SANAT D Z S : 1

*
B/ F/ S
Muallim Naci Cad. skele Sok. 14
Ortaky stanbul
*
Kapak: Sait Maden
*
Bu kitap
10BS ylnn Temmuz aynda
stanbul'da Kent Basmevl'nce
gerekletirilmitir.
Dizgi: Hseyin Tncer
Tertip: Ruhi Alaca
Bask: Ahmet Lale
ERNST
FISCHER
Franz Kafka
eviren:
AHMET CEMAL
BJt M/ FELSEFE/ SANAT
TAYI NLARI
NSZ
Ernst Fischer'in Kafka denemesi, gnmzde Kaf
ka konusunda, zellikle yorum bakmndan, en temel
kaynaklardan biri saylyor Bunun balca nedeni, Fisc-
her'in Kafka'y, yaptlarnn tarihsel toplumsal temel-
lerini doru saptayarak, ok gereki bir yorumun
szgecinden geirmi olmas. Paylatklar dnya g-
rnn farkllna karm Fischer'in Kafka karsn-
daki konumu, bir yargcn konumu olarak deil, ama
Kafka olgusunu nesnel bantlar iersinde, olduu
gibi grmeyi amalayan bir dnrn banazlktan
uzak tutumu niteliiyle belirginleiyor. Fischer, bu
tutumunun altn daha denemenin giriinde izer:
"Yaplmas gereken ey, Kafka'y aziz ilan edilmekten
korumak; en az bunun kadar nemli bir i de, Kafka'-
y dogmatik arlklara kayanlar karsnda savun-
mak. Bir aziz deildi Kafka, aziz olmann ok tesin-
deydi: Bir byk yazard..."
Ayn tutum, denemenin son tmcelerinde de vur-
gulanr. Kafka'nm yaratsn, k yazn ve k
belirtileri ile olan ilintileri bakmndan irdeledikten
bu irdeleme sonunda ortaya kan Kafkaizm'in sakn-
cal yanlarna deindikten sonra, yle balar szle-
rini Fischer: 'Koullar aldnda, Kafkaizm geecek.
Kafka ise kalacak."
7
Fischer ile Kafka'nrn bu deneme balamnda kar
lamalanndaki ilgin yan yeterince grebilmek iin,
Fischer'in yaamn zetlemekte yarar var.
Avusturyal siyaset adam, yazar ve dnr Ernst
Fischer, 1899'da dodu. 1920 ymda Sosyal Demokrat
Parti yesi oldu. Viyana'da eitli gazetelerde alt.
Yazarlnn ilk rnleri de bu yllara rastlar. 1934'te
Komnist Partisi'ne girdi. Nazilerin elinden kurtul-
mak iin Prag'a yerleti. 1939'da ise Moskova'ya ka-
mak zorunda kald. kinci Dnya Sava'nn bitimin-
den hemen sonra Viyana' ya dnen Ernst Fischer, 1945
1959 yllar arasnda milletvekillii ve bakanlk yapt.
Yazlaryla ve Baudelaire'den yapt evirilerle, yazn
alannda byk n kazand. 1968'de Sovyetler Birlii'
nin ekoslovakya'y igaline iddetle kar kt. Er-
tesi yl Komnist Partiden ayrld. Bu tutumu nedeniy-
le eitli Marksist evrelerin byk saldrlarna u-
rad. Partiden ayrl nedeniyle, 7 Ocak 1969 tarihin-
de Alexander Vodopivec ile yapt bir radyo konu-
masnda yle dedi: "Asla isteyerek ayrlyor deilim,
ama umarm ki, yallktan tr ayrldm, dardan
baklnca belli oluyordur. Bakn size bir ey syleye-
yim, o denli tuhaf alglama aksaklklarm var ki, bun-
lar ancak yallk belirtisi sayabiliyorum; kardee
yardm szn duyduumda, o zaman yalnzca tank-
lar canlanyor gzmde, yalnzca tanklar, ve karma-
mak szcn duyduumda da, araya hemen yaban-
c komutanlarn buyruklar karyor..."
Ayn radyo konumasnda Vodopivec, Fischer'e u
soruyu yneltir: "Bay Fischer, yaamnzn bir bilan-
osu karldnda, bu yaamda iki B'nin ar bast
grlyor. Bunlardan biri, Almanca' ya evirdiiniz
Baudelaire; onun karsnda ise sizi iddetle eletir
mi olan Brejnev yer alyor. Kiiliinizdeki bu kutup-
lama nasl gerekleti?"
Fischer'in yant, yledir: "Yaammn yalnzca
iki B tarafndan deil, ama onlarn yan sra birka
A, B, C vb. tarafndan da ynlendirilmi olduunu
mit etmek isterim, ama bendeki bu kartln te-
meline inmek, hi kukusuz olanakl. Bakn, ben da-
ha ocukluumdan balayarak asi bir insandm. Jean
Amery, beni ok boyutlu bir asi, diye nitelendirmiti.
Asi olmak zorundaydm. Zayf ve kimi zaman lme
ok yaklaan organizmama kar bakaldrmam, ha-
yatta kalmam salad. Babamn dnyasna, buyruk-
lardan ve boyun emelerden oluan o dnyaya bakal-
drn, beni pasif olmaktan karp eylemi yeleyen
bir insana dntrd. Aslnda her iki zellik de kal-
d i dnyamda, yani pasif bir dme konumuyla, ak-
tif bir insan olmak, ve her ikisini, bu ikilii, modern
ve solcu bir aydnn en nemli elerinden biri say-
yorum."
Hakknda varlan yarglar ok deiik olan, kimir
lerince Marksizmin Aristoteles'i, kimilerince de slah
olmaz bir dnek diye nitelendirilen Fischer, hi ku-
kusuz elikili bir kiiliin taycsdr. Ancak nemli
olan, bu elikiler arasnda sz edilen kiiliin bas-
kn zelliklerinin de iyi saptanmasdr. Bu amaca y-
nelik bir aba sonucu karlalan ilk olgu, Fischer'in
srekli biimde banazlktan kat, hep yarglarn-
da nesnel olabilme kaygusuyla hareket ettiidir. Ksa-
cas, bir yan mutlak anlamda kusurlu, teki yan da
mutlak anlamda yetkin saymak, Fischer'in baarabi-
lecei bir i deildir. Kafka ile bu yaznn balamn
ok geride brakan, uzun bir srete gereklemi he
saplamas, Fischer'in bu tutumunun en arpc ka "
ntlarndan birini oluturur.
Bu hesaplama, salt bir yazarla snrl deildir
nk. Fischer'in Kafka yorumu, kkenine inildiin-
de bir baka saptamaya, sosyalist toplumun da yaban
cama'dan tmyle uzak olmad saptamasna g-
tren bir yol niteliini kazanr. Fischer, Kafka zerine
grlerini en ak biimde, 28 Mays 1963 tarihinde
Liblice'de dzenlenen Kafka Kongresi'nde dile getir-
mitir. Bu kongrede, o zamana dein zellikle Alman
Demokratik Cumhuriyetinden gelme eletirmenlerce
yalnzca 'tarihsel bir olgu" diye ortaya konan deer-
lendirmeye kar kan Fischer, yle demiti: "nce,
Kafka'nn yalnzca tarih asndan deer tayan bir
olgu olduu, yaratsnn gemie ait bulunduu yolun-
daki sava kar kmak istiyorum Kafka, hepimizi il-
gilendiren bir yazardr. Kafka'nn, dnlebilecek en
youn dzeyde sergilemi olduu yabanclama, kapi-
talist dnyada korkun boyutlara vard. Ama bu ya-
banclama, sosyalist dnyada da henz kesinlikle
alm deil. Bu yabanclamay dogmatizme kar
yrtlen savata... adm adm amak, uzun bir s-
re ve byk bir grevdir. 'Dava' ve 'ato' gibi yapt-
larn okunmas, bu grevin yerine getirilmesine kat-
kda bulunabilmek asndan elverilidir. Sosyalist
okur, bu romanlarda kendi sorunsalnn baz izgileri-
ni bulacaktr; bu lkelerdeki grevliler de baz konu-
lar zerinde daha esasl dnmek zorunluluunu du-
yarlar. Kafka' y eskimi saymak ya da nnde kor-
kuya kaplmak yerine yaplmas gereken ey, kitapla-
rn basmak ve bylece de yksek dzeyde bir tart-
maya olanak hazrlamaktr. Kafka, son derece gn-
cel olan bir yazardr."
10

Fischer'in bu syledikleri, bir anlamda, kk ok
eskilere uzanan gerekilik tartmas'n yeniden a-
mas demekti. Kafka zerine yaplan bu konuma, bu
tartmalara yepyeni boyutlar getirdi. "Kafka'nn za-
yflk diye sulanan yanlarndan ou, gerekte onun
yazarlk gcnn birer esidir. 'Buddenbrook Ailesi',
ge kapitalist dnemin karanlklarna ' Dava' kadar
inebilmi deildir."
Kafka' nm yaptlarndan semelerin Sovyetler Bir
lii' nde ve teki sosyalist lkelerde baslmas, daha
sonra da bask saylarnn ykselmesi, bu konuma-
dan sonrasna rastlar.
Ernst Fischer'in Kafka denemesi, lkemiz asn-
dan da zel bir nem tayor. Trkiye'de Kafka'nn
yaptlarnn hemen tmnn dilimize evrilmi olma-
sna karn, bu yazara ve iaret ettiklerine ilikin yo-
rum almalar henz olmas gereken dzeyin epey
altnda. Bunda hi kukusuz lkemizin kltr yaa-
mnda yaygn olan yazn yaam kopukluu, baka de-
yile yazn ve sanat bir yerde, gnjk yaam da
apayr bir yerde grme alkanlnn varln sr
srdrmesi de byk rol oynuyor. Btn bunlar gz
nnde tutulduunda, Kafka'y tm verimiyle ve ta
rihsel toplumsal balamn gncellik asmdan irde-
leyerek deerlendiren bu denemenin, yeni Kafka okur-
lar oluturabilecei kansndayz.
Ernst Fischer, lkemizde daha ok Sanatn Ge-
reklilii zerine balkl, dilimize Cevat apan tara-
fndan evrilen yaptyla tannr. Bunun dnda ya-
zarn dilimize henz aktarlmam olan Zaman ve
Yazn, Sanatn Bamll ve zgrl, Byk H-
manist Goethe, Anlar ve Dnceler gibi yaptlar da
nemlidir. . , . _
Ahmet Cemal
11
FRANZ KAFKA
Kafka'nn yarats zerinde onurlandrc deer-
lendirmelerden oluma bir piramit ykselir. Ben bu
piramide yeni bir ta eklemek gibi bir haddini bilmez-
lik yapacak deilim. Katkm, yalnzca baz sorunlara
ilikin notlar dmek.
Yaplmas gereken ey, Franz Kafka'y aziz ilan
edilmekten korumak; en az bunun kadar nemli bir
i de, Kafka'y dogmatik arlklara kayanlar kar-
snda savunmak. Bir aziz deildi Kafka, aziz olmann
ok tesindeydi: Bir byk yazard. Yaptlar da, bir
an son modas olmann ok tesindedir; dorudan
dnya yazndr. Thomas Mann'n deyiiyle, bu yapt-
lar dnya yaznnn en okunmaya deer rnleri ara-
snda yer alr.
Bu yarat, besinlerini ve zehirini ekmekte olan
Habsburg mparatorluundan almtr. Bu nedenle de
eine az rastlanr bir eliki oluturarak yresel-
liin snrlarn am, vatanszlamtr. Max Brod,
Franz Werfel' e arkadann yaptlarndan ilk kez oku-
duunda, Werfel yle demiti: Tetschen Bodenbach'
m tesinde Kafka' y anlayan tek kii kmayacaktr.
Yaad dnem, Kafka' y pek deerlendiremedi. l-
mnden sinra gelen n ise olaanst oldu.
Mistik bir nihilist, gereklerin ve akln tesinde ka-
lan evrenin szcs diye vlen ve ilence urayan
Kafka, gerekte daha ok bir mizah ustasyd. Byk
peygamberler de ou kez birer mizah sanatsdr
lar; mizah sanatlarnn arasndan da peygamberlerin
kt grlmtr. Kafka' nm fantastik mizah sana-
t, gelecei peygamberlere zg bir kehanet gcyle
nceden somutlatrmtr. Kari Kraus'un Nestroy iin
syledikleri, Kafka'nm zne de uymaktadr: Nes-
troy, kk evresini gelecekteki olaylar nceden so
mutlatrarak ve ancak gelecek iin gsterebilecek bir
titizlikle ele alr. Kendi mizah mirasma imdiden sa-
hip kar.
Kl krk yaran baz kiilerce Kafka, yalnzca k-
k ayrntlar grm, byk balam alglamam ol-
makla sulanr; bunlara gre Kafka, dnyay sarsan
gk grltlerine deil, duyulmas olanaksz seslere
kulak vermitir. nsan, uyumazdan hemen nce bir
eliki konumuna girer: Gk grltsn duymaz-
ken bir saatin tiktaklann alglar. Kafka' nm tiktakla
rn duyduu saat sonradan ortaya kt gibi bir
saatli bombayd. Bu bomba, yldrmn dmedii evi
havaya uurdu. Kk ayrnt, ykma gtren byk
balamn habercisiydi.
Kafka, bedensel bir hastalk sonucu yaamn yi-
tirdi. Onun ardndan hayatta kalan ailesi ise onyllar
sonra, geleceini Kafka'nm nceden sezmi olduu
toplumsal bir hastalktan, Hitler'in nc Reich'n
dan tr ld.
ZAYIFLIIN YARATTll DEHA
Franz Kafka, 3 Temmuz 1883'de Prag'da, bir Ya-
hudi tccarn olu olarak dnyaya geldi. 3 Haziran
1924 tarihinde Viyana yaknlarndaki Kierling Sana
toryumu'nda grtlak vereminden ld.
Kafka kendine ynelik youn bir gzlem sonucu,
zayf yanm yaznsal gcnn temel kayna olarak
saptamtr. yle yazar: Bildiim kadaryla, yaam
iin gerekli koullarn hibirini beraberimde getirmi
deildim, yalnzca insana zg genel zayfln tay
csydm. Bu zayflk sayesinde bu anlamda szn
ettiim zayflk, ok byk bir gtr yaadm d-
nemin bana zaten ok yakn olan, savamak deil bel-
li lde temsil etmek hakkma sahip bulunduum
olumsuz yann olanca gcmle zmsedim. Gerek
kapsam dar olan olumlu'daki, gerekse artk olumluya
dnmenin snrna varacak boyutlar alm olumsuz'
daki pay, kaltm yoluyla elde edilmi deil...
Kleist ya da Keats'inkini andran bir zayflktr bu,
ama onlarnkinden daha mutlaktr; bir savunmasz
lk, en ufak bask karsnda yenik dme konumudur;
ardmdan gn nn grlebildii incecik bir zar gi-
bidir^ Bu testi daha suyoluna varmazdan nce krl-
mt, diye yazar Milena'ya. Bir sarmak gibi uza-
m olan hassas bedeni, herhangi bir arlk kar
snda srekli savunma konumundadr. Varlm sr-
drme igds, Kafka'nn kendisi konusunda tutum-
lu ve esirgeyici davranmasn, gcn dnleme-
yecek kadar ok atn sezdii kimi eylerden z-
veride bulunmasm gerektirir. Gvenlik altnda olma-
ya ve ana kucana duyduu zlem, bedeninin zayf-
lndan kaynaklanr. Ama yaznsal retime olan tut-
kusu daha gldr.
Yazma eyleminin, yaradlmn en verimli yn
olduu ortaya ktnda, tm gcm bu noktada odak-
lat ve cinselliin zevklerine, yemeye, imeye, felsefi
dnmeye, zellikle mzie ynelir tm yetenekle-
rimi ortada brakt. Bu yanlarmn tmnde zayf d-
tm. Bu da zorunluydu, nk sahip olduum tek tek
gler bir btn olarak o denli azd ki, ancak hepsi
bir araya geldiklerinde yazma amacna biraz olsun
hizmet edebilirlerdi.
Ama bu denli duyarl olan organizma, trajik ka-
rarlar verebilecek kadar da gldr. ou yazarlar
alma srecini, an enerji harcamaktan kanarak,
her gn belli bir blm tamamlayabilecekleri bir ak-
a dntrebilirler; baka baz yazarlar ise ancak
i gerilimlerini bir doruk noktasna vardrarak, her
trl lnn dna ktklar bir konumda retebi-
lirler. Kafka, bu yazarlar arasnda yer alr. 12 Eyll
1912 tarihinde gncesinde u satrlara rastlyoruz: Bu
yky, ' Yarg' adl yky, 22'yi 23'e balayan gece,
akamn onu ile sabahm alts arasmda bir solukta
yazdm... yknn nmde gelimesi, bir suda iler-
ler gibi ilerleyiim, hem korkun bir aba, hem de mut-
luluk. Bu gece srtmda birka kez kendi arlm ta-
dm... nsan ancak byle yazabilir, bedenini ve ru-
hunu bu denli btnyle adadnda... Bir baka no
tunda ise yle der: Coku arm ne" denli zlersem
zleyeyim, o an karsnda zlemden ok korku duyu-
yorum... Ancak byle anlarda iyi bulular yapabil-
melidir; ama o an gelip attnda daarck o denli
zenginleiyor ki, zveride bulunmak zorunda kalyo-
rum, yani akntdan bir eyleri gz kapal alyorum,
yle nme ne gelirse, el attka; o zaman bu aldk-
larm, dnerek yazmaya balaynca, eskiden iinde
bulunduu daarcm btnne oranla bir hi olu-
yor, o daarcn zenginliini yanstmaya yetmiyor,
bu nedenle de kt ve insan tedirgin edici bir nitelik
alyor, ekicilii bir ie yaramad iin... Kafka, ya-
zn almalarnn bedelini dayanlmas neredeyse ola-
naksz ba arlaryla, uykusuzluk, bitkinlik ve kendi-
ni ykma gtrmekle dyordu. 1913'de yle yazm-
tr: Yapamyorum, kendi yaammn saldrsna, ken-
di kiiliimden kaynaklanan istemlere, yan ve zama-
nn ypratmalarna, yazma tutkusunun belli belirsiz
zorlamalarna, uykusuzlua, deliin snrna varma-
ya dayanamyorum btn bunlar yalnz bama ta-
yabilecek gte deilim... Ve sonra, 1921'de: Ya-
rarl hibir ey renmemi oluumun ve buna ba-
l olarak kendimi bedensel bakmdan da ykma s-
rkleyiimin ardnda bir ama yatyor belki de. Dik-
katimin damasn istemiyordum, yararl iler gren,
salkl bir erkein duyaca yaama sevinci yzn-
den dikkatimin dalmasn istemiyordum. Sanki has-
talk ve mutsuzluk da insann kafasm en azndan bun-
lar kadar datmazm gibi!.. Yllarn ak boyunca
kendimi sistemli biimde ykma gtrm oluum,
gerekten artc; her ey bir barajn ardan k-
gibiydi, tmyle amah bir eylem vard ortada...
Romantiklerce ortaya atlan ve eskimi olan se
enek, sanat ya da yaam diye belirtilen seenek, Kaf
ka iin lesiye ciddiydi. Zayfl, bu ikisinden bir b-
tn oluturmasn yasaklyordu. Hukuk renimi gr-
m, ona epey bo zaman brakan bir ura semi
olmasna karn, bu ikili alma bedenini ypratyor-
du. Bu iki ura, der Kafka, hibir zaman badaa-
maz ve ikisine ortak bir mutluluk yaratamaz. Birinden
duyulacak en kk mutluluk, teki iin byk bir
mutsuzluk olur. Bir akam iyi bir ey yazabildiimde,
ertesi gn dairede ateler iinde yanyorum ve hi-
bir ey yapamyorum. Bu alkant hep daha ktye
gidiyor. Dairede grnte grevlerimi yerine getiri-
yorum, ama vicdanm asndan grevimi yapamyo-
rum; yapamadm her grev, bir daha iimden ata-
madm bir mutsuzlua dnyor... Kafka yalnz
yazarlmda deil, Prag Sosyal Sigortalar Kurumun-
daki memurluk yaamnda da son derece drstt,
baka deyile bohem tipinin tam tersiydi. Yazn ala-
nndaki retimine ilikin olarak: Her szcn ev-
resi, kukularmla sarldr, der. Kurumdaki memur-
lar da onu, grev bilinci ok gl biri diye tanmla-
mlardr. Amerika adl romanndaki insan sarsan
renci tipi, Kafka'nm kendisini yanstr: Gndzleri
bir maazada satclk yapan niversite rencisi, ge-
celeri yalnz basma, evresi kitaplarla sarih olarak bir
balkonda oturur ve alr.
Peki ne zaman uyursunuz? diye sordu Kari, -
renciye hayretle bakarak. Uyumak ha! dedi renci.
renimimi bitirdiim zaman uyuyacam. imdilik
koyu kahve iiyorum.
Kafka' nm ayn zamanda byk zlem duyduu
evlik karsndaki iddetli direnii, biraz da zayf ve
yorgun bir organizmann direniidir. Bu direnie kar
20
n bir evliliin hazrlklar ileri bir aamaya vard-
nda, Kafka ilk kanamasn geirir. Brod'un anlatt-
na gre Kafka bu olay, kendisini zorlayan zm-
lere sk bavurmasnn cezas saymtr. Dindar bir
insan olan dostu Brod'a Kafka, Tanrya ilikin olarak
Usta arkclar'dan bir alnty yineler: Onu daha
hogrl sanrdm.
Kafka yaamn ve her trl kiisel mutluluun
karsnda seimini bilinli olarak sanattan ve kendi-
ni ykma gtrmekten yana yapmtr. Dehasna uy-
gun yazabilmek iin gerilimli konumu gereksinmesi,
byk bir olaslkla Kafka'nn byle u noktada bir
karara varmasna katkda bulunmutur. Normal ko-
numda Kafka, nemli bir yazard, ama olmak iin her
trl acy stlendii o esiz yazar deildi. Bu konu-
da Kafka'nn syledikleri, onylar sonra Thomas
Mann'n Dr. Faustus romanndaki Adrian Lever
khn'n sylediklerine uygun dmektedir: Yazmak,
gzel ve harikulade bir karlk, am ne pahasma?
