bilig Gz / 2008 say 47: 1-20

Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

Finlandiya Trkleri ve Trk Hariciyesinin Siyaseti
Yrd.Do.Dr. Saime Selenga GKGZ
*

zet: Atatrk devrinde Trk-Fin siyas ve diplomatik ilikilerinin ku-
rulmasn Cumhuriyetin iln sonrasna yerletirmek mmknse de
Trk hariciyesinin Osmanl devrinden itibaren, Rusya mparatorlu-
unun bir paras olarak bu lkeye ynelik bilgi takibinin olduu da
Osmanl ariv belgelerinden anlalmaktadr. Cumhuriyet aydn Fin-
landiya ile snrl da olsa ilgilenmitir. Atatrk devrinin d siyaset ilkele-
ri ve bu erevede Misak- Mill snrlar haricinde kalan Trk dnyas-
na ynelik siyasetleri Finlandiya Trkleri konusunda da tanklanabilir.
19. yzyln zellikle ikinci yarsndan itibaren dil boyunda Nijni-
novgorod vilyetinden ekonomik sebeplerle Finlandiyaya g eden
Trk-Tatarlar, 1919da Finlandiyann Rusyadan kopmas ve bam-
szln kazanmasnn ardndan Finlandiya vatanda konumuna ge-
miler ve bir slm cemaati olarak hukuken Fin hkmeti tarafndan
tannmlardr. Fin hkmeti nezdinde sivil, din, kltrel meselelerini
temsil ve mill varln srdrebilmek zere gerekli siyaseti ve faaliyet-
lerini gerekletirmek zere 1925te Finlandiya Cemaat-i slmiyesi
olarak rgtlenen Finlandiya Trkleri, 1935 ylnda ise Finlandiya
Trkleri Birliini kurmulardr. Sz konusu dnemde nfuslar hakkn-
da kesin bir rakam verilemeyen Finlandiya Trkleri Helsinki, Abo ve
Tamperede hl varlklarn srdrmektedir. Finlandiya Trkleri mill
kimliklerini korumak zere kurduklar bu rgtlerle okullama iini ilk
sorun olarak grmlerdir. Bu ynde Tamperede 1930da kurulan
Fin-Trk Halk Mektebini Himye Cemiyeti, kurulacak ilk mektebe
Cumhuriyet hkmetinden retmen istemek suretiyle ilk temas da
salamtr. 1923 ve sonras yeni Trkiyenin geirdii kkten deiimi
izleyen Finlandiya Trkleri, bu noktada mektepleme meselesinde
Trkiye Cumhuriyetinden destek ve yardm almak zere harekete
gemilerdir. Bu makale, Finlandiya Trklerinin yeni Kabe olarak
Ankaray kabul ettiine dair bir grle, Finlandiya Trkleri evrak ola-
rak nitelenen ve Babakanlk Cumhuriyet Arivinin eitli fonlarndaki
belgeleri, Trk hkmetlerinin Finlandiya Trklerine ynelik izledii si-
yaseti de baz ynleriyle ortaya koyan yazmalar deerlendirmektedir.

Anahtar Szckler: Trk-Fin ilikileri, Finlandiya Trkleri, Trk ink-
lb, Tatarlar


*
Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits / ANKARA
ssgokgoz@hacettepe.edu.tr
bilig, Gz / 2008, say 47

2
Giri
Yeni Trkiye, Misak- Mill snrlar haricinde kalan Trk dnyasna ve slm
dnyasna ynelik siyasetlerini, Mill Mcadele ve sonras olmak zere, ayr
karakteristiklerle, politik olduu kadar ekonomik gc lsnde, i ve d yeni
ynelimler dorultusunda karlaryla ilikili biimlendirmitir. 1923-1938 aras
sava yllarn da iine alarak Atatrkn cumhurbakanl ve tabii onun belir-
ledii d politika ilkeleri dorultusunda Bat Avrupa, Balkanlar, Sovyetler Birli-
i ve Yakn Dou-slm devletleri hattnda ok ynl bir d politika yrtl-
mtr. Onun ardndan Cumhurbakan seilen smet nnl II. Dnya Sava-
yllar ve 1946 yl ok partili sisteme gei ve nihayet Demokrat Partinin
1950 seimleriyle uzun Cumhuriyet Halk Partisi iktidarndan sonra iktidara
gelii ile Bat ittifak iinde yerini belirleyen Trkiye Cumhuriyetinin, kendi
tarihsel krlmalar olduu da bilindiinde, Finlandiya ile ne zaman resm dip-
lomatik iliki kurduu ve hangi seyir iinde bu ilikiyi devam ettirdii bu maka-
lede ayrntl olarak ele alnmamtr. Bu, Trk-Fin-siyas ilikilerinin tarihi iinde
ayr bir bahistir.
1
Atatrk dnemi d politikas, bu dnemde komu ve dier
lkelerle ikili ilikiler hakknda diplomasi ve siyas tarih almalarnda ise, ne
Baltk lkeleri ne de Finlandiyann dahil olduu skandinav lke temsiliyetine
bu erevede tesadf edilmedii hemen belirtilebilir.
2

Eer burada Mill Mcadeleden balatarak Trk hariciyesi ifadesini, Cum-
huriyet ncesi Osmanl-Trk emperyal hariciyesinin kadro ve yap itibariyle
ancak yeniden teekkl olarak kavramak mmknse, Osmanl devletinin,
Berlin, Stockholm, St.Petersburg hatt zerinden sefirlerinin, emperyal Rus-
yaya 1809 ylnda Finlandiya Byk Dukal olarak geni bir hukuk muh-
tariyet ile balanan Finlandiya hakknda malumat sahibi olduu da dikkate
deerdir. Rus ynetiminin tm 19. yzyl boyunca izledii; Finlandiyadaki
sosyal tabakalarn temsiliyeti ile kurularak, yasama gcne sahip Diet (Seym)
meclisinin ilgas, dolaysyla, I. Aleksandrn ardl ar devrinde devam
eden muhtar statsnn kaldrlmas, Finlandiyann da baka Rusya vilyet-
lerinden biri olarak kabuln ieren stat deiiklii ynnde zellikle III.
Aleksandrla balayan ve II. Nikola ile devam eden, baskc, dayatmac ve
asimilatif politikalar hakknda, bu emperyal bakentteki Osmanl elileri-
nin aktard bilgiler ve dayand; 1 Ocak 1862-16 Temmuz 1910 tarihli
belgeler, Babakanlk Osmanl Arivinin [BOA, stanbul] Hariciye Nezareti
Siyas Ksm Evrak Dosya Usul Envanter Katalogunda [BOA. HR.SYS]
Muhtelif Konular bal altnda; 1301/9 ve D-108 numaral dosya iinde,
Finlandiya Meselesi olarak tasnife girmitir. 21 belge, 133 varaktan ibaret bu
Gkgz, Finlandiya Trkleri ve Trk Hariciyesinin Siyaseti

3
dosya yannda, yine Babakanlk Osmanl Arivinin II. Abdlhamid dnemi
(1876-1909) evrakn kapsayan Yldz tasnifinde, Yldz Perakende Elilik,
ehbenderlik ve Ataemiliterlik Tahrirat (Ksm) Katalogunda (Y.PRK.
EA), 1320-1326 yani 1905-1910 arasnda, St.Petersburgun merkezle tah-
riratnn kayda deer ve fakat henz incelenmemi ve Osmanl perspektifin-
den emperyal Rusyann, Bolevik devrimini haber veren bu kzgn zamanla-
rnn nasl deerlendirildiine dair youn, yer yer yorumlu pek ok belge
bulunmaktadr. zellikle be yllk zaman diliminde, Rusya ahvaline eklemle-
nen Finlandiya meselesi ya da Finlandiya ahvali hakknda husus tahri-
rat yaplmas bile, Osmanl devletinin St. Petersburg Sefaretinin elileri d-
nda, mstear, serkatip, 3. katipleri, atae militerleri ve mtercimleri yani
resm kalemleriyle yalnzca Rusya Trkl deil, genel olarak emperyal
dzlemde kendisine kout olarak kaynayan Rusya hakknda da bilgi aknn
olduuna iaret eder.
3
Rusya Trkl zerine bu eit tahrirat ise Kazan
ehrinin 1000. yl kutlamalar mnasebetiyle Babakanlk Osmanl Arivince
yaynlanan Osmanl Belgelerinde Kazan (Ankara 2005) kitabnda mevcuttur.
Rus-Japon Savann, muhafazakr ve milliyeti Rus matbuatnn Sar Pig-
meler olarak aalad Japonlarn zaferiyle neticelenmesi eer 1905 dev-
rimini hzlandran bir dnm noktas ise, bu dnm noktasnda, 1890l yl-
lardan itibaren Finlandiya, statsn tedricen daraltma ynnde hareket
eden Rus ynetimine kar, kzllarn da devrimin beii olarak grdkleri
bir zellik sunmaktayd. Fin krfezindeki Sveaborg limannda kzl bayra
ekip, Kzl Alay adyla bir ihtill alay oluturup genel grev iln teebb-
syle balayan sre, Petersburg kabinesini 1909 Ekiminde, zel bir komis-
yon tarafndan hazrlanan Finlandiya projesini uygulamaya sevk etmitir. Bu
proje, Rusya imparatorluunun her yerinde geerli hukukun ayrt edilmeksi-
zin Finlandiya Byk Dukalnda tatbiki iin belirlenen; ynetimden, eko-
nomi ve maliyeye, kltr ve eitim ilerine ok ynl siyaset alanlarndaki
muhtemel izlenecek admlar ieriyordu. Bu proje 1899da, Finlandiyada
hayata geirilemeyen ve merkez nezdinde olduu kadar meselenin uluslara-
ras boyuta da tanmasna sebep olan asker kanun deiiklii dayatmas
karsnda Finlandiya Dietinin ve halkn cidd protestosundan sonraki yat-
an durumla da ilgiliydi. 1907de emperyal hkmet, Finlandiya Dietinden
asker harcamalara katlma ynnde yasa kabuln tekrar dayatmt. 1909
tarihli projenin hkmet tarafndan karara balanarak Dumaya sunulmas,
muhalefet partilerinin oylamay terk etmelerine ramen 2ye 3 ounlukla
kabul edilmiti; Rus liberal basn ise I. Aleksandrn Fin halkna verdii ye-
bilig, Gz / 2008, say 47

