GORDLEVSKt ANADOLU

SELUKLU
DEVLET
KONYA PAZAR KAPISINDA MELEK PLY EF (13, YY)
ANADOLU SELUKLU DEVLET
V. GORDLEVSK
BRNC BASKI
ANKARA 1988
ANADOLU SELUKLU DEVLET
V. GORDLEVSKt
EVREN
AZER YARAN
V Gordlevskln in Gosudarstvo Selukidov Maloy Azil (Moskova-Leningrad,
1941) adh yaptn, Aaer Yaran Rusa aslndan TUrkeye evirdi, ve kltep,
Anadolu Seluilu Devleti adyla, Onur Yaynlar tarafndan Ankarada a
h i n Matbaasnda dizdirilip 'bastrld.

7 nsz
11 Giri Kk Asya Seluklular Tarihi zerine Kaynaklar ve
Aralar
BRNC BLM
3TG1
Kk Asyada Trkler - Seluklu Yaylmas - Bizans - Hallar - Dani
menciler - Grcistan - Denize Doru Hareket - Gcn Doruu
KNC BLM
6276
MogoilP-r _ Ksedag Sava - Mool Akmndan Sonra Devletin Paralan
mas - Trkmenler Arasnda Kaynama - Karaman - Beybars Seferi - Sultan
Ynetiminin D - Vezirin Ykselii - Bamsz Beyliklerin Kurulma
s - Mool Etkisi - Vergi Sistemi
NC BLM
77110
Ouzlar - Kk Asyada Soy Dizisi Kalntlar - Ouzlarn Kk Asyada
Yerlemesinin Tarihi in Toponominin nemi - Snr Beyleri, Gaziler ve
Alplar - Ouz Boylarnn Askeri rgtlenmesi - lende ve Ziyafette So
yun ncellii - Av - Ouzlarda slm - Soy Adlar ve Lakaplar - Ouzlarn
Treleri; Dn, Yarglama, Kan Davas, Kadnlarn Durumu - Kurultay ve
S u ltan Selml'eri
DRDNC BLM
111120
Seluklular Devrinde Ouzlarn Durumunun Bir Grnm Olarak 15-18.
Yzyllarda Kk Asya Gebe Boylarnn rgtlenmesi
BENC BLM
121150
Kk Asya'da Feodalizm - Seluklular Devrini Kavramada Malzeme Ola
rak Dou llerinde Feodal Kalntarn Gnmzdeki Tablosu - Seluklular
da Soy Kt n n Bozulmas - Asker Tmarlar Sistemi - Bunu n Mool
Kkleri, Seluklular ncesinde Kk Asyada Toprak Dzenleri - Tmarlar,
Bunlarn Trleri - Feodallarm Zenginlii - Guiamiar - Derebeyi Tipinin
Douu - Feodallarm Asker Ykmllkleri - Sipahiler - Bal Beyler ve
Merkezi Hkmdar (Vasallar ve Szerenler) - taat fadesi - Bal Beylik
lerin (Vasallm) Doulu ve B atl eleri - Su ltan ve Halife
ALTINCI BLM
151164
S u l ta n n Otoritesi - Feodallarm Ba Olarak Su ltan - Feodallarm Arasn
da Katmanlama - S u ltann Dayana Olarak Yeni nsanlar ( Orta Bey
ler') - S u lta n n Mutlakla Eilimi - Su lta n n Ha r a l a r ' - Ekonomide
Smr Sistemi
YEDNC BLM
165183
Peodallarn "tablleri - Kleler ve Bunlarn Yaamda Bol - Mlk Sahibi
Kyller ( dehlcanlar ) ve Irgatlar ("ekiciler ) - Baba shak - Baba shakm
Ynettii Kyl Ayaklanmas
SEKZNC BLM
184192
Zanaatlar, Bileimleri ve Birlikleri - Zanaatlarn Ekonomik ve Hukuksal
Durumu - Koruyucu Araylar inde Zanaatlar
DOKUZUNCU BLM
195200
Kk Asya'da, Ahilerin Ortaya kmas - Ahi Toplul uuna Kabul Tre
n i - Ahilerin Ykselii - Mevleviler ve Ahiler Arasnda Aynlk - Zanaat
lar ve Ahiler Arasnda Yaknlama - Feodallarla Ahiler Arasnda Sava
m - OsmanlI Dneminde Ahilerin zleri
ONUNCU BLM
207225
Ticaret - Tccarlarn Tarihsel Tipi - talyan Tccarlan - Ticaret Yolla
r - Kervansaraylar - Ticaret Mallan, Dalm ve Dsatm . Sikke
ONBRNC BLM
22S236
Kent - Kent Dzeni - Halk - Selukl ularn Bakenti - Konyada Yaam
ONKNC BLM
237248
Seluklular Dnemi Sanat Antlar - Seluklu San atnn Kkeni - Seluklu
Sa n a tn n zgn izgileri - Yerli Etki
ONNC BLM
248269
Ynetim - Merkezi Organlar (Divanlar) - Tara - Yerel Ynetim - Malikane
ve Denetim - Mool Dneminde Meydana Gelen Deiiklikler
ONDRDNCU BLM
270286
Ordu, Ordunun Bileimi - Boy Birlikleri - Feodalla-m Birlikleri - Savan
Karakteri - lke indeki Asker Birlikler - cretli Birlikler
ONBENC BLM
287304
Seluklu Saray - Bizans - Saray Trsn Kurallar ve Saray Sanlar zerinde
ran Etkisi - Ouz Geleneklerinin Kalntlar . Harem
ONALTINCI BLM
305338
Seluklular Dneminde Dinsel nanlar - Mslmanlk ncesinin ve Hris
ti y a n l n Yansmalar - Resmi Din Olarak slm - Kk Asya'da Dervi
lik - Mevleviler ve Celleddin Rumin in Rum evredi
33.) Sonsz - Ouzlarca Geilen Yolun Aamalar
343 Ek - Rum Selukl ularnn Kronolojik Tablosu
N S Z
KK ASYADA, Seluklu hanedan egemenlii d
nemini kapsayan, o dnemde, Trklerin yaam zerine
bir ksa deneme, vaktiyle, tarafmdan hazrlanmt. O
almada, T. Houtsmamn yaynlarndan, Prof. Sinir-
nov'un OsmanlI Y aznndan rnek Y aptlar baly
la, yeniden bast I bni Bibinin Trk Vakayinamelerin
den yararlanmtm (Sen - Petersburg 1903, s. 2-16).
Toplumsal - ekonomik ve siyasal yaam, kurumlan,
toplumsal gruplamalar vb. ieren bir Kk Asya tari
hiyle yeniden ilgilenirken, Rum Seluklular zamanna
ilikin tarih metinlerini, bir kez daha okudum ve daha
nce yzeysel olarak zerinde durduum konular geli
tiren malzemeyi ayrdm. rnein, ktphane malzeme
si yokluu gibi d, ve yntembilimsel deneyimsizlik gibi
i glklere karn, Rum Seluklularnn devlet ve top
lum yapsnn snfsal temellerini ortaya karmaya gi
ritim. Bunu, ne denli baardm, ya da baarabildim mi?
Y args, kukusuz, bana dmez.
Belki de, ada istemlere aykr olarak, ben, i tah
lilden nce, devletin d tarihinin bir taslam izdim ve
nce, topraklarnn genilemesini, siyasal ykseliini ve
Mool istilasnn yol at dn ele aldm. Yalnz
ca, Rus dilinde deil, genel olarak, Seluklular zerine
yaznn ktlndan yola karak byle davrandm.
Ne var ki, ortaa Dousunun bu karanlk kesi,
bende, dzensiz olarak aydnlatlmtr. Bir yandan
Trkler arasnda, te yandan yerli Rum ve Ermeni halk
lar arasnda, karlkl ilikiler; Eyybiler, Rum Seluk
lular ve Harzemahlar arasnda Suriye iin savam;
mslmanlarn ne kadar hogrl ya da hristiyanla-
rm ne kadar fanatik olduklar sorusuna yol aan Hal
lar, daha dorusu sorunun dinsel alandan ekonomik ala
na gemesi; Msr Memlkleri; Moollarn saldrsndan
sonra. Kk Asya'da oluan ortam, ve her eyden n
ce, daha, Orta Asya'da Seluklularn devlet, toplum ve
kltr normlarnn olumasna kesin etkilerde bulunan
Mool devlet dzeni; en sonu kltr, tm bunlara, ben
de, yzeysel ve rastlantsal olarak deinilmitir.
Bazan, gerekli malzeme el altnda bulunmadna
gre, Seluklular dnemi zerine bilgi yetersizliini, ben,
daha ge dnemlerin bilgileriyle tamamladm, ve bir an
lamda buna hakkm vard.
Douda, Feodalizm, 19. yzyla, hatta bir lde,
20. yzyla kadar ayakta kald. Douda, yaam, kat bi
imlere brnyor, ve toplumsal yaamn bazan karan
lk ya da belirgin olmayan eski eleri, ada kalnt-
8
1ar iinde akla kavuuyor, ve Dou lkeleri tarihini
anlamada, rnekseme yasal bir anlam kazanyor; daha
s, incelenmesi gereken devri, dorudan izleyen dnem
de, bir aklama bulunuyorsa, rnekseme doal oluyor.
rnekseme, kukusuz, olgularn kavranmasn ko
laylatrmakta, aklayc olmaktadr; ancak, ikna edici
olmad gibi, rneksemede netlik de yitmektedir. Bu
durumda 12. -13. yzyllarn kavranmas, bende modern
letirme, hatta belki de emalatrma belirtileriyle r
tlmektedir.
almann genel erevesi, daha 1935 Ekiminde
N. N. Nerimanov Dou Aratrmalar Enstitsnde i
zilmiti. Bitirildiinden bu yana be yl geince, bugn,
yetersizlii benim de gzme arpyor; bu konuya yeni
den sarlabilseydim, baka trl gzlemler ve ilk kay
naklar zmlerdim.
Bu sre boyunca, bazan, almay yeniden gzden
geirdim; metinler tamamlanm, kimi yerlerde dzel
tilmi, ama belki ayrntlarla yklenmitir; tm bunlar,
sanki kuruluun btnln bozan, hatta yarglarla, ay
rlklar getiren eski giysi zerinde yamalar gibidir.
Kronolojide ynel tim salamak iin, szkonusu Do
u hanedannn yaamnn nasl bir tela iinde akt
n, ok genel dile getiren bir Rum Seluklular tablosu,
ek olarak verilmitir.
Geriye yle bir gz atarken, bana, u ya da bu e
kilde yardmda bulunmaya alan iyi niyetli kiileri
anmsyorum. Eski dinleyicilerim olan, elde edemediim
kitaplar salayan ve hatta, batan sona, makaleler kop
ya eden V.D. Arakinle, N.N. Nerimanov, Dou Aratrma
lar Enstitsnde, daha yayn usumdan geirdiim sra
da, denemelerimin yaym iin rpnan Y.F. Ludaveyt,
bunlar arasndadr.
Ayn ekilde, bilimsel balanglara, deimeyen dost-
a onayndan dolay, akademisyen I.Y. Krakovskiye te
ekkr etme olanam bulmaktan mutluyum.
Moskova
Austos 1940
10
G R I
Kk Asya Seluklular Tarihi zerine
Kaynaklar ve Aralar
bnl - Bibi ve Yazcioglu Ali Aksaray! bni
B att a Hristiyan Tarihiler Epigrafi Arkeolojik
Malzsme Maddi Kltr Toponoml M. Fuad Kp.
r l n n almalar Mkremin Halil SSCB'nde
Seluklular Aratrmas.
Rum Seluklularnn tarihi iin, Hollandah bilim
adam. T. Houtsma'nn yaymlad Fars ve Trk vakayi
nameleri, birinci derecede nem tamaktadr.
Fars dilinde dzenlenen vakayinamelerin yazar, yk
sek bir konumda bulunuyordu, o bir emirdi; ama ad
(Emir Nasreddin Yahya), belki, kocasndan fazla yaa
yan annesinin lakabyla yer deitirmi, bni - Bibi (hala'-
nn, sayn bayann, hatunun olu) eklindeki tuhaf deyim,
yazsnda yerlemitir.^
1 Th. Houtsma Reouell de t extes rel atifs l'historie des Seldjoucides,
vol. III, Histoire des Seldjoucides dAsle MinSure d'apris Ibn-Bibi, Leyde,
1902 (Trke metin ): vol. IV. Histoire des Seldjoucides dAsle Mineure
daprs l'Abrg du Seldjouknameh d'Ibn-Blbi, Leyde, 1902 (Farsa metin;
daha sonra Itan-Bibl aktarlyor, IV).
2 Bibi' S z c s Ahaltshda, (Ahalin, Akska) kocann ya da karnn
kzkardel anlamna geliyor.
11
bni - Bibi, Mool devlet adam Alaaddin Ata - Mlik
Cuveyni tarafndan kendisine verilen tarihilik grevini
yerine getiriyordu.
Seluklular yanls^bni -Bibi vakayinamesi'' 1188
ylnda devleti paylatran I I . Kl Arslann oullan ara
sndaki i atma olaylarndan Sultan I I . Gyaseddin
Mesudun ynetimine (1282 ylndan itibaren) kadarki
olaylar iermekte, yani, yaklak yzyllk bir zaman
araln kapsamaktadr.
bni - Bibinin ailesi, Celaleddin Harzemahn lm
tarihi olan 1231 ylndan sonra, Kk Asya'ya yerleti;
Vakayiname, 1282 ve 1285 yllar arasnda yazlmtr;
ilk yazmaya baladnda, ka yanda olduu, belli de
ildir. uras kesindir ki, ailesi, Saray evrelerinde yaa
d iin, baba Mecdettin Mehmed Tercman, sultan
yazman ve diplomat, ve anne Bibi, Mnecimedir (astro
log) yazar, birok eyi grebilmi ve renebilmitir.
Vakayinamede, rnein, antifeodal Baba shak ayaklan
masn (1241) gvenilir azlardan dinlediini bildiri
yor, grg tanklarna, seferlere katlanlara ya da Sul-
3 Cl. Huart, Eplgraphle arabe de l'Asie Mineure, Paris, 1895, s. 19, n o t 1.
(a l n t Revue S6mitlque'den).
Ayasofya camiinde (bugn mzedir) Halil Edhem tarafndan farsa
vakayinamenin tam metn i ortaya karlmtr (no: 2985); Ali Emlrl'de de
(OsmanlI Vllayat- arklyesl stanbul 1918, s. 56) tam meti n vard; ku
kusuz orada da Seluklular devrine ai t detaylar bulunabilecektir. Bu elyaz-
mas mn yaym n stan bulda Alman Arkeolojisi Ens ti t s hazrlamtr (bkz:
P. Wlttek. Der slam, Bd. XX, s, 202, n o t 1): yaym iki c il t t en oluacakt;
Farsa metn in v b tam metin den eklerin evirisi ve yorumlar (bkjs; H. W.
Duda, Zur Geschichtsforschung ber dle Bum-Seldschuken. Zeitschrlft der
Deutschen Morgenlandischen a e s e l l s c h a f t (Z. D- M. G.). N. P., XIV (1935),
(s. 12 - 20) "Ulus gazetesinde belirtildiine gre (1936, No. 5481) Ankara'daki
Trk Tarih Kurumu bnl-Blbi elyazmasnn t p k basmn yapmaktadr.
Daha nce Parsa vakayinamenin yazan, RAvendi (13. yy.) olarak kay
dediliyordu. bkz: Th. Houtsma, Recuell ..., v(M. III. V. Bartold. Turkestan
VI epohu mongolskovo naestvlya, . II, 1900. Ayn yazar. Oerk Istarii
turkmenskovo naroda. Bbornik "Turkmeniya, t . I, L., 1929, s. 32.
SHoutsman n almasnda' bnl-Bibl zerine (Farsa metinden eviri)
bir biyografik n o t aktarlmtr (Recuell, vol. IV., s. V I I - I X ) , ayrca bkz:
Encyclopdie de l'slm, II, 392.
12
tann yaknlarna dayanyor. Ama, Mool devrine gz at
t lde, sarayn yaad korku ve deheti yeniden ya
yor, ortamn heyecan yazara yansyor. bni Bibide,
olaylarn tarihlendirilmesi bazan kukuludur (Kk Er
menistan'da, I. Hetum hkm srerken, o, I I . Levondan
szediyor, sultanlarn lm tarihlerinde yanllk yap
yor vb.).
Hem kkeni bakmndan, hem de kiisel ilikilerine
gre, o, bir vakanvis iin, elverili koullarda bulunu
yordu.
Kukusuz, Vakayiname, feodal zmrenin karlarn
yanstmaktadr. bni - Bibi, feodal gruplar arasndaki sa
vamn iine srklenmi durumdadr;* rnein. Sultan
I I . Gyaseddin Key - Hsrevin ocuklar olan karde
in tarihini aktarrken dengeyi yitirmekte, birbirinden,
iktidar, sava yoluyla alan feodal grup karsnda,
tarafszln srdrmesi, g olmaktadr. Y azarda bir si
yasal ufuk genilii yoktur,
bni-Bibi, Vakayinamesini, Seluklular uydu bey
likler durumuna dren, Kk Asyaya Mool saldr
sndan sonra yazmtr. O sra, feodallar arasnda iki y
nelim belirginlemiti; bir kesim (bunlarn banda n
celeri vezir Muineddin Pervane de bulunmutu^ Mool-
lara eilim gsteriyordu; ama henz, belki de, Ouz efsa
nelerini korumakta olan eski feodaller, dnce olarak,
baklarn, Sultan I. Alaaddin Keykubad zamanna evi
riyor ve her bakmdan, onu, idealize ediyorlard. bni -
Bibi, belli ki, Moollara dman olan ulusal evrelerin
etkisi altndayd.
Feodal - teokratik dnceler zerine eitilmi zama
nn insan ibni - Bibi, sultanlar iin, babalarnn eski hiz
metlilerinin tlerini ya da kadlarn yargsn uygula
mamann felaketler (baarsz sefer, yllk alk) geti-
Halil Edhem, Kayseriye ehri, stanbul, 1334, s. 93.
13
recegini vurguluyordu.
Y azar, Muineddin Pervaneyi vyor ve Sultan IV.
Rkneddin Kl Aslann ldrlmesiyle ilgili sulama
y onun zerinden kaldrmaya alyor.^
bni - Bibi, toplumsal dzen konusundan az szet-
mekle birlikte, gene de vakayinamede, Kk Asya Sel
uklular devletinin feodal yaps, ortaya serilmektedir.
I bni-Bibi Vakayinamesi'nin Farsa orijinali, 15.
yzylda, yani Osmanl devrinde, yeni bir ilemden ge
mitir: Saray methiyecisi Y azcolu Ali,Sultan I I . Mu-
lad iin, Trke olarak bir Kk Asya Seluklular ta
rihi dzenlemitir.
Wittek tarafndan saptandna gre, Y azcolu Ali,
15. yzyln nl yazar lsnden biriydi; Kardei Meh-
med Bican, basit Trke iirlerle, Muhammed peygam
berin yaamm", "Muhammediye yi yazm; kitap, Ms
lman Trk dnyasna mal olmutu; dier kardei Ah-
med Bican eyhti, "Tanry Sevenlerin Mealesi (Enve-
ril kn) adl yaptnda, sufi retisinin zet akla
masn yapmt.
Tarihi Y azcolu Ali, almasna, Selukname
ya da daha sk adyla "Ouzname" baln koymu, by-
lece, Osmanl sultanlarnn balarn, Seluklulardan ge
erek efsanev Ouz soyuna uzatmtr.
15. yzylda, Trkiyede, milliyeti [budunsal, .]
7bnl-Blb!, IV. 320.
8 y a z c o l u Ali'nin ad, galiba, stan b u l da Topkap Saray kitaplnda
ortaya karlan elyazmasnda gemektedir. Yazcolu elyasamalar [Fr. Ba-
blnger. Dle Geschlchtschrelber der Osmanen und hre Werke (6. O. W.)-
Der slam, XX. p. 202, deerlendirmesinde] Wittek tarafndan nakledilmitir.
Dr. Kuenen tarafndan t a n t la n Yazcolu Ali elyazmas daha nce T. Nl-
deke tarafndan kaydedilmiti. Ksa sre sonra, eski Osmanl yaptlaryla
lgilenen V. Bernauer de buna dikkat etmiti. Bu elyazmasnn bir kopyas
naslsa Moskova'daki halk tarih ki taplna girmitir. Grld gibi bu
bitmemi taslaklar Bernauer "onu ayrntyla tanmlamay ve tarihsel ak
lamalarla tamamlamay umuyordu. Bunun iin o, byk bir hazrlk a l
mas yrtm, 1869 ylnda stan bulda bu lund uu srada Mneccimba-
dan. Hac Halfadaj vb. aktarmalar yapmtr.
14
eilimler glyd. Y abanc (Bat Avrupal) gzlemciler
tarafndan anlatldna gre, Osmanl sultanlarnn sa
ray yaam, henz eski gmen yatknlklarn koruyor
du. Trk dncesinin taycs Osmanl Sultanlar, Sel-
uklulara yaknlk duyuyor ve bunu, her trl abayla
gstermeye alyorlard. rnein, Sultan I. Mehmed,
kznn adn Seluk Hatn koymutu: Seluk, sevilen
bir kadn adyd.
Ama, 16. yzylda, Ahmed Feridun, Sultanlarn Bel
gelerini (Mnaaat's Seltin) toplarken, ahmasna,
Seluklu I I I . Alaaddin Keykubad'n Sultan Osman'a ikti
dar belirtisi olarak, yani onun Seluklularn yasal ardl
ve srdrcs olduunun kabul anlamnda belge yol
lad konusunda, sahte bir kararnameyi de katmt.
Demek, Osmanl Sultanlaryla Seluklularn devletle
ri arasndaki i ba dncesinin bilincine, ok eskiden
beri, varlyordu.
Y azcolu Alinin almas, daha nce dnld
gibi, bni - Bibiden bir eviri deil, bni - Bibi ve Raven-
dinin Farsa vakayinamelerinin belki baka birtakm
kaynaklar kullanan redaktrn eklemeleriyle, yeniden
dzenlenerek yazmdr (onda bazan bni - Bibinin bil
medii olgular sz konusudur).
Y azcolu Ali, Sultan I I . Murad'n methiyeci ozan
dr, ve Seluklular anlatrken, bazan, ad olan saray
yaamndan renkler aktarmaktadr.
Daha sonra (1600 yl), Seyid Lokman, Yazcolu
tarihinden yeni bir metin oluturmu, bu almadan,
19. yzylda, FinlandiyalI bilim adam Lagus yararlanm
tr."
9 Pr. Taeschner. Beitrage zur frhosmanlschen Eplgraphte un d ArchB-
ologie, Der slam, Bd. xx> s. 149.
lOBkz: Ahmed Feridnun yntemi zerine Mkremin Halil'in makalesi
Tarihi Osman! Encmeni Mecmuas, No. 67 - 77 ve dv..
11 Seld Locmani ex Llbro Turcico qul Oghusnaime insorlbltur excerpta
15
Trk dilbilimcisi Necip Asm Yazksz (l. 1935), Top-
kap Saray kitaplnda korunan elyazmalarna gre, Ya-
zcolu Ali tarihinin yazmna. Birinci Dnya Savan-
dan nce girimi, ama Bahriye Nezareti basmevindeki
basm ii ksa srede durmutur.'^
Bugne dein yaymlanmam olan Aksarayi de, Mo
ol istilas sonras Seluklular tarihinden birok eyi
aklayabilecektir.
Kerimeddin Aksarayinin almas, 723 ylnda (1323)
yazlmtr.'^ Aksarayiden ilk esasl aktarmalar (tarih
inin adn henz bilmiyor olsa da), V. V. Bartold yap
mtr.
Drdnc blmde, yazar, emirlerden, vezirlerden,
resm kiilerden, ayrca Trklerin, yani Ouz kabileleri
nin bakaldrlarndan, "divan'lardaki hizmeti srasnda
gzleyebildii lde sz etmektedir. F. Kprl'nn be
lirttii gibi, onda, bni - Bibinin szetmedii ayrntlar
yer almaktadr.
renim grm bir kii olarak (Farsa yazmakta
dr), yani varlkl kiiler snfndan Aksarayi de, kuku
suz ,tarafl aklamalarda bulunmaktadr. syana rastlan
tsal m, bilinle mi kendini kaptrd ak deildir; ama
daha sonra, isyana, her bakmdan uzak durmaya al
mtr, vakayinamesinde ise, hibir yerde, varla tamah
etmediini vurgulamaktadr.
Genlik gnlerinde, alevlenen isyana katlan yazar,
prlmus edidit, latl i e verslt, expllcavlt Jac. Joh. WUh. Lagus. Helsingforslae,
1854.
lY a z c i o g l u Ali'nin Trke ilemesinden, daha 1891 tarihl i . Sefer
yaym na gre P. M. Melioranski, Selukname, kak Istonik dlya Istorll
Vizantii VI XII; XIII vv" (Vlzantiyskly vremennik) (T. I. 1892, s. 613 - 640).
makalesinde zet aln tlar yapmtr, ama metn in yorumu zayftr,
13 Elyazmalar konusunda hkz: F. Tauer. Les manuscrits persan h l s -
toriques des blt>UothSques de Stanboul. Archiv Orientalnl, t. IV, 1932, s, 93.
14 Makale: O n e k o t o n h vostonh rukopisah v bibllotekah Kons tan tl -
nopolya 1 Kaira. Zaplski Vostonova otdeleniya (ZVO), t. XVIII, 1908, str.
0124 - 0137 {daha sonra Alcsarayl aktarl maktadr).
16
kenar blgelerdeki Ouz kabilelerinden, snr beylerinin
feodal dzene kar protestolar konusunda, olaylarn
toplumsal anlamnn bilincine varmakszn bilgiler ak
tarmaktadr. V. V. Bartold, hakl olarak, Sanmam ki,
(sultanlarn, vezirlerin, onlarn memurlarnn) karakterle
ri tam bir tarafszlkla derlenmi olsun! diye yazyor.
Mevlevi Aflakinin C. Huart tarafndan evrilen an
notlar Menakib-l arifin, yani 13. -15. yzyllarda Mev
levi Tarikat eyhlerinin biyografileri, nemli ek btn
lk salamaktadr.*
Mezarta yazsndan anlaldna gre,^emseddin
Ahmed Aflk, 1360 ylnda lmtr. Aflk, iyi renim
grmtr, yani yazna eilimleri olan varlkl bir aile
den gelmitir. Babas, herhangi bir biimde Altmorduya
girmi ve sarayda byk bir arlk elde etmitir; ld
zaman bir kitaplk brakm. Volga boylarnda, eski
bir aknn yolu zerindeki elyazma ynergelerden biri,
burada bulunmutur.
ran doumlu (Tebrizli), belki de Trk olmayan (ya
zn dili Farsadr) Aflk, Mevlevi tekkesi eyhi mir rif
tarafndan, kendisine verilen yksek bir grevi yerine ge
tiriyordu. 14. yzyln birinci yarsnda, yzyl nceki olay
lar da tarikatn kurucusu Celleddin Rumi'nin yk
sn yazmakta, fantastik bir sisle brl olarak, ak
a, doaya aykr samalklar bildirmektedir: Celleddin,
onun iin, sradan jmllere benzemeyen, onlar iin ula
nlmaz bir ermitir. ran kkenli oluu, bir lde, din
sel aydnlar snf "Mevlevilike aidiyeti, ona, Trklere,
15 Aksarayln ln almasnn Trke evirisi, 1937 ylnda Konyada, Kon
ya M'ecmuasnda yaymlanmtr.
16 Aflk. Mankb B1 Arifin. Cl. Huart. Les s alnts des dervlches tour-
neurs. Reolts, tradults du persan et annotfe, t. I - II. Paris, 1918 - 1922 (daha
sonra, Aflk aktarlmaktadr).
17 P. Wlttek. Das Prstentum Mentesche. stanbul, 1934, s. 37, not. 3
(bilgi, M. Yusuf Konya asar atika mzesi rehberi". stanbul 1934, s. 91den
al n m t r ).
17
Trk alttabakalanna kar, hemen hemen, bir hor grme
duygusu vermektedir; onun evresinin insan iin, Trk,
bir zamanlar, Tebriz'de bir arkadann dile getirdii gi
bi, bnln eanlam, "Anadolu Kafasdr.'Aflknin
anlatm, 14. yzyla yaknlat noktalarda, daha l
ldr: Betimlemedeki canllk yitmekte, yalnzca, bir not
defterinden aktarlan zetler ya da paralar olarak, kuru
notlar haline dnmektedir.
Ama, Mevlev Tarikat yneticilerinin yaam ykle
ri, 13 ve 14. yzyllar Konya'snn gnlk yaamndan il
gin, genellikle renkli izgiler iermektedir; kukusuz, ya
zar, 14. yzylda, otuz be yl boyunca (1318 ve 1353 yl
lar) yazdna gre, belleinde baz eyler vard; bir ih
tiyar olarak, ok eskiden meydana gelmi olaylar, canl
anmsyor, gzleri nnde olup bitenleri unutarak, 14.
yzyl olaylarn, bulank ve renksiz biimde yeniden re
tiyordu. Ayrca, bazan, perspektifi de bozulmutur. 14.
yzylda, Konya ehri, kargaalardan zarara uram,
kentte ticaret dmtr. Y erini bir sszla brakan 13.
yzyl canll, yine de, onun gznde nemsizlemitir.
Her nasl olursa olsun, Aflkinin yzeysel olarak r
ptrlm notlarnn' deeri artmakta, almasnn ta
rihsel nemi ykselmektedir.
14. yzyln birinci yarsnn tarihi iin, derin d
nebilen bir Arap gezgini tbni - Batta'nn anlattklar da,
gnmze kalmtr.^O, Akdenizden Ege Denizine, Ka-
ISAflk, II, 379.
19 Bununla birlikte, aratrmak gtr, ve belki de ben, Aflkde blr-
eyler grebildim; Huart iin, bu (sufllerin dnya grnn kavranmasm-
da nemli) bir agiografi malzemesi olduuna gre, o, ksa konu dizininde,
Aflkn i n almalarnda bolca bulunan baz yaamsal (ve bir blmyle
tarihsel) ayrntlar atlamtr. Bunun yansra, o, daha sonra (ikinci cilde
nsznde), Aflkn in tarihsel nemini deerlendiriyor, Bkz: Journal
Asiatique (t. 2IX, 1922) de, Huart'm makalesi.
20 Voyages dIbn Batoutal, texte arabe, accompagn dune traduction
par C. Defrmery et B. R. San gunin etti, Paris (Sonunda, tb n i Batt a akt a
rlmaktadr) .
18
radenize kadar, Kk Asyay dolamtr ve nyargsz
yapt gzlemleri, byk nem tamaktadr. Tarafsz
insan, genellikle, Kk Asyada yaayanlarn sustuu
eyleri gryor. bni-Bibi ve Aflk, her gnk yaam
biimine bakmlar, bni- Batta ise. Kk Asya'da se
yahat ederken, bir yabancy artan noktalar n plana
karmtr.
Aflk ve bni - Batta adatrlar; ikisi de ayn dev
ri, almalarna almlardr. kisi, bazan ayn an (rne
in Ladikte nan Bey hanedan egemenliini) yanst
maktadrlar, ve onlarn bildirdiklerinin karlatrlmas,
snfsal yaknl olan bu kiilerin anlay iin ilgin ol
maktadr.
Hem Aflk, hem de bni - Batta, 14. yzylda, yani
Kk Asyada Seluklular devletinin dalmasndan son
ra ve bni - Bbden yaklak elli yl daha ge yazm ol
salar da, bir nceki devri anlamaya, bu ikisi yardmc
oluyor. Kukusuz, yapt, 14. yzyln ikinci yarsnda.
Kk Asya'daki ortam aklayan A. Astrobadiyi^' (Me-
nakb) de dikkate almak yararl olacaktr. Ve kukusuz,
"Celleddin Rumi'nin Mektuplar (1937 ylnda Trkiye
de yaymlanmtr) ve Sipehsalarm vgye Deer -
leri (Tersilat) (1901de Hindistanda yaymlanmtr) ay
n ekilde aratrmaya deer.
Rum Seluklular tarihi iin, kaynaklar, henz t
myle elde edilememitir, ve belki de, Trkiyedeki kitap
lklarda, hatta zel kiiler elinde korunan yeni elyazma-
lar, bir gn, aratrmacnn nne kabilecektir.
Ama, tm bunlar, kaynaklarn yalnzca kk bir
blmdr. Benim iin eriilmez olan kaynaklarsa, ya-
rarlanabildiklerime gre nicelik olarak ar basmaktadr.^
21 Bezm u Rezm (1928 ylnda sta n b u lda Kilisli Rfat tarafndan yaym
l a n m t r ) ; bkz: imdi H. Giesecke'nin almas.
22 Elyazmas ve bir blmyle basl, Msr ve B at Avrupa almalar.
19
Ne var ki, Kk Asya'da domu ve lkenin orta
myla smrlanm bni - Bibi, Aksarayi, ya da uzakta bu
lunsa da iyi enforme olmu bni - al Asir gibi mslman
tarihiler, pek fazla kapsaml olmamakla birlikte gene
de tabloyu tamamlamakta, bazan komu gzlemci h-
ristiyanlar tarafndan dzeltilmektedir. Bunlar, lkenin
halk dili olan Trkeyi ya da yazn dili olan Farsay bir
kural olarak her zaman bilmiyorlard, ama zel karlar,
onlar. Kk Asyay bylesine hzla ele geiren Trk-
lere dikkatle bakmaya zorlamaktadr.
Hristiyan tarihiler, Trk boylar arasndaki i sa
vam, hal yryleri srasnda. Kk Asyada, halk
lar arasnda oluan karlkl ilikiler ortamn vb., ay
rntyla anlatmaktadrlar.
Erken dnemi 1. Hal yry zamann, Er
meni Vakanvist Urfal Matfey iyi yanstmtr.^^O, ola
sdr ki, eski hristiyanhm anlaryla dolu kutsal kent
te yaam, burada domu ve lmtr (1144), Uzak g
rl patrik Grigorinin (l. 1105) hayran bir kei ola
rak, o, olaylar, inanm bir hristiyan - monofistin bak
asndan inceliyordu. Urfal Matfey, Hallarn baarsz
lklarn, ilenen gnahlar ve adaletsiz iler yznden.
Tanr tarafndan gnderilen bir cezalandrma olarak
aklamaktadr; Tanr, lm saanlar bozguna uratr.
Eer, Tarent Prensi Boemund, Danimend tarafndan tut
sak edilmise, bu. Tanrnm hristiyanlar bir cezalandr
mas demektir. Ama yaam kendi bildii yolda yrmek-
n n l istesi, P. Kprl tarafndan verilmitir: "Anadoluda slamiyet", Ede-
b lyat Fakltesi Mecmuas, c. 2, 1922, s. 32. Trk Edebiyatnda lk Mutasav
vflar, stanbul 1918, s. 213 - 218. Bkz: ayn yazarn, Les origlnes de LEmpire
Ottoman, Paris, 1935, s. 23 (Nldeli Kad Ahmed).
Kul lanlm ^ a n (ve. Hac Halfadan grld gibi bir blm yiten)
yazmalarn li s tesi Hammer tarafndan verilmitir [.Tos. Hammer. Geschichte
des Osmanischen Eeicles (G, O, R.) VII, pp. 545 - 50]. Gene bkz: Wlttek'in
yukarda gsterilen deerlendirmesi.
23 BScit de la premlere croisade, traduit par E. Dulaurier. Paris, 1850.
20
tedir, ve yerli halk Avrupa'dan gelen zorbalar tarafn
dan zarara uratld zaman, Trklerin can dman
olarak o, din dmanlarna arda bulunma dnce
sini olabilir saymaktadr.
Ama, onun aktard rakamlar, genellikle abartlm
tr; rnein. Sultan Klarslan Davud, znikin Hallara
kar savunulmas iin, gya, 600 bin asker getirmitir;
ve giderek saylar ok daha dseldir. Horasandan An
takyaya doru 800 bin atl ve 300 bin yaya hareket et
mektedir.
Antakyadan Suriyeli Mihail (Y akubi patrii), Sel
uklular tarihinin 12. yzyla dein geni bir dnemini va
kayinamesine almaktadr.^"* O, Seluklularn Kk As
ya'daki ilk admlarn, Malazgirt arpmasn da betim
lemektedir, ve hemen burada, kiilii ortaya kmakta
dr: Savakan Hristiyan, Halkedon Konseyinin dman
olan Vakanvist, usta sapmaclar olarak, Rumlara kar
ktlk isteyen bir ruh yapsndadr. Ermenilerin adre
sine de, o, ho olmayan sfatlar kullanmaya hazrdr. Ha
llar da hainlik iindedirler; o, Trklerden ok daha
nemle szetmektedir. Antakyal Muhail'in szlerine g
re, Alparslan yengi kazanmtr, nk Tanr, iyilik yap
mak isteyenlere kulak vermektedir. Bu erevede, Erme-
nileri kendisinden uzaklatran Bizans mparatoru Ro
men Diyojen, Alparslan atete yakma tehdidi tarken,
Seluklu, tersine merhamet gstermek istiyordu.
Suriyeli Mihailin vakayinamesi, byk nem ta
maktadr; o, belli ki, Kk Asyada ne olup bittiini iyi
nlivordu. H. Klarslan'n yaamnn son gnlerinde,
kardeler arasndaki i savalardan, genellikle, adala
rnn gznden kaan ilgin ayrntlar ortaya koyarak
Seluklularla Bizans arasndaki savalardan vb. szet-
24 Chronique de Mlchel le Syrien... MitSc... et tradulte par J . Cha-
bot. Paris, 1899.
21
mektedir. Kukusuz, onda da yanllarla karlalyor
(rnein, Kutlmn olu Sleyman Kk Asyaya,
gya, Alparslan gndermi, Sleyman, Konyada beylik
etmi vb.).
Genellikle, Hristiyan ve Mslman yazarlar, ayn us
sal ve tinsel dzeyde bulunmaktadrlar; ancak Ermeni-
1er ve Suriyeliler, belki, Trklere kar BizanslIlarn ol
duundan daha hogrlydler. Onlar, BizanslIlardan
daha itendirler. Y aplarnn incelmiliiyle bbrlenen
Bizanshlar, Sultan I I . Klarslan bahsettikleri deyimle,
"elmackl irkini olarak alglarken, kendilerini zorla
maktadrlar.
Hristiyanlarn ve Mslmanlarn, kendilerine zg
dar hayranlklarndan ileri gelen grlerindeki ortaklk,
Moollarn Kk Asya baskn srasnda, yeniden da
vurmaktadr. Hem Ermeni tarihiler (Kei Magahi, Ki-
rokos), hem Arap bn-al-Asir, Mool zorbalklarnn deh
etine uram olarak, Moollarn kiiliinde, kutsal ki
taplarn szn ettii zalimleri grmektedirler.
Grc vakayinameleri^ teknik bakmdan, Ermenile-
rin ve Suriyelilerin safdil vakayinamelerinden daha ol
gundur, ama bunlardaki syleyi biimi, vnl ve tum
turakldr ve szler kuku uyandrmaktadr. Bununla bir
likte, Seluklularla Kralie Tamara ve onun ardllar ara
snda, daha ok dmanca, hazan da dosta ilikilerin
doduu dnemler, yani 13. yzyln ilk yars iin, bu
kaynaklarda yararl malzeme bulunabilir. Bunlar Fran-
szcaya eviren Brosset, hazan yanl yapyor: rnein,
Rum terimi, onda "Y unan olarak veriliyor, "Orthoul
derken o, "Ortoki anlyor, ama bu "Torul szcnn
bozulmuu deil midir?
Kk Asya yaztbilimi (epigrafi) henz gentir, ama
25 M. Brosset Histoire de la Gorgien. Premi'ere partle, St. Petersburg,
1849.
22
Rum Seluklular tarihisi, artk bundan da yararlana
bilir.
I ran kltrnn hayran Rum Seluklular, toplum
sal binalar zerindeki yaztlar, Arap dilinde yazmlar
dr.
Konyadaki yaztlara, galiba, ilk kez, . Teksye ilgi
gstermiti, ama bunlarn yorumlanmas iin, kentte, bil
gili kii bulmaya almak ,onun deyimiyle bounayd.
Durum, ancak, 19. yzyl sonunda deimitir.
yi eitim grm bir diplomat olan ve bo zaman
larn bilime veren, yaamn Ecole des langues orienta-
les vivantes de bitiren Cl. Huart, daha, demiryolu ula
m balamadan nce, Kk Asya yolculuu srasnda,
Konyaya giderken, Rum Seluklular tarihini aydnlatan
yaztlar toplamtr. Onun eski denemesi (1895),^^Seluk
lu devleti toprandaki yaztbilim kaltna, ilk genel ba
k olarak, nemini srdrmektedir.
Eski arkadann rneine yknen Fransz konso
losu F. Grenar, Sivas iin baz almalar yapmtr.
On yl sonra, Konyadaki Alman Konsolosu Lytved
(1914 -1918 yllarndaki emperyalist sava srasnda Suri
yede lmtr), blgede, konuyu bilen biri olan Abdul-
kadir Hamidzade eliinde, kentin gmtlklerini dola
m ve yaztlar toplamtr, ama onun yaztbilim dene
mesi ,nedense iyi bilinmemektedir. Gene de bunlar k
k rastlantsal almalard.
Kk Asya yaztlarnn planl toplanmasn ve in
celenmesini, svireli bilim adam Max von Berchem
(1863 - 1921) zerine almtr.
Bilim adaml kariyerini, ilk halifeler zamannda
toprak mlkiyeti ve toprak vergisi zerine aratrmayla
26 Ksa sre sonra, E. Bloe'nin toplad yaztlarn da yer ald Revue
Smltlque"de.
27 J. H. Lytved. Konia. I nselrif ten der seldschuklschen Bauten. Berlin,
1907.
23
balatan M. Fuad Kprlnn deyimiyle, "Mslman ya-
ztbilimin kurucusu Max von Berchem, 1910 ylmda, ka
rarl olarak, Kk Asyaya yneldi. Max von Berchem,
J osef Strizygowski ile birlikte yazd Diyarbakr zerine
yaztbilim plastik sanat monografisinde, fotoraflanm
yaztlar yaymlad ve zmledi.^Daha nce, Kk As
ya yaztlarnn incelenmesi, 1899 ylnda Oppenheim ve
1907de K. Lemann - Haupt tarafndan akla getirilip esin
lenirken, Arapa yaztlar iin, ant malzemelerin nc
blm, artk, zel olarak, Kk Asyaya ayrlmtr.
Burada, o, stanbul Mzeler Mdr Halil Ethemin (EI-
dem, l. 1938) etkin yardmn grd.
Sivastan ve Divriiden yaztlar ieren ilk yaynn de
vam gelmek durumundayd (ii inci yaynda yalnzca d
zeltmeler ve dizinler vardr): Max von Berchem de Kon
yadan, Nide, Tokat ve galiba daha baka kentlerden
de yaztlar toplam ve yayma hazrlamt. Birinci em
peryalist sava srasnda, yayn, onun yazd biimiyle
"daha gzel zamanlara dein ertelenmi; daha sonra ise,
lm, yllarn emeini, tmyle kesintiye uratmtr.
Kk Asya Seluklular tarihini ortaya koyan me
tinlerin yayncs T. Hautsma, ilk yaynn deerlendirme
sini yaparken, hem kronolojik, hem etnografik, hem de
tarihsel - kltrel sorunlara deinen almann ok yn
l nemine iaret etmitir.
Max von Berchemin izinden, Trk bilim adamlar
da yrdler. J ntrk devriminden ksa sre sonra, 1910'-
da kurulan Trk Tarih Cemiveti dergisinin sayfalarn
da, yaztbilim malzemesi (Halil Ethemin, Ahmed Tev-
2BMax von Berchem Josef Strygovskl. Amlda, Heldelberg, 1910, s. 99,
not. 1, 3.
29Max von Berchem. MatSrlaux pour u n Corpus inscrlptlonum arabiea-
rnm. Trolslime partle. Asie Mineure par Max von Berchem et Haiti Edhem.
MSmolres publiSs par les memhres de l I n s t i t u t franls darcologl orlentale
du Calre, t . XXIX, Le Caire, 1910-1917.
24
hid'in vb. makaleleri) yaymlanmtr.