Geceleyin bunun eytanca bir hizmetin karl oldu-
unu, ocuklara verilen, gzleme dayal derslerdeki
netlikle kavradm. Karanlk glerin yanma inmek,
doa gerei baml ruhlarn zincirlerinden boanma-
lar, ne olduu belirsiz kucaklamalar ve o derinlik-
lerde olup biten, gn nda ykler yazdmzda
ne olduunu bilemediimiz daha bir sr ey...
Kafka'nm gnceleri ve mektuplar yaknmalarla,
kendine ynelik acmalarla, zayfln kendine ac ek-
tirme pahasma aa vurulmasyla doludur; ama b-
tn bu yaknmalarn ardnda bir yaam dolusu kah-
ramanlk, vurgulanan yetersizliin ardnda ise ykn
tar sanat yaptna kaynaklk etsin diye, kendini yk-
ma gtrm bir insann bykl gizlidir.
21
YABANCI
ann kendisine ok yakn olan olumsuz yanm
olanca gcyle zmsedii yolundaki dikkat ekici s-
z, Kafka'nm ikili sylemidir ve bu sylem ayn za-
manda hem kendisine, hem de yaad zaman par-
kasna ilikindir. Kafka'nn duyarl ve alglanmas ne-
redeyse olanaksz belirtiler karsnda iddetli tepki
gsteren yaps, ona gizli hastal sezgi yoluyla al
glayabilme yeteneini kazandrmt. Kanserin ko-
kusunu, daha varln kantlamann olanaksz olduu
balang evresinde alabilen bir doktor tanmtm.
Kafka ise grnte henz ileyen bir toplumdaki -
rmenin, gnnn brokratnda yarnn saldrgan-
nn ve celladnn, gze grnmeyen tohumda oluan
ykmn kokusunu ald. Bunu yapabildi, nk birey-
sel konumu ile toplumsal bir konum arasnda kout-
luk vard ve zamannn olumsuz yan, onun evresin-
de baka yerde olduundan daha belirgin biimde or-
taya kmt.
Kafka'nn en temel yaantsn yabanclk, dlan-
mlk, kendi kendine srgn edilmilik oluturur.
Gnther Anders, Kafka pro et contra balkl m-
kemmel aratrmasnda yle der: Kafka, bir Yahu-
di olarak tmyle Hristiyan dnyasnn insan deil-
di. Yahudiliini umursamayan ki gerekte umursa
22
myordu bir Yahudi olarak tmyle Yahudilerden
saylamazd. Almanca konuan biri olarak tam anla-
myla bir ek insan deildi. Almanca konuan bir
Yahudi olmas nedeniyle, tam anlamyla Bohemyal
bir Alman olduu sylenemezdi. Bohemyal olmas,
tam anlamyla Avusturyal olmasn nlyordu. Sos-
yal sigorta memuru olarak tam burjuva deildi. Bir
burjuva ailesinin olu olarak tmyle emekiler sn-
fna girmiyordu; ama bir bro insan da deildi n-
k bir yazar olduunu duyumsuyordu. Gelgelelim bir
yazar da deildi, nk gcn ailesi uruna harc-
yordu. Oysa aile evremde bir yabancdan bile ya-
banc yayorum. (Nianlsnn babasna yazd bir
mektuptan.)
Hepiniz bana yabancsnz, der Kafka annesine,
yalnzca bir kan ba var, ama o da kendini duyum-
satmyor... Kasvetli aile yaamndan nefret eder, ama
kurtulamaz. Bundan da nefret ediyorum; evde an-
nemle babamn yattklar yatan, kullanlm araf-
larn, dikkatle yerletirilmi gmleklerin grn,
beni kusturacak kadar bunaltabilir, iimi altst ede-
bilir, yle ki, sanki douum bir trl tamamlanama-
m, bu karanlk evde, kasvetli bir yaamdan hep ye-
niden dnyaya geliyorum, o evde srekli olarak var-
lmn onaylanmasn bekliyorum... alkan ve ha-
linden memnun kk burjuva ailesinin, ilerinden ye-
tien bu kurald insan karsndaki anlayszlklar,
' mutlak ve almazdr. Bu nedenle sevgi arayan ocuk,
kendi dnyasnn bir kesine kvrlr. ou kez kt
giydirilmektedir; kendini giysilerine uydurabilsin di-
ye arpk durur. Daha o zamanlar gereklerden ok
sezgilerin araclyla kendimi kk grmeye bala-
m olduumdan, giysilerin yalnzca benim stmde
23
byle nce kaskat, ardndan da buruuk ve sarkk
grndne inanmtm... Ama ocuk, uyumazdan
nce kurduu dlerle yetinir: gnn birinde zengin
bir adam olarak, drt atn ektii bir arabayla Yahu-
dilerin oturduu blgeye girecek, haksz yere dv-
len gzel bir kz syleyeceim tek szn gcyle kur-
tarp arabama alacam ve gtreceim... Amerika
romannda, bir ateinin hakkn savunmak iin kor-
kusuzca savaan Kari, yle dnr: sterdi ki anne-
siyle babas onun yabanc bir lkede, nemli kiilerin
nnde iyi uruna, nasl savatn, ve henz zaferi
kazanmam bile olsa, son fetih iin kendisini nasl
tmyle hazr tuttuunu grebilsinler...
Kafka, sk sk Kleist'n mektuplarn okur ve gen
soylu Kleist'n ailesinin, yazar Kleist' insan toplu-
munun hibir ie yaramayan bir uzvu saym oldu-
unu belirterek, iine acnm da kart alayl bir g-
lmsemeyle, yznc lm yldnmnde ailesinin
onun mezarna, stnde: Soyunun en. iyisine yazl
bir elenk brakmasn sylerdi.
Prag' l Yahudi Franz Kafka ile Prusyal gen soy-
lu Heinrich von Kleist arasndaki benzerlik, imdiye
dek sk sk belirtilmitir. Ailesine, toplumsal konumu-
na ve lkesine yabanclap yabanc lkelere yola -
kan Kleist, zaferle dolu bir dnn ailesinin ona su-
naca defne tacn dn kurmu, ama hibir baa-
r kazanmakszn geri dnm ve bunun utancna da-
yanamayp lmtr. Kafka ise aile balarndan kur-
tulabilme konusunda Kleist'dan da baarszd; ka
giriimleri kendine an gvenmi olan gen soylu
nunkilerden daha yetersizdi. Ama sonuta* ikisi de bi-
rer kaak, birer yabancydlar; yetikinlerle baa
kabecek gte olmayp, ocukluk yllarnda hapsol
24
mu kalmlard; ne kendilerini kurtarabilmilerdi, ne
de bakalaryla srekli bir birliktelii gerekletirebi'
milerdi; sonunda byle bir beraberlii kendilerine an-
cak lmn getirebileceine umut balamlard. Her
ikisi de zellikle yabanclklanyla, gelmekte olan bu-
can temsilcileriydiler; tpk Rousseau'nun, tpk
Byron'n abartmaya kaan bir slupla yeni bir zama-
nn belirleyici zelliklerini nceden haber vermi olu-
lar gibi.
25
BABA
ocuklarn yetitirilmesinden sz ettii mektupla-
rnda Kafka, Swift'in ana ve babalarn ocuklar ye-
titirmede ounlukla en uygunsuz kiiler olduklar
yolundaki grne katlr. Aile denen hayvandan,
aile organizmasndan sz ederek, unlar ekler: n-
sanlk iersinde her insann yeri ya da en azndan
kendi setii biimde yklp gitme olana vardr;
anayla babann egemenliindeki ailede ise ancak ok
belli kiilerin yeri olabilir; bunlar kesinlikle belirlen-
mi istemlere, ayrca da byklerin koyduu snrlara
uyan kiilerdir. Uymadklar takdirde aileden atlmaz-
lar bylesi ok gzel bir ey olurdu, ama dnle-
mez, nk sz konusu olan, bir organizmadr ama
bence urarlar, tketilirler ya da bunlarn ikisine bir-
den hedef olurlar. Bu tketili, Yunan mitolojisindeki
ana baba rneindeki gibi (oullarn yiyen Kronos
onurlu baba) bedenin yem yaplmas biiminde ol-
maz; belki de Kronos, srf oullarna acd iin on-
lar yemeyi, teki yntemlere yelemiti...
Kafka'nn canl, becerikli, iinde acma tanmak-
szn ykselmi olan babas, dnyay gle, grlty-
le ve fkeyle yneten bu Kronos ya da Yehova zayf
olunun tm direnme gcn krar. Bu babayla olan
ilikisi Kafka'nn dnyayla olan ilikisini de nemli
26
lde beUrlemitir. Hibir zaman gndermedii b-
yk Babaya Mektup unda Kafka, davac, avukat ve
daval konumundadr. Bu mektupta bir dava alr,
ama sonunda verilen hkm davay sonulandrma
yp, aresizlik konumunu ykma varana dek srd-
rr.
yle denir bu mektupta: Sen, yalnzca kendi g-
cnle bu denli ykselmitin, bu nedenle de kendi g-
rlerine duyduun gven snrszd... Koltuundan
btn dnyay ynetiyordun... Benim gzmde hak-
lar dnceden deil, kendi kiiliklerinden kaynak-
lanan tm tiranlarn o gizemli yanma sahiptin...
Baba, tam bir duygusuzlukla, darbelerini szleriy-
le indirmitir, kimseye acmazdm, ne konuurken, ne
de daha sonra, insan senin karnda tam anlamyla
savunmaszd... ocuk iin en ykc olan ise, senin,
benim iin bu denli l olan senin, bana koyduun
yasalara uymamand. Bylece dnya, benim iin e
ayrlm oluyordu: bir kle gibi, yalnzca benim iin
bulunmu ve gereklerini bilmediim bir nedenle, hi-
bir zaman tmyle yapamadn yasalarn egemen-
liinde yaadm bir dnya, sonra benimkinden son-
suz uzaklkta, iinde senin her eyi yneterek, buyruk-
lar vererek ve bunlara uyulmamasmdan tr fke-
lenerek yaadm ikinci bir dnya ve nihayet geri ka-
lan insanlarn, buyruklardan ve boyun eilerden
uzak, mutlu yaadklar nc bir dnya... Ben, hep
utan iindeydim... Eitimde bana kar kullandn
etkili, en azndan benim stmde hep etkili olan sz-
l aralar, kfr, korkutma, alay, kt glmeler ve
tuhaftr kendi kendinden yakmmayd... nsan bir
lde, daha kt bir ey yaptmm bilincine bile va
ramadan cezalandrlyordu...
27
Bu durum, Kafka iin ok belirleyici olan bir duy-
gunun, srekli utan iinde olma duygusunun, s-
rekli bir sululuk duygusunun doumuna yol aar.
Gnther Anders, yle demitir: Kafka'nn dnyasn-
da intikam tanralar eylemin ardndan deil, nn-
de uarlar. Grnte bireysel olan bu baba oul e-
kimesi iersinde toplumsal bir konum da belirginle-
mekteydi. Kafka bunun bilincindeydi ve bu konumdan
toplumsal sonular kard. Gllerden yalnzca nef-
ret etmesini deil, onlarn dzenbazlklarn, buyruk-
lar ile kendi davranlar, sz ile eylem arasmdaki e-
likiyi grmeyi de rendi. Babasn, azndan dr-
medii dini, olsa olsa byk bayramlarda milyoner
F'nin, babalaryla birlikte tapmaa giden oullarn
gsteren el saymakla sulad. ...Temelde senin ya-
amn biimlendiren inan, Yahudilerden oluma bel-
li bir toplumsal snfn dncelerinin mutlak doru-
luuna olan inancmdi; bu dnceler senin zne de
uyduundan, bylece aslnda kendi kendine inanm
oluyordun...
Baba bir iadam, bir giriimci ve bir snfn tem-
silcisiydi. Uygulad yetitirme ynteminin sonucu
ise, uzaktan bile seni anmsatan her eyden kamam
oldu. Her eyden nce.i yerin... nceleri orada do-
al saydm eyler, bana ac ve utan verdi, zellik-
le personele kar davranlarn... alanlara 'cret-
li dmanlar' diyordun, yleydiler de ama onlar y-
le olmazdan nce kanmca sen onlarn 'cret veren
dmanlar' kesilmitin... Bu nedenle zorunlu olarak
alanlardan yana oldum... Kafka, babasyla eki-
mesini genelletirir: Bir btn olarak bu durum, za-
ten tek basma bir olay deil, Yahudilerin bir gei
28
dnemi kuann byk blm iin buna benzer
bir durum sz konusu...
Bu baba oul ekimesi, Yahudi gei dnemi
kua sorununun snrlarn ayordu ve btn bir
gei dneminin zellii niteliini tamaktayd. Es
k ikk burjuva kua ekonomik olarak ykselmi-
ti, yalnzca elinde bulundurduklarna inanyordu. K-
k burjuva yaamnn ykselme ile snfsal dlan-
ma, burjuva snf ile proleterya arasmdaki genel
gvencesizlik konumu, Yahudiliin zel konumundan
tr daha da kritiklemiti. Kafka, yle yazar: Ya-
hudilerin gvenceden uzak konumu, i dnyalarnda
ki ve bakalar arasmdaki gvensizlik, onlarn yal-
nzca ellerinde ya da dilerinin arasnda tuttuklarna
sahip bulunduklar inancn beslemelerini, ne olursa
olsun hakl klar; ayrca yalnz elle tutulur gzle g-
rlr bir mlkiyet konumunun kendilerine yaamak
hakkn kazandrdna, bir kez yitirdiklerini bir da-
ha elde edemeyeceklerine inanmalarn da hakl gs-
terir... Yalnzca Yahudiler deil, gen kk burju-
va kua iinden oklar manevi deerlere ulama-
ya abalamakta, babalarnn ekonomi alanndaki tut-
kularna, kazan hrsndan, smrden yalandan olu-
ma babalar dnyasna kar kmaktaydlar. Ku-
aklar arasmdaki sava, snf savann henz uzaklar-
daki imeklerini yanstyordu. Gen aydnlarn k-
msenemeyecek bir blm en azndan geici bir
sre iin bakaldr srelerinde sosyalizme yaknlk
duyuyorlard. Baba katillii Birinci Dnya Sava'n
dan nce ve sonra yazm alannn nemli bir konusu
olmutur. Kafka, Milena' ya yazd mektuplardan bi-
rinde, dnde bir akrabasnn Milena'dan alayl sz
ettiini grdn yazar. Bunun zerine onu imdi
29
anmsamadm bir biimde ldrdm, sonra heye-
canla eve geldim, annem srekli arkamdan kouyor-
du, burada da benzer bir konuma olmaktayd; sonun-
da mthi bir fkeyle bardm: ' Biri' Milena hakkn-
da kt konuursa, babam bile olsa, onu da ldr-
rm, ya da kendimi ldriirm.'
Gerekte Kafka, babaya kar cinayeti kendi ki-
iliinde gerekletirmitir. Babayla ilginin mutlak
anlamda kesilmesi, zlemini ektii ve kentsoyluluu
tmyle dlayan yaamn kouluydu. Ama Kafka'nn
byle bir kopuu gerekletirecek gc yoktu. Ba-
baya Mektup unda babasnn yantn, nceden so-
mutlatrmtr: Birbirimizle savatmz yadsm-
yorum, ama savamak iki trl olur. Biri, merte sa-
vamaktr; bu savata bamsz hasmlarn gleri
boy lr, herkes yalnz basmadr, kendisi iin ka-
zanr, kendisi iin yenik der. Bir de haaratn sa-
va vardr, haarat yalnz sokmakla kalmaz, yaa-
mn srdrebilmek iin kanda emer. As ura sa-
vamak olan ite bylesidir ve sen de busun. Yaama
acemisisin sen ama bu konuma rahata umursamak-
szn ve kendini sulama gereini duymakszm yer-
leebilmek iin, yaama becerisini btnyle senden
alp cebime soktuumu kantlamaya alyorsun...
Babann, Kafka'nn kurmacasyla somutlaan bu
yant korkuntur: Nefreti her trl gten yoksun
olan aciz insann teslim oluunu dile getirir. Yarg
adl ykde baba olu iin idam kararn verir, oul
da bu karar yerine getirir. Kafka, kendi yazd y-
ky yle zmlemitir: Ortak olan her ey, ba-
bann evresinde kmelenmitir, Georg bunlar yal-
nzca yabanc, bamszlam, kendisinin yeterince
30
koruyamad, Rus devrimlerinin etkisine ak bra-
klm eyler olarak duyumsar... Baba, dnyann
efendisi saylr; mlkiyeti altmda bulundurduu bu
dnya ile kendisini zdeletirmektedir; oysa oulun
karsnda ayn dnya yabanadr, elden kmtr,
donmutur. Rus devrimlerinin etkisine ak brakl-
mtr, bu dnyada kkl bir deiim yapmak, an-
cak devrim yoluyla olanakldr. Kafka, bir dava a-
may yeler; kantlar ve kar kantlaryla, ac dolu
bir i monolog biimindedir bu dava, babann hakl,
oul'un yalnzca haarat olup olmadklar yolunda-
ki umarsz i hesaplamaya dek varr bu hesapla-
ma, Deiim adl anlatda da tyler rpertici bir
yanszlkla betimlenmitir. Sz konusu olan, babaya
ilikin, ama ie ynelik bir saldrdr, kiinin kendi
kendisini yiyip bitiren nefrettir, kendini dile getirme
ve sululuk duygusudur; ta Davanm son tmcesi-
ne dek: ...sanki utanc, o ldkten sonra da son bul-
mayacakt.
31
PRAG
inde kendisine yabanclam bir Kafka'nn b-
yd bu aile, Prag'da, Habsburg mparatorluunun
en elikilerle dolu kentinde yaamaktayd. Kent, an-
larla doluydu; imparatorluk iktidar ve ek zgrlk
savam, simya ve gkbilim, Comenicus ve Kepler,
Rabbi Low ve Golem* youn bir birliktelik olutur-
makta, insann stne varmaktayd; tm de tala-
m birer d by simgesi gibiydi. Grillparzer, Vi
yana'nn insanm sinirlerini ykan, vampir gibi kan-
n emen znden tr ac ekmiti; Prag' da ise her
ey gibi bu z de daha youn bir dzeydeydi. Kafka,
1902 sonbaharnda Mnih'ten dnnden sonra y-
le yazmtr: Prag yakam brakmyor... Bu kentin
peneleri var. Yllar sonra ise bir mektubunda un-
lar okuyoruz: Prag' dan ayrldm takdirde yitire-
ceim hibir ey yok, buna kark kazanabileceim
ok ey var. . . Kafka'ya gre gerekten yayor ol-
mak ve srekli honutluk duygusu ancak Prag'dan
uzakta kazanabilir. Ve nihayet, 1921'de, gncesinde
* Golem, Yahudi mitolojisine gre, ekilsiz maddeden canl in-
san yaratabilme gcdr; bu gce 13. yzyldan bu yana e-
itli Rabbi'lerin yani en yksek derecedeki Yahudi din
adamlarnn sahip olduklarna inanlr. Rabbi Low (1520
1609) bunlardan biridir. ( . N. )
u yaknma: Yaamn ak beni hibir zaman srk
leyemedi, Prag'dan hi kurtulamadun...
Bu kentin egemen kesimi (fabrika sahipleri, pa-
ra ileriyle uraanlar, brokratlar, profesrler) Al-
manca konuuyordu ve kk bir aznlkt. Byk
ounluu oluturan halk ise eke konuuyordu. Bir
Alman niversitesi, bir Alman tiyatrosu, Alman ma-
kamlar vard; bunlarn evresinde ise ek emeki
snf ve kk burjuva kesimi yer almaktayd. Azn-
ln elinde yalnzca iktidar kalmt, gelecek artk
onlarn deildi. Klaus VVagenbach'n, Kafka biyogra-
fisinde syledii gibi, Prag' da Almanca, bir tr dev-
let desteiyle varln srdren, bayram gnleri ko-
nuulan bir dildi. Yabanc bir egemen snfn, ken-
disine yabanc bir halkn iersinde konutuu dildi
Almanca; bu dil canl kaynaklardan deil, antlar-
dan, tozlu evraktan, ayrcalklardan beslenmekteydi.
Gemiin mezar talan, ne id belirsiz iktidar ili-
kileri ve brokrasi hortlaklar, Almanca konuan
egemen kesim yelerine yaanan dneme artk t-
myle ters den bir konum salamaktayd. Gz-
mz ak, d gryoruz, diyordu Kafka, Janouch'a,
gemi zamanlardan kalma birer hayaletiz. Yahudi-
lerin yaad eski kenti, salk koullarna uygun
yeni kentden ok daha gerek bulduunu syl-
yordu; bu, Almanca konuan aznln da paylat
bir dnceydi. Bu kentte nesnelerin insanlardan da-
ha gl olduu kans, baka deyile yabanclama
duygusu egemendi. Wagenbach, Paul Leppin'in bir
kitabndan u alnty yapar: "Yani btn bunlar ya-
pan, o deildi, nesneler, kendi yaamlann onun ya-
am boyunca srdryorlar ve ak bir kapdan ge-
er gibi, onun iersinden geip gidiyorlard."
Almanca konuan Yahudiler, aznlk iersinde
aznlk olutunnaktaydlar. Almanlarca Yahudilikle-
rinden tr, eklerce de Almanlklarmdan tr
ho karlanmayan bu insanlar, Prag'n kltr yaa-
mnn eksiklii dnlemeyecek esiydiler. Prag*
dan gelen, Almanca yazan nl yazarlarn ou Ya
hudiydi. Ama evrelerini kuatan yabanclk ok yo-
undu. Janouch ile konumalarnda Kafka, Prag'da-
ki Alman tiyatrosundan yle sz eder. Bu tiyatro,
temelsiz bir piramit ...Burada doru drst Alman
lk bulunmadndan, gvenilir srekli bir izleyici
kitlesi de yok. Localarda ve koltuklarda oturan, Al-
manca konuan Yahudiler Alman deil, Prag' a ge-
lip balkonlar ve galerileri dolduran Alman niversi-
te rencileri ise yalnzca ilerlemekte olan bir gcn
ncleri, yani dman ama izleyici deil. Alman-
ca konuan bir Yahudi olan Kafka, hibir yere ait
deildi; Alman kltrnn hayranyd, ama Sdetler
blgesinden gelen ovenistlerin ve rklarn olutur-
duu ilerleyen g ten nefret ediyordu. Bohemya,
Nasyonal sosyalizmin doum yeridir.