4
minin inenmesi karsnda canl bir protesto yayn balatmt. Projeye
gre, Finlandiya, tm emperyal harcamalara olduu kadar, emperyal vergi
sistemine de dahil olmutu. Askerlikten muafiyet kaldrlmt. Rus dili her
seviyede mecbur olmutu. Mahkemeler, Rusyann dier vilyetlerindeki
yarg yetkisiyle ileyecekti. Dumaya drt milletvekili seebilecek, Devlet
urasnda ise, dier Rus olmayan tebaa gibi 2 koltukla temsil edilecekti. Os-
manl devletinin St. Petersburg Sefiri Turhan Paann Hariciye Nazr Rfat
Paaya, 3-16 Temmuz 1910 tarihli tahriri dnda Osmanl hariciyesinin
Finlandiya meselesi hakknda daha ayrntl bilgi sahibi olmas iin Turhan
Paann tahrire ilve ettii iki yayn da ayrca mhimdir.
4

1917 Bolevik devriminin Finlandiya meselesinde ayr bir devreyi beraberin-
de getirdii phesizdir. Ekim 1917yi izleyen ayda, Aralk 1917de Fin-
landiya bamszln iln etmi ve Bolevikler de bunu tanm olsalar bile,
Finlandiya 1918 Ocak aynda Kzl ordu igalinden, Helsinkide komnistle-
rin gerekletirdii darbeden kendini kurtaramamtr. arlk ordusunun Fin
generallerinden Mannerheimn, I. Dnya Savann malubu Alman ordusu
desteinde drt aylk direnii ile Sovyet hakimiyetine son verilmi, 1919
Martnda Anayasa kabul ve Cumhuriyet iln edilmitir. 1920 Ekiminde
imzalanan Dorpat antlamas ile Sovyet Rusya, Finlandiyann bamszln
tanmtr (Armaolu 1988: 191).
Cumhuriyet Aydnnn Finlandiya lgisi ve kufe Nihalin
Finlandiyas
Beyaz Zambaklar Memleketi Finlandiya, milliyet prensibini neticelendirdi-
inde, Anadolu Trkl bu prensibe dayanarak, 1922de niha savaa son
veren Mudanya Atekesi ve ardndan I. Dnya Savann galipleriyle, galip
olarak masaya oturduu Lozan konferans ve Misak- Mill snrlarn kabul
ettirdii Lozan Bar Antlamas sonras, 29 Ekim 1923te Cumhuriyeti iln
edecekti. Yeni Trkiyede, zellikle Atatrk devri entelektel temsiliyetin
Finlandiyaya ilgisinin;
5
Trk yazarnn telif kaleminden ve bir de tercme
eserle snrl kald anlalmaktadr. Bu ilgide teet geilmeyen konu ise,
gerek bu yazarlarn gerekse Trk Hariciyesinin resm evrakndaki adlandrma
ile Finlandiya Trkleri; Mslman Trk-Tatar cemaatidir. Dier yandan bu
cemaatin de kendisini saf Tatar etnonimine sktrmad ve kendisini
Finlandiya Trkleri olarak ard da dnemin resm belgelerinden ve
yaynlardan anlalmaktadr.
6

Gkgz, Finlandiya Trkleri ve Trk Hariciyesinin Siyaseti

5
Osmanl-Trk kadn hareketinin nc isimlerinden, edebiyat ve corafya
retmenlii yannda air ve yazar olarak aktivist kimlii ile bilinen Nihal
(1896-1973; ayrntl bilgi iin bk. Argunah 2003), 3 gnlk Finlandiya
seyahat notlarn, Finlandiya hakknda dnnden sonra getirtmi olduu
kitaplarla da destekleyerek 1935de Finlandiya adyla yaymlamtr. Bu ese-
ri, be yl sonra Cumhuriyetin grbz ocuklarn yetitirecek, sporun ve
beden terbiyesinin kurumsallamasnda etkin isimlerin banda gelen Ordu
Mebusu Selim Srr Tarcann 1940 tarihli eseri takip eder. Bu eser, Selim
Srrnn Cumhuriyet ncesi ve sonras bu lkeye yapt bilimsel amal
gezilerin gzlem notlardr. Fakat harf devrimi ncesinde, Finlandiya hakkn-
da daha erken tarihli biri tercme dieri telif iki eser daha vardr. lk iki bask-
s 1928de eski ve yeni harflerle yaplan, ikinci basky stlenen Maarif Vek-
letinin, Vekletin Talim ve Terbiye Kurulunun Cumhuriyetin retmenleri
iin yaynlad mehur Terbiye dergisi abonelerine bedava datt, 3. bas-
ks 1940da ve 4. basks 1942de Kanaat Kitabevi tarafndan yaplan ve Ali
Haydar Taner tarafndan tercme edilen Grigoriy Petrofun Beyaz Zambak-
lar Memleketi Finlandiya eseri. ok basks yaplan bu tercme eserle ilgili
kufe Nihalin de kendi kitabnn girii Finlandiyay niin yazdmda ak-
lad gibi eseri on be yl nce okuduu ve etkilendii, Finlandiya sevgi-
sinin iinde her gn biraz daha byd ve biraz daha kkletiine dair
satrlar ilgintir (1935: 5).
Bu noktada Cumhuriyet Trkiyesine Trklkbilimi alannda entelektel-
akademik katks tartmasz bir eser de Abdullah Battal-Taymasn 1928
tarihli almasdr. Bu almasna Kazan Trklerinin sabk Millet Meclisi
azas olarak imzasn atan Battal-Taymasn Trkiyeye iltica etmeden nce-
ki politik ve entelektel gemii bilindiinde, manidar balyla 64 sayfalk
eser kayda deerdir (1928). Battal-Taymas, bu iki eserinin ana malzemesini,
maceral hayat okunursa,
7
1921de Rusyadan nih olarak ayrlp Finlandi-
yaya sndnda ve Helsinkide yaad 1921-1925 yllar arasnda topla-
mtr. Devrin Trk hariciyesi mensuplar iin de bu lkeleri, tarihselini de ele
alarak tantan eserin sahibi Battal-Taymas, hakknda bir almas olan Birin-
cinin kaydettiine gre, Finlandiyada iken Helsinkide hemerilerinin at
bir mektepte de retmenlik yapmtr.
8
Rusyadan Ayrlan Milletler eserinde,
Battal-Taymas tarafndan Finlandiya bahsinde Finlandiya Trklerine ait bir
bilgiye yer verilmese de, kufe Nihalin Finlandiyas ile Selim Srrnn i-
malin rfan Diyar az da olsa bilgi vermektedir.
bilig, Gz / 2008, say 47

