You are on page 1of 86

I HC THI NGUYN

TRNG I HC CNG NGH THNG TIN V TRUYN THNG












TRNH TH PHNG THO





NHN DNG CH VIT TAY TING VIT
S DNG MNG NRON







LUN VN THC S KHOA HC MY TNH








Thi Nguyn, Thng 06 nm 2012
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


i
LI CM N

Xin chn thnh cm n Thy gio, PGS.TS. L B Dng tn tnh ch
dy, hng dn ti trong sut thi gian nghin cu v thc hin lun vn.
Ti cng xin chn thnh cm n cc Thy gio Vin Cng ngh Thng tin
v cc Thy gio Trng Cng ngh thng tin v Truyn thng - H Thi
Nguyn ging dy, gip trong sut thi gian hc tp.
Xin cm n tt c cc anh ch hc vin Cao hc kha 9, cm n cc cn b
cng chc, ging vin Trng Cng ngh thng tin v Truyn thng - H Thi
Nguyn to iu kin tt cho ti trong sut trong hai nm hc qua.
Xin cm n cc bn b, ng nghip to diu kin cng nh ch bo
ti rt nhiu trong thi gian thc hin lun vn ny.
Cui cng, xin chn thnh cm n gia nh ng vin v to mi iu
kin thun li ti c c kt qu nh ngy hm nay.


Thi Nguyn, thng 06/2012
Ngi vit lun vn



Trnh Th Phng Tho


S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


ii
LI CAM OAN

Ti xin cam oan ti lun vn Nhn dng ch vit tay Ting Vit s
dng mng Nron l cng trnh nghin cu ca bn thn ti. Cc s liu, kt
qu nghin cu nu trong lun vn ny l trung thc v khng sao chp y nguyn
t mt cng trnh no khc. Ti xin chu trch nhim v lun vn ca mnh.


Thi Nguyn, thng 06/2012
Ngi vit lun vn



Trnh Th Phng Tho

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


iii
MC LC
Trang
TRANG PH BA ..................................................................................................
LI CM N .......................................................................................................... i
LI CAM OAN ...................................................................................................ii
MC LC ............................................................................................................. iii
DANH MC CC T TING ANH VIT TT ................................................vii
DANH MC CC HNH ................................................................................... viii
PHN M U ..................................................................................................... 1
CHNG I ............................................................................................................. 3
TNG QUAN V MNG NRON NHN TO V MNG NRON
KOHONEN ............................................................................................................. 3
1.1. Gii thiu v mng nron nhn to .............................................................. 3
1.1.1 Lch s pht trin ..................................................................................... 3
1.1.2. M hnh mng n-ron nhn to .............................................................. 4
1.1.2.1. N-ron sinh hc ............................................................................... 4
1.1.2.2. N-ron nhn to ............................................................................... 6
1.1.2.3. Mng n-ron nhn to .................................................................... 12
1.1.2.3.1. Mng truyn thng ................................................................. 13
1.1.2.3.2. Mng hi quy (Recurrent Neutral Network) .......................... 15
1.1.2.4. Lut hc ......................................................................................... 16
1.2. Phm v ng dng ca mang nron nhn to ............................................. 20
1.2.1. Nhng bi ton thch hp .................................................................... 20
1.2.1.1. Phn loi ........................................................................................ 21
1.2.1.2. M hnh ho .................................................................................. 21
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


iv
1.2.1.3. Bin i .......................................................................................... 23
1.2.1.4. Lin kt ......................................................................................... 23
1.2.2. Cc lnh vc ng dng mng nron ..................................................... 24
1.3. Mng KOHONEN .................................................................................. 26
1.3.1. Gii thiu v mng Nron Kohonen .................................................... 26
1.3.2. Cu trc ca mng nron Kohonen [9] ................................................ 27
1.3.3. Thc hin mng nron Kohonen [9] .................................................... 28
1.3.3.1 Chun ha u vo .......................................................................... 28
1.3.3.2 Tnh ton u ra cho mi nron...................................................... 29
1.3.3.3 Chn nron chin thng .................................................................. 29
1.3.3.4 Qu trnh hc ca mng nron Kohonen ........................................ 30
1.3.3.4.1 Tc hc ................................................................................ 32
1.3.3.4.2 Hiu chnh trng s .................................................................. 33
1.3.3.4.3 Tnh ton li ............................................................................. 34
CHNG II .......................................................................................................... 36
NG DNG MNG NRON KOHONEN TRONG BI TON NHN DNG
CH VIT TAY TING VIT ............................................................................ 36
2.1. Tng quan v bi ton nhn dng ............................................................ 36
2.2. Gii thiu v bi ton nhn dng ch vit tay Ting Vit .......................... 39
2.3. Phng php nhn dng ch vit tay s dng mng nron ....................... 43
2.4. Pht biu bi ton ........................................................................................ 44
2.5 Cc bc gii quyt bi ton s dng mng nron Kohonen ..................... 44
2.5.1.Xy dng giao din v .......................................................................... 44
2.5.2. Xy dng mng nron Kohonen .......................................................... 47
2.5.3. X l d liu (phn tch nh) .............................................................. 47
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


v
2.5.4. Hun luyn mng nron Kohonen ....................................................... 48
2.5.5 Nhn dng mng nron Kohonen ......................................................... 50
2.5.6 Kt lun ................................................................................................. 50
CHNG III ......................................................................................................... 52
M PHNG NHN DNG K T VlT TAY TING VIT RI RC S
DNG MNG NRON KOHONEN .................................................................. 52
3.1 Gii thiu ..................................................................................................... 52
3.2 Thc hin chng trnh nhn dng k t .................................................... 53
3.2.1 Xc nh cc tham s cho mng ............................................................ 54
3.2.2 V hnh nh ........................................................................................... 55
3.2.3 Ly mu xung hnh nh ....................................................................... 56
3.2.3.1 Lu hnh nh c ly mu xung ................................................. 56
3.2.3.2 Kch thc v v tr ......................................................................... 56
3.2.3.3 Thc hin ly mu xung ............................................................... 57
3.2.4 Cc tp hun luyn ................................................................................ 58
3.2.5 Lp mng c bn ................................................................................... 58
3.2.6 Lp mng nron Kohonen .................................................................... 59
3.2.6.1 Tnh ton u ra ca mng Kohonen .............................................. 61
3.2.6.2 Hun luyn mng nron Kohonen .................................................. 62
3.3 Chng trnh m phng ............................................................................... 65
3.3.1 Cc chc nng ca chng trnh ........................................................... 65
3.3.2 Kt qu nhn dng ................................................................................. 66
3.3.3 Kt lun ................................................................................................. 68
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


vi
CHNG IV: KT LUN .................................................................................. 71
4.1 Cc kt qu t c ............................................................................... 71
4.1.1 V mt l thuyt .................................................................................... 71
4.1.2 V mt thc tin .................................................................................... 72
4.2 Hng pht trin tip tbeo ........................................................................... 73
4.3 Mt vi suy ngh sau khi nghin cu ........................................................... 73
TI LIU THAM KHO ..................................................................................... 75
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


vii
DANH MC CC T TING ANH VIT TT

STT T vit tt T vit tng minh
1 HMM Hiden Markov Model
2 LVQ Learning Vector Quantization
3 MLP Multi Layer Perception
4 OCR Optical Character Recognation
5 PDA Personal Digital Assistant
6 RFID Radio Frequency Identification
7 SOM Self Organizing Maps
8 SVM Support Vector Machine
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


viii
DANH MC CC HNH

Hnh 1.1. M hnh n-ron sinh hc ......................................................................... 6
th hm ng nht (Identity function) ............................................................... 8
th hm bc nh phn (Binary step function) .................................................. 9
th hm sigmoid ............................................................................................... 10
th hm sigmoid lng cc .............................................................................. 10
Hnh 1.2. M hnh mt n-ron .............................................................................. 11
Hnh 1.3. Mng truyn thng mt lp ................................................................... 14
Hnh 1.4. Mng truyn thng nhiu lp ................................................................ 15
Hnh 1.5. Mng mt lp c ni ngc .................................................................. 16
Hnh 1.6. Mng nhiu lp c ni ngc ............................................................... 16
Hnh 1.7: Cu trc ca mng Kohonen ................................................................. 27
Hnh 1.8: Mng nron Kohonen in hnh ........................................................... 28
Hnh 1.9: Hun luyn mng Kohonen (SOM) ..................................................... 30
Hnh 1.10. Qu trnh hun luyn mng nron Kohonen ....................................... 31
Hnh 2.1: M hnh chung trong nhn dng ch vit ............................................. 42
Hnh 2.2: Qu trnh tm gii hn k t .................................................................. 45
Hnh 2.3: Qu trnh ly mu xung ....................................................................... 45
Hnh 2.4 Qu trnh nh x t ma trn im sang ma trn gi tr .......................... 48
Hnh 2.5 Qu trnh hun luyn mng nron Kohonen .......................................... 49
Hnh 3.1 Giao din chng trnh m phng ......................................................... 65
Hnh 3.2 Nhn dng k t ................................................................................. 67
Hnh 3.3 Nhn dng k t ................................................................................. 67
Hnh 3.4 Nhn dng k t ................................................................................. 68
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


ix
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


1
PHN M U

Trong ngnh cng ngh thng tin hin nay, tr tu nhn to hin i ang
c s quan tm rt ln. Cc my tnh v cng ngh vi in t hin i ang hy
vng cc phng php ny nh cha kha m ra th h my tnh thng minh
mi m phng c nh b no con ngi. Nghin cu v m phng tr no, c
th l t bo thn kinh (Neural) l mt c mun t lu ca nhn loi. Vi
khong 15 t Neural no ngi, mi Neural c th nhn hng vn tn hiu t
khp thn kinh v c coi l mt c ch sinh vt phc tp nht. No ngi c
kh nng gii quyt nhng vn nh: nghe, nhn, ni, hi c thng tin, phn
bit cc mu mc d s kin c b mo m, hay thiu ht. No thc hin nhng
nhim v nh vy nh cc phn t tnh ton (Neural thn kinh). No phn b
vic x l cho hng t Neural c lin quan, iu khin cc mi lin h gia cc
Neural . Neural khng ngng nhn v truyn thng tin ln nhau. C ch hot
ng ca Neural [1] bao gm: lin kt (association), tng qut ha (generation),
v t t chc (Self Orgazation). Cc Nron t lin kt vi nhau thnh mng
trong x l. Mi mng gm hng vn cc phn t Nron khc nhau. Mi phn t
Nron c kh nng lin kt vi hng nghn cc Nron khc.
Hin nay, mng Nron c a vo ng dng rng ri trong rt nhiu
lnh vc. V bi ton nhn dng l bi ton s dng cc tnh nng ca mng
Nron nhiu nht. Bi ton nhn dng vi s tr gip ca mng Nron ngy nay
khng cn dng mc nghin cu na m n tr thnh mt lnh vc p
dng vo thc t. Cc bi ton nhn dng c nghin cu nhiu nht hin nay
tp trung vo nhn dng mu hnh hc (vn tay, mt ngi, hnh khi ), nhn
dng ting ni v nhn dng ch vit. Chng c ng dng trong rt nhiu lnh
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


2
vc nh y hc, d bo thi tit, d bo chy rng, , cc lnh vc t ng ha
nh iu khin r-bt, iu khin cc thit b bng ging ni,. Trong s cc
bi ton nhn dng ny, nhn dng ch vit ang c ng dng rt ph bin.
Nhn dng ch vit c ng dng trong qu trnh t ng ha cc cng vic
vn phng nh nhp liu, lu tr vn bn, sch bo, phn loi th tn,, nhng
cng vic rt nhm chn v i hi nhiu thi gian ca con ngi. Nhn dng
bng mng Nron ang c ng dng trong hng lot lnh vc quan trng ca
cuc sng, phc v li ch trc tip v thit thc cho cng vic ca con ngi.
Mc ch ca lun vn l: Trnh by cc kt qu nghin cu l thuyt phc
v cho ch : Nhn dng ch vit tay Ting Vit s dng mng Nron. Tuy
nhin, do hn ch v mt thi gian cng nh phc tp ca bi ton m trong
khun kh, thi lng ca lun vn, ti ch i su nghin cu v a ra mt
chng trnh m phng nhn dng k t vit tay Ting Vit ri rc trc tuyn s
dng mng Nron Kohonen.