Kafka, hibir zaman Almanlar arasmda yaa-
madm, diye yazar Milena'ya. Almanca benim ana-
dilim ve bu yzden de bana doal gelen bir dil, ama
ekeyi kendime ok daha yakn buluyorum... Kaf
ka'nn babalar dnyas'na bakaldr srecinde yan-
da kt alanlar, eklerden oluuyorlard. Kaf-
ka kendine bir ulus bulabilmek iin eklerin arasna
karmak zorunda kald. Onlarn toplantlarna katl-
d, nasyonal demokrat Dr. Kramar'm, sosyal demok-
rat Dr. Soukup'un, Nasyonal sosyalist Klofar'n sy-
levlerini dinledi, bu arada zellikle anaristlere yak-
lat. 1912 Maysnda Jaroslav Hasek, bir mizah sa
34
natsna zg espriyle Yasalar erevesinde Ilml
lerlemeye Ynelik Siyasi Parti nin kurulduunu iln
etti. Politikay ve polisi hedef alan bir konuma ya-
parak, hayat kadnlarn politika alanndaki orospu-
luklarla karlatrldmda, yrekleri iyilikle dolu
gerek Samarit rahibeleri diye vd. stn I rkm
imparatorluk makamlarna kar direni erevesinde
dile gelen bu mizah ruhu da Prag'a zgdr. Kafka'
nn Hasek'den ok farkl olmasna karn, bu tutum
ikisine ortaktr.
Yahudi bir aile, Alman dili ve ek ulusuarasm
da kalan bo bir alana yerlemi olan Kafka, kendini
bir yabanc, Prag' da yabanclaman m kenti olarak
duyumsuyordu.
I
HABSBURG DEVLET
Dar bir alana skm olan bu Prag, monarinin
kent biiminde somutlaan sorunsalyd.
Prag' da olduu gibi, btn imparatorlukta Al-
manca konuan egemen ulus, giderek klen bir
aznlkt. Birbirine kart halklar, aydnlanm mut
lakiyet amdan bu yana, resmi dili Almanca olan
bir brokrasi tarafndan bir arada tutulmaktayd.
Dosya ynlar ve sngler, dev Slav ounluu ze-
rindeki egemenlii gvence altna almt; ama daha
ne zamana kadar? Bask altnda tutulan halklar, bu
devlete giderek daha ok yabanclayordu; ama ya-
banclama yalnz onlara zg deildi. Egemen ulus
ta da tedirginlik artyor, bu devletin geici olduu,
dardan bir destek gelmedii takdirde ayrcalkl ko-
numun gvenliinin salanamayaca izlenimi yay
gnlayordu. Temelde hemen kimse imparatorluun
ayakta kalabileceine inanmyordu. Yal mparator,
her gn gezmeye kyordu. Ama gerekte kan o
muydu, yoksa ak sakall bir hayalet mi? Kafka, Bir
mparatorluk Habercisi adh yksnde bu durumu
mistik bir dzeyde ilemitir: lm deindeki im-
parator, bir haberci yollar, ama adam bouna bir
abayla isaraym odalarnda dolanr durur: Bu oda-
lar hibir zaman aamayacak; bunu basarsa bile, hi
bir ey kazanm olmayacak; daha geilmesi gereken
avlular var, ve avlulardan sonra bunlar kuatan ikin-
ci bir saray; yine merdivenler ve avlular , ve yine bir
saray; binylar boyunca bu byle srecek; ve haber-
ci sonunda en dtaki byk kapdan kendini dar
atabilse bile ki asla, asla olamaz bu, daha nn-
de bakent uzanacak, dnyanm ortas saylan, ken-
di posasna gml bir bakent.
Halk ile Devlet arasndaki bu kesin yabancama
ortamnda en iteki sarayn odalarnda gizli iktidar,
hemen hemen belirsizdi ve srekli deiim iindeymi
izlenimini yaratyordu. mparator, aristokrat toprak
sahipleri, bankalar ve endstri, egemen ulus ile te-
ki uluslar iersindeki beklemeler, muhafazakrlar
ve liberaller, dincilerle Alman milliyetileri arasnda
iktidarn nasl blnm olduu belirsizdi. Bugnk
konum, yarn ortadan kalkabilirdi. Yaanlan ann te-
sini kapsayan planlarn varl enderdi. Bunlar varol
salar bile hep bozuluyor, kart yararlarn arasnda yi-
tip gidiyordu. Uurumun kenarnda durmak, srekli
bir konuma dnmt. Bu arada iktidar ortada g-
rnmyordu. Kafka' nm atosundaki Kont West
West gibi bir sylence atmosferine girmi, entrikalar-
dan, sylentilerden ve geici zmlerden oluma bir
siste dalp gitmiti; ama o iktidar koruyan ve kul-
lanan brokrasi hep vard. Grnmeyen iktidarn
kendi kendini rtt izlenimi uyansa bile, in-
sanlar devlet dairelerine arlyor, dilekeler yazlp
ileme konuyor, polis ye adliye kullanlyor, dev bir
aygt iler konumda tutuluyordu. En iteki odalarda
ne olursa olsun amirler hep vard, memur dikkatli ol-
mak zorundayd, neden yana olduunu aktan aa
gstermesine izin yoktu, grevine dkn ve karak
tersiz olmas uygundu. Ynetilenler iin bu brokrasi,
iktidarn simgesiydi. Geri bu brokrasinin ardnda,
iktidarn hem yaknda, hem de eriilemeyecek uzak-
lktaki eski atosu, belki yalnzca oktan yitip gitmi
b r gerekliin hayaleti gibi ykselmekteydi; ama y-
netilenlerin kaderi bu boluun temsilcilerinin, yani
brokratlarn ellerine braklmt.
Bu inanlmas g, temelleri saydam olmayan, ne-
reye gittii kestirilemeyen Habsburg mparatorluu,
Kafka'da kendisini uygun den anlatcy buldu.
BROKRAS
Halkn kendine nasl yabanclatn, kendini
temsil ettirdii takdirde nasl halk olmaktan k-
tn ilk anlatan, Jean, Jacques Rousseau'dur. Rousse
au'ya gre halk, ynetimi devredebilir, ama devlet
iersinde kendine yabanclamak istemiyorsa, ortak
istenci asla devredemez. Devletin iktidar temsil yo-
luyla kullanlamaz. Bu iktidar, z gerei, ortak is-
tente yatar ve isten, temsil olunamaz; isten ya ken-
di kendisidir, ya da yabanc biridir, bunun ortas yok-
tur. Devletin gcnn yasama ve yrtme diye b-
lnmesi, devlet iktidarnn taycsn d rn, ya-
mal bohay andrr bir varla dntrr; bu, in-
san, birinin yalnz gzleri, ikincisinin yalnz kollan,
bir ncsnn yalnz ayaklar bulunan eitli be-
denlerden oluturmaya kalkmak gibi bir eydir.
Rousseau'ya gre toplumsal ilikiler o denli karma-
ktr ve devletler de o denli bymtr ki, devletin
gcnn blnmesinden, halkn temsili diye adlan-
drlan yanlsamadan vazgeebilmek olanakszdr, ama
bunun sonucunda vatanda devlete kar yabancla-
makta, iktidar odaklamakta, zgrlk yitirilmektedir.
Geri kalm bir imparatorluk olan Habsburg mo-
narisinde demokratik seme hakknn zellikle ii
kesiminin abalaryla kazanlmasndan sonra da y
rtme organnn yetkileri olaanst geni kalmt;
karmakark bir parlamentonun gerekletirebildii
denetim ise en alt dzeydeydi. ktidarn denetlenmesi
neredeyse olanaksz bir brokrasi eliyle kullanlmas,
dnlebilecek en byk yabanclamay douruyor-
du. Kafka, bunu saptad ve Avusturya deneyimine da-
yanarak brokratik sistemi, bireyin brokrasiye ba
kaldrndaki, yenilgisindeki ya da yazgsna boyun
eindeki yaantsn betimledi.
Brokrat iin insanca ilikiler deil, yalnzca nes-
ne ilikileri vardr. nsan, evraka dnr. Evraka ve-
rilen say ile belirgin klman, lm bir varlk olarak
evrakm akna girer. Bu varlk ahsen arld za-
man bile bir kii deil, yalnzca olaydr. Konu ile
ilgili olmayan ne varsa akp gitmitir. Resmi dairele-
rin koridorlar aalanma kokar. Sigara imek kesin-
likle yasaktr. Bu yasan kapsamma soluk almak da
girer. Buna karlk yrek arpntsna izin vardr, da-
has arpnt, olmas istenen bir eydir. Her trl mit
uup gider. Kapdan kapya gnderilen kiiye sulu-
luk duygusu alanr. Buraya giren, yalnzca bir vizi-
te kd ya da pasaportunun uzatlmasn istese bile,
kendini sulu duyumsar. En iyi olaslkla bir dilek sa-
hibidir, aslnda ise suludur. Ingeborg Bachmann,
Otuzuncu Ya adl yk kitabnda Viyana brokra-
sisini yle tanmlar: Dairelerde hep saray danma-
larnn ve terkedilmiliin havas. Bekleme odalarnda
asla sert bir sz duyulmaz, szler krcdr yalnzca.
(Geri evirmek deil, oyalamaktr aslolan.) Bu durum,
yalnzca Viyana iin geerli deildir , ama Kafka, b-
rokrasiyi bu Avusturya'ya zg biimiyle tand.
Yasann nnde bekleyi, daire kaplarnn nn-
de beklemek, Avusturyal ynetilenlerin srekli konu
mu olup kmt. Dava da bu konumun betimlenii,
yalnzca grnte dsel fantastik nitelik tar, ger-
ekte ise ok youn bir gerekilik dzeyindedir: K.
bir toplantya girdiini sand. ok deiik insanlardan
oluma bir kalabalk ieri girenle kimse ilgilenme-
miti orta byklkte, iki penceresi olan bir oday
doldurmutu; oda, tavann hemen altndan bir galeriy-
le kuatlmt ve bu galeri de tmyle dolmutu, in-
sanlar ancak iki bklm durabiliyorlard, balan ve
srtlan tavana deiyordu. erdeki havay ok boucu
bulan K., yine dan kt... Ancak sonunda yargcn
nne ktnda, yarg cebinden saatini karr, ona
gsterir ve yle der: Bir saat be dakika nce gel-
meniz gerekirdi.!
Bekleyenlerin yazgya boyun emilikleri: Birbir-
lerinden nerdeyse dzenli aralklarla, koridorun iki
yanna iki dizi biiminde yerletirilmi uzun tahta s-
ralarda oturuyorlard. Tm de derbeder giyimliydi...
Asacak engel bulunmadndan, byk bir olaslkla
birbirlerini taklit ederek, apkalann sralann altna
koymulard. Kapya en yakn oturanlar, K. ile mba-
iri grdklerinde selam vermek iin ayaa kalktlar,
tekiler bunu grnce kendilerinin de selam vermek
zorunda olduklarn sandar, bylece ikisi geerken
herkes ayaa kalkt. Hibir zaman dimdik durmuyor-
lard, srtlar eik, dizler bklm, dilenciler I gibiydi
durulan. K, biraz arkasndan yrmekte olan mba-
iri bekledi ve: ' Ne denli aaanm olmal bu insan-
lar...' dedi.
insan, u ya da bu biimde bir olay olup kar;
ato romannda ky muhtar, yle der K.'ya: Sy-
lediinize gre, kadastrocu olarak alnmsnz; ama
ne yazk ki bizim bir kadastrocuya gereksinimimiz
yok. Yapacak hibir i bulamazd yle biri burada...
Muhtar, ieriksiz uralardan oluma, salt grn-
te varolan bir dnyaya alnm K.'y bylece aala-
dktan sonra, btn bunlarn, iinde bir kadastrocu
dan sz edilen eski bir belgeden kaynaklandn an-
latr. Karar, hem beklenmedik bir anda, hem de ge
verilmitir. nsan, ilemi tamamlanm ya da tamam-
lanmam bir dosyadr, o kadar. Kontluk makam
gibi byk bir makamda, iki dairenin farkl dzenle-
meler yapmalarna rastlanlabilir, ikisi de birbirleri-
nin yaptklarndan habersizdirler, onlarn stndeki
denetim geri ok titizdir, ama doas gerei ge ka-
lr, bylece ne de olsa kk bir karklk kabilir
ortaya... Bunun zerine K, kendisinin iinde bulun-
duu kk karkln byk bir olay dntn
syler. Hayr, diye yantlar muhtar, bu, byk bir
olay deil. Bu bakmdan yakmmak iin hibir nede-
niniz yok, bu, kk olaylar arasnda en kklerden
biri. Olayn derecesini belirleyen, iin kapsam deil-
dir. . .
Hakimi mutlak brokrat Klamm'n zel sekreterle-
rinden Mamus (bu, eski Roma'da alay tanrsnn ady-
d ) , tutanaklar dzenler. Sayn Sekreter, der K,
Klamm bu tutana okuyacak m? Hayr, der Ma-
mus, niye okusun ki? Klamm btn tutanaklar oku-
yamaz, ayrca o, hibirini okumaz...
Dava adl romanda avukat, K.'ya mahkemeye
verilen ilk dilekelerin okunmadan dosyalara kondu-
unu syler. Hep sylenen ey, ilerde bunlara bak-
lacadr: ama ne yazk ki ou kez bu da doru de-
ildir, ilk dileke bir yere karr ya da tmyle yi-
tip gider, sonuna dek elde kalsa bile, avukatn ancak
sylentilerden renebildiine gre, hemen hi okun-
maz. . . Genellikle dava, yalnz kamuoyundan deil,
davaldan da gizlidir... Ayn zamanda alt derece-
deki memurlardan da gizlidir, o nedenle memurlar,
stnde altklar ilemlerin kendilerinden sonraki
aamalarn hemen hibir zaman tam olarak izleye-
mezler... Onlar, ancak davann yasaca kendilerine ay-
rlm blmyle ilgilenebilirler... En nemli olan,
avukatn kiisel ilikileridir, savunmann asl deeri
bu ilikilerde odaklar.
Olaya dnm bireyin ii, yalnzca alt ma-
kamlarladr; st makamlar onun eriemeyecei uzak-
lkta ve bir sr perdesinin ardmdadr. Klamm gibi yk-
sek dzeyde bir memurla konuabilmek, neredeyse
olanakszdr. Barnabas, Klamm'n emrine verilmitir,
ama konutuu kiinin gerekten Klamm olup olma-
dn bilemez. Klamm'la konuuyordu, ama Klamm
myd bu? Yoksa biraz Klamm'a benzeyen biri miy-
di? Barnabas, bilinmeyen kurallara elinde olmaks-
zn u ya da bu biimde kar gelip, iini yitirebile
cei korkusuyla sormaya cesaret edemez. ato'nun
yabancy gzaltnda tutmak iin gnderdii iki yar-
dmc gibi kk brokratlarn varl, yalnzca i-
levlerinden kaynaklanr, bunun dnda bir varlklar
yoktur. K., onlarn yzleri arasmda bir karlatrma
yapar: Nasl birbirinizden ayrabilirim sizi? Yalnzca
adlarnz ayr, onun dnda bir an durur, sonra
elinde olmakszn srdrr konumasn onun dn-
da iki ylan gibi benziyorsunuz birbirinize. Yalnzca
birer ilevdir bu adamlar, bir grevin glgeleridir. Ar-
ka planda kalm gizli bir makamm alanlardr.
Olay a ilikin karar, derinliklerinin aratrlmas ola-
naksz bir karanlkta verilir.
43
Bir kez olaya dnnce insan, artk ka yok-
tur. Gerek bir aklanmann ok ender grld
sylenir K.'ya. Anlatlanlara gre, olmu byle aklan-
malar. Ama bunu saptayabilmek ok gtr. Mahke-
menin olay sonulandran kararlar yaymlanmaz, on-
lar yarglar bile gremez, bu nedenle eski davalar-
dan geriye yalnzca sylenceler kalmtr. ounluk-
la grnteki aklanmalar, davann her zaman ye-
niden grlmesi yolunu ak tutar. En iyisi davay
uzatmak, srncemede brakmaktr.
Btn bunlar, fantastik ya da gerekd bir dze-
ye vardrlacak denli abartya kalm olmakszn,
Habsburg mparatorluu'ndaki bireyin ve ayn zaman-
da da devletin kendisinin konumuna uygun dmek-
teydi. Kafka kitaplarn yazd srada Habsburg Dev-
leti, kurald bir rnekti. O zamanlar gelimi kapi-
talist lkelerde ne olaanst gl bir brokrasi, ne
yaklamakta olan ykma ilikin bir sezgi ve ne de y-
kmn yanmasnda yaamak diye bir durum vard. Be-
yaz rktan gelme stn uluslar, smrgelerde ve ya
r smrgelerde yaayan dev ounluun kendilerine
kar ayaklanmasmdan korkmuyorlard. Btn bunlar,
henz ok uzakt; acmasz devlet mekanizmas ili-
yordu, demokrasi vard ve insanlar kendilerini gven-
lik altnda hissediyorlard. Glln ve gvenlik
iinde oluun sarslmaz bilinci iersinde, Habsburg
mparatorluu'nun sorunsal, genel bir sorunsal sa-
ylmyordu.
Oysa gelime, Friedrich Hebbel'in her eyden ha-
bersiz sylemi olduklarn dorulad:
Byk dnyann provasm yanstan
Bir kk dnyadr bu Avusturya..
mparatorluun, gerilii yznden, genel kn
grnmlerini nceden yaamas, her eyde ge kalan
Avusturya'da kapitalist dnyann rme srecinin,
baka deyile son evrenin sorunsalnn erken gelmi
olmas, Avusturya'nn elikisidir. Kafka'nn bir yazm
konusu diye bulduu, Avusturya brokrasisidir. An-
cak eskiyi glmecenin arptrmasyla yanstan gr-
nmde, daha sonraki brokrasinin iktidar mekaniz-
malarnn ana izgileri rtk biimde yer almtr. Ka-
rabasan, gerek gnlk yaama galip gelmitir. Da-
va daki mahkeme, atodaki kontluk memurlar, giz-
li iktidarla, aka ortaya kan bana buyruk yne-
timin birlemesi, zavalllk, alaklk, yanlarna yakla
lamayan bykler ve ok dk aylklar alan, mut-
suz, ahlaken yozlam kk memurlar bunlarn
tm, fantastik bir glmeceden korkun bir geree
dnmtr.
Brokrasinin egemen olduu, halkna yabancla-
m Habsburg mparatorluu'nda genel yabanclama,
baka yerlerde olduundan daha belirgin biimde ken-
dini gsterdi. Duyarl Kafka'nm ailesinden, doduu
kentten, imparatorluktan, bireysel ve toplumsal ko-
numdan tm gcyle cierlerine ektii olumsuzluk,
kinci Dnya Sava'ndan sonra kapitalist dnyann
temel yaantsma dnt. Kafka'nm ve Musil'in an-
latm olduklar, Avusturya'nn trajikomikliinin ok
tesinde bir eydi. Bu anlatlanlardan Habsburg Deyle
ti'nin yklnn gizemli gstergeleri yansyordu.
45
YABANCILAMA
Vatandan devlete yabanclamas, toplumsal ili-
kilerin brokrasi yznden bir nesne konumuna gelip
insandan yana olan zn yitirmesi, her eyi kapsa-
mna alan bir srecin nemli olmakla birlikte e-
itli elerinden yalnzca biridir.
Kleist, Robert Guiskardda baarszla uradk-
tan, Fransa'da ne yapacan bilmeden dolap dur-
duktan sonra, sonsuz grkemde bir mezara kavuma
olasl na kar kmak iin Mainz'da bir marango-
zun yannda almt. Onun gibi Kafka da el iili-
inde, dnyayla ve kendi kendisiyle bir uyuma vara-
bilme olanann bulunduunu sanyordu. Zenaati
nin rn, bir btndr, retene yabanclam olma-
yp, taslaktan iin tamamlanmasna dek bir gelime-
nin aydnlk balam iersinde yer alr, evresini s-
cak ve dost bir atmosfer sarar. Tekyanl ve uzmanla-
madan temellenen alma srecinde ise durum, t-
myle bakadr. Meslekte, alma olgusunda hep te-
mel bir sorun, nemli eliki ve atklar| kayna-
n grm olan Kafka, Amerika romannda bir asan
src ocuun yabanclama duygusundan zl ve g-
rnte salt sanki yle bir deinip geiyormu gibi
sz eder: "Kar li zellikle d krklna uratan ey,
bir asansrc ocuun asansrn mekanizmasyla tek
46
ilikisinin bir dmeye basarak asansr harekete ge-
irmek olmasyd; asansr ileten mekanizmann ona-
rm iin ise yalnzca otelin makinistleri kullanlmak-
tayd; o denli kesindi ki bu kullanm, Glacome alt ay-
dr asansrde hizmet grmesine karn ne bodrumda-
ki makineyi, ne de asansrn iindeki mekanizmay
grmekten ok sevineceini aka sylemi olmas-
na karn kendi gzleriyle grebilmiti...
nsann yabanclamas, alma araclyla, re-
tim araclyla doadan kopmasyla birlikte balar.
retim araclyla doa, insana kendi rn ve ken-
di gereklii olarak grnr, der Karl Marx Eko-
nomi ve Felsefe Elyazlarmda. nsan, kendisini yal-
nzca bilinte olduu gibi ussal adan deil, ayn za-
manda gereklikte etkin olarak bir kez daha yaratr
ve bylece kendini, yine kendisinin yaratm olduu
bir dnyada izler; bu yollar da alma srecinde ken-
dini bir trsel varlk (Gattungswesen) olarak nesne
letirmi olur. nsanm trsel varlk olarak gelimesi
asndan zorunlu nitelik tayan bu yabanclama, gi-
derek almay gereksinir; bunun gereklemesi saye-
sinde insan alma srecinde kendinin bilincine va-
rr, yaratsnda, almasnn rnnde kendini bir
kez daha bulur. Bunu, kapitalist retim biiminin anor-
mal iblm dzeninde alan cretli ii deil, an-
cak zenaatkar baarabilir. cretli ii, yabanclama
ediminin karsna yaratt yapt, yani kendi ken-
disiyle btnleme edimini karamaz. Karl Marx, bu
yabanclama edimini yle belirler: 1. inin emek
rnyle, kendisine egemen ve yabanc bir nesne ola-
rak ilikisi. Bu iliki, ayn zamanda iinin duyular
yoluyla alglanan d dnyayla, doa nesneleriyle ken-
disine yabanc ve dmanca karsma dikilmi bir dn
yayla olan ilikisidir. 2. alma sreci iersinde eme-
in retim edimiyle ilikisi. Bu iliki, iinin kendi et-
kinliiyle, kendisine ait bulunmayan, yabanc bir etkin-
lik olarak iliki kurmasdr; burada ac ekme olarak
etkinlik, zayflk olarak gllk, ksrlk olarak ve-
rimlilik, iinin kendi fiziksel ve tinsel enerjisi sz ko-
nusudur; kiisel yaam, karsma dikilen, ondan ba-
msz, ondan olmayan bir etkinlik dolaysyla etkin-
lik olarak yaam niteliini almtr. Yukarda, nesne-
nin yabanclamas gibi, burada da kendine yabanc-
lama vardr....
