,T.(2012). Trkiye Spor Medyasnda erik eitlilii: Gnlk Gazeteler ve Futbol
Bloglar Aras Bir KarlatrmaSosyal Medya zel Says, Akdeniz letiim Dergisi, 18:
110-122.
DArcy, A.,Young, T.M.(2012). Ethics and social media: Implications for sociolinguistics in
the networked public, Journal of Sociolinguistics,16(4): 532546.
Ellison, N., Hardey,M. (2013).Developing Political Conversations? Social media and English
local authorities Information, Communication & Society, 16(6): 878898.
Enli, G. S.,Skogerb,E. (2013). Personalized campaigns in party-centred politics, Twitter
and Facebook as arenas for political communication, Information, Communication &
Society, 16 (5):757774.
Gershon, I. (2011).Un-Friend My Heart: Facebook, Promiscuity, and Heartbreak in
aNeoliberal Age, Anthropological Quarterly, 84(4): 865894.
Goffman, E. (2009). Gndelik Yaamda Benliin Sunumu.(ev.). Bar Cezar, stanbul:Metis
Yaynlar.
Hanson, G. (2010). The 2008 Presidential Campaign: Political Cynicism in the Age of
Facebook, MySpace, and YouTube, Mass Communication and Society, 13:584607.
smaylov, E., Sunal, G. (2012).Gzetlenen ve Gzetleyen Bir Toplumda, Beden ve
Mahremiyet likisi: Facebook rnei, Sosyal Medya zel Says, Akdeniz letiim
Dergisi,18:20-41.
Juarez, P. M., Juarez P.D., T. Faulkner R.T. (2013).Social Media and Military Families: A
Perspective, Journal of Human Behavior in the Social Environment, 23:769776.
Ledforda, C. J.W.,Anderson L.N. (2013).Online social networking in discussions of risk:
applying the CAUSE, model in a content analysis of Facebook, Health, Risk & Society,
15(3): 251264.
Pennington, N. (2013).You Dont de-Friend the Dead: an Analysis of Grief Communication by
College Students Through Facebook Profiles, Death Studies, 37: 617635.
Sanderson, J. (2013).From Loving the Hero to Despising the Villain: Sports Fans, Facebook,
and Social Identity Threats, Mass Communication and Society, 16:487509.
Savulescu, R. (2011).Brand Talk on Facebook a New Challenge in Marketing
Communication,Romanian Journal of Communication and Public Relations,13 (2): 19-
30.
Savulescu, R.,Vitelar,A.(2012).Pics or It Didnt Happen***: Analyzing Facebook Photographs
of Romanian Women Politicians, Romanian Journal of Communication and Public
Relations ,14(1): 7-20.
Sharma, B. K. (2012).Beyond social networking:Performing global Englishes in Facebook by
college youth in Nepal, Journal of Sociolinguistics,16(4): 483509.
Sullivan, J. v.d. (2012).New Parents Facebook Use at the Transition to Parenthood, Family
Relations 61: 455 469.
Uimonen, Paula, (2013), Visual identity in Facebook, Visual Studies, 28(2): 122
135.http://dx.doi.org/10.1080/1472586X.2013.801634
Wu, P.-C., (2013).Addictive Behavior in Relation to the Happy Farm Facebook Application,
Social Behavior and Personality, 41(4), 539-554.
www.sanalika.com, eriim tarihi:30/07/2013.

448

449

KAMUSALIN YENDEN DNM: YEN BR KAMUSAL ALAN OLARAK
SOSYAL MEDYA
Cem Koray OLGUN
1

ZET
Kitle iletiim aralarnn geliimi hi yavalamadan, nemini kaybetmeden ve bireylerin
hayatlarna daha da fazla nfuz ederek devam etmektedir. Bu aralar bireyi, sadece kamusal
alan iinde deil zel alanda da denetlemekle kalmam sosyal medya araclyla mahrem
alanna da girmitir. Bu ekilde oluan, Manuel Castellsin deyimiyle sanal alan yepyeni bir
kamusal alan olarak bireyin kendisini tanmlad bir yer halini almtr. Dolaysyla, artk iki
farkl kamusal alan sz konusudur. Yeni bir kamusal alan olarak sosyal medya ise her yerden
ulalabilirliini artrarak nceki kamusal alan dntrme amacndadr. Bu alma Habermas
ve Arendt gibi teorisyenlerin kamusal, zel ve mahrem alan tartmalar erevesinde sosyal
medyann yaratt yeni kamusal alan mikro blog sitesi Twitter rnei zerinden tartmaya
alacaktr. alma ayn zamanda, Gezi Park direniinin sosyal medya araclyla nasl
alternatif ya da kar bir kamusal alan imkn yaratp yaratamayacan da tartmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Kamusal alan, zel alan, Sosyal Medya, Sanal kimlik, Temsil.
ABSTRACT
The development of mass media continues without losing its importance. Mass media not
only effects people in the public sphere but also effects them via social media in a private
sphere. In this way, the words of Manuel Castells virtual space become a new public sphere as
a person who described himself/herself. Therefore, now there are two different public spheres.
As a new public sphere social media aims to transform public sphere before increasing the
accessibility from anywhere. In this study, we will discussing the example of micro-blogging
site Twitter as a new public sphere created by social media by the framework of Jurgen
Habermas and Hannah Arendts public and private space concepts. Also, this study will
discussing the resistance of Gezi Park through the social media how it was created the
possibility of alternative or counter-public sphere.
Keywords: Public sphere, Private Sphere, Social Media, Virtual Space, Representation

Asla, hi kimse, yurtta olmann kolay bir ey olduunu vaat etmemitir
(Peter Dahlgren)

GR
Kamusal alan kavram zerine tartacak ya da kamusal ve zel alan ayrmndan bahsedecek
olursak, bir anda kendimizi tarihsel bir okumann izlerini srerken buluruz. Kamusal alan bu
noktada toplumlarn var oluunun zorunlu bir sonucuymu gibi tarihin her kesinde
rastlayabileceimiz bir kavram olarak karmza kar. Jrgen Habermas, Hannah Arendt ve
Richard Sennett gibi dnrlerin ilk kamusal alan olarak kavramn kkenini Antik Yunana
kadar gtrp Agora rneini vermeleri de bu yzdendir.
Birey doas itibariyle kendine ait mahrem bir alan olarak belirledii zel alann dnda
kamusal bir alana ihtiya duyar. Bu ihtiyacn temeli birlikte yaamann bir gerei olarak ortaya
kar. Bireyin kendisini zel alannda temsili ile kamusal alanndaki temsili bu noktada
ayrmaya balar. Kamusal alan bireyin iinde yaad toplumun iyilii iin fikir beyan

1
Ar.Gr., Hacettepe niversitesi, Sosyoloji Blm.

450

edebilecei, birlikte kamusal iyiyi ya da kamu yararn tartabilecei ve kamusal olarak akl
yrtp kamuoyu oluturabilecei ki bu anlamda eletirel bir aleniyet kazanarak iktidar
eletirebilecei bir alana gereksinim duymasyla ortaya kar. Kamusal alan bu anlamda hem
iktidar hem de muhalefeti ayn alanda karlatrr ve her ikisinin de kendilerini temsil
etmelerine olanak verir. Bu anlamda kamusal alan hem toplumsal hem de politiktir.
Medya, kamusal alann en etkili eletiri olarak ortaya kan bir kurumdur. Bu anlamda
medyadan beklenen sadece grneni gsterip bilgi vermesi deil ayn zamanda muhalefet
yapmasdr da. Ancak medya, fikirlerin aka ifade edilmesine olanak salayarak kamusal
alann eletirel aleniyetini gsterse de, giderek ticarilemekte ve bu yzden bu zelliini
yitirmeye balamaktadr. Dolaysyla medyann bu dnm alternatif bir kamusal alan
ihtiyacn ortaya koymaktadr. Fakat kitle iletiim aralarnn hzl bir biimde gelimesi byle
bir ihtiyac medyann kendi iinden giderecek bir alan oluturma ihtimalini iinde barndrabilir.
Bu dorultuda, sanal medya gn getike bireyi sadece edilgen olmaktan kartp, etkin olduu
alternatif bir kamusal alan olasln gerekletirme noktasnda hzla ilerlemektedir.
Gnmzde sanal alann birey zerindeki etkisinin geleneksel medyadan daha etkin bir
biimde kurulduu grlmektedir. Bunun en belirgin nedeni, bireyin televizyondan ok interneti
tercih etmesi, bilgisayar, tablet ya da akll telefonlar zerinden kitle iletiim aralaryla olan
ilikisini yeniden kurmasndan kaynaklanmaktadr. Habere ulamakta da benzer bir durum sz
konusudur. News State of Media
2
verilerine gre haberler en ok online olarak takip
edilmektedir. Ancak, zellikle Facebook ve Twitter gibi sosyal medya aralarnn ykseliiyle
birlikte kullanclar interneti zellikle bu siteler iin kullanr hale gelmilerdir. Sanal alann
alternatif ya da kar bir kamusal alan yaratma ihtimali de bu ekilde domutur. Kullanclar
aktif olarak katlmakta ve kendilerini temsil etmektedir. Bu yzden bu ihtimal her geen gn
gereklemeye bir adm daha yaklamaktadr.
Trkiyede Gezi park olaylar srasnda geleneksel medya ve sosyal medyann olaylara
bak asndaki farkllk alternatif bir kamusal alan olarak sosyal medyann grlebilmesini
olanakl klmtr. Bu balamda sosyal medya zerinden alternatif bir kamusal alan ihtimalini
tartyorsak Gezi park olaylarn bunun dnda brakmamz toplumsal gerei grememek
olur. Bu balamda almann amac, sanal alann, alternatif veya kar kamusal olma ihtimalini
tartarak, Gezi Park olaylar zerinden bu durumun nasl olanakl hale geldiini gstermektir.
ncelikle kuramsal ereve iin Habermas ve Arendtin kamusal alan grlerinden
yararlanlacak, ardndan medyatik kamusal alan kavram tartlarak Gezi Park direniinin
sosyal medyadaki yansmalarna Twitter rnei zerinden baklacaktr.
JRGEN HABERMAS: BR BURJUVA KAMUSALLII TAHLL
Habermasn Kamusalln Yapsal Dnm adl eseri, kamusal alan zerine yazlm en
temel metinlerden biri olarak literatrdeki yerini alr. Habermas nce ie kamuoyu, kamusal ve
kamu kavramlarnn tanmlanmasndaki belirsizlikten bahsederek balar. Habermasa(2002:58)
gre kamusal tanmlarken, sz gelimi, herhangi bir toplantnn basit bir biimde kapal
topluluklardan farkl olarak herkese ak olduunu sylyorsak bu toplantlar kamusal olarak
adlandryoruz. Ya da kamusal binalardan ve kamusal yerlerden sz ediyoruz. Btn bu
adlandrmalar bize kamusal tanmlyor olsa bile, aslnda Habermasa gre kavram bundan ok
daha te bir anlam iinde barndryor:
Ancak salt kamusal binalar laf bile, sz konusu binalarn herkese ak oluundan te bir
eyi ifade ediyor; hatta bunlarn kamunun gidi geliine ak olmalar bile zorunlu deildir;
bunlar devletin kurumlarn barndrrlar ve bizzat bu nitelikleri gerei kamusaldrlar. Devlet
kamu erkidir. Bu sfatn, kendi hukukuna tabi olanlarn ortak kamusal selametini salama
grevine borludur(Habermas2002:58).

2
http://stateofthemedia.org/

451

Kendisini zel alandan ayr bir alan olarak ortaya koyan kamu, kimi zamanda kendisini
kamu gcnn kart bir alan olarak ortaya koyar ve kamuoyu halini alr. Bazen devlet
organlar bazen de halkn iletiimini salayan basn gibi medya unsurlar kamusal organlardan
biridir (Habermas2002:59).
Kavramn sahip olduu bu ok anlamllk tarih boyunca kendini gstermitir. Ancak,
kamusal alann temel zelliklerinden biri olan temsil ve temsili kamudan bahsetmek
gerekir.Habermasa gre temsil kamu burada kendisini bir kamusal alan olarak kurmak yerine
stat belirtisi olarak sunar.
Hangi derecede olursa olsun, toprak beyinin stats kendi bana, kamusal ve zel
ltleri karsnda tarafszdr; ancak sahibi, bu statsn kamusal olarak sunar. Kendisini hep
daha yksek bir erkin cisimlemesi olarak gsterir, sergiler. Bu temsiliyet kavram, en yeni
anayasa retisine kadar intikal etmitir. Bu retiye gre, temsiliyet ancak kamu alannda
cereyan edebilirzel mesele nitelii tayan bir temsiliyet olamaz (Habermas2002:65).
Grld gibi temsiliyet kavram bu biimde kamusal alan zel alandan ayran temel
niteliklerden biri olarak ortaya kar. Kamusal alan kendisini bir temsiliyet alan olarak ortaya
koyar. Yine de Habermasa gre bu temsil stat belirtisi biiminde ortaya ktysa, herkesin bu
alanda kendini temsil edebilmesi pek mmkn gzkmemektedir. Habermasc kamusal alan,
burjuva kamusal alan olduundan temsil de burjuva temsilidir.
Burada burjuva temsilinden bahsettiimizde, burjuvadan ayr olarak halkn geri kalann
temsil dnda brakm oluruz. Bu adan hem temsilin hem de iktidarn aklamalarnn sadece
belli bir kesimi iaret ettii grlr. Bu kesimin en nemli zellii ise eitimli olmalardr.
Habermasn deyimiyle tahsilli zmre. Dolaysyla, kamusal alan denince akla halkn tamam
gelmez. Aksine bu kavram tahsilli zmreyi iaret eder.
Hkmetin aklamalarnn gittii adres umumdu, yani ilke olarak tebaann tm. Fakat
genellikle aklamalar bu yoldan sradan adama deil en nihayet tahsilli zmrelere
ulayordu. Modern devlet aygtyla birlikte, halk iinde merkezi bir konuma sahip olan yeni
bir burjuva tabakas ortaya kmt (Habermas 2002;86)
Bu adan kamuoyu da (public opinion) genel dnceleri ifade eden general opinion
kavramndan farkl bir ekilde, tahsilli zmrenin akl yrtme biimi olarak ortaya kar.
Kamuoyunun kendine zg akl yrtme biimi ise kamusal muhakemedir (Habermas 2002:93).
Kamusal muhakeme burada sadece akln eitimle gelitiren zmrenin yani burjuvann
yapabilecei bir eydir. Kamusal akl yrtme bilincini ise zgl olarak, ekirdek ailenin
mahremiyet alannn kamuyla balantl znelliinden doan zel tecrbeler ynlendirir.Bu
mahremiyet alan, zel olann modern anlamda doygun ve zgr iselliin tarihsel k
noktasdr. (2002:95)
Bu anlamda kamuoyu, halkn tamamn deil belirli bir ksmn kapsar. Kamusal muhakeme
yapabilen ve kamusal iyiyi ya da kamu yararn tartabilecek sadece burjuva kamusudur.
Burjuva kamusu bu dzlemde kendi aralarnda eit ve zel kiilerden olumaktadr. Burjuva
kamusal alan, zel kiilerin kamusal sorunlar tarttklar bir arenadr (akt.Dacheux 2012:16).
Bu arena, karmza akam yemei davetleri, salonlar ve kahvehaneler gibi yerler olarak
kmaktadr. Kamusal alan tam da bu noktada zel alandan beslenmeye balar. .akl
yrtme ortam ve onlara yn veren konular bakmndan birbirlerinden ne kadar farkl olsalar
da, hepsi zel ahslar arasnda sreklilik kazanma eilimi tayan bir tartmay rgtlerler
(Habermas,2002;105).
Kamusal alann giderek zel alann iine doru onun snrlarn zorlayacak ekilde
genilemesi bu noktada gelimeye balamtr. Bylece kamusal ve zel alan arasndaki farkllk
kamusal alan lehine bozulmaktadr. Habermasa gre (2002;119) zel alan ile kamu alan
arasndaki ayrm izgisi, evin tam ortasndan geer. zel ahslar salonda oluan kamusalla,
oturma odalarnn mahremiyetinden karak dhil olurlar; ancak her iki alan birbirleriyle sk

452

skya ilikilidir. Dolaysyla kamusal alandan, zel alana geriye sadece aile kalmtr. Ancak
Habermasa gre, bu genileme kamusaln eletirel aleniyetini yitirmesine neden olacak gibi
gzkmektedir (2002:253).
Kamusal alan, fikirlerin zgr olarak tartlabilecei bir alansa siyasal bir kamunun
olumasndan bahsedilebilir. Bu anlamda kamusal alan basndan yararlanacaktr. Basn
kamuoyunun fikirlerini zgrce ifade edebilecei meru bir alan olarak karmza kar. Ancak,
basnn ticarilemesiyle bu ilev de tehlikeye girmektedir. Habermasa gre burada iki eit
basn sz konusudur. lki tartan kamusal topluluun bir kurumu olarak, birincil dzeyde onun
eletirel ilevini savunmakla megul...dolaysyla iletme sermayesi ikincil olan kanaat
yaynlayan basn. kincisi ise dorudan ticari iletme gibi kazan imknlarn dikkate alan ticari
basndr. Habermasa gre giderek ticari basna doru giden bir ileyi sz
konusudur(Habermas2002;312-313). Bu durum gnmz medyasnn neoliberal politikalar
araclyla dnmnn temelini gstermektedir.
Habermasn kamusal alan kavramna bakldnda grlmesi gereken birka nokta sz
konusudur. ncelikle Habermasn kamusal alan burjuva kamusal alann temsil eder.
Alternatif kamulardan bahsetmez. Daha sonra kitle iletiim aralarnn geliimiyle birlikte
kamusal alann yeniden dnme urayacan syleyecektir. (Downey&Fenton 2003:186-
187) kinci olarak Habermas eril bir okuma yapar. Kadn kamusal alanda grmez. nc
olarak Habermas iletiim ve mzakere yoluyla kamusal alann yaanabilir ve ideal bir modelini
izer. Dolaysyla Habermasa gre [k]amu, kamusal iyiyi birlikte mzakere eden, kendi
aralarnda eit ve zel kiilerden oluur. Burjuva kamusal alan, zel kiilerin kamusal sorunlar
tarttklar bir arenadr (akt.Dacheux 2012:16).
Habermasn grlerini ksaca zetledikten sonra imdide Hannah Arendtin kamusal
alanla ilgili dncelerinden bahsedelim.
HANNAH ARENDT: ZGRLN ALANI OLARAK POLTK YAAM
Arendte gre her yurtta iki varolu dzenine aittir; ve yaamnda, kendinin olan (idion) ile
kamusal olan (koinon) arasnda keskin bir ayrm kmtr (Arendt 2012:60). Bu alanlardan ilki
zorunlulua bal olan aile yaamna, dieri ise zgrln alan olan politik yaama vurgu
yapar (Dacheux 2012:20). Arendt bu ayrtrmay yaparken u soruyu sorar: nsan toplumsal m
yoksa siyasi bir hayvan m?
Vitaactiva, (yani) etkin olarak bir eyler yapmaya yneldii lde insani yaam, kklerini
her zaman, asla terk edemeyecei veya tmyle aamayaca bir insanlar ve insan yaps eyler
dnyasndan alrHi bir insan hayat, baka insanlarn bulunuuna dorudan ya da dolayl
yoldan tanklk eden bir dnya olmadan var olamaz.(Arendt2012:57)
Dolaysyla, Arendt iin kamusal alan eylemin gerekletirildii yer olarak kendini gsterir.
Arendte gre suni bir biimde oluturulan kamusal alan eylem ve konumann birlikte yer
ald bir alandr(Arendt 2012:259). Anlalaca gibi, kamusal alan teorik bir kavram
olmasndan te szler ve eylemlerle grnrlk kazanm bir yer, aktrlerin kendi gerek
varlklarna kavuarak kamusal yarglamaya aldklar bir alann ta kendisidir.
(Dacheux2012:20-21)
Arendte gre kamusal alandaki eylem politik bir etkinlie vurgu yapar. Bu politik etkinlik,
kiinin kendisini kamusal alanda temsiline iaret eder. Ayn zamanda politik etkinlik mzakere
edilmi ortak bir eylem olarak da tasvir edilir. Bu bak asndan kamu, saf biimde soyut ve
simgesel bir eylemsel olgu deil, szler ve eylemlerle grnrlk kazanm bir yerdir
(Dacheux2012:21).
Habermas ve Arendtin grleri ekseninde kamusal alan kavramna bakldnda, eylem ve
konuma araclyla politik olann grnr olduu ve bu ekilde temsiliyetin salandndan
sz edebiliriz.imdi bu teorik izgiden hareketle medya ve kamusal alan ilikisine bakalm.

453

MEDYATK KAMUSAL ALAN
Medya Habermas iin, kamusaln eletirel aleniyetini gsterebilecei bir alan olarak, daha
doru bir ifadeyle meru bir alan olarak ortaya kar. Arendt iin ise dorudan byle bir tanm
sz konusu deildir. Ancak, onun politik eylemin grnr klnmas ve temsili asndan
bakarsak medya bir eylem alan olarak kamusal alandr okumas yaplabilir. Bu anlamda
kamusal alann eletirel aleniyetini ortaya koyan temel ara medyadr diyebiliriz.
Fransz sosyolog Dominique Woltona gre de,kamusal alan deiiklie uratan ey,
demokratiklemenin ve medyann byyen rolnn btnsel sonucudur. ada kamusal alan
bu yzden, medyann rolnden normatif olarak ayrlamaz ve ilevsel olmas anlamnda
medyatik kamusal alan olarak adlandrlabilir (Wolton2012:28-29). Grld gibi medyatik
kamusal alan, kamusal alann zelliklerini iinde barndran ve kiiler aras iletiim salayan bir
alandr. Dahlgrenin belirttii gibi (2012:46)Habermasn bahsettii temsil kamuya bu anlamda
ok benzemektedir. Medyatik kamusal alan araclyla temsil oluturulmaktadr.
Medyatik kamusal alan, medyann zgrce hibir etki altnda kalmadan olan biteni halka
aktarmas grevini stlenmitir. John Stuart Millin de belirttii gibi, kan ve dncelerin basn
araclyla serbeste dolamnn gvence altna alnmas gerekir. Mill bu gerekliliini
aklarken nedenden bahseder;
1) Hkmet ya da sivil toplum tarafndan yanl olduu iddia edilen susturulan bir dnce
aslnda doru olabilir;
2)Bir dnce yanl bile olsa iinde birka dirhem hakikat de bulunabilir.
3) Bir gr hakikatin ta kendisi olsa bile eer kar fikirle zorlanmazsa bozularak n
yargya dnr. (aktaran Keane 2010:40-41)
Grld gibi basnn haberi verirken bu ilkeye de dikkat etmesi gerekir. Basn bu
anlamda bamszln yitirip kr amal ticari bir irkete dntnde ise bu imkn tamamen
ortadan kalkmaktadr. Ancak, iktidarn da Millin anlatt biimiyle halka kulak vermesi
gerekmektedir. nk Keaneinde belirttii gibi (2010:24) Medya, siyasi ya da ekonomik
iktidar sahiplerinin kiisel kazanc ya da kr iin deil, tm yurttalarn kamusal yarar ve
elencesi iin kullanlmaldr. Bu anlamda medyann en nemli grevlerinden biri kamu
yararna yayn yapmaktr (Kejanlolu 2004). Medya bir ideolojik aygt olarak kullanld
andan itibaren kamu yararnn dna kmaktadr. Medya kitle iletiim aralar
teknolojilerindeki gelimelerle her geen gn ilikileri, ihtiyalar, retimi, tketimi ya da ksaca
her eyi belirlemeye balamtr. Bu etkenler zerinden kurulan tahakkm mekanizmas
medyay Frankfurt Okulunun kavramyla bir kltr endstrisine dntrmtr. Geleneksel
medya irketleri de kltr endstrisinin arklarn oluturmaktadr.
Bu balamda geleneksel medyann aksine post endstriyel topluma daha fazla
demokratikleme vaadi veren yeni medya teknolojileri de(Papacharissi 2002) sklkla
eletirilmektedir. Ancak, yeni medya teknolojileri zellikle sosyal medya zerinden kamusal
alana alternatif baka bir alan yaratmaktadr. Sanal alan olarak adlandrabileceimiz bu alan iin
Manuel Castells A Toplumunun Ykselii adl kitabnda, sanal cemaat kavramn ortaya
atmtr. Castellse gre (2005:479-480) sanal cemaatler hem gerektir hem de deil.
Cemaattirler, ancak, fiziksel deildirler. Ama gerekd da deildirler; sadece farkl bir
gereklik zerinden ilerler. Castells daha sonraki almalarnda kresel iletiim alarnn
kamusal alan zerindeki etkisine dikkat eker.
Grld gibi yeni medya teknolojilerinin geliimi bir taraftan medyann kontrol ve
gzetleme gcn arttrm bir taraftan da yeni bir alan oluturmasna olanak vermitir. Bu
gelimeler aada tartacamz gibi alternatif bir kamusal alan ya da kar kamusal alan
ihtimalinin nn aacaktr.

454

YEN BR KAMUSAL ALAN OLARAK SOSYAL MEDYA
Sanal alann bir kamusal alan olup olmad zerine yaplan tartmalarn yirmi yl akn bir
gemii bulunmaktadr. Baz almalar internetin ucuz ve hzl olmasnn katlm ve temsili
kolaylatrabileceini sylerken, baz almalar ise internette bilgiye ulama koullarnn
eitsizliinden bahseder .nternetteki bilgiye ulamak herkes iin evrensel ve eit dzeyde
deildir (Papacharissi 2002). Bu eletiri hl geerliini korumasna karn gn getike hzla
azalmaktadr. te yandan eletirinin baka bir ak taraf da, internet kullanmayan kiilerin
interneti kullanan kiiler tarafndan bilgilendirilebileceidir.
Sanal alan zerine yaplan bu tartmalar, nceleri bireyin internet karsnda e-posta
gndermek dnda pasif bir alc olduu dnemden balamtr. Daha sonra bireyin gerek
iletilere yorum yapabilmesi, gerek kiisel web siteleri ve bloglar araclyla ayn zamanda aktif
katlmc olmasyla Web 2.0 tartmalar zerinden yeni bir dneme geilmitir. Sosyal
medyann Facebook(2005) ve Twitter(2006) araclyla kendini gstermesiyle birlikte, bireyin
internet zerinden kendisini temsili, annda ve kesintisiz gereklemektedir.
2012 Semiocast verilerine gre Twitterda kaytl 517 milyon kullanc hesab
bulunmaktadr. Trkiyede ise kullanc says yaklak olarak 10 milyonu bulmaktadr. Trkiye
bu rakamla en ok Twitter hesab olan yirmi lke arasnda on birinci srada yer almaktadr.
stanbul da dnya genelinde en ok tweet gnderilen ehir arasndadr.
3
Twitter zellikle annda
haber akn salamas nedeniyle birok haber sitesinden daha yararl olmaktadr. nk haber
kanallar Twitter hesaplar araclyla kullanclara annda ulaabilmektedir. Kullanclar
aldklar haberleri kendi hesaplarndan takipilerine iletebilmektedir. Bizim rneimizde
grlecei gibi herhangi bir sivil eylem sz konusu olduunda haber hzla yaylabilmektedir.
Dolaysyla, Twitter bireyin aktif olarak katlabildii bir alan yaratr. Bu adan bakldnda
alternatif bir kamusal alan olarak sosyal medyay grebiliriz.
Bizde bu almada aadaki varsaymlarmz araclyla Gezi Park direniinin, sosyal
medyann alternatif ya da kar-kamusal alan yaratabilecei ihtimalini deerlendireceiz.
-Sosyal medya alternatif bir kamusal alan yaratr.
-Kamusal alandaki temsil sosyal medya zerinden sanal bir kimlik araclyla yeniden ina
edilir.
-Sosyal medyann yaratt gereklik, kamusal alandaki gereklikle uyum salayabilir.
-Medyann eletirel aleniyetini yitirdii noktada sosyal medya kar bir kamusal alan
yaratabilir.
- Bireyler sosyal medya araclyla, kendi haber alarn oluturabilir ve kitlesel eylemlerde
bulunmak iin organize olabilirler.
-Bireylerin sosyal medya zerinden yaynlad mesajlar kamusal alana dorudan etki
yaratmas bakmndan, kamusal alandaki temsil ile paralellik gsterir.
Gezi Park Olaylar
1 Haziran 2013 Cumartesi gn balayan Gezi Park protestolar ve Trkiyenin birok
ehrinde balayan direni bize sosyal medyann nasl bir kar-kamusal alan oluturabilecei
ihtimalini bizlere gsterdi. stanbulda balayan olaylara destek zellikle Ankara, zmir ve
Eskiehir gibi kentlerden artarak devam etmektedir.
4

Birer haberci gibi alan sosyal medya kullanclar yalnzca haberlemekle kalmad.
Direni iin birbirlerine destek vermek, yarallar iin doktor ve ila talebinde bulunmak ya da

3
statistik iin bkz.
http://semiocast.com/publications/2012_07_30_Twitter_reaches_half_a_billion_accounts_140m_in_the_US
4
Bu bildiri yazlrken direni hala devam etmekteydi.

455

bunlar iin yardm eli uzatmak iin sanal alan alternatif bir kamusal alan haline getirdiler.
Sosyal medya, Gezi Park olaylarnn balamasyla birlikte insanlar arasndaki en kolay
eriilebilir ve kullanlabilir iletiim arac haline geldi. Geleneksel medyann iktidara boyun
eerek sansre urayp eletirelliini yitirdii andan itibaren alternatif medya dndaki tek
gerek haber kayna Facebook ve Twitter oldu. yle ki Babakan, sosyal medya toplumlarn
ba belasdr diyerek duyduu sknty dile getiren tarihi bir aklama yapt
5
. Bu srete daha
nce zel alan zerinden sklkla tanmlanan, zelin kamusaldaki temsiline gndermede bulunan
sosyal medya, kamusal alandaki eylemin takip edilmesini salayarak medyann kamu yararna
yayn yapma ilevini yerine getirmi oldu.
Sokaklarda eyleme katlan kiilerin hemen hepsi, sosyal medya zerinden olan biten her
eyi haber verdi. Takip edilen birok kii bu ekilde eylemin gerekliini sanal alana da tam
oldu. Dolaysyla sanal kimlik gerek kimlikle zdeleti. Diren Trkiye, Diren Gezi Park ve
Diren Ankara gibi hesaplar oluturularak alandan annda haberler geildi. Sadece Diren Gezi
park, socialbakers.com sitesine gre 9 gnde 73611 takipi tarafndan takip edildi ve 2206
tweet gnderdi. Bylece kullanclar kendi haber alar zerinden birbirleriyle iletiime getiler.
Kimi zaman bunu zel mesajlar zerinden srdrerek olas bir mdahalenin nne gemeye
altlar.
Bu srete daha nce zel alan zerinden sklkla tanmlanan, zelin kamusaldaki temsiline
gndermede bulunan sosyal medya, kamusal alandaki eylemin takip edilmesini salayarak
medyann kamu yararna yayn yapma ilevini yerine getirmi oldu.Twitter bu balamda, aktif
politik eylemin grnmesini, haberi yeniden iletenler asndan daha grnr hale gelmesini ve
rgtlenmesini salayan bu kar kamusal alan ihtimalinin en nemli aralarndan biri oldu.
Ayrca Ustream zerinden yaplan canl video yaynlar sosyal medya araclyla annda
izlendi, paylald ve yayld.
Ana akm medya bu sre ierisinde ilk 3 gn boyunca olaylar hakknda ok yzeysel haber
yapnca halkn nemli bir kesimi ile arasnda tam bir gven bunalm olutu. NTV, CNNTrk ve
HaberTrk gibi kanallara itibar etmeyen izleyiciler olaylar sosyal medya zerinden takip etti.
Enformasyon kadar dezenformasyonun hatta yanl ynlendirmenin de var olduu eletirisi
iktidarn sosyal medyaya yapt en temel eletirilerden biri olmasna karn, geleneksel medya
da yaklak 3-4 gn boyunca olaylar yokmu gibi davranarak bilgi kirliliine sebep olmu
oldu.Geleneksel medya bylelikle olaylarn ciddiyetinden uzak bir yaklam sergiledi.
Ancak, burada sosyal medyann dnda, geleneksel medya karsnda, alternatif medyann
da bir kar kamusallk yaratabilme ihtimalinin olduunu belirtmek gerekir. Downey ve
Fentonun da (2003) almalarnda Habermasc izgide kar bir kamusal olan olarak yeni
medyann ya da alternatif medyann grebileceimizi sylediini hatrlarsak, bu balamda Halk
Tv, Ulusal Tv, Sendika org., Sol.org, vb. rneklerini daha net grebiliriz.
Sosyal medya ve alternatif medya bu ekilde gven olutururken, geleneksel medya protesto
edildi. NTV binas nnde eylemciler tarafndan yaplan protesto kanaln kendisi tarafndan
canl yaynlayarak bir nevi zeletiri yaplm oldu
6
. Bir gn sonra, NTV CEO'su:
Dengesizlikler iinde denge aray medyay bu hale getirdi diyerek medyann geldii bu
deiik bir biimde zetledi.
rnek iletiler:
Arkadalar Ankara Kzlay'da ok sayda yaral var. Yollar kapal, ambulans zor. lkyardm
art. Paylam ltfen
bomba sesleriyle gk grltlerinin birbirine kart bir atma yaanyor ankara'da

5
Babakann Fatih Altayl ile Habertrk kanalnda 02.06.2013 tarihinde yapt sylei.
6
NTVnin Maslaktaki binasnn nnde 03.06.2013 tarihinde yaplan protesto NTV tarafndan canl yaynland.

