Bernard Levvis

ORTADOU NUN
OKLU KML
Trkesi:
Mehmet Harmanc
SABAH
KTAPLARI
O L A Y L A R N S A N L A R
Bu kitap, Sabah gazetesinin
Trk okuruna
bi r kltr hizmetidir.
ORTADOUNUN OKLU K ML
Sabah Kitaplar 118
Olaylar nsanlar 33
zgn ad: The Multiple Identites of the Middle East
Copyright : 1998 Bernard Levvis
Copyright Trke, 2000: Sabah Kitaplk San. ve Tic. A..
Medya Plaza, Basn Ekspres Yolu 34540 Gneli-stanbul
Tel: 550 49 00-502 84 10
Gamma Medya Telif Haklar Ajans
Trke evirinin tm yayn haklar sakldr. Tantm iin yaplacak ksa
alntlar dnda, yayncnn yazl izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz.
Yayn Ynetmeni: Serpil Demirta
Trkesi: Mehmet Harmanc
Yayma Hazrlayan: Erkan Kayl
Sayfa Dzeni: Nilfer zcan
retim Asistan: Neslihan zcan
Kapak Dzeni: Blent Aydn
Bask ve Cilt: Ayhan Matbaas
Datm ve Toplu Sipari: Sabah Kitaplk San. ve Tic. A.., stanbul
Tel: (0212) 245 66 01, 245 66 22 Fax: (0212) 245 66 23
Birinci Bask: stanbul, Eyll 2000
ISBN 975-579-095-0
indekiler
nsz ....................................................................5
Giri ....................................................................7
Tanmlar.................................................................. 11
Din ....................................................................22
Irk ve Dil.................................................................. 33
lke ....................................................................44
Millet ....................................................................60
Devlet ....................................................................68
Semboller................................................................. 78
Yabanclar ve Kafirler............................................... 83
Emeller ....................................................................97
Referanslar.................................................................. 107
Ayrntl Okuma.......................................................... 109
nsz
B
u kitabn ekirdei Wolfenbttel (1989), Roma (1993) ve Cas-
telgandolfoda (1995) yaplan toplantlara sunulan teblie
dayanr. Bu tebliler konferans sonunda yaymlanmlard. Onlar
bu kitapta geniletip yeniden ele alrken dier konferanslarmdan,
makalelerimden ve teblilerimden de yararlandm. Bu konuyu ele
almam iin beni ikna eden editrlere, toplantlar dzenleyenlere ve
yorum ve sorularyla bu konulardaki grlerimi gelitirmeme yar
dmc olan katlmclara teekkr bor bilirim.
Her zamanki ustalk ve sabryla ilk taslaktan nihai metne kadar
yazdklarm gzden geiren yardmcm Annamarie Cerminaroya
burada bir kere daha teekkr etmek isterim. Teekkr etmek is
tediim dier bir kii de, ona bu srete byk yardmlar doku
nan Robin Pettinatodur.
Son olarak kitab taslak halinde okuyan iki dostum Buntzie
Churchill ve Michael Curtise de teekkr ederim. Kabul ettiim d
zeltmeleri ve tavsiyeleri iin kendilerine teekkr ederken, kabul et
mediklerim iin de zr dilemek isterim. Bundan da anlalaca
zere kitapta rastlanlacak yanllarn tek sorumlusu sadece benim.
5
Giri
O
kurun kolayca anlayabilecei gibi bu kitabn bal psikolo
ji ya da daha dorusu, psikiyatri dilinden dn alnmtr.
Bu bal kullanmakla Ortadounun marazi psikolojik sorunlar
olduunu sylemek istemiyorum. Herhangi bir tedavi nermek ni
yetinde ise hi deilim.
Bu balkla iletmek istediim ey gruplarn ve onlardan daha
ok kiilerin ayn anda sahip olduklar farkl kimliklerin eitlilii
ve karmakl, Ortadouda kimliin srekli deiimi ve evrimi,
blge halklarnn kendilerini nasl grdkleri, ait olduklar gruplar
ve bir birey ile dieri arasndaki farklardr.
Bat dnyasnda bile oklu kimlikler vardr. Birleik Kralln
kurulmasndan bu yana halkn en az kimlii olmutur: Britan
ya uyruu ve daha sonra Birleik Krallk yurtta olarak milli kim
lik: o milliyetin drt unsuru olan ngiliz, sko, Galli ve rlandal
olarak imdi etnik adn verdiimiz kimlik ve dini kimlik. Modem
alarda ortak Britanya milliyeti iinde etnik ve dinin kapsama
alan byk lde genilemi ve alt gruplar giderek karmlar
dr. Bu durum Birleik Devletlerde daha da karmtr; orada her
yurttan ABD yurttalnn yansra rk, etnik kken veya kken
ler ve kiisel ya da aile dini ile belirlenen baka kimlikleri bulunur.
Amerika gibi Rusyada da pek ok etnik grup olup bunlar g
lerle deil de, fetih ve ilhaklarla bir araya gelmilerdir. Fransa ile
spanyanm nemli blgesel aznlklar vardr; Breton ve Basklar gi
bi bazlan resm milli dilden tmyle farkl olan dillerini korumu
lardr. Ancak bunlar ok eskiden beri yerlemi ve yerlilemi ol-
7
G iri
duklanndan hakim ounluklardan nemli bir kltrel ya da din
sel farkllklar gstermezler. Avrupann baka yerlerindeki etnik
aznlklar imdiye kadar kk ve sayca az kalmlar, hukuki ya
da politik bir statleri, hatta iddialar olmamtr.
Ancak milyonlarca yeni gmenin yeni aznlklar oluturmala
ryla bu durumda artk dramatik bir deiim grlmektedir. Bun
lar ounluu oluturan yerli nfustan etnik, dil, din, kltr ve
hatta ounlukla rksal farkllklar olan ok sayda, ok dank
gruplardr. Kukusuz bunlar kendi kimlik kavramlarn da getir
mektedirler ki, bu da Avrupa'nn ve Batmnkiden nemli farklar
tayor olabilir. Avrupa ve Bat terimleri Avrupal ve Batl olup on
dokuzuncu yzyla kadar dnyann dier yerlerinde ve zellikle de
Ortadouda herhangi bir anlam tamyorlard. Ayn ey Asya ve
Afrika iin de geerlidir.
Avrupa bir Avrupal fikridir, Yunanistanda domu, Romada
beslenmi ve Hristiyanlk iinde uzun ve skntl bir ocukluk ve
ergenlik a geirdikten sonra laik ve uluslarst bir toplumda ol
gunlama ama yaklamaktadr. Asya ve Afrika da Avrupal fikri
olup tekini tanmlamann Avrupal yoludur. Btn insan grup
larnda grubun dmdakini tanmlayacak ve ounlukla da aa
layc olan terimler vardr. Bu terimlerden bazlar hemen hemen
evrensel nem kazanmlardr. Barbarlar ilk balarda Yunanl ol
mayanlar, gentiller Yahudi olmayanlard; Asya ve Afrikallar Avru
palI olmayanlard ve bunlann ktalan AvrupalIlara gre Avrupann
dou ve gney snrlann olutururdu.
Hristiyanlkla slam arasndaki uzun mcadele boyunca bu s
nrlar pek ok kez deimitir. Helenletirme ve Hristiyanlatrma
sreleri ile kendilerini bu yabanc k altnda grene kadar Bar
barlar kukusuz kendilerini barbar, Gentiller gentil olarak gr
mezlerdi. Barbarlann Helenlemesi antik alarda, gentillerin H
ristiyanlamas Ortaada olmutur. Asya ve Afrikallar arasnda
bu Avrupal tanml kimliin bilincinde olunmas bu snflandrma
nn kendilerine Avrupal hkmdarlar, retmenler ve din adan
lan tarafndan retildii modem alardan balar. Yunanllann
Eski Dnyann ktasn icat etmeleri gnmzde evrensel ka
bul grmektedir. ounlukla Avrupal olan kaiflerin ve corafya-
clann giriimleri bunlara bakalann da eklemitir.
Ortadou bir Batl terim olup bu yzyln banda ortaya k-
mr'. Sadece Batl perspektifinden anlaml olan bu mahalli teri
min batdaki eski gc ve devam eden etkisi artk btn dnyada
kullanlmasyla da kendini gstermektedir. Hatta kendi vatanlar
n tanmlamak iin blge halklan tarafndan bile ayn terim kulla
nlmaktadr. ounlukla Batl aleyhtan biiminde bir milli, ortak
ve blgesel kendini beenme anda bu ok daha dikkat ekicidir.
8
Giri
Her toplumda, herbirinin eitleri ve kimi zaman atan alt
gruplar olan oklu kimlikler vardr. Bu kimlikler stat, snf, mes
lek gibi unsurlarla sosyal ve ekonomik olabilir. Nesil ve cinsiyet
kimliin iki byk snrdr; sivil ve asker, laik ve dini ve dierleri
de byledir. ncilde (Tekvin 4) ilk atma ve ilk cinayet bir sosyo
ekonomik rekabet dekoru nnde anlatlr. Habil koyun oban,
ama Kabil toprak ileyendi. Tanr kincisini tercih etti ve Kabil f
kelenerek kardei Habili ldrd. Gebe obanlarla kyl ta
rmclar arasndaki rekabet Ortadou tarihi boyunca hep tekrarla
nan bir konudur ve gnmzde de bu ikisi arasndaki kar at
mas blgenin pek ok yerinde hl nemlidir. Tekvinde kyl g
ebeyi ldrr; Ortadou tarihinde ise genellikle bunun aksi ol
mutur. Daha sonra kentlerin gelimesiyle kent ve krsal arasnda
ve kentin etnik, komnal ve mesleki kimliklerini bir araya getiren
mahalleleri arasnda daha gelimi bir sadakat ve kimlik atma
s grlmtr. Halifelerinki gibi byk imparatorluklarda blge
sel kimlik ve sadakatler sosyal ve kltrel neme sahip olmular
sa da, politik nemi olmalarna pek sk rastlanmaz.
Sosyal ve ekonomik atmalarn bir toplumda kimlik ve sada
katlerin gelimesinde belirli bir nemi vardr. Bunlarn gerekler ve
hatta ok yakn zamanlara kadar toplumlar arasndaki farkllkla
rn alglanmasnda, birka istisna dnda, hemen hemen hi etki
leri olmamtr. i snf temeline dayanan uluslarst kimlik ve
dayanmann byk giriimi Rus milliyetilii ve Sovyet devlet
karlar kayasna arpp paralanmtr.
Cinsiyet farkllklarnn herhangi bir toplumda davranlarn ve
kimliklerin evriminde ok byk sosyal ve kltrel etkileri olaca
kukusuzdur; erkek hkimiyetindeki Ortadouda bunlar ancak
imdilerde politik etkili olmaya balamtr.
Baka yerlerde olduu gibi Ortadouda tarihi ve edebi belgeler
insanlarn kendi kimliklerinin temel tanmn, ben ile bakalar
arasndaki ayrc izgiyi sosyal veya ekonomik ve hatta nesil ve
cinsiyet fakllklan ile grmediklerini gstermektedir. Bunlar gele
neksel kriterlerle belirlenirler -ya da imdiye kadar yle belirlen
milerdir.
Birincil kimlikler doumla elde edilenlerdir. Bunlar eittir.
Birincisi kan iledir, yani ykselen bir dizi: aile, klan, kabile ve ge
lierek etnik ulus. kincisi mekna baldr, ancak birincisiyle her
zaman rtmez ve hatta kimi zaman onunla atr. Bu ky veya
mahalle, il veya kent olup modern alarda lkeye doru geliir.
Birincisi veya kincisi ya da her ikisiyle ilikilendirilen ncs
dini cemaat olup mezheplere blnm olabilir. Pek ok kimse iin
din yerel ve varolan balan aan tek sadakattir.
Kimliin ikinci geni kategorisi bir hkmdara, gemite genel
9
G iri
likle irsi bir hkmdara olan ballktr. Bu kimlik normal olarak do
umla elde edilir. Memleketin ilhak edilmesiyle, iktidarn el deitir
mesiyle, birey iin glerle ve modem alarda tabiiyet deitirmek
le deitirilebilir. Bu, bireyin hkmdara ve onun eitli dzeylerde
ki temsilcileri olan devlet bakanma veya bir bakana, bir ilin valisi,
bir blgenin idarecisi, bir kyn muhtarna olan itaatle belirlenir.
Dnyann pek ok yerinde ve Ortadou tarihinin byk bir ks
mnda bu iki kimlik -insann elinde olmayan doum kimlii ve zo
runlu devlet kimlii- varolan tek kimliklerdi. Modem alarda, Ba-
tnn da etkisiyle bu ikisi arasnda yeni bir tr gelimektedir: g
nll kurumlara zgr iradeyle balanmak gnmzde sivil top
lum olarak bilinen olguyu oluturmaktadr.
1 0
BOLM 1
Tanmlar
O
rtadou modem zamanlarda ok nemli deiiklikler geir
mi eski ve kkl kimliklerin blgesidir. Bu kimliklerin
aratrlmas ve hatta alglanmas bizim -ve bir dereceye kadar Or
tadou halklarnn- bunlar farkl grup kimlii sistemleri olan ba
ka bir toplumdan alman bir dille grmemiz, tartmamz ve hatta
dnmemizle daha da karmaklamakta ve glemektedir. Ben
bunu bir Bat dili olan ngilizce ile yazyorsam da, eer Arapa ya
da bugn Ortadouda kullanlan herhangi bir dille de yazsaydm
ayn sorun kacakt. Demokrasi ve diktatrlk gibi baz szckler
Batl kavramlar iletmek iin yaralm dn szcklerdir; devlet
ve zgrlk gibi olanlar ise yeni anlamlar verilmi olan eski sz
cklerdir. u anda Ortadouda yaplan tartmalarn ou iin ve
zellikle de, Avrupann tarihi deneyiminden tretilen imdiki poli
tik kimlik ve sadakat dili iin bu geerlidir.
Ancak eski gerekler kaybolmamaktadr. Nasl alglanr ve ta
nmlanrsa tanmlansn dardaki yabancyla atmalarda; toplum
iindeki rakip gmplar veya rakip kimlikler arasndaki mcadeleler
de yeni szckler kimi zaman eski anlamlaryla kullanlrken, eski
szckler eski ieriini korurlar veya bunlara yeniden kavuurlar.
Bu nedenle bu eitli terimlere bir kere daha bakmal ve bunla
r eski Ortadounun mirasna ve gnmz Ortadousunun ger
eklerine uygun olarak yeniden tanmlamaya almalyz. Milliyet
ve yurttalk, milliyet ve yurtseverlik Ortadou iin yeni szckler
dir ve yeni kavramlar anlatmak iin yaratlmtr. Millet, halk, l
ke, toplum ve devlet eski szcklerdir, ama bunlar istikrarsz ve bu
1 1
O R TAD O U N U N O K LU K ML
nedenle tehlikeli ierii olan szcklerdir. Durumu daha da kar
tran bir ey, belirli etnik, milli, komnal ve hatta blgesel kimlik
lerin adlar iin de geerli olabilmesidir.
1923 Ocak aynda Osmanl mparatorluunun eitli halef dev
letleri ile muzaffer Mttefikler arasnda son bir hesaplama olarak
Yunanistan ve Trk devletleri arasnda imzalanan bir protokolle iki
lke arasnda aznlklarn zorunlu deiimi kararlatrlmt. ki
blge bu protokoln dnda brakld: Trkiyede stanbul kenti ve
Yunanistanda Bat Trakya. Dier her yerde aznlklarn iki devle
tin anlamalarna uygun olarak evlerini terk edip varsaylan kim
liklerinin lkesine yerletirilmeyi kabulden baka areleri yoktu.
Ayrca anlamann ilk maddesine gre bunlarn Trk devletinin iz
ni olmadan Trkiyeye ve Yunan devletinin izni olmadan Yunanis
tana -yani eski memleketlerine- dnmeleri yasakt.
Olay acil bir durum erevesi iinde ele alnd. Lozan Protoko-
lunun tarihi 30 Ocak 1923t: nakil ise ayn yln 1Maysnda ba
layacakt. 1923 ile 1930 arasnda Trkiyeden Yunanistana tahmi
nen bir milyon iki yz elli bin Rum, Yunanistandan Trkiyeye de
bundan daha az sayda Trk gnderildi. En azndan bu deito-
kuta bunlar byle tanmlanrlar. Ancak protokolde bu terimler
kullanlmaz; orada Trkiyede oturan Rum Ortodoks dininden
Trk uyruklar ve Yunanistanda oturan Mslman dininden Yu
nan uyruklanndan sz edilir.
Gerekten olanlara ve yurtlarna geri gnderilen yzbinlerce
szde Rum ve Trke daha yakndan bakmak, protokoln dilinin
onu hazrlayan ve imzalayanlarn grlerini ve niyetlerini byk
bir dorulukla teyit ettiini gsterir. Yunanistana gnderilen Rum
larn ounun geldii Karamanda bunlarn gemi varlklar kilise
lerde ve Yunan alfabesiyle yazl mezartalannda grlr. Ancak
biraz daha yakndan bakldnda yaz Yunan alfabesi olduu hal
de dilin Trke olduu da grlecektir. Karaman Rumlar Rum
Ortodoks Kilisesine bal olmalar anlamnda gerekten Rumdular,
ama gerek kendi aralarnda gerekse bakalaryla konuurken kul
landklar dil Trkeydi -fakat bunu Mslman komularnn kul
land Arap alfabesiyle deil de, Yunan alfabesiyle yazmaktaydlar.
Bu yaz Yunanistandan gelen kartlar, Giritten ve Yunanistann
baka blgelerinden gelen Rumca konuan Mslman aznlk ta
rafndan da kullanlmaktayd; ve bu insanlarn ou Trkeyi ya
hi bilmiyorlar, ya da ok az biliyorlard ve Rumca konuup kimi
zaman da Rumcay Trk-Arap alfabesiyle yazyorlard.
Yaz ve dinin bu ilikisi Ortadouda ok sk rastlanan bir du
rumdur. Suriyenin Araplatnlmasmdan modernlemesine kadar
geen bin yl akn srede bu lkenin Hristiyanlan, Mslmanla
r ve Yahudileri Arapa konuup yazmlardr; ancak Mslmanlar
1 2
Tanmlar
Arap alfabesi, Hristiyanlar Sryani alfabesi ve Yahudiler de brani
alfabesi kullanmlardr. Her toplum kendi kutsal kitabnn kutsa
d ve ibadet iin gerektirdii yaz biimini kullanmtr. Din
adamlar ve daha yaygn olarak okumular genellikle kutsal kitap
larn alfabesi ile dilini bilirlerdi; ancak sradan insanlarn ou iin
yaz yeterliydi ve onlar da kendi lehelerini yazmak iin bunu kul
lanmaktaydlar. Pek az sayda okumu bir grup dnda Karaman
Rumlar Rumcay ancak Yunanistana, Girit Trkleri de Trkeyi
Trkiyeye yerletikten sonra renmilerdir. Her ikisinde de kl
tr ve asimilasyon sorunlar yaanmtr.
Farkl bir snflandrma sistemine alkn Bal bir gzlemci Yu
nan ve Trk devletlerinin anlap baardklar eyin etnik ve milli
aznlklarn yurtlarna iadesi deil de dini aznlklarn srgne gn
derilmesi olduunu dnebilir: Mslman Rumlarn Trkiyeye,
Hristiyan Trklerin Yunanistana.
Kullanlan terimler bile -Rumlar ve Trkler, Yunanistan ve Tr
kiye- baz gariplikler iermektedir. Trkler, ve daha genel olarak
Ortadouda Mslmanlar Yunanllara Rum derler. Ancak Rum
Yunanl demek deildir; Rum Romal demektir ve bu adn nce Yu
nanllarn kendileri, daha sonra yeni Mslman efendileri tarafn
dan kullanlmas onlarn en son politik hkmdarlk ve byklk
anlan olan Bizans mparatorluunu antmr. Bizansl kuku
suz modem aratrmacln bir terimidir. Eski Britanyallar veya
Anglosaksonlar kendilerini Britanyal veya Anglosakson diye ad-
landrmadklan gibi Bizansllar da kendilerine Bizansl demezlerdi.
1453te yklan devlet yneticileri ve halk iin Roma mparatorlu
uydu. Bakenti Roma deil Konstantinopldu, dili Latince deil
Yunancayd. Ancak devlet Roma mparatorluunun yasal miras-
syd ve halk, her ne kadar Yunanca da olsa, kendilerine Romal
lar derlerdi. Osmanllar iin Rum ad fethettikleri ve Yunancann
resmi dili ve Yunan ortodoks kilisesinin resmi kilisesi olduu Do
u Roma mparatorluu demekti. Bu nedenle Osmanl ynetimin
de Rumlar Mslman olmayan milletlerin banda gelirlerdi. Bat-
llar daha eski gemiin anlaryla bu topluma Yunan ve daha son
ra , neo-klasik bir grle, Helen adn vermilerdi; ancak impara
torluktaki Hristiyan ve Mslmanlar iin mparatorluk hala Ro
malyd ve hatta Ortodoks Srplan, Bulgarlan, Anavutlan ve Arap
lan ve etnik Yunanllan ihtiva etmesiyle bir anlamda imparatorluk
tu. On dokuzuncu yzylda Balkan halklan arasnda ykselen mil
liyeti hareketler iki cephede savamlardr: kiliselerinde etnik
Yunanllann stnlnden ve anayurtlannda Osmanl Trkleri
nin hakimiyetinden kurtulu.
Osmanl Trk terimi de buna benzer glkler karmaktadr.
Osmanl mparatorluunun resmi dili Trke olarak tanmlanrsa
1 3
O R TAD O U N U N O K LU K ML
da, halk kendisine Trk demedii gibi, lkesini de Trkiye olarak
adlandrmazd. Trk ve Trkiye szckleri Avrupada en azndan on
ikinci yzyldan beri kullanlmaktaysa da, Trkiye'deki Trkler bu
terimleri kullanmamaktaydlar. Bunun yerine hkm srdkleri
lkeyi dini terimiyle slam lkesi; hanedanlk terimleriyle Osmanl
lkesi; ya da daha kesin bir blgesel tanm gerektiinde imparator
luktaki seleflerinden miras aldklar adla Diyar- Rum olarak tanm
larlard. Trkiye ad resmen 1923te Cumhuriyetin kurulmasndan
sonra kabul edilmitir. Avrupada bile Trk szcnn ilk balar
da dini bir anlam vard. Bu, Osmanl ve hatta kimi zaman dier
farkl etnik ve dil gruplarndan dier Mslmanlar kapsard. Ama
Osmanl lkesinin -baz blgelerde olduu gibi- Trke konusalar
bile Hristiyan veya Yahudi sakinlerini kapsamazd. Buna karlk
bir Avrupal Mslman olduunda, bu olay ran ya da Fasta ger
eklemi olsa bile onun Trk olduu sylenirdi.
Dini ve etnik terimler genellikle Akdenizin Hristiyan ve Msl
man kylarnda karklklara neden olmutur. Her ikisi de birbir
lerine kesin dini terimler uygulamaktan ve bylece de rakip bir ev
rensel din gereini kabullenmekten kanmlardr. Avrupal H-
ristiyanlar uzun bir sre slam veya Mslman gibi dini tanm
lamalardan kanmlardr. Kimi zaman Hristiyan benzetmesine
dayanan ve Hz. Muhammedin slam inancnda Hz. sann Hristi
yanlktaki yerine sahip olduu yanl inancndan doan yanltc
Muhammedi terimini kullanmlar, daha ok da Mslmanlar
Fasl, Trk, Tatar gibi etnik terimlerle tanmlamay semilerdir.
Modem zamanlardan nceki Mslman yazarlar Hristiyan dini te
rimini kullanmakta ayn isteksizlii gstermilerdir. Bunlar Avru
palIlar ya genel 'kafir terimiyle, ya da daha ok Romal, Frenk ve
Slav gibi etnik terimlerle tanmlamay tercih etmilerdir. Ancak
Mslmanlarn kullanmnda bu nde de etnikten ok dinsel bir
arm vardr ve din deitirmelerle elde edilen ya da kaybedilen
bir kimlii akla getirmektedir. Hristiyanlar iin zel bir dini ad ge
rektiinde bunlara genellikle Nasrani, yani Nasral sann mrit
leri denilirdi. Osmanl protokolunda ve modem Arapada mesih
Hristiyanlktan domdan eviri olup (Arapa mesih = branice
messiah =Yunanca Hristos}saygn bir addr.
Mslman dnya grnde din ve vatann nisbi nemi Os-
manl Sultan III. Murad tarafndan Kralie Elizabethe gnderilen
mektuplarda grlr. Bu mektuplarn hepsi u nvanlarla balar:
Hz. sann mritlerinin erdemli hanmlarnn gururu, H
ristiyan cemaatinin erefli hanmlarnn by, Nasrani
mezhebinin ilerinin yneticisi, ngiltere topraklan kraliesi...
1 4
Tanmlar
Kralienin ilk srada Hristiyan lideri olarak ve ancak dr
dnc srada ngiltere denilen topraklarn hkmdar olarak ta
nmlanmas dikkat ekicidir. Baz belgeler ok daha kesindir ve
kralieyi Luteyen Hristiyanlarnn lideri olarak adlandrr. Bura
da toprak olarak evrilen Trke szck vilayettir ve bu da mo
dem anlamda bir lkeden ok idari bir blge anlam tar. Trke
kral ve kralie terimleri Avrupa kkenlidir ve asla Trk ya da di
er Mslman hkmdarlara uygulanmaz. Avrupal Hristiyan h
kmdarlar iin Trk belgelerinde kullanlan terimler Britanya Hin-
distannda yerli prensler iin yerli halkn kullandklarnn tam ola
rak benzeridir. Avrupa hkmdarlar arasnda sultanlarn kendi
lerine kendileri iin benimsedikleri nvanlan -ve bylece staty-
talep etmeleri hi de artc deildir. Osmanllar zayflayp da Av
rupa devletleri glenirken Avrupal hkmdarlar birbirleri ardn
dan Osmanl belgelerinde sultann kendi nvan olan padiah ola
rak adlandrlmalarn istemilerdir.
Modem ve laik Batl milliyet, yurttalk ve irsiyet deil de dinin,
ya da daha domsu bir dini cemaat yeliinin kimliin kesin be
lirleyicisi olmasn anlamakta glk eker. Ortadounun byk
bir blm yz yl akn bir sredir Avrupann etkisi alndadr -
nce etki, sonra hakimiyet ve hakimiyet sona erince yine etki. Bu
sre iinde Batnn milli hakimiyet fikirleri Mslman olsun dier
dinlerden olsun halklarnn tmn derinden etkilemitir. Ama
bugn bile eski cemaat dayanmas ve sadakati her zaman gl
ve bazan belirleyici bir unsurdur. Bu sadece slam lkelerinde de
il, uzun bir sre Osmanl mparatorluunun paras olan ve ba
mszlklarndan sonra bile Osmanl gr ve uygulamalarnn
pek ok izini tayan dier lkelerde de grlr.
Bunu anlatmak iin iki mek yeterli olacaktr. Biri imdi ye
devlet yurttalarnn pasaporta gerek duymadan kimlik belgeleriyle
serbest dolam hakkna sahip olduklar Avrupa Birliinin bir ye
si olan Yunanistandr. Yunan hkmeti Yunanl kimli kartlarnda
ki dini belirten satr nedeniyle Brkseldeki Avrupa yetkilileriyle a
tmtr. Dier hibir Avrupa lkesinde byle bir kayt yoktur ve bu
Avrupa demokratik uygulamasyla elikili grlmtr. Yunanllar
ise dinin kimliklerinin ayrlmaz bir paras olduunda srar etmi
lerdir. Bu srarn Yunanistann kk Katolik, Mslman ve Yahu
di aznlklar arasnda bir telaa yol amas anlalr bir eydir.
Daha ciddi ve daha trajik bir mek de eski Yugoslavyada grl
mektedir. Osmanl hakimiyeti lkenin hibir zaman tmne yayl
mam ve bu yzyln ilk yllarnda sona ermitir. Ancak Yugoslav-
lar arasndaki son atmalar Osmanl mparatorluunun can e
kimesini belirleyen o ac mcadelelerin bir anlamda devam say
labilir. Batl gzlemciler Srp, Hrvat ve Mslmanlar arasndaki
1 5
O R TAD O U N U N O K LU K ML
karmak ilikileri genellikle milli terimlerle tanmlarlar ve etnik
atmalardan ve etnik temizlikten sz ederler. Yugoslavyann ko
mnist, Marksist bir diktatrlkle ynetildii gnlerde dinin lke
nin politik snflandrmasnda bir yeri yoktu. Ancak komnist re
jim bile Mslmanlarn ayr kimliklerini tanmak zorunda kalm
t. Bunu da yle yapyorlard: Mslman kk m ile yazlrsa
dini, byk M ile yazlrsa Yugoslav federasyonunu oluturan
milleti gstermekteydi.
Yugoslavyada yaplan ve sylenenlere baklarak milli ve etnik
terimlerin fazla nemi olup olmad dnlebilir. Etnik olarak
byk grup -Srplar, Hrvatlar ve Mslmanlar- birbirlerinden pek
farkl deildir. Eski Ortadou uygulamasna uygun olarak Ortodoks
Srplar Kiril alfabesini, Katolik Hrvatlar Latin alfabesini ve bu yz
yla kadar Mslman Bonaklar Arap alfabesini kullansalar da, dil
leri hemen hemen ayndr. Pek ok Ortadou lkesinde de birbirle-
riyle rten ama ayn zamanda elien yurttalk, cemaat ve etnik
kimliklerden doan ayn karmaa ve atma grlmektedir.
Kilise ile devletin ayrmnn yasalarla olmad lkelerde bile Ba
tl bir gzlemci artk dini kimlie ncelik vermemektedir; bu ne
denle bunu hala yapanlar anlamakta glk ekecek ve grn
teki bu dini atmalar iin dini olmayan bir aklama arayacaktr.
Kuzey rlandada Protestan ve Katolikler arasndaki atma gibi,
kimi gayet belirgin olan istisnalar Batda da vardr kukusuz. An
cak bu da, zellikle atmaya katlmayanlar tarafndan dini ol
maktan ok milli terimlerle, ngilizler ve rlandalIlar arasnda basit
bir atma olarak sunulmaktadr. Lbnan i savalarnn karma
kln Batl okurlarna anlalabilir yapmaya alan Batl mu
habirler, sanki 1789 devrimci Fransz Millet Meclisinin oturma d
zenlemesinin Lbnan paralayan mezhep atmalaryla bir ilgisi
varm gibi sa kanat Hristiyanlanyla sol kanat Mslmanlarnn
atmalarndan sz etmeye almlardr. Hi kukusuz ki, bu tr
bir Batl terminolojisi rakip fraksiyonlarn kendilerini Hristiyan
deil de Katolik veya Ortodoks, ve Mslman deil de ii ya da
Snni olarak tanmladklar ve Lbnanl yerine bunlardan birini
kullandklar durumlardaki bir atmay ne tanmlayabilir ne de
aklayabilir.
1923 Lozan Antlamasnda lke deitirecek kiiler iki katego
riye gre tanmlanacakt: bir dinin taraftarlar ve bir devletin uy
ruklar. Ortadouda bunlardan birincisi ok eskiden yerlemi
olup evrensel olarak anlalm ve kabul grmtr; kincisi, en
azndan imdiki durumuyla, yenidir. Bat dnyasnda seyahat iin
verilen belgelerde kiinin u ya da bu hkmdarn uyruu ya da
daha sonra u ya da bu cumhuriyetin yurtta olduu belirtilirdi.
Modem zamanlarda yurtta terimi hala ayakta duran monariler
1 6
Tanmlar
de bile uyruk teriminin yerine gemitir. Her iki terim de kiinin
hangi devlete sadakat ve belirli tanmlanm snrlar iinde itaat
borlu olduunu ve karlnda korunma aldn belirtir.
Bu ilikiyi belirten birka terim vardr. Hem ngiltere hem Ame
rika ngilizcesinde kullanlan kelime nationalitydir. Franszada
nationalite ve dier Avrupa dillerinde eanlamllar hemen hemen
ayn ekilde kullanlr. Ama hepsinde bu byle deildir. Alman Na-
zionalitaet ve Rusa natsionalnost yasal ve politik milliyeti deil,
etnik ve kltrel milliyeti belirtir. Bunlar iin baka kelimeler kul
lanrlar -Almancada Staatsangehrigkeit (devlete ait olma) ve Rus-
ada grazdanstvo (yurttalk). ngilizcede hukuki kullanmda bir
millet iindeki bu tr etnik ve kltrel kimlii belirtecek kabul
edilmi bir terim hala yoktur. Yarm yzyl nce Britanya milleti
nin drt unsuru olan ngilizler, skolar, Galliler ve rlandalIlardan
rklar olarak sz edilirdi; ancak bu kelimenin ieriindeki ve etki
sindeki deiiklikler bu kullanm kabul edilmez klmtr. Avrupa
iinde bile bylece nemli terminoloji ve kullanm farkllklar var
dr. Bu tr terminolojinin tmnn kimi zaman dn alnd, ki
mi zaman zorland ama nfusun byk bir ksmna yabanc kal
d blgelerde farkllk -ve karklk olasl- daha da artar.
Politik kimlii ve sadakati gsteren en yaygn Batl kelime ku
kusuz yurttalktr. Gariptir ki, Ortadou dillerinde yurtta ve
yurttal belirten bir szck yoktur ya da yakn zamana kadar ol
mamtr. Modem Farsann ehrvand szc ehirden gelmekte
olup dn alnma bir szcn Farsaya evrilmi eklidir. Yurt
talk olarak kullanlan Arapa muwatin, Trke yurtta veya va
tanda, Farsa hemvatan kelimelerinin anlam ayn vatandan ya
da lkeden olan kiiler demektir. Modem branice de bu byledir:
yurtta ve yurttalk iin ezrah ve ezrahut kelimeleri kullanlr. Ez-
rahut yeni bir kelimedir. Ezrah Tekvinde (12; 19, 48, 49), Levililer
(16: 29; 17; 15; 18: 26; 19; 34; 24: 16, 22) ve Saylarda (9: 14; 15:
13-15, 29, 30) geer ve bunlarda genelde ger yani yabanc veya
aranzda bulunan ile kyaslanr. Ezrah ise lkenizden olan ya da
kimi zaman milletinizden olan diye evrilir. Dier eitleri aranz
da doan veya lkede doandr. unu da belirtmek gerekir ki, bu
blmlerde yabancya ya da bir sre topluluk iinde kalana hi ay
rm gzetilmeksizin orada domu gibi davranlmasdr.
Klasik slam kullanmnda Devlet uyruklar iin ortak kelime
raiyya idi; sr anlamna gelen kelime Ortadou dininde ortak
olan devletin pastoral imajnn ifadesidir. Osmanl kullanmnda
kelimenin oulu olan reaya devlet, asker ve din kurumlanmn kar
t olarak vergi mkellefi halk belirtmektedir. Prensip olarak bu
kelime hem Mslman hem Mslman olmayan kentli ve kylle
ri kapsamaktaysa da, on sekizinci yzyl sonlarnda ve zellikle on
1 7
O R TAD O U N U N O K LU K ML
dokuzuncu yzylda mparatorluun Mslman olmayan ve zel
likle Hristiyan tebaas iin kullanlmtr. Kelime ngilizceye iki ay
r biimde girmitir: Osmanl topraklarndaki Batl seyyahlardan
rayah ve Mslman ynetimindeki Hindistanda kyl iin kulla
nlan genel bir terim olarak i yot.
Ortadou lkelerindeki Batllama sreci baz yeni terimler de
getirmitir. Osmanl (ve ran) idari terimi olan tabi uyruk anlam
n alarak tabi yete dnm, bylece modem ngilizcede milliyet
ya da yurttalkla kastedilen anlam kazanmtr. Modem Arapa
da yurttalk ci ns'ten tretilen soyut bir isim olan ci nsi yye ile ifa
de edilir. Latince gensten gelmi olabilecek bu kelime klasik Arap
ada da vard ve eitli balamlarda tip, tr, snf, rk, millet ve cin
siyet anlamlarn belirtiyordu. Yurtta (ngilizcede Citizen, Latince-
de cives, Yunancada pol i tes) Grekoromen kent ve kent yeleri kav
ramndan gelir ve ok farkl bir politik ve bylece de semantik bir
gelenei kapsar ki, bunun yaklak bile eiti bir terminoloji yoktur.
Her yerden ok Ortadouda grup kimlii ounlukla ortak bir
gemiin paylalan anlar; yazl, hatrlanm ya da kimi zaman
hayal edilmi tarihte nemli grnen olaylar evresinde odaklanr.
Blgenin iki milleti olan Trkler ve ranllar iin kimlikleri ba-
lbama bu bellei oluturur ve zel bir odaklanma gerekmez. Bun
larn gmp dayanmas lkenin somut temeline dayanr, ortak mil
liyet duygusuyla srdrlr ve yzyllara varan bamsz bir dev
let olma ile ayakta durur. Trklerin ve ranllann kimi acyla, kimi
gururla hatrlanan pek ok milli gemi anlan vardr. Bu gurur
duyulan anlardan en yaknlan Trkiyede laik ve randa slami
cumhuriyeti kuran devrimlerdir. Btn bunlar Trklerin ve ranl-
lann memleketlerinde ve d lkelerde kendi kimliklerini nasl gr
dklerini etkiler.
Modem aa kadar milliyetiliin maddi desteklerinin ve politik
niteliklerin genelde eksik olduu blgenin teki lkeleri arasnda
tarihsel bellek kimlii belirlemeden daha da byk bir nem kaza
nr. Pek ok dier Yahudi iin olduu gibi srailliler iin de modem
kimliklerini belirleyen iki olay vardr. Birincisi 1960lardan bu yana
Holokost olarak anlan ve kta Avrupas Yahudilerinin planlanm
ve hemen hemen tamamlanm imhasdr. kincisi de, ki pek ok
bakmdan birincisinin dorudan doruya sonucudur, 1948de ku
mlan srail Devletidir. srail Devletinin kurulmas Yahudi perspek
tifinden Siyona dn ve eski Yahudi milletini zgn vatannda ye
niden kurma olarak grlr. Dindarlar iin bu onlardan bir ksm
geri dnecek kehanetinin (ayah 10: 20-22) gereklemesidir.