6
Selim Srr, Finlandiyann nfusunu 1938de yaynlanan istatistiklere gre 3
milyon 800 bin olarak kaydetmi, nfusun ounluunun Lteryen, pek
aznn Katolik ve Yahudi, 60.000 kadar Ortodoks ve 1500 kadar da Msl-
man Trk olduu notunu eklemitir (Tarcan 1940: 11). Bu rakam doru
olmasa gerektir. Bu Trklerin dil boyundan, arln Nijni-Novgorod vilye-
tine bal Srga (Sergaskiy) kazasndan, temelde ekonomik sebeplerle, 19.
yzyln ortalarnda g eden Tatarlar (Mierler) olduu ise belirtilmez.
kufe Nihlde ise, Finlandiyada Trkler bal altnda, 3 sayfada veri-
len bilgiler az ve zdr; tccar ve kentli, nfusu 700-800 bulan Fin Trkle-
rinin, Nijni Novgorod vilyetinin Aktu kynden gelen Mierler olduu ilk
satrlarda vurgulanr (kufe Nihal 1935: 5). Kltr iine gittike daha ok
zen vermekte, liselerde epeyce kz vardr notunda, Cumhuriyetin kadn
meselesinin iindeki kufe Nihal Finlandiya seyahat notlarnda Finlandiya
Kadnlar bal ile Fin kadn hareketinin tarihesini de vermitir; Fin kadn-
lar gibi asr Fin Trk kadnlar, yalnzca ev kadn ve anne deildir, alr-
lar. Helsinki Mslman Tatar cemaatinin zengin tccarlarndan ve ismi, ce-
maatin rgtlenme ilerinde de geecek olan Zuhur Tahir tarafndan misafir
edildii anlalan kufe Nihalin, Zuhur Tahirin gen einin kendisiyle ma-
azasnda beraber altn not etmesi dikkat ekicidir (1935: 80). Kendi
rklar zerinde bilgileri azdr, hatta denilebilir ki bazlar Trk olduklarn bile
unutmulardr. Trkler aleyhine eskiden beri btn yeryznde yaplan kt
propagandalar buralara da yaylmtr. Finlerden baka orada yaayan bu
Mslman Trkler de Anadolu Trklerini geri kalm sanrlar cmlelerindeki
oryantalist indirgemeci baka zellikle yer verdii aikrdr. Cumhuriyet
aydnn temsilen Nihal, 1932-1935 arasnda mll tarih ve dil inas zerin-
den okunan ve defedilmeye allan Bat kompleksinin brakt izle de bir
i konuurdur. kufe Nihal 1932de ziyaret ettii Finlandiyada, Finlandiya
Trkleri vastasyla olsa gerek asl Finlerle de temas etmi ve belli ki syle-
mitir. Fakat onun, Trk devriminin inanl bir Cumhuriyet kadn olarak,
Finlandiya Trklerinin, Fin kltr karsnda mill kltr, zellikle dil ve din
zerinden saklama amal rgtlenmeye ve neriyat yapmaya baladklar
haberi kayda deerdir; burada: Genler Fin kltryle besleniyorlar, lakin
son alarda memleketimizin byk devrimi Trkl ve Trkleri tantmak
yolunda orada uyanklk yaratmtr yargsn destekleyen haber, Helsinkide
Mehmet Sadk tarafndan karlan Turan gazetesinin ve 1932de Trklerin
ykselmesi yolunda ve btn ulusal kurumlar arasnda birlik yaratmak lk-
syle Turan Ocann, Trk sevgisini kurak gnllere temiz bir su gibi
Gkgz, Finlandiya Trkleri ve Trk Hariciyesinin Siyaseti

7
aktan bu gazetenin, yllarca yorulmadan, imalin bize uzak kalan parasiyle
ve orada yaayan rkdalarmzla aramzda bir gnl ba yaratmaya urar-
ken, Anadolu Trklerinin son byk devrimine tarafgirliidir (kufe
Nihal 1935: 80-81).
Cumhuriyet aydnn Finlandiya ilgisi, karsnda hayranlk besledii ve esasta
kendi gerekletirdii esiz inklb anlayabilecek ve tabii takdir edebilecek,
arlktan Boleviklie geite bamszln elde etmekle beraber Sov-
yetlerle komu olmann dayanlmaz arln da duyan politik bir balama
da yerleir. Trk-Fin ilikileri, Cumhuriyet devri Hariciye evrak izlendiinde
buradaki Trk-Tatar cemaati ile Trkiye arasnda akan malumatn, takip
ve yer yer himyenin, cemaatin yardm, destek talepleri ile snrl kalmad
da grlmektedir.
Stockholm Elisi Ragp Raif Beyin Finlandiya ile akdedilen Ticaret Muahe-
desi nshalarnn deiimi iin 6 Temmuzda (1932) Stockholmden Helsin-
kiye gidiiyle 8 Temmuz 1932de teatinin gereklemesi ve Fin Hariciye
Nazr Baron Yrj Koskinen ile grmesi ve ardndan Cumhurbakan
Svinhufvud tarafndan kabuln resmettii tahrirat, ierik itibariyle Finlandi-
yann Trk d siyasetini deerlendirmesi bakmndan nemlidir. Ragp Raif
Bey, Cumhurbakan Svinhufvud ile 15 Temmuzda grecektir. 3 gn
sonra ise Trkiye 18 Temmuz 1932de davet edildii Cemiyet-i Akvamn
resmen yesi olmutur. Ragp Raifin Fin Hariciye Nazr ile grmesi bu
zemin zerinde ekillenmitir:
Trkiyenin Akvam Cemiyetine girmee daveti iin yaplan teklife
teebbs ve itirak suretile Finlandiya Hkmetinin gstermi olduu
bu ok nazikne dostluk eserine kar Cumhuriyet Hkmetinin derin
tehasss ve teekkrlerini beyan eyledim. Marnileyh Nazr ceva-
ben: Cumhuriyetin izhar eyledii hissiyattan Hkmetinin pek ziyade
mtehassis olduunu, Trkiyenin komularile iyi geinmek ve en
mkl ihtilflar sureti muslihanede hal hususunda bir ok memleket-
lere misal olabileceini iaret eyledikten sonra, bilhassa Balkanlarda
oynadmz mhim rolden ve takip eylediimiz ak sulh siyasetinden
fevkalde sitayikr bir lisanla bahsederek zat devletlerine beslemekte
olduu hrmet ve takdir hislerinin iblan rica eyledi.
9

Ragf Raif Beyin Svinhufvund tarafndan resm kabulnde Fin Cumhurba-
kannn beyanatnn satr balar da ayrca kayda deerdir. Trkiyenin ah-
vali umumiyesi hakknda kendisiyle mlkatta bulan Svinhufvunda Ragp
bilig, Gz / 2008, say 47

8
Raifin aklamalarndaki temsil gc ve kendinden emin olu hli diplomatik
sluba hkmetmitir. Ragp Raif Bey, hkmeti Cumhuriyemizin memleke-
timizin imar ve milletin refah ve saadeti urunda yapm olduu icraat ve
slahat ve mbeccel Reisicumhurumuz, byk halskr Mustafa Kemal Paa
Hazretlerinin iradat mnevveranelerile milletimizin geirdii inklb itima-
iyi marnileyhe izah eyledim szlerinin ardndan Cumhurbakannn
byk bir alka ile dinledikten ve memleketimizde yaplan slahat ve icraat
ve bilhassa latin hurufatnn kabul hakknda fevkalde takdirkr bir lisan
kullandktan sonra ifadelerini tahrire yanstmtr. phesiz harf devrimi,
radikalizmiyle Garp medeniyetinin paras olma ynnde siyas tereddd
dlayan bir deiimdi, Cumhuriyet eliti iin Svinhufvund ise, Finlandiya gibi
Trkiyenin de belkemiini iftinin tekil ettii, ve haklar tannmayan bu
snfn ykselmesi iin iki memlekette de esasl faaliyetler yapldn belirt-
mitir. Fin Hariciye Nazr ile Ragp Raif grmesini kuvvetlendiren seviyede
Svinhufvund Finlandiyann da Trkiye gibi ak ve samim bir sulh siyaseti
takip eyledii ve Sovyetlerle adem-i tecavz misaknn bunun en bariz bir
misali olduunu vurgulam, bu grmenin ana temasnn ticaret muahe-
desi de olduu hatrlanrsa, Finlandiyann Trkiye ile eya mbadelesi
esasna dayal ticaretin gelitirilmesini arzu ettiini de beyan etmitir.
10
Ger-
ekten de iki sava arasnda, revizyonist-anti revizyonist kamplamann ken-
dini gstermeye balad bu yllar, Bat tarafndan da Sovyetler Birliinin,
uluslararas politik zeminde kendi yalnzlnn dna kma ynnde hareke-
te getii, komularyla da saldrmazlk anlamalar yapt yllard. Sovyetler
Birlii, 2 yl sonra 1934te Cemiyet-i Akvam yesi olacakt.
Babakanlk Cumhuriyet Arivinin Finlandiya Trkleri Evrak
Helsinki, Abo (Turku) ve Tampere kentlerine dalan Finlandiya Trklerinin
nfusu 1930 ylnda kurulan Tampere Fin-Trk Halk Mektebini Himaye Cemi-
yeti nizamnamesine gre yaklak 800, Zuhur Tahirin 1955 tarihli Finlandiya
Trkleri adl risalesine greyse tahminen 900 olarak verilir. Bu gruba dair Ba-
bakanlk Cumhuriyet Arivinde snrl, fakat ierii itibariyle zengin ve nemli,
belki de tartmal belgeler bulunmaktadr. Finlandiya Trklerinin, kufe Ni-
halin Trk devrimine tarafgir gzlemlerini dorulayan resm saptamalar yann-
da, zellikle cemaatin okullama ii, bunun rgtlenmesi ve kurulacak okullar-
da, Trkiyede 1928de kabul sonras Latin esasl yeni Trk harflerinin kulla-
nlmas zerine iki ayr ynelimin varln; dolaysyla hangi alfabeyle anadilde
okuma-yazma retilecei meselesi etrafnda cemaatte Arap-Latinci eklinde
bir i ayrma olduunu ortaya koyan belgeler vardr.
Gkgz, Finlandiya Trkleri ve Trk Hariciyesinin Siyaseti