456

#direnankara ziya gkalp civarna akrepler ve tomalar geliyor!
yakp ykmayn arkadalar ltfen ykmayn #direnankara
Diren Gezi Park @DirenGeziParki Behzat . soyadn aklad. Behzat apulcu :)
Diren Gezi Park @DirenGeziParki 5 Haziran
Taksim Meydan'nda olan parti bayraklarn ltfen indirin. #DirenGeziParki
Diren Gezi Park @DirenGeziParkiShowTV ve SkyTurk alanlar eylemde. alanlara
soruyoruz; "Patronlarnz yayn yapmanz neden engelledi?
@direnankaraTunal olaysz bir akam geiriyor. #direnankara
R. hsan Eliak @ihsaneliacik Barrtllere saldrld haberi aresizlikten zavall bir
yalan.Taksim'de antakapitalist mslmanlarn olduu yere gidin omuz omuzalar (2 Haziran)
TrkTabipleriBirlii @_TTB_ TTBden Hekimlere ar: Btn Hekimleri Vahice
iddete Maruz Kalan Vatandalarn Yardmna Komaya aryoruz 3 Haziran
TrkTabipleriBirlii @_TTB_ Savata bile yaplmaz! Salk Hizmeti Verenler Gzaltna
Alnd: Ankarada Gaz Odalar!3 Haziran
Memet Ali Alabora @memetalialabora Mesele sadece Gezi Park deil arkada, sen hl
anlamadn m? Hadi gel. #direngezipark30 Mays
Memet Ali Alabora @memetalialabora Hep birlikte "varz" diyebilmek iin
#parklardaoturuyoruz4 Haziran
Memet Ali Alabora @memetalialabora Aacmz iin,topramz iin,ifade zgrlmz
iin,"ben varm, burdaym" demek iin tm Trkiye'de #parklardaoturuyoruz4 Haziran
T.C.Cumhurbakanl @tccankaya yi Niyetli Mesajlar Alnmtr3 Haziran
Abdullah Gl @cbabdullahgul Herkese merhaba. Taksim Gezi Parkyla ilgili gnderdiiniz
youn mesajlar aldm.lk gnden beri yaptm aklamalar eminim ki takip etmisinizdir.
Demokrasimiz test ediliyor, demitim.Grme ve diyalog yollarnn almas demokratik
olgunluun iaretidir. nanyorum ki bu sre iyi neticeler retecektir.Artk herkes evine
dnmeli. (15 Haziran tarihinde gnderilen 4 tweet)
okan bayulgen@okanbayulgenByk kanallar haber merkezlerini harekete geirmeli!
Karanlkta brakrsanz bu Kaos ok daha byyecek! Kimin ne yapt belli deil!3 Haziran
Hasan Cemal@HSNCMLHaber kanallarndaki ynetici meslektalarma: Biraz ayp
olmuyor mu? 1Haziran
Taksim Dayanmas@taksimdayanismaBu vahetin sorumlularn, tarihe byle gemeyin!
Bu iddeti durdurun! #direngeziparki #occupygezi15 Haziran
#duranadam durmann dayanlmaz direnii
Metin Uca @MetinUca "steseydik interneti keserdik" cumlesindeki gizli zne yanln
bulun:) bu kadar da kolay soru olmaz m?4 Haziran
Metin Uca @MetinUca 6 HaziranMeger sen birlikte ne glymssn meerse 90 kua ne
akll ve gzel eylem yaparm, meerse kattan kaplan bazen aktrmadan korkarm!
SONU VE DEERLENDRME
Kamusal alann eylem alan sokaktr. Gezi Park eylemi de bu balamda kamusal anlamda
gereklemeye devam etmekte ve kamu yararn gzetmesi beklenen kamu erki tarafndan
baskya uramaktadr.Sosyal medya, burada gerek kiilerin eylemlerin grnr klnmasna ve
rgtlenmesine olanak vermitir. Yardmlama ve dayanma n plna km, sosyal medya,

457

politik bir eylem alan olarak bir kar kamusal alan yaratmtr. Sosyal medyann sahiplerinin
Facebook ve Twitter gibi siteler zerinden milyarlarca dolar para kazanmalar bu alan ticari
olmakla eletirilmesine neden olabilir(Dijckvan 2003). Ancak, aktif katlm ve bunu politik bir
eyleme dntrmek kullancnn inisiyatifindedir. Bu yzden iktidar sosyal medyay
eletirmekten geri durmamtr. Ayrca baz ehirlerde Twitter mesajlar zerinden birok kii
gzaltna alnmtr.
7
Dolaysyla, eylem hem kamusal alan olarak sokakta hem de alternatif bir
kamusal alan olarak sosyal medyada gereklemektedir. Bu anlamda ilkinde fiziksel olarak
sokakta bulunmak ikincisinde ise sosyal medyada paylamda bulunmak eylemi oluturur. Ama
iki alan bir arada kullanmann da olanakl olduu grlmektedir. Sokakta bulunanlar ayn
zamanda sosyal medyay da kullanarak sadece birbirleriyle (sokakta bulunanlarla)
haberlemekle kalmam geleneksel medyann grevini de stlenerek olaylar canl aktarmtr.
Bu balamda, sosyal medya Gezi Park olaylar rneinden bakldnda alternatif bir
kamusal alan olarak grlebilmektedir. Geleneksel medyann halkla kurduu gven ilikisinin
zedelenmesi, sosyal medyaya olan gveni arttrmtr. Facebook ve Twitter milyar dolarlk
irketler olmalarna karn, bu ticari yaplar kullanclarn katlmn engellememektedir. ou
zaman bir sosyal kontrol arac olarak kullanlabilecek olan sosyal medya, yine de geleneksel
medyaya gre bireylere daha ok zgr alan brakmaktadr. Sosyal medyann da ayn kamusal
alan gibi kurallar vardr:Kuralsz kamusal alan yoktur; ayn ekilde kamu karnn belli
ilkelerine sayg duyulmayan bir kamusal alanda yoktur (Wolton 2012: 34).
Habermasc bir izgiden sosyal medyaya bakarsak, bunun alternatif bir kamusal alan
yaratabileceini ve bu dnmn sreceini syleyebiliriz. Ayrca sosyal medya, Habermasn
dedii gibi mzakere edilebilen ve ortak iyinin tartlabilecei bir alan olarak kamusal alann
zelliklerini gsterir. Sanal kimliin sosyal medya zerinden dorudan temsili de bu bakmdan
nemlidir. Sanal ve gerek temsil arasnda bir paralellik sz konusudur.
Arendt asndan bakldnda ise, eylemin ve konumann grnr klnd bir alan olan
kamusal alan, sosyal medyann bahsettiimiz nitelikleriyle rtr gzkmektedir. Bir iletiyi
bireyin kendisi yazmas ve bakalarnn onu grp bakalarna grnr klmas ya da bireyin
gelen iletiyi ayn ekilde paylamas eylemi btnyle grnr klmaktadr. stelik dorudan
politik bir eylem sz konusudur. Mterek alan zerinden kurulan bu alan alternatif bir kamusal
alandan bahsetmeyi olanakl klmtr.
Sanal alann sosyal medya araclyla bir kar-kamusal alan olma ihtimali ise
gereklemeye yakn grnmektedir. Olaylarn hl sona ermemesi ya da gerekleecek baka
bir rnek bu analizi daha da kolaylatracaktr. u an iin bu ihtimal bile olduka kuvvetlidir.
Dahas Gezi Park olaylarnda sokak ve sosyal medya arasndaki dayanmay ve rgtlenmeyi
salamas asndan bir kar kamusallktan ta bahsedilebilir. Geleneksel medyann gven
bunalm yaad bu zamanlarda, sosyal medyann ykselii artarak devam edecee
benzemektedir. Zaman zaman yalan haber ve resimlerin yaynlanmasnn engellenmesinde
duyarl davran rnekleri bu alann gvenilirliini salamlatrmtr. Sosyal medya her geen
gn toplum iinde ki ilevselliini arttrd srece geleneksel medyann grevi olan eletiri
ilevini bamsz bir biimde srdrecektir.

7
zmirde olaylar srasnda attklar tweetler nedeniyle 38 kii gz altna alnd
http://www.gazetea24.com/haber/twitter-yuzunden-gozaltina-alindilar_23469261.html

458

KAYNAKA
Arendt, H. (1998). nsanlk Durumu. (ev.)Bahadr Sina ener letiim yaynlar stanbul.
Castells,M. (2005). Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr: Birinci Cilt A Toplumun
Ykselii. (ev.). Ebru Kl, stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar.
Dacheux, E. (Der) (2012). Kamusal Alan. (ev.). Hseyin Kse. stanbul:Ayrnt.
Dahlgren,P. (2012). Kamusal Alan ve Yeni Medya: Yeni bir Dnem mi? Kamusal Alan iinde
(ev.). Hseyin Kse, stanbul:Ayrnt.
Dijckvan, J.(2003). Facebook as a Tool for Producing Sociality and Connectivity, Television
New Media4: 160-176
Downey, J.,Fenton,N. (2003). New Media, Counter Publicity and the Public Sphere, New
Media Society5: 185-202
HABERMAS,J. (2002). Kamusalln Yapsal Dnm.(ev.). Tanl Bora ve Mithat Sancar.
stanbul: letiim.
Keane, J. (2010). Medya ve Demokrasi.(ev.). Haluk ahin,stanbul:Ayrnt.
Kejanlolu,B.(2004). Medya almalarnda Kamusal Alan Kavram. Kamusal Alan iinde,
689-713. Meral zbek (der. ve ev.).stanbul: Hil
Papacharissi,Z.(2002).The virtual sphere : The internet as a public sphere,New Media Society 4:
9
Wolton, D. (2012). Medyatik Kamusal Alann elikileri Kamusal Alan iinde, ev. Hseyin
Kse,stanbul: Ayrnt.

459

YEN SYASET YAPMA BMLER VE TRKYEDE TEKLERN
SYAS FADE ALANI OLARAK SOSYAL MEDYA
Oya ACET
1

ZET
Batl demokratik ulus-devletlerde refah toplumu krizinin yaand, sosyalizm idealinin
sarsld, liberalizm ve sosyal demokrasinin nemli derecede sorgulanr hale geldii, bilgi ve
iletiim teknolojilerinin toplumun yapsnda kkl deiimlere yol at ge-modern dnemde,
vatandalk, demokrasi ve kamusal alan kavramlarnn yapsnda, siyasi katlm ve ifade
biimlerinde hissedilir biimde bir dnm yaanmtr. Heterojen, ok sesli, katlma ak ve
fikir birliinden ok anlamazla yer veren bir mecra olarak sosyal medya, Trkiyede
Cumhuriyet Dneminden bu zamana kadar devlet merkezli bir srecin sonucunda yaratlan
rasyonel, modern ve sekler vatanda kimliinin tekiletirdii gruplarn, kendilerini rgtl bir
ekilde temsil ve ifade edebildii bir kamusal alan ilevi grmektedir. Bu alma
kapsamnda,sosyal medya ve bir sosyal paylam sitesi olan Facebookyeni bir kamusal alan
olarak, Facebook iindeana akm medyann bilgi retimi ve temsil etme biimine kar ortaya
kan bir grup olan tekilerin Postas ise bir alternatif medya rnei olarak analiz edilecek ve
bahsedilen tekiletirilmi gruplarn sosyal medya araclyla ortaya koyduklar siyasi katlm,
rgtlenme ve ifade biimleri rneklerle incelenecektir.
Anahtar Kelimeler: Sosyal medya, Facebook, kamusal alan, siyasi katlm, demokrasi
ABSTRACT
Thelate-modern period during which there happened the crisis of welfare state in Western
democratic countries, the ideal of socialism has been greatly distressed, liberalism and social
democracy has been questioned and information and communication Technologies have
resulted in major transformations in social structure, there has been a substantial transformation
in the concepts of citizenship, democracy and publicsphere, and the nature of political
participation and forms of expression. Social media as medium fostering heterogeneity,
plurality, participation and conflict rather than consensus functions as a public sphere through
which the otherized groups exist as a result of the rational, modern and secular national identity
priviliged since the foundation years of The Turkish Republic can represent and Express
themselves in an organized way. In the context of this study, social media and Facebook as a
social network site will be handled as a new publicspace. Moreover, tekilerin Postas formed
as a response to main stream mediasway of content production and representation will be
handled as an example of alternative media. Thus, the forms of political participation and
expression of the otherized groups at issue will be analysed through the iruse of social media.
Keywords: social media, facebook, public space, political participation, democracy
GR
1990larn ortasndan itibaren bilgi ve iletiim teknolojilerindeki gelimeler ve iinde
yaadmz ge-modern dnemin siyasal, sosyal ve kltrel yaps, zellikle sosyal medya
balamnda ortaya kan yeni kamusal alan oluumundan yararlanarak Trkiye modernlemesi
sreci ve AKP iktidar boyunca tekiletirilen gruplarn yeni siyaset pratikleriyle temsil ve hak
mcadelelerini ortaya koymalarn salamtr. Bu srecin analizine, iinde yaadmz ge-
modern dnemin niteliine k tutularak balanabilir.
Modernite ve Ge-Modern Dnemin Karlatrmal Analizi

1
Aratrma Grevlisi, Karamanolu Mehmet Bey niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm,
oyaacet@kmu.edu.tr

460

Modernite genel olarak belirli bir yaam biim ve modern dnemi deneyimleyen kiilerin
perspektifi olarak tanmlanr. Modernite, Featherson (1998:197-198) tarafndan belirtildii
zere, sosyal dnyann ilerleyici ekonomik ve ynetsel rasyonalizasyonunu ve farkllamasn
(Weber, Tnnies, Simmel) kapsayan modern kapitalist- endstriyel devleti ortaya karan
sreleri ieren ekonomik, sosyal, siyasal, kltrel ve entelektel hayat iaret eder. Dahas,
modernite daha ok, feodalizmden kapitalizme, endstriyellemeye, laiklemeye, kentlemeye
ve rasyonellemeye evrilen bir periyodun da simgesidir. Ulus-devletlerin ve onlarn gl ve iyi
yaplanm kurumlar ve gzetim mekanizmalarda modernitenin belirleyici zellikleri arasnda
yer alr. Tm bu yaplanma ve zellikleriyle StuartHalla gre (1992:7) modern
toplumlar,snrlar iyi tanmlanm sosyal ilikilere ve belirli bir yapya sahip olan toplumlar
olarak sosyal formasyonlara dnmtr.
Mestrovic tarafndan (1998:2) modernitenin ncs olarak adlandrlan AnthonyGiddens
(1990: 16) modernitenin balca zelliklerini, zaman ve uzamn birbirinden ayrlmas, sosyal
sistemlerin ayrmas ve sosyal ilikilerin dngsel bir biimde srekli olarak (yeniden)
dzenlenmesi olarak tanmlar. Bu yaklamn dnda, Karl Marx, Emile Durkheim ve Max
Weber gibi nemli klasik sosyologlar modernitenin doas ile ilgili farkl kuramlar ortaya
koymulardr. Bugn modern toplum hakknda ortaya koyulan almalar ve analizler bir
noktaya kadar toplumsal hayat aklama ilevini yerine getirse de, iinde yaadmz dnemin
dinamiklerini tam olarak gzler nne sermede yetersiz kalmaktadr. Bu gr, genel anlamda
iki farkl dnce akm tarafndan genel kabul grmekte ve bu akmlar tarafndan farkl
analizlere tabii tutulmaktadr. Bir taraftan, gnmz toplumunun yaam pratikleri, toplumsal
alglar vb. alanlarda dramatik ve niteliksel deiimlere maruz kald ve modern toplum yaps
ve mantndan tamamen uzak bir toplumsal rnt iinde yaadmz savunan Jean
Baudrillard, Fredick Jameson, ve modern sosyal teorinin nemli eski anlatlarnn ve
felsefelerinin gvenilirliklerini kaybettiklerini ve hkmsz sayldklarn savunan Jean
Franois Lyotard gibi postmodern dnrler yer alrken, br yandan Jrgen Habermas ve
Anthony Giddens gibi kuramclar postmodern zamanlarda yaamaktan ziyade modernitenin
farkl bir evresinde olduumuzu savunmaktadrlar. zellikle Anthony Giddensa gre, gnmz
toplumu blnm, herhangi bir merkez zerine temellendirilemeyen, eitli kimlik kavramlar
ve pratiklerinin birer performans ve oyun olarak algland ve moderniteyle balarn
tamamen koparan bir postmodern dnemin yansmas olarak analiz edilemez.
Giddens (1990,1991) gnmz toplumsal yapsn tanmlamak iin, radikal, st ya da
ge modernite kavramlarn kullanr ve st moderniteyi bilim ve teknolojinin yeni risk ve
tehlike parametreleri yaratmasnn yannda, insanlk iin iyi olanaklar sunan iki ulu bir yap
olduunun farkndalyla birlikte ilahi akla duyulan yaygn kuku olarak tanmlar (Giddens
1991:27). Ge-modern dnem erken dnemden benimsedii modernleme tr olan dnmsel
modernleme bakmndan farkllk gsterir. Giddensa (1994) gre ge-modern dnem,
younlaan kreselleme, geleneksel tesitoplumsal dzen ve sosyal dnmselliin yaylmas
olarak belirlenen temel gelime zerine kurulmutur. Bu dzen gelenei reddetmekten
ziyade, kreselleen, oulcu ve heterojen bir dnyada srekli sorgulamaya ve akl yrtmeye
tabi tutmak yoluyla, gelenein farkl tanmlanmasnn yolunu amtr. Geleneksellemeden
syrlan bir toplumda, bireyler yaam koullarna ilikin farkl trlerdeki bilgileri filtrelemeye
almak ve bu sre dorultusunda hareket etmek zorundadr. .Bu sre ile birlikte insanlar
hayatlarnda hi olmad kadar zerklik talep etmektedir(Giddens 1994:6). Bu dnemde,
sosyal dnmselliin artmas kltrel, sosyal ve siyasal alanlarda ok nemli deiimlere yol
amaktadr. Siyasal alanda bugn ulus-devletlerin vatandalarn sadece birer zne olarak
nitelendirmesinin imkanszlamasnn nedeni, vatandalarn siyasal tutum ve katlmlarnn
sosyal dnmsellik, kreselleme ve yeni iletiim ve bilgi teknolojileri katklaryla farkl
yollar, aralar ve ifade biimleri ile ortaya koyma olanana sahip olmalardr.

461

A Toplumu
Giddensn ge-modern toplum kuramna ve onun temel zelliklerine katlan Manuel
Castells, A Toplumun Ykselii (1996) kitabnda, 20. yzyln sonundan itibaren, daha ok
bilgi teknolojileri devriminin dijital bilgi ve iletiim teknolojileri etrafnda oluturulan
teknolojik paradigma, sosyal deime ve sosyal rgtlenme arasndaki etkileimden ortaya
kan sosyal yap (2004:xvii) olarak nitelendirdii a toplumunun oluumuna yol aan
radikal ve dntrc etkilerini analiz etmitir. Toplum yapsnn temelini oluturan a
mantnn, i ve siyaset rgtlenmesinden bireyler aras iletiime kadar hemen her alanda
egemen olmas ve bilgi ve iletiim teknolojilerinin zaman ve uzam alglarmzaklarn uzam
ve zamansz zaman (Castells, 1996) olarak yeniden yaplandrmas,
Castellsinnemlezerinde durduu noktalar olmutur. Bylelikle, ounlukla uzam, zaman ve
bire-bir iletiim ekseninde tanmlanan ilgi topluluuLewis (1993), pratik topluluu Wenger
et al. (2002) gibi kavramlar, bu koullarn zorunlu olmad sanal topluluklar gibi oluumlarla
tartmaya ak hale gelmitir (Dijk,1999).
Bu almann konusu olan Trkiyede tekilerin ifade olarak sosyal medya ve o uzamda
sergilenen yeni siyaset yapma biimleri tartmas, Trk siyasi tarihine ve bu tarihin barndrd
tekiletirme srecine deinilmeden gerekletirilemez.
Trkiyenin Modernlemesi ve Kamusal Alan likisi
Modernitenin unsurlar ve prensiplerinin uzants olarak, modernlemeyi btn srecin
kendisi olarak tanmlayabiliriz. Habermasn deyimiyle:
Modernleme kavram birikimsel ve birbirini besleyen sermayenin olumas ve
kaynaklarn hareketliliinden, retim glerinin tesisi ve emein retkenliinde artndan,
merkezi siyasal gcn tesisi ve ulusal kimliklerin olumasndan, siyasal katlm haklarnn,
kentli yaam formlarnn ve resmi eitimin yaygnlamasndan, deerlerin ve normlarn
laiklemesine vb. kadar bir sreler btnne karlk gelir(1990:2).
Trk modernlemesi, Batl-olmayan kltrel, sosyal ve siyasal corafyada Batllamay
hedefleyen bir siyasal iradenin modernleme srecini olmas asndan nemlidir. Glenin
belirttii zere, 19. ve 20. yzyl reformcular tarafndan sklkla kullanlanBatllama ve
Avrupallama kavramlar, Batnn kurumlarn, fikirlerini ve tavrlarn (manners)
alntlamaynemle vurgulayan, aka belirtilen gnll katlm ifade eder(Gle 1997: 83).
Bahsedilen gnll katlm, Kemalist elit snf nderliinde ve tepeden inme bir yntem
seilerek yrtlen bir modernleme srecini beraberinde getirmitir. Trkiye Cumhuriyetinin
resmen kuruluundan itibaren modernleme sreci, muhasr medeniyetler seviyesine ulamay
hedeflemi ve bu ama dorultusunda bamsz ve istikrarl bir ulus-devlet inas iin gerekli
olan btn admlar bu elit snflar tarafndan belirlenmitir. Kemalist elit snfn bir uzants
olarak ekillenen devlet, modernlemeyi bir teknolojik gelime sorunu olarak grmenin yan
sra toplumsal modernlemenin kltrel modernlemeyle desteklendii bir kltrel pratikler
btn olarak nitelendirmitir. Bu resim karsnda, Zrcher (2004) Trk modernlemesini
otoriter modernite olarak tanmlamaktadr.
Keymana (2007:xvi) gre, modern Trkiyenin tarihi ulus devlet, modern pozitif hukuk,
parlamenter demokrasi, piyasa ekonomisi ve vatandalk gibi modernitenin gerekli kurumsal
yapsnn oluturulmasndaki baar ve ayn zamanda ok kltrl, salam demokrasiye,
istikrarl ve srdrlebilir ekonomiye sahip ve haklar ve zgrlkler temelinde yrtlen
vatandalk ieren modernite teekklndeki baarszlk ynnden baar ve baarszln
ezamanl varl olarak tanmlanabilir. Trk modernlemesinin devlet-merkezli ve laik
modelinin baar ve baarszl ve siyasal modernitenin bir projesi olarak demokrasi
arasndaki gerilim, Gerard DelantyninDeien Dnyada Sosyal Kuram(1999) adl nemli
kitabnda akland zere, toplumsal ve kltrel modernleme arasndaki gerilime
dayanmaktadr. Devlet kaynakl ve tepeden inme gerekleen hzl modernleme,

462

cumhuriyetilik, milliyetilik, devletilik, laiklik, halklk ve inklaplk ilkelerine dayanan bir
dizi reformu ve sosyal hayat dorudan etkileyecek dzenlemeleri iermekteydi.Keyman
(2007:xxi) bahsedilen reformlar, ulus devleti, siyasal, ekonomik ve kltrel yaam alanlarnda
baskn aktr olarak faaliyet gsteren modernitenin egemen znesi olarak tanmlamtr. Bunun
yan sra, bu reformlarn, zorunlu olarak tekisini- Krt kimlii, slami kimlik ve aznlklar
vb.-kendisine tabi klan laik, snf temelli olmayanbir organik ulusal kimlikbirlii oluturmay
hedeflediini belirterek, bu kimliin, devlet karlarn kendi karlarndan stn tutan vatanda
inasn ve farkllktan ziyade uyum gzettiinin altn izmitir. Dahas, burada konu edilen,
devlet kaynakl reformlar, dzenlemeler ve hedefler, Mardinin (1994a) belirttii gibi toplumsal
modernleme sonucunda ekillenen sosyal ilikilerde toplumsal deerler sistemi olumas
noktasnda yetersiz kalmtr. zellikle cumhuriyetin kurulu yllarnda, modernleme sreci
boyunca hedef alnan iki nemli nokta- laikleme ile birlikte dini pratiklerin zel alanla
snrlandrlmas ve farkllk gzetmeyen bir ulusal kimlik ina etme abas- ileri yllarda kimlik
politikalar tartmalarnda haklar ve zgrlkler balamnda ne kan nemli konular
olmutur. Trk toplumunda nemli bir birletirici ve normatif ilevi olan dinin ve gelenein
hedef gsterilmesi ve modern, laik ve homojen bir birlii temsil eden ulusal kimliin zellikle
Krt etnik kimliine mensup vatandalar tekiletirmesi, sosyal modernlemenin sreci
boyunca bahsedilen toplumsal deerler sistemininolumasnn nndeki en nemli engel
olmutur.
Trkiyede otoriter ynetime yol aan kltrel ve siyasal atmosfer keskin bir ekilde
yaplandrlan kamusal alanla desteklenmitir. Habermas tarafndan bireye, rasyonaliteye,
eletirel dnceye, oulculua, demokratik siyasal katlma yapt vurgu zerinden
tanmlanan kamusal alan, Trkiye rneinde, devletin denetiminde gerekleen hem
modernitenin hem de ulus-ina projesinin uygulama alan olarak ilev grmtr. Babana
gre(2007:76), Trkiyede kstlayc ve disipline eden bir yap olarak kamusal alan temel
olarak zellik ortaya koymutur: i) Yeni Cumhuriyetteki kamusal alan siyasal katlmn,
modernitenin Cumhuriyeti elitler tarafndan yaplan yorumunun kavranmasyla snrlanan bir
stratejik aland. ii) ulusal kimliin baskn temsili, kamusal alandaki dier kimliklerin
tannmasn ve temsilini ciddi lde engelledi ve son olarak iii) devlet kamusal alann zerk
znesi olarak var oldu. Bu nedenle, modernitenin tek yrtcs olarak devlet retmek istedii
gelenein etkisinden ve basksndan uzak, eletirel ve rasyonel modern vatanda idealinin
hayata gemesini, Osmanl-Trk siyasal yapsnn egemen unsuru olan gl devlet geleneini
srdrerek engellemitir.
Sivil Toplum ve 1980 sonras Dnemde Trkiyede Sivil Toplumun Rol
Sivil toplum kavram gnmze kadar farkl dnce ekolleri tarafndan tanmlanmtr. En
ok atfta bulunulan tanmlardan biri John Keanein tanmdr. Keanee (1998:6) gre sivil
toplum;
iddet kart, kendi kendine rgtlenen, kendi kendini deerlendiren, yanstan ve hem
birbirleriyle hem de onlarn eylemlerini ereveleyen, snrlayan ve mmkn klan devlet
kurumlaryla srekli bir gerilim ierisinde olma eiliminde bulunan yasal koruma altndaki
devlet-d kurumlarn karmak ve dinamik bir topluluunu hem tanmlayan hem de onun
beklentisi iinde olan bir ideal-tip kategorisidir.
Bu tanmn yan sra, Sarbaya(2009:647) gre sivil toplumgnll, kendi kendini
oluturan, kendi desteklerine sahip, devletten zerk, zel alan ile devlet arasnda arac
niteliinde rgtl bir sosyal yaplanmadr. Bu yap, yasal dzen veya ortak kurallar dizii gibi
zgrlklerin ve zerkliklerin gvencesi olan kurumsallam bir temele oturur. Bu, hem devlet
iktidarn snrlayc hem de o iktidar hukuka dayand srece merulatrc bir gc barnda
tar. Sivil toplum, farkll ve oulculuu gzetir ve sivil toplumda hibir grubun
dierlerinin karlarn belirleme ve onlar temsil etmek gibi bir hakk ve iddias yoktur.
Bylelikle, sivil toplum iindeki her halkn, snfn ya da zmrenin farkll ve oulculuu