Max von Berchem'in alma, arkada Halil Ethem,
yaplar ve yaztlar yerinde inceleyerek, 1918 ylnda,
Kayseri zerine, Seluklularn tarihine yetkin bak ie
ren bir monografi yaynlamtr.^
Trkiye'de Kemalist rejimin yerlemesinden sonra,
Mbarek - Galib var olan Kk Asya yaztlarn yaym
lamaya niyetlenmitir; belirtelim ki, (Ankara zerine M
barek - Galib'in, Sivas zerine Rdvan - Nafiz ve smail
Hakknm, Kastamonu zerine M. Becet'in hazrlad, Si
nop'taki yaztlar Hseyin Hilmi'nin toplad) bu mo
nografiler deiik dzenlemeler zelliindedir. Belirli, ke
sin bir plan yoktur; ama yaymlanan yaztbilim malze
mesi, byk deer tamaktadr.
Prof. smail Hakk'nn (Uzunarl) almalar, K
tahya, Afyonkarahisar monografileri, iki cilt oluturan
yaztlar vb., kukusuz bata gelmektedir.
Bir blmyle ben, Seluklular devleti topranda
bulunan Kk Asya kentleri zerine monografileri de
kullandm.
Kemalizmin yerletii sralardan balayarak, byk
gelime gsteren yurtbilimi yazn (Kk Asya kentle
rinin tantm) da, herhalde, Seluklular dneminde K
k Asya zerine dnceleri tmletirebilecektir.
Ayrca arkeografi malzemesi vardr, ama bunu bul
mak iin byk yetenek ve uzun aba gerekiyor.
F. Babinger'in de yerinde olarak belirttii gibi Sel
uklu belgelerinden, yani "mehur"lardan Nikita Akro-
polit ve Nikita Akominat gibi Bizans yazarlar da szet-
mektedirler. Sultan H. Abdlhamit'in honutsuzluunu
zerine ekmekten galiba korkarak susan "Osmanh M-
30 Kayseriye ehri mebani-1 slmiye ve kitabeleri, Selukl tarihinden
bir kta, on al t adet levhay havidir. stanbul, 1334. "Konya dergisinin Mos
kova'ya gnderilen bir saysndan yargya varabildiim kadaryla, burada,
birinci dereceden, deerli malzeme yer almtr.
25
zeleri Mdr Halil Edhem vakfiyenin nemini iyi kav
ryordu.
Max von Berchem yle yazyordu: "Kk Asya'da
korunan vakf belgeleri (actes de Fundation) bugne ka
dar aranmamtr. Bunlar, azar azar, her yana dalm
durumdadr ve mtevellilerin, sradan kyllerin ve hat
ta kadnlarn elinde bulunmaktadr. Genellikle, parme
ne yazlm ve uzun drler halindeki bu zgn belgeler,
bunlarn orijinalleri ya da eski kopyalar, baka yerde
zm aranmas bouna olacak bir dizi sorunun kavranma
sn salayacaktr. Kk Asya yaztlarnn ilk blmn
basarken, yaynclarn elinde, Sivas, Divrii (ve Tokat)
hayr kurumlan iin vakfiye fotoraflar bulunuyordu.^'
Kk Asyada, Seluklular egemenliinin balang
cn ve sonunu birletiren iki belgenin var olduunu be
lirtelim.
ran'da, saray arivinin muhafz Abdal Kasm volu
Haydar tarafndan, 16. yzylda dzenlenen bir derleme
de, Bizans mparatoru Romen Diyojen'i bozguna urata
rak, Ouz boylarna Kk Asya yolunu aan Byk Sel
uklu Sultan Alparslan'n (galiba Kk Asya'ya yne
lik olmayan) bir tezkeresi vardr.^Bu belge, ne denli g
venilir, bilmiyorum, (galiba, gereklii kukuludur). En
azndan, Seluklu Sultan I I I . Aladdin Keykubad'n Os
manlI Sultan Osman yararna iktidardan "resmen vaz
gemesi bir tarihsel arptmadr.
Grc vakayinameleri, ayrca. Sultan Rkneddin'in
kralie Tamara'ya tumturakl bir mesajn aktarmakta-
31 Max von Berchem e t Halil Edhem, Asle Mineure, s. 91, not. 1: s. 37,
38, 107 . 108.
32 V. Bartold, Hraneniye dokumentov v gosudarstvah musulmanskovo
Vostoka. Istoriya arhivnovo dela klassIeskoy drevnosti, v zapadnoy Yevrope
1 na musalmanskom Vostoke. pgr., 1920, s. 383.
33 Resm yazma rnekleri lnalarda da, belgeler ortaya karlabilir.
Bkz: rnein. Byk Seluklu mparatoru Sultan Sancar'n tezkeresi (Mate-
rial po istorll turkmen 1 Turkmenli, t. I, ML., 1939, s. 315).
26
dr/'* ama, belli ki bu, I slma kar nefret uyandrmak
isteyen dinsel ruh yapsnda biri tarafndan dzenlen
mi sahte bir belgedir.
Eskiden beri, hem Douda, hem Batda devlet belge
leri, uluslararas szleme ve anlamalar, hazine blm
ne yerletiriliyordu; bunlarn gvenlii, bylece salan
yordu. Ariv karl olarak, doallkla, "hazine terimi
de kullanlyordu.^
Y azcolu Alinin de bildirdii gibi, Seluklularda,
szlemeler, ant senetleri vb.^devlet senetleri, devlet h
zinesinde saklanyordu, ama karklk ve bakaldr za
manlarnda, bunlar, kolayca yitiyordu, asiler kendilerine
gerekli olmayan ktlar atyor ve yok ediyorlard.
"Defterler (nfus, toprak saym defterleri), "men
ur (ba belgeleri), vakfiyeler (hibe senetleri) ekono
mi zerine, tmarlar, bunlarn kapsam ve baml beyle
rin ykmllkleri zerine gerek bir yarg salayabilir
di; ama "divanlarn arivleri daha Moollarn Kk As
yaya ilk saldrs srasnda yok olmutur ve ekonomi bel
gesinin kerpi tabaka zerinde saptand uzak dnemle
re ilikin tasanlar bile, Seluklular dnemine gre nem
li lde daha tam ve aktr.
Seluklularda ynetim sistemini, genellikle eski d
zenlemelerin kopyas olan Osmanl devri yasalar, belge
leri, benzeim yoluyla aklayabilir.
Bu ynden, tarikat tekkelerinin yneticilerinden
kan ada kararlar da, tavsiye mektuplar da ilgiye de
er, nk uzun sre 1914-1918 yllar arasndaki sa
vaa dein byk toprak paralarn zerlerinde youn
latran dervi rgtleri, feodal yapnn dzenlemelerini
koruyorlard.
34 M. Brosset. Hlstolre de la GSorgie, s. 463.
35 V. Bartold. Hranenlye dokuraentov, s. 3.
3 Yazcolu Ali, III, 137: Sukendname tamam olup haziney aldlar,
27
Aflk, daha 13. yzylda, feodallerin yaantsn sa
ran nvanlar iyi grmt, derviler iin de, bunlarn
saptanmasna kimse hayr demezdi. En azndan, anlarn
da yazdna gre, bir gn Sadreddin Konyevide topla
nan sufi - derviler, Celleddin Ruminin irek dnce
lerini tartrken, ev sahibi haykrmtr; Bayazid Bista-
mi ve Cneyd sa olsalard, o erin atnn ulunu omuzla
rnda tarlard!
Dervi ayinlerinde (rnein, Mevlevilerde), genellik
le sultanlk trenlerinin yansmalar grlmektedir; bu
da doaldr, nk dervi rgtleri, dinsel feodallerden
olumaktadr.
Ksaca, Bablinin arivlerinde ( stanbul'da), Elyaz-
malar Ktphanesi Mdrlnde (Ankarada), Kk
Asya kentleri vakf ynetimlerinde, bitmez tkenmez bel
ge koleksiyonlar bulunmaktadr. Osmanllar - ncesi d
nem, Kk Asya tarihini kavramann anahtar buralarda
yatmaktadr.
1908 Trk devrimine kadar, dzensiz durumda bulu
nan bu arivler, aratrmaya kapalyd; imdi, belgelerin
bir blm (bu arada, Kk Asya gebe Trkleri ze
rine olanlar da), yazl antlar uzman, tarihi Ahmed
Refik (l. 1937) tarafndan karlm ve yaymlanmtr,
bu onun byk hizmetidir; belgeler, 12. ve 13. jTzyllar
Trk boylarnn durumunu aklvor."
Amtyaz malzemesi, artk, Trk aratrmaclarnn
gr alan iinde bulunmaktadr; hatta vakf ynetmem,
zel bir klavuz kitap yaynlamaktadr; ama imdilik, ya
ynlanm olanlarn tm, yalnzca Trkiye tarihini, onun
sultanlk dnemini aydnlatyor.
37 Ahmet Refik. Anadolu'da Trk Airetleri (966- 1200), stanbul, 1530.
Grnteki tekdzelillgine ve znel seimi ne karn, bunlarda, devletin g i
derek artan ekonomik karmaasnn z c tablosu ortaya kmaktadr; h
kmetin dncesine gre bunun sulusu, kyllerin huzurlu almasn
engelleyen gebelerdi.
28
Seluklular devletinin ykntlar zerinde doan K
k Asya beyliklerinin i yaamyla ilgilenen Prof. sma
il Hakk Uzunarl, eski belgeleri aratrmaktadr; ama
o, imdilik, yalnzca 14. yzyl, bunun tesinde Karaman
Beylii vakfiyelerine ilikin 15. yzyl belgelerini ortaya
karabilmitir.
Konya (1936, No: 2, s. 127 - 128) dergisinde, Cel-
leddin Kara tay vakfiyesinin zet Trke evirisi basl
mt; ne var ki, belge, zensiz yaymlanmtr; ne hibe
senedinin dzenleni tarihi, ne de bulunduu yer gste
rilmitir.
Y erel tarih almas iin, arivlerde korunan yazt
lar ve belgeleri kullanmakta olan Konya Mzesi Mdr
M. Y usuf'un abasnda bir umut vardr.^
Kk Asya ile canl bir ticaret yrten talyan kent
cumhuriyetleri arivlerinde, kukusuz, Seluklular devri
belgeleri (rnein, ticaret szlemeleri) bulunabilirdi;
ama bu, yalmzca kuramsal varsaymdr. Gene de, ksa
sre nce, ariv malzemesinden ok iyi anlayan Macar
bilim adam L. Fekete^' tarafndan incelenen Venedik ar
ivlerinde, en erken dnem Trk belgeleri, yargya var-
labildii kadaryla, 15. yzyln ikinci yarsna, Sultan II.
Mehmed zamanna aittir.
Seluklularda eski soy yapsnn kalntlarna ayrd
m blmde, tarafmdan yerin dili toponomi kullanl
mtr; Prof. M. Kprl de"*" daha nce, toponomi ince
lemelerinin nemine dikkati ekmitir.
"Szcklerden (Worte), yani belgelerden, ilgi, nes
nelere (sachen), yani Seluklular devrinde kiisel ve top-
38 Konya Mzesi Mdr M. Yusuf, ilde bulunan mslman antlar
zerine yerel tarihi aydnlatmak durumunda bir alma hazrlamaktadr.
Bkz: Belleten (Ankara'daki Trk Tarih Kurumu organ), I, 1937, 56, not.
H. Hsameddin (l. 1938) drt c il t l ik "Amasya Tarihi'nde vakf malz'emesi
kullanm tr.
39 Bkz: Leveltari Kzlemenyek", IV, 1926.
40Trkyt Mecmuas, c. 1, s. 194.
29
lumsal yaam biiminin somut gstergesi olarak, madd
kltre gemektedir. Trkiye'de bu ilgi, yalnzca Kk
Asya Seluklularnn eski bakentini deil, tasaray da
sarmaktadr: Nide'de nesnel antlar, mzeye dntr
len "Akmedrese"de toplanmaktadr. Sahib - ata (Sahib
Ali Fahreddin) tarafndan yaptrlan ve 1937 ylnda res
tore edilen Kayseri'deki Sahibiye Medresesi'nde, ayn e
kilde, Seluklular devri nesnel antlar (yaztlar, Frizler
vb.) toplanmaktadr. Kukusuz, bu, henz ilk biriktirme
aamasdr.
Sikke koleksiyonculuu alannda, daha devrim nce
sinde, stanbul mzelerinde korunan Seluklu sikke ko
leksiyonlarn anlatan Galib Edhem, A. Tevhid (l. 1940),
Halil Edhem gibi Trkler, byk katkda bulunmular
dr.'"
Eski gezginler, zamandan mdr, bilisizlikten midir,
ksa srede ilk grnmlerini yitiren ya da tmyle kay
bolan, Seluklular devri antlar ortaya karmlard
Bunlar arasnda, belki, ilk yeri, 19. yzyln 30'lu yllarn
da Kk Asyada bulunmu olan . Teksye tutmaktadr
Daha nceleri, gezginler (Fellow, Arundell), silahl koru
ma altnda seyahat ettikleri ve dnte, yaadklar kor
kulan anlattklar halde. Y enierilii kaldran Sultan I I
Mehmed'in enerjisiyle, halkn yabanclara kar davran
larmda meydana gelen olumlu deiiklikler sayesinde,
Teksye, birka yl boyunca lkeyi dolaabilmiti.
Bir zamanlar, bilim iin, Franszlar tarafndan orta
ya karlan antsal yaplar (camiler, medreseler, kervan
saraylar vb.), imdi, stanbul'daki Fransz Arkeoloji Ens
tits ve burann mdr A. Gabriel tarafndan yeniden
younlatrlm olarak ncelenmektedir.
41 Kukusuz, sikke koleksiyonlar da bazat karklk dourmaktadr
(rnein, bkz: Halil Edh-em, Asie Mineure, p. 95). Menteeler zerine zenil
bir monografinin yazar P. Wittekt e de koronolojik ayrlklar ve y anl l k
lar grlmektedir.
30
Kk Asyada Seluklu devri antlarnn (Fr. Zarre
tarafndan kurulan) incelenmesi, tarih-arkeoloji alma
lar yazar, plastik sanatlar aratrmacs A. Gabriele,
Seluklu mimarisine zg izgileri belirleme olana sa
lamtr; o, stanbul'daki I I . Tarih K ongresinde (1937)
bunu dile getiriyordu.
Ayn kongrede, antropolog Prof. evket Aziz Kansu,
Seluklularn ve Kk Asyann Trklerden nceki hal
knn antropolojik birliini kantlamaya almt; soru
nu ilk kez ortaya koyarken, o, konuyu. Kk Asyada,
Trk boylarnn oldum olas bulunduu, lkenin kkl
halk olduu bak asndan incelemektedir.
Heykelciliin, "kk sanatn (Kleinkunst) kavran
mas iin de, imdi, salam bir temel atlmtr (H. Glck
ve Fr. Sarre).
Hammerin ve DOssonun eski almalar, byk de
erini srekli koruyan gerek malzeme iermektedir. On
larn kullandklar elyazma kaynaklarnn bir blm, bu
gne dein de, henz elde edilememitir.
Osmanhlar ncesi dnem. Kk Asya tarihinin ba
lang belirtilerine ok yanl deinen, stanbul niversi
tesi Profesr (imdi Ankara niversitesi DTCF Profes
r ve Byk Millet Meclisi milletvekili) M. Fuad Kpr-
l'nn almalar, Trklerin grnd andan balaya
rak Kk Asyay aratrma tarihinde bir devrim gerek
letirmitir.'^
42 Daha 1915 ylnda (sreli yayn Milli Tetebular"da) gen bilim ada
mnn, Rum Seluklular devlet ve toplum yaamnn t rl yanlarn kap
sayan bir makalesi kmt. Sonra da, niversite organ Edebiyat Fakl
te s i Mecmuas (1922'den balayarak) sayfalarnda, sade dille yazlan "Tr
kiye Tarihi kitabnda (1923 ylnda, Trk Halklarnn Tarihr'ni ieren,
yalnzca lk blm kmtr), Ml tteilu ngen zur Osmanischen Geschichte
(M. O. G.), Krsi Csoma - Archlv (KCSA) gibi Bat Avrupa dergilerinde,
stanbul Trkoloji Ens tit s organnda, F. Kprl, Kk Asya'nn Os
manlI lar ncesi dnemine ili kin incelemelerini srdrmtr. Ve ensonu,
bal isabetsiz olan Bizans Kurumlarnn OsmanlI Kurumlanna Etkisi
zerine Notlar (Trk Hukuk ve k tis a t Tarihi Mecmuas, I, 1931, ss.
31
Her eyden nce o, Douda olduu gibi Batda da bi
linmeyen taze malzeme devreye sokmaktadr. O, Kk
Asya tarihinin karmak sorunlarn (toplumsal - ekono
mik, siyasal, kltrel, dinsel, yaznsal vb.), ince zmle
mesiyle, yalnzca jortta olanlar deil, Bat Avrupal
aratrmaclar da aarak yeni bir yntemle aydnlatmak
tadr. Ancak, Savlar pekitirmek durumundaki alma
lara sk sk yaplan gnderme ve imalar, varl akla
nan, ama on yl getikten sonra, hl kp dibinde yatan
almalara yaplan gndermeler rahatsz etmektedir.
oktandr, Kk Asya tarihiyle uraan, stanbul
niversitesi Doenti Mkremin Halil, Kk Asya Seluk
lular devrine giri niteliinde Anadolunun Fethi''^de
nemesini yaymlamtr. Yalnzca basl olanlardan deil,
elyazma Dou kaynaklarndan da yararlanarak, o, Sel
uklular ynetimindeki Trkmen (Ouz) boylarnn 11.
yzylda Kk Asya zerine srarl akmlarm anlatm
tr. Mkremin Halil, yeni malzeme kattna gre, Bizans
165 - 313, zeti. "VII. CongrS International des scienoes hlstorlques, 1933, I,
(ss. 297 - 302de) almasnda, daha nce, onun tarafndan yazlanlarn ken
dine zg bir toplam raporu gerekletirilmitir. Rapor, kukusuz, yirmi yl
nce olduundan ok daha olgunluk ve derinlik ortaya koymaktadr. B i
zans'n OsmanlI devletine etkisi konusundaki yaygn kany rterek, o,
bunun yansra Kk Asya Seluklularnn kurumlarnn karakterini or
taya koyuyor. Ama. eer Bizansn OsmanlIlar zerine 14. yzylda dorudan
e tk i s i dncesi dlandysa, Rumlarla yanyana yaayan Trklerin 15 -16.
yzyllarda, ncelleri Rum Seluklular tarafndan eleri benimsenmi ya
banc k ltrn etkisinden kendilerini koruyabildiklerini varsaymak g
tr. M. P. Kprl, her eye karn, Rumlarn sonraki e tkis i ni n kapsa
mn ve llerini snrlandrmak istemektedir (rnein, bkz: s. 278). Ge
nel olarak, t verici bazan gururlu anlatm biimi en byk a
da Trkolog - dil bilimcinin, yazn aratrmacs ve tarihin in almala
rn okumann iyi izlenimin i bozmaktadr. 1935 y l baharnda, Paris'te
dzenlenen "Trk Haftas"nda Prof. Kprl, 13 -1 5 . yzyllarda Kk
Asya'da Trklerin ta rih i zerine bildiri okumutur (stanbuldaki Fran
sz Arkeoloji Ens ti t s tarafndan Les origines de l Empire Ottoman".
Avec. prfaoe de J. Chariety, Paris, 1935, balyla yaymlanmtr. Burada
o, u zun yllar alan incelemelerinin sonularn zetle sadeletirmektedir.
Bkz: V. V. Bartold tarafndan dzenlenen "Zaplska ob uyonh trudah
K p r l - z a d e Fuad - beya" (Izvestiya Akademii Nauk, 1925, s. 895- 898).
-(3 Trkiye Tarihi Seluklu Devri. I, Anadolunu n Fethi. stanbul, 1934.
32
tarihileri ve Avrupa aratrmaclar tarafndan, taze
Trk kalabalklar ve khne Bizans arasndaki savamn
anlatlmasna dzeltmeler getirmektedir. Mkremin Ha
lilin almasnda toplumsal sorunlarn aydnlatlmas
bana yzeysel grnyor. Byle olmakla birlikte, Mkre
min Halil'in direkenlii ve heyecan, drt blmde d
nlm almasnn devamn sabrszlkla beklemeye
isteklendiriyor.
Trkler iin Seluklularn tarihi, yalnzca bilimsel
deil, ayn zamanda bir ulusal ve siyasal sorundur. Tr
kiye'de n. Tarih Kongresinde (1937) "Acaba slm dn
yasndaki zlmenin nedeni Seluklu fethi midir? so
rusunu ortaya atan Prof. emseddin Gnaltay, Avrupa
da, E. Renan zamanndan beri yerlemi olan eski anla
y ykmak istiyor. O, Seluklularn, Abbasi halifelerinin
sarslan tahtm desteklediklerini ve devletin topraklarn
da toplumsal dzeni, vicdan zgrln vb. yerletirdik
lerini kantlamaya almaktadr. Trklerin centilmen
lii, Hallarda Roma kilisesinin kkrtt gaddarl yok
etmitir. Uzun bir dnem boyunca. Hallar, Dou kl
tryle yan yana bulunmular, ve bu. Batda, Rnesans
iin zemin hazrlamtr.
Genel olarak, dou dillerinde, zellikle Trk dilinde
yazlan ada almalarn bilinmesi, Kk Asya tari
hini aratran herkes iin zorunlu kouldur.
Bizde, Sovyetler Birlii'nde, de, Seluklulara kar
ilgi uyanmaktadr. Ama, "Seluklu devletinin i kurulu
u konusunu ele alan anonim yazar, ematizme kapl
mtr^ ve tek tek doru notlara rastlanmakla birlikte.
Kk Asya Seluklularnda oluan gerek, somut orta
m anlatmay baaramamtr.
"Oerki po istorii Turkmenii VIH - XV yy" alma-
44 Seluk Devletinin Dahili Kurul uuna Dair. Bak, 1930. (Azerbaycan
Devlet Bilimsel Aratrma E n s ti t s yaym).
33
sini hazrlayan Prof. A. Y. Y akubovski de, bu mslman
hanedannn incelenmesinin nemine ilgi gstermitir.
Onun almasnn "Selukidskoye dvijeniye i Turkmem
VI XI veke blm, Kk Asya Seluklular tarihine
kendine zg bir giri niteliindedir ve sonradan Kk
Asyada yerleen feodal ilikilerin balang belirtilerini
ortaya koymaktadr.
Dou ile Bat arasndaki yol aznda yer alan Sel
uklularm tarihi iin, daha ge dnemlerden de olsa. Do
u-mslman (bn-al-Asir, Abul-Fida, Ibn-Haldun, Cena
bi, Hondemir, Mnecimba), Do-hristiyan (Bizans, Er
meni, Suriye) kaynaklarnn zenle incelenmesi zorunlu
dur. Ve, rnein, Suriyeli Mihail ya da Dominikan keii
misyoner Simondan duyduklarn kaydeden Vensan de
Bove (Vincentius Bellovacensis) vb. bazan Seluklular
ahsen tanyan hal seferlerine katlm kiilerin
yazd anlardan oluan Bat Avrupa kaynaklarnn gz
nnde bulundurulmas gereklidir.
Cl. Cahen, Moollardan sonraki dnemde Seluklula
rn tarihine k tutan bn-eddad, Beybars Mansuri vb.
daha ge Arap kaynaklarndan, imdiye dein olduun
dan daha ayrntl bir seme yapmay nermektedir.'^
Bugn, Rum Seluklular tarihi yazmak isteyecek
olann nndeki zorunluluklar artmtr.
Ve, bizantinistlerin ve trkologlarn, Kk Asya
nn aratrlmasna ynelik bilimsel ibirliini dleyen
Prof. F. Babinger de hakldr. Ancak ben, "trkologlar
szc yerine "doubilimciler szcn koyardm,
nk yalnzca Trk dilinin bilinmesi yetersizdir, eski
Trklerin dedii gibi, dilin bilinmesi gereklidir.
Seluklu devletinin yklmasndan sonra. Kk As
ya'da kurulan emirliklerden biri zerine monografi yaza-
45 Cl. Cahen. Quelques textes n^gll^^s concernant les turcomans de
Rm au moment de l nvasion mongole, Byzantion, t . XIV, 1939, s. 139.
34
r P. Wittek, Bizans ve Trkiye sorunlarn iyi bilen baba
ve oul Mortmannlarn geleneklerini srdrmektedir.
Balangta, stanbuldaki Alman arkeoloji Enstits g
revlilerinden olan Wittek, Belika'ya yerlemi ve Brk
sel niversitesine bal olarak Trkoloji seminerleri
dzenlemitir. Londra doubilimciler kongresinde, Bi
zans - Seluklu ilikileri zerine rapor sunmutur.
O, Seluklular devrinde Kk Asya corafyasyla u
ramtr."*^ 12. yzylda Kk Asyann iine dt
etin dnemlerin yetkin zmlemesi, onun, hem msl-
man, hem de hristiyan kaynaklarndan yararlanarak Bi
zans ve Konya arasndaki karmak karlkl ilikileri
aydnlatabileceini, Seluklu devletinin snrlarn sapta
yabileceini dnmesine olanak vermektedir. 1936 yln
da Sorbon'da verdii konferanslar ise, Rum Trkleri ze
rine tasarlad monografinin balangc olan iki blm
den olumaktadr."*^
Burada belirtelim, Rum Seluklularnn tek bana
nemini reddeden P. Wittek, Seluklular tarihini, Bizans
n ya da Trkiyenin tarihini aklayan geici, yardmc
bilgi dal olarak grmektedir.
Seluklularn tarihi, ksa sre nce Prof. Hartmann-
n'*dile getirdii gibi. Kk Asya tarihinin "dzensiz
dnemlerinden biridir.
A. D. Mordtmannn Anadoludan mektuplarm yeni
den yaymlayan F. Babinger, bir Seluklu Siyasal tarihi
konusunda hayflanyor;" sikke koleksiyonlar ve yaztbi-
lim, bu amala, bir kronolojik taslak iin, artk, salam
temel salasa da, byle bir alma yoktur.
4t) P. Wlttek. Von der byzantlnlsch en zur trkischen Toponymie. Byzan-
tio n , t . X, 1935, s. 11 - 64.
47 p. Wittek. Deux chapitres de l'histolre des turces de Roum. Byzantlon,
t. XI, 1936, s. 285 - 319.
-P. Wittek'ln Mentee Beylii konusundaki monografisi zerine deer
lendirmede (Orientalistische Literaturzeitung, 1935, s. 320).
49 A. D. Mordtmann. Anatol len. Hannover, 1925, Vorwort, s. 4.
35 %
Daha Fr. Wilken, Seluklu sultanlarnn tarihinin de,
Dkanj zamanlarnda, yani 17. yzylda olduu gibi, ka
ranlk, boluklarla dolu ve o denli karmak olduunu
gzlemlemiti, ve Rum Seluklularnn szkonusu olduu
her durumda, bu hznl gzlem yinelenegelmitir.
. Teksye (1845 ylnda), Lagus (1854 ylnda), Ha-
utsma (eyrek yzyl iinde iki kez, 1883'te Yazcioglu
Ali'nin bulunuunu duyururken ve 1910'da Max von Berc-
hem, Halil Edhem yaztlarn deerlendirirken), Le Stren
(1884), ensonu R. Hartmann (1928), tm de kendine g
re yaknmaktadr; herey, Wilken'in yargsnn 20. yzyl
da da geerliini srdrdn dorulamaktadr.
Ne var ki, imdi byk gelimeler belirmeye bala
mtr; Doudan ve Batdan ortak abalarla. Kk As
ya tarihinin unutulmu kesi aydnlanmakta ve berrak
lamaktadr.
Tek bir deyile. Kk Asya Seluklularnn aratrl
mas eitli bak alar altnda genilemektedir; gide
rek bir monografi iin malzeme toplanmaktadr; byle
bir alma, mslman Dounun tarihinde onlarn ye
rini saptayacak ve, hristiyanla mensup halklarn kl
trn, sanki yalnzca Dou halklarnn Trklerin, Mo
ollarn ykt yolunda, bazan ulusal tarihilerin taraf-
hkla alad sulamalar, onlarn zerinden kaldra
caktr.
Gene de, bu Giri Blm, benim bitmemi, szn
yansnda kesintiye urayan, bazan da sorunlar ortaya
koymaktan aka kanan solgun denemelerimin, bam
sz blmlerinin saladndan daha fazla ey vaadedi-
yor.
36
BRNC BLM
Kk Asyada Trkler Seluklu Y aylmas -
Bizans - Hallar - Danimendler - Grcistan -
Denize Doru Hareket - Gcn Doruu
Kk Asyada, Trk boylan, Seluklulardan' ok
nce, daha 8 -10. yzyllar arasnda yayldlar. Buraya,
eskiden beri halifelerin gzleri evrilmiti. Araplar, Bi
zanslIlardan oktandr ayran asker blge, Antakyadan
Mara'a ve Malatya'ya gemi bulunuyordu. Halife Harun
1 i s i m etimolojisi Trkiye'de de dikkatleri ekmeye devam ediyor: r
nein, "Trk Tarih Kurumu dergisi Bel leten' (III, 1939, s. 377 - 384)'de,
Dil ve Tarih, Corafya Fakltesi profesr Macar bilim adam L. Rsonyi'-
n i n bir makalesi yaymlanmyor. Yazar balangta eski kaynaklardan yola
karak "Seluk' s zcnn t e l a ff u z u n u saptyor. O, Pamlrl n ku zeybat
blmnde, Karateginde daha 9. yzylda Ouzlarn yaadn, bu n l an n
(1878'de Oani'nin bulduu) Seltau bu zu lunu bil diklerini tah min ediyor.
"Seluk' ad: 1) "Sel' s zc ve Trkmence kltme eki uk birle-
mesindei, 2) ya da dorudan corafya adnn kii adna, ve boy adna
dnmesinden domu olabilir; cr: tarihsel bil gi; W. Barthold. 12 Vorle-
sungen ber die Geschichte dr Trken Mlttelasiens. Berlin, 1935, s. 101.
37
ar Reid zamannda, bu evrede tahkimat yaplm, Suri
ye'de "asker blgeler" oluturulmutu. Horasandan sev-
kolunan Trkler, Tarsus ve Erzurumun Dousu boyunca
geni alanda, yani Kk Asyann gneydou blmn
de yerlemilerdi. Kk Asyann Seluklular tarafndan
ele geirilmesi byle hazrlanmt.
Kk Asyann Trklemesi, Ouzlardan ok nce
balad. Kala, Karluk, Kangl, Kpak boylar, oktandr
lkenin yerli nfusundan saylarak benimsenmilerdi.
11. yzyln banda, Seluklu soyundan nderler ko
mutasnda, Ouzlar, ynlar halinde. Kk Asyaya akn
ediyorlar. Kentlerini salamlatran Bizans, artan bir s
rarla saldran Trklerden, duvarlarla korunmaya al
yor. Trkler, Bizans doudan (Malatya), gneyden (Tar
sus) ve kuzeyden (Erzurum) "u denilen ileri snr ka
rakollaryla kskaca alyordu.
BizanslIlar, devletin dou ve bat ularnda Trkler
den sava ynlar toplamlard; snr bekileri grevini
yaparak ynetim tarafndan okanan bu Trkler, lkeyi
gebelerin akmmdan koruyordu.
Ama tm bunlar baarszdr: Bizansl komutanlar,
yenilgilere urayarak ve blgeleri teslim ederek batya,
Kzlrmak kysna ekiliyorlar. Cephe gerisinde, mpa
ratorlarn Bizans birliklerinde hizmet eden Trkler (pee-
nekler, guzlar vb.) zerine hesaplar da kyor.^ Ayr
Trk boylar, kendi aralarndaki soy ban desteklemek
te, karlama durumunda, aralarnda arp seslen
mektedirler: Malazgirt nndeki savata (1071 yl) Guz-
C. Brockelmam. Turan. 1918, s. 403, not. 1. Terimin yeni bir yorumu
N. Y. Marra'da (O llngvlstleskoy poyezdke vx vostonoye sredlzemnemorye.
M. L. 1934 g s. 106). Trkler bugn bu s zc seluk, Selukller b i
iminde sylyorlar. Besim Atalay (Trk Bykleri ve Trk Adlar. s t a n
bul, 1339 h., ss. 74 - 75) "Kinat' yazar Mehmedden 'sellk" formunu
aktaryor; ayn ekilde, Uak yaknnda Selikler ky vardr.
2 Seluklulardan nce Kk Asya'da Ouzlar konusunda bkz: P. Kp
rl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar. stanbul 1918, ss. 205 - 206, n o t 1.
38
lar, yani Ouzlar, karlarnda bulunanlarn ayn soydan
olduklarn grnce, Bizans mparatoru Roman Diojen'e
ihanet ettiler.^
Douda grltl yanklar bulan Malazgirt - Manc-
kertteki yengi, Kk Asya'y Seluklulara teslim etti.
Ouzlar, lkenin derinlerine doru, kolayca ve hzla yol
aldlar. "Aknc kollar, zaman zaman lar halinde, Ka-
ladeniz Boazna, Bizansn bakenti stanbulun kapla
rna dayandlar.
Bununla birlikte, Bizans, Seluklular karsnda ok
daha nceden geri admlar atmak durumunda kalmt:
1050 ylnda Bizans mparatoru Kostantin Monomah, B
yk Seluklu Turul Beye minnet iareti olarak stan
bulda bir cami kurdurmu ve din adam kadrosunu sa
lamt.
Roman Diojenin bozguna uramasndan sonra Bi
zans, bozkr Ouzlarnn gcn kesin olarak duyumsu-
yordu.
Devletin geniletilmesi plan, daha ilk Seluklu ta
rafndan belirlenmiti. Vezir Nizam-ul-Mlk-n arka k
masyla, Byk Seluklu Melikah tarafndan korunan
Kutlmolu'* Sultan Sleyman, Ruma gnderilmiti. O,
batda znik'i, Suriyede Antakyay igal etti.
Sk sk, Trkleri yardma aran Bizansh komutan
lar arasndaki anlamazlklar sayesinde, Sleyman, hzl
asker baarlar kazand.
Arap tarihilerinin verdikleri nvanla, "Anadolu Fa
tihi Sleyman, Anadolu zerinde egemen oluyor, ve Bi
zans mparatoru Aleksi Komnin, bir anlama yaparak
3 V. Rozen. Arabskiye skazaniya o porojenil Romana Dlogena Alp-Ars-
lanom. ZVO, 1. s. 193. P. Kprl, Anadoluda slamiyet, s. 39, not. Bkz:
C. Cahen, La campagne de Mantzlkert d'aprfes les sources musulmanes.
Byzantfon, t. IX, s. 613 _ 642.
4 P . Wittek, nedense, "Kutlm ' eklinde okumakta srar ediyor, ama
bu ekil benim in anlalr degll.
39
Drakon rmana (sakarya) kadar uzanan topraklar (bu
gnk Kocaeli - zmit ili) ona brakyor.
Kk Asyada Seluklularn yerlemesi konusunda
incelemesinin bilanosunu yaparken bizantinist Laurent,
1081 ylnda Rum Seluklu Sultanlgnm var ve baken
tinin tznik olduu, ve Sleyman'n kurucu ve ilk hkm
dar olarak bata bulunduu sonucuna varyor.*
znikte yerleen Seluklular bu yolu igal ederek
stanbul ile Kk Asya (ve balangtan beri baklarm
evirdikleri Suriye) arasndaki ba koparmak istiyor
lard.
325 ylnda 1. Ekmenik Konseyde canl inan sim
gesi ilan edilmi olan I znikin igali, uzun bir sre iin
Hristiyanlarn dlerini ykmtr. Ortaan dekoratif
egzotikle dolu valyelik romanlarnda, ok eskiden beri,
znik Sultan Soliman betimlenegelmitir.
Artk Seluklular, Kk Asyaya salamca yerle
milerdir. Onlar, artk, bir yerden dierine dolaan ve
zel olarak otlak aramakla uraan gebeler deildir.
Devletin kurulmasn dnmektedirler; Sultan Mesud,
daha nce, Sleyman tarafndan 1077 ylnda ele geiril
mi olan Konyaya yerleir, kent, Seluklu devletinin ba
kentidir.
11. yzyln sonuna doru, Bizans, artk yardmszd,
ve onu, rakipleri arasna dmanlk tohumlan eken us
taca oyunlar kurtaryordu. Onun bulunduu yeri, bir an
nce igal etmeyi dnmeyen kim vard? Nikifor Vata-
niotun yetitirdii Trk korsan aha, stanbula karadan
ve denizden saldrmak istemektedir (1090), gl bir do
nanmas da vardr; rnein, Trabzondaki Grigoriy Ta-
5 Suriyeli Mihaili n belirttiine gre (E., J. Chabot, III, 172) Trkler,
tarolti de, kendileri ele geirmilerdir.
6 J. Laupent. Byzance et l'origine du s u lta n a t de Roum. Mlanges Charles
Diehl. Premier volme. Paris, 1930, s. 142.
40
ronit gibi zel valiler, imparatorluun dmanlarn K
k Asyada toprak ilhakna kkrtarak ihanete niyetleni
yorlar. Tahtta hzla grnp yiten hanedanlar ya da tek
bir hanedann yeleri arasnda bouma yrrlktedir,
ve iddia sahipleri, kartlarn darbelemek ve yok etmek
iin, her yola bavurmaktadrlar; Bizansn kendisine yar
dma ard hallar, silah ona evirmektedirler; K
k Asyada, Trk devlet oluumlar serpilmektedir. B
yk Seluklu Alparslan, Kk Asyada ilerleyerek Bi
zans topraklarm komutanlarna datmay baarm,
bylece, onlar, 11. yzyl sonunda, tm Orta Anadoluyu
Ermenistan, Grcistan kendilerine balamlardr, yal
nzca ky kentlerin ynetimi Rumlarn elindedir. Tm
bunlar da Bizansn dmanlardr. Tm, Rumlar uzak
latrmak istemekte, ve bylece, eninde sonunda, Seluk
lularn Bizans topraklarnda kk salmasna yardmc ol
maktadrlar.
Kk Asya'y, byle hzl ve yengiyle yaylarak ge
en Seluklular, znikte niin taklmtr? Y oksa, Hora
sandan taze g akm geici olarak durmu mudur? Yok
sa, onlar burada, stanbulun igalinin devletin sonu ola
can kavrayan Bizansl komutanlarn direniiyle mi
karlamlardr? Kk Asya, Seluklulara, batda yal
nzca bir set olarak gerekliydi de, batan beri, gzleri,
gneye, Y erussalem'e mi dikilmiti? Y oksa, daha sonra,
13. yzyln ilk yansnda oluan dnya ticareti, dnya
egemenlii konusundaki planlar tam belirgin deil mij^-
di?
Galiba, burada hepsi birden etkiliydi. uras kuku
suz ki, Trk tehlikesi gerekti, kritik bir an yayor
du, ve imparator Aleksinin Papaya hitaben gnderdii
mesaj, Bizansllarn pek merakl olduklar gzya dolu
letorik egzersizlerinden biri deildi, bu mesajda, devlet
tarafndan bilinle duyulan tehdit, ak olarak ortaya k
41
maktadr. Hal seferleri, Bizansn bakentinden Seluk
lularn elini ektirdi; Bizans stanbulunun d, Sel
uklularn ardllar Osmanl Sultanlarna hazrlanmtr.
Balangta, Bizans, kendine yalnzca doudan, Sel
uklular ynnden gelen tehdidi dnyordu. Batya
kar duyduu nefreti bir yana brakan Bizans mpara
toru I. Aleksi Komnin, Papa I I . Urbana bavurdu (1094)
ve Seluklulara kar yardm arsnda bulundu, impa
ratorun ruhsal durumu, Robert Flandra yollad yar
iten mesajnda ak bir yansmasn bulmutur: "Hris-
tiyajlarm en kutsal imparatorluu diye yazyordu im
parator Peenekler ve Trkler tarafndan (yani Avru
pa tarafndan ve Asya tarafndan) ar ekilde sktrl
maktadr. Biz, putperestlerin boyunduruunda olmaktan
sa, siz Latinlerin ynetimi altnda bulunmay tercih edi
yoruz.
I. Hal yrynden nce, dinsel bir atele coan
Bat, Bizanstan gelen umutsuzluk inleyilerine karlk
verdi; o, keileri. Roma kilisesinin sinesine evirmeyi
dlyordu. Ne var ki, kutsal yerlere akn atei abucak
soudu. Hallarda yamaclk melekleri stn geldi:
Hallarn asl ekirdeini, ya yurdunda isizlemi yok
sul "ans avoir valyeler ya da lkesinde ar yoksul
lua mahkm olunmu topraksz kyller oluturuyordu;
onlar, Douya ynelten drt, tanrszlarn tutsak etti
i kutsal mezar dnmekten ok, Avrupada yitirilmi
yeryz mutluluuna ulama umuduydu. Ve Avrupadan
Douya hal kalabalklar harekete geti; bunlar, ky
leri yamalayan ve yerle bir eden apulculard. Douya
ulatklarnda ise, valyeler, orada, Suriyede ve Filis
tinde yurt tuttular; devletin egemenliini ykarak, Bi
zans I moaratoruna verdikleri ballk andn unuttular.
Doallkla, daha ilk Hal dalgalarn belirsiz bir ku
kuyla karlayan Bizans, ksa srede d krklna u
42
rad. Hallar, kendi topraklarna salarken, Bizans, K
k Asyada yitirdii kentleri, onlarn eliyle Seluklular
dan geri almak istiyordu. Ama, Hallarn nnde, Do-
uda Bizans igal planlar vard.
Doguda hristiyanlan savunmak iin bulunan Ha
llar, tutumlaryla basklar ve yamalaryla Kk
Asya halkn yle fkelendiriyorlard ki, kilisenin ms-
lmanlarla hristiyanlar arasna koyduu uurumu unu
tan yerli prensler, Trklere yneliyor ve Hallara birlik
te kar kyorlar. Bu ekilde, Douda, bir sre Hal
lara kar ynelen birleik blok oluuyor: Hallarla Trk-
1er arasnda bir seimle yzyze kalnca, hem Ermeniler,
hem de Bizansllar, tercihlerini genellikle Trklere kul
lanyorlar.
Trkler, Kk Asyada yerlemek istiyo'-, batdan
ise, arsz konuklar geliyor. Hallarda, onlar, igalci
kimlii gryorlar ve Hallardan ayn ekilde nefret
edenlerin yardm yalvarlarna, istekle kulak veriyorlar.
Bizansn ve Hallarn yollan ayrld. Birbirlerinden
souyarak taban tabana kart amalara erimek iin,
Seluklulardan yararlanyorlard. Bizans imparatorlar
nn saraynda bulunduklar srada, diplomasi becerisi ka
zanm olan Seluklular, I. Hal yrynn kendileri
ne indirdii darbenin etkisinden hzla kurtuldular.
O sra, Seluklularn yaylmas, birden her yanda
kendilerine set oluturan Hallara arpmt. Sleyman
tarafndan igal edilen, Seluklu devletinin gen baken
ti znik, onlarn ynetiminden kayd. Eskiehir yenilgi
sinden sonra, douya (Eskiehirin ardna) atldlar. Sel
uklularn direnii paralanm. Hallar, Kk Asyay
engelsiz gemilerdi. Kentleri igal ederek Trk garni
zonlarn kltan geirdiler. Bu, Hallarn tutumunun
ak rnei oldu.
"Aziz Peterin en eski minberi olarak Hallar eken
43
Antakya da abucak dt: Hallar, Kk Asya hris
tiyanligmm kurtarclar olarak gren bir (Ermeni) y
neticinin ihaneti, kentin Hallarca alnmasn kolayla
trd. Antakyay kaybeden Rum Seluklular, Suriyeden
ebediyen vazgemek zorunda kaldlar.
Cephe gerisinde, Horasandan Trkmen boylarnn
akn engelleyecek baraj olarak Urfa prenslii kuruldu
(1098) ve Urfa prensi Balduin, gene ksa sre nce (1078)
Roman Diojenin olu tarafndan ele geirilen Yerusa-
lem'deki "kutsal mezarn savunucusu kardei Gotfrid
Bulona el uzatt, bylece, Seluklular, Filistinden de
uzaklatrlm oldular. Akdeniz kysnda ise, Batl ba
ronlar belirmekte ve Seluklulara deniz yolunu kapat
maktadrlar.
evresi hristiyanlarla sarlan Seluklular, kolayca
datlabilirdi, hem Bizans hem de Hallar iin, bu, ya
amsal gerek ve dinsel ideallerine, ket vuran bir engeldi,
I. Hal seferi zamanndaki canszlam Seluklu devle
ti, daha da zayft.