9
Maarif Vekletinden Baveklete gnderilen 17 Mays 1933 tarih ve 1703
numaral tezkerede, Finlandiyann Tampere ehrinde 1930da kurulan Fin-
Trk Halk Mektebi(ni) Himaye Cemiyeti adna gelen bir mektuba dayana-
rak, btn masraflar Cemiyet tarafndan temin edilmek zere, alan bu ilk
mektebe (1930 yl itibariyle cemaatin ilk mektep ihtiyac duyan 100 ocuu
vardr), maa Vekillike temin edilecek bir retmen gnderilmesi rica edil-
dii bildirilmiti.
11
Vekletin tezkeresinde yabanc memleketlerdeki rkdala-
rmzn talim ve terbiyesi iin alm olan irfan messelerine yardm edilmesi
ok ehemmiyetli ve zarur bir mesele olduundan buna esasl bir are bu-
lunmas iin bir karar ittihaz istenilmitir.
12
cra Vekilleri heyetinin 25 Mays
1933 tarihli toplants, reisicumhur Gazi Mustafa Kemalin, vekillerin tama-
mnn imzalaryla Fin-Trk halk mektebine bir retmenin gnderilmesini
karara balamtr. Bu kararname dnda, sz konusu mektebe, eer gnde-
rildi ise retmenin kimlii vs. gelimeler hakknda baka bir kayt da yoktur.
Finlandiya Trklerinde mektep meselesi odakl bu rgtlenmeden nceki yap,
cemaatin zellikle din ve meden (doum, evlilik, lm, miras) ilerini Fin
hkmeti nezdinde temsil etmek zere, Finlandiyada din serbestiyetin aznlk
hukuku erevesinde kabulnn ardndan (1922) 24 Nisan 1925 tarihinde
kurulan Finlandiya Cemaati slmiyesi (Suomen Muhamettilainen Seurakunta)
idi. Finlandiya Cemaati slmiyesi ile beraber 14 Nisan 1935te yine Helsin-
kide kurulan Finlandiya Trkleri Birlii, cemaatin geen 80 ylda, varlnn
srdrlmesinde etkin kurumlar olarak durmaktadr. Stockholm bykelilii
kanalyla Finlandiya Trkleri Birliinin kurulduu bilgisi alndktan sonra, Halk
Partisi tarafndan bu Birlik hakknda aratrmas yaplmas da istenmitir. Hari-
ciye Vekleti III. Daire Umum Mdrl antetiyle Cumhuriyet Halk Partisi
Genel Sekreterliine iletilen Stockholm kl 6 Temmuz 1935 tarihli rapor bu
aratrmann sonucudur ve Birliin yasasn da ek olarak sunmaktadr. Halk
Partisinin Dar Cemiyetler dosyasna dahil edilecei notu dlen Raporda,
Finlandiya Cemaati slmiyesinin ulusal kltr ilerini korumak yolunda a-
lmaya ve her eyden nce okul ilerini dzeltmeye ve genlie Trklk ru-
hunda terbiye vermee uramaktadr. Maateessf imdilik tedrisat ok iptida
bir ekilde yaplmakta ve elan eski Arap harfleri kullanlmaktadr denilmekte-
dir. Cemaati slmiyenin, artan kltrel ihtiyalar karsnda yetmedii, ulusal
alanda faaliyet gstermek, buradaki Trklerin varln ve kltrn korumak-
tan maada genlie Trkl tantmak, yad uluslarn Trk tarih ve acununa
doru bak edinmeleri iin alacak olan Finlandiya Trkleri Birliinin ku-
rulduunu bildiren raporda, idare heyeti yelerinin isimleri de zikredilmektedir.
bilig, Gz / 2008, say 47

10
Tamperede 1933te alan mektebe yksek meblada ba da yapm olan
tccar brahim Arifulla mdrdr. Bir genel yazman, bir kasadar ve tc-
car, dieri hukuk fakltesi rencisi mer Dahirle Birliin dare Heyeti drt
yeden olumutur. Elan eski Arap harfleri ile retimin yapld vurgula-
nan raporun son satrlar Birliin, Atatrk rehber aldna dair Atatrkn
nderlii altnda yaplan deiimi kendisi iin yksek bir lk bilerek bunu
yakndan takib etmek, renmek ve genlii bu ruhta yetitirmek istiyor.
Yaknda yeni Trk harflerinin kullanlmas bu nedenledir. Finlandiya Trkleri
memleketimizden ok uzakta yaamakta olmalarna ramen tarihlerinin en
umutlu bir an yaadklarn ve byk nder Atatrkn gsterdii yolda
yryerek btn Trk acunu ile birlikte parlak bir gelecee kavuacaklarna
inanyorlar denilmektedir.
13

Ankara, Trk dnyasnn Bolevik devriminde faal olarak kendi kaderini
tayin prensibine dayanarak mcadele eden ve baarl olamayan, Trki-
yeye snan siyaslerin kulland metaforla, Finlandiya Trkleri (-Tatarlar)
iin de yeni Kabedir. Bu asrilik modeli iindeki devrimler de takip edile-
cektir. Dolaysyla Latin esasl yeni Trk harflerinin cemaat arasnda ana
tartma konusu olduu aktr. Abo ve Tamperede ubeleri de olan Birliin
yeni harflere yneldii de belgeden anlalmaktadr. Fakat 6 Temmuz 1935
tarihli bu raporun ardndan 3 yl sonra, Finlandiyadaki Tampere cemaatin-
den tccar Zinnet . Ahsen Bre tarafndan Ulus gazetesinin bamuharriri
Falih Rfk Ataya gnderilen ve Trkiye Riyaseti Cumhur Umumi Katiplii
antetiyle Yksek Baveklete iletilen 18 ubat 1938 tarihli mektup ve ekleri
cemaatin iindeki Arap-Latinci gibi bir ayrmann hatta sanki bir at-
masnn yaratldna iaret eden bilgileri ve esasl ithamlar iermektedir.
Mesele Finlandiya Trklerinin ilk cemaat rgt olan Finlandiya Cemaati
slmiyesi merkezliinde yaplandrlacak mektep (lerde) Trk dilinin reti-
lirken bunun hangi alfabe temelinde olaca zerinedir. Bu sorunun balan-
gc Tamperede kurulan Fin-Trk Halk Mektebini Himaye Cemiyetinin
kurulu srecine kadar gitmektedir.
thamlarn yneldii iki mhim ahsiyetten biri Rusya Trklnn 1905-
1918 aras politik hayatnda yeri tartmasz olan Sadri Maksudidir. Maksudi,
1925te Trk tabiyetine geerek Trk dil devrimi bata olmak zere Yeni
Trkiyenin kltr meselesine dorudan eklemlenmitir. Ankara Hukuk Mek-
tebinin sekin hukuk profesrdr, milletvekili de olmutur. Gazinin sofra-
snda zellikle 1932-1937 arasnda yeri sabittir. Trk Dili inin yazar olsa
da 1935lere damgasn vuran Gne-Dil teorisine derin pheyle yaklaan-
Gkgz, Finlandiya Trkleri ve Trk Hariciyesinin Siyaseti