463

esas alan bir yap ierisinde, dierlerinin egemenliinden bamsz olarak kendilerini ifade etme
olana var olmaktadr.
Trkiyede, 1980 sonras dnemde sivil toplum kazand poplarite ayn dnemde
yaygnlaan neo-liberalizm ve kreselleme dalgalarnn ekonomik ve siyasal liberalizmitevik
edensiyasalara yansmasyla ortaya kmtr. Neo-liberalizmin, devletin gc ve otoritesini
kstlamaya ynelik, sivil katlm ve demokratiklemeyi destekleyen bir alan olarak sivil
toplumu tevik eden ilkeleri, tm dnyada olduu gibi Trkiyede de bu yapnn var olan roln
artrmtr. Fakat Trkiye, bu kresel neo-liberal akm dier lkelerden farkl deneyimlemesine
neden olan baz tarihsel ve siyasal zelliklere sahiptir. Bu zelliklerden biri, Onbann Sivil
Toplum (2005) kitabndan analiz ettii zere, 12 Eyll 1980 askeri darbesi ve bu darbenin
Osmanl-Trk siyasal yapsnn belirgin zellii olan gl ve baskn devlet algsnn
pekitirilmesidir. Bu olay, devletin eylemlerinin snrlandrlmas, toplumun devlet karsndaki
konumun glendirilmesi yolundaki grlerin dile getirilmeye balamasn salamtr
(Onba,2005:65). Dier bir faktr, modernleme sreci boyunca tekiletirilen slami gruplarn
ve Krt milliyetiliinin bu dnemde kamusal alanda sz sahibi olma abalardr. Bunlara ek
olarak, yine bu dnemde ivme kazanan kadn hareketi Trkiyede sivil toplumun canlanmasna
yol amtr. 1980li yllara kadar farkl ve hatta birbirine rakip siyasal ideolojilerin bir paras
durumunda olan kadn konusu bu dnemde zerkliini kazanm ve bal bana bir siyasal
hareket olarak ortaya kmtr. Kadn haklar konusunda mcadele veren aktivistlerin says
hzla artm ve kadnlar cinsel zgrlk, cinsel taciz, tecavz, kadna kar iddet ve iyerinde
kadna kar ayrmclk gibi konularda seslerini giderek daha fazla duyurmaya balamlardr
(Onba, 2005:66-67). Son olarak, 1990lardan beri sren Trkiyenin Avrupa Birliine ye
olma maceras yolunda devlet ve toplum ilikisi odanda yaplan baz dzenlemeler,
Trkiyede sivil toplum rgtlenmesinin glenmesine neden olmutur.
Sivil toplumda grlen deiimlerin yan sra 1980 sonras politik kltr de yeniden
yaplanmaya maruz kalmtr. Gle (2009), 80 sonras deiimleri, politik sylemdeki
deiimler, toplumsal aktrlerin devletle kendi aralarndaki ilikilerin nitelii ve bunun siyasal
tefekkrndeki deiimler ve toplum ve devlet arasndaki ilikide grlen deiimlerin politik
partiler tarafndan ne lde deerlendirildii olmak zere ayr dzeyde ele almtr. Dahas,
daha oulcu, ak, farkllklar tanyan ve sivil katlma olanak salayan bir kamuoyu
olumasnn tevik edilmesi, ikilikler ve ztlklar zerine kurulmayan bir siyaset ve siyasi
sylemde yumuama, 1980 sonras oluan politik kltrn en nemli unsurlar olarak karmza
kmaktadr.
Ge-Modern Zamanlardaki Deien Siyaset ve Vatandalk Anlaylar
inde yaadmz ve ge-modern zamanlar olarak tanmlanan dnemin siyasal yaps,
20.yzylda tanklk edilen sosyalizmin, onun deer ve ideallerinin k, snf yapsndaki
deiiklikler, kimlik siyasetinin ivme kazanmas, kreselleme, bilgi ve iletiim
teknolojilerindeki gelimeler ve bunun sosyal ve kltrel hayata yansmalar, yeni sosyal
hareketler gibi gelimeler bu dneme uygun yeni bir siyasi programn gerekliliini artrmtr.
Bahsedilen unsurlar gz nnde bulundurarak, ge-modern dnemin sa ve sol siyasetin
tesinde Giddensn nc yol siyaseti olarak adlandrd siyaset yapma biimine
evrildiini iddia etmek yanl olmaz. Bu balamda, Giddensa gre (1999:26) nc yol,
son iki ya da on ylda temelinden deien dnyaya, sosyal demokrasiyi adapte etmeyi
amalayan siyasa yapma ve dnme erevesidir. O hem eski-usul sosyal demokrasiyi hem de
neoliberalizmi ama giriimi olmas ynnden nc yoldur. Snf yapsnn karmaklat,
snf kavramnn ve onunla ilikilendirilen deerlerin siyasetin merkezinde olamad bu
dnemde, sosyal demokratik programn yenilenmesi amacn gden nc yol siyaseti bu
dnemde egemen siyasi yaklam olma yolundadr.Giddens (1999:21), Inglehartn yokluk
deerlerinden materyalist tesi deerleregei zerinden analiz ettii ge modern dnemin,
demokrasinin demokratiklemesihedefi dorultusunda ekillendiini belirtir. Bu dnemde,

464

klasik solun kolektivizmine oranda, dayanma ve bireysellii uzlatrmaya ynelik bir politika
izlenmektedir.
Giddens (1999:44), ge-dnem dnemdeki siyasetin hem hala klasik sol dncenin
benimsedii, yaam olanaklar balamnda tanmladzgrletirici siyaset, hem de yaam ile
ilgili seimler, kararlar ve kimlik temelinde ekillenen yaam siyasetini ierdiini belirtir.
Bunun yan sra, iktidarlarn farkl karlara sahip toplumsal gruplar arasndaki anlamazlkta
ara bulucu ilevi grmek, demokrasinin ve sivil katlmn derinlemesini ve yaygnlamasn
hedefleyen bir kamusal alana olanak salamak grevlerini stlenmesi gerektiini vurgular.
Bu siyasal ereveden bakldnda, gnmzdeki siyasal hareketlilik ve yeni sosyal
hareketler, daha nce deneyimlenen, sosyalizm ideali gibi hedefler dorultusunda ekillenen
siyasal radikalizm rneklerinden farkl hedefler tamakta ve eitli talepleri dile getirmektedir.
En genel tanmyla toplumsal hareketler, yerleik alann dndaki toplu eylemler yoluyla, ortak
bir kar korumak ya da ortak bir hedefe erimeyi salayabilmek iin giriilen toplu aba
(Giddens, 2000: 540-541) olarak tanmlanrken, gnmzde tank olunan yeni sosyal hareketler,
siyasal bir tabana bal olmamalar, snfsal ve ekonomik bir geri plannn olmamas, yelerinin
heterojen yaplanmalar ve eitimli olmalar ile odak olarak kltrel alana ynelmeleri asndan
klasik sosyal hareketlerden farkllamaktadr (entrk, 2006:41).Siyaset alannda grlen bu
deiim, yeni bireyselcilii tevik etmeyi ve hasar grm olan birliktelikleri (solidarities)
onarmay, bireysel zerklik, karlkllk ve birbirine bamllk ilkeleri zerine kurulan yeni
birliktelik formlar oluturmay hedefleyen radikal siyaset (Giddens, 1994:13) ile e zamanl
olarak yrmektedir.
Ge-modern zamanlarda deneyimlenen yeni sosyal hareketler ve birliktelik formlar deien
vatandalk pratiklerinden ve tanmlarn ayr dnlemez. Vatandalk zerine var olan
literatr genel anlamda nokta zerinde birleir. lk olarak, modern vatandalk bir ulus
devletin tm yasal yelerinin eit olarak sorumlu tutulduu bir evrensel haklar ve grevler
btn olarak tanmlanr. (Marshall 1964; Brubaker 1992). Bir dier nokta, yeni oluan
kapitalist toplumun yasal gereklilikleri, modern vatandalk haklarnn douunun balca
sorumlusudur (Bendix 1977;Barbalet 1989). Son olarak, birok kuramc vatandalk
kuramlarnn devlet ve kapitalist ekonomi arasndaki karmak ilikiden kaynaklandn
savunmaktadr (Offe 1984;Lindlom1977).Vatandalk almalarnda en ok atfta bulunulan
kuramc olan T.H. Marshall a gre(1964) modern vatandalk, tarihte farkl zamanlarda ortaya
kan yasal haklar, siyasal haklar ve sosyal haklar kapsar. Bu model, kltrel haklarn, dilsel,
dinsel ve kltrel farkllklarn gz ard etmesi nedeniyle eletirilir (Turner 1997). Bu eletiriye
paralel olarak, ana akm siyasal partilerin gndeme tamad konular ve sosyal gruplar, ok-
kltrllk ve kimlik politikalar zelinde tanmlanan ve gnlk yaamn siyasallamasna yol
aan kltrel vatandalk (Stevenson 1997; Rosaldo1994), neo-liberalizmin koparma
giriiminde bulunduu sosyal ve siyasal vatandalk arasndaki ba yeniden kurmaya ve zc
olmayan bir bak asyla eitli demokratik mcadelelere ak olmas asndan radikal
vatandalk (Mouffe,1992) ve siyasal partiler yoluyla ve grev duygusuyla kamusal hayatta
boy gsteren vatandalk algsndan ok kiisel, ifadesel ve neden-odakl edimsel
vatandalk(Bennett vd.,2011) ge-modern dnemlerde karmza kan vatandalk formlar ve
anlaylarndan birkan yanstmaktadr.
Internet, Sosyal Medya ve Sosyal Paylam Siteleri
21. yzyln bandan itibaren yeni medya, sanal uzamda daha nce karlamadmz
kadar sosyal ierie sahip olan bir yeni platformun taycs olmutur. Farkl ilgi alanlar,
amalar ve yaplar zerine ina edilen Napster, Myspace, Youtube, Facebook, Twitter gibi
eitli sosyal paylam siteleri, bugn dolayml iletiim repertuarmz iindeki en baskn
mecralardr. Tanmndaki eitlilie ramen sosyal medya genel olarak, ieriin kullanc
tarafndan retilmesi ve datlmas olana asndan ele alnmaktadr (Kaplan
andHaenlein2010:61). Sosyal medyann bu zellii, geni bir kitle tarafndan kiiselletirilerek

465

kullanlmaya ak olmas ve etkileim odakl yatay iletiim alar zerinde
ekillenmesi,Castellsin a toplumunda iletiim repertuarnda bulunankitle z-iletiimi (mass
self-communication)(Castells 2007: 246) olarak tanmlanan duruma da rnek tekil etmektedir.
Ana akm medyaya alternatif olarak ortaya kan yeni iletiim formlarnn ve sosyal alarn,
kimliin yeniden retilmesi, yeni siyasal katlm ve ifade olanaklar ve alanlar yaratmas ve
birok alanda karmza kan toplumsal hareketlilie izin vermesi asndan nemli olduu
gzlenmektedir. Bu balamda, genel olarak, sosyal medya ve sosyal a sitelerinin evrimii
hayatla, kullanclarn sosyal sermayelerini sergilemek ve geniletmek gibi ilikileri olmasna
ramen, Arap Bahar, Occupy Wall Street ve Gezi Park eylemleri gibi sosyal hareket
rneklerinde grld zere egemen sylem ve sistem tarafndan marjinalize edilen ve
dlanan baz gruplarn temsiline ve hak aray yolunda rgtllne olanak tanmas
asndan sosyal medya son yllarda giderek nem kazanmaktadr. Bu adan bilgisayar aracl
iletiim ve sosyal medya hakkndaki literatr daha ok, yeni kamusal alan, demokratikleme,
topluluk zerine retilen yeni kavramsallatrmalar, yeni siyaset yapma biimleri ve sosyal
hareketlilik gibi konular zerinde younlamaktadr.
Sitenin kurulu amacna ve olanaklarna gre deikenlik gstermesine ramen, sosyal
paylam siteleri genel olarak, kullanclarn kiisel bilgilerinin, balantlarnn paylald,
paylam ve ifade etme ilkelerine dayanan oluumlardr. Sosyal paylam siteleri Boyd ve
Ellison(2007:2) tarafndan, bireylere (1) snrl bir sistem ierisinde kamusal ya da yar-
kamusal bir profil oluturmaya, (2) iliki iinde olduklar dier kullanclarn listelerini aka
ortaya koymaya ve (3) dierleri tarafndan sistem ierisinde kurulan balantlarn grlmesine
ve incelenmesine izin veren internet tabanl servisler olarak tanmlanr. Genel olarak sosyal
paylam siteleri, evrimii rglenim asndan incelenmesine ramen, bu tanma gre,
kullanclarn evrimii pratikleri evrimd hayatlarn birer uzants eklindedir.
Internetin sunduu olanaklar ve sosyal medyann kamuoyunu ve siyaseti belirlemedeki rol
nemli tartma konusu olmutur. Internet ve yeni iletiim teknolojilerinin siyasi alandaki
yansmalar, vatandalk, demokrasi ve yeni kamusal alann oluumu noktalarnda yaanan
dntrc etkilerden bamsz olarak tartlamaz. Buradan yola karak Bentivegna (2002:
52-53),yeni kamusal alan u ekilde tanmlamaktadr:
Yeni iletiim teknolojileri bir yandan arzn genilemesine izin veren ilave olanaklar, bir
yandan da vatandalar arasndaki tartmay etkinletirecek frsatlar sunar. Arzn ve
vatandalarn dndklerini aka sylemeleri iin olanaklarn artmas, Internet ile ortaya
kan kamusal alann yeni modern versiyonunun coku iinde karlanmasnn kilit noktasdr.
Dolaysyla, yeler aras eitlik, kiisel deneyime atfta bulunma ve medya ile olan iliki
Internetin sunduu kamusal alann teknolojik versiyonunun ayrt edici zelliidir.
Buna ek olarak Castells (2007:238) kamusal alann kurumsal alandan yeni iletiim
uzamna kayd bir tarihsel geiin gzlemlendiinden bahseder ve farkl siyasi katlm
pratiklerin yeni medya uzamnda deneyimlenme potansiyelinin altn izer.
Konu ile ilgili, bir yandan geleneksel medya iinde kendini ifade etme ans olmayan
vatandalarn eriebildii bilginin inanlmaz derecede artmasnn siyasetin o her zaman beklenen
yeniden canlanmasn ve farkllk ve oulculuk gibi deerleri beraberinde getireceini belirten
gr (Bentivegna (2002:51); Kapor (1993:53) yer alrken, br yandan bu gelimelerin fazla ya
da yanl enformasyon dolaysyla vatandalarn siyasal katlmlarnda pasiflie ve siyasal
grlerinde maniplasyona (Dijk, 1999) neden olacan savunan dnce ortaya konmaktadr.
Internetin ve sosyal medyann zgrletirici gcnden ve demokrasiyi evrimii uzam ve
zamana tama potansiyeli tartlrken, ayn zamanda bu mecrada kendini ifade etme, sivil
katlm ve sosyal etkileim asndan sorun tekil edebilecek eriim ve kullanm yetkinlii gibi
konular da gndeme gelmektedir (Rice, 2002). Tm bu tartmalar nda, Internette pratik
edilen demokrasinin, bir merkeze dayanmad ve bir ulus-devlet ve kresel karar alma formuna
tekabl etmedii belirtilmektedir (Bentivegna, 2002).

466

Trkiyenin Sosyal Medya Profili ve Bir Sosyal Paylam Sitesi Olarak Facebook
Sosyal medya kategorisi altnda tanmlanan yeni iletiim mecralarnn ayn yaplanmaya ve
amalara sahip olduunu belirtmenin aksine, bu mecralar ilevlerinde grlen eitlilikten ve
seslendii farkl kitlelerden tr sosyal medyalar eklinde tanlanmak daha yerinde bir saptama
olacaktr. Facebook, Twitter, Myspace, Foursquare gibi sosyal paylam siteleri, Eki Szlk,
nci Szlk, t Szlk gibi szlkler, forumlar ve gazetelerin haber siteleri gibi birok mecra
Trkiyenin sosyal medya profilini gzler nne sermektedir. lkemizde sosyal a sitelerinin
dier sosyal medya formlarna grece ok geni bir kullanc kitlesi tarafndan kullanlmas gze
arpan bir noktadr. yle ki, yaplan aratrmalara gre,Trkiyede 32 milyon Facebook
kullancs
2
ve 7.2 milyon Twitter kullancs
3
bulunmaktadr. Twittern, zellikle anndalk
zelliinden yola klarak Arap Bahar ya da Occupy Wall Street gibi sosyal hareketlerde
grlen rgtlenmeyi, siyasi katlm ve muhalefeti destekleyen etkisinin sklkla alt izilirken,
buna karn, Twittern Facebook ile karlatrldnda siyasi katlmn nne geen yaps
Dahan Irak ve Onur Yazcolunun Trkiye ve Sosyal Medya (2012) adl kitabnda u
ekilde analiz edilmitir:
Twitter, Jrgen Habermasn terimlerini dn alrsak zel alan-kamusal alan- siyasal alan
ayrmlarnn bulunmad bir mecra....Bu ara kstsz ekilde kullanld zaman ise zel alanda
yazlan her ey kamusal alana, dolaysyla da siyasal alana tanyor. Oysa biliyoruz ki, Trkiye
zel alann ok politize olmad, politize olmasnn da geleneksel olarak pek ho
karlanmad bir lke. Bunun arkasnda, Trkiyede siyasetin Osmanldan beri tepeden
aaya dayatlm olmasn ve halk hareketlerinin birka yllk istisnalar dnda pek
olmamasn arayabiliriz..Her ne kadar poplerlii ve kurulu amac bakmndan bireyin ok
farkl alanlarda tand insanlar biraraya getirse de, bu ara kullancya zel alanla siyasal alan
birbirinden ayrma imkan salyor. Facebookta alan fan sayfalar, bireysel profillere
yansmadan politik ifadelerin kullanlabildii bir alan yaratm durumda. Dahas bu sayfalar,
belli nllerin, partilerin, kurulularn, medya organlarnn olduundan genelde belli siyasi
grteki insanlar bir araya getiriyor. Bu da politik paylamn daha rahat ve itirazsz
yaplmasn salyor, siyasetle Trkiye insan arasndaki bariyerleri kaldryor. Hayatn dier
alanlarnda olmayan bu zgrlk, ou kez sylemi de radikalletiriyor. (Irak ve Yazcolu,
2012: 32-33)
Burada bahsedilen yapsyla Facebookun, Twitter a gre demografik olarak daha heterojen
bir kullanc kitlesine sahip olmas, devletin eitli kurumlarnn gzetiminden ve denetiminden
ve toplumsal baskdan bamsz kapal siyasi rgtlenme, katlm ve ifade formlarna olanak
tanmas asndan bu almann nesnesi olmutur.
Alternatif Medya ve Alternatif Demokrasi Formlar
1990larn ortasndan itibaren yaanan bu gelimeler ve katlmc kltrn ortaya kmas,
merkezi ve hiyerarik yaplanmaya sahip egemen iletiim kanal olan ana akm medyay
zorlayan bir alternatif medya kanadnn gelimesine yol amtr. Baileyvd.nin, hem ana akm
medyaya alternatif olmas hem de zorunlu olarak kar-hegemonik olmayan fakat farkl
topluluklar iin yine de nem tekil eden dnceleri dile getirmesi asndan iletiimin
siyasetini analiz ettii Alternatif Medyay Anlamak(2007) adl kitapta alternatif medya, ticari
amalar yerine kltrel, etnik vb. kimliklerin sorunlarn dile getirmek iin dayanma ve
rglenim amac gden, iktidar yapsna ve tutumlarna kar duran, reklam geliri ya da devlet
yardmlarn reddeden, bamsz, zgr, yatay rgtlenmeye sahip, tam katlma olanak
salayan ve iletiimin demokratiklemesini tevik eden, haber seimi bakmndan farkl kriterler
benimsemi, egemen politikalara ve bak alarna kar alternatif gr beyan eden, genellikle

2
http://www.quintly.com/blog/2013/02/facebook-country-stats-february-2013-top-10-countries-lose-users/
3
http://www.sabah.com.tr/Teknoloji/Haber/2012/03/16/iste-turkiyenin-twitter-istatistikleri

467

gen kitleye hitap eden ve eitlilii ve oulculuu prensip edinen bir yap olarak
tanmlanmtr. Bu grn devam olarak, alternatif medyann farkl ilevleri olabilecei
savunularak, bu durum toplulua hizmet eden alternatif medya, ana akm medyaya alternatif
olarak alternatif medya, sivil toplumla balants bakmndan alternatif medya ve son olarak
rizom olarak alternatif medya olmak zere drt ana balk altnda incelenmitir.
oulculuu, farkll, direnmeyi, egemen syleme kar durmay, katlm kendine ilke
edinen alternatif medya kavramlatrmas, ancak bu oluumla rtecek demokrasi yaklamlar
zerinde temellenebilir. Bu yaklamlardan en nemlilerinden biri, Mouffeun Siyasetin
Dn (2010)kitabnda, dman kavram yerine muhalifliin ve eletirelliin ne karld,
uzlamaya dayal bir atma dncesi zerine ina edilen, zc her trl siyasal yaklamn ve
kimliin sorguland, siyasi ifadenin, katlmn ve hareketliliinin radikallemesini savunan
radikal ve oulcu demokrasi iken, bir dieri ise, Giddensn Sa ve Solun tesinde, Radikal
Politikalarn Gelecei(1994) kitabnda diyalojik demokrasi kavramyla k tuttuu
fundamentalizmin tamamen reddedildii bir kamusal alan iinde, karlkl tolerans ve diyalog
yoluyla atan fikirlerin ve karlarn ortaya konulmasn savunan yaklamdr. Tm bu
kavramlar nda, bu almada bir sosyal paylam sitesi olarak Facebook, evrimii uzamda
varlk gsteren yeni bir kamusal alan formu ve bu kamusal alan iinde faaliyet gsteren bir grup
olan tekilerin Postas ise bir alternatif medya rnei olarak ele alnacaktr. alma, eletirel
sylem analizi metoduyla analiz edilen, Ocak-Haziran 2013 tarihleri arasnda tekilerin
Postasnda yer alan paylamlarla ve yorumlarla desteklenmitir. Facebookun analize etki
eden,beenme ve paylama gibi olanaklar da analiz boyunca yeni siyaset yapma
biimlerine rnek tekil etmesi asndan gz nnde bulundurulmutur. Sylemin niteliine
mdahale olmamas asndan yaplan yorumlardaki yazm yanllar ve vurgulamalar
noktasnda herhangi bir dzeltme yaplmamtr.
tekilerin Alternatif Medyas Olmas Bakmndan Sosyal Medya: tekilerin
Postas rnei
Yurtta gazetecilik ve kolektif habercilik ile hzl ve doru haberle sansr deliyoruz! En
byk destekimiz de SZsiniz! ve Direni Ruhumuzda Var! Mcadeleyi Ykselt!sloganlar
ve nar sembol ile yaplanmalarn ve amalarn, oulculuk ve radikal demokrasi ekseninde
ortaya koyan tekilerin Postas, Facebookun yeni kamusal alan olarak ele alnd bu
almada, Trk modernlemesi boyunca tekiletirilen Krtler gibi gruplara, AKP iktidar
sresince Kemalistler ve ulusalclar gibi baz siyasal gruplarn ve farkl kimliklerin
eklemlemesiyle, bu gruplarn aada detayl olarak incelenecek olan temsil sorunlarnn ve hak
aray mcadelelerinin kamuoyuyla paylald bir alternatif medya rnei olarak analiz
edilmektedir. Bir katlmc haber a olarak nitelendirilebilen tekilerin Postas, 21 Ekim 2012
tarihinde, o yl yaanan alk grevlerinin ana akm medya tarafndan iktidar dili ile anlatlmasna
bir kar duru olarak 'Alk Grevi Postas'adyla kurulmu ve direni sreci boyunca
direniilerin salk durumlarn sosyal medyada paylamak ve evrimii hayata ilgili eylemleri
ve kampanyalar duyurma misyonu edinmitir. Grevlerin son bulmasnn ardndan takipiler
tarafndan yayna devam etmesi konusunda youn tepkiler alan grup, tekilerin Postas adyla
yayna devam etme karar almtr. Grubun kurucularndan biri olan Emrah Uar grubun
yapsn u ekilde aklamaktadr:
.P, sistemin ve statkocu anlayn tekiletirdii, grmezden geldii, duymak istemedii
insanlar, halklar bir araya getiren ve onlarn haberlerini yapmay ilke edinen ve bu ilke
dorultusunda da trkle, cinsiyeti yaklamlara, nefret sylemine, rkla kar duran,
homofobizme, transfobizme kar duran bir yayn politikas izliyor. Bunu da ayn zamanda
takipileri olan gnll muhabirleri araclyla yapyor. Sansr delmeye alyoruz.
4

4
http://www.agos.com.tr/otekilerin-postasi-facebook-yonetiminin-tavri-devletinkinden-farkli-degil-5353.html

468

Bunun yan sra, grup kendini, 21.10.2012'den bu yana Yurtta Gazetecilii, Dijital
Aktivizm ve Sivil taatsizlik duruunu alternatif bir haber kayna olarak kullanmaktadr
cmlesiyle tanmlamaktadr.
Facebookun olanak tand yeni kamusal alan iinde, ana akm medyaya kar bir alternatif
olarak ortaya kan ve paylamc haber a ilevi gren tekilerin Postas, bir yandan sosyal
medyann zgrletirici yapsn ve ileri, katlmc, radikal ve oulcu demokrasiyi hayata
geirmek iin ideal alan olarak sunduu imknlar kullanrken, ayn zamanda, Facebookun,
takipilerin siteyi faistbook olarak nitelendirmesine neden olanuygulamalarna ve
yaptrmlarna maruz kalmtr. Facebook denetim mekanizmasnn, Emrah Uar tarafndan
yaplan aklamada
5
, en ok kadn haberleri ve Krt sorunu hakknda alnan ikayetler zerine
baz paylamlara ve fotoraflara eriimi engellemesi, takipilerin Certeaunun (1984)taktik
olarak tanmlad, sistem karsnda zayf olan kimsenin olaylar veya durumlar frsatlara
evirmek amacyla icat ettii pratiklerin ortaya kmasna neden olmutur. Butaktiklerden
bazlar, eriime engellenen paylamlarn ve fotoraflarn tekrar paylalmas, yorumlarn
denetim bariyerine taklmamas iin tersten ya da dikey olarak yazlmas ve paylamlarn
koruma altnda tutulmas iintakipiler tarafndan beenilmesi olarak sralanabilir. Btn bu
giriimler uzun bir sre Facebook sansrn delmek iin etkili olsa da, tekilerin Postas 5
Temmuz 2013 tarihinde ilk kez ve 27 Temmuz 2013 gn Facebook Trkiye ynetimi
tarafndan pornografik ierik ierdii gerekesi ile ikinci kez kapatlmtr. Agos gazetesinin
haberine
6
gre, tekilerin Postas ynetimi yurtta gazetecilik ajans kurmak iin almalar
yrtmektedir ve grup, ajans faaliyete geer gemez Facebook' un yasak zihniyetini terk
etmeyi planlamaktadr.
Balangta ounlukla Krt kimlik mcadelesi zerinde younlaan grup, alma boyunca
grld zere yukarda belirtilen ilkeler dorultusunda herhangi bir ana akm medyann
kolaylkla ve herhangi bir nem ya da ncelik tanmadan kamuoyuyla paylaamayaca konular
ve gelimeleri mmkn olan en kapsaml ekilde takipileriyle paylamtr. Gerek lkemizde
gerekse dnyada egemen sylem tarafndan tekiletirilen, dlanan ve marjinalize edilen
neredeyse hemen her grubun temsiline ve grnrllneolanak salayan tekilerin Postas,
Trkiyede cumhuriyet yllarndan itibaren Keyman (2007) tarafndan demokratik btnleme
eksiklii olarak tanmlanan durumun sosyal medyann rettii kamusal alan ierisinde
giderildii bir mecra olarak tanmlanabilir.
Grubun haber kaynaklarna bakldnda alternatif medyalar arasndaki geililik ve
yaknsaklk dikkat eken unsurlar olarak karmza kmaktadr. www.sendika.org, Birgn,
Radikal, Yurt, Agos gibi gazateler, www.bianet.org, www.kolektifler.net, www.evrensel.net,
www.haber.sol.por.tr gibi haber siteleri,MC TV, Hayat TV gibi alternatif medya kanallar
olarak nitelendirilebilecek daha ok sol eilimli mecralarn ve www.yuksekovahaber.com, Nue
TV gibi Krt hareketine yakn ve ana akm medyann karsnda yer alan haber kaynaklarnn
grup tarafndan takip edildii ve daha ok bu mecralardaki haberlerin takipilerle paylald
grlmektedir. Bu birincil ve resmi kaynaklarn dnda grup, gnll muhabirlerin olay
yerinden aktard bilgilere, fotoraflara ve grntlere de sk sk yer vermekte ve bu zelliiyle
vatandalarn medya ieriinin retilmesi, paylalmas ve dolam srecine katlmn tevik
etmektedir. Bu durum bir alternatif medya kanal ve katlmc haber a olarak ilev gren
grubun, anndalk, katlm, oulculuk, hiyerarik olmayan yatay rgtlenme prensiplerini daha
da pekitirmektedir. tekilerin Postas, bu haber alma kaynaklarnn dnda, mizahn
farkndalk yaratma etkisinden faydalanarak Trkiyede zellikle genlik tarafndan takip edilen
Uykusuz, Penguen ve Leman gibi mizah dergilerinin lke gndemi ve kresel gelimeler ile
ilgili almalarn da takipileriyle paylamaktadr.

5
http://bianet.org/bianet/insan-haklari/148286-otekilerin-postasi-nin-facebook-hesabi-kapatildi
6
http://www.agos.com.tr/haber.php?seo=facebook-bir-kez-daha-otekilerin-postasi-sayfasini-kapatti&haberid=5444

469

Bu alma sresi boyunca, Trkiye gndemi ok ses getiren birok olayla megul olmu ve
tekilerin Postas, ana akm medyann kamuoyuyla genellikle egemen sylem diliyle ve
perspektifiyle paylat veya hi dile getirmedii birok soruna ve konuya deinmitir. Bu
noktada unutulmamas gereken nokta, her haberin ya da paylamn hem takipilerin homojen
bir topluluk olmamasndan hem de paylamn ieriinden tr farkl derinlikte ve younlukta
tartmalara yol amasdr.
tekilerin Postas, bu alma sresi boyunca grld zere, birok konuyu, farkl
kimlikler iin nem arz eden gnleri ve Trkiyedeki siyasal, kltrel ve sosyal hayat derinden
etkileyen olaylar ele alm ve eletirel dnceyi ve tartmay destekleyen tavr ile herhangi bir
merkezi yaklamdan uzak durmay kendi ama edinmitir. Bubalamda, bu alma sresi
boyunca hayvan haklar, hidroelektrik ve nkleer enerji santrallerine kar doann korunmas,
Hasankeyf antik kenti ve Emek Sinemas gibi tarihi ve kltrel miraslarn korunmas ynndeki
kayglar, ocuk haklar, ii haklar ve bu haklarn hayata geirilmesi iin verilen sendikal
mcadeleler, kadn algs, kadn haklar ve son yllarda artan kadna ynelik iddet olaylar,
ecinsel haklar, takas pazar gibi tketimi eletiren sol hareket kapsamndaki oluumlar, AKP
iktidarnn alkol dzenlemesi, kamusal alanda pmek ve krtaj gibi bir dizi konu ve olayda
sergiledii tutum ve syleminin yol at ounlukla niversite genlii tarafndan
ynlendirilen sosyal rgtlenme pratikleri, ana akm medya eletirisi, vicdani ret tartmalar ve
polise verilen ar yetkilergrup tarafndan ne karlan tartma konular olmutur.
Grubun, egemen sylem ve iktidar pratikleri tarafndan tekiletirilen neredeyse btn
gruplarn sesi olma abasnn yannda, grup ynetiminin ve takipilerinin nemli bir blmnn
Krt kimliine mensup olmas ya da bu mcadeleye destek veren bir tavr sergilemesi bu
nitelikteki paylamlarn ve tartmalarn grup iinde baskn olmas sonucunu dourmutur. Bu
demografik yapya ve ynelime paralel olarak, Krt kimlik mcadelesine ve deneyimlerine ait
paylamlar grup iinde arlkl olarak yer almtr. 2013 ylnda, AKP iktidar tarafndan
balatlan zm sreci bu nitelikteki tartmalar alevlendirmitir. rnein, ulus devlet inas
projesi kapsamnda Trkenin milli dil olarak kabul edilmesiyle birlikte kamusal alanda
kullanlamayan Krte, grup tarafndan tartlan bir konu olmutur. rnein, tekiler Postas
tarafndan, yazar Murathan Mungann Krtler ok gzel bakar, nk dilleri yasaklanmtr ve
tm duygular gzlerinde birikmitir aklamas takipilerle paylalm ve olduka fazla tepki
almtr. Takipilerin yorumlarndan birka Valla ne zor artlar altnda krte konuuldu bu
lkede ve nasl aktarld bir sonraki nesile herkes ok iyi biliyor. Kesinlikle krt kardelerimiz
srden ayrlmamal rgtne, partisine ve gerillasna ve lider kadrosuna sahip kmaldr ve
Krdm krte bilmiyorum. Ama biri yanmda konuunca ona sarlmak istiyorum. Tuhaf
birey. eklinde olmutur. Krt kimliinin unsurlarna ya da Trk siyaset tarihine deen her
paylam, takipiler tarafndan ok byk ilgi grmektedir. rnein, aada yer alan tasarm,
takipiler tarafndan olduka fazla yorum almtr. Bir takipi, bu ynetim altnda yaayan halk
sr olarak tanmlarken, dier takipiler paylamla ilgili byle tekleyenler yaknda arza
yapan traktr gibi tekleyip olduklar yerde duracaklar ve yani CHP, MHP ve AKP birleimi.
Geri CHP bu ara kendi bana hepsini birden yapyor ve Fiyasko resmen! Bugn ki insan
beyinlerinde bu tablo yer almakta maalesef.. yi ki de biz tekiyiz gibi yorumlar yapmlardr.
Bu yorumlarda grld zere, takipiler parlamenter sistem iinde yrtlen resmi siyaset
dahilinde, farkl ideolojiler ve felsefeler temelinde oluan siyasi partilerin faist motivasyonlar
benimsediklerini ortaya koymakta ve byle bir siyasal dzende teki olmaktan duyduklar
memnuniyeti belirtmektedirler.