Kafka'nn bu yabanclamaya ilikin duyumsama-
s ok youndu ve yapt, ac ekme olarak etkinlik,
zayflk olarak gllk, ksrlk olarak verimlilik...
temasnn sonsuz grnmlerinden olumaktayd. in
eddinin Yaplnda nn iindeki dncelerde, dev
yaptn bir blmne katkda bulunana, srekli ola-
rak yaptn btnne ilikin bir kubak gr sa-
lamann gereklilii vurgulanr. Duygu ve dncele-
ri, dardan bakldnda nemsiz grnen grevleri-
nin ok ok tesinde olan adamlar... rnein ssz bir
dalk blgede, vatanlarndan yzlerce mil uzakta, ay-
lar ya da dahas yllar boyu yap talarn birbirine
ekleme iinde altrlamazlard; byle youn, ama
uzun bir insan yaammda bile ereine varamayacak
bir iin umutsuzluu, adamlar aresizlik duygusuna
itebilir, en nemlisi de onlar ie daha az yararl du-
ruma sokabilirdi...
Kafka, Taylorizm zerine, alma srecinin in-
ceden inceye paralanmas ve iinin btnyle me-
kanizmann bir parasna dntrlmesi konusunda
Janouch ile yapt bir konumada yle demiti: By-
lece yalnz evren deil, ama her eyden nce o evre
nin bir esi olan insanolu kirletilmekte ve aalan-
maktadr. Byle taylorize edilmi bir yaam, tyler r-
pertici bir ilenten baka bir ey deildir; bu ilenten,
arzulanan zenginliin ve kazancm yerine yalnzca a-
lk ve yoksulluk doabilir. Bu ilerlemenin varaca
nokta...
Dnyann sonudur, diye tamamlar Janouch.
Kafka, ban sallar: Keke bunu olsun kesinlikle sy
leyebilseydik. Ama buna olanak yok... Yaamm yr-
yen eridi, insan alp bir yerlere gtryor nereye
gtrdn bilen yok. nsan, canldan ok bir nesne.
blm gelitike, kapitalizmin teknik, ekono-
mik ve politik aygt glenip karmaklatka, emek
rn ye retim edimi iiye giderek yabanclar.
Trsel varlk olarak yalnzca bin dilim olarak uzman
latrlmakla ve paralanmakla, yalnzca uranda gi-
derek tekyanl ve paralanmlk konumuna gelmekle
kalmaz, zamanla artan lde bir ura insan ve
bir zel insan biiminde ikiye ayrlr; bu ikisi, o-
unlukla birbirine tmyle yabanclamtr. Dar bir
uzmanlk alan na tklm olan ura, ou kez do-
yurucu olmaktan uzak kalr ve ieriksiz olarak du
yumsanr. Bunun gibi, ounlukla kendi snrlar ii-
ne kapanan zel yaam da oraklar, ieriksiz
kalr, bir kalba dnr ve anonim nitelikteki insan
kavrammca belirlenir. Yanma yaklamas olanaksz
dev iktidar aygtlarnn karsnda ynetime ve kara-
ra katma, bir yanlsama gibi grndnden, top
lumsal'a katlma da ounlukla reddedilir. Gelgelelim
ancak toplumsal olgu, yani kolektif ya da toplum,
ura insann zel insanla birletirebileceinden, top-
lumdan syrlma yabanclamay, insann kiiliinin y-
kln tamamna erdirir.
Nesnelerin insanlar amas, insanlarn dnyas-
nn bir nesneler dnyas olarak donup kalmas, ara-
cn amaca dnme eilimi, kapitalizmin galip geldi
dii andan balayarak, yani romantizm dneminde,
dolayszba ynelik iddetli bir istek dourdu. D
dnya nn sert kabuunu krmak, gerekilikle do-
rudan birlemek, romantik bir tutkuya dnt. Her
yerde snrsz olan' aryoruz, diye yazyordu Novalis,
ve hep nesnelerle karlayoruz. Shelley de buna
benzer grler ileri srer: Yazn ura stnde yo-
unlamak iin en uygun zaman, bencil ve hesap
ilkenin ar glendii zamandr. nk byle za-
manlarda d yaamn nesnelerinde bir ylma ger-
ekleir ve bu ylma, nesneleri insan doasnn ya-
salarnn egemenlii altna alabilme yeteneini aar.
Romantikler, Tanr ile insan arasnda estetik dzeyde
gizemli bir birleme yaratarak, sezgi ve coku yoluy-
la yabanclamadan kp, kendileriyle dnya arasn-
da oluturacaklar btne geri dnmeyi umuyorlard.
Bu teki konuma ilikin umut ve uranlan d k-
rkl, Kafka'nn melekli dnde kutsal aklama-
nn ve nesnelemenin byk grntsne dnr.
Bu dte, odann tavan dklmeye balar, san-
ki tavann zerinde onu delmek isteeyn nesneler do-
lanyordu, orada olup bitenler, kaba izgileriyle nere-
deyse grlebiliyordu, bu kol uzand, gm bir kl
inip kalkt. Bu, bana ynelikti, bundan kuku duyu
lamazdi; beni kurtaracak bir grnt hazrlanmaktay-
d. Her eyi hazrlamak iin masann stne sradm,
ampul pirin ubuuyla birlikte koparp yere frlat-
tm ve masay odanm ortasndan duvara ittim. Gele-
cek olan, rahata halmm stne yerleebilir ve bana
syleyebileceini syleyebilirdi. imi henz bitirmi
50
tim ki, tavan gerekten yarld. Byk bir ykseklik-
ten bu ykseklii iyi kestirememitim yar karanl-
n iersinde bir melek, byk, beyaz ve ipek gibi par-
layan kanatlarn yardmyla, havaya kaldrd elin-
deki klc ileri doru uzatm, ar ar indi. 'Bir me-
lek demek ki!' diye dndm, 'gn boyunca bana
geliyor ve ben inanszlm iersinde bunun' ayrdna
varamamtm. imdi benimle konuacak.' Baklar-
m yere indirdim. Bam yine kaldrdmda geri me-
lek hl oradayd, yeniden kapanm olan tavann
epey altnda, havadayd, ama artk canl bir melek
deildi bu, gemicilerin gittikleri ikievlerinin tavan-
larna aslan trden, gemi burunlarn sslemek iin
kullanlan tahtadan yaplma ve boyanm bir ekildi
yalnzca. O kadar. Klcn kabzas, mum dikilebilecek
ve akan balmumunu toplayabilecek biimde yaplm-
t. Lambay yerinden koparmtm, karanlkta kalmak
istemiyordum, bir mum buldum, bir sandalyeye kp
mumu klcn kabzasna diktim, yaktm ve sonra gece
ge vakte kadar melein zayf nda oturdum.
Bu, yalnzca Kafka iin belirleyici olan, youn g-
rnt ile zenle betimlenmi ayrntdan oluma bir
btn, ya da insana yaznn hrtlarn alglatan, yo-
unlatrlm bir dzyaz deildir; yalnzca teki ko
numun srekli yinelenen yaants, kendisinden geri-
ye yalnzca bir zavall mumun taycs bir cansz me-
lein kald bir esin younluu da deildir; bu, ayn
zamanda nesnelemenin, sezgi yoluyla alglanm bir
dolayszlm cansz bir araca dnmesinin, nesne
kalbnda donup kalmann ok ak ve seik tablosu-
dur. Romantikler bu deheti duyumsamlar ve onu,
canhym yanlsamasna yol aan trl otomatlarla,
kuklalarla, l figrlerle biimlemilerdi; buna kar
kyor ve sonra bu
niyor. Bir yandan
lk Kafka, gnlk ak iersinde bu donmay, insann
insanln yitiriini, nesneye dnmesini alglam
olan ilk sanatdr. Kafka' nm sanat yntemi, uarken
anszn donup kalan, bolukta hareketsiz sallanan bu
eli kll melei andrr.
Melekler nesneleir, ama nesneler canllara dn-
r. Kafka, plkten, gelen, evresinden kopuk bir
nesne hayaleti olan Odradek' i yle anlatr: lk ba-
kta yass, yldz biimi bir iplik makaras gibi gr-
nyor, ve gerekten de evresi iplikle sarl gibi; ama
bunlar yalnzca kopuk kopuk, eski, birbirine dm-
lenmi, ama ayn zamanda birbirine karm, deiik
tr ve renkte iplik paralan olabilir. Yalnzca tek bir
makara deil, ylqzn ortasndan kk bir ubuk
ubua dik ayla bir ikincisi ekle
bu son ubuun, te yandan da yl-
dzn uzun ularndan birinin yardmyla, eyin bt-
n iki ayak stndeymi gibi dik durabiliyor... Bu
masal yarat, allmadk bir biimde tuhaf ve ty-
ler rpertici olan bu Odradek, grnte lmsz gi-
bidir, ama benden sonra da hayatta kalaca dn-
cesi, bana neredeyse ac veren bir dnce.
nsanm elinden kayp gitmi olan ve basma buy-
ruk devinen nesne, bu konumuyla tedirgin ediciyse
de, tehlikesiz gibi grnmektedir. Amerika romann-
da, Therese'in annesinin lmne ilikin ykde ise
ldrc bir toplum dzeni iersinde nesneler de l-
drc olur. Acdan ve bitkinlikten tr bilincini ne-
redeyse tmyle yitirmi olan kadn, yap iskelesinden
aa der . ok sayda tula arkasndan yuvarlan-
d ve sonunda, yle hatn saylr bir sre getikten
sonra, bir yerlerden ar bir kalas koptu ve kadnn
stne indi. Therese'in annesiyle ilgili son ans,
52
kadnn stnde Pomeranya'dan getirmi olduu ka-
reli etekle, bacaklar iki yana alm yat ve kalasm
altnda neredeyse grnmez oluuydu. Therese, adeti
olmad halde her eyi ayrmtanyla anlatmt ve
zellikle nemsiz yerlerde, rnein her biri basma buy-
ruk ge uzanan iskele direklerini tanmlarken, gz-
leri yalarla dolu, duraklamak zorunda kalmt...
lnn gsndeki kalas, bana buyruk biimde g-
e uzanan iskele direkleri, insana dman bir toplum
iersinde ldrc gleriyle sergilenir.
Kafka, bu sistemin kapitalizm olduunu biliyor-
du, ama ayn zamanda bu sistemin kapitalisti geride
brakm olduunu, nesnelerin gcyle onu atn
da biliyordu. Janouch'la George Grosz'un bir grafii
zerine konuurken, bu resmin tam gerei yanstma-
dn belirtmitir: ...Ensesi kaim olan adam, yoksul
adama belli bir sistem erevesinde egemen olur. Ama
ensesi kaim olan adam, sistemin kendisi deildir. O,
sisteme egemen olan kii bile deildir. Tam tersine:
Ensesi kaim adam da zincire vurulmutur... Kapita '
lizm, ierden dar, dardan ieri, yukardan aa,
aadan yukar uzanan bir bamllklar sistemidir.
Her ey baml, her ey zincire vurulmutur. Kapita-
lizm, dnyann ve ruhun bir konumudur...
Bir zamanlar Rousseau'nun olduu gibi, Kafka'
nm grne gre de bu konumun burjuva demokra-
sisinin aralaryla deitirilmesine olanak yoktu. Kari
.Roussmann'n bir balkondan izledii gece gsterisinin
anlatl, yoruma ilikin tek bir szck kullanlmak-
szn, yalnzca sanatsal yntemle, olayn biimsel ya-
nn gzler nne serer. Her ey mutlak bir yabanc-
lama iersinde dardan izlenir, pankartlar, ldak-
lar, otomobiller, bandolar, propaganda ve hasmlarn
53
fkeli banlanyla alglanr: Aadaki yneticiler
grlty an bulduklarnda, davulculara ve trom-
petilere ie kanmalan buyruu veriliyordu ve bun
lann cayrtl, tm gle kartlan, bitmek bilmeyen
sesleri binalarn damlarna varana dek tm insan ses-
lerini bastryordu... Byk Amerikan parti aygtla
nnn savamnda ierie ait bulunann yitip gitmesi,
davullarn ve trompetlerin insan sesini bastrmas, bu
betimlemeye tyler rpertici gerekiliini kazand
nr. Kapitalist dnyann ieriksel esine grnte
bilincinde olmakszn, ama bylece ok daha etkin bi-
imde, seim kargaasnm zerinde uzanan iki bal-
konda deinilir: Karl Rossmann, kendisini polisle kor-
kutan iki serserinin elindedir; komu balkondaki ni-
versite rencisi ise geceleri renimini srdrebilmek
iin gndzleri satclk yapmak zorundadr; aada
kim seilirse seilsin, bu iki insanm durumlan dei-
meyecektir.
Kafka'nn tutkuyla sevdii tek kadn olan Milena,
yle der: Onun iin yaam, btn teki insanlar iin
olduundan ok baka bir eydir, her eyden nce
Kafka iin para, borsa, dviz merkezi, bir yaz maki-
nesi tmyle mistik nesnelerdir (ve bunlar gerekten
de yledir, yalnz bizler, yani bakalan iin yle de-
ildir) . . . Mistik nesneler, yle mi? Sust yakalanan
mistik bir insan m vardr karmzda? Ama duyusal
duyularst nesnelerden, bunlarn mistik, gizem-
li zyapsmdan uzun zaman nce bir bakas, en ar
toplann bile kendisini mistik diye nitelendirmeyi
gze alamadklan bir bakas, Karl Marx, maln feti
karakterini zmlerken, sz etmiti. Mal reten top-
lumda emein rn toplumsal bir hiyeroglife dn-
r. Daha sonra insanlar hiyeroglifin anlamn bulma
ya, kendi toplumsal rnlerinin gizini zmeye alr-
lar... Kafka, hiyeroglifin anlamn seziyordu, ama
onun iin, yani yazar iin nemli olan, duyusal'du
yularst nesnelerin dsel gerekliini yaayabil-
mekti.
Kafka, nesnelerin insanlar stndeki gcn, in-
sanolunun varoluunun nesnelemi, yabanclam
bir d dnya ve kendi snrlar ierisine srlm
bir ego biiminde iki paraya ayrln korku ve deh-
et iinde yaad. D saat ile i saat birbirini tutmu-
yor, diye yazmtr 1922 Ocamda, ...dtaki saat du-
raklamalarla kendi allm yrngesinde ilerliyor.
ki farkl dnyann birbirinden ayrlmasndan bakaca
ne olabilir ki, ve bunlar ayrlyor, ya da en azndan
birbirinden korkun bir biimde kopuyor. teki gidi-
in vahilii eitli nedenlerden kaynaklanabilir, bun-
larn en belirgini, insann kendi kendisini gzlemleme-
si; yle bir gzlem ki, hibir tasarma rahat vermiyor,
tmn da doru kovuyor ve sonra kendisi yeni bir
gzlem tarafndan kovuluyor... Kafka, daha 1910 y-
lnda bu acmasz gzlemden, gezegenlere dorultu-
lan teleskoplar andran gzlemden sz eder. nsann
kendisine ynelttii byle bir gzlem karsnda ego,
kendini hemen hi bulamaz, ancak yitirir. Kafka, in-
sann bu tr kendisine yabanclamasn kahraman-
larnn adlarndan bile kamalanyla da dile getirmi-
tir. Amerika romannda kahramann ad henz Kari
Rossmann'dr. Dava'da yalnzca Josef K.'dr. ato
da ise K.'dan baka, yani anonim kiiden, kimseden
ve herkesten baka bir ey kalmamtr. Kafka, Mile
na'ya yazd bir mektubu yle imzalar: Senin (ar-
tk adm da yitiriyorum; giderek ksald bu ad ve im-
di byle oldu: Senin).
55
i
Kafka, kendisinden nce kimsenin yapmad bi-
imde, yabanclamay en u noktasna dein betim-
ledi, ama bunun yan sura da aresizlik iersinde bir
k yolu bulmak iin savat. Kafka'y yalnz karan-
lk, yalnz arayan, yalnz nihilist ve srekli umutsuz
biri diye gren, onun kiiliini arptm olur. Kafka
gemie bakan, iinde yaad zaman ancak gemie,
donmu grntlerin ve nesnelerin toplamna, anla-
rn ykntlarndan oluma yma gmlerek gerek-
lie dntrebilen insanla, gelecei dleyen, imdi'
yi gelecein balangc, henz biimlendirilmemi bir
olanaklar daarc diye duyumsayan insan arasn-
daki izginin orta yerindedir. Yalnz biyolojik alanda
deil, ayn zamanda toplumsal alanda da bu konum-
lardan ikincisi genlii, ilki de yall simgeler. Kaf
ka'nn dnyasnda gemiin duvarlar arasnda tutuk-
lu kalan, ryen yal bir evren genlikle, gnn ilk
k aryla, hibir zaman yitip gitmeyen topyayla ka
ru. aresizliin en u noktasnda bile bir umut esin-
tisi, insanlardan oluma bir baka dnyaya ilikin
bir i sezgi vardr.
Bu sezgiyi anmsatmak kadar nemli olan bir nok-
ta da o sezginin dinsellikten ok uzak olan zyapn
vurgulamaktr. Kafka'nn yaptlarm onun vasiyetna
56
IKI YOLU N SAVAIM
meindeki isteine kar gelerek yaymlayan Max
Brod'a teekkr borcumuz ne denli byk olursa ol-
sun, Brod'un dindar Kafka'ya ilikin sylencesine
kar kmamz zorunludur. Brod, bu sylenceyi ne
Kafka'nm yaptyla, ne de yzlerce mektup ve konu-
madan alabildii tek bir szckle destekleyebilmekte-
dir. Tam tersine, yle yazar . Kafka, insanolunun
eylemlerinin saydam ve yetkin olmayndan tr
duyduu tm hzne karn, yklmas olanaksz ger-
eklerin bulunduuna da inanmaktayd. Bunu szck-
lerle deil, ama yaam boyunca srdrd tutumuy-
la dile getirdi... Brod, kendi Platonculuunu Kafka'-
nm temel yaant sna (Grunderlebnis) dntrp
yorumlar; Brod'a gre Kafka'nm olumsuz'un ardnda
(Platon anlammda) idealar dnyasn grm olmas,
bu konuda herhangi bir zaman tek kelime konuul
mamsa da, Kafka'nm yaamnda ve yaptmda belir-
leyici e olarak kalmtr. Buna karlk Kafka, 1917
Ekiminde Brod'a (Felice'ye yazd bir mektupta sy-
lediklerini yineleyerek) yle yazar: Son hedefimin
ne olduunu kendime sorduumda, aslmda iyi bir in-
san olup yce bir yarg makammn buyruklarna uy-
maya abalamadm, tam tersine, insanlarn temel
seimlerini, isteklerini ve ahlak ideallerini renmek,
sonra da herkesin benden honut olaca bir konuma
doru kendimi olabildiince gelitirmek istediim -
kyor ortaya... Yani zetleyecek olursak, benim iin
yalnzca insanlarn ve hayvanlarn beni nasl yarg-
layacaklar nemli... Kafka 1922 Temmuzunda Brod'a
gnderdii bir mektupta kendisini inanca yabanc
olan, ruhun esenlii iin dua etmesi bile bekleneme-
yecek bir insan diye betimler.
Kafka'nm Brod tarafndan kendi savnn kant
57
olanaksz ey
Bu kapal kal
diye kullanlan zl bir dncesi, gerekte bu savla
kartlk oluturmaktadr : nsan, kendi i dnyasn-
da yklmas olanaksz bir eyin varlna srekli g-
venmeden yaayamaz; bu arada gerek bu yklmas
gerekse gven, insana kapal kalabilir,
n dile getirili biimlerinden biri de
znel bir tanrya olan inantr. Dile getirili biimle-
rinden biri diye nitelendirilen, znel bir tanrya du-
yulan inanca ilikin bu soukkanl deini, bunun Kaf
ka'nn kulland bir dile getirme biimi olmadn
gsterir. Dozu ok iyi ayarlanm bir anlatm vardr
burada: Kafka bir dogma koymamakta, insann ken-
di kendini aabilmesi, imdiyi gelecee, yaam sana-
ta adayabilmesi iin gereksindii bir eyden, kendi
i dnyasnda varolan, yklmas olanaksz bir eye
gvenmek ten sz etmektedir. Etkisini u ya da bu
biimde, yklmaz ve lmsz srdrebilmeye ilikin
byle bir olanan varlna btn nemli insanlar
inanr. Bunu dinsel diye adlandrmak, kavramlar
kartrmak demektir. Romantikler ve zellikle de Al-
manlar, nankrlk ettikleri Aydnlanma'nn kars-
na, yitirilmi birlik ve btnln koruyucular gibi
kmak ve eski dinin ykntlarna yerlemek iin by-
le bir kargaa yarattlar. Chateabriand'n, Schlegel'
in ve Schleiermacher'in dinleri, yapay maddeden ya-
plmayd. deal olan, gerek dine inananlarn, gerekse
hibir dine bal olmayan insanlarn elbirliiyle kav-
ramlarn akln ve kesinliini savunmalardr.
Kafka'nn her eyden nce bir homo religiosus
olduu yolundaki varsaym, onun yaratsn zgnl-
ile badamas olanaksz yorumlara gtrr. Da-
va y ya da atoyu, insan ile tanr arasndaki son-
rasz anlamazln, insann tanr karsndaki ye
58
tersizliinin sanatsal betimlenmesi diye yorumlama-
ya kalkan, betimlenenin okynlln dogmatik
bir formle indirgemi olur; byle bir basite indirge
yi, sanatmm zel yann, bu zel'i gerek toplumsal
konumla, gerekse insanolunun belli bir tarihsel ann
tesine uzanan yetersizlikleri, umutlar ve d krk
lklaryla karmasn gz nnde tutmakszn, sanat
yaptn yalnzca toplumsal d dnyann yanstlmas
sayan basite indirgeyiten daha da yzeysel bir tu-
tumdur. Kafka, zamana bal olan metafizik dzeye
dntrmek, tarihsel bir an insann srekli konumu
olarak dondurmak eilimindeydi; ama onun her ya-
nttan yeni bir soru treten, her tmceden onun kar-
tna gtren diyalektik gelimesi, byle bir donma-
nn gereklemesini srekli engellemitir.