11
lardandr. Dieri ise arlk Rusyas devrinde, din tecedddn nde gelen
ismi din bilgini Musa Carullahtr (Bigiyev). Tccar Zinnet Ahsen Brenin
tasviri ilgin: Trkiye Cumhuriyetinin yeni harfleri kabulnden sonra cemaa-
tin bir iki yl tereddt iinde kaldn, fakat Cemaati slamiyenin mtevelli
heyetinin yeni harfleri kullanmaya baladn, yeni harflerle Trk dili okuta-
cak Trk Fin Halk mektebi kurma almalarna dahi baladn, fakat 1934
senelerinde Sadri Maksudi ve Musa Carullah beylerin Helsinkiye gelmesinin
ardndan yeni harflere boykotun baladn, Mtevelli Heyetin reisi Zuhur
Tahir bata olmak zere bir irket kurularak ve birka bin lira toplanarak
matbaa satn alnd ve Finlandiya Trk neriyat basma evi aldn kay-
deden Ahsen Bre, matbaa mdr olarak da Ankaradan Zakir Kadirinin
(Ugan) getirildiini belirtmektedir.
14
ddialar imdilik kapal kutu, Sadri
Maksudi husus evrak ise suskundur. Adile Ayda tarafndan yazlan biyografi
almasnda bu Finlandiya seyahati hakknda, bildik tevecch ifadelerinin
dnda bir bilgi yok (Ayda 1991: 194).
15
Ahsen Bre mektubunun sonunda,
Bu gn Finlandiya Trklerinin istei bir dakika geciktirmeden ocuklarn
yeni harflere kavuturmaktr savunusu yaparken mutaassp olarak nitele-
nen Zuhur Tahir Bey ve birka arkadann pek yaknda hatalarn anlayarak
ister istemez yeni kurduklar arap harfleri antika olarak Finlandiya
mzehnelerinin birine hediye edecektir cmlesiyle ironi de yapmaktadr.
Halk ve ocuklar bu faydasz araplktan usanmlardr kesin yargs ve fakat
bu muhaliflerin gc karsnda, yeni harflerin tesisinin madd ciheti ve
Trkiyeden retmen aldrlamamas Ahsen Brenin st kapal olarak
Trkiye Cumhuriyetine de bir eletiri ve imdat mesaj gibidir. Dier yandan
ayn Zuhur Tahir, 1955 ylnda Helsinkide yaynlad Finlandiya Trkleri
kitapn Trkiye Trkesiyle ve yeni alfabe ile yazmtr.
16

Aklamalar
1. Trkiye Cumhuriyeti ile Finlandiya ve dier iki Baltk lkesi Letonya ve Estonya
arasndaki ilikilerin balangc 1924 ylna tarihlenir. 1930larda ise Trk Hariciye-
sinin Finlandiyann bakenti Helsingfors (Helsinki) ile Stockholm Sefareti aracl-
yla bilgi ak olmutur. Bunun ncesindeyse ilk temaslar Varova elilii kanaly-
la yrtlmtr. Nitekim Babakanlk Cumhuriyet Arivi [BCA, Ankara], Bakan-
lar Kurulu Kararlar Fonunda [Fon Kod. 030.18] yer alan belgelerden ikisi yeni
Cumhuriyet hkmetinin Varova orta elisi Yahya Kemale Finlandiya, Estonya
ve Letonya ile dostluk muahedenmesi imzas iin yetki verildiine dair kararn-
meleri ierir. Hkmet-i Cumhuriye karar ile Finlandiya ve Letonya hkmetleri
arasnda 9 Kanun- evvel 924 ve 2 Kanun- sani 925 tarihlerinde akdedilmi ve
bilig, Gz / 2008, say 47

12
Varovada teatisi tekarrr eden muvakkat muahedenmelerin imzas iin Varo-
va elisi Yahya Kemal Beyin yetkili klnd karara balanmtr; BCA
030.18.01.01/20.46.8; Kararnme tarihi 28 Temmuz 926. Dier kararnme ise
aslnda Finlandiya Cumhuriyetinin Moskova, Estonyann da Varova elilerine
bavurarak Trkiye ile birer dostluk antlamas imzasna talip olduklarna ve bu
ynde grmelerin yaplmas iin Varova elisi Yahya Kemal Beye Hariciye
Vekletince ve cra Vekilleri Heyetinin 21.9.340 tarihli itimanda yetki verildiine
dairdir. BCA 030.18.01.01/011.45.8, 21.9.340 tarihli kararnme. Bu yetkinin ve-
rilmesi iki lkenin birbirini resmen tanmas anlamna da gelecektir. Lozan Konfe-
ransnda Trk Heyeti iinde de yerini alan Yahya Kemal, II. TBMMde Urfa Me-
busudur. air kimliinin dnda Lozanla balayan siyas hayat Trk Hariciyesi-
nin mensubu olarak devam etmitir. Onun Varova elilii 1926da balam ve
yl srmtr. Kendisinin verdii bilgiye gre Varovadaki ilk Trk Sefaretha-
nesi Yahudi mahallesindedir, orada iki ay kalan Yahya Kemal, oradan sonra biz-
zat tutup tanzim ettii Szopenadaki Sefarethanede ikamet etmitir (bk. Banarl
1960: 141). Yine dostluk anlamalar dnda bir kararnme de, Belika ve dier
devletlerle mzakereye memur tayin Ticaret Vekili Ali Cenani Beyefendinin riya-
setindeki heyet-i murahhasann Finlandiya Hkmeti ile de mzakereye memur
edilmesi ve mzakeratn intacna intizra alt ay meri olmak zere daha sonra
imzalanmas 28 Nisan 926 tarih ve 59899/228 sayl tezkere ile teklif zerine cra
Vekilleri heyetinin 1 Mays 926 itimanda tasvip ve kabul olunmutur; BCA
030.18.01.01/018.27.16. Finlandiya ile bu seviyede kurulan ilikilerin daha ileriye
tand da aktr; 9 Haziran 1930 tarihinde Ticaret ve Seyrisefain Muaheden-
mesi akdedilmitir; BCA 030.18.01.02/12.42.5. Finlandiya hkmeti ile yine ticar
ilikiler noktasnda; alt ay mddetle akit ve 19 Aralk 1933 tarihinde imza ve tea-
ti olunan muvakkat Ticaret Anlamasnn imza tarihinden 15 gn sonra meriyete
gemek zere tasdiki Hariciye Vekletinin 26/12/933 tarihli ilgili tezkeresi zerine
cra Vekilleri Heyetince 27/12/933 tarihinde tasvip ve kabul olunduuna dair de
bir kararnme vardr; BCA 030.18.01.01/ 41.91.4.
2. Mesel Armaolu 1988, Bilge vd. 1969, Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyann-
meleri ve Atatrkn Sylev ve Demeleri (Ankara, 1989) belge yaynlarda, Ma-
car, Leh, Ukrayna vd. eli kabul ve resm ziyaretleri veya ilgili dier lkelerin mill
gn ve bayram tebrikleri balamlarnda resm sylev, deme ve telgraflar yer alsa
da, Finlandiya ile ilgili bu trden bir belge saptanamamtr.
3. Sz konusu bu Osmanl evrakna dayanarak, emperyal Rusyann Finlandiya
Meselesi hakkndaki makale, Osmanl Hariciye Evraknda Finlandiya Meselesi
bal altnda tarafmdan yazm aamasndadr.
4. BOA. HR.SYS 1301/9, D-108, 1910.7.16. Sefir Turhan Paadan Hariciye Nazr
Rfat Paaya 3/16 Temmuz 1910 tarihli Franszca tahrir. Bu tahrire ek olan belge-
ler: Rus resm grn sunan; Gregoire Evreinow (senateur), Expos de la
Question Finlandaise (St. Petersburg, Imp. Russo-Franaise, rue des Officiers,
no 6, 1910). Dieri ise Finlandiya meselesinde, Finlandiya muhtariyetini savunur
Gkgz, Finlandiya Trkleri ve Trk Hariciyesinin Siyaseti