Filistinliler ve daha ok Araplar iin bu bir gerekleme deil bir
gaspt. srailin douu ve o doumu nleyememek ya da son vere
memek ve bunun Filistinliler iin getirdii strap ve dier Arapla-
1 8
Tanmlar
ra getirdii aalanma modem Arap tarihinin belirleyici bir nokta
s ve bir dizi sosyal, kltrel ve en son olarak da politik deiimin
balang noktasdr. Araplar buna nakba ya da felaket derler. Te
rim Arap benliinin ve yaratclnn yabanc hakimiyeti altnda
uzun yzyllar sren uyku ve hareketsizlikten sonra yeniden uya
nn ifade eden nceki nahdanm (canlanma veya Rnesans) bir
yanksdr.
Kimi zaman milli bilinci srdren ey bir olay ya da yer deil, ba
arlan onunla ortak kimlikleri olduunu iddia eden herkeste bir
gurur kayna olan bir kiidir. Buna bir rnek, ngilterenin Aslan
Yrekli Rian liderliindeki Hallan yenip Kuds Hristiyanlar-
dan alan ve pek ok hikaye ve efsanenin kahraman ortaa lideri
Salahaddindir. Modem zamanlara kadar Salahaddin sadece bir
Mslman kahramanyd ve btn Mslmanlar onun zaferleriyle
gumr duyabilirlerdi. Modem alarda bu yeterli olmad ve kendisi
ne etnik veya milli bir etiket yaptmlma abalan grld. Salahad-
dinin Trk, Arap ve Irakl olduu iddia edilmitir. Bu iddialann
hepsi bir bakma geerlidir. Salahaddin Trk asker kurumu iinde
komutanla ykselmitir. Meslek yaam tmyle Arap kltr ve
diline sahip lkelerde gemi ve tarihiler ve methiyeciler sadece
Arapa yazmlardr. Salahaddin Saddam Hseyinin doum yeri
olan Takritde domu ve imdi Suriye olan topraklarda yetimitir.
Oradan Msra gitmitir. Ancak kendisine etnik bir kimlik vermek
gerekirse bunlarn hibiri deildir. Tarihiler tarafndan anlatlan
aile gemiine baklrsa Salahaddinin bir Krt olduu, ve Krt bir
aileden geldii anlalmaktadr. Eskiden kk bir aynnt olan bu
dumm zamanmzda yeni bir nem kazanmtr.
Bat dnyasnda bir sredir politik amalar iin kimlik ve sada
katin tayin edici temel unsuru olarak millet veya lke dediimiz ey
olduunu kabul etmek uygulamas grlmektedir. Avrupada deil
se de, Amerikada bu terimler hemen hemen eanlamldr. ngilizce
dahil pek ok Avrupa dilinde ise rttkleri alanlar varsa da bun-
lann arasnda bir farkllk vardr. nsanlann ou gibi hepimiz ye
rel adetlerimizin doa yasas olduunu kabul ederiz. Oysa byle bir
ey yoktur. nsanlar milletlere ve lkelere gre snflandrma uygu
lamas ve bunu politik kimliin asal temeli yapma ok yakn za
manlara kadar Bat Avrupaya ve Bat Avrupa tarafndan smrge
letirilen ve Bat AvrupalIlar tarafndan iskan edilen yerlere zgy
d. nsanlara bu bak zamanmzda, eitli etkenler sonucunda,
dnyann geri kalan blmnn ou tarafndan benimsenmi ve
uygulanmtr. Aralarnda Ortadou lkelerinin de bulunduu pek
ok lkede bu kavramlar henz hl yenidir; kusurlu olarak uygu
lanmaktadr ve gnmzde bile, en azndan ktklan lkelerde an
lalp uygulanan biimleriyle genel kabul grm deillerdir.
1 9
O R TAD O U N U N O K LU K ML
Tabii baka yerlerde olduu gibi Ortadouda da hem milletler
hem lkeler, olmutur. lkeler, yani yerler; milletler, yani insanlar
vard. Milletlerin ve baz zamanlar lkelerin adlan vard ve bunlar
gnlk yaamn allm bir parasyd. Ama ne millet ne de lke
politik kimlii tayin etmekte ve politik sadakati ynetmekte birincil
ve hatta nemli bir unsur olmutu. Ortadouda geleneksel olarak
bunlar farkl bir temele oturtulurdu. Kimlik dinle belirlenir ve ifade
edilirdi ki, bu da gerekte cemaat demekti; sadakat devlete bir bor
tu ve devlet, uygulamada hkmdar ile ynetici sekinlerdi.
Avrupa devletleriyle Osmanl mparatorluu arasndaki yzler
ce yllk atmada AvrupalIlar ilikilerini Avustuyallar, Fransz-
lar, Almanlar, ngilizler ve dier milliyetlerden olanlar ile Trkler
arasnda grr ve yrtrlerdi; Trkler ise bu ilikiyi Mslman
lar ile Hristiyanlar arasnda grmekteydiler. Modem a ncesi
Mslman belgelerinde Hristiyanln mezhep farkllklanna pek
nem verilmemitir. Mslmanlann dnya grnde, ki doal
olarak bakalanmn da ayn gre sahip olduklann dnrler
di, din kimliin belirleyici unsuru, sadakatin ve daha da az nem
li olmayarak, otoritenin kaynann odak noktasyd.
On dokuzuncu yzylda Avrupadan iki yeni kavram geldi. Biri
kimlik ve sadakati lke ile tanmlyordu -yurtseverlik; dieri dil ve
etnik kkenle -milliyetilik. Bat Avrupa'nn aksine ama Orta Avru
paya daha ok benzer ekilde Ortadouda yurtseverce ve milliyet
i tanmlar rtmeyip ounlukla atmaktayd. Her ikisi de ya
bancyd, ama ok byk etkileri vard. kincisi Ortadou gerekle
rine daha yakn geldii iin ekicilii de daha fazla oldu.
Bu fikirlerden Ortadouya ilk gireni yurtseverlik oldu. k ye
ri Bat Avrupa; van yeri okuluslu, ok dinli nfusu Fransz veya
ngiliz stili yurtseverlie hogryle baklmasn imkansz klan Os
manlI mparatorluuydu. Yurtseverliin kk salmas ancak Os
manlI mparatorluunun ykmtlan arasndan nispeten homojen
bir Trk millet-devletinin doduu Birinci Dnya Sava sonrasn-
dadr. Yurtseverce fikirler Msr ile baz dier lkeleri de etkileme
ye balamsa da, on dokuzuncu yzyl sonunda yirminci yzyl
balannda Orta ve Dou Avrupa kkenli milliyeti ideolojiler eski
ve yeni imparatorluklarn kark halklar arasnda ok daha g
l bir tepki yaratmtr.
talyann ve zellikle Almanyann birlemesi, bu olaylarda st
rabn ektikleri blnme ve tabilikten bir kurtulu yolu gren Or
tadouda pek ok kiide umut uyandrm ve esin kayna olmu
tur. Bir Prusya ya da Sardunya rolne heveslenen ilk devlet Os-
manl mparatorluu oldu. Osmanllar bu rol slamiyete ilikin
olarak gryorlard; Osmanl Halife Sultannn liderliinde slam
dnyasnn dayanmas ve belki de daha sonra birlemesi. Avru-
2 0
Tanmlar
pallann fikirlerine daha ak olan dierleri ise rol etnik adan
grmekteydiler: ortak bir milli kimlik paylaan eitli halklarn
kurtarlmas ve birletirilmesi.
Yurtseverlik ve milliyetilik temeline oturtulan bu yeni politik
sadakatin Hristiyan dnyasndan yaylan etkilere daha ak olan
Arap Hristiyanlan iin zel bir cazibesi vard. Bunlar bu kimlik ta
nmnda, en azndan prensip olarak kendilerini politikann tam ve
eit katlmclar yapacak bir ey gryorlard ki, dini olarak tanm
lanm bir toplumda buna erimeyi asla umamazlard. Ayn d fi
kirler kimi zaman bunlar gerek slami deerlerle elikili grenler
tarafndan da zaman zaman muhalefetle karlanmaktayd.
Bir slam, ya da Batllann kimi zaman adlandrdklar gibi bir
Pan-slamc politik kimlie dn abas yeni bir ey deildi. Bu,
geen yzylda aralarnda Gen Trklerin hakimiyetinde OsmanlI
lar, Msr ve Arabistan Krallar olan baz Mslman hkmdarlar
tarafndan tevik grmt. Bu devlete ynetilen pan-slamizm
kampanyalar baarszlkla sonulanmt. Bunun nedeni, biraz
da hakl olarak, slami duygulan u ya da bu Mslman liderin
amalan dorultusunda seferber etme abalan olarak grlmesi
dir. Daha popler ve daha radikal bir pan-slamizm daha byk
bir destek bulmutur. Ancak bu da daha radikal devletler tarafn
dan desteklendii iin devlet amal olarak grlmtr.
Avrupa tipi milliyeti fikirler slami Ortadouda ilk grldn
de, bunlan blc ve dine aykm olarak reddedenler olmutu. Mil
liyeti ideolojilerin herhangi bir muhalefetle karlamadan hkm
srd uzun sreden sonra gnmzde ayn eletiri yeniden ii
tilmeye balanmtr. Abd al-Fattah Mazlumun slam Dnyasnda
Milliyetiliin Kkrtcl adl kitabnda milliyetiliin rklk ol
duu, slam dnyasna kstah kafirler ve zellikle Yahudiler tara
fndan sokulduu, amacnn Mslmanlan blp birbirlerine d
rmek olduu iddia edilmektedir.
Ancak milliyetilie kar olanlar bile ondan kurtulamamlar
dr. Trk airi Mehmet Akif gayet dindar bir insan olup etnik mil
liyetilii eletirenlerin bandayd; Trkiye Cumhuriyeti ilan edil
diinde kendi isteiyle srgne gitmiti, ama iirlerinden biri de
bestelenmi ve Trk milli mar olmutur.
Bu yurtsever ve milliyeti hareketler zamanla daha nce slami-
yetin kafirlere kar mcadelesi olarak grlen ve sunulan eye ye
ni bir ideolojik ifade salamtr. slam dnyas halklan yeni ge
miler elde ediyorlard ve bu yeni gemilerle bugnk kimlikleri
ve gelecekteki emelleri hakknda yeni ve farkl bir duyguya kavu
maktaydlar.
2 1
BOLM 2
Din
B
aka yerlerde olduu gibi Ortadouda da eski a tanrlar
ounlukla yre veya kabile ilahlar olup taraftarlar mekn
veya irsiyet ile belirlenirlerdi. oktannclk kimi zaman btn ya
ratln ve btn dier tanrlarn efendisi olan bir tek yce Tanr
ya inanca dnebilirdi. slamiyet ncesi Araplarn ve Ortado
unun baz eski halklarnn inanlar byleydi. randa bunlar bir
tr tektannc dalizme dnmt: insanln nemli, hatta bel
ki de kesin bir rol oynad kozmik bir atma iinde olan ve biri
iyi biri kt, iki yce ama eit olmayan varlk. Bu fikirlerin etkile
ri Eski Ahitin daha sonraki kitaplarnda olduu gibi Hristiyanlk
ta ve slamiyette de grlr.
Bu mezheplerin hepsi zamanla yerlerini Ortadounun b
yk tektannc dinine braktlar -tarihi srasyla Musevilie, Hristi
yanla ve Mslmanla. Daha eski inanlar alm ama silinme
miti. Eski inanlar ve alkanlklar ounlukla yeni bir klk altn
da yaamaya devam etti: rnein kutsal yerlere, kutsal insanlara
ve hatta kutsal ailelere gsterilen sayg gibi. Zaman zaman kana
susam ilkel bir mezhep Yahudilerin, Hristiyanlann ve Msl-
manlann taptklan evrensel ve balayc Tannmn adn gasp edip
ona ibadet eder. Mslmanlkta besmele Balayc ve Esirgeyici
Allah Adnadr. Yahudiler ve Hristiyanlar da tannsal nitelikler iin
ayn ya da benzer terimler kullanrlar. Ancak terristlerin sava
tanns ne esirgeme ne balama bilir ve hem zalim hem intikam
c bir imaj yanstr. Bu ayn zamanda zayf bir tann olup dman-
lann bulmak ve ldrmek iin fani tetikiler bulur ve onlara cen
2 2
Din
nette ehevi zevkler vaadiyle deme yapar.
ada dnyada slamiyetin politik rol hem lke iinde hem de
uluslararas olarak eiti ve rakibi Hristiyanlktan nemli farkllk
lar gsterir. skandinav lkelerinin ve Almanyann devlet bakan-
lan veya dileri bakanlan zaman zaman bir Lteryen zirve toplan
ts iin bir araya gelmezler. Sovyetler Birlii henz varken yneti
cilerinin politik ve ideolojik grlerini geici olarak unutup Orto
doks kilisesine eski veya hl varolan ballklan temeline dayana
rak Yunanistan ve Yugoslavya yneticileriyle toplantlar yapmalar
allagelmi bir ey deildi. Yine bunun gibi, Dou ve Gneydou
Asyann Budistleri ya da Gney Avrupa ve Gney Amerikann Ka
tolik devletleri Birlemi Milletlerde veya politik faaliyetlerinin her
hangi bir alannda Budist veya Katolik bloklar oluturmazlar.
Dini kimlik temelli byle bir gruplama fikri bile pek ok Batl
gzlemciye sama, hatta komik gelebilir. Ancak slamiyette bu ne
samadr ne de komik. Aralannda monariler ve cumhuriyetler,
muhafazakarlar ve devrimciler, kapitalistler ve sosyalistler, Ameri
ka Birleik Devletlerinin dostlar ve dmanlarnn ve tarafszln
btn renklerinin savunuculannm bulunduu elli alt Mslman
devlet uluslararas bir danma ve hatta baz alanlarda ibirlii or
gan kurmulardr. Bunlar dzenli olarak yksek dzeyde toplan-
lar dzenlerler ve yap, ideoloji ve politika farkllklanna ramen
nemli lde anlama ve ortak eylem salamlardr.
Uluslararas politikadan i politikaya dnersek slam lkeleriy
le dnyann dier lkeleri arasndaki farkn daha az dramatik ol
masna ramen hl nemli olduunu grrz. Asya ve Avrupada
kendilerine Budist ya da Hristiyan diyen siyasal partilerin bulun
duu lkeler olduu dorudur. Ancak bunlann says fazla deildir
ve semenler nnde dini sylemlerinin pek fazla rol yoktur. Bu
na karlk slam lkelerinin ounun iilerinde din dilerinde
olduundan bile daha gldr.
Bu fark nereden gelmektedir? Buna bazlan basit ve beklenen
bir yant vererek Mslman lkelerin Hristiyan lkelerin artk H
ristiyan olmadklan anlamda hl Mslman olduklann sylerler.
Ancak bu yant kendi bana yeterli deildir. Hristiyan inanlar ve
bunlar savunan Hristiyan din adamlan pek ok Hristiyan lke
sinde hl nemli bir gtr ve rolleri eski yzyllardakine kyasla-
namazsa da, yine de az deildir. Ancak u anda hibir Hristiyan
lkesinin dini liderleri Mslman lkelerde dini liderlerin dini
inan zerindeki hakimiyetine ve taraftarlannn dini katlmlanmn
apna sahip deildir. Dahas, bunlar Mslman lkelerde sadece
yaygn deil ayn zamanda doru olarak kabul edilen trden bir
politik role sahip olmadklan gibi byle bir iddiada bulunamazlar.
Dier dinlerle kyaslandnda Mslman lkelerde dini inan
2 3
O R TAD O U N U N O K LU K ML
ve uygulamann yksek dzeyi hi kukusuz bunun bir unsuruy
sa da, kendi bana yeterli bir aklama deildir. Bu farkllk bu e
itli dinlerin balanglarna ve slamiyette baka hibir byk din
de benzeri olmayan din ve politika arasndaki yakn ve gerekli ili
kiye kadar izlenmelidir.
slamiyetin temel ve ayrt edici bir unsuru dinin Mslmanlarn
gzndeki tmyle kavrayc karakteridir. Dinlerin daha nceki
kurucularnn aksine Hz. Muhammed bir devlet kurup ynetmi
tir. Hkmdar olarak yasalar karm, adalet datm, ordulara
komutanlk etmi, sava ve bar yapm, vergi toplam ve bir h
kmdarn yapaca dier her eyi yapmtr. Bu Kuranda, Hz. Mu-
hammedin biyografisinde ve yaam ve eserleri hakkmdaki hadis
lerde yanstlr. slamiyetin bu en belirgin nitelii Kuranda birka
kere dile getirilir (3: 104, 110; 7; 157; 22: 41 vb.); burada Msl-
manlara iyilii emreden, ktl yasaklayan temel grev yklen
mitir; bu btn dinlerde getirilen iyilik yapmak ve ktlkten ka
nmak kiisel grevinden farkl olarak bu ama iin yetki kullan
may ierir. Hz. Muhammedden hemen sonra gelenlerin slam
doktrini ve hukukunun oluma dneminde devleti Mslmanlarn
Mslman olmayanlar fethettikleri ve boyunduruk altna aldkla
r bir imparatorlua dnmtr. Bu da slamiyette daha balan
gtan beri sadece Eski Ahit Yahudiliinde benzeri grlen, ama
daha sonra baka bir biim almam olan bir din ve devlet, bir
inan ve iktidar yorumu olduunu gsterir.
Hristiyan kuram ve uygulamas baka izgilerde gelimitir. H
ristiyanln kurucusunun yle dedii sylenir: Sezarn hakkn
Sezara ve Tannnn hakkm Tannya ver. Bu bilinen ve ok tekrar
lanan vecizede Hristiyanln balangcnda getirilen bir tek bu ilke
Hristiyan dnce ve uygulamasnda temel olarak kalmtr ve H
ristiyanlk tarihi boyunca izlenebilir. Daima farkl yetki alanlar
olan ve farkl konularla ilgilenen iki otorite olmutur: Tanr ve Se-
zar. Bunlarnn herbirinin ayr yasalar ve bunlarn uyguland ay
r mahkemeleri; ayr hiyerarilere sahip ayr kurumlan olmutur.
Bat dnyasnda biz bu iki ayn otoriteye Kilise ve Devlet deriz.
Hristiyanlkta bunlar kimi zaman ibirlii iinde, kimi zaman a
tarak, kimi zaman biri, kimi zaman dieri ste geerek ama hep
iki ayn kurum olarak varolmulardr. slami kurama gre Devlet ve
Din ayn ya da aynlabilir kurumlar deillerdir. Cami bir ibadet ve
aratrma yeri olan bir mekndr. Ayn ey sinagog iin de geerli-
dir. Her iki terim de kendi ibadet edenlerince Hristiyan dnyasn
daki kilise ile kyaslanabilecek dini bir kurumu belirtmek iin kul
lanlmamtr. Klasik slami dnce ve uygulama bu dnya ile
teki dnya arasndaki eylerle bunlan yneten ayn gruplar ara
snda bir fark grrse de, her ikisini de ayn Kutsal Yasa dzenler.
2 4
Din
Laik ve dini, kutsal ve kutsal olmayan, ruhi ve dnyevi ve bunun
gibi bilinen ift kelimelerin ne klasik Arapada, ne de dier slam
dillerinde kart yoktur. Hristiyanlkta derin kkleri olan ikili nis
peten modem alara kadar slamiyette bilinmezdi. slamiyete giri
i d etkiler sonucunda olup, szl dn alman veya uyduru
lan kelimelerden veya yeni anlamlar verilen eski kelimelerden olu
maktadr. Son yllarda bu d etkiler saldrya urayp zayflam ve
zaten pek kk ve dlanm bir sekinler grubu dnda kabul
grmemi olan getirdii fikirler de zayflamaya balamtr. D et
kiler cazibelerini kaybettike daha eski ve daha kkl idraklere bir
dn vardr.
Daha baka farkllklar da vardr. Hristiyanlk bir imparatorlu
un k arasnda ortaya kmtr. Hristiyanln ykselii Ro-
mann yklna paraleldir ve Kilise bu dnemde ayakta kalabil
mek iin kendi yaplarn yaratmtr. Hristiyanln ezilmilerin
dini olduu yzyllarda Tanr inanlarnn safln snamak ve
arndrmak iin inanlar strap ve skntya tabi tutar grnm
t. Hristiyanlk sonunda bir devlet dini olduunda Hristiyanlar
Romann kurumlann ve hatta dilini kendi ihtiyalarn grmek
iin alp yeni biime sokmaya altlar.
Bunun aksine slamiyet bir imparatorluunun douu arasnda
ykseldi ve yeni dinin korumas altnda yaratlm ve yeni vahyin
dili ile -Arapa- ifade edilen geni, muzaffer ve srekli gelien bir
devletin dini oldu. St. Augustine ve dier ilk Hristiyan dnrler
iin Devlet ktnn iyisi iken Mslmanlar iin Devlet -tabii, slam
devleti- eriat tarafndan Tanr inancm yaymak, Tannnm yasala
rn uygulamak ve Tannnn kullarn korumak ve artrmak grevi
ni yklenmi iyi idi. Evrenin bu grnde Tanr mminleri sna
maktan ok onlara yardmc olan, bu dnyada baarlarm isteyen
ve ordusu, cemaati ve devleti iin onayn zafer ve egemenlikle gs
teren olarak grlr. Mslmanlara gre ehitlik din iin kutsal bir
savata lmektir. Halifelik iin ilk mcadelelerde yenilen taraf olan
iiler bunun ksmi bir istisnasdr. Yenilgi ve bask iilere strap,
tutku ve ehitlik konularnda neredeyse Hristiyan tr bir kavram
getirmitir. Modem alarda bu yeni ideolojiler ve yeni tekniklerle
birleerek ok byk ve kudretli bir sosyal g yaratmtr.
Uzak slami gemiin bu grlerinin zamanmzda, zellikle de
Mslman zbilincinin biimlenmesindeki etkisinde olarak nemli
sonulan vardr. Mslman dnyasnn byk bir ksmnn yazl
tarihinde kimliin asal ve temel tanm dindir. Ve Mslmanlar iin
de bu slamiyet, ya da daha belirgin biimde, bal olduklan slami
mezheptir. Baka hangi faktrler olursa olsun, bunlann etkili ola
bilmesi iin dini ya da mezhebi bir biim almalan gerekiyordu. Mo
dem laik Batda ve Bat yntemlerini benimsemi dier yerlerde
2 5
O R TAD O U N U N O K LU K ML
dnya milletlere blnmtr ve millet de farkl dini topluluklara
blnebilir. Mslman grne gre ise dnya dinlere blnm
tr ve bunlar daha sonra milletlere ve devletlere blnebilir.
Bu temel dini kimlik hl poplerdir ve yakn zamanlarda nk
leer silah alanna bile tanmtr. Aralarna bu amala Rusyann
da katld Batnm Hristiyan bombalan ve srailin de bir Yahudi
bombas olduu sylenerek bir ya da daha fazla slam lkesinin de
bir slami bomba elde etmesi ya da retmesi gerektiini iddia edil
mitir. Bu, zellikle Pakistann 1998 Maysnda alt nkleer bom
bay baanyla patlatmas zerine pek ok slam lkesinde yank
bulmu olan bir grtr. Pakistan Babakannn Suudi Arabistan
ziyaretinde bombasna kesinlikle dini bir kimlik vermeyi reddetme
si bu tepkiyi ortadan kaldrmaya yetmemitir.
Pek ok slam lkesinde sadakat ile sadakatsizlik arasndaki
gerekli ayrm din salar. Hristiyanln aksine slamiyetin balca
snav, nemsiz deilseler de, doru olan inanca ve doktrine bal
lk deildir; nemli olan komnal sadakat ve uygunluktur. Ve dini
uygunluk sadakatin d grnts olduu iin de, dine aykn d
ncelere sahip olmann sadakatsizlik ve dinden dnmenin ihanet
olaca kukusuzdur. Klasik slamda doru inanc tanmlayacak
ve uygulayacak, yanl inanc bulup cezalandracak hiyerarik bir
kurum yoktu. Onun yerine Mslmanlar hem rehberlik kayna
hem de meruluk temeli olarak konsensusa byk nem verirler
di. Son iki yzyldaki ok byk deiikliklere ramen slamiyet
Mslman lkelerde en yaygn kabul gren konsenss biimi ola
rak kalm olup siyasal programlardan ya da sloganlardan ok da
ha gl olmutur. slami semboller ve anlar hl sosyal mobi-
lizasyon iin en etkili yollardr.
slam szcnn iki ayn anlamda kullanldn hatrlamak
yararl olacaktr: Hristiyanln kart, yani bir dinin ad, bir
inan ve ibadet sistemi olarak; ve ayn zamanda Hristiyan ale-
minin kart olarak, yani o dinin altnda gelien btn bir uygar
l belirten bir szck olarak. Bu aynm gremeyen yabanclar ara
snda pek ok karmaa yer alm ve bunlar slamiyete genelde Ms
lman gemiinde ya da imdisinde nemli olmakla birlikte, Hal-
lann ve Engizisyonculann zgn Hristiyanlktan uzak olduu ka
dar zgn slamiyetten uzak olan baz yaygn doktrin ve uygulama
lar yklemeye kalkmlardr. Mslman militanlan ve radikalleri
bu farklln her zaman bilincinde olmular ve slamiyet adna h
km srdklerini iddia edenlerin getirdikleri yeniliklere ve saptr
malara kar gerek ve saf olarak kabul ettikleri slamiyeti savun
mulardr. Bunlann kendileri de baz yenilikler getirmilerdir.
slamiyette ilke olarak ruhban snf veya kilise yoktur. mamlar
sadece dualarda liderlik ederler; ulemann bir makam yoktur; ca
2 6
Din
mi sadece bir mekndr. slam tarihinin ilk evrelerinde bu gerek
ten byleydi, ancak zamanla imamlar ve ulema profesyonel eitim
aldlar ve teolojik anlamda olmasa bile sosyolojik anlamda bir ruh
ban snf oluturdular. Cami yine bir mekn olarak kald ise de,
ulema aralarnda yksek ve aa dzeyde olmak zere gruplat.
Bu kiilerin zellikle sorumlu olduklar eriat yorumlamalar ve
uygulamalar onlara g, stat, etkinlik ve kimi zaman da servet
kazandrd. Mslmanlarn fethettikleri lkelerde, zellikle Os
manlI mparatorluuna katlan eski Bizans topraklarndaki Hris
tiyan kiliseleri rneinin bu gelimelerde katks olduu kukusuz
dur. slami dini kurumlann bu szgelimi Hristiyanlamas gn
mz ran slam Cumhuriyetinde doruk noktasna ulamtr. Bu
rada, slam tarihinde ilk kez olarak piskopos, bapiskopos, kardi
nal ve -bazlarna gre- hatta bir papann fonksiyonel kartlarm
grmekteyiz. Bu Hristiyan etkileri tabii tmyle rgtseldir ve H
ristiyan doktrin ve deerlerinin kabuln getirmi deildir. Ancak
ran yneticileri gerekten de hem ruhani hem dnyevi otoriteye
sahip olduklarn iddia ederek bir slam kilisesi yaratmlardr.
Bunlar yaknda bir slami reformla kar karya kalabilirler.
slami kimlik monolitik deildir. Msrda ve genel olarak Msl
man Kuzey Afrikasnda slamiyet byk lde Snnidir ve iilik
hemen hemen bilinmedii iin aralarndaki fark nemli grlmez.
Trkiye de uzun zaman tmyle Snni bir lke olarak grlm
se de, son yllarda demokratik kurumlann gelimesiyle eskiden
sessiz olan ii aznlk da giderek ortaya km ve sesini duyurma
ya balamtr. Ortadou ve Kuzey Afrikann Mslman lkeleri
iinde sadece randa iilik hakim ve resm inantr ve bazlar
ranllann iilii benimsemelerini Snni Arap, Trk, Orta Asya ve
Hintli komulanna kar ranl kimliklerini kabul ettirme yolu ol
duunu iddia ederler. Ancak randa da, zellikle dou eyaletlerin
de, Trke ve Beluci dili konuanlar arasnda olmak zere nemli
Snni aznlklar vardr.
Arap Gneybat Asyasnda nemli farkllklar grlr. Filistin
liler ve rdnller Snnidir, ama Suriye, Lbnan, Irak ve gn
mzde Suudi Arabistann dou illerinde ve Krfez eyhliklerinin
bazlannda byk ii nfus vardr. Bunlar gnmz Lbnannda
en byk grubu oluturmakta ve Lbnan siyasetindeki yerlerinde
buna uygun bir deiiklik istemektedirler. iiler Irakta ve hatta
bakent Badatta artk nfusun ounluunu oluturmaktadr
lar. Bunlar Trk ve ngiliz ynetimlerinden bamsz monariye ve
gnmz cumhuriyetine kadar olan sre iinde nemli bir dei
iklik olmadan Snni hakimiyetinde yaamlardr.
rann on iki mam iiliinin yansra ii kamp iinde de grup
lamalar vardr. Bunlardan en nemlileri Alevilerdir. Daha nce
2 7
O R TAD O U 'N U N O K LU K ML
Nusayriler olarak bilinen grup Suriyede nfusun yaklak yzde
on ikisini olutururlar. Ancak bu yzde on iki iinde cumhurba
kan ve ynetici kadronun byk bir ksm bulunmaktadr. Alevi
ad Trkiyede de eitli ii inanlarna ve Sufi mistik uygulamala
rna sahip Snni olmayan Mslmanlara da uzun zamandan beri
verilmektedir.
Esas ii kolundan ayrlan baz kk gruplar da vardr. Bun
lardan biri iki kolu olan smailiye mezhebi olup, bunlann Suriyede
binlerce taraftar varsa da, Hindistan, Pakistan ve Dou Afrikada
ok daha byk kalabalklara yaylmtr. Blgede smailiyeler ara
sndan km olan Drziler ok daha nemli olup Suriye, Lbnan
ve srailde taraftarlan bulunmaktadr. srailde kendi liderlerinin
istei zerine askerlik yapan Arap nfus sadece bunlardr.
Ortadouda srail ve yakn zamana kadar Lbnan dnda sla
miyet ounluk dinidir. Ama bu hep byle deildi. Yedinci yzylda
slamiyetin douu ve Arap fetihleri zamannda ran halknn b
yk bir ksm Zerdt dinindendi. rann batsnda nfusun oun
luu Hristiyand ve bu sadece Bizans Hristiyan mparatorluuna
bal illerde deil, o zaman Pers mparatorluunun bir paras olan
ve Aramice konuulan Irakta da byleydi. Bu Hristiyanlar eitli
kiliselere balydlar ve zellikle Msr ve Suriyede olmak zere ba-
zlan Konstantinopolis Ortodoks Kilisesi ile hizipleme iindeydiler.
nemli dinlerden ayakta kalan ncs Musevilik olup btn
bu lkelerde ve o zamanlar Arabistanda eitli topluluklar tarafn
dan temsil edilmekteydi. Yahudi yaam ve dncesinin belli ba
l merkezleri Pers hakimiyetindeki Irak ile Romal ve Bizansl yne
ticilerinin Filistin adn verdikleri Yahudilerin eski anavatanyd.
slamiyeti ilk kabul edenlerden ou putperest Araplard. Daha
sonra Gneybat Asyann ve bir sre iin Gney Avrupann Zer
dt, Hristiyan ve Yahudi topluluklanndan slamiyeti seenler ol
mutur. Zaman ilerledike slam ounluk dini olmutur. Ancak
dierleri de ayakta kalmlardr ve blgenin pek ok lkesinde ya
yakn zamana kadar birinden ya da dierinden dini aznlklar var
d, ya da bunlar gnmzde de varlklann srdrmektedirler.
Zerdt dininden olanlann says randa on binlere inmise de,
Hindistana snan Perslerin soyundan gelen Zerdtler burada
daha byk bir nfusa sahiptirler. Bunlar orada hl geldikleri l
kenin adyla Parsiler olarak adlandmlrlar. Hristiyan ve Yahudile
rin saylan onlardan ok fazladr.
Yedinci yzylda halife Hz. merin bir buyruu zerine Suudi
Arabistanda baka bir dine izin yoktu ve Mslman olmayanlar
(ama sadece Hristiyanlar, Yahudiler deil) sadece geici ziyareti
olarak ve belli blgelere kabul edilirlerdi. Mekke ve Medine kutsal
kentlerine Mslman olmayanlara! ayak basmas yasakt. Arap ya-
2 8
Din
nmadasmn dier blgelerinde ve adalarda son zamanlara kadar
kk Yahudi aznlklar bannabilmilerse de, Hristiyanlar ok da
ha eski tarihlerde ortadan kalkmlardr. Msr ve Mezopotamya'da
hem Hristiyanlar hem Yahudiler gnmze kadar Mslman y
netiminde yaamlardr. Gnmzde buralarda baz Hristiyanlar
kalmsa da, Yahudiler tmyle kaybolmulardr. Kuzey Afrikada,
belki de Avrupal Hristiyan dmana yakn olmas nedeniyle, Hris
tiyanlk ok eski tarihlerde bitmitir. Yahudi aznlklar daha uzun
sre dayanmlar, hatta on be ve on altnc yzyllarda Hristiyan
Avrupadan gelen Yahudi mltecilerle saylan daha da artmtr.
Arap Yahudi topluluklarnn en eskisi ve en yaratcs -paras
olduklan lke ve halka en ok uyum salayan- Irak Yahudileriy-
di. Yahudiler Babil srgnlklerinden beri Irakta yaamlar ve
burada kk salmlard. Onlara kyasla Irak Araplan ancak yedin
ci yzylda gelmi olmalanyla yeni gelmi saylrlar. Irak Yahudile-
ri Arapay ilk bata benimsemiler ve bir iki kk zellik dn
da Mslman hemehrilerinin dilini, kltrn ve yaam biimini
paylamlardr. 1920de ayn bir Irak devletinin kurulmasndan
sonra onlar da Irakl olmulardr. Avrupa tipi yurtseverliin en
parlak gnlerinde onlar da Hristiyan hemehrileri gibi kendilerini
Arap olarak grmler ve baz milliyeti evrelerce Arap olarak g
rlmlerdi. 1920 ve 30larda pek ok Irakl Yahudi Avrupa Yahu
dilerinin Arap Filistine yerletirilmelerine dier rakllarla birlikte
kar kmlardr.
Bu Irak kardelii ryas Filistin iin yaplan atma ve Nazi Al-
manyasnn etkili propagandasyla yava yava zayflamt. Ba
datta 1941 Hazirannda, Mihver taraftan Raid Ali rejiminin ykl
mas ile kraliyet yanllannn ve ngiliz askerlerinin gelmesi arasn
daki ksa dnemde bir Arap lkesinde ada bir Yahudi toplulu
una ilk byk saldn yapldnda bu rya son buldu. Bunu Irak,
Suriye, Msr, Gney Arabistan ve Kuzey Afrikada saysz Yahudi
aleyhtan iddet olay izledi, yzlerce kii ld veya yaraland ve ok
daha fazlas ev veya iyerini kaybetti.
Bu saldnlar ve sonunda Yahudilerin ka srail devletinin ku
rulmasndan nce olmu ve hi kukusuz onun kuruluuna katk
da bulunmutur. Bu olay ve ardndan gelen sava, Yahudileri daha
da sarst ve kalan Yahudi topluluklannm da kamasna ve -kimi
zaman, Irak ve Yemende olduu gibi bu lkelerin hkmetlerinin
ibirlii ile- sraile g etmelerine yol at. Gnmzde nemli bir
Yahudi topluluunun bulunduu tek Arap lkesi Fastr ve o da g
nll glerle giderek azalmaktadr. Arap topraklannda Yahudile
rin uzun ve sekin tarihi bir sona yaklamaktadr. Trkiye ve ran
da kk Yahudi topluluklan kalmtr. Trkiyede bunlann resm
statleri laik bir devlette eit yurttalar; randa ise bir slam devle
2 9
O R TAD O U N U N O K LU K ML
tinin hogrlen ve korunan tebaasdr. Her iki lkede de saylan
ounluu sraile olan glerle byk lde azalmtr.
Hristiyan topluluklanmn gerilemesi, Lbnan dnda, ayn dere
cede skntl olmamtr. Ancak gerek siyasal gerekse nfus asn
dan genel eilim Hristiyanlann kesinlikle aleyhlerinde olmutur.
Lbnanda Hristiyanlar uzun ve kanl bir i savatan saylan ve
gleri ok azalm olarak kmlardr. Trkiye ve randa hem H
ristiyan hem de Yahudi aznlklar kalmlardr, ama bunlar kamu
yaamnda nemli bir rol oynamamaktadrlar. ok eskiden beri ge
len Farsa konuan Yahudiler dnda bu aznlklar, Arap lkelerin-
dekinin aksine yakn zamanlara kadar Mslman ounluklardan
dini olduu kadar dil ve kltr bakmndan da farklydlar.
Mslmanlardan sayca ok az olmalanna ramen Hristiyanlar
ok daha fazla mezhep eitlilikleri sergilemektedirler. On doku
zuncu yzyl sonrasndaki Avrupal ve Amerikal misyonerlerin fa
aliyetleri sonunda bir ksm Protestanla, zamannda Roma ile ili
kiye girmi eitli dou kiliselerinden kalma ok daha fazla Katolik
vardr. Ve sonra Hristiyanlk ann ilk bin ylnn gayet geni te
olojik ve kilise tarihi spektrumunu gzler nne seren Dou Kilise
leri vardr. Ortodoks kiliselerinden olanlara, etnik ilikileri ne olur
sa olsun, hl Rum denilmektedir.