470

Grup farkl kimlikler iin nemli olan anma ya da kutlama gnlerini ve bu gnlerde yaplan
etkinlikleri geni takipi kitlesiyle paylaarak konu ile ilgili ortak bir farkndalk yaratmay
hedeflemitir. Bu amala tekilerin Postas,Alevi kimlii iin tarihsel bir yara olan orum
Katliam ve Sivas Katliam ile ilgili bilgiyi, orijinal grntleri ve anma etkinliklerini, bunun
yan sra, Trkiyede yaayan ve erkez etnik kimliine mensup olan vatandalar iin nemli
bir olay olan erkez Soykrm ve anma gn etkinlikleriyle ilgili haberleri takipileriyle
paylamtr.Bunlarn dnda, Krt kimlii asndan nemli bir olay olan Newroz kutlamalar
grubun younlukla zerinde durduu olaylardan biri olmutur. Kutlamay nceleyen haftadan
itibaren yaplan hazrlklar sklkla paylaan grup, kutlamalarn gerekletii gnlerde
neredeyse sadece bu olaya odaklanmtr. zellikle, Krt hareketinin merkezi olarak kabul
edilen Diyarbakr (Amed) bata olmak zere Ankara, stanbul, anlurfa gibi birok ehir ve
talya, Avusturya, Almanya ve Suriye gibi lkelerde yaplan kutlamalar, halkn kalabal ve
cokusu gnll muhabirler tarafndan gnderilen fotoraflar araclyla takipilerin
yorumlarna yn verebilecek Trkiyede hangi alan bu kadar kalabal bir arada grebilmi?
notu ile paylalmtr. Buna karlk, Krt kanadndan Tabi grlmez, oras ehr-i Amed ve
Hibir alan, hibir lider! gibi yorumlar gelse de, Krt sorunu tartmalarnn ana eksenini
belirleyen biz ve onlar ilikisinin bir yansmas olarak deerlendirilebilecek olan milliyeti
kamptan gelen Kahrolsun emperyalizm ve maas bebek katili apo YAASIN TAM
BAIMSIZ TRKYE CUMHURYET gibi kart grler ise dier takipiler tarafndan
beenilmitir. Bahsedilen gnler dnda tekilerin Postas, 1 Mays Emek ve Dayanma Gn
ncesi ve srasndaki olaylar ve 8 Mart Dnya Kadnlar Gn kutlamalar ile ilgili birok eylem
ve etkinlik haberine geni kapsaml yer vermitir.
Trkiyede,bu alma sresince siyasal, kltrel ve sosyal alanlarda gerekleen olaylar ve
bu olaylarn yansmalar tekilerin Postasnn zellikle zerinde durduu noktalar olmutur.
Uludere (Roboski) Katliam olarak adlandrlan,28 Aralk 2011de rnakta 34 vatandan PKK
rgt yesi sanlarak ldrlmesi, olayla ilgili eylemler ve grler grubun kamuoyuyla
paylama olanayla orantl olarak dile getirilmi ve takipilerden dikkat ekici yorumlar
almtr. Olayla ilgili yaplan eylemlerden birinde ekilen aadaki fotoraf nemli derece
yoruma konu edilmitir.

471

Uludere Alt Komisyonunun hazrlad raporda olayn kasten yaplmadna dair kant
bulunamamasyla ilerleyen srece cevaben takipiler Bulmalar iin bir ayna lazm onlara. Ki
karsna geip grsnler kendilerini, sorumlular. ve 8 kiilik komisyondan 5 (Akepeli) evet
oyuyla kabul edilmi zeri rtl rapordan ibarettir sadece, minareyi al klfn hazrla! gibi
rapora olan gvensizliklerini ve olaydan hkmetin sorumlu olduunu belirten yorumlar
yapmlardr. Dahas, ldren vatandalarn Krt kimliine mensup olduunun altn izen bu
faillerden hesap sorulmadan bar asla olmaz gibi yorumlar, takipileri hkmet tarafndan bu
kimlie kar kastl yrtlen politikalarn varlndan kuku etmeye yneltmitir. Bu olay
dnda, 11 Mays 2013 tarihinde Hatayn Reyhanl ilesinde 51 kiinin lmne yol aan
patlama ve olayla ilgili haberler ve eylemler grup ierisinde tartma yaratan dier bir olaydr.
tekilerin Postas, AKP hkmetinin Suriye i savana ynelik politika tercihlerini ve Amerika
Birleik Devletleri hkmeti ile olan yakn ilikilerini protesto eden niversiteli genlerin
eylemleri ve olay sonras hkmetin yerel halka ynelik politikalar hakknda paylamlarda
bulunmutur. rnein, Ktahyada Reyhanlnn katili emperyalizmin taeronu AKPdir
yazl pankart ile yaplan eylem ve Yurt Gazetesinin Reyhanl halkn para datarak
yattrmak istiyorlar! balkl haberi de grup tarafndan paylalmtr. Genel olarak, takipiler
tarafndan olaya ve uygulamalara ynelik hkmet kar Yurt muhabirlerinin, Esad'a ajanlk
yapt gerekesiyle gzaltna alnp hapise gnderildiini de syleyin. gibi grler ortaya
koyulsa da, Paray da alsn olaylar da karsn reyhanll gibi izlenen politikalardan rahatsz
olmad sonucunu karabileceimiz yorumlarda grubun tartmalarnda kendine yer
bulmutur. Bu rnekte olduu gibi birok paylam yukarda bahsedilen uyumazlk, fikir
ayrl ve atmaya sahne olmutur. Fakat buna ramen, genel olarak varlan sonu,
modernleme sreci ve AKP iktidar tarafndan tekiletirilen gruplarn evrimii uzam ve
zaman ierisinde ortaya koyduklar yeni siyasi katlm ve ifade etme pratiklerinde, yukarda
bahsedilen alternatif demokrasi yaklamlarn benimsemede glk ektikleri olmutur. yle ki
bu gruplar, ana akm medyaya ve resmi siyasete kar tamamen eletirel bir yaklam
sergilemelerine ramen, pratikte benzer tekiletirici ve tekelci sylemi benimseyerek,
Facebook ile deneyimledikleri yeni kamusal alan, adeta bir intikam alma mecras olarak
kullanmaktadrlar. Dolaysyla, bu gruplarn egemen sylemden ve onun basksndan bir miktar
zgr olarak kendilerini ifade etmeleri ve siyasete katlmalar asndan sosyal medya nemli bir
olanak olarak grlse de, bu mecrada ortaya konan pratikler, cumhuriyet tarihi boyunca
yrtlen siyasetin bir anlamda yeniden retilmesine katkda bulunmaktadr. Baka bir deyile,
ge-modern dnemde egemen olmas beklenen siyaset anlay, Trkiyenin hala baka
ekillerde de olsa hesaplat siyasi mirasndan tr tam olarak deneyimlenememektedir.

472

SONU
alma boyunca alt izilen nokta, Batl demokratik ulus-devletlerde refah toplumu
krizinin yaand, sosyalizm idealinin sarsld, liberalizm ve sosyal demokrasinin nemli
derecede sorgulanr hale geldii, bilgi ve iletiim teknolojilerinin toplumun yapsnda kkl
deiimlere yol at ge-modern dnemde, vatandalk, demokrasi ve kamusal alan
kavramlarnn yapsnda, ve siyasi katlm ve ifade biimlerinde hissedilir biimde bir dnm
yaanddr. Bir alternatif medya rnei olarak analiz edilen tekilerin Postas, deien
vatandalk ve kamusal alan anlaylar, alternatif demokrasi formlar ve sivil toplumun etkin
rolne paralel olarak, Trkiyenin modernlemesi ve AKP iktidar boyunca tekiletirilen
gruplarn, sosyal medyann sunduu olanaklar araclyla kendilerini ifade etmeleri, haklarn
aramalar, taleplerini dile getirmeleri, sisteme ve mevcut egemen syleme muhalefet etmeleri
eklinde ortaya kan siyasal pratiklerin nemli bir mecras olmutur. Bunun yan sra,
tekilerin Postas, nc yol siyasetinin ngrd, vatandalarn bireysel olarak varolurken
ayn zamanda birliktelik iinde rgtlenebileceinin bir kant olabilecek nitelikte bir oluum
olarak karmza kmaktadr.Nitekim,bunlara ramen, yukarda verilen rnekler ve yaplan
analiz sonucunda karlalan durum, Trkiyede Facebook zelinde sosyal medyann olanak
salad yeni kamusal alann zgrlk, demokratik ve katlmc yapsnn ve tekilerin
Postas rneinde ortaya konan,sosyal medyann alternatif demokrasi yaklamlar zerine
temellenen, tekilerin sesini ve taleplerini duyuran bir mecra olarak nitelendirilebileceinin
sorgulanr olduudur.

KAYNAKA
Baban, F. (2007).The Public Sphere and the Question of Identity in Turkey, i. Keyman, Fuat
Remaking Turkey, Globalization, Alternative Modernities, and Democracy, United
Kingdo, Lexington Books., s.75-99.
Bailey, O.,Cammaerts, B., Carpentier, N. (2007). Understanding Alternative Media. Open
University Press.
Barbalet, J. (1989). Citizenship. Minneapolis, MN: university of Minnesota Press.
Bendix, R. (1977). Nation-Building and Citizenship. Berkeley, CA: University of California
Press.
Bennett, L.W, Wells, C.,Freelon.(2011). D. CommunicatingCivicEngagement:
ContrastingModels of Citizenship in theYouth Web Sphere, Journal of Communication
61, s. 835-856.
Bentivegna, S. (2002). Politicsand New Media, i. TheHandbook of New Media (der.Leah A.
Lievrouw ve SoniaLivingstone), SagePub.
Boyd, D.M.,&Ellison, N. B.(2007).Social Network Sites: Definition, History and Scholarship,
Journal of Computer-Mediated Communication, 13(1), article 11.
Castells, M. (2004). The Network Society: A Cross-CulturalPerspective. Edward ElgarPub.
Castells, M. (1996). The Rise of the Network Society. BlackwellPublishers.
Castells, M.(2007). Communication, Powerand Counter-Power in the Network Society,
International Journal of Communication 1, s.238-266.
Certeau, de M. (1984). Practice of Everyday Life. University of California Press, Berkeley.
Delanty G. (1999). Social Theory in a Changing World. London:Polity Press
Dijk, V. J. (1999). The Network Society: SocialAspects of New Media. Sage.
Giddens A. (1994). Beyond Left and Right: The Future of Radical Politics. Polity Press

473

Giddens A. (1991).Modernity and Self-Identty Self and Society in Late-Modern Age. Polity
Press
Giddens A. (1990). The Consequences of Modernity. Polity Press.
Giddens A. (1999).The Third Way: The Renewal of Social Democracy. Oxford, Cambridge,
Polity Press
Giddens A. (2000). Sosyoloji. (Yay. Haz. Hseyin zel ve Cemal Gzel), Ankara:
AyraYaynlar.
Gle, N.(1997). The Forbidden Modern: Civilization and Veiling. Ann Arbor: University of
Michigan Press
Gle, N. (2009). 80 Sonras Politik Kltr, i. Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme
(der. Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay), Dora Yaynlar
Habermas, J. (1990). The Philosophical Discourse of Modernity. MIT Press
Irak, D., Yazcolu, O.(2012). Trkiye ve Sosyal Medya. Okuyanus Yaynlar.
Kaplan A. M.,Haenlein M.(2010).Users of the world, unite! The challenges and opportunities
of social media, Business Horizons, Vol. 53, Issue 1 s.61
Kapor, M. (1993). Where is the digital highway really heading?, Wired, July/August, s.53-59
Keane, J. (1998). CivilSociety: OldImages. New Visions: Oxford, Cambridge: Polity Press
Keyman F.(2007). RemakingTurkey, Globalization, Alternative Modernities, and
Democracy.United Kingdom: Lexington Books,
Lindblom, C.(1977). Politics and Markets. New York: Basic Books.
Lewis, P. (der.) (1993). Alternative Media: Linking Global and Local, Reports and Papers on
Mass Communication No.107. Paris: UNESCO.
Mardin, . (1994a). Trk Modernlemesi. stanbul:letiim
Marshall, T.H. (1964). Citizenship and Social Class in Class, Citizenship and Social
Development. New York:Double Day s.65-123.
Mestrovic, S. G.(1998). Anthony Giddens: The Last Modernist. London. Routledge
Mouffe, C. (1992). Dimensions of Radical Democracy: Pluralism, Citizenship,
Community.London New York: Verso
Offe, C. (1984). Contadictions of the Welfare State. Cambridge, MA:MIT Press.
Onba, F. (2005). Sivil Toplum. L&M Yaynlar
Rice, E.R. (2002). Primary Issues in Internet Use: Access, Civic and Community Involvement,
and Social Interaction and Expression, i. The Handbook of New Media, Sage
Rosaldo, R. (1994). CulturalCitizenship in SanJose, California, in POLAR, 17:2,s.57-63.
Sarbay, Y. S. (2009). Trkiyede Demokrasi ve Sivil Toplum, i. Trkiyede Politik Deiim
ve Modernleme, Dora Yaynlar
Stevenson, N. (2001). Culture and Citizenship, Sage.
entrk, . M. (2006). Kresel Yeni Sosyal Hareketler ve sava Kartl, Sivas Cumhuriyet
niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi; Cilt: 30, No:1
Turner, B.S. (1997). Citizenship Studies: A General Theory, Citizenship Studies, 1:1, s. 5-18.
Van Dijk, J. (1999).The Network Society, SocialAspects of New Media, Sage

474

Wenger, E.,McDermott, R., Snyder, W.M. (2002). Cultivating Communities of Practice.
Boston:Harvard Business School Press.
Zrcher, E.J. (1998). Turkey: A Modern History. London: I.B. Tauris.
http://www.quintly.com/blog/2013/02/facebook-country-stats-february-2013-top-10-countries-
lose-users/
http://www.sabah.com.tr/Teknoloji/Haber/2012/03/16/iste-turkiyenin-twitter-istatistikleri
http://www.agos.com.tr/otekilerin-postasi-facebook-yonetiminin-tavri-devletinkinden-farkli-
degil-5353.html
http://bianet.org/bianet/insan-haklari/148286-otekilerin-postasi-nin-facebook-hesabi-kapatildi
http://www.agos.com.tr/haber.php?seo=facebook-bir-kez-daha-otekilerin-postasi-sayfasini-
kapatti&haberid=5444

AMF 3 OTURUMU
BLM VE YNTEM TARTIMALARI

477

HANS-GEORG GADAMERN HERMENTNNSYASAL ERMLER
diris DEMREL
1

ZET
Diltheyin hermentik, Husserlin fenomenoloji ve Heideggerin hermentik fundamental
fenomenolojik ontoloji ile ina ettikleri dnce gzerghlarndan hareketle ortaya konulan ve
arka-plannda Kant, Nietzsche, Hegel gibi kanonik isimlerin bulunduu felsefi ve sosyal
bilimsel balamlar zerine gerekletirilen tartmalarda akla gelebilecek olan nemli
isimlerden biri HG. Gadamerdir. Gadamerdeki hermentik; zelde sosyolojinin genelde
sosyal bilimlerin Marks, Durkheim, Weber gibi kurucu atalarnn almalarnda olduunca
dorudan siyasal anlamlar tamamakla beraber, siyasal imalardan yine de bsbtn muaf
deildir. Aydnlanmac Bat Avrupa Biliminin radikal zerk epistemolojik merkezi zne
konumlu insan tasavvurunu reddeden Gadamarn bu ret yneliminin ayn zamanda; doa,
dnya ve toplumlara ynelik iktidar amal bir arasal rasyonaliteyi benimseyen her eye
muktedir tahakkm kurucu insanodakl Bat modernlik ve medeniyetine kar da, ieriden
bile olsa, kuvvetli bir siyasal eletiri anlamn tayaca grlmelidir. Bu analizin amac
Gadamerin, insann tarihsel doasna, varoluuna, yntemli doa bilimlerine, dile,
anlamaya/yoruma, sanata, diyalektik olarak gelenein nemine, kltrler aras diyaloga,
evrenselcilie, otoriteye ilikin refleksiyonlarnn eliinde biimlenen hermentiini; siyasal
ierimleri itibaryla serimlemektir.
Anahtar Kelimeler: Gadamer, Hermentik, Epistemoloji, Ontoloji, Siyaset/Siyasal

ABSTRACT
H.G. Gadamer is one of the important names presumably recurring to them in during
scientific discussions on the philosophical and social scientific contexts stated through the
sentimental routes that were constructed by Dilthey with hermeneutic, Husserl with
phenomenology and Heidegger with hermeneuticfundamental phenomenological ontology and
including canonic names like Kant, Nietzsche and Hegel at their backgrounds. Although
Gadamer's hermeneutic approach does not possess the direct political meanisngs as such the
works of Marks, Durkheim and Weber, thepioneers of social sciences generally and sociology
specifically, it does not exempt from the political references over all. Gadamer refuses the
radical autonomous and epistemologically subject oriented human conceptualization of
Enlightenmentist West EuropeanScience, the inclination of his refusal nevertheless should be
viewed as them eaning syndication of strong political criticism, even from the insight, toward
the western civilization and modernization focused the competent human capable of doing every
thing by adopting the nature, world and society dominancy aimed instrumental rationality. The
aim of this analysis is to expose the political in sights of Gadamer's hermeneutic shaped along
with his reflections about the historicnature of human being, its existence, methodical natural
sciences, language, understanding/interpretation, art, dialectical importance of tradition, dialog
between cultures, universalism and authority etc..
Keywords:Gadamer, hermeneutic,epistemology, ontology, politics/political

1
Yrd. Do. Dr., Celal Bayar niversitesi. FEF., Felsefe Blm,idirisdemirel@gmail.com

478

1. GR: GADAMER VE HERMENTK
zellikle hermentik almalaryla bilinen HansGeorgGadamer (19002002),
dncesinin ana almn 1960 ylnda yaymlad Hakikat ve Yntem
2
adl almasnda
gerekletirmitir. Gadamerhermentiinin, dolaysyla Hakikat ve Yntemin mesaj udur:
nce hakikat, sonra yntem, yntemden nce hakikat. Hakikatsiz yaanamaz; yntem; modern
dnyann yeni idollerinden biridir. Ve Gadamer, hermentikle, hakl olabilecei inancyla
tekini dinleme yeteneini kastettiini belirtir. Baka bir adan Gadamere gre, Aptal insan
ile duyarl insan arasndaki fark, aptaln yargdan yoksun olmasdr yani onun rendii ve
bildii eyleri doru ekilde snflandrarak doru ekilde uygulayamamasdr.
3
Dolaysyla,
hermentiin dnr ynyle hangi anlama geldiine bakldnda onun, erevelenen
balamdaki aptallktan k yollarndan en azndan biri olduu grlebilir.
Dnre gre, Husserlin, grev hline getirdii fenomenolojik tasvirdeki zeni,
Diltheyin, her felsefe yapma tarzn iine yerletirdii tarihsel ufkun genilii; Heideggerin,
Husserl ve Diltheye nfuzla kazand motivasyon, bunlarn tm, kendisinin de tabi olduu
llerdir. Gadamer; Heideggere ait, zamansal Dasein analitiinin, anlamann; znenin farkl
aktivitelerinden yalnzca biri olmayp, Daseinn bizatihi varlk modu olduunu ikna edici bir
biimde gsterdii kanaatindedir. Hermentik terimini kendisi de bu anlamda kullanmakta ve
magnumopusuHakikat ve Ynteminde yntemi itibaryla fenomenolojik olduuna iaret
etmektedir.Kald ki, Heidegger iin de Ontoloji sadece fenomenoloji olarak
mmkndr.
4
Gadamerin, Platon, Aristo, Kant, Hegel, Nietzsche, Husserl ve
Wittgensteininyan sra, bilhassa Dilthey ile Heideggerin adlarn, hususen onlara olan
dnsel borcunu belli edecek ekilde, sklkla andya da onlara yine sklkla gndermelerde
bulunduu buradaifade edilmelidir.
Zaman, tarih ve dilst nitelikleri haiz evrensel zne, akl, bilim kabullerinin
olumsuzaddedildii hermentikte, znenin sz konusu akl ve bilimini;izafiletirmek suretiyle,
temel (arayc) bir epistemoloji zemininde ykselen evrensel/mutlakhakikat olmaklktan karan
fenomenler niteliiyle zaman, tarih ve dil; anlamann/yorumlamann da n-gereklilikleri
konumundadrlar. bu zaman, tarih ve dilin deiken bir nitelii tamalar onlarn minvalinde
vuku bulan anlamann da, balamdan balama srekli deimesi yani farkl yorumlargiderek
de farkl pratikler/uygulamalar olmas; zcesi anlama, yorumlama ve uygulamann iie
gemesi demektir.
5
Hermentik, bu erevede; toplumsal fenomenleri olgu tesmiyesiyle
nesne addedip aklama, dizayn ve kontrol etme ynelimini en tepeye tayan rasyonalist-
pozitivist epistemolojinin; Batnn temel karakteristii olan kavramsal dnmenin ve onlarn
aksndaki bilimin gzerghnn dnda ama farkl bir,yineBatl,bilgi/bilim gzerghnn iinde
kalan sreen bir ontolojik tarihsel tecrbe modudur. Dikkat edilmelidir ki messes Bat bilimi

2
HansGeorgGadamer, Hakikat ve Yntem Birinci Cilt (ev. Hsamettin Arslan ve smail Yavuzcan),
Paradigma Yay., st., 2008; kinci Cilt (ev. Hsamettin Arslan ve smail Yavuzcan), Paradigma Yay., st.,
2009; James Risser, InMemoriam: HansGeorgGadamer (19002002), ContinentalPhilisophyReview 35, 2002, s.
241.
3
Hsamettin Arslan, smail Yavuzcan, TrkedeGadamere n Sz, iinde: Gadamer, Hakikat ve Yntem
Birinci Cilt , s. XIV; Gadamer, Hakikat Ve Yntem Birinci Cilt, s. XVI, 4142; Theodore Kisiel,
Gelenein Vukubulmas: Gadamer ve HeideggerinHermeneutii, (ev. Hsamettin Arslan), iinde: nsan
Bilimlerine Prolegomena, (Der. ve ev. Hsamettin Arslan), Paradigma Yay., st., 2002, s. 181-182.
4
Gadamer, Hakikat ve Yntem Birinci Cilt, s. XLIII, XXXVIII, LI; Gadamer, Kukucu Hermeneutik, (Ter.
Hsamettin Arslan), iinde: Hermeneutik ve Hmaniter Disiplinler, (Der. ve Ter. Hsamettin Arslan), Paradigma
Yay., st., 2002, s. 153; Martin Heidegger, Varlk ve Zaman, (Trkesi: Kaan H. kten), Agora Kitap, st., 2008, s.
3637; Heideggere gre, Fenomenolojideki fenomenlerin ardnda, zsel anlamda baka hibir ey bulunmaz.
Fakat fenomen olacak olan, elbette ki mahfuz kalm olabilir. te tam de fenomenler ncelikle ve ounlukla verili
olmadklarndan, fenomenolojiye ihtiya vardr. Fenomenin kart kavram rtllktr. Bkz; s. 37.
5
Robert J. Dostal, Gadamer: The Man and His Work, iinde: The Cambridge Companion toGadamer, (Ed. Robert
J. Dostal), Cambridge Uni. Press, New York, USA, 2002, s. 31;,LaurenSwayneBarthold, HansGeorgGadamer
(19002002), (2012), http://www.iep.utm.edu/gadamer/ (19.07.2013); Jean Grondin, Gadamers Basic
Understanding of Understanding, iinde: The Cambridge Companion toGadamer., s. 49.

479

imgesine dnk mesafeye ramen hermentikte, sonu itibaryla yine o messes Bat bilimi gibi
modernniteliklidir. Ksacas moderndir.
6
Vico iin, Viconun zihnindeki kartlk, zellikle
modern bilime kartldr. Vico, modern eletirel bilimin yararlarn reddetmez, snrlarn
izer.
7
diyen dnrn,mevzu bilime ilikin kendisinin konumunu da esasta byle grmek
pekl mmkndr. Bu balamda, tam da tarihiaan evrensel kesinliklere ve ibu kesin(likli)
tanmlamalar iinde zapturapt altna alnarak kavramlatrlabilen hakikat fikrine uzakl
nedeniyle, hermentiin kendisinin de; tarihsel tecrbeyi aan kesin bir tanmnn yaplmas
ynne gitmektense onun, varlk sahasna, aklama, dizayn ve kontrol etmeynelimlerine
kart dorultuda anlamaya/yorumlamaya, diyaloga, ufuklarn kaynamasna ynelerek
ktn belirtmekle yetinmek, daha yerinde bir tutum olsa gerektir.
Tarihynden nceleri teoloji ve filolojiye yardmc unsur gibi deerlendirilen hermentiin,
on dokuzuncu yzylda sistematikletirildii, yirminci yzylda hem anlam hem de kapsam
bakmndan Heidegger ve Gadamer gibi fenomenologlarca geniletildii grlr.
8
Hermentik
daire de denilen; ayrntnn/paralarn yalnzca metnin btnne gre, metnin btnnn de
ayrntya/paralara gre devridaim ederek anlalabilecei ilkesine yaslanan hermentik, bu
vetirede,Geisteswissenschaften
9
(insan bilimleri; tin bilimleri; tarih bilimleri;manev bilimler;
edebi incelemeler; anlam bilimleri) denilen disipliner yaklamlarn temeli addedilmitir.
Hermentik bylelikle, kendisini ilk defa mmkn klan pratik ve pragmatik ama olan yazl
metinleri anlama boyutunu amtr. Temeldeki vasf olan metinleri anlama sanatyla ilgilenen
klasik disiplin niteliinden balayarak hermentikte anlama/yorumlama, bir ikonumay da
ierdii iin, dille ok sk bir iliki vuku bulmaktadr. Hermentiin grevi, Gadamere gre,
sosyal bilimlere ya da herhangi bir disipline ynelik yntem aratrmalar deil, varla dnk
bir dil incelemesidir, nk nihai noktada Anlalabilen varlk dildir. Dil, budnya
iindekivarlmzn temel ileyi modu ve dnyayla ile ilgili hereyi iine alan
formdur.Hermentik tecrbe geleneklealakaldr. Daha ksa ifadeyle, hermentik, gelenekle
temellenir. Gelenek tecrbe edilecek olan eydir. Fakat gelenek tecrbenin bize sadece bilmeyi
ve ynetmeyi rettii bir sre deildir; gelenek dildir. Diliinde yaadmz
dorudur.
10
Bundan sebep, dier btnmevzular, ancak anlamann n-gereklilii ve anahtar olan
dil, anlalabildii takdirde anlalabilecektir, yoksa deil.
Hermentiin,Geisteswissenschaftendaki merkez yerini tekil eden nitelik ise tarihsel bilincin

6
Gadamer, From Word toConcepttheTask of Hermeneutics as Philosophy, (Trans. Richard E. Palmer), iinde:
BruceKrajewski (Ed), GadamersRepercussionsReconsideringPhilosophicalHermeneutics, University of California
Press, London, England, 2004, s.1.
7
Gadamer, Hakikat ve Yntem Birinci Cilt , s. 27.
8
Palmer, Richard E., HansGeorgGadamer, (2009), http://plato.stanford.edu/entries/gadamer/
(19.07.2013);LaurenSwayneBarthold, HansGeorgGadamer (19002002), (2012),
http://www.iep.utm.edu/gadamer/ (19.07.2013).
9
Gadamer, From Word toConcepttheTask of Hermeneutics as Philosophy s. 5; Richard J. Bernstein,
Objektivizmin ve Rlativizmin tesi Bilim, Hermenoytik ve Praxis, (Trkesi: Feridun Ylmaz), Paradigma Yay.,
st., 2009, s. 43; Gayle L. Ormitson ve Alan D. Schrift, Hermeneutie Giri, (Ter. Hsamettin Arslan), iinde:
Hermeneutik ve Hmaniter Disiplinler, s. 16; Gadamer, HermeneutikRefleksiyonun Kapsam ve Fonksiyonu,
(Ter. Hsamettin Arslan), iinde: Retorik Hermeneutik ve Sosyal Bilimler nsan Bilimlerinde Retorie Dn, (Der.
Ve Ter. Hsamettin Arslan), Paradigma Yay., st., 2002, s. 1; Doan zlem, Bilim Felsefesi (Ders Notlar), nklap
Yay., st., 2003, s. 108; DieterMisgeld, GadamerinHermeneutii zerine, (ev. Hsamettin Arslan), iinde:
Hermeneutik ve Hmaniter Disiplinler, s. 73; Doan zlem, Kltr Bilimleri ve Kltr Felsefesi, Remzi Kitabevi,
st., 1986, s. 7, 36; Doan zlem, Doa Bilimleri ve Sosyal Bilimler Ayrmnn Dn ve Bugn zerine,
Toplum ve Bilim, S: 76, Bahar 1998, s. 19.
10
Gadamer, PhilosophicalHermeneutics, (Trans. and Ed. David E. Linge), University of California Press, 1977, USA, s. 3;
Catherine H. Zuckert, PostmodernPlatos Nietzsche HeideggerGadamer Strauss Derrida, theUniversity of Chicago
Press, USA, 1996, s. 101; Burhanettin Tatar, Felsef Hermentik ve Yazarn Niyeti, Vadi Yay., Ank., 1999, s.9;
Susan Hekman, Bilgi Sosyolojisi ve Hermeneutik, (Trkesi: Hsamettin Arslan Bekir Balkz), Paradigma Yay.,
st., 1999, s. 126, 129; Gadamer, Hermeneutik Problemin Evrensellii, iinde: Hermeneutik ve Hmaniter
Disiplinler, s. 61, 71; Gadamer, Hakikat ve Yntem kinci Cilt , s. 135.

480

douu olmutur.
11
Bu tarihsel bilincin ve ilgili olarak tarihin; tarihselliin; tarihselciliin nemi
mkerreren vurgulanrken, Gadamerinki dhil hermentikte genel olarak nesneden mutlak
anlamda ayrm zne anlaynn yerini, etkileim iinde yaayan, etkileyen-etkilenen,
diyalog hlindeki, zamansal, tarihsel ve gelenek iinde varolan dolaysyla da her daim bir
anlama/yorumlama diyalektiinde idame-i hayat eyleyen bir insan kabulnn ald
zikredilmelidir. Yine u da sylenmelidir ki mezkr anlama/yorumlama,ok saydaki insan
aktiviteden herhangi biri ve bir epistemolojik tecrbe deil, insani varoluun bizatihi mmkn
ontolojik modudur.