13
tezin tartld 26 ubat-1 Mart 1910 tarihleri arasnda Londrada akademik hu-
kukulardan oluan uluslararas toplantnn yine Franszca basl tutanak metnidir;
Finlande et Russie Dliberation internationale de Londres 26 Fvrier-1er 1910
(Paris, A. Pedone, editeur de la Revue gnrale de Droit Internationale public,
et du Recueil des Arbitrages Internationaux, 13, Rue Souflot, 13, 1910).
5. Trk nklbna balanan ve II. Merutiyetin fikir ikliminde Garp dnce iinde
saylagelen, tihad ve ti dergilerinde (dierleri bir tarafa) yzlerce makalenin ve pek
ok eserin sahibi Cell Nurinin (leri) (1882-1938), zellikle tideki (1918 yl), Bol-
evik devrimiyle ilgili makaleleri, bu devrimi, Osmanl-slm ve Trk dnyas asndan
yerletirmeleri burada belirtilmeye deerdir. Ayn Cell Nurinin biri Baltk, skandi-
navya lkelerine; sve, Norve, Danimarka ve Finlandiya, Ukraynay da iine alan
arlk Rusyasna (Kazana kadar, Tatar aydnlaryla snrl temas) seyahatlerini, izle-
nim ve hatralarn yaynlad iki nemli eseri, Trk aydnnn Cumhuriyet ncesi Fin-
landiyaya ilgisi noktasnda kaydedilebilir (bk. leri 1330, 1331).
6. Bu makalede, dier alt balkta Finlandiya Trkleri Evrak iinde kullanlan
Hariciye ve Halk Partisi evrak ile beraber, Finlandiya mahreli belgelerde Fin-
landiya Trkleri kullanm sabittir. Bu balamda hem Ankarann hem de Finlan-
diya Trk (-Tatar) cemaatinin kendisini nasl grd ve yerletirdiine iaret
eden u belge aklamas yeterli gelebilir: 14 Nisan 1935de Helsinkide kurulan
Finlandiya Trkleri Birliinin (Birliin ismine dikkat!) kurulu haberinin alnmas-
nn ardndan Birlik hakknda Stockholm Eliliinden istenen aratrma Raporu, bu
Raporun Hariciye Vekleti III. ube Umum Mdrlnden CHP Genel Sekre-
terliine gnderilmesi. lgili st yaz ve Stockholm Elisinin Tahriri ve Tahrire ek
olarak Birliin Yasas . Stockholm Elisinin tahriri (2 sayfa), 8113/299, Stock-
holm/6 Temmuz 1935, z: Finlandiya Trkleri hakknda. Tahrirde dahi Finlan-
diya Trklerinin ekserisinin anayurdu Edil-Uraldir. kayd. Trk hariciyesine dil-
Ural bilinmez bir blge deildir, bu Trklk corafyasnn neresi olduu, Ka-
zan merkezliinde hafzaya Osmanldan devralnmtr. Yine Finlandiya Cemaati
slmiye Bakan Zuhur Tahirin kaleme ald Finlandiya Trkleri risalesi (Helsin-
ki, 1955). Bu risalede dahi Tatar etnonimi kullanm yoktur. Zuhur Tahir de,
Det-i Kpak Trkln, Bulgar ve Kpak karmasna balayan srece itibar
ederek, imal Trkleri, ya da dil-Ural stiklal hareketinin haricteki siyas lideri
Ayaz shakyi, ya da Battal-Taymasn Kazan Trkleri ile beraber bu corafyay
etnonimler zerinden okumaktan saknm olsa gerektir. 19. yzyla tarihlenen
Osmanl metinlerinde ise bu sahadan glerle ilgili kaytlarda, geldikleri yer (Ka-
zan, Orenburg, Saratov..) yazld gibi, dorudan Kazan muhacirin-i
slamiyesi, Kazan Tatar muhacirleri, Kazan muhacirleri adlandrmalar
esastr. St. Petersburg Sefaretinden ilgili evrakta ise (Rusya Trkleri hakknda ma-
lumat veren eitli tahrirat) Rusyada mtemekkin ahaliyi slmiye, Rusya Ms-
lmanlar, Kazanl, Tatar muhacirleri ve Tatarlar iin kurulan Rus
emperyal kurumlarna atfla da Tatar kullanm vardr; msl: Tatar mekatibi m-
bilig, Gz / 2008, say 47

14
fettii, Tatar lisan. Tm bu saptamalar iin bk. Osmanl Belgelerinde Kazan, s.
14, 16 ve zellikle Muhacirler ve skn ksmndaki belgeler.
7. Battal-Taymasn ve ada Sovyet kart Trk siyas muhaceretinin nemli
isimleriyle kader birliini kaleme ald, Bolevik devrimini gren ve yaayan bir
entelektel aktivist olarak yl, 1917-1919 arasn Rusluk ve Rusya Trkl
asndan bu lgn devrim tablosunu resmettii iki hatrat vardr (1947, 1962). Ali
Birinci, Abdullah Battal-Taymasn klliyatn (yalnzca kitaplar deil, zellikle asl
meslei itibariyle gazeteci olarak binleri bulan makaleleri) ortaya koyabilmek iin
Msr, Kazan, stanbul hattnda cidd bir mesai gerektiini ve onu Kazan diyarnn
bnlemini olarak niteler. A.Battal-Taymas hakknda vefayatlar dnda, herhlde
yegne biyografi almasnn da sahibidir bk. Birinci 2005: 171-195.
8. Birinci, Battal-Taymasn Dileri Bakanlndaki dosyasn (Dosya No. 5300.) ve
Emekli Sand Dosyasn (Dosya No. 75508) kullanmtr. 1925 Kasmnda Tr-
kiyeye gelen Battal-Taymas, stanbulda iki yln doldurmadan Ankarann daveti
zerine Matbuat Umum Mdrlne mtercim namzedi memurluuyla gelmi,
15 Haziran 1927de almaya balamtr. 7 Aralk 1931 tarihinden itibaren ise
Hariciye Vekletinin mtercimlik kadrosuna gemi, 1947 ylnda ya haddinden
emekliye ayrlmtr. Birinci 2005: 188-189. Gerekten de Hariciye Vekletinin
Rusluk dosyalarnda Battal-Taymasn ismine rastlamak mmkndr. Bu konu-
da bk. Gkgz 2004: 1321-1332, dipnot 25. Yine onun Matbuat Umum Mdr-
l ve Hariciye Vekleti mesaisi, Trkiyedeki Trk siyas muhacir neriyatna da
katklarn beraberinde getirmitir. Yakn dostu ve Azerbaycan stikll Hareketinin
hariteki lideri Mehmed Emin Resulzdenin 1923-1927 arasnda stanbuldaki
Azerbaycan Trk siyas muhaceretinin ilk yayn organ [ve hatta Zeki Velid Togan
ve Osman Hocann liderliinde karlacak olan Trkistan muhaceretinin sesi Ye-
ni Trkistandan da (1927) nce tm Rusya Trklnn stanbuldaki siyas
muhaceretteki ilk yayn organ] Yeni Kafkasyaya Kazanl mstearyla Finlandi-
yadan yazlar gndererek Trk matbuatna dahil olan Battal-Taymasn daha
sonra da yine Resulzdenin ba yazarlnda stanbulda aylk yaynlanan Odlu
Yurtta (Mart 1929-Temmuz-Austos 1931, 31 say) Beynelmilel Hayattan ks-
mn ynettii klliyat asndan belirtilmeye deerdir. Odlu Yurtun Beynelmilel
Hayattan ksm, ilk saydan itibaren balam, I. ylnda (Yl I, Cilt I, 1929-1930,
Say 1-12) yalnzca 3. 7. saylarnda yer almamtr. II. ylnda (Yl II, Cilt II, 1930-
1931, Say 13-25) ise yalnzca 13., 14. ve 18. saylarnda yer almtr. Abdullah
Battal ilk sayda A. B. imzasyla bu ksm ynetmi olsa da, sonraki saylarda A.
Bat. ksaltmasn kullanmtr. 18. sayda ise herhangi bir imza yoktur. Yine ayn
derginin Matbuat ve Kitabiyat ksmnda imzas olmasa da katks olduu tah-
minden uzak deildir.
9. BCA Babakanlk Muamelt Genel Mdrl Evrak [Fon.Kod. 030.10], BCA
030.10/246.665.4, Stockholm Eliliinin 4 Austos 1932 tarih ve 5542/343 nu-
maral tahrirat sureti, s.1. T.C Hariciye Vekleti Ticar ler ube II. Mdrl
Gkgz, Finlandiya Trkleri ve Trk Hariciyesinin Siyaseti