Yahudiler arasnda buna benzer mezhep farkllklan yoksa da,
byk kltrel farkllklar vardr. En nemli fark tarih ve kltr
asndan slam dnyasnn bir paras olan yerli Ortadou Yahu-
dileri ile tarih ve kltr bakmndan Hristiyan aleminin bir para
s olan Avrupal Yahudiler arasndadr. srailde bu iki grup arasn
daki elikiler ve zaman zaman da kan atmalar Hristiyan ve
slam alemleri arasndaki daha byk apl atmalann kk l
eklisidir. Bu atmalar sraillinin dini ve laik yorumlan ve nihai
olarak da Yahudi kimlii arasndaki atmay etkilemekte ve onlar
tarafndan etkilenmektedir.
sraile yerleen Yahudiler byk bir ounlukla Hristiyan ve
slam uygarl lkelerinden gelmilerdir. Ve bunlann geldikleri l
kelerin uygarlklarn ve bu arada onlann kimlik gr ve tanmla-
nn getirmeleri kanlmazd. sraili ziyaret etmi olan herkes, r
nein Berlin Yahudileri ile Badat Yahudileri arasndaki fark Ya
hudiliklerinde deil, birinin Alman, dierinin Irak Arap kltrnde
grecektir. Ekenazi ve Safarid Yahudiler arasnda sz ok edilen
aynlk sadece ritel farkllklanna ilikindir ve bunun dini ya da
hukuki bir nemi yoktur. Bazlannn bu farklln son zamanlar
da moda olan terimlerle Avrupa-Amerika ve Afrika-Asya Yahudile
ri arasndaki atmadan ktn aklamalan da doru 'deildir.
Gerekten kesin olan izgi, terimleri dini deil de uygarlk bala
mnda kullanrsak Hristiyan Yahudiler ve Mslman Yahudiler
3 0
Din
arasndadr. sraile gelen Yahudi gmenler geldikleri lkelerden o
lkelerin kltrlerini de getirdiklerinden aralarnda anlamazlk ve
hatta atma kanlmazd.
Bylece srail Devleti ortak bir yurttalk ve ortak bir dinle, her
ikisinde de kk ama nemli bir rol oynadklar iki byk din-ta-
nml uygarln temsilcilerini bir araya getirmektedir. Yahudilerin
geldikleri lkelerin hakim dini kltrlerinden derinden etkilen
mekle birlikte kukusuz otantik olarak Yahudi kalan kendi dini
kltrleri vard. Ancak eski alarn Yahudi devletinin yok edilme
sinden bu yana gerek bir Yahudi politik kltr olmamtr. Ya
hudiler bireyler olarak zaman zaman ast kapasitesi ile siyasal s
rece katlmlardr. Yahudi cemaat yetkilileri kimi zaman kendi
halklar zerinde baz glere sahip olmulardr, ancak bunlar hep
snrl yetkilerdi -Mslman ynetiminde daha byk, Hristiyan
ynetiminde daha kk, ama hep grevlendirmeyle gelen, kstl
ve geri alnabilir yetkiler. Yahudi egemen gc yoktu. Eski Yahudi
egemenlii anlan ok uzak, ada Yahudi egemenlii deneyimi
ok ksa olup fazla bir rehberlik salayamazlard. Deneyime daya
nan kesin bir Yahudi politik kltr yokluunda srailin kltr
en ok politikadan treyecektir. Geldikleri lkeler eitli rnekler
sunmaktadr: din adamlan ve ulema, piskoposlar ve mftler, ba
piskoposlar ve ayetullahlar veya, baka bir yne bakldnda: ha
l seferleri ve cihad, engizisyoncular ve katiller. Eski Sovyetler Bir
lii lkelerinden son gelen gmenler baz ilave modeller getirmi
lerdir: komiserler, aparatikler ve Sovyet siyasi toplumunun parti
nin resm bir kilise gibi kullanmn da ieren dier unsurlan.
Bu gruplar beraberlerinde politika ile din, g ile servet arasn
daki ilikiler ve daha genel olarak gcn nasl elde edilebilecei,
kullanlaca ve devredilebilecei gibi konularda ok farkl kltrel
gelenekler getirmilerdir. srailde son zamanlarda bu konularda
giderek artan Ortadou belirtileri grlmektedir. Eer bu eilim
devam ederse srail bulunduu blge ile daha byk bir benzeme
gelitirecektir. Bu daha iyi iliki demek olmayabilir. Hatta tam ak
si bir etki de yaratp srailin ezici bir dmanlk ortamnda geli
mesine imkan veren o kalitesel stnl tehlikeye atabilir.
slam lkelerinde toplum, kltr ve en ok da devletin hzla de
iimi sonunda rgtlenmi din liderlerinin nne kendi tarihleri
nin bir rnek sunmad, kendi geleneksel literatrlerinin kesin bir
yol gsteremedii yeni sorunlar kmaktadr. Bir Yahudi devletinin
kurulmas Yahudilerin karsna, antik alardan bu yana ilk kez
din ile devlet ilikisi sorununu karmtr. Bu, Mslmanlar iin
bu dnya ile teki dnya; Hristiyanlar iin kilise ile devlet, Tann
ile Sezar arasndaki ilikidir. Hristiyanlar sonutaki bu ikilem iin
bir zm bulmulardr. Bu zme varmalan iin yzyllarca di
3 1
O R TAD O U N U N O K LU K ML
ni sava ve zulm yapmlardr. Ancak Hristiyan lkelerin ou
imdi bunu her zaman yasa ile deilse bile, uygulamada kabul et
milerdir. Kilise ile devletin ayrlmas olarak bilinen zmdr bu.
Bu yolla iki ama salanmaktadr. Bir yandan devletin din ilerine
kanmas nlenmi; dier yandan u ya da bu dinin taraftarlarnn
doktrinlerini ya da hakimiyetlerini zorla kabul ettirmek iin devlet
gcn kullanmalarna engel olunmutur.
Kilise ile devlet arasndaki atma uzun bir sre Yahudileri ve
ya Mslmanlar ilgilendirmeyen, tmyle Hristiyanlara ait bir
sorun, ve ayrlk da bir Hristiyan ikilemine Hristiyan zm ola
rak grlmtr. ada Ortadouya bakarsak bunun hl geer
li olup olmadn sorgulamamz gerekir; ya da Mslman ve Ya-
hudilerin belki de bir Hristiyan hastalna yakalanp bir Hristi
yan tedavisini dnp dnmeyeceklerini.
3 2
BLM 3
Irk ve Dil
K
imliin birinci, asal ve silinmez iareti rktr. Dnyann baz
blgelerinde bu hl en nemli eydir. Ancak Ortadouda
genellikle fazla nemi yoktur; blgenin byk bir blmnde dil,
din, kltr, milliyet ve lke farkllklar arasnda rk karkl sa
dece ok kk deiiklikler gsterir ve bunlar da fazla kayg
uyandrmaz. Yzyllar boyunca blgeye, zaman zaman fatihler,
ama srekli olarak kleler halinde ok sayda yabancnn geldii
dorudur. Ancak her iki grup da geriye fazla bir kalnt brakma
mtr. Kadn klelerin cariye olarak kullanlmas, bunlar koru
mak iin hadmlara olan ihtiya sonunda erkek klelerin hadm-
latnlmas Ortadouda Amerikada olann aksine yabanc rktan
klelerin, eski klelerin ve kle soyundan gelenlerin fazlalamasn
nlemitir. Sudan ve Moritanya gibi blgenin snrlar saylan yer
lerin dnda siyahi nfusun says fazla deildir. ster fatih ister
kle olsun, yeni gelen beyazlar Ortadou karm iinde benzer e
kilde eritilmitir.
Ortadou kimlii ok uzun bir sredir ar derecede erkektir.
Rtbe, stat, akrabalk, etnik ve hatta dini kimlik erkek soyu ta
rafndan belirlenir. slam hukukunda dier tektannc dinlerden
olanlarla evlilie izin varsa da, bu evlilik ancak Mslman bir er
kekle Mslman olmayan bir kadn arasnda olabilir ve kadnn
kendi dinini korumasna bile izin verilir. Mslman bir kadmla
Mslman olmayan bir erkein evlenmeleri ise ar cezalk bir su
tur. eriat ulemas bunu yle aklarlar: slamiyet ile baka bir
din arasndaki herhangi bir karlamada slamiyet hakim gelme
3 3
O R TAD O U N U N O K LU K ML
lidir ve evlilikte de hakim olan erkektir. Avrupa hanedanlarnda
soybilimciler krallarn ve prenslerin soyaacn baba ve ana tara
fndan ayrntlaryla izerler. slamiyetin sultan ve ahlan arasnda
ise ounlukla sadece babann ad bilinir. Anneler genellikle ha
remdeki adsz cariyelerden biridir ve pek zel istisnalar dnda
bunlann adlannn, kiiliklerinin ve kkenlerinin bilinmesi nemsiz
ve gereksizdir.
Ama bu hep byle deildi. Antik alarda tannlar ve kahraman
lar arasnda kadnlar da vard; yeyznde hkm sren kralie
ler ve prensesler de vard. Asurun Semiramisi, Msrn Nefertitisi
ve Arabistan'n Zenobias hl hatrlanmaktadr. Tevratta aile re
isi kadnlardan olduu kadar baz unutulmaz kadn portreleri de
izilir: iyiler iinde Deborah, Ruth ve Esther, ktler arasnda J e-
zebel gibi. Eski Arabistanda atalann listesinde babalar kadar ana
lar da yer alrd; Emevi halifeliinde sadece bilinen, zgr ve soylu
Arap annelerin oullan halife olabilirdi. Arap olmayan ya da kle
kadnlardan doanlar sistematik olarak darda tutulurlard. Ya-
hudilerde kutsal yasalara gre Yahudi ancak Yahudi bir anadan
doan ya da Yahudilii kabul eden biri olarak tanmlanmaktayd;
Yahudi bir baba ile Yahudi olmayan bir annenin ocuu Yahudi
saylmazd. Kkenleri Romal hukukulann Mater certa, pater in-
certus (anne kesin, baba kesin deil) ilkesine dayanyor olsa da bu
durum Yahudi anneye belirleyici bir rol vermekteydi. Mslmanlar
kadnlann tecrit edip koruyarak baba soyunu tercih etmelerine
ramen ayn kesinlii elde etmeye almlardr.
Sekizinci yzylda Emevilerin yerine Abbasi halifelerin gemesiy
le -szde Abbasi devrimi- nemli deiiklikler balamtr. Devrim-
lerde ok kere olduu gibi deiim sreci iktidarn devrinden nce
balam, sonrasnda da devam etmitir. Emevi halifelerinden so
nuncusu bir kle kadnn, Abbasi halifelerinin birincisi zgr bir
Arap kadnnn oluydu. Ancak onun haleflerinde ve hemen hemen
ondan sonra gelen sultan ve ahlann hanedanlarnda harem kural
olmutu ve sultanlann anneleri genellikle kle cariyelerdi. slam hu
kuku zgr Mslmanlann ve hatta slam devletinin Mslman ol
mayan zgr tebaalarnn kleliini yasakladndan cariyeler pren
sip olarak yabanc kkenliydi. Osmanl hanedannda bunlar Grc
ler ve dier KafkasyalIlar, slavlar ve dier Dou Avnpallar ve hat
ta Kuzey Afrika korsanlannn getirdikleri Batllar olabiliyorlard.
Buna benzer bir sre de daha az yaygn olarak zengin ve gl
Mslman aileleri arasnda gzlemlenebilir. Zengin erkekler Grc
ve dier rklardan beyaz cariye edinirlerken, daha az varlkllar d
k fiyatl Habeler ve Nubyelilerle yetinmekteydiler. Bu durum ten
renginde baz ekonomik glgelenmeye yol asa da ciddi sosyal so
runlar ve hatta politik adan nemli bir rk bilinci yaratmamaktay
3 4
Irk ve Dil
d. ok elilik, zellikle de cariyelik kurumu kesin belirlenmi rk
gruplarnn ve gl bir rksal kimlik duygusunun kmasn nle
meye yaryordu. Irk iin kimlii belirlemede analar ve babalar ay
n derecede nemlidir ve rk bakmndan gergin durumlarda anaba-
bas kark kiilere her iki tarafa da kukuyla baklr. Fatihlerin
yasal ve normal olarak fethedilenleri kleletirdii ve erkek sahiple
rin kadn kleleri zerinde cinsel haklara sahip olduklar toplumlar-
da melez bir nfusun ortaya kmas doaldr. Ortadounun pek
ok yerinde olduu gibi bunlar babalarnn statsn alrlarsa, o
zaman ok gemeden rksal farkllklar iyice bulanklaacakr.
Yedinci yzyln byk Arap fetihlerinden sonraki ilk yllarda
Arap Mslmanlar ile Arap olmayp da slamiyeti seenler ve bir
dereceye kadar da tam Araplarla yarm Araplar, yani Arap baba ile
yabanc annenin oullan arasnda toplumsal ve hatta politik bir
aynm vard. Mslmanln ikinci yzylnda bu tr aynmlar terk
edildi ve unutuldu.
Ancak bu durum Ortadou polemiklerinde bir hakaret olarak
rk deyiminin giderek artan kullanmn engellememitir. Kk-
tendinciler dnda ve hatta bir dereceye kadar onlarn arasnda
modern politika dili, zellikle de politik hakaret byk lde Ba-
tdan alnmtr. En Bat aleyhtar kiiler bile moda olan Avrupal
terimlerini tercih eder grnmektedirler; Nazi ve rk artk bir
hasma hakaret etmenin en popler yoludur. Bu terimlerin hibiri
nin Ortadou gerekleriyle fazla bir ilgisi yoktur. Bunun bir tek is
tisnas anti-Semitizmdir ki, bu Arap dnyasna ve dier slam l
kelerine byk lde yaylmtr. Ancak bu istisna da gerekten
ok grntedir. Araplann Yahudi aleyhtarl, hepsi de Avru
padan alnma ya da adapte edilme rk grntler, kalplar ve dil
kullanrsa da, Avrupa anlamnda rk deildir. Bu dmanlk n
celikle dini, ikinci olarak millidir ve giderek Avrupal terimleriyle
deil de, slami terimlerle ifade edilmektedir. Ancak unu da belirt
mekte yarar var: Ortadouda gnmz politik polemiklerinde Ya
hudi asll baz ileri gelen vaftiz edilmi Hristiyanlardan da Yahu
diler olarak sz edilmektedir.
Bu yzyln ilk yansnda Avrupann baz blgelerinde ok be
nimsenmi bir rk kuramna gre insanlar kesin ekilde belirlen
mi, deimez ve eit olmayan rklara blnmtr. Bu kurama
gre Avrupa ve Ortadouda iki ana rk vard: stn rk olan Ariler
ve aa rk olan Samiler. Yahudiler ve Araplar aa Sami rkn
dan, ranllar stn Ari rkmdandlar. Trklerin durumu rk ku-
ramclan arasnda bir tartma konusuydu. Sami rkndan olma-
dklan kesindi, ama stn Ari rknn bir paras olarak m kabul
edileceklerdi, yoksa daha az sekin olan Altay rkndan m geldik
leri kabul edilecekti.
3 5
O R TAD O U N U N O K LU K ML
Bu insanlk gr Nazi Almanyasmda resmen kurumlam ve
baka yerlerde de nemli sayda taraftar bulmutur. Ancak bunun
Ortadouda fazla bir etkisi olmamtr. Ne Yahudiler ne de Arap
lar kendilerini Samiler olarak tanmlamyorlard; onlarn kendileri
ni ve hasmlann tanmlamak iin ok daha doru ve nemli yolla
r vard. Naziler bile Ortadou ile olan ilerinde rk ayrlklarna faz
la bir nem vermemekteydiler. Varsaylan Ari kardelerinin yans-
ra Trklere ve Araplara da yaklamak iin nemli abalar gster
milerdir. Ve zellikle Araplar arasnda, rka ilikin olmayan ne
denlerle baz karlklar da grmlerdir. Anti-Semitizmlerinin
doktrin ve politika olarak sadece Yahudilere ilikin olduunu ve di
er szde Sami halklarla ilikili olmadn belirtmekte gecikmedi
ler. Hatta sava srasnda Alman Ortadou uzmanlarndan bir
grup Hitleri Mein Kampf gzden geirerek Sami ve anti-Semitik
yerine Yahudi ve Yahudi aleyhtar olarak dzeltilmesi iin iknaya
almlard. Bu neri kabul edilmediyse de, uygulamalarda Al
man anti-Semitikleri iin Samilerin Yahudiler olduu aka belli
oluyordu. Politikadan Sami rkndan olan bakalar etkilenmemi
ti ve Almanlar Sami Araplara szde Ari olan ekler, PolonyalIlar ve
Ruslardan daha iyi davranmlardr. Anti-Semitizmin bu de facto
tanm daha sonralar baz Arap ve slam lkelerinde baka adlar
altnda kabuln kolaylatrmtr.
Trkiyede Nazi propagandas kinci Dnya Sava ncesinde
gayet aktifti ve sava srasnda daha da artmt. Bu pan-slamist
ve zellikle pan-Trkist gruplar arasnda bir karlk bulmutur.
Her ikisi de Sovyetler Birliini datmay ve bylece Mslman ve
Trk halklarm Rus egemenliinden kurtarmay vaat eden bir dev
leti doal olarak cazip buluyorlard. Bazlar Nazi rk kuramlarm
kendi pan-Trkizm ideolojileri iin bir model olarak grmekteydi
ler. Ancak rkln Trkiyedeki etkisi ok snrl kalmtr.
ranllann durumu ise ok farklyd. rann eski ad Ari ile ayn
kkten geliyordu. slamiyet ncesi ran krallannm unvanlannda
bu kelime vard ve Araplann yedinci yzyldaki fetihlerinden son
raki Arap tarih ve corafya metinlerinde yine ayn kelime gemek
teydi. Onuncu yzyldan sonra eski Pers efsanelerinin edebiyat
alannda canlanmasyla yeni bir poplerlik kazanmsa da, lke
nin ad olarak genel bir kullanma girmesi ancak ondokuzuncu
yzyln sonlanndadr.
Pers ad lkenin antik alarda Pers ve Arap fethinden sonra,
Arap alfabesinde P harfi olmad iin Fars denilen gneybat eya
letinden alnmadr. Eyaletin dili milli dil olmu ve eyaletin ad eit
li biimleriyle lkenin tmne verilmitir. Ama bu sadece yabanc-
lann kullanmnda byledir. Arapada Perslilere Furs denilmektey
di. Persliler ise kendi dillerinde o dili konuanlara Farsi demektey
3 6
Irk ve Dil
diler lkelerinin eitli yrelerinden blgesel adlaryla sz ederlerdi.
Persler on dokuzuncu yzylda ahlarn modem lkesine eski
ran adn vermeye baladlar. Avrupal arkeologlar ve dilbilimcile
rin sayesinde yirminci yzyln balarnda rann eski tarihi gm-
ma knca bu uygulama da g kazand.
1930larda Almanyann rann ekonomik gelimesiyle yakndan
ilgilenmesi ve bunun sonucunda Nazi ideolojik etkisinin artmasy
la yeni bir unsur ortaya kt. 1935 Martnda lkenin ad resmen
rana dntrld; ertesi yl Alman ekonomi bakan Dr. Hjalmar
Schacht ran ziyaretinde ranllara saf Ariler olduklar iin anti-
Semist Nmberg rk yasalarnn kendileri iin uygulanamayaca
n bildirdi.
nc Reich bu pek de kukulu olan ayrcal Krtlerle Er-
menilere de tand. Bunun zerine Ermenilerden bir ksm Hos-
sank adnda bir Ermeni Nasyonal Sosyalist rgt kurdular ve Al
man ordularyla birlikte arpmak iin Ermeni taburlar olutur
dular. Bunlara Kzlordu sava tutsaklarndan, Alman igalindeki
Avrupada bulunan Ermenilerden ve bunu Ermenistan Sovyet
egemenliinden kurtarmak iin bir frsat olarak gren Kuzey Ame-
rikal gnlllerden asker saland. Naziler dier imparatorluk or
dularnn sava tutsaklarndan ve baka diasporalardan da benzer
birlikler kurdular. Bunlann arasnda Orta Asyadan Trkiler, Or
tadou ve Kuzey Afrikadan Araplar ve Sovyet Kafkasyas ile Bri
tanya Hindistamndan eitli Ariler vard.
Sami ve Ari ayn szlkten olup ayn saptrmalara uramlar
dr. Her ikisi de on sekiz ve on dokuzuncu yzyllarn modem filo
lojinin kumlmas ve dillerin anlalabilir gruplar ya da aileler ola
rak snflandrabileceinin byk kefiyle balamtr. August Lud-
wig Schlzer adnda bir Alman dilbilimcisi Sami terimini Nuhun
olu ama izafeten ortaya atp Asurca, brani, Aramca, Arapa ve
Etiyopya dil ailesini buna balamtr. Yine bunun gibi, Pers mpa
ratorluu ve Hindistann eski sakinlerinin kendilerini tanmlamak
iin kullandklar ve soylu anlamna gelen Ari terimi de Sanskrit-
e, Eski Farsa ve dier baz akraba dillerin ad olarak alnmt.
Byk Alman dilbilimcisi Max Mller daha 1861de dillerin tarihi
ni rklann tarihi ile kantrmanm her eyi yanl yola sokacan
belirtmiti. Ancak rk kuramclar, zellikle de kendi esizlik ve s
tnlklerini yerletirmek isteyenler bu yeni szckleri benimseye
rek kendi bildikleri ekilde kullanmaya baladlar.
Nazi Almanyasnm 1945te yenilmesi ve ardndan rklk adna
ilenen korkun cinayetlerin renilmesi, bir tutum ve sonucunda
bir kullanm deiiklii getirdi. Ama bu tam olamad. Gnmzde
ancak deliler Ariyi bir rk ad olarak kullanrlarsa da, ayn tabu
onun kadar kirlenmi ve yanl kullanlan Sami iin kullanlmaz.
3 7
O R TAD O U N U N O K LU K ML
Saygn yazarlar ve gazeteler bile kimi zaman Yahudiler ve Araplar
Samidirler diyebilmektedirler. Ancak bu sz sadece branice ve
Arapann ikisinin de Sami dili olduu anlamna alnmaldr.
Bu nemsiz deildir. Dilin aile terimleri ve saylar gibi byle te
mel unsurlarnn benzer olmas davranlar etkiler ve dini gelenek
lerin besledii akrabalk duygusunu dorular. Tevrat ve Kurana
gre shak ve smail kardetiler bylece de Yahudilerin ve Arapla
nn atalanydlar. Herbirinin dierini belirtmek iin kulland ku
zen szc (Arapada ibnamm -amcaolu) bu akrabalk duygu
sunu belirtir. Ancak bu varolduu srece kabul edilen ve bilinen
aile akrabaldr, yabanc bir rk kavram deildir. Byle bir akra
balk ille de daha iyi ilikileri gerektirmez. Hatta kabileler ve kabi
leler iinde ailelerin birbirleriyle antik alardan gnmze kadar
kan davalarnn devam ettii bir blgede tam aksi etkisi bile olabi
lir. Arapa, branice, Aramca ve Etiyopyann baz dillerini konu
anlarnn ana dillerinin Avrupal dilbilimcilerin Sami dedii aile
den olmalan nedeniyle birbirlerine zel bir yakmlklan olduunu
gsteren bir iaret de yoktur.
Dil gerekten de pek ok bakmdan kimliin birincil belirtisidir.
Bebeklikte edinilen ve ana dili olarak uygun bir terimle ifade edilen
dil beraberinde bir anlar, anmlar ve deerler dnyas getirir.
Ayn dili paylaanlarla bir birlik ba, paylamayanlara kar bir en
geldir. Pek az insan dnda byk bir ounluk iin bu yaam bo
yunca byle kalr ve hibir din veya milliyet deitirme sreci ana
dilini konuanla, o dili sonradan renen arasndaki fark silemez.
Bunun bir lm kalm sorunu olduu Tevratta Efraimilerin ibbo-
let' szcn sylemeyi beceremedikleri iin tannp ldrldk
leri hikayede geer (Hakimler 12: 5,6). Bunun modem bir paraleli
de Lbnandaki atmalar srasnda grlmtr: Lbnanllar ve
Filistinlileri ayrt edebilmek iin domates szcnn Arapas so
rulmutur; buna bir grup bandura, dieri banadura demekteydi.
Her iki szck de talyancada pomodorodan gelmektedir.
Baz baka eski uygarlk blgelerinin aksine Ortadouda pek
ok dil vard ve bunlardan doan karmaa da Tevrattaki Babil Ku
lesi hikayesinde birbirlerini anlamamalan iin dillerini kartrma
Tann iradesinde grlr (Tekvin 11: 7). Bu dillerin ou yerel idiy
se de, nemli bir ksm kendi zel alfabeleriyle uygarlk, devlet, din
ve edebiyat dilleri olmutur. ou gnmze kadar gelememitir.
Saylan gler ve smrgeletirme, fetihler ve imparatorluklar, di
ni deiiklikler ve kltrel etkiyle byk lde ve srekli olarak
deiime uramtr.
Hristiyanlk ann balangcnda yerel dillerin hem konuma
hem yaz dili olarak kullanld blge vard. Bu diller Farsa,
Kptice ve Aramcadr. Douda, ran imparatorluunda Zerdt di
3 8
Irk ve Dil
ninin kutsal dili ve Sasani devletinin resm dili Farsanm bir ko
luydu. Farsann ivi yazs ve dier yazlarla yazlan daha eski bi
imleri terk edilmiti ve o zamann Farsas Aramca alfabeden
uyarlanan bir yazyla yazlyordu.
Msrn Hristiyanlatnlmas da buna benzer bir sonu yarat
mtr. Eski Msr hiyeroglif yazs unutulmu ve eski Msr dili, Yu-
nancadan alman bir alfabeyle yazlan Kpticenin en son biimi H
ristiyan yaztlarnn ve dier literatrn ifade biimi olmutur. Me
zopotamyann merkez blgelerinde Aramcamn eitli leheleri e
itli alfabelerle yazlmaktayd ve bunlar daha eski dillerin yerini al-
mti. Asurca ve Babilce, Fenikece ve dier btn Kenan lkesi dil
leri (biri dnda) kaybolmutu. Bu tek dil de, dini nemi ve brani-
ce Tevrat nedeniyle ayakta kalabilen braniceydi. Ama o da artk
konuulmuyordu. Hristiyan ann balangcnda Yahudiler de
Mezopotamyadaki herkes gibi Aramca konuuyorlar ve dini edebi
yatlarn, zellikle de Talmudu, o dilde yazyorlard. branice daha
ok dini metinlerde ve duada yaamaya devam ediyor ve bunlar da
genellikle brani alfabesiyle yazlan Aramcaya evriliyorlard.
Yabanc dillerden nce Yunancamn ve sonra da Latincenin de
nemli bir etkisi olmutur ve aralarnda Tevrat sonras branicenin
ve Kuran Arapasmn da bulunduu Ortadou dillerinde pek ok
dn szck bulunmaktadr. Yedinci yzylda slamiyetin douu
ve Arap fetihleriyle Latince ve Yunanca ortadan kaybolmulard ve
modem alara kadar kolaylkla seilebilen bir yabanc dil etkisi
grlmemektedir.
Helenletirme, Romallatrma ve hepsinin de stnde Hristi-
yanlatrma Ortadounun eski dillerini, kltrlerini ve kimlikleri
nin byk bir ksmn silmitir. slmlatrma ve Araplatrma bu
sreci tamamlam ve ok gemeden eski diller konuulmaz, eski
yaztlar yazlamaz ve okunamaz olmutu. Bu giriimi balatacak
herhangi bir motivasyon da yoktu.
Aramca ve Kptice slam anda yaamaya devam etmilerdir.
eitli formlaryla Aramca Hristiyan ounluun, Yahudi aznln
ve saylan azalan putperestlerin ortak dilleriydi. Gnmzde Suri
ye, Irak, Trkiye ve randa ounluu Hristiyan veya yakn zaman
kadar Yahudi olan az sayda kyde hl konuulmaktaysa da, ya
z dili olarak kullanlmamaktadr. Bunlar g veya asimilasyon ne
denleriyle ortadan kalkmaktadrlar. Kptice bir sre yukan M
srda konuulmaya devam etmise de, on sekizinci yzylda o da
kaybolmutur. Kptice ve Aramca yazl biimiyle Dou kiliselerinin
yaztlannda ve dini trenlerinde devam etmitir. Bunun dndaki
btn alanlarda yerini Arapa almtr.
branice on dokuzuncu yzyla kadar din, dini yazlar, bilim ve
edebiyat ve bir dereceye kadar ayn lkelerdeki Yahudiler arasnda
3 9
O R TAD O U N U N O K LU K ML
iletiim diliydi. Modem alarda branicenin yeniden canlanmas
din ve milliyetilik karmyla ortaya km ve pek ok ayn kken
ve dilden gelen Yahudiler iin ortak anlalabilir bir dil ihtiyacyla
mmkn, hatta gerekli olmutur. Yidi konuan Yahudiler ve
Arapa konuan Yahudiler birbirlerinin dillerini renmeye tenez
zl etmemilerse de, her ikisi de atalannn ve dinlerinin kutsal di
li zerinde fikir birlii salamlardr. branice yeni bir srail kimli
inin yaratlmasnda ok byk bir g olmutur.
Yedinci yzylda byk Arap fetihlerinin o inanlmayacak kadar
ksa sresinde daha nce Arap yarmadas ve Mezopotamyann l
hudutlanyla snrl olan Arapa Ortadounun ve Kuzey Afrikann
byk bir ksmnn hakim ve zamanla da ounluk dili olmutur.
Kuran Arapay bir din dili, eriat da yasa dili yapmtr. Arap im
paratorluu devlet ve sonra da ynetim diline; halifeler dneminde
gelien zengin uygarlk da edebiyat ve bilim diline dntrm
tr. ran dnda Arapa eski uygarln yaz dilinin ve hatta kent
ve krsaln konuma dilinin yerini almtr. Hristiyan ya da Yahu
di dinlerini koruyanlar bile iletiim ve ticaret dili olduu kadar
kendi dini edebiyatlarnn byk bir ksmnn dili olarak da Arap-
ay benimsemilerdir.
Ancak bu kiiler dinleri ve ritelleri tarafndan kutsanan kendi
alfabelerini korumulardr. Arap yazs Kuranm yazsyd ve Hris
tiyan ve Yahudiler uzun bir sre, Arapa konuuyor olsalar bile,
kendi i yazmalannda Arap alfabesini benimsemeye hazr deil
lerdi. Latin alfabesinin Hristiyan devleti ve kilisesiyle ilikilendiril-
dii Avrupada da benzer bir dumm ortaya kmtr.
Avrupal Yahudiler yurttalanyla ayn dili konuuyorlar ama b
rani alfabesiyle yazarak ve konumalanna branice szler katarak
Fransz-Yahudicesi, spanyol Yahudicesi, Alman Yahudicesi, tal
yan Yahudicesi gibi yeni diller yaratyorlard. Ayn nedenle yeniden
fethedilen spanyadaki Mslmanlar Arap alfabesi kullanarak s
lami kimliklerini korumaktaydlar. Ortadouda Hristiyanlar Arap
dili ve Karuni olarak anlan Syani yazsyla nemli edebiyat
eserleri retmilerdir. Arapa konuan ve Farsa konuan Yahudi
ler Tevratn alfabesiyle Arapa ve Farsa yazmlardr. Normal uy
gulama fen, tp ve genel ilgi alanna giren dier konularda Arap al
fabesini, din ve dini hukuk konularnda yazarken brani alfabesini
kullanmakt. Bunun gibi, Anadoluda da ayn kiliselere bal ama
Trke konuan Hristiyanlar da Trkeyi Yunan veya Ermeni al
fabesiyle yazmay tercih etmilerdir. brani alfabesiyle Osmanl
Trkesinde yazl belgelerden gnmze kadar kalm olanlar
vardr ve Osmanl mparatorluu dnda yaayan insanlar arasn
da bir tr Trke Yahudicesi devam edegelmitir. Ancak Osmanl
topraklanna on be ve on altnc yzyllarda spanyadan gelen Ya
4 0
Irk ve Dil
hudi gmenler beraberlerinde edebi biimi Ladino olarak adland
rlan spanyol Yahudicesini getirince yirminci yzylda yerini Trk
e alana kadar Trkiye Yahudilerinin hakim dili Ladino olmutur.
Hristiyan Araplar -ilk kez byle adlandnldklan- on dokuzuncu
yzyldan sonra Arap kltrne girmilerdir. Yahudiler de zellik
le Irakta olmak zere bir sre ayn eyi yapmlarsa da, Yahudi-
Arap topluluklarnn ortadan kalkmasyla bu son bulmutur.
Mslman, Hristiyan ve Yahudi Arapas arasndaki farkllklar
dan daha nemli ve kalc olan blgeler ve sonuta lkeler arasn
daki dil farkllklardr. Avrupada ortaan sonlarna doru Latince
yerini bir dizi leheye brakm ve bunlar zamanla edebi dil, devlet
dili ve sonunda da milli dil statsn kazanmlardr. Ortadouda
ayn ey olmamtr. Mslmanlar iin Kuran Tannnn deimez
kelamyd ve bu nedenle de yazld dil Avrupallar arasnda konu
ulan hibir Avrupa dilinin eriemedii bir statye sahipti. Geni ve
zengin bir edebiyat da zamann iir ve tarihten en ileri bilimsel ve fel
sefi yazlarna kadar insani almann her alann kapsamaktayd.
Buna kyasla eitli leheler yoksul ve ilkel grnyordu.
Latincenin bat Avrupann byk bir ksmna yaylmas ve dil
cilik anlamnda Fransa, spanya ve Portekizin srekli olarak La-
tinletirilmesi byk bir baaryd. Ancak bu lkelerde daha nce
ilerlemi veya yazl bir uygarln bulunmamas gerei bu duru
mu kolaylatrmt. Ayn ey, Meksika ve Peru istisnalaryla s
panyolca ve Portekizcenin Orta ve Gney Amerikaya yerletirilme
si iin de sylenebilir. Ancak bu baarlar Gneybat Asya ve Ku
zey Afrikann Araplatmlmasyla kyaslannca ok snk kalrlar.
Bu uygarlklarn topyekn ve nihai olarak ortadan silinmeleri ve
yerlerini Arap slamiyetinin almas insanlk tarihinin en baarl
kltr devrimlerinden biridir.
Hem Bat Avrupann Latinlemi halklar hem de Ortadounun
Araplam halklar uzun bir sre devlet ve ticaret, din ve hukuk,
edebiyat ve fen alanlarnda eski efendilerinin klasik dillerini koru
dular veya korumaya altlar. Ancak kt Latincenin boyundu
ruundan kurtulup kendi lehelerini edebiyat dili dzeyine ka
ran Bat Avrupa halklarnn aksine Ortadou halklar hl giderek
eskiyen ve yapay olan bir iletiimin kstlamalar iindedirler. Baz
ka giriimleri grlmtr: on sekizinci yzyl sonu Msrl ta
rihi el-Cabarti form olarak edebi Arapay korumasna ramen
konuulan dilin canlln bir nebze olsun alan yeni bir dilde yaz
mtr. Ancak umut vaat eden bu balang on dokuzuncu yzyl
ve sonrasnn Arap uyannn neo-klasikileri tarafndan bastrl
mtr. Onlar iin bu yaayan Arapa deil, sadece yanl Arapay-
d. Edebi neo-klasisizm yirminci yzylda pan-Arap milliyetiliinin
ortaya kmasyla politik bir boyut kazand. Msrllar, Suriyeliler
4 1
O R TAD O U N U N O K LU K ML
ve rakllar Avrupada spanyollar, talyanlar ve dierlerinin yaptk
lar gibi kendi lehelerini milli dil haline getirmi olsalard, o zaman
daha byk bir Arap birlii umutlan tmyle kaybedilecekti.
eitli Arap lehelerinin ortak yazl dili Arapa olarak anlr; bu
bir bakma Avrupada Latince szcnn eski Romann Latince-
si, ortaa kilisesinin, Rnesans hmanistlerinin ve aynca Fran
szca, spanyolca, talyanca ve btn dier Latince kkenli modem
dillerin hepsini kapsayacak ekilde kullanlmasndan farkszdr.
rann batsndan, Iraktan ta Atlantie kadar Arapanm hemen
hemen evrensel zaferine ramen sadece iki dil gmbu yaygn bir e
kilde konuulmaya devam etmitir. Bunlar Fas, Cezayir, Tunus ve
Libya ile Moritanya, Sahra ve Mali ile Msrda bir vahada konuu
lan Berberice; ve Irak, ran ve Trkiye ile Suriye ile Kafkas l
kesinde kk gruplann konutuu Krtedir. Bu dillerden hibi
rinin resm bir stats yoktur; hibiri ortak, standart ve yazl bir
dil olamamtr. Gemite yazarlan kendilerini Arapa, Farsa ve
ya Trke ifade etmiler; askerleri ve devlet adamlan mesleklerini
Arap, ran ve Trk ordu ve devletlerinde yrtmlerdir. Ancak
bugn bu dilleri konuanlar ortak ve farkl bir etnik kimlik bilinci
ne ulamaktadrlar. Bazlan kltrel tannmadan bamszla ka
dar uzanan talepler ileri srmlerdir.
Eski bir yazl kltre sahip olan ranllar dillerini ve kltrel
kimliklerini kaybetmemilerdir. Arapay din ve hukuk, kltr ve
fen dili olarak benimsemiler ve Arap kltrne byk katklarda
bulunmularsa da, Arapa konuan bir halk, veya Batl komula-
n gibi Arap olmamlardr. Dillerini ve kimliklerini farkl bir biim
de olsa bile, korumulardr. Zerdt dilinden slami Farsaya gei
Normanlann ngiltereyi fetihlerinden sonra Anglosaksoncadan Or
ta ngilizceye geile byk paralellikler gsterir. Farsa imdi artk
sadece Zerdtler tarafndan korunan eski pehlevi alfabesiyle deil
Arapa alfabeyle yazlyordu. Ayrca nemli gramer deiikliklerine
uramt. Anglosakson grameri gibi onun grameri de baka bir dil
kullanan fatihlerin etkisiyle bozulmu ve basitlemiti. Entelektel
ve mhsal szl hemen hemen tmyle Arapayd. Ama dil yine
de Farsayd. Arapa deildi ve Arap dil ailesinden bile deildi.
ran Mslmanlan arasnda Arapa uzun bir sre din, dinbilim
ve hukuk dili olarak kaldysa da, daha sonra yerine edebiyat ve y
netim dili olarak yeni Farsa geti. Farsa zamanla zellikle Trk
topraklannda, hem Osmanl mparatorluunda hem Orta Asyada,
Hindistan ve tesindeki Mslmanlar arasnda Arapadan sonra
ikinci byk klasik dil oldu.