Dnr, bilimin; total teknokrasiye dnerek varl unutmuluun kozmik
karanlna; Nietzschenin kehanette bulunduu nihilizme srklendiine
12
dikkat ektii iin
hermentik, on dokuzuncu yzylda kurumsallatrld biimiyle varolan Aydnlanmac
messes-hegemonik bilim anlayna alternatif gibi de anlalabilinmektedir. Ama hermentii,
alternatif tarzda dahi olsa bu ekilde kalplam-kemiklemi bir bilim(sel yntem) niteliiyle
deil sreen bir sorgulama pratii niteliiyle grmek, Gadamer bakmndan doru olan;
budur. Zira onun kendi szleriyle: Daha tarih balangcndan itibaren hermentik, modern
bilimin tesis ettii bir ey olarak yntem kavramnn snrlarn aar. Metinleri anlamak ve
yorumlamak yalnzca bilimle ilgili bir ey deildir; apak biimde, genelde insann dnya
tecrbesiyle ilgilidir.
13
Nitekim Burhanettin Tatara gre de, metinlerin yorumu; umut, korku,
beklenti, heyecan gibi varolusal durumlardan; dnyann kendi iinde farkl ekillerde alglanma
imknn barndrmasndan; inan ve dnce geleneklerinden, tarihsel, ekonomik, siyasal vs.
ortamlardan bamsz gereklemedii iin sonuta hermentik btn bu alanlarla ilgisi olan
geni bir yelpaze eklinde almakta ve hermentiin ak bir tanmnn yaplamamas, yorum
abasnn dinamik bir faaliyet niteliiyle tarihsel insan varlnn evrensel asl boyutunu tekil
etmesinden kaynaklanmaktadr. Gadamer de bu balamda, asl anlamann yorumcunun kendi
anlam ve hakikat dnyas ile metinlerin anlam ve hakikat dnyalarnn karlamas ve bu
ufuklarn mmkn mertebe kaynatrlmas esnasnda gerekletiini ifade etmekte, hermentik
de, bylece bir uzlama sanat olmaktadr. Hermentiin bu biimdeki kavrannda onun
retorik yn de belirginlemektedir. Hermentik, artk bir bilim ya da felsef bir dnme
karakteriyle deil, insan hayatnn ancak karlkl diyalog iinde kendini bakalarna
aabileceine iaret eden pratik/uygulama boyutuyla ele alnmaktadr.
14
laveten, hermentikteki
nesne(l)lik, mekanik deil canl, farkl ihtimallere hep ak,deikenve tarih-tecrbelerle
anlalmas gereken bir nesne(l)lik iken tarih ve ona dnk bir bilin, anlama/yorumlama ile
varoluun, grnme kt varlk dzlemi olmaktadr.
2. HERMENTK VE SYASAL ERMLER
Hermentikteki siyasal ierimler, zet ksmnda da sylendiince, kendisini, ilgilisinin
nne dolaymsz getirmeyen ierimlerdir. Buradaki siyasallk,iktidar, g, egemenlik, devlet
gibi fenomenlerle ancak ksmen, endirekt biimlerde, bilhassa ufuklar kaynaanlarn kendi
anlamalar/yorumlamalar merkezletirilerek ve tarih zerinden; tarihsel artlar esas ittihaz
edilmek suretiyle karlalmaktadr. Neden byle nk Gadamerin kendi ifadesiyle,
hermentik bilin yalnzca belirli tarihsel artlarda varolabil[mektedir].
15
Hlasa, tarih,
tarihsellik, zamana ve tarihe dnk bir bilin; biri yekdieriyle iie olan bu seferler,

11
Gadamer, Hakikat ve Yntem Birinci Cilt , s. 225, 231, 232, 276; Gadamer, nsan ve Dil, (ev:
Hsamettin Arslan), iinde: nsan Bilimlerine Prolegomena, s. 68.
12
Gadamer, Hakikat ve Yntem Birinci Cilt , s. LIV.
13
HansGeorgGadamer, Hakikat ve Yntem Birinci Cilt ,s. XXXIII.
14
Gadamer, PhilosophicalHermeneutics, s. 22-23; Tatar, Hermentik, nsan Yay., st., 2004, s. 42, 48.
15
Gadamer, Hakikat ve Yntem Birinci Cilt , s. XLVIII; Gadamer iin bireyin ikincil, tarihin (kltr ve
gelenein) birincil nemde olduuna ilikin bir deerlendirme iin Bkz; TedBenton IanCraib, Sosyal Bilim
Felsefesi Toplumsal Dncenin Felsef Temelleri, (ev.mitTatlcan Berivan Binay), Sentez Yay., 2008, st., s.
135-136.

481

hermentiin,-bir ucu da siyasete ve siyasalla alan-, olmazsa olmazlardr.Dier yandan
Tatara gre, anlama ile yorumlama kavramlarnn e anlaml olduunu ileri srmekle, modern
hermentik ayn zamanda siyasi hermentiede dnm olmaktadr. Yani bilgi (yorum)
iddiasn tayan her szn bir ekilde toplumla siyas bir iliki iinde bulunduu gz nnde
tutulmakta ve bu siyas ilikinin toplumda diyaloun nn kesebilecek bir dengesizlie yol
amamas iin aba harcanmaktadr.
16
Baka bir syleyile yorumun toplumsall bir yandan
senkronize tarzda siyasallk anlamn tarken dier yandan da bu toplumsalln/siyasalln en
bata varlnn srdrlebilmesi iin diyalog ve siyasal iletiimin nemi kendiliinden
belirginletirilmi olmaktadr. Gadamerin hermentiinin siyasal ierimlerine imdi bu
balamda farkl seferler zerinden baklmas mmkndr.
2.1. Evrensellik
Doan zleme gre, insanlar, kendi tarihselliklerinin bilincinden okluk uzak yaarlar. Bu
bilincin yokluundan doan bolua ise evrenselcilik yerleir. Evrenselcilik ve evrensel yasalar
aray olarak nomotetizm, sadece bir epistemoloji deil, ayn zamanda bir haleti ruhiyedir.
Evrenselcilik, var olan her eyin biricik hakikatine sahiplik tutkusu iinde bulunanlarn ve daha
bile bu tek hakikate sahip bulunduklarna inananlarn ruh halidir. Popperdan, mealen bir
aktarmayla; Evrensel hakikati bulduuna inananlar, bu hakikatin bakalar tarafndan da
paylalmasn arzularlar. Tm totalitarizmlerin ve despotizmlerin kayna budur. Hlbuki
Tarihselcilik, evrensel addedilen dorularn esasta byle olmadklarn, onlarn insan bir
rn/kltr olduklarn, felsefi, bilimsel, dini, siyasi inan ve ideoloji rtlerine sonradan
brnp pratik, ahlk, siyas yaam domine ettiklerini varsaymaktadr. Tarihsellii ve tarih
bilincini teleyen evrensellik salt bir epistemoloji konumunda kalmayp, daha bile
siyasetenmuktedir/gl olanlarn, iktidardanyoksunlarn; gszlerin zerinde hegemonya
kurmalarnn en nemli vektr ve arasal akl olmaktadr. Hakikatte, hibir toplumun,
grubun, kltrn deer ve erdemleri nesnel, evrensel ve hele hele mutlak olamayaca iin
Batnn rettii ve ihra ettii bu evrenselci dnme modelinden ve bu model ierisinde ortaya
srlen evrenselci felsefelerden artk yarar beklenmemelidir. Ki, yine zleme gre, bilimin de
en kalc nitelii grelilik ve tarihselliktir. Pratik ve aktel bakmdan dnya baznda olup
bitenler leinde yaklaldnda, uluslararas siyasal yapda hegemonik g konumunu,
ABDnin igal ettii grlecektir. Ve yine grlecektir ki, ABD kendi kapitalist siyaset ve
ekonomisini, iktidardanyoksunlarn; gszlerin zerin(d)e,evrenselci bir sylemin ardna
snarak dayatmaktadr. Oysa insan zgrl, onun srekli deien, dnen znne bal
olarak, farkl tarihsel dnemlerde, deiik kltrlerde deiik biimlerde yaanr. Tek bir
hegemonik sylemin irad ettiince tek ve evrensel bir zgrlk tanm ve yaants yoktur. Tam
tersine, zgrlk bizzat rlativizmdedir. zgrln kendisi, tarihsel ve kltrel yaam
tarzlarnn okluu ierisinde filiz vermektedir.
17
Tarihselcilik ve onun minvalindeki tecrbe
tarz hermentik,bu siyasal bak asna imkn tanyan konumuyla bylelikle bir siyaset
felsefesini de mmkn klm olmaktadr.
Evrenselcilik sadedinde, Gadamerin de Hakikat ve Yntemi erevesinde ve balang
aamasnda, Aadaki incelemeler, modern bilimin bizatihi kendi iindeki evrensel bilimsel
yntem talebine direnle balyor.
18
dedii eklenmelidir. Bu bakmdan deerlendirmeleri
itibaryla tarihe, tarih bilincine, tarihselcilie (teki bir evrensel bilimsel metodolojiye deil!)

16
Tatar, Hermentik, s. 77.
17
Doan zlem, Siyaset, Bilim ve Tarih Bilinci, nklp Yay., st., 1999, s. 210-212,; Doan zlem, Deerler
Sorununda Nesnelcilik/Mutlaklk ve znelcilik/Rlativizm Tartmas zerine, inde: Bilgi ve Deer Mula
niversitesi Felsefe Blm Sempozyum Bildirileri, (Ed: ahabetin Yaln), Vadi Yay., Ank., 2002, s. 311-312;
Doan zlem, Felsefe Yazlar, Anahtar Kitaplar Yay., st., 1993, s. 98; Doan zlem, Evrenselcilik Mitosu ve
Sosyal Bilimler, iinde: Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek, (Yay. Haz. Tanl Bora vd.), Metis Yay.,st, 1998, s.
63; Doan zlem, Felsefe Kendisini Sadece Bir Salt Alana Hapsedemez, Kendisini O Salt Alann Bilgisini Ortaya
Koymakla Snrlandramaz. (rportaj: G. Ateolu, K. Hogr), Virgl, Mays 2004, S: 73, s. 13.
18
Gadamer, Hakikat ve Yntem Birinci Cilt , s. XXXIV.

482

yaslanan hermentik, salt epistemoloji ve metodoloji boyutunda kalmamakta, rlativizme ve
ama daha ziyade oulculua ilikin siyasal ierimleri, -ekstra bir edim sz konusu
edilmeksizin- bizatihi varlyla iermi olmaktadr. Hermentik, Geisteswissenschaftenn
metodolojik temeli deil, felsefenin evrensel boyutudur. Szleriyle felsefi hermentiin
evrensellik iddiasn/talebini dillendiren Gadamer, Tarihsel aratrmann ideali daha ok
fenomenin kendisini, biriciklii ve evrensel somutluu dhilinde anlamaktr. Ne kadar deneysel
evrensel ieriyor olursa olsun, amac bu evrenselletirilmi tecrbeleri, bir yasann szn
gelii, insanlarn, halklarn ve devletlerin evrilme biimlerinin yasasnn bilgisine ulamak
amacyla dorulamak ve geniletmek deil, tersine, bu insann, bu halkn veya bu devletin nasl
olduklar ey olduklarn veya daha genel olarak dile getirmek gerekirse, olduklar eyler
olmalarnn nasl gerekletiini anlamaktr.
19
diyerek kendisindeki evrenselliin, entiteleri
olduklar gibi anlamaya/yorumlamaya degin fenomenolojik bir evrensellik olduunun altn
izmektedir. Yani, fenomenolojik hermentikteki evrensellik, varln, anlam/yorumu
itibaryla, zaman, tarih ve dilst bir biimde kavranamayndan neet eden oklukla ilgili
bir evrenselliktir. Misalen devletlere bakldnda devletleri tek tip tarzda kavrayan bir evrensel
yntemin varl, epistemolojik temeli yahut bilimsel yasas ile ilgili deil, her bir devletin
kendi tarihsellii zelindeki fenomenolojik hermentiinin gerekliliiyle ilgili bir evrensellik
sz konusudur.
2.2. deoloji,Otorite, Gelenek
deolojilere bakldkta, onlarn ilk bata hermentie benzedii sylenebilir zira onlar da
tpk hermentii andrr tarzda entiteleri belirli sosyal-siyasal perspektiflerden kavrayp
yorumlamak suretiyle anlam kazanmaktadrlar. Bu adan var olan benzerlik, sz konusu
fenomensiyasal iletiim, gelenek, ufuklarn kaynamas, tekine, tekinin hakl olabilecei
inancyla aklk gibi vasflar olduunda, -kendi iindeki derin fay hatlaryla beraber-
ideolojilerle hermentiinciddi dzeyde ayrtklar grlr.
deolojinin, kendine zg ieriinin deil de, siyasal tartmalar engelleyen totaliter
zihniyet ynnn daha fazla ne karlmas hlinde, ideolojiktoplumlar, siyasetin
gerekletirdii oulcu, zgr, hogrl ve rasyonel toplumlardan uzak dmektedirler.
deoloji bu yorumlamada, ideolojikolmayan, ak, hogrl ynetim biimlerine kyasla,
hogrsz, zgrolmayan, snrl perspektiflere dnmektedir,
20
ideolojilere ilikin bu
kavrayn, hermentik yaklamlarla taban tabana zt olduu aktr. deolojiler babnda
deinilmesi gereken bir husus da Gadamerin hermentiinin, muayyen bir ideolojiyi
dorulamak yahut yanllamak gibi bir amac barndrmamasdr. deolojilerde farkl siyasal
grlerin kendilerini dorudan grnme kardklar yerde ise hermentiin siyasal gr ve
fenomenler ynyle dorudan ilemsellemedii daha nce de zikredilmiti zaten. Otorite ve
gelenek meselelerine gelince, Gadamer bu konulara ilikin grlerini girdii polemikler
zerinden de dillendirir.
Dnre gre, Habermas gibi muhaliflerinin, onu, savunulamaz bir iddia gibi yahut
Aydnlanmann mirasna ihanet gibi grse de otorite daima yanl deildir. yle dnenler
otoriteyi tanm icab dogmatik bir g zannederek yanlmaktadr. Aydnlanma dnrleri,
otorite kavramna yalnzca iftira atmakla kalmam onu ayn zamanda iktidardaki kiilere kr
bir itaat diye dnerek deforme de etmilerdir. Akl ile tarihsel hermentikteki otorite arasnda
bir dikotomi tesis eden Aydnlanma, genelde, hibir otoriteyi kabul etmeme ve her eye akln
muhakemesiyle karar verme eilimindedir. Buna gre, her tr otoritenin nihai kayna gelenek

19
Gadamer, Eletirmenlerime Cevap, (ev. Hsamettin Arslan), iinde: Hermeneutik ve Hmaniter Disiplinler, s.
263; Gadamer, Hakikat ve Yntem Birinci Cilt , s. 5; Gadamer, Hakikat ve Yntem kinci Cilt , s. 299;
Richard j. Bernstein, HermeneutiktenPraksise, (Ter. Hsamettin Arslan), iinde: Retorik Hermeneutik ve Sosyal
Bilimler, s. 59.
20
Vincent, Andrew, Modern Politik deolojiler, (Trkesi: Arzu Tfeki), Paradigma Yay., st., 2006; Gadamerin
kendisini ideolojik anlamda, bir muhafazakr olarak deil, liberal demokrat olarak grmesi iin Bkz; ChrisLawn
NiallKeane, TheGadamer Dictionary, ContinuumInt. Publ. London, New York, 2011, s. 21.

483

deil akldr. Yazl ey zorunlu olarak doru deildir. Biz daha iyisini bilebiliriz. Modern
Aydnlanma, gelenee bu maksimle bakar. Gadamer ise akl ve otoriteyi, Aydnlanmann
yaptnca soyut antitezler olarak grmez. Otorite; eitimden, ordunun ve hkmetin yerine
getirilmesi zorunlu emirlerine ve oradan da siyasal gler ya da fanatikler tarafndan yaratlan
hiyerarilere kadar btn tarzlaryla saysz egemenlik formu iinde bir temel dogmatik gc
kullanyor olmakla beraber, o ayn zamanda, sadece, zgrce tannarak benimsendii iin
ynetebilmektedir nk hakiki otoriteye itaat gerekte ne kr ne de klece bir itaattir.
21
Otorite,
rzaya ve bu sebeple bizatihi akln snrlarnn bilincine varmaya, bakalarnn ngrlerine bel
balamaya yahut gvenmeye dayanr. Bu anlamyla otoritenin, doru tarzda anlaldnda,
emirlere kr krne itaatle hibir alakas yoktur. Gerekten de otoritenin itaatle alakas yoktur,
fakat bilgiyle vardr. Otoritenin asl temeli, ok daha fazla eye vakf olduu iin ya da ok daha
iyi enforme edildii iin stn otoritesini garanti altna alan zgrlk ve akldr.
22
Otorite ve
zgrln haddizatnda elimemesi de, otoritenin, hakikatte, ite bu klece itaat ile deil,
bilgi, giderek de zgrlk ve akl ile ilikili olmasndan kaynaklanmaktadr.
G. L. Ormitson ve A. D. Schrifte gre: Gadamer; eletirmenlerinden Habermasn,
kendisine ynelik olarak ortaya koyduu dogmatizm, muhafazakrlk ve gelenee kr itaat
sulamalarna cevap verirken, felsef hermentiinin -gelenein pasif kabuln gerektirdii-
ithamn da reddeder. Gadamer iin, anlama faaliyetimizde kendimizi gelenee amak
mecburiyetinde olduumuz halde, gelenein reti ve adetlerini, zikredildiince, krce
benimsemek zorunda deilizdir. Habermasn dogmatizm sulamasna Gadamer; Habermasa
ait otoritenin her durumda otoriteryen olduu ve zgrlemenin eletirel refleksiyon ile
doaca tezlerinin kendilerinin dogmatik olduklar karlyla cevap verir. Dnr, ilaveten,
Habermasnpsikoanalitik durumu, sosyal diyalog iin bir iletiim modeli niteliiyle imtiyazl
bir konuma ykseltme giriimini de sorgular. Dnre gre, Habermasn kendisi doktor
hasta ilikisini dolduran dogmatizm karsnda kr iken, onu, otoriteye ve gelenee muhafazakr
rza gstermekle itham etmesi ironiktir. Analitik karlamadaki eitsiz g dalmndan tr
ve hastann gnll biimde kendisini doktorun otoritesine ve tekniin dogmatizmine teslim
etmesinden tr, psikoanalitik model, esasta hem bir sosyal diyalog modeli olarak hem de bir
hermeneutik evrensellik modeli olarak baarsz kalmaya mahkmdur.
23
zcesi, gelenek ve
otorite zelinde, onlarn, Aydnlanma dnrlerinin resmettiklerince zsel olarak negatif
addedilemeyecekleri grlr. Gelenek, daha bile, yorumun/anlamann zerinde seyrettii esas
aks olduu iin hermentikte, Aydnlanmadakinin aksine, tam da merkez bir konumdadr.
2.3. Sanat, Aydnlanmann Souk Rasyonalizmi, Endstriyel Toplumlar
Gadamere gre sanat, kendi mahiyeti itibaryla insanlar hakiki bir ahlk ve siyas
zgrle hazrlama kapasitesine sahiptir. Ve fakat, bu potansiyel, bir estetik devlet kltr
ve sanata ilgi duyan bir kltrlenmi toplum tarafndan snmlendirilmektedir. Gadamerin,
estetik devlet kltrne karn yine de Schillerden hareketle, Sanatn egemen olduu yerde,
gzelliin yasalar yrrlktedir ve gerekliin snrlar alr. Bu ideal krallk, her snr
ihlaline hatta devletin ve toplumun ahlaki vesayetine karsavunulmaldr.
24
grn dile
getirdii belirtilmelidir.

21
Gadamer, Hakikat ve Yntem kinci Cilt , s. 14, 23-24, 26; Gadamer, HermeneutikRefleksiyonun Kapsam
ve Fonksiyonu, (Ter. Hsamettin Arslan), iinde: Retorik Hermeneutik ve Sosyal Bilimler, s. 14-15; Susan
Hekman, Bilgi Sosyolojisi ve Hermeneutik, (Trkesi: Hsamettin Arslan Bekir Balkz), Paradigma Yay., st.,
1999, s. 138; Richard J.Bernstein, Objektivizmin ve Rlativizmin tesi Bilim, Hermenoytik ve Praxis, (Trkesi:
Feridun Ylmaz), Paradigma Yay., st., 2009, s. 186; George Duke, GadamerandPoliticalAuthority, EuropeanJournal
of PoliticalTheory, July 2013, 12 (3), s. 2; ChrisLawn NiallKeane, TheGadamer Dictionary, s. 15-16.
22
Gadamer, Hakikat ve Yntem kinci Cilt s. 24.
23
Gayle L. Ormitson, Alan D. Schrift, Hermeneutie Giri, s. 29; Palmer, Richard E., HansGeorgGadamer,
(2009), http://plato.stanford.edu/entries/gadamer/ (19.07.2013).
24

484

Schleirmacherin, Aydnlanmann souk rasyonalizmi aleyhine hayati duyguya bavurusu,
Schillerinmekanistik topluma kar zgrle ars, Hegelin hayat (daha sonra Geist) ile
pozitivite arasnda kurduu kartlk, modern endstriyel toplumu protestonun ncleridir
Gnmzn hayat felsefesi romantik seleflerini izlemektedir. Hayatn ada kitle
toplumundaki mekanizasyonunun reddi kelimeye ylesine doal bir vurgu yapmaktadr ki bu
vurgu nedeniyle kelimenin kavramsal imalar btnyle gizli kalmaktadr.
25
diyenGadamer,
modern endstriyel topluma ilikin duruunu da, bylelikle, yukardakilere benzer tarzda dolayl
biimde ve eletirel dorultudadile getirmi olmaktadr. laveten, Aydnlanmac Bat Avrupa
Biliminin radikal zerk epistemolojik merkezzne konumlu insan tasavvurunu
reddetmenin, ayn zamanda; doa, dnya ve toplumlara ynelik iktidar amal bir arasal
rasyonaliteyi benimseyen her eye muktedir tahakkm kurucu insanodakl, evrenselci
Bat endstriyel modernlik ve medeniyetine kar da, kuvvetli bir siyasal eletiri anlamn
tad sylenmelidir. Bunun yan sra Gadamer ynyle gelenekler deiikliklere aktrlar
ancak bu deiiklikler de esasta gelenein devamna katkdrlar. Baka bir syleyile -
gelenekten tam bir kurtulu- anlay Gadamere uzak bir anlaytr ve bu dnsel duru, onun
Aydnlanma eletirisinin de temelli unsurlarndan biridir. Aydnlanmac yaklamn tersine,
gelenekte konulanm olma, nyarglara boyun eme ve kiinin zgrlnn snrlanmas
demek deildir. Aslnda btn insani varolu; en zgr insan varolu bile farkl ekillerde
snrl ve belirlenmi durumdadr. Bundan sebep, bir mutlak akl fikri, tarihsel insanlk iin bir
imkn/ihtimal deildir. Akl, bizim iin, yalnzca somut tarihsel artlarda mevcuttur. Akl kendi
kendisinin efendisi deildir, o daima iinde faaliyetini yrtt verili artlara
muhtatr.
26
Burada dnrn, hermentiinin varlk sahasna knda ana rol oynayan
gelenein ve gelenek temelinde ilemselleen anlama pratiinin, onun Aydnlanmay
yorumlamasnda da i banda olduu ve Aydnlanmaclk ile onun aklnn gelenee
yaslanlarak eletirildii grlmelidir.
Dnrn kendi szleriyle: Aydnlanmann kendi zn belirleyen bir nyargs vardr:
Aydnlanmann temel nyargs bizatihi nyargya kar nyargsdr; bu nyarg gelenein
gcn reddeder.
27
Bu eletiriyle beraber, Gadamer, Aydnlanmay, hususen sosyal bilim
anlay zerinden de tenkit eder. yle ki, dnr, Aydnlanma dncesi ve onun zerine
ina edildii dikotomilergeride braklmadka, sosyal bilimlerin baarsz kalaca
kanaatindedir. Sosyal bilimler, Aydnlanma dncesi tarafndan varsaylan objektifsbjektif
dikotomisinin her iki tarafn da reddetmedike, bu dnce geleneinin onlara ykledii
kavray tarzn aamazlar. Ki, Gademerin radikal Aydnlanma eletirisi, daha bile
Aydnlanmacpozitivist doruluk ve bilgi anlayna kkleriyle birlikte meydan okumas da
ayn zamanda esasta ite bu kavray tarznn reddi olarak grlmelidir.
28
zcesi, Gadamer,
siyasal fenomenler olarak hem estetik devlet kltr, genelde bilim zelde sosyal bilim
anlay, souk rasyonalizmi eliinde modern endstriyel toplum tasarm gibi konulara ilgi
gsterir, hem de buralarda ortaya esasl tenkitlerini koyar. Nitekim ayn durum Aydnlanma iin
de geerlidir. Ve fakat Aydnlanmaya dnk eletirilerdeesas itki, epistemolojik ynelimleri
ne karma, anlamay/yorumlamay; ontolojik hermentik minvali perdeleme ve bunlardan
tr bir kkensel yanllk iine dm olmadr.

25
Gadamer, Hakikat ve Yntem Birinci Cilt , s. 87; Gadamerin endstriyel toplumsal kurulu ile teknokratik-
bilimsel-rasyonalist egemenlii reddi iin ayrca bkz; ChrisLawn NiallKeane, theGadamer Dictionary, s. 22.
26
Gadamer, Hakikat ve Yntem kinci Cilt , s. 19; ChrisLawn NiallKeane, TheGadamer Dictionary, s. 43-
45.
27
DieterMisgeld, GadamerinHermeneutii zerine, (Trkesi: Hsamettin Arslan), iinde: Hermeneutik ve
Hmaniter Disiplinler, s. 81; Gadamer, Hakikat ve Yntem kinci Cilt , s. 11; George Duke,
GadamerandPoliticalAuthority, EuropeanJournal of PoliticalTheory, July 2013, 12 (3), s. 2; Georgia Warnke,
Hermeneutics, Ethics, andPolitics, iinde: The Cambridge Companion toGadamer, (Ed. Robert J., Dostal),
Cambridge Uni. Press, Usa, 2002, s. 79.
28
Susan Hekman, Bilgi Sosyolojisi ve Hermeneutik, s. 171, 174, 183, 184.

485

2.4. G ve zgrlk
Gadamer, bilhassa Ranke ve yan sra dier baka dnrler zerinden g ve zgrle
ilikin hermentik refleksiyonlara da yer verir. Onun, Rankeden hareketle ortaya koyduu
belirlemelere gre, ontolojik olarak, g iselliktir. Bundan sebep Ranke unlar yazarken ok
hakldr: zgrle g elik eder. nk kendisini ifadesinden daha fazla olan g daima
zgrlktr.Bunun tarihi iin belirleyici nemi vardr. Zira tarihi hereyin farkl olmu
olabileceini ve her eylemde bulunan bireyin farkl ekilde eylemde bulunmu olabileceini
bilir. Tarihi oluturan g mekanik g deildir. Ranke, tarihi oluturan gc, ieklenerek
artan tohum niteliindeki g diye adlandrarak ve bu gcn her insani aktivitenin asli ve
ortak kayna Ranke iin bu zgrlktr olduunu syleyerek, mekanik gle aradaki
farkll zellikle belirtir.
29

Dnre gre, diren gstermenin kendisi de gcn ifadesidir. Fakat bu durumda bile g,
bilincine varlarak, iselletirilerek tecrbe edilir. sellik, gc tecrbe etme modudur; nk
g, doas gerei yalnzca kendisiyle ilikilidir. G hliyle zgrlkle de ilgilidir. zgrlk
ise snrldr ve bu da bir eliki deildir. nsan, ne kadar zgr olursa olsun, kim olduu;
kimlii, dilin araclk ettii tarihsel boyutlarnn bir fonksiyonu olduu iin, daima belirli bir
tarzda snrlanm ve belirlenmi durumdadr.
30
zgrln snrll, gcn doasndan da
anlalabilinmektedir. Rankenin zgrlk, zorunluluun yan banda durur ifadesi de bu
duruma iaret etmekte ve zorunluluk burada, zgrl darda brakan neden deil, gcn
muhataplarn zgrletiren diren olmaktadr. Tarihiler, kullandklar, g, etki, belirleyici
eilim gibi kavramlarn tmyle tarihsel varln zn ifa etmeye alrlar. Onlar bunu
yaparak ideann tarihte tam temsiline ulaamayacan ima ederler. Olayn anlamn oluturan
eylemde bulunanlarn planlar ve grleri deil, tarihsel gleri ifa eden tarihsel etkilerdir.
Tarihsel gelimenin asl temeli, bireyin monadik sbjektivitesi deil, tarihsel glerdir. G
daima, yalnzca bir gler oyunu olarak gerektir ve tarih sreklilii yaratan glerin bu
oyunudur.
31
Gadamer bakmndan, gerekten de, her bireysellemeyi zaten kar karya kald
gereklik karakterize eder. Bireyselliin sbjektivite deil canl bir g olmasnn nedeni de
budur. Devletler bile, Ranke iin bu tr yaayan glerdir. Devletler, ona gre, evrensel olann
unsurlar deil, bireysellikler, yani gerek ruhani varlklardr. Ranke, devletlerden, onlara
varlk kazandran eyin kendi yaayan gleri olduunu ve bir insani yarat ya da arzu veya
insanlarn tasarladklar bir plan olmadn gstermek iin Tanrnn dnceleri
32
diye sz
etmekten geri durmaz.

3. SONU
Sonu ksmnda ilk olarak ve bir eletiri sadedinde u sylenmelidir: Gadamerin, iddias
hakikat olan felsefi hermentiinin, siyasala daha belirgin ilgi duymas; makro dzeydeki
devlet, hegemonya, egemenlik, sosyal-siyasal snf ve statler gibi fenomenlerin yan sra mikro
ve yine makro dzeyde iktidar ilikilerinin ve onun zemininde ykselen btn yap, aksiyon ve
ilerliklerin anlalmas/yorumlanmas zerinde daha ak kalem oynatmas beklenirdi. kinci
bir husus ise, diyalog, ufuklarn kaynamas, tekine aklk, siyasal iletiim gibi parametreler
itibaryla bakldnda Gadamerin hermentiinin evrensellie ve dolaysyla da kapsaycla
ynelik btn teorik iddialarna karn, kendi pratik/uygulamal hermentii byle vuku
bulmam, kltrlerden bir tekil (evrensel deil!) kltr olan Bat bilim ve felsefesinin ufuklar

29
Gadamer, Hakikat ve Yntem Birinci Cilt , s. 286; Gadamer, PhilosophicalHermeneutics s. 5.
30
Brice R. Wachterhauser, Sylediimiz ey Olmamz Gerekir mi? nsan Bilimlerinde Hakikat zerine Gadamer,
(Trkesi: Hsamettin Arslan), iinde: Hermeneutik ve Hmaniter Disiplinler, s. 141.
31
Gadamer, Hakikat ve Yntem Birinci Cilt , s. 286-288.
32

486

iinde kalmtr. Yani Gadamerin fiili hermentiinin diyalogu ancak Batyladr. Nazara
alnan teki, Batl tekidir. Eletirel ekilde odaklanlm da olsa ne karlan akl Bat
akldr. Sz edilen insan, tarihsel tecrbe alanlar, kullanlan vokabler ve argmanlar, onlar
da Bat (evrensel deil!) kltr ve medeniyet havzasna ait olanlardr. Mevzu siyasal iletiimin
muhatab yine Batdr. Ufuk Bat/l ufkudur. Kltr Bat kltr, kaynaklar Bat kaynaklar,
gelenek Bat geleneidir.