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


3
CHNG I
TNG QUAN V MNG NRON NHN TO
V MNG NRON KOHONEN

1.1. Gii thiu v mng nron nhn to
1.1.1 Lch s pht trin
Khi nim mng n-ron c bt u vo cui th k 19, u th k 20 do
c s tham gia ca ba ngnh Vt l hc, Tm l hc v Thn kinh hc. Cc nh
khoa hc nh Hermann Von Hemholtz, Earnst Mach, Ivan Pavlov vi cc cng
trnh nghin cu i su vo l thuyt tng qut m t hot ng ca tr tu con
ngi nh: Hc, nhn, v lp lun, .. nhng khng a ra c m hnh ton hc
c th m t hot ng ca n-ron.
V lch s, qu trnh nghin cu v pht trin mng n-ron nhn to c th
chia thnh bn giai on nh sau:
+ Giai on mt: T nghin cu ca William (1890) v tm l hc vi s
lin kt cc n-ron thn kinh. Nm 1943, nh thn kinh hc Warren MeCulloch
v nh logic hc Walter Pitts ch ra rng:v nguyn tc mng cc n-ron nhn
to c th c m hnh ho nh thit b ngng (gii hn) thc hin tnh
ton bt k mt hm s hc hay cc php tnh logic no. Tip theo hai ng l
Donald Hebb vi gii thut hun luyn mng ra i nm 1949.
+ Giai on hai: Vo khong nhng nm 1960, mt s m hnh n-ron
hon thin hn c tnh ng dng thc tin c a ra nh: m hnh
Perceptron ca Frank Rosenblatt (1958), m hnh Adaline ca Bernard Widrow
(1962). Trong m hnh Perceptron rt c quan tm v nguyn l n gin,
nhng n cng c hn ch v nh Marvin Minsky v Seymour Papert ca MIT
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


4
(Massachurehs Insritute of Technology) pht hin ra v chng minh n khng
dng c cho cc hm logic phc (1969). Cn Adaline l m hnh tuyn tnh,
t chnh, c dng rng ri trong iu khin thch nghi, tch nhiu v vn pht
trin cho n nay.
+ Giai on ba: Vo khong u thp nin 80, vic nghin cu mng n-
ron din ra rt mnh m cng vi s ra i ca my tnh c nhn PC. Nhng
ng gp ln cho mng n-ron trong giai on ny phi k n Stephen
Grossberg, Teuvo Kohonen, Rumelhart v John Hopfield. Trong ng gp
ln ca nh vt l hc ngi M John Hopfield gm hai mng phn hi: Mng
ri rc nm 1982 v mng lin tc nm 1984. c bit, ng d kin nhiu kh
nng tnh ton ln ca mng m mt n-ron khng c kh nng . Cm nhn
ca Hopfield c Rumelhart, Hinton v Williams xut thut ton sai s
truyn ngc (back propagation) ni ting hun luyn mng n-ron nhiu
lp nhm gii bi ton m mng khc khng thc hin c. Nhiu ng dng
mnh m ca mng n-ron ra i cng vi cc mng theo kiu my Boltzmann
v mng Neocognition ca Fukushima.
+ Giai on bn: t nm 1987 - n nay, hng nm th gii u m hi
ngh ton cu chuyn ngnh n-ron IJCNN (International Joint Conference on
Neural Networks). Rt nhiu cng trnh c nghin cu ng dng mng n-
ron vo cc lnh vc cuc sng, v d nh: K thut tnh, ti u, sinh hc, y hc,
thng k, giao thng, ho hc Cho n nay, mng n-ron tm c v khng
nh c v tr ca mnh trong rt nhiu ng dng khc nhau.
1.1.2. M hnh mng n-ron nhn to
1.1.2.1. N-ron sinh hc
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


5
B no con ngi c khong 10
10
t bo thn kinh lin kt cht ch vi nhau
c gi l cc n-ron. Mi n-ron gm c ba phn: Thn n-ron vi nhn bn
trong (soma), mt u si trc thn kinh ra (axon) v mt h thng t bo hnh cy
(dendrite). T bo hnh cy c nhim v mang cc tn hiu in ti cc t bo thn,
t bo thn s thc hin gp (Sum) v phn ngng ( Thresholds) cc tn hiu n.
Si trc thn kinh lm nhim v a cc tn hiu thn ra ngoi
Trong thc t c rt nhiu dy thn kinh vo v chng bao ph mt din tch
rt ln (0.25 mm
2
) nhn cc tn hiu t cc n-ron khc. u thn kinh ra c
r nhnh nhm chuyn giao tn hiu t thn n-ron ti n-ron khc. Cc nhnh ca
u thn kinh c ni vi cc khp thn kinh (synapse). Cc khp thn kinh ny
c ni vi thn kinh vo ca cc n-ron khc. S sp xp ca cc n-ron v mc
mnh yu ca cc khp thn kinh c quyt nh bi qu trnh ha hc phc
tp, s thit lp chc nng ca mng n-ron, cc n-ron c th sa i tn hiu ti
cc khp, trong cc n-ron nhn to c gi l trng s.
C th ni, mng n-ron sinh hc hot ng chm hn rt nhiu so vi cc
linh kin in t (10
-3
giy so vi 10
-9
giy), nhng b no c th thc hin nhiu
cng vic nhanh hn rt nhiu so vi my tnh thng thng. Do cu trc song song
ca mng n-ron sinh hc th hin ton b cc n-ron thc hin ng thi ti mt
thi im. Mng n-ron nhn to cng c c c im ny. Cc mng n-ron
nhn to ch yu thc nghim trn cc my tnh mnh c vi mch tch hp rt ln,
cc thit b quang, b x l song song. iu ny cng gii thch ti sao nhng
nghin cu khoa hc v mng n-ron nhn to c iu kin pht trin cng vi s
pht trin v k thut cng ngh phn cng my tnh.
C nhiu loi n-ron khc nhau v kch thc v kh nng thu pht tn hiu.
Tuy nhin, chng c cu trc v nguyn l hot ng chung.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


6
Hnh v (1.1) l mt hnh nh n gin ho ca mt loi n-ron nh vy.

Hnh 1.1. M hnh n-ron sinh hc
- Hot ng ca n-ron sinh hc c th m t tm tt nh sau:
Mi n-ron nhn tn hiu vo t cc t bo thn kinh khc.Chng tch hp
cc tn hiu vo, khi tng tn hiu vt qu mt ngng no chng to tn
hiu ra v gi tn hiu ny ti cc n-ron khc thng qua dy thn kinh. Cc n-
ron lin kt vi nhau thnh mng. Mc bn vng ca cc lin kt ny xc
nh mt h s gi l trng s lin kt.

1.1.2.2. N-ron nhn to
m phng cc t bo thn kinh v cc khp ni thn kinh ca b no
con ngi, mng n-ron nhn to c cc thnh phn c vai tr tng t l cc
n-ron nhn to v kt ni gia chng (kt ni ny gi l weights). N-ron l
mt n v tnh ton c nhiu u vo v mt u ra, mi u vo n t mt
khp ni thn kinh (synapse). c trng ca n-ron l mt hm kch hot phi
tuyn chuyn i mt t hp tuyn tnh ca tt c cc tn hiu u vo thnh tn
hiu u ra.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


7
Mt n-ron nhn to l mt n v tnh ton hay n v x l thng tin c
s cho hot ng ca mt mng n-ron.

Cc thnh phn c bn ca mt m hnh n-ron
+ Trng s v tng tn hiu u vo:
Mi n-ron c rt nhiu dy thn kinh vo, ngha l mi n-ron c th tip
nhn ng thi nhiu tn hiu. Gi s ti n-ron i c N tn hiu vo, mi tn hiu
vo
j
S c gn mt trng s
ij
W tng ng. Ta c lng tng tn hiu i vo
n-ron
i
net theo mt s dng sau:
(i)Dng tuyn tnh:


1
N
i ij j
j
net W s
=
=


(1.1)
(ii)Dng ton phng:

2
1
N
i ij j
j
net W s
=
=

(1.2)
(iii)Dng mt cu:
( )
2
2
ij
1
w
N
i j
j
net s
=
=

(1.3)
Trong : v
( )
ij
w 1, j N = ln lt l tm v bn knh mt cu
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


8
+ Hm kch hot (hm chuyn):
Hu ht cc n v trong mng n-ron chuyn net input bng cch s dng
mt hm v hng (scalar to scalar function) gi l hm kch hot, kt qu
ca hm ny l mt gi tr gi l mc kch hot ca n v. Tr kh nng n
v thuc lp ra, gi tr kch hot c a vo mt hay nhiu n v khc. Cc
hm kch hot thng b p vo mt khong gi tr xc nh, do thng c
gi l cc hm nn (squashing).
Hm bin i tn hiu u vo net cho tn hiu u ra out c gi l hm
kch hot. Hm ny c c im l khng m v b chn, dng gii hn bin
u ra ca n-ron. C nhiu dng hm kch hot, ngi ta thng s dng mt hm
kch hot chung cho ton mng.
Mt s hm kch hot thng c s dng:
1) Hm ng nht (Linear function, Identity function)
g(x) = x (1.4)
Nu coi cc u vo l mt n v th chng s s dng hm ny. C khi mt
hng s c nhn vi net-input to thnh mt hm ng nht.




th hm ng nht (Identity function)
2) Hm bc nh phn (Binary step function, Hard limit function)
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


9
Hm ny cn gi l hm ngng (Threshold function hay Heaviside
function). u ra ca hm ny gii hn mt trong hai gi tr:

1,
( )
0,
ne u x
g x
ne u x
u
u
>
=

<

(1.5)
y u l ngng.





th hm bc nh phn (Binary step function)
Dng hm ny thng s dng trong mng mt lp. Trong hnh v u c chn
bng 1.
3) Hm sigmoid (Sigmoid function (logsig))
Hm sigma l dng chung nht ca hm kch hot c s dng trong cu
trc mng n-ron nhn to. N l mt hm tng v n th hin mt s trung gian
gia tuyn tnh v phi tuyn. Mt v d ca hm ny l hm logistics, xc nh
nh sau:

1
( )
1
x
g x
e

=
+
(1.6)
l tham s dc ca hm sigma. Bng vic bin i tham s , chng
ta thu c cc hm sigma vi cc dc khc nhau. Thc t, h s gc ti x= 0
l /4. Khi tham s h s gc tin ti khng xc nh, hm sigma tr thnh mt
hm ngng n gin. Trong khi mt hm ngng ch c gi tr l 0 hoc 1, th
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


10
mt hm sigma nhn cc gi tr t 0 ti 1. Cng phi ghi nhn rng hm sigma l
hm phn bit, trong khi hm ngng th khng (Tnh phn bit ca hm l mt
c tnh quan trng trong l thuyt mng neuron). Hm ny thng c dng
cho cc mng c hun luyn (trained) bi thut ton lan truyn ngc (back
propagation), bi n d ly o hm, lm gim ng k tnh ton trong qu trnh
hun luyn. Hm c dng cho cc chng trnh ng dng m u ra mong
mun ri vo khong [0,1].





th hm sigmoid
4) Hm sigmoid lng cc (Bipolar sigmoid function (tan(sig))

1
( )
1
x
x
e
g x
e

=
+
(1.7)
Hm ny c c tnh tng t hm sigmoid. Hm lm vic tt i vi cc ng
dng c u ra yu cu trong khong [-1,1].




th hm sigmoid lng cc
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


11
Cc hm chuyn ca cc n v n (hidden units) l cn thit biu din s
phi tuyn vo trong mng.
+ Nt bias:
L mt nt thm vo nhm tng kh nng thch nghi ca mng n-ron
trong qu trnh hc. Trong cc mng n-ron c s dng bias, mi n-ron c th
c mt trng s tng ng vi bias. Trng s ny lun c gi tr l 1.
M hnh ca mt nt x l (nt th i):






Hnh 1.2. M hnh mt n-ron

=
+ =
N
i j
j
i j ij i
V W U
#
1

(1.8)


( )
i i i
U f V =
(1.9)
Trong :

i
U : l tn hiu vo ti n-ron i

i
V : l tn hiu ra ti nron i

ij
W : l trng s lin k t n-ron j n n-ron i
V
i
=f
i
(U
i
)
U
i
=
V
i

V
i

W
i1

V
j

V
N

W
ij

W
iN


S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


12
u
i
: l ngng (u vo ngoi) kch hot n-ron i.

i
f : l hm kch hot ca n-ron i

1.1.2.3. Mng n-ron nhn to
Mng n-ron nhn to (gi tt l mng n-ron) l m hnh ton hc hay
m hnh tnh ton c xy dng da trn cc mng n-ron sinh hc. N gm c
mt nhm cc n-ron nhn to(nt) ni vi nhau, v x l thng tin bng cch
truyn theo cc kt ni v tnh gi tr mi ti cc nt (cch tip cn
connectionism i vi tnh ton). Phn ln mng n-ron nhn to l mt h
thng thch ng (adaptive system) t thay i cu trc ca mnh da trn cc
thng tin bn ngoi hay bn trong chy qua mng trong qu trnh hc.
Vi vic gi lp cc h thng sinh hc, cc cu trc tnh ton, mng n-
ron c th gii quyt c cc lp bi ton nht nh, nh: Bi ton ngi du
lch, bi ton t mu bn , bi ton xp loi, bi ton lp thi kha biu, bi
ton tm kim, bi ton nhn dng mu... Cc bi ton phc tp cao, khng xc
nh. Tuy nhin, s lin kt gia mt bi ton bt k trong thc t vi mt gii
php mng n-ron li l mt vic khng d dng.
Xt mt cch tng qut, mng n-ron l mt cu trc x l song song
thng tin phn tn mang cc c tnh ni bt sau :
L m hnh ton hc da trn bn cht ca n-ron.
Bao gm mt s lng rt ln cc n-ron lin kt vi nhau.
Mng n-ron c kh nng hc, khi qut ha tp d liu hc thng
qua vic gn v hiu chnh cc trng s lin kt.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


13
T chc theo kiu tp hp mang li cho mng n-ron kh nng tnh
ton rt ln, trong khng c n-ron no mang thng tin ring
bit.
V d : Hnh 1.2, 1.3,1.4, 1.5 l mt s m hnh mng thng dng.
+ Cc hnh trng ca mng
Hnh trng mng c nh ngha bi: s lp (layers), s n v trn mi
lp, v s lin kt gia cc lp . Cc mng thng c chia lm hai loi da
trn cch thc lin kt cc n v:

1.1.2.3.1. Mng truyn thng
- Mng truyn thng mt lp
Mng perceptron mt lp do F.Rosenblatt xut nm 1960 l mng
truyn thng ch mt lp vo v mt lp ra khng c lp n. Trn mi lp ny c
th c mt hoc nhiu n-ron. M hnh mng n-ron ca F.Rosenblatt s dng
hm ngng ng vai tr l hm chuyn. Do , tng ca tn hiu vo ln hn
gi tr ngng th gi tr u ra ca n-ron s l 1, cn tri li s l 0.
1,
0,
i
i
i
ne u net
out
ne u net
u
u
>

=

<

(1.10)
Vi net
i
= w
ij j
x

l tng thng tin u vo ca n-ron i.