Arapa din ve hukuk diliyse, Farsa da ak ve kibar mektup di
li, Trke de ynetim dili oldu. Trkler Araplar gibi ve Perslerin ak
sine blgeye Orta Asyadan geldiler. Persler gibi onlann da daha es
4 2
Irk ve Dil
k alfabelerde yazlm eski edebiyatlar vard. slamiyeti seen di
erleri gibi onlar da eski yazlarn terk edip Kuran alfabesini ve
onunla birlikte ok sayda Arapa ve daha sonra Farsa szc
benimsediler. Trklerin hepsi de yazyla ifade edilmeyen pek ok
leheleri vard. Ancak dilleri kutsalln snrlamalarndan zgr ol
duu iin pek ok farkl yazl dil gelitirdiler. Bunlann en nemli
leri Osmanlca, Azerbaycanda kullanlan Azerice, ve Trki ve a
atayca adn alan Orta Asya edebi Trkesidir. Btn bunlar Arap
alfabesiyle yazlyordu. Sovyet ynetiminde Arap alfabesi kaldmld,
yerine nce Latin sonra da Rus alfabesinin deitirilmi bir biimi
getirildi. En yaygn olan aatay alfabesi de kaldmlm ve her hal
ka kendi lehesine uygun yazl bir dil ve onunla birlikte yerel te
melli bir milli kimlik verilmiti. Trkiye Trkesine kimi yerde az
kimi yerde ok benzeyen Trki ailesi dilleri be eski Sovyet cumhu
riyetinde ve Rus Federasyonu iindeki Tatarlar, Bakrlar ve dier
halklar tarafndan kullanlmaktadr. ran, Afganistan ve in Halk
Cumhuriyetinde de Trki dil konuanlann says az deildir.
Farsa ran dnda iki lkede resmen kullanlmaktadr; Farsa-
nn yerel biiminin Dari adn ald Afganistan ve eski Sovyet cum
huriyeti Tacikistan. Dari Farsa-Arapa alfabesiyle yazlr ve Fars-
ann eski bir blgesel biimidir. Tacike ise farkl bir tarihi dene
yimle biimlenmitir. zgn haliyle bir tr Farsa iken Trki diller
de de ayn yntemi kullanan Sovyetler tarafndan, deyim yerindey
se, Farsallktan anndmlm ve yerel lehelere dayanan bir forma
sokulmu, nce Latin, sonra da Kiril alfabeleriyle yazlmtr.
Edebi Arapa imdi Ortadou ve Kuzey Afrikann yirmiden faz
la devletinin resm dilidir. Arap Birliinin btn ye devletlerinin
tek resm dilidir. srailde branice ile birlikte devletin iki dilinden
biri olarak kabul edilmektedir. nemli Arapa konuan aznlklara
sahip olmalanna ramen Trkiye ve randa Arapa resm bir sta
t kazanmamtr.
ok sayda olan Arap lehelerinin de resm bir statleri yoktur.
Prensipte konuulan ve yaynclk Arapas Fastan ran smrlanna
kadar hep ayndr. Kukusuz baz kullanm farkllklan vardr ama
bunlar ngilizce konuan ve spanyolca konuan dnyalann eitli
yeleri arasndaki farkllklardan fazla deildir. Eer gnmzdeki
eilim devam ederse Arapa konuanlann da bu ikisinin ortaya
koyduklan rnei izleyebilecekleri dnlebilir: yani ortak milli
bir kimlik olmadan dil, kltr, miras ve byk lde bir din ortak
l. Ancak Araplarla Arap olmayanlann bulutuklan yerdeki at-
malann daha byk bir Arap dayanmasna ve belki de pan-Arap
emellerinin yeniden ortaya kmasna gtrmesi de mmkndr.
4 3
BULUM 4
lke

ada Ortadouda eitli trevleriyle ve edeerleriyle vatan

szc lke, patrie, Vaterland szcklerinin politik ve
duygusal tm ieriini almtr. Saysz siyasi partinin, demein,
kulbn ve hatta bankann adnda yer alr; ok geni bir iir ve po
lemik literatrne esin kayna olmutur; onlarca milli marta ge
er. Daha eski alarda basit bir yurt anlamyla pek ok duygusal
armlar vard ve insanlarn doduklar yere ya da yurtlarna
hissettikleri sevgi ve balla iirsel ifadelerde ok sk rastlanrd.
Klasik edebiyatta vatan ada anlamdaki lkeden ok bir kent ve
hatta bir mahalle, bir il ve hatta bir kydr. Vatan sevgi ve zlem
uyandrr; ounlukla geen genlie, kaybedilen dostlara, uzak
larda kalm yuvaya duyulan hznle ilikilendirilir. Pek de doru
lanmam bir hadiste Hz. Peygamberin lkesini sevmek inancn
bir parasdr dedii bile sylenmitir. Ancak bu duygularn siya
sal bir yan anlam yoktu ve vatan siyasal olarak sadece bir mekn
d. Aksine siyasal bir anlam kesinlikle reddedilir ve kltc ola
rak grlrd. Halife Hz. merin Araplara yle dedii rivayet edi
lir: Gemi soyunuzu renin ve kkenleri sorulduunda, Ben fa
lan falan kydenim, diyen Mezopotamyallar gibi olmayn. Dier
bir deyile, kimlii erefle belirten ey insann soyudur, bir kye
bal olan bir kyl olmas deil.
nsann vatan iin savamas veya lmesi -pro patria- Batllarca
Homeros, Horace ve Avrupann drt yanndan binlerce air ve hati
bin dile getirdii bilinen bir kavramdr. Ama bu, Fransz Devriminin
fikirleri -Hristiyanlktan arndrlmt ve bu nedenle kabul edilebi
4 4
lke
lirdi- Avrupadan slam dnyasna ilk gerek entelektel ve ideolojik
etkiyi yapmadan nce slam dnyasnda bilinmeyen bir eydi.
O zamana kadar politik kimliin ve egemenliin temeli olarak
millet veya milli bir yurt fikri ne kendilerinin ne de dmanlarnn
davasn bir lkeye bal olarak tanmlamayan Ortadoulularn o
u tarafndan bilinmekteydi. Kukusuz insann doduu yere olan
doal bir ball vard; slami literatrde Batda olduu gibi yre
sel gurur ve rekabet bilinen bir eyse de, bunlar siyasal bir mesaj
tamazlard. Dnyada pek az lkenin Msr kadar sekin bir tari
hi ve zel bir karakteri vardr ve slami dnemde Msrl yazarlar
anavatanlarnn grkemi ve gzellikleriyle doal bir gurur duymu
lardr. Ancak slamiyetin geliinden nce orada yaayan putperest
ve cahil atalar hakknda ok az ey bilirlerdi ve o gemilerle ilgi
lenmezlerdi.
Hristiyan ve Mslman teamlleri arasndaki bu fark en ak
seik olarak unvan ve vakanvislikte grlr. ngiliz veya Fransz
hkmdarlar ngiltere ve Fransa krallar olarak hkm srerlerdi
ve tarihileri de bu lkelerin tarihini yazard. Mslman hkm
darlar ise kendilerinin mminlerin hkmdar olduklar ilan et
milerdi ve tarihileri hanedanlar ve imparatorluklar, ya da daha
dar olarak kent ve illeri yazarlard. Osmanl Sultan ve ran ah on
altnc yzylda savaa hazrlk olarak birbirlerine hakaret mektup
lar gnderdiklerinde ikisi de kendini bu unvanlarla adlandrma
m, aksine onlar rakibini kmsemek iin kullanmtr. Kendi
sine verdii unvanla herbiri slamiyetin tek meru hkmdar, di
eri kk bir yerel hkmdard. Ancak on dokuz ve yirminci yz
yllarda, Avrupa etkisi ve kimi zaman basks altnda, Mslman
hkmdarlar hkmdarlklarn milli ya da bir topraa bal ola
rak, yani Batl terimlerle ifade etmeye balamlardr.
Ortadounun, ya da eski adyla Yakn Dounun siyasal harita
s ilk bakta herhangi bir blgeninkinden farkszdr. Bu, harita
zerine izilmi izgilerden, izgiler arasnda lkeler ya da modem
terimiyle milletler denilen blgelerden oluur ve bunlarn herbiri-
nin ayn bir ad vardr ve bamsz egemen bir devleti yneten ayr
bir hkmetin merkezidir.
Ama daha yakndan bakacak olur ve Ortadounun siyasal ha
ritasn szgelimi Avrupanmki ile karlatmrsak baz nemli fark
llklar belirmeye balar. Avrupa haritasn oluturan yirmi be ka
dar devletten Belika, svire ve imdi de Kbns gibi birka kk
istisna dnda hepsinin nemli bir ortak karakteristii vardr. l
kenin ya da milletin ad ayn zamanda hakim -ve kimi zaman tek-
etnik grubun da addr; ayn zamanda o lkede kullanlan balca,
ve bazen de tek dilin addr. ok eskiden yerlemi milli ve klt
rel kimliklere verilen modem adlar olduu iin ekoslovakya ve
4 5
O R TAD O U N U N O K L U K ML
Yugoslavya tek istisnadr. Ancak her ikisi de gnmzde dalm
lardr: ekoslovakya ek ve Slovak devletlerine, Yugoslavya da
kendi etnik-dini paralarna.
Bu etnik kkene, blgeye ve dile dayal Avrupa adlandrmas
yzyllardan beri devam etmektedir. ngiltere, Fransa, svire veya
spanya gibi baz lkeler milli birlik ve egemenlii yzyllar nce el
de etmilerdir; ancak egemen devletler olmayan pek ounun bile
kendi adlan, dilleri ve kltrleri ve milli tarih klt ile ifade edilen
gl bir blgesel ve milli kimlik duygulan vard. Finlandiya, Ma
caristan, Yunanistan ve en nemlisi Almanya gibi lkelerin baka
milletlerce kullanlan adlan kendilerinin kullandklar adlar deil
se de, lke, millet ve dil iin ayn adn kullanlmas bunlarda da
devam etmektedir. Bu Avrupa siyasal birimlerinin Arnavutluk ve
Malta gibi en kklerinin bile kendi milli dilleri vardr. Avrupa
kimlik biiminin bu unsuru ylesine gereklidir ki, rlandalIlar ve
Norveliler gibi yzyllarca sren yabanc hakimiyetinde kendile-
rinkinden baka diller kullanmaya alm olan milletler bile mo
dem alarda kendi kayp milli lehelerini yeniden kazanma yo
lunda byk admlar atmlardr.
Modem alarda Avrupa devletleri kendi otoritelerini ve onunla
birlikte kendi mahalli alkanlklarn dnyaya, Avrupa emperyal
hakimiyetinin snrlann aan bir srele zorla kabul ettirmiler
dir. Bu alkanlklardan biri haritalar, izgiler izip snrlan iaret
lemekti. On dokuzuncu yzylda ve yiminci yzyln banda nce
Amerika, Asya ve Afrikann byk bir ksm blnd, iaretlendi
ve genellikle yeniden adlandnlarak dnya haritas en azndan g
rnm itibariyle Avrupa rneine uygun bir biim ald.
Ancak bu grn ounlukla aldatcyd. Gnmz Ortadou
haritasnda yer alan lkelerden sadece Avrupann millet, l
ke ve dil birlemesi kuralna uyum gstermektedir: Trke konu
an Trklerin yaad Trkiye; Arapa konuan Araplann yaad
Arabistan; ve Farsa konuan Perslerin yaad ran. Ancak ar
tk ran adnn kullanlmasyla bu da deimi grnmektedir;
ranca Farsann ait olduu daha byk dil ailesinin addr ve
rann milli dili iin kullanlmas pek doru olmaz.
Bu ne daha yakndan bakmzda baz garip unsurlara
rastlamaktayz. Trkiye ad Trkler tarafndan 1923e kadar
Trkler tarafndan vatanlanmn ve devletlerinin ad olarak benim
senmi deildi. Bu adn kabul edilmesinden nce o zaman iin al
lmam bir terim olan kelimenin biimi ve imlas konusunda ba
z tartmalar olmutur. Sonunda kabul edilen biimiyle Trkiye
ad Avrupa kkenini aka ortaya koymaktadr. Trke Trkiye
iin bir terim dn alp benimsemise de, Arapada hl Arabis
tan iin bir kelime yoktur. Gnmz Arapasmda Araplann lke
4 6
lke
si ya da Araplann yanmadas ya da Arap krall gibi dolambal
deyimler kullanlr. Trklkleri ve Araplklanyla belirlenen egemen
devletlerin adlan olarak Trkiye de Arabistan da kendi halklar ve
yneticileri tarafndan ancak yirminci yzylda benimsenmitir.
Bu bizi baka bir farklla getirir. Avrupada adlar ve ounluk
la da belirttikleri varlklar eskidir ve en azndan Ortaaa ve kimi
zaman antik alara kadar uzanan srekli bir tarihi vardr. Bu, Al
manya ve talya gibi siyasal birliklerini on dokuzuncu yzyla ya da
Polonya ve Baltk devletleri gibi bamszlklann yirminci yzyla
kadar elde edememi lkeler iin bile geerlidir. Gnmz Ortado-
usunu egemen devletler olarak blen haritadaki izgiler -ounun
Kuzey Amerikadaki gibi bir cetvelle izildii aikardr- bir iki istis
na dnda yenidir. Ve bunlann belirledikleri oluumlann bir ksm
da yenidir ve ne orta ne de antik alarda bir gemileri vardr.
Adlann karakterindeki farkllk daha da dikkat ekicidir. Avrupa
devletlerinin adlan kendi dillerinden ve kendi tarihlerinden alnm
olup sregelen oluumlar gsterir. Modem Ortadou haritasnda
ki adlar, bir iki istisna dnda, eski adlann yeni biimleridir ve a
rtc bir ounluu da yabanc kkenlidir. Bu adlardan bazlan
klasik antik adan gelir. Suriye ve Libyanm etimolojik kkenleri
tartmaldr; bunlar bu formlanyla ilk kez Yunan tarihi ve corafi
metinlerinde grlr ve Roma ynetimi tarafndan eyalet adlan ola
rak benimsenmitir. Yedinci yzylda Arap fetihleri zamannda her
iki ad da gerek bu lkelerde ve gerekse evre lkelerinde hemen he
men bilinmiyordu ve ok sonralan Bat etkisinin yaylmas sonu
cunda yeniden ortaya atlmlardr. Suriye ad nce Mslman ol
mayanlar arasnda on dokuzuncu yzylda yerel olarak kullanlma
ya balanmt ve Toroslarla Sina, l ile deniz arasndaki btn
blgeyi belirtiyordu. Suriyeli terimi Amerika Birleik Devletlerinde
bu blgeden gelen ve ounluu Hristiyan olan gmenler iin yay
gn bir ekilde kullanlmtr. Osmanllar 1864te Suriyeyi am eya
letinin ad olarak benimsemiler ve Suriye ilk olarak Fransz Man
das altnda bir devletin resm ad olmutur. Fransz Mandas tara
fndan belirlenen blgede kumlan cumhuriyet Suriye adn kulla
nan ilk bamsz devletti ve gnmzde Arapa kisvesi altnda de
vam etmesi Avrupa dnce biimlerinin milli kimlik gibi ok zel
bir konuda bile devam eden gcn gstermektedir.
Libya olay daha da dramatiktir. Akraba olduu anlalan adlar
hem Tevratta (II Tarihler 12: 3, 6: 8; Nahum 3: 9; Daniel 11: 43) ve
eski Msr yaztlarnda yer alr ve Msra komu halklan anlatr. Es
ki Yunanllar da bu ad l dnya blmlerinde gney ktasnn
ad olarak kullanrlard: Avrupa, douda Asya ve gneyde Libya.
Romallar dneminde Libyann yerini bu daha geni anlamda Afri
ka aldysa da, Libya bir eyaletin ad olarak kullanlmaya devam et
4 7
O R TAD O U N U N O K LU K ML
mitir. Yunan temelli corafi metinlerde birka kere adnn geme
si dnda Arapa kullanmdan tmyle kalkmtr. Modem kulla
nm 1903te yaymlanan bir talyan corafya eseriyle balamtr ve
1 Ocak 1934ten yaymlanan bir talyan kraliyet fermanyla da, m
parator Diocletian zamanndan bu yana ilk kez resmen tannmtr.
Bu fermanla daha nce Osmanl sancaklar olan Barka ve Trablus-
garp olan iki talyan smrgesi Libya ad altnda tek bir smrge
olarak birletirilmiti. Fransz ve talyan hakimiyetinden sonra or
taya kan egemen devletlerin daha nceki Arapada kullanlan ad
lar yerine bu adlar korumu olmalar gayet dikkat ekicidir.
Daha ilgin bir durum da u andaki biiminin Yunancadaki
kullanrmndan gelmi olduu Filistindir. Bu Roma anda idari
bir terim olmutur. Sonundaki in eki kelimenin zgn hliyle bir
isim deil sfat olduunu, Suriyeye tamlama olarak kullanldn
gstermektedir. Suriye Filistini oktan ortadan kalkm olan Filis
tinlilerin ksmen fethedip iskan ettikleri Suriyenin gney blgesi
ni belirtmek iin kullanlrd. Suriye ve Libyann aksine Romal Fi
listin ad Arap hakimiyetinin ilk yzyllarna kadar devam etmi ve
am eyaletinde bir blgenin ad olmutur. Ancak Hallar on birin
ci yzyrl sonunda Kutsal Topraklar dedikleri yere geldiinde bu ad
artk kullanlmyordu. Fakat Avrupada Rnesansla ilikili klasik
renimin canlanmasyla yeniden ortaya kt ve on dokuzuncu
yzylda blgenin deilse bile, Batmn siyasal dilinin bir paras
oldu ve Byk Britanya tarafndan Osmanl am ve Beymt vilayet
lerinin gney blgeleriyle bamsz Kuds blgesinden oluturulan
Britanya manda blgesinin ad olarak benimsendi. Britanya impa
ratorluk politikas Ortaadan bu yana ilk kez olarak Filistini, s
nrlar Roma ve Arap ynetiminde olduundan farklysa da, belirli
bir blgenin ad yapt ve blgeye tarihinde ilk kez olarak bir Filis
tin hkmeti salad. Bundan sonraki olaylar bunu ortadan kal
drm ve bir Filistin devleti yaratmtr.
Dier lke adlan eitli biimler almlardr. Lbnan bir da,
rdn bir nehir, Irak Ortaan bir halifelik eyaletidir. Klasik a
ncesi adlann hemen hemen hepsi kaybolmulardr. Ayn dilde ay
n adla anlan ama antik adaki snrlanyla olmayan srail gerek
bir istisna saylmaz. Gnmzdeki varl o adan bu yana sre
gelmi olmas deil, yaklak iki binyllk politik bir koputan son
ra yeniden ortaya rkmasrdr. Msrn Msrda ve slam dnyasn
da bilindii Arapa Msr ad byk bir olaslkla bir snr blgesi
anlamna gelen eski alarn Sami dilinden bir szcktr. Buna
benzer adlara branicede, Aramcada ve dier Sami dillerinde rast
lanr. lke dier dillerde Yunanca Aigyptos adnn trevleriyle ad
landrlr ki, ikinci hecesi Kopt kelimesinde de bulunan eski M
srn adlanndan birini akla getirir. Ancak eski Msrllann ve ona
4 8
lke
baklrsa eski Asurlulann, Babillilerin, Fenikelilerin, Aramilerin ve
dierlerinin, kendilerine ve lkelerine verdikleri adlardan eski me
tinlerde ve bunlar deifre edebilmi olan modem bilimadamlannm
yazlan dnda bir iz kalmamtr.
Bunda Amerikadaki durumla belirli benzerlikler vardr. Orada
da milli, blgesel, etnik ve dil adlar pek seyrek olarak uyum gs
terirler ve ktann egemen devletlerinden ou eski fatihlerinin ve
hkmdarlarnn fantezilerini, okumuluklarn ya da elverililik
dncelerini yanstr. Bu benzerlik ksmen ortak deneyimden
domaktadr. Amerikada olduu gibi Ortadouda ve Afrikann
byk bir ksmnda haritalardaki izgilerin izilmesi emperyalist
an hatrasdr ve eski emperyalist devletlerin atmalarn ve
dnlerini yanstr. Bu izgilerin iinde kalan blgelerin adlan bile
oradan aynlm emperyalist hkmdarlann kltrel bagaj lannm
bir ksmdr.
Ancak Ortadou Amerika ktasndan ok farkldr. Amerikada
iki blge dnda fetih glerinin gelmesinden nce gelimi bir uy
garlk, yazl bir dil ve tarihi bir bellek yoktu. Ortadou ise eski uy-
garlklann, hatta dnyann en eski uygarlklanmn bulunduu yer
dir. Ancak bu eski uygarlklar lmtr ve ok yakn zamana ka
dar unutulmu ve gerekten de topraa gmlmt. slamiyetin
gelii, Arap dilinin benimsenmesi yeni bir kimlik ve beraberinde
yeni bir gemi, yeni bir anlar dizisi getirmitir.
Ortadounun klasik slam dneminde blnd blgeler hem
eski uygarlklardan hem de adlan ayn bile olsa modem devlet sis
teminden farkllk gsterir. Msr din, dil ve kltr asndan dei
mi olsa bile ayn yaam biimi ve corafya ile kesin olarak belirlen
mi ayn Msrdr. Ama onun dnda her yerde snrlar byle kesin
deildi. Mslmanlann Marip adn verdikleri Kuzey Afrikann iki
byk merkezi vard Ifnkiye (Roma Afrikas) yani gnmz Tu
nusu ve Fas. imdi Cezayir ve Libya olan lkeler snr blgeleriydi:
Fas ve Tunus merkezleri arasnda Cezayir, Tunus ve Msr arasn
da Libya. Bu iki ayr blgede birbirinden farkl oluumlann ortaya
kmas Osmanl dneminde balar. ada adlan ve snrlan birin
de Fransz, dierinde talyan smrgeciliinin mirasdr.
Arap Gneybat Asyasnda Arap edebi ve tarihi gelenei drt
byk ve dier baz kk blgeleri belirlemitir. Arap am ad
Grekoromen anda Suriye olarak bilinen blgenin addr. Yirmin
ci yzylda buras Suriye, Lbnan, rdn, Filistin, srail ve Trki
yenin baz gney topraklann ierir. Kuzeydouda imdi kuzeydo
u Suriye ve gneydou Trkiye ile kuzey Irak olan yerde Arapla-
nn Cezire adn verdikleri Mezopotamya vard. Bunun gneyinde
Takritten Basra Krfezine kadar uzanan ve komu rann bir k
sm topra ile birlikte Ortaa Irak vard ve buras klasik dnem
4 9
O R TAD O U 'N U N O K LU K ML
de Irak Acemistan olarak adlandrlrd. Arap yarmadas ise ok
blnmt. Arap corafyaclar belli bal iki blgeden sz eder
ler: merkezleri kimi zaman Hicaz ve kimi zaman Necdde olan Ku
zey ve eski Yemen uygarlklar merkezli Gney.
rann sadece efsane ve edebiyatta ortak bir kimlii vard. ran
topraklan pratik amal olarak e blnmt: gneybatda Yu
nanllarn Persis adn verdikleri Fars, douda Horasan ve gney
douda Sistan. Dier blgeler genellikle nemli kentlerin ya da ai
retlerin adyla anlrd. rann geleneksel eski snrlar olan kuzey
de Elburz Dalan, kuzeydouda Amuderya nehri tesinde ranl is-
kanclann yeni topraklan bulunuyordu.
Arapada ounlukla bir blgeye ve byk kentine ayn ad veri
lir. Gnmzde de Cezayir ve Tunus hem lke hem de bakent ad
landr. Klasik ve bir dereceye kadar modem kullanmda am hem
Suriye ile am kentini, Msr hem Msr hem de Kahireyi belirtir.
Grekoromen anlamnda bir kent yoksa da, gl bir kimlik duy
gusu gelimi byk kent blgeleri vard. Edebiyatta kentler arasn
daki rekabetten ska sz edilir. rnein randa Isfahan ile iraz,
Suriyede Halep ile am, Irakta Musul, Badat ve Basra arasnda
geleneksel rekabetler ve yanmalar vard. Daha ciddi rekabetler ve
hatta kimi zaman uzun sreli kavgalar krsalda komu kyler,
kentlerde komu mahalleler arasnda kabilirdi. Bu blgesel ve y
resel dayanmalar ve dmanlklar ada politikada da nemli bir
rol oynamaya devam etmektedir. Haimi Krallnda Filistinliler ve
rdnller buna bir rnektir. Filistin ve rdn birer devlet olarak
yirminci yzyl icattandr ve ngiliz mandasnn kurulmas ve sonra
da kaldmlmasyla iki aamada kurulmulardr. Bundan nce eria
nehrinin dou ve bat yakalannda Arapa konuan Mslmanlar
yayordu ve stanbul, am, Kahire ya da baka bir yerdeki ayn h
kmet tarafndan ynetiliyordu. Kukusuz dou ile bat, kuzey ile
gney arasnda olaan blgesel farkllklar ve rekabetler bulunmak
tayd. Ancak yirminci yzyln sonlanna doru dou ile bat arasn
daki blgesel farkllk eriann Dou ve Bat Yaka Araplannn ok
farkl politik deneyimleri ile yeni bir boyut kazand.
Ortadou halklanmn eski tarihlerini ve sonra da kimliklerini ye
niden elde etmeleri on dokuzuncu yzyla kadar balam deildir.
ok eski gemie bu yeni ilgi yeni ithal edilen Avrupal anavatan
fikriyle, bir halkla yaad topraklar arasnda sregelen, hemen
hemen mistik bir iliki fikri ile ortaya kmtr. Bu eski kimliin el
de edilmesi balca iki nedene balyd: kendi Mslman olmayan
azmlklannn sebat ve Avrupadan gelen yabanclarn merak ve s-
ran. Modem tarihin balangcnda Hristiyan Avrupann Ortadou
hakknda bildikleri sadece antik ada varolan ve anlarn ve ses
lerini korumu olan Yunanllann ve Yahudiierin yazlannda bulu
5 0
lke
nanlarla snrlyd. Ne klasikleri ne de ncili okuyan Mslmanlar
ise onlardan daha geri durumdaydlar ve bilgileri sadece Kuranda
bulunan Kutsal Kitap hikayelerinden ibaretti.
Ancak bunlarn arasnda olas bir bilgi kayna daha vard: Ya-
hudiler kadar eski ve sebatkar ve kkleri ok uzak antik alara
kadar giden dini topluluklar. Bunlardan zellikle ikisi kendilerini
atalaryla ilikilendiren korunmu yazl geleneklere sahiplerdi: M
srn Hristiyan Kptileri ve ran ile Hindistann Zerdtleri. Bu
topluluklar Avrupal bilimadamlannn eski alarn Ortadou-
sunun gemiinin srlarn amalarna imkan verecek anahtarlara
sahiplerdi. Bunlardan biri de 1680de len ve Kpti aratrmalar
alannn ilk byk Avrupal bilgini olan Athanasius Kircher adn
da bir Alman Cizvitiydi. Kircher Kpti rahipleri yannda eitim gr
d, eski dillerini okumay lendi, Kpti gramerleri ve szlkleri
hazrlayarak kuaklar sonra Msr hiyerogliflerinin zlmesini
mmkn klan ilk adm atm oldu. Bunlardan bir dieri de Hin
distana gidip Parsi rahiplerinin dizleri dibinde renim gren, Zer
dt dini metinlerinden bazlarn dzenleyip eviren ve bylece ile
ride eski ran yaztlarnn zm yolunu aan Fransz dilbilimcisi
Anquetil Duperrondu.
Egiptoloji, Asuroloji ve ranoloji ve eski Ortadounun aratr
malarndaki paralel disiplinler olan bu sre tmyle Avrupal ve
daha sonralar Amerikal bilginlerinin ura alanlaryd. Eski ge
miin bu kaytlarnn bulunmas, bakm, zlmesi, deerlendiril
mesi ve yorumu Ortadoulu olmayan bir giriim ve baaryd ve
uzun bir sre kendi putperest gemilerine ilgisiz kalan Mslman
Ortadou halklar zerinde bir etkisi olmad. Onlar iin nemli
olan tarih slamiyetin k ile balayand. Onlarn gerek tarihle
ri, nemli olein tarih buydu. Ondan ncesi bir cahillik ayd, de
ersizdi ve retecei bir ders yoktu.
Artk bu blgelerde ilk kez olarak yeni bir anlam kazanm olan
milli gemie doru yeni bir tavr ilk olarak Msrda grld ve son
ra dier Ortadou lkelerine yayld. Msrda bu deiiklie yol
aan pek ey vard. Biri Msrn lke olarak karakteridir: ki yan
l olan ve geni bir deltayla uzanan Nil nehri. Kimlii ve bakala
rndan ayrl tarih tarafndan olduu kadar corafya ile de belir
lenmi baka bir lke yoktur. Msrllarn, hem corafi hem etnik s
nrlan komulannnki ile gzle grlmeyecek derccede birlemi
baka lkelerden ok bir Msr kimlii duygusu gelitirmeleri ok
daha kolayd. Ayrca Msrda antik alann en etkileyici kalntlan
vard ve bunlar dnyada en kolay eriilebilenlerdi. randa insann
Persepolise ya da Behistana, Trkiyede Boazkye, Irakta Nino-
va ve dier uzak yerlere gitmeleri gerekiyordu. Bunlar uzun ve teh
likeli yolculuklard ve ancak arkiyatlar buna cesaret edebiliyor
5 1
O R TAD O U N U N O K LU K ML
lard. Msrda ise Firavun ann en nemli antlar belli bal is
kan yerlerinden sadece bir ta atm uzaklktayd. Bunlar insanla
rn grebildikleri, hatta aralarnda bydkleri eylerdi ve bu ne
denle yeni yurtseverce gurur mesajnn iletilmesi ok daha kolayd.
Msr ayn zamanda, ok uzun bir sre, Ortadouda Trki
yenin dnda Avrupa ile ilikiye ve bylece de hem politik ve tica
ri hem de entelektel Avrupa etkisine en ak lkeydi. nemli bir
baka unsur da on dokuzuncu yzylda Msrn ayrlk emelleri
ve bu nedenle de Msrn o zamanlar bir eyaleti olduu Osmanl
mparatorluu iinde ayr bir Msr kimlii gelimesinde kesin ka
r olan bir hanedan tarafndan ynetilmesidir. Bir sre Fransada
kalm olan Msrl bilimadam eyh Rifaa Raf al-Tahtavi 1868de
Msrn ilk balangtan Arap fethine kadar olan tarihini anlatan
bir kitap yaymlad. Yani onun tarihi o zamana kadar Arap tarihi
lerin Msr tarihini balattklar yerde son buluyor ve lkenin o g
ne kadar bilinmeyen tarih ncesini ele alyordu. Bu sadece Msr
tarihiliinin gelimesi asndan deil, Msrllarn kendilerini bir
millet olduklar bilincinin de gelimesi bakmndan a aan bir
eser oldu. Bylece Msrllarn bildikleri tarihlerine birka bin yl
daha eklendi ve bunun ardndan nce eviriler, sonra zgn eser
lerle olmak zere Msrllar arasnda Egiptoloji geliti ve okullarda
yeni bir tarih renimi balad.
Bu ayni zamanda dili ve kltr Arap, tarihi slam ile kendini
din ve cemaat olarak deil de milli ve yurtsever terimlerle tanmla
yan iki Msr kimlii arasndaki sregelen gerilimin balangc ol
du. Bu, yeni ve farkl bir kimlik duygusuna dayanan yeni ve fark
l bir sadakat tipiydi.
Bu ikilemin nemli siyasal sonular dourduu kukusuzdur.
Bir kimlik Msr pan-Arap hatta pan-slamik davalara, dieri top
raa dayanan Bat stili yurtseverlie ekiyordu. Bu kincisini genel
likle Egiptizm ya da dier Arap lkelerince szcn kltc an
lamda kullanlmasyla firavunculuk denilir. Arapas tafarundur
ki, bu da yaklak olarak firavuncu gibi davranmak demektir.
Msrdaki bu hareket nceleri dier Arapa konuulan lkeler
de muhalefetle karland, knand ve hatta hakaretlere urad. Ya
pay bir ey olarak, byk Arap ya da slam kardelii iinde kk
bir Msr yaratmak olarak grlyordu. Pan-Araplar bunu ayrlk
, dindarlar yeni-putperestlik ve her ikisi birde de blc olarak
nitelediler. Ancak Msr rnei dier Ortadou lkelerinde bir etki
yaratmaktan geri kalmad. Msr Arap dnyasnn entelektel ba
kmdan en ileri lkesiydi ve sadece Araplar arasnda deil Arapa-
mn okunduu her yerde -ki bu o zaman btn slam dnyas de
mekti- nemli etkiye sahipti. Baka halklar arasnda da buna pa
ralel hareketler geliti.
5 2
lke
Irakta da buna benzer bir gemie yeniden sahip olma grl-
dyse de, bu Msrdakinden daha sonra ve daha yava olmutur.
rakllar da eski ve grkemli atalar olduunu iddia edebilirlerdi;
Smerliler, Asurlular ve Babilliler de nemli ve ok byk eserler
brakmlard. Ancak eitli nedenlerle Irakta milli arkeolojinin ge
limesi Msrdan ok sonra ve ok yava olmutur. rakllar Asur-
lulann ve Babillilerin grkemli atalar olduunu iddia ederlerken
kendilerini ada Asur-Babilliler olarak grecekleri yerde onlara
bir tr Araplk yklemilerdir ve onlardan eski Araplar olarak sz
ederler. Eski Asur ve Babil dili, Arapa deilse de, Msrcanm aksi
ne Sami dillerindendir ve bu akrabalk milli kimliklerin ve tarihle
rin atmasn nleyememise de bir lde hafifletmitir. Baz
ada Arap yazarlar btn eski Sami dillerinin Arapa ve bunlar
konuanlarn da Arap olduklarn iddia edecek kadar ileri gitmiler
dir. Bazlar ayn eyi yapmakla birlikte Yahudileri ve EtiyopyalIlar
bunun dnda tutmaktadrlar. Bu sonradan Araplatrma ada
milliyeti tarihiliin bir baka unsurunun ortaya kmasn mm
kn klmtr. Eer Irak, Suriye, Filistin ve Kuzey Afrika kylarnn
sakinleri antik alardan beri Arap idiyseler, o zaman Mslman
halifelerinin savalar fetih deil, Arap kardelerini Pers ve Bizans
emperyalist basksndan kurtarmaya ynelik kurtulu savalaryd.
Son yllarda, zellikle de ran slam Cumhuriyeti ile savan o
ku altnda antik alarn hatrlanmas ok daha yaygn ve acil ol
mutur. Irak ciddi ekilde blnm bir lkedir. Dini adan, Sn
ni aznlk ii ounluu idare etmektedir ve iiler, Arap olmakla
birlikte ranllann inancn paylamaktadrlar. Etnik adan ise
Arap ounluk Krt aznl ynetmektedir ve Krt dili ne Arapa
ne de Sami ailesinden olmayp, Portekizcenin spanyolca ile olan
akrabal gibi Farsaya akrabadr. Toprak bakmndan belirlenen
ve antik alara uzanan kkleri olan eski bir Irak milleti kavram
ok byk bir birletirici g olabilir ve Irakl liderlerin sk sk bu
na bavurmalar artc deildir. Saddam Hseyin bir Irak kahra
man olarak, zellikle gnnde Siyonist sorununa kesin bir zm
bulma bakmndan Nabukadnezara benzetilir.
randa bu sre daha ge balamtr; ranl entelekteller Av
rupa aratrmalarn ve edebiyatn okuduka kendilerinin de hak
iddia edecekleri eski ve grkemli bir gemie sahip olduklarn fark
etmeye balamlardr. Msrda olduu gibi randa da eski gemi
unutulmu ve hatta byk lde silinmiti. Eski Pers bakenti
Persepolisde Mslman fatihler fresklerdeki Medes ve Pers heykel
lerinin yzlerini paralamlard. slam ncesi yakn tarih iinde
sadece Arap fetihlerinden hemen nce ran yneten Sasani ahla
rnn tarihi, o da Arap kaynaklarndan olmak zere biliniyordu.
rann daha eski tarihi unutulmutu ve Pers devletinin kurucusu
5 3
O R TAD O U N U N O K L U K ML
Kuruun (Keyhsrev) ad bile bilinmiyordu.