Ama, Hallarn baklar, Suriye ve Filistin kylar
na dogrulmutu. Seluklular kovalamak iin. Kk As
ya'ya gelirken. Hallar, Bizans koruyarak kendilerine
zarar vereceklerini grmektedirler. Seluklulara kayt
sz bakyorlar. Onlarn nnde yeni rakipler belirmitir:
Mezopotamyadan mslman prensler de ayn ekilde ku
zey Suriyeye istek duyuyorlard. Hallar, Seluklu teh
likesini savarken, Msrdan da, nce Fatimiler, sonra Ey-
5mbiler tarafndan darbe almak durumundaydlar. Sel
uklulara huzur salanm, darbelerden kurtulup topar
lanmlard.
Seluklularn siyasal gc, kararl bir sa'/amla el
de edilmiti. Batdaki komular Bizansllann ve Hal
larn uza gremeyen politikas iinde baar byd.
Onlar, karlkl elikilere dp kendi karlarm izler
44
ken, Kk Asyada, Seluklular glendirdiler ama bu,
kukusuz bilinsizce olmutur.
1071 yl yengisinden sonra, Kk Asya'da doan feo
dal Trkmen beylikleri, giderek, Seluklular taratndan
yutulmutur.
Ne var ki, Seluklular, ynetimlerini embere saran
hristiyanlar (Rumlar ve. Ermeniler) ve mslman Artuk-
lar^ve Danimendler gibi i dmanlar. Kk Asyada
saf d brakmcaya dein, sava dolu yllar gerekmi, tm
bir on ikinci yzyl bu savalarla gemitir. ,
Bizansn ve Seluklularn mlkiyetlerindeki toprak
lar arasndan geen snrn durumu kt saptanmtr.
Bu noktada, toponomi (corafya adlar bilgisi) yardmc
oluyor.
Kk Asyadaki corafya adlarm, bu adlarn ura
d deiiklikleri tahlil eden P. Wittek, 12. y/ylda, Sel
uklu devletinin geniliini, snrlarn saptyor.
I. Hal yry srasnda, znikten atlan Seluk
lular, sonra gene de batya doru gitmeye aba harcam
lardr. Seluklu dneminin en eskisi olan. Sultan I. Ala-
addin Keykubada ait yazt, Afyon K arahisarda, C. Hu-
art tarafndan bulunmutu. Ancak, Ktahya'da (1180de
igal edilmiti), Denizli'de raslanan kervansaraylar, han
lar, hamamlar vb. toplumsal yaplar, buralarda da kent
kltr yerletirebilmi olan Seluklu devletinin snrla
r konusundaki eski varsaymlar altst etmektedir. u
ya da bu noktann BizanslIlardan ne zaman alndn
sylemek gtr. Asker talih her zaman yi gitmiyor,
Bizans ise, kayplar konusunda susmay yeliyordu.
Devlet snrnn tesindeki "ular"da ise, Trkmen
gebeleri akmclar'nn eridi uzanyordu. Buralar,
7Mlremln Halil de ortoklar' yerine doru yazyor ("Artuk" szch
nden), (op. cit, s. 55 - 57). UrfaU Mafleyde, rnegin, Sukmen, Artukun.
olu.
8 Cl. Huart. Epigraphie apabe, a. 10.
45
bazan Bizansa den, bazan Seluklulara balanan taraf
sz blgelerdi; bu blgelerde, "aknclar" ve "akritler
birbirini gzetliyordu.
rnein Eskiehir, gl olduu srada, sultana ba
l Trkmenlerce igal edilmiti, ama gc dt za
man, ona itaatsizlik etmeye baladlar. Miriekafali yak
nndaki arpmadan sonra, imparator Manuel, batya e
kilirken, kendisini, gene de epeyce ypratan Trkmenler
le karlat, ama artk bar imzalam olan imparatorun
ikyeti zerine. Sultann Emirleri, yalnzca szl olarak
zr dilediler. Mool devrinde (1258), yazl okrak gelen
Seluklu hitaplarna da Trkmenler kaytszdlar.
Seluklularn karmalarn reddeden Trkmenler,
gene de bir yandan, belki kendilerinden umulmayan bi
imde, Seluklular devletinin genilemesine yardmc olu
yorlard. Bizans, bunu anlyordu, ama gebelerin gem
lenmesi iin, artk zaman gemiti, lke periand.
Nikita Honiat, "Pontus kentlerinin Klarslanm o
lu Sultan Rkneddin'e ait olduundan szederken, Kara
deniz ky kentlerini deil, Rkneddinin Tokattan ko
layca ynelebildii ve hzla ele geirdii ankr ve Kas
tamonuyu kastetmektedir.
Latin imparatorluunun kurulmasnn (1204 yl)
yaratt dzensizlikten yararlanan Seluklular, Bizans
kaltn daha da bir gle ellerinde topluyorlar.
Balangtaki Trkmen hazrlndan sonra, kent
ler igal edilmiti; otlaklar ele geiren, tarlalar tlari
eden vb. keyf hareket eden Trkmenlerle komuluun
olanakszlm duyumsamaya balayan Rum halk, yumu
ak biimde, Seluklular yardma aryor, Seluklular
da dzeni salayarak, Bizans topranda engelsizce iler
liyordu. rnein, gerisinde, artk, Seluklular bulunduu
iin zayf olan Sinop, bu ekilde kolayca dt (1214);
Gneyde Adalya igal edildi, ksaca, bu, Seluklularn ele
46
geirme siyasetinin yntemiydi.
Karlkl kltrel ve akrabalk ilikilerine bal ya
da, belki, birtakm uza gremeyen ve devlet kart d
ncelerle, bir kez, znik'ten atlan Seluklular, batya
basklarm, daha balangta zayflattlar. Y oksa, ksa s
re sonra, Osmanh Sultanlarnn kantlad gibi, Bizans
lIlarn direnii nemsizdi. rnein, Sultan I. Gyaseddin
Keyhsrev, ikinci kez tahta ktnda (1204), znikten
gemek iin, Denizli'yi Bizans imparatoru Fedor Laska-
ris'e vermiti. Sonra, g gnlerde konukseverliinden
yararland imparator Aleksi Angel'in karlarn savun
mak iin, bu blgeyi, savala geri almaya karar vermi,
ama balatt sava talihsiz sonulanm. Sultan, Alae
hir yaknnda, sava alannda lmt (1210).
Ama, sultann kaynpederi Manuel Maurozo, Seluk
lularn himayesinde, Ladik (Denizli), Hunas v>; Menderes
nehri havzasnda, kk bir prenslik kurabilmitir.
Onlarn karsnda, batda, ierden dman gruplar
ve dinsel kartlarca ypratlan, dardan srekli saldr
larla lkeyi yakp ykan Latinlerce gz korkutulan Bi
zans, tek dman olarak kalyor. lk Komnin'er (Aleksi
ve olu Y oann), Kk Asya'da sk sk seferler dzenli
yorlar. Ama, tehlike,giderek daha da byyor; stanbul
saraynn okaylarna, galiba, alm olan Seluklular,
Bizans yntemli olarak paralyorlar. Ve "Sezar d
hastalna yakalanan I. Manuel Komnin, tahta geince,
Bizans yok eden yanl gerekleiyordu.
imparator Manuelin yol at yanl kanlmaz so
nular tayordu, ama Bizans, belki de, yle davranmak
durumundayd; Avrupadan Hallar geliyorlar, ve Bi
zans, Kk Asyann sahibi olduunu gstermek isti
yordu, ve ona yardma gelen herkes, karayoluyla, gven
lik iinde Filistine ulaabilirdi.
Manuel, Hallar iin, Seluklu mlk topraklardan
47
Filistine gtrecek yolu temizlemek istiyordu. Ama, Ni-
kita Akominatm belirttii gibi, Rumlarn hapsedildikle
ri ve koyun srleri gibi kesildikleri Miriokefali yenilgisi
(1176), Seluklularm Kk Asya'daki yerlerinden srl
mesi konusundaki son umudu da yok etti. Ne var ki.
Sultan I I . Klarslan, Bizansa merhamet etti ve bar
yapt, ama Bizansn bozgunu gzler nndeydi.
Ayn zamanda. Kk Asyada, Seluklularla Dani-
mendler arasndaki yzyllk lm kalm sava sona er
di. Danimendler, gazilerin atas Seyid Battal kann ta
yorlard.
Belki, Horasandan gelen gazi kalabalklar sayesin
de, 11. yzyl ortasnda Niksarda glenen Danimend-
1er, 12. yzyl boyunca, Seluklular iin siyasal tehdit
oluturuyorlard.
Danimendler, balangta, Sleyman Kutlm'n
buyruundaydlar, ama hzla glendiler. Melik Gazi
(1083- 1116), Kk Asyada, Rum egemenliini yok et
mek ve bir Rum - Trk devleti kurmak istiyor. Bizansn
imdadna gelen Hallar, dman olarak gryordu, ama
Tarent Prensi Boemund, da, Danimendlerin Hallara
engel oluturduunu duyumsuyordu. Antakyada gvenle
yerletikten sonra, Danimendlere kar bir sefer yapma
ya niyetlendi (1100), ama Melitende (Malatya) yenildi ve
tutsak dt. Hallarn Boemundu kurtarma giriimleri
ackl sonuland, Klarslann. Melik Gazi'nin ve Rid-
9 A. Mordtmann. Die Dlnas tle Danlschmend, Z. D, M. Q., Bd. XXX,
s. 468.
lOUrfal Matfey (R^cit, p. 34), belki Danimendterin hristiyanlara ei
limine kaplarak, onlarn Ermeni kkenli olduunu sylyor. Bu ad ak
lamaya girien V. D. Smirnov ( Mnimly turyetskIy s u l t a n , s. 26) Danl-
mendln Trkmenlerde retmen olduunu gsteriyor: Osmanl devrinde
"danlmend", n c kademe "talebe" anlamna geliyordu.
Krma, Seluklulardan nce gelenler onlar myd? Peodosya'da, (Kafe)
daha 13. yzylda, Danimendler adl bir cami vard. Kukusuz, sorunu,
ancak (vakf) belgeleri zebilecektir.
48
Van'n birleen birlikleri, onlar, Sinop yaknnda krd
lar.
Melik Gazinin siyasal nemi artt. Melik Gazi (Ah-
med), kendisine sikkeler zerinde (Rumca) tm Rumun
ve Anadolunun fatihi Unvann veren gl bir hkm
dard; ama ardl Melik Gazi Muhammed, Bizansa ya-
r-baml olarak "byk emir nvanyla yetinmek zo
rundayd.
Kukusuz, kendi zel karlar dorultusunda " stan
bulun surlarna mzrak saplamak" istediini cesaretle
tekrarlayan Boemund, hristiyan prenslerin yardmn
vaadederek. Melik Gaziyi, Bizans mparatoruyla bada
klktan vazgeiriyor, Seluklulardan almaya kkr
tyordu.
Seluklu bakenti Konya, Melik Gazi tarafndan ku
atlm ve igal edilmitir (1101 -1102).
Gneye, Klikyaya el atan Melik Gazinin sava kah
ramanlklar, doulu - hristiyan tarihiler zerinde gl
etki brakmtr. Hem Urfal Matfey, hem de Suriyeli Mi-
hail, seferlerini ayrntyla yanstmaktadr. Kk Asyada
stnlk Melik Gazi'nin elindeydi, ve sanki bu sav ka
ntlar gibi, Suriyeli Mihail (Badattan) halifenin ve (Ho
rasandan) sultann, yani Byk Seluklunun, kendisine
Abbasi halifesinin bamsz hkmdarlk amblemi kara
sancak, sultan olarak nnde alman bir davul, darbe
leri yetki vermeyi simgeleyecek altn bir asa gnderdik
lerini anlatmaktadr.
Melik Gazi Danimend, Rum Seluklular indinde^
bylece onurlandrlmt; ne var ki, sonraki kuaklar,
ata mlkn paralayarak. Kk Asya'daki nemlerini
yitirdiler, Seluklular, bundan da baaryla yararlandlar.
leriye, snr boylarna doru can atan, gazilerin ba-
11 15. yzylda stanbul f a t i h i Su ltan II. Mehmed de kendisine "emir
ve bey n vanm vermektedir.
49
, gl hkmdar kentten de uzaklamtr, Bizans top
randa savaan islamm kahraman Ahmed Gazinin g
ml olduu trbe, kentte deil (Kayseri ili yresinde).
Melek Gazi kynde bulunmaktadr.
12. yzyln birinci yars boyunca, Danimendler,
Seluklularn iktidar iddiasn rtmeye alyorlar
d; Melik Gazi Muhammed, babasnn nn henz koru
yordu ama. Sultan zzeddin Klarslan, Danimendler'i
Y akub Hasan' (Amasya'nn ve Ankara'nn hakimi) ve
Cun-Nun'u (Kayseri ve Sivas'n hakimi) uydular olarak
gryordu. Sultan, Cun-Nunun elindeki mlke (belki Er
zurum beyi Saltuk'un kz olan nianls elinden alnnca
duyduu kzgnlkla) el koymu, ama Seluklunun ikbal-
perestliinden oruna, ykseklie dknlnden ra
hatsz olan Suriye atabeyi Nureddin Danimend'e yar
dm etmitir. Ama, Danimendler, henz glyd, onla-
l a imdi Bizans yardm ediyordu. Danimendler tarafn
dan sktrlan Sultan I I . Klarslan, stanbula geldi
(1162), Manuelden destek olmasn istedi. Manuel Sivas'
n kendisine verilmesi rzasn alarak anlama yapt. Sul
tan, yardmc birlikler salamay stlendi. Ama, Bizans,
eskiden de olduu gibi, Rum halkn Karadeniz'e eken
mttefiklerinin eylemlerinden rahatszd.
Nureddin'in lm (1174) Seluklular coturdu ve
destekten yoksun kalan Danimendler, onlarn nnde
eilmek zorunda kaldlar.
I I . Klarslan, devleti blgelere ayrp po.ylatrd
zaman (1188), Sivas' olu I I . Kutbeddin Melikah'a ver
di. Artk, Seluklular rahat edebilirlerdi. Kk Asya'da
snrsz olarak egemendiler.
Danimendleri gszletirmek iin, Seluklular, on
lar ynetim grevlerine yerletiriyorlar; kendi ortamn
dan koparlan Danimendler, belki, Eskiehir evresinde
gebelik eden Trkmen boylarnn bana veriliyor. Ama
50
bir on yl daha geiyor, Y abasann oullar Danimend-
1er de, yeeni I I I . Klarslan tarafndan igal edilen tah
ta, Sultan I. Gyaseddin Keyhsrevin gemesine yardm
ediyorlar. Kendisine bal beylerin hizmetlerini deerlen
diren sultan, kardeleri cmerte dllendirdi. "Dani-
mendler'in blgelerini, o, gerekte, olu Alaaddine ver
di, ama Muzaffereddin Mahmuda da eski bir blgeyi,
Niksar ve Koyulhisar verdi. Muzaffereddin, Kayseri'ye
dnebilmitir; Sultann tahta kt yl (h. 602 yl), or
da cami yaptrmaktadr. Zahareddine'^"pervane grevi
balanmtr.
Artk, kendisini tahtta salam duyumsayan I. Key
hsrevin olu Sultan I. tzzeddin Keykavus, Kk As
yann fethinin tarihini smarlad ve yazman bni - l-
nn kalemiyle, bu tarih, Danimendler hanedannn vg
sne dnt.^
imdi artk, Seluklular, Kk Asya zerinde ege
men olan gl bir devlettir. Onlar, karmak bir siyasal
yuman iine ekilmilerdir. Hem Hallarn hem de Bi
zanslIlarn balangta yok etmek istedikleri Seluklular-
n imdi her iki taraf da korumasn, yardmn, ittifakn
aramaktadr, tsaak Angelin tutumuna fkelenen Alman
imparatoru I. Fridrich Barbarossa, Rumlara kar hal
seferi ilan edilmesini istiyor. O, Klarslan'la ittifaka gi
riyor ve onu, Manuel'i Avrupadan soyutlamak iin, Bi
zans'a saldrmaya ikna ediyor. Ouz boylarnn Kk
Asyada hristiyanlar nasl dehete drebildiklerini bi-
12 Vakayiname, ona, Zahireddin l i eklinde t u h a f bir ad veriyor.
13 Danimendler konusunda bir monografi in, sanrm nemli malze
me birikmi durumdadr: Kazanovann numizmatik denemesi vardr (Revue
Numl zmatlgue Pranalse, 3-me srle, t t . XII, XIV, 1894, 1896); Maks von
Berscham yaztlar ncelemitir (Zeltsehrlft fr Assyrlologle, X X V II ); de
olojik taraf Gazi temsilcileri olarak Danimendler P. W1ttek tarafndan
ncelenmitir (Byzantlon, t. XI). Rus dilinde P. t. Uspenskt'nin makalesi
vardr: "Melik Gazi 1 Dzul - Nun Danlmendl" (Zapiski Odesskovo obestva
Istorll 1 drevnostey t. XI, 1879, s. 229- 268).
51
liyor. Bizans imparatoru ise, ikili 030nu yrtyor; Sel
uklulara armaanlar ve hara gndererek onlarla iyi
komuluk ilikilerini korumaya alyor, ama gizliden
kinli niyetler tayor ve I I I . Hal yrynn hedef al
d Salahaddin'le grmeleri srdryor. Bizans mpa
ratoru, belli ki, Msr., Filistini ve Suriye'yi birletiren
ve artk Mardini igale yeltenen Eyybiler hanedan ku
rucusunun Rum Seluklularn da engelleyebileceini um
maktadr. I saak Angel, Salahaddinin tehlikeli dman
Fridrih' engelleyecektir, Salahaddinse, buna karlk,
kutsal yerleri Bizansa geri vermeyi vaadetmektedir.
I I I . Hal yrynden sonra, Seluklularn Bizans
ve Hallar ynnden hibir korkular kalmamtr. Bu
nunla birlikte, iten bir tehlike. Sultan I I . Kharslan'm
yalannca, gsz derek, devleti ocuklar arasnda
on iki paraya ayrmasndan dolay, kendi kendini yok
etme tehlikesi belirdi. Devlet blld, ama onun en ya
kn ardllar, olu ve torunlar yeniden birletirdiler, da
lm olan devlet, yeniden byk bir dorua ykseldi.
Sultan K harslanm oullar da, kentleri, kardele
rine ve ocuklarna dattlar, ama bu artk pay olarak
ayrlm blgeler deildi; Seluklu ailesinin yeleri, feo
dallerin genel ykmllklerini yerine getiren, merkez
deki sultana bal feodallerdi.
Uzakgrl ocuklar (balangta Kutbeddin, sonra
Bukreddin), anlalan, babalarnn tutumunu knamlar
dr. Kutbeddin, ihtiyar Sultan atlama cesareti gstere
rek, Klarslan' kabile, cemaat ilkelerini dirilten bu ih
tiyatszca adm atmaya belki de itmi olan veziri Hasana
hakaret etmiti.'"' O, topraklan tekrar birletirmeye al
yor, Kayseriye gitmek istiyor, babasn Malatya'y ken
disine vermeye zorluyor, ve rken Muizeddin, Salahad-
14 Suriyeli Mihall, Vezir Hasan'n Klarsl an olunun zerine k k rt
t n d an sz ediyor.
52
din'e kayor, onun yeeni veMelik Adilin kzyla evleni
yor, yeni bir blgeyi, Urfay alyor. Kutbeddin ise, ba
basnn iradesini ineyerek Konyaya yerleti, ama sev
dii (Uluborlu'da yannda yaad) kk olu Gyased-
din Keyhsrev tarafndan desteklenen Klarslan, isyan
cnn zerine yrd, bakenti igal etti ve ksa sre son
ra da orada ld.
Kutbeddin yok edilmitir, Kutbeddinin kartlan G-
yaseddine ballk and imilerdir, ama Gyaseddin he
nz gentir, gl kardei Rkneddin ise, iktidar sava
mn srdryor, Gyaseddini lkeyi terketmek zorunda
brakyordu. Rkneddinin devlet zeks, yaralan abu
cak iyiletirmitir. Onun blgesi, kuzeyde bulunduuna
gre dikkati de ayn yere evrilmitir.
Seluklu tarihinde, eski ilikilere geri gtren talih
siz yk, bylece sona ermitir.
13. yzyln ilk yars (Rkneddin Sleyman ah'dan
Alaaddin Keykubadm olu Keyhsrev'e kadar) asker
baar belirtileri altnda geer.
Yalnzca, Rumlarn yerlemedii, ya da Rumlardan
ok Laz-iber soylarnn yerletii Trabzon blgesi, 11. yz
ylda, Kafkaslara doru bir eilim gsteriyordu. 12. yz
ylda, Komninler ( mparator Manuel), buray kendisine
balamay baarmtr. Ama, Angeller hanedan zamann
daki IV. Hal yry ncesinde balayan dzensizlik,
Grcistan Kraliesi Tamaranm (1104-1212) savlarnn
ortaya kmasna yol amt. Macerac imparator (Bi
zansta sk sk rasland gibi, sonunda gzlerine mil e
kilen) Andronikin torunlar, ona akraba oluyorlard. Gr
cistanda renim grmler, Dou hristiyanlarmn yk
sek koruyucusu kralienin kurduu dlere kaplmlar
ve dedelerinin inenmi haklarn, savala geri almak
istemilerdi (Paflagonya, mparator Manuel tarafndan
Andronik'e verilmiti). Gen Aleksi, kendine verdii n-
53
vanla Byk Komnin, Trabzona yerlemiti, onun "yol-
ac ve habercisi kardei David ise, devleti batya do
ru geniletiyordu; ama Samsunun kuzeybatsndaki ti
caret kenti Amasya yaknnda, znik mparatoru Fedor
Laskaris, onu durdurdu.
Ama, Trabzon mparatorlarnn "denizar hkm
dar nvam zerinde iddial olan Seluklular da, kuzeye
doru hevesleniyorlard (Trabzon Komninlerinin kolu da
ha sonra, 15. yzylda, Mangup prensliine oturmutur).
Gen Aleksinin ihtiyatszl (av srasnda tutsak
(J mtr), devletin yazgsn belirledi; Seluklulara ba
ml bir derebeyine dnt. Kir-Aleksise ltufta bulu
narak Trabzon Krallna geri gnderen Sultan I. zzed-
din Keykavus, Karadenizde bir liman, Sinopu elinde
tutar (1214), orada "Reis Hetum, Kr-Aleksis zerine sul
tann gzdr. Rumlar zerindeki gzetim iinde He
tuma (belli ki, bu bir Ermenidir), Sultan rahata gven
mektedir. Reis nvanmm gsterdii gibi, o bir filoya ko
muta etmekte ve Krmn gney kysnn baland
Trabzon ticaretini gzetiminde bulundurmaktadr.
Trabzonun Seluklulara bamll, Komninler iin,
kukusuz, ho deildi; Aleksinin ardl Andronk Gid, ha
ra vermeyi reddedecek olmu, ama eninde sorunda, Sel
uklular nnde eilmek zorunda kalmtr.
Hetum, Bizans mparatorunun hzinesini tasvan ge
miye el koyduu zaman (1223), derebeyi ile merkezi h
kmdar arasndaki ilikiler yeniden bozuldu.
SinoD, denize almak iin yalnzca bir basamaktr.
Sinop, daha sonra yitirilmitir, ve 13. yzyln ikinci ya
rsnda, Moollar ta;rafndan gsz drlen devlet, bu-
15 H. 612 y l n a alt (tS 1215 y l) Sinop'taki yaztlar trnnu dile getiri
yor, bkz: Hseyin HHmI. Sinop Kitabeleri, Sinop, 1923. Abulfida (GSographle
d'Aboulfda, trad. St. Guyard. Paris, 1848, I, 2, s. 140). Samsunu da Karaf-
denlz'de n l l iman olarak vmektedir!.
54
rann ele geirilmesi iin umutsuz bir aba harcamakta
dr.
Seluklular, burann, Krm yolunu aan bir daya
nak noktas olduunu iyi kavramaktadrlar. Seluklula
rn ardllar Osmanl Sultanlar da, Sinop'un stratejik
nemini iyi kavramlardr. 17. yzylda, burt-s, filo de
mirleme yeriydi.
Sultan I. Alaaddin Keykubad, bir Krm seferi ger
ekletirmeyi baarmt. Mool saldrlar ncesinde, o-
banbey, Krm'a geti (1221 - 22) ve Sudak igal etti.*
Ancak, Kk Asyada ortaya kan dzensizlik, Sel
uklularn planlarn altst etmi, onlarn Krm'daki ye
rini, Tatarlarla, Altmorduyla anlaarak bu noktann k
rndan yararlanan "denizin kpek bal" Cenevizliler ele
geirmitir.
Transkafkasya da, Dou Avrupaya karadan yol a
yordu; buras, ticari krlaryla, kuzey iin de ekiciydi.
Kafkasya "burada, uzak kuzeyde iyi bilinmektedir, ve
Viladimiro - Surdalskoye Knazi Andrey Bogolubskinin
apkn, macerac olu Grigori, zengin bir gelinle, Gr
cistan Kraliesi Tamarayla evlenme kurnazln gster
mitir.
Devletin kuzeydou kesinde sarkp duran ve snr
blgelerini siyasal ve ekonomik etki alannda toplayan
Grcistan, elbette Seluklularn kskan kukularn ze
rine ekiyordu. Daha Sultan I I . Rkneddin Sleyman
ah, Grcistan zerine bir sefer dzenlemi, ma Krali
e Tamara, onu yenilgiye uratm, dalan ordudan,
kendisine bjik ganimet kalmt. Zafer kutlanrken,
16 Bu konuda, tb nl Blb! vakayinamesinden bir parann evirisi ve
t a h l i l i A. Yakubovskide veri lmitir (Rasskaz t b n al Bb o pohode malo-
azlatskih turok na Sudak, Polovtsev i russkil v naale XIII, v. Vlzan-
tiyskly vremennik, t. XXV, 1927, s. 5 3 - 76). Seferin nedeni, Slove Lazarya
Trapezuntskovo o udesal sv. Yevgenli" (Y. Kulakoskiy. Prloye Tavrid.
Kiyev, 1914, s. 96)'da anlatUmt:r(.
55
Grcler, Sultann sancan tayorlard; sancan ar
dnda ise, daha sonra Kralie Tamarann demir bir nal
karlnda satt "bir byk bir nl er, Erzincan
beyi yrmekteydi.
Savatan sonra, Ermenistan da, K rt ve Seluklu
emirlerinin ynetiminden kurtuldu. Tamara, birka yl
boyunca kararl ekilde, gneye doru, Malazgirt'e ka
dar yrr, Van gl evresindeki topraklar, Ahlat, Er
cii yakp ykar.
Atabey ah Armenin bakenti Ahlat, 13. yzyl ba
nda, Eyybilerce ele geirilmi sonra Harzemah Cela-
leddin Muhammed, ksa sre burada bulunmutu; o. Me
lik Adilin olu Melik Erefi bozguna uratm ve Tiflisi
alarak (1226) Grcleri kuzeye atmtr.
Geici olarak gerileyen Seluklular, kararl olarak
saldryorlard. Sultan I. Alaaddin Keykubad, karada,
devlet topraklarn btnletirmiti.
O, kuzeyde, bir zamanlar I I . Klarslan tarafndan
Turul Saha verilmi olan Erzurumu, ve Karadenizden
rana giden yol zerindeki zengin Erzincan kentini, Sel
uklulara balamtr.
Menecklerin yazgs tekdze gemitir. Erzincan
ve Divrii, daha Alparslan zamannda, gnll asker
Trkmen Mengcke balanmt. Erzincan beyi, yu
muak bir siyasa yrtyordu, Seluklularla Mengck
1er arasndaki ilikiler, dosta karakter tayordu; hane
danlar, akraba bile olmulard: Fahreddin Behramsah
Sultan l. Klarslann kzyla evlenmi, ve sonra, ken
di k/m. Sultan I. zzeddin Kevkavusa vermiti. Men
gckler hanedan, 13. yzyla deSin bvle vasavasrelmi
Sultan Alaaddin, Davudun ayrlk yeltenilerini grm
onu Erzincandan alarak zararszlastrms, Mneccimba
nm yazd gibi, "devlet ykmllklerinden bam
sz olarak yambandaki K rehire vermitir.
56
Ama, Transkafkasyaya, Grcistan'a uzanra giriimi
dm oluyordu; bununla birlikte, Grcistan Kralie
si, Hristiyan dininde kalmas gvencesini alarak, kz Ta-
maray, Sultann oluna vermitir.
Douda, dnya apnda n dleyen Harzemah Ce-
laleddin Muhammedin ksa bir sre elinde kalan Ahlat
ve Hallarn slenerek saldr dzenleyebildikleri Urfa
ele geirilmitir (buras sultann elinden abucak km
tr).
K rdistan, kuzeyden ve gneyden kuatan Seluk
lular, Diyarbakra saldr hazrlyorlard.
Balangta, K rt beyleri Mervanilerden Byk Sel
uklularn ynetimine geen Diyarbakr, sonra elden ele
gemiti. Yerel devlet zayft, ve iki devlet, Rum Sel
uklular ve Eyybiler Diyarbakr beyleri Artuklular
zerinde egemenlik iin birbirleriyle srtyorlard. K
k Asya topraklarn btnletiren Sultan I. Alaaddin
Keykubad, Diyarbakr' igal etmeyi dlyor, ama iki
kez baarszla uruyor. Orada, ancak, olu Gyaseddin
Keyhsrev tutunabilmitir (1241). Kent yaayanlarm ken
disine balama isteiyle, belki gene o, kente getirilen mal
lardan, pazarda satlan rnlerden vb. dolayl verginin
kaldrldna ilikin (Ulu Caminin duvarna oyularak
yazlan) bir yasa karmtr. Mool akmlarmm yolat
panik srasnda kent, Seluklularn dman Melik K
mil Evvbi tarafndan igal edilmi, ama Hlag Han,
Diyarbakr' Seluklu kardeler I I . Keykavus'a ve IV.
Rkneddin Klarslan'a geri vermitir, ve 1280 ylnda,
kentin ynetimi, henz I I I . Gyaseddin Keyhsrev'in elin
dedir.
Bizans'n yetersizlii, Kayseri'de yeleik Ermeniler-
de, ok nceden, bir ulusal krallk kurma d/er uyan
drmt. Gneyde, Kk Ermenistan'da I I . Levon, Er-
menileri birletirmek ve birleik gl bir devlet yarat
5
mak istemektedir. "Bakent Kayseriye bir baskn ve
Seluklular zayflatma frsatm dikkatle gzlemektedir.
Sultan, derebeyini bastrd ve Klikya geidini savunan
kaleleri igal etti. Ermeniler, byk hara dyor, Sel
uklular da otoriteye ve gm sikkelerin ayarna dikkat
ediyorlard. H. Levondan sonra, 1375 ylna dein, Sisa-
da tutunan Rupenidler, artk sessiz durmulardr.
Seluklular nndeki dalkavukluklar, aka bir ah
lk dkl ve hristiyan inancnn savunulmasna ili
kin yksek perdeden tmcelerin sahteliini gstermekte
dir. Venedikin bezirgn karlarnn temelsiz ideallere
ar bast IV. Hal Seferi zamannda, Bi/.ans, bunu
kendi zerinde, kendi gzleriyle grmtr. Seluklular,
Kk Asyadaki istila politikalarn gene de yenilemiler
ve srarla denizlere doru jirmlerdir.
Artk, Sultan I. Gyaseddin Keyhsrev, denize bir
k aramaktadr; Akdeniz yolu zerinde yerleik olan k
k beylikleri saf d brakarak, Hallara gz krpan
Antalyay igal etti (1207), ve Venediklilerle ticaret an
lamas yapt; oban Ouz, tccara dnmekte, deniz
tesinden tccar davet etmektedir.
Seluklularn deniz silahlar bulundurduu tek de
niz ss Antalyadadr; krk kadar bey sarayn ele gei
ren Emir Mubarizeddin, Arslan Y rekli Riar tarafndan
igal edilmi olan (1192) Kbrs adasn, Hallarn elin
den almay dlemektedir.
Akdenizde ve Karadenizde liman kentlerine sahip
Seluklular, d ticareti geniletebilmiler, ve bu, retici
glerin artsn ykseltmi, lkenin ekonomik gvenci
ne nemli lde yardmc olmutur.
Seluklular, bir zamanlar Antakyadayd. Bir zaman
lar, Kk Asyadaki yaamn emekleme amda Trk
aknlar!, belki de Bizans konusunu daha az dnerek,
Y erussalemi tehdit ediyordu.
58
Onlar, sonra, Eyybilerin ynetiminde bulunan Ha
lebe de gezdiktiler, ama I. Keykavus, sk sk Hallarn
i arpmalarna tank olan Suriye yaknndaki Tell-Ba-
arda (Frat'n sa kysnda), Melik Araf tarafndan agr
yenilgiye uratld. Sultan Alaaddin, kartlarn honut
etmede ustalk gsterdi (bunun iin bir Eyybi ile evlen
di)'^ve Msrl Kmilin ban ektii koalisyon etkisiz
leti.
Seluklular, hristiyanlar karsndaki asker baar
ya nem veriyorlard; hristiyan topraklarna yaplan se
ferleri, Tanrnn istei olarak yanstyorlard. Sultan I.
Alaaddin Keykubad'a methiye okuyan Y azcolu Ali, "is-
lmn sancan bylesine ycelten bir baka sultan gel
mediini'sylemektedir.
Komular bylece bal klnm ve ezilmitir.
Seluklu devleti, Mool saldrsndan nce, ann do-
ruundayken "Y emenden Grcistana ve Abhazyaya, Rus
ya mlknden Tarsus snrna, Antalya snrndan Antak
ya blgesine. Sudak ve Kpak bozkrlarndan Suriye ve
I rak llerine, Rum (yani Bizans), Frenk ve Ermeni mlk
lerinin sonundan Medineye ve Y emene kadar tm l
kelerin "prensleri (mlk) ve "tiranlar (cebabreh) onla-
17 Su ltan II. Keyhsrev de bir Eyub-nin (Halep prensinin) kz Gaziye
Hatunla evliydi.
18 Yazcolu Ali, III. 208.
19 Selulciular. sonra, Avrupa'ya da gzlerini diktiler; 13. yzyln ba
larnda, g dalgas Dobrucaya u la t (Bkz: Bulgar t. K. Dimitrova'nn i n
celemesi); 14. yzylda, t b n i - B a t t a (II. 416 ve dev.), anlalan, Karadenizin
bat ky snda bir yerlerde yr alan bir "Baba Salt uk adl Trk kentinden
sz etmektedir. Kuzey Fessalya'da ( Serviye ve "Kozan" yrelerinde) bugn
de, vaktiyle Bizans imparatorlarnca, OsmanlIlarn Balkan yarmadasn
galine kadar, burada yerletirilmi, Seluklu ku akl an "konyarlar, Konya
insanlar yaamaktadr. Bununla birlikte, K. treek (tstoriya bolgar. Odessa,
1878, s. 620), Konyarlarn yerleim yerlerinin 16. yzylda, Trakyan n ve
Makedonya'nn gney blgeleri olduunu ne srmektedir; F. Babinger
Scheioh Bedr-ed-din der Sohn des Bichters von Simav. Berlin 1921, s. 10,
no t ), bunlarn kiiliinde Bulgar at obanlarn gryor.
20 Yazcolu Ali, III, 209.
59
ra boyun emiti; n Asya devletleri iin sekli zellik
olan istilac eilimler, Seluklularda canlanmtr.
Sultan I. Alaaddin Keykubad, kendisine rnek olarak
setii Byk Selukluyu, Sultan Sancar anmsayarak
mslman devletinin dnyadaki nemi konusundaki es
ki tasavvurlar diriltmek istiyordu. O, evrensel bir ikti-
dar dlyor, Kk Asyadaki istilalarn, belki de, yal
nzca mslmanlardan ibaret olmayan bir dnya ege
menliinin yolunu aacan dnyordu.
Kk Asyada, ant yaplar zerindeki yaztlar, Rum
Seluklularnn atafatl nvanlandrlmasn dile getir
mektedir. Seluklu (Sultan I I . Keyhsrev), kendisini k
firleri ve mrikleri ldren (katlel kefere vel mri
kin) "Rumun, Ermenistann, Diyarbakrn ve Suriyenin
Sultan, "kylarn hkmdar (Emiris sevahil) ola
rak gururla yceltiyordu. '
talyan szleme belgeleri de, byle tumturakl sul
tan nvanlarma uygun biimde yle dzenleniyor: "tko-
nianm bvk Sultan ve Douda ve Yargece lkesinde
bulunan btn topraklarn, ve Byk Kapadokyanm ha
kimi Alaaddin ("Alatinus Magnus Soldanus conii et Po-
testas omnium terrarum per Orientem et Septentriona-
lem Plagam existentium et Magnae Cappadociae).
Seluklular, d dmanlara kar utkular kutluyor
lard, ama devletin iinde, snrlarda, genellikle gsz
dler; feodaller, sultanlar yerinden ediyor, "ularda du
ran bevlerse, buyruklar uygulamay reddediyorlard.
Seluklularn tarihi, hzl ykselisin ve dn a
rtc rneini oluturmaktadr. 11. yzyln ikinci yar
snda, Horasan'dan ortaya kveren Seluklular, tm 12.
21 S e l ukl ulann nvanland mimas konusunda, Max von Berara'da n o t
lar dl mtr. (Asle Mineure, yaztlarn yorumlan no. 16; gene "Aml-
da"da). Bkz: ayrca, Celleddin Karatay n Vakfiyesi (Konya, 1936, no. 2,
B. 127), burada s u l t a n in olduu gibi, naibi in de zarif sfatlar verllr
mItIr.
W
yzyl sava iinde geirdiler, ve tarihin otoritesinin K
k Asyada egemenlii onlarn elinden koparan Dani-
mendlerden yana eilim gsterdii anlar oldu, ama d
manlar arasndaki elikilerden yararlanarak tutmdular,
ve Kk Asya ortasndaki bozkr kenti Konyadan, ba
tya, kuzeye, douya ve gneye yayldlar. Bir zamanlar,
Araplarca, ileri saflara srlen, inan uruna snr sava
larnn eski blgesi Kk Asyada kltr byk bir
dorua ykselten devlete dnt. Onlar, burada yarm
yzyl iinde, yaratclarndan fazla yaayan antlar ger
ekletirdiler.
Ama, toplumsal kurulu sallantlyd, ve devlet ksa
srede paraland. Merkezcil gler, merkezka gler ta
rafndan savrulmutur.
61
KNCt BLM
Moollar - Kseda Sava - Mool Aknmdan Sonra Dev
letin Paralanmas - Trkmenler Arasnda Kaynama -
Karaman - Beybars Seferi - Sultan Ynetiminin D -
Vezirin Ykselii - Bamsz Beyliklerin Kurulmas - Mo
ol Etkisi - Vergi Sistemi
Bizansn zerine doudan yklenen gebe dalga
lan, 11. yzylda, burada, yava yava snmeye balad
Ama Rum Seluklular devleti de, 13. yzylda Bat As
yay ve Dou Avrupa'y basan korkun bir gcn sald
rs altnda kmtr. Paralanma sreci, hzl geliti
nk devlet organizmas da henz salam deildi.
Kk Asyada dipten gelen sarsntlar oktan beri
duyuluyordu; Moollar, nce, Harzem ah Celleddin
Muhammedi yenmiler (1200-1231), arkasndan Kk
Asyay gmenler doldurmutu. Topraklarm ve evlerini
yzst brakm perian feodaller. Kk Asya halkna,
bozgun srasnda yaadklar korkularn bir uyars gi
62
biydi; ama yabanc yerlerde, durumdan honut olmayan
bu insanlar, kardklar grltyle, toplumsal bir dne
min temellerini sarsyorlard. Ortam karmaklayordu.
Kk Asyaya saldran Moollar, yollar zerinde
rastladklar kentleri ve otoriteleri yerle bir ettiler. nce
(1225) Transkafkasya, sonra (1243) Kk Asya, ensonu
(1258) halifeliin bakenti Badad, yabanc akmlarmm
arln grdler.
Hristiyan ve mslman tarihiler, Moo saldrla
rnn dehetini, ak olarak yanstmlardr. Sonra, ku
kusuz, her ey atlatld, ama daima olduu gibi, yaamn
bar iinde akn ykan o ilk an artc oldu ve ka
lc aclar brakt. Musulda yaayan ve Moollarn Trans-
kafkasyada gerekletirdii ykm yakndan gzlemle
yen tarihi bn-al-Asir, bakn ne diyor:
"I slmn ve mslmanlarm bu yenilgisini, kim, ko
layca yanstabilir? Ne are, anam beni dourmasayd da
ha iyiydi. Keke, bundan nce lseydim de, sonsuza de
in unutup kalsaydm. Ben, nce duraksadm, ama sonra,
gecelerin ve gndzlerin bir benzerini daha dourmad
, ve tm yaratlmlar saran ve zellikle mslman-
lara dokunan en byk olayn, byk mutsuzluun tari
hini anlatmaya baladm. Tarihin kaydettii en byk
bela, Navuhodonosorun sraillilere kar hareketi, onla
r yok edii ve Y erussalimi ykdr. Ama, lanet olas
Tatarlarn krp geirdii ve her kentin Y erussalimden
birka kez daha byk olduu u lkelerle kyaslandn
da, Y erussalim ne ifade eder ki? Ve, onlarn yok ettikleri
yannda, tsrailoullar nedir ki? Zira, onlar m yok ettii
tek bir kentin sakinleri, tm sraillilerden daha oktu.
Kimseyi brakmyorlard; kanlan, kocalan ve ocuklar
ldryorlard, hamile kadnlarn karnn deiyor ve d
lt halindeki yavrular ldryorlard.
1 N. t I lmlns kln ln eski evirisini biraz ksaltarak alyorum. Bkz; A.
63
Daha sonralar, Avrupal tarihilerin de koruduklar
Mool yamaclara kar oluan olumsuz bak as, ilk
kez, burada yansmtr.
Moollar, Kafkasyay, geici olarak braktlar; tehli
ke, geici olarak uzaklamt.
Doudan gelen felaketi sezen Sultan I. Alanddin Key-
kubad, Moollarla bar ilikileri desteklemeyi yeliyor
du. Moollarn, olu Sultan I I . Gyaseddin Keyhsrev'i
Ksedada ar yenilgiye uratt (1243) ve >rtk devle
tin zayflamaya balad talihsiz yla dein durum by-
leydi.
Moollarn brakt izlenim, akllara durgunluk ve
riciydi. Seluklu ordusunun says ok fazla olmasna
karn (Ibni-Bb'ye gre^Kseda arpmasnda sulta
nn 70 bin askeri vard), Moollar, onlar kolayca boz
guna urattlar. Felaketten 10 yl sonra, Kk Asyada
dolaan Vilhelm de Rubruk, sultann tm atl 200 bin
adam varken. Tatarlar olsa olsa 10 bin kadard, demek
tedir. Rubrukun aktard saylar, kukusuz, kesin sa
ylar olarak kabul edilemez, ama bunlar, adalarnn
genel izlenimini ,genel kansn dile getirmektedir; baka
trl olsa, Seluklularn ok fazla dman srs kar
snda gerilediini sylemek doal olurdu.
Grc vakayinameleri, Sultan'm 400 bin savas
olduunu sylyor. Ama, Moollar, sava geleneklerini
izleyerek sa kanada Grclerden ve Ermenilerden se
me gnlller yerletirmiler ve Sultana yklenmiler
dir. Sultann da, hristiyanlardan cretli komutanlar var
d (Grc Dardan arvaidze ve Ermeni kralnn olu
Van), ne var ki, Grc nder ldrlm ve Sultann bir-
Kunlk. Istorlesklye materlal 1 rozskaniya, II, Vpska z tnb-el-Atra.
Ueniye zapiski Pervovo 1 Tretyevo otdelenl y Akademll Nauk, t . II, s. 640.
2 tb nl Btbl, IV, 237.
3V de Hubruk. Puteestvlye v Vostocnye stran. Vvedeniye perevod 1
prlmeanlya A. Malelna. Spb. 1910, s. 175.