M hnh mng n-ron truyn thng mt lp l m hnh lin kt c bn v
n gin nht. Cc n-ron t chc li vi nhau to thnh mt lp, ng truyn
tn hiu c truyn theo mt hng nht nh no . Cc u vo c ni vi
cc n-ron theo cc trng s khc nhau, sau qu trnh x l cho ra mt chui cc
tn hiu ra.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


14
| |
T
in i i
T
i
w w w W ,..., ,
2 1
=







Hnh 1.3. Mng truyn thng mt lp

Vi mi gi tr u vo. . Qua qu trnh x l ca
mng ta s thu c mt b tng ng cc gi tr u ra l



c xc nh nh sau :



Trong :
m : S tn hiu vo
n : S tn hiu ra
: l vc t trng s ca n-ron th i.
i
f : L hm kch hot n-ron th i
i
u : L ngng ca n-ron th i.
Ngay t khi mng Perceptron c xut n c s dng gii quyt bi
ton phn lp. Mt i tng s c n-ron i phn vo lp A nu :
y
1
y
n
y
2
X
m
x
1
x
2

| |
T
n
y y y y ...,
, 2 , 1
=

n i x w f y
m
j
i j ij i i
, 1 ,
1
=
|
|
.
|

\
|
=

=
u
(1.11)
| |
T
n
x x x x ...,
, 2 , 1
=

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


15
Tng thng tin u vo w
ij j
x

>
i
u
Trong trng hp tri li n-ron s c phn vo lp B.

- Mng truyn thng nhiu lp (Multilayer Perceptron MLP)
Vi mng n-ron truyn thng mt lp trn, khi phn tch mt bi ton
phc tp s gp rt nhiu kh khn, khc phc vn ny ngi ta a ra m
hnh mng n-ron truyn thng nhiu lp bng vic kt hp mt s lp n-ron li
vi nhau. Lp nhn tn hiu vo gi l lp vo, lp a tn hiu ra ca mng
c gi l lp ra. Cc lp gia lp vo v lp ra c gi l lp n v cc n-
ron trong cc lp n c hm chuyn (hm kch hot) dng phi tuyn. Mng n-
ron nhiu lp c th gii quyt cc bi ton phi tuyn nh vo cc lp n. Cng
nhiu lp n th kh nng m rng thng tin cng cao v x l tt mng c nhiu
lp vo v lp ra.
Hnh (1.4) m t cu trc ca mng n-ron truyn thng nhiu lp.






Hnh 1.4. Mng truyn thng nhiu lp

1.1.2.3.2. Mng hi quy (Recurrent Neutral Network)
Mng hi quy mt lp c phn hi

y
1
y
n
y
2
x
m
x
1
x
2
Lp vo
Lp ra Lp n
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


16







Hnh 1.5. Mng mt lp c phn hi
Mng hi quy nhiu lp c phn hi.






Hnh 1.6. Mng nhiu lp c phn hi

1.1.2.4. Lut hc
Tin trnh hc l tin trnh quan trng ca con ngi, nh hc m b no
ngy cng tch ly cc kinh nghim thch nghi vi mi trng v x l tnh
hung tt hn. Mng n-ron xy dng li cu trc b no th phi cn c kh
nng nhn bit d liu thng qua tin trnh hc, vi cc thng s t do ca mng
c th thay i lin tc bi nhng thay i ca mi trng v mng n-ron ghi
nh gi tr .
. . . . . . . . .
X
1
X
2
X
N
Y
1
Y
2
Y
M

Y
1
Y
2
Y
M
. . . . . .
X
1
X
2
X
N
. . . . . .

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


17
Trong qu trnh hc, gi tr u vo c a vo mng v theo dng chy
trong mng to thnh gi tr u ra.
Tip n l qu trnh so snh gi tr to ra bi mng n-ron vi gi tr
mong mun. Nu hai gi tr ny ging nhau th khng thay i g c. Tuy nhin,
nu c mt sai lch gia hai gi tr ny vt qu gi tr sai s mong mun th i
ngc mng t u ra v u vo thay i mt s kt ni.
y l qu trnh lp li lin tc v c th khng dng khi khng tm c
gi tr W sao cho u ra to bi mng n-ron bng ng u ra mong mun. Do
trong thc t ngi ta phi thit lp mt s tiu chun da trn mt gi tr sai
s no ca hai gi tr ny, hay da trn mt s ln lp nht nh.
tin cho vic trnh by, ta k hiu y l gi tr kt xut ca mng n-ron,
t l gi tr ra mong mun, e l sai lch gia hai gi tr ny.:
e = t - y
Mng n-ron c mt s u im so vi my tnh truyn thng. Cu trc
song song ca mng n-ron rt thch hp cho nhng ng dng i hi tc
nhanh theo thi gian thc. Kh nng hun luyn ca mng n-ron c th khai
thc pht trin h thng thch nghi. Mt khc, vi kh nng tng qut ha ca
mng n-ron, n c th p dng iu khin nhiu tham s phc tp ng thi
t gii quyt d dng mt s bi ton thuc lp bi ton NP- y (NP-
Complete ).
Cc lut hc ng vai tr quan trng trong vic xc nh mt mng n-
ron nhn to. Mt cch n gin v khi nim hc ca mng n-ron l cp nht
trng s trn c s cc mu. Theo ngha rng th hc c th c chia ra lm hai
loi: Hc tham s v hc cu trc.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


18
- Hc tham s: Cc th tc hc ny nhm tm kim ma trn trng s sao
cho mng c kh nng a ra d bo st vi thc t. Dng chung ca lut hc
tham s c th c m t nh sau:


trong :
A
ij
W : l s thay i trng s lin kt t nron j n nron i.
j
x : l tn hiu vo t nron j.
q : l tc hc, nm trong khong (0,1).
r : l hng s hc.
Vn t ra y l tn hiu hc r c sinh ra nh th no hiu
chnh trng s ca mng.
C th chia th tc hc tham s ra thnh ba lp hc nh hn: Hc c ch
o, hc tng cng v hc khng ch o. Vic xc nh r ty thuc vo tng
kiu hc.
+ Hc c tn hiu ch o: L qu trnh mng hc da vo sai s gia u
ra thc v u ra mong mun lm c s cho vic hiu chnh trng s. Sai s
ny chnh l hng s hc r. Lut hc in hnh ca nhm ny l lut hc Delta
ca Widrow (1962) nu ra u tin dng xp x trng ca Adaline da trn
nguyn tc gim gradient.
Trong nhm lut hc ny cng cn phi k n lut hc Perceptron ca
Rosenblatt (1958). V c bn lut hc ny thay i cc gi tr trng trong thi
gian hc, cn lut Perceptron th thm hoc b trng ty theo gi tr sai s dng
hay m.
M j N i rx W
j ij
, 1 , , 1 , = = = A q (1.12)
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


19
Mt lot cc lut hc khc cng c da trn t tng ny. Lut Oja l
ci tin v nng cp ca lut Delta. Lut truyn ngc l lut m rng ca lut
Delta cho mng nhiu lp. i vi mng truyn thng thng s dng lut
truyn ngc chnh trng vi tn hiu ch o t bn ngoi v ngi ta gi
mng ny l mng lan truyn ngc.
+ Hc khng c tn hiu ch o: Lut hc ny s dng u ra ca mng
lm c s hiu chnh cc trng s lin kt. Hay trong lut ny chnh l tn hiu
ra ca mng. in hnh l lut Hebb (1949) thng dng cho cc mng t lin
kt, lut LVQ (Learning Vector Quantization) dng cho mng t t chc mt lp
thuc lp mng nh x c trng ca Kohonen.
Lut hc Hebb l lut sinh hc xut pht t tin ca Hebb cho rng:
Gia hai n-ron c quan h v c thay i th nng th gia chng c s thay i
trng s lin kt. Ni cch khc, trng s c iu chnh theo mi tng quan
trc v sau, ngha l:



trong :
ij
W A l s thay i trng s lin kt t n-ron j n n-ron i.
: j
x l tn hiu vo n-ron j.
i
y l tn hiu ra ca n-ron i.
q l tc hc, nm trong khong (0,1).
Lut Hebb gii thch vic chnh trng trong phm vi cc b ca mng m
khng cn tn hiu ch o t bn ngoi. Hopfield cng ci tin lut Hebb cho
M j N i x y W
j i ij
, 1 , , 1 , = = = A q (1.13)
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


20
cc mng t lin kt thnh 16 dng khc nhau theo kiu lut Hebb, lut i
Hebb, lut Hopfield...
Nh vy, ng vi mi nhm mng thng p dng mt lut hc nht nh.
Nu tn ti hng chc loi mng khc nhau th cc lut hc dng trong mng n-
ron c th tng ln rt nhiu ln.
i vi mng phn hi thng s dng lut Hebb v cc lut ci tin ca
n chnh trng m khng cn tn hiu ch o t bn ngoi.
+ Hc tng cng: Trong mt s trng hp, thng tin phn hi ch l tn
hiu bao gm hai trng thi cho bit tn hiu u ra ca mng l ng hay sai.
Qu trnh hc da trn cc thng tin hng dn nh vy c gi l hc c cng
c (hc tng cng) v tn hiu mang thng tin phn hi c gi l tn hiu
cng c cho qu trnh hc. Ta c th thy rng qu trnh hc ny l mt dng ca
qu trnh hc c tn hiu ch o bi v mng nhn c mt s thng tin phn
hi t bn ngoi.
- Hc cu trc: Tm kim cc tham s ca cu trc mng tm ra mt cu
trc mng hot ng tt nht. Trong thc t, vic hc cu trc l tm ra s lp n
v tm ra s n-ron trn mi lp . Gii thut di truyn thng c s dng
trong cc cu trc nhng thng chy rt lu, thm ch ngay c i vi mng c
kch thc trung bnh. Ngoi ra k thut gt ta mng hay mng tng dn cng
c p dng trong vic hc cu trc ca mng c kch thc tng i nh.

1.2. Phm v ng dng ca mang nron nhn to
1.2.1. Nhng bi ton thch hp
Mng nron c coi nh l hp en bin i vc-t u vo m bin
thnh vct u ra n bin. Tn hiu ra c th l cc tham s thc, (tt nht nm
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


21
trong khong [0, 1], hoc [-1, 1]), s nh phn 0, 1, hay s lng cc -1;+1. S
bin ca vc-t vo ra khng b hn ch xong s nh hng ti thi gian tnh v
ti d liu ca my tnh. Ni chung, cc lp bi ton p dng cho n-ron c th
c phn chia thnh bn loi:
1. Phn lp (classification).
2. M hnh ho (modeling).
3. Bin i, thc hin nh x t mt khng gian a bin vo khng gian a
bin khc tng ng (transformation and mapping).
4. Lin kt v k thut dch chuyn ca s (association and moving
window).
1.2.1.1. Phn loi
Mt trong cc cng vic n gin v thng c s dng nhiu trong
vic qun l cc i tng a bin l phn loi (phn lp mt i tng vo cc
nhm, nhm con, hay chng loi). V d: Bi ton phn lp nh, nhn dng mu,
. . .
Khi phi phn loi mt quyt nh phc tp, chng ta phi bt u vi
vic nghin cu thng k cc mi lin quan gia nhiu i tng v thuc tnh
ca lp cc i tng. C th ni vic xy dng mt cy phn lp cc quyt nh
phi c thc hin trc khi th tc hc c tin hnh. Nu kt qu cui cng
khng tho mn, chng ta cn phi xem xt li cch biu din cc i tng hoc
cy phn lp hoc thay i c hai.
1.2.1.2. M hnh ho
Cc h thng phn loi a ra cc cu tr li ri rc nh c, khng hoc
mt s nguyn nh danh cc i tng u vo thuc lp no. M hnh ho yu
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


22
cu h thng phi sn sinh ra cc cu tr li mang tnh lin tc. Trong qu trnh
m hnh ho, cn mt s lng nh cc s liu xy dng m hnh.
M hnh ny c th a ra cc d bo cho tt c cc i tng u vo.
Vic tm ra ng cong ph hp vi cc s liu thc nghim l mt trong nhng
ng dng thuc dng ny. Trong bt k loi m hnh no cng phi tun theo
mt gi nh l: cc thay i nh ca tn hiu vo ch gy ra nhng bin i nh
ca tn hiu ra.
Trong cc vn a bin, mng n-ron c nhiu li th hn so vi cc
phng php m hnh ho c in s dng cc hm gii tch. Bi v trong
phng php m hnh ho c in i vi mi u ra, ta phi nh ngha mt
hm c th cng mt b cc tham s, trong khi i vi mng n-ron th khng
phi quan tm ti cc hm . Tuy nhin, trong cc phng php m hnh ho c
in, cc h s c th c mt s ngha no i vi vn cn gii quyt, tri
li cc trng s ca mng khng mang mt ngha no c.
Trong nhiu ng dng kh c bit, khi sai s thc hin kh ln chng ta
c th m hnh ho bng cch cn xng ho gia tn hiu vo tn hiu ra. Trong
cc trng hp ny, s dng mng nh mt bng tra l , mc d cc bng ny
s cho li gii ging nhau trong mt khong no ca tn hiu vo.
i vi vic chn chin lc hc, chng ta cn quan tm n s phn b
ca cc i tng dng hc. Nu s lng i tng dng cho vic hc l t
v c phn b tng i u trong ton khng gian, khi s liu c th c
dng ngay cho vic m hnh ho. Tri li, nu cc i tng l nhiu, sn c
nhng phn b ngu nhin trong khng gian bin, u tin phi gim thiu chng
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