Eski ran hakknda ilk ada ran yazlar on dokuzuncu yz
yln nc eyreinde grnmeye balad. Bunlar hl ok dar
ereveliydi ve tmyle ounluu Fransz olan Batl kaynaklara
dayanyordu. Biri 1919da, dieri 1921de yaymlanan iki tarihi ro
mann kahraman olana kadar Keyhsrev popler bir kahraman
deildi. Antik alar klt 1925ten 1979a kadar hkm sren
Pehlevi hanedan zamannda zirvesine eriti. ada ran tarihile
ri ve romanclar antik alar hakkmdaki bilgileri ok uzun bir s
re sadece Batl kaynaklardan almlard. On dokuzuncu yzyl
sonlarnda ve yirminci yzyl balarnda ran tarihlerinde eski im
paratorluklardan sz edilmeye baland.
ran olay bir bakma paradoksaldr. Bu lkede antik an ye
niden kefi Irak ve Suriyedekinden ge, Msra kyasla ise ok ge
gelmitir. Modem alarda antik gemiini hatrlayan belli bal
Ortadou lkelerinin sonuncusu ran olmutur. Ancak Arap fetih
lerinin okunu atlattktan sonra ayr ve kendine zg bir kimlik bi
lincine ilk kavuan da rand. Araplar tarafndan yedinci ve seki
zinci yzylda fethedilen ve slmlatrlan btn gneybat Asya
ve Kuzey Afrika lkeleri iinde sadece ran kendi dilini korumu
tur ve Arapa alfabe ile yazlsa ve Arapadan pek ok szck alm
olsa bile bugn hl kullanmaktadr. ranllar anayurtlarn sade
ce bir mekndan baka bir ey olarak grme bilinlerini de koru
mulardr. rann Msr gibi tutarl bir siyasal devletleri ya da sz
cn ada anlamyla bir milletleri olmam olabilir; ama bu n
ce kltrel, sonra da siyasal anlamda bir fikir, bir varlkt. ranlI
larn dilleri ve edebiyat gelenekleriyle duyduklar gurur onlarla ili
kiye girmi herkes tarafndan bilinir. Bu zellikle eski alarn ra-
mnm soylu ve kahramanlk olaylarn anlatan byk destanlarda
dile getirilir. ahnamede anlatlan hikayeler gerek bir tarihten de
il efsanelerden kaynaklanr. Ancak efsaneler slam rts altnda
bu ranl milli kimlik duygusunu glendirip desteklemeye yara
mtr. Ve daha sonralar randa Mslman ama ranl hanedan
larn ynetiminde ayr devletlerin ortaya kmas buna yardmc ol
duu gibi bu kimlik onlarn da ortaya kmasna yardm etmitir.
ranllann slamiyeti btn dier Mslman halklar gibi byk
bir hevesle benimsemelerine ramen Arap kimliini benimsememe
lerinin nedenini anlamak g deildir. Araplar ran yabanc bir
hkmdarn elinden deil, Sasani ahlan ynetimindeki byk bir
ran imparatorluundan fethetmilerdir. Ve ranllar, batdaki
komularnn aksine ok yakn zamanlarn taze bamszlk ve b
yklk anlanna sahiptiler. rann batsndaki Irak, Suriye, Filis
tin, Msr ve Kuzey Afrika ok uzun zamandan beri uzak impara
torluklarn eyaletleriydi ve hkmet, hukuk, din, kltr ve hatta
5 4
lke
dil deiikleri geirmilerdi. Araplar geldiinde o eski gemilerini
silme sreci hemen hemen tamamlanmt.
randa bunlarn hibiri olmad iin Arap-Mslman yneti
minden bir iki yzyl sonra kltrel bir uyanma olmas artc de
ildir. Fars dili canlanm, Arapadan etkilenmesine ve slamiyetin
ruhunu almasna ramen Arap slamiyetinden nemli farkllklar
gsteren ve ranl olan yeni bir milli kltr kmt. Zamann ran
edebiyatnda ve hatta ranllar tarafndan yazlan Arap edebiyatn
da bir farkllk bilinci, bir tarihi ve kltrel kimlik duygusu vardr.
ranl airler bu ifte miraslarndan -Hz. Muhammedin dini ile
Krezsun ve artk eski rann efsane kahramanlarna dnm
kiilerin ihtiamndan- gururla sz ederler. Bu srecin Trkler ge
lene kadar ne Ortadouda ne de Kuzey Afrikada baka bir yerde
benzeri vardr.
Trklerin durumu blgenin dier halklarndan ok farkldr.
Trkler Ortadouya slamiyeti nceden kabul ettikleri Orta As
yadan gelmilerdi ve Trkiye olarak bilinecek olan topraklan fet
hedip yerlemeleri on birinci yzyldan sonradr. Onlann geliine
kadar lke dil ve kltr bakmndan Yunanl, din olarak Hristi-
yand ve arkeolojik kklerine inme anda bunlarla zdeleme
abas imkanszd. Bu nedenle ada, milliyeti Trkler Kk
Asyann Yunan kolonicilerinin tesine, yarmadann daha eski sa
kinlerine ynelmiler ve kendilerini Helen-ncesi Anadolu halklan-
mn, zellikle de Hititlerin halefleri olarak grmlerdir.
Filistinli Araplar da ayn sorunla karlamlard. Antik a
milletlerinin ou gibi Yahudiler kaybolmu olsalard Filistinliler,
tpk Msrllann firavunlarn ve Irakllann Babil krallannn miras-
lar olduklann iddia ettikleri gibi, kendilerinin de eski alarn
srailinin mirass olduklann iddia edebilirlerdi. Ama Yahudiler
kaybolmamt ve hatta lkeye dnmekteydiler; bu nedenle Filis
tinliler meruluklann Filistinin srail ncesi sakinleri arasnda,
Kenanllarda aradlar. Suriyede Arami Hristiyanlnn yayor ol
mas daha hafif olmakla birlikte ayn sorunu karmtr. Arami
kltr bir ara zellikle Hristiyan aznlkla ilikilendirilmiti ve
Arami kltrne referans politik bir ihanet olarak grlyordu.
imdi bu evre gemi grnmektedir ve Aramiler artk modem Su
riyenin meru atalan olarak kabul edilmektedir.
Lbnanda bir sre baz Lbnanllann iddetle kar kmalan-
na ramen o kylarda yaam eski an Fenikelileriyle bir zde
leme eilimi vard. Bu gre zellikle Hristiyanlar ve bunu daha
ok kendilerini Arap ve Mslman komularndan farkl grmenin
bir yolu olarak seen Bat eilimli Maruni Hristiyanlar arasnda
rastlanmaktayd. Fakat bu gr de gnmzde fazla bir destek
bulmamaktadr. Ancak Kuzey Afrikaya yerleip Kartaca kentini ve
5 5
O R TAD O U N U N O K LU K ML
uygarln kuran Fenikeliler Tunusta ve bir derece de Cezayirde
hem Arap hem ata olarak benimsenmitir. Kartaca, Fenike ve Ke
nan dillerinin branice gibi Sami dilinin ayn altgrubuna dahil ol
mas gerei bu iddiay nlememitir.
Bir halk ile yaad lke arasndaki derin ve kltr, dil ve hat
ta din deiimine ramen devam eden sonsuz bir ba fikri yaban
c ve kabul edilmesi gt. Ancak yine de bu fikir artc derece
de yol alm ve hi beklenmedik yerlerde ortaya kmtr. ran a
h 1971de Byk Keyhsrev tarafndan Pers hkmdarlnn ku
ruluunun 2500. yln kutlamak iin Persepolisde byk bir kut
lama yaptnda slami nedenlerle kendisine iddetli saldrlarda
bulunulmutu. Monariyi yceltmek yeteri kadar ktyd, ama
putperest gemile ortak bir kimlii ilan etmek ve bylece sadakat
temelini yeniden tanmlamaya gitmek daha da ktyd. ahm
dindar eletirmenleri iin ranllann kimlikleri slamiyetle tanmla
nrd ve kardeleri kendi dinsiz ve yanl yola sapm atalar deil,
teki lkelerdeki Mslmanlard. slam devrimi bu temaya ilgin
deiiklikler getirmitir.
amda Rum Ortodoks Kilisesine bal Arapa konuan bir H
ristiyan on dokuzuncu yzyl ortalarnda farkl durumlarda kendi
ni Osmanl Devletinin tebaas ve Rum Ortodoks Kilisesi yesi ola
rak tanmlard. Eer blgesel bir tanm gerekiyorsa kendisine am
l derdi. Eer bir Bat dili biliyor ve Batl yazlarn okumusa ken
disini, pek olas deilse de, Suriyeli bile diyebilirdi. Arapa konu
masna ramen kendisini asla bir Arap olarak tanmlamazd. O
gnden bu yana bu durumda radikal bir deiim olmutur. Eer
varsa, pasaportunda Suriyeli olduu yazldr: ve bu eskiden oldu
u gibi oulcu okdilli bir mparatorluun tebaas olduu deil,
Suriye Arap Cumhuriyeti olarak tanmlanan milli bir devletin
yurtta olduu anlamna gelir. Dini Ortodokstur, dini bir aznlk
tandr, kuramsal olarak ounlukla tam eitlie sahiptir, zimmi
ayrcalklar ve baklklar yoktur. Dil ve kltr bakmndan
Araptr ve baka lkelerde ayn dil ve kltr paylaan insanlarla
gl bir ortak kimlik duygusuna sahiptir.
Arapa konuulan lkelerin en birlemii ve homojeni olan M
srda bile eitli kimlik dzeyleri vardr. Kahireli bir Mslman
farkl durumlarda kendini antik alarn firavunlarna kadar uza
nan bir tarihe sahip bir lkenin binlerce yllk gemiiyle gurur du
yan bir Msrl olarak; lke, rk ya da din fark gzetmeksizin Arap
dil ve kltrn paylaan herkesle ortak kimlii paylaan bir Arap
olarak; ya da komu Kp tileri -ki, kken olarak Msrl ve dil ve kl
tr olarak Arap, ama Hristiyandrlar- karde kabul etmezken ta
Banglade ve Endonezyadaki Mslmanlar karde olarak kabul
eden bir Mslman olarak grebilir. Msrln ada tarihi bu fark
5 6
lke
l kimliklerin ve bunlarn esinlendirdii deien farkl ideolojilerin
etkileimini yanstmaktadr.
Byk eitlilikler olan baka lkelerde kimlikler bu durumla
rna uygun olarak daha karmaktr. Osmanl mparatorluunun
halef devletlerinden biri olan Irak Krall ve daha sonra Irak Cum-
huriyetinde bir yurtta kendini dinine gre tanmlayabilir. Yeni
Irak devletini oluturan eski Osmanl vilayetleri Musul, Badat ve
Basrann eski ve ayr yerel gelenekleri vardr. Bir insan kendini et
nik olarak Arap veya Krt olarak tanmlayabilir; Kltlerin slam
ncesi alara kadar uzanan kkleri, Araplarn ise dier Arap l
kelerine en azndan duygu balan vardr. Yine bu tanmlama din
le, Mslman veya Hristiyan olabilir ki, Mslmanlar Snni ve
ii, Hristiyanlar Nesturiler ve Uniates olarak blnrler. Babil
srgn gnlerine uzanan Yahudi aznlk ise artk hemen hemen
tmyle kaybolmutur.
Filistinlinin seimi ise daha az kesindir. Irak ve Suriye gibi Filis
tin Mandas da eski Osmanl eyaletlerinden oluturulmu ve snr
larn mandater devletler belirlemitir. Filistin Mandas Suriye gibi,
ancak Irakm aksine, kendi iinde blnmt. Franszlar Suri
yede ayn bir Lbnan Cumhuriyeti kurmular, geri kalan blgede
Suriye adn korumulard. ngilizler ise Filistinde rdn Filistini'-
ni ayrmlar, burada nce bir Arap emirlii, sonra da monarisi
olacak olan rdn kurmular, Filistin adn belirli blgelere ver
milerdi. Filistinli ve rdnl arasndaki fark milli ya da corafi
olmaktan ok tarihi ve ideolojiktir. Hem Filistin hem de rdn es
ki Arap dneminde Roma Palestina Prima ve Palestina Secundas-
na tekabl etmekteydi, ama ikisi de denizden le kadar uzanyor
du ve aralarndaki corafi snr dikey deil, yatayd. Bu yzylda her
iki ad da eria nehrinin iki yannda da kullanlmtr. ngiliz Man
dasnn 1948de sona ermesinden sonra rdn kimlii Haimi mo
narisine sadakat anlamna gelmitir. Filistin ad ise kimine gre
srailin yannda, kimine gre srailin yerinde bir Filistin devleti is
teini belirtmektedir. Gnmzde rdnller ile Filistinliler ara
sndaki farkllklar eski blgesel zellikler, yakn zamann ve gn
mzn deneyimleri ve ideolojik ve siyasal seimler karmasdr.
Farkl gemilerin yeniden canlandmlmas kimi zaman sadakat
ve hatta kimlik atmas yaratabilir. Egiptoloji bulgulann ren
melerine kadar Msrllann ou Firavun hakknda sadece Ku-
randa okuduklarn bilirlerdi ve Kurandaki Firavun imaj da Tev-
rattakinden pek farkl deildi. Hristiyanlar ve Yahudiler iin oldu
u gibi Mslmanlar iin de Firavun zalimliin ve basknn putpe
rest simgesi, Beni srailin kahramanlan olduklan hikayenin kt
kiisidir. Ancak Msr okullannda okutulan tarihlere Egiptoloji bul-
gulannm eklenmesiyle sradan Msrlya yeni bir Firavun imaj ve
5 7
O R TAD O U N U N O K LU K ML
rilmitir: lkesinin byk ve anl gemiinin kahraman, meru
milli gurur kayna. Okul kitaplarnn Firavunu ile Kuranm Fira
vununun birbirleriyle badamas imkanszdr ve Msrllar srailin
gnmzdeki ocuklaryla savaa girdiklerinde bu gerilim daha da
artmtr. Dindar Mslmanlar iin Kurandaki Msrdan hicret hi
kayesinin Beni sraili ile imdi olduu gibi Hz. Peygamber zama
nnda da ayn adla anlan Yahudiler arasnda pek bir iliki yoktur.
Onlar Hz. Musann mritleriydi ve Hz. Musa Hz. Muhammedden
nce gelen peygamberlerden biri olduu iin Hz. Muhammedin ta
mamlad slamiyeti oluturan ilahi vahiylerin bir parasyd.
Cumhurbakan Sedatn fanatik katili gururla, Firavunu ldr
dm, dediinde kukusuz yeni Msr yurtseverliinin deil, gele
neksel dini literatrn firavunundan sz etmekteydi. Msrn fark
l gemileri arasndaki gerilim hl devam etmektedir.
Kimi zaman sorun iki gemii olan tek lke deil, ayn gemi
te hak iddia eden iki lkedir. 1980-1988 ran-Irak Savanda her
iki taraf da 636 veya 637 ylndaki Kadisiyye Savama atfta bulun
mulardr. Olaylarn gidiat konusunda genel bir kabul vardr.
Arabistandan kan bir Arap Mslman ordusu Sasani ahnm
ordusuyla karlap yenmi ve bylece ran fetih ve slmlatr
ma yolunu amtr. Saddam Hseyin iin bu Araplarn ranllar
zerindeki byk bir zaferi ve ranllarla savalarnda rakllar iin
bir milli gurur ve tevik kaynayd. ranllar iinse Mslmanlarn
Araplar, kafirlerin Persler olmas nemli deildi. Kadissiye kutsal
bir olayd, gerek dinin dinsizlik zerindeki zaferiydi, ran ve hal
knn slamlatnlmasmn yolunun almasyd. Bylece her iki ta
raf da Kadissiye zaferini meru olarak ve erefle kabul etmekteydi
ler; sorun o eski savan ve modem savan taraflarm nasl tanm
ladklarna balyd.
Irak ile ran arasndaki sava etnik ve mezhep cazibesinin eki
ciliinin ve belki de yurtseverce sadakatin gcnn yetersizliini il
gin bir ekilde gzler nne serilmesiydi. rakllar rana girdikle
rinde rann Arapa konuan Kuzistan eyaleti halknn kendilerini
sevinle karlayacaklarn umuyorlard. Ancak byle bir ey olma
d ve halk rana sadk kald. ranllar da kar saldrya getiklerin
de Irakm geni ii nfusunun ii slam Cumhuriyeti davasnn ya
nnda yer alacan ummulard. Bazlar bunu yaptysa da, Irak i-
ilerinin ok byk bir ounluu lkelerine sadk kalmlardr.
Sadece ran ve Msr gibi eski milletlerde deil, Ortadounun
her yannda, hatta en yeni ve en yapaylarnda bile, devlet yine si
yasal sadakat ve kimliin birincil odak noktas olma yolundadr.
Baz bakmlardan benzedii Gney Amerika gibi Arap dnyas da
ok sayda ayr devletten oluur. Bu devletlerin dil ve kltrde, din
ve toplumda, tarih ve kaderde pek ok ortak yan vardr. Gney
5 8
lke
Amerikada olduu gibi burada da imparatorluklarn yklmasn
dan sonra daha byk bir birlik yaratma frsat domutu. Ancak
bunu yapmadlar ve o an geldi geti. Okuryazarln artmas ve ile
tiimdeki gelimelerle dil ve kltrde daha byk bir birlik olaca
kukusuzdur. Politikada ise kaderleri ayr siyasal devletlerle mil
lete doru gitmektir. Smrgeci asker ve yneticilerin ve impara
torluk diplomatlarnn Ortadou ve Kuzey Afrika haritasnda iz
dikleri izgiler artk katlamtr ve bunlarn blme ve snrlama
gleri daha uzun bir sre devam edecektir.
5 9
BOLM 5
Millet
M
illet szc, ngilizcede bile, nemli pek ok deiiklie
uramtr. Oxford English Dictionarydeki tanmlardan bi
ri yledir: Ortak gemi, dil veya tarihle belirlenen, genelde ayr
bir siyasal devlete sahip ve belirli bir toprakta yaayan belirli bir
rk veya halk topluluu. Ama bu gemite her zaman byle deil
di ve gnmzde de hep byle kalmamtr. Ortaa niversitele
rinde milletler eitli kkenlerden gelen rencilerin geldikleri yer
lere gre yerletirildikleri yatakhanelerdi. Bu geli yerleri ayn lke
iindeki eyaletler de olabilirdi. ada Amerikancada millet szc
nn toprak ve egemenlik belirten bir yan vardr. Millet szc
Milletler Cemiyeti ve Birlemi Milletlerde bu anlamda kullanlr.
Yeni bamsz bir lke, nasl yaplandna ve milli kimliinin eski
liine baklmadan yeni millet olarak tanmlanabilir.
Bat dnyasnda milliyet ve devletin e olduu ya da olmas ge
rektii, millete ve devlete sadakatin bir arada olmas ve byle deil
se bunun dzeltilmesi gereken bir kusur olduu fikri giderek ka
bul grm ve benimsenmitir. Hakim olan ada dnceye g
re milliyetiliini devlet iinde gsterememi bir millet eksiktir; mil
li olmayan, sadece imparatorluk veya hanedanlk olan bir devletin
temelinde bir sakatlk vardr ve akbeti kmektir.
Bu tartmamzda millet terimi toprak ve egemen devletlik an
lamlar dnda kullanlmtr. Bu anlamda millet ortak bir dil ile
ortak bir gemie sahip ve paylalan bir tarih ve kadere olan
inanla bir arada bulunan bir insan topluluudur. Bunlar bir ge
reklilik deilse de, genelde belirli bir toprak zerinde yaarlar; yi
6 0
Millet
ne kendi adlarna bamsz olabilirler, ya da olmasalar bile ortak
olarak olarak kabul edilebilecek drt szck kullanr: leom, umma,
am, goy Bunlarn drd bamszlk zlemi beslerler. Bu tanmla
Ortadounun halklar arasnda milliyetiliin evrimini anlamak
kolaylaacaktr. Bu ama iinse Ortadou terimlerini incelemekte
yarar vardr.
Tevratta bunlar eitli balamlarda hem millet hem de halk an
lamnda kullanlmtr; sonuncusu dahil drd de hem Yahudiler
hem komular iin kullanlr. Bylece kn ok iyi bilinen bl
mnde (19: 6) srailoullanna siz kahinler krall ve mukaddes
millet olacaksnz der; burada millet olarak evrilen szck ^oy
dur. Daha sonraki kullanmda bunun oulu olan goyim srailden
baka milletler anlamna gelmitir. ada branicede leom leumi
olmutur ki, bu da Bank Leumi (millet bankas) ve leumanut (mil
liyetilik) olarak grlr. Kukusuz bunlar Batklardan alnma
szcklerin evirileridir. sraillilerin tamakla ykml olduklar
kimlik kartlarnda devletin resm dilleri olan branice ve Arapa iki
satrda kimlik belirtilir. Bunlardan biri yurttalktr (branice ezra-
hut ve Arapa cinsiyye) ki, bu devletin btn yurttalar iin ayn
dr: srailli. branice leom ve Arapa kavmiyye olan dieri ile etnik
milliyet belirtilmitir ki bu da Yahudi ya da Arap tr.
Kavmiyye terimi imdi Arapada etnik milliyet veya milliyetilik
ve zellikle de pan-Arap anlamnda yaygn olarak kullanlmakta
dr. Ancak bu epey yeni bir szcktr ve daha imdiden pek ok
anlam deiikliine uramtr. Grup kimliini belirten klasik
Arapa szckleri umma ve milla'dr. Bunlarn her ikisinin de ben
zerleri branice ve Aramcada vardr ve byk bir olaslkla o diller
den alnmlardr. Her ikisi de Kuranda geer. Umma dili, mezhe
bi veya davran ile belirlenmi olan bir gruptan baka bir ey de
ildir. Topluluklarn tm veya bunlarn alt gruplan iin geerli
olabilir. slamiyetin yaylmasyla Araplann ummas Hz. Muham-
medin umma's olmutu ve mmin olmayan Araplann danda tu
tulduu bu din ile tanmlanan topluma Arap olmayanlar Msl
manl kabul ederek girebilirlerdi. Terimin bu kullanmnda Yahu-
dilerin, Hristiyanlann ve dierlerinin kendi ummalan vard.
Genel kabul gren bu dini yeniden tanmlamaya ramen umma
eski, etnik anlamnda kullanlmaya devam etmitir. Klasik Arapa
da eitli ummalann stn ve eksik yanlann kyaslayan metinler
vardr. Tartlan gruplar kimi zaman Araplar, ranllar ve Trkler,
Hintliler ve inliler, Afrikallar ve Avrupallar gibi etnik; kimi zaman
Yahudiler, Hristiyanlar, Zerdstler gibi dinidirler. Yazann amac
ounlukla belirli deildir. ranllardan sz ederken eski Pers dini
taraftarlann m kast etmektedir, yoksa kendi zamannn Msl
man ranllan da bunun iinde midir? Araplardan sz ederken H-
6 1
O R TAD O U 'N U N O K LU K ML
ristiyanlan da almakta mdr? Bu sorulara farkl yantlar verilmi
tir. Farsa ve Trkede dier Kuran terimleriyle birlikte benimse
nen umma terimi saf dini anlamm korumutur ve gnmzde pek
kullanlmamaktadr. ada Arapada ise eski milli anlamna yeni
den kavumutur ve zellikle milliyeti bir sylemde, lke ya da
inan ayrm yaplmadan byk Arap milleti anlamnda kullanl
maktadr. Ancak dini anlam da dini sylemde kullanlmaya devam
ettiinden sonuta kanlmaz karklklar kabilmektedir.
Milla szc ise aksi ynde yol alm grnmektedir. Tevratta
szck veya ifade anlamyla sk sk geer. Eski Yahudi ve Hris
tiyan Aramca metinlerinde milta veya mellta biimiyle ayn anlam
da kullanlmaktadr. Baz Hristiyan metinlerinde Yunanca logos
szcnn edeeri olarak grlr. Kuranda belki de Tanr kela
mn belirli bir yolda izleyen anlamnda dini bir grubu anlatr. Bun
lar iinde Yahudiler, Hristiyanlar, dier eski zaman peygamberle
rini izleyenler ve hatta kafirler de vardr. Daha zel olarak da bra
himin dini [millat brahim) olarak Hz. brahim tarafndan kurulan
ve Hz. Muhammed tarafndan nihai mkemmeliyetine getirilen din
iin kullanlr. Klasik Arapada szck ncelikle slam iin olmak
la birlikte, sadece onunla snrl kalmayan dini bir topluluk demek
ti. Milla gnmz Arapasnda fazla kullanlmamaktadr.
Dier Arapa szcklerle birlikte szc alan Trke ve Fars-
ada szck ada kullanmda tmyle yeni anlamlar almtr.
Farsa millat ve Trke millet uzun bir sre Kurandaki dini top
lum anlamnda kullanlmt. Osmanl mparatorluunda szck
resmen kabul edilen dini topluluklar iin kullanlan teknik terim
di; bunlar kimi zaman millet-i hakime olarak adlandrlan Msl-
manlar, Ortodokslar, Ermeniler ve Yahudilerdi. Daha sonra buna
dier baz Hristiyan mezhepleri de eklenmitir. Szck randa da
benzer bir anlamda kullanlmtr. Her iki lkede modem milliyet
i fikirlerin gelimesiyle millet, milleti belirtmek iin benimsenen
szck olmu, buna milli, milliyet ve milliyeti szckleri eklen
mitir. Osmanl dneminin sonlarna doru Bat enternasyonal
szc karl olarak beynelmilel kullanlmtr. Modem Trk
ede bunlarn yerine byk airet anlamna gelen Altayca terimi
ulus tan uluslararas szc tretilmitir.
Klasik Ortadou literatrnde etniklik tartmalar genellikle
kken ya da istihdam, yani airet veya kleler balamndadr. K
lelerden ou geldikleri airetlerle tanmlandklar iin bu ikisi o
unlukla birbirlerine baldr. Etnik kategori veya farkllk tart
malarnn ou kle satn alnmasnda grlr. Kleleri etnik k
kenlerine gre ayran, her grubun meziyetlerini ve kusurlarn s
ralayan ve hizmetkr, cariye ve asker gibi balca grevlerine uy
gunluklarn inceleyen epey geni bir literatr vardr.
6 2
Millet
Etnik farkllklar asker ve daha az olmakla birlikte devlet me
murluu kurumlan balamnda da szkonusu edilir. Bylece rne
in Ortaa Kahiresinde Fatimi halifelerin saraynda beyazlarla si
yahlar, Trklerle Berberiler ve bunlann herbiri iindeki hasm
gruplar arasnda rekabetlerden ve atmalardan sz edilir. Yine
bunun gibi Osmanl devletinde Balkan ve KafkasyalI kleler ve her
grubun iindeki farkl unsurlar arasnda rekabet ve atmalar
vard. Bu gruplann kalntlanna -Avrupadan Bonaklar ve Ama-
vutlar, Kafkasyadan Grcler ve erkezler- eer Mslmansalar
Trk olarak kabul edildikleri modem Trkiye Cumhuriyetinde
rastlanr.
Yabanc milliyeti ideolojilerin ortaya kmas, ve zellikle say
gn dini terimlere yeni milliyeti, ve bylece de dini olmayan bir an
lam yklenmesi bu yeni fikirleri blc ve ykc grenler arasnda
muhalefeti uyandrmakta gecikmedi. Trk anti-milliyetilerinin
airet ya da fraksiyonel sadakatin negatif anlamyla kavmiyye ya
da Trke biimiyle kavmiyeti ilk kullananlar olmalan ilgintir. On
dokuzuncu yzyl Osmanllan yaz ve klasik dillerinde tipki Ba-
tnn Latince ve Yunancay kulland gibi Arapa ve Farsay kul
lanrlard; ve bylece de Araplann ve ranllann bilmedikleri pek
ok Arapa ve Farsa szck yaratmlardr. Bunlardan kavmiyya
gibileri de bylece anlam deiikliine uramlardr.
Modem Arapada kavmiyye nin pozitif bir anlam varsa da, b
yk Arap birliini destekleyenler blgesel kimlikleri knamak iin
baka terimler kullanrlar. Bunlardan biri eski zamanlarda airet
veya etnik dayanma iin pozitif olarak kullanlan asabiyyadr.
Daha ok kullanlan bir knama szc halk anlamna gelen
safon oulu olan suubdan tretilen suubiye'dir. Arapada sab'
olumludur ve genelde milliyetiden ok poplist bir anlama sahip
tir. Bu daha sonraki anlamn on dokuzuncu yzyl sonunda ve
yirminci yzylda yabanc igal ve hakimiyetine kar mcadeleler
srasnda kazanmtr. Bu mcadeleler blgesel olduu iin terim
de blgesel bir ierik kazanm olup Misir safamdan, Suriye ve Fi
listin sab ndan sz edilmitir. Daha yakn zamanlarda sab sradan
insanlar ktlesini belirtmek iin sosyo-ekonomik anlamda kulla
nlmaya balanmtr. Buna kyasla suubiyye her zaman kesin
olarak negatiftir. Ortaa kullanmnda fethedilen halklann, zel
likle de ranllann, Arap hakimiyetine kar milli kimliklerini yeni
den kazanmak ve milli onurlanm elde etmek iin yaptklan mca
dele anlamna gelirdi. Modem alarda ise eitli Arap lkelerinde
Araplann bir tek byk birliine kar aynlk veya yresel eilim
leri belirtmek iin kullanlmaktadr.
Ortadou pek ok eyde olduu gibi milli kimliklerinde de bir
devamszlk ve eitlilik rnei gsterir. Kutsal Kitap antik ada
6 3
O R TAD O U N U N O K L U K ML
blgede yaam olan bykl kkl pek ok milletin adlarm ve
baz unsurlarn korumutur. Modem alarda dier eski Ortado
u metinlerin bulunmas ve zlmesi yeni adlar getirmi ve eski
adlar konusunda bilgimizi artrmtr. Babil ve Asur, Msr ve Pers
gibi adlarn bazlar kimi uzun mrl olup imparatorluklar fet
hetmi olan devletleri kuran insanlarn yaadklar yerlerdir. Baz
lar ise bir atann adn alm airetlerdir. Bunlar Ortadounun l
ve yaylalarnda dolap durmulardr ve kurduklar devletler veya
prenslikler geici olmutur. J ebusitler, Amalekitler ve Amonitler de
bunlardand.
Beni srael ya da srailoullan da bunlardan biriydi. srail on iki
kavim kuran on iki olun babas Yakubun adyd. Bunlardan biri
olan Yudanm ad hem Romann J udaea blgesinin hem de Muse
vi dininden olan gsteren modem Yahudi szcnn kaynadr.
lgin bir nokta da, Yahudilik teriminin on birinci yzyla kadar
hibir brani metninde yer almamasdr; terim ilk olarak Fransada
kullanlmtr. Terim ilk olarak Yunancada Maccabeelerin kitabn
da ioudaismos olarak yer almtr. Kullanlna baklrsa bunun
bir dinin adndan ok bir Yahudi yaam biimi anlamna geldii
anlalr. Bu ekliyle de Hristiyanlk teriminin bir Hiristiyan ya
am biimi anlamn tayan en eski kullanmna -Yunanca chris-
tianismos-benzer.
Eski Ahitte yer alan dier milletlerden pek az milli varlklar ola
rak Ortaadan Modem aa geebilmilerdir. Bunlardan en
nemlisi Arap olarak tannan akraba gruplardr. Bu ad Tevratta ve
dier eski ve klasik metinlerde birka kere geer. Kimi zaman Ara
bistan yarmadas ya da yarmadann kuzey blgelerinin kastedil
dii corafi bir yer addr. Ama ounlukla da Irak, Suriye ve Filis
tinin l olan snrlarnda yaayan, ama bu lkelerin sakinleri ol
mayan airet halklar kastedilmektedir. Arap ad ilk kez olarak mi
lattan nce dokuzuncu yzyl ortalarnda bir Asur yaztnda geer;
burada Asurlulann isyanc airet reislerini yenilgiye uratmalar
anlatlr ve bu reislerden biri Aribi Gindibudur. Eski yaztlarda,
zellikle de snr airetleri reislerinden alman haralarn veya bun
lardan ayaklananlara cezalandrc seferler gnderildiinin kaytla
r bulunanlarnda sk sk Araplardan szedilmektedir. Arap ad
Asur ve daha sonra Pers yaztlarnda, Talmud metinlerinde ve da
ha ok sayda Yunanca ve Latince yazlarda geer. Ge Hristiyan
ncesi ve erken Hristiyan yzyllarndan kalma Gney Arabistan
uygarl yaztlarndan gnmze kalanlarda da Arap szcne
rastlanlmaktadr. Bunlarda terim yerleik nfustan ayr olarak
gebeleri belirtmektedir. Arap bedevi ve kimi zamanda basknc
olarak grlr. Arap adnn Araplarca kullanlmasi drdnc yz
yldan kalma ve kuzey ve orta Arabistan gebelerinin liderinin
6 4
Millet
lmn ve baarlarn anlatan bir yaztta grlr. Burada bu li
der kendinden Btn Araplann Kral olarak sz etmektedir. Bu
yazt ayn zamanda Arap dilinin bilinen ve gnmze kalm en es
ki rneidir.
Pers ad -branicede Paras- Hezekielde iki yerde (27: 10 ve 38:
5) geer ve dier uzak yerlerle birlikte bilinen dnyann d snrla-
nn belirtmek iin kullanlr. Persler Belsazarm leninde duvar
daki yazda daha dramatik bir ekilde ortaya karlar: mene mene
tekel u-pharsin. Yaz yorumlannca talihsiz Babil prensine kendi
sinin yeterli bulunmad ve krallnn Medler ve Persler arasnda
blnecei bildirilir (Daniel 6: 25-28). Tevratin srgn sonrasm
anlatan kitaplan Perslerin milattan nce altnc yzyldaki fetihle
rini Tannnn iradesinin yerine getirilmesi olarak yanstrlar. Bu en
gl olarak sayada (44: 28 ve 45: 1) Pers kral Kurustan Tan-
nnm oban ve hatta Tannmn mesihi (branicesi mashiah) olarak
sz edilmesinde ortaya kar.
Perslerle Yunanllar ve daha sonra Romallar arasndaki sava
lar Perslere klasik tarih ve edebiyatta nemli bir yer kazandrm
tr. Eski Pers yaztlanmn gnmzde zlmesine kadar slamiyet
ncesi ran hakkmdaki btn bilgiler klasiklerden ve Tevrattan
gelmekteydi. Ve bunlarn ikisi de Mslman randa okunmazd.
Trk ad ilk olarak in ve ksa bir sre sonra da Bizans yazla-
rinda grlr. Altnci yzyl in tarihlerinde in smnndan batya
Orta Asyaya kadar uzanan gl bir imparatorluk kuran Tu Ki-
udan szedilir. Bizans tarihlerinde ayn halk Tourkoi olarak ad-
landnlr. Hagan adndaki reislerinin 568 ylnda Konstantinopo-
lise bir eli gndererek Perslere kar imparatorun desteini iste
dii belirtilir. Bundan sonra eitli Orta Asya Trki airetlerinden
ve imparatorluklanndan Uzak Dou ve Orta Dou komulannca
sk sk sz edilmektedir. Trklerin kendilerini tanmlamak iin an
lalabilir bir Trk diliyle Trk adn kullanmalan kuzey Moolis
tanda Orhun Nehri yakmlannda bulunan yaztlarda grlmekte
dir. Bu yaztlar sekizinci yzyldan kalma olup inden Pers snr
latma kadar uzanan ksa mrl bir Trk imparatorluunun
resm tarihini iermektedir. Bir sre sonra Aramiceden alnma bir
alfabeyle Orta Asyada eitli Trk metinleri grlmektedir. Bunla-
nn iinde hem Hristiyan hem Budist metinlerinin bulunmas
Trklerin Ortadou ve Asya dinleriyle tanmalannn derecesini or
taya koymaktadr. Ancak Trklerin tarihteki nemli rolleri Msl
man olarak slam topraklannda olacakt.
Trkler Ortadouya nce Arap ve Pers baskmclannm Orta As
yada snr tesine yaptklan basknlarda ele geirilmi kleler ola
rak girdiler. Asker nitelikleri nedeniyle bu klelere ok deer veri
liyordu. ok gemeden halifelerin ve slam sultanlannn ordulann-
6 5
O R TAD O U N U N O K LU K ML
da ok nemli ve hakim bir duruma ykseldiler. Trk kle asker
lere zamanla Trk subaylar ve daha sonra Trk generaller komu
ta etmeye balad. Bunlar bir sre hizmetinde olduklar prenslere
sadakatleriyle nlendiler, ancak blnme ve anari balaynca n
ce yneticiler, sonra valiler ve en sonunda hkmdarlar olarak ba
msz roller stlendiler.
Trkler bir zaman hkmettikleri insanlar arasnda yaadklar
Ortadou topraklarnda kk bir yabanc aznlk olarak kaldlar.
Ama Trk boylan Orta Asyadan rana ve daha douya g etme
ye baladnda bur durum deiti. Bu yeni gelenler kle ya da ma
ceraclar deil, yerleik halk arasna yerleen zgr insanlard ve
baz blgelerde halk kendi Trk kltrleri iinde zmsemilerdi.
Ortadounun tmnde yaklak bin yl srecek bir hakimiyet kur
dular. Orta Asyadan Akdenize kadar bir dizi millet-devletin yan-
sra yabanc ynetimi altnda nemli bir Trke konuan nfus b
raktlar.
Literatrde yanstlmasna baklrsa Araplann Trklere kar tav-
n pek ok evreden gemitir. lk ilikide Trkler ilkel ve kaba, ancak
soylu vahinin kusurlannm yansra erdemlerine de sahip insanlar
olarak grlmtr. Asker bir rol stlendike de nce cesur ve e
refli askerler olarak, sonra askerler ynetici olunca da hain zalim
ler olarak yeni imajlar elde etmilerdir. Ancak ortaalarda Trkle-
rin Ortadouya gelmeleri bir beladan ok bir ltuf olarak grlyor
du. Arap tarihilerinin en by olan bn Haldun yle yazyor:
Devlet ke getiinde... Allah dini son soluunu ver
mekten kurtard... Bunu Mslmanlara Trk milletinden
kendilerini savunacak yneticiler ve sadk yardmclar gn
dererek yapt... slamiyet onlar araclyla kazand iyilikle
rin sevinci iindedir ve kralln dallan genliin tazeliiyle
yeermektedir...
Bu gr istisna deildi, ama ittifakla da kabul edilmiyordu. Po
zitif imajlar kadar negatifleri de vard, ama slamiyetin batdan H
ristiyan Hallar ve doudan putperest Moollar tarafindan saldn-
ya urad bir ada Trkler dinin kurtanclan olarak grlm
lerdi. Her iki dman da yok olunca -Hallar yenilmi ve kovul
mu, Moollar slamlatmlm ve asimile edilmi- Arapa ve Fars
a konuan halklar, ilerinden kimisinin barbar bir hakimiyet ola
rak grd eyin giderek farknda olmaya baladlar.
Kukusuz bu farkl etnik gruplar arasnda her zaman rekabet
ve zaman zaman da dmanlklar vard ve bunlar Arapa, Farsa
ve Trke etnik karalamalar ve akalara da yansmaktadr. Mo
dern ada bu dmanlklar younlam ve hatta yeni milliyeti
ideolojilerin etkisiyle sistematik bir hal almtr.
6 6
Millet
Geleneksel toplumda hakim hanedan ve sekinleri halk oun
luundan ayran etnik bir farkllk, hepsinin slam kardelii iin
de birlemi olmalari kaydyla, garip ya da rahatsiz edici bulun
mazd. Osmanl mparatorluu tarihinin byk bir ksmnda Os
manlIlar byk bir Mslman devletin meru yneticileri olarak
kabul edilmilerdi ve ynetici sekinler arasna girmek Mslman
olan ve Trk dilini kullanan btn Osmanl uyruklarna akt.
Bunlarn bile kimi zaman istisnadan olabiliyordu. mparatorluun
Trke konumayan -ve daha ok Arapa konuan- Mslman
yurttalanna bunun bir slamdan ok Trk imparatorluu olduu
ve bu nedenle kendilerinin Osmanl devletinin eit yurttalanndan
ok tabi halk olduklan fikri ancak on dokuzuncu yzyl sonlann-
da yerlemitir.