Gadamer, felsefi hermentiin, insann dnyayla ilgili btn kavray iin ve dolaysyla bu
kavrayn kendisini ifa ettii btn farkl formlar iin temel bir neme sahip bulunduunu
savunmakta ve onun her yerdeki hermeneutik boyutu aa karmay grevi olarak kabul
ettiini dnmektedir. Her yerdeki: nsanlar aras iletiimden toplumun maniplasyonuna;
toplumdaki bireyin kiisel tecrbesinden bireyin toplumla kar karya gelme tarzna; dini,
sanat ve felsefeyi ina ettii ekliyle gelenekten zgrletirici refleksiyondan gelenei
menteelerinden karan devrimci bilince
33
dein, az ncede sylendiince insann dnyayla
ilgili btn kavray; anlamlandrmas/yorumlamas hermentiin kapsama alan iinde
bulunmaktadr. Formatlanm olduklar kurumsal biimleriyle sosyal bilimlere kar souk bir
tutum benimseyen Gadamer, Alman geleneindeki Geisteswissenschaften tarzna da, ondan
ciddi lde beslenmekle beraber, nihai tahlilde ayn ekilde souk bir tutum taknmtr.
Dnre gre aslnda sadece messes sosyal bilim deil, bu bilimle ztlat dnlen
Geisteswissenschaften da, insan, toplum, medeniyet, evrensellik, bilim, yntem gibi fenomenler
itibaryla karsna ald Aydnlanmann ve Aydnlanmacln ufuklar ve snrlamalar iinde
kalmaktadr. yle ki, modern bilim nasl ki doay bilimsel aratrmann gvenilir bir
aklamasn yapt ve dolaysyla kontroln mmkn kld bir sre diye gryorsa,
gvenlik ve kesinlik arayndaki insan Geistda hayatn kavranamazlnn karsna ayn
ekilde bilimsel addedilen anlamay karmaktadr. Geisteswissenschaftendaki bilginin; hayatn
sosyal ve tarihsel gerekliini, hayatn nihai ekilde kavranamazlna ramen, gvenlik ve
kesinlik salayacak lde ifa edecei varsaylmaktadr. Bylece Geisteswissenschaftenn da
messes yntemli doa bilimlerininkiyle ayn objektiviteye sahip bulunduu varsaylm
olmaktadr.
34
te bu suretle Aydnlanma; kendi messes bilimsel metodolojisinin eletirisi ve
kendisine kar klmas zerinden bile yeniden ilerlik kazanarak varlk ve gcn srdrm
olmaktadr.
Dnrn, Tarihsel varoluumuzun sonluluu dikkate alndnda btnyle esiz, doru
yorum fikrinde sama bir ey var grnyor. eklindeki yaklamnn da, hermentiin; hakl
olabilecei inancyla tekini dinleme yetenei olduu
35
ynndeki vurgusunun da salt yntem
sathnda kalan ifadeler addedilemeyecekleri aktr. Anlan sylemler: Kat-kesin,
temel(lendirme)ci, dizayn ve kontrol edici belirlemelere kar oulculuk, diyalog, farkl kltr
ve ufuklara sempati, uzlama, tarihsel-toplumsal-siyasal tecrbe, gelenek ve pratiklerin
nemsenmesi, kavramlatrlamayan tarihsel hakikatlere de akolmaklk, znel ufuklarn
snrlln ama yolunda iletiim, ibirlii ve dayanmaya gitme gibi ynler itibaryla
dorudan siyasal anlamlara sahiptirler. Bu siyasallk minvalinde u da eklenmelidir: Zaman,
tarihi ve diliaan evrensel bir bilim, evrensel bir sosyal bilim olamayaca iin evrensel bir
siyaset bilimi de olamaz. Var olan entiteler farkl farkl bilimler ve farkl farkl siyasallklardr.
Devletler, iktidarlar, hegemonyalar, ideolojiler hangi siyasal entite ele alnrsa alnsn, onlarn
her biri kendi tekilliiyle, kendi tarihsel zeminiyle, zgn balamyla, iinde yer ald yine
tekil kltr yahut gelenek ile anlalabilinecek/yorumlanabilecek olan farkl, oul siyasal
fenomenlerdir.

33
Gadamer, HermeneutikRefleksiyonun Kapsam ve Fonksiyonu (Trkesi: Hsamettin Arslan), iinde: Retorik
Hermeneutik ve Sosyal Bilimler s. 1.
34
Gadamer, Hakikat ve Yntem Birinci Cilt , s. 332-333.
35
Gadamer, Hakikat ve Yntem Birinci Cilt , s. XVI, 168.

487

Sonu blmnde Gadamerin hermentii asndan belirtilecek bir dier husus, tekraren,
udur: Bat Avrupa bilimindeki evrenselci ve mekanik kesinlik; kesin evrensel nomotetik
epistemolojik temellendirmeler, burada sz konusu deildir. Bu btnyle esiz doru yorum
fikrinin savunulmamas, yukarlarda da deinildiince, ayn zamanda zetle, siyaseten de,
iletiime, diyaloga ve oulculua aklk demektir. Ayrca u sylenmelidir: Gadamerinkendi
felsefi hermentii bir meta-hermentiknitelii tamamakta, o daha ziyade ancak pratik anlama
veya anlama pratii devam ettike gelitirilebilecek bir ontoloji olmaktadr. Farkl bir ifadeyle,
dnrn kendi hermentii, hermentik zerine teorik bir sylem deil bir
anlama/yorumlama ve elbette ki uygulama faaliyetidir. Salt sylem boyutu itibaryla baklsa
dahi meta-hermentik nitelikli hermentik de, hermentik pratiini/uygulamasn etkileyerek
dntrd iin, nihai kertede yine srekli bir insan, toplumsal, siyasal anlama/yorumlama
faaliyeti iinde yer alnmaya devam edilmi olunmaktadr.

KAYNAKA
Arslan, H., Yavuzcan, .(2008). Trkede Gadamere n Sz, iinde: Gadamer, Hakikat ve
Yntem, Birinci Cilt. (ev. Hsamettin Arslan ve smail Yavuzcan), stanbul:Paradigma.
Barthold, L. S.(2012). HansGeorg Gadamer (19002002).
http://www.iep.utm.edu/gadamer/(19.07.2013).
Benton, T. ,Craib, I.(2008). Sosyal Bilim Felsefesi Toplumsal Dncenin Felsef Temelleri,
(ev.mitTatlcan Berivan Binay), stanbul :Sentez.
Bernstein, R. J.(2002). Hermeneutikten Praksise, (Ter. Hsamettin Arslan), Retorik
Hermeneutik ve Sosyal Bilimler nsan Bilimlerinde Retorie Dn, (Der. ve Ter.
Hsamettin Arslan), stanbul:Paradigma.
Bernstein, R. J.(2009). Objektivizmin ve Rlativizmin tesi Bilim, Hermenoytik ve
Praxis.(Trkesi: Feridun Ylmaz), stanbul :Paradigma.
Dostal, R. J.(2002). Gadamer: The Man and His Work, iinde: Dostal, Robert, J., (Ed.), The
Cambridge Companion toGadamer, New York: Cambridge Uni. Press,.
Dostal, R. J., (Ed.).(2002).The Cambridge Companion to Gadamer. New York: Cambridge Uni.
Press,
Duke, G.(2013). Gadamer and Political Authority, European Journal of Political Theory.
Gadamer, H.G.(1977). Philosophical Hermeneutics. (Trans. and Ed. David E. Linge). University
of California Press, USA.
Gadamer, H. G.(2002). Eletirmenlerime Cevap, (ev. Hsamettin Arslan), iinde:
Hermeneutik ve Hmaniter Disiplinler, (Der. ve Ter. Hsamettin Arslan). stanbul
:Paradigma.
Gadamer, H.G. (2002).nsan ve Dil, (ev: Hsamettin Arslan), iinde: nsan Bilimlerine
Prolegomena, (Der. ve ev: Hsamettin Arslan). stanbul: Paradigma.
Gadamer, H.G.(2002). Hermeneutik Problemin Evrensellii, iinde: Hermeneutik ve
Hmaniter Disiplinler, (Der. ve Ter.). Hsamettin Arslan. stanbul:Paradigma.
Gadamer, H.G.(2002). HermeneutikRefleksiyonun Kapsam ve Fonksiyonu. Retorik
Hermeneutik ve Sosyal Bilimler nsan Bilimlerinde Retorie Dn, (Der. ve Ter.).
Hsamettin Arslan. stanbul: Paradigma.
Gadamer, H.G.(2002). Kukucu Hermeneutik. Hermeneutik ve Hmaniter Disiplinler. (Der.
ve Ter.). Hsamettin Arslan.stanbul: Paradigma.

488

Gadamer, H.G.(2004). From Word to ConcepttheTask of Hermeneutics as Philosophy,
(Trans.).Richard E. Palmer, Krajewski, Bruce, (Ed.), GadamersRepercussions
Reconsidering Philosophical Hermeneutics, University of California Press, London,
England.
Gadamer, H.G.(2008). Hakikat ve Yntem I. (ev.). Hsamettin Arslan, smail Yavuzcan.
stanbul: Paradigma.
Gadamer, H.G.(2009). Hakikat ve Yntem II. (ev.). Hsamettin Arslan, smail Yavuzcan.
stanbul: Paradigma.
Grondin, J.(2002). Gademers Basic Understanding of Understanding, iinde: Dostal, Robert,
J., (Ed.), The Cambridge Companion to Gadamer, New York: Cambridge Uni. Press,
Heidegger, M.(2008). Varlk ve Zaman. (ev.). Kaan H. kten.stanbul: Agora Kitap,
Hekman, S.(1999). Bilgi Sosyolojisi ve Hermeneutik. (ev.).Hsamettin Arslan Bekir Balkz.
stanbul: Paradigma.
Kisiel, Theodore, Gelenein Vuku bulmas: Gadamer ve Heideggerin Hermeneutii. nsan
Bilimlerine Prolegomena. (Der. ve ev.). Hsamettin Arslan. stanbul: Paradigma.
Krajewski, Bruce, (Ed.)(2004). Gadamers Repercussions Reconsidering Philosophical
Hermeneutics. London: University of California Press England.
Lawn, C., - Keane, N.(2011). The Gadamer Dictionary. Continuum Int. New York: Publ.,
London,.
Misgeld, D.(2002). GadamerinHermeneutii zerine, Hermeneutik ve Hmaniter
Disiplinler. (Der. ve Ter. Hsamettin Arslan). stanbul: Paradigma.
Ormitson, G. L.,Schrift, A. D.(2002). Hermeneutie Giri, Hermeneutik ve Hmaniter
Disiplinler (Der. ve Ter. Hsamettin Arslan). stanbul: Paradigma .
zlem, D.(1986). Kltr Bilimleri ve Kltr Felsefesi. stanbul: Remzi.
zlem, D.(1993). Felsefe Yazlar. stanbul: Anahtar Kitaplar.
zlem, D(1998). Doa Bilimleri ve Sosyal Bilimler Ayrmnn Dn ve Bugn zerine,
Toplum ve Bilim, S: 76, Bahar.
zlem, D.(1998). Evrenselcilik Mitosu ve Sosyal Bilimler, iinde: Sosyal Bilimleri Yeniden
Dnmek, (Yay. Haz. Tanl Bora vd.). stanbul: Metis.
zlem, D.(1999). Siyaset, Bilim ve Tarih Bilinci. stanbul: nklp.
zlem, Doan(2002). Deerler Sorununda Nesnelcilik/Mutlaklk ve znelcilik/Rlativizm
Tartmas zerine, inde: Bilgi ve Deer Mula niversitesi Felsefe Blm
Sempozyum Bildirileri, (Ed: ahabetin Yaln).Ankara:Vadi.
zlem, D.(2003). Bilim Felsefesi (Ders Notlar). stanbul: nklap.
zlem, D.(2004). Felsefe Kendisini Sadece Bir Salt Alana Hapsedemez, Kendisini O Salt
Alann Bilgisini Ortaya Koymakla Snrlandramaz. (rportaj metni, G. Ateolu, K.
Hogr), Virgl, S: 73.
Palmer, R. E.(2009). Hans Georg Gadamer.
http://plato.stanford.edu/entries/gadamer/(19.07.2013).
Risser, J.(2002). In Memoriam: HansGeorgGadamer (19002002), Continental Philisophy
Review 35.
Tatar, B.(2004). Hermentik. stanbul: nsan.

489

Tatar, B.(1999). Felsef Hermentik ve Yazarn Niyeti.Ankara: Vadi.
Vincent, A.(2006). Modern Politik deolojiler. (Trkesi: Arzu Tfeki) stanbul:Paradigma.
Wachterhauser, B. R.(2002). Sylediimiz ey Olmamz Gerekir mi? nsan Bilimlerinde
Hakikat zerine Gadamer.Hermeneutik ve Hmaniter Disiplinler. (Der. ve Ter.).
Hsamettin Arslan. stanbul: Paradigma.
Warnke, G.(2002). Hermeneutics, Ethics, and Politics, iinde: The Cambridge Companion
toGadamer, (Ed. Robert J.,Dostal). USA: Cambridge Uni. Press,.
Zuckert, C. H.(1996). Postmodern Platos Nietzsche Heidegger Gadamer Strauss Derrida. USA:
The University of Chicago Press,.

490

491

SOSYOLOJDE YNTEM TARTIMALARI VE BR MKN OLARAK
FTE-YORUMSAMA
Ebru Ak Turuter
1

ZET
Sosyolojinin kuruluundan beri yntem konusunda iki ana akm ne kmaktadr. Bunlardan
ilki; sosyolojinin kurucu akm olan pozitivizmdir. Pozitivist akm genel olarak dneminin doa
bilimlerini rnek alan, aklamaya dayal, nesnel bilimsel bilgi ve yntem zerine
younlamtr. Bu anlamda Aydnlanma geleneinin bilimsel alanda cisimlemi hali olan
pozitivist yntem ayn zamanda gnmze kadar etkisini hissettiren akln ve bilimin nda
aydnlanma taraftarlarnn ideolojik anlamda destek aldklar bir kaynaktr da. Bunun tam
karsnda yer alan ve sosyolojik arenada pozitivizmin hemen ardndan ortaya kan dier
akmda hermeneutik akmdr. Hermeneutik akm, nesnel olgularn aklanmasna deil
anlamaya ve yorumlamaya ynelmitir. Yorum deil yorumlarn olduunu ve tekil olaylarn
inceleme alannn oluturduunu savunan akm, dikkatini aratrmacnn ulat anlamalarn
yaanmakta olan tarihsel, toplumsal yap ile balantsna vermitir.
Zaman ierisinde bu iki yntem anlayna, sosyoloji gelenei ierisinde pek ok alternatif
neren olmutur. Bu almann konusunu bu alternatiflerden biri olan ve yntem konusunda bir
nc yol neren Giddensn ifte hermeneutik anlay ve onun sosyolojiye sunaca
imknlar oluturacaktr. alma, bu anlamda teorik bir tartmadan hareket edecek ve
sosyolojiye sunduklar imknlarla birlikte pozitivist ve hermeneutik yntemlere ksaca
deinilecek, ardndan Anthony Giddensn penceresinden ifte- hermeneutik yntem anlay ele
alacaktr.
Anahtar Szckler: yntem, pozitivist yntem, hermeneutik yntem, ifte hermeneutik

ABSTRACT
Two major methods have emerged since the foundation of sociology. The first one is
positivism, the founding methodology of sociology, which has generally focused on
explanatory, objective scientific knowledge and methods with reference to the natural sciences
of that era. In this sense, positivism is the incarnation of Enlightenment in the scientific field
and ideologically supports to the advocates of the idea of the light of reason and science as a
source of enlightenment''.
Hermeneutics has emerged in the arena of sociology immediately after positivism and is
straightly the opposite of it. Hermeneutics tends to interpretation and understanding, rather than
explanation of objective facts. Arguing that there are multiple interpretations instead of a
singular interpretation, and taking unique events as its field of examination, hermeneutics
focuses on the links between the understandings comprehensions of the researcher and the
existing historical, social structure.
In time, many have proposed alternatives to these two understandings of method within the
sociological tradition. The subject of this study is Giddenss double hermeneutic, which was
proposed as one of such alternatives as a third way, and the potentials it presents for sociology
considering these theoretical discussions, this study will briefly examine the positivist and
hermeneutic methods, along with the possibilities they present for sociology; and then discuss
the double hermeneutic method through Giddenss viewpoint.
Keywords: method, positivist method, hermeneutic method, double hermeneutic

1
Ar.Gr., Mula Stk Koman niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm.

492

GR
Sosyoloji, bir bilim olarak ortaya kt andan itibaren iki nemli soru(n) etrafnda
ekillenmitir. Bunlardan birincisi sosyolojinin konusunun ne olmas gerektii, ikincisi ise
konusuna dair bu bilgiyi elde ederken kullanlacak yntemin ne olaca sorulardr. Birinci soru
kuramsal tartmalar ikinci soru ise yntem tartmalarn balatmtr. Yntem tartmalarn
balatan ikinci sorunun sosyoloji kadar eski bir gemii vardr. Byle bir gemi, iinde bu
soruya cevap verenlerin kamplat bir alan da ortaya kartmtr. Sosyolojinin aratrma
mant aklamaya m yoksa anlamaya/yorumlamaya m dayanmal? sorusundan
kaynaklanan bu kamplamann en etkili ve kkl geleneklerinden olan pozitivizm bir yanda yer
alrken, dier yanda ondan daha kkl ancak ok ynl olan hermeneutik gelenek yer alr.
Tartmann ilk dnemden itibaren gl taraf olan pozitivist gelenek; aklamaya dayal,
nesnel bilimsel bilgi ve yntem zerinde younlarken; ikinci gelenek olan hermeneutik
gelenek nesnel olgulara ya da aklamaya deil anlamaya ve yorumlamaya ynelmitir. Bu
farkl geleneklerin bilgi teorisine (epistemolojiye) ilikin farkl anlaylara sahip olmalar,
dikkatlerini sadece genel-geer bir bilgi teorisinin kurulup kurulamayacana ilikin almalara
vermeleri ve birbirlerine kar gelitirdikleri uzlamaz tavrlar; ilerleyen dnemlerde ortaya bir
kriz kartmtr. Bu krizin zm iin pek ok dnr ortaya alternatif zm nerileri
retmitir. Bu zm arama srecine dhil olan Giddens uzlamc bir tavr tercih etmitir.
Giddensn zm nerisi kendinden nce gelen geleneklerle hesaplamaya girmek ve onlar
amak eklinde olduu iin almada ncelikli olarak bu iki nemli gelenein en nemli
temsilcilerinin yntem sorusuna verdii cevaplara ardndan da Giddensn bu konudaki zm
nerilerine baklacaktr.
POZTVST YNTEM ANLAYII: COMTE VE DURKHEM
Yntem tartmalarn balatan gelenek olan pozitivizme ve yntem anlayna bakarken
ncelikli olarak karmza Aydnlanma dnrleri ve onlarn genel olarak bilgi ve bilim
anlaylar kmaktadr. Bize u anda ne oluyor? sorusunun cevabn arayan Aydnlanma,
sadece gl bir sorgulama geleneinin 18. yzyldaki grnm deil ayn zamanda
pozitivizminde beslenecei nemli bir dnce geleneidir. Gerek iinde barndrd toplumsal
projelerle gerek bilgi ve eylemin bir aradaln savunmalaryla gerekse de bilim metafizik
ayrmn yapmalaryla pozitivizme kap aralayan Aydnlanma dnrleri pozitivist
dnrlerin bu anlamda selefleri olmulardr.
Aydnlanma dnrleri gibi temel amac, iinde bulunduu toplumun yeni batan
dzenlenmesi olan Comte iin zm, toplumu yneten yasalarn bilgisine ulaacak olan ve
toplumu konu edinen bir bilimin kurulmasdr. Bu nedenle Comte, arzulad toplumsal reform
ve dzenlemeyi, bilimsel temelleri olan bir felsefe yani kendi tabiriyle pozitif felsefe zerine
ina edilmi olan bir sosyolojiyi tesis ederek gerekletirebileceini dnmtr. Bu da onu
bilindii zere sosyoloji biliminin kurucusu yapmtr.
Comte doa bilimleri rneinde kurmaya alt sosyolojiyi yine bu modele uygun yntem
anlayyla desteklemeye alr. Bu yntem anlay gerek sosyolojinin ele alaca konuya nasl
ynelmesi gerektiini belirten ilk kurallar ieriyor olmas asndan gerekse de sosyolojideki
yntem tartmalarn balatmas asndan olduka nemli bir noktada durmaktadr.
Comteun ortaya att pozitivist yntemin temel kabulleri unlardr: her eyden nce
znenin duyum ve alglarndan etkilenmeyen, zneye dsal bir dnya vardr. Dmzdaki bu
dnya ya aktan ya da dolayl maddi bir dnyadr. Sosyal bilim bu maddi dnyada sosyal
nesneleri inceleme konusu yapp belirli kriterlere gre hareket eder ve gvenilir lme
aralarnn yardmn da alrsa doru ve kesin bilgiye ulaabilir (elebi, 2007:134). Sosyoloji
bunu yaparken hiyerarik olarak sralanm dier bilimlerin yntemlerini eitli derecelerde
kullanr. Bunlar; gzlem (astronomide olduu gibi), deney (fizik ve kimyada olduu gibi) ve

493

karlatrma (biyolojide olduu gibi)dr. Bir dier yntem olan tarihsel yntem burada ihtiya
duyulduunda bavurulan bir alt kategoridir (Keat ve Urry, 2001:122-123).
Pozitivizm bu yntemlerin nda yine empirist doa bilimleri aklamasn benimser ve
bilimsel yntemi nedensellik, aklama ve ispat edilebilirlik zerine kurmaya alr. Pozitivizm,
bilimin ve bilimsel yntemin, insann zihinsel ve toplumsal hayatn aratracak, bu disiplinlerin
sosyal bilimler olarak kurulmasn salayacak biimde geniletilebileceini ve geniletilmesi
gerektiini ileri srer. Daha da nemlisi, gvenilir sosyal bilimsel bilgiler oluturulduunda bu
bilgilerin toplumdaki bireyler veya gruplarn davranlarn kontrol etmek veya dzenlemek iin
kullanabileceini savunur. Pozitivizm daha da ileri giderek, sosyal problemler ve atmalarn
sosyal bilimcilerin sunduklar uzmanlk bilgileri temelinde ve nda zlebileceini varsayar
(Benton ve Craib, 2008:39).
Comteun ne srd bu bilim ve bilimsel yntem anlay ona belirli bir duru as
salamtr. Comteun sahip olduu bu bak as doa bilimlerinden bamsz bir
Geisteswissenschaften anlayna iddetle kar kar. Bu anlamda O, Alman geleneinin bilim
anlaynn tam karsnda bir konumda yer alr. Comte, bilime tinsel kategorileri ve iebaka
dayal deneyim anlayn yeniden dhil etmeye alan, ksacas doa bilimlerinde kullanlan
yntemden btnyle farkl bir yntem kullanan tm anlaylar da reddeder. Comte, insan
davranyla ilgili olarak, biri biyoloji dieri sosyoloji olmak zere sadece iki temel bilimin
olabileceini kabul eder. Fazlasyla zel bir olgular bei olarak psikolojik fenomenleri ele
ald iddiasyla ortaya kacak nc bir bilim, ona gre, mitolojiden baka bir ey deildir
(Tatlcan, 2011:33). Bu da sosyolojinin tarih, anlama, yorum gibi nemli kavramalardan uzak
durmasna ve sadece olgusallk zellii (gzlem ve deneyin konusu olabilecek) olan ve
aklama temelinde kavranabilinecek alanlara ynelmesine neden olacaktr.
Bu yneli kendisinden sonra gelenlerce de devam ettirilmi ve pozitivist yntem
glenerek sosyolojide tek yntem haline gelmitir. Bu durumun srekliliinin salanmasnda
etkili olan en nemli dnr Emile Durkheimdr. Comteun belirli noktalarda takipisi olan
Durkheim, pozitivist yntem anlayn sistematik hale getirmi ve ortaya att kurallarla
tartmay ok daha ciddi bir dzleme ekmitir.
Durkheim, her eyden nce sosyolojinin akademik anlamda kurucusu ve pozitivizminde
nemli bir temsilcisidir. Onun Comte olan yaknlnn en nemli sebebi, bilime olan inanc ve
bilimin nderliinde daha iyi bir toplum yaratmak konusundaki isteidir. Byle bir amaca
ynelik yazan Durkheim, teorisinde iki imgeyi ok etkili bir biimde kullanmtr. Bunlardan
birincisi, kendi dneminde geerli olan doa bilimleri imgesi ve bu imgeden hareketle
oluturulan bilim dilidir(Pope,2008:79).
Sosyolojide uygulanmas iin oluturmaya alt yntemi ve onu uygularken uyulacak
kurallar zellikle Sosyolojik Metodun Kurallar (Durkheim, 1994) adn tayan kitabnda
aklar. Durkheim, kitabnda zenle izledii nemli aamay sralayarak yntem anlayn
ortaya koymaya balar. ncelikli olarak ele alaca olguyu sistematik bir ekilde tanmlar, ikinci
olarak bu olguyla ilgili yaplan almalar ve onunla ilgili tanmlar tek tek ele alr. Toplumsal
kaynakl olmayanlar ayrntl gerekeler gstererek rtr. Son olarak incelenen olgunun
tamamen sosyolojik bir aklamasn yapar.
Durkheimn pozitivist olarak alglanmasn salayan asl faktr toplumsal olgulara olan
vurgusudur. Ona gre bilimsel bir aratrma, ancak karlatrlabilir olgular zerine dayand
takdirde amacna ulaabilir ve karlatrlmas yararl olacak btn olgular bir araya
getirebildii lde baar ans daha byk olur. Durkheim, birey zerinde d bask icra
etmeye muktedir olan ya da ayrca bireysel tezahrlerinden bamsz kendine zg bir varla

494

sahip olup, belirli bir toplum erevesinde genellik tayan sabit ya da sabit olmayan her yapma
tarzn toplumsal olgu
2
olarak tanmlar (Durkheim, 1994:49).
Durkheimn ynteminin dorudan temelini oluturan nerme; toplumsal olgularn eyler
gibi ele alnmas gerektiine ilikin nermedir. Toplumsal olgularn maddi eyler kadar eysel
olduunu iddia eder. eyler (olgular), alglarmzn tesinde gremediimiz gereklik deil,
aksine duyu organlaryla algladmz, hissettiimiz, yaadmz, dorudan grdmz
haliyle gerekliktir ve eylerin nasl olutuklarn saptamak da aslnda onlarn nasl bir ey
olduklarn saptamaktr. Demek ki, belirli bir kademedeki olgular eyler gibi ele almak, onlar
gerein u ya da bu kategorisi iinde snflandrmak demek olmayp, onlar karsnda belirli bir
zihinsel tavr almaktr. Bu anlamda matematiksel objeler istisna edilirse, her bilim objesi bir
eydir (Aytekin, 1994:15-16).
Sosyolojinin aratrma nesnesi olan olgularn ne olduunu tanmladktan sonra Durkheim
deney, gzlem ya da istatistik verilerinin birer ey olarak nasl ele alnacan gsterir. Bundan
sonrada ynteminin temel esini ortaya koyar. Ona gre yntemin temel ilkesi nedensel
aklamadr ve toplumsal olgulardan hareket eden her aratrma dikkatli bir ekilde bu ynteme
uyarsa doru ve kesin sosyolojik bilgiye ular
3
.
Bylece sosyolojinin temel kurallarn ortaya koyma teebbsnde bulunan Durkheim,
sosyolojik olann neliine dair fikirlerinde pozitivist doa bilimi ve yntemini temel alr.
Tpk Comte gibi sosyal dnyaya bir doa bilimcinin aratrma nesnesini ele ald gibi
yaklama abasnda olan Durkheim, kendi pozitivist duruunu yle ifade etmitir: Bizim
temel amacmz, bilimsel rasyonalizmin alann insan davranlarn da kapsayacak snrlara
kadar geniletmektir. Bunu, gemiin nda neden sonu ilikileriyle aklanabileceini ve bu
neden-sonu ilikilerinin de gelecek iin bir eylem klavuzu oluturabileceini gstererek
yapmak istiyoruz. Bizde pozitivizm olarak adlandrlan ey aslnda bu rasyonalizmin rnnden
baka bir ey deildir. (Durkheim, 2004:17).
Comteun ortaya att ve Durkheimn sistemletirdii bu temellere dayanan bilim ve
yntem anlay nemli bir tartmay balatr. Bu tartma topluma ve insana ait olan konularn
doa bilimleri mant ve yntemiyle ele alnamayaca iddias ile ortaya kar. Zira sosyal
bilimlerde, doa bilimlerinde olduu gibi aklamak ve genelleme yapmak her sosyal olayn
kendine zg artlar olduundan olduka zordur. nsan tarafndan oluturulan sosyal dnya
ancak kiinin dier kii ve kurumlarla etkileimi sonucu oluanlar olarak ele alnmasyla ortaya
konulabilir. Doa bilimlerinde kullanlan aklama yntemi bu nedenle sosyal dnya iin yeterli
bir yntem deildir. Comte ve Durkheimn ne srd ve doa bilimleri rneinden hareketle

2
Ona gre, sosyologun inceleyebilecei toplumsal olgular gruba ayrlmaktadr. 1- Nfusun,
blgesel rgtlenmenin ve teknolojinin (binalar, makineler) hacmi ve younluu gibi morfolojik yapyla
ilintili olanlar,2-Aile, din, politik ve ekonomik gruplar gibi, inanlar ve pratikleri kapsayan toplumsal
kurumlar,3- Ahlaki kavramlar, dinsel dogmalar, politik ve ahlaki kurallar kapsayan dnce akmlar,
kolektif temsiller (Swingewood,1998:134). Sosyolog aratrmacnn ele alaca nemli olgu grubu
artk ak-seik bir ekilde gzlerinin nne serilmi ve bylece karmak bir alan olan toplumun nasl ele
alnacana ilikin kafa karkl bu ekilde giderilmitir.
3
Durkheim, toplumsal bir olgunun nedeninin yine toplumda aranmas gerektii dsturunun en iyi
biimde ntihar adl eserinde tatbik etmitir. Buna gre intiharlarn gerek nedenleri olan toplumsal
gler bir toplumdan dierine, bir dinden dierine deiiklik gsterse de nemli olan bireyden deil, grup
veya toplumdan kaynaklanm olmalardr. lk bakta bireysel yapnn bir sonucu gibi grnen intihar,
gerekte toplumsal yapnn bir sonucudur. Her toplumun morfolojik ve sosyal yapsna gre, intihara
kolektif eilimi vardr. Bu durum belirli bir oran gememek kouluyla normaldir. Durkheim bu durumu
saysal veriler ve karlatrma yntemiyle aklar. Bu anlamda toplumsal bir olgu olan intihar, bireyin
dndadr ve birey zerinde zorlayc bir gc vardr (Durkheim,1986:426).