23
sao cho vn bao trm ton khng gian, sau mi dng lm s liu cho vic m
hnh ho.
1.2.1.3. Bin i
Vic bin i nhm mc ch nn cc i tng t khng gian m chiu
vo khng gian c s chiu nh hn rt nhiu. Qua vic nn, cc i tng ny s
bc l cc c im m chng ta khng th nhn thy khi chng thuc khng gian
nhiu chiu. Theo mt chng mc no , bin i tng t nh vic nhm cc
i tng hay phn loi th hin ch biu din cc kt qu ra. Trong phn loi,
chng ta mun nh danh cc nhm hoc lp m i tng thuc vo, cn trong
bin i, chng ta quan tm n ton b cc i tng v t chng ta thu nhn
c cc nhm t cc i tng hc. im quan trng trong bin i l cc i
tng c biu din bi to ca n-ron trung tm ch khng phi l gi tr
ca tn hiu ra.
Mt trong nhng ng dng ca vic bin i l tin x l (thng c
gi l k hoch ho thc nghim). Thng qua qu trnh tin x l, chng ta c th
chn ra cc i tng in hnh t tp v s cc i tng ngu nhin, loi tr
cc i tng d tha hay trng lp. iu ny l cc k quan trng khi la chn
cc i tng lm mu hc cho mng lan truyn ngc sai s.
1.2.1.4. Lin kt
Lin kt l tm ra i tng ch c mi quan h vi mt i tng vo,
thm ch c khi i tng vo b hng hoc hon ton khng bit. Theo mt
ngha no , lin kt c th c coi l phn loi. Th tc hc cho vn ny l
hc c tn hiu ch o.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


24
Lnh vc nghin cu cc qu trnh ph thuc thi gian l mt trong nhng
lnh vc chnh trong nghin cu qu trnh iu khin. y ngi s dng d
bo c cc hnh vi ca h thng a bin da trn mt chui s liu c ghi
nhn theo thi gian. Trong m hnh ho ph thuc thi gian, cc bin ca tn
hiu vo bao gm cc gi tr hin ti v qu kh ca cc bin qu trnh, trong
tn hiu ra d bo gi tr trong tng lai ca nhng bin qu trnh . V nguyn
tc cc hiu bit ny c th c cc di tu , nhng trong qu trnh kim sot
hiu bit tng lai ch bao gm mt bc thi gian. Vic hc dch chuyn ti
bc tip theo to ra cc ca s bao gm s bc thi gian ca vc-t ra. to
ra m hnh hon chnh ca mt qu trnh, tt c cc bin qu trnh phi c
hun luyn ti u ra ca mng, nhng khng phi tt c cc bin trong qu trnh
u nh hng nh nhau i vi kt qu cui cng, ch c mt s bin l ng
quan tm. Do chng ta ch phi chn cc bin cho qu trnh hc. K thut
dch chuyn ca s c th c s dng gii quyt cc vn chui cc s
kin v i tng nh trong cc lnh vc v mi trng theo thi gian, kim sot
hng hc.
1.2.2. Cc lnh vc ng dng mng nron
Trong qu trnh pht trin, mng nron c ng dng thnh cng trong
rt nhiu lnh vc. Mt s ng dng chnh ca mng n-ron c th lit k l:
- X l nh: Gm trng khp nh, tin x l nh, phn on v phn tch
nh, nn nh, ...
- X l tn hiu: phn tch tn hiu a chn v hnh thi hc.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


25
- Nhn dng mu: Gm vic tch cc nt c bit ca mu, phn loi v
phn tch tn hiu ca ra a, nhn dng v hiu ting ni, nhn dng vn
tay, k t, ch vit, ..
- Y hc: phn tch v hiu tn hiu in tm , chun on bnh, x l nh
y hc.
- Cc h thng qun s: pht hin thy li, phn loi lung ra a, nhn dng
ngi ni.
- Gii tr: Hot hnh, cc hiu ng c bit, d bo th trng.
- Cc h ti chnh: Gm phn tch th trng chng khon, nh gi bt
ng sn, cho vay, kim tra ti sn cm c, nh gi mc hp tc, phn
tch ng tn dng, cp pht th tn dng, d bo t gi tin t v thng
mi an ton.
- Tr tu nhn to: Gm cc h chuyn gia, ..
- Cc h thng nng lng.
- D on: D on cc trng thi ca h thng,..
- Vn lp k hoch, iu khin v tm kim: Gm ci t song song cc
bi ton tha mn rng buc, bi ton lp thi kha biu cho trng i
hc, bi ton ngi i du lch, ..
- Gii cc bi ton ti u: Vn chnh l tm nhng thut ton hun luyn
mng gp phn tm nghim cho nhiu lp bi ton ti u ton cc.
Tm li, mng n-ron nhn to c xem l mt cch tip cn y tim nng
gii quyt cc bi ton c tnh phi tuyn, phc tp v c bit trong tnh hnh
cc d liu u vo khng tng minh.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


26
1.3. Mng KOHONEN
1.3.1. Gii thiu v mng Nron Kohonen
Trong phn trc chng ta nghin cu mt s loi mng nron. Trong khi
mng nron truyn thng rt ph bin th mt cu trc mng khc cng rt ph
bin l mng Kohonen.
Mng Nron Kohonen (hay cn gi l SOM (Self-Organizing Maps) - Bn
t t chc) l mt trong nhiu loi mng thng minh nhn to (AI) do c gio s,
tin s Teuvo Kohonen xng vo nhng nm 70 ca th k trc. ng l
mt trong nhng nh nghin cu ni ting v c nhiu cng trnh trong lnh vc
tnh ton nron.
Thng thng, mng nron Kohonen gm mt lp u vo v lp u ra.
Mng ny c t tn bi tn ngi lp ra n, c gio s, tin s T. Kohonen.
Mng Kohonen khc bit so vi mng nron lan truyn ngc dn tin cch
hun luyn v cch n nh li mt m hnh. Mng Kohonen khng s dng mt
loi hm kch hot no. Xa hn l n khng s dng loi trng s bias no.
u ra ca mng Kohonen khng bao gm u ra ca mt s nron. Khi c
mt mu c a vo mng th ch c mt nron u ra c la chn gi l
nron chin thng. Nron chin thng ny chnh l u ra ca mng Kohonen.
Thng thng th cc nron chin thng ny i din cho cc nhm d liu a
vo mng Kohonen.
im khc bit quan trng nht gia mng Kohonen va mng nron truyn
thng lan truyn ngc l mng nron Kohonen hc theo phng php hc
khng gim st, c ngha l mng nron Kohonen thao tc vi d liu nhng
u ra chnh xc tng ng vi d liu vo khng c ch nh trc. S dng
mng nron Kohonen, d liu c th c phn thnh cc nhm.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


27
Mng nron Kohonen c s dng bi v n l mt mng tng i n
gin v cu trc, v c th hun luyn rt nhanh.
1.3.2. Cu trc ca mng nron Kohonen [9]
Thng thng, mng nron Kohonen gm mt lp u vo v mt lp u ra.
u tin chng ta xt v u vo v u ra ca mng.
Cc nron u vo ch n gin cung cp d liu vo cho mng ch khng c
chc nng x l g trn y. i vi mng nron Kohonen yu cu u vo c
chun ha c gi tr trong phm vi t -1 n +1.
u ra ca mng Kohonen khng bao gm u ra ca mt s nron. i vi
mng nron truyn thng, nu c nm nron u vo th mt u ra bao gm
nm gi tr. Cn mng nron Kohonen khi c mt mu c a vo mng th
ch c mt nron u ra c la chn gi l nron chin thng. Nron chin
thng ny chnh l u ra ca mng nron Kohonen. u ra ca mng nron
Kohonen thng l ch s ca nron chin thng, v d Nron #5. Thng thng
th cc nron chin thng ny i din cho cc nhm d liu a vo mng
Kohonen. Cu trc ca mt mng nron Kohonen c cho nh hnh 1.7:

Hnh 1.7: Cu trc ca mng Kohonen
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


28
Hnh 1.8 di y l mt mng Kohonen in hnh.

Hnh 1.8: Mng nron Kohonen in hnh
1.3.3. Thc hin mng nron Kohonen [9]
1.3.3.1 Chun ha u vo
Mng Kohonen yu cu u vo c chun ha. D liu u vo nn c gi
tr nm trong khong -1 n 1. Nu mt hoc nhiu hn nron u vo s dng
cc gi tr ch nm trong khong t 0 n 1 th mng nron hot ng khng m
bo cht lng, chun ha u vo, vic u tin chng ta phi tnh chiu di
vct ca d liu u vo:
length(x) =
=
N
i 1
x
2
i
(1.14)
S dng chiu di vct, chng ta c th quyt nh h s chun ha:

=
=
N
i
i
x
1
2
1
o
(1.15)
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


29

1.3.3.2 Tnh ton u ra cho mi nron
tnh ton u ra cho mi vct u vo th phi cng xem xt vct u
vo v trng s. u tin phi tnh tch v hng ca cc nron u vo v cc
trng s kt ni. Tch v hng c tnh bng cch nhn mi phn t trong hai
vct vi nhau. Ta tnh tng ca tch cc phn t ca vct trng s v vct u
vo. Gi s u vo l: X= {x
1
, x
2
, ... ,x
N
}, trng s l W={w
jl
, w
j2
, ... , w
jN
} th
tch v hng ca X v W l:
t =
ji
N
i
i
w x

=1
(1.16)
Xt u ra ca nron th j by gi c chun ha bng cch nhn gi tr va
tnh c vi h s chun ha c xc nh trn.
output(j) = (
ji
N
i
i
w x

=1
)

=
N
i
i
x
1
2
1
(1.17)
Gi tr va c tnh ton phi c nh x thnh s lng cc. nh x,
chng ta thm 1 va chia cho 2, ta c:
output(j) = [output(j) + 1] * 0.5 (1.18)
1.3.3.3 Chn nron chin thng
Khi tnh ton c u ra vi tng nron, tin hnh so snh chng tm
xem nron no c u ra ln nht (khong cch nh nht) th nron c
quyt nh l nron chin thng. Nh vy ta tm ra u ra ca mng nron
Kohonen. Ta thy gi tr ny c quyt nh bi gi tr trng s gia u vo v
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


30
u ra. Nh vy ta iu chnh trng s ny iu chnh gi tr u ra theo nh
nhim v yu cu.
1.3.3.4 Qu trnh hc ca mng nron Kohonen
Qu trnh hc l qu trnh hiu chnh trng s. Ton b qu trnh hun luyn
cho mng nron Kohonen bao gm cc chu k lp li cho n khi mc 1i ca
mng di mt mc chp nhn c. Qu trnh hun luyn cho mng l cnh
tranh. Vi mi tp u vo s tm c mt nron chin thng. Trng s ca
nron chin thng s c hiu chnh, n s tc ng tr li mnh m hn i
vi u vo ln tip theo. Cc nron chin thng l khc nhau i vi cc mu
khc nhau. Kh nng nhn dng cc mu ring bit ca chng s c tng ln.
u tin chng ta xt tng quan qu trnh hun luyn cho mng nron Kohonen.

Hnh 1.9: Hun luyn mng Kohonen (SOM)
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


31

Hnh 1.10. Qu trnh hun luyn mng nron Kohonen
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


32
u tin, ma trn trng s c khi to vi cc gi tr ngu nhin, a tp
mu vo v tnh ton t l li, hiu chnh trng s ca nron chin thng:
- Nu t l li c ci thin ng k th quay tr li tip tc a mu hun
luyn vo v iu chnh trng s ca nron chin thng ri tnh ton li t l li
xem mc ci thin ca n nh th no.
- Nu t l li ch ci thin rt nh th chu k ny s c b qua. Nu iu
ny xy ra th xt xem ma trn trng s ny c tt hn ma trn trng s tt nht
t trc n gi khng?
+ Nu tt hn th lu li ma trn trng s tt nht.
+ Nu khng, ma trn trng s tt nht c gi nguyn t chu k trc.
- Sau ma trn trng s c khi to li vi gi tr ngu nhin v chu k
hun luyn mi c bt u. Chu k hun luyn mi ny li tip tc ging nh
chu k trc v s phn tch cc thi k quyt nh b qua hay to ra tp
trng s m to ra mc li chp nhn c.
Nu chng ta tnh ton li nh hn mc chp nhn c hoc nu s chu k
lp ln hn s chu k lp ln nht cho php th qu trnh hun luyn hon thnh.
1.3.3.4.1 Tc hc
Tc hc l mt hng s m s c s dng trong thut ton hc. N phi
l mt s dng nh hn 1. Tc hc in hnh l 0.4, 0.5. K hiu n l o .
Thng thng thit lp gi tr hc ln th qu trnh hun luyn s nhanh hn,
nhng nu thit lp gi tr ny qu ln c th lm cho mng khng bao gi hi
t. Bi v dao ng ca vct trng s qu ln phn lp mu. Mt k thut
khc nh l hun luyn tin b, qu trnh hun luyn bt u vi tc hc cao
v gim dn tc ny. Phng php ny cho php tng tc hun luyn ban
u.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