64
likleri sarsntya uramtr.
Kseda'da iki sancak karlamt, krmz (Mool)
ve siyah (Abbasi - Seluklu); Kk Asya zerinde kr
mz bayrak ykseliverdi.
Mantk, Seluklularn dn aklayabilir: Onlar
iin, glerin konumu elverisizdi; devlet dzeni, hem
halkn alt kesimlerini hem de feodalleri, ayn ekilde, bas
k altna alyordu. ok ksa bir sre nce. Baba I shakm
ynettii kyller ve gebeler, kenti tehdit etmilerdi;
ama feodaller da bamszlk dlyorlard. Sultan, do
allkla, yenilgiye uramak durumundayd; gz kork
mu olarak birliklerini terk eder ve sava alanndan ka
ar.
O zaman, ordugha saldran Moollar, esak, eya
y ve adrlar ele geirdiler. Kei Magakinin belirttii
ne gre. Sultann kararghnn dnn ve iinin denii
zengindi. adrn giriinde, kaplan, aslan, leopar gibi ya
ban hayvanlar balyd.
Seluklu devletinin karlar erevesine zcrla sokul
mu olan nasya beylikleri, imdi, Mool sald;rlarmdan
yararlanyorlard. Bamszlklarn gzeterek Seluklu
larla aralarna mesafe koyuyor ve Moollar nnde, g
rnte bir ball vurgulamak istiyorlard. rnein,
Moollarla kz alp vererek akraba olan Prens Haen,
Haan Cemal, Sultan I I . Gyaseddin Keyhsrev'e kar
Baycu seferine de katlmlard.
Moollar, Kk Asyay rktmlerdi, Moollardan
Tavar dalarna gizlenmi gibi duran Kk Ermenis
tan, dou konukseverlii kuraln bozmutur: Sultan I I .
Gyaseddin Keyhsrevin kars ve kz, Kseda sava
ndan sonra Hetuma kanca, Hetum, onlar Moollara
teslim etti.
Mool saldrsnn sonular, yaamn tm alanlarn
da derhal yansmtr.
65
Tarm altst oldu; tarlalar bakmsz braklmt, ve
1243 ylnda, lkede ar bir alk balad. Trkler, y
nlar halinde, Bizans devletinin snrlarna yneldiler.
Nikifor Grigoranm (1295 -1359) yazd gibi, Yollar,
kadnlar, erkekler ve gen insanlardan oluan bu halkla
dolmutu. Trklerin tm zenginlii altn, gm, doku
ma, mcevherler, her ey, Rumlarn eline geti. Kk
bir lek budaya byk paralar veriliyordu, herhangi
bir kmes hayvan, kz ya da kei ok yksek fiyatlara
gidiyordu.'"*
Kk Asya'nn, Erzurum, Kayseri gibi kltr mer
kezleri bo alanlara dnmt; sakinleri krlm, za-
naatkrlan Orta Asya'ya gtrlm, halka yksek ver
giler yklenmiti. lkeyi, ay iinde yerle bir eden Bay-
cu, Azerbaycandaki klk otana dnd ve ininde, nn
de serili duran ganimetine baknmaya balad. Direnii
krmak iin, Moollar, devleti blm ve egemenler ara
sna dmanlk tohumlar ekmilerdi.
Seluklularn yklmas, doallkla, Bizansn, K
k Asya topraklarnn bu ihtiyar artcsnm baar
umutlarn ykseltebilirdi, ama onun susmas, Moolla
rn yaratt kargaaya kaytsz gzlerle bakmas, Mirio-
kefali yenilgisinden sonraki zamanda, ok daha aa
kan fiziksel ve ahlksal kn derinliini gstermekte
dir.
Trkmen kalabalklar, belki gaziler de, oktandr
Karadeniz kysna yneliyorlard; douda, Moollarca
ezilmi olan bunlar, doallkla, batya, Bizans tarasna,
Paflagonya ve Pamfiliyaya doru yola kmlar, bu yz
den saldrnn tm arln zerlerinde duyumsamlar-
d.
Nikifor Grigora, bunu, doru kavramtr. yle ya-
4 Vizantiyskiye Istoriki, t. I, Rlmskaya istoriya nikifora Grlgorl. Spb,
1862, str. 41 - 42 (devamnda Nikifor a r l gor aktarl yor).
66
zyor: Birok despotluk yapan Trkler, I skitler (yani
Moollar) tarafndan kovalanm olarak, kendileri de
Rumlar (yani Bizansllar) kovalyorlard, ve skitlere
kyasla ne denli gszletilerse. Kumlara kar o denli
yiitleiyorlard. Her trl ekiya, bir araya gelerek soy
gunculua sarld ve Rum lkesinin snr kjderini ala
bildiine rahatsz ettiler.^
Sultan I I . Keyhsrev'in urad yenilginin ardndan,
kendisini, Sultan Alaaddin Keykubad'n olu olarak gs
teren dzmece bir Trkmen, (V. de Bobenin kaydettii
ne gre) "K oterin ortaya kt. O, kardeinin yeteneksiz
ve kadns biri olduunu ve lkeyi ynetmesinin yakk
almayacan sylyordu. Trkmen, evresine 20 bin yan
da toplayarak Konya yresini yakp ykt ve gneye, Ki-
likyaya hareket etti. Ne var ki, I. Hetum'un ona incin
mi olan ve oktandr Seluklulara dayanan kuzeni tara
fndan pskrtld. Dzmece Trkmen, Alaiyeye girme
ye hazrland srada ele geirildi, ve asld. ay sren
dalgalanmalar, ksa sre sonra, yeniden balamak zere
durdu.
Sultan I I . Klarslann ussal olmayan eyleminden
sonra, kendini toparlam olan Seluklu devleti iten sar
slyordu. Y netim aygtnn gszlemesinden, "ular
da" oturan ve merkeze ancak korku duyduklar srece
bal kalan Trkmenler yararlanyordu.
Devlet aygt bozulmutu. Moollarn dorudan sal
drlarndan kaynaklanan danklk, Ouz (Trkmen)
boylar arasnda kaynamaya yolat. Balangta (1261),
Karaman (Ermenekle) boyu bakaldrd, sonra (1275)
Cimriler. Bunlar, Konyay igal ederek yamalattlar. Ba
kaldr genileyerek Aksaraya srad.
"Ularda gebelik eden Ouz boylar, Seluklulara
kar feodal ykmllklerine son verdiler; bunlarn boy
S N l i i f o r Grigorla, s. 132.
67
nderleri bamszlk ilan ettiler.
Seluklu devletinin dou yarsnn huzurunu gze
ten Mool ham Hlagu, Trkmenlere, devlet kart, "ku
ku verici bir unsur olarak bakyordu. Tavr Trkmen-
1er arasna dzenledii bir geziye Seluklu zzeddin ve
Rukneddin kardeleri de katt. Balangta, zzeddini
destekleyen Trkmen nderi Muhammed al-Uci (yani
"uta, snrda duran), ondan kopmutu. Hlagu, Trk-
meni yanna ard, ama Muhammed Al-Uoi bunu red
detti. Asinin bastrlmas grevi, Rukneddine verildi. Mu
hammed Al-Uci yakaland.
Devlet, adm adm zayflyordu ve Trkmen baskla
rn pskrtmede gszd. Ermeni vakayinamelerinin
yazdna gre, smailyen soyundan olan Karaman da
ileden kmt. O, kendisini sultan ilan etti ve Akdeniz
kentlerini yakp ykt. Sultan Rkneddin'in cesareti k
rlmt, ama I. Hetum ona yardm etti. Baar geiciydi,
1277 ylnda Muhammed-bn-Karaman, Konyay igal etti.
Y abanc saldrlar ortamnda, Kk Asyada, ana
yurda sevgi duygusu da dodu. Balangta, yurt kavram
yabancyd ve anlalmazd; Trk, sk sk, devleti terkedi-
yor ve Bizans'n yolunu tutuyordu; sultann akrabas,
almak isteiyle, Moollara saldrabiliyordu, ama komu
lar, "bilgili Bizanshlar da ayn ekilde davranyorlard.
imdi, Karaman blgesi temsilcileri, Seluklularn feo-
dallar, inenmi olan haklarn savunmay stleniyor
lard. Bunlar, u beyleriydi: Karaman, Zeynel Hac, Bun
suz*, otuz bin atlyla Konyaya yrdler ve tahta, Izzed-
din Keykavusun oturmasn istediler; bu, onlarn Trk
dilinin stn klnmas savamyd.
Karaman beylerinin uslarnda, Moollara kar koy
ma konusunda, belki, belirsiz bir dnce dolayordu.
Merkezin gszln gren Karaman, ulusal, Kk
6 Kr. Eski Uygur belgelerindeki Mungsuz ad.
68
Asya ortak karlarn savunmay stlenmek, Seluklula
rn bakentini yabanclarn siyasal ve kltrel egemen
liginden kurtarmak istiyordu. Divanlardan Fars dilini ko
van ve Trk dilini yerletiren^"kyl iktidaru, vergile
rin ar basks altndaki kyller destekliyordu.
Karaman beylerinden ve yksek nvanl Seluklular
dan, Msr Sultan Beybars'n niyetlendii (1277) kar
may da onaylayan yandalar bulunuyordu.
Moollarn kendilerine Suriye yollarn aan hzl
devingenlii. Kk Asyay, gney ynnden darbelere
ak hale getirmiti. Bazan, Hal yrylerinin sonuncu
heveslisi Kral IX. LdovikIe bazan Suriye hristiyanlary-
la grmeler yrten "Yce Tatar Sultan, Memlkleri
telaa drmlerdi. Msr Sultan Beybars, Suriyeyi
yengilerle geerek Kk Asyaya girdi ve Mool yanda
larm yenilgiye uratt.
O, Kayseriye yneldi, ama buradaki yksek nvanl
Seluklular kayglandlar, ve Muineddin Pervane, kk
yataki Sultan I I I . Keyhsrevi alarak Tokat'a kat.
Mool devrinde, Kk Asya, bazan, deyim yerindey
se, bir ak avlu zellii gsteriyor, egemenlik iin, Sel
uklularn kalt iin savaan dman taraflar bu avluda
geziniyorlar.
Bir zamanlar, d politika iplerini ynlendiren Sel
uklular, imdi ilgisizce bu savam seyretmektedir. On
lar, tartmay zmede gszdr, ve biri (rnein, Mui
neddin Pervane) etkin davranma isteiyle ortaya karsa,
bunun sonulan ackl olmaktadr.
Grc vakayinamesinin sylediine gre. Sultan I I .
Gvaseddin Keyhsrev, boyun eerek Moollardan, K
k Asya zerinde bir "an, yani "ihne (ahne) kuru-
7 Karamanolu Mehmed'in Konya'y igalinden (1277) sonra Trk d i l i
n in ykselii konusunda, bkz: F. Kprl. Encyclopfidie de l Islam, IV, 989.
8 M. Brosset, op. cit., p. 520.
69
mu oluturmalarn dilemitir. Bununla birlikte "ignagi
san, Seluklularda ok eskiden, daha Orta Asyadayken
vard.
Sultann gc ise dyordu, nk hazine de bo
almt. Mool dneminde, devlet gelirleri yle payla
lyordu: Sultana yalnzca te bir gidiyor, te birini
Mogollar ve dier te birini feodallar alyordu.
Badad igal eden (1258) Hlagu, Seluklular dev
letinin ikiye blnmesini gerekledi, desentral2asyon (ye
rinden ynetme), sreci ise, ok daha abuk iledi. Feo
dallar arasnda dmanlk gleniyordu; her grup, ken
di adayn ileriye sryordu; bir sre (1249 -1257) K
k Asya'da Seluklu (II. Gyaseddin Keyhsrevin
oullar) birden egemenlik srer olmutu.
Rekabet douran ikili ynetim, kukusuz Moollara
siyasetlerinde baar salyordu; rnein, Grcistanda on
yl akn sre ortak ynetimde bulunan iki kralieyi bir
den onaylamlard.
Sultan, otorite kullanmyordu; o, hann nnde ba
emeye gitmek zorundayd, orada, deyim yerindeyse, "n-
van belgesi elde ediyordu. Gerekte, fiili ynetici, Mool
hannn genel vahiydi. Han, ya da "lhan, emirleri de
atamaktayd, vezirlerse Sultann deil. Hann istemini
uyguluyorlard.
K arsta bir yerde oturan Mool genel valisi Baycu,
uzaktan, iktidar iin didien kardelerin ne yaptklarn
gzlemektedir.
Ensonu, Sultan I I . Keykavus'un, hara vergisini ya
trmay geciktirdii gerekesiyle, lkeyi ykarak, onun
zerine yrr. Sultan direnmeye alr, ama Mihail Pa-
leologun yardmna karsn. Sultan, Sultanhan yaknnda
bozguna uramtr ve lkeyi hemen terk eder. ktidara,
9 Materlal po istoril turkmen u Turkmenll, I, a. 314.
70
tek bana Sultan IV. Klarslan geer.
Hanedann dmesi ncesinde, II. Keykavusun toru
nu, Moollarn beenmedii, onlar baaryla yenilgiye
uratan Sultan I I I . Alaaddin, gene onlar tarafndan dev
rildi, o zaman kul ruhlu yksek nvanllar, sahiplerinin
istemini sezerek, sultan bodular. Bylece, sultanlar et
kilemede, eski yntemler. Kk Asyada devam ediyor,
erkn ile Moollar arasndaki snr izgisi silinmi olu
yordu.
Seluklular, oktan, Mool hannn derebeylerine d
nmt; han. Sultann Kk Asyadaki mlklerine
kendi mal gibi egemen oluyordu. rnein, Msr Sultan
Beybarsn zerine hareket eden han Abaka, Erzincan
dan gemiti; kentliler, ona ballk gsterdiler, ama si
lahl birinin surlar zerine kmasna fkelenen han, ken
ti, ykt. Sonra, bir zamanlar, Mengck Beyliine dahil
olan Divrii kenti, Feramerza'nm olu Sultan I I I . Alaad
din Keykubad'n disiplinsiz apulcu birlikleri tarafndan
yamalandnda, dzensizliklere can sklan Han Ga
zan, sultan azletti. Ksa sre sonra da, Seluklu haneda
n sona erdi.
Genellikle, feodallarm ald havay oynayan Sel
uklu hanedan, 14. yzyl bana kadar yaamtr, ama
13. yzyln ikinci yarsndan balayarak sultan, artk,
Mool hanlarnn isteine gre greve gelea vezirlerin
ellerinde tahttaki bir kuklayd.
Moollarn egemenlii srasnda, ileri, vezirler iste
dikleri gibi ekip eviriyorlard; bunlar, sultann vezir
leri olmaktan ok, Moollarn genel valileriydiler. Yaam
ve lm yetkisi vezirdedir; katilleri o yarglamaktadr."
Aflk'nin anlattna gre," bir kez 2 ya da 3 bin dinar
demekle ykml bir kiiye yardmda bulunmak iste-
10 Aflk, I. 119 - 120,
ll A f l k , I, 119.
71
yen Celleddin Rumi, Vezir Muineddin Pervaneye hog
r ricasnda bulunmutur; vezir bunu reddedince, Cel
leddin, vezirin kiisel adm ("Sleyman) ima ederek ikin
ci kez yazmtr: "Devler, Sultan Sleymann buyrukla-
nna boyun eerler; Sleymansa, devlere divan durmaz.'^
Bir seferinde, Muineddin Pervane, Konya halkna kz
mtr, saysz bela beklemektedir onlar ve ancak Cel
leddin Ruminin arka kmasyla, fkeli vezir, 10 bin di
nar gibi byk bir fidyeye raz olmutur.
Celaleddinin gnderdii ve vezirin saygyla gz gez
dirdii basit bir pusula, halk bir felaketten kurtarn a
tr. Her eye gc yeten vezir, byle davranmtr nk,
anlalan, o, eyhin istemini itirazsz uygulamak duru
mundaki bir "mriddir.
Ama, bu geici memurun yolsuzluklar ve onun iki
yzl politikas dtan Mogollar destekliyor, gizlice de
Beybars onlarn zerine ynlendiriyordu. Eninde so
nunda ly am, ve Muineddin Pervane, 1278 ylnda,
Abaka Han tarafndan idam ettirilmitir.
Mool dneminde, yalnzca Han karsnda hesap ve
ren, bana buyruk diktatr vezir tipi byle olumutur.
Komular, belli ki, Seluklular artk unutmulardr; Gr
c vakayinamesi, Pervaneyi "sultan olarak yceltmek
tedir.'
Kk Asyada feodallar kazandlar. Sultann mer
kezi iktidar gten dt ve yerini, Mool hannn tem
silcisinin denetimine brakt. Kenar blgelerde, feodal
lar, siyasal anlamda bamsz oldular ve olabildiince,
kiisel ya da dar blgesel karlar gtmeye baladlar.
Blgelerde, bazan Seluklu bakentinin yanbanda,
yeni mlk sahipleri (sultanlar, beyler) ortaya kt. Bun-
12 Burada evrilmez bir sz oyunu var: 1) "Divan, devlet meclisidir,
2) "dev" szcnden oul "devler, "periler". ("Dev, eski Rusa "dlv").
13 M. Brosset, op. clt., p. 58T.
72
1ar, mlklerin paralanmasn reddediyor, tersine, kendi
lerinin ve soylarnn ellerindeki topra tutmaya al
yorlard. Kk Asya'da, iktidarda blunduklar srede,
balarnda, byk yurtluklar edinen vezirlerin bulundu
u kk beylikler serpilmiti. Vezir hanedanlar (s
lale al vzera) hkmdarlklar olumutu; Atyon Kara-
hisar'da Sahiptaoullan (Vezir Sahip Atann soyu), Ka
radeniz kysnda Pervanezadeler (Vezir Muineddin Per
vane, Sultan IV. Rkneddin Klarslandan Sinopu al
mt) vard. Kastamonuyu, 14. yzyln 30'lu yllarnda,
yal Sleyman Padiah ynetiyor, dorudan ardl en k
k olu Cevad da burada yayordu, dier olu brahimi
Sinop yneticisi olarak atam, (ksa sre sonra len)
annesi de buraya tanmt.'*Durum, her yerde byleydi.
Kararl olarak toprak biriktiren feodallar arasnda,
Osman soyu sivrilmiti. Sultan Osman konusunda, tbn
Batta, onun 100 malikneyi ele geirdiini sylyor,ya
ni 100 kk feodal onun iktidarn kabul etmitir.
Kk Asyann bat ucunda, gerginlik, daha az du
yumsanyor, ve Sultan Osman, elverili koullardan ya
rarlanabiliyordu. Kk feodallar ona yaklayor, an
kaygl ortamnda, onda huzur buluyorlard. Bizans ze
rine yaptklar baskn tipindeki seferler ise, yitirmi ol
duklarn geri getiriyordu.
Bylece, doal olarak, Rum Seluklularnn mlkle
ri zerinde doan beyliklerin ortasnda, gideek, bazan
savalarla, bazan gnll katlmalarla, Seluklularn ge
ni topraklarm elinde toplayan Osmanl sultanlarnn
devleti yaratlyordu; Osmanl sultanlar devletin salkl
ve hzl ykseliini Mool saldrsna borludurlar.
Kk Asya, bamszln, henz bir lde koru
yordu, ama artk, burada Mool nizamlar geerlidir, ve
U t b n l Batta, II, 343.
ISbnl Batta, II, 322.
73
bir gzetim kurulmutur. Mool imparatorluu, toprak
lar zerinde zgrce, gvenlikli yer deitirmelere, an
cak payca Rus vakayinamelerinde "baysa izin vere
bilmektedir.
lhanllar ( ran Moollar) zamanmdan beri, balan
gta i zgrln korumu olan Seluklu devleti, Mo
ol etkisini, zerinde duyumsamaya balad.^
Seluklularn dnn ardndan yeni nvanlar,
sanlar duyulur: aa ve belki de paa terimlerini Mool-
1ar brakmtr, bu iki terime Aflk'de rastlanyor. Ayn
dnemde, "nder bey anlamnda "noyon s/c orta
ya kyor. Besim Atalaym deyimiyle "bu ok gzel ad.
Sultan Osman Gazi'nin Germiyanolu Y akup Eeye mek
tubunda kullanlmtr.'
Moollar, ynetim sistemini deitirdiler, vergi top
lanmasn da dzene soktular. Onlar, topraktan, yani yer
leik halktan "klan, hayvandan, yani gebelerden
"kupur kentlilerden ve tccarlardan "bac ve "tamga
alyorlard; tek para sistemi de yrrle konmu, ksaca.
Kk Asyada "ekonomide anari son bulmutur.
Hamdullah Kazvini (14. yzyl tarihisi), kesenekler
(iltizam) belirlenmesinden devlet iin yarar salandna
iaret ediyor. Bu arada, vergilerin toplanmas, eskiden ol*
duu gibi kadlara dyordu, kadlarsa sksk azledildik-
leri iin, biran nce, halk soymaya bakyorlard. Vergi
leri, dzenli ekilde toplamak iin, saym dzenlemesi ge
rekliydi, ve "byk divanda, halka, hayvanlara ve tarma
16 Kr; K. Stratonitski, Mongolskoye upravleniye pokorennml Kitayera
1 Armeniyey. M., 1913, (Ottlsk).
17 Besim Atalay, agy. s. 107.
18 V. Bartold. O nekotorh vostonh rukoplsah, s. 0128, ayrca n o t 4;
Moollaroa Buma yklenen hara 20 bin tmen, 500 kupon pek, 300 bin
para deri (koyun postu) 500 at ve 500 katrd. "Kupur" terimi V.
Bartolddan aln mtr (Persldskaya nadpls n a Aniykoy meetl Manue. SPb.,
1911, s. 30), daha nce E. Quatrem6re (ona gnderme .A. Yakuboysklnln,
agy. s. 116, primi. 1).
74
ilikin istatistik bilgiler bir araya getirilmiti.
Kukusuz, kesenek sistemi, belki hazine ijn krlyd
(nk devlete bir elden belirli mebla salyordu), ama
ayn zamanda yolsuzluklara geni alan ayordu; mlte
zim, tpk kad gibi kiisel karlarnn peindeydi ve h
zineden kesenek (iltizam) ald zaman, harcadm, faz
lasyla geri dndrmek istiyordu.
Ekonomik karlkl ilikilere, Moollarca getirilen
deiiklikler sonucu, feodallar ile kyller arasndaki
ba ok daha zayflad, nk kyller, vergilerini, b
yk blmyle, feodali atlayarak hzineye dyorlard.
in'den Karadenize dek ok geni bir alanda, tek ik
tidar, Moollarn iktidar salamlatna gre, gneyden
Karadenize ve Krma srayan ticaretin krl kt
greli bir gvenlikde yerlemi bulunuyordu. Daha nce
de zengin olan Sivas kenti, daha da gelimiti (1336 y
lnda bte bakmndan Rumun gelirlerinin ite birin
den fazlas iki kente, Konya ve Sivasa dmektedir). Si
vasta, 1276 ylnda, artk bir Ceneviz konsolosu bulunu
yordu, bu da kukusuz, Cenevizli tccarlarn ticaret i
lemlerinin oylumunun bykln dile getirmektedir.
Bu durumda, vergilerin toplam tutar, nemli l
de artmtr. Bu, gerekten, Moollar zamannda gle
nen ticari dolanmdan kr elde eden halkn refahnda
bir ykselmeyi mi dorulamaktadr, yoksa, tersine, yal
nzca, halkn srtndan ne mmknse koparan ve onun
yoksullamasna yol aan ve, kanlmaz sonu olarak,
merkez ile kenar blgeler arasnda ayrla gtren ver
gi basksnn arln m gstermektedir, yani kenar
blgelerin merkezden siyasal kopmasna yolaan ekono
mik nedenler midir?
Seluklular devrinin ekonomik yaam karanlkla
rtldr. Kk Asyann Mool dnemi ekonomisi ze
rine yargya varmak iin, bilgilerin snrll, dolayl gs
75
tergelere bavurmaya zorlamaktadr.
Hlagunun lhan ulusuna Azerbeycan da dahil ol
duu iin, Transkafkasyada, 19. yzyla dein bir bl
myle srm olan vergi terimleri, Kk Asyadaki y
netim rgtlenmesi konusunda bir fikir verebilir. Dne
min finans sistemini ortaya koyan eski belgeler, ok da
ha nem kazanyor. 15. yzyl sonu "soyurgal af karar
namesinde, beylerin demek zorunda olduu, ama hann
balad feodal vergiler saylmtr. Terimler karm
(Moolca, Trke, Arapa ve Farsa), kukusuz, Kk
Asya'da, yabanclarn egemenlik zamanlarn gsteren
ilikilerin karmakln dile getirmektedir.
Bununla birlikte, merkezi hkmdar ve feodal ara
sndaki ekonomik karlkl ilikiler, daha Orta Asyada
yerlemitir, Mool eleri (terimler ve vergi trleri).
Kk Asyaya Ouzlar tarafndan da getirilmi olabilir.
Trk ve Mool boylar, Mool saldrlarnn Seluklu dev
letinin yaamn altst etmesinden ok nce, Orta Asya
da yz5Tzegelebiliyorlard. Trklerin ve Moollarn kar
lkl etkileimi hipotezi srada bekliyor. Trk ve Mool
boylarnn erken dnem yerleim haritas. Kk Asya
da feodalizmin biimlenmesini aklayan bu hipoteze, bir
somutluk kazandrabilecektir.
19 V. Minorsky. A. Soyurghl o f Qasim b. Jahangir Aq-quyunlu. Bulletin
of t h e school of Orleutal Studies. n i v e s i t y o f London, vol. IX, Part IV,
s. 927 - 960.
76
NC BLM
Ouzlar - Kk Asya'da Soy Dizisi Kalntlar - Ouzla
rn Kk Asyada Yerlemesinin Tarihi in Toponomi-
nin nemi - Smr Beyleri, Gaziler ve Alplar" - Ouz
Boylarnn Asker rgtlenmesi - lende ve Ziyafette
Soyun ncellii - Av - Ouzlarda slm - Soy Adlar ve
Lakaplar - Ouzlarn Treleri; Dn, Yarglama, Kan
Davas - Kadnlarn Durumu - Kurultay ve
Sultan Seimleri
Ouzlar, eski Trk boylarndan biridir;' IS 8. yzyl
Orhon antlar, onlardan szediyor. Ouzlar, dokuz boya
ayrlyorlard (Tokuz ouz); dokuz says, bu soy iin b
yk bir i anlam dile getiriyordu. Ama, o zamanlar, Or
hon Trklerinde soy dizisi artk ayrmaya balamt.
O zamanlar, imdi artk yitmi olan boy adlar var
d. rnein, yazra boyu, adm karatal olarak deitir
mitir.^Etnografik terimlerin ardnda, genellikle Trk-
lerin siyasal asker-soy birlii gizleniyordu. Gvenlik ya
1 Ouzlarn (guzlarn) tarihi "EncyclopSdle de r i s l a m da, V. Bartold
tarafndan ksaca zetenmitir (makale artk eskimitir); kr.. F. Kprl'-
n n n o t l a n (Anadolu'da slamiyet, b. 37, not .).
2V. Bartold, Oerk Istorll turknenskovo naroda, s. 38.
77
da kar dnceleri, gsz bir boyu, soy adm kurban
etmeye zorluyordu.
Ouzlar, giderek, Moolistandan batya, Aral boyla
rna doru yer deitirdiler; 10. yzylda, yolu zerinde
onlarla karlaan bni-Fadlan, Ouz zenginlerinin 100 bi
ne kadar koyun sahibi olduklarn belirtiyor,^bu ise, ar
tk srs kk olan yoksulun ezilmesine yol aan top
lumsal farkllamay gstermektedir.
lk kez, 11. yzylda, Kagarl Mahmud, Ouzlarn
24 boya ayrldn bildirmitir (bununla birlikte o, yal
nzca 22 boy saymaktadr);"* daha sonra 15. yzylda Trk
vakanvisti (Yazcolu Ali) tarafndan alnt yaplan Ra-
ideddin'in 13. yzyla ait notlarndan bir blmyle ay
rlan Kagarl Mahmud'un terimleri, eski dil formlarn
yanstmaktadr. 24" says, gebeler iin bir tr gele
nein rnyd. Buna, hem Hunlarda (24 grev), hem
de Ouzlarda (rnein, Meru Trkmenlerinde 24 kdem)
rastlanmaktadr.'^ Kagarl Mahmudda 22 boyun varol
mas, sanki 11. yzylda. Ouzlarda, artk soy ktnn
paralanmaya baladn dile getirmektedir: slm dne
mi ncesinde, artk iki boy kopmu ve 10. yzylda. G
ney Afganistanda yaayan Halac ("Kala) halkn olu
turmutur; belli ki, onlar, fiziksel kurtulular iin boy
bamszlndan vazgemeyi yelemilerdir.
Seluklular nderliindeki Ouzlar, aileleri ve sr
leriyle birlikte, Orta Asyadan^Kk Asyaya doru ev
re sakinlerine korku salarak hareket ederler. Dede Kor-
3 Puteestviye tbn-Fadlana na Volgu. M . L., 1939, s. 66.
4 Kagarl Mahmud, Dlvan L gat- l t Trk, 1. 56.
5 Trud Vostonovo otdeleniya Arheologleskovo obestva. t. V. s. 25
ve dv. (Rusa eviri); t, VII. s. 32 ve dev. (Farsa metin ).
6 V. Bartold. Istoriya turyetsko mongolskih narodov. Takent, 1928,
s. 4.
7 Sonralar Ouzlarn bir blmyle geri dn hareketi aneydana ge
liyordu; Timur zamannda byle oldu, bkz: F. Kprl, "Ouz Etnolojisine
Dair Tarih Notlar, Trkiyt Mecmuas, I, s. 203.
78
kut K itab, "destan kahramanlar a olarak, Ouzla-
lann Kk Asya zamann yanstyordu.
Ouz boylarnn Kk Asya'da yaylma alan, mad
d antlarla olduu gibi, szl yaptlarla da ortaya kona
bilir. Bunun yansra, atlarn zerine baslan damgalarla,
genel olarak, kylerde henz korunan mlkiyet iaretle
rinin incelenmesi yardmc olacaktr. Bu kbnuya, yzey
sel olarak Rza Nur ilgi gstermitir.
te yanda. Kk Asyada gnmz toponomisi de,
yer adlar, yerleim adlar, yeradbilim, lkenin eski
halk Ouzlar konusunda anlarla doludur.'
Belki de. Prof. F. K prlnn direktifine gre ha
reket eden Trk bilim adamlar, Ouz-Trkmen boylar
nn Kk Asyada yerleimi konusunda yarg olana
verecek malzemeyi toplamaya balamlardr.
1928 nfus saym ncesinde, istatistik ynetiminin,
ky yerleim noktalarnn listesini ieren bin sayfalk ge
ni bir kitap yaymlamasyla, Trkiyede toponomi ince
lemeleri kolaylamtr.
Trkiye'de, Genelkurmay tarafndan yaymlanan K
k Asya haritalarn gzden geiren H. Nihal ve A. Naci,
kylerin kkenini, eski halk geleneklerini vb. dile getiren
szckleri karmlardr. Onlarn yorumlar, gene de,
bazan kuku douruyor (yazmada zgr yaknlatrmala
r var), rnein: (Kargn, karnk);'^herhangi bir yerleim
8 Yellzavetpolskaya blgesinin Kutkain Nuhi n ky" yaayanlar, to p
rakta kemikler bulunca, bunlarn Ouz devlerine ai t olduunu dnyor
lard (Raid - bek Efendiyev, Sbornik materlalov dlya opisaniya mestnostey
i plemen Kavkaza". vp. IX, s. 140).
9 Tamga ou tag, marque au fer chaud sur les chevaus Sinope, Journal
Asiatique, 1928, Janvler - Mars.
10 Byk Turan'dan Kk Asyaya gelen Trk boylarnn etnografik
dalm denemesini, mil liyet i aratrmac Besim Atalay da yapmtr, bkz;
1922 ya da 1923 ylnda Ankara'da verdii konferans raporu: V. Gordlevski.
z j lz n i sovremyonny Turtsii. Vostok, kn. 4, s. 204 - 205.
11 Kylerimizin Adlar. stanbul, 1928.
12 Anadoluda Trklere Alt Yer simleri". Trkiyat Mecmuas, II. ss.
243 - 259.
79
yerinde soy teriminin bulunmay, sonular karmak
iin yeterli deildir; nk, eski etnografik adlandrma
unutulmu ya da yerini baka ada brakm olabilir. Do
ru sonular, eski Dou ve Avrupa tarihsel corafya yaz
nnn gznne alnmas ve kullanlmasndan sonra elde
edilmelidir.
Hakimiyeti Milliye (imdi Ulus) gazetesi de, topono-
miye byk ilgi gstermitir. Sayfalarnda sekli ola
rak bu konuda makaleler kmtr. Kk Asya Ouzla
rnn akrabalar, douda yaamakta olduuna gre, H
seyin Namk Orkun, Bayat (Niabur evresinde) ve Kay
boylarn anmsatmtr.'^ Btn bunlar biliniyor ve do
aldr; bu, byk Trk boylarnn ve halklarnn batya
g etmesi olaydr, ve boylarn, bugn, siyasal bakmdan
dalm olan blmleri, tek bir etnografya btnl
gstermektedir; bni-Bb vakayinamesinde, "Trkmen-
1er teriminin kullanlmakta olduunu da, bu arada be
lirtelim.*'
H. Nihalin ve A. Nacinin yapt gibi sistematik
olmasa bile, Avni Ali Candar, bir dizi ildeki ky adlar
listesinden, Ouz boylarnn ansn srdrenleri kar
mtr.'^
Kk Asyada, Ouzlardan yalnzca ky toponomi-
sinin szetmesi, kukusuz, artc deildir; gebeler,
artk, kltrl halkn igal ettii boucu kentlere deil,
zgr alanlara, engin otlaklara koarak, bozkr da yurtla
nyorlard.
Ankara, Seluklular devletinin bir ynetim blgesi
olduu iin, ben, Avni Ali Candar'm malzemesi iinden,
13 Yer adlarmzn tarihe yardm (Ulus, 1935, no: 4852). Yazarn Uls
gazetesinde baslan makaleleri, "Ouzlara Dair' (Ankara, 1935) kitabnda
toplanmtr.
Mlbn Bibi, IV, 282.
SBkz: "Yurdumuzun eski dili" (Hakimiyeti mil liye, 1933, no. 4185).
Bir sre nce F. Aksu "sparta li, yer adlar (sparta, 1936) kit apm
kard.
80
gnmz ve Seluklu dnemi Ankara topraklan birbiri
ne denk dmese bile, bu ilde bulunan kyleri rnek ola
rak alyorum. Ankara ili topraklarmda u soylar ya
yordu: Kay, Bayat, Alkaevli, Yazr, Dudurga, Avar, K-
zk (asl, Kesrelik - Kz ky). Bey dili, Kargn, Bayn
dr, Peeneg, avundur, ymir, Oregil, dir, Bgdz
(andr ky), Knk, yani Ankara topranda 24 Ouz
boyundan, en az 17'si vard.
Burada, 24 (22) boyun birden bulunmu olmas da
olanakldr, ama eski adlandrmalar, ya istatistiklerden
kam ya da yok olmutur. Soylarn bir blm ise, ye
rinden olmu, bunlar, dier boylarda erimi ve kayna
m olabilirler. Adlar ise, rnein, hibir ey ifade et
meyen Tava ya da Karaevli'* gibi, hzla unutulmu ya da
bozulmutur. apni ve Salor boylar, Ankara dnda
yerlemiti: apni, Sinopta, Salor da Ankarann gne-
yindedir (bu soyun dallarndan biri Karaman beyliini
oluturmutur),^bununla birlikte apni boyunun (K. Hu-
mann tarafndan Tahtaclarla zdeletirilen bir blm)
Gneybat Anadoluda gebe yurtluklarna yerlemitir.'
Ankara ilinde, adlarnda (sa kanattan ilk drt boy
dan birinin totemi olan "doann) bozulmadan devam
ettii Akdoan, Doanlar, ahinler gibi kylere sk rast
lanr, ama belki de, bu kyler, av iin ahin salamakla
urayorlard.
Ama, Ankara toponomisi, kk yerleme noktalar
l6Kr: AbulgazI'de "Karaeyll" (V. Bartold, Oerk ts torll turkmenekovo
naroda, s. 44). Kagar ardllar Karaeyll olarak adlandrlyordu ("Kairaev-
111er): bunlar dierlerinden daha yoksuldu.
17 F. Kprl, "Ouz Etnolojisi ne Dair Tarih! Notlar", Trkiyat Mec
muas, I, 193.
18 Kk Asya etnolojisi konusunda bkz: tzvestiya Kavkazskovo otdela
Busskovo keografeckovo obestva, t . VI, s. 57, (K. Humann'n Verian d-
l ungen der Gesellschaft f r Erdkunde', Bd. VII, 1880. almasndan ma
kale evirisi).
19 Ankara i linde (Zir ilesinde) Sencer ky de vardr, bu Seluklu
s u lta n (Mellkah'n olu) Sencer'in ansdr.
81
(kyler) ierdiine gre, belli ki, Ouz boylan, batya do
ru hareket ederken yol boyunca dalmlardr.^Boylar
dan blntler kalyordu, bu yzden, dr yerleim nok
tasna, yalnzca Ankara ilinde deil, K arsta, Konyada
ve Zilenin gneybatsnda [Artovada], Bayndrda (z
mir ilinde vb.) rastlanmaktadr,^' yani Ouz boylar her
yanda yerlemilerdi
Kay boyunun dalmn zel olarak incelerken, Av-
ni Ali Candar, anakkaleden K arsa, Urfadan Manisaya
dein ok byk bir alanda, bu boyun soyundan ve ku
aklarndan blntlere rastlamtr.^^
Btn bunlar, boylar arasndaki zayf kcynamay,
soy ktndeki bozulmay dile getirmektedir. Gl boy
oluumlarn, bilinli olarak paralayan Seluklu siyasal
sistemi de, bozulmay hzlandrabiliyordu.^'*
Kentleri ya da blgeleri ele geiren Seluklular, bu
ralara, Ouzlar yneltiyorlard. Bir cami yapm, sanki
yerleme ann gstermektedir; rnein, Sudak igal
eden oban Bey, kalede cami yaptrmtr. O. belli ki,
burada, Krmda yerleen ardllar, Anadolu konuma
Trkesinin zelliklerini koruyan koloni sakinleri brak
mtr.
Ouzlarn Kk Asyaya aralksz taze akn, onla
rn baaryla gelimesini kolaylatryor, yerli halk da,
20 Bir yerleim noktas nda da, deiik boy (ya da ulus) paralarnn
bulunmas lgintir, rnein, Ahlat ken t i n i n gney kesimi Kaar, kuzeyi
Tonos" adlar tayordu.
21 Bu yerlerin halk, herhalde, antropolojik bakmdan gebelerin izgi
l erini korumutur; rnein, 19. yzylda Kuzeydou Kk Asyay gezen
A, Mcrtmann (Anatollen, Hannover, 1925, p. 266), Bayndr'dan (Bolu civar)
bir zaptiyenin Nagay t i p i n e iaret ediyor.
22 Konya yresinde, Ouz boylarnn dal m konusunda Mesut Ko-
man'n yazs "Konya dergisi, 1936, no. 2, s. 121 -123.
23 Avnl Ali Candar, Kayn n B l ntleri, Hkimiyeti Milliye, 1934,
no. 4473.
24 Kk Asya'da Ouz boylarnn gruplanmas konusunda bkz: Mkre-
m l n Halli, agy., s. 83; kuzeyde "bozoklara a l t boylar, gneyde, tersine
"ok" boylar ar basyordu.
82
giderek asimilasyona zmlenmeye'' uruyordu. slm
lamaya doru da bir dn vard; Kk Asyada devlet
kurulduu, asimilasyonun byk maddi karlar salad
Seluklular zamannda, bu sre, geni boyutlara varm
tr.
Ama Ouzlar da ortamn etkisine uruyordu. Batya
ne kadar yaklayorlarsa, gebe gelenekleri, o lde
zayflyor, kent yaamnn yatknlklarm ediniyorlard.
Ouzlarn Kk Asya'daki durumu, ok ekilli ve
karmakt. Komular hristiyanlar arasnda, "cihad bl
gesinde, islmn savunucular az ya da ok ayr bir ya
am sryorlard. Din, onlar dier halklarla karmak
tan ve asimilasyondan alkoyuyordu, ama tm bunlar,
bilinsizce oluuyordu, nk Ouzlar Ouz kitlesi
gene de kt mslmanlard ve yurtseverlikleri zayft.
Dinsel ya da boysal bir kyaslama engelinin bulunmad
yerde, Anadolunun dousunda, Araplar ve K rtler ara
snda, Ouzlar, bazan denasyonalize ulusal niteliklerini
bozmak oluyorlar, ulusal zelliklerini yitiriyorlard.^
Snr boylarnda, dalarda, merkezi iktidarn otorite
si, hi denecek kadar nemsizdi; buralarda. Ouzlar, ken
dilerini bamsz duyumsuyorlard; rnein. Sultan I. G-
yaseddin Keyhsrev'in seilmesi, Bizansn eski dman
lar Danimend Y abasann snr beyleri olan olu
nun onay ve desteiyle, nceden kararlatrlmt.
Merkezden uzakta, devletin snrlarnda, Ouzlar, bir
lik ve dayanma iinde yayorlard. Buralarda, srle
rin rahata otlanabildii bo topraklar vard; burada,
boy bakanlar olan beylerin iktidar glyd. Ouz
lar, l denilen boy birlii oluturuyorlard (ve boyun
25 Bkz: Dogu Anadoluda (en son) denasyonalizasyon" (ulusal n it el i k
lerin bozulmas) rnekleri; C. Brockelmann. Das Natlonalgefhl der Trken
lan Lichte der Geschl chte, Halle a.s., 1918, p. 13. 18. yzyl sonunda
Mardinde Arapa konuuluyordu.
83
asker bakanma "ilba deniyordu); bu terim, daha
sonra, halkn kark olduu blge apnda siyasal birli
e de gemitir, rnein, Kamereddinin mlkiyetindeki
topraklar, Karamanogluna geince, buralar iin i-il
ad yerlemitir.^
Kk Asyay ele geirmede kendilerine yardm eden
Ouzlarn hizmetlerini anmsayan Seluklu sultanlar,
Ouz boylarnn nderlerine ayr bir nem veriyorlar,
devletin snrlarnn korunmasn, onlara emanet ediyor
lard. Snr beyleri (ubeyleri)^, devlet iinde 3 iksek g
revlerde bulunuyordu.
Babalarn i dncelerine kaplm, demek ki, de
rin bir dinsel kan ayrl duyan Ouz Trkmenleri, inan
uruna, engin bekledii yere istekle gidiyo>'lard. Gn
mzdeki Teke blgesi devletin gney snrnn tutulmas
iin, Seluklular tarafndan buraya gnderilmi olan
Trkmen Teke boyunu anmsatmaktadr. Sz konusu boy,
buraya yerlemiti, ama 16. yzylda, ah smail Sefevid'-
in (Safav) seferi, Sufilerde, snnilere kar moral gc
ykseltmi ve hkmet, bask nlemlerine bavurmak
ve onlar Avrupa Trkiyesine grmek zorunda kalm
tr.^
Ouzlar, snr boylarna istekle gidiyorlard. ayr
larn oluturduu toprak paralarna sahiptiler. Gebe
26Yazcolu Ali, III, 369 - 370; imdi, el" ad, Akdeniz kysndaki
Mersin line verilmitir.
V Balangta u z u n sre, (Abu'l Flda'y, 941, eviren) S. Otiart'm yapt
ve sonra K. Huart tarafndan bir kez daha yinelenen eski bir yanl olarak
"u" szcnn Trk boyu anlamna geldii dnlyordu. Bunu nla bir
likte, Dou hrlstlyan tarihileri de (rnein. Kralie Tamara'nn tarihisi,
Grc Basil i), "ular' derken, Trklerl amalamtr. Bkz; V. Donnua.
Basili, Istorik ts a r its Tamar. Pamyatniki epohl Bustavell, L., 1938, s. 61;
ayn ekilde, Brosset.
28Bkz: V. Gordlevskl. Vnutrenneye s ostoyaniye Turtsil vo vtoroy polo-
vlne XVI veka. Trud Moskovskovo nst l tut a vastokovedeniya. Sbornik no. 2,
M 1940, a. 92.