Kafka k yolunu ararken her trl cokulu abar-
tdan kanr. lk dneminin maniyerizmini ksa za-
manda geride brakm, ok denetimli bir biemi
amalamtr. Gnlk ve grnte sradan olan fan-
tastik dzeye ykseltme eilimi, bunun tam kart
olan eitimle, allmam sanki alm olanm gibi
daha alt dzeylere dntrmek, naiflie zorlamak
eilimiyle karlar. Robert Musil, Atei ye ilikin
tantma yazsnda bu noktay zellikle vurgulamtr:
Burada amalanm bir naiflik vardr, ama amalan-
m oluun tedirgin edici yan yoktur. nk bu, do-
ru bir naifliktir ve bu tr naiflik edebiyatta (tpk
yanl naiflik gibi, nk ayrmn kaynakland nok-
ta bu deildir!) dolaysz, karmak, kazanlm bir eyi,
bir zlemi, bir ideali dile getirir .Ama bu, ayn zaman-
da dncelerle badaabilen, temeli olan bir eydir,
canl temellere dayanan bir duygudur; oysa hakiki di-
ye nitelendirilen, beenilen yalm naiflik byle deil
59
dir ve onun iin de bu denli deersizdir. Bu (ar
ykl ve alacal biem karsnda bir protesto niteli-
ini tayan) amalanm naiflik, kendine uygun d-
en alan meselde bulur.Kafka'nn hayvanlar konu
alan ok saydaki yks (dtan deil, iten gelen
sansrn basksyla) Esop'un diline geri ekili, sak-
lan ve ifreye dntrme niteliindedir; ayn za-
manda da korkutucu yaantlarn hayvanlarn dnya-
snn naif atmosferinde olduundan nemsiz gste-
rilmesi, yabanclatjrrlmas dr. Baka deyile Kaf
ka, k yokuna ilikin umarsz arayndan sz
ederken, k yolunu bir insan olmakta bulan ve Aka-
demiye Verilen Bir Rapor da gerekeleriyle abalarn
ortaya koyan bir maymunu anlatr: k yolu szn-
den ne anladnn iyi anlalmamasndan korkuyo-
rum. Bu sz en bilinen ve allm anlammda kulla-
nyorum. Bilinli olarak zgrlk demiyorum. Dile
getirmek istediim, her yne ak o byk zgrlk
duygusu deil. Bir maymunken belki tanrdm bu duy-
guyu ve onun zlemini eken insanlarla da tantm.
Ama bana gelince, zgrl ne eskiden istedim, ne
de imdi istiyorum. Hem unu da syleyeyim ki .insan
baka insanlarn arasnda zgrlk szcyle ken-
dini ok aldatyor... Hayr, zgrlk deildi istediim.
Yalnzca bir k yoluydu, sada, solda, nereye kar-
sa ksn, bakaca istemlerim olmad...
Maymun, insan olmak iin kendini amak zorun-
dadr. Bu kendini ama eylemi kurtulu a ilikin
romantik bir cokunun doumunu engellemek iin!
bir iki iesinin dibine kadar bitirilmesidir; maymun
bunu yapmaktan rker. Doaya aykr den bir
olay, Swift'e zg bir ince ulmeceyle betimlenmi bir
yabanclama eylemi vardr ortada.
nsana yabanclaan dnya, anlamsz bir dnya
olarak duyumsanr. Her k yolunun erei, bu dn-
yaya bir anlam kazandrmak, bylece de ben ve d
dnya kartln ortadan kaldrmaktr. Belki bu bir-
lemeyi drst bir meslek gerekletirebilir. Ameri-
ka romanmda gen Kari Rossmann'n umudu: bir
eyler baarabilecei ve basanlar iin takdir grece-
i bir i bulmakt... Yalnzca hizmet edecei iletme-
nin yarann dnmek, brodaki teki memurlann
kendilerine yaktrmayarak geri evirebilecekleri a-
lmalar da dahil olmak zere, tm almalan stlen-
mek istiyordu. Bu konu sk sk ortaya kar. Meslek
aray, meslekte kendini kantlama istei, bir alan-
lar topluluuna katlma tutkusu Kafka iin bir temel
sorundur. Oysa zellikle en ileri derecede iblm-
nn ve acmasz rekabetin egemen olduu bir sistem
iersinde yer alan meslek, insan ok ender olarak in-
sanca yaamaya, buna karlk ou kez insanln
yitirmeye gtrr. Amerika romannda Therese'nin
biraz nce Hotel Occidental'e alnm olan Karl'n oda-
sna gelip syledikleri, alma srecinin dnda yer
alan bir dize zel yaantdan ok daha aklayc-
dr: Size daha k grdmde gven duydum. Ama
buna karm dnn, bu denli ktym ite ba
a kadmm sizi benim yerime sekreter diye alp bana
yol vermesinden de korktum.
Hermsdorf, kar klabilecek noktalanyla da v-
gye deer olan, ok iyi dnlerek kaleme alnm
Kafka monografisinde, karakterlerin btnlkten
uzak biimde ele alnm oluunu, insanolunun her
eyden nce mesleki ilevi iersinde ilenmesini, zen-
gin ierikli bireysel karakterize edi ten uzak kalm-
n eletirir. Ama bir baka yerde de doal olarak
I
61
yle der: Gelgelelim toplumun tm yeleri alma
yaamlarnda tekyanl ve parsellere blnm insan-
lardr, insanlkla ilintisi bulunmayan bir toplumun
ilencinin korkun darbelerini yemi, sakat insanlar-
dr... Kafka'nm roman, emperyalizm anda amacna
eriebilmi, gerekten insanc bir yaamn kesin ola-
nakszlnn ok ak dile getirilmi kantdr. Ge
kapitalist dnem dnyasnn tipik karakteri gelimi
deil, gerilemi kiiliktir. rnein bir brokratn i
yaam bu brokrat rnek bir aile babas olsa, ya-
payl ilk bakta anlaabilen bir rahatl sergile-
se bile toplumsal adan nemsizdir ve glmece bi
eminde bir kartlk oluturmak iin kullanlabilir.
Kari Rossmann gibi baary, iyi insan olmay, adaleti
amalayan sevimli bir gencin smrden, rekabetten,
insanlktan uzak davranlardan oluma bir dnyay-
la savamasn, varoluun koulu sayd meslek uru-
na savarm, insann insana gveninden daha g-
l kan bir sistem karnda aresiz kaln gstermek
iin kullanlan yntem, gerekiliiyle toplumsal bir
konuma uyar. Kahramanla Amerikan dnyas ara-
sndaki karl diyalektik olarak ortadan kaldracak
bir zm hi kukusuz roman tamamlanm olsayd
bile beklenemezdi. Gereki olarak tannan Theodore
Dreiser da Bir Amerikan Trajedisi adl romannda
bu trden herhangi bir zme deinmemitir. zm,
her zaman tek deildir.
Romantikler zm hibir zaman meslekten de-
il, ama tutkudan, zellikle de erotik tutkudan bek-
lerler. Kadm, Wagner' in operalarnn isterik zorlama-
larna dein uzanan bir izgide batan karc olarak
lanetlenir ve kurtarc olarak kutsanr. Kafka' ya bu
zlem ve umut da yabanc deildi. Bir kadmla srekli
62
birliktelie, evlilie ve aileye olan tutkusu, Kleist'n
bunlara duyduu tutkunun benzeriydi: Grnn e-
kiciliine kaplmak, ama gereklik karsnda almas
olanaksz bir korku duymak. zellikle korktuum
ey, diye yazar 1921 Ocanda, hem bedensel, hem
de ruhsal olarak yabanc bir insann arln ta
yamamak; ikimiz neredeyse bir olduumuz srece
duyduum, yalnzca aratran bir korku: 'Nasl? Ger-
ekten neredeyse birletik mi biz?' ve sonra, bu kor-
ku yapacan yapnca, o zaman duyulan korku in-
sann iliine ileyen, kurtulmas ve dayanlmas ola-
naksz bir korkuya dnyor... D gcnn ta-
knlklar, yetersiz kalma duygusu, mutlu olamayaca-
sezgisi, eski ve kt bir cinsel yaantnn ans b-
tn bunlar bir araya gelince, Kafka'nm kadnlarn
gcn sradanlm, nemsizliin dzeyine srgn
etmesi sonucunu dourur.
F. ile bir birliktelikten sonra, kendini aldatmayan
bir insan olan Kafka yle yazar gncesine: Birlikte
yaamann etinlii. Yabanclk duygusunun, acma-
nn, ehvetin, korkunun, kendini beenmiliin zorla
malaryla sarslan bir beraberlik, ve yalnzca ta de-
rinliklerde, belki de incecik bir dere, ak diye adlan-
drlmaya deer bir ey, araylara kapal, yalnzca
bir ann iersindeki anda bir kez parlayveren bir ey.
Dava da yal avukata bakan kadn, Josef K'ya ken-
dini sevgili olarak sunmay nerir, ona yardm edece-
ine sz verir. Kadnn sylediine gre mahkemenin
elinden kurtulmak bir yabanc yardm etmedii tak-
dirde Olanakszdr, ama bu yardmdan tr korkma-
mza gerek yok, bu yardm size ben yapacam. K:
Bu mahkemeyi ve burada gerekli olan dalavereleri
ok iyi biliyorsunuz der ve kendisine yapan kadm
kucana alr... Ona, arada bulutuu sevgilisinin res-
mini gsterir... O, imdilik sevgiliniz olabilir, der.
Leni, Ama onu yitirseniz ya da yerine bir bakasn,
rnein beni geirseniz, ok aramazsnz... K., sonun-
da kadma kaamak bir pck verdiinde, kadn onun
ban kendine eker... Beni onun yerine geirdiniz i-
t e! diye barr zaman zaman, gryor musunuz, so-
nunda onun yerine beni geirdiniz ite! O srada di-
zi kayar, hafif bir lkla halnn stne yuvarlanr
gibi olur. K., onu dmesin diye tutar ve ona, aa
doru ekilir. imdi benimsin, der kadm.
at oda K., konumay amalad gl brok-
rat Klamm'n sevgilisi Frieda ile tantnda da bu-
na benzer bir olay olur. Frieda, arkasnda Klamm'n
bulunduu kapnm yaknndaki tezghta almakta-
dr. Dikkati ekmeyen, ufak tefek, hznl baklar
ve kk yanaklar olan sarn bir kz, ama bakla-
ryla, kendine zg bir stnl dile getiren bak-
laryla insan artyor. Cinsel iliki Klamm' m kap-
snn nnde, kk bira birikintilerinin ve deme-
yi kaplayan bakaca pisliklerin arasmda gerekleir.
Btn bunlar, der Frieda sonradan, beni elde et-
mekle Klamm'dan sevgilisini kaptna, bylece de an-
cak en yksek bedel dendiinde kurtarlabilecek bir
eyi rehin aldna inanmandan tr oldu...
Erotik enin romantizmden koparlndaki bu
kktenci tutum, tecimin kesin egemenlii allna gir
nii bir dnyada beden nesnesinin dei loku ko-
nusu yaplabilirliini, bedenin birok romantiklerce
betimlenmi olan, bir dn simgesi niteliini tayan
bu deitirilebilirliini, anonim ve belli bir ehreden
yoksun cinsellii dile getirir. Ama Leni ve Frieda, ay-
n zamanda bir baka eye de iaret ederler, yardm
mjdelerler ve K' dan uzaklam, ona yabanclam
bir gerekliin yolunu amaya sz verirler. Burada
sz konusu olan, Ben ile d dnyay ayran kapy
krmak, dorudan birlemeyi gerekletirmektir. Odak
noktas, insanm insana olan gvenidir.
Gerek Kafka, gerekse Kleist iin bu koulsuz ve
nesnelerin gcn aabilen gven, nesnelemi bir
dnyada insanc ilikilerin kouludur. Kafka, 4 Mays
1915 tarihinde yle yazmtr: Ne denli basit bir in-
san olursam olaym, beni tmyle anlayabilen kimse
yok. Bunu yapabilecek birine, rnein bir kadna sa-
hip olmak, insanm her ynden desteinin bulunmas
demektir... Kari Rossmann iin a kadnla There
se'nin ona gsterdikleri gven, yabanc bir dnyada
yardm ve korunma bulmas anlamn tar. Yalnzca
bir grnten ibaret olan, yzeysel olgulardan, yapay
balamlardan, insan ezen nedenlerden oluan bu dn-
yann Rossmann'la iki kadnn arasna girii, ta gve-
nin artk ayakta kalamayaca noktaya dein youn-
lap bymesi Kleist'dan bu yana hibir yazar bu
trajik yabancamay bylesine acmaszlkla betim
leyememitir.
Kafka, gcn giderek yitiren yanlsamasna, de-
mek ki zm toplum teki tarafndan toplum teki iin
gerekletirilecek deil, diye yant verir. Bulunacak
zmn Ben'i daha yksek dzeydeki bir gerekli-
e, belki sanatn tesinde yatan bir alana, estetiin
hayaletlerden oluma imparatorluuna gtrmesi zo-
runludur. Amerika romannn tamamlanmadan kal-
m olan son blm, tm yitirilmi olanlarn byle
fantastik biimde yeniden bulunuunu, geici olanm
anlarn sihirli tiyatrosunda saklanm artrr gi-
bidir; burada belki sanatn yaanmasnda, belki de ge
65
lecekteki bir altn aa ilikin romantik dte sakla-
ma sz konusudur. Brod'un anlattna gre Kafka,
gizemli szcklerle ve glmseyerek, gen kahrama-
nnn bu neredeyse usuz bucaksz tiyatroda meslee,
zgrle, destee, dahas vatana ve annesiyle baba-
sna sihirli bir denek kullanmasna yeniden kavu-
acan ima etmitir. Bu ima ile, Kafka'nn 30 Ey-
ll 1915 tarihinde gncesine dt u not arasndaki
eliki yalnzca grnte varolan bir elikidir:
Rossmann ile K., susuz ile sulu; sonunda ikisi de ara-
larnda ayrm gzetilmeksizin lmle cezalandrlr;
susuz daha hafif bir elle ezilmekten ok bir yana iti-
lir... Bylece gzel grnn dnyasna, cennet d-
lerine, beyaz kumalara sarnm, srtlarnda byk
kanatlar olan, melek klna girmi kadnlarn uzun
ve altn gibi parlayan trompetler aldklar cennet
dlerine sman, hafif bir elle bir yana itilir. Estetie
ilikin bu grnm, ilk kez 1914 ylnn gncesinde
karmza kar ve Oklahoma Ak Hava Tiyatrosu
nun ncs niteliini tar; ama Kafka, daha o za-
mandan grnn dnyasn gerek zm diye ta-
nmamtr. Dlerin dnyas bir barok alacasyla,
Avusturya'daki Cizvitlerin byk dnya sahnelerinin
parltsn yanstarak ykselir: Henz, dertlerime g-
mlm, burada durmaktaym, aina tasarlarmla do-
lu dev araba arkamdan geimeye balam bile, ilk k-
k basama^ ayaklarmn altna itiliyor, daha iyi l
kelpfm karnaval arabalarnda grlen trden plak
Kzlar, beni srtm yukar dnk olarak basamaklar-
dan karyorlar; kzlar bolukta olduklarndan, ben
de boluktaym ve sessizlii buyruklayan elimi kald-
ryorum. Yanmda gl fidanlar var. Gnlkler yak-
lyor, defne elenkler sarktyor, nme ve stme
66
iekler serpiliyor tatan oyulmu izlenimini brakan
iki trompeti durmakszn alyorlar, liderlerinin ar-
dna dizilmi ayaktakm kitleler halinde koup geli-
yor, bo, dmdz, yeni alm alanlar kararyor, dal-
galanyor ve dolup tayor; insan abalarnn snrn
duyumsuyorum ve bulunduum ykseklikte kendi
gcmle, anszn edindiim bir beceriyle, benden ok
yllar nce herkesi kendine hayran brakm bir y
lan insamn numarasn yineliyorum...
Bir an'n iindeki anda (tpk Kafka'nm sirk y-
klerinde olduu gibi) , estetiin sallantdaki konumu,.
insan abalarnn en yce sorunu olarak grnr, ama
bunun ardmdan kk, boynuzlu eytanlarn sald-
rs balar, elli eytan kuyruu yzm yalamaya
balad bile; bastm yer yumuuyor, tek ayamla,
sonra da tekiyle batyorum, kzlarn lklar ben
dimdik derinlere kayarken ardmdan geliyor; kayd-
m yer tam tamma bedenimin apmda ama sonsuz
derinlikte bir kanal...
1
Kafka, Schelling ya da Nietzsche gibi estetik d-
zeyi yetkinlik diye ven bir romantik deildi. Kafka
gllerin ve defnelerin, gnlk kokularmn ve plak
kzlarn arasndan gerisin geriye kendi dipsiz Ben'ine
yuvarlanr. D evreninde neeli birliktelik, toplum-
sal gereklerin stesinden gelebilme uruna giriilen
savan, Ben'in d dnya ile atmasn, bu d dn-
ya yznden yklmay ya da onunla bir bireime var-
may nleyemez.
67
BAKALDIRI VE YAZGIYA BOYUN EC
Kafka'nn temel yaants, Babasnm Dnyas
ile olan uyumazlyd. Bu dnyaya bakaldrmti;
ama bu tutumu ayn zamanda bir su, bir uyum ye-
teneksizlii, o dnyaya girecek gten yoksun olduu
iin bir dlanmlk olarak duyumsuyordu. z a-
sndan kk burjuvaya zg nitelik tayan bu ba-
kaldr, ierdii elikiyle birlikte Dava da almas
olanaksz bir younlukla biimlendirilmitir.
Josef K., gizli bir makamn memurlarnca gerek-
e gsterilmeksizin tutuklanmasna kar kar; bu me-
murlarn bedenlerine oturan, eitli kvrmlar, cep-
leri, tokalar, dmeleri ve bir kemeri bulunan... ka-
ra giysileri gelecekteki korkularn habercisi gibidir.
Josef K., bu makamn kendisine at davaya, geri
planda kalan ve ipleri ellerinde bulunduranlara kar
kar. Direnii bir Avusturya vatandann slubuy-
la, kamuoyuna bavurarak ve sokaktaki adam ka-
zanmaya alarak kar koymaya alr. Hi kuku-
suz, der, tutuklamanm ve sorgunun ardnda byk bir
rgt var. Yalnzca satn alnabilen gzcleri ve en
iyi olaskla ancak kendini beenmilikten uzak ka-
labilen sorgu yarglarn altrmakla kalmayp,
bundan te, yksek ve en yksek derecede bir yarg-
lar snfn da besleyen bir rgt... Peki, ya bu rg
68
tn amac nedir, beyler? Bu ama, susuz insanlarn
tutuklanmas ve haklarnda anlamsz, tpk benim ola-
ymda grld gibi, ounlukla sonusuz kalan bir
kovuturmann yaplmasdr...
Josef K.' y tutuklam olan kk dereceli, ahla-
ken yozlam, ok dk aylk alan memurlar, K.'nn
gzleri nnde bir dayak araclyla cezalandrlr;
bu dayak artk bir insan deil, yalnzca bir ilevdir.
K., bu memurlar aslmda hi sulu saymadn sy-
leyerek araya girer, sulu olan rgttr, sulular
yksek memurlardr. Bekiler: Evet, yle! diye ba-
rrlar ve hemen plak srtlarna bir darbe yerler.
u denein altnda yksek dereceli bir yarg bu-
lunsayd, der K. ve konuurken, yeniden havaya kal-
drlmak istenen denei bastrr, o zaman inan ki
engellemezdim vurman, tam tersine, grdn iyi i
iin glenesin diye sana para verirdim. Dayak:
Sylediklerin inandrc geliyor, diye karlk verir,
ama ben rvete boyun emem. Dayak atmam iin
ie alndm, o halde dayak atanm.
K., ii kilisedeki rahibe yle seslenecek kadar ile-
ri gtrr: Yalan, dnyann dzenine dntrl-
yor . K. szlerini byle tamamlamtr, diye sr-
drr Kafka, ama bu syledii, son ve kesin yar-
gs deildir. Bakaldran kk burjuva, hibir ke-
sin yargya, hibir karara varamaz; kar k sonu
sin karar o deil, am^ perde arkasmdaki mahkeme
verir.
Brokrasiyi yneten glerin deil, yalnzca b-
rokrasinin karsna kan, her zaman yalnz kalr.
Tek bir insann anszn oluan direnci, etkisizdir. Sol-
gun benizli ve iman, yerlerinden oynatlamazm iz
suz kalr, gizliden kendini sulu hisseder, ke
69
lenimini uyandran silmdir apkalar giymi iki adam,
K.'y infaza gtrrler. K., bu adamlar yal, ikinci
snf oyuncular sanr, ve gerekten de yledirler; da-
yak nasl yalnzca bir ilevse, bu adamlar da insan
sulu klan bir sistemin maskeleridir. K.'y ortalarna
alrlar, ellerini retilmi, talim edilmi, kar konul-
mas olanaksz bir yakalayla tutarlar. K. , arala-
rnda dimdik yryordu, imdi yle bir btn
oluturmulard ki, sanki ilerinden biri krlacak ol-
sa, tekiler de hemen knlverirdi. Bu, neredeyse an-
cak cansz nesnelerin oluturabilecei trden bir b-
tnd. nk yalnzca bakaldrmakla yetinen, ama
bir sululuk bilinciyle dzeni tanyan kk burjuva,
bu btnn, bu nesnelemi, canlln yitirip tala-
m olgunun bir parasdr. K.'nm ssz taocanda,
dnya yaznnn en tyler rpertici gece sahnelerin-
den birini oluturan taocanda gerekletirilen ida-
m, baka olaslklarn kvlcmlaryla aydnlanr gibi
olur. Baklar taocamm bitiiindeki evin en st
katma takld. Bir n anszn yanmas gibi, o ka-
tn pencerelerinden birinin kepenkleri de avermi
ti, uzaktan ve yjksekte zayf, incecik grnen bir in-
san bir rpda iyice ne doru eildi ve kollarn da-
ha da ne uzatt. Kimdi bu? Bir dost mu? yi yrekli
bir insan m? Onlar umursamazlk edemeyen biri mi?