33
Tc hc ch l mt bin c s dng nh mt phn ca thut ton dng
iu chnh trng s ca nron. Trong qu trnh thc nghim tin hnh iu
chnh tc hc ny sao cho ph hp t c hiu qu hun luyn cao.
1.3.3.4.2 Hiu chnh trng s
Tan b b nh ca mng nron Kohonen c lu trong trng s kt ni
gia u vo v lp u ra. Trng s c hiu chnh mi thi k. Mt thi k
xy ra khi d liu hun luyn c a vo mng v trng s c hiu chnh
da trn kt qu ca d liu hun luyn ny to ra. S iu chnh trng s lm
cho mng c c kt qu ph hp hn trong ln tip theo cng thc hin trn
cng d liu hun luyn . Nu sau mi ln a mu hun luyn vo, tnh mc
li thy c ci thin ng k th cn quay li iu chnh trng s. Cn nu khng
th bt u mt chu k mi. Khi iu ny xy ra th ton b ma trn trng s
c iu chnh n cc gi tr ngu nhin mi. Cui cng ma trn trng s s
c s dng l ma trn trng s tt nht xc nh t mi chu k. By gi chng
ta xt lm th no trng s c hiu chnh.
Phng php ban u tnh ton s thay i ca trng s, c xut bi
Kohonen, thng c gi l phng php cng vo. Phng php s dng
phng trnh sau:

(1.19)

Bin x l vct hun luyn a vo mng. Bin w
t
l trng s ca nron
chin thng, v w
t+1
l trng s mi. th hin chiu di vct. Phng php
ny hot ng rt tt i vi mng nron Kohonen. Trong trng hp phng
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


34
php ny cho thy s bt n qu mc, mng khng hi t. Mt phng php
khc c s dng, phng php ny gi l phng php tr, s dng cc cng
thc sau:

(1.20)
(1.21)

Hai phng trnh ny s ch ra s bin i c bn trn trng s ca mng.
1.3.3.4.3 Tnh ton li
Trc khi chng ta hiu lm th no tnh ton li cho mng th u tin
chng ta phi hiu li c ngha l g. Mng c hun luyn theo phng php
hc khng gim st, do vy cch nh ngha v li hi khc nhau so vi cch
ngh thng thng v li. Nh cc phn khc nghin cu, hun luyn c gim
st bao gm tnh ton li, l s khc bit gia u ra tnh c v u ra
mong mun. Cn phng php hc khng gim st th khng c u ra mong
mun. Mc ch ca mng nron Kohonen l phn cc mu u vo vo cc
tp. Do li y phi c kh nng o lng mc mng phn lp tt nh
th no. Chng ta s xem xt hai phng php tnh ton li. Khng c cch
chnh thc no tnh ton li cho mng nron Kohonen. C th tnh li theo t
l phn trm, l tng cho bit mng phn loi tt nh th no i vi u
vo v cc nhm u ra. Bn thn li khng c s dng hiu chnh trng s
nh i vi thut ton lan truyn ngc. y li c xc nh bi cng tlc:

(1.22)
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


35

Kt lun
M hnh mng Kohonen ny tng i n gin, ch gm hai lp: lp nron
u vo v lp nron u ra. Trong , lp u vo thc ra ch dng phn b
d liu n lp nron u ra m khng c chc nng x l d liu trn . Cc
bc thc hin mng nron Kohonen tng i r rng, chi tit, n gin, d
hiu. Qu trnh hun luyn mng vi tc hi t nhanh, x l c khi lng
d liu ln.
Vic xc lp cc tham s u vo cho mng rt d dng, ta c th hiu chnh
cc tham s ny bng thc nghim trong qu trnh thc hin bi ton c th
t c kt qu hot ng tt.
Qua vic nghin cu v mng nron Kohonen v nghin cu v mng nron
tng quan phn trc, chng ta thy c cc c im ging v khc nhau
c bn ca: hc c gim st, mng dn tin a lp, thut ton lan truyn ngc
vn rt ph bin. Khi nghin cu v mng nron, so vi c im ca hc c
gim st, hc cnh tranh, mng nron Kohonen cu trc n gin m hiu qu
cao.
Mng nron Kohonen c s du ng trong r t n hi u ng dng, thng th ng
trong vi c gom cu m va /ho c m hi nh ho a d li u a chi u tha nh ca c l i co hai
ho c ba chi u . C th k n l nhn dng ting ni (Kohonen, 1989, robotics
(Ritter et al ., 1989), my o (Oja, 1992), t i u t h p (Fort, 1988), phn l p
(Kohonen,1984)....
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


36

CHNG II
NG DNG MNG NRON KOHONEN TRONG BI TON
NHN DNG CH VIT TAY TING VIT
2.1. Tng quan v bi ton nhn dng
Bi ton nhn dng tuy ra i t thp nin 60 ca th k trc nhng n vn
lun nhn c s quan tm, nghin cu ca nhiu nh khoa hc trn th gii.
c bit l trong nhng thp k gn y, cng vi qu trnh y mnh tin hc
ha trong mi lnh vc i sng x hi, nhn dng khng ch cn l lnh vc
nghin cu l thuyt na m c ng dng rng ri trong thc t cuc sng.
Nhn dng l qu trnh phn loi cc i tng c biu din theo mt m hnh
no v gn cho chng vo mt lp da theo cc quy lut v cc mu chun.
Qu trnh nhn dng da vo cc mu hc bit trc gi l hc c gim st, hoc
khng c mu th gi l hc khng c gim st (t hc).
Cc bi ton nhn dng tiu biu c nghin cu nhiu nht hin nay bao
gm:
- Nhn dng cc mu hnh hc (vn tay, mt ngi, hnh khi,. ).
- Nhn dng ch vit (optical character recognition OCR): t mt vn bn
in hoc vit tay trn giy, nhn bit tng k t v chuyn chng thnh mt
tp vn bn trn my tnh.
- Nhn dng ting ni (speech recognition): t sng ting ni, nhn bit v
chuyn chng thnh d liu vn bn tng ng.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


37
- Dch t ng (machine translation): t mt tp d liu vn bn trong mt
ngn ng (v d nh ting Anh), my tnh dch v chuyn thnh mt tp
vn bn trong mt ngn ng khc.
- Tm tt vn bn (text summarization): t mt vn bn di (gm nhiu
trang chang han), my tnh tm tt thnh mt vn bn ngn hn vi nhng
ni dung c bn.
- Tm kim thng tin (information retrieval): t mt ngun gm rt nhiu
tp vn bn hay ting ni, tm ra nhng tp c ni dung lin quan n mt
vn (mt cu hi) ta cn bit (hay cn tr li). in hnh ca cng ngh
ny l Google, mt h tm kim thng tin trn Web, m hu ht chng ta
u s dng thng xuyn. Cn ni thm rng mc d hu hiu hng u
nh vy, Google mi ch c kh nng cho chng ta tm kim cu hi di
dng cc t kha (keywords) v lun tm cho chng ta rt nhiu ti liu
khng lin quan, ngc li, c rt nhiu ti liu lin quan tn ti th
Google li tm khng ra.
- Trch chn thng tin (information extraction): t mt ngun rt nhiu tp
vn bn hay ting ni, tm ra nhng on bn trong, l mt s tp lin
quan n mt vn (cu hi) ta cn bit (hay cn tr li). Mt h trch
chn thng tin c th ln vo tng trang Web lin quan, phn tch bn
trong v trch ra cc thng tin cn thit.
- Pht hin tri thc v khai ph d liu vn bn (knowledge discovery and
text data mining): t nhng ngun rt nhiu vn bn thm ch hu nh
khng c quan h vi nhau, tm ra c nhng tri thc trc cha ai
bit. y l mt vn rt phc tp v ang giai on u ca cc
nghin cu trn th gii.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


38
Ngoi ra, cn nhiu bi ton v cng ngh x l ngn ng khc, nh giao
din ngi my bng ngn ng t nhin, cc h hi p, cc h sinh ra ngn ng
... [1]. Chng c p dng vo nhiu lnh vc nh y hc, dc hc, xy dng,
qun l giao thng, d bo chy rng, t ng ha iu khin robot, iu khin
cc thit b bng ging ni, . Mt s sn phm c nghin cu v c
ng dng trn th gii v Vit Nam nh: xe y thuc thng minh ti cc bnh
vin Anh s dng cng ngh nhn dng m vch trn tay cc bnh nhn
pht thuc v theo di sc khe cho bnh nhn trnh nhng s nhm ln khng
ng c. Ti Vit Nam, cc k s ca cng ty TOSY [8] nghin cu v sng
to ra 1 con robot nh bng bn (c tn l Topio) ti International Robot
Exhibition 2007 - trin lm robot ln nht th gii khai mc ngy 29/11, ti
Tokyo. Trong c s dng cng ngh nhn dng bng di chuyn v lp
chin thut nh tr
Bn cnh s pht trin v ng dng rng ri l cc phng php nhn
dng c s dng, di y l cc phng php nhn dng c bn:
- RFID (Radio Frequency Identification) l k thut nhn dng bng sng
v tuyn t xa, l h thng khng dy cho php t ng nh n da ng thu nh p d
li u k ca d li u khng ti p xu c o c ho c ta i li u vi t tay . RFID u im l:
RFID x l t ng, tit kim nng lng v nhc im l: RFID c gi
thnh cao nn khng th ng dng rng ri, cha c chun chung, cha c cc
gii php hiu qu ).
- SVM (Support Vector Machines) l mt phng php my hc tin tin
c nhiu thnh cng khng ch trong cc lnh vc khai ph d liu m cn
trong lnh vc nhn dng. Trong nhng thp nin gn y, SVM c nh
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


39
gi l mt trong nhng phng php phn lp c chnh xc rt cao v cng
c p dng nhiu trong cc bi ton nhn dng ch vit tay.
- Dynamic programming: l phng php dng gii quyt cc bi ton
ti u, bt u t vic gii quyt cc bi ton nh nht n bi ton hon
chnh.Tn dng kt qu tnh ton trc trnh lp li vic hon tt.
Dynamic programming c nhng u im: khng phi tnh li cc bi ton con
nu trc tnh ri, tc tnh ton nhanh hn cc phng php thng
thng, phc tp tnh ton thng l cc a thc. V c nhng nhc im:
Khng phi bi ton ti u no cng dng c phng php ny, khng c
phng php tng qut, thng phc tp v mang nhiu tnh th thut.
- HMM (Hiden Markov Model): u im l thit k v coding n gin,
khng dng nhiu b nh. Nhc im l rt kh phn lp d liu.
2.2. Gii thiu v bi ton nhn dng ch vit tay Ting Vit
Nhn dng ch ci Ting Vit cng nh nhn dng ni chung l dng cc
thut ton tm ra cc c im ring ca tng c th trong qun th m chng
ta phi nhn dng. Vi mi d liu nhp vo ta s phi xut ra mt kt qu tng
t nht. Nhn dng ch ci Ting Vit bao gm hai kiu chnh l nhn dng
ch in v nhn dng ch vit tay.
Trong khi nhn dng ch in c xem l vn c gii quyt t ti
chnh xc rt cao vi s ra i ca nhiu h thng nh: H nhn dng ch in
da trn m hnh mng Nron bn lp ca hai tc gi J.Wang v J.S.N. Jean c
t l nhn dng chnh xc t ti 99.75%. Phn mm Simple OCR l mt phn
mm kh mnh dng cho my qut c hng trm ngn ngi s dng trn
th gii. L mt cng c mnh v nhn dng k t quang hc thay cho vic nh
my nhm chn, ngoi ra phn mm ny cn c th nhn dng ch vit tay v
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


40
hc t mi. Vit Nam cng c sn phm VnDOCR ca Vin Cng ngh
thng tin chng trnh h tr nhn dng cho cc dng nh PDF, TIFF, JPEG,
GIF, PNG, v BMP. Qua rt nhiu th nghim cho thy VnDOCR nhn
dng ch in ting Vit rt thnh cng vi chnh xc rt cao.
Tuy nhin, cho n ngy nay th nhn dng ch vit tay c th ni l cha
c ng dng nhiu trong thc t, nhn dng ch vit tay c thc hin qua
hai hnh thc chnh l nhn dng ch vit tay trc tuyn (online) v nhn
dng ch vit tay ngoi tuyn (offline). C th bi ton nhn dng ch trc tuyn
(online) l nhn dng cc ch trn mn hnh ngay khi ch c vit. Trong h
nhn dng ny my tnh s lu li cc thng tin v nt ch, th t nt vit, hng
v tc ca nty chnh l c s my tnh nhn din c ch ci, do
vic nhn dng khng gp qu nhiu kh khn. H thng nhn dng ch vit
tay hn ch trc tuyn trn mt trm lm vic ca IBM do nhm nghin cu
gm H.S.M.Beigi, C.C.Tapert, M.Ukeison v C.G.Wolf phng thc hnh
Watson IBM ci t l mt trong nhng sn phm nhn dng ch vit tay online
tiu biu nht. Nhn dng ch trc tuyn (online) c ng dng trn cc my
nh: Tablet PC, Palmtop, PocketPC, .V cc thit b trn c s h tr cc thao
tc vi bt v mc, cho php ngi dng c th giao tip bng cch dng bt v
trc tip ln mn hnh. Vi nhn dng ch vit tay ngoi tuyn (offline) th d
liu u vo c cho di dng cc nh. Kt qu ca nhn dng ch vit tay
offline hin nay cn rt nhiu nhc im v gp rt nhiu kh khn nh:
- Vi ch vit tay c mt kch thc ging nhau tht l kh, chng ta
khng th m bo c ch vit ca cng mt t trn mt dng hay cng mt
k t trong mt vn bn do mt ngi vit c th c kch thc nh nhau.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