495

ortaya atlan bu aratrma yollar, onlarn hedefledii kesin, nedensel ve objektif bilgi iin
geerli sonular veremeyecektir.
Pozitivizmi bata bu noktalar olmak zere pek ok adan eletiriler almtr. Pozitivizmi
eletiren ve ona zellikle yntem konusunda alternatif bir yntem neren asl kiiler
Hermeneutik gelenek iinden kan dnrlerdir. Bu dnrlerin eletirileri ve ortaya attklar
alternatif yntem anlaylar tartmay, aklama-anlama kartlna tar. Aklama taraftar
olan pozitivist, natralist gelenek ve bunun karsnda yer alan hermeneutik gelenek sosyolojide
iki kutbu olan ve gnmze kadar sren bir tartmay bylece ekillendirmi olurlar.
HERMENEUTK GELENEK VE YNTEM TARTIMALARI
Genel olarak insan eylemlerinin, szlerinin, yaratt rnlerin ve kurumlarn anlamn
kavrama ve yorumlama sanat olarak tanmlanan hermeneutik, XIX. yzylda, pozitivizmin
genel yntem anlayna ve doa bilimlerinin yntemini insan bilimlerinde de kullanlmasna
kar kmtr. Dahas hermeneutik, insan konu edinen tarih ve sosyoloji gibi disiplinlerin doa
bilimlerinin ynteminden farkl bir bilim anlayna ihtiyac olduunu ileri srer. yle ki
hermeneutik insann doa bilimlerinin varsayd ekliyle bir doas deil tarihi olduu
dncesinden hareket eder. Pozitivizmin karsnda yer alan ve anlama temelli tm dier
dnr ve akmlar (M.Weber, A.Schutz, E.Goffman, H.Garfinkel, A.Giddens) etkileyen
hermeneutik Diltheyden itibaren gerek bilim gerekse yntem tartmalarndaki pozisyonu
itibariyle adeta pozitivizmin kart kutbunda yer alr.
Hermeneutiin, XIX. yzyl balarndan itibaren anlamann genel bir bilimi haline
getirilmeye allmasnda, nce F.D. Ernst Schleiermachern daha sonra da Wilhelm
Diltheyn nemli katklar olmutur. XIX. yzyla kadar hermeneutik sadece bir yorumlama
etkinliidir. Bu zamana kadar o, ister teolojide ister klasik filolojide olsun, sadece bu alanlarla
ilgili bir ara, bir yorumlama teknii olmakla snrl tutulmutur. Schleiermacher ile birlikte
hermeneutik sadece dinsel metinlerin yorumlanmas ile ilgili olmaktan km ve evrensel bir
nitelie kavumutur. Onun bu abasyla hermeneutik artk, her trl yazl ve szl ifadede
karlalan anlama ve yorumlama sorunlaryla ilgili bir ynteme dnr. Ona gre, dncenin
kurallarn aratran mantk ve dncenin ifadesinin kurallarn dzenleyen retorik yerine,
bundan byle anlamann kurallar zerinde duran evrensel bir hermeneutie
geilmelidir(Bilen,2007:244).
Hermeneutii bugn anladmz anlamda doa bilimlerinin yntemine dair bir alternatif
olarak tin bilimlerinin hizmetine sunan ilk kii Diltheydir
4
(1833-1911). Diltheye gre, F.
Bacondan bu yana epistemoloji,bilim kavramna hep doa bilimi rneine gre
konumlandrlmak istenmitir. Baka bir deyile, yenian epistemolojisi bilim ile doa bilimin
kavramlarn zde klmtr. Byle olunca da insani ve toplumsal olaylar ya hukuk, politika
retisi gibi normatif disiplinlerin konusu yaplm ya alar boyunca bir trl bilim stats
tannmayan ve daha ok yar edebi, yar bilimsel bir yazclk tr saylan tarihe ya da Comteun
pozitivizminin elinde, doa bilimi rneinde melez bir sosyolojiye braklmtr (zlem,
2001:179-180).
Dilthey byle bir durumun devam edemeyeceini kesin bir dil ile belirtir. Ditheyde, insann
doann yasalarn, doada olup bitenleri deil, insann bizzat kendisini, kendi tarihini, kendi
kltrn, kendi rnlerini, kendi oluturduu evreni, ksaca kendi ruhunu bilmesi ve anlamas
sz konusudur. Zira insann doas yoktur, tarihi vardr. O halde insan bilimleri, konusu olan
insanlarn etkileiminin rndr. Diltheyin abas da insann tarihsel geliimi zerine yapt

4
Dilthey, her eyden nce Alman Tarih Okulu iinde yetimi byk bir kltr tarihisi ve biyografi
yazardr. Yani o, bilim olarak tarihin sorunlarn bu bilim iinden gelerek tanm ve ayn zamanda
tarihin Almanyada bilim olarak gsterdii gl gelimeyi yakndan izlemi olan bir filozoftur.

496

almalarn, doa bilimleri karsnda bamsz bir bilimler snf olarak kurmak ve
temellendirmektir (Tadelen, 2008:109-110)
Bu abann nemli var noktas tin bilimlerinin ynteminin ne olmas gerektii sorusuna
cevap arama olmutur. Dilthey, tin bilimlerini yorumsamac disiplinler olarak dnd iin,
hermeneutii tin bilimlerinin yntemi olarak temellendirmeyi denemitir. Zira tin bilimleri,
doa bilimlerinden farkl olarak ncelikle kurallla ynelmekten ok, tarihsel olarak zel ve
benzersiz olana ynelir. Bu durumun doal sonucu olarak insana zg eylemler bir neden-sonu
balam iinde grlmezler. nsana ait eylemlere doa bilimlerinin aklayc ynteminden ok,
tin bilimlerinin anlamaya ynelik yntemi uygundur. Dilthey, bu nedenle Alman idealizmi ve
onu izleyen felsefi sistemlerle altn an yaam olan akln metafiziini ve Comteun pozitif
felsefesini
5
toplumsal ve tarihsel dnce nnde iki engel olarak grr. Comteun nerdii
yeni bilim tin bilimlerini doa bilimlerine indirger. Oysa Diltheyin temellendirmeye alt
tin bilimleri, doa bilimleri gibi aklamaya deil insana ait dnyay anlamaya ve
yorumlamaya yneliktir (Toprak, 2003:58-59). Anlamak, bize bireysel kiilerin dnyasn ve
dolaysyla da bizim kendi yapmzdaki imknlar aar. Anlamak sadece bir dnme eylemi
deildir, ayn zamanda o yer deitirme ve baka bir kiinin yaanm tecrbesinde karlat
dnyay yeniden tecrbe etmektedir (Palmer, 2003:147-157).
Buradan bakldnda Dilthey hem pozitivizme alternatif bir bilim ve yntem anlay ortaya
koyar hem de kendinden sonra gelen ve anlama dayal teoriler reten dnrleri (Weber bata
olmak zere, Schutz vs.) etkiler. Bylece sosyoloji aklamann yannda bir alternatif olarak
anlamaya ve yorumlamaya ynelir. Anlamaya allan eyin birey ve bireyin eylemi olmasyla
sosyolojide eylem ve birey kavramlar daha da nemli hale gelir. Sosyolojide bu imkanlar
kullanan, yntem konusunda pozitivizmin ve hermeneutiin tam orta noktasnda bulunan,
teorisine eylemi, bireyi ve anlamay dhil eden Weber uzlamc bir tavrla yntem
tartmalarna bir son vermeye alr.
MAX WEBERN SOSYOLOJS VE YNTEM ANLAYII
Yntem tartmalarnda nemli bir durak olan Weber, zamannn yntem tartmalarna
genel olarak metodolojik hastalk adn vermitir ve bu nedenle yntem zerine almalarn
zorunlu olduuna iaret etmitir (Hekman, 1999:11). Weber, uzlamc tavr gerei, bir yntem
dikte etmekten ziyade, sosyal olgular daha anlalabilir bir dzeyde ele alma gayreti iine
girmitir. O, her iki gelenekten de etkilenmi ve bu etkilenim sonucunda yntem tartmalarn
daha esnek bir zemine tamtr.
Her iki gelenekten etkilenen Weberin pozitivist yan, sosyal bilimlerde her trl felsef ya
da metafizik eye kukuyla yaklamasnda ve sosyolojinin bir bilim olmak iin nedenselci ve
genelletirici olmas gerektii noktasnda grlr. Ona gre doa bilimlerini rnek alan
pozitivist bilim anlay, kltr gerekliinin zgllnn kavramaktan uzak, indirgemeci bir
anlaytr ve olduka sorunludur (zlem, 1990:78). Bu nedenle onun asl teorik dayanak
noktasn, Almanyada gelien ve D. G. Herder ile balayp Alman Tarih Okulundan Diltheye
kadar uzanan bir gelenek iinden kan tarihselci bir anlayta bulabiliriz.
Weberin hermeneutie yaklamas ise sosyolojiyi bir kltr bilimi olarak grmesiyle
balar
6
. Weber iin sosyoloji, eninde sonunda bir kltr bilimi, bir tarihsel bilimdir.

5
Diltheye gre, pozitivist yntem, bilim kavramnn ieriini, bilme olayn doa bilimsel bir uradan karlm
kavramlara gre belirleyen bir anlaya gre saptam ve buradan yola karak, hangi entelektel abalarn bilim
adna ve rtbesine layk olacana karar vermitir. Bu yzden de baz pozitivistler, tarih yazmcln, toplum ve
kltr alann bir ksa grllk ve yzeysellikle bilim snfndan atarlarken; baka baz pozitivistler, bu bilimlerin
asla doa bilimleri gibi gereklik hakknda yarglar veremeyeceini kabul etmekle beraber bunlarn da doa bilgisine
gre kurulmalarnn zorunlu olduuna inanmlardr (Dilthey, 2011: 23).
6
Hermeneutiin Weber zerinden sosyolojide kendini iyice hissettirmesi, kendini farkl yerlerde konumlandran pek
ok kiinin, pozitivizmi artan oranda eletirmesine vesile olmutur. Burada Marksist gelenek, feminist gelenek,
fenomenolojik gelenek, bilim felsefesi iinde Kuhn, Feyrabend ve Popper balca konum alanlar olarak sralanabilir.

497

Sosyoloji, tarihe yardmc bir bilim olmasa da tarihsel teklikleri daha iyi anlayp aklamaya
hizmet eden bir bilimdir. Sosyolojik kavramlar da bu halleriyle, tarihsel dnemlerin, tarihsel
srelerin, birer teklik olarak toplumlarn aklanmasnda bavurulabilecek nemli kavramlardr
(zlem, 2003:15).
Webere gre sosyoloji, toplumsal eylemi yorumlayarak anlamak ve bu yolla eylemi kendi
ak ve dourduu etkilerle birlikte nedenlerini ortaya koyarak aklamak isteyen bir
bilimdir(Weber, 2004: 13). Bu tanmn kendisinde Weberin gerekletirmek istedii uzlam
aka grebiliriz. Davrann anlalmas, onun ardnda yatan belli bir anlam dnyasnn
varlna; yorumlayarak anlalmas, bu anlam dnyasnn bir rpda tketilecek bir tanm
ierisine sktrlamayacana; davrann oluumunun ve yaratt etkinin sebeplerinin
aklanmas ise anlam dnyas ierisinde de belli dzenlilikler ve nedensel ilikilerin
bulunabileceine iaret etmektedir. Bu ynyle sosyoloji, toplumsal aktrn eylemini, evrensel
doa yasalar yerine, meydana geldii toplumsal ve tarihsel gereklikler iinde anlamak ve onu
bu gereklikler tarafndan belirlenen bir akla-uygunluk ekseninde aklamaktr (Yldrm, 2006:
311).
Weberin, byle bir hedefi gerekletirmek ve yntem tartmalarn sonlandrmak iin be
nemli hamleyi gerekletirmeye altn syleyebiliriz. O, bilimsel anlamda geerli ve
gvenilir bilgiyi elde edebilmek yani toplumsal eylemi yorumlayarak anlamak iin ncelikli
olarak ideal tipler teorisini ortaya atar. deal tip teorisi, sosyolojinin bir bilim stats
kazanabilmesi iin gerekli olan empiriklik ve rasyonellik taleplerini en uygun ekilde
karlayacak kavram trn saptama giriiminin bir rndr. Weber, sosyal olaylarn bir btn
olarak tam bir akla kavumamas karsnda, ak-seik, snrl ve soyut bir takm tiplerin
yaratlmas gereine iaret eder. Amac sosyolojik yntemi belirli, salam l tiplerle
objektifletirmektir (San, 1971: 23). kinci olarak bilimsel gvenirlik iin Weber bir parantez
aar ve deerlerle iliki ve aksiyolojik yanszlk gibi iki nemli ilkeyi ortaya atar. Deerlerle
iliki iin aratrmacnn, aratrmadaki tarafllnn kkeninde yatan kendi tercih ve
deerlerinin znelliinin bilincine varmas kriterini, yani entelektel drstln gerekliliini
vurgular. Aksiyolojik yanszlkla da her trl deer yargsnn reddiyle ilgili kriterini ne srer
(Fluery, 2009:29).
Bu noktalardan hareketle Weber nc olarak, doa bilimleriyle sosyal bilimleri kar
karya getiren yntem tartmasnda
7
sosyolojiyi tarihsel bir bilim olarak tanmlayarak doa
bilimleri yandalarnn karsnda konum alr. Drdnc olarak, tarihsel bir gereklik biliminin
yanda olan Weber, aratrmann ister istemez empirik doasn belirtir. Webere gre,
kavrayc bir sosyolojinin temel konusu bireyin eylemidir. Bu eylem, geliiminin yneldii
tekinin davranna gnderme yapt lde toplumsal olarak grlr. Bireylerin kendi
eylemlerine baladklar znel anlam nedeniyle, bu eylem bakalarnn tavrlarn da dikkate alr
ve ak ierisinde onlardan etkilenir. Buradan hareketle ortaya koyduu toplumsal eylem
teorisinin odak noktasn, tekinin davrann deitirme niyeti iinde ona ynelen bireyin
eylemi oluturur (Fluery, 2009:21-23).

Anti-pozitivist kamp olarak nitelenen ve sosyolojiye nemli bir eletiri getiren bu dank grnml akm, dnemin
ruhunu skalayan sosyolojiye ve pozitivist bilim anlaynn hegemonyasna ayn zamanda bir tepkidir de. Anti-
pozitivist hareketle balayan alternatiflere ynelme, sosyolojide klasiklere dnme ve onlarla hesaplamay da
beraberinde getirmitir. Bu dnemde sosyolojide klasiklere dnme ve onlarla hesaplama, Parlann deyimiyle bir
Weber Rnesans balatmtr. Weber Rnesans; 1960larda Kennedy ile balayan karizmatik lider anlaynn
ortaya kmas; Protestan etiin giderek daha ok ilgi ekmesi, Weberin bir dnr olarak geni bir bilgiye sahip
oluu ve akabinde yirminci yzyln sosyoloji a olmasyla doruk noktasna ulamtr (MacRae,1985:14). Weberin
yeniden kefi iin baknz; MacRae,D.(1985). Weber. N. Vergin(ev.). stanbul: Afa.
7
Yntem savalar ve Weberin sz konusu savalarda edindii konumu iin Weberin Sosyal Bilimler Metodolojisi
adl eserine baklabilir, Weber,M. (2012). Sosyal Bilimlerin Metodolojisi. V.S.tle (ev.).stanbul: Kre.

498

Weber son olarak, metodolojik bireyciliin yannda da nedensellii ynteminin temeline
koyar. Ancak onun nedensellikten anladyla pozitivistlerin anlad nedensellik arasnda
belirli farklar vardr. O, mekanik tek tarafl nedensellik modelini yetersiz bulur ve nedensel
oulculuk
8
gibi bir anlama biimini savunur (Freund, 1990: 183). Nedensellik basit olarak bir
olayn dier bir olay tarafndan izlenmesi ya da ona elik etmesi (ihtimali) anlamna gelir. Ona
gre, tarihi olaylar-benzerlikler, tekrarlar, paralellikler- incelemek iin bu yeterli deildir.
Aratrmaclar tarihi deimelerin anlamlar kadar nedenlerine de bakmak zorundadr.
Nedenselliin sosyal bilimlerdeki konumuna ilikin yeni bir formlletirmeye giden Weber,
nedensellii ikiye ayrr ve ynteminde ona nemli bir yer verir. kili nedenselliinin birinci
ayan tarihsel nedensellik, ikincisini ise sosyolojik nedensellik oluturur. Tarihsel nedensellik
belirli bir tarihsel olay yaratan benzer olmayan koullar belirler. Sosyolojik nedensellik ise iki
olgu arasnda dzenli bir ilikinin kurulmasn varsayar (Aron, 2000: 493). Weber, tarihsel ve
toplumsal nedenselliin farkn kapitalizm ve brokrasi kavramlarn karlatrarak
aklamaya alr. Weber, kapitalizmi bir defalk tarihsel bir olgu olarak ele alr ve onu tarihsel
nedensellikle anlayp aklar. Kapitalizm, Protestan Ahlakna dayal ynyle Batya zg bir
olgudur. Buna karlk toplumsal nedensellik rnei olan brokrasi, farkl toplumlarda deiik
biimlerde ve younlukta genel nitelikleri asndan tekrar eden bir olgudur (zlem, 1990: 92).
Bylece Weber, bireyi merkeze alan, eylem, niyet, nedensel oulculuk, anlama ve yorum
zerine bir sosyoloji ortaya kmtr.
Sonu olarak Weberin yntem anlay, on dokuzuncu yzyldan beri tarih, toplum ve
kltr bilimleriyle uraan kiileri iki ayr blnmle iten gr alar olan yorumlayc
yaklam ile aklayc yaklam btnletirme amacndadr. Bu aba asndan Weber,
Giddensn en nemli ncsdr. yle ki Giddens, daha nceleri Weberin yapmaya alt
gibi sosyoloji alanndaki iki ana gelenek olan pozitivist sosyoloji ile anlayc/yorumlayc
sosyolojiyi birletirme amacndadr. Ancak Weber, bunu etkilendii hermeneutik gelenek
dorultusunda ve sosyolojinin, toplumsal davranlarn sonularn nedensel aklama yoluyla
yorumlayarak anlayan bir bilim olduu tanm ile yaparken; Giddens ise bunu, temel olarak her
iki gelenei eletirerek gerekletirmi ve bu balamda, mevcut geleneklerden farkl olarak,
zellikle yeni bir ontolojik, epistemolojik ve metodolojik zeminden hareket etmitir (Ta,
2011:23).
GDDENS VE YNTEM ANLAYII
Bilimsel yntem, doa, toplum, birey hakknda doru betimleme, anlama, yorumlama ve
aklama yapabilme hedeflerine ulaabilmek iin bilim insannn gsterdii her trl abann
yol gstericisidir. Bu anlamda bir bilimsel abay dierinden ayran en nemli kriter, onun
inceleme konusuna nasl ynelecei yani ynteminin ne olacadr. Yntem tartmalarn
Comteun pozitivist yntem anlay ve ona kar gelitirilen hermeneutik anlayn
karlamasyla balatabiliriz. Pozitivizm empirist doa bilimlerinin aklamasn benimser,
bilimi en st ve hatta yegne gerek bilgi biimi olarak grr. Bilimsel yntemi, nedensellik,
aklama ve ispat edilebilirlik zerine kurmaya alr. Pozitivizm, bilimin ve bilimsel
yntemin, insann zihinsel ve toplumsal hayatn aratracak, bu disiplinlerin sosyal bilimler
olarak kurulmasn salayacak biimde geniletilebileceini ve geniletilmesi gerektiini ileri
srer. Hermeneutik ise insan yalnz bilen, bilme istei ile doaya sokulan bir varlk olarak
tasarlayan empirist-pozitivist anlaya kardr. Onun ilgisi insana ait dnyay anlamaya ve
yorumlamaya yneliktir. Hermeneutik gelenek iin yntem sz konusu olduunda aklama
yerine yorum hatta yorumlar vardr.

8
Weberin, nedensel oulculuk yaklam,Protestanlk ve Kapitalizmin Ruhu arasndaki ilikiyi inceledii ayn adl
almasnda grlebilir. Basit olarak Protestan ahlakn modern kapitalist ruhun ykselmesinde nemli faktrlerden
biri olduunu ileri srer ve Protestanln tek neden olduunu syleyenleri yadrgar. Zira kapitalizmde dier
toplumsal olgular gibi tek nedenle aklanamayacak kadar karmak bir olgudur.

499

Yntem konusunda fikir bildiren bu iki gelenekle birlikte tartma balam her ne kadar
Weber bu tartmay uzlamc bir tavrla zmeye alsa da tartmann kendisi gnmze
kadar devam etmitir. Aslnda tartmada ibre, 1950lere kadar pozitivist bilim ve yntem
anlayn gsterir. Sz edilen dneme kadar sosyal bilimlerde tam bir pozitivizm egemenlii
sz konusudur, denilebilir. Bu durum ancak II. Dnya Savandan sonra deimeye balamtr.
Sosyolojik anlamdakigerekliin nasl bilineceine dair pozitivist aklama artk yetersiz
bulunmaya, eletirilmeye ve ortaya yeni alternatifler konmaya balanmtr. Kendisi de bu aba
iinde olan Giddens, kendinden nce gelen ve ortaya zlemez bir yntem sorunu kartan
geleneklerle hesaplamaya alr ve bu sorunun zlmesi iin her iki gelenekten eitli
kavramlar ve yntemler alr ve kendine gre formlletirir.
Giddensn zm nerisi her eyden nce, klasik sosyoloji teorilerinde yer alan yap-eylem,
anlama-aklama, birey-toplum arasnda doan elikileri, dahas sorunlar gidermeyi
amalamaktadr. Bunun iin yapya kar eylemi, aklamaya kar anlamay, topluma kar
faili/aktr ortaya att yaplama teorisinde merkezi konuma yerletirir.
Giddensn formlne gre sosyoloji, tpk insann ve toplumun yaps gibi tarihsel ve
srekli devingen bir yapya sahiptir, hatta olmaldr. Sosyoloji teorilerinin sosyolojideki bu
srekli aray sadece toplumun karmak yapsndan dolay deil, dinamizminden de
kaynaklanmaktadr. Toplumsal alan, doa bilimlerinin konusundan ok farkl, insan unsuruna
dayanan ve bu yzden mekanik olmayan ve kat bir determinizmi reddeden eitlilii
iermektedir (Giddens, 1993:159-160). Bu eitlilii ele almak iin sosyolojinin yntemi de
ifte-hermeneutik olmaldr.
Giddensn ifte-hermeneutik olarak formle ettii ey, sradan faillerin gndelik dili ile
sosyal bilimcilerce icat edilen teknik terminolojiler arasndaki mantksal ba ierir ve ifte
hermeneutiin ierdii bu mantksal ba sosyal bilimci gzlemcinin faillerin hayatlarna yn
veren kavramlar tam anlamasna baldr (Giddens,2002:35). Ona gre, sosyolojinin teori ve
bulgular, bu kavram ve bulgularn, ait olduu anlam ve eylem evreninden btnyle ayr
tutulamaz. Meslekten olmayan yapanlar da kendi paylarna, uzmanlam toplum gzlemcileri
ya da toplum bilimcilerinin inceleme nesnesi olan etkinlik ve kurumlarn olumasna yardmc
olduu toplum teorisyenidir (Giddens,1999:37). Meslekten uzmanlar olarak hlihazrda zaten
yorumlanm bir dnyaya yneliyoruz ve biz de alma alanmzla ilgili bulgular yoluyla bu
dnyay bir kez de sosyolojik adan yorumluyoruz. Bu nedenle sosyolojik bir aba ifte
hermeneutii kabul etmekle balar. Nitekim sosyoloji yapmak zaten daha nce ina edilmi bir
dnyaya ynelmekle balar.
Giddensa gre ifte hermeneutiin biri mantksal dieri de empirik olmak zere iki boyutu
vardr. ifte hermeneutiin mantksal yanyla Giddens; belirli balamda kiinin yapt eyi
betimleyebilmesini (bizzat fail veya faillerin etkinliklerini gerekletirirken bildikleri ve
bavurduklar eyleri bilmesini) gerektirdii iin btn sosyal bilimlerin hermeneutik olduunu
anlatmak ister. Bu da ancak esas itibariyle betimlenen eyin iinde yer almakla, sradan failler
ve sosyal bilimci aratrmaclarn paylatklar karlkl bilgiye vakf olmakla mmkndr.
ifte hermeneutiin empirik yan da modern toplumsal dzenin gelimesiyle yaygnlk
kazanan kurumsal refleksivite olgusuyla daha belirgin hale gelmitir. Burada iki ynl bir iliki
vardr; ilikinin bir ucunda toplumsal failler dier yannda sosyal bilimciler yer alr (Tatlcan,
2010:118-119). Buradaki karlamadan -sokaktaki insanlarn kavramlaryla sosyal bilimcinin
kavramlarnn bir araya gelmesi ve beslenmesi ile- ortaya ifte hermeneutik kar. Bu nedenle
sosyolojinin asl yntemi ite bu yorumlama tarz olmaldr. Sadece faille gerekleen bir durum
olmayan ifte hermeneutik, modern toplumlarda bu karlama ve dnmelerden kurumsal bir
refleksiviteye doru evrilir. ifte-hermeneutik hem dnen dnyay anlamada bir imkn
salamas asndan hem de failin refleksifliini gz nnde bulundurmas asndan nemli bir
yntemdir.

500

Sosyolog aratrmac bu yntemle, sadece inceledii alan yorumsayp dntrmez, ayn
zamanda kendisi de dnr. Bu, sosyolojinin dnyada ne tr eyler olduunu belirlemesi iin
gerekli imkn da iinde barndran bir yoldur ayn zamanda. Tekrar edecek olursak sosyolog,
farkl hayat tarzlarnn sosyal bilimlerin betimleyici meta-diller iinde hermeneutik olarak
aklanmas ve ilikilendirilmesi yannda toplumun retimi ve yeniden retimini insan
failliinin bir rn olduunun aklanmasyla ilgilenmek zorundadr (Giddens, 2003:213-214).
SONU
Yntem tartmalar, sosyolojinin bir bilim olmak iin ivedi ekilde cevaplamas gereken
sorulardan olumutur ve her dnr kendi bilim anlayna uygun bir yol tutmu ve yine
kendine gre bu sorular yantlamtr. Bu yantlama abas, bir bilim olma yolundaki
sosyolojinin geliimine nemli katklar salayan bir sorular/sorunlar kmesini de beraberinde
getirmitir. Dnem dnem bu sorulara kesin yant getirme ve sorunlar kmesini datma
abasnda olan dnrler olmutur. Bu aba gnmze kadar varln devam ettirmitir. Son
dnem dnrlerinden olan Anthony Giddens da kendi bilim ve yntem anlayyla bu sorunlar
kmesine eilmi ve zm nerilerini ortaya koymutur.
Giddens, deyim yerindeyse modern toplumu aratracak bir yntemi gelitirme ve mevcut
sosyolojik yntemlerin kendi bana yetersiz olduu gerekesiyle eletirerek onlar
sentezlemeye gayret etmitir. Bu nedenle Giddens, ncelikli olarak kendinden nce gelen ve
ortaya zlemez bir yntem sorunu kartan geleneklerle hesaplamaya girmitir. Ve bu
sorunun zlmesi iin her iki gelenekten eitli kavramlar ve yntemler alm ve kendine gre
onlar dzenlemi ve ortaya yaplama teorisi ve ifte-hermeenutii koymutur.
Giddensn formlne gre sosyal bilimci, sosyal dnyay, aktiviteleriyle kendisini retenler
ve tekrar tekrar retenlerce, yani insan znelerce anlaml bir dnya olarak ina edilen bir
dnyay inceler. nsan davrann doru bir tarzda tasvir etmek, ilke olarak, bu davran
tarafndan ina edilerek oluturulan hayat tarzlarna katlmaya imkn tanmaktadr. Bu gayet
tabii, hermeneutik bir grevdir. Giddens, yaplama teorisinde failin bizzat gerekletirdii
eylemlerinin farknda, bilincinde olduunu ve bu farkndaln ayn eylemin bir sonraki yerine
getiriliinde refleksivite srecine tabi olduunu vurgular. Refleksivite, yani kendi zerine
dnebilme kapasitesine sahip faillerin hem kendi kendinin bilincinde olmalarn hem de
toplumsal yaamn sre giden aknn gzettiklerinin de farknda olduu anlamna gelir. Bu
nedenle sosyal bilimci bu farkndala sahip bir fail olarak zaten kendinden nce yorumlanm
bir dnyay konu edindiinin bilincinde olarak aratrmasn yrtmelidir. Nasl ki failler
davrannn zerinde dnp sonularnn hesabn verirse aratrmac sosyolog da
aratrmasnn hesabn verecek derecede self-refleksiyona sahip olmaldr. Bylece kendinden
nce yorumlanm dnyann kavramlaryla kendi sosyolojik meta-dili ile insanlar nasl
birbirlerini anlayarak toplumu ina ederlersorusuna yant vermeye alan maldr aratrmac
sosyolog hem aratrd konu ve alan hem de kendi zerine dnmesini gerektiinin farknda
olarak eyler.
KAYNAKA
Aron,R. (2000). Sosyolojik Dncenin Evreleri. K. Alemdar (ev.). Ankara:Bilgi.
Aytekin,E. (1994). Sosyolojik Metodun Kurallar.E. Aytekin (ev.). iinde(s.7-11).
stanbul:Sosyal.
Benton T.,Craib, I. (2008). Sosyal Bilim Felsefesi: Toplumsal Dncenin Felsefi
Temelleri.(ev.).Tatlcan. stanbul: Sentez.
Bilen,O. (2007). ada Yorumbilim Kuramlar. stanbul:ule.
elebi,N. (2007). Sosyoloji Notlar, Ankara: An.
Dilthey,W. (2011). Hermeneutik ve Tin Bilimleri.D. zlem (ev.).stanbul: Notos.

501

Durkheim,E. (1986). ntihar. .Ozankaya (ev.).Ankara:T.T.K.
Durkheim,E. (1994). Sosyolojik Metodun Kurallar. E. Aytekin (ev.). stanbul:Sosyal.
Durkheim, . (2004). Sosyolojik Yntemin Kurallar. C. Saraolu (ev.). stanbul: Bordo
Siyah.
Fluery,L. (2009). Max Weber.I.Ergden (ev.).Ankara:Dost.
Freund, . (1990). Max Weber Zamannda Alman Sosyolojisi. K. Tuncer (ev.). Sosyolojik
zmlemenin Tarihi iinde (157-191). Ankara: Verso.
Giddens,A. (1993). New Rules of Sociological Method -A Positive Critique of Interpretitative
Sociologies. Polity Press, Cambridge, 1976 (first published).
Giddens, A. (1999). Toplumun Kuruluu: Yaplama Kuramnn Ana Hatlar.
H.zel(ev.).Ankara:Bilim ve Sanat.
Giddens,A. (2002). Hermeneutik ve Sosyal Teori.H.Arslan (ev.). Retorik,Hermeneutik ve
Sosyal Bilimler iinde (s.23-38), stanbul:Paradigma.
Giddens, A. (2003). Sosyolojik Yntemin Yeni Kurallar. .Tatlcan ve B. Balkz (ev.).
stanbul: Paradigma.
Hekman, S. (1999). Bilgi Sosyolojisi ve Hermeneutik.H. Arslan -
B.Yldz(ev.).stanbul:Paradigma.
Keat,R.,Urry,J. (2001). Bilim Olarak Sosyal Teori.N. elebi(ev.) .Ankara: mge.
MacRae,D. (1985). Weber.N. Vergin(ev.).stanbul:Afa.
zlem, D. (1990). Max Weberde Bilim ve Sosyoloji, stanbul: Ara.
zlem,D.(2001). Tarih Felsefesi.stanbul: nklap.
zlem,D. (2003). Felsefe ve Doa Bilimleri.stanbul: nklap.
Palmer,R.E. (2003). Hermentik: Schleiermacher, Dilthey ve Gadamerde Yorum
Teorisi.Yrd.Do.Dr. Grener (ev.). stanbul: Anka.
Ta,K. (2011). Anthony Giddensn Sosyal Teorisi ve Metodolojisi zerine Bir Deerlendirme.
Hikmet Yurdu Dnce Yorum, Sosyal Bilimler Aratrma Dergisi,Temmuz-Aralk
2011,4,8,11-24.
Tadelen,V. (2008). Hermeneutiin Evrimi: Kesitler. Ankara: Hece Yaynlar.
Tatlcan,.(2010). Anthony Giddens, 1900den Gnmzde Byk Dnrler II iinde (s.3-
133) stanbul:Etik.
Tatlcan,. (2011). Sosyoloji ve Sosyal Teori Yazlar.Bursa:Sentez.
Toprak,M. (2003). Hermeneutik (Yorumbilgisi) ve Edebiyat. stanbul: Bulut.
San, C. (1971). Max Weberde Hukukun ve Meru Otoritenin Sosyolojik Analizi,
Ankara:Sevin.
Swngewood, A. (1998). Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi.O. Aknhay(ev.). Ankara:Bilim
ve Sanat.
Weber, M. (2004). Sosyolojinin Temel Kavramlar.M. Beyazta.(ev.). stanbul: Efkr.
Weber,M. (2012). Sosyal Bilimlerin Metodolojisi. V.S.tle(ev.). stanbul:Kre.
Yldrm, E. (2006). Toplum Bilimlerinde Nesnellik Kavram. Felsefe ve Sosyal Bilimler:
Mula niversitesi Felsefe ve Sosyal Bilimler Sempozyumu Bildiriler Kitab
iinde(s.305315).Ankara: Vadi.