29 rnein, bnl Ba t t a (II, s. 314), bir Trkmen boyunun (yani Ouz-
84
iin kent, bir tr hapishanedir, ve 13. jizylda, stanbul
da bulunduu srada sklan ehzade Izzeddin, bu ruh
durumunu ok gzel dile getirmi, Bizans I mparatoru-
na yle demiti: "Biz Trkler, srekli olarak kentte de
yaayamayz. Bizi, yle kyda kede bir yere yerle
tir.
I zzeddin'in azndan, bu szleri nakleden tarihi Se-
yid Lokman, gnmz Trklerinin de iyi bildii bir halk
szn yinelemektedir: Trk iin kent hapishanedir
Sultan da sklr; onun iinde de bir gebe yaamak
tadr, yerinde duramaz; sk sk Konyadan Kayseri'ye ge
er, k gelince Akdenize, Antalyaya gidecektir.
Daha 19. yzyln sonunda, Akdeniz kyisi boyunca
uzanan kyler ve kentler, yazn sszlar, sakinleri, s
rlerini alrlar ve yaylalara karlar, boucu scaktan
kap buralarda serinlik ararlard.
Snr boylarnda Ouzlara ait srler otlar; buralar
da, Ouzlar, komular zerine "aknlar (akn) gerek-
letirirlerdi. Y aam, merkezi iktidarn koydut dzenden
bamsz, tok ve rahat olarak akar giderdi.
Sonrasz bir savam, sava deil bir tr spor,
gre devam ederdi. atmann sonucunu, genellikle, te
ke tek vurumayla belirleyen kahraman bahadrlar
("Alplar) buralarda douyoi'du.
9. yzylda, Horasanda ortaya kan sava tipi, da
ha "Kutadgu - Bilikte betimlenmektedir;^' bu Orta Asya
yapt, "bir orduya bedel", "drt bin savaya eit al
pa yksek deer veriyor.
larn) Manisa yaknnda kendilerine alt meralarda (f i mera -i lehm) g
ebelik e t t i i n i sylemektedir.
30 V. Gordlevskl. z Istorii osmanskoy poslovlts 1 pogovorki. Jlvaya
etarina, 1909. vp. I I - III, s. 111.
31 Das Kudatku Ellik (V. V. Badlov yayn), p. 207.
32 Alplarn kahramanl bir alpa gerekli dokuz nit el ik Akpaa'da
(14. yzyl) ' aaribname"de anlatlmtr. Bkz; P. Kprl. Trk Edebiya
tn da tik Mutasavvflar, s. 273, not. 2.
85
Yapay ekilde dinsel ate tututuruldugu zaman ise
savam, genellikle topraksz, evsiz insanlar^^ "gaziler
benimsemitir, ve Tarihi kpaazadenin dedii gibi
bunlar, ayr birimler deil, oktandr Futuvva" yasas
nm birletirdii "Rum Gazileri nden (Gaziyn- Rum)
byk mfrezelerdi.
Bu yoksul ulsuzlar takmna toprak Vaadeden n
ne geilmez bir atlganlk, onlar batya ekiyordu; fetih
1er, bunlarn iinde kaynayan gce verim salyordu, ve
Danimendleri saf d brakan Seluklular, fetih d
ndkleri zaman, bu nc kollardan yararlanyorlard.
Seluklular iin tehlikeli "baba dncelerine ka
pilmi evrelerden kan Danimendler, bu gazilere da
yanyorlard; 12. yzyln birinci yarsnda, bir dnem
bunlar. Kk Asyann orta blmnde (Niksar, Kayse
ri, Ankara ve dier kentler) egemenlik srmlerdir.
Ama alplar ya da gaziler olsun, bunlarn ayn olan
dnceleri savaa, yamaya ynelikti, ve gvurlara kar
sava, "gazavat (aknlar, seferler, savalar) ilan eden
sultan, "adamlarnn iyi doymasn istiyordu. Vakayina
me, inanszlardan ele geirilen ganimeti, ayrntyla an
latmakta, ama slmlatrma konusunda susmaktadr.
Kukusuz, hakknda sylenceler oluan, Seyid Battal
gibi (en grkemlisi Seyid Gazi) gerek inan savalan
da vardr.
Seyid Battal sylencelerinin temelinde, Omayadlarn
Kk Asya seferlerine katlan birinin (bir Arapm) tarih
sel anlar yatmaktadr.^
33 A. Yakubowski onlar byle nit el iyor (Mahmud Gaznevid, sbornik
FerdovB', L. 1935, s. 63). "Gaziler" konusunda gene bkz: F. Kprl:
Trkiye Tarihi, stanbul, 1923, I. ss. 81 - 82. Gene onun; Les Origines de
l Empire Ottoman, p. 93, 101 - 106.
34 Seyid Battal Gazi'nin "yaam yksnde", onun, inek derisini ok
ince eritlere blerek stanbul ken t i n in yarsn nas l ele geirdiinden sz
edilmektedir: burada, 8. yzylda, Arap komutan Maslaman n ricasyla,
86
Rum bilgini Karolidis, Seyid Battaln, Digenis Ak-
rit zerine Bizans sylencelerinin domasnda etkili oldu
unu dnyordu. Sorunu en iyi bilen H. Greguar, bu
varsaym gelitirdi; Seyid Battal efsanesinde, 12. yzyl
bann tarihsel ortamna ilikin Seluklularn Bizans'a
saldrs gibi imalara da rastlanmaktadr. Bu efsanenin
son bulduu dnemdir; ama yknn Arap kaynaklarna
uzanan balangc, Amori hanedan dnemi olan 9. yz
yl olaylarn canlandrmaktadr, ve Bizans destanna da
yans m t rBurada, Seyid Battal ve Digenis Akrit ayr-
dedilemez.
Snr boylarnda, Bizans akritlerinin ve Trk aknc
larnn iinde bulunduu ayn koullar, ayn ortam, Di
genis Akritin ve Seyid Battaln tiplerine, bir ortaklk
ve buradan koutluk salamtr.
z toprann bamszlm savunan halklarda, bu
savam, ayn tarzda sylenceler dourmutu; rnein,
BizanslIlarda Digenis Akrit, Ermenilerde David Sasunki,
Balkanlarda Srplarda ve Bulgarlarda Marko Krale-
vi yaratlmtr, ikili inan ortam koullarnda ise, Bi
zans - Ermeni sylenceleri mslman Trkler tarafndan
da kolayca* benimsenmitir; onlar, "gazinin, sava
islamn kahraman Seyid Battalm yiitliini dile geti
ren sylencelerin oluumuna, yakn bir takm etkiler kat
mlardr.' "Devgeniyevo deyaniye" daha nce, 12. yz-
s t a n b u l da bir cami yapm konusundaki anlar yansmtr; bkz: Skazka
o hlt ros tl Didonl 1 Konstantinopol (zvestiya Akademi! Nauk, 1918). Yakut'
u n Corafya Szlg"nde bildirdiine gre Selukl ularn bakenti Kayse-
rlde Ebu Muhammed Battal camisi vard.
35 H. GrSgolre, Lpope byzantine e t ses raports avec I'pope que e t
l pope romane. B u l e tti n de la classe des lettres et des sciens'es morales
e t l'Acadmle B. de Belglque, 5e srle, t . XVII. 1931, s. 463 seqq. ayrca
bkz: S. Kyrlakldes, E14ments hlstorlques byzantlns dans le roman turc de
Sayyid Battal, Byzantion, t. XI, 1936, p. 563 - 570.
34 A. V. Bank. Digenis Akrit vizantiyskova eposa i David Sasunskiy (Da
vid sasunskiy, Yubileynly Sbornik, posvyaenmy 1000 le ti y u eposa. Ye-
revan, 1939, s. 143 ve dev.).
37 tnan savas Seyid B attal Gazi tipi, herhalde, mslmanlarn gn
87
ylda, yani Kk Asyada, akritlerle aknclar arasnda
sava henz srerken, Rus diline evrilmitir. Destan, y-
ksel ieriinin yansra, snr bekisi Rus bahadrlarnn
iinde bulunduklar asker ortam anmsatt iin, okura
yakn gelmitir.
Kk Asyada hristiyanlar ile mslman dnya
arasnda, snr sava, ok eskiden balamt. Aralksz
savalar, yklerde ve arklarda yanksn bulmu, ve
daha 10. yzylda (10. yzyln ilk yarsnda) Digenis Ak-
rit destannn temel ekirdei olumutur. Asker kaza
nmlar duygusunun canl, arpmalara ilikin anlarn
taze olduu snr boylarnda, Greguarn, Samasata yak
nnda Digenis Akritin lm olayn zmlerken baa
ryla kantlad gibi, kahramanca yararlk arklar, bir
blmyle olumutu. Ama, Hallar da, Suriye'de ms-
lmanlara ykleniyordu; ayn ekilde Seyid Battal sy
lencelerinde yansyan Arap yiitlik ykleri de burada
yaygnlayordu.
Ve, Hristiyanlarn korujocusu Digenis Akrit Bizans
dnyasnn snrlan tesinde, Samosata yaknnda d
mse, Bizansa saldran mslman kahraman Seyid Bat
tal, doallkla, batya kaydrlmtr. Onun mezar, Bi
zansn kutsal yeri Nakoleon (sonra Seyid Gazi) kentine
dmtr. Gazinin sava ardllar bektai derviler,
burada Seyid Battal mezhebini yaratmlardr.^
ln e uygun dmtr. A. A, Semyonova'dan duyduuma gre, Seyid Battal
a a z l ' n i n gazavatlar kitab, Buhara .han Nasrulla (1827 - 1860) zaimamnda
Trkeden Tacikeye evrilmiti. Kitap, Volga boyu Tatarlarna ki yoldan
gelebilmitir: Buhara'dan ve sonra dorudan stanbul'dan. Genie 'dalan
tabasmas yayn, H. Ethem tarafndan evrilmi (Dle Pahrten des Sajjld
Batthal. Lelbzlg, 1871), Rusa olarak V. Smirnov'da zetlenmitir (Oerk
Istorll Turyetskoy Literatur. Vseobaya Istoriya Li teratun Kora - Klrpl-
nlkova, t . IV. s. 447-466).
38 H. Grfigorie. Le tombeau e t la dat e de DlgnIs Akritas, Byzantlon,
t , VI. 1931, p. 481 - 508; "Atour de DlgSnis Akritas Vll'dekl ncelemenin
zeti.
39 0 . Jacop. Dle Bektaschl]Je n ihrem VerhSltnls zu verwandtenErsclel-
nungen. Mnchen 1909, s, 28. Th. Menzel. Das BektascM - Kloster SeJjld-1
88
Seyid Battal yks, genel olarak, ikili inan orta
mnn bir yaznsal rndr: Seyid Battalm sava arka
dalar, hristiyanlarla sava yrtmede yardmc olan,
grnmeyen mslmanlardr.
Snrlarn korunmas iin yerletirilen Ouzlar, ara
da bir. Sultana bakaldryorlard. Seluklularn dme
sinden sonra, doal olarak, snr beyleri kendilerinde g
hissettiler, ve Mool genel valisi Eratna bey, bir defa
snda, onlarn bastrlmas iin Amir Arif elebiyi gn
derdi.'"
Bunlar, sultana pahalya mal olan hrn ve kendi
keyfine gre davranan insanlard. Onlarn, devlet dze
ninin salamln tehdit eden bu delimenliini ve keyfi
liini bilen sultan, bunlar kendilerini soy bakan olan
beye deil. Sultana baml saysnlar diye, boylar ufala
maya ve ayrmaya alyordu. Sultann siyasetinin da
yand ite buydu. Bu yzden, greli olarak kk bir
alan zerinde, Ankara ili topraklarnda, Trkmen (Ouz)
boylarnn ounluunun temsilcileri toplanmt; bun
dan dolay boyun kk blntleri, birbirinden uzak
lara serpilmiti.
Ouzlar, boy nderinin evresinde birleince tehli
keli oluyorlard, birbirinden ayrlm durumda gsz
dler: Onlar iin yalnzca soya, boya dayal iktidar an
lalr bir eydi. Baka her boy, onlar iin yabancyd,
ve onu dman olarak gryorlard. Akraba boylar ara
snda i arpmalar byle ortaya kyordu. Y alnzca Sul
tana kar duyulan korku, bazan gebe boylan dizginli
yordu. Ama, Seluklular yok olunca, her ey deiti. K
k Asya yolculuu srasnda, bni-Btta Erzurumda
Ghazi (M. S. O. S.), Jahrang XXVIII, Abtellung II, s. 82 - 125. Beyld B a t
tal - Gazi (Cafar bn - Hseyin - Gazi) ams stan bulda da sryordu, bkz:
Evliya - elebi. Putesestvlye, I, s. 470 - 471.
^OAflk, II, 41S-416.
89
iki Trk boyu arasnda, kentin zarara urad bir i
savaa rastlamt.'" Ve yz yl sonra, 15. yzyuda, Kk
Asyann kuzeydousunda, Dede Korkut Kitabnda, bu
halk yazn yaptnda canland gibi, boylar arasnda sa
va henz sryordu.
Ouzlar bakaldrnca, armaan dentilerine son
veriyorlard, ama sultanlar, armaan konusunda duyar-
lydlar, her trl olaand olay, tahta kma, evlenme,
olaann dnda giderlere neden oluyordu, ve Ouzlar,
sultann hzinesini ve mutfan dolu tutmak zorunday
dlar. Ve onlar. Sultana, sr, deve, tutsak, kle trnde
doal "armaanlar, akas, hristiyan topraklarna
aknlar srasnda ele geirdiklerini gndermektedirler.
Hara, sreklilik nitelii tayordu; rnein, Byk Sel
uklu Sancarm (12. yzyl) mutfana. Ouzlar, her yl
24 bin koyun gnderiyorlard.
, ,i Bozkr geleneine gre,'*^Trk boylar arasnda te
den beri sa ve "sol kol blnmesi vard. Ouzlarda
da byleydi; kol 12 dala blnyordu. Sa kolun (sa
kol) banda Kay boyu beyleri (ve Bayat), "Sol koF'un
(sol kol) banda Bayndr (ve audor [avundur, .])
beyleri bulunuyordu.'"^
Kay boyu (Yazcoglu Ali Vakayinamesinde, bir yer
de, snr beyi Erturul anmsatlmaktadr)'*'*, sonunda, Mo
ollarn ardndan doan feodal beylikleri yeniden topar
lam, ve Osrpanh devletini kurmutur. Bayndr boyu,
14. -15. yzyllarda. Kk Asyada egemen bir yer tut-
41 bnl Batta, II, 294.
42 B. Vlladimirtsov. Obestvenny stroy mongolov. L., 1934, s. 135.
43 Bu blnmenin kktenllgl ve nemi komsunu, P. Kprl de dile
getiriyor (Bizans Messeselerinin Tesiri, ss. 193 . 194, not. 1 ve kaynaka).
Ayrca bkz: Charmoy. ExpSdition de Tlmour - i - Lenk contre Togtamischo.
Mmoires de l'Acadmie de S t . Petersbourg, VI sfirie, t. 3, p. 148. "angar"
sol kol; bungar" sa kol.
44 Kukusuz, bu, OsmanlI s u lta n Osman n babasnn rastlantsal bir
adadr, bkz: Halil Edhem. Kayseriye ehri, s. 57, not. 1.
90
mutur;'*15. yzylda, onlar, Ahlatta hkm sryorlar
d. Dede Korkut Kitab"nda, Bayndr, Ouzlarn yksek
nderi olarak yceltiliyor. Ordu nderinin nemi, onun
maddi gcne balyd.
Sava, asker yiitlii ykseltiyor, kahramanlar dou
ruyordu. Bu, doallkla, Ouz iin onurlu bir urat,
Ouz bununla gururlanyordu. Burada, tipik eski Trk
izgisi ortaya kyordu; Buharada "urugdar ("soy sa
hibi), "Buhara sultanlarna hizmetiyle kendini belirgin
letiren zbek anlamna geliyordu.'^
Her boy, bir tmen, yani (belli ki, atl) 10 bin kii
veriyordu ve yalnzca (Seluklularn iinden kt) Knk
boyu, 40 bin kiilik 4 tmen salyordu. Bu, bir tr a
lma vergisiydi.
Bu kuru ve yksek rakamlar, gene de, kuku yara
tyor. Sanki boylarn saylar aynym izlenimi uyandr
yor. Knk boyundan, sultan, uras kukusuz ki, br
boylardan drt kat daha fazla sayda kii alyordu. Knk
bo}a, Kk Asyada bymt; Seluklularn siyasal
yengisi, Knk soyuna, daha az ansl Ouz boylarnn
eilimini glendiriyordu.
"Tmen terimi, rgtlenmenin kklerini ortaya koy
maktadr. Seluklulara daha sonra geen bu terim, Mo-
ollarda boyun 10 bin savadan oluan bir yksek as
ker birlii anlamna geliyordu; belli ki. Ouzlarda, "t
men, artk tmyle say, anlamm yitiriyordu- "tmen
kendine zg bir resm birim, belirli bir yeri, gebe ko
nan igal eden boy parasdr,'*^ayrca bu, soy terim
lerinin allan yazgsdr.'*
45 Bayndr ve olun un trbeleri zerindeki yaztlar. Bkz: Abdurralim
erif. Ahlat Kitbelerl. stanbul, 1932, ss. 77 - 80. Ailat hkmdarnn, z en
gi n olarak n vardr; bkz: Benim "Osmanskiye skazaniya i leendi (Et-
nografleskoye obozrevaniye, 1916, no. 3 - 4 , s. 2 0 - 2 1 ) .
46 N. Hamkov. Opisaniye Buharskovo hanstva. spb., 1843, str. 182.
47 B. Vladimirtsov, ts i t , so., str. 104.
48 Daha sonra, Orta Asya'da 'tmen" blge, kaza demektir, bkz; A.
91
Ouz boylarndan toplanan ordu, bu insan , K
k Asyay doldurduu zaman, hatr saylr bir gc
temsil ediyordu; onlarda devriye (talaya), nc (karol),'
arti (adol) gibi, korunma iin ileri karakollar var
d, ksaca bunlar, gene de dzensiz bir kitle deil, arp
ma srasnda, daha nceden belirlenmi grevleri yerine
getiren rgtl asker birliklerdi.
Asker birlikler iin zel terimlerin varl (sa kol
ve sol kol, ileri karakol, nc, art) yeniden, Ouz boyla
rnn sava taktiinin Tatarlarn (Moollarn) sava y
rtme yntemlerine benzediini dndryor. rnein,
Sudak seferi srasnda, sultan ordularnn komutan o
ban, yeniliyormu izlenimi vererek bilerek geriye ekil
mi, dman kaleden uzaklatrmt. Ve belki, Osman
lI larn Bizansa saldrs da (Avrupaya geip nce Edirne
igal edilerek, stanbulun arkadan kuatlmas) eski yn
temleri yanstmaktadr. Ama, Tatarlar da, byle hareket
ediyorlard: 16. yzylda Rusyay ziyaret eden tngiliz
Fleter, Tatarlarn asker ustalna armt.
Trk sava taktikleri, komular tarafndan oktan
zlmt: Bizansl Nikifor Grigora bundan szetmek-
tedir; "Solovo o polku tgorove de, Polovetslerin gor-
un ordularn nasl zerine ekerek pusuya drd
nn ve sonra zerine saldrdnn yksn anlatmak
tadr. Ouzlarda, asker birlikler, ondalk sisteme gre
kurulmutu. Y azcolu Ali Vakayinamesi, komutanlardan
Semyonov, Oerk pozemelno podatnovo i nalogovovo ustroystva b. Bu-
harskovo hanstva. Takent, 1B?9, str. 39, prim. 74. Kr; ayrca Baburda
kaza demek ol an "blk" szc Kk Asya Trklerinde askeri blm
demektir, bkz: V. Badlov szl, IV. 1701. "Tmen" szcnn etimol o
ji s i ve kavramn eriine bkz: W. Barthold. Eneyclopidie de l'Islam, IV.
880.
49 Bu szck, Mool a k m la n srasnda Tatarlar araclyla Rusaya da
girmitir, 'Karaul".
50 Vakayinamede (Yazcolu Ali, III, 150) bir yerde "Duydar begi ol a
rak anlmaktadr, her halde bu, Dumdar begi yerine bir bask hatasdr.
92
sz ederken, bir yerde, serverlerden ("server, Farsa,
nder, bakan) ve "elliliklerden (elliba) sz etmekte
dir.
Ama, bu da, Ouzlara Orta Asya'dan getirilmitir.
rnein, Nizam-l-Mlk (bl. XIX), her 50 seme gu-
lamm (bunlarn says belki 200'dr) bana bir nakb
yerletirmeyi salk veriyor. Buhara'da da, ordu, on say
sna gre rgtlenmiti; dyahba (onluk grup ba, on
ba), "pyancaba (ellilik grup ba, ellba)
Devletin kurulu gelimesinin ilk aamasnda. Sel
uklularm ordusu, her an savaa hazr, seferberlik duru
munda yaayan boylardan oluturulmutu. Sava srasn
da, bu ordu, hem Moollarda hem Trklerde olduu gibi
soy ve boy hiyerarisine dayal dnemini srdryordu.
Timur ordusunun donatmn anlatan tarihi Mir
hand, putperestlerden, yani Orta Asya Trk - Mool hal
kndan savalarn, eski ve yeni detlere uyarak, yanla
rnda, bir yllk yiyeceklerini ve bir yayla 30 ok getirme
lerinin zorunlu olduunu belirtiyor.
Bu dzenin kalntlar, bar zamannda olduu gibi
sava zamannda da devlete ykmllklerini yerine ge
tirerek, alt aylk yiyeceklerini, srekli elinde bulundu
lan yrklerde de (yrklerde .), devam ediyordu. "30
says ise, soy dzeninde, herhalde, byk rol oynuyor
du. Y rklerdeki "Ocak, 30 aileden oluuyordu; Make
donya'daki eski Manastr ilinin, bugnk Serfiye kenti
nin Kk Asya'ya g eden Rumeli Trkleri bir sre
nce saptandna gre, beylerine ballklarm, 30 oktan
oluan bir sadakla ifade ediyorlard.
Bundan baka, tehlike zamannda, korkusuzca kendi
51H. Hamkov, agy., s, 184. Bkz: ayrca, V. Badlov. Srednyaya Zera.v-
auskaya dolina. Zapiski Busskovo geografieskovo obestva, 1880, t VI,
s. 82
52 B. Grekov 1 A. Yakubovskiy. Zolotaya Orda, L., 1937, s. 82 - 83.
93
boyunun yardmna atlan seme, ayrcalkl alplar ve
bahadrlar grubu bulunuyordu.
Seluklular, zverili cesaretleriyle gze arpyorlar
d. Bunlar, Reideddinin anlatt gibi, her yerde say
g gren, deerli" ("aziz) Knk boyundand.^rnein,
Sultan Arslanm adna, alp san oktan eklenmiti. Bel
ki de bu cesaret, Seluklular, Ouz boylar zerinde yk
seltmi ve kk bir boya, taht hakkn salamtr.^
Kagarl Mahmud, Ouz boylarn sayarken, ilk sraya,
"sultanlarn iinden geldii" Knk boyunu yerletiriyordu.
Ama, balangta, Knk boyu, glgede kalm bulu
nuyordu. Selukname"de, 24 Ouz boyunun banda Sa-
lorlarm bulunduundan szedilmektedir. Kk bir
Ouz boyu temsilcisi, bahadr, saduyulu ve baht ak,
anne tarafndan ise hkmdar soyundan gelen Lokman
Han, daha sonra seilmitir.' Sonuncu dnce, sanki, bu
boyun ani ykseliini hakl karr gibidir.
Seluklularn (son sultannn) kendi yerini alacak
yeni bir gcn gelmekte olduunu grerek, Osman Gazi-
ye, bamszlk simgesi olarak davul ve sancak gnder
diine ilikin sylenti, Seluklularda devletin asker te
meli konusundaki anlarn ne denli gl olduunu dile
getirmektedir.^
Sefere niyetlenen sultan, bunu, mektuplarla snr
beylerine duyuruyordu. Ouzlar toplannca, sultan, on
lar iin geleneksel bir len, "ilan^dzenliyor, koyun-
53 Trud Vostonovo otdeleniya, t. VII, a 38.
54 H. Nihal ve A. Naci, (agy., ss. 253 - 254). Kmk boyunun adn t a
yan 15 yer sayyorlar; gene bkz: Hseyin Namk Orkun. Anadolu'da Ouz
Boy Adlar. "Ulus, 1935, n 4871. Yazar, Bergama'da Knk nahiyesi b u l u n
duunu anmsatyor; bundan baka Mara'ta (Ahmed Befik, age, dokument
no: 185, 201), Kuzey Suriye'de (ayn yerde, dokument no: 159) ("Knk
Uak) vardr.
55 Ziya Gkalp. Eski Trklerde timai Tekilt. Milli Tetebbler Mec
muas, n 4, ' s. 437.
56 P. Kprl. Bizans Messeselerinin Tesiri, s. 185..
57 Trkler imdi "len' eklinde yazyorlar.
94
1ar kesiyordu. Bu, sultann tahta knda da yaplan es
ki bir ulusal kutlama treniydi, ayin masas evresinde
ki Ouz boylar temsilcileri, tre gereince, bir para
kzartlm ya alrlard.^Ortak ya yiyen Ouzlar, bir
anlamda, sultana ant imi olurlard.
Kk Asyada ulu bir devlet kuran gebe halk,
Ouz Trkleri, gmen yaamnn geleneklerini, allm
"tre hukukunu srdryordu.^
Trenin, Ouzlarn allm hukukunun tutkusuz
srdrcs Sultan I. Alaaddin Keykubad, 13. yzylda
da, gebe yaamm dile getiren eski yemek alkanlkla
rn yeliyordu."*
Ziyafette, "yer hiyerarisi zenle gzetiliyor, temsil
ciler, allm hukukun belirledii yerlerinde oturuyor
lard; bu hukuk, Ouzlarn efsanevi atas Ouz Han ta
rafndan kutsal klnmtr.^'
Yazcolu Ali Vakayinamesinde, boy nderlerinin
"lende oturma dzeni anlatlmtr. Dzyazya kaan,
kendine zg bir sofra treni arks olan kouk paras
na, belli ki, sonradan eklemeler yaplmtr. iir, kuku-
58 P. Kprl, Trk Edebiyat nn Menei. Milli Tetebbler Mecmuas,
n 5, ss. 27 - 34. N. llm ins kiy. Drevniy obay raspredeleniye kuskov
myasa, sohraniviysya u kirkizov (kazakov). Izvestiya Vostonovo etdele-
niya Arhologieskovo obestva, . 1, vp. 5, spb, 1860, s. 109 - 127. Ayn yer
de, s. 128 - 136. "Primeanlya na plsmo N. i . timinskovo k P. S. Savelyevu"
Lanu Galsana Gomboyeva. Ziya Gkalp, agy., s. 414 - 418. Abdulkadir.
Orun ve l MeselesU Trk Hukuk ve k tis a t Tarihi Mecmuas, c. I,
s. 121-133.
59 F. Kprl buna aret etmi ti r (Trk Edebiyatnda i l k Mutasavvflar,
s. 210).
60YazcoSlu Ali, III. 215.
61 Ouz destanlar ve 24 Ouz boyu konusunu Abu'l Gazi Bahadr han
da yinelemektedir (Rodoslovnaya Trkmen. A. Tumanski evirisi, Akabad,
1897). stan b u lda Ouz sylenceleri yaymlanmtr (bana ulamad): W.
Bang Q. B. Rahmati. Ouz Kaan Destan. stanbul, 1935. Ayrca bkz:
Sitzungberichte d. Preusslchen Akademie der Wissenschaften XXXV, 1932,
A. N. Berntaim, "tstorieskaya pravda v leende ob Ouz - Kagane" (So-
vetskaya etnografiya, 1935 g. n 6, s. 33 - 43) makalesinde, Seluklular d
nemine dein Trk halklar ta rih i n in aamalarn belirtiyor.
95
suz, Sultan I I . Murad iin yazlmtr. (Osmanl sultan
larnn iinden kt Kay bojmnun egemenlii konu
sundaki varsaym da, burada yer almaktadr). Sultanm
hibir zaman gl kartlar olmayan "ahilerin sradan
dzen koyucular. Ouzlarn (20. yzyla dein brakma
dklar) eski geleneinin srdrcleri rolne drlme
si de, Trke metnin ilenmesinin ,en azndan, 15. yz
yla dein uzandn ortaya koyuyor. Halk arkclar
"ozanlar ya da klar tarafndan yaygnlatrlan ik
tidar zerine resm grler, Raideddin tarihinden aln
t bulunan bu parada da yansmtr.^
Hautsma'nn yaymlad metin zensiz hazrlanm-
tr;ama, iirin sonundaki zel adlarn seslendirilmesi
(ve biimi), bir nceki iirde ayn grndne gre, et-
nografik terimlerin, 24 bojon adlandrlmas konusu ze
rinde bir kez daha durmak isteiyle, parann evirisini
aktaryorum.*^
"Hanlarn atas, Ouz -han syledi; yle belirledi
treyi, yollar ve yasalar; u ekilde t verdi tre
oullarna yol olsun diye. Dedi: Sonra Kay, han ola
ca iin, O, sa kolun beylerbeyi ilan olunsun, T
reye gre sol kolda da beylerbeyi olacak, o da Ba
yndr olmal Tre, kurallar ve ikram da yine u
dzende olmal, ey kardeim: Batan Kay oturacak,
sonra Bayat , sonra Alkaevli ve Karaevli, arbal,
sonra Y azr otursun, onun ardndan Dker, sonra,
tabii, Tundrga, Y apurlu Avar, Kzk**^ve sonra Bek-
62 Abdulkadlr, agy., s. 123.
MYazcioglu Ali, III. 203 - 204.
64 Analiz Th. Houtsma (Dle ahuzenstBmme. W. Z. K. M., II, s. 219 - 233)
tarafndan verilmitir, makale, kukusuz, imdi eskimitir (bkz: F. Kprl.
Anadoluda slamiyet, s. 37, not. 1).
65 Metinde, "Sonra halka avlkta u l u babat ; kopya eden Houtsma,
dize anlalmamtr. Beideddin'de Alkrevll ve Karaevli.
66Beld'd Dln'de; Yayrt.
67Reld'd D l n de: Kank.
96
deli, ve sa kolda en sona Kargn.
Sol kolun banda Bayndr olacak, onun altnda,
kk kardei Biceneg^ sonra aundur,^ yanna ep
ni' bir de Eynrle Salor otursun, sonra Alaynl^ ve
Urakir^ gdir, Bkdr,^Yivak^'" ve Knk. te bu
dzenle oturmak gerek; nlerinde paylar olmal; Ku-
mus ve K mran^^ayn bu dzenle iilmeli bykler
le kkler arasnda; Beylerin grev ve sanlar, bu d
zende dalsn soylarla dallar arasnda,^ Bu soylardan
herkese datlsn eer kalrsa, o zaman tekiler de
yararlansn.^
Bu dzen, Rum Seluklular iin bir ideal olan B
yk Seluklu, Sultan Sencer^ zamannda, 12. yzylda s
kca gzetilmektedir.
Bar zamannda, savan yerini sportif oyunlar ve
zellikle,, Cengiz Hann belirttii gibi, sava okulu olan
av alyordu, ama, av Moollarda da sevilen bir ura ola-
68 Kagarl Mahmudda: Peeneg.
69Reidd Dlnde: avundur.
70 Metinde; inl.
71 Beid'd Din'de: Ulayontl; kr: Alayunt, Ktahya'da, Anadolu demiryolu
a stasyonu. [Tokat - Artovada "Alanyurt ]
72 Reid'd Dlnde: Urekir (kr: Ankara yaknnda Uregll demiryolu
istasyonu), ayrca metinde by k eklinde.
73 Reid'd Din'de: Bkdz.
74 Reidd Din'de: "y i v e' : Houtsma (Dle Ohuzenstamme, s. 226) oku
nu u yle veriyor: Yavm ; Mkremin Halil (agy., s. 42): Yavuk" ya da
"Yvk".
75 Metinde: Mular me szc bkz: AbdulkadiT, agy., s. 131-132;
orada V. Radlov szlne (IV. 2227), ve P. Melioranskiye (ZVO, t . XIV,
s. 021 - 022) gndermeler var; VIII. yzyl. Yenisey yazsnda "dn ar
maan".
76 V. Rodlov. Opt slovarya turkski h nareiy, t . 11. s. 854: kamran'
(Kazan Tatar d i l i ) , suyla kartrlm, kaynatlm inek st.
77 Metinde: soy, urug terimleri: soy terimlerinin uyumazl kon usu n
dan, V. Bartold sz ediyor (Oerk Istorli Turkmenskovo naroda, s. 29 - 30).
78 eviri varsaymla verilmitir, metinde; "artr ise ayru ho greler'.
79 V. Bartold. Oerk istorii turkmenskovo naroda, s. '^2 (Ravendlden).
Onun an s n Merv halk saygyla koruyor, ad evresinde masallar yarat
yordu: bkz: V. A. Jakosvkiy. Razvalln starovo Merva. spb., 1894, s. 125 - 126.
SOUstav lova v Yase (bkz: Q. Vernadskiy. O sostave Velikoy Yas Cln-
glzhana.) Brussel 1939, s. 21 - 22.
97
rak savaa hazrlarken, ayn zamanda ekonomik nem
de tayordu; bu, bozkr feodalinin kendine zg bir do
al ykmllyd.
Asya'nn her yannda, av, bir Sultan urayd, (daha
sonra Rusyada benimsenen) geleneksel, sevilen bir h
kmdar ura; Kaar ah yceliinin tm parltsyla
bir yere hareket ederken elinde ahin tutan bir ahinci,
ona elik ediyordu.'
Bozkr Trklerinde, ahinle yaplan av, ok eskiden
beri yaygnd.^Kagarl Mahmud, "Szlkte, avdan (si-
gor) ezeli bi^Trk gelenei olarak szediyor. Seluklular
da, doallkla, eskiyi zenle koruyorlard; Byk Seluk
lu Melikah zamanndaki av trenlerini anlatan zel bir
"Av K itab ("ikrname) vard.
Rum Seluklularnda, avn banda emir bulunu
yordu; "erki snrsz" vezir Sa'deddin "Kpek, bir za
man, av bakan "emir grevinde bulunmutu.
Ouzlarda, Kk Asya'da "byk av (ulu av)"* yl
da iki kez oluyor ve 15 gn sryordu;geni bir alanda
hayvanlar gzetlenip izleniyor, sonra srlerek sktr
lyordu.^Bu bir soy ve boy treniydi; Ouzlaim ku ve
81 E. Aubin. La Ferse d'anjourd'hul. Paris, 1908, s. 132.
82Bkz: Kutadgu Bi li k (zd. V. Radlova) s, 212. Ayrca kr: M.
Gavrllov. Perepeliny sport u Takentskih sartov. Jivaya starina, god XVIII,
1909, s. 47 - 51. , Bu avm Kk Asya'da ne denil yaygnlam olduunu
(P. Gize tarafndan kaydedilen) Trk halk trklerindeki iirsel tipler gs
termektedir; delikanl ve gen kz arasnda akn douu, iki kuun, kekl i
in ve a h i n i n arasndaki savam biiminde betimleniyor: bkz: V, Gord-
levskly. z nabideniy nad turyetskoy pesney. Etnografleskoye obozreniye,
kn. 79, M., 1909, s. 31. Keklik tasvirine. Kk Asyada bir yerde yarat
l a n ve Trk halk tip l erin i n ve betimlemelerini n yaratlmasn etkileyen
Digenis Akrit Rum destannda da Talanmaktadr.
83 F. Kprl. Bizans Messeselerinin Tesiri, s. 268, not. 1. P. Kp
rl. Trk Edebiyat nn Menei Milli Tetebbler Mecmuas, n 4, ss. 34 - 40.
84 F. Kprl, agy., n 4, ss. 34 - 39.
OSYazcoglu Ali, III, 215.
SiYazcioglu Ali'den grld gibi (III, 68) yabandomuzu av yapl
yordu: znik ve nn arasnda Sultan I. Gyaseddiu Keyhsrevi n ocuk
larna ormanda yaban domuzu saldrmt.
98
vahi ha5Tvan totemleri, bunu dile getirmektedir. Sultan
sa kol ve sol kol beylerini ve sipahileri (sultann kiisel
hassa birlii "olanlar" da katlyordu) bir aaya getiri
yordu. Sipahilerin varl, boy treninin yalnzca soy ye
lerinin deil, genel olarak asker hizmet yapmaya uygun
kiilerin el isabetinin ve gcnn salamlat sportif
asker oyunlara dntn gstermektedir.
sabetli vurular dllendiriliyordu. Kk Asya'da,
Seluklular, daha Orta Asyada oluan dzeni koruyorlar
d. Eer biri, okunu kaplana isabet ettirirse, koluna kap
lan kuyruu "Kufas balanyordu.^Kua baarl isabet
durumunda, "Sultan, ihsanda bulunuyordu. 12. ve 13.
yzyllarda. Kk Asyada, kaplan ve yaklar bulunuyor
muydu, belli deil; daha dorusu, tm bunlar, vakanvist
tarafndan, Nizam-ul-Mlk-n "Siyasetnamesinden kop
ya edilen, Orta Asyadan gelme betimlemelerdir. Ama,
zmir blgesindeki Selukta (eski Efes), zmirdeki M
ze Mdr Selahattin K antarm savladna gre, bugn
de panterler bulunmaktadr. Bunun yamsra, P. A. i-
haev'in atlasnda, da, zmir evresinde ldrlm bir
panteri yanstan gravr bulunmaktadr.
Sultann atalardan kalan bir baka tutkusu daha var
d. Byk bir at hayranyd. Kk Asyada, sultann
zevkleri incelmektedir, ve ona Macar ve Kafkas (tavlin)
atlar getirilmektedir.
At, aknlar yapan binicinin sevinciydi, nasyada ata
yksek deer veriliyordu; rnein, Grc kral. Tamara'-
nm kocas David Soslani, bir at karlnda, Kale ve
kyler vermiti.
renim, kukusuz, dk dzeydeydi, ve yabanc
87 "Kutas" konusunda bkz: P. Savvaitov. Opisaniye s tarlnnlh russkih
utvarey, odejd... i. konskovo pribora. spb., 1896, s. 15 - 16.
88 Bkz; Yazarn Ulus"takl makalesi, 28 ubat 1938, "zmir'de Kaplan
Var m Yok mu?'
89 Bkz; Yazcioglu Ali, m . 341.
99
din adamlarnca yaygmlatnlan yazya, alfabeye Ouz
lar, bo inanl bir korkuyla bakyorlard; daha Uygur-
larca inlilerden alnan bitik (mektup) szc onlar
da tlsmla eanlamlyd.^'"
10. yzylda bni-Fadlan, Ouzlar gzlemledii sra
da, onlar, henz putperesttiler. Fadlan, onlarda, 8. yz
yl Trklerinin putperest cenaze ayinlerini bulmutu.
Ama, iki - yzyl getikten sonra. Kk Asyada, is^
lm, alarca oluan yatknlklar ancak yava yava de
itiriyordu.
rnein, daha 13. yzyl banda, herhalde, lnn
gvdesini rten topran kutsall konusunda, henz s
lm ncesi (aman) anlayyla dolu olan Seluklu, d
man Danimend Ya Basandan alarak, onun meza
rn am, kemiklerini yakarak kln rzgra savur-
mutur: O, dmann ruhunu topraktaki sman hu
zurundan yoksun klmak istiyordu.
Ouzlar, mslman olurken, eski dzenlerine skca
sarlyordu. Bugn bile. Kk Asya Trkmenlerinde,
mslmanlara gvensizlii kantlayan bir atasz devam
etmektedir: Mslmanm yolundan gitmek olmaz. Sel
uklular dneminde, boysal, ulusal gelenekleri zorla yok
ettii lde. Ouzlarn mslmanha antipatisi daha
glyd.
Ouzlar resm olarak mslmand, ama bu, iin d
yzyd, ve daha uzun sre, onlarn ift adiar vard;
Yeni, mslman, ve eski, soy ad ya da lakap. Eski adla
rn Tcoruyan Ouz mslmanlan, igd ile, bi ' halk
dn anmsamaktadr: "Karde yabanc ad almak, ya-
90Material po is torll... Turkmenil, 1, 311.
91 Trkmen Airetleri. stanbul, 1332 (1916), s. 321. Kmperyalist sava
srasnda Trkiyede alm olan Almanlar (mhendis Freylih ve Raulig)
tarafndan hazrlanan bu kitap beyz sayfadan fazladr naslsa fark
edilmemitir, ama alma geni bir entografya ve sosyoloji malzemesi er
mektedir'.
100
banc ulusa benzemek demektir.
kili ad, (islmm derinlemesine girmek durumunda
olduu) saray ya da memurlar zmresinde de grlmek
tedir, rnein: Ziyaeddiri Kara Arslan (asker art bir
lik bakam), Fahreddin Arslan Domu, Mubarizeddin
Ertoku, Seyfeddin K ara Sonkor, emseddin Altunpa vb..
13. yzylda yksek yneticilerde boy adlarna eili
min baka rnekleri de var. Aymak, "Kaymarl yneti
cisi, Amasya valisi (Aymak, anlalan, Amasya evresin
de de gebelik ediyordu) iki ad tayordu: Nureddin
Tugrak; onun ocuklar da iki adlyd: Seyfeddin Salor,
emseddin Ouz, Hsameddin Timur; ve ad, "Slovo o
polku goroveden Polovets hann anmsatan diktatr
vezir Sadeddin Kpek.^
Bazan soy ad, Ouza dayatlan yeni ada stn ge
liyordu (rnein. Emir Oulbeyde olduu gibi); Seluk
lularn eski dman. Sultan kinlenen ve bu yzden iha
net eden Danimend Ya Basan, belki, komular zerin
de korku douran, soyunun adn tayordu.
Basit savalarda, eski adlar, kukusuz daha ar
basyordu, ama sradan sipahiye feodal vakayinamede
yalnzca bir kez rastlanmaktadr: Salor Y oluk (Yuluk)'*
Arslan.
Boy lakaplar, 14. yzyla dein tutunuyor: Sultan
Veletin mridleri arasnda Emir Mehmed Sokurci (bu
rada Ouz totemi sonkor, yani ahin, grlyor)bulu
nuyordu; Ladikteki inan Beyin ad gene Ouz totemini
yanstan, kardei Doan Paa vard.^
92 V. Radlov. Obrazts narodnoy L l te r a tu n turkskih plemen V. 227
(Manas zeri ne).
93 Kr: P. Fadlev. Nogayskaya skazka ob Ak-Kbyoke. Sbornik Muzeya
antropologu 1 etnografil, t . V. s. 189 - 196.
94Mkremln Halil byle okuyor (agy., s. 56).
95Aflk, II, 314.
94Aflki, II, 327, 384. Ayrca kr: Konya linde bugnk yerleim
noktalar: Doganbey, Doganhlsar.
101
Bunlara, seyrek olarak, 16. yzylda da rastlanmak-
tadr. A. Refik tarafndan yaymlanan, madenlerle ilgili
belgelerde, h. 980 ylnda Ouz adl bir eski sipahiden
szediliyor.^
Ouzlarda lakaplar, genel olarak, boyun kkeniyle ya
da soyun totemiyle balantlyd.Sol kol boyu Knk'tan
gelen Seluklularda, sanki, sk sk akr" (aladoan) la
kab beklenir gibidir, ama onlarda, Arslan lakabna da
rastlanmaktadr. Burada, daha sonra sikkelerde de, yan
syan eski ran amblemine ("aslan ve gne) duyulan
heves dile gelmektedir.*
Kl adnda, lornandm bildirdiine gre, bunlar
arasnda yaygn bir kb saygsnn ans yatmaktadr.
kili ad "Kl - Arslan, Hautsmanm dndne gre
baba boyunun ve anne boyunun totemlerini gstermek
tedir; ama, totemlere bir inancn da bulunmad isim
leri tahlil eden P. M. Melioronski, Houtsma'mn kukulu
varsaymna kar kyordu: "Kl - Arslan birleimin
de, iki szck de, her eyden nce, erkek totemleridir:
Kl (erkein silahdr), Arslan, Seluklular sojonun
ikinci addr (kr. Sleyman - bn - Kutimt - bn - Ars
lan - tbn - Seluk); Arslan, belki, Seluk'tan daha kk
bir alt birliin soy addr.