41
- Mi mt ngi c mt kiu v dng ch khc nhau. C ngi th vit ch
thng hay nghing v bn phi, hay nghing v bn tri v cng c ngi
nghing nhiu
- Khng ch kiu ch, kch thc, hnh dng khc nhau m ch vit tay i
khi cn b thiu nt tha nt, gia cc k t trong cng mt t thng c nhng
nt ni hoc thm ch chng cn b dnh vo nhau hay k t thuc dng di b
dnh, b chng ln cc k t thuc dng trn nn rt kh khn trong vic tch
dng, xc nh phn cch gia chng.
Tuy nhn dng ch vit tay gp rt nhiu nhng kh khn nhng nhn dng
ch vit tay cng c mt s chng trnh tiu biu c th k n nh: H thng
phn loi t ng a ch th bu in ca tc gi M.Pfister, S.Behnke v
R.Rojas i hc tng hp Berlin, c. H nhn dng ch vit tay trong lnh
vc kim tra ti khon ngn hng ca nhm nghin cu Simon v O.Baret
Paris. Vit Nam, chng ta mi ch c c nhng sn phm th nghim nh h
thng nhn dng ch s v ch ci vit tay ri rc trn cc phiu xut nhp cnh
ca nhm nghin cu i hc quc gia thnh ph H Ch Minh, C th ni,
bi ton nhn dng ch vit tay vn cn c u t nhiu thi gian v cng sc
ca con ngi c c nhng sn phm c ngha thc tin rng hn.
Hin nay c rt nhiu phng php nhn dng, v di y lit k vi
phng php nhn dng c bn:
- Dng mng Nron: u im l thit k v coding n gin, nhc im l
tnh chm v xc sut khng cao.
- Dng HMM (Hiden Markov Model): u im l thit k v coding n gin,
khng dng nhiu b nh. Nhc im l rt kh phn lp d liu.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


42
- Dynamic programming: n gin, nhng hiu qu khng cao.
D l phng php no th vic nhn dng ch vit u thng c tin
hnh theo m hnh cc bc nh sau:

Hnh 2.1: M hnh chung trong nhn dng ch vit
Trong :
+ Tin x l: : l qu trnh chun ha d liu vo, gm cc cng vic nh
x l nhiu, chun ha kch thc d liu, ...
+ Trch chn c trng: l qu trnh tm ra cc thng tin hu ch v c
trng nht cho mu u vo s dng cho qu trnh nhn dng.
+ Nhn dng: l qu trnh s dng mt m hnh nhn dng c th vi mt
thut ton c th tr li mu u vo l ch (k t) no.
+ Hu x l: l qu trnh x l kt qu cho ph hp vi tng ng dng c
th.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


43
Nh vy, chng ta c bit s qua tnh hnh chung ca bi ton nhn
dng ch vit trn th gii cng nh Vit Nam: nhng ng dng thc t,
nhng kt qu t c v nhng g chng ta cn phi c gng thm na c
bit l vi bi ton nhn dng ch vit.
2.3. Phng php nhn dng ch vit tay s dng mng nron
i vi ch vit tay ca con ngi, cng vic nhn dng kh phc tp do tnh
qu a dng, khng ng nht, c tnh t nhin ca con ngi.
Mt s phng thc lp trnh truyn thng nh x nh k t vo trong
ma trn, phn tch nh hoc vct d liu, kim tra a ra quyt nh ph hp
ca kt qu. Trong lp trnh truyn thng, vic thc thi ny cn vit m ngun v
tn cho mi kiu u vo khc nhau. L thuyt ny khng hin thc.
Phng sinh hc v c bit l phng nron thn kinh l mong c t lu ca
nhn loi. Chnh nhng khm ph ca khoa hc v b no con ngi, v nron
thn kinh thc y cc nh tin hc nghin cu xy dng nhng h thng m
phng hot ng ca b no con ngi. Mc d c nghin cu cch y kh
lu nhng nhng nm gn y vic nghin cu nron v mng nron mi c
nhng thnh cng nht nh. Phng php nhn dng dng mng nron mang
nhiu trin vng v ha hn s gii quyt c nhng vn m cc phng
php truyn thng cn mc phi, cho php cc chng trnh nhn dng tin gn
n kh nng nhn dng ca con ngi thng qua c ch hc.
S dng mng nron nhn to vi nhng bc lm vic ng quy tc, t
vic cp nht li cc trng s lin kt gia cc nt mng. Mng c u im l c
th nhn d liu t nhng phn tch sinh ng ca cc nh u vo v vic hun
luyn cho cc k t u ra cho mu. Ni cch khc l mng c kh nng thch
nghi vi mi trng d liu u vo sinh ng.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


44
2.4. Pht biu bi ton
Cho bi ton nhn dng k t vit tay ting Vit ri rc trc tuyn. Yu cu
xy dng chng trnh nhn dng vi u vo l giao din cho php ngi s
dng v k t ln, c u ra l k t tng ng vi k t v vo. Chng
trnh s dng cng c l mng nron, c th trong lun vn ny dng mng
nron Kohonen.
tng bi ton :
To giao din v k t.
Chuyn i nh k t sang ma trn im nh.
Chuyn thnh vct tuyn tnh v a vo mng nron.
Da vo mng nron hun luyn mng vi tp k t cn nhn dng.
V k t cn nhn dng.
Chuyn i nh k t sang ma trn im nh.
Chuyn thnh ma trn tuyn tnh v a vo mng nron.
Tm ra k t trong ng vi k t v.
2.5 Cc bc gii quyt bi ton s dng mng nron Kohonen
Xy dng giao din v.
Xy dng mng nron Kohonen.
X l d liu (phn tch nh).
Hun luyn mng nron Kohonen.
Nhn dng mng nron Kohonen.
2.5.1.Xy dng giao din v
- Xy dng mt giao din ha, cho php ngi s dng dng chut v
k t cn nhn dng.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


45
- Tm gii hn trn, di, tri, phi ca k t sau khi c v.
- Ct b tt c cc khong trng xung quanh k t c v, thu c nh
ch c hon ton k t. Nh th bi ton quy v x l nh ch c mi k t
m khng quan tm k t c v v tr no.


Hnh 2.2: Qu trnh tm gii hn k t
- Thc hin ly mu xung nh ca k t bng cch nh x k t vo mt
li c kch thc 10* 10. Bng cch ny ta quy k t v mt kch thc
c nh, nh vy khng cn quan tm n kch thc k t c v vo l
to hay nh.


Hnh 2.3: Qu trnh ly mu xung
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


46
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


47
2.5.2. Xy dng mng nron Kohonen
Mt vic rt quan trng y l vic quyt nh c ca mng. Vic nh
c u vo ph thuc vo vic nh c li ly mu xung, Nu ta chia nh k
t thnh ma trn c kch thc ln th k t s c biu din mt cch chi tit.
Tuy nhin, vic ny dn n chi ph x l cc ma trn rt ln. Ngc li, nu ta
dng ma trn kch thc nh biu din nh k t s dn n vic mt mt
thng tin. cho cn bng v hp l, ta s chun ha c ca ma trn bng
10*10, tc l nh s c biu din bi 100 phn t.
Lp u vo gm 100 noron nhn gi tr t 100 thnh phn tng ng ca
vct u vo. D liu u vo ny c c t vic vct ha t ma trn im
nh k t bng phng php chia li.
Lp u ra c s nron bng vi s mu nhp vo.
2.5.3. X l d liu (phn tch nh)
Qu trnh phn tch nh l qu trnh tm ra c tnh ca k t. Cc im nh
ny chnh l gi tr u vo cho c qu trnh hun luyn v qu trnh kim tra.
Qu trnh phn tch ny da trn vic nhn dng t nh ngi s dng v vo
bng phng php tm cc im en RGB(0,0,0) hoc im trng
RGB(255,255,255). Kt qu thu c l ma trn im nh. Sau ma trn ny
s c nh x thnh vct u vo c kch thc 100 phn t. Trc khi a
vo mng vct ny cn c x l lm ni im nh thnh vct gm cc phn
t 0.5 v -0.5.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


48

Hnh 2.4 Qu trnh nh x t ma trn im sang ma trn gi tr
2.5.4. Hun luyn mng nron Kohonen
Mt mng nron c xy dng s phi c hun luyn trn mt khng
gian u vo c chun b trc. Khi hot ng, mng nron s c gi tr
c hun luyn.
S phc tp ca cc tham s cho vic hun luyn mng: Vic chn gi tr
cho cc tham s (tc hc, s ln lp cn thit, gi tr ngng ca li ... ) c
da vo kinh nghim v qua nhng ln tin hnh thc nghim.
Mc ch ca qu trnh hun luyn l hiu chnh trng s W sao cho ging
vi vct u vo nht. Thc hin hiu chnh cc vct trng s ng vi tng k
t mu. Kt qu thu c mt ma trn trng s W ging vi tp vct u vo.
Hun luyn bao gm cc bc:
Thit lp cc tham s u vo.
Tt c cc mu u vo c ly mu hnh nh k t xung li kch
thc 10*10. Ta c mt ma trn hai chiu kch thc 10*10 c cc
gi tr tng ng vi gi tr cc im nh.
Chuyn thnh cc vct u vo c kch thc 10* 10.
a cc vct u vo vo mng.
Thc hin tm ma trn trng s tt nht theo s thut ton
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


49

Hnh 2.5 Qu trnh hun luyn mng nron Kohonen
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


50
2.5.5 Nhn dng mng nron Kohonen
Qu trnh nhn dng c din ra theo cc bc sau:
Bc 1: Ngi s dng v k t cn nhn dng.
Bc 2: K t c ly mu xung li kch thc 10*10. Ta c mt ma
trn hai chiu kch thc 10* 10 c cc gi tr tng ng vi gi tr cc im
nh.
Bc 3: Chuyn ma trn im nh thnh vct u vo c kch thc 10* 10
bao gm cc gi tr 0.5, - 0.5.
Bc 4: Vct u vo c a vo mng nron tm nron chin thng.
Bc 5: Thit lp mng cha cc k t trong tp mu, vi ch s ca mng
tng ng vi ch s ca nron u ra.
Bc 6: nh x nron chin thng vo mng trn tm ra k t tng ng
vi nron chin thng.
Bc 7: Hin th kt qu nhn dng c tng ng vi k t c v.
2.5.6 Kt lun
C nhiu phng php gii quyt bi ton nhn dng k t vit tay
ting Vit. Nu p dng mng nron gii quyt, thng thng ngi ta hay s
dng mng dn tin a lp cho vic thc hin nhn dng. Nhng chng ta s
thy mt s kh khn trong vn tm ra s nron trong tng lp, nht l lp n.
Thut ton lan truyn ngc cng phc tp hn, nhiu cng thc tnh ton hn,
li phi xt trn tng lp mng. Trong khi , mng nron Kohonen cng l mt
loi mng rt ph bin, c cu trc n gin hn, cc bc thc hin n gin,
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


51
r rng, d dng la chn v hiu chnh cc tham s u vo, qu trnh hun
luyn mng nhanh, d hi t.
V vy, la chn mng nron Kohonen gii quyt bi ton nhn dng k
t vit tay ting Vit ri rc trc tuyn s n gin v hiu qu hn.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


52
CHNG III
M PHNG NHN DNG K T VlT TAY TING VIT
RI RC S DNG MNG NRON KOHONEN
3.1 Gii thiu
Trong lun vn ny do hn ch v mt thi gian v phc tp ca bi ton
nhn dng ch vit tay ting Vit cho nn ti ch hn ch m phng nhn dng
k t vit tay ting Vit ri rc trc tuyn. Cc k t ting Vit gm k t khng
du {A, B, C, D, , E, G, H, I, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, U, V, X, Y} v k
t c du {, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,
, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,
, , , , , , , , , , , , , , }.
Chng trnh ny c hun luyn c th nhn dng k t vit tay do
ngi s dng v chng, chc nng ny tng t nh nhn dng k t vit s
dng cc thit b cm tay PDA (Personal Digital Assistant ). Chng trnh gm
mt giao din n gin cho php ngi s dng dng chut v k t cn nhn
dng v tin hnh nhn dng.
Khi v k t c mt hnh ch nht xung quanh k t . Mc ch ca hnh
ch nht ny l ct bt k khong trng no khng lin quan n k t, lm
cho chng trnh c kh nng khng cn quan tm n v tr ca k t c vit.
Ta c th v k t gia, trn, di hay bt k mt v tr khc nhng chng
trnh vn c kh nng nhn dng ng.
Sau khi v k t, k t c ct b khong trng xung quanh m khng lin
quan n k t, sau c ly mu xung v k t c v c phn gii qu
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


53
cao m mng nron khng hiu c. Gim mu hnh nh, hnh nh c nh x
vo mt li nh c kch thc 10*10. Nhn vo y ta c th thy c hnh
nh ca k t. Nh ly mu xung nn s u vo t hn khi k t y kch
thc. ng thi k t c quy v kch thc c nh, do khng cn phi
quan tm k t c v ln hay nh khi hun luyn hay khi nhn dng.
Mu c a n mng nron Kohonen v nron chin thng c la
chn. Chng trnh tr v k t tng ng vi k t ngi s dng v. S nron
u ra bng s k t nhn dng cha trong tp mu.[9]
3.2 Thc hin chng trnh nhn dng k t
S dng ngn ng java m phng cho vic s dng mng nron Kohonen
nhn dng k t vit tay ting Vit ri rc trc tuyn.
Mt s lp c s dng cho chng trnh ny:
+ Entry.java: Khu vc v k t cho php ngi s dng v k t cn nhn
dng.
+ KohonenNetwork.java: Mng nron Kohonen. Thc hin cc phng
thc l duy nht i vi mng nron Kohonen. y l ni mng nron Kohonen
c hun luyn.
+ MainEntry.java: Khung chnh ca ng dng, lp ny bt u ng dng
nhn dng k t vit tay.
+ Network.java: Cc hm chung cho mng nron, khng ch ring cho
mng Kohonen. Lp ny tnh chiu di vct, tch v hng v cc cng vic
chung khc ...
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