15
antetli, Finlandiya Reisicumhurunun beyanatna dair hulasal, Ankara 11 Eyll
1932 tarihli Baveklete tahrir.
10. BCA 030.10/246.665.4, lgili tahrir, s. 2.
11. Cemiyetin Dahili Nizamnmesinin 3. maddesinde: Mektebin program ve tekilt
Fin ky ilk mekteplerinin (iki senelik ilk mektep, drt senelik yukar ilk mektep)
program ve tekiltnn ayndr. Yalnz mektepte Hristiyan din tedrisat yaplmaz
ve ilaveten Trke, Trk tarih ve corafyas ve slam dini tedris olunur. eklinde
aklanmaktadr. 14 Maddelik Nizamnme metninin ardndan Finlandiyede Trk
Fin mektebinin lazuminin sebebi balkl (5-8) ksmda, Cemiyet kurulmas girii-
minden nceki ilk mektep meselesi, cemaat iinde bu mesele zerinde sz ve d-
nce birliin salanmasndaki glkler btn aklyla tartlmaktadr. Daha
nce de zikredildii gibi Ahsen Bre imzal mektubun leffi olan bu nizamnme ve
ilgili ksmdaki aklamalara gre Finlandiyada retim andaki Trk ocuklar
Fin ve Svi (sve, svee ikinci resm dildir) ilk ve orta okullarnda okumaktadr-
lar. Vatanda olunan lkenin resm dilini bilme (kullanma, bu dilde sosyalleme
ve kltrlenme) ve bu yolla entegre olma (Fin ve Svi mekteplerinde okuyarak
meden terbiye alyorlarsa da) ve fakat din ve mill aidiyetini, kimliini de koru-
ma Cemiyetin temel hassasiyetidir. 10-15 aileli Tampere ve Helsinki gibi merkez-
lerde dahi ocuklarn Fin ve sve mekteplerine gnderen ailelerin, bu ehirlerde
rehberleri, programlar olmad iin mektep tarafndan Trke retmeni bu-
lundurulamamas da ayn metinde belirtiliyor. Fin eitim sisteminde farkl kltr-
den ocuklara belirli saatlerde anadili retimi iin retmen tayini hakknn ce-
maate verilmesi, ya da bunun talep edilmesi meselesi cemaatin rgtszl ile
ilikilendiriliyor. Helsinki, Abo ve Tamperede be alt haftalk geici kurslar ama-
nn ksmen bir zm olduu, fakat bu noktada program, kitap ve retmen soru-
nunun devam ettii de belirtiliyor. Fakir ailelerin ocuklarn buralara dahi gnde-
remedii de not ediliyor. Bu bir tr gereke yazda (Ahsen Bre kaleminden?)
milli ve dini ide hususi dmanlklar karlmal, milli ve dini [metinde bu iki ke-
lime byk punto] terbiyeden mahrum kalan halkmzn ocuklar iin bir can bir
ten olarak muhakeme etmeli ifadelerine yer verilmektedir. Bu metin bir birlik
arsdr, cemaatin alacak mektebe madd himayesinin salanmas istenmekte-
dir. Cemaat, 1928 ylnda, ktlev olarak kurban bayramnda Helsinkide bir araya
gelerek (100 kii) cidd tartmalar sonunda, imamlarn da oluruyla, bir yer bulu-
nup mektep kurulmasna karar vermi, Cemiyeti slamiyenin Mtevelli heyetin-
den tccar smail Arifulla 35.000 Fin mark/900 dolar hibe edeceinin szn
vermitir. Bir dier toplant bir nikh vesilesiyle Lapeenrantada gereklemi, din
temsiliyetten mderris Alimcan dris Bey ve Finlandiya imam Veliahmet Hakim
Finlandiyada Trk ocuklarnn milliyet ve dinlerini muhafaza iin ilk mektep
tesisinden baka are olmadn sylemilerdir. Hibe edilen paradan te, mektep
kurma iini takip iin 3 kiilik bir heyet tertip edilmi, baz Fin pedagoglar ile ha-
zrlanm mektep nizamnmesi de yeniden incelenmi ve kuvvetlendirilmitir. Ni-
zamnme, Cemiyeti slamiye Mtevelli Heyetine gnderildikten sonra, cemaat
bilig, Gz / 2008, say 47

16
adna madd imknlarn snrl olduunu bildiren bir itirazc grubun ortaya kt
da ayn metinden anlalyor. Cemiyeti slamiye Mtevelli Heyeti ile Fin Trk Halk
Mektebini Himaye Cemiyetinin Mektep Heyeti arasnda cidd gerginliin yaan-
d bu srete, Himaye Cemiyeti, Dahili Nizamnmeyi 8 Kanunuevvel 1930da
Fin hkmetine tasdik ettirmitir. Anlalan o ki, bu seviyede mekteplemenin
nndeki engel cemaatin, burada din ehli etkin olsa da, i dayanma problemi-
dir. BCA 030.10/246.663.8. Fakat 1938 ylna gelindiinde Himaye Cemiyetince
tasarland gibi bir mektep hl yoktur, fakat 1948de Helsinkide Fince ve Trk-
e bir arada eitim veren Trk Halk Mektebi aldn da Zuhur Tahir kaydedi-
yor. Bu mektep resm Fin okullarnn haklarna sahip olmasnn yannda rencile-
rinin mezuniyetten sonra Fin liselerine devam edebildii de belirtiliyor. Tahir
1955: 5.
12. BCA 030.18.01.02/36.39.16. Kararnmeye esas tekil eden Cemiyetin mektubu-
nu okumak ilgin olabilirdi. Zira (bk. dipnot 14) atfta bulunulan Ahsen Brenin
Mektep hakkndaki malumat, kurulu vs. etrafndaki tartmal balam, retmen
talebinden be yl sonrasna tarihlenmektedir. Zinet(ullah) Ahsen Brenin tccar
kimlii dnda hakknda Battal-Taymas 1962de nemli bir bilgiye tesadf edil-
mitir. Balam, Battal-Taymasn Petrograddan tand ve aydn ve cemiyeti
imam olarak niteledii Ltfi shaki ile ilgilidir. Battal-Taymas, imam Ltfi shaki
ile Helsinkide iki yl beraber yaamtr ve yakn dostudur. Ltfi shki Helsinkide
bir cami inas iin Londra-Paris-stanbul hattnda iane toplamak iin aba har-
cam fakat hayal krkl da yaamtr. Sal pek de iyi olmayan Ltfi shki
Bey 5 Kasm 1925te stanbulda vefat etmitir. shakinin Finlandiyada mektup-
lat iki kiiden biri de Kazanl tccar Zinet Ahsen Bredir. Battal- Taymas,
Ahsen Brenin Tamperede 1943 ylnda bu mektuplardan bazlarn bir risale-
sinde yaynladn belirttikten sonra, dipnotta risalenin baln veriyor: Finlandi-
ya Cemiyet-i slmiyesin(i) kurmaya muvaffak olduk da, Fin-Trk mektebin(i)
amaa neden muvaffak ol(a)madk? (bk. 1962: 160).
13. BCA Cumhuriyet Halk Partisi Evrak [Fon Kod.490.01], BCA 490.01/605.93.3,
Trkiye Cumhuriyeti Hariciye Vekleti III.Daire Umum Mdrl antetli, Cum-
huriyet Halk Partisi Genel Sekreterliine, Stockholmden gnderilen 6.7.1935 ta-
rihli Rapor ve Rapora Ek olarak Birliin Yasas.
14. BCA 030.10/246.663.8, Zinnet Ahsen Brenin Tampereden Ulus gazetesi ba-
yazar Falih Rfk Ataya gnderdii 18.2.1938 tarihli 2 sayfalk Mektup; s. 1. Ah-
sen Bre, Mektubu yazma sebebini muteber olarak niteledii Ulus gazetesinin
5896 numaral nshasnda Prof. Sadri Maksudi hakknda yazlan ve sylenen
szler mnasebetiyle Trk milletinin hrmeti iin hakikat namna birka sz yaz-
maa lazm grdm cmleleriyle Maksudi ve beraberindekilerin (Sadri Maksudi,
Musa Carullah, Zakir Kadiri, Zuhur Tahir) yine mektubun diliyle aktarldnda
bu ikiyzl adamlarn gerek yzn ifa etmek istemitir. Mektupta nitekim
imdi bu halk bir taraftan kendilerine yeni bir edebiyat tesis etmekteler (:Arap
harfli edebiyat kastediliyor), ikinci taraftan Trkiye Cumhuriyetinin bayramlarn
Gkgz, Finlandiya Trkleri ve Trk Hariciyesinin Siyaseti