Ouzlarn islm benimsemesinden sonra da, atala
rn ileyip gelitirdii zorunlu yaam normlar trede yer
97 A. Refik. OsmanlI Devrinde Trkiye Madenleri. stanbul, 1931, no. 26,
s. 16.
98 Tl. Houtsma. Ein Trklsch - arabisches Glossar, lierausgegeben und
erlgutert. Lelden. 1894, s. 26. Daha ge dnemde, Houtsraa'dan bamsz
olarak, A. N. Maksimov, bu konuyla ilgilenmitir {K. voprosu o totemizme
u narodov Sibiri. Ueniye zapiski RANtON, t . VI. s. 7 ve dev.).
99 tran daki aslanlar zerine, balangta, kahramanlarn ant mezarlar
konusunda bkz: A. Romaskevi. tzvayaniya i izobrajeniya Ivov v Irane,
III. Mejdunarodny syzed po iranskomu iskusstv i arhebiogil. M. - L., 1939,
s. 209 - 215. Bununla birlikte, aslan, aslan postu, aslan kuyruu, ok eskiden
beri iktidar simgesiydi (Hititlerde, Msrda, ve daha sonra BizanslIlarda).
100 Th. Houtsma, op. clt., s. 27.
102
almt; toplumsal ya da zel yaamn her adm, kural
lara balanm bulunuyordu. Ouzlar, (balar daima r
tl olmas gereken) mslmanlar olduklarn unutarak,
sevin annda, apkalarn ("klahlarn") havaya frlat-
maktadrlar.'' Ama, belirtmek gerekir ki, bu, belki de
(harfi harfine yorumu da inandrc olmayan), apkann
yere alnmasnn umutsuzluu dile getirmesine'^benzer,
tipik bir sevin ifadesidir.
Kk Asyada, trenin koruyucusu, Ouz boylarnn
nderi Seluklu sultanyd. Sultan I. Alaaddin Keykubad-
n llerindeki sadelik, devletin grkemli gelime ve
ycelme anda devam eden gebe (boy) gelenekleri
nin gcn dile getirmektedir. Vakanvist, Sultan I. Ala
addin'in, Ouzlarn allm hukukunu, "Ouzname yi
ok iyi bildiini gururla vurgulamaktadr. Saray yaamn
dan (sivil) mahkemeye kadar, kk ayrntlar bile,
"Ouzname nin kesin buyruklarna dayalyd.'
"Oguzname''de, eri ve "yasa normlar bildirilmi
tir, yani Alaaddin, eski asker "eri ve sivil "yasa kural
larn gzetiyordu.
Belli ki, soy ktnn zlmesi sreci, yava, ama
(Ahmed Refikin yaymlad belgelerden grld gibi,
17. yzylda bitmemi olsa da) aralksz devam ediyordu,
bni - Bb'nin vakayinamesini yazd 13. yzyln sonu
na doru, Seluklu devleti st zmresi, daha yarm yz
yl nce egemen olan llerdeki sadelikten ne denli uzak
latm aka duyumsuyordu. Ama, deiiklik, oktan.
Sultan I. Alaaddin Keykubaddan ok nce grnmeye
balamt; o, tarihi iin, Seluklular eriilmez bir do
rua ykselten ideal hkmdard; bu, onun eskiye, dede
lerinin eski geleneklerine ball, devleti uuruma s-
101 Yazooglu Ali, III, 105.
102ibnl Bbl, IV. 114.
103 Yazcioglu Ali, III, 217.
103
rkleyen yeniye kar nefreti sayesinde olmu gibi gr
nyordu.
Seluklularn saray yaamnda, ehzadenin eitimci
si, onun vasisi, onurlu "atabek san devam ediyordu.
rencisi ykseldii zaman, atabek, byk bir etki kaza
nyordu; Sultann gvendii kii, ilk danman odur,
nk o, her eyden nce, "ata olarak adlandrlmtr.
Dn trenlerinde, Ouz gelenekleri, renkli ekilde
ortaya kyor.^Ouzlarda, evlenmeler, boy iinde yap
lyordu, bunlar endogam iten evlenme evlenmelerdi.
Sultanlarn haremleri esirlerle doluydu; Seluklular, si
yasal dncelerle kar taraftan, Bizanstan ya da Gr
cistandan e alyorlard, ama gene de, Trkmen kadn
daha yaknd: Sultan I. tzzeddin Keykavusun evlenmesi
szkonusu olunca, ona, I I . Kl Arslanm "temiz soyun
dan gelen Erzincan beyinin kzn ("melike") gsterirler.
Cenaze srasnda da, mslmanhktan nceki gelenek
ler gzetiliyordu. Sultan I. Gyaseddin Keyhsrevin cese
di (Rumlarla arpmada lmt) Konyaya getirildii
zaman, olu, I. zzeddin Keykavus, zengin bir ayin sof
ras dzenlemiti; ayrca, onun binek atm (trbesine?)
yerletirmilerdi, cuma gnleri, zerine, kzl Trkistan
atlas rtyorlard.^
tnsann yeryzndeki bal dostu ve yolda at, lm
den sonra da sahibini koruyan bir tlsma dnmt.
Rubruk,' gezisi srasnda, bir Mool mezarnn evresin
deki yksek srklara, her yana 4 olmak zere 16 at postu
104 Bu konuda ayrnt iin bkz: VI. Gordlevskiy. tz kommentariyev k
afcaroosmanskomu perevodu hroniki maloaziatskl h Selukldov, tak nazvaye-
moy hroniki bni Bibi, s. 6 - T.
105 Yazcglu Ali, III, 114: "ve bir nbeti cenibeti 'yedek at. avgar, . "
anda mlzm kad ve kzl atlas bir Kestan (Trkistan'?) birle her
azine ss, ziynet, . gn mretteb kalub tutarlard. Kr: Palladinin
an l at t Mool hanlar nn cenazeleri: V. Bartold. K . Voprosu o pogrebainih
obryadah turok 1 mongolov, t . XXV, s. 65.
106 v. de Rubruk. Puteestviy v vostonye stran, s. 80.
104
asldn grmtr.
Sultan tarafndan ynetilen mahkemede, eski yn
temler egemendi. ldrmeye karlk ldrme gerekiyor
du, ama kan, "kun paras demek de olanaklyd. rne
in, Aflk, vezir Muineddin Pervanenin Celleddin Ru
minin ricasyla, dostunun evinde saklanan bir katil iin
dmanlarna "kan bedelini dediini anlatmaktadr."^
"Kan bedeli bazan byk tutarlara ulayordu; mevlevi-
ligin bakan tarafndan bylenmi olan Alameddin
Kayar (Aksaray hkmdar), Celleddin Rumi'yi honut
etmek iin, varln (40 bin dirhem) seve seve datm-
t.'
slm, kadndan, daha nce yararland zgrl
almt: Kadnlar, rnein, "lene katlyorlard; "Dede
Korkut K itabnda, kadnn da, savata kahramanlk gs
terdii dorulanmaktadr.
Seluklular anda, (ant yaplar zerindeki) yazt
larda genellikle, kadn hayrseverlerin (Seluklu "prenses
lerin) adlar yer almyor, adlar, sfatlarla yer deitiri
yor; "dirlii ve inanc temiz, ya da, ksaca sultann ya
da sarayn evresinden kadn nvam olarak "hondda yer
alyor, (hond). Bu nvana yalnzca Seluklular devleti
topranda (Nide ve Kayseride) deil, Osmanl devrin
de Bursada da rastlanmaktadr ("Hondi - Hatun); tpk
bunun gibi, vakayinamede deinilen adlar da gerek ad
lar deildir." Mslman dini, resmen, kadn gizliyor ve
hatta aalyordu. Rum Seluklularnn tarihisi msl-
man Aksarayi'nin kadn konusundaki dncesi de alal-
tcyd.'
lOTAflki, I, 120.
lOSAflkt, I. 361.
109 Nidede Hond konusunda bkz; VI. Gordlevskiy. t z j l z n l sovremyon-
noy Turtsll. Vostok, kn. 3, str. 206.
110 Halil Edhem, Kayseriye ehri, s. 32.
111V. Bartold. O nyekotorh vos tonh rukoplsal, s. 0133, prim. 1.
105
Ne var ki, gelenekler ve yaamn istemleri karsn
da, slam boyun emek ve dn vermek zorundadr.
Gl kadn, dinin koyduu putlar krmay baarabili
yordu.
bni - Bibinin annesi, erkekler arasnda dolayordu.
Ama bu, onun mesleiyle, nceden bilen horos Fastas et
nefastas, [uurlu ile uursuzu bilen falc, mneccim], sul
tann mutlu ve mutsuz saatlerini kestiren, ber saatini
ynlendiren bir "mneccime olmasyla aklanyordu.
Kk Asya tarihinde, kadnn, kocasnn lm ze
rine, onun yerini ald durumlar olmutur. Sultan I. Iz-
zeddin Keykavusun daylarna bal olan Halcote G^ura-
da bir zamanlar Melikahm kardei Tutun^hkmdar
d), kk yataki Melik yerine otorite vekili \ e devletin
yneticisi grevini, annesi Azize yerine getiriyordu;
Halepte, fiilen, atabek ihabeddin Dorul ynetici olsa
da, Yazcolu Ali (1218 ylnda) yalnzca Tayfadan sz
ediyor.'
Daha ge dnemde, 14. yzylda da, Osraanl toplu-
munun (islma kaplm) yksek evrelerinde, eski boz
kr gelenekleri kortmmaya devam ediyordu. bni - Batta,
znik'te, kocas Sultan Orhan adna kenti yneten "Beya-
luna, yani Nilfererastlamt; daima islmm koru
yuculuunu yapan bni - Batta, onu, dindar vo stn bir
kadn olarak tantyor.^
Bazan dnler veren slm, gene de, Trklerde, put
perest olduklar srece egemen olan gelenekleri yumu-
112 Belki bu bir ad deil de, tudun" nvan. Ayrca Mkremin Halil
(agy., s. 63) onu "tu tu eklinde adlandryor.
113 Yazcolu Ali, III, 163.
114 V. Bartold. MusulmanskIy ministr - fil o so f epohi krestovh pohodov.
Vostok, kn. 4, 1924, s. 134.
115 p. Glze'nin nerdii okunu; demek, han Muhanmed Uzbek'in ka
rs olan, Bizans imparatorunun k zn n ad da Nilfer'di. (Biln?) (Bkz;
bni Batta, II, 383).
116 bni Batta, II, 323.
106
satyordu. "Kars ve ocuklar bulunan biri lnce, o
cuklarndan en by, eer annesi deilse, kadnla ev
lenir diye yazyordu bni - Fadlan.^Bu kez. Sultann
dul kars, yakn memurlardan birine veriliyordu; rne
in, vezir Muineddin Pervane, sultann lmnden son
ra, onun kars Grci Hatunu almt.
Y aamda, kadn, din adamlarnn basklarn savu
turuyordu. Yeni inancn buyruklar, Ouz mslmanla-
rina henz yabancyd, ve onlarda her ey eskisi gibi ka
lyordu. "Dede Korkut K itab, yksek evreye (rnein
sultanlara) erken mal olan ok karllk konusunda sus
maktadr.
Y acziolu Alinin belirttiine gre, (daha nce hapis
te bulunan) Sultan I. Alaaddin Keykubad, Konyaya gir
dii zaman, kadnlar, pencerelerden alay seyretmiler
di.Akdeniz kysnda (Alaiyede), 14. yzylda, kadnlar,
henz ak dolayorlard." Ama, burada, belki hristi-
yan gelenekleri etkili oluyordu. nk, Alaiye, Bizans
kenti Kolonorosun yerinde ortaya kmt, belki de li
man yaam, islmm zayf ilkelerini kryordu.
Kk Asya'da, her ey, mslman yaam biimine
benzemiyordu. Yeni karlkl toplumsal ilikilerin kar
mak duruma soktuu yksek devlet iktidar dncesi
bile, soy ktnn yansmalarn koruyordu.
Arapa olarak kazlan ant yaztlarnda, tumturakl
Arapa nvanlarm yansra, rnein "cabuaa'^yani Or-
honca "vabsu gibi eski sfat ve sanlara da rastlanmak-
tadr; 10. yzylda bni - Fadlan, "yabgu formvmda, Ouz
boylar bakannn sann vermektedir. [bni - Bbde es-
117 Puteestvlye tb n Fadlana na Volgu, s. 61.
118 Yazcioglu Ali, III. 202, Eer ben, (buradaki derle saraylar
degll de pencere) doru anladysam, bir zamanlar, Konya'da, evlerin pen
cereleri sonradan olduu gibi avluya deil, caddeye alyordu.
I l9 l b n l Batta, II, 256.
120 VI. Gordlesvkiy. K voprosu o vllyanll turyetskovo yazka na arabskiy.
Zapiski kollegil vostokovedov, t. V, s. 273.
107
ki Trk san "Tutun ("Tudun Behadr) ekli de var
dr].^'
Seluklularda, ordunun eski rgtlenmesini yanstan
eski Trk sanlarnn srmesi de doald: "Y abgu ve
ad, ordunun sa ve sol kanatlarnn bakanlaryd.
Sultan ld zaman, onun ardl sorunu, msl-
man kurumu olan "mecliste grlmyordu; erkn,
Ouz boylan temsilcilerinden bir kurul olan "kurultay
topluyordu. Seluklularda kurultay, hann ilan edildii
boylararas ortak toplantnn eski ilevlerini srdryor
du. Bir seferinde, kurultayda, dnce ayrlklar bags-
termi, o zaman, Mara beyi Nusreddin, Ouzlarn all
m hukukunu anmsatmt. yle diyordu: "Byk kar
de varken ke serverlik dmez (Aga varken eyni-
ye serverlik demez.
Ouz beyleri, seilenin evresinde ayakta durarak,
nnde kez eiliyorlard; sonra, ona bal ve kmzla
dolu saraklar sunuluyordu, Osmanl tarihisi Ltfi Pa
a, byle anlatyor.
Y azcolu Alinin bildirdii tahta oturtma treni, Ka-
ramanoullar hkmdarlarnda, henz devam eden eski
Trk geleneklerinin aynsn canlandryor;^sultan, kol
lara alnarak kaldrlyor ("tanyor) ve tahta oturtulu-
yor,^"*sonra, zerine yamur gibi dirhem ve dinarlar (g
m ve altn sikkeler) savruluyordu.
Alt eski formlardan istemeyerek vazgeen bozkr
insan, her yanda duyumsanyordu.'^ Sultann sarayna
121 b n l Bbl. r v . 314; bu szck konusunda bkz; "Sbornlk Muzeya
antropologu 1 etnograril" makalesi, t . V. s. 395 - 400.
122 Yazcolu Ali. m, 97.
123 V. Velyaanhov. Zernoz. ssleclovanlye o kasmovsklh tsaryah 1 tsare-
vlah. spb., 1864, . II, s. 403 -409 (votsareniye Uraz - Muhammeda).
124 i b n l Btb, IV, 251, ve aynca 280 (Kuran zerine yemin de buradadr).
125 V. Bartold (Oerk istorll turkmenskovo noroda, s. 28), Seluklu s i k
kelerinde, Knk boyu damgasnn (ucu yukarya dnk ok) bulunduuna
iaret ediyor. Bkz: Ecid'l Dlnde damga tasviri (Trud Vostonovo otdele-
108
gelen beyler, "Ouz geleneine gre eiliyor, topra p
yorlard. Bizans mparatoru Roman Diojen de, Alp Arslan
nnde topra pyordu. 11. yzylda. Byk Seluk
lular, bal beyliklerle ilgili tren dzenini henz bilmi
yorlard.
Sultan, iktidar gl olduu srece, topra, oul
lar arasnda soy "uluslarna blyordu. O, Ruma kii
sel yurtluu gibi bakyordu. Sultan I I . Kl Arslan by
le davranm, daha Byk Seluklularda var olan gele
nei izleyerek, topraklar 12 paraya blmt.'^'^Bilindi
ine gre, bu, bozkr adam sultann iradeyi datt son
olaydr. Oullarn blgelerinden sultann divanna gelir
gelmiyordu, yalnzca, ylda bir kez, ocuklar, babalarnn
nnde eilmeye geliyorlard.
Halkn sesi de saraya girebiliyor, burada, sk sk
halk ozannn trks duyuluyordu. Ve ozanlar, (Prof.
F. K prlnn ortaya kard) anonim ozan rneinde
grld gibi, daha 15. yzylda bile vardlar.^Ozanlar,
halk airleriydi, trklerin yazar da abucak unutulu
yordu.
Seluklularda, iir. aman dini izlerini tayordu.
16. yzylda. Sultan I. Selimin "ordu airinin ad (ya da
yaznsal takma ad). Kazaklarn bugn de koruduu bir
terim olan "Bahi^idi.
Ouzlarda tre (allm hukuk,) her yanda ar ba
syordu ve ran kltryle beslenmi yerleik kentli ile,
gebe Ouz arasndaki uurum, yabanc bir mevlevi olan
nlya Arheologioeskovo obsestva, t . VII, s. 38), Kagarl Mahmud'da Salor-
larm damgas daha ok, Reid'd D l n ln Knk in damga tasvirini anm
satmaktadr. F. Kprl (Bizans Messeselerlln Tesiri, s. 257, not. 5),
"Knk damgasn omak olarak anlamtr.
126 Belirtelim k, Su ltan II. Klarslan'n on bir olu vard, on kincisi
kz t s m e t d Din Gevher Hatundu (bkz: 'Ekler").
127 Yazcioglu Ali, III, 11.
128 Yusuf Ziya, Halk Edebiyat Antolojisi, stanbul, 1933, s. 12. (Edebiyat
serisi, s. 24).
129 Agy., ss. 13 - 14.
109
Aflknin gzne arpmt. Atalarnn dzenlerini ve
sylencelerini zenle savunan gebelerin yerletii boz
krlarn ortasnda, kent kltr vahalar yalnz bana
grnyordu.
Aflkiye, Ouzlar yabancyd. O, Ouzlar umac gibi
gryordu. Celleddin Ruminin olu Bahaddin Veledin,
Trkler halife zerinde g kazandklar zaman, olasdr
ki, Badad'da tahrif edilmi olan bir "hadis" anmsad
m anlatyor: "Benim, douya yerletirdiim bir ordum
var; adlarn Trk koydum. fkemi ve gazabm onlara
braktm; ve kurallarn ineyecek bir kii ya da halkn
bulunduu her yerde, zerlerine Trk' salacam, bu
benim intikamm olacak.^
Aflki, mslman sofuluuyla aulanm Kagarl
Mahmudda, daha 11. yzylda yer alan tanrnn felake
ti barbar Trkler konusundaki eski uydurmalar yine
lemekte, ama Seluklularn gene de Kk Asya'da, ms-
lmanhm kalesi olduklarn, mevlevilerin Ouzlar saye
sinde ykseldiini ve yoksul, bilisiz ky halkm smren
gl feodallara dntn unutmaktadr.
ranllar da, Trklere bu gzle bakyorlard: Ubeyd
Zakani, Risalei Triftta, "Trkler, deccahn n haber
cisidir, demektedir.
Mslman kltryle "klanmam basit insan
"Trk, geleneksel aalama, Osmanl aydnlarna ran
lIlardan gemitir.'
130Aflkl, II, 478 - 479.
131 rnein 16. yzyl airi Mesihl, belki, yabanclarn bu lgisiyle alay
ederek yle sylyor: Ya Arabdan ya Acem'den yr gel bize (Ya arab-
dan ya acemden yr gel). Ayrca, Orta Asya'da da "Trk"e byle bak
yorlard; Babr, days Sultan Ahmedden, hibir ey okumayan "saf y
rekli bir Trk ( 'Trk sade idi") olarak saetenektedir, bkz: V. Bartold.
Ulugbek i yevo vremya. Pgr. s. 145.
110
DRDNC BLM
Seluklular Devrinde Ouzlarn Durumunun Bir Grn
m Olarak 15-18. Y zyllarda Kk Asya
Gebe Boylarnn rgtlenmesi
"Ouz zaman ("Ouz Zaman) Osmanl dnemin
de uzun sre ammsanmtr. Bir blmyle "Dede Kor
kut K itabnda yansm olan Ouzlar zerine sylence
ler, halk trklerince srdrlyor ve halk bu trkleri
severek dinliyordu.' Soya dayal igdlerin yanklar,
Kk Asya'da, uzun bir sre yaamaya devam ediyordu.
Kk Asyaya, daha, Orta Asya ya da Mool boz
krlarndan getirilen, Ouzlarn eski rgtlenmesi, Ana
doluda Trk "airetleri (gebe boylan) zerine 16.-18.
yzyllar belgelerinde, kukusuz, yansmtr. Osmanl
1 Belli konular imdi de Kk Asya'da henz yaamaktadr, bkz: Bey.
ohlrde bir Ermeninin n o t l a n (lk, 1938, no. 2 ve dev.).
111
hkmeti, buyruklar yaynlarken, eski fermanlara dayan
makta,^ arivlerde bulunan eski dzenlemelerin gzetil-
meini istemektedir. Osmanh sultanlarnn kanunname
leri, Sultan I I . Mehmed zamanndan beri, gebelerin
allm hukukunu, daha nce, Seluklular devrinde olu
an normlar yasallatryor, salamlatryordu. Gebe
Ouzlarn atalarnn yaamn kavramak iin ariv mal
zemesinin byk nemi buradan bellidir.
Bu belgelerde Ouz szc kaybolmutur; boy
balarn yitirmi ve Arap ve Fars yaznlar zerinde ei
tilmi Osmanh ynetici zmresi iin, anl atalar Ouz
"Trkleri"nin ans artk utan vericidir, ve onlar, Y
rkler ve Trkmenler" szcklerini kullanmaktadrlar;
ayrca, bu terimler birbirinden ayrlmakta ve kart ola
rak alnmaktadr (bkz: rnein, Ferman no: 205, s. 162).
Y rk (gebe) teriminin ok eskiden yerlemi olmas
mmkndr; belgede (no; 196, s. 148) "eski yrkler
den szedilmitir.
Ne var ki, Trkmenlerin kk paralar, bunlarn
24 boy adn, urada burada srdren Ouzlar olduunu
dile getirmektedir. rnein, 233 nolu belgede (s. 203)
Begdili Trkmenleri ad gemekte, 246 nolu belgede ise
(s. 215), Bayat boyu (Suriye Bayatlar) anlmaktadr.
Terminoloji, artk, deiikliklere uramtr, boyla
rn blmleri, yneticileri ve boy bakanlarna vb. ili
kin terimler arasna Arapalan katlmaktadr; genel ola
rak eski Trke terimlerin yeni Arapalaryla bir kar
m grlmektedir.
Okuryazarlarca hazrlanm olan belgelerde, kuku
suz, boylarn cemaate, mahalleye ("mahle) bln
mesinde, Arapa terimler (taife, airet) yer t yor; ama
Trke terimler, ok daha ayrntl geiyor: "Ocak" (otuz
2 Su ltan II. Mehmed'in "Kanunnamesi" konusunda "bu kanunnamenin
o nu n babasnn ve dedesinin olduu sylenmektedir.
112
ailelik birlik), boy (cemaat bunun Arapa karl),
"aymak, "blk, "oba. Bu terimlerin evrimi, byk
bir toplumsal yarar tayor; bu terimler, bir blmyle
ortak Trk soy ktn yanstmakta (kr: rnein, oy
mak), bir blmyle, Osmanllann asker birimlerine ge
mitir; rnein: blk; "ocak terimi yenieri ordusu
iin benimsenmitir.
Boyun banda, eskiden beri, "suba bulunuyordu.^
Daha 16. -18. yzyllarda, belli boylarn ya da boy bir-
liklerinin'* yksek yneticileri, byle adlandrl dna g
re, ister istemez, nceden de, Seluklular dneminde bu
terimin gebeler arasnda ok yaygn olduu ve Ouzlar
da soyun yar asker yapsnn kalntsn gsterdii, su-
balarn gebe feodallar olduu varsaym ortaya k
yor. rnein, Seluklularn atas Seluk'un san suba
idi.Sonra, Osmanl dneminde suba, eski konumunu
yitirmi, tarada polis ilevlerini grr duruma gelmi
tir; komiser ya da mahalle polisidir; Evliya elebiden
anlaldna gre bu ilevler, en azndan 17. yzylda ar
tk grnmeye balamtr.
17. yzyl banda, gebelerde, "suba terimi yok
oluyor; bunun yerini "babu,^"mir (miri airet-boy
beyi), "reis (reis) terimleri alyor. Bunuma birlikte,
"mir" teriminin ardnda yzyllk bir gemi vardr: Sul
tan I I . Mehmedin Kanunnamesinde, Y rklerin emirin-
den (Mir) szedilmektedir. Eski terimlerin yerini terket-
3w. Barthold, 12, Vorlesungen, s. 101. Trkiyen in Avrupa kesiminde
(Tekirdan gneybats) Subaky vardr.
4 Terime bazan "m3eHlm'6rde rastlanmaktadr. (belge no. 63, s. 50).
5 W. Bartold. 12 Vorlesungen, p. 101 (btez: Kagarl Mahmud, I, 397:
Selik Suba ).
6 (Ordu) ve (su) szcklerinin karmas, bozulmaya yardm etmitir;
kr. Saiml Bey szl (II, s. 386 - 387), Fr. Kraelits - Grelfenhorst nedense
byle anlyor (Kanunname Su ltan Mehmeds des Eroberers. M. O. O,, I,
1921, p. 39, n o t 2). "Subashl" szc konusunda bkz: makale, J. H. ICra-
mers. Encyclopdle de l Islam (IV. 513-514) .
7 S. 169'da (belge no: 161) yanl yazm (ba ve bug).
113
mesi, doal biimde olumaktadr. Bunlar, dardan, s
tanbuldan hkmet memurlar gnderilmesiyle bir yana
itilmektedir.
Boyun kuruluu gerei, ayrca boylarn bakanlan
olan boy beyi, (be, big) bulunuyordu, Seluklular zama
nnda, onlarn iktidarnn nemi ve kapsam, sanki daha
fazlayd; "blkba", eriba.
"Blk, nce, Orta Asya'da kullanlan, bonra, Mo-
gollarca rann ynetim yapsna sokulan eski bir terim
dir; eriba erilerin yani sava iin donatlm ki
ilerin, askerlerin yneticisi demektir. eri szc,
Trk dillerine ok eskiden girmitir; nce, Hindistandan
Uygurlara gemi, Uygurlardan, onlarn devlet yapsnn
kaltlar Mogollarca alnmtr (kr. Moolca "tsirik).
Son olarak, Osmanllar, Y rklerin (Ouzlar) asker r
gtlenmesinden hareketle, yenierileri oluturmutur.
Ayrca, sekin grev adamlar, ya da yalar ve zekla
ryla gven kazanan kiiler vard; byk rol oynayan "ket
hda (yneticiler); "ihtiyarlar (Orta Asyadaki "aksakal
lar); "i erleri; "sz sahibleri; "il erleri, tm bunlar
"en iyi kiiler'(ahassi rical) idi (belge no: 198, s. 153).
Sonra, sipahilerin ve yenierilerin basklarndan ko
runmak iin, Y rklerde, i milis olan "yiitba kuru
mu yaratlr (belge no: 108, s. 57).
Gebelerin soy rgtlenmesi, doallkla, dalyor;
Seluklularn siyasetini srdren Osmanllar da onlarn
zlmesi iin aba harcyorlar. Bu sre, 17. yzyl or
tasna doru hzland. Ayn dnemde, bir rnekseme re
formu oluyor, (kethda, yiitba) gibi resm grevler,
8Voynuklann nderleri uzun sre, 19, yzyla dein byle adlandrl
yordu, bkz: K. treek, agy. s. 579. Terim imdi ingenelerde (bir t r m u h
tarlk) srmektedir.
9 Kr: randaki' ( I l o t ) Trk gebeleri Kakaylarn rgtlenmesi:
A. Romaskevl, Pesn Kakaytsev, Sbornik Muzeya antropologu 1 etnografll,
V, 575 - 576.
114
stanbul'da, zanaatkr rgtlerinde, atelyelero>. de orta
ya kyor. Devlet aygt salamlayor, ynetimde mer
kezileme meydana geliyor. Gebeleri ynetmek ve de
netlemek iin stanbuldan voyvoda gidiyor. Bu konu
da ilk deiniye, h. 1103 ylnda, yani 18. yzyln bana
doru rastlanyor. Bu noktada, artk, Balkan Slavlarnn
etkisinin yansmas duyuluyor. Voyvoda, anlalan, asker
ynetimi de stleniyordu. Durumuna gre "boybeylerin-
den daha yksek bir konumdayd (belge no: 221, s. 165).
Ve (Gebeler iinden seilen) Kethda, artk, merkezi
ynetimce saptanyor ve belli ki, stanbul'dan "berat" ve
onur "cbbesi" alyordu (s. 219).
Boylarn yeleri arasnda, gene de, henz gl bir
ba vard. Grevler, kalt eklinde geiyordu. Bbli,
boybeylerine, onlarn torunlarna ve akrabalarna verili
yordu (s. 191, 209), ama bir seferinde, kethdann yaka
lanmasn buyuran hkmet ayn zamanda onm akraba
larna da gzda veriyordu (s. 216).
Boyun birlik ve dayanmas, hkmet tarafndan iyi
kullanlmtr: herhangi bir yeni nlem alrken (rnein
sava zamannda insanlarn toplanmas), tara ynetimi,
"boy sekinlerini dinsel divanda topluyordu, ve bunlar,
bir ykmllk alyorlar, yani, boy adna merkezi yne
timin isteminin yerine getirilmesi grevini (asker salan
mas, sulularn teslim edilmesi) stleniyorlard.
Hkmetin politikas, boy nderlerinin gze girme
abas zerine kurulmutu. Bunlara, onursal sanlar ba
lanmakta (belge no: 219, s. 182), ya da tersine, hk
met, itaatsizlikten tr, srgnle ya da azletmekle teh
dit etmektedir. Onlardan, zengin ve soylu kiiler rehin
alnyor, hapishaneye kapatlyordu.
Gebelerin haklar, giderek kstlanyordu. Silahlar
(atesiz ve ateli) alnyor, ata binmek, kl kuanmak,
(levend ya da yenierilerinkine benzer) asker giysi giy
115
mek vb. yasaklanyordu; tm bu nlemlerle, hkmet,
Y rklerdeki sava ruhu ldrmeye alyordu.
Daha Seluklular zamannda, gebe Ouzlara, "ik-
ta' denilen toprak paralan ayrlmt; onlarn yalnz
ca, herhangi bir blge erevesinde hareket etmelerine
izin veriliyordu.
Byle olmakla birlikte. Y rkler ve Trkmenler, bir
yerden dierine gmeye devam ediyorlard. Y rklerden
sz eden belgeler sk sk ekliyor: "konar, ger Y rk
ler; ama bunlarn yer deitirmesi, eskiden beri, hk
meti kayglandrmakta ve rahatn karmaktadr.
Trk boylarnn gebelii, iktidarlara kayg ve hu
zursuzluk veriyordu. Bunu ok iyi anlayan Nizam-l-Mlk,
uygun bir siyaset oluturmutu; stanbul da ona yk
nyordu. Ama, Kk Asyadaki bana buyruk Trkler,
merkezi ynetimin eylemlerini byk dikkatle gzlyor
lar. Y rkleri topraa balamaya ynelik nlemlere, ba
kaldrlarla karlk veriyorlard. Bir yandan sava atl
ganlklarn yanstan, te yandan topraa yerleen arka
dalarm, Fellahlar horgren iskn trkleri, bu sa
vam, ustaca dile getirmektedir."
Anadoluda, zaman zaman, kukusuz, denetim amac
gden, gebe yazmlar yaplmtr. H. 1133 ylnda, ya
ni 18. yzyln 20li yllarndaki yazm bunlardan biriydi
(belge no: 236, s. 208). Yazlk ve klk gebe konaklar
olan yaylaklar ve klaklar yzyllarn geleneiyle, ge
belere ayrlm blgelerdi. Daha sonra, h. 1143 ylnda.
Y rkler konusunda bir tzk de yaymlanmt.
Y rkler ve Trkmenler, Anadoluda grlt ve ta
knlk yapyorlard, yerleik kyllerin bereketli tarlalar
onlan ekiyor ve dalardan inerek ekinleri batryor, ky-
10 F. Kprl. Bizans Messeselerinin Tesiri, ss. 226 - 227.
HBkz; A. Refik tarafndan Halk Bilgisi Haberleri", 2, no. 16, ss, 9 3 - 9 9 .
dergisinde yaymlanan belgeler zerine yazlan Abdulkadir'in makalesi.
116
leri basyor, yamalyorlar, srleri, insanlar vb. kar
yorlard. Sivil halk, yasal komular gebeler tarafn
dan yaplan zorbala, o anda dayanmak zorundayd. Bu
basknlar, yldan yla tekrarlanmaya, dardan yeni ge
be kalabalklar gelmeye balaynca, stanbula ikyet
ler yayor, hkmet de gebeleri, belgelerde kaytl ge
leneksel topraklarna dndrmek iin aba harcyordu.
Bunlarn yerletirilmesi konusuna zen gsteriliyordu;
hkmet, toprak paralar belirliyor, ta evler ve dam
lar kurmaya zorluyor, yer deitirme srasnda, bir yerde
gnden fazla kalmay yasaklyor, g etmelerini g
letirmek ve arlatrmak iin, dalarda boazlar ve ge
itleri tutuyordu. Her yanda, zel kiilere bal karakol
lar bulunuyordu; bunlar, han'larda "aalar, da geit
lerinde (daha sonra, anlalan, jandarma kurumu olan
"zaptiye yi oluturan) "zabitlerdi. Anadolu'da, kendine
zg bir g ya da yerleme ynetimi yaratlmt: bura
da, toprak ilerini dzenleyen acentalar (isknba) bulu
nuyor, Anadoluda yamacln kovuturulmas iin pa
alar gnderiliyordu (belge no: 222, s. 186). Ve, olasdr
ki, gebelere elverisiz topraklar veren hkmet, gizli
den gizliye, bu niteliksiz, huzursuz insanlardan kurtulma
y dlyordu. Bu topraklarda, insanlar ve hayvanlar, sk
sk hastalktan lyordu. Gebeler iin, bir yerde kal
mak bunaltcyd. Onlar, zgrle can atyordu.
Y erel yneticiler olan "valiler ve "mubassrlar g
ebeleri eziyordu; Bbli bile, bir seferinde, Aydmdaki
Gml bojomdan alnan parasal haralarn haddinden
fazla olduunu kabul etmiti (belge no: 204, d. 162).
Basklar altnda ezilen gebeler, yollar boyunca,
kervanlara ve askerlere saldryorlard, gebelerin ayak
lanmalar ve bakaldrlar (tam yksn ariv malze
mesi ortaya koyabilir), byk topraklan kapsyordu. H.
1100 ylnda (1689) Trkmenler, Elbistan halkna krk
117
gn sren korku yaattlar. Ksaca, 16. -18. yzyllarda,
gebe Trkler, 20. yzylda, Dersimde Krtlerin eyle
mindeki gibi davranyorlard. Savam gt. Hkmet,
onlar yenmenin etin bir i olduunu itiraf ediyordu.
Gebeler, eski yerlerine dnmeyi reddediyor, hkmet
g kullannca ise kayorlar, dalarda barnak buluyor,
akrabalarnda gizleniyorlard. Bazan, onlar, "ortak" di
ye gstererek "tmar sahipleri saklyorlar, ya da esnaf
ve zanaatkarlara (ehli sanat) bavuruyorlard.
Hkmet, ne olursa olsun, eski dzeni korumak isti
yor ve Y rklerin "yrk durumundan kmasn ya
saklyordu. Ama, hkmet karsnda sulu olan Y rk
lerin aranmas, genellikle sonusuz kalyordu.
Ensonu, hkmet, stnlk salaynca da, gebele
ri acmaszca tepeliyor ,onlar fiziksel olarak yok ediyor
du. Bu aamada, her ey uygun grlyordu: eyhlis
lmdan, ldrmeye izin veren fetva kyordu (bkz. belge
no: 194); bu, her iki dnyada da, "burada ve br dn
yada, "hayrl bir iti. Y oksul gebeler, onlarn nder
leri Kbrs adasna, daha sonra 19. yzylda zgrlk
yazar, ileke Namk Kemalin kapatld Magosa kalesi
ne srdrlyorlard: Buraya kilitlenip, zgr bozkrla
rn develerin, srlerin zlemiyle eriyip gidiyorlard.^
Btn bunlardan halkn ekonomisi zarar gryor, ye
rel ynetim, hatta saray ynetimi zarara uruyordu.
Gebeler iin, yerleik halka gre, belki, vergi ayr
calklar belirlenmiti; onlar, rnein, "Azerbeycanda Y
netim Tz tasarsnda "yerel gelenek olarak nite
lenen, toprak sahibine "dnyalk (kyl) maddi yardm
eklindeki "avarz'^gibi zel ykmllklerden kurtul-
12 F. Gizenlt toplad yrk arklar yiti rilmi zgrle zlemle
doludur, ve, belki, Bozbeg, boy begl soy terimin in bozulmu biimidir.
13 Avarzlar, evrezler, Sultan I. Sleymann kanunlarnn yay n
cs M. A r i f i n aklamasna gre, feth ed ilen topraklardan sava zaman koul
larna gre alman olaan st vergilerdir. Bkz: Kolonialnaya poli tika rossiys-
118
mulard. Kk Asyada "dnyalk (kyl) yardm
("kmek) kyl yaamnda 20. yzyla dein srmtr.
Hkmetin, gebelerden ald hayvan ve ky rn
leri (st, yn vb.) vergisinin ve topraa yerleenlerden
ald tarla, ba ve bahe vergilerinin dzenli olarak ak
nda kar vard.
Tm Anadoluya dalan gebeler, bir L lmyle,
timarlarda ve zeametlerde alyorlar; dier bl
myle, kesenee verilen kylere (mukataa kariyeleri) ka
tlmlard; ayrca, vakf gelirleri, "kutsal kentler Mek
keye ve Medineye "armaan serh giden sultan mal
(has, havas) topraklardaki gebeler vard.
Bar zamannda, almak iin, gebelerden byk
gruplar ayrlyordu. Onlar, kale yaplarnn onarm iin,
toplumsal binalar, camiler vb. inaatlar iin, stanbul
dan, Edirneden isteniyorlard. Bunlar, bedava emek-g-
cn oluturuyordu. Hkmetin, bunlarn beslenmesi
iin kayglanmas gerekmiyordu. Y rk, almaya gider
ken, sava zamannda da gzetilen genel kurala uygun
olarak, alt aylk yiyecek malzemesini yanma alyordu, ve
hizmet sresi de, galiba, alt ayd. Ancak, en son olas
lkla, Y rk baka bir ie geirilirken, her gn iki ekmek
(ift nan) veriliyordu.
Y rklerin asker ykmllkleri. Sultan H. Meh-
medin kanunnamesinde belirlenmiti. "Ocaktan, yani
her 30 Y rk ailesinden 5 kii alnyordu. Avrupa Trki
yesinin "fatihler soyunun (evlad fatihan) ykmll
de aynyd. Alt Fatihler soyu, bir "ekinci veriyordu.
Askerlik ykmllnden kanma durumunda para ce
zas (600 aka) alnyordu.
Bar zamannda olduu gibi, sava zamannda da
ykmllklerin yerine getirilmesi, ranm 9 Martta ba-
kovo tsarizma v Azerbaycane v 20 - 60 g g . XIX v. M. - L,., 1937, s. 57. Ayn
yerde ayrca Bkz: "Ukazater', "avarz szc.
119
layan gayriresmi yeni yl "nevruza', ya da Hzr gn
ne yani eski tarzda, 23 Nisana rastlatlyordu. Kk As
yada emek-gcnn kiralanmas da, gene 6 ay zerinden,
Hzr gnnden Kasm gnne dein, bir yaz boyunca
yaplyordu.^
Grlyor ki, bu ayrnt bile, Seluklular devrinde
egemen olan ve yllk sava kampanyalarnn srelerinde
yansyan bir dzeni yineliyordu. Gebe yaam normla
rndan geen bu eski gelenein gc, Trklerde, savata
da, bar yaamnda da, her zaman, yrrlkteydi. Kasm
gn gelir gelmez, askerler arasnda, dinlenm?j gereksin
mesi zerine konumalar oalyordu. Daha 17. yzylda
durum byleydi.'*
Prof. Ahmed Refikin yaymlad belgelere gre,
16.-18. yzyllarda Trk gebelerin yaam byle beli
riyor.^Seluklular dneminde Ouzlar ve gebeler, hal
kn temel egemen snfn oluturuyordu. 16. -18. yzyl
larda beliren, Seluklular dnemi iin belgesel bakm
dan imdilik kapal olan tm bu izgiler, kukusuz, daha
belirgin olarak ortaya kmalyd.
Osmanl devletinde. Ouzlar, toplumsal merdivenin
aalarna kaymlardr. Seluklular dneminde, onlar,
ana konumda bulunuyorlard; imdi, devlet, keyf davra
nyor, onlara yaamn akn engelleyen yk olarak bak
yordu. Devlette yerleiklik eleri stn geliyordu.
1i Bununla birlikte, vergiler, Muharremde de deniyordu (F. Kprl.
Bizans Messeselerinin Tesiri, s. 173).
15 VI. Gordlevskiy. Materlal dlya osmanskovo narodnovo Kalendarya.
Jivaya starina, god XX. 1911, s. 439.
16 Nalma. Tarih (stanbul yayn h. 1280), I. 84.
17 B ilindii gibi, Kk Asyada yar gebe Trkler 20. yzyla dein
varln srdrmtr; bkz; VI. Gordlevskiy. Po Moloy Azil. Vpeatleniya
o t poyezdkl v 1913 g. Russkiye Vedomosti, 1914, no. 240. Ali Rza Yalmann
"Cenupta Trkmen Oymaklar" balkl gni almasndan (4 c i l t ) , her.
halde, ilgin malzeme karlabilirdi, ben yalnzca adn biliyorum.
13 Ouz Trkmenlerinin akrabalarnn amzdaki durumu zerine, bkz:
F. Mihaylov. Tuzemts Zakaspiyskoy oblasti i h Jlzn. EtnografieskIy oerk.
Ahabad, 1900. Q. Karpov. Plemennoy 1 rodovoy sostav Trkmen Polto-
ratsk (Ahabad), 1925.
120
BENC BLM
Kk Asyada Feodalizm - Seluklular Devrini Kavra
mada Malzeme Olarak Dou llerinde Feodal Kalntlarm
Gnmzdeki Tablosu - Seluklularda Soy Ktnn
Bozulmas - Asker Tmarlar Sistemi - Bunun Mool
Kkleri. Seluklular ncesinde Kk Asyada Toprak
Dzenleri - Tmarlar, Bunlarn Trleri - Feodallann Zen
ginlii - Gulamlar - Derebeyi Tipinin Douu - Feo
dallann Asker Ykmllkleri - Sipahiler Bal Bey
ler ve Merkezi Hkmdar (Yasallar ve Szerenler) - ta
at fadesi - Bal Beyliklerin (Vassalln) Doulu ve
Batl eleri - Sultan ve Halife
eyh Said isyanndan (1925 yl) sonra, Dersimde bu
lunmu olan N. Hakk (imdi Ulu), 11-13. yzyllarda,
yani Seluklular dneminde, Ouz boylar iin, devletin
snrlarn koruyan boylar iin ayn olan eleri srd
ren, Krtlerin bu ssz, yaban blgesinin klelik yaam
n anlatmtr.
Resm bakmdan merkezi hkmete bal olan Der-
1 Nait Hakk. Derebeyi ve Dersim. Ankara, 1932. Bu ilgin kitab "Ha
kimiyeti Milliye' gazetesindeki makalelerden biliyorum: makalelerin bir
dizisi de. yaynna son veren Kadro (no. 7, 8, 11) dergisindeydi, kitabn
ierii Rusa olarak A. D. Noviev (K voprosu o feodalizme v turyctskom
Kurdistane. Blbliograflya Vostoka, vp. 2 - 4, 1933, str. 54 - 64) tarafndan
zetlenmitir.