54
+ Sample.java: c s dng hin th hnh nh c ly mu xung trn
li kch thc 10* 10.
+ SampleData.java: c s dng lu gi cc tham s ca hnh nh ly
mu xung.
+ TrainingSet.java: Gm cc vct u vo kch thc 100 phn t
hun luyn cho mng nron.
3.2.1 Xc nh cc tham s cho mng
C rt nhiu loi mng nron khc nhau. Hu ht c t theo tn ngi
sng to ra n. Mng nron s c s dng trong ng dng ny l mng nron
Kohonen. Cc k t sau khi v, c ly mu xung v c a vo u mng
nron. C mt nron u vo cho mi im nh trong hnh nh c ly mu
xung. V hnh nh c ly mu xung c kch thc 10*10 nn c 100 nron
u vo. S nron u ra bng s k t mu.
Ngoi yu t u vo v u ra cn c cc kt ni gia cc nron. Cc trng
s ny khng bng nhau i vi tt c cc kt ni. Mi kt ni c ch nh mt
trng s. Trng s ny l yu t duy nht xc nh u ra mng nron ng vi
mi mu u vo. xc nh tng s kt ni phi nhn s nron u vo vi s
nron u ra. Mng c kt ni y ngha l mi u vo c kt ni vi tt
c cc u ra. Qu trnh o to l qu trnh tm ra cc gi tr chnh xc cho cc
trng s ny.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


55
3.2.2 V hnh nh
Mc d khng trc tip lin quan n mng nron, song qu trnh ngi s
dng v k t l mt phn quan trng ca ng dng nhn dng k t vit tay
ting Vit.
Lp ny nh ngha mt s thuc tnh c m t nh sau:
+ downSampleTop: Cnh trn ca vng ct c s dng khi ly mu
xung.
+ downSampleBottom: Cnh di ca vng ct c s dng khi ly mu
xung.
+ downSampleLeft: Cnh tri ca vng ct c s dng khi ly mu
xung.
+ downSampleRight: Cnh phi ca vng ct c s dng khi ly mu
xung.
+ entryGraphics: Mt i tng ha cho php v hnh nh ln vng
v tng ng vi vng v k t.
+ entryImage: Nhng hnh nh k t m ngi s dng v.
+ lastX: Ta x cui cng m ngi s dng v ti .
+ lastY: Ta y cui cng m ngi s dng v ti .
+ pixelMap: S lng pixel m ly mu xung, iu ny c thc hin t
entryImage.
+ ratioX: T l ly mu xung theo chiu x.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


56
+ ratioY: T l ly mu xung theo chiu y.
+ sample: i tng s cha hnh nh c ly mu xung.
Hu ht cc k t v c x l bi processMouseMotionEvent. Nu ngi
s dng r chut v th c mt ng c ni t v tr t chut u tin n
v tr hin ti ca chut. ng ny c v ra mn hnh trong khung v k t
tng ng vi k t v vo.
3.2.3 Ly mu xung hnh nh
Mi ln k t c v hun luyn hay nhn dng, n phi c ly mu
xung.
3.2.3.1 Lu hnh nh c ly mu xung
Hnh nh c ly mu xung c lu trong lp SampleData. Chng trnh
thc hin vi mt li kch thc 10*10. Tt c hnh nh c ly mu xung
c lu trong lp ny. Lp SampleData cng bao gm cc phng thc thit
lp v nhn c d liu lin kt vi li ly mu xung. Lp SampleData cng
cha mt phng thc, t tn l clone, s to ra mt bn sao chnh xc ca hnh
nh ny.
3.2.3.2 Kch thc v v tr
Tt c hnh nh c ly mu xung trc khi c s dng. iu ny gip
cho mng nron khng b nhm ln v v tr v kch thc. Vng v ln
c th v k t vi cc kch thc khc nhau. Bng cch ly mu hnh nh xung
mt kch thc ph hp, do khng cn quan tm n vn k t c vit
c kch thc nh th no.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


57
Khi v mt k t, u tin chng trnh s v mt hp xung quanh bin
ca k t. iu ny cho php loi b tt c khong trng xung quanh k t c
v. Qu trnh ny c thc hin bn trong phng thc downsample ca lp
Entry.java. Thc hin ct hnh nh ny, v cui cng ly mu xung, chng ta
phi ly cc mu bit ca hnh nh k t. iu ny c thc hin bng cch s
dng mt lp "PixelGrabber".
ct hnh nh v loi b bt k khong trng xung quanh, vic ct c
thc hin bng cch ko bn ng o t trn, bn tri, bn phi va t di ca
hnh nh, nu gp im nh no th dng li khng qut na. Bng cch ny bn
ng thng s l cc cnh ngoi ca hnh nh. C hai phng thc hLineClear
v vLineClear chp nhn mt tham s cho bit dng qut, v tr v gi tr true
nu dng l trng. Chng trnh hot ng bng cch gi hLineCIear v
vLineClear cho n khi gp cnh ngoi ca k t. tnh ton ng bin trn
cng ca hnh ch nht gii hn k t, chng trnh bt u t 0 v tip tc
xung di hnh nh. tm ng bin di thc hin qut ngc li t di
y hnh nh k t ln. Cc quy trnh xc nh gii hn tri v phi c thc
hin cng theo cch ny.
3.2.3.3 Thc hin ly mu xung
Sau khi k t c ct n s c ly mu xung. Hnh nh c phn gii
ln c gim xung thnh phn gii 10*10. Tng tng rng ta v mt
li ln trn k t, phn chia thnh cc hnh vung vi 10 ng ngang va 10
ng xung, Nu bt k im nh no c in y th trong li 10* 10
im nh tng ng cng c in y. Phn ln cng vic thc hin qu trnh
ny c thc hin trong phng thc "DownSampleQuadrant".
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


58
Phng thc "downSampleRegion" chp nhn s lng vng cn c tnh
ton. u tin, phi tnh ton ta x, y ban u v cui cng . Phng thc
"downSampleLeft" c s dng tnh ton ta x cho vng u tin, y l
cnh bn tri ca hnh ch nht bao quanh k t. Sau x c nhn vi h s
t l x. l t l bao nhiu pixel cho mi vung. iu ny cho php xc nh
ni t "startX", v im bt u "startY" c tnh ton theo cch tng t.
Tip theo lp vi mi ta x v y thuc mi hnh vung, Nu c s chn pixel
th in y, sau phng thc tr li gi tr ng. iu ny ch ra rng min
ny c in y.
3.2.4 Cc tp hun luyn
hun luyn mng phi cung cp cc tp hun luyn. D liu hun luyn
ny c lu trong cc lp TrainingSet.
Trong cc lp Trainingset lu cc bin sau:
+ inputCount: S cc yu t u vo cho mi mu o to.
+ outputCount: S cc yu t u ra cho mi mu o to.
+ input[] []: Mu u vo hun luyn.
+ output[][]: Mu u ra hun luyn.
+ trainingSetCount: S lng mu hun luyn
3.2.5 Lp mng c bn
Cc thuc tnh c s dng cho cc mc ch sau:
+ NEURON_ON: Gi tr m mt nron phi ln hn hoc bng c coi
l "on".
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


59
+ NEURON_OFF: Gi tr m mt nron phi nh hn hoc bng c
coi l "off".
+ output[]: u ra ca mng nron.
+ totalError: Li t lt cui cng. y l tng 1i ca tt c tp hun
luyn.
+ inputNeuronCount: s nron u vo.
+ outputNeuronCount: s nron u ra.
+ random: B to s ngu nhin, c s dng khi to trng s c gi
tr ngu nhin.
Lp mng bao gm phng thc tnh chiu di vct cho mt vct. Phng
php ny tnh tng bnh phng cc s c trong vct. Mt chc nng quan
trng khc ca cc lp c s l tnh tch v hng. Lp mng Kohonen c
cung cp nh mng con.
Trng s c khi to ban u vi cc gi tr ngu nhin. Cc gi tr ngu
nhin ny c hun luyn to ra kt qu tt hn. Lc bt u ca mi chu k
hun luyn cc trng s cng c khi to ngu nhin. Lp mng to ra mt
phng thc lm iu ny.
3.2.6 Lp mng nron Kohonen
Cc thuc tnh c s dng bi mng Kohonen c tm tt nh sau:
+ Halt: thit lp bng true kt thc hun luyn.
+ learnMethod: phng thc hc, thit lp bng 1 cho tr, hoc gi tr khc
cho cng.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


60
+ learnRate: tc hc ban u.
+ outputWeights[][]: trng s nron u ra v u vo.
+ quitError: Khi t n t l 1i ny th ngng hun luyn.
+ reduction: Lng gim learnRate mi chu k
+ retries: Tng s chu k cho php, s chu k hun luyn cao nht c th
din ra.
+ train: Tp hun luyn
u tin, cn lu rng c mt phng thc dng sao chp ma trn trng
s. Sao chp ma trn trng s l iu quan trng bi v khi hun luyn mng
Kohonen, ma trn trng s mi tm c tha mn l ma trn trng s tt nht,
n phi c sao chp lu li ma trn trng s tt nht ny. Cng c mt
phng thc c kh nng xa trng hon ton ma trn trng s. N thc hin
bng cch thit lp tt c cc trng s ca ma trn bng 0. Cui cng c mt
phng thc khi to s thit lp tt c ma trn trng s gi tr khi to ngu
nhin.
Mt s phng thc khc nhau c s dng chun ha, bi v chun ha
l mt phn quan trng ca mng Kohonen. Chun ha cho mng Kohonen
hot ng tt: Chun ha u vo, chun ha trng s.
Khi hun luyn, chng ta khng quan tm n u ra ca mi nron m ch
quan tm n u ra ca nron thc s chin thng. Phng thc "winer" tm
nron chin thng hot ng bng cch lp trn tng nron v tnh ton u ra
ca tng nron ring bit. Trong vng lp ny s lu li ch s ca nron c u
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


61
ra cao nht. Nron vi u ra cao nht c coi l nron chin thng. Phng
thc tr li nron chin thng.
3.2.6.1 Tnh ton u ra ca mng Kohonen
Qu trnh nhn dng bt u khi m ngi s dng v k t v nhn vo nt
nhn dng. u tin k t c ly mu xung thnh hnh nh kch thc 10*10.
Hnh nh c ly mu xung phi c sao t mng hai chiu n vct u
vo m s dng a vo mng. Mng nron yu cu lm ni im u vo. V
vy gn gi tr 0.5 v -0.5 cho cc im nh.
Mt mng 100 gi tr c a vo u vo. iu ny c thc hin bng
cch gi cc mng u vo n phng thc "winner" ca mng Kohonen. N
s tr li nron chin thng ca 100 u vo c lu trong s nguyn "best".
Nron chin thng khng phi l qu hu ch, bi v n khng cho bn thy
nhng k t thc s c nhn dng. sp xp cc nron vi cc k t
nhn dng c, mi hnh nh k t m mng c o to phi c a
vo mng v nron chin thng c xc nh. V d, mun a hnh nh hun
luyn cho k t vo trong mng, v nron chin thng l nron #4, th phi
bit rng nron #4 l nron c hc nhn dng ra mu ca k t . iu
ny c thc hin bng cch gi phng thc "mapNeurons". Phng thc
"mapNeurons" tr li mt mng k t. Ch s ca mi phn t mng tng ng
vi nron nhn dng k t .
Phn ln cng vic thc t c thc hin bng mng nron c thc hin
bng phng thc winner. u tin phng thc ny thc hin chun ha u
vo, tnh gi tr u ra cho mi nron. Nron no c gi tr ln nht th c
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


62
chn l nron chin thng. u tin bin "biggest" c thit lp gi tr nh
ch rng cha c nron chin thng.
Trng s ca mi nron u ra c tnh bng cch ly tch v hng ca
trng s mi nron u ra n nron u vo. Tch v hng c tnh bng
cch nhn mi gi tr u vo vi trng s gia nron u vo v u ra. Nhng
trng s ny c quyt nh trong qu trnh hun luyn. u ra c gi v nu
cho n gi n l gi tr ln nht th n c thit lp l nron chin thng.
Ta thy tnh kt qu t mng nron l mt qu trnh rt nhanh. Trn thc t,
xc nh trng s ca nron l phn phc tp nht ca qu trnh ny.
3.2.6.2 Hun luyn mng nron Kohonen
Hc l qu trnh la chn mt ma trn trng s nron s nhn ra ng mu
u vo. Mt mng Kohonen hc bng cch lin tc nh gi v ti u ha mt
ma trn trng s. lm c iu ny, mt ma trn trng s khi to phi c
quyt nh. N c chn bng cc gi tr ngu nhin.
Khi ma trn trng s c khi to ngu nhin th qu trnh hun luyn c
th bt u. u tin, nh gi ma trn trng s xc nh mc li hin hnh.
Li ny c xc nh bi qu trnh nh x u vo hun luyn n u ra tt
nh th no. Li c tnh ton bng phng thc "evaluateErrors" ca lp
KohonenNetwork. Nu mc li nh, nh hn 10%, th qu trnh c hon
thnh.
Qu trnh hun luyn bt u khi ngi s dng nhn vo nt: "Hc". Qu
trnh ny tnh s nron u vo v u ra. u tin s nron u vo c quyt
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