502

503

YEN SMRGECLK KOULLARINDA SOSYAL BLM VE BLMCNN
KONUMLANII
Ezgi Burgan
1

ZET
inde yaadmz dnya, uzak topraklara yerleerek ekonomik, toplumsal, kltrel
bamllk kurma anlamnda smrgecilik tarihinin ykn tamaktadr. amzda ise Saidin
de ifade ettii gibi, bu anlamdaki smrgecilik byk lde sona ererken, yerini
smrgeciliin yeni biimine, topraklara yerlemeksizin ekonomik, ideolojik ve kltrel
tahakkm ifade eden emperyal bir srece brakmtr. Bu anlamda hem smrgecilik hem de
yeni smrgecilik, yalnzca birikim ve ele geirmeden ibaret deildir; ayn zamanda tahakkmle
ilikili bilgi yaplarnn oluturulmasn gerektirir. Dolaysyla yeni smrgecilik, bilgi
yaplarnda da bir dnme iaret etmektedir ve sosyal bilime zg epistemoloji ve
metodolojiler de bu yeni durumdan bamsz deillerdir. O halde bu sre, sosyal bilim
asndan nasl bir anlam tar?
Bu almada, sosyal bilim ve bilimcinin konumlann, smrgecilik koullarnda yeniden
retilen hikayede birbirine rmcek a gibi bal olan drt tr egemenlik biimiyle -rk, snf,
cinsiyet ve tr egemenlii- ilikili biimde tartmaya alacam. Smrgecilikle eklemlenmi
olan egemenlik biimleriyle ilikili olarak, sosyal bilim yeni srete nasl bir dnm
yaamaktadr? Peki ya bu alanda bilimcinin tad konumlan potansiyelleri nelerdir? Bu
sorular erevesinde tartma yrten bu alma, yeni koullarda dnen smr biimlerine
kar konumlanan bir sosyal bilim imkan aray olarak grlebilir.
Anahtar Kelimeler: smrgecilik, yeni smrgecilik, sosyal bilim, sosyal bilimci

ABSTRACT
The world we live in carries the weight of the colonialism due to the fact that occupying
distant lands and establishing economical, social, cultural dependency. Today as Said mentions,
this kind of colonialism is mostly ended and replaced with an imperial process that means
economical ideological and cultural domination without occupation of the land. Neo-
colonialism signifies a change in the structures of knowledge and epistemologies and
methodologies of social sciences are not an exception to this situation. Therefore what is the
meaning of this process for social sciences?
In this paper, situatedness of social science and social scientist in colonial situation will be
discussed in relation to four interlinked forms of domination race, class, sexuality and species.
What kind of a transformation is happening in social sciences in this new process in relation to
colonialism and forms of domination? What is the potentials for social scientist for his/her
situatedness in this process? This paper can be considered as a search for possibility for a place
to social science to situate itself.
Keywords: colonialism, neo-colonialism, social science, social scientist

Giri: Smrgecilikten yeni smrgecilie
Sosyal bilim ile smrgecilik arasndaki iliki sorunu, sosyal bilimin temel sorunlarndan
birisi olageldi. Bu sorununu diyalektik bir yntemle ilemeye alacam. yle ki, sosyal

1
Ar. Gr., Mula Stk Koman niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, ezgiburgan@gmail.com.

504

bilim modern dnyann inasyla birlikte ortaya kmas ynyle zemini smrgecilik
koullarndan bamsz olmayan bir bilimdir; ayn zamanda sosyal bilim iinde bulunduu bu
koullar tartma, eletirme veya besleme/gelitirme eilimleri gsterebilir. Bu ynyle de
sosyal bilim smrgeci koullarn kurduu bir bilim olmasnn yan sra smrgeci koullar
kurma/bozma eilimi gsteren bir bilim ilevi de grr. Dolaysyla bu almada bakacam iki
yn var: 1. yeni smrgecilik kendini nasl yeniden rgtler ve sosyal bilim alannda nasl
yeniden rgtler, 2. Sosyal bilimci yeni smrgeciliin kodlaryla nasl iliki kurar ve bu iliki
sosyal bilimi nereye gtrr? Btn bunlar dert edinmemin amac da aslnda u soruya giden
yolu izmek: sosyal bilim alannda tahakkmc olmayan bilgi yaplarnn retilmesinin yollar
neler olabilir?
Elbette bahsettiimiz koullar sabit koullar deildir. Smrgecilik, 16. yy.dan itibaren
gnmze dek ok eitli aamalardan geen bir sre olarak deerlendirilebilir. Baz
teorisyenler bu srecin bittiini, artk yaadmz dnyay aklamak iin baka kavramsal
aralara bavurmamz gerektiini sylerler. Ancak smrgecilii, Wallersteinin (1997)
belirttii gibi, episodik bir olay olarak deil de yapsal-evrimsel-dnmsel zamanuzayda bir
sre olarak okuduumuzda onun bu yolda yeryznde etkili olan baka akmlar ve ideolojilerle
eklemlenerek gnmzde kkeni eski smrgecilie dayanan ama ondan farkllaan yeni bir
formda, dnyay etkilemek zere i grdn iddia edebiliriz. rnein 1920-30 yllar arasnda
Swazilandn smrgeletirilmesi episodik bir olay olarak grlebilir; ancak smrgeciliin
ideolojik yaps, kapitalizmin yapsal koullar (yapsal zamanuzay), bu yapnn kendini
retmesini salayan isel evrimleri (evrimsel zamanuzay) bu koullarn karlat
atallanma anlarn ve aldklar yeni biimi (dnmsel zamanuzay) gz nnde
bulundurduumuzda yapsal-evrimsel-dnmsel zamanuzayla bakm oluyoruz. bu aklama
biimi ise smrgeciliin olup bitmi episodik bir olay olmadn gsteriyor.
2

Bu anlamda yeni smrgecilik emperyal tahakkmn bir dourgusu olarak, modern
kapitalist sistemle ilikili olarak evre lkelerde yaanan bir sre (Walerstein, 1997); fakat ayn
zamanda bir iliki, egemenlik ilikisi yani hem smrenlerin hem de smrlenlerin ortak
deneyimlerine (Said, 2004) iaret ediyor. Yani yalnzca birikim ve ele geirmeden ibaret
deildir; ayn zamanda tahakkmle ilikili bilgi yaplarnn oluturulmasyla ilgili. Bu ise drt
tr egemenlik biimiyle ilikili: insan merkezci egemenlik, erkek egemenlii, snf egemenlii
ve rk egemenlii. Bu egemenlik biimlerinin birbirleriyle ilikisi ve smrgecilikle
eklemlenmeleri, ikili-l kombinasyonlarla eitli teorisyenlerce aklanyor; ancak ben
bunlarn drdnn birlikte ilemesini ve smrgecilikle ve elbette sosyal bilimle dorudan
ilikisini tartmaya alacam. Bakayadan (2003) hareketle, bu egemenlik biimlerindeki
dnme paralel olarak dorudan smrgecilik ve yeni smrgecilik arasnda ayrdedici
dnm ifade edebiliriz.
lki: dorudan smrgecilik durumunda smrgeciler smry gizlemeye almyordu,
barbar halklara uygarlk gtrdn syleyen medeniletirme misyonuna dayanyorlard; yani
kendi adn syleyen bir egemenlik sz konusu. Buna karn yeni smrgecilik durumunda adn
sylemeyen bir egemenlik biimi, yani okltasyon sz konusu. Smrgelerin artk kapitalizme
yk olmasyla birlikte, medeniletirme misyonu yerini bamllk politikalarna, kalknma,
birlik beraberlik sylemlerine ve yardm edici, iyiliksever tutuma brakt. Bu, herhangi bir
iyilik olmad gibi, her alanda daha fazla yoksullua, borlanmaya ve tahakkme yol at. Bu
eskiden olduu gibi damgalama, tekiletirme ya da kimlik anlatmlar dahilinde ileyen bir
smrgecilik deil; tersine Engin Sustamn (2010) da iaret ettii gibi, ulusar alanda

2
Ebru Yetikin (2010) post ekinin zamansal bir sonray iaret eden imasnn yan sra ncekinin yerini
alma imasnn bulunduuna dikkat eker. Oysa bir dnemin kapanp ondan bamsz bambaka bir
dnemin baladn dnmyorsak, onun yeni bir formunun srdn dnyorsak, postkolonyalizm
ifadesinin ikinci imasnn risklerini gz nnde bulundurmak gerekiyor.

505

kapitalin anlatmlar ve gvenlik kodlar dediimiz biyopolitik mikro iktidar sylemleri
zerinden nefes alan bir yeni smrgecilik.
kincisi: dorudan smrgecilik durumunda smrlen halklar sistemin ileyii ve yeniden
retimini salayan kurumsal mekanizmalardan dlanmlard; buna karn yeni smrgecilikte,
yeni uluslararas iblmyle birlikte, katlm, temsil etme, seim gibi kavramlar
ideolojik abann da bir rn olarak tevik edilmeye baland.
nc olarak smrgecilikte sistemin yeniden retilmesi ak bask ve zora dayalyken,
yeni smrgecilik koullar daha ok rzaya dayanan egemenlik biimi retmeye balad. Peki
bu rza nasl oluturulur? te burada, Birlemi Milletler ve evresindeki uluslararas rgtler,
yerli ibirliki snflar ve bilimciler karmza kyor.
Tahakkmn mant ve sosyal bilim
Cornelia Mansfeld (1995), batl doa biliminin doaya hakim olma ihtiyacnn korkuya
dayandn aklamak zere Bat Afrikadan dnerken yaad bir olay yle anlatr:
Brksel'de, yolcularn byk ounluunu i adamlarnn oluturduu bir uaa
binmek zorunda kaldm. Yanmda Kamerun'da bir kyl kadnn bana hediye ettii
sepet vard. Sepet Avrupa zevkine gre tuhaf bir grnm sergiliyordu. nmdeki iki
fiziki, bir yandan k yaptryorlar, dier yandan enerji kayna olarak uranyumun
tkenmesi zerine konuuyorlard. Birisi "o zaman okyanuslar oksijen haline
dntrrz" dedi. Hemen lafa kararak kendisinin deli olup olmadn sordum.
"Hibir ekilde" diye cevap verdi igdsel olarak ve ok gereksiz eyler
sylyormuum gibi bakt., "bunlarn hepsi dorudan doruya finansman meselesidir"
diye ekledi. Biraz sonra tekrar bana dnerek, antam ok garip bulduunu syledi.
"inde ylan m var? Sanki iinde ylan varm gibi grnyor!" Yalnzca sepetin
Avrupal olmayan biimi, batl bir fabrikada retilmemi olduu ak gereklii, bizzat
kendisini doa hakimi olarak tahayyl eden Avrupal mhendiste, korkulu, hayati
tehlike arz eden bir doa fantazisi yaratt. Sepette mango ve avokado vard.
Bu hikaye yalnzca Batl doa biliminin doaya hakim olma ihtiyacnn korkuya
dayandn deil, ayn zamanda bu bilimin erkek egemen ve Avrupa merkezli kuruluuna ve bu
kuruluun kadnlar, doa ve smrgeler zerindeki arkiyat bakna da iaret ediyor. Korku
ve bak, bunlar baka bir sunumda daha ayrntl tartlabilir ama benim burada tartmak
istediim kadnlar-doa-smrgeler arasndaki bu iliki yeni smrgecilik srecinde nasl
rlyor, bu alar nasl rlyor? Ve sosyal bilim bu srecin neresinde?
Bu sreci tartmak iin sosyal bilimin oluum srecine bakalm: Maria Miesa (2011)
baktmzda unu grrz: kapitalizmin geni apl fethe ve smrgelerin yamalanmasna
dayal bir dnya sistemi olarak ykselmesiyle ve dnya pazarnn ortaya kmasyla birlikte,
yeni ataerklerin smrmek istedikleri kiileri dsallatrmas ya da yurtsuzlatrmas mmkn
hale geldi. Smrgelerin, ekonominin ya da toplumun bir paras olarak grlmesi artk son
buldu ve medeni toplumun dna atldlar. Avrupal fatihlerin bu bakir topraklara girii ile
bu topraklar ve zerinde yaayanlar da doallatrldlar ve medeniyet getiren erkek tarafndan
smrlmeyi ve terbiye edilmeyi bekleyen vahi, yabani doa olarak ilan edildiler. Fanonun
(2001) da belirttii gibi smrlenler, zoolojik terimlerle ifade edildi, hayvanlatrldlar. Bu
egemenlik biimleri arasndaki ilikide en aa tabaka daima hayvanlar oldu. Keller (2007)
Carolyn Mercanttan hareketle, modern bilim ve teknolojinin, bu zamana kadar canl bir
organizma olarak tasavvur edilen Toprak Anaya ynelik sert saldr ve tecavz temeli zerinde
ykseldiine iaret eder. Keller (2007), yine bu balamda, modern bilimin babas Francis
Baconn, daha nce cadlarn srlarn ele geirmek iin kullanlan ikence ve sorgulamann
aynsn doann srlarn kefetmek zere kullanmay savunduuna dikkat eker. Bu bilimsel
yntem, tpk yeni makinelerle cad avlar srasnda yoksul Avrupal kadnlara disiplin altna
alma ve medeniletirme misyonuyla ikenceler yapld gibi, doaya mekanik icatlarla ikence

506

yaplacak kadn bedeni gibi davranr. Bacona gre doa hizmete mecbur edilmeli,
kleletirilmeli, bask altna alnmal, paralara ayrlp incelenmelidir (Keller, 2007). Buradaki
kefedici gz, keif bak, bilimcilik adna, neokolonyalist bilgi retiminde sosyal bilimin
aina olduu bir baktr. zellikle antropolojinin bu gzden ciddi biimde etkilendiini
syleyebiliriz. Haraway, her zaman belirli bir konumdan grdmz ve hareketimizin
hesabn vermeden istediimiz an belirli bir konuma geip yerleemeyeceimizi dolaysyla
grmenin her zaman grme kudretine dair bir mesele olduunu belirtir. Gzlerim, kimin
kanndan dokundu? diye sorar Haraway (2010:106).
Smrgecilik dneminde balayan bu uluslaras iblm sreci yani smrgeci glerle
bu glerin Afrika, Latin Amerika ve Asyadaki baml smrgeler arasnda varolan yapsal
blnme ve dikey iliki- yeni smrgecilik dneminde yeni bir uluslararas iblm formuyla
kendini gstermeye balad (Mies, 2011). Miesa (2011) gre bu yeni uluslaras i blm,
endstrilerin evre lkelerde en ucuz igcn bulabilmeleri ve buralarda retilen rnlerin
zengin lkelerdeki tketicilere sunulmas stratejilerine dayaldr; dolaysyla bunun iin
kadnlarn pazara entegre edilmesi ve evkadnlatrlmalar gerekmitir. Kadnlarn kalknmaya
entegre edilmesi, kadnlarn toprak zerinde daha ok kontrol olmas ya da kendi tketimi iin
daha fazla retmesi deildir; nk buradaki gelir para geliridir ve para geliri kadnlarn ancak
pazarda satlabilecek bireyler retmesiyle yaratlabilir. Satn alma gc, yoksul evre lke
kadnlar arasnda dk olduu iin, bu retim satn alma gcne sahip insanlar iindir. Miesa
(2011) gre, ikinci olarak bu entegresyon evkadnlatrma
3
sreciyle yaplmtr; kadnlar dnya
apnda ii deil, ev kadn olarak grlmler, yaptklar iler cretli emek deil, faaliyet
olarak grlmtr.
Tekrar buradaki diyalektie dikkat ekmek istiyorum: bilgi yaplar yaratma, yeni
smrgecilik koullarnda bilimin yeniden inasnn ve bilimin bu srecin inasndaki rolnn
birlikte iledii elikisini barndran bir noktadr. inde yaadmz dnyada egemenlik
ilikileri ve bununla ilgili oluan bilgi yaplar, yeni smrgecilik koullaryla ilikidir. Saidin
(2004) analiz ettii gibi, Dou ve Bat ina edilmi, imgesel corafyalardr. Gnmzde
smrgecilik, yalnzca eski anlamna bal biimde topraklar talan etmek biiminde
ilememekte, byle olmadnda dahi, topraklar zerindeki ilikileri ve bilgi yaplarn etkileyen
yeni bir smrgecilik biiminde ilemektedir. Saidin tahlilinden hareketle, gnmz
toplumlarnn yapsna bakldnda yeni emek rejimleri ve birikim biimleri ve rk, snf,
cinsiyet ve tr ilikilerinin yeni smrgecilik ve yeni emperyalizmden bamsz
aklanamayaca grlr.
Buradan hareketle sosyal bilime bakarsak; sosyal bilimin bu koularla ilikisi ilk olarak bu
adan tartlabilir: lki, sosyal bilimin epistemolojisi ve yntemi: egemenlik biimleriyle
ilikisini nasl kurduu, kurup kurmad, nasl bir yntemle alt. Bununla balantl olarak
ikinci a: sosyal bilimcinin aratrmasn kimin iin yapaca ve nasl sunaca (bilim-piyasa
ilikisi, niversite-devlet-bilim ilikisi, aratrmac-aratrlan ilikisi). zellikle sosyal bilim sz
konusu olduunda bu retim zincirinde niversiteler daha da nem kazanyor. nk Doan
zlemin (2012) de belirttii gibi, doa bilimlerinin niversite dnda da holdinglerin, byk
firmalarn enstitlerinde uygulama alan bulabilmelerine karlk; sosyal bilimler ok byk
lde niversitede faaliyet alan bulabiliyor. Tahakkmn ileyii gnmzde merkez ve evre
lkeler asndan da farkllayor. Bu, evre lkeler iin merkezde retilen Anglo-Amerikan

3
Wallersteine (2007) gre kapitalist sistem art deer yaratmak zere kadnlar ve genleri ve yallar, dk
cretlerle ve daha az gvence ile altrmaya eilimlidir. Art deer yaratma yolu olarak da ev kadnn icat etmi,
onun almadn yalnzca eve baktn ileri srmtr. Cinsiyete dayal i blm bunun oluumunda nemli
bir etkendir ancak; dnm oluturan temel dinamik cinsiyete dayal i blmnn, balangta Avrupada daha
sonra gelimekte olan lkelerde, nceki btn biimleriyle kyaslandnda artk cinse-zel etkinlikler yerine, az ya
da ok para getiren etkinliklere dayanmasdr. (Mies, 2008:248). Dolaysyla evkadnlatrma sreci, cinse-zel
atfedilen ilerin yansra ksa dnemli, szlemesiz alma ve yarm zamanl alma gibi alma trlerinde
kadnlar snfnn ounluu oluturduu bir dnm ifade eder.

507

dnyann bilgisinin ithal edilmesi ve tketilmesi biiminde gerekleiyor ve sosyal bilimler de
byk lde pazar ekonomisine eklemlenmi bir sektr haline gelen gdml niversite
ierisinde gdml bilgi retimi rolyle deerlendirilebilir hale geliyor. niversitas idealini bir
kenara brakm, bilimcilie, doallatrma ve Kartezyen dalizme dayanan gdml niversite
ve gdml bilgi yaplarnn retimi sz konusu olabiliyor sosyal bilim iin. Peki bu yapsal
koullardan gdml olmayan bir sosyal bilim ina edecek pratikler retmek mmkn deil mi?
Hakikati perdelemek zere hangi mitler, doallatrmalar ve dalizmler oluturuldu ve bu perde
nasl ortadan kaldrlabilir? Ve de Spivakn (2010) deyiiyle aadakilerden renmeyi
renmek nasl mmkn?
Sosyal bilimcinin konumlan
Sosyal bilimci yeni smrgecilik koullarnda bu sorular sorduunda, ve hakiki anlamda bu
sorularla almasn rmeye altnda iradi varoluunun ve zne oluunun imkan alr diye
dnyorum. Bu sorudaki imkan tekrar sepet hikayesine dnerek sorgulayalm: Peki nasl
oldu da biz bu sepet hikayesine inandk? Nasl oldu da, denizden uranyum karmak bilimsel
olarak kabul grrken, Avrupal olmayan bir sepette mango ve avokado tayan ve bu
bilimsel hikayeye aran, arabilen kadn deli, sepettekiler ise ylan addedildi?
Yaamakta olduumuz tarihsel-toplumsal sistem ierisinde dnm anlarnn
gereklemesi, iradi mdahalelerin varln gsterir. Fakat bu iradi mdahaleler nasl
gerekleecektir? Wallersteinin (2005:48) deyiiyle bir tarihsel sistem kendisini yeniden
dengeye kavuturacak mekanizmalar retir, dngsel ritimleri retemez hale gelir ve bundan
sonra atallanma an balar. Bu bir tarihsel sistemden dierine, toplumsal yaamn rgtlenme
tarzlarnn birinden dierine gei andr. Bu dnmsel deiimin mmkn olduu an
sonuca gtren dinamiklerden biri, atan deer sistemlerine sahip olanlar arsasndaki politik
mcadeleler, dieri ise bilgi dnyas iindeki mcadelelerdir.
Sosyal bilim alan iin dnldnde, sosyal bilimin eitli egemenlik biimleri ile ilikisi
ierisinde yaad dnm, dorudan sosyal bilimciyi de ierecek bir olu hali olarak
grlebilir. Bu oluta, bilimciler olarak bazen ezen ve bazen de ezilen konumda olabiliriz.
Dolaysyla her zaman belirli bir konumdan konuuruz ve rettiimiz bilgi de belirli bir
konumdan retilen bilgidir.
Sosyal bilimci ya da entelektel, Saidin (2000) belirttii gibi, ann insandr ve
dolaysyla yeni smrgecilik koullaryla dorudan ilikilidir. Ayrca Harawayin deyiiyle
konumlandrlm bilgilerden sz ediyorsak, o zaman unu da sormamz gerekir: bu sosyal
bilimci nerede yaayan bir sosyal bilimcidir, tahakkm enformatiinin neresinde yer alr? Bunu
aklmzda tutarak, Wallersteinci anlamda yeni bir sosyal bilimin inasna giritiimizde
karmza u soru kar: yeni smrgecilik koullarnda tahakkmc bilgi sistemlerine son
vermeyi amalayan, dolaysyla yeni smrgecilik koullarna son vermeyi amalayan,
dalizmler arasnda skmayan, otoriter yerleik sistemlere kar muhalif tavr alabilen bir
konumlan nasl mmkn? Bu soruya karlk olarak sosyal bilimlere sirayet eden yeni
smrgeci bilgi retiminde aratrmacnn konumlanna dair iki duru ve iki akm/yntemden
bahsederek bitirmek istiyorum. Gz ard edemeyeceimiz iki duru: temsil ve epistemik
iddet/ihlal durulardr. Ebru Yetikinin (2010) de belirttii gibi, sosyal bilimci iin temsil
sorunu, smrlenin bilgisinin ve maddi varlklarnn smrenin karna hizmet edecek
biimde yeniden sunulmas ve temsil edilmesi ile ilgili bir sorundur. Epistemik iddet ise,
hegemonik ilikilerin yeniden retilmesini salayan ve bu dengeyi gvence altna alan bir
sessizletirme program olarak grlebilir. Spivak (1999:7), epistemik ihlal kavramn,
smrge ve imparatorluk kurumunun gerektirdii egemenlik ve smr kavramlaryla ilikili
olarak ele alr. Epistemik ihlal, kendiliin etnik ya da kltrel olarak temsil edilmesi ile yeni
smrgeci tarafndan retilen yeni kodlamalarn ve programlamalarn iselletirilerek mlk
edinilmesi, bir mlk olarak muhafaza edilemesi ve bir sreklilik simularknn kurulmas olarak
tanmlanabilir (Yetikin, 2010:18). Bunun bir uzants, sosyal bilimcinin kendini etnikletirerek

508

ve kendini oryantalletirerek zgn bir kimlik araynn peinde srklenmesi ve zeletiriden
yoksun bir bilgi retimi yapmas sorununu olarak karmza kar.
Yeni smrgeci bilgi retimiyle ilikili tartabileceimiz iki akm ise
okkltrclk/kltrel grececilik ve disiplinleraraslktr. Bu akmlar ok fazla ilgi ve ayn
zamanda eletiri topluyor. Spivaka gre (2010) okkltrclk eski kolonyal blgelerdeki
madun gruplarn bilgi retim ve dolam biimine girilerinin gerekleeceini varsayma
noktasnda yanltc bir akmdr. Ona gre, okkltrll ve kltrel grececilii tanyan
neokolonyalist bilgi retimi, yine eski kolonyal mekanlardaki kimliklerin heterojenliin gz ard
eder. Dolaysyla bu akm, tekini hakknda bilgi toplanacak bir nesne olarak grr ve bylece
iyiliksever okkltrcler ok ksa zamanda bilgisini edindikleri teki hakknda ondan daha
fazla bilgi sahibiymiesine bir tavr alabilirler (Yeenolu, 2012). Bu da dlanmlarn dahil
edildii bir oullatrmay ortaya karr ve bu snf spesifik bir biimde ileyerek teki
kimlikleri evre lkelere sabitlerken, tekinin haklar syleminden yararlanan bir snf oluuyor
(Yeenolu, 2012). Meyda Yeenoluna (2012) gre benzer ey disiplinleraraslk iin de
geerlidir. Burada da dlanmlarn eklenmesiyle oluan oullatrma, fark basit bir ek
konumuna indirger. Ona (2012) gre bu ekleme mant var olan sistemi yerinden oynatmaktan
uzaktr; nk burada sorun, ekleme yaplann mevcudiyetinin ekleme yaplmadan nce
btnsel olduunu varsaymaktr. Dolaysyla disiplinleraraslk, disiplinlerin varln batan
kabul eden bir terimdir. Bu da varolan sistemin kurduu, okdisiplinlilik-tekdisiplinlilik, kimlik-
fark gibi dalizmlerin arasnda kalmak anlamna gelir.
Dolaysyla belki yeni smrgeci bilgi retimini andracak olan ey, Ali Akayn (2012) da
nerdii gibi disiplinler-arlk olabilir. Akaya (2012) gre, burada artk, bilgi tr, bir
disiplinden dierine doru giderek disiplinleri yatay olarak katetmektedir ve bu, disiplinleri
katederken kendi bilgi trn yok eden bir bilgi deil, kendi trn disiplinler-ar bir ekilde
muhafaza ederken yatay ilikileri salayan bir bilgidir. Tahakkmc olmayan bilgi retimi belki
disiplinler-arlkla ve Saidi izleyerek, trdeletirmemek, homojenletirmemek yoluyla
mmkn olabilir. Bu yoldan hareketle kim iin yazyoruz, bu almay kimler iin
yapyoruz, bu bilgiyi kimler iin retiyoruz sorularnda bu imkan aramaktan
vazgemeyebiliriz. Bu sorular yeni bir sosyal bilim iin verilen mcadelede zne oluumuzun
temelini oluturan sorular gibi grnyor bana.

KAYNAKA
Akay, A. (2012). Sosyal Bilimler ve Sanat. Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek: Yeni Bir
Kavraya Doru Sempozyum Bildirileri. Toplum ve Bilim ve Defter Dergileri Ortak
alma Grubu. stanbul: Metis Yaynclk.
Bakaya, F. (2003). Smrgecilik Emperyalizm Kreselleme. Ankara: zgr niversite
Yaynlar.
Fanon, F. (2001). Yeryznn Lanetlileri. R. . Ser. (ev.). stanbul: Versus Yaynlar.
Haraway, D. J. (2010). Konumlu Bilgiler: Feminizmde Bilim Meselesi ve Ksmi Perspektifin
Ayrcal. G. Pusar. (ev.). Baka Yer iinde, 91-120. stanbul: Metis Yaynlar.
Keller, E. W. (2007). Toplumsal Cinsiyet ve Bilim. F. B. Aydar. (ev.). stanbul: Metis
Yaynlar.
Mansfeld, Cornelia. (1995). Bir kadna, bir koltua, bir bardak biraya sahip olmak. N.
Gke. (ev.). Kadn Aratrmalarnda Yntem iinde s. 201-213. S. akr, N. Akgke.
(der.). stanbul: Sel Yaynclk.
Mies, M. vd. (2008). Son Smrge: Kadnlar. stanbul: letiim Yaynlar.

509

Mies, M. (2011). Dnya leinde Ataerki ve Birikim: Uluslararas blmnde Kadnlar. Y.
Temurtrkan. (ev.). Ankara: Dipnot Yaynlar.
zlem, D. (2012). Evrenselcilik Mitosu ve Sosyal Bilimler. Sosyal Bilimleri Yeniden
Dnmek: Yeni Bir Kavraya Doru Sempozyum Bildirileri. Toplum ve Bilim ve
Defter Dergileri Ortak alma Grubu. stanbul: Metis Yaynclk.
Said, E. (2000). Entelektel. T. Birkan. (ev.). stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Said, E. (2004). arkiyatlk Batnn ark Anlaylar. B. lner. (ev.). stanbul: Metis
Yaynlar.
Spivak, G. C. (1999). A Critique of Postcolonial Reason: Toward a History of the Vanishing
Present. Harvard University Press.
Spivak, G. C. (2010). Yeni Madun: Ses-siz Bir Mlakat. E. Yetikin. (ev.). Toplumbilim, 25.
55-64.
Sustam, E. (2010). Postkolonyalizmden Biyolopolitie: Temsilin Krizinden Gvensizlik
Toplumuna M? Toplumbilim, 25. 55-64.
Wallerstein, I. (1997). Sosyal Bilimleri Dnmemek. T. Doan. (ev.). stanbul: Avesta
Yaynlar.
Wallerstein, I. (2005). Yeni Bir Sosyal Bilim in. E. Abadolu. (ev.). stanbul: Aram
Yaynclk.
Wallerstein, I. (2007). Kapitalizmin deolojik Gerilimleri: Irklk ve Cinsiyetilik Karsnda
Evrenselcilik. Irk Ulus Snf Belirsiz Kimlikler iinde, s.41-51. stanbul: Metis
Yaynlar.
Yetikin, E. (2010). Postkolonyal Kavramlar zerine Notlar. Toplumbilim, say 25, 15-21.
Yeenolu, M. (2012). okkltrllk Disiplinleraraslk Mdr. Sosyal Bilimleri Yeniden
Dnmek: Yeni Bir Kavraya Doru Sempozyum Bildirileri. Toplum ve Bilim ve
Defter Dergileri Ortak alma Grubu. stanbul: Metis Yaynclk.

7 Kongre Bildiri Kitabi Cilt 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

7 Kongre Bildiri Kitabi Cilt 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ULUSLARARASI KATILIMLI

VII. ULUSAL SOSYOLOJ KONGRES

You might also like