Ya da yardm etmek isteyen biri? Tek bir kii mi?
Herkes mi? Hl yardm umulabilir miydi?... Daha
lmeden yklm olan Josef K., yardmn, k yolu-
nun, baka trl olmanm mmkn olduunu sezer,
ama onun iin artk ok getir, boularak, gvdesi
delinerek lr.
Josef K, yetersiz aralarla bakaldrmtr; ato
romanndaki adsz K. ise artk bakaldrmaz, tek ama
70
c dlanm biri olmamak, benimsenmek, atodaki
toplulua girebilmektir. Roman buz gibi bir atmos-
ferle ve yalnzlkla doludur. atoya giden yolda k-
yn uzunluu hi bitmiyordu, kk evler, buzlan-
m pencere camlan, kar ve insanszlk srp gidiyor-
du... Kullanlan dil de taze kar gibi beyaz, an ve
youndur; sanki K.'nn yks, bameleklerden biri-
nin tutanandan alnmadr. atoya ulaabilmek ola-
nakszdr; ama Brod'un yorum giriiminin tersine, bu
atoda Tanrnn Ltfunu anmsatan hibir yan yok-
tur. atonun dnyas kt bir dnyadr; kt yaratc
Demiurg'un gnostik dncesi, Kabbala'mn kar
dnyas, kendisinden nce Blake ve Shelley'de olduu
gibi, grnte Kafka'y da etkilemitir. 19 Haziran
1916 tarihli gnce notundan, eski tanrtanmazl yan-
sr: ...Tanrnn insanlk ailesine ynelen fkesi. ki
aa, gerekeden yoksun yasak, tmnn (ylanrt,
kadnn ve erkein) cezalandrlmas, Tanrmm konu
L
masyla daha da kkrtt Kabil'i ye tutmas...
K.'nm elinden hibir ey gelmeksizin, kar karya
kald gler, kt, yozlam ve insanlk d ola-
rak betimlenir. Ama bunlara boyun emeyenin vay
haline!
Yabanc K.'nn karlat Barnabas Ailesi, la-
netlenmi bir ailedir. Gl brokrat Sortini, Barna
bas'n kzkardei Amalia' dan holanmtr. Ksa bir
mektup yazarak ondan en baya szlerle kendisine
gelmesini ister: Kz mektubu yrtar ve paralann ge-
tiren habercinin suratna frlatr. Bylece ailemiz de
lanetlenmi oldu diye anlatr kzm kzkardei Olga
K.'ya. Barnabas Ailesi, bu olayn ardndan gerek eko-
nomik, gerekse toplumsal bakmdan ykma srkle-
nir. in en korkun yan ise her eyin sanki kendi
liginden, ortada somut bir karar bulunmakszn, per-
de arkasmda kalan bir oyunun etkisiyle olup bitme-
sidir. Ak seik bir cezann gelmeyeceini hepimiz
biliyorduk. Ama herkes bizden elini eteini ekti. Ge-
rek buradaki insanlar, gerekse ato... Somut hibir
ey olmad. Ne bir ar, ne bir haber, ne herhangi
bir bilgi, ne de bir ziyareti, hibir ey... Kyde ya-
ayanlar aslnda Barnabas Ailesini aralarna almaya
memnuniyetle hazrdrlar; ama atodan bir iaret bek-
lemilerdir ve bu iaret gelmemitir. Hibir ey olma-
dndan, ailenin hreti giderek ktleir ve aile ik-
tidarn glgesi altnda kaybolma tehlikesiyle karla-
r. Sonra babamn giriimleri balad diye anlatr Ol
ga, ricada bulunmak iin yneticiye, sekreterlere,
avukatlara, yazclara hep sonusuz kalan gidip gel-
meler balad , babam ou kez kabul edilmedi; bir
numarayla ya da rastlant sonucu ieri brakld za-
manlar ise kabul edildiini haber aldmzda se-
vinten deliye dner, ellerimizi outururduk. ok
abuk savlr, bir daha ayn yere sokulmazd... Affe
dilebilmesi iin nce suunun ne olduunu saptamak
zorundayd, oysa byle bir su, ilgili makamlarca yad-
snyordu...
Byle bir konumda her ey, sapk bir grnm al-
maya balar. atonun egemenliini yadsmayan, ilke
olarak tanyan baba, ondan sakladklarna inand
suunu bu kez kendisi aramaya koyulur, sululuk
bilincinin belirsizlii iersinde kendini sulamaya a-
lr, soukta ve perian bir halde, anayolda gelip ge-
en memurlar bekler, hastalanr ve yklp gider. Kaf
ka suu bulunmakszn bir topluluktan kovulan, geri
dnmesine, bylece de toplumsal adan varolabilme
sine izin verildii takdirde her suu stne almaya
hazr olan bireyin d ve i konumunu tedirgin edi-
ci bir kesinlikle tanmlamtr. K., atonun brokra-
tik sisteminin ne denli utan verici olduunu yeterin-
ce renir, ama bu sistemde yer almayan toplum
tekinin nasl bir braklmln penesine dtn
de bilmektedir; bundan tr ne pahasna olursa ol-
sun yer almak ister. En kt toplulukta yer almak
bile, hibir toplulukta olmamaktan daha iyidir! Tes-
lim olmak, yalnz kalmaya yedir! K.'nm atonun ka-
plar nndeki tutumu byledir; bu, umarsz ve ge-
lecekteki ykmn habercisi olan bir tutumdur.
Kafka, 9 Ekim 1921 tarihinde unlar yazmtr:
Yalnzlk ile toplum arasndaki bu snr blgesinin
snrlar dna ktm ok ender oldu, dahas, yal-
nzlkt an ok, bu blgede yerletim... in ed-
dinin naasmda balkl ykde topluma duyulan ge-
reksinim, her eye egemendir. Byk eddin yapm-
na gitmek zere yola kanlara kitleler elik eder:
Getikleri btn yollarda insan topluluklar, flama-
lar, bayraklar vard; lkelerinin ne denli byk, zen-
gin, gzel ve sevilmeye deer olduunu daha nce hi
grmemilerdi. Her vatanda, uruna koruyucu bir
set yaplan bir kardeti; tm sahip olduklar ve tm
varlyla bundan tr yaam boyunca kran bor-
cu duyan bir karde. Birlik! Birlik! Bir halka olmu
ulusun dans ve artk bedenin acmas kan dolam
iersinde hapis kalmaktan kurtulmu, usuz bucaksz
in'i tatl tatl dolanan, amja hep yeniden geri dnen
kan. 1923 Sonbaharnda yazlan Yap adl yk,
yalnzla ynelik ve dsel yanklar brakarak zayf-
layan bir rgdr: Ama yapmn en gzel yan ses-
sizlii... Yaklamakta olan yallk iin byle bir ya-
pya sahip olmak, sonbahar baladnda bir atmm
altna snm olmak gzel bir ey... Evsiz barksz,
yoksul gezginciler yollarda, ormanlarda, en iyi ola-
slkla da bir yaprak ynnn iine bzlm ya da
nereye gideceini bilmeyen bir srye karm ola-
rak, yerin ve gn tm ykmlarna ak yayorlar!
Bense burada her bakmdan gvenlik altnda olan
bir yerde yatyorum... Buna karlk son ykde,
arkc Josefine ya da Fare Ulusunda (1924 lkba-
har), arksyla fare ulusunda ykselen bir kiilik
olan Josefine, bu ulusun glerini kendinde birleti-
ren bir simge olarak tannr. G kayna olan ar-
ks, bu gcn btnn ulustan kazanmtr. Kendi
dnyasna ekilen Josefine ise, artk bir toplumun ya-
ants olmaktan kt iin nemini yitirir. Josefine
saklanyor, ark sylemiyor, ama halk, bu sakin, g-
ze grnr bir d krkl bulunmayan, yukardan
bakan, kendi iersinde dingin kitle, grn baka
trl olsa bile armaanlar yalnzca verebilen, ama
asla alamayan, Josefine'den bile alamayan bu kitle,
kendi yoluna gitmeyi srdryor. Josefine'nin duru-
munun ktlemesi ise kanmaz bir sonu. ok ge-
meden son sl da nlayacak ve kesilecek. Josefine,
ulusumuzun sonrasz tarihinde yalnzca kk bir b-
lm ve ulus, bu yitimi de aacak...
74
K L K VE SINIFI
amz insannn temel sorunu, yani yabancla-
may amak iin birey ile toplumun, Ben ile d dn-
yann birletirilmesi, Kafka'nm yaptlarnn ekirde-
ini oluturur. Bir toplum teki niteliiyle, umutsuz bir
bireysel bakaldryla yabanclam bir dnyann kar-
sna dikilmek deil, bir yere alnabilmek, bir toplu-
ma ait olmak, bylece de korkudan, yalnzlktan kur-
tulmak, Kafka'nm yklmas olanaksz tutkusudur. Mi
lena'ya yazdna gre her eyi kapsamna alan kor-
kusu, belki yalnzca korku deildir, korku uyandr-
c ne varsa tmnden gl olan bir eye duyulan
zlemdir...
Kafka'nn yalnzlk ile toplum arasndaki snr
blgesine yerleik oluunun karmak ve tehlikeli ya-
n, bu toplumun belirsiz ve bir bakasyla deitirilebi-
lir nitelik tamasdr. Bu toplum bir tr X, yerine e-
itli eylerin konulabilecei bir birimdir ve Kafka'-
nm yaamnn sonunda bu toplum Yahudilik tara-
fndan temsil edildiinde, karar hibir biimde inan-
drc olmamtr. i snfndan yana yaplan, iinde
bulunulan aa uygun den seim Kafka'nm temel
yaants dorultusunda bir seim deildi.
Kazan amacma ynelik i hayatnm babalar dn
yas'na bakaldran Kafka, personelin tarafm tut
mutu. Ama gerek babasmm fabrikasnda, gerekse
zellikle memur olarak alt i Kaza Sigortas
Kurumu'nda iileri savaan bir snf olarak deil,
gsz bireyler olarak tand. Fabrikada aalanan
kadn iilerden dehetle sz eder; bunlar insan sayl-
myor, selamlanmyor, geerken arpanlar onlardan
zr dilemiyor, kk bir i iin arldklarnda bu-
nu yapyorlar, ama sonra hemen makinann bana
dnyorlar, bir ba hareketiyle nereden balayacakla-
r gsteriliyor, stlerinde i etekleri var, en kk bir
gcn elinde bile aresizler... te yandan yardm ara-
yanlar, makina yznden sakat kalm olanlar, hak-
larn aramak zere deil, ama dilekte bulunmak iin
kuruma, bu karanlk brokrat yuvasna gelenler ise,,
sabrlar ve acizlikleriyle Kafka'y bir snf olarak g
tadklarna inandrabilmekten uzaktrlar. Ne kadar
alakgnll bu insanlar, der Kafka Brod'a. Bizden
dilekte bulunmaya geliyorlar. Kuruma saldrp altn
stne getirecek yerde, dilekte bulunmaya geliyorlar.
Yar resmi nitelikte olan kurum, ii hareketi kar-
snda verilmi bir dnd; kt stnde etkili olmak
u
la birlikte, gerekte acnas bir konumdayd. veren-
ler kendilerine den yasal pay demeyerek kurumu
dolandryorlard; brokratlar ise korumalar iin on-
lara emanet edilenlerin savunucular deil, iktidarn
kaplarnn bekileriydiler. Kafka'nm yazd kukuf
suz olan iki ,?azete makalesinde, 1909 ylnda bu oyun-
lar gzler n ine serilmiti. yle deniyordu bu yaz-
larda: 35 000 iletmeye bakan bu byk kurumun an-
cak imdi, yani kuruluundan 20 yl sonra kazalardan
koruma alapdaki ykmllklerinin bilincine var-
mas, ok ac bir ey... Aslnda kurum tek yaam
belirtisi giderek artan bir gelir a olan l bir be
76
den e benziyordu. Kamuoyu artk uzun bir zaman-
dan bu yana Prag'daki kurumun gayretkeliine gl-
mek iin bir neden bulamamaktadr.
Kafka iin nemli olan, her zaman genelleme d-
zeyinde kapsam geniletilmi olan deil, ama dolay-
sz yaant, somut ayrntdr. 1914 Savam Kafka, bir
yazar gzlemiyle nceden kurmutu; sonra sava ger-
ekten ' ktnda yazar, gzlemler ve saptamalar ya-
parak bir kenara ekildi.
Bu tutuma k noktas alman yer, Prag'd; Prag'-
da da kar eksiksiz rgtlenmi bir vatanseverlik,
buna karlk siyah sar bayraklarn tand, ulusal
Alman nitelikli gsterilerin ardnda sessiz bir ek
protestosu sergilenmekteydi Kafka ise i dnyasn-
da hem bir kenarda duran, gsterilerden holanma-
yan, hem de hibir toplulua ait olmad iin hzn
lenen insann ikilemini yayordu. Grkemli zaman-
lar etkilemiyordu Kafka'yi; ama kk ayrntlar gi-
bi grnen eylerin etkisi altndayd. 1915 ylnda
trende Galiya'dan kaan yal bir ifte rastlam-
t. Yal adam zlemle yorulmu bir acyla ya-
l karsmm enesini okuyordu. Yal bir kadnn e-
nesinin altnn okanmasnda kendine zg bir sihirli
hava vardr. Sonra alayarak birbirlerinin yzlerine
baktlar. Belki bu deildi dndkleri, ama yle yo
rumlanabihrdi: ki yal insin arasndaki ba gibi ac
nas ve kk mutluluk bile savam ykmna uru-
yor... Bylece dile gelen, Kafka'nm her zaman somut
ve dolaysz nitelikteki insancldr.
Kafka'nm iiler karsndaki tutumu da kiisel
yaantlarnn ve deneyimlerinin toplamndan kay-
naklanr: Kapitalizmin ve bu sistemde yer alan ikti-
dar aygtlarnn olumsuzlanmas, aaananlardan ve
77
ezilenlerden yana klmas, ama ii snfnn tarih-
sel gcne gven duyulmamas. ilerin Kafka'nn
karsna tek tek ve ac eken kiiler olarak ktkla-
rn bir yana brakalm; Habsburg Devleti'nin ulusu-
luk yznden blnm, devrimci ve Avusturya'nn
btnn kapsayan boyutlardan yoksun ii hareke-
tinin sanat asmdan, yazar asndan ekici bir g
tayabilmesi olanakszd. Avusturya'nn nemli ya-
zarlarndan hibirinin (smrlenlerin ve ezilenlerin
savamna duyduklar yaknla karn) 1914'den n-
ce ya da 1918'den sonra ii snfna katlmam olu-
u, yalnzca bu yazarlarm bir eksiklii saylamaz; bu
durum byk bir olaslkla ii hareketinin ortak bir
devrimi hedef almak yerine, burjuva snfnn birbi-
riyle elien ulusal istemlerinin egemenlii altna gir-
mesiyle bantldr.
Her byk devrim, yabanclamay paralar. S-
nflar ve insanlar birbirlerinin karna gerek yzle
riyle karlar; olaylarn gcyle dolaysz kararlara,
baka deyile zgrle, kendi kendilerine giden yolu
bulurlar. Avusturya'da 1919 yl Ocann grevinde
byle bir devrim olasl belirmiti; 1918 Kasm, Avus-
turya'da bir devrimden ok bir ykl yapsmdayd.
Yeni kurulan ekoslovakya'da yaayan. Almanca ya-
zan Kafka iin ise durum karmakt; yabanclama
konumunda bir deiiklik olmam, eskisinin yerine
beraberinde yeni glkleri de getiren yeni bir b-
rokrasi gemiti ve ato roman, ksmen bu konu-
mu yanstyordu. Kafkann Rus Devrimi'ne, bu dev-
rimi dnya tarihi asmdan bir dnm noktas ola-
rak kavramakszn, yaknlk duyduuna ilikin belir-
tiler vardr. Kafka iin, baka deyile bu hasta ve yal-
nz adam iin brokrasinin kalc bir iktidar olduu
yolundaki yaant ve deneyim, kesinlik niteliini ka
zanm$t. nsan, olaylar etkileyebiliyor, diye yazar
Milena'ya, nk halk olmakszn sava yaplamaz ve
halk, bu durumda sz sylemek hakkn kazanyor;
ama olaylar gerekte yalnzca brokrasinin kavranl-
mas olanaksz hiyerarisi iersinde deerlendiriliyor ve
karara balanyor... Kafka, Janouch'la konuurken,
gerekten devrimci niteliteki her gelimenin sonunda
ortaya Bonapartizmin ktn syler. Devrim buhar
olup dalr, geriye yalnzca yeni bir brokrasinin a-
muru kalr.
Kafka, ann olumsuz yann olaanst bir g-
le zmsedi; olumluya dnen olumsuzun alglan-
mas, olumsuzun olumsuzlanmas iin ise gerekli or-
gana sahip deildi. Devrimin bir rpda, kesin olarak
yabanclamay amad, gelimenin srekli olarak
ve trmanan bir helezon biiminde kemiklemeyle sa-
vamas gerektii yolundaki sezgisi yerindeydi; an-
cak kemiklemeyi alglayndaki berraklk lsnde,
srekli geliimin elikilerle dolu srecine, bu geli-
menin ierdii Her eye karn! savma; tm boz-
gunlara, yanl yollara, iinde buzlar zecek mev-
simlerin zne geilmesi olanaksz bir gle hazrlan-
d buzlanma dnemlerine karn ileriye ve yksek-
lere ynelik bir devinime yabanc kald. Bu nedenle
Kafka'nn karamsar dnya gr, gerekte basite
indirgeyici yapda bir tarih felsefesidir.
Bu tr bir felsefe eer gereklie hibir bakmdan
uymasayd, tehlikesiz saylabilirdi. Sz konusu felse-
fenin tehlikeli yan, gerekliin etkin glerine ve
grnmlerine uygun dmek, ama bunlara kar et-
kin olan gzden karmas ya da perdelemesidir. K-
tln kayna doru olmayanda deil, yar doru
79
da yatar. Kafka'nn romanlar temelsiz karabasanlar
deildir; dlerin ve glmecenin arptmas iersinde,
milyonlarn yaad bir gereklik, bir rneine daha
rastlanlmas olanaksz iktidar younlamasmdan ve
gsz bireylerden oluma bir dnyadr; bu dnyada
kitleler, toplum tekinin byk kararlar asla etkileye
meyecei duygusunun egemenlii altndadr. Kafka,
byk yazar olarak byk ne layktr. Ama baar-
snn boyutlar, sarscdr. Kafka'nn yaptlarnn onay-
lad ve vurgulad atmosfer, insana aykr den
bir dnyaya gereklik tanmann, boyun eiin atmos-
feridir. Kafka'nn yarats ykma, sanki bu ykm in-
sanolu iin nceden saptanm sonrasz bir yazgy
masma, soluk bir zafer parlts katar. Umut kvl-
cm, k yolunu aray nemsenmez. Doyuma var-
m, kendini beenmi bir nihilizmin Kafka' ya atfta
bulunduu, <;ok sk rastlane.n bir durumdur. Yaplma-
s gereken, bu Kafkaizm
znsal edimipi yeterince deerlendirebilmektir
karsnda Kafka'nn ya
80
YAZINSAL YNTEM
Heinrich von Kleist'n O. . . Markisi adl yapt,
u tmceyle balar: Yukar talya'da nemsiz bir
kent olan M. . . kentinde tertemiz bir ad olan ve iyi
yetitirilmi birka ocuu bulunan dul Markiz O...,
gazeteler araclyla, farknda olmakszn gebe kald-
n, douraca ocuun babasnn kendisine bavur-
masn ve ailevi nedenlerle bu kiiyle evlenmekte ka-
rarl olduunu bildirdi...
Kafka'nn Deiimi u tmceyle balar: Gregor
Samsa bir sabah tedirgin dlerden uyand zaman,
kocaman bir bcee dnm buldu kendini. Bir zrh
gibi sertleen srt zerinde yatyor, ban biraz kal-
drnca, yay biiminde kat blmelere ayrlp bir km-
bet yapm kahverengi karnn gryordu; bu karnn
tepesinde yorgan, her an kayp btnyle yere d-
meye hazr, ancak zar zor tutunabilmekteydi.*
Kleist'n ve Kafka'nn uyguladklar yntemin et-
kileyici yan, anlatlan ile anlat biimi arasnda bu
lmam olay ile bir tutanaa zg anlatm arasn-
daki elikidir. Kleist, Stendhal, Mrime, u noktalar
* Kamuran ipal evirisi, Franz Kafka: Hikayeler, Cem Ya
lunan, amalanm u suzluk'tur; baka deyile, al
ynevi.
81
daki karakterleri, tutkular, konumlar anlatrlar (ya-
ni burjuva dnyasnn basitliinin kartn dile geti-
rirler); ancak, olabildiince kztrlan konu dn-
lebilecek en soukkanl biem iersinde sunulur. te
zellikle zneli biimlemede kullanlan bu nesnellik
yanlsamas, olaansty sradanm gibi gsteren
bir dil, tedirgin ediciyi daha tedirgin edici, yadrga-
tc klar. Dahas i bununla da kalmaz , grnte
olup bitenlere seyirci kalmakla, Kafka'nn korkun
olan sanki izgid hibir yan yokmuasna, teki
binlercesinden ayrlmayan bir olay gibi betimleme
yntemiyle korkun olan, hem ei grlmedik bir ty-
ler rpertici grnme brnr, hem de bunun te-
sinde, gndelik yaamn o ana dein alglanmam,
ama imdi artlk ortaya km bir yan olarak duyum
sanr. Romantizmin bir zamanlar bir by havasy-
la rktm olduu, fantastik bir evreyi gereksin-
mi hortlaklar, anszn aramza karverir; bir gezgin-
ci tacirin, bir banka memurunun ya da kadastrocu
nun, yerine kim konulsa farketmeyecek ortalama d-
zeyde bir insanm silik varl, fantastik dzeye kay-
maya balar; gelgelelim bu dzey, arptlm ve bu
nedenle de gerek yz ortaya km sradanlktan
baka bir ey deildir.