63
nh t kch thc ca hnh nh ly mu xung l 100. Cn s u ra tng ng
vi s k t mu.
By gi kch thc ca mng nron c xc nh, tp hun luyn v mng
nron phi c cu trc. Tp hun luyn c cu trc gi s lng chnh
xc s mu. Vi chng trnh ny l 89 k t c cung cp.
Tip theo, hnh nh u vo c ly mu xung v c sao chp n tp
hun luyn. y l vng lp cho tt c mu u vo.
Cui cng mng c cu trc v tp hun luyn c a vo. Vi tp
hun luyn c giao, phng thc "learn" c th c gi. N s iu chnh ma
trn trng s cho n khi mng c hun luyn.
Phng thc hc s lp vi s vng lp khng xc nh. Nhng chc chn
rng n s mt nhiu hn mt ln lp. Khi s mu hun luyn ph hp vi nron
u ra, hun luyn xy ra rt nhanh.
Mt th tc c tn l "evaluateErrors" c gi nh gi cc trng s
ang lm vic tt nh th no. iu ny c xc nh bng cch nhn vo d
liu hun luyn n nron u ra tt nh th no. Nu c nhiu nron u ra
c kch hot cho cng mt mu hun luyn th tp trng s l khng tt. Mt
t l li c tnh ton da trn tp hun luyn truyn n nron u ra tt nh
th no.
Mt khi li c xc nh, chng ta phi xem n c di mc li tt nht t
trc n gi khng. Nu n tha mn th li ny c a vo mc li tt nht
v cc trng s nron c duy tr bng cch sao chp lu li.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


64
Tng s nron chin thng sau c tnh ton. iu ny cho php ta xc
nh trng hp khng c nron u ra no c kch hot. Ngoi ra, nu t l
li di mc chp nhn c (10%) th qu trnh hun luyn dng. Nu khng
c nron no chin thng th mt nron buc phi tr thnh nron chin thng.
By gi ma trn trng s u tin c nh gi, n c iu chnh da
trn li ca n. Cc gi tr iu chnh c tnh ton khi li c xc nh. Qu
trnh hiu chnh ma trn trng s gm hai bc l tnh ton li v iu chnh ma
trn trng s cho n khi li di 10%.
Trn y l phng php hun luyn mng nron. Phng php iu chnh
v tnh ton li c ch ra trong tp tin "KohonenNetwork.java"
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


65
3.3 Chng trnh m phng
3.3.1 Cc chc nng ca chng trnh

Hnh 3.1 Giao din chng trnh m phng
+ V ch: vng v k t ln.
+ Tp mu: Cha cc k t mu dng hun luyn.
+ Mu: Ti tp k t mu to sn trong file: sample.dat.
+ Ghi: Ghi li tp k t mu vo file: sample.dat.
+ Hc: Hun luyn mng.
+ Xa mu: Xa mt k t mu c chn.
+ Thm k t: Dng thm k t vo tp mu.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


66
+ Nhn dng: Nhn dng k t v vo.
+ Xa ch: Xa k t c v trong vng v ch.
+ Ma trn: Hin th nh ca k t ln li.
Chng ta c th ti tp hun luyn ra t file to sn sample.dat bng cch
nhn nt "Mu" hoc chng ta c th t nhp mu hun luyn bng cch v
k t vo vng v k t ri nhn "Thm k t", khi c mt hp thoi xut
hin, nhc bn nh vo k t tng ng khi nhn dng n s ch ra k t
tng ng vi k t va v.
Sau khi nhp xong tp mu th nhn nt "Hc" hun luyn cho mng
nron Kohonen. Qu trnh hun luyn hon thnh, c th thc hin nhn dng k
t bng cch v k t ri nhn nt "Nhn dng". Khi k t c hin th trn
li kch thc 10*10.
C th xa k t bng cch nhn nt "Xa k t", hoc xa mu trong tp
mu bng cch chn k t cn xa ri nhn nt "Xa". C th ghi li tp mu
bng cch nhn nt "Ghi", khi tp mu c to ra s c lu vo file
sample.dat.
3.3.2 Kt qu nhn dng
- nhn dng k t, ta v k t cn nhn dng vo vng v ch.
- Nhn nt nhn dng.
- K t c hin th trn li kch thc 10* 10.
- ng thi a ra k t nhn dng tng ng vi k t c v.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


67
Mt s kt qu minh ha

Hnh 3.2 Nhn dng k t

Hnh 3.3 Nhn dng k t
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


68


Hnh 3.4 Nhn dng k t
3.3.3 Kt lun
Chng trnh c th nhn dng vi chnh xc cao. Nu k t nhn
dng cha c chnh xc, ta c th thm mu v hun luyn li cho k t
n khi nhn dng c k t chnh xc. Nu cc k t gn ging nhau, khi
nhn dng d ln sang nhau th khi hun luyn ta thm mu tng ng vi cc k
t n khi no t c t l nhn dng cao.
Chng trnh nhn dng chnh xc hn, vi cc k t khng du chnh xc
hn 90%, i vi k t c du th chnh xc khong hn 80%. i vi k t
c du chnh xc thp hn so vi trng hp khng c du v trong trng
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


69
hp ny, cc k t khc nhau rt t, nn s lng mu hun luyn cho cc k t
c du cn nhiu hn.
nhn dng c nhiu kiu vit khc nhau th tp mu hun luyn cho
mi k t phi c nhiu dng phong ph, tng ng vi cc cch vit m ngi
s dng c th vit ra. Qu trnh hun luyn ny gii quyt c kha cnh phc
tp ca bi ton nhn dng ch vit tay, l s a dng ca ch vit tay, c
bit l ch vit tay ting Vit.
Nh vy chng trnh m phng nhn dng k t vit tay ting Vit trc
tuyn t c mc tiu ca bi ton phc tp t ra. Hin nay, nghin cu
v mng nron l mt hng nghin cu cn rt mi m v nhiu ha hn. p
dng hng tip cn mi ny gii quyt bi ton nhn dng k t vit tay
ting Vit trc tuyn vn rt phc tp nhng c im:
- K t vit tay trc tuyn phi thm vo v x l phn to giao din v
k t, so vi vic nhp u vo l file nh ca k t vit tay.
- K t vit tay th hnh dng ca k t rt phong ph a dng, ph thuc
nhiu vo ngi vit, bi mi ngi c cch vit khc nhau.
- K t vit tay ting Vit c s lng ln, ln hn rt nhiu so vi cc k
t theo cc chun khc. V d: chun ting Anh ch gm 26 k t khng
du, trong khi chun ting Vit c 89 k t gm k t khng du v c
du. Mt khc, cc k t li rt ging nhau nn d nhm ln trong qu
trnh nhn dng.
Nh vy, khi gii quyt bi ton ny phi p ng c cc yu cu:
- Gii quyt c s phc tp ca vic x l d liu u vo.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


70
- Gii quyt c vic x l khi lng d liu ln.
- Gii quyt c chun xc trong qu trnh nhn dng.
- Gii quyt c mc tng qut, a dng, phong ph trong qu trnh
xy dng v hun luyn mng t c chnh xc cao khi nhn
dng.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


71
CHNG IV
KT LUN

Mc d nhng nghin cu phi thai u tin ca l thuyt mng nron
bt u t nhng nm 40 ca th k XX, nhng ch trong mt vi thp nin tr
li y n mi thc s c c nhng ng dng quan trng v mang n nhiu
ha hn v mt th h cc my thng minh mi. Chnh v vy, i vi ring c
nhn ti, n cn hn c mt iu mi m - l mt b mn l thuyt ca tng
lai. iu ny thc y ti va thc hin nghin cu l thuyt va c gng ci
t mt phn mm th nghim vi hy vng nm c nhng g c gi l cn
bn nht trong khong thi gian thc hin bn lun vn ny. Theo s gi ca
thy gio hng dn, ti la chn ti: "Nhn dng ch vit tay Ting Vit
s dng mng nron ".
Sau thi gian nghin cu, nhng kt qu chnh m ti t c v cha
t c (kt qu hng ti) c th tng kt li nh sau:
4.1 Cc kt qu t c
4.1.1 V mt l thuyt
+ Nm c khi nim v nhng thnh phn c bn v cc kiu kin trc c
bn ca mng nron, phn bit c mt s loi mng nron.
+ Nm c ngha ca vic hc hay tch ly, trong c vai tr to ln ca
cc quy tc hc, m hnh hc v thut ton hc i vi nhiu kh nng
ng dng khc nhau.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


72
+ Tm hiu cc ng dng ca mng nron trong thc t.
+ Nm c nhng kin thc c bn v m hnh mng nron Kohonen v
cch xy dng mt m hnh mng nron trong thc t.
+ Nm c quy trnh chung trong xy dng mt h thng nhn dng k t
vit tay ting Vit trc tuyn.
+ Vn dng mng nron Kohonen xy dng m phng nhn dng k t
vit tay ting Vit ri rc trc tuyn.
Ngoi ra, vic xy dng phn mm th nghim cho php ti:
+ Kim nghim nhng kin thc l thuyt thu nhn c.
+ C ci nhn r nt hn v cc k thut ng dng l thuyt vo thc t.
+ Bn cnh , nng cao c k nng phn tch, thit k v lp trnh trong
vic gii quyt bi ton c th.
4.1.2 V mt thc tin
a ra phng php x l vi k t vit tay ting Vit ri rc, xy dng
thnh cng h thng nhn dng k t vit tay ting Vit ri rc s dng m hnh
mng nron Kohonen. Gp phn gii quyt bi ton cn dang d.
Tuy bit rng nhng iu thu nhn c mi ch l mt phn rt nh trong
mt nghnh nghin cu ln, song ti t nhn thy gt hi c nhng thnh
cng nht nh trong giai on nghin cu u tin.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


73
4.2 Hng pht trin tip tbeo
Bn cnh cc kt qu t c, cn c nhng vn cha c cp,
gii quyt trong lun vn ny. Trong thi gian ti, ti s tip tc nghin cu v
hon thin ti vi cc mc tiu chnh c t ra nh sau:
+ Nng cao hiu qu v chnh xc trong h thng nhn dng k t vit
tay ri rc ting Vit trc tuyn.
+ Xy dng c h thng nhn dng c ch vit tay ting Vit s dng
mng nron.
4.3 Mt vi suy ngh sau khi nghin cu
Trong bi cnh hin nay, khi m cc nghin cu ang chuyn sang hng
xy dng cc h thng thng minh, mng nron ni ln nh mt gii php y
ha hn. N th hin nhng u im ni bt ca mnh so vi cc h thng khc
kh nng mm do, linh hot v tnh ton th, y cng chnh l nhng im
khc bit quan trng gia b c con ngi vi cc my thng minh nhn to.
Nhng cng chnh v th m n i hi phc tp rt cao trong thit k v ci
t cc h thng ng dng c th t c mt tnh nng tt. Kh nng ny s
c ci thin khng ngng trong tng lai cng vi s pht trin ca cc mch
tch hp phn cng c ln v cc b nh ngy cng ln hn cho cc phn mm
my tnh. Chnh v vy m mng nron c coi l "k thut ca th k 21".
Cc nh khoa hc vn lun tm cch khm ph ra nhng quy tc hc v thut
ton hc mi hiu qu hn. Mt iu d nhn thy l mc d mng nron m
phng trc tip b no con ngi v mt cu trc v trong mc tiu ca qu trnh
hc (iu chnh cc trng s synnapse) nhng cc quy tc hc c a ra vn
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


74
thun ty mang tnh ton hc v cha thc s l mt s bt chc v mt thn
kinh sinh hc ca qu trnh hc xy ra trong b no ngi ...
Tm li, chng ta c th khng nh mt iu rng mc tiu tin gn ti s
hon ho ca b my nhn thc ca con ngi vn l mt thch thc rt ln,
song i vi mt b mn l thuyt mi nh L thuyt mng nron, m bn cht
tng t thn kinh sinh hoc v cu trc cho chng ta nhng "tia hy vng" ng
lc quan.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


75
TI LIU THAM KHO

Ti liu tham kho ting Vit
1. Lng Mnh B, Nguyn Thanh Thu (1999), Nhp mn x l nh s,
Nh xut bn Khoa hc v k thut, H Ni.
2. L B Dng (2011), Bi ging Mn Mng Nron nhn to, Lp Cao hc
KHMT K9A, Trng i hc Cng ngh thng tin v Truyn thng,
HTN.
3. Nguyn Th Thanh Tn (2005), Nhn dng ch vit tay hn ch da trn
m hnh mng neuron kt hp vi thng k ng cnh, Lun vn thc s,
HQGHN.
Ti liu tham kho ting Anh
4. Artificial neural network From Wikimedia, the free encyclopedia.
http://en.wikimedia.org/wiki/Artificial_neural_network
5. Anand Venkataraman, The Backpropagation Algorithm
http://www.speech.sri.com/people/anand/771/html/node37.html
6. Christos Stergiou and Dimitrios Siganos, Neural Network.
http://www.doc.ic.ac.uk/~nd/surprise_96/journal/vol4/cs11/report.html
7. Daniel T.Larose (2004), Discovering Knowledge in Data An Introduction
to Data Mining, Wiley Interscience, United States of America.
8. Dave Anderson and George McNeill (1992), Artificial Neural Networks
Technology. Prepared by Rome Laboratory RL/C3C Griffiss AFB, NY
13441-5700, Kaman Sciences Corporation 258 Genesse Street Utica,
New York 13502-4627.
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn


76
9. Jeff Heaton (2005), Introduction to Neural Networks with Java, Heaton
Research, Inc, United States of America.
10. Neural Network From Wikimedia, the free encyclopedia.
http://en.wikimedia.org/wiki/Neural_network
11. Nikola K.kasabov (1998), Foundations of Neural Networks, Fuzzy
Systems, and Knowledge Engineering, Massachusetts Institute of
Technology, The MIT Press, United States of America.
12. R.M.Hristev (1998), The ANN Book, GNU public license.
13. Simon Haykin (1998), Neural Networks Comprehensive Foundation,
Second edition, Prentice Hall, Indian by Sai PrintoPack Pvt. Ltd.
14. Wang J., Jean J.S.N. (1993), Multi-Resolution Neural Network for
Omnifont Charater Recognition, IEEE International Conference on
Neural Network.
15. http://vi.wikimedia.org/wiki/Nhn_dng_k_t_quang_hc.

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn http://www.lrc-tnu.edu.vn

You might also like