121
simdeki Krtler, boy bakannm [airet reiriinin .]
iradesini uygulamaktadr: Bunlar, onun adamlardr ve
genellikle onun adn (rnein, Kangozade) tamaktadr
lar. Yzlerce, binlerce dnm toprak ona aittir, tar-
lalar datmakta ve evre kyleri ynetmektedir. Hay
vanclkla uraan kyllerin ona bamllg., yalnzca
ekonomik bakmdan deildir. Ekonomid nlemlerle de
(yamalama, ldrme) hareket eden, yrtme ve yarg
ilevlerini gren, onlarn "ruhunu sezen boy bakan,
kyller iin her ey demektir; toprak aas caur, ynet
men kaymakam odur, eyh odur; feodalda dnyasal ve
dinsel iktidar birleip btnlemektedir. Bununla birlik
te, aa ve eyh, genellikle, kylleri aralarnda blmek
tedirler; aa dnyasal feodal, eyh dinsel feodaldir.
Kentte ynetim ya da "tekke tarafndan, boy ba-
kannn kt uygulamalarnn zeri kapatlmaktadr. Bu
nun karlnda feodal, koruyucusuna, kaymakama ya
da eyhe, kynden armaanlar (hayvan, altn, gm)
gtrmekte, dieri ise, ziyaretisine kar armaan ola
rak kuma, atk, "mintan ya da "entari vermekte; ko
nuuna, bey olarak bamlln simgeleyen gmlek ba
lamaktadr.
Sava zamannda, devlet aygt sarslnca, feodal, ge
im olanaklarndan yoksun kyllerin hkmete fkesi
ni, ustalkla ynlendiriyordu. Emperyalist sava srasn
da, bir boy, komularna saldrm, varlklarn yamalar
ken hkmet binalarn da krp dkmt.
Bylece, soy ilikileri, giderek zayflad lde, boy
bakan feodale dnyordu. Akrabalar zerinde iktida
rn srdrerek, onlarn posasn karan feodal, honut
suzluu, kendi zerinden uzak tutmay baaryor, ve tm
sular hkmete ykleniyordu.
Seluklular dneminde, olup biteni aklamava yar
dmc olan Dou Anadolu'daki feodal dzenin zmlen
122
mesi byledir.
Ouz boylar soy kitlesi, boy yneticilerine (sU
balara) balyd. Boyun nfusu ne denli fazlaysa, ge
be feodal da o denli gl ve tehlikeliydi. Boy beylerinde
toplanan gc, eylemsiz klmak iin, sultan, boylar b
lyordu. Aralarndaki soy ban paralayarak, onlara
yeni grler alyordu. Toprak, devlet dncesinin ki-
iletii sultann maldr; toprak alan, blgeler elde eden
boy bakan sultan karsnda ykmllkler tamakta
dr; imdi o, sultana bal bir feodal beydir, ama daha
byk feodal sultan, snfsal haklarn ve karlarn
ihlal ettii zaman, sultana kar ayaklanma balatmakta,
saray darbesi yapmaktadr.
Ouzlarda, soya dayal yaamn bozulmas. Kk
Asyaya gelmeden ok nce balamtr. Orta Asyada ya
am, Byk Seluklularn veziri (balangta Alp Arslan-
n, sonra onun, ardl Melikahn vezirliini yapan) Ni-
zam-l-Mlk tarafndan belirlenen deiiklikler yaratm
t.^ Nizam-l-Mlk'n yapt "Siyaset-name ("Y netim
Kitab") ya da siyaseti-m'lk ("Hkmdarlarn Y aam
lar), Vakayinamenin gemie dnk olarak betimledi
i gibi Seluklularn ideal hkmdar olan Sultan I. Ala-
addin Keykubadn el kitabyd.
Asker tmar sisteminin kkleri. Dou Asyaya uzan
maktadr; bunlar, henz soy dzeninde yaayan Trk
boylar zerinde, Moollarn ya da, belki, ayrlmalarndan
nce Mool-Trk boylar zerinde bir baka bilinmeyen
ortamn kkten etkisini dndrmektedir. Hem soy te
rimleri (uru-kuak, akraba) hem de yksek yasama ku
rumu soy yeleri kurulu, (Kurultay), Mool dilinden ak
tarmalardr.
2 Nlzam-l-Mlk, ayrca, toprak yasalarn, topraklar zerinde temelsiz
savlarn ortadan kaldrlmas in, kurallar dzenlenmi ya da derglnleml-
tlr, bkz: V. Bartold. O nyekotorh vostonh rukoplsah, s. 0117 - 0118.
123
G. D. Sanjev, Cengiz Handneminde asker rgt
lenmedeki yetkinliin, belki, Mogollarca, komularmdan,
kukusuz, inlilerden aktarlan birtakm eski yansma
lar gerektirdiine benim dikkatimi ekmiti.
Trk halklarnn tarihini doru kavramak iin, Mo
ollarn incelenmesi zorunludur; byle bir inceleme, hem
Trklerin soy ktn, hem de onlarn toplumsal-eko-
nomik rgtlenmesini aydnlatmak durumundadr. MO
ollarn kalt eski Asya dzenlemeleri, Kk Asyadaki
Trklerde, uzun sre devam etmitir.
Eski Ouz geleneklerinden kopan Nizam-l-Mlk un
tlerini izleyen Seluklular, babadan oula geen, ka
ltsal asker timarlar sistemi gibi Orta Asya dzenleme
lerini alkoyuyordu. Kalt ilkesi, kukusuz, devlet dze
nine sreklilik salyordu.
Asker timarlar, ran'da, ran Moollarmda da var
d. Han Gazan tarafndan yaymlanan (1303)'' timarlar
tz, mslman izlerini (kyllerin bireysel zgrl
) tayordu. Ama, timar kurumu iin (bni-Bb'nin de
bildii) bir Mool terimi, soyurghal "ltuf, "ba,
"yaamboyu kullanma (imdi szck eskimitir) kulla
nlmaktadr.
Bu terim, Fars dilinde, 18. yzj'ilda geebilmitir;
hatta, belki, "soyurghal szc, randa, ancak, 18. yz
ylda oluan gerek ilikilerin Mool diline sonradan e-
3Yasa'da askeri tzk, bkz: G. Vernadskiy, agy., s. 2 0 - 2 1 .
4 C. DOhsson, Htstolre des Mongols. La Haye et Arasterdam, 1835, t. IV,
p. 420 -429.
5B. Vladimirtsov. Obestvenny stroy mongolov, s. 115. prim, 2. Ku
kusuz, "tlul" ("teyl") kurumu da ayrca Incelenm'eUdir, bkz: Bilimler Aka
demisi tarafndan yaymlanan belgelerde terimin tanmlanmas (Kolonlal-
naya poli tika rossiyskovo tsarizma v Azerbaycane. M. - L. 1937, . II,
Ukazatel). V. Radlov (III. 1380 . 1381) s zc aatayca sayyor ve yle
eviriyor: "Yaam boyu kullanma balanm toprak paras", yani ken
dine zg bir t r "kta"; ayrca bkz; Babre ve Sardene gndermeler yer
alan L. Budagou'un Szl (1. 423 - 424). Szcn etimol oji s i ak
deildir, galiba, burada da aratrmay, Moollara ynlendirmek gerekiyor.
124
virisidir. Ama, belki de, tersine, yaamboyu balar ko
nusunda birtakm eski Mool yansmalarm, bu "soyurg-
hal szc dile getirmektedir, yani Seluklulardan (ka
ltsal) asker timarlar sistemi alnnca, szck, randa
doal olarak yzeye kmtr* Byk Seluklularda,
asker timarlar, 11. yzylda konulduuna gre,^aktarma
Mool igallerinden nce meydana gelebilmitir. O za
man, bu, randa yalnzca toprak mlkiyeti terminoloji
sinin deil, sulama terimlerinin de dile getirdii, Orta
Asya halklar arasnda, eski zgr karlkl etkileme
nin bir kantdr.
Ordu iin gene bir Mool terimi, xoshun Fars dilin
de (dille kuralc reformlardan nce kuun) kullanl
yordu. Daha sonra, 17. yzylda, Manurlarn boyundu
ruk altna ald, feodal hkmdara bal feodal birlik
ler "houn olarak adlandrlyordu,'" ama, gy>liba, daha
nce de, bu terim, asker deil, toplumsal ierik tayor
du, ya da dorusu, bu birliklerin ordu bulundurmas ge
rekiyordu.
uras kesin ki, Mool mparatorluunun, Bat ulus
larndaki timar sistemi zerinde, Mool etkisi kukusuz
dur. Mool istilasnn, daha nce, Horasana gemi olan
etkiyi pekitirmi olmas mmkndr. Moollarda, zen
li bir asker rgtlenme vard, ve disiplin annda sa
va durumuna gei resm grevlilere balanan ay
rcalklarla destekleniyordu. Seluklular devletinin olu-
6 Sorun, zel aratrma gerektiriyor, ayrca bicz: F. Kprl. Bizans
Messeselerinin Tesiri, s. 100.
7 C. H. Becker (Isl amstudlen, Lelpzlg, 1924, Bd. I, p. 243; Steuerpacht
und lehnwesen), yazn kaynaklarna dayanarak, bu s ist emin de Byk S el
uklular tarafndan kurulduunu varsayyor. Bununla birlikte. Nizam l
Mlk reddetse de, balar, yer yer Samaniler ve Gaznelller zamannda mey
dana gelmitir, bkz: A. Krmskly. Istoriya Persll, t. 1, M., 1916, s. 134 - 135.
8 VI. Gordlevskly. z Istorll vodopolzovaniya v Konye. Zapiski t n s t l t u t a
vostokovedeniya, t . II, s. 199, prim. 3.
9B. Vladimirtsov, agy. s. 133.
10 Ayn yerde, s. 196.
125
um koullar, doal olarak, Moollarn telkini dnce
sini douruyor.
Nizam-l-Mlk, toprak paralar asker timarlar
datlmas yntemini Seluklularn yarattn savla
makta, ama, Mool terimlerinin varl, bununla eli
mektedir. Nizam-l-Mlk, deneyimli siyaset adam ola
rak, Moollarn sisteminden yararlanabiliyordu. Bu sis
tem elveriliydi, nk, devletin zayf mliyesini, orduya
maa demek iin gelir arama derdinden kurtaryordu.
Orta Asya'da kkleen asker timarlar sistemi, Kk
Asya'da, doallkla snr blgelerinde, Ouz boylarnn
savunma iin konumland yerlerde devam ediyordu.
Tarada, ynetim yntemleri, merkezdekinin ayns de
ildi. Bata gelen gelir kaynaklar merkezde younla
mt, snr blgelerinde ise, halk, son derece doasal bir
ekonomi iinde yayordu. Snr beyleri, merkezdeki
timar sahiplerinin kartyd, hukuksal bakmdan da on
lardan ayrlyorlard.
Snr beyleri, topraklar, bamsz olarak ynetiyor
lard; sultanlar, toprak hakkn biimsel olarak onlara b
rakmt. Bylece, sultanlar, devleti dzensizlikten koru
mak iin, dolaysz yarardan hareket ediyorlard. Merkezi
iktidardan bamsz yaayan beyler, mlkndeki toprak
lar geniletmede sultana yardmc oluyorlard. Asker ti-
mardan yararlanma karlnda ordu birlikleri salyor
lard, ama onlar iin bu ar deil, ho bir ykmllk
t; sava, kendilerine zengin ganimet getiriyor, asker
igdlerini doyuruyordu.
Ancak, Seluklular, Kk Asyaya akn ettikleri za
man, burada yerli ve aktarma toprak dzenlemelerine
rastlamlardr.
Bir yandan. Kk Asyada, Araplar oktan yerle-
n Bu sistemin douunun doru aklamasn F. Kprl (Bizans M-
esseselerlnin Tesiri, s. 227) vermektedir.
126
milerdi. Ermenilerin oturduu topraklarda. 9. vzvlda,
srtk, topran devlet tarafndan kiraya verilnnesi dzen-
lenebilmiti, vergi ve haralarn denmesi iin bir ara
olarak "ikta sistemi Abbasiler dneminde bundan byle
vard.
Bizans mparatorluu ryor, devleti biimlendiren
g zayflyordu. stanbul, latinyanlar tarafndan doldu
rulmutu, ve bu da, ayrlkla gl bir neden olutu
ruyordu. Latinyanlara kart duygular iindeki Bizans
devleti eleri. Kk Asya'da, Karadeniz kysnda, met
ropolden daha fazla yaayan Trabzon imparatorluunu
kurdular; bakentin yaknndaki znikte, geici olarak
Laskarlar yerletiler. Douda, Sivas'ta ve Tsezara'da, g
neyde Kilikya'da Ermeni krallklar ortaya kt. "Fem"
bakanlar da bamszlk hissediyorlard. Her yanda, Sel
uklularla kimi dmanlk, kimi iyi komuluk ilikileri
balamt; Kk Asya'da, her yandan yabanc soy ve
evrelerin toplumsal etkisinin szmas iin elverili or
tam olumutu.
Seluklular, stanbul ile Y erusalim arasmdaki yol
zerinde yerlemilerdi. Hallar, onlarn topraklarndan
geiyordu. Herhangi bir yeri gzne kestirince, bunlar,
kendilerini Douya iten kutsal amac abucak unutuyor,
yol boyunca prenslikler kuruluyor, atolar ina ediyor
lard. rnein, Akdeniz'in gney kysnda Antalya ya
knnda Latin imparatorluunun kurulu dnemine
doru, sahil prenslikleri yerlemiti; Kk Asya, Ro
dos ve Kbrs adalarndan da franklar geliyordu. "Baron"
(Baron Vasil vb.), "konnetabl" gibi feodal terimler, Va-
kayiname'de yer almaktadr.'^Bu Bat Avrupa aktarmla
r da, Seluklulara anlalan, Ermeniler araclyla ge
mitir. Kk Ermenistann kurucusu, Toros ya da Feo-
dor Latin baronlarnn desteini bulmutu. ada Er-
12 Yaziololu Ali, III, 146.
127
meni dilinde, "baron szc (Vakayinamede Ermenis
tan prensine uyarlanmtr) "boy" anlam kazanmtr.
Tm bu sistemler (Mool, ya da Mool - ran, Erme
ni - Arap, Bizans, Bat Avrupa), birbirini karlkl etkile
yerek devlet ve toplum dzeninin alacal tablosunu olu
turmutur. Y alnzca yzeysel dnceler iziktiren bni -
Bb Vakayinamesi, btn bu elerin, btn bu akmla
rn zgl arlnn, oranlarnn ortaya konmas iin ol
duka yetersizdir. Bunun iin, Bizans, Ermeni, Bat Av
rupa kaynaklarnn incelenmesi zorunludur.
Ve tm bunlar ,etnik eitlilik fonu zerinde, dirlik
iinde yayordu. Kk Asyada, dillerin ve halklarn
karmas geni aptayd. Vakayinamede, Kk Asya
iin az rastlanr bir poliglottan ("birok dilbilene) sn
m olarak Bizansta bulunduu srada, erkn tarafn
dan gizlice Seluklu ehzadesi Gyaseddin'e (daha sonra
I. Keyhsrev) gnderilen Zahariyadan szedilmektedir;
o, Trk ve Fars dillerinden baka, ayrca be dil biliyor
du. Belli ki, mslmanla yeni dnm biriydi, adna
baklrsa, byk olaslkla Y ahudi idi. Din adam giysi
leri giymekten bir sknt duymuyordu; galiba, yerel dil
ler, Rumcay ve Ermeniceyi de biliyordu. Zshariyann
konutuu dier dilin (anlalan, branice vt iki Bat
Avrupa dili) hangileri olduunu belirlemek nem taya
bilirdi.
Bununla birlikte, tm bunlar, sonu vermeyecek var
saymlardr; "be" says simgesel olarak dillerin oklu
unu ie-mektedir.
Ayrca, bu ykde, dervi evrelerinden gelen, biraz
destans bir belirti de vardr.
Karmak ortam. Kk Asya Seluklu Devletinin
toplumsal yapsn etkilemek durumundayd.
Toprak alanlarnn ve tanmazlarn lleri, mlki
yet koullar deiikti ve topran kime, niin balan
128
dna balyd. Sultann kaprisi, keyfilii, kukusuz, b
yk rol oynuyordu. te sultann "ihsannn'' zgn bir
rnei. Bir seferinde, sultan, kendisini tehlikeli bir has
talktan kurtaran hekim Fasil'i (bu, Rum Vasilidir) dl
lendirmek istemi, kendisini seven herkesi hekime bir
armaan vermeye armt; saysz "dirhenjler ve di
narlar, atlar ve katrlar, ve kaftanlar verilen hekim, sa
bah yoksul uyanm, akama dnyann birinci zengini ol
mutur.Vakayiname, burada byl bir masal sahne
sine yknmektedir.
Vakayiname'de toprak mlkiyeti terimlerinin kulla
nlmas, her eye karn, tutarszdr. uras kukusuz ki,
"timar" (Farsa "teymar" szcnn balangtaki hi
maye" anlam, sonra ihsan, "para ba ya da ikta,''
kk yurtluklar; bazan "tmar szc, Arapa "mlk
("tanmaz, "toprak) szcyle birlemektedir;
Mlk, toprak sahibini, merkezi hkmdara hizmetten
kurtaryordu.
Zeamet byk "tmar, byk yurtluklar. Arapa
terim, "zeamete, daha bni - Bbnin (Farsa) Vakayina-
me'sinde rastlanmaktadr. A. M. amsuddinov'un bana
gsterdii gibi, Osmanl dneminde zeametleri ,ilk kez.
Sultan I. Murad balamtr; anlalan Murad'n n
celleri olan ilk Osmanl sultanlarnn topraklar, henz
yetersizdi, ve o zamanlar, sultanlar, ancak kk toprak
paralar tmarlar databiliyorlard. Zeamet, ne kadar
bykt? Belli deildir. Sultan Muhteem Sleyman'n
Kanunnamesinden, yani 16. yzyldan rnek rakamlar
yledir: Osmanl dneminde Sivas blgesi vezirinin zea
metinin gelirleri 900 bin ake dzeyindeydi; eyalette
toplam 48 zeamet ve 948 tmar bulunuyordu.^
13Yazcoglu Ali, III, 311-312.
14 Szcn anlam ve ku llan konusunda bkz: F. Kprl. Bizans
Messeselerinin Tesiri, s. 233, not.
15 B. Nafiz ve . Hakk. Sivas ehri. stanbul, 1928, b. 11.
129
Byk yurtluk olan zeametin sahibi, byk ekonomi
yrtmekten, genellikle kanarak, kendisi, yardmcla
rna, kasaba ve ky llerinde toprak alanlar datyor
du. rnein, meclis emiri gl bir beyin birliklerinde,
her biri bin nefere deer 100 seme sava vard, ve
"emir, bunlara iyi kasabalar ve kyler vb. vermiti.'^
Feodallar zinciri denebilecek bu hiyerarik sistemi,
B. deola Broguiere de, 15. yzyln birinci yarsnda far-
ketmitir.'^Sultan I I . Muradn, sava zamannda, 2 bin
asker donatan gl Bursa valisinin ynetimi altnda,
durumuna gre, kimi ikiyz, kimi yz kii karan
feodallar vard.
Her iki terim "tmar ve zeamet, Seluklular
dneminde tad anlamsal ierii, belli ki, koruyarak,
Osmanl yaamna da girmitir.'
Ibni-Bb Vakayinamesinde, byk yurtluun (bl
ge) belirtilmesi iin, amal terimine de rastlanyor. Bel
ki, "tmar" ve zeamet terimleri, daha ok, merkezdeki
toprak alanlar iin kullanlyor, snr blgelerinde ise,
ikta terimi ar basyordu.
" kta^ terimi ("tmar ve "iktaya (tmai ve ikta)
bir arada rastlanmaktadr), topraklarn kirayla, geici
kullanmn gstermektedir; bu, sultan tarafndan sahibi
ne, toprak zerinde yaayan kyllerden vergi toplama
hakk verilen yurtluktur.^ Seluklular dnemirde "ikta,
ok daha geni uygulanyordu.^
16 Yazcolu Ali, III, 145. "Ey kasabe kyler ve tim'irlar ve h as llu
ylrler vlrmldl."
17 Bertrandon de la Brogulre, Voyage dDutremer Mmorles de l I n s t l t u t
National des Sciences et Arts, Sciences Morales et Polltlques, V. Paris, 1804.
18 Bu konuda Rus dilinde daha ayrnt l bkz: V. Smirncv. Kuibey G-
mrdclnskly 1 druglye osmanskiye pisatell XVII v. o prllnah vpadka Turtsil.
spb., 1873.
19lbnl Bb, IV, 261.
20lbn Bb, IV, 247.
21 Yazcolu Ali, III. 170.
22 't k ta 'n n evrimi konusunda bkz: t . Petruevskiy. Hamdullah Kaz-
130
Devlete ya da sultana zg bir baka toprak fonu,
"has" bulunuyordu. Bu fondan, toprak, resm grevlerin
yerine getirilmesi kalmda, bir tr dl olarak verili
yor ve, anlaldma gre, kiiler deiir deimez geri
almyordu; bu, kalt olmayan ve (yaamboyu verilmeyen),
kiiye deil, greve bal, denebilirse, devingen bir top
rak fonuydu. Ama, Seluklular soyuna ve hatta sultana
ayrlan, artk blge niteliinde topraklar vard; buna da
"has deniyordu.
Gebe, komusu zerine akn yapt zaman, onun
iin ekmek, bir ganimetti; Seluklularda sefer, yamac
aknlar, devletin toprak fonunun tamamlanmas iin el
verili bir olanakt. Kendi tarafnda toprak fonu tke
nince, sultan, kar tarafta toprak aryordu.
Hayvanlar ve insanlar (sava ganimeti) ekonomiyi
destekliyordu, bylece, lkenin verimlilii, yapay nlem
lerle, geici olarak ayakta duruyordu.
Hristiyan prenslerinin (Ermenilerin, Rumlarn) top
raklarnda, byk zenginlikler bir araya gelmiti; seer-
den sonra buralarn var you boaltlm oluyor, halk
"haraca, asker salama ykmllne balanyor; top
rak ise, sultann sava arkadalarna datlyordu. Zen
gin kentler zerine seferler, genellikle elenctli gezilere
dnyordu.
Eer sultan ordusu, dman topraklarn engelsiz
olarak igal etmi ve hi kimse direni gstermemise,
sultann merkezi hkmdarln kabul eden prens, mlk
sahipliini srdryordu. Ama eer, prensin kendi top
ra zerinde kalmas herhangi nedenle kuku dourmu
sa, mlknden koparlyor, topraklarndan uzakta bir
"beylik, bey haklaryla ynettii bir blge alyordu.
vinl, kak Istonik po s otsialno . ekonomleskoy Istorll Vostonovo Zakavkaz-
ya. zvestiya Akademll Nauk SSSR, Otdeleniye obesvennh nauk, 1937, no. 4,
s. 882 ve dev.
131
Kir Farid'e (bu, Bizansa bal, mlk sahibi bir Er
meni prensiydi), Akehir "beylii" zerine tmiar belgesi
("menur) verilmi, "bir dizi, ok gzel ky, ona "mlk,
olarak kaydedilmiti.^ kta ve temlik ("ikta ve temlik)
terimlerinin bir arada bulunmas, topran onun yaam-
boyu kesin mlkiyetine (temlik) verildiini, ama kalt
olarak yeni kuaklarna geemeyeceini dile getirmekte
dir.^"'
Mneccimba, bir yerde. Sultan Alaaddinin, Erzin
can beyini, "devlet ykmllklerinden baladn net
olarak dile getirdiine gre, feodalin genellikle salt asker
salamakla kalmad, baka birtakm "devlet ykml-
lkleri"ni de yerine getirdii ortaya kyor.^
Toprak sahibini grev ve ykmllklerinden ba
layan sultan, ona, toprak zerindeki hakk brakyor.
Ama, toprak sahibinin topra satma, topra istedii gi
bi ynetme hakk var myd? Belgede, buna deinilmi
yor! uras kukusuz ki, Rum Seluklular dneminde
toprak zerinde zel mlkiyet kurumu domutur.
Kir Faridin lm zerine, blgesi, belli ki, geri
alnm ya da kahtsz varlk olarak hzineye gitmitir;
her ne olduysa, sonunda, Sultan, Akehiri ve Abgerm'i^
Alaaddin Davudaha balyor ve (yanna saray hizmet
lileri, muhafzlar ve sipahi gaziler vererek) onu, mlkn
bana trenle yerletiriyor. Burada, Akehir ve Abgerm,
ikta ve timar ("ikta ve timar) olarak belirleniyor; te
rimler, sanki asker ykmllkleri dndrmektedir.
23YazcoIu AU, III, 244; Mlklye mastr "yazlm olub".
24 V. Smirnov (agy., s. 157, n o t 2). Blini yineleyerek, bunun, tam
m lkiyet haklarna dayal toprak" olduunu sylyor.
25 M. von Berchem H. Mhem. Asle Mineure, s. 103.
26 Gnmzdeki Ilgn (galiba Seluklular devrinde bu yer "abgerm
'scak BU, l c a adn t a yordu); Sultan I. Alaaddin Keykubad tarafndan
burada lcalar kurulmutu (ve Vezir Sahibata tarafndan yeniden dzen
lenmi ti r) , Celleddin BumJ, tedavi iin buraya geliyordu (bkz: Aflki, I,
134). ^
132
Sultan, sk sk, yalnzca beylere deil, yaknndakile
re de, kentler ve blgeler^balyordu, rnein, kardei
Alaaddin'i (daha sonra Sultan I. Alaaddin Keykubad)
yenen I. zzeddin Keykavus, Nide, Malatya, Elbistan
kentlerini silah arkadalarna datmt.^
Soy asker trenlerini (len) unutan ilk mslman
Trk yapt "Kutadgu - bilig, yksek komutanlara (su
paz) ayrd XXXI. blmde, cmertliin savalar
iin ekici gcnden sz etmektedir. Komutan, insanla
rna deer vermek zorundadr; burada, Orta Asya Trk
nn bak ve uygulamas yineleniyor.'
Timarlar, karadakiler iin olduu gibi, denizdeki sa
va kahramanl iin de balanyordu. Sultan I. Ala
addin Keykubadn dedii gibi, bu, Rumlarn ve Ermeni-
lerin lkesinde inan uruna savaanlara bir hak, ya da
daha dorusu, hristiyan topraklarn yamalama kar
lnda bir dl, "gazilik hakk idi. rnein, Ankara ilin
de Gazibeyli ky vardr. Burada, anlalan, "akma ka
tlan bir Gazi yaamt; ayrca Emirler ky var; ama
bunun, daha ok birtakm dervileri artrdm san
yorum.
Verilen toprak alannn bykl, kukusuz, sulta
nn dllendirmek istedii insann durumuna ya da ne
mine, ensonu, hizmetlerine greydi.
Toprak, insandan iyi bakm istediine gre, timar
sahibi, devletten ayrca, yardm, parasal cret alyordu:
"Rum - Ermeni timarlan ve gereken para ve denekler
gazilerin hakkdr."^
27Bazan, sular, s u a l a n l a n da balanabiliyordu; rnein, ksa sre
nce bal bol Bafa gl (Aydnda) zerinde hak sahipli i savlayan, b e l
geler ortaya koyan biri kt (bkz: "Kurum' gazetesi, 1935, no. 6230).
28 Ama sultan, para, at, cppe gibi ta n r mallarla da ("mal') d l
lendiriyordu; rnek iin bkz: Yazcioglu Ali, III, 211.
29 J. Deny. Bncyclopdle de l'Islam, IV, 830 - 840, Timar" maddesi.
SOYazcoglu Ali, III. 211. Rum ve Arman klimi nin ti m a rl a n ve mav-
clblerl, gazilerin hakkdr.'
133
Btn bunlar, kukusuz, zgr kiilerdi; topraklan
kk olanlar, sipahiler, "ordu mensubu "askerler
di.^ Snrlardaki zgr yaam biimini, tarmla ura
maya dntren Ouz erler de bunlardand; Vakayina
mede, bir kez, Salor boyundan bir sipahi olan Y oluk (Y
lk) Arslan'a "yulukaslan deiniliyor. Gaziler (inan
umna savaanlar), daha sonra, "sipahi" sam alabiliyor
lard.^
Timarlarm geri alnd oluyor, ve bu sk oluyordu.
Vakayiname, Sultan I. Izzeddin Keykavu dneminde,
divandan birine, bir kez balanm olan timarlarm, ar
tk, geri alnmadn (bu, genel kural iinde bir ayrca
lktr) vurgulamaktadr.^
Anlalan, mlk sahibinin kiisel hakk snrlanm
t; asker ban sahibi, bunu, kiisel gzetimine gre,
istedii gibi ekip eviremiyordu. Bu, Kk Asyada ve
Orta Asyada yrrlkte olan genel bir dzendi. Byk
Moollar hanedannn (16. yzyl) kurucusu Babrah,
bu dzeni, Hindistana da gtrmtr. O, burada, feo
dalin lmnden sonra, topran hzineye gemesi d
zenini getiren bir yasa yapmt, ve hkmet, bu topra,
kendi vargsna gre, onun oluna ya da bir bakasna
balyordu.
Ama timar, giderek gerek yurtluSa dnyor, vani
babadan oula geiyordu. Sultan I. Alaaddin Keykubad,
snrlamalar getirdi, askersel ruhu desteklemeye ala
rak, timarlarm. ancak, silah kullanabilen, ok atabilen,
spor mevdannda ustalk gsterebilen osullara kalabile
cei uygulamasn vrrlSe koydu. Timarlarm, denebi
lirse, yeniden yazm meydana geldi. Bu yzden sk sk
spor oyunlar yaplyordu.
31 Parsa "spah" szcnden ordu.
32Joh. H. Mordtmann. M. SOS., BdV, 2. p. 166. Ayrca Ukz: P. -VVttekin
notlar, ZDMa, Bd. 79, p. 289.
33Yazcolu AH, m , 110.
134
Timar toprann balanmasndaki anlam, burada
ak olarak belirtilmektedir: Askere toprak, hkmdarn
ilk arsyla, timar sahibi, silahlanm olarak savata
hazr bulunsun diye verilmitir. Kii, sava kahraman
l gsterebildii srece, toprak, onda kalmaya devam
etmektedir, nk, eer toprak, rahata alm timar sa
hipleri elinde bulunursa, devlet, rgtl asker gcn
yitiriyordu.
uras kesin kij Sultann lmyle, timar zerinde
ki hakkn hukuksal gc ortadan kalkyord . Tahta
kan yeni sultan, toprak zerindeki hakk yeniliyordu. Bu,
Seluklu (ve Osmanl) dneminin hukuksal normlar iin
belirleyici zellikti. Belgelerin yenilenmesi, devlete iyi ge
lir getiriyordu. Ermeni kral Levn da, ynetimi iin.
Sultan I. zzeddin Keykavusdan "yenilenen belge ("men-
ur-i mceddid) almaktadr.^
Timar sahibinin hapse girmesi durumunda, sultann
gvenilir adamlar (naibler, kadlar) evine giriyor, mal
varlnn listesini yaparak el koyuyorlard, timarlar, h
zineye geiyordu.
Arabalarn ve ardllarn durumu, ok daha gvence
siz ve acklyd; Bunlarn varlklar, talana tcrkediliyor-
du. rnein, Sultan I. Alaaddin Keykubad'm komplocu
larn stesinden gelmesinden sonra byle olmutu;^Emir
Orkodi idam edilmi (Celleddin Rumnin rvine sayg
szlndan tr Allah tarafndan cezalandrlmt), ve
soyunun varl yamaya braklmt; yalnzca, o, zarar
grmekle kalmyor, akrabalar da kurban gidiyordu.^
Toprak, yalnzca sava kahramanl karlnda da
tlmakla kalmyordu, devlet ii hizmet de, 3ortluklarla
dllendiriliyordu. Demek ki, saraydaki yksek orun sa-
34 l b n l Blb, IV, 66.
35Yazcoglu Ali, m , 276.
36Af1kl, II, 303. Cl, Huart'm okuyuu (''Orkodi") kukuludur; galiba.
Arap harflerinin uyumunda "rkt eklindeki halk adn grmek gerekiyor.
135
hipleri, blge yneticileri, din adamlar, btn bunlar,
feodal zelliindeydi5
Kk Asyaya ynelen seyyidler, eyhler, derviler,
artk. Kk Asyada yaamakta olan ulema, kadlar, mf
tler, tm topraa yneliyorlard, tmnn vakf yurt
luklar vard, topraktan gelir salyorlard. Ankara ilinde
sk sk, bir zamanlar, burada din adamlarnn yaadn,
buralarn, bir zamanlar, din adam eyhlerin mlk ol
duunu gsteren kylere rastlanmaktadr: Sofular, eyh
ler yayalar, Kreyhler, Tageyhler, Dedeler, Alieyhli,
Seyidabdallar, Hzrlar vb..
Din adamlar feodallayordu, bunlarn topraklan,
yz kzartc ekilde smrdkleri hizmetkrlar ve hala
yklar kadrolar vard; rnein, Ladik kads, hadisi ihlal
ederek, gzel kadn hizmetilerini fuhua gaderiyordu,^
bu yzkzartc davran, belirtelim ki, serfliin hkm
srd Avnpada da srekli yineleniyordu.
Mevlevilerde, Celleddin Rumnin tekkesinde de,
kukusuz, byk zenginlikler toplanmt. Ve, zenginlik
lerini korumak iin, bunlar, balangta Seluklularn,
sonra Moollarn yasal iktidarn destekliyorlard, ve
en sonu, Kk Asyay fetheden gaziler amblemi suna
rak bir tr yatrmla, kl kuanma eylemiyle, bu yasal-
l Osmanh Sultanlarna braktlar.
Sultann zevklerini bilen herkes, ona, bir ey sun
maya alyordu. Sultan da toprak balyordu.
rnein, Emir Klavuzun olu ahinci Tuman Bek
(anlalan bu bir komutanlk grevidir), kendisine Sol-
hatdan (Eski Krm) gnderilen bir deniz an ahini ye
titirerek, timar alma umuduyla, MogolHan Gazan'a g
trr.^ Hanlar ise, ahinlerle, ahin avyla pek ilgileni-
37 F. Kprl. Bizans Messeselerinin Tesiri, s. 229.
38tbn Batta, n , 272.
39Ankl, n , 310-312.
136
yorlard. Marko Polo, Kubilay Hann, avda, yanma 10
bin ahinci ve 500 akdoan aldn anlatyor.'
Bu, her ne kadar, Mool devrinden bir olgu ise de,
Seluklularda, av, sevilen bir ulusal elence olduuna g
re, daha nceleri yineleniyordu.
Sultan, kendi karna olunca, yurtluklar datmada
cmertti.
Vakayiname, sultan komploculardan kurtaran Ke-
maleddin Kamyara balanm olan dln llerini
tam olarak belirtiyor. Sultan, ona, 1000 florin, 5 yk ka
tn, eerli ve dizginli 5 at, 6 halayk ve ayrca Sivas bl
gesinde, geliri 100 bin "ake tutan ve 50 hizmetkrn
bulunduu Kars evresini (Kars ili) vermiti. Bu zengin
ba da, timar olarak nitelendirilmitir.''
Ksaca, toprak ve halk Nizam-l-Mlk un aklad
gibi, Sultana aittir. Sultan, genellikle, kk lde olan
lar datarak topra istedii gibi kullanmaktadr. lm
ya da su ileme durumunda, "iktanm geerlii kalk
maktadr. Sultan, toprak mlkiyetinden gelir hakkn ge
ici olarak vermektedir.
Sultann zenginlii, talih arayanlarn ve maceracla
rn nnde geni ufuklar aarak, yakn ve uzak beylikler
den kiileri, onun hizmetine ekiyordu, rnein. Kad Se-
fareddini armaan yamuruna tutan Sultan I. Izzeddin
Keykavusun cmertlii, olu Taceddinin de gnln el
mi, o da Erzincandan (herhalde Behramahn lmn
den sonra) Seluklular tarafna gemitir.
Her tr yntemle, kiisel cesaretle ya da sultann ih
sanlaryla, feodallar, ok byk zenginlikleri ellerinde
topluyorlard. Sultan, sk sk, dmandan ele geirilen ga
nimetlerden beyleri ve feodallan dllendiriyordu.
-)0 Puteestvlye Marko Polo. V. Bartold redaksiyonuyla t . Minev evirisi.
spb 1902, s. 138.
41 Yaaicioglu Ali, III, 278.
137
Bu yzden vezirler, geici yneticiler gibi yk
sek orun sahiplerinin de, bakentten uzakta dinlenmeye
ya da sessizlie ekildikleri toprak mlkleri vard. Sahi-
bata, Afyon K arahisar'daki Nadir kynde, Sadeddin
Kpek Amasya ili Kpr kazasmm bir kynde yayor
du.
Feodallar, n peinde kotuklarndan m, yoksa
elkoyulabileceinden korktuklarndan mdr zenginlik
lerinin bir blmn, hayr amal ilere yatryorlard:
Atabek Altunpa (altn ayak), Konyada, Celleddin Ru
m iin, kentte en iyisi olan bir medrese ina ettirmiti."*
Her yanda, feodallarn antlar vard. Y irmi yl bo
yunca, Sultan I. Alaaddin Keykubada alm olan Sel
uklularn eski hizmetlisi Karatay, Konyada bi medrese,
Antalyada cami yaptrmtr.'^^Kayseri'de (Bnyan kaza
snda) ok byk bir medresenin renleri arasnda Ka
ratay ky bulunmaktadr;'*^ Kayseri ve Malatya arasn
daki anayol zerinde, ayrca, bir tr kla ilevi gren
byk bir hann renleri korunmutur.'' Kendisine, Af-
yonkarahisar' seen vezir Sahibata da (35 yl hizmet
etmitir) toplumsal yaplar kurdurmutu."**
Kk Asyada, Seluklu dneminin ant yaptlarnn
(medrese, trbe vb.) bir haritasn dzenlemek ilgin olur-
42Aflkl, 1, 22. Ayrca bkz: VI. Gordlevskiy. J iti y e Sadreddlna Kon-
yevl. tzvestiya Akademi! Nauk, 1929, str. 545, prim, 2.
43 R. M. Riefsthal. Turkich architecture ,in s outh - w e s t e m Anatolla.
Cambrldge, 1931, p. 49.
44 Avnl Ali Candar. Eski Trk abidelerini bir araya toplayan ehir Kay
seri (Hakimiyeti Milliye). Kr: A, Refik, akt. yap., belge no: 114. Karatay...
evkafndan, Karatay nam karlyeyl..." Ali Avnl Candar. "Karatay szc n
de boy ad grmektedir.
45 Halil Edhem. Anadolu'da slm Kitabeler. Tarihi Osman Encmeni
Mecmuas, no. 33, ss. 521 - 522.
46 Onun yaptrd ant yaplarn lis tesi , Halil Edhemde verilmitir
(Kayseriye ehri, s. 105). Halil Edhem, oktan beri, bu konuda monografi I
hazrlamann nemine dikkati ekiyordu (ayn yapt, s. 103); imdi bu d
nce, almalarn, 1934 ylnda Konya Halkevr'nin yaymlad Perld
ve Mesud tarafndan ksmen gerekletirilmitir. Ama, bir tarih monografisi
in, bu, henz, ancak hazrlk, malzemesidir.
138
du. Bu, feodallarn yerleimi ve topraklarnn ls ze
rine bir yargya varmak iin malzeme salayabilirdi; feo-
dallar, kendileri iin ekonomik kar grnen yerlerde
yerlemilerdir.
Toprak sahipleri arasnda, sultann kk birliini
oluturan gulamlar da bulunuyordu; sonralar, "gulam-
1ar, Hristiyan tutsaklar arasndan toplanyordu.'^ K
k Asyada toprak mlkiyetinin tarihini kavramak iin,
ya da, daha dorusu toprak sahiplerinin bileimini aydn
latmak iin, gulamlar, byk nem tamaktadr.
Komutan Seyfeddin Turuntay (kendisine, anlalan,
"gvurlarla savalardaki yararllndan tr "inancn
klc ad verilmiti), bni Haldunun belirttiine gre.
Sultan I I . Gyaseddin Keyhsrevin azat ettii bir "gu-
lam idi.'Saraya yaknl bulunan byk bir feodal ola
rak, Konya evresinde, ans, corafya adlaryla sren bir
yurtluu vard.'
Saray hizmetlisi halayklar, gulamlar, hizmette ilerle
yerek yksek grevlere geliyorlard; bunlar, esas olarak,
maalaryla yayorlard, mlkleri yoktu, ama onlar da,
sultandan toprak alabiliyor ve bylece, giderek, yeni bir
toprak sahibi katmanm oluturuyorlard.
Ankara ilinin Keskin kazasnda Gulamua ky var
dr. Belki de eski hristiyan kleler, gulam uaklar'
ya da gulam toprak aasnn mlknde yaayan, Hristi
yan inancn koruyabilmi kyller, burada yaamlard.
uras kukusuz ki. Kk Asyada, Hristiyanlarn yaa-
47Kr: Evliya elebin in deyimi (Seyahatname, I, 559 - 600). 'Devirme
gulamlar.
48 Cl. Huart. Eplgraphle arabe, p. 24.
49 VI. Gordlevskiy. z Istorl vodopolzovanlya v Konye. Zapiski n st l tu t a
vostokovedeniya, t . II, str. 187-188.
50 Nizam l Mlk (bl. XXIII) yle diyor: 'A n-l gulamanand kta
nedurend. Klelerin ktas olamaz, .
51 Memlklerde ukl, vuS.kl,' szckleri 'kle" anlamna geliyordu
(bkz: F. Kprl. Bizans Messeselelnin Tesiri, s. 248).
139
dg, Lozan Antlamasnm imzaland zamana dein 1923
burada bir Rum - Hristiyan topluluu vard, ve bakan
olan Papaz Eftim Keskin (rkmez), Anadolu Hristiyan
Rumlarnn Trk kkenli olduklar hipotezini savunu-
yordu.
Saray muHafzlan, homines novi yeni insanlar
iinden oluan toprak sahibi feodallar katmam nem
liydi; babas, Deylem doumlu olan vezir Muineddin
Pervane rneinde olduu gibi, 13. yzylda, sultann mu
hafzlar, vezirliklere ykseliyorlard; Kobyaktan kurtul
mak isteyen sultan, Sivastan Karaca Candan arm
t ("candar muhafz, zaptiye), Seluklularn dmesin
den sonra, Kastamonuda, Candaroullan hanedan orta
ya kmtr.
Seluklular dneminin feodali, Osmanl dnemi dere-
beyinin prototipidir. rnein, Lala Kamereddinin toprak
lar (Ermenek blgesi), Kamereddinin "ili olarak da
adlandrlyordu.
Derebeyinin oluum sreci, sa kol beylerbeyi Hsa-
meddin obanbey rneinde gze arpyor. "Onun c
mertlii ve cesareti, dnyann kentlerinde ve lkelerinde
gne gibi parlyordu, bilgili airler, sanatkrlar, "alp
lar, "bahadrlar, "iitler, heryl ona gelirle ve onda
beslenirler, onun iltifatm kazanrlard. Kendisi ise, as
keri oyunlarla idman yapar, Allahn ltfunu kazanmak
iin, gazavatlarda bulunurdu, ve "sava alanndan dn
d zaman, "seyyidlere ve "sufilere ve Mekke, Medine
ve Y erusalam "mcavirlerine*'' armaanlar datrd.
52 Bu konuda ksaca bkz: VI. Gordlevskiy. z Ji zni sovremyonnoy Turtsll.
Vostok, kn. 4. (1924), str. 210.
53 Ayrca, Pervane'nin babasnn Kaan'dan, yani ranl olduuna likin
bir baka versiyon vardr (bkz: Halil Edhem: Tarlh-i Osman Encmeni
Mecmuas, no. 43, s. 44).
54 Byk ibadethanelerin evresinde yllarn geiren mnzeviler.
55 Yazcioglu Ali, III, 369 - 370, ayrca bkz: F. Kprl. Anadolu'da t s -
lmi yet, s. 63, not. 1.
140
Kardei karsndaki aalanma gnlerinde, Hsa-
meddin oban'n korunmasn anmsayan sultan I. Ala-
addin Keykubad, ona, bir zamanlar, Danimendlerin bl
gesi olan K astamonuyu balamtr
Seluklularn dmesi, ona, siyasal bam.szlk sa
lad; buralar, artk. oban Beyin kalt niteliinde mU
kyd, topraklarn istedii gibi kullanyor, ocuklar ara
snda bltrlyordu. Vakayinamenin Trke ileme
sinin yazar Y azcolu Ali, szlerini, "ksa sre ncesine
kadar (yani 15. yzyl) onun aile yeleri, ocuklar, ("o
lanlar), babalarnn yolunu izleyerek Kastamonuda ege
menlik sryorlard,^diyerek balyor.