Sanatnn, yazarn toplumsal evresi ile uyum-
suzluu, kapitalizm ann belirleyici zelliidir. Ki-
ilik ile yabanclam d dnya arasmdaki bu ayr-
lk ve kopma, gereklii sanat yoluyla amaya yne-
lik birbirine kart yntemlere kaynaklk eder; Bir
yanda dnyay yaamak iin Ben'i k noktas alan,
bu Ben asndan mahkum eden ve ykan, z asn-
dan romantik bir znelcilik vardr; te yanda ise ken-
dinde toplumun zerinde olmak gcn, toplumu tm
balamlanyla kubak kavrayabilmek gcn g-
ren, Tanr benzeri bn
L
nesnel yargl, ayn zaman-
da hem dnyann yaratcln hem de maher g-
nnn efendiliini kendine yaktran yazarn eleti-
rel nitelikteki uzakl yer alr. Birinin bak as,
olup bitenlerin ortasmda yer alann, olaylarn aky-
la srklenenin, ilerlerken yanl yollara sapann,
dnyaya kar direnen Ben'in bak asdr; tekinin
ki ise olaylarn zerinde kalanm, nyargsz ve olay-
larla kendisi arasna belli bir uzaklk koyan gzlem-
cinin konumudur. Kleist'm dzyazlar, Stendhal ile
Merimee nin yaptlar ve nihayet en u noktadaki ba-
lamlar iersinde, Kafka'nn yarats, olaylarn tam or-
tasmda yer al e araya zorla konulan uzakln bir-
biriyle elikili birleimidir.
Loncasz giriimciliin, uymaclktan uzak tutu-
mun, piyetizmin hazrlad znelcilik, Rousseau ka-
nalyla eski epik kurallarn kalplarn krarak, dra-
matik ve epik eleri anlatya sokarak roman zerin-
de egemenlik kurdu. La Nouvelle Heloise ve tiraf-
lar!, Gen Wert her' in Aclan, Kari Philipp Mo
ritz'in Anton Reiser ve Andreas Hartknopf adl
romanlan izledi; onlarm ardndan Stendhal'in ken-
di dikkatinin tek nesnesi yine kendisi diye nitelen-
dirdii Byron, sonra bencil Stendhal, Heine, Mus
set ve tekiler geldiler. Kafka'nm dnyay odak nok-
tas niteliindeki bir tipin yaantsyla, baka deyile
znel biimde bet mleme yntemi, aslmda yeni bir olay
deildi; asl yeni olan ey, evrenin yalnzca ya da
hemen hemen yalnzca bu tipin bak asndan g
rlmesindeki tutarllktr. Geri ikinci derecedeki tip-
lerin ou ince ve kesin izgilerle belirlenmitir, ama
evrenin bunlarm gzleriyle algand ok ender
dir; ayrca bu tiplerin gr, ounlukla yalnz bir-
ka nemli ayrntdan oluur. Kafka, sevgilisi F.'den
sz ederken, gncesinde bu ilkeye deinmitir: D
grn asndan F.'de, en azmdan zaman zaman yal-
nzca birka saylabilir ayrmt alglyorum. Bylece
nmde beliren resmi ak, ar, zgn, izgileri belir-
li ve ayn zamanda da aydnlk oluyor. Kafka, ilk d-
nemlerinin te tlikesini, baka deyikle Prag' l yazarla-
rn ou iin allm bir tutum olan abartmal ma
niyerizm dknln atlatp, sade aralara, betim-
lemede arhii ve hafiflie varma yolunda kendini
eitikten sonra, tiplerini byle biimlemitir.
Kafka clgun dneminde ayrntlarda dolu roman-
lardan tiksiniyordu. Romantikler bir zamanlar yre-
sel atmosferlerle belli zamanlara zg atmosferleri
bulmular, kahramann evresinde ayrntlardan, man-
zaradan, mimari grnten, i meknlardan, kulla-
nm eyalaryla lks eyalardan oluma bir yn ara-
clyla bu tr bir d gereklik yaratmlard. r-
nein Walt er Scott, romanlarn byle betimlerle dol-
durmutur. Stendhal, Scott'tan sz ederken, ortaa-
da yaam bir serfin giysilerinin ve bakr zincirinin
betimlenmesi, insan yreinin dalgalanmalarn be-
timlemekten daha kolaydr diye yazar. Bir giysinin
betimlenmesi ve bir kiinin pozu, ne denli ikinci de-
recede olursa olsun, en aa iki sayfa alr. Ruhun
kprdanlar ise... birka satrla geilir... Ort amn
(Milieu) bylece kefi ve geniletici bir balam ier-
sinde betimlenmesi, yazn'n zenginlemesine nemli
bir katk niteliindeydi; ancak nesnelerden oluma bir
kitle araclyla bir grnte btnsellik sergileme
tutkusu, Stendhal'in kavrad gibi, ruhun kprda
nlarn, i dnyada olup bitenleri, d koullarn an
84
latmyla rtme tehlikesini beraberinde getiriyordu.
Kafka, Amerika roman zerinde alrken David
Copperfield adl yaptn baz bakmlardan rnek al-
d byk ngiliz romancs Dickens iin yle der
gncesinde: Dickens'ta zenginlik ve umursamayan,
gl bir atlganlk var; ama bundan tr de kor-
kun gsz yerlere rastlanyor; byle yerlerde yazar,
yorgun argn yalnzca daha nce eriebilmi oldukla-
rn bir araya getirmekle yetiniyor. Anlamsz btnn
uyandrd izlenim barbarca; ben zayflm ve y-
knmenin bana verdii dersler sayesinde bu barbar-
lktan kanabildim. Dickens'm duygu younluuyla
dolu tutumunun ardnda kalpsizlik gizli. Tipler kaba
saba izilmi ve yapay olarak her insan bakmndan
gerekletirilebilir; bu tipler olmasayd, Dickens y-
le stnkr bile olsa anlatsnda ilerleyemezdi.
Eski rneklere yneltilenlerin ounda alld
gibi, bu eletiri de abartldr; ama bu eletiri yazn'n
gelimesi asndan nemli bir yntemin uygulama-
daki yetersizliklerini dile getirmektedir. Bir zamanlar
ne denli yararl olmu olursa olsun, bir ynteme tm
zamanlar iin bal kalmak, toplumsal, yazmsal ve
sanatsal gelimeye aykr kaar. Homeros'un destan-
larn, Aeschylos ve Sophokles'in tragedyalarn yet-
kinlik bakmndan aabilmek, olanakszdr; ama bun-
lar douran toplumsal koullar da artk ortadan kalk-
mtr. Bunun gibi, romann ve dramn biimleri de
toplumsal koullar dorultusunda deiime urar. Bir
zaman gelmi, yazn alanmda bir zayflama, fazla ya-
lan atma kr kanlmaz olmutur; roman iin Kaf-
ka, tiyatro iin de Brecht bu krn balatclan ara-
sndadrlar.
Amerika romannn bamda, At ei balkl
85
blmde bir toplumsal konumun ne denli zl, yaln,
youn ve ne denli stn bir fazlalklar atma, yal-
nzca gereken lde gsterme sanatyla betimlendi-
ini anmsayalm. Yumruklan gl, ama kendisine
yaplan hakszl inandnc biimde ortaya koyabil-
me yetenei az olan beceriksiz atei; yalnzca baa
ny nemsedii iin hakk ve hakszl hi umursa-
mayan milyoner; hiyerarik yaps iersinde brok-
ratik iktidar aygt (kaptan, gemi subay, veznedar);
glden yana olan baatei; iktidar koullanndaki
her trl deiiklie kendini uydurmasn bilen uak;
ve nihayet emeki ve burjuva snf arasnda yer alan
gen kk bujuva Karl Rossmann. O, ateinin hak-
kn savunur; ama milyoner anszn kendini Kari Ross
mann'n efsanevi days olarak tantr ve onu ar ar,
ama dnlmesi olanaksz biimde ateiden uzak
latnp zenginliin dler dnyasna doru eker.
Kari, bir kez daha ateiye dner: Ama kendini sa-
vunmak, evet ya da hayr demek zorundasn, yoksa
kimse gerei renemez. Beni izleyeceine sz ver-
melisin, nk pek ok nedenle korkuyorum bunun
byle olacandan sana artk ben de yardm ede-
meyeceim.' Ve sonra Kari ateinin elini perek a-
lamaya balad, bu kocaman, neredeyse cansz eli ge-
ride brakmak zorunda olduu bir hazineymiesine
yanaklarna bastrd. Ama bu arada senatr days
da yanma gelmiti bile; Karl' ok hafif de olsa, belli
bir zorlamayla uzaklatrd... Burada hibir fazla-
lk, hibir an vurgu yoktur; New York liman arka
plan olarak yalnzca birka aynntyla, hafif ve youn-
luktan uzak bir anlatmla belirlenmitir, yanstlmak
istenen konum ancak miyoplara ya da ar iitenle-
re uygun debilecek, kl krk yaran yorumlara gi
86
dilmeksizin, insann stne varmayan gereklii ier-
sinde yazmsal olarak, yani simgesel nitelikte betim
lenmitir.
znel yaant ve bu yaantnn youn dzeyde bi-
imlendirilmesi araclyla gerekliin, iyi ileyen ay-
gtlarn nesnelliinin salayabileceinden daha nes-
nel yakalanabildii, ender grlen bir durum deildir.
Karl Rossmann, yle yaar New York'u: Her iki dev
kentte her ey bo ve yararsz kurulmu. Yant ola-
rak, bu kentlerin hi de bo olmad, her eyin son
derece yararl biimde kurulmu olduu sylenebilir
ve tm nesneleri amaca uygunluklar, teknik ve top-
lumsal balantlar iersinde sergileyen betimlemeler
bu yant glendirebilir ama yine de znel bir ya-
anty yanstan yukardaki ksa tmceyle, bu dev kent-
lerin gerekliine (doadan yoksunluk, yalnzlk, ya-
banclama) ilikin olarak, grnte nesnel nitelik-
teki betimlemenin yapabileceinden daha fazlas dile
getirilmitir. Byle bir znelcilik araclyla toplumsal
balamlarn btn sergilenmi olmaz; ama eer b-
yk bir yetenek i bandaysa, gerekliin sistematik
olma abasndaki yazarn kimi zaman gzden kard-
bilekeleri gn na kar. Ben bu yntemde
Hermsdorf'un dedii gibi bir d dnyann gereklik-
ten koparlmas durumu gremiyorum. D dnya,
eitli biimlerde betimlenebilir. Walter Scott, atolar
o denli ayrntl anlatmtr ki, sonunda okurun belle-
inde hibir ey kalmaz. Edgar Allan Poe, Usher 'lrm
evini yzlerce d ayrntyla deil, unutulmas olanak-
sz tek bir felaket atmosferi iersinde sergilemitir.
Nesnelerin buhar, nesnelerin kendisinden daha etkin
olabilir. Grnte d dnyanm gereklikten kopa-
rlmas, gereklii daha youn biimde betimlemenin
87
bir arac niteliini'tayabilir. Bir dnemin bu dnem
asndan tipik bir karakterin yaantsndan ve bilin-
cinden yanstlan tepkisi, ou kez d dnyay olu-
turan tm nesnelerin kapsaml betimleniinden daha
kalc olur.
Romanda znelcilik, toplumsal gereklii bt-
nyle betimlemekten bilinli olarak vazgemek, bu
gerekliin yazarn nemli sayd birka bilekesi ve
eilimi stnde younlamak anlamn tar. te yan-
dan nesnellie, toplumu tm nesnel balamlar ier-
sinde betimlemeye ynelik en gl isten bile en iyi
olaslkla hedefine ancak yaklak olarak varabilir ve
bunu baardn da kantlayabilmek olanaksdr. Kaf
ka u satrlar yazdnda, sorunun bilincindeydi:
Gerekten yargya varmay ancak bir taraf baara-
bilir; te yandan onun da taraf olarak bir yargya
varabilmesi olanakszdr. Buna gre dnyada yazgya
varabilme olana deil, yalnzca byle bir olanan
parlts vardr. Kafka, herkesin ancak bir bak a-
sndan alglayabileceini ve yarglayabileceim, her
bak asnn ister istemez bir taraf tutma olduunu
doru saptamtr. Denek ki yalnzca taraf, gerek an-
lamda yargya varabilir; Kafka, tarafn taraf olarak
yargya varamayacan eklediinde, genel izgileri
sndan toplumsal geliime uyan bir taraf tutma ola-
slnn varln gzden karmaktadr. Bak as
yle seilmi olabilir ki, bu adan gerekliin geni
bir alan yeni gerekliklerin yaratlma sreci iersin-
de grlebilir; ya da yalnzca gemie kp giden
paralarn alglanabilecei bir bak as seilmi ola-
bilir. Yargya varma olananm Kafka'nn szn et-
tii parlts, snmekte olan bir gece lambasndan
gelebilecei gibi, gnein douundan da yansyabi
88
lir; yargnn deeri, geree yaklama derecesi bu e-
itli k kaynaklarmdan baml olacaktr. rnein
1
Jakoben kk burjuvas Standhal'in devrim sonras
toplumsal gereklie ilikin yargs, geriye dnk ro-
mantiklerin yarglarndan karlatrlamayacak denli
daha doruydu; bunun nedeni yalnzca Stendhal'in
yetenek bakmndan tekilerden stn olmas deil-
di; Stendhal'in semi olduu bak as, ayn zaman-
da ona daha geni ve daha zgr bir gr alan ka-
zandrmt. Zamannn bu en nemli ilerici yazan da
hi kukusuz gerekliin tm srecini nesnel betim-
leyebilecek konumda deildi; srekli ve bilinli olarak
kendi znelciliinin snrlan iersine geri dnyordu.
Eriilebilecek olan en ileri nokta, yazarn setii ba-
k asnn, baka deyile tuttuu tarafn, gelimek-
te olan toplumsal gereklie ksmen uymasdr. Ger-
eklik, en derin bilgilere dayanan ileri grlerden bi-
le daha okynl ve esnek olduu iin, eksiksiz bir
uyuma varabilmesi olanakszdr.
amzda ii snfndan yana kmak, uluslarn
emperyalizme kar verdikleri savatan yana kmak,
dogmalardan uzak toplumculuun bak asn se-
mek, ileri lde bir uyumun ve nesnelliin gerekle-
ebilmesi olanan dourmaktadr. Ama yalnzca ola-
nan: nk gerekliin gelime sreci iersinde be
timlenebilmesi iin toplumculuun zaferine inanmak,
genel toplumsal temel yasalan bilmek yetmez; bura-
da sz konusu olan, geiin, bakalamanm biimleri-
ni elikilerle dolu somutluklar iersinde betimlemek-
tir. Parlts geni boyutlar iersinde bir yargya var-
may olanakl klsn diye ileriyi grebilmek gereklidir;
ama yarnn ve brgnn nceden gelitirilmi for-
mle tam uymas istei gzlemcinin nyargszlk ko
89
numunu glgeledii takdirde, bak asnn sarsnt
geirmemesi amacyla ngrlen, dogmalardan r-
l bir duvar gerekte yalnzca her yan grebilme ola-
nan azaltt takdirde, sz edilen ileriyi grebil-
me betimlemenin nesnelliini, gereklikle uyum sa-
lanmasn gereklilii lsnde tehlikeye sokar. Ger-
i amzn toplumsal gereklii, sosyalizm ile kapi-
talizm, kendilerini zgr klan uluslarla emperyalist
gler arasndaki sava niteliiyle, son derece saydam
bir gereklik gibi grnmektedir , ama okynl kar-
lkl etkileimleri iersinde, artc konumlarn e-
itlilii karsnda bu gereklii kavrayabilmek, ke-
sinlikle kolay (deildir. u anda en byk ve dnce-
lerinde en zgr Marksist yazarn, dahas sosyalist
dnyada gelimi bir Shakespeare'in ya da Stendhal'in
bile ada dnyay btnsellii iersinde betimleye
bileceinden kukuluyum. Ayrca, Marksist bak a-
sn byle bir betimlemenin koulu saymakla, hibir
zaman baka bak alarndan da ada gerekliin
baz alanlarna ilikin nemli bilgiler kazanlabilece-
ini yadsmycjruz. Thomas Mann, Robert Musil, Franz
Kafka. William Faulkner gibi burjuva yazarlar, en
byk tarihsel deiimlerin gerekletii bir dnem-
de kapitalist dnyann sorunlarn iyi tanmalar sa-
yesinde gizli gerekliklerin ortaya karlmasna
nemli katklarda bulundular. Btn bu Marksist ol-
mayan yazarlar arasnda Kafka, ii snfnn tarihi
bak asm tamakszn, bu snfa en yakn olan ya-
zard.
90
FANTAST K GLMECE
Kafka'nn ezilenlerin tarafn tuttuu, yorum ge-
rektirmeyecek denli kesindir , buna karlk onun yn-
temiyle betimlenmi gereklik ayn lde yoruma
aktr. Bu yntem en u noktadaki znelcilii, odak
noktasnda kesintisiz varoluu, saldrgan glmseyi-
in salad uzaktan bakla Aristophanes, Rabelais,
Cervantes, Swift, Nostroy, Karl Kraus gibi ustalarn
rn fantastik glmece'yle artc bir biimde bir-
letirir. Brod'un anlattna gre, Kafka Davann
ilk blmn okuduunda dostlar kahkahalarla gl-
mlerdir. Ve kendisi de o kadar gld ki, zaman za-
man okumay srdremedi... yi, keyifli bir gl de-
ildi b hi kukusuz. Ama iinde iyi bir gln e-
si de vard tabii kmsemek istemediim, belki yz
tedirginlik esinin yansra. (Arkadalar, Kafka'nn
neye deindiini, neyi glmeceye dntrdn bil-
dikleri iin glmlerdi.) Kafka'nn yaptmdaki bu
komik e, okur ne denli nyargdan uzak bir tutum-
da olursa o denli gl biimde belirginleir. okan
laml nitelik tayan, stelik bir sr yorumu da ya-
plm ykleri naif okumak yrekliliini gsteren,
her tmcede hiyeroglifler, simgeler, alegoriler bulma-
ya kalkmayan okur, komik eyi belki yz kez al-
glar. (rnein ato da Olga, yozlam brokrat
91
lara ilikin olarak: Burada ak hi eksik olmaz. Mut-
suz memur ak diye bir ey yoktur. dediinde, he-
men Nestroy'un sylediklerini anmsarz: Aile reis-
lerinin umutsuz aka tutulduklar, enderdir.)
Komik e, Kafka'da ayn zamanda korkutucu,
tedirgin edici olandr ama durum Swift ya da Nes
troy'da byle deil midir? Kapitalizm ilerledike, ya-
banclama egemenliini
lde tedirgin edici, korkutucu nitelie brnm
kara mizah bu enin
irmenlerle savaan Don
yaydka komik e de ayn
yanksna dnmtr. De
Quichotte, korrik bir tiptir,
bnk valyelik ruhundan yoksun bir gereklii ta-
nmak istemez; bu komik tutum, ayn zamanda insa-
n, duygulandran bir tutumdur; hzn verici valye,
devlerin karsnda g duruma dm birinin yar
hep sezmitir. Komiklik e-
si, makineleri paralayanlarn tutumlarnda da eksik
deildir; bunlar umarsz fkelerinin etkisiyle ve nes-
neyi ecinniye dntren, gze grnmez retim ili-
kilerinin bilincinde olmakdzn, gze grnen nesneyi
krp dkmlerdir. Ama bu aamada komik olann
yanma korkun olan da eklenmitir; nk Don
Quichette'a bir zararlar dokunmayan yel deirmen-
lerinden farkl olarak makineler, iiyi kendine bam-
l klan bir gce dnmtr. Yapt, insan am-
tr. Komik ile korkuncun bu iielii, kapitalist an
nemli gstergelerinden biri olup kmtr.
Davann balatng:
tutuklama sahnesinde
zemli bir mahkemenin
ilev ile memurlarn
sndaki elikiden
sahnesi olan o tedirgin edici
komik konum, iki memurun gi
grevlileri olarak stlendikleri
davranlarnn aalkl ara
doar. Gerideki akla smaz top
92
lumsal iktidar ile onu temsil eden grevlilerin birey-
sel derbederlikleri arasndaki bu eliki, gerek Da
vada, gerekse atoda komik enin kaynadr.
Bunun iktidar sahibinin onursuz konuma drlme-
si, efendinin amura dmesi biimindeki balang-
lar, Hanswurst komedisinde de vard. Krk Testi
ya da Mfetti gibi komedilerde de den, henz s-
nrl ya da dzmece bir iktidardr; arka plandaki ger-
ek iktidar, tartma konusu olmadan kalr. Kafka'nm
yaptlarnda ise ne dertli aalk olduklar sergile-
nenler, gerek iktidarn temsilcileridirler; ama bu tu-
tum, daha yksek makamlardaki gze grnmeyen
anonim glerin saldrgan alaylara bir an iin olsun
hedef olmalarn salamaz. Burada komik enin bir
anda etkisiz kld ey, ortaan saydam hiyerarik
sistemi deildir; elle tutulur gzle grlr zenginlik-
ler ve ncelikler yerine soyut sermayeye, kiilerde so-
mu tlatrlamayan bir rgte bal olan, dev bir ay-
gta kullanlan, anonim nitelikte ve saydamlktan
yoksun bir iktidar^pF. Kral sendelediinde, halk buna
itenlikle glebilir, ama bir aygt davranlarnda sa
ma'ya dntnde, bu gl zehirli olur.
Glnln snr yce'nin deil, korkun ola-
nn yanmasnda balar; korkun ile glncn olu-
turduu (Victor Hugo'nun grotesk diye tanmlad)
bu birleim, ileri dzeyde rgtlenmi kapitalist dn-
yann gstergesine dnr. empanze beyni tayan
bir insanm bir dmeye basmakla btn bir kenti,
dahas dnyay ortadan kaldrabilmesi olasl, ikti-
dar aralaryla bilin arasndaki bu uyumsuzluk, rn
ile reten, ara ile ama arasmdaki zgn bantnn
bu tr tersine dnmesi, dnlebilecek en byk
komik eyi iermektedir. Bu eliki ayn zamanda
93
hem komik, hem kDrkuntur. Kari Kraus'um Ope-
ret tipleri irsanlm trajedisini oynuyor diye tanm-
lad bir konumun ,2rlnl o denli korkuntur ki,
gller havada donup kalmaktadr. Hitler de komik-
tir ve Charlie Chaplin, Byk Diktatr filminde bu
komiklii sarsc biimde sergiler, ama glme eylemi
kendi kendisinden rker, lm kamplarndan ykse-
lip geni bir alana dalm bulutlarn arasnda yitip
:der. Manc'n umduunun tersine, insanlk artk ko-
medi araclyla gemiine neeli biimde veda ede-
bilecek konumda deildir; kara mizah, korkuncun
maskesine brnm glnlk, amzn gereklii-
nin odak noktasm oluturmaktadr.