Araplar arasnda Trk aleyhtan duygu ciddi bir boyutta ilk kez
Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde ortaya kmtr ve
bu yabanc etkilerden kaynaklanmtr: bir yandan milliyetilik ve
bunun sonucunda yabanc Trk hakimiyetinde ezilen ok daha
byk Arap milleti; ve dier yandan, d glerin dorudan doru
ya kkrtmas ve mdahalesi. Bu gler zamanla Osmanl mpa
ratorluunun yklmasn ve topraklannn paralanmasn salad
lar. Ve bunu yaparak daha byk bir Arap milleti deil, bir dizi
Arap devleti yaratm oldular.
6 7
BLM 6
Devlet

nsanlar kimliklerini lkeleri, milletleri, kltrleri, dinleri ile ta

nmlayabilirler, ama borlu olduklar sadakat ancak vergi top
layan, ordu kuran, memur istihdam eden, yasalar uygulayan dev
letedir. Bir bakma bu, hkmdarlar otoriteyi sadece ele geirmeyi
deil, bakasna vermeyi de rendiklerinden bu yana hep byle-
dir. Brokratik devlet herhalde Ortadouda dnyann baka ye
rinde olduundan eskidir. Antik alardan gnmze kadar olan
gelime aamalarnda devletin gc biri su-vadi toplumlannda su
lamann kontrol, dieri petrol gelirine bal ekonomilerde parann
ynetimi ile su ve petrol tarafndan desteklenmitir. ada nakli
ye ve denetim, hakimiyet ve bask teknolojileri devletin uyruklar
zerindeki gcn daha da artrmtr. Gnmzde baka pek ok
yerde olduu gibi Ortadouda bir kiinin kimliini dier unsurlar
dan ok kendisini yneten devlet belirler.
slamiyetin yaylmasndan sonraki dnemin byk bir bl
mnde Ortadouda sadece slam devletleri olmutur. Pers mpa
ratorluu batanbaa fethedilmiti; Bizans mparatorluu il il geri
ye itilmi ve sonunda Trklerin Konstantinopolisi almalaryla yok
olmutu. Hallarn Yakn Douda kurduklar devletler bir sre
ayakta kalmlarsa da, sonunda yklmlar ve topraklan yine s
lam dnyasna katlmt.
Prensip olarak bir tek evrensel slam devleti vard. deal ve hat
ta bir sre uygulanm da olan, slam inanc ve hukuku ile bal
ve tek hkmdar olan Halife ynetiminde bir tek Devletti. Bu ide
ali gerekletirme istei slam tarihinin yzyllar boyunca sk sk
6 8
Devlet
tekrarlanan ve gl bir etkeni olmutur. Ancak ilk yzyllardan
sonra bu asla byle olmamtr. Bir deil birok devlet; bir deil,
bar, ticaret, diplomasi ve savata karlkl etkileen birok h
kmdar vard.
Bunlar arasndaki ilikileri dzenleyecek bir tr slam uluslara
ras hukuku gerektii aka grlyordu. eriat Hukuku kitapla
rnda uluslararas hukuk tartmalar sadece slam devleti ile -bir
tek slam devleti- Mslman olmayan devletler arasnda ele aln
mtr. Ancak pek ok slam devleti vard ve slam hukuku da bu
na dier kabul edilemeyen gereklere yaklat gibi, yani hile-i e-
riye ile yaklamtr. Bu ama iin kullanlan yntem olayn eki-
yaya ve isyanclara kar yrtlen meru sava olarak ele alnma
sdr. Hukuk burada kesin bir ayrm yapmaktadr. Ekiya sulu
olarak davranlacak ve cezalandrlacak kiilerdir. Dier yandan is
yanclar hukuki bir kategori olarak grlrler, vergi alma ve ada
let datma dahil belirli haklan vardr. syanclara kar sava il
kesinin uygulanmasndan burada bir tr slamiyet ii uluslararas
hukuk olup bunun slam devletleri arasndaki ilikileri dzenledi
i grlmektedir. Bu durum kimin meru hkmdar, kimin isyan
c olduu sorusunu gayet elverili biimde yantsz brakyordu ve
doal olarak herbiri kendini meru hkmdar, karsndakini is
yanc olarak gryordu. Bylece banta ve savata Mslman dev
letler arasndaki ilikiler hukuken mmkn ve aralanndaki anla
malar geerli ve uygulanabilir olmaktayd.
Buna bir rnek verelim: 1555te ran ah ile Osmanl Sultan
arasnda uzun bir savan sonunda yaplan Amasya Antlamas
tarihiler tarafndan o dnemin Ortadousunun en nemli ulusla
raras antlamalanndan biri olarak kabul edilir. Ancak Osmanl
antlamalar arivine baklacak olursa Amasya Antlamasnn bu
rada olmadii grlr. ok yakn zamana kadar bu antlamalar
koleksiyonlannda sadece Osmanl mparatorluu ile Hristiyan
devletler arasndaki antlamalar bulunuyordu. Baka bir Msl
man devlet hukuki bir gerek deildi. Sultann bak asndan
ah bir asiydi; ahm bak asndan Sultan bir asiydi ve soruyu
yantsz brakmay kabul etmilerdi.
imdi on beinci yzylna girmi olan slam dnyas bir milyar
lk bir nfusu ve pek ok ktada byk topraklan iermektedir. Son
byk evrensel slam imparatorluu olan Osmanllann 1918de
knden sonra birlik hayali bir sre terk edilmi ve Mslmanlar
deien koullara uyum salamaya almlardr. Sorun tmyle
yeni saylmazd. zgn halifeliin ykl gnlerinden bu yana Ms
lman halkla kuramda olmasa bile gerekte ayn politik varlklara
blnmler, politik kurumlar yaratmlar ve politik eylemler yap
mak zere rgtlenmilerdi. Peki, bunu nasl yapmlard?
6 9
O R TAD O U N U N O K LU K ML
Bu sorularn yant gemite kk salm ve gnmzde hl pek
faal olan baz gelenekler ve kurumlarda bulunabilir. Bunlardan bi
ri Devlettir; millet veya lke deil, toplumun btnlemi ve buyu
rucu gc olan Devlet ve onu kontrol eden birbirleriyle ilikili ve
etkileim iinde olan meslekler ve karlar a. Bir dieri de devle
tin varl iin dayand ordudur.
Mslman ordular geleneksel olarak airetlerden toplanan as
kerlerden ve klelerden oluurdu. Bunlardan birincisi genelde k
sa hizmet sreli gnlller; dieri klasik Memluklardan Osmanl
Yenierilerine kadar yabanclard. Bylece her ikisi de kent ve ky
l nfus kitlesinden kopartlmlard.
On dokuzuncu yzyl balarnda Avrupann zorunlu askerlik
uygulamasnn kabul edilmesi kylleri de kentlileri de ilk kez ola
rak devlet ve devlet otoritesini uygulayanlarla yakn ve srekli bir
ilikiye sokmutur. Halkn bundan nce devlet otoritesi deneyim
leri vergi tahsilat ve yasalarn uygulanmasyla snrl kalmt.
Bunlarin ikisi de itaat gerektiriyordu. Her ikisi de sadakat duygu
su gerektirmiyor ve esinlendirmiyordu. Zorunlu askerlikle sradan
insann devlet deneyimi tmyle yeni bir boyut kazand. Zorunlu
askerlikle sradan insanlar ilk kez olarak devlet mekanizmasnn
bir paras oldular ve yine ilk kez kendi kyleri ve yakn civarlar
dndaki insanlar ve yerlerle bir ilikiye girdiler. Subay ve daha
nemlisi onba ve avu ihtiyac bazlarna devlet otoritesini uygu
lama firsat verirken, ounda da bu otoriteye katlma umudunu
yaratt. niformalar ve armalar, bayraklar ve marlar gibi yeni nes
neler bu yeni ortak kimlie sembolik bir biim verdi.
Yeni ordunun yeni tr subaylara, yeni devletin ok sayda me
mura ihtiyaca vard. Devlet bunlar salamak iin daha nce din
adamlar tarafndan salanan ve ynetilen ve mali kaynan
prenslerden ve dier zenginlerden alan bir hizmet olan eitime ilk
kez olarak el att. Yeni okullardan mezun olanlar ounlukla asker
veya sivil olarak devlet hizmetine girdiler. Zaten okullarn kurulma
amac da buydu. Yeni tip okullarn mezunlan bir sre memur ola
rak i bulmaya altlar; doktorluk yapanlar ounlukla memuri
yette baanl olamayanlard.
Btn bunlar okuryazarlkta nemli bir art meydana getirdi
ve bu da medyann ortaya kmasna yardmc oldu. Ortadounun
ilk matbaa makineleri Yahudilerin, sonra da Hristiyanlann elin
deydi; blgenin ilk gazeteleri stanbuldaki Fransiz sefareti ve Bo-
naparten Msrdaki ynetimi tarafndan yaymlanan ve Fransz
htilalinin rnleri olan gazetelerdi. ounlukla Avrupallann ve
Hristiyan misyonerlerinin giriimleriyle ok snrl okuru ve etkisi
olan baka gazeteler de bunlan izledi. On dokuzuncu yzylda n
ce Msr ve Trkiyede ve daha sonra blgenin her yannda baslan
7 0
Devlet
gazeteler bunlar glgede braktlar. Bunlar ilk nceleri devlet giri
imleriydi, devletin amalarn gerekletirmek iin kurulmulard.
1832de resm Osmanl gazetesinde bu gazetenin imparatorluk va-
kanvislerinin doal halefi olduu ve ayn amac gerekletirmek
iin kt aklanyordu: yanl anlamay nlemek ve bilgisizce
eletirilere engel olmak amacyla olaylarn gereini ve hkmetin
eylemlerini ve buyruklarnn gerek amalarn bildirmek iin. Da
ha sonralar zel teebbs medya alanna girdiinde bunlar devlet
kontrol veya denetiminde kaldlar. Blgenin pek ok lkesinde g
nmzde de bu devam etmektedir.
Osmanl devletinin 1834te milli bir posta servisi kurmasyla ga
zetelerin tiraj ve daha genel olarak blgenin eitli ksmlar ara-
sindaki iletiim byk lde artt. 1855te Krm Savann ihti
yalarnn karlanmas iin telgrafn kurulmas ve 1866da ilk de-
miyollannn inas da devlet gcnn yaylmasna ve pekimesi
ne yardmc oldu.
Yirminci yzylda gazete ve matbaaya ek olarak nce radyo,
sonra da televizyon geldi. Bunlarn sayesinde devletin halkn zihni
ve duygulan zerindeki kontrol daha da pekitirildiyse de, ulus
lararas yayncln gelimesiyle ilk kez olarak ciddi bir meydan
okumayla karlat. letiimdeki devrim bu tehdidi daha da kes-
kinletirecektir.
Ordu ve bakanlklar gibi resm gazetelerin ve radyo istasyonla-
nnn da birincil amac lkeye, millete ya da topluma hizmet deil
di. Bunlar kendilerini yaratan ve yaatan ve genelde kontrol al
tnda bulunduklan devlete hizmet etmekteydiler. Devlet de oun
lukla hkmdar ile otokratik gcn kullanmasnda kendisine
yardm eden kk bir grup anlamna geliyordu.
Hanedanclk Ortadou tarihinde ok byk bir g olmu ve
ounlukla da dini bir mahiyet kazanmtr. Yahudilerin beklenen
Mesihi Davud hanedanndan; rann saoshyant Zerdtn kut
sal tohumundan olacakt. Mslmanlar da Hz. Peygamberin so
yundan olanlara zel bir sayg beslerler; iiler slam toplumunun
bakanlnn bu soydan gelenlere ait olduuna ve bu soydan gel
meyen Mslman hkmdarlann gasplar ya da en azndan ilke
olarak geici vekiller olduklanna inanrlar. Snniler kuramsal ola
rak halifelikte irsiyet ilkesini reddetmiler ve bir seim kural koy
mulardr. Ancak uygulamada seimle gelen ilk halifeler katledil
meler ve i savalarla son bulunca hkmdarlk hemen hemen b
tn slam devletlerinde hanedana dnmtr. Gnmzn
devrimci cumhuriyetlerinde bile Irakta Saddam Hseyin ve Suri
yede Hafz Esad gibi yneticiler oullann kendi yerlerini almak
zere hazrlamaktadrlar. Hanedan ad kimi zaman devlete, lkeye
ve hatta millete verilirdi. Gemiin en bilinen rnei Osmanl m
7 1
O R TAD O U N U N O K LU K ML
paratorluu, gnmzde ise Suudi monarisidir. Her ikisi de adla
rn hanedann kurucusundan almlardr.
Yzyllardan gnmze kadar blgenin ounda hkmeti de
itirmenin sadece iki yolu olmutur. Biri hkmdar ailesinde s
ras gelenin baa gemesi; kincisi de hkmdarn g tehdidi ve
ya kullanmyla yerinden alnp deitirilmesi. Modem alara ka
dar kabul edilen tek meru yol hanedan iinde verasetti, iktidar
g kullanarak elde edenler de ounlukla kendi halefleri iin bu
na benzer bir memluk elde etmeye almlardr. Her ikisi de Hz.
Peygamberin soyundan gelen Fas ve rdn hanedanlar dnda
Arap dnyasnda Halifeliin kurulmasndan bu yana monarilerin
ou asi valiler, hain subaylar, sabrsz prensler ya da isyanc ai
ret reisleri tarafndan ele geirilmi veya kurulmutur. Modem a
buna yeni bir olgu eklemitir: irsi devrimci liderlik.
Monarinin sadakati ve onunla birlikte kimlii tayin etmedeki
byk gc istikrar ve devamllk salamasmdadr. Daha baka
bir anlatmla monari bar ve tannan bir hkmdar devamll
getirir. Avrupa hanedanlarnn en byk evladn tahta gemesi
kural genelde slam monarilerinde uygulanmamtr; bunlarda
her hkmdarn kendi ailesinden uygun birini kendisine halef
gstermesi daha ok rastlanan bir uygulamadr. Halef bir karde,
yeen, hatta kuzen olabilirdi. Uzun sreler devam edecek meru
halefiyetin kabul edilen biimleri sadece irsiyet ve seimdir. H
kmdarn yozlat ya da iktidarn komplo, suikast, darbe ya da
silahl ayaklanmayla devrildii yerlerde geriye sadece iddet kalr.
Kuramsal olarak bilinen, ama hi denenmemi olan seim bir ba
ka yol olduunu gsteriyordu.
ada demokratik cumhuriyetlerde bar iktidar devri belirli
aralklarla ve belirli kurallar altnda yapilan seimlerle garanti edil
mektedir. Ortadouda seim demokrasisinin ksa ve farkl bir tarih
esi vardr. Sistem Lbnanda bir sre gelimi, ama sonra yabanc
istilasi ve i atmalarla sona ermitir. Trkiye ve srailde hl i
lemeye devam ediyorsa da, her iki lkede de farkl tehditlerle kar
karyadr. ran slam Cumhuriyetinde hem cumhurbakanl hem
parlamento iin seimler yaplmaktadr. Ancak her ikisine de aday
olacaklarn seimle ibana gelmemi olan bir mollalar konseyi ta
rafndan onaylanmasi gerekmektedir ve seilen Cumhurbakan y
netici hiyerarisinde seimle gelmedii halde ynetimi elinde tutan
iki kiiden sonra nc srada gelir. Btn bu kstlamalara ra
men ran sistemi blgedeki dier pek ok devletinkinden daha ok
tartma ve muhalefet zgrlne izin vermektedir.
Msrn kendine zg bir sistemi vardr: yar parlamenter, yan
seimli sistem ile birlikte bir tr monarik bakanlk. 1952-1954
Devriminden bu yana her Cumhurbakam kendi halefini seer,
7 2
Devlet
ancak bu eskiden olduu gibi bir tek kraliyet veya eyh ailesinden
deil, iktidarda bulunan subaylar arasndan yaplan bir seimdir.
Blgenin geri kalannda monariler, tiranlklar ve her ikisini birle
tiren baz rejimler vardr.
Modem an ve modernlemenin slamiyete getirdii deiiklik
lerin bir unsuru da faaliyet merkezi olarak devletin zayflamas de
il, glenmesidir. Bunun bir nedeni nemli bir i gelimedir. Gele
neksel slam toplumunda devletin gc hem kuramsal olarak hem
de uygulamada snrlyd. slami siyaset geleneini mstebit ve hat
ta keyfi ynetim olarak grme eilimi vardr ve bu gr yakn za
manlarn baz olaylaryla desteklenir gibi de grnmektedir. Ancak
bu slam tarih ve hukukunun yanl kavranlmasna dayandrlm
bir grtr. Geleneksel slam Devleti otokrat olmu olabilir, ama
mstebit deildi. Hkmdarn gc kimi hukuki kimi toplumsal
pek ok unsurla snrlanmt. lke olarak ilahi olduu iin Devletten
nce gelen ve onun stnde olan eriatla snrlyd. Bu ilkeye gre
Devlet ve hkmdar hukuka tabidirler ve bir bakma, baz sistemle
rin aksine, hukuk tarafndan kurulurlar ve yetkilendirilirler.
Bu kuramsal snrlamaya ek olarak baz uygulamann getirdii
snrlar da vard. Geleneksel slam toplumlannda Devletin uyruk
larn kontrol kabiliyetine etkin kstlamalar getiren pek ok yerle
mi karlar ve arac gler vardr. Bunlar her zaman ve her yerde
askeri ve dini kurumlar olmulardr. On sekizinci yzylda ve on
dokuzuncu yzyl balarnda, yani modernlemeden hemen nce
ki dnemde, bunlarn iinde krsal bir aristokrasi ile kentsel bir
soylular gmbu vard. slam dnyasnda modernleme sreciyle
birlikte bu arac gler teker teker zayflam ya da ele geirilmi
olup Devlet uyruklar zerinde geleneksel slam toplumlannda as
la sahip olamad otokratik bir denetime sahip olmutur. Kstla
yc gler bir yandan zayflayp yok olurken devlet imdi modem
hakimiyet aralannn tmn emri altna almtr. Sonuta gn
mz slam dnyasnn devletleri, hatta ilerici ve demokratik olduk-
lann iddia edenler bile -en azndan i ilerinde- gemiin szde is
tibdat ynetimlerinden ok daha gldrler.
Bu durum bizim yakn dnemin ve gnmzn Ortadou dn
yasnn artc bir dier olgusunu anlamamza yardmc olabilir:
bir kere yaratlan devletlerin olaanst direnii. Birinci Dnya
Sava ncesinde Ortadouda sadece iki -ya da iki buuk da deni
lebilir- devlet vard. Bu ikisi kukusuz Trkiye ve randaki monar
ilerdi. Her ikisi de modem Batl anlamda millet-devletler olarak
deil, evrensel Mslman imparatorluklar olarak kurulmulard
ve ancak yakn zamanlarda protokollerinde ve resm kullanmla
rnda toprak ve millet terimlerini benimsemeye balamlard.
Yanm olan ise Msrdr. Daha nce Halifeler imparatorluunda
7 3
O R TAD O U N U N O K LU K ML
bir eyalet olan Msr onuncu yzyldan sonra bamsz bir Msl
man devletin merkezi oldu ve zaman zaman Suriye, Filistin ve Ba
ti Arabistan egemenlii altna ald. Hkmdarlar ve askerleri ge
nellikle baka yerlerdendi -Berberiler, Krtler, Trkler, erkezler
ve dierleri-, ama devletin ayakta kalmasn ve istikrarn salayan
ynetim btnyle Msrlyd.
Osmanllann 1517de fethetmeleriyle Msrn bamszl sona
erdi; ngilizlerin 1882deki igalleriyle de lke Avrupal bir impara
torluk devletine tabi oldu. Ancak bu yabanc hakimiyet ve igaline
ramen Msrllar i ilerinde byk lde zerklie sahiptiler.
Osmanllann epey uzak ve sonra da ngilizlerin pek o kadar uzak
olmayan kontrolleri altnda Msr yerel asll bir hkmdan, hk
meti ve devlet memurlanyla politik bir varlk olarak yaamaya de
vam etti. Ortada ad olmasa bile bir Msr devleti vard. nce mo
nari, sonra da cumhuriyet altnda modem Msr devleti bylece
yakn zamanlarda yaratlm olmayp uzun bir siyasal gelime ve
deneyim srecinin sonucudur.
Yan bamszlk ve i zerklik geleneine sahip dier bir devlet
de Lbnandr. stnkr bir bakla Lbnan Birinci Dnya Sava
sonunda Osmanl mparatorluu ykmtlanndan kartlan say
sz yeni devletten biri olarak grnr. Ancak Lbnann dierlerin
den nemli bir fark vardr. Lbnan yzyllar boyunca ayn bir kim
lik duygusuna ve yaayan bir zeklik geleneine dayanmaktayd.
Bu, Franszlar iin kendi ynetimlerine destek olarak yarattklan
Byk Lbnan deildi; Kk Lbnan Trablussamm gneyin
den Saydamn kuzeyine kadar kaba bir dikdrtgenle bir da ve ie
ri doru uzanan topraklard. Nfusun ounluu Mamni olan H-
ristiyanlardan ve Drzi ve Sii aznlklardan oluuyordu. Blgenin
yerel airet reisleri altndaki zerklii Osmanllar tarafndan genel
de kabul grmekteydi ve halk kendine ayn bir yaam biimi se
miti. Mamniler Hristiyan Avrupa ile ilikideydiler. 1861den Bi
rinci Dnya Savama kadar Lbnan Reglement organique adyla
bilinen zel bir rejim tarafndan ynetilmekteydi. Seimle ibana
gelen yrtme konseyinin banda (Lbnanl olmayan) Hristiyan
bir vali bulunurdu. Osmanl mparatorluunun knden ve
Fransz Mandasnn kurulmasndan sonra yeni yneticiler Regle
ment organique'i yeniden kurmayp zgn Lbnan topraklanna
baz komu blgeleri eklediler. Ama boyutlann bylterek Lb
nan ssn glendirmekti; ancak uzun vadede bunun sonucu
nfusu artrarak lkeyi blmek ve zayflatmak oldu.
Eskiden beri gelen zerklie sahip dier bir blge de Arabis
tand. smen Osmanl egemenliinde olmasna ramen aslnda ya-
nmadann byk bir ksm ou airet kkenli yerel hanedanlar
tarafndan ynetilmekteydi. Mezopotamya devletleri gibi bunlar da
7 4
Devlet
imparatorluklarn dalmasyla zerkliklerini elde etmilerdi, an
cak devletlerin snr ve biimleri imparatorluk politikalar tarafn
dan deil, Arap politikalar ile biimlenmiti.
Ortadounun geri kalann ayn bir devlet deneyimi olmad gibi
uzun sreli politik egemenlii de olmamt. Orada yaayan millet
ler kimliklerini daha byk komnal ve hanedan sadakatleri ile
birletirmilerdi. Yaadklar lkeler imparatorluk eyaletleriydi; ad
lan ve snrlan sk sk deiebiliyordu ve Msr istisna olmak zere
hibirinin tarihi bir nemi ve hatta corafi bir kesinlii yoktu.
ki dnya sava ve Avrupal emperyalist devletin ekilmesi so
nucunda snrlan ve hatta kimlikleri smrge ynetimi ve emper
yalist diplomasiyle byk lde belirlenen bir dizi yeni devlet ku
ruldu. Bunlarn yaplan ve altyaplan da ayn ekilde salanmt.
1930 ve 1940l yllar Avrupa'dan yeni hkmet modelleri getirdi:
Parti ve Lider. ran ve Trkiyedeki devrimci hareketlerle ve Msr
ile Mezopotamyann yabanc egemenleriyle gelen ksa parlamenter
dnemleri srasnda Ortadounun pek ok lkesinde siyasal par
tiler ortaya kmt. Hkmet mekanizmasnda merkez unsur
olarak tek parti sistemi -Sovyetler Birliinde Komnist Parti, tal
yada Faist Parti, Almanyada Nazi Partisi- yeni bir oluumdu. Al
manya ve talya milli birlik iin baanl mcadele modelleri olarak
grlmekteydi. Pek ok devlet milli devlette otoriteye sahip olmak
ve sonra da o otoriteyi kullanmak iin bunlan rnek alyordu. Bu
ideoloji doruk noktasna 1941de Vichy kontrolnde olan Suriyede
Iraktaki Mihver yanls Raid Ali rejimine destek olmak zere ku
rulan Baas Partisiyle eriti. Gnmzde bile bu lkelerin ikisinde
de iktidarda Baas Partisinin rakip kollan vardr ve liderleri Sad-
dam Hseyin ile Hafz Esadi desteklemektedirler. Bu lkelerin
herbirinde liderler devletin cisimlemi biimidir ve onlara olan
ballk toplum yesi olmann en yksek derecede tanmdr.
Sovyet Komnist Partisi Alman ve talyan faist modellerden
ok daha uzun mrl oldu ve yirminci yzyln ikinci yansnda
sosyalizm u ya da bu ekilde nde gelen ideoloji oldu. Sosyalizm
ekonomiyi dzeltmek iin hibir sey yapmamsa da, devletin uy-
ruklan zerindeki gcn ok byk apta glendirmitir.
ada Ortadounun en olaanst unsurlanndan biri de dev
letlerin bu gc veya kendilerini oluturan unsurlara aynlmalan ya
da daha byk bir birlik iinde toplanmalar basklanna gsterdik
leri direntir. Bu yeni devletlerden bazlan gerek tarihi varlklara
dayanrken bazlan ise tmyle yapaydrlar. Ancak, pan-Arapizm-
den doan birlemeye doru ok gl bir ideolojik itki olmasna
ramen bu Arap devletlerinden biri dnda hibiri ortadan kalkma
mtr. Bunlar ne kadar yapay grlseler, kkenleri ne kadar ya
banc olsa, zerinde ina edildikleri kltrler ne kadar eski olsa da
7 5
O R TAD O U N U N O K LU K ML
bu devletler, ou zaman ok ters koullar altnda bile ayakta kal
ma ve kendilerini koruma konusunda artc bir yetenek sergile
milerdir. ki veya daha fazla Arap devletini birletirmek iin pek
ok giriimde bulunulmutur. Ancak bunlar hibiri uzun mrl
olamamtr. Aslnda tarihi olarak tek bir lke olan ve ngilizlerin
Adeni igali zerine blnen Kuzey ve Gney Yemenin birlemesi
bile ok g olmaktadr. Eski gnlerde Araplan birletirme abala
rnn baarszl d etkilere balanyordu ve yleydi de. Ancak son
zamanlardaki abalar, gemite d etkiler ne olmu olursa olsun,
gnmz iin bunun yeterli bir aklama olamayacan gstermi
tir. Byk Arap birliine engeller Arap dnyasnn dnda deil,
iindedir ve birlemedeki baarszlk devletin siyasal bir unsur ola
rak o artc direncinin ve giderek artan gcnn kantdr.
Belki de devlete balln etkili olmasnn en dramatik gsterge
si birinci Krfez Savanda Irak ve rann dmanlarn sinsice yk
maktaki baarszlklardr. rann Araplan, tipk Irakm Siilerinin
yaptklan gibi milli ya da mezhep duygulann uyandrmaya yne
lik anlara kulaklann tkamlar ve kendi lkeleriyle hkmetle
rine sadk kalmlardr.
Kimlik ve sadakat tanmnda devletin stnlnn daha ne
gatif bir rnei de Filistin mltecilerinin 1948de ve sonrasndaki
kaderleridir. Filistin Mandasnn dier yans olan rdnde 1954
Milliyet Yasas Mandamn sona ermesinden nce Yahudiler dn
da Filistin yurtta olan ve bundan sonra rdn krallnda yaa
yan herkese rdn yurttal tannmt. Filistinlilerin snmac
olduklan dier Arap devletlerinde bunlar ve nc kuaa kadar
orada domu evlatlar snmac, yani devletsiz yabanclar olarak
kalmlardr. P.J . Vatikiotis bir keresinde Filistin sorununun son
aamasnda sorunun bir yurt arayan halk deil, bir devlet arayan
siyasal sekinler olduunu sylemiti. 1947de milyonlarca mlte
cinin Hindistan ve Pakistana yerletirilmeleri; bundan birka yl
nce milyonlarca yerinden atlm Alman ve Polonyalmn Bat Al
manya ve Polonyaya yerletirilmeleri Hindistann ve orta ve dou
Avrupann tarihi deneyimleri sonucu olup halk, millet ve devlet ol
mann neminin farkl alglanmalann gsterir. Filistin olaynda
bakalannm deil de Birlemi Milletlerin ie kanmas bu farkl
la bir katkda bulunmu olabilir.
Devletin gl olmasnn bir nedeni de bunu kontrol edenlere
salad frsatlardr. Bu devletlerin herbiri yllar boyunca yeni bir
ynetici sekinler grubu gelitirmitir ki, gnnn Ortadou-
sunun en keskin Batl gzlemcilerinden olan Adolphus Slade y
le demitir; Devlet yeni soylu snfn malikanesidir.
Devletten pek az yarar salayanlar arasnda bile zorlayc neden
lerden biri devletin paralarna aynmas durumunda olacaklann
7 6
Devlet
korkusudur. Bu i sava srasnda Lbnanda grlmtr; Krfez
Savamn sonrasnda Irakta da ayni tehdit yaanmtr. Bu tehdit
edici olasln aka grld baka lkeler de vardr. Orman ya
salarna bile uyulmadnn sylendii Lbnan i savann deheti
korkun bir uyan olarak gayet iyi bilinmektedir. lke gelirinin b
yk bir ksmnn tek kaynaktan, yani petrolden elde edildii ve bi
riken servetin hkmet tarafndan kontrol edilip datld Irak gi
bi lkelerde bu paralanma olasl fazla deildir. Parann merkezi
letirici gc o parann merkezi hkmete satn ald stn silah
l glerle de desteklenmektedir. Bu avantaja sahip olmayan istik
rarsz lkelerde paralanma ve i sava daimi bir tehlikedir.
7 7
BOLUM 7
Semboller

ada dnya hem grsel hem iitsel kimlik sembolleriyle do

ludur. Milletlerin bayraklar ve marlar vardr ve uluslara-
rasi toplum yeleri kular ve ounluu aslan, kartal, ejderha ve
ay gibi vahi ve tehlikeli veya horoz gibi kabaday hayvanlarla tem
sil edilmektedir. Ayn amac yerine getiren gl, yonca, devedikeni
ve nar yapra gibi bitkiler de vardr. Amblemler Dou ve Bat ki
liseleri arasmdakine benzer doktrinal ve dini farkllklar da ifade
edebilirler. Birine ya da dierine ballk Yunan ve Latin halarnn
farkl biimlerinde grlebilir. Bat dnyasnda ve imdi ayn za
manda dier her yerde -kolejlerde, demeklerde, siyasi partilerde,
sendikalarda, spor kulplerinde- yelerin kendilerini birbirlerine
tanttklar belirli amblemler, armalar ve hatta kepler, gmlekler ve
kravatlar vardir.
Batda bu kimlik ve tannmann sembolik dili ok eski kkler
den gelmi olup uzun bir evrimin sonucudur. ada Ortadouda
bunlarn ou yenidir ve ounlukla da dardan kopya edilmi ve
kimi zaman da zorla kabul ettirilmitir. Milli marlar ve bunlar a
lan bandolar on dokuzuncu yzyln balarnda reformcu Osmanl
Sultan II. Mahmudun ordusunu modernletirme abasyla stan
buldaki Sardunya sefirinden kendisine bir bando efi istemesiyle
balar. Seilen kii nl bestekr Gaetano Donizettinin kardei Gi-
useppe Donizettiydi. Pek ok Batl ziyareti onun resmen Osman-
l Mzka-i Hmayunu adn olan bandoyu kurmas ve ynetmesin
deki baarsna tanklk etmilerdir. Artk her yerde olduu gibi Or
tadounun btn egemen devletlerinin de bir milli mar vardir.
7 8
Semboller
Batdan ithal edilen dier bir ey de, desen ve rengiyle milli
kimlii sembolize eden milli bayraktr. Eski alarda bir tr arma
bilinmekteydi. Ortaa Msr ve Suriyesinde sultanlar ve byk
emirlerin Arapada rank (Farsda rengden gelmi olabilir) olarak
bilinen bir tr amblemleri ve makam iaretleri vard. Bu amblem
ler paralara baslarak, binalara kaznarak, dokunarak veya doku
malar, metaller ve dier nesneler zerinde basl olarak eitli bi
imlerde kullanlrlard. Ancak bunlardan tarihi metinlerde pek
seyrek olarak sz edilir ve fazla bir siyasal deerleri olmad anla
lmaktadr. slami Ortadouda sava bayraklar ve alemlerin kul
lanmnn eski alara kadar dayand bilinmektedir. Bunlar ge
nelde tek renkli bir bez parasyd. Kimi zaman bir hkmdari,
ama ounlukla bir hanedan temsil ederlerdi. Bylece Emevilerin
bayra beyaz, Abbasilerinki siyah ve Hz. Peygamberin soyundan
olanlarinki yeildi. Arap hanedanlarn temsil eden bu renk g
nmz pek ok Arap devletinin bayraklarnda eitli birleimlerde
yer almaktadr.
Gnmzde Ortadounun btn devletlerinin, hatta patriarkal
eyhliklerinin bile milli bir bayra vardr. Bunlardan ou, Bat
milletlerinin bayraklar gibi seilen renklerin gen veya dik drt
gen biiminde dzenlenmesinden oluur; milli bayrak ve renklerin
kamu olaylarnn ok geni bir ksmnda giderek artan nemli rol
leri vardr. Ortadouda ok popler bir trensel bir uygulama ho
lanlmayan milletlerin bayraklarn ayaklar altnda inemek ve
yakmaktr.
Yine Batl bayraklar gibi bazlar belirleyici ve tamc amblem
leri kullanrlar. srail bayranda Yahudilerce Davudun kalkan
olarak bilinen alt keli yldz bulunmaktadr; ve bu yeni srail
Devletinin bayrana alnmadan ok nce bir Yahudi amblemi ola
rak bilinmekteydi. Knndan ekilmi bir klc ile Suudi Arabistan
bayra slamm bir yorumunu canl bir ekilde sembolize etmekte
dir. Mslman lkelerinin hepsinin deilse de bazlarnn izledii
Trkler bayraklarnda hilali kullanrlar ki, bu imdi slamiyetin
sembol olarak genel kabul grmektedir. Bazlar hilalin bu kulla
nmn slami kimliinin merkezi olmasnn onaylanmas olarak ka
bul etmektedirler; dierleri ise bunu ngilizler ve skandinavyalIlar
gibi banaz olmayan milletlerin bayraklarnda han eitli biim
lerde kullanlmasndan farkl olarak grmemektedirler. Ayni ekil
de srail bayrandaki Davudun kalkan bazilan iin dini anlaml
dr; bazlar ise bu amblemin Nazilerce ve onlar taklit edenlerce bir
aalama iareti olarak uzun bir sre kullanlmasndan sonra ye
niden canlanmasnn dini olmaktan ok Yahudi milletini temsil et
tiine inanmaktadrlar.
Btn bu kullanmlar ve eitli yorumlan hilal ve Davud kalka-
7 9
O R TAD O U N U N O K LU K ML
nnm Mslman ve Yahudi dinlerinin amblemleri olduu, Hristi-
yanlar iin ha neyse Mslman ve Yahudiler iin de ayn neme
sahip olduu varsaymna dayandrlmtr. Bu varsaymn ne ta
rihte ne de dinbilimde bir temeli vardr. Hristiyan iin ha kendi
dini kimliinin temelini, inancnn merkez dogmasn, tarihinin
merkez olayn temsil eder. Ne hilal ne de Davud kalkannn byle
bir nemi vardr ve hi de olmamtr. Her ikisi de sslemede kul
lanlmtr; her ikisi de farkl dinlerde insanlar tarafndan kullanl
mlardr. Alt keli yldz slam mimarisinde dekoratif bir motif
olarak ta Fastan Pakistana kadar sk sk kullanlmtr. Kimi za
man alt (be veya yedi) ulu yldz ile hilale slamiyet ncesi ra-
nnda ve Roma ile Bizans kalntlarnda rastlanlmtr. Hem hilal
hem de yldz kimi zaman dier motiflerle birlikte slam dini metin
lerinde grlrse de bunlarn zel bir dini nemi yoktur.
Bu iki amblemin deyim yerindeyse bu kutsallatrlmas kendi
fikir ve alkanlklarna bakalarna da ykleme insani hatasn i
leyen Hristiyanlar sayesinde olmutur. Hristiyanlar Hz. Isa ken
dileri iin neyse Hz. Muhammedin de Mslmanlar iin ayn ey
olduuna inanarak uzun bir sre Mslmanlardan Muhammedi-
ler olarak sz etmilerdir. Ayn yanl benzetmeyle hilal ve Davud
kalkanna kendi aralarnda haa verdikleri yeri yermilerdir. Ms
lmanlar kendileri iin yanl ve kfr olacak Muhammedi terimi
ni asla kabul etmemiler, ama hilali kabul etmilerdir.
Bu sre en azndan on altnc yzyla dayanmaktadr. 1571de
Hristiyanlarn nebahtda Trkler karsnda kazandklar byk
deniz zaferini gsteren resimlerde Hristiyan gemilerinde bayraklar
da ha, Mslman gemilerinde hilal vardr. Bu amblem Mslman
sslemelerinde ve kukusuz Mslman gemilerinde de yer aldn
dan doal bir yanllkla bunun bir slam amblemi olduu kabul
edilmitir. Ama bu yine de bir yanllkt. On altnc yzylda hilalin
dini bir amblem olmayp hl dekoratif bir motif olduunun en ak
kant stanbulda Topkap Saraynda korunan ve Kanuni Sultan
Sleymana ait olan bir giyside hilal biimli ssler olmasdr. Bu, hi
lalin dini bir amblem olarak kullanlmadnn kesin belirtisidir.
Ancak Bat ve bir dereceye kadar Hristiyan davranlarnn ha
kimiyetinde olan bir dnyada hem Mslmanlar hem de Yahudi
ler kendilerine tahsis edilen bu dini amblemleri kabul edip benim
sediler ve gnmzde artk bunlar her iki dinden olanlarca evren
sel kabul grmektedirler.