Y azcolu Ali'nin anlatm, kukusuz sslenmi, san
ki, Halife Harun Reidin vezirlerinden BarmeKlerin yan
sylence tarihinden alnmtr.
Her neyse, bunlar, artk, sadaka ve armaanlaryla,
yreyi kazanan, babadan oula derebeylerdir. Tm bu g
ruh airler ve mftler kalabal, obar gklere
karyorlard; bunlar araclyla, obanbey ve ardllar,
propaganda yapyor ve K astamonudaki etkilerini pe
kitiriyorlard. Giderek, halk, gsz stanbul hkmeti
karsnda, yakn, iyiliksever, her an yardma hazr dere-
beyini stn tutmay reniyordu.
Vakayiname'de, henz, derebeyi terimi bilinmiyor.
Artk, Trkiyede derebeylerinin tarihini incelemenin za
mandr; Osmanl tarihilerinde ve Avrupah gezginlerde,
bunun iin bol malzeme vardr.^
Sultandan toprak elde eden feodallar, sava iin as-
56 Talat Mmtaz Yaman, Kastamonu Tarihi, stanbul, 1?35, s. 80.
57 Yazcolu Ali, III, 320 - 321; Olan' terimin in ardmda, belki, sz
cn eski anlam vardr. (Ayrca bkz: Evliya elebi, Seyahatname II, 223:
obanlar tarafndan Erzurum linde in a edilen kpr; bu konuda bkz:
Astrabadi agy. s. 462).
53 Derebeylik kurumunun incelenmesi konusuna M. Hartman iaret e t
mi tir (M. Hartmann. Zu "Aus der neueren osmanlschen D ichtu ng. MSOS.,
Jahrang XVI, 1918, p. 52, not.)
141
ker yetitiriyorlard; bunlar, denebilirse, askerler iin
timar kefilleri ydi ("kafil-i zeamet-i asakir).
Sultana salanan askerlerin says, toprak alannn
geniliine balyd.^ rnein, ordunun nc birliklerine
komuta eden meclis emiri, Ermeni kral Levon zerine ya
plan sefer zamannda, 3 bin atl ve ayrca "cenk iin do
natlm anl bahadrlardan oluan, 100 alplk bir bir
lik karmt.
Seluklularn, bal beyliklerince de (Trabzon kral
"Kir - Aleksis, Kk Ermenistan Kral I I . Levon tara
fndan), yardmc asker birlikler karlyordu.
Kk tarlalarn (timarlarm) sahibi sipahiler, savaa
atl ve silahlanm olarak kyorlard; sipaLi terimi
nin dile getirdii gibi, bunlar zgr feodallar ordusunun
er kitlesini oluturuyorlard.
Sefer ncesinde, sultan, genellikle, Maran, Malat
yann, Sivasn sa ve sol kol beylerine, yani Ouz boy
lar nderlerine, atl ve yaya kalabalk bir birlikle hiz
mete gelmeleri, ve kuatma aralarn ve dier asker do
natmlarn getirmeleri iin tezkereler gnderiyordu. Son
ra, sultan, kentler balayacam vaadettii bir len d
zenliyordu.
Savaa katlmak, feodalin grevidir. Feodal, bu g
revi, severek, isteyerek yerine getiriyordu, nk zengin
ganimet ya da dl alacakt. Ama, feodallar zenginle
tikleri lde, yerlerinde rahat oturmay yeliyorlard;
birtakm dnceler adna, ortak yarar adna zveride
bulunmak, onlara yabancyd ve anlalmazd.
13. yzyl ortasnda, douda, Seluklularn tehlikeli
dman Moollar boy gsterdi. Bal beyliklerle iliki
ler zayflad ve Moollarn akmlarm pskrtmeye hazr
lanan sultan, feodallara, armaanlar gnderip yardm di-
59 F. Kprl. Bizans MesseBelerInIn Tesiri, s. 229, not. 4.
142
1er hale geldi.^
Bar zamannda, Seluklular, herhangi bir yap kur
maya niyetlenince, feodallar da almalara katlyorlar
d, bu, onlar iin bir tr doal ykmllkt.
rnein, Sultan I. Alaaddin Keykubad zamannda,
bakent Konya, Fransz gezgin Teksye'nin 1835 ylnda
grd gibi, 19. yzylda da henz salam olan, gl
duvarlarla evrilmiti; ; almalarndan tr, kendi ken
dilerini dllendiren feodallar, kuleler ve duvarlar zeri
ne adlarm kazmlard.
Soya dayal, yaay, giderek, daha da bozuluyordu;
yeni lkeler ele geiriliyor, ve yeni bal beylikler, Sel
uklularn sarayna, yeni dzenlemeler, yeni gelenekler
getiriyorlard.
Ama balangta, Seluklular, Kk Asyaya, Orta
Asya dzenlemelerini getiriyorlar. Byk Seluklu Alpars
lan, Bizans mparatoru Roman Diojen'i yendii zaman,
Diojen ona bamlln gsterebilmek iin, tpk bir k
le gibi, kulaklarna halkalar takmt.
Seluklularn, feodal ile merkezi hkmdar arasn
daki bamllk ilikilerini belirleyen tren dzenlemele
ri, Dou ve Bat elerinin alacal bileimini ortaya ko
yuyordu.
Feodallarm itaati, kendi zerlerinde sultann yksek
haklarn kabul etmeleri, "eilip alnn yere koyma", C'-
nb alnn yire koyup") "diz kme ("dizin kb"), "el
balama ("el balayub"), "el pme" ("desbus-i eref")
gibi dervilerde sren hareketlerle simgelenmektedir.
Emir Ayba, (bir Frank tarafndan ldrlen) Sultan
I. Gyaseddin Keyhsrevin cesedini grnce alam ve
yzn sultann ayana srmeye balamt.'*'
Sultan, baml beyin yaam ve lm zerinde z-
iOtbni BSb, IV. 239.
61 Yazcioglu Ali, III, 96.
143
gr karar sahibiydi. Vakayinamede renkli bir itaat tab-
losu verilmiti. Eski bir kabahatini onarmak isteyen
Emir Seyfeddin, Alaaddin'e, tahta seildii haberini gt
rr; Alaaddin'in nnde alalarak eilir, koynundan bir
kefen kararak boynuna sarar, bar niyat tadn
gstermek iin, daha nce, saray komutanna verilmi k
lc alr, ve sultann nne koyar, bylece, kendisini bt
nyle Sultann yargsna teslim etmitir.
Bu itaat simgesinde, Seluklularn hrisliyan komu
larndan, Hallardan aldklar etki (kl) ve eski Trk
gelenei eklinde iki enin bileimi vardr.
Seluklular, Bizans imparatorunun saraynda, bam
l prensin itaat trenlerini grmlerdi (onlarn atalar,
imparatorun erguvani iskarpinlerini pyorlard), btn
bunlar, kendileri de almlardr.^
Sultann, merkezi hkmdarln ak biimde gs
termek istedii, bir monarik prenslik szkonusu olunca,
tren, daha karmak durum almakta, alaltc nitelik
kazanmaktadr. Bu, prensin kimliine, mslman m, H
ristiyan m olduuna, ballk and imek iin mi, yoksa
yalnzca kranlarn bildirmek iin mi saraya geldiine
baldr, ve tren, buna gre biim deitirmektedir. Ve
eer, bu, bir hristiyan prens ise, sultan. Bat Avrupa bi
imlerini semektedir; onlar sultann prestijini ykselt
mek zorundadrlar.
Kir Farid, sultann kurulduu tahta kez yaklaa
rak yeri per, o kadar. Sultan, kaynatasmn onuruna
fazla kyamamaktadr.
SYazcoglu Ali, III, 191. Trkler zng iareti olarak boyunlarna s i
yah kee dolarlard, bkz: A. Romaskevi. Noviy agataysko - persidskiy slovar.
Ebornik Mir Ali ir", L., 1928, str. 98.
63 P. Uspenskiy. Oerki i z Istorii Trapezuntskoy imperii. L- 1929, str. 33.
P. Uspenski, Selukl ular tarihi i in ngiliz malzemesi kullanm ve Sultan
zaeddin'in adn Ayzeddln> olarak vermitir. Genel olarak, zel adlar tam
lenmemitir, rnein, 63., sayfada Ksedag yerine Koesedae eklinde r a st ,
lanyor, Arcinga ise Erzincandr.
144
Behramah'n uzun yllar sren ynetiminden sonra,
Erzincan'da, iktidar, Seluklulara dman bir siyaset g
den oluna gemiti. Bir sre, gerek niyetlerini gizleye
rek, o, sultana kranlarn bildirmek iin Kayseriye yo
la kmt. Daha uzaktan, Sultann kapsn (atr) g
rnce, atndan iner ve yryerek gitmek ister, ama sul
tann buyruundaki beyler, onu, atna bindirirler. Bir s
re sonra, Davudah, yeniden attan inmek ister, bu kez,
onu, sultan durdurur, ve bey, atnn zerinde oturduu
halde, merkezi hkmdarn elini pmekle onurlandrlr.
Daha nce, Sinopu yitirmi olan Konya baml
prensi Kir Aleksis ("Byk Komnin I. Aleksea) zerine
anlatlan yk ilgintir. Sultan (I. tzzeddin Keykavus),
atnn zengisine ayan koyunca, "akll ve kurnaz
Aleksis, seyisten ulu alarak sultann at nnde yr
meye balar. Sonra, sultan. Kir Aleksisten ulun alnma
sn buyurur; Kir Aleksis, atna biner ve sultanla yan ya
na yola devam eder."
Kk Ermenistan da, Seluklular nnde, aym e
kilde ba emek zorundayd. Madem ki, Bizans, Ermeni-
leri eziyordu, onlar da Kk Asya'da, Trkleri, gnl
holuuyla karlamlard, ama I. Hal yrynden
sonra hristiyanlara, doudaki Latin prensliklerine ei
lim yeniden ar basyordu. Devletin siyasal bamszl
n korumaya alan I I . Byk Levon, Roma papal
yla yazyor, inanszlara kar bir sava iin onayn
almaya alyordu. Kk Ermenistan, bunu, pahalya
demitir. Kral I I . Levon (1198-1220), Sis kentini (K
k Ermenistan'n bakenti) elinde tutarak sultana bo
yun eiyor ve "ballk ulunu banda tamasna ("ita-
64Yazcolu Ali, III, 377. Alekseanm alalmasna, A. KuLik de is teme
yerek aret etmek zorunda kalmtr, (Osnovaniye trapezuntsjfoy Imperii, v
1204 g. Ueniye zapiski Akademii Nauk po pervomu i tretyemu otdeleniyam,
t . II. 1854, str. 731).
145
atc gaiyesin eknne [?] gtreyin) izin vermesini di-
liyordu.
zengi pme, bir kran simgesine dnmektedir.
rnein, sultann evlenme trenleri srasndaki alma
larndan tr dllendirilen Kad erafeddin, kendisine
balanan atn zengisini per.
Bu grenek, Seluklulara, belki, yurtlar olan Orta
Asyadan gelmitir. Byk Seluklularn atas, at gre
neini bilen ve anlayan bozkr adam Tugml Bey, Bag-
dada girdii zaman. Halifeyi, katrnn dizginlerini tuta
rak saraya gtrmt. Ama, bu tutuma. Hallarn, Latin
prenslerinin trenlerinde de rastlanmaktadr: Antakya
prensi, Bizans mparatoru Manuel Komninin atnn zen
gisini tutuyor, bylece Bizans'n merkezi hkmranln
simgeletiriyordu."
randa, atn zengisinin ve kiinin elinin plmesi-
ne, birinci emperyalist savaa dein bir sayg iareti ola
rak rastlanyordu. Bir kente ya da kye konuk geldii za
man, atn dizginlerinden tutarak gtryorlard, hem
Kk Asyada, hem Suriyede, bunu daima grdm. Ky
yaayanlar, saygn konuu, bir verst uzakta karlyor
ve atnn dizginlerini tutarak elik ediyorlard ve bu ge
lenek, yalnzca, mslman douda gzetilmekle kalma
m, Trklerden Rumeliye, Slavlara da gemiti.
Hizmetilerin (seyisin ya da silahdarm) grevleri g-
znne alnarak, ul tanmas. Kk Asya'da. Bat Av-
rupal Hallardan aktarlm ve Seluklulara, belki, do
laysz olarak yerli hristiyan Ermenilerden ya da Kum
lardan gemitir.
Ermeniler, balangtan beri, siyasal bakmdan, Do-
65Yazcolu Ali, III. 160 (bununla birlikte, o sra artk Kk Erme
ni s tan ' n banda Hetum vard).
66 P. Uspenskiy. Vostonaya poli tika Manulla Komnia. Trkl-selukl 1
hrIstianskIye gosudarstva Sirll 1 Palestlm. Soobeniya Bosalyskovo Pales-
tl nskovo obestva, t . XJIX, 1926, str. 131.
146
guya (ranllara, Araplara) bal olunca, Ermenistan sa
raynn yksek grevlilerinin sanlarn anlatan terimler,
Dou etkisini dile getirmektedir: rnein, "Emir", "ha-
cib, sipahsalar, sipah sonuncusu, anlalan asker
ykmllkler tayan saraya bal feodaldir.
Ermeni prensleri, d grnleriyle de deimiler
dir; mslmanlara yknen Rupenidler, sar andran
balk, vuruyorlard,^^ama onlara, bu, Seluklulardan de
il, randan, halifelerin valilerinin egemen olduu sra
larda, Ani kentinden gemitir;* Ermeniler, komutan kar
l olarak Trke "suba" szcn deil de, Farsa
"sipehsalar" szcn, bu yoldan almlard:.
KkAsya 'da, Hallarn topraklarnn snrnda
yerleen Rupenidler, Bat Avrupa Feodal dzeninin etki
sinde kalyor, onlara Bat terimleri geiyordu." Hallar,
Rupen'e, baron san vermilerdi; 1178 ylnda, Kral I I .
Byk Levon, baml prenslii reddederek "kral sann
ald. Aktarmalarn yn, kukusuz, Rupenidlerden Kk
Ermenistan'n komular Seluklulara uzanmaJ ctadr.
Kilikya'da, Bat ve Dou kltrleri uyum salam
tr; Kilikya, eskiden beri kltrlerin kavak noktasnda
bulunuyordu.
Bu ekilde. Bat Feodalizmi (kukusuz, terimler, t
renler gibi d izgilerle), Seluklulara, hem batdan (Bi
zans'tan) hem doudan (Ermenilerden) geliyordu.
Feodal, (genellikle bir perdenin arkasnda duran)
sultann huzuruna knca, yeri pmekte, ve el balaya-
67 N . Marr, Ani. Knljnaya Istoriya goroda 1 raskopkl na meste gorodia.
L.. 1934, str. 60, 129, prim. 20.
8V. Krakovsicaya ve t. Krakovskiy. t z arabskoy epigrafiki v Ani.
Sbornllc Akademii Nauk SSSR KILV Akademika N. Y. Marru, L.., 1935,
str. 673.
69 V. Langlols. Essal hltorique e t erl tlque dela c o n s t l t u t i o n sociale et
poll tique de l'Arm;6nie Bous les rois de la dynastle Roupnlenne. st. p.,
1860. pp. 53 - 54 (Memolres de l'Acadmie des Sclenses de St. P., VII
serle, t . III, no: 3).
147
rak saygyla ayakta durmaktadr. Bu, dou trenidir;
Badat'taki Abbasi halifelerinin de benimsedii, ran, Sa-
sani kltrnn bir baka etkisidir.
rnein, Sultan I. Gyaseddin Keyhsrev karsnda,
yeeni I I I . Karslan el balamt. Klarslan, beyler
tarafndan terk edilmiti, ama sultan amcas, yeenini
yanma arm, oturtmu, kendisinin merkezi hkm
dar, yeeninin bal bey olduunu gstererek "eliyle, ona
dokunmutu; yeen, amcasndan deerli talarla ilen
mi sark, cppe, kemer, altn bir kl, koumlu ve diz-
ginli bir at, ksaca, beyin bamlln dile getiren, ve
merkezi hkmdarn istemi zerine, savaa katlmaya
hazr timar sahibi iin gereken her eyi almt.
Kir Aleksis'in Trabzon krall zerinde kalt hakla
rn bir ant belgesiyle onaylayan Sultan I. Izzeddin Key-
kavus, ona, "ah cbbesi, trenlerde giyilen "nevruz
sar, ("klah-i nevruzi),^ bir at armaan eder.^' Btn
bunlar, Orta Asyadan geen, baml beyliin belirleyici
iaretleridir; hkmdar, bunlarla, sava iin svari donat
m olmaktadr, merkezi hkmdarn baml beye ba
lad Standard armaanlar takm. Kk Asyada de
vam ediyordu.
Sultan, baml beyler zerinde yksek yargtr. Er
zincan Beyi Davudah, atalarnn yolundan saparak, ev
resindeki beylere azap vermeye balaynca, beyler, Sulta^
na ikyette bulunurlar; sultan ise, ona, bir uyar mek
tubu gnderir: "Zarara urayanlarn mallar ve toprak
lan, oullar ve kzlar zedelenmemi, sa ve salim olacak
tr. Sultann gzda, etkisini gstermi, Davudah hap
settii beyleri zgr brakm ve mallarn geri vermi^
tiP
70 "Nevrz" konusunda bkz: P. Savvaltov, agy. s. 84.
71 Yazcolu Ali, III, 137.
72Yazcoglu Ali, III, 377 ve dev.
148
Yeni baml beyle antlama yapan suUan, artk,
onun hi kimsenin yardmna bavurmamasn, yalnzca
zel olarak sultana umut balamasn, kskanlkla isti
yordu/^ Uygulamada, baml bey, kukusuz, sultann
kendisini koruyabildiine ve haklarm savunabildiine
inand srece, antlamann gereklerini gzetiyordu.
Merkezi hkmdara bamlln en yksek iareti,
beyin kendi haklarm nemsemeyerek, sultan adna sikke
bastrmasyd; rnein, (Mardindeki) Artuklr, (Sisdeki)
Rupenidler byle davranmlard; ama eer, szkonusu
bey mslmansa, camide, sultan adna "hutbe okutu
yordu.
Ama, sultann zerinde de bir hkmdar, halife var
d. Abbasi halifesinin kendi zerinde egemenliini kabul
eden sultan, ondan, onur hrkas alyordu, Seluklular,
daha Orta Asya'dayken sancaklar iin siyah rengi se^
milerdi.
Badattan sultana, halifenin elisi geldii zaman,
sultan, halife nnde byk saygyla eilen baml bir
beye dnyor. Halifeden gelen mektubu, yzn dou
ya, Badad ynne evirerek, ayakta dinlemektedir. Ms
lmanlarn bakannm kendisinden yardm istemekte ol
duu bilinci, herhalde Trkn zsaygsn okamaktadr.
Sultan I. Alaaddin Keykubad, halifeden gelen betii say
gyla bana koymakta. Douda yaygn olan bu jestle,
halifenin sznn uvgulanacan gstermektedir.
Kendisine, halife tarafndan gnderilen armaanla
r, tahtndan kalkarak kabul etmekte, altn naili katrn
trnan pmekte, halifenin verdii hrkay giymekte, ba
na sark balamaktadr.
Sonra, halifenin yar dsel yerini, Mo^ol hanlar,
onlarn "noyanlar igal edince, Seluklu, "lhan kar-
73Yazcoglu AJl, III, 305.
74,Yaczoeiu Ali, III, 223.
149
snda ban eger/^
Kukusuz, sultann sayg iaretleri, belki yalnzca,
hkmdar - halifeye olduundan ok, mslmanlarn din
sel nderi imam - halifeye yneliktir; uysal bir mslman
olan Sultan I. Alaaddin Keykubad, mslmanlarn kut
sal kentlerinin sultanlarnn szlerini ve buyruklarn da
derin bir sayg ve sevgiyle karlyordu.
Bylece, halifeden sultana, zengin feodaldan kk
timar sahibine kadar her ey, dzgn hiyerarik bir n-
van says merdivenini ortaya koyuyor.
Boy bakam, suba, han olan Seluklu sultan, bir
merkezi hkmdara dnm. Kk Asyada hayvan
clkla uraan boylarn birliinden, sonuta, bir feodal
devlet kurulmutur.
75ibnl Btb, IV, 204.
150
ALTINCI BLM
Sultann Otoritesi - Feodallann Ba Olarak Sultan - Feo-
dallann Arasnda Katmanlama - Sultann Dayana Ola
rak Yeni nsanlar (Orta Beyler) - Sultann Mutlakla
Eilimi - Sultann Haralar - Ekonomide Smr
Sistemi
Moollarn saldrlan sonunda devrilen Seluklula
rn dalmas, devletin yapsnn ne denli sallantl oldu
unu gstermitir. Feodallann ba, onlarn, denebilirse,
khyas sultann otoritesi yksek deildi. Byk zengin
likleri, tanr ve tanmaz mallar elinde toplayan feo-
dallar kukulu asker servenlere isteksizce giriyorlard.
Moollara kar ise, ok daha byk saknma gsteriyor
lard. Dayandklar snf onlar tarafndan smrlen
kyller perian olmutu ve dayanlmaz bir zulm al
tnda inlej^erek, kendilerine kar ayaklanmalar gerek
letiriyordu.
bni-Bb Vakayiname'sinin anlatt dnem olan 13.
151
yzyln birinci yarsnda, i ekimeler ve snfsal eli
kiler aka ortaya kmt. D itke Mool saldrsnn
abuklatrd felaket kanlmaz oluyordu.
Seluklular hanedannn oktan beri, artk, bir hk
m kalmamt; tumturakl yapmack yaay, Bizans sa
raynn entrikalar, siyasal koullar, her ey. Sultan I. Ala-
addin Keykubadm destans sadeliini alp gtrmtr.
I savalar, Seluklular, oldum olas paralyor ve g-
szletiriyordu. Seluklular saraynn tarihi, saray darbe
leriyle, iddet kullanarak ldrmlerle (zehirlenmelerle,
bomalarla) ve bunlara benzer ilgili bilgilerle doludur.
Bunlar, siyasal kartlar szkonusu olduu ya da yol ze
rindeki birini ortadan kaldrmak gerektii zaman, Seluk
lularn kulland yntemlerdir; rnein. Sultan I I . Ki-
larslan, Danimend Zun Nunu zehirlemitir. Onlarda,
kiisel esenlik kaygs, toplumsal karlara stn geliyor
du. Sultan, srekli olarak bir korku kemiriyor, "taht
kenti Konyadaki yerleimini pekitirerek, bir an nce,
akraba kartlarn saf d brakyordu. Komplo yanlsa
malarna dyor ve ehzadeler, kardeler ve yeen
ler saraydan uzakta, cra taradabiryerde ya da hapis
te tutuluyordu: Sultan I. zzeddin Keykavus, ortanca kar-
dei Alaaddini (sonralar I. Keykubad), Ankara'dan sr
m ve Huzerpirt atosuna (Malatya yaknnda) gnder
miti; ehzade Keyferidun, Koyulhisarda^hapsedilmi
ti vb.. Ama buralarda da, bir bana zararszlatrlm
ehzadeler, sultana tehlikeli grnyor ve kale komuta
n, her dakika, idam buvruu alabiliyordu.
Emir Seyfeddinin beklenmeyen gelii, Alaaddin'i kor-
1 Daha nce Ermenll&re alt olan atomn (adna g r e yarprya vararak)
tam yerini belirlemek olanakszdr. (Bkz: Halil Edhem, Kayseriye ehri, s. 36).
Bununla birlikte, I. zzeddin Keykavus zerine makalenin (Encylope dle de
r i s a m , II. 681) anonim yazar, Defr^mery (Histolre des Croisa des, I, 143,
3)'de yaymlanan Ermeni kaynaklarna dayanarak, bu kaleyi, "Mlnar" (bu
gn Mlaere) olarak adlandryor; Malatyann gneydousundadr.
2 ebinkarahisarda bir nahiye, bkz: Evliya elebi, Seyahatname, II. 198.
152
kuya drmt; geceleyin grd, stn makama yk
seldiine iaret olan d abucak unutmutu, ve imdi,
ona, sultan adam gndermi de, kendisini ldrmek isti
yormu gibi geliyordu, ve rkm olarak, lm ncesi
duasn edebilsin diye, kale komutanndan Seyfeddini ka
pda oyalamasn diliyordu.
Y alnzca kendisini dnen sultan, bir ardl belirle
miyordu, ardl, onun iin tehdit olabilirdi; bu yzden
Seluklularda, veliahtlk dzeni sallantlyd. ehzadeyi,
tahta, rastlantlar getiriyordu; taht, byk oula, kk
ogula ya da kardee kalabiliyordu, genellikle her ey, ba
kentin gerekli anda kimin eline dtne, saray evrele
rine (ve Ouz boylar nderlerine) dayanarak iktidar ki
min ele geirdiine balyd.
Ve gene de, birbirleriyle iktidar ekimesindeki Sel
uklular, kendilerini, yekpare soy olarak gryorlard:
Konyada, daha sonra. Sultan I. Alaaddin Keykubad tara
fndan restore edilen camide, (Sultan I. Mesud zamann
dan balayarak) Seluklular hanedannn soy trbesi var
d. I I . Kl Arslann uzun yllar sren hkmdarl (l.
1192) zerine sylenceler, lke snrlar dna tamt.
13. yzylda, Mool devri tarihisi bn-al-Asir iin bile,
I I . Kharslan, Rum Seluklularnn ilk atand.
Ardl sorununu, sultann kaprislerinden ok, feodal-
lann istemi zmlyordu. Erkn, sultana, isteinin ye
rine getirilecei yolunda sz verivordu, ama onun l
mnden sonra, oka, zerinde szletikleri ehzadeyi tah
ta geirmiyorlard. Snfsal karlarn gznnde tutan
feodallar, kendileri iin elverili birini aday gsteriyor
lard. rnein, Sultan I, Alaaddin Keykubadm lmn
den nce, her iki taraf, veliahtlk iin, tzzeddin konu
sunda karara vardlarsa da, feodallar, I I . Gyaseddin Key*
hsrevi tahta geirmilerdi.
Ne var k, feodallar, Seluklulara sadk kalyorlard;
153
onlarda, Kk Asyay fetheden Seluklularn anl so
yundan birinin devlet iktidarnn kkl ve herhalde, ya
sal taycs olduu dncesi, bilinsizce egemendi, yani
devletin banda, Seluklu bulunmalyd. Onlarn tek an
lamazlk konusu, Seluklular soyundan kimi tahta ge
irmek gerektii, kimin kendi ellerinde uysal bir ara
olabileceiydi. Bu ekilde, sultan, siyasal bakmdan feo-
dallarm snfsal amalarn, kendi snfnn amalarn
gerekletiriyordu. Sultan, feodallarm bata gelenidir; o,
i gelirlerini feodallardan, d gelirlerini prenslerden ve
seferlerden elde etmektedir. Sultanda, yalnzca temsilci
olmann grkemi, bir de sava ve bar hakk vardr. Bu
kincisi, bazan kurultayca, yani feodallarca, sultanla ken
dilerinin karlar genellikle denk dse de, snrlanmak
tadr. Sava, onlara zenginlik getirmektedir; onlara, s'
mrmek iin, ilenmi, deerlenmi toprak gereklidir.
Sultan, iktidar fiilen feodallarda bulunsa da, feodallarm
amalarn gerekletirdii srece, tahta rahata otura
biliyordu. Feodallar, umutlarnn boa ktn farket-
tikleri zaman, (kendi elleriyle tahta kardklar Sultan
I. Alaaddin Keykubad rneinde olduu gibi) sultana srt
eviriyor ve komplolar tasarlyorlard. O zaman, szler,
yeminler, her ey unutuluyordu.
Seilme srasnda, her iki taraf, sultan ve feodallar,
biimsel bir szlemeyle, karlkl ykmllkler sapt
yorlar, anta dayal karlkl vaatlerde bulunuyorlard.
rnein, (Bizansta gzetim altnda yaayan) ehzade I.
Gyaseddin Keyhsrevin isteini artrmak r-basndaki
erkn, ehzadeye, oban denei iinde mektup gtren
gizli arac Zahariya'y yollamt. Bir zamanlar, Alaad-
din'i incitmi olan Emir Seyfeddin, ona seildiini ak
lamadan nce, kendi elyazsyla yazlm bir yemin al
m ve, sultana, ne yaamna, ne de mal varlna dokun
mayacana ilikin, bir de K ur'an zerine yemin ettir
mitir.
154
Kaynamalar nlemek iin, erkn, bazan hi all
mam nlemlere bavuruyor, (belli ki, kendi hapsettig
insanlarn bulunduu) hapishanelerin kaplarn ayor
du. nsanlar zgr brakan feodallar, onlarn destein
umuyorlard; bylece, taraftarlarnn saysn artryor
ve bu, kartlarnn saldrlarn durdurmak iin yapl
yordu. Ayrca, bakentin d dnya ile ilikilerini kes
mek iin nlemler alnyordu; kaplar kapatlyor ve zen
li bir koruma rgtleniyordu; korumay, bazan yksek
grevli feodallar yrtyordu.
Onlar, islmn gereklerini bozarak,^(daha sonra, Os-
manh devrinde de olduu gibi) sultann lmn halk
tan gizliyorlard; rnein. Sultan I. tzzeddin Keykavus,
Viranehir'de ldnde byle davranmlard, I. Alaad-
din Keykubad, ancak, tabutun kapan at ve orada
gerekten aabeyinin yattn grd zamun rahatla
mt. Bylece, Sivas'a gider, silahdarlarla ve muhafz
larla evrelenmi olarak, artk, korkusuzca tahta oturur.
Emir Seyfeddin, perdenin ardndan, imamlarn ve
beylerin nne kar ve Sultan I. tzzeddin Keykavus'un
ldn aklar. Saray salonundaki perde, bir yana e-
kilivermitir, ve tahtta, artk, yeni sultan otumaktadr,
ve bu fait acconpli glenen silah akrts karsnda,
tartmalar sona ermitir. Salona giren beyler ve "soy
lu kiiler", yeri pmekte ve vgler dzmektedirler; mec
lis emiri Mubarizeddin Behramah, onlar, sultana do
ru gtrr, mslman yntemiyle el skrlar.
pme treninden, ant imekten ak ekilde kan
mak, tehlikeli olabilirdi, byle bir tavr, hemen feodalin
dmanca niyetlerini ortaya kovmu olurdu.
Din evrelerinin ba olan Kad, Seluklu dnemi-
3 slm dini, lnn, lm gn nde gmlmesini buyurmaktadr; lm,
kindi namazndan sonra meydana gelmise, ayrcalk olanakldr. Ama, s u l
tan lar n gmlmesinde, siyasal dnceler, dinsel gereklere s t n geliyordu.
155
nin eyhlislm saray camiinde ant ime treni dzen
liyordu. Saray, Orta Asyada da allm sre olan 3 gn
boyunca yas tutuyordu; sultan, beyaz atlas giysiler giyi
yor, beylerse, balarna "tersyz edilmi brkler takyor
lard/
Sultan, beyleri ve erkn, onur hrkalaryla dllen
diriyor, szlemeye uygun olarak, toprak ve grev hak
larn, belgelerle onaylyordu. ok eskilerden beri, byle
yerlemiti. Nizam-l-Mlk de, tahta yeni geen hkm
dara, toprak belgelerinin yenilenmesini neriyordu, bu
da, devlet dzeninin henz ne denli zayf olduunu gs
termektedir.
Sultan, kendisinden nce egemen olan dzenin tam
olarak yrrlkte olduunu, feodal dzenin, ti r kez da
ha, deimediini aklyordu. Ama szlemeler, yalnzca
bunlar imzalam olanlar iin yrrln srdryor
du; ardllar, ncellerin benimsedikleri ykmllklerden
bamszdlar. K uran ve ncil zerine yeminler, bo bi
rer formaliteydi, gerektii zaman, her iki taraf, sultan da,
feodallar da, bunlara ihanet ederek bozuyorlard.
Tahta geiini. Emin Seyfeddine borlu olan I. Ala-
addin Keykubad, sonradan, onu daraacna gnderir. Bir
zamanlar verdii sz sultana anmsatan Seyfeddinin
inleme lklar bounadr, ve ksa srede, Seyfeddinin
yazgs, bir zamanlar, sultann tahta kmas iin aba
harcayan tm feodallar zmresinin bana gelmitir.
4 "Tersyz edilmi brkler ("maklub brkler) fadesi (Yazcolu AH.
III, 195), galiba bir Oguz greneini ermektedir; Sinop'ta, Emir brahim'in
annesinin cenazesinde, olu erkn ve kleler, balar ak olarak yryor
lard. Giysileri se, "ters evrilmiti" (tbnl Batta, II, 353 - 354). Aynca,
Deylemitlerde de t u h a f grenekler Vard: lnn ardndan gzya dkerken
balarn ayorlar, giysilere brnyorlard (bkz: K. Inostrantsev. Sasanlds-
kiye etud. spb., 1909, str. 115, 133). Deylemitler, oktandr, Selukl ularn
hassa ordusunda bulunuyorlard; sonralar, gulamlar gibi, onlar da bazan
yksek grevlerde bulunabiliyorlard, bu yoldan, yksek evrelere, Deylemit
gelenekleri girebiliyordu,
5 P. Kprl. Bizans Messeselerinln Tesiri, s. 224, not. 1.
156
Seluklularn tarihinde, bu, sk sk yineleniyordu,
sultann durumu salamlar salamlamaz, istemedii
feodallar saf d braklyordu.
Alman mparatoru Fridrih Barbarossa, Konyay
terk edince, burada yerleen Sultan Kutbeddin de (1191)
byle davranmt. Sultan, ona, Emir'leri rehin olarak
vermi, bununla topraklar zerinden Hallarn engel'
sizce geiinin sorumluluunu stlenmiti. rnein Sa-
deddin Kobyak "kpek, . tarafndan kkrtlan Sul
tan I I . Gyaseddin Keyhsrev, yksek grevlileri aldata
rak Erzincana ekmi, onlar burada idam ettirmitir.
Bylece, kendisine kar oy kullanmalarnn cn alm
tr. Sultan I I . zzeddin Keykavusun yanda emseddin
Muhammed sfahan, Seluklu karde taitta bulun
duu srada (h. 652 ylnda) ldrlmtr.
Feodallarn etkisi, topraklarnda yerleen, onlarn
cmertliinden yararlanan insanlarn saysnca artyor ve
belirleniyordu; feodallarn evresinde akrabalar, koru
malar altndakiler vb. besleniyordu.
Sultann nasl yaadn gzlemleyerek, bunlar ken
dilerine bir saray dzeni belirliyorlard. Feodal, ne den
li soyluysa, evi de o denli lks dayanp denmi olu
yordu. Sudaka yaplan Krm seferi srasnda, belli ki,
dman hayran brakmay amalayan oban Bey, ba
komutanlk kararghn, bir sultan sarayna dntr
mt. Yol boyunca, altn zrh takmlar giymi sava
lar dizilmiti, bunlar, koumu ve dizginleri deerli ta
larla, ilenmi atlarn zerindekiler, ve Rus Knezinin
elisi. Sultann beylerbeyinin huzuruna, boyun een bir
uysallkla kmt.'^
Feodallar, zenginliklerini kskanlkla koruyorlard
ve karlarna dokunulduu zaman, bunu, kesin bir ta-
i Yazcioglu Ali, III, 342 - 343.
157
vrla dile getiriyorlard; onlarn iktidar karsndaki ko
numunu, bu belirliyordu.
Konya evresinde, bir gnlk mesafede, baheler ve
balar uzanyordu/ Feodallar, yaz aylarnda burada ya
yorlard; zaten genellikle kentlerde yayorlar (bakent,
kukusuz, onlar daha ok ekiyordu), kent yaknnda
ise, yazlklar bulunuyordu, bu banliy topraklarn ka
rarllkla koruyorlard. Konya evresi, corafya adlarnn
incelenmesi, gerekten, buralarda, Seluklular dnemi
byk feodallarnn topraklarnn bulunduunu gster
mitir.
Konya'y kuatmaya giriirken, I. Gyaseddin Key-
hsrev, nasl davranmak gerektiini kavryordu; O, bah
elerin kesilmesini ve balarn sklmesini buyurur.
Kenttekilerin direnii, bu yolla derhal krlmtr; I I I . K
l Arslan' savunma istei yok olmu, gen sultana, ya
amnn, kendilerinin "tmarlarnn gvenceye alnma
syla, amcasnn affna snmasn nermilerdir. Sultan
ya da Konyadaki yandalar, feodallarn nerisini dinle
miler ve tartmasz boyun emiler, bylece, her trl
direni yararsz duruma gelmitir.
Feodallarn maddi durumlar ayn dzeyde deildi;
varlk farklar, bunlar arasnda ayrlklar douruyordu.
"Ulu beler, kadim beler, yani daha gl ve daha
zengin olanlar, ounluu kendi yanlarna ekmek iin,
her trl olana eyleme geiriyorlard. rnein, I. Ala-
addin Keykubadn seilmesi srasnda. Meclis Emiri Beh-
ramah ve Beylerbeyi Seyfeddin Ayba, vaatlerde bulun
ma ve parlak lenler dzenleme yoluyla, Kurultay kendi
evrelerinde kenetlemeyi baarmlardr.
"Devlet saraynn bu hamileri ve devletin yksek ma-
7Yazcoglu Ali, m , 251.
8 VI. Gordlevskiy. z istorli vodopolzovaniya v Konye. Zapiski t n s t l t u t a
vostokovedeniya, t, II. str. 188 - 189.
158
kamlarnn bu koruyucular, iktidar tam olarak kendi
lerinde alkoymak istiyorlar, ve entrikalarla, kendi adam
larn yksek grevlere getiriyorlard. rnein vezirlik
grevinden alnan Sahib Ata Osmanck'a srld za
man (13. yzylda), diktatr Muineddin Pervane, onun
yerine, damat Mecdeddin'i oturtur.
Feodallar, saray darbeleri dzenlemektedirler. Sultan
IV. Rkneddin Kl Arslan kandrlarak Aksaray'a ekil
mi ve boularak ldrlmtr. Bu cinayetin sorumlu
su, erki snrsz vezir Muineddin Pervane ve onun uysal
su orta, ksa sre sonra, vezirin eliyle ldrlen Ni
de Emiri erafeddin Hatrolu'dur.
Ne var ki, sarayda, anlalan, bir muhalefet grubu,
karlar byk feodallarm karlarndan olduka ayr
olan yeni bir klik biimlenmektedir. Bunlar arasndaki
kartlk, zel olarak bir kskanln zorlamas sonucu
deildir; bu, kendine zg bir feodal muhalefet grubu
dur; birinciler, "ulu ve kadim beyler diye adlandr
lnca, muhalefeti, Vakayinamede yer yer adlandrld
ekliyle, "orta beyler oluturuyordu.
Genel olarak beyler, yksek ve aa biiminde ayr
lyorlard, Vakayiname, bir yerde, "byk av trenleri
ni aktarrken "aa beylerin ("aaga begler), ancak,
sultandan sonra at yapabildiklerini dile getiriyor. Bu
rada, feodal dzen koullarnda doal olan zorunluluk
lar ortaya konulmaktadr. Rus vakayinamesi, gen ya
taki Knez Svyatoslavn mzran drevyanlar ynne sa
vurduunu ve yakmndakilerin bunu arpma iareti ola
rak anladklar biiminde bir yky korumutur.
Beyler, gruba ayrlm myd, saptamak g, ama
feodallar zmresine muhalif duygularla dolu "orta bey
lerin ortaya kt kesindir. Bunlar yeni sivrilmilerdir.
Sultann bir korkusu yoktur, nk zengin deildirler,
ama sultann gzne girmilerdir, byk feodallarm et-
159
kiini krabilmektedirler, zaten kendilerini aaladklar
ve hor grdkleri iin byk feodallara hn duymakta
drlar. Orta beyler, sultan korurken, kendilerini koru
duklarn aka gryorlard.
Sultandan uzaklaan feodallann taktii deiiyordu:
"Gle elde edemediin yerde kurnazlk yapacaksn. On
lar da, saray zerindeki basklarn srdrmek iin, her
trl abay gsteriyorlard. Vakayiname, sultann ''
lene' gnde 30 koyun kestirdii dnemde. Emir Seyfed-
din Ayba Bey'in 80 ba, yani sultandan yaklak 3 kez
fazla hayvan kestiini anlatmaktadr. O, bylece, gide
rek evresinde, sarayda meydana gelen gizli konumalar,
kendisine rapor eden omuzdalar topluyordu.
"Orta beyler arasnda, Trk olmayan, mlk sahibi
Hristiyan prenslerden sultann yanma geen kiilere de
rastlanyordu. Toplumsal kkenleri, feodallara belki ay
kr gelebilen "gulamlar da burada bulunuyorlard. "Ye
ni insanlar, yerli feodallann entrikalarna kaytsz kal
yorlard. Sultann ilgisine deer vererek, bunlar, feodal-
larm dolaplar konusunda onu uyaryorlard. rnein,
Sultan I. Alaaddin Keykubada kar komplo hazrland
zaman (feodallar, sultam bomak ve tahta Key Feri
dun'u getirmek istiyorlard), Emir Kamnenus ve Hokka-
bazolu Kamereddin sultann gzlerini amlardr. Ama,
Antalyada, gl Ertoku Bey'in yaknnda bulunan sul
tan, bir zaman oyalanm ve ancak, Kayseri'ye getikten
sonra, len srasnda komplocularla hesaplamtr.
Kamnenus, belli ki, Rumdur ve. adna baklrsa,
9Yazcolu Ali, III, 271.
10 "len burada baka anlam kazanyor: Bu, sul tan n sorunlar iin
saraya gelenlere, daha Nizam l Mlk (bkz: blm XXXV) tarafndan yer
let i ril en al lm ikramdr.
11 Koyun, Douda arlama lsdr: ev sahibi konuu onuruna ak
amleyin kuzu keser, ve daha ksa sre ncesine kadar. Kk Asya'da, s n
n e t nedeniyle yaplan trenlerde kesilen koyu nlann says 500'e ula abil i
yordu.
160
Komninler soj^ndan gelmektedir; Kamereddin'in aile la
kab ise, babasnn aa bir meslekten ("hokkabaz)
olduunu gstermektedir; bununla birlikte, Seluklularn
hokkabazlar nlyd ve sanatlaryla stanbuldaki Bi
zanslIlar hayran brakyorlard.
Feodallarn cretkrl ve keyiFiligi, giderek artyor
du. Sultan I. Alaaddin Keykubad'n veziri, Konya ve Ak
saray arasndaki "Zazada hann ina eden'^ Sadeddin
Kpek, I I . Gyaseddin Keyhsrev'i babasn ldrmeye
kkrtm^ve ardndan gen sultann deneyimsizliinden
ya:rarlanarak yksekten bakan bir tutum taknmaya ba
lamtr. Bu, erki snrsz bir "naib, sultann genel va
hiydi. Sultan, saraynda bir tutsak gibi oturuyor. Sadede
din Kpek ise, onun yanna silahl, klcn kuanm ola-
lak giriyordu.
Gz korkmu olan Sultan, Kpeki ortadan kaldr
mak iin Sivastan Karaca Candar artmnr. Bylece,
gene bir taral, (lakabnn gsterdiine gre muhafzlk
tan gelen biri) sultann koruyucusu olarak gl feodala
kar karlmaktadr; tarann kk feodah iin, bu,
hizmette ilerleme salayacak ok elverili bir frsat olu
turuyordu. Sonralar, "orta beylere duyulan olumsuz
duygular, dinsel bir ayrtyla renklendirilmektedir. Mool
dneminde, dayankl savalar olan mslmanlar, Sel
uklularn boyunduruundan kurtulduklarna sevinen h-
ristiyanlar korkaklkla suluyorlard.
Feodallar arasndaki ayrl gren sultan, bundan
ustalkla yararlanyordu. Feodalizmin doruu en gl
feodallar, devletin bakenti Konyada toplanmt. Bu,
sultan rahatsz ediyordu. Bunlarn arasnda, gsz ve
otoritesiz kalyordu ve istekle "taht kenti Kayseri'ye e-
l2Bkz: Abdulkadir Hamdizade (imdi Erdoan), "Trk Sz gaz, 1918,
1X0; 54.
13