17
yapp idare eflerini kutlamak telgraflar da ekmekteler ifadeleri Cemaat liderli-
inin elikisini (Ahsen Breye gre ikiyzll) ortaya koyan satrlardr.
Dier taraftan Ahsen Bre, Falih Rfkya yazd mektubun sonunda, mektubu
matbuatta yaynlamak isterse, kendisinin adn yazmamasn Finlandiyadan
Mektup demekle yetinmesini rica etmekten kendini alamaz. Ahsen Bre, mektu-
bun ie yararlk noktasnda aka neredilmeyebileceini de dnmektedir.
Nitekim Finlandiya Trklerinin, Trkiye Cumhuriyetinin resm ve mill bayramla-
rn kutlama geceleri tertip ettiklerini ilgili bir belge tanklamaktadr. Husus kutla-
ma mektuplar da Stockholm Elilii kanalyla Ankaraya iletilmektedir. Finlandiya
Trkleri Birlii Bakan brahim Arifulla imzal, Eliye hitapla yazlan mektup sure-
tinde 1937 yl Cumhuriyet Bayramnn Finlandiya cemaati arasnda nasl kutlan-
d anlatlr; Baka Trkler gibi Finlandiya Trkleri de Helsingforsda yeni Trki-
yenin kurulu ve cumhuriyet bayramn byk bir samimiyetle ve sevinle tesid
ettiler. 29.10 tarihinde 19.30dan 23:00e kadar devam eden itimalarnda atein
natklar sylendi, Ulu Atatrkn terceme-i hali, Trk devletinin mcadele ve ku-
rulu tarihi, ve Trkiyede baarlan inklbn esizlii anlatld ve cumhuriyet bay-
ram kutland.. satrlarna yer verilir. Ahsen Brenin ithamnn muhataplarndan
Zakir Kadiri Ugann takdimiyle Atatrke, Babakanlka, Mareal Fevzi akmaka
byk bayram mnasebetiyle sonsuz ve derin sayglarn arz etmek hususunda
eliye bavurulmasna da karar verilmitir. Hariciye Vekletinden Baveklete
gnderilen ilgili mektup sureti, BCA 030.10/197.350.19, 7.1.938 tarih.
15. Ayda, babasnn Finlandiya seyahatini 1932 sonbahar olarak kesin tarihlendirmi-
yor. Ahsen Bre de 1934 senelerinde tarihini veriyor.
16. Finlandiya Trkleri Evrak olarak nitelenen bu makalede kullanlan belgelerden
yalnzca bir tanesi Demokrat Parti iktidar dnemine tarihlenmektedir. Bavekil
Adnan Menderese Finlandiya Cemaati slamiye Reisi sfatyla Zuhur Tahirin,
3.10.1959 tarihli mektubuna verilen cevaba 24.11.1959 tarihli teekkr yazsdr.
Cemiyetin antetli kadna yazlan (Fince karl: Suomen Muhamettilainen
Seurakunta, adres) Teekkr metni ksa ve zdr. Zuhur Tahirin imzasnn yanna
ve Cemiyetin damgas vurulmutur (Daire damga, ortada ay-yldz etrafnda eski
harfler Finlandiya Cemiyeti slamiyesi, bu yaznn etrafnda Fince karl:
Suomen Muhamettilainen Seurakunta). Konu, daha nceki ilgili mektupta yaplan
bir madd yardm, destek bavurusudur. Cemiyetin ina ettirecei bir bina iin,
Baveklet 1960 yl btesinden be bin sterlin tahsisat ayrmtr. Byk mem-
nuniyet ve derin bir sevin uyandran bu haber karsnda Cemaatin Reisi Zuhur
Tahirin Finlandiya Trkleri adna sarf ettii teekkr ifadeleri burada aktarlabilir;
onlarn din ve mill varlklarn korumak yolundaki almalarna gstermi bu-
lunduunuz alkann madd kymeti yannda manev kymeti bizim iin sonsuz
byktr BCA. Babakanlk zel Kalem Mdrl Evrak [Fon Kod.030.01],
BCA 030.01/124.793.4.

bilig, Gz / 2008, say 47

18
Kaynaka
Babakanlk Cumhuriyet Arivi (BCA, Ankara)
Bakanlar Kurulu Kararlar Fonu (Fon. Kod. 030.18)
030.18.01.01 / 20.46.8;
030.18.01.01 / 011.45.8;
030.18.01.01/ 018.27.16;
030.18.01.01 / 41.91.4;
030.18.01.02 / 12.42.5;
030.18.01.02 / 36.39.16;
Babakanlk Muamelt Genel Mdrl Evrak (Fon.Kod.030.10)
030.10 / 246.665.4;
030.10 / 246.663.8;
030.10 / 197.350.19
Babakanlk zel Kalem Mdrl Evrak (Fon.Kod.030.01)
030.01 / 124.793.4
Cumhuriyet Halk Partisi Evrak(Fon.Kod.490.01)
490.01 / 605.93.3
ARGUNAH, Hlya (2003), kufe Nihal: Bir Cumhuriyet Kadn, Ankara: Aka.
ARMAOLU, Fahir (1988), 20. Yzyl Siyas Tarihi (1914-1980), 5. bask. Ankara:
bankas Yay.
AYDA, Adile (1991), Sadri Maksudi Arsal, Ankara: Kltr Bakanl.
BANARLI, Nihad Sami (1960), Yahya Kemalin Hatralar, stanbul: stanbul Fetih
Cemiyeti Yahya Kemal Beyatl Enstits Neriyat: 2.
BATTAL -Taymas, Abdullah (1928), Rusyadan Ayrlan Milletler (Estonlar, Latiler,
Litvanyallar, Finler ve Lehler), Ankara: Trk Ocaklar Merkez Heyeti Matbaas.
(1962), Ben Bir Ik Aryordum, stanbul: Tan Gazetesi Ve Matbaas.
(1947), Rus htilalinden Hatralar, stanbul. Gven Basmevi.
BLGE, Suat vd. (1969), Olaylarla Trk D Politikas (1919-1965), 2. bask, Ankara:
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fak.
BRNC, Ali (2005), Abdullah Battal-Taymas: Kazanl bir Alimin Hayat Hikyesi,
Journal of Turkish Studies/Trklk Bilgisi Aratrmalar, 30/1, 171-195.
GKGZ, Saime Selenga (2004), stanbul-Paris Hattnda Trkistan Siyas Muhacir
Yaynlarnda (1927-1939) Atatrk mgesi, V. Uluslararas Atatrk Sempoz-
yumu, 8-12 Aralk 2003, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi, 1321-1332.
LER, Celal Nuri (1930), imal Hatralar, stanbul Matbaa-i tihad.
(1331), Kutub Mushabeleri, stanbul: Matbaa-i tihad.
KUFE Nihal (1935), Finlandiya, stanbul: Yayl. y.

TAHR, Zuhur (1955), Finlandiya Trkleri, Helsinki: Tekij.
TARCAN, Selim Srr (1940), imalin rfan Diyar, Finlandiya-sve-Danimarka,
stanbul: lk Basmevi.


bilig Autumn / 2008 Number 47: 1-20
Ahmet Yesevi University Board of Trustees
The Finland Turks and Turkish Foreign Policy
Assist.Prof.Dr. Saime Selenga GKGZ
*

Abstract: It is possible to argue that the political and diplomatic
relations between Turkey and Finland were established after the
foundation of the Turkish Republic. However, Ottoman archives
reveal that even during the Ottoman period Turkish diplomats were
interested in collecting information on Finland, which was then a part
of the Russian Empire. The intellectuals of the Republic were also
interested in Finland, though to a limited extent. During Atatrks
presidency, the Finland Turks were a concern of Turkish foreign policy
regarding the Turkish world remaining outside the boundaries set by
the Turkish National Pact (Misak- Milli). During the second half of the
19
th
century the Turkish Tatars, who emigrated due to economic
reasons from the city of Nizhny Novgorod along the Volga River to
Finland, became Finnish citizens following the independence of
Finland from Russia. They also gained the Finnish governments
recognition as a Muslim community. In 1925 the Finland Turks
founded a society called Finlandiya Cemaat-i slmiyesi in order to
maintain their national existence and to communicate their civil,
religious and cultural problems to the Finnish government. In 1935
they founded yet another society, Finlandiya Trkleri Birlii. Today
the Finland Turks still live in the cities of Helsinki, Turku, and
Tampere. Schooling has been one of the major concerns of the
societies founded by the Finland Turks for the purpose of preserving
their national identity. In this regard, Fin-Trk Halk Mektebini Himye
Cemiyeti, which was founded in 1930, contacted the Turkish
government to appoint Turkish teachers to the first school to be
opened for the Finland Turkish community. The Finland Turks have
maintained this kind of contact with the Turkish government since the
days of the early Republic. This article adopts the view that the Finland
Turks regard Ankara as the new Kaaba and evaluates a variety of
documents and correspondence found in the Turkish Prime Ministry
National Archives in order to shed light on various Turkish
governments foreign policy concerning Finland Turks.

Key Words: Turkish-Finnish relations, Finland Turks, Turkish reforms,
The Tatars


*
Hacettepe University, Institute of Atatrks Principles and the History of the Turkish Revolution / ANKARA
ssgokgoz@hacettepe.edu.tr


bilig osen# 2008 Vpus: 47: 1-20
Popeitel#skiy Sovet Universiteta Axmeta Wsavi

...
*

: -
.
,
,
. -
.
19 -
.
1919 .
,
,
. 1925
,
, .
1935 .
.
, .
. 1930
- .
.
,
1923 ,
.
,
,
.

: - , ,
,

*
, ./ .
ssgokgoz@hacettepe.edu.tr