Kafka'nn fantastik mizah bu gereklie uyar.
Kafka'nn yaptlarn yalnzca byle bir mizah diye
E.lmak, bu yaptlarn okanlamlln basite indirge
jnek olur. Ama Kafka bugne dein ya mistik bir ya-
zar diye gklere karlm, ya da gereklii bozan,
aklcktan uzak biri diye yerin dibine batrlm ol-
duu iin, yaratcnn bu mizah karakterini vurgula-
makta yarar vardr.
D dnya tarafridan bu dnyann bana k-
t duygusuna kap
koymakta bulur; bu
olan, gln niteliiy
acak denli bask altnda tutu-
lan, kurtuluu hep bu dnya ile arasna bir uzaklk
uzaklktan bakldkta korkun
e grnr, yz hareketleri kar-
snda duyulan korku, mizah karakterinde bir sald-
rya dnr. Gnther Auders son derece mizahi bir
servenden sz ederek, Kafka'nn bu servenin ste-
sinden gelecek konumda olmadn belirtir; Anders'i
bu yargya byk bir olaskla bak asnn belirsiz-
lii, mizah karakterindeki nesneletirme ve ayn za
manda korkuyla olaylarn odak noktasnda yer al,
bu konumun birbirine kart biem trlerinin kayna-
masna yol a gtrmtr.
Erich Auerbach, Mimesis adl kitabnda epik
yntemler arasnda gemi binyllarda bile varolan
kartlklara atfta bulunur ve Homeros ile Kutsal Ki-
tab karlatrr: Bir yanda iyi biimlendirilmi, den-
geli klandrlm, mekn ve zamanca belirlenmi,
birbirlerine n planda ve aralarnda hi boluk bra
klmakszn balanm grnmler; aka dile getiril-
mi dnce ve duygular, rahat ve gerilimden uzak
bir atmosfer iersinde gerekleen olaylar. te yan-
da ise yalnzca eylemin hedefi asndan nem tayan
grnmler belirlenmitir, gerisi karanlkta kalr, yal-
nzca eylemin nemli doruk noktalar vurgulanr, bu
noktalar arasnda kalanlar nemsenmez; mekn ve
zaman belirlenmemitir ve yorumu gereksinir; dn-
celer ve duygular dile getirilmeksizin kalr, bunlar yal-
nzca suskunluktan ve para para konumalardan -
karlabilir; son derece byk ve kesintisiz bir gerilim
iersinde bir hedefe ynelmi, bu nedenle de ok daha
blnmez nitelikteki btn, gizemli ve saydamlktan
uzak kalr...
Avrupa roman sanat gerek Homeros'tan, gerekse
Kutsal Kitaptan ok ey renmitir; bu arada Home-
ros ar basmtr. Martin Walser, Bir Biimin Betim-
lenmesi (Beschreibung einer Form) balkl, titiz
Kafka incelemesinde, Kafka'nn epik ilkesi ile Home
ros'un destan arasnda karatrma yapar. Bu des-
tanda dnyann dzeni, iinde her eye yer olan, ke-
sintisiz bir aktr... Walser' e gre bu akn yay-
gn btnsellii, Kafka'da anlamm yitirmitir. Onun
yerine insann youn btnsellii gemitir; bu in
95
sann varl artk eylemiyle deil, salt varoluuyla
bile tehdit altndadr. Kafka'nm gerekletirdii
tekbenci indirgeme araclyla, deneyle kantlana-
bilecek btnsellik ortadan kalkmtr. Yine VValser'e
gre Amerika romanlmda henz somut bir dnyay-
la bantlar vardr: ' Dava' ve 'ato' da ise Kafka, ar-
tk varolan bir dnyayla bamt kurmaz. zerk bi-
im yetenei araclyla, kendi znelliini daha yapt-
tan nce amtr. Ondan sonra yazd, kendisinden
bamsz, nesnel bir varolu kazanr, bu varolu, ar
yapsyla somut nesnelerden oluma bir btnsellii
amalamak zorunda deildir; buna karlk bir insa-
nn varln belirleyen glerden oluma bir btn-
sellii kazanr. ,
VValser'in titiz biim zmlemesinden kaynakla-
nan ve Kafka'nm yaptlarnn romandan ok destana
yakm olduunu ileri sren gr, zerinde ciddi ola-
rak dnlmeye deer bir grtr. Bu yaptlarn
youn btnsellii, kendi iin varolan gereklikleri
tartmaszdr. Doru saymadm nokta, Kafka'nm
Dava ve ato da artk varolan bir dnya ile ba-
nt kurmad, bir tekbenci indirgeme gerekle-
tirdiidir. Byle bir sonuca varlabilmesi, ancak bu ya-
ptlarn belirgin mizah karakteri gzden karld
takdirde olasdr. Gerekte ise Kafka, paralanmakta
olan bir dnyann modeli diye ald Habsburg mpa-
ratorluunun inanlrln yitirmi olsa bile varolan
gerekliine ok eitli ynlerden atfta bulunur.
Swift'in Gulliver da yaratt dnya da kendi ba-
na bir btn oluturan, kendisi iin varolan fantas-
tik bir gerekliktir, ama mizah araclyla ann
ngilteresine atfta bulunur. Kafka'nm mizahnda yeni
olan yan, olaanst znelcilii, d gerekliin tmy
le bir i gerekliin kapsamna alnmasdr; bylece
Ben, kendi kart olan dnyay yine kendi iersinde
yeniden retir. Bu duruma karn tekbencilik, salt
grntedir; nk youn kar dnya, yaygn,
varolan, korkulan bir gereklii, mizahi bir saldrgan-
lkla, yorum hrs ve kendi kendini aalamayla var-
l tannan bir gerekilii karlar , tpk ezici gle-
rin, arkada kalp yanlarna varlamayanlarn, zleri
bakmndan gerek bir babay, biimleri asndan ise
Habsburg Devletinin brokratik hiyerarisini temsil
etmeleri gibi.
Kafka'nm yaratsmda Kutsal Kitabn ve Home
ros'un eleri tuhaf bir biimde birleir ve Kutsal Ki-
taba ait olanlar ar basar. Bu biim karmnn te-
mel esi aydnlktan deil, karanlktan kaynaklanr;
baka deyile kaynam yorumlanm olanda deil, yo-
rumu gereksinende bulur. Buna karn d dnyann
somut ve belirleyici ayrnts en kesin biimde ilenip
sergilenir; baklm olan, nmzde parlak k altn-
da ve kesin izgilerle belirlenir; bak ancak gezinme-
sini srdrrken belirsizlie ve okanlamlla doru
uzaklar. Ama Kafkanm iinde bulunduu toplumsal
konuma as uyan da, belirgin ayrmt ile karanlk ba-
lamdan oluma bu elikidir ve bu konum (yani Kaf-
ka'nm konum iersindeki yaants deil) fantastik
glmecenin nesnelliiyle dile getirilmitir.
97
DNYANIN RES MLER K TABI
Kafka, ok youn klandrlm, ama iinde yer
aldklar balamn ou kez karanlkta kald bir di-
zi resim sergiler: Bunlar ayn zamanda hiyerogliftir,
harflerden oluan bir alfabe deildir.
Doal'n sanat yaptnn gerekliine dnt
karmak sre iersinde, bu trden kabark sayda
resim doa ile sanat arasnda kpr niteliiyle oluur.
Kendi kendisini yabanclatran gereklik, bir resim
daarc olarak insanolunun i dnyasna geri al-
nr. Bu resimler kesinlikle salt anmsanm ilkzaman,
donup kalm "ilkrnekler", deimesi olanaksz "ruh-
sal miras" deildir; sz edilen resimler kendi kendi-
lerini deneyimin, midin ve yanlsamann sonucu ola-
rak deitirirler, yenilerler, oaltrlar. Resimlerden
yana erken bir hazine oluturan, grnte o denli
deimez yap tayan mitler bile deiimin egemen-
lii altndadr ve yeni gereklikler, yeni bilgilerin ya-
n sra "mitler" bakmndan da yeni rnekler retir.
Demek ki sanatnn armlar iersinde gereklik,
ayn zamanda "prefabrik" nitelikte, sanatsal sre
iin varl kesinlikle gerekli paralar biiminde ken-
dini ortaya koyar. Sanaty, yazar derinden etkile-
yen bu tr grntlerin anlamn hemen aa vur-
mas, zorunlu deildir. Dante, "Vita Nuova"nn ilk
98
sonesini, "tuhaf" bir dsel grnty betimleyen so-
neyi, zamannn tm gezginci ozanlarna yollam ve
onlardan bunu yorumlamalarn istemiti. Sonede, el-
lerinde airin yreini ve uyuyan Beatrice'yi tayan
bir Tanr grnts ilenir:
Poi la svegliava, e d'estro core ardendo
Lei paventosa umilmente pascea:
Appreso gir lo ne redea paigendo
(Uyandrd onu, ve yrekle besledi
ekinerek ald Beatrice, yanan yrei
Ve sonra teki alayarak, aclarla uzaklat)
"Anlan dn gerek anlamn o zamanlar
kimse anlamamt", diye yazmtr Dante, "oysa bu
anlam, imdi en ilkel kafalar iin bile ak." Kilisede
arapl kutsal ekmek yenilmesi treninin o en eski g-
rntsne artk Yeni' de girmi, ak, bir ac ekme
olarak, romantik bir tutku, sevgisiyle bir "Unio
Mystica" niteliiyle sergilenmitir.
Sanat, yazar, air gerekliin bu tr grntle-
rinden hibir zaman vazgeemez; ancak bilincin ege-
men olduu genel koullar, akim rehberliinde ilerle-
yen alar, bir de betimlerin, hiyeroglif yapsnn ar
bast bunalm dnemleri, topluma ken karanlk-
lar, nceden kestirilemeyen kkl deiimler vardr.
Avrupa'nn reform ve kar reform hareketiyle ge-
irdii sarsmt, derebeylik gsteriine kar yrtlen
sava, gzel sanatlarn ve tm bedensel zevklerin de
dman olan resim dmanlarnn doumuna yol a-
t; ama bununla ezamanl olarak da Cizvit kkenli
retici oyun tr, yani dogmalarn ve formllerin bir
dizi kalplam alegori araclyla sergenii ortaya
09
kt; bu, grmezlikten gelinmesi olanaksz, ama ne
var ki salt grntlerden oluma bir dnyayd; niha-
yet bu iki u nokta arasnda kalm, karabasanlarla
bunalan bir hmanizm, dilinden anlayanlara hiyerog-
lifler satirik ve topik grngler araclyla seslen-
mekteydi.
"Die Chymische Hochzeit", bu grngelerin en tu-
haflarndan biriydi. Hmanist Johann Valentin
Andrea, 1614'te 'Fama Fraternitatis"i, baka deyile
d rn bir "Rosenkreuz Tarikat' na ilikin rapo-
ru, 1615'de papaya, Cizvitlere ve skolastie kar bir
saldn yazs, ncil'in zgn biimini savunan, "gk-
yzn ve yeryzn kapsayan" bir felsefeyi ieren
bir metin olan "Confessio Fraternitatis R. C' yi , 1616'da
da "Die Chymische Hochzeif' yaymlad; btn bun-
lar, Otuz Yl Savalan denen ykmdan hemen nce-
ki yllarda kmt. Bu kitaplardan sonuncusu alego-
rik bir romancr. Christian Rosenkreutz, sekinler a
tosundaki snavlardan gemek zere yola kar. Ne-
elendiren ve tedirgin eden grntler araclyla
simyanm gizleri, ayn zamanda da dehetle yorul-
mu bir an
sonra beliren
karabasanlan sergilenir: Bir lenden
kara cbbeler, krallann ban kesen,
kapkara bir cellat, kara bir beze sanlm balar, altn
bir kupada biriktirilmi kan, "bu, bana gerekten kan-
l bir dnm gibi geliyordu". Ancak btn bun-
lara karm Rosenkreutz'un cesareti h nlmamtr ve
grne bakrsa, tm snavlardan sekinliini ka-
ntlayarak kmaktadr. Ama daha sonra bir olan o-
cuu, onu bir mezarn basma gtrr. "Burada", der,
"Vens gml..." ve Rosenkreutz'u merdivenlerden
indirip karanla sokar. Orada bir mealeyi ateler.
"ok korktum ve ona, bunu yapmaya izni var m di
oo
ye sordum. Bana u yant verdi: 'Efendilerimiz u an-
da dinlenmeye ekilmi olduklarndan, korkmam iin
neden yok.' nmde hazrlanm, gzel perdelerle ev-
rili, gzel bir yatak grdm; ocuk perdelerden birini
at. O zaman Vens'n, tm zerafeti ve gzelliiyle
uzanm yatmakta olduunu grdm (tamamen p-
lakt, nk ocuk stndeki rty kaldrmt), do-
nup kaldm; ve nmde balmumundan yaplma bir fi-
gr m, yoksa bir insan ls m vard, bugn bile
bilmiyorum..." Cesedi andran bu Vens'le karla-
mas, Christian Rosenkreutz'un sonu olur. Sekin ki-
inin gnah, duyulur. tirafa zorlanarak atodan at-
lr; kapnn nndeki nbetinin yerine gemek, bir
bakas da onun yerini alana
1
dein kapy beklemek
zorundadr.
Christian Rorenkreutz'un tuhaf yaantlarnn
dsel armdan ve ifreli alegoriden, korku ve ge-
ri ekiliten, su ve utantan oluma karmlaryla
Kafka'y anmsatmas, salt d grn asndan de-
ildir. Montsalvatsch'tan ve Kabbala'nm cennet "oda-
larndan", Rosenkreutz'larm gze grnmeyen kalele-
rine dein ato, kimileri iin kutsal bir simge, kimileri
iin de eytann "kar dnya"smm bir simgesi ola-
gelmitir. Rosenkreutz'un atosu, ykm yllarnda bir
gvenlik d olan bu ato, Almanya'dan yaklaan
ykm nedeniyle kanl ve solgun bir grnmdedir,
glge eylemin, grnt olaym nnde gitmektedir. Y-
kmlarla dolu yzyln bir baka kitab, ek hmanis-
ti Comenius'un (Kamensky) "Dnyann Labirendi"
adl yapt da karabasan, fantastik glmece ve ifreli
topya karm yapsyla baz bakmlardan Kafka'nm
yaptlarna yakndr. Sarsmtya uram bir dnyada
gerekliin insan ezen, korkutan grntleri, bilin
bunlar snflandrma ve yorumlama frsat bulama-
dan kovulur; bylece de (en azndan geni bir alanda)
sezgilerle dolu, "kehanet" yan bulunan, fantastik sa
tirik topik bir yazm, yerine oturmam bir an r-
n olarak ortaya kar...
Modern dnyada srekli yinelenen olaylarn, ne-
redeyse mitlerdeki grntlerin gcn kazanp ka-
zanmad, aratrma konusu olabilir: Makinenin rit-
mik devinimleri, kalplam tedirginliiyle trafiin
ak, trafik klarnn yanp snmesi, insanla aygtn
birbirine karml, alterlerin nnde, tramvay ve
otobs bekleyi, cansz nesnelerin dev gc vb. De-
mek ki kararm ya da sesi boulmu bilinte belir-
ginleen grntler, gereklii grnte fantastik,
aslnda ise gerek bir balamda gereklii sakl tu-
tulmu bir yant niteliiyle yeniden retebilir. Bu
tr grntlerin egemenliine giren, onlar younluk-
lar ve birbirlerini izleyileri iersinde okanlaml ola-
rak duyumsayabilir, ama bu grntlerin zden yok-
sun olmadn, danas belki de allmlardan daha
derin balamlar gsterdiini sezer. Kafka'nm izdii
ok sayda gnint, byle bir gereklikten, asla "ar
kayik" ya da "sonrasz" olmayan, ama en ileri lde
modern ve anmsanm bir gereklikten kaynaklanr
gibidir. D dnyann kendisine yabanclam olan,
ancak karmak bir iletkenler dizgesiyle bilincine yan
syabilen gerekliini dolaysz yaayabilmek, Roman-
tizmden beri sanat alanndaki reticinin gl tutku-
sudur. Kafka'nn abas, "olaylarn kkeni"ne inmek,
onlar nceden belirlenmi bir ema dorultusunda,
salt devinimlerinde somut, aslnda ise dsel bir so-
yutluk iersinde deil, zgn gereklik niteliiyle kav
rayabilme ereine ynelikti. rnein bir gazetede
102
"yetkili bir sve makamnn aklamasna gre", "-
l ttifak'n korkutmalarna karm taraf sizliin kesin-
likle korunacan" okuduunda, burada "Stockholm'
l bir hayaletin konutuu", btn bu szcklerin
"yalnzca belli bir biim verilmi, havadan yaplma
oluumlar sergiledii" duygusuna kapyordu. Kafka,
szck ve kavram hayaletlerini gereklik diye tan-
maya raz deildi.
Kalplardan oluma bir dizgenin dna kmak, uz-
lama, nyarg, eitim, basn, bo szler araclyla
ynlendirilmi bir "olgular" dnyasndan, baka deyi-
le gereklikten koparlm bir dnyadan, henz bir d-
zene balanmam, aratrlmam, kaynayan bir ger-
eklie gemek, sanat iin, yazar iin gereksinim ve
zorunluluktur. "Sezgi" yetisi, dlem gc olmakszn,
amzn bu denli elikili yapdaki gerekliini bu-
labilmek ve betimleyebilmek, hele bunlar akldan ve
toplumsal bilinten yoksun olarak gerekletirebilmek,
olanakszdr. Beklenmedik, kimi zaman anlalmaz, in-
san mitler gibi tedirgin edip artan grntler kar-
snda rkp geri ekilecek yerde, bunlar bir erek
dorultusunda dzenlemek, bilincin egemenliine sok-
mak, modern gereklii sanatsal boyutta betimleyen
iin bugn her zamankinden daha ok grevdir.
Daha soruyu sormadan yant hazr olan, dnyay
belli bir program dorultusunda nasl gremekle y-
kml olduuna inanyorsa yle gren, tedirgin edici
olan geri eviren ve yaptnn kiilerine, konumlarna
kendilerine zg yaam kurmalar iznini vermeyen
yazar, bu elikili gereklii sanat yoluyla betimleme-
yi baaramayacaktr; .kurgularn somut olgulardan
olutursa bile bunlar, ou kez "belli bir biim veril-
mi, havadan yaplma oluumlar" olmaktan teye ge
103
emeyecektir. te yandan grntlere gvenen kii,,
gerekliin kendi dlemi araclyla yeniden retil-
mi ve zorunlu olarak para yapsndaki bu elerini,
gerekliin btn saymak tehlikesiyle karlar.
Kafka, | grntlere ynelik ve sezgi dolu olan bu ken-
dini aday, dnyann gizlerini renmek, gereklie
katlmak iin en nemli ara saymak eilimindeydi.
Yaptlarnda aklc dnce, ayrntlarda giderek yo-
unlaan bir akldlkla, ve gerekliin grntsn-
de, ifresinde gerekliin kendisini saptamak duygu-
suyla karmtr. I
Grne baklrsa, tarihsel bunalm konumlarn-
da bilinmeyene doru yola kan bir dnyay ya if-
reler, ya da formller araclyla dizginleme eilimi
egemen olmaktadr. Ortaya bir yandan geleneksel ka-
lplara smsk yapan ve retilmi olanlar yerine,
gereklii yrrlkten kaldrmay yeleyen bir dog-
matizm, te yandan ise pozitivizm ve mistisizmden
oluma, ne id belirsiz bir yap, salt dolaysz olarak
grlene geerlik tanmaya, ifreyi, simgeyi, okan
laml grnty tek gerek olarak benimsemeye y-
nelik bir tutum kmaktadr. Bu ifreler araclyla
konuma konumu, kapitalist dnyann son derece ye-
tenekli ok sayda gen yazarnn belirleyici zellii-
dir; bu tutum belirsizlikte ve kararszlkta kalmay, s-
radan olan gizem perdesiyle rtmeyi, genel d krk-
lnn ve aresizliin dile getirilii olarak, uzaktan
dahi olsa, basite indirgeyici kkrtmay artran
her eyi bilinli biimde yadsma amacyla belli bir
tutum almak yerine, sallantda bir konumda kalmay
olanakl klar. Kafka, anlamszln yaantsnn bas-
ks altnda kalan bu kuaa nclk etmitir; okla-
rnn kinci Dnya Sava'ndan sonra duyumsadklar
m o, daha ilk sava dneminde, nceden duymutur.
Bu tedirgin edici "Kafkaizm"i, atom bombasnn
glgesinde yaarken, basite indirgeyici formllerle,
meydan okuyan bir iyimserlikle amak olanakszdr;
bu Kafkaizm'i bir "k" diye nitelendirip bir yana
atmakla aabilmek de sz konusu deildir. Evet, ger-
i iinde bu Kafkaizmin gverdii dnya, hi kuku-
suz kn grngleriyle tka basa doludur; bu dn-
yada sz edilen ke kar bakl varm gibi
davranan, o k yaayan bir kuaa gven ala
yamaz. Ancak, Kafkaizmin etkisinde kalm bu gen-
lerden binlercesi, Marksizm'i benimsemi iilerle bir-
likte Paris'te sokaklara dklm, OAS' a ve Cezayir
Sava'na kar kmak iin ortaya yaamlarn koy-
mulardr. Kafka'nm biimlemi olduu mutlak olum
suzlamada, varolua anszm ortaklaalk ve anlam ka-
zandran e, yani olumsuzlamann olumsuzlanmas,
yabanclamadan kp karara gemek gizlidir. "Yalnz-
lk ve ortaklaalk arasndaki smr blgesi"nde bugn
saysz insan yaamaktadr. Yaplmas gereken, onla-
rn yalnzlklarn bir ktlk diye bir yana atmak
deil, ama bu insanlar ciddiye almak, ortaklaah
onlar iin bir greve deil, bir yaantya dntr-
mektir. nk akl ve bilin ne denli en st makam
niteliini tarsa tasm, "grntler", ve, gizli ba-
lamlar ortaya karabilen bir g niteliiyle, dlem
de yalnzca akl iin deil, ama duygu iin de o denli
gereklidir. Brecht'in bykl, mitlerin gcne sa-
hip grntler uyandrm, sonra da bunlar akl ve
bilin araclyla sanat yaptnn dzenine sokmu
oluunda yatar.
Koullar aldnda, Kafkaizm geecek. Kafka
ise kalacak.