Devlet ve kilise bayrak ve amblemleri Ortadou geleneine ya
bancysa da, belirli kiyafetlerle kendini belirtme ve karlkl tann
ma ile kimliini gsterme uygulamas blgede ok eskiden beri var
olup gnmzde devam etmektedir. Bu kimliin giyimle belirtilme
si kimi zaman yukardan gelen buyruklarla olmutur ve ynetenle
8 0
Semboller
ynetilenin arasndaki farkn aka ortaya konmasna amirdir.
Ancak tarihi kaytlardan bu tr buyruklarn fazla nemsenmeyip
gzard edildii anlalmaktadr. Giyimle kimlik belirtilmesi genel
de d baskdan ok i ihtiyalardan kaynaklanmtr. Kyller ve
obanlar, hasm airet yeleri, Yahudiler ve putperestler, Hristi
yan ve Mslmanlar ve dierleri giyimleri, ayakkablar ve zellik
le de balklaryla farkl kimliklerini gururla belirtmilerdir.
Bu sosyal ve zaman zaman da dini bir ykmllk olarak g
rlmtr. Yedinci yzylda bir peygamber Yahudileri, garip giysi
ler iinde olanlar Tannnn cezalandraca konusunda uyarr
(Tsefanya 1:8). Daha sonralar hem Yahudi hem de slami otorite
ler dindalarna kendileri ile bakalar arasnda inan ve ibadetle
rinde olduu gibi giyimlerinde de kesin bir ayrm srdrmeleri iin
srekli uyanlarda bulunmulardr. Bir insann bal dinini ve ki
mi zaman sosyal ve mesleki durumunu gstermesi bakmndan
zellikle nemliydi. Osmanl dneminde mezar talanna lnn
yaamndaki aync baln yontmak kabul gren bir uygulama
olmutur. Bylece bir kad, bir yenieri subay ya da BabIalinin bir
memurunun mezan kolayca ayrt edilebilirdi.
On dokuzuncu yzyl balanndaki Batllama giriimleri giyi
me yeni bir ifade edici nem vermitir. Yeni Batl tipi ordunun as
kerleri Batl tipi niformalar ve ayakkablar giyiy orlard ve imdi
atlarnda bile geleneksel koumlar yerine Bat tipi koumlar vard.
Eski dzenin tek kalesi olarak sadece balklar kalmt. Sanm
uzun zamandan beri zel bir nemi bulunuyordu. Hz. Peygam-
berin bir hadisinde sanm inananlarla inanmayanlar arasndaki
engel olduu sylenir. Sank daha yaygn olarak ulema ile toplu
mun geri kalann ayrt etmek iin kullanlmr. Kemal Ata
trkn reformlanyla Trkiyede bu son kale de dm ve sank-
lar, fesler ve dier geleneksel balklann yerini Avrupa tipi apka
lar ve kasketler almtr.
Gnmzde hem Mslmanlar hem Museviler arasndaki dini
canlanma hareketlerinde geleneksel giyime ve aksesuarlara dn
sembolik bir anlam kazanmtr. Bunun kk bir rnei srailde
yeni dindar Yahudilerin (kabul edilen deyimiyle pimanlkla d
nenlerin) arasnda Hasidim tarzi giyimin benimsenmesidir. Bir
bakas da kravata verilen yeni nemdir -Batl giysiler, gmlekler,
pantolonlar giyen dindar Mslmanlar kravat takmaktan kan
maktadrlar. Daha nce Hristiyanlarin hilali kutsallarmalan gi
bi, kravat -belki de ha biimini hatrlattndan- baz Mslman
lar iin bir Hristiyan amblemi ve bylece de Bat hegemonyasna
ballk iareti olmutur.
Kadnlar iin giyimde devrim ok daha dramatik ve ayn zaman
da ok daha tehlikeli olmutur. slam dnyasnn baz yerlerinde,
8 1
O R TAD O U N U N O K LU K ML
zellikle de ran ve Afganistanda bu hl byledir. ki ey zel bir
sembolik nem kazanmtr: yz saklayan pee ve salar rten
barts. Dou kadnlan iin bunlar amblemlerdir; dindarlar iin
itaat, zgrle kavumu olanlar iin bask amblemleri. Bat'daki
Mslman kadnlan iin ise bunlar kimi zaman kimliin gururlu
bir dorulama amblemleri olmutur.
8 2
BOLM 8
Yabanclar ve Kafirler
H
erhangi bir kimlik tanmnn ayrlmaz bir paras Benlii
tekinden, erdekini Dardakinden ayran izgidir. Farkl
kimlik tanmlan farkl izgilere gerek gsterir ve bunlar da eitli
zamanlarda kayarlar, rtrler ve kesiirler. Ancak izildikleri
her yerde, hi olmazsa insanlann zihinlerinde, biz ile onlar ara
snda kesin bir blnme vardr. tekinin tanm Benin tanmnn
aynlmaz bir parasdr.
ada dnyada siyasal tanmn ve farkllamann evrensel ka
bul gren lt millet-devlet tarafndan salanandr. Btn erkek
ve kadnlar yurttalar ve yabanclar olarak blnmlerdir ve bun-
lann aralanndaki aynm yasalarla belirlenmitir, uygulanmaktadr
ve meru olarak kabul edilir. Aynca yurttalar arasnda da ve hat
ta yabanclar arasnda da baz ayrmlar vardr ve bunlar baz za
man etkilidirler de. Ancak bu dier aynnlar gizlidir ve sosyal ola
rak kabul grmezler. En azndan uygar lkelerde yasalann koru
masndan yoksundurlar.
Yurtta ile yabanc arasndaki bu yasal engel geirgendir ve g
nmzde uyruklua kabul edilme sreciyle alabilmektedir. Bu
noktada daha ilkel ama hl yaygn bir ekilde uygulanan akraba
lk, etnik kken ve rk ltlerinden nemli bir ekilde aynlr, ama
din deitirme sreci ile alabilen -baz dinler hari- din ile ayn-
ma benzer.
Gnmzde ve bir sre iin de gemite Ortadou ve daha ge
nel olarak slam dnyas en azndan hukuken ve resmen ada
Batl kimlik rneini ve yurttalkla farkll kabul etmitir. Bu
8 3
O R TAD O U N U N O K L U K ML
gn slam dnyas pek ok millete blnmtr -slam Konferan
s rgtnn elli alt yesi vardr- ve bunlarn ounda yerli olup
Mslman olmayanlar yurttatr, ama Mslman olup yurtta ol
mayanlar yabancdrlar. Ayrca Asya ve Afrikada ve son zamanlar
da Avrupa ve Amerikalarda Mslman olmayan ounluklan olan
lkelerde aznlk olarak yaayan Mslmanlann says da giderek
artmaktadr. zellikle demokratik Batda olmak zere bu aznlk
lar iin Mslmanlarla dierleri arasndaki ilikiler sorunu yeni ve
daha nce rnei grlmemi bir biimde ortaya kmaktadr.
Ancak daha eski dini kimlik duygusu silinmi deildir. Hatta bu,
nce deiikliin daha yeni olmas ve ikinci olarak da dini kimliin
ve sadakatin zgn stnlnn ok daha gl olmas nedeniy
le Avrupada olduundan ok daha kuvvetli bir biimde devam ede-
gelmitir. Son yllarda, kukusuz basta devrimci rann yneticile
rince, ama ayn zamanda dier lkelerde nemli ve etkili insan
gruplan arasnda slami ilke ve davranlannm yeniden vurgulan
dn gryoruz. slamiyetin bu yeniden dirilii kendi iinde, dinin
sosyal ve siyasal kimlii tayindeki yeri klasik slami grnn, ya
ni slamm Mslmanlar iin birincil kimlik tanm ve meruluk
kayna olduu vurgulanmasdr. Sadece randa deil, saylan gi
derek artan pek ok Mslman lkesinde varolan bir rejimin me
ruluunu hakl gstermek ya da o rejime bir eletiri getirip bir al
ternatif sunmak iin bir hkmeti savunmak ya da saldrmak iin
slami standartlann, iddialann ve szln kullanldn gryo
ruz. Pek ok kimse iin slamiyet bir kere daha karde ve yabanc
arasndaki birincil aynm lt olmutur. Milliyet ve milliyetilik
amda bir Irakl ya da Msrl Mslman bir Irakl ya da Msrl H-
ristiyan ayn yurdu ve ayn uzun ve erefli gemii paylaan bir
yurtta olarak grr. slam perspektifinde ise Hristiyan yurttalar
ve kafir atalar kendisine yabancdr ve tek gerek kimlii ve byle
ce de tek gerek kardeleri sadece mminler topluluudur.
Kukusuz bu fikir yeni deildir. Klasik slam hukuk ve politik
doktrininde temel bir grtr ve yirminci yzylda milliyetilerin
ykc fikirlerine kar sk sk kullanlmtr. Osmanl sadrazam
Sait Halim Paa 1917de yle demitir: Bir Mslmann anavata
n eriatn hkm srd her yerdir. Ayn fikir daha yakn za
manlarda Ayetullah Humeyninin, slamiyetin snn yoktur, s
zyle de tekrarlanmtr. Dier bir deyile slami kimlik ve sadakat
vatandan, milletten ya da milli devletten nce gelir.
Ancak bu grlerin en an taraftarlan arasnda bile bunlar
her zaman sk sk uygulanm deildir. rnein, Basra Krfezinin
gneyinde Arap olan ama ran ah tarafndan ele geirilip igal
edilen Tumbs ve Ebu Musa adalar vard. ran devriminden sonra
adalarn eski sahipleri slam Cumhuriyetinden adalann geri veril-
8 4
Yabanclar ve Kafirler
meini istediler. Bunlar henz iade edilmemilerdir ve edilecekleri
hakknda bir iaret de yoktur. Bir rnek daha: ran slam Cumhu-
riyetinin terminoloji bakmndan milli olmaktan ok dini olan ana
yasasnda Cumhurbakannn ran doumlu ve Iram kkenli olma
s gerekir. Oysa Birleik Devletler anayasasna gre bakan olabil
mek iin Birleik Devletlerde domu olmak yeterlidir. randaki
bu kstlamann kuramsal olmad, birka yl nce bir adayn ran
doumlu olmasna ramen Afgan kkenli olmas nedeniyle bakan
adaylndan kerlmasyla da kantlanmtr.
teki konusunda slami kavramlar incelerken slami davran
lar ve kavramlar iki dier akraba Ortadou dinlerininkiyle kar
latrmak yararl olabilir. Yahudilik, Hristiyanlk ve Mslmanlk
tarihi balan olan, corafi olarak komu, teolojik olarak yakn
dindir. Dnyann dier byk dinleriyle karlatnldklannda
bunlann arasndaki farkllklar nemsiz, benzerlikler artc g
rnr. Her din de tarihleri boyunca dnyann daha uzak dinle
rinden ok birbirlerini tanmlardr. Aralanndaki ilikiler sadece
farkllklanndan deil, -belki de daha ok- benzerliklerden dolay
bozulmutur.
Gnmzde Batda Musevi-Hristiyan geleneinden sz etmek
moda olmu ve kimi zaman bu farkl bir slam gelenei olarak g
rlen bir eyle kyaslanmtr. Bu terim yenidir ve eski alarda
herhalde hem Yahudiler hem de Hristiyanlar iin ayn derecede iti
ci bulunurdu. Ancak bu gerek bir tarihi ve kltrel olguyu belirt
mektedir. Hristiyanlik Yahudi Tevratn korumu, ona Eski Ahit
adn verip arkasna bir Yeni Ahit eklemitir. Eski Ahitin Hristiyan
edebiyat, mzii ve sanatndaki byk nemi dnlrse bu pay
lalan Musevi-Hristiyan unsurun nemi de kolayca anlalabilir.
Ancak insan ayn geerlilikle -gnmze deilse de gemie atf
ta bulunarak- bir Musevi-slami gelenekten ya da bir slami-Hris-
tiyan gelenekten sz edebilir. Musevilik ve slamiyet yaamn her
alann dzenleyen ilahi yasalann bulunduuna inanan dinlerdir.
Hristiyanliin Tanri ve Sezar, kilise ve devlet, hkmdar ve din
adam ikilii Yahudi ve slami geleneklerine yabancdr. Bir J udaeo-
slami dini yaknlk da vardr. Yahudiler ve Mslmanlar sert ve
dnsz bir tektanncl kabul ederler ve bu inanla attn ka
bul ettikleri Hristiyan doktrinlerini reddederler.
slamiyet ile Hristiyanl bir yana Yahudilii tek bana teki
yana yerletiren baka ltler de vardr. Yahudilik oktanncl ve
puta tapmay kategorik olarak reddeder, ama bunun dnda gerek
zerinde bir hak iddiasnda bulunmaz. Musevi retilerine gre b
tn halklann ve inanlann tektannclan teki dnyada bir pay sa
hibidirler. Yahudi din adamlan iin Yahudilik Yahudiler ve kendile
rine katilmay kabul edenler iindir; kimsenin bunu yapma ykm
8 5
O R TAD O U N U N O K LU K ML
ll yoktur. Musevilik gereklerinin evrensel olduunu, ama di-
layc olmadn iddia ederler ve bu bakmdan slamiyet ve Hristi
yanlktan ok Asya dinlerine yakn grnrler. Hristiyanlk ve sla
miyet Tanrnn gereinin sadece bir tek son vahyi olacan ve kur
tuluun ancak bu gerekle elde edilebileceini kabul etmilerdir.
Tannnn son kelamna sahip her iki din de bu kelam tm in
sanla ulatrmak, yani dinsizleri kendi dinlerine sokmak ve bu
arada kendilerine zg bir oecumene oluturma grevini stlen
diklerine inanyorlard. ki din nihai stnlk yolunda ilk adm
olarak ayn Akdeniz dnyasnda yanmaya girdiler. Bu yzyllarca
srecek uzun bir cihad ve hal seferi, fetih ve yeniden fetih dne
mi balatt. Mslmanlar Avrupaya byk saldn dzenlediler:
Sicilya ve spanyada Sarazinler, Balkan yarmadasnda Trkler ve
Rusyada Tatarlar. Byk Avrupa kar saldms da topraklann ge
ri alarak balad ve daha yakn alarda Mslman lkelerin o
unda Avrupal Hristiyan imparatorluklar kurarak devam etti.
Bu atan iddialar arasndaki uzun mcadele boyunca hem H-
ristiyanlar hem de Mslmanlar imparatorluklar kurdular; her iki
si de kendi dinlerinden olmayan insanlar zerinde egemen oldular
ve bu tr uyruklara nasl davranlaca sorunuyla karlatlar. Ya-
hudiler yakn zamanlara kadar byle bir ikilemle karlam deil
lerdi. nk Hristiyan ve Mslman tarihinin tm boyunca Ya-
hudiler hep tabi millet olmulard ve Museviliin bir aznlk dini
olarak bakalann ynetme gelenei yoktu. Anayasal olarak laik ol
masa da, ada srail devleti bu bakmdan liberal demokrasilerin
standardna ykselmek emelindedir ve hl dini kimlii oulcu
modem politika ile badatrma sorununu yaamaktadr.
Bu dinin birbirlerine kar tavrlar da ortaya k tarihleri
srasyla ciddi ekilde etkilenmitir. Mslmanlar iin Musevilik ve
Hristiyanlk kendisinin selefleridir, zamanlannda gerek olarak
vahiyle inmilerdir, ancak ikisinin de zaman gemi ve slamiyet
olan son ve kusursuz vahiyle ikisi de almlardr. Mslman
retileri Hristiyan ve Yahudileri bekilik grevlerini yerine getireme
dikleri ve kendilerine emanet edilen Tann kelamnn arptlmas
na izin verdikleri iin sulamaktadr. Ancak gerek zgn semavi
dinler olduklari iin baz aynmc kurallan kabul etmeleri kouluy
la Mslman otoritesi altnda dinlerini uygulamalanna ve ibadet
yerlerini kommalanna izin vardr. Genelde Mslman devletler
ok seyrek istisnalarla birlikte bu hogr kuralna uymaktadrlar.
Hristiyanlann bak asna gre Mslmanlk farkl ve ok da
ha tehlikeli bir hasmd. Museviliin aksine daha nce deil, daha
sonra geldii iin sahteydi. slamiyet de Babaizm ve Bahaizm gibi
slam sonras dinlere kar ayn gr benimser. Yine Museviliin
aksine slamiyet ve Hristiyanlk birbirleri iin byk bir siyasal,
8 6
Yabanclar ve Kafirler
asker ve bir sre iin de entelektel tehdit oluturmuard. Bat
Avrupada btn ikence ve srgnlere ramen Musevilik ayakta
kalabilmiti. slamiyet ise yeniden fetih sonunda Avrupadan silin
miti. Avrupadan gelen haberlerde bugn bile baz Hristiyanlarn
aralarnda bir Mslman varlna tahamml etmekte glk ek
tiklerini gstermektedir.
spanyada sekiz yzyl sren Mslman ynetiminde Musevilik
ve Hristiyanlk ayakta kalmlar ve snrl da olsa bir gelime gs
termilerdir. 1492de Hristiyan fethinin tamamlanmasndan son
raki birka ay iinde Yahudiler ve birka yl iinde de Mslman
lar yarmadadan srlmlerdi. Yeniden fethedilen Hristiyan s-
panyamn kimlii Yahudi veya Mslman varlna tahamml ede
mezdi. Eski ve yeni fethedilmi Mslman topraklarndaki Msl
man devletleri ise daha hogrlyd. Mslmanlarn kutsal top
raklar olan Arabistan dnda Mslman olmayanlarn kendi y
netimleri altnda yaamalarna ve kimliklerini deilse bile lkeleri
ni paylamalarna izin veriyorlard. Gerekten de modem milliyet
i fikirlerin etkisi grnene kadar her iki tarafta da byle bir pay
lama sorgulanm deildir.
Bu hogr ve hogrszlk sorunu hem Hristiyanlar hem
Mslmanlar arasnda polemik ve mitoloji ile hl ok arptlm
durumdadr. Mslmanlar Hristiyanlan Hal Seferlerinin saldr
gan fanatizmi iin kmarlarken Hal Seferlerinin cihada ok gecik
mi bir tepki ve kutsal savala kaybedilen yerleri kutsal savala ge
ri alma giriimi olduunu unutmaktadrlar. Hristiyanlar Msl
manlar banazlkla sularken Mslman lkelerinin yzyllar bo
yunca Hristiyan zulmnn kurbanlar iin -sadece Yahudiler de
il, eitli fraksiyonlardan Hristiyanlar iin de- bir smak olduu
nu unutmaktadrlar.
Yakn zamanlara kadar Mslman topraklarndan Hristiyan
topraklarna buna benzer bir g yaanm deildi; son zamanla-
rin bu tr hareketlerinin kkenleri farkldr ve her iki taraf iin de
yeni somlan ortaya karmtr.
slamiyet ile dier iki din arasnda iki nemli fark daha vardr.
Birincisi slamiyetin ilk gnnden beri dini bir kategori, bir olgu s
nf olarak grmesi ve din szcn oul bir isim olarak kullan
masdr. Kuranda yle bir sz vardir: Sizin dininiz size, benim di
nim de banadr. (109: 6) Bu daha eski zamanlann Hristiyanlan-
na ok garip gelecek bir kavramdr. Kuranm bir baka ayetinde
de, Dinde zorlama yoktur, (2: 256) denilir. ada bir Alman bi-
limadam bunu hogrden ok bir teslimiyet ifadesi olarak gr
mtr, ancak slam geleneinde bu hogrl olmak ve baz ke
sin belirlenmi durumlar dnda zorlamay yasaklamak olarak
alnmtr.
8 7
O R TAD O U N U N O K L U K ML
slamiyet daha ilk batan beri selefleri olduunu ve bunlardan
bazlarnn slamiyetin kndan sonra da adalan olarak kal
dn kabul etmiti. Bu da slam dininde ve en eski geleneksel di
ni ve hukuki metinlerde dier dinlerin yelerine kar tutum konu
sunda belirli ilkelerin getirilmesi, baz kurallann konulmas de
mekti. Bu oulculuk slam eriatnn bir parasdr ve bu kurallar
pek ok konuda gayet kesin ve aynntldr. Musevilik ve Hristiyan
ln aksine slamiyet dini hogr sorununu ele alr ve bu hog
rnn dier dinlere kar apn ve smrlann izer. Mslmanlar
iin dini adan tekine kar davran bir fikir ya da seim konu
su ya da duruma gre deiecek yorum ve hkm sorunu deildir.
Dini ve hukuki metinlerde yani Mslmanlar iin Kuranda ve e
riatta bunlar belirtilmitir.
Bu metinler ve yasalar Mslmanlk d dinler ve bunlann ta-
raftarlan arasnda baz temel ayrmlar getirir. Bunlardan birincisi
ve en nemlisi dinidir. Baz dinler slamiyetin zgn olarak kabul
ettii, ya da daha kesin konumak gerekirse zamannda zgn ol
duunu kabul ettii bir kitaba sahiptir. Kuranda bunlar tane
olarak belirtilir: Yahudiler, Hristiyanlar ve esrarengiz Sabiiler.
Mslman grne gre Musevilik ve Hristiyanlk slamiyetin se
lefleri, Allahn insanla gnderdigi vahiylerin nceki aamalaryd
ve bylece de bir bakma slamiyetin kendisiydiler. Mslmanlarn
peygamberler listesinde Adem, Nuh, brahim, smail, shak, Ya-
kup, Eyyub, Lut, Musa, Davud, Sleyman, sa, Vaftizci Yahya ve
dier Eski Ahit kiileri yer alrlar. Kuranda Yahudilere ve Hristi-
yanlara verilen kitabn Musann getirdii Tevrat, Davudun getir
dii Zebur ve sanin getirdii ncil olarak sralanr. Bu daha nce
ki dinlerden olanlar Tann tarafndan zgn kitaplann gnderilme
si iin seildiklerinden ve hl tektannc olup kutsal bir kitaba ve
kutsal bir hukuka sayg gsterdiklerinden, sonraki hatalanna ra
men slam devleti iinde, yani Mslman bir ynetim altnda belir
li derecede bir hogr greceklerdir.
Bu hogr yasalarla belirli ve snrldr. Bunlara tabi olanlar
ayrmc sosyal ve mali kurallar altmdalarsa da, karlnda dinle
rinde zgrce ibadet ederler ve bundan daha nemlisi i ilerinde
byk bir zerklie sahiptirler. Evlenme, boanma, miras ve eitim
alanlannda tam bir kontrole sahip olmann yansra, daha da
nemlisi, kararlarm uygulatma gleri vardr ve gerektii takdirde
kamu otoritelerinin yardmn isteyebilirler. Bunlar Mslman ol-
madklan iin Mslmanlar iin balayc olan kurallar yerine ge
tirmekle ykml deildirler. slamiyet alkol iimini yasaklamtr,
ancak yasann geleneksel yorumuna ve uygulamasna gre Hristi-
yanlar ve Yahudiler iki retiminde, satnda ve tketiminde z
grdrler. Klasik Arap edebiyatnda airler ve arkadalan imek
8 8
Yabanclar ve Kafirler
istedikleri zaman oraya gittikleri iin manastrlardan sk sk sz
edilir. Manastr demek olan der szc hemen hemen meyhane
anlamn kazanmtr. Osmanllar zamannda kadlarn arabn su
gibi akt Yahudi ve Hristiyan dnlerindeki Mslman konuk
lar sorunu ile uratklarn gsteren pek ok kararlar vardr.
Osmanl devrinde Ramazan aynda orucunu bozduu iin tu
tuklanan bir derviin hikayesi anlatlr. Bu byk bir su olduu
iin adam hapse atlmt. Derviler dini kurallar konusunda epey
gevek olmakla n salm kiilerdi. Dervi bir gn demir parmak
lklar arasndan bakarken sokakta kebap yiyen birini grr. Ada
ma, Hey, Ramazan ayndayz, seni oru yerken gren biri olursa
hapse atar, diye seslenir. Adam, Atmazlar, ben Hristiyanm,
der. Dervi arr. Yani sen Hristiyan olduun iin sokakta ke
bap yiyebilir misin?, Hristiyan, Elbette, ramazan bizim iin ge
erli deildir, der. Bunun zerine dervi de yle der: Gerek din
den olmadn iin her gn Allaha kretmelisin.
ada slam devletlerinden bazlar eski hogry terk etmi
lerdir ve dinlerini nemsemeksizin btn uyruklarna cezai h
kmleri de dahil olmak zere Mslman dini hukukunu uygula
maktadrlar.
Yasal olarak kabul edilmeyen, yani kabul edilmi kutsal kitab
olmayan dinlerden olanlar slam devletinin hogrsnden yarar
lanamazlar. Bunlarn nndeki seim ya din deitirme veya lm
cezasdr; lm cezas klelie evrilebilir. slami yaylma devrinde
Mezopotamya, Kuzey Afrika, Sicilya ve spanyada herkes ya Hris
tiyan ya da Yahudi olduu iin bu byk bir sorun olmamt. An
cak Zerdstlerin ounlukta olduu randa ve oktannl ve putpe
rest olan Hindulann yaadklar Hindistanda bu baz sorunlar or
taya karmtr. Fakat sonunda btn bunlan kapsayacak huku
ki formller bulunmutur.
eriat hkmlerine gre hogrye layk olanlar zimma'ya ka
bul edilirlerdi. Bu slam devleti ile Mslman olmayan toplum ara
snda bir anlama olup buna gre devlet bu kiilere belirli ayrca
lklar tanr ve topluluk da belirli grevleri ve kstllklar kabul
ederdi. Zimmaya sahip olan bir toplumun yesine zimmi ad veri
lirdi. Bu kstlamalar iinde zmmilerin ne giyecekleri, hangi hay
vanlara binebilecekleri ve hangi silah tayacaklar gibi eyler de
vard. Bina ykseklikleri ve ibadet yeri kullanm hakkinda da k
stlamalar vard ve ibadethaneleri asla camilerden yksek olamaz,
yenileri ina edilemez, ama eskileri onarlabilirdi. Hristiyan ve Ya
hudiler ayrt edilmelerini salayan giysiler giymek ya da zerlerin
de bir amblem tamak zorundaydlar. lk olarak dokuzuncu yz
ylda. Badatta bir halife tarafndan balatlan ve sonra Ortaada
Yahudiler iin Avrupaya yaylan san bez paras ghiyaf in kkeni
8 9
O R TAD O U N U N O K LU K ML
buydu. Zimmiler ibadetlerinde ve trenlerinde grltden ve gs
teriten kanmak zorundaydlar. Hristiyanlar kiliselerinde an
alamazlard. slamiyete her zaman sayg gstermeli ve Mslman
larn stnln kabul etmelilerdi. Bu kurallardan ou uygula
nabilir olmaktan ok sosyal ve sembolikti ve bunlarn ancak sey
rek ve dzensiz olarak uygulandn gsteren kantlar vardr.
Merkez lkelerde sosyal kstlamalarn ou uygulanmaktan ok
gzard edilmitir. Zimmilere srarla uygulanan tek ey her yl ye
tikin erkeklerden alman cizye vergisiydi. Bu, on dokuzuncu yz
yla kadar btn slam lkelerinde her dnemde uygulanmtr.
Zimma kural Hristiyan ve slam alemlerinde dini aznlklarn
statsnde bir baka nemli farklla yol amtr. Hristiyan dn
yasnda Hristiyan olmayan aznlklarn davranlarnn kendileri
ne kar tutum konusunda fazla bir etkisi yoktu. Hogr ile ho
grszlk arasndaki seim genelde hakim toplumun i mant
na uygun olarak kararlatrlrd ve aznlklarn bunu yle ya da
byle etkileyebilmeleri iin yapacaklar fazla bir ey yoktu. slami-
yette zimma kurallar ise bilinen ve anlalm olan kurallard ve
zimmiler hangi davranlarnn hogryle karlanacan, hangi
yanl davranlarnn misilleme getireceini bilirlerdi.
Mslman olmayanlarn dier bir snflandrlmas siyasal ve
askeridir: Boyun edirilenler ve henz boyun edirilmemiler.
Dnya Darl slam ile Darl Harb arasnda blnmtr. Darl
slam Mslman bir hkmetin ibanda olduu ve slam eriat
nn hkm srd btn lkelerdir. Mslman olmayanlar bu
rada slam hogrs altnda yaarlar. Henz boyunduruk altna
alnmam d dnya ise Darl Harbdir, yani eriatn emrettii s
rekli bir cihad durumundadr. Yasa cihadn uygun grnd za
manlar atekeslerle kesintiye uratlabilecegi hkmn de getir
mitir. in gereine baklrsa, sava ve bar dnemleri Avrupa
tarihi boyunca Avrupann Hristiyan devletleri arasnda varolan
dan pek de farkl deildir.
Bylece yasalar kafirleri bir kitab olan ve slamiyetin semavi
din olarak kabul ettikleriyle byle olmayanlar arasnda din bak
mndan ayrmaktadr; bu ayrm siyasal olarak Mslman devleti
nin stnln ve Mslmanlarn nceliini kabul etmi zimmi
ler ile slam snrlan dnda kalan ve bu nedenle tm dnya ya ta
bi hale getirilene ya da herkes slam dinini kabul edene kadar s
rekli bir sava halinde bulunulacak darl harb sakinleri harbler
arasndadr.
Zamanla dtaki yabanc ve dman olduu kabul edilen kiiy
le hogrye sahip i kafir arasnda bir ara durum, bir geici ziya
reti stats, geliti. slam devleti ile kendi hkmeti arasndaki
bir anlamadan orada srekli ikamet etmeyen yabanclar da yarar
9 0
Yabanclar ve Kafirler
lanabilirdi. Bu anlamaya aman ve bundan yararlananlara mus-
tamin ad verildi. Ancak geicilik uzun bir sre olabilecei iin bu
tr yan-srekli anlamalar kiiler ve hatta devletler iin de kabul
edilebiliyordu. Hal Seferleri zamannda Mslman limanlarnda
Avrupal Hristiyan topluluklar kendi konsolosluk memurlar ida
resinde yayorlar ve mali ve sosyal dezavantajlar olmadan zimmi
ayrcalklarndan yararlanyorlard. Daha sonralar Hristiyan ve
slam dnyalar arasndaki iktidar ilikilerindeki deiikliklerle ilk
bata slam devleti tarafndan kendi kurumlannn mantna uy
gun olarak zgrce verilmi bu baklklar bir taraftan zorla ka
bul ettirilen ve dier tarafa ho karlanmayan bir tr zoraki ay
rcalk ve bakla dnt.
Grup kimliinin dini bir tanm kanlmaz olarak Hristiyan
dnyas tarihinde nemli olan baka bir tr tekilik sorununu or
taya karr: inanan ile inanmayan -hizipi, heretik, sapkn arasn
daki ara durum.
Hem gemiin hem gnmzn slami deneyimi inanta veya
uygulamada ya da her ikisinde slamiyetin aslndan farkl olan pek
ok sapkn grubun varl olduunu gsterir. Bu gruplara ynelik
ok zengin bir polemik literatr vardr ve bunlar Mslman olma
yanlara yneltilenlerden ok daha fazladr. Sapknlk ciddi ve teh
likeliydi. Bu gerek bir dman demekti. Bu polemikler esas ola
rak Snniler ile iiler arasndadr. Bunlarn herbiri iinde de, fark-
li eilimler ya da ekoller arasnda polemikler grlr; ve ok eski
zamanlarda balam olup gnmzde de devam etmektedir.
Bu blnmelere ramen slamiyette Hristiyan szck anlamn
da blclk ya da heretiklik yoktur. ada Arapada heretiklik
hartaqa'dr ve baka dillerden alnmadr; slamda ok sayda sap
kn grup olduu dikkate alnrsa Mslmanlarn heretiklik kav
ramlar olsayd bunun iin bir szckleri de olaca tabiidir.
Bunun birka nedeni olabilir. Schism kopma demektir. Roma
ve Ortodoks kiliselerindeki gibi bir kopma yoktur, nk kurum
sal bir otorite olmad iin bir itaat ya da red sorunu da yoktur.
Heretiklik seim demektir ve bylece de insan tabiati gznne
alndnda kt seim anlamna gelir. slamiyette Mslmanlar
iin inan konusunda gayet geni izilmi snrlar arasnda byk
bir seim zgrl olduu iin bu konu ortaya kmaz.
Sk sk sapmalara ve zaman zaman da basklara ramen Msl
manlkta heretikliin Hristiyan dnyasnda grlen teolojik veya
pratik ve hukuki anlamlarna pek rastlanmaz. Doru inanc tanm
lamaya ve savunmaya, yanl bulmaya, dzeltmeye ve gerektii yer
de cezalandrmaya yetkili kurumsal bir otoritenin yokluunda bun
lar pek mmkn olamazd. Baz Hristiyan kiliselerinin karakteristi
i olan bu gibi eylerin slam tarihinde gerek bir karl yoktur.
9 1
O R TAD O U N U N O K LU K ML
Baz istisnalar vard. Sekizinci yzyln ikinci yansnda Badat
halifeleri bir tr engizisyon kurmular ve Maniheizmi yok etmeye
almlar ve bu dinden olanlan ldrmlerdir. Bundan bir sre
sonra Halife al-Mamun (813-833) resmen belirlenmi bir teolojik
doktrini zorla uygulamaya kalkmtr. Ama bu uzun srmemi
tir. Daha sonraki orta ve erken modem alarda ii lkelerinde
Snnilere, Snni lkelerinde iilere ve her ikisinde de Sufilere zu
lm yaplmtr. Zaman zaman, genellikle militan reformculann
yeni kurduklan rejimlerde olmak zere, Mslman olmayanlara
zorla din deitirtme abalan grlmtr. Ancak genel olarak
sylemek gerekirse zimmilere olduu gibi sapknlara kar zor kul
lanlmas seyrek rastlanan, tipik olmayan ve baz zel durumlara
bal olaylard.
Bu farkllk iin baka nedenler de vardir. slamda nemli olan
inandn deil, yaptndr. Sadece Tanr inanta samimi olunup
olmadna karar verebilir. nsann yapt sosyal bir gerektir ve
kumlu otoriteyi ilgilendirmez. slamiyet mminlerden inanlannda
hataszlk deil, cemaata ve onun liderine sadakat ister. Bu sap
knln ihanetle kolayca edeer tutulan sadakatsizlie, ya da va
rolan sosyal ve siyasal dzene tehlike oluturacak ihanet noktas
na varmasna kadar uzanan geni bir sapknlk hogrsne yol
amtr. Bu olduu zaman, ok gemeden sapkn slamiyet ile din
den dnme arasndaki bir snn geer. nanta sapknlk o nokta
ya gelince bir hukuk konusu, bir harekete geme konusu olur. Ve
btn Mslman hukuk biliminde dinden dnme ar bir sutur.
lahiyatlar kendilerinden farkl inananlan dinsiz olarak nitele
meye her zaman hazr olmulardr. Byk ilhiyati ve mistik el-
Gazali (1059-1111) kendilerinden farkl dnenleri dinsizlikle
rasgele sulayan ilahiyatlardan sz eder ve bunlar dinsiz diye
adlandmr. Birinin kafir olduunu sylemeye takfr ad verilir. El-
Gazali bunlann cenneti kk bir ilahiyatlar grubunun yapma
ya alrlar der. Ancak ilahiyatlar arasnda bu tr sulamalarn
pek bir etkisi olmamtr. Hukukular ilahiyatlardan daha geni
mezhepli olduklan iin mallanna el koyma ve lm cezalanyla ge
erli bir neden olmadan bir kimseyi takfr ilan etmemilerdir.
Bu farkl gmplar arasnda din savalan var myd? slamiyet ta
rihinde pek ok slamiyet ii sava olmu ve bunlann bazlannda
farkl taraflardaki insanlar slamiyetin farkl biimlerini benimse
milerdir. Ancak slam dnyasnda on altnci ve on yedinci yzyl
da Avrupadaki atmalara verilen anlamda din savalanndan sz
edilemez. Dinsel tonlu blge, airet ve hanedan savalan olduunu
syleyebiliriz. On altnc yzylda ve daha sonra bir sre Osmanl
sultanlan ve ran ahlan Ortadouda hakimiyeti ele geirmek iin
savamlardr. Padiah Snni, ah ise iiydi. Bu nedenle Osmanl
9 2
Yabanclar ve Kafirler
iileri ve ran Snnileri hkmdarlar tarafndan potansiyel hainler
olarak grlrler ve kimi zaman kendilerine buna uygun olarak
davranlrd. Ancak bunu bir Snni-ii sava olarak tanmlamak
yanl olacaktr. Dini atmalar denilebilecek baka olaylar da var-
di: sahte mesihlerin isyanlar, slamiyeti arndracak ve dnyay de
itirmek iin ortaya kan reformcularn yarattklar iddet olayla
r. Ancak bunlardan ou ksa sreli ve etkisizdi. Bazlar iktidar
ele geirdikten sonra devirdiklerinin uygulamalarn benimseyerek
daha karmak bir baarszla uramlardr. Tek byk istisna
Ortaagda Badattaki Snni Abbasi halifelii ile Kahiredeki sma-
ili Fatimi halifelii arasndaki mcadeledir ki, bu bile ok gemeden
inan yerine bir imparatorluk atmasna dnmtr.
Snniler ve iiler arasndaki blnme Protestanlarla Katolikler
arasndaki blnmeye benzetilmitir. Snniler ile iiler arasndaki
balca fark dini doktrin veya otorite farkll deildir. Bunun k
keninde iki taraf arasnda siyasal bir konudaki anlamazlk, kimin
hangi hakla devletin ba olaca tartmas yatmaktadr. ia Arap
ada parti demektir ve iiler Hz. Peygamberin akrabas olarak Hz.
Alinin onun halifesi ve toplumun reisinin olmas gerektiine ina
nanlardr. ki grup ayri izgilerde gelimitir, ama farkllklar esas
itibariyle doktrin ya da inan deil, deneyim ve duygu ve davran
farkllklardr. Bazlan iilii bir tr ran milli ifade biimi, hatta
ranllann Snni Arapla kar bir bakaldms olarak grrler.
Irk kuramlann Bat siyasal dncesinde hl etkin olduu d
nemde Avrupal bilimadamlan arasnda popler olan bu gr zo-
rakidir ve savunulamaz. slamiyetin kndan sonra yzyllar bo
yunca iiliin etnik ya da blgesel bir etiketi yoktu. slamiyet gibi
o da rana Araplar tarafndan getirilmiti ve o zaman da ranl
Mslmanlann ou Snni idi. Ancak on altnc yzyldan bala
yarak iilik rann devlet dini oldu. ran artk slam dnyasnda
tek nemli ii devletiydi. ran sadece militan bir ii devleti olmak
la kalmayp ayn zamanda drt yanndan Snni devletlerle evriliy
di: batda Osmanl mparatorluu, douda Orta Asya ve Hint Sn
ni devletleri. Bylece iilik ile ran kltr ve siyasal bilinlenme
si arasnda bir rtme olumutur.
nan ve hatta ibadet farkllklanna kar Mslman davran
genelde hogrl olarak nitelenebilir. Zaman zaman, zellikle i
ve d gerginlik veya atma zamanlannda bir ortodoksluk yerle
tirme ve buna uymayan herkesi dlama abalan grlmtr. An
cak genelde Mslmanlar Mekkeye dnp namaz klan bir kimse
nin dinsiz saylamayaca ilkesi koyan saygn bir Ortaa din ada
mna uymulardr.
Gnmzde hogr sorunu yeni bir nem kazanmtr. Bat
dnyasnda bu farkl insanlara haklann ve zellikle eit haklann
9 3
O R TAD O U N U N O K LU K ML
verilmesi anlamnda kabul edilmektedir. Bu haklar arasnda iba
det zgrl, rgtlenme zgrl, ibadet yeri amak ve ilet
mek zgrl ve sivil ve siyasal statsn kaybetmeden oun
luktan ya da hakim dinden olanlardan farkl olmak zgrl var
dr. Mslmanlar iin hogr daha farkl bir anlam tamtr.
Her iki tarafta da hogr fikri epey modem olup Avrupada byk
Din avalanndan sonra, Protestanlarla Katoliklerin sonunda bir
tr uzlamann gerektiini anlamalaryla balamtr. Daha eski
alarda tam hogr bir erdem olarak deil bir grevin ihmali ola
rak kabul edilebilirdi: gerek dini kabul edenlerle etmeyenlere ay
n haklarn verilmesi ancak bir samalk olarak grlebilirdi.
On yedinci yzyla kadar Mslman devlet ve halkn kendi
inanlarna sahip olmayanlara davranlarnn Avrupada normal
olandan daha saygl ve daha hogrl olduunda kuku yoktur.
slamiyette de, Mslman devlet ve halk kendi eriat hukuku ku
rallarna kar ktklarnda ve eriatn kendilerine ykledii ho
gry dier dinlerin taraftarlarndan esirgediklerinde zulm ha
reketleri grlmtr. Ancak slam tarihinde Hristiyanlarn Hris
tiyan olmayanlara ve zellikle de birbirlerine yaptklar zulme ve
engizisyona, kym ve srgnlere benzer bir ey yoktur. slam l
kelerinde zulm bir istisna iken, ne yazk ki, Hristiyan dnyasn
da genellikle normal davrant.
Reform ve din savalan nemli bir deiiklik getirdi. On yedinci
yzyldan balayarak Bann Hristiyan ynetimlerinde Hristiyan
olmayanlann durumu Mslman ynetimindeki zimmilerden fark
sz oldu ve giderek de ok daha iyi bir duruma eriti.
Zimma olarak bilinen eski anlama on dokuz ve yirminci yzyl
larda Mslman dnyasnn pek ok yerinde bozulmaya balam
tr. slam devletinin Batl liberal dncelerle esinlenen Hristiyan
ve bir dereceye kadar Yahudi uyruklan artk devletin tand ga
rantili ama snrl haklarla tatmin olmuyorlard. Kendilerini tehdit
altnda hisseden slam devletleri ve ounluklan zimma'nm snrl
haklann bile bir tehlike olarak grmeye baladlar ve daha nce
zararsz olan lke kafirlerini dardaki daha tehlikeli kafirlerin ajan
ve temsilcileri olarak grmeye baladlar.
Bu dnemde Mslman olmayan uyruklann durumu kat ze
rinde byk ilerlemeler gstermiti. Kimi zaman d basklarla, o
unlukla da ithal edilen yabanc liberal ve milliyeti ideolojilerle s
lam devletleri zimma kuramn ve uygulamasn giderek terk ede
rek btn uyruklara ya da daha sonra yurttalara dinlerine bakl
makszn eit stat tanyan yeni yasa ve anayasalar kardlar.
Ancak dini aznlklar ounlukla eskisinden daha kt bir du
ruma dmlerdi. Zimma kendilerine eriat gibi bir otorite tara
fndan kurulmu ve yzyllardr Mslman halk tarafndan ilahi
9 4
Yabanclar ve Kafirler
toplumsal ve siyasal dzenin bir paras olarak kabul edilmi hu
kuki bir stat tanmt. Osmanl idaresi altnda Hristiyanlar ve
Yahudilere kendi dinlerinde ibadet dnda kendi dini yasalarn
uygulama hakk da verilmiti. Hristiyan hukuku btn mezheple
rinde hem okevlilii hem de cariye messesesini yasaklamaktay
d. Osmanl topraklarnda yorumland biimiyle Musevi yasalar
okevlilie izin veriyor ama cariye almay yasaklyordu. slam yasa-
lari ise her ikisine de izin vermekteydi. Hristiyan ve Yahudi dini
otoriteleri bu kurallara aykr davranan cemaat yelerini, bu du
rum hakim toplumun ve devletin yasalarna bir itaatsizlik olmasa
bile, yarglayabiliyorlar ve cazalandrabiliyorlard. Sultann altnda
bir Hristiyan kimlik Sultann olduu kadar Hristiyan otoritesine
de itaati gerektirmekteydi.
kinci snf yurtta ada Batl kulaklarna itici gelse de, ikin
ci snf yurttalk -yani yurttan hepsi de deilse de baz haklar
nn tannm ve sayg gryor olmas- hi yurtta olmamaktan iyi
dir. Demokratik deneyimlerin ykntlar zerine kurulmu yeni
diktatrlkte din aznlklar da ounlukla kendilerini bu sonuncu
durumda bulmaktaydlar. Klasik Osmanl mparatorluu dini ve
etnik gruplarn karlkl hogr ve sayg iinde, sadece slamiye-
tin nceliini ve Mslmanlarn stnln tanma kouluyla
bir arada yaamalarna imkan vermitir. Eski dzeni ykan ve tm
Osmanl yurttalarna anayasal eitlik salayan liberal reformcular
ve devrimciler Osmanl mparatorluunu nihai ve kanl milli m
cadelelere itmilerdir ki, bu imparatorluun be yz yllk tarihinin
en kts olmutur.
Osmanl mparatorluu kmtr, ancak onun son on yllarn
da ortaya kan sorunlar hl zlmemitir ve Balkanlarla Orta
doudaki Osmanl halef devletlerinin ve paralel gelime srecin
den gemi dier slam lkelerinin siyasal yaamlarn etkilemeye
devam etmektedir.
Dier kutsal kitaplar gibi Kuran da eitli konularda rehberlik
salamaktadir ve dinin yaylmasyla bu seenekler pek ok lkede
pek ok kuan deneyimleri ve yorumlaryla daha da artmtr. s
lamiyette otoriteye kaytsz sartsz itaat gelenei vardr. Ancak hak
sz ya da gayrimeru olarak grlen otoriteye isyan gelenei de var
dr. Her iki gelenek gerek Kuranda gerekse hadislerde derin kk
lere sahiptir; her ikisi de Mslmanlarn sonradan gelen kuakla
r tarafndan kuramsal ve uygulama olarak geniletilmi ve geliti
rilmitir. Bunun gibi kafirlerle sava ve bar yapmak iin gerek
Kuranda gerekse eriatta yetki bulmak g deildir. Kuranda
Tannmn dmanlan kafirler olarak nitelenmekte ve cehennem
ateinde yanacaklan bildirilmektedir (2: 98; 41: 19, 28). Mminle
re u emirler verilmektedir: Allahn dmanna ve sizin dman-
9 5
O R TAD O U N U N O K LU K ML
niza dehet saln. Ancak bu mcadelenin lmne olmas gerek
mez: Eer onlar bara yanarlarsa sen de bara yana ve Allaha
gven. (8: 60-61). Kuranda birka kere tekrarlanan nemli bir
nokta daha vardr: Rabbin dileseydi btn insanlar bir tek millet
yapard. (11: 118; 16: 93; 42: 8). Ancak Tannnn isteiyle dnya
eitli milletler ve dinler arasnda blnmtr ve kimin gerei
benimseyeceini kimin srden ayrlacana Tann karar verir. Ve
bunda da merhamet ve hogr iin gl bir sav bulunduu ku
kusuzdur.
9 6
BOLUM 9
Emeller
H
indistan, in ya da Avrupann aksine Ortadouda kollektif
bir kimlik yoktur. En eski alardan gnmze kadar din
de, dilde, kltrde ve her eyden ok da kendini idrakte bir eit
lilik rnei devam edegelmitir. Ortadou denilen blgenin dou,
bat, kuzey ve gneyindeki lkelerde ve hatta Ortadouda bu an
lamsz, renksiz, formsuz ve dnyann byk bir ksm iin yanl
terimin gnmzde genel olarak benimsenmesi gerek yurt iinde
gerekse yurt dnda grlen bir ortak kimlik eksikliinin en iyi
gstergesidir.
Ardarda gelen Helenletirme, Romallatrma, Hristiyanlastr-
ma ve slmlatrma sreleri blgenin en azndan bir blmne
bir derece birlik ve baz toplumsal unsurlar getirmitir. Tm blge
yi ilk kucaklayan ve yaraclk ve hakimiyetinin balca merkezle
rini Ortadouda ilk kuran slam blgeye tek ortak kimliini ver
mitir. Airet veya fraksiyonel ya da blgesel sadakatten daha b
yk bir ey, var olan devlet organizmalarndan daha soylu bir ey
arayanlarn slamiyetin cazibesine kaplmalarnda aacak bir ey
yoktur.
Ancak baka cazibeli eyler de olmutur. Yirminci yzyl boyun
ca her ikisi de Avrupa kkenli iki fikir Ortadouda siyasal dn
ce ve eyleme hakim olmutur: sosyalizm ve milliyetilik. u anda
biri baarszl ile, dieri de baarl olmasyla ikisinin de modas
gemitir. Ortadoulularn ou iin Sovyetler Birliinin k ve
daha zel olarak da sosyalist rejimlerin lkelerindeki kt perfor
mansyla sosyalizm gzden dmtr. Milliyetilik ise gzden
9 7
O R TAD O U 'N U N O K LU K ML
dmekten ok almtr. Blgenin btn lkelerinde ve imdi de
eski Sovyet topraklarnda smrge hakimiyeti sona ermi, egemen
bamszlk amacna eriilmitir. Bu da ac bir lokma olmutur.
Baz lkelerde milliyetilik ve sosyalizmin yerini bunlarn gayri
meru ocuu nasyonal sosyalizm almtr ki, bu terimin Irak ve
Suriyedeki tek parti diktatrlkleri iin kullanlmas hi de man
tksz olmaz. Orta ve Gney Avrupadaki selefleri ve modelleri gibi
bunlar da baarsz olmu ve km demokrasilerin ykntlar
arasndan domutur.
Batl anlamyla demokrasi, yani dzenli aralklarla serbest se
imlerin yapld ve hkmetin semenlerce devrilebilecegi politik
sisteme Ortadouda pek rastlanmaz. Blge lkelerinin ounda se
imler varsa da, bu ksmen seimin modem bir devletin moda olan
kisvesi olmasndan, ksmen de uluslararas yardmlardan yararlan
mak iin bir tr seimin gerekli olmasndandr. Ancak bu rejimlerin
ounda hkmetler seimle deil, seimler hkmetlerce deiti
rilir. Blgede gerek seimin yapld ve hkmetlerin seimle de
iebildii -ve bazen deitii- iki lke vardr: Trkiye ve srail.
srail demokrasisi uzun bir sredir blgede bir istisnadr. Dev
let Avrupadan gelen gmenler tarafndan kurulmutur ve Avru
palI karakteri Yahudi devletini komularyla her trl ilikiden tec
rit eden Arap boykotu srasnda korunmu ve hatta daha da vur
gulanmtr. Ama bu durum artk deimektedir. Bir yandan Orta
dou ve Kuzey Afrika kkenli Yahudiler srailde Yahudi nfusun
ounluunu oluturmulardr; dier yandan pek ok glkleri
ne ramen bar sreci snrlar aabilmitir. srail imdi iki Arap
lkesiyle iliki kurmutur ve daha birouyla ticari ilikisi vardr.
Hepsinden nemlisi Filistinlilerle yakndan ilgilenmektedir ki, en
negatif bakmlarndan bile bu ilgi baz Filistinli ve dier Arap gz
lemcileri liberal bir ekonomi ve politikann meziyetleri konusunda
uyandrmtr. Bu deiiklikler ayn zamanda srail kimliinin ve
imajnn ve buna bal olarak inan, devlet ve lkenin nisbi nem
liliini etkilemektedir.
Blgenin deneyim, ihtiya ve olaslklar iin ok daha nemli
olan bir ey de Trk demokrasisinin rneidir. Modem an ban
da Avrupa imparatorluklar Ortadouya doru yaylmaya baladk
larnda blgede sadece iki byk devlet, Trkiye ve ran, vard ve
Ortadou tarihi yzyllardr bu ikisinin rekabeti ve aralarndaki
uzun savalarla biimlenmiti. Avrupa hakimiyeti dneminde Trk
ve ran bamszl sk sk tehlikeye girmise de, asla tmyle kay
bolmamt. Trklerin ve ranllann ne kadar tehdit altnda olsalar
bile bir bakentleri ve snrlan; ne kadar zayf olsa da bir hkmet
leri ve devlet yaplan vard. Bylece her ikisinde de o zaman Orta
doulu birinin olmasa da bir Avrupalmn milli kimlik diyecei bir
9 8
Emeller
ey ve bununla birlikte halk arasnda bir kabul ve sadakat gelene
i ve yneticiler arasnda ise bamsz karar ve eylem gelenei var
d. ada Trkiye ile rann kurucular 1920li yllarda milletler
topluluu iinde yerlerini korumak iin savamak zorunda kalm
larsa da, orada koruyacak bir yerleri zaten vard. Yabanc empeya-
list hakimiyet sona erince her ikisi de blgenin byk devletleri ola
rak kanamayacaklar rollerini yeniden stlenmilerdir.
Gemite olduu gibi gnmzde de iki lke ideolojik seimle
rini yapmlardr: bu kere Snni ve ii slamiyet arasnda deil de,
laik demokrasi ile slami teokrasi arasnda. Her ikisi de biim ola
rak cumhuriyetidir ve her iki cumhuriyet de daha nceki rejimle
ri deviren karizmatik liderler tarafndan kurulmutur. Kemal Ata
trk padiahln yerine laik bir demokrasi kurmu; Ayetullah Hu-
meyni ahn yerine slami teokrasi getirmitir. Bunlarin retileri
ve programlan olan Kemalizm ve Humeynizm pek ok kii tarafn
dan blge iin balca iki alternatif gelecek olarak grlmektedir.
Trkiye herhangi bir Ortadou rol konusunda isteksiz bir
adaydr. Ortadou ile Avrupa arasndaki snn oluturan Trki
yenin siyasal ve entelektel liderleri Bat ve batl bir kimlik konu
sunda bilinli bir seim yapmlardr. Bir zamanlar en byk za
ferlerinin sahnesi olan Ortadou Trklerin zihinlerinde k, ye
nilgi ve ihanet anmlan yaratmaktadr. Dier yandan Bat eko
nomik gelime ve sosyal ve siyasal zgrlk arac vaat eder grn
mektedir. Osmanl sultanln sona erdirip Trkiye Cumhuriye-
tini kuran Kemal Atatrk devrimi bu ynde byk ve kesin adm
lar atmtr.
Trkiye Cumhuriyetinde yorumlanma gre laiklik dinin terk
edilmesi ve hatta bask altna alnmas anlamlarna gelmez. Bu,
din ile politika arasnda, slami din adamlan ile hkmet mekaniz
mas arasnda kesin bir aynlk, kimliin toplum ve dinden lke ve
millete kaymas demektir.
Dier byk bir deiiklik de temsili demokrasinin getirilmesiy
di. Anayasal ve parlamenter hkmet biimlerini pek ok lke be
nimsemitir. Bunlar hep snrl etkili ve ounlukla da ksa mr
l olmulard. etin mcadelelere ve pek ok engele ramen Tr
kiyede demokratik kurumlann gelimesi devam etmitir. slam
Konferans rgtnn elli alt ye devleti iinde sadece Trkiyede
dzenli ve zgr seimler vardr ve bu seimlerle hkmetler kimi
zaman drlp iktidan brakmak zorunda kalmaktadrlar.
randaki slam Devrimi Ortadou toplumunun hastalklanna
farkl bir tehis ve tedavisi iin de farkl bir reete getirmektedir.
Bunlar hastann karakterinin ve kimliinin farkl bir tanmna ba
ldr. Fransz ve Rus devrimleri gibi, ve blgenin eitli yerlerinde
devrim adn ve biimini alan eitli askeri ve parti darbelerinin ak-
99
O R TAD O U N U N O K LU K ML
sine, randa byk halk kitlelerinin fke ve emellerini ifade eden
ve ulusal yaamn her alannda devasa deiimler meydana getiren
gerek bir devrim yaplmtr. Bu deiikliklerin iyi ya da kt ol
duunu bize ancak zaman gsterecektir.
Yine Fransz ve Rus devrimleri gibi ran devrimi de slamiyeti
paylat dnyada ok gl bir tepki yaratmtr. Bat Afrikadan
gneydou Asyaya kadar btn slam lkelerinde ve diaspora ara
snda ilk nceleri ok byk bir sevin yaanmt. Ancak ondan
sonra, Fransz ve Ruslarda olduu gibi, ranl devrim liderleri lke
iinde ve dndaki eylemleriyle taraftarlarnn ounu hayal krk
lna uratmlardr. Ancak onlar balamaya ve slam eriatna
uygun olarak ynetilen adil ve saf bir toplum nihai hayali hatrna
gnahlarn taklit etmeye hazr pek ok insan vardr.
ran iinde giderek artan bir gerginlik, devrimden bu yana yeti
kinler arasna karm olan gen nfus arasnda artan bir dk-
nkl ve hatta bir dmanlk belirtileri grlmektedir. ada ile
tiimin durdurulamaz ilerleyii -d dnyadan her trl program
getiren uydu televizyonu, faks, internet ve elektronik posta- bu
honutsuzluu artrmakta ve bu da parlamentoya ve medyaya ta
nnan kstl zgrlkte bile ifadesini bulmaktadr. Dknklmn
dier bir belirtisi de genliin mzii, giyim biimi ve pek ok ba
kmdan deerleri ile Amerikan popler kltrne giderek yaknla
masdr. Humeyni Amerikaya Byk eytan dedii zaman bu ca
zibesinden sz etmekteydi. Hatrlanaca gibi eytan bir fatih veya
bir smrc deil, bir ayartcdr ve en tehlikeli olduu zaman
gld zamandr. Bu tatminsizlik byyp yayldka rejim de
buna otokrasinin klasik silahlan ile yant vermektedir: ite bask,
dta servencilik ve terrizm. Rejim petrol gelirini elde ettii ve ya
banc ticari ortaklannn suortakl ya da en azndan gz yumma
lar devam ettii srece bunlar devam edecektir. Bu desteklerden
herhangi birinin kesilmesi durumunda rejim kendi halknn ciddi
tehlikesi ile kar karya kalacaktr. Her iki taraf da -ne demokra
tik Trkiye ne de kktendinci ran- birbirlerinin cazibesine kar
bak deillerdir. 1995 Aralnda Trkiyede yaplan genel seim
de slami kktendinci ideolojiye sahip bir parti oylann yzde 21ini
almtr. Bunlann bir ksm eski partilere kar protesto oylan ola
rak kabul edilebilir. Ancak geriye kalan kktendinci parti iin
nemli bir destek saylabilir ve bir sre iin de olsa, Trkiyenin
ok partili politikalan kktendinci liderin laik partilerden biriyle
bir koalisyon kurup babakan olmasn salamtr. Sonunda koa
lisyon anayasann korunmasn ve bylece de laiklii balca grev
lerinden biri olarak gren askerlerin basksyla sona erdi. Bugn
kktendinci dini bir muhalefet hem parlamentoda hem de lkede
aktif olarak bulunmaktadr.
1 0 0
Emeller
ran slam Cumhuriyetinin de yazl bir anayasas ve dzenli se
imleri vardr ki, bunlann ikisi de klasik slam kaide ve uygulama
snda olmayan eylerdir. Seimler rekabetli gemekte ve kimi za
man gayet canl politik tartmalar yaplmaktadr. Ancak snrlar
ok dardr ve hkmetin slami temelinin sorgulanmasna izin ver
memektedir. Btn adaylar dini bir konsey tarafndan ncelen
mekte ve gerekli koullara uymadklar takdirde adaylklan kabul
edilmemektedir. Bu nedenle ran semeninin eer frsat verilseydi
laik bir parti veya programa ne lde oy verecekleri bilinmemek
tedir. Belirtilerden bunun epey byk bir oran olabilecei anlal
maktadr. Belki de bu nedenle kendilerine bu frsat tannmamak
tadr. Ancak elle tutulabilir bir gerilim vardr ve ran da Trkiye gi
bi, ama farkl olarak, biri iktidarda, dieri muhalefette her iki se
enei de kendisinde toplamtr.
ranin yneticileri kendilerini slam dnyasnn, slami yenilen
me ve Mslman bykl ve grkeminin restorasyonu hareke
tinin liderleri olarak grmektedirler. Bu amaca varmak iin de
Mslman dnyasnn her yannda ve Avrupa, Amerika ve dier
yerlerdeki Mslman aznlklar arasnda radikal slam hareketleri
ni zendirmekte ve bunlara nclk etmektedirler. Bu zendirme
para ve altyap, silah ve eitim ve ounlukla da stratejik ynlen
dirme biimlerinde grlmektedir. Trklerin byle bir programlan
yoktur; onlar skntl ve tehdit altndaki demokrasilerini i ve d
dmanlardan koruma mtevazi hedefini gtmektedirler. Trkiye
kendini kimlii, dil, kltr, kurumlan ve en temel olarak da lke
siyle tanmlanm bir millet-devlet olarak grmektedir. Kendini
bakalanna bir model veya rnek olarak grmemekte, Orta Asya
Trki cumhuriyetlerine baz yardmlar dnda hibir yerdeki des
tekilerine maddi ya da manevi yardmda bulunmamaktadr. An
cak Trk modeli etkisiz deildir. Trkler birincisi Osmanl sultan-
lan devrinde slami cihad, kincisi Kemal Atatrk dneminde milli
kurtulu olmak zere blgeye iki kere liderlik sunmulardr ve bu
nu tekrar yapabilirler.
Pek ok Arap lkesinde imdiden deiim belirtileri grlmekte
dir. Bunlar Avrupa ve Amerikada kullanld anlamyla demokra
siden henz uzaksalar da, kendi gemilerinin ve komulanmn
imdiki devlet biimlerinin ok tesinde bir gelimeyi temsil etmek
tedirler. nsan haklan ve siyasal katlm gibi Batl kavramlar gide
rek daha ok tartlmakta ve onur ve danma gibi geleneksel s
lami deerlere yeni anlamlar verilmektedir. Demokratiklemeye
doru bu dikkatli admlar rdn, Msr, Tunus ve bir dereceye ka
dar Krfez devletlerinin bazlarnda grlmektedir. Birka lkede
muhalefet adaylannm da bulunduu seimler yaplmaktadr. He
nz hkmeti seimle deiecek bir Arap lkesi yoktur, ancak gi
1 0 1
O R TAD O U N U N O K LU K ML
derek artan bir lde muhalefete ve onunla birlikte konuma z
grlne izin verilmeye balanmtr. Pek ok lkede bir tr se
im yaplmaktaysa da, bunlar genelde -ngilizlerin ta giymesi, ya
da Amerikan bakannm yemin etmesi gibi- politik gereklerin t
rensel onaylanmasndan baka bir ey deildir. 1996da Lbnan
hkmeti ve Filistin ynetimi tarafndan dzenlenen seimler a
r ulan tam olarak yanstmaktadr. Lbnan seimleri blgesel ko
ullar nedeniyle nceden hazrlanm bir trenden baka bir ey
deildi. Buna karlk yine blge koullan nedeniyle Filistin seim
leri Arap dnyasnda yaplan en zgr ve en adil seim olmutur.
Demokratikleme sreci seimlerin yaplmasyla snrl deildir.
Baz lkelerde ve zellikle de giderek nemi artan yurtlan dnda
yaayan Araplann medyasnda tartma zgrlnde de bir art
grlmektedir. Bunlar ounlukla Londra ve Pariste baslyorlarsa
da, Arap lkelerinde okurlan ve yazanlan vardr.
Batl biimiyle demokrasi Araplar arasnda ilerleme kaydetmek
tedir. Ama ayn ilerlemeyi slami kktendincilik de gstermektedir.
Sudanda kktendinciler iktidan ele geirmiler ve bunu Hristiyan
ve animist gneye kar bir cihad amak iin kullanmaktadrlar. Af
ganistanda dini bir hareket -Snni ve ran kart, ama koyu kk-
tendinci- daha imdiden lkenin byk bir ksmn kontrol altna
almtr. Dierleri arasnda Cezayirde, bir dereceye kadar Msrda
ve Arabistan krallklar ve eyhliklerinde kktendinciler bastaki h
kmetleri terrle ykmay amalamaktadrlar. Suriyede bunlar
kanl bir ekilde bastnlmtr. rdn ve Fasta bir lde politik
sistemin iine alnmlardr. Bu lkelerin hemen hemen hepsinde
kktendincilik byk bir gtr ve bataki rejimler halklan dk-
nklma urattka ekicilii daha da artmaktadr. Kktendinci re
jimlerin baka Arap lkelerinde de ortaya kmalan ya da iktidan
ele geirmeleri imkansz deildir. Petrol olanlar bu geii atlatabi
lirler. Kktendinci politikalarn cazibesini absorbe edecek petrol ge
liri olmayanlar ok daha glklerle karlaacaklardr.
Arap dnyasn oluturan lkelerde sadakatin dzeyde is
tendii ve verildii ortak bir rnek gelimektedir: etkileimli, kimi
zaman uyumlu, kimi zaman atan. En alt dzeye daha iyi bir te
rim bulunana kadar yerel denilebilir. Bu airete bal, etnik veya
istisnai durumlarda milli olabilir: yani gerek ya da hayali ortak bir
atadan gelmi olma duygusuyla bir arada bulunan ve kendini ba-
kalanna kar byle tanmlayan bir grup (bu atalarn gerek ya da
hayali olmas nemli deildir, nemli olan buna inanmaktr). Arap
lann arasndaki pek ok airet ve klan aynm byledir. Arap dn
yasndaki nemli etnik aznlklan (Kuzey Afrikada Berberiler, Ya-
kindouda Krtler, Moritanya ve Sudanda siyahlar) ayran airet
ve etnik farkllklar da byledir.
1 0 2
Emeller
Bu ba kimi zaman mezhep veya dine dayanr: belirli bir dini
topluma ya da onun iinde bir alt gruba ait olmak. Lbnandaki
Hristiyanlar Ortodoks, Katolik ve eitli dier kk gruplara ay
rlmtr ve bunlar da kendi aralarnda klan, aile ya da fraksiyon
lara gre ayrlrlar. Bu ba kimi zaman da blgeseldir, bir yere, bir
blge ya da eyalete olan ba gibi.
Bu tr blgesel, mezhepi ya da airet unsurlar bir grubun ik
tidar eline geirmesini mmkn klan gerekli dayanmay salaya
rak bir lkenin siyasal yaamna biim verebilir, hatta ona hakim
olabilir. rnein Irakta rejim byk bir lde Takrit kentinden ge
len insanlara dayanmaktadr. Suriye ise baka bir rnek oluturur:
kuzeybatdan gelen Alevilerle hem blgesel hem mezhepi bir ka
rakter gsterir. Yemende ise airet ve blge atmalaryla birlikte
rakip Mslman mezhebi arasnda bir mcadele vardr.
Yerel dzeyin zerinde orta dzey denilebilecek egemen devlet
vardr. Bunlann ou yenidirler, snrlan ve kimi zaman kimlikleri
smrge ynetimi ve imparatorluk diplomasisi ile belirlenmitir.
Bunlardan bazlan gerek tarihi devletler zerine kurulmuken di
erleri tmyle yapaydrlar.
nc ve en yksek dzey egemen devleti asar ve daha byk
bir birlie, varolan devletlerin bazlarnn epey kank i politikala-
rindan daha onurlu ve erefli bir eye ykselmeyi amalar. Bu da
ha byk varlklar ya milli terimlerle (pan-Trkizm, pan-Arabizm,
pan-ranizm) ya da dini terimlerle dnlr. Bu sonuncusu ok
farkl ekillerde yorumlanmsa da, sadece bir tektir: pan-slamizm.
Gnmzde lkeler tesi milliyeti hareketler pek destek gr
memektedir. Pan-ranizm hibir zaman gl olamamtr. ran d
nda Farsa konuan sadece iki halk vardr -eski Sovyet Cumhu
riyetlerinden Tacikistanda ve Afganistann bir blmnde. Her
ikisi de olaya fazla bir ilgi duymamaktadr ve ikisi de ounlukla
Snnidir ki, bu da rann dinin blc gcnn dilin birletirici
gcnden ok daha byk olduu imdiki liderleri iin gayet
nemli bir unsurdur. Pan-Trkizm imparatorluk Rusyas Trki
nfusu boyunduruk altnda tuttuu srece imkansz bir dt;
Bolevik ihtilali ile imparatorluk yklnca bir frsat penceresi al
m oldu. Ancak Sovyet iktidan eski imparatorluk topraklan ze
rinde hakimiyetini pekitirince bu pencere kapand. Sovyetler Bir-
liinin yklmas pan-Trkizmin yeniden canlanmasna yol ama
msa da, Trke konuan devletler arasnda kltrel ve ekonomik
balar imdi yeniden kurulmutur ve herhalde artacaktr.
Bir emel olarak pan-Arabizm bu nn en glsyd ve
uzun bir sre btn Arap lkelerinin kutsal ideolojik ilkesiydi;
hatta bu lkelerden bazlar bunu anayasalarna bile almlard.
Ancak eitli Arap devletleri kurulularn salamlatmp kendi e
1 0 3
O R TAD O U N U N O K LU K ML
itli milli karlarn giderek artan bir berraklkla izlemeye bala
dka pan-Arabizme olan ballklar azalmaya yz tuttu. Gn
mzde bir dizi Araplar aras atmadan sonra bu konuda iten
davranlmaya gerek bile duyulmamaktadir. Pan-Arabizmin gele
cekte tekrar dnmesi mmkndr. u anda Arap dnyas dil, kl
tr, din ve tarih ile birbirlerine bal, ancak politik bir blok olu
turmayan ve daha yakn ba kurulmas iin bir istekleri olmayan
ayr millet devletler mozaiidir.
Pan-slamizm henz bir zaferden ok uzaksa da, ok daha da
yankl olmutur. Onun da pek ok tr arasnda iki eilimi ne
kmtr. Biri esinlenmesi bakmndan siyasal, ynteminde kimi
zaman diplomatik ve politika olarak genelde muhafazakardr. Di
eri ise popler, genelde radikal, ounlukla ykcdr. Her ikisi de
biri patriarkal, dieri devrimci rejimler tarafndan olmak zere za
man zaman devlet desteine sahiptir. Her ikisi de zellikle Arabis
tan ve Krfezde yeni serveti eski emellerle badatran kiilerden
nemli mali destek alrlar. Devletler baka yerlerdeki halk hareket
lerini smrmeye altklar, halk hareketleri de devleti etkileme
ye ya da kontrole altklar iin kesin bir ayrm yoktur. Her ikisi
de imdiye kadar snrl baarya ulamtr. Ancak genelde diplo
matik pan-slamizm sonusuz kalmtr ve baz Mslman devlet
lerin slamiyeti uluslararas ilikilerin organize edici ilkesi yapma
abalan pek etkili olamamtr.
Buna karlk popler ve radikal slamiyetin durumu ok fark
ldr. slam tarihinde ok rastlanandan biri olan gnmzdeki di
ni militanlk dalgas henz zirvesine erimemitir ve gc tkene
ne kadar daha pek ok slam lkesini kaplayabilir. Fakat slami
devrimlerin iktidan ele geirdii iki lke olan ran ve Sudann po-
litikalan eer rnek olacaksa, slam devletleri devletlikleri konu
sunda seleflerinden daha srarl olacaklar, herbiri kendi yaplan ve
karlanna, sekinlerine ve sadakatlerine, kendi kimlik ve ayakta
kalma iradesine sahip olmak isteyeceklerdir.
Osmanl Hariciye Naziri olan Ali Paa 1862 Eyllnde Paris se
firine bir mektup yazarak Avrupadaki diplomatik durum hakkm-
daki grlerini aklam ve o srada milli birlik mcadelesi iin
de olan talya iin syle demiti:
Ayni dili konuan, ayn dinden olan bir tek rkn yaad
talya birlie ulama yolunda pek ok glkle karlamak
tadr. u anda elde ettii tek ey anari ve asayisizliktir.
Eer farkl milli emellere serbestlik tannsa Trkiyede neler
olacam bir dn... Durumu biraz olsun istikrara kavu
turmak iin yz yl ve oluk oluk kan akmas gerekecektir.
1 0 4
Emeller
Ali Paa gerek bir kahindi; hatta gelecei gnnden daha iyi
grebiliyordu. Onun gnnde, hakl olarak korktuu bu fikirler
Osmanl topraklanna girmeye ve ykma balamlard. O gnden
bu yana yz yldan fazla gemi olmasna ramen kan hl ak
maktadr ve durum biraz olsun istikrara kavuamamtr.
Gerek biimleri ya da imajlar ne olursa olsun btn bu dev
letler farkl hz ve farkl yollarda modernleme ile deimektedirler
ve modernleme daha geni bir okuryazar kitlesi, bilgi devrimi ve
kadn zgrl ve katlm getirmektedir. Btn bunlar bu devlet
ler halklarnn kendilerini ve bakalarn grme yntemlerini so
nuta deitirecektir ve hatta ak ve zgr toplumlann ortaya k
masna bile neden olabileceklerdir. Ancak bunun gereklemesi
zaman alacaktr ve bu arada bu lkeler oklu ve ounlukla da a
tan kimliklerin etkileimi ile sknt ekmeye devam edeceklerdir.
1 0 5
Referanslar
1. bn Haldun, Muqaddi me, ed. E. Quatremere, Paris, 1858, cilt I, s. 237.
2. bn Haldun, Ki tab al - Al -'I bar, Bulaq 1284/ 1867, cilt V, s.371.
3. Turkey and the Cri mean War, Londra, 1862, s. 32.
4. Rudi Paret, Sure 2,256: La ikraha fi d-dini. Toleranz oder Resignation?
Der sl am, 45, (1969) s. 299-300.
5. Abu Muhammed al-Gazali, Faysal al -tafri qa bayr al -I sl am wal Zanda-
qa, Kahire, 1902, s. 68.
6. Ed. M. Cavid Baysun, Ali Paamn Franszca Bir Mektubu. Tarih Der
gi si , 5, 1953, s. 144.
1 0 7
Ayrntl Okuma
Fouad Ajami, The Dream Palace of the Arabs, a Geanerations Odyssey,
New York, 1998.
Bozkurt Gven, Secular Trends and Turkish Identlty', Perception:
J ournal of International Affairs iinde, 1997-8, s. 46-72.
Ulrich W. Haarmann, Ideology and History, Identity and Alterity: The
Arab Image of the Turk from the Abbasids to Modem Egypt, International
J ournal ofMiddle East Studies iinde, 20, 1998, s. 175-196.
idem, Glaubensvolk und Nation im Islamischen Lateinischen
Mittelalter, in Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften,
Berichte und Akhandlungen, 2, Berlin, 1996, s. 161-199.
Riva Kastoryano, La France, l Allemagne et leurs Immigres: Negocier
l'Identite, Paris, 1996.
Alberto Melloni ve Gianni la Bella, L'Alterit: Concezioni ed Esperienze
Nel Cristianesimo Contemporeneo, Bolonya, 1995.
Krzystof Michalski, Identitat im Wandel, Stuttgart, 1995.
Mhlen Patrik von zur, Zwischen Hakenkreuz und Sowjet-Stem: Der
Nationalismus der Sowjetischen Orientvlker im Zweiten Weltkrieg,
Dsseldorf, 1971.
Franz Rosenthal, The Stranger in Medieval slam, Arabica 44 iinde,
1997, s. 35-75.
Lucetta Scaraffla, Rinnegati: Per Una Storia Dell'Identit Occidentale,
Roma-Bari, 1993.
Yael Zerubavel, Recovered Roots: Collective Memory and the Making of
Israeli National Tradition, Chicago ve Londra, 1995.
1 0 9
s l a m v e O rt a d o u t a ri h i z e ri n e d n y a c a n l b i r o t o ri t e
Bernard Levvisden
Hristiyanln Douundan Gnmze
2000 YILLIK TARH
T r k i y e d e d e 2 b a s k y a p a n b i r b a y a p t
T rk e si : M e h m e t H a rm a n c
3 3 6 sa yfa , I S B N 9 7 5 -5 7 9 -0 7 4 -8
Lewis, dinin ve pek ok uygarln doum yeri
Ortadou'nun tarihini ekillendiren etkin gleri inceliyor.
Bugn, OsmanlIlar, Trkiye ve Ortadou erevesinde
dini, politik, sosyal ve kltrel adan
bulunduumuz
noktaya bizi
getiren
nedenlerin
kkenlerine
kadar inen
nemli bir
kaynak eser...
S AB AH
Bernard
K TAP LAR I I
O L A Y L A R N S A N L A R
www. sabahkitap .com.tr
I s t . - B e y o l u : T e l : ( 0 2 1 2 ) 2 4 5 6 6 0 1
I s t . - B a h e e h i r : T e l : ( 0 2 1 2 ) 6 6 9 6 1 4 2
z m i r : T e l : ( 0 2 3 2 ) 4 4 5 9 5 3 4
G a z i a n t e p : T e l : ( 0 3 4 2 ) 2 3 0 3 5 3 9
L - .MgnkVa-rlnnU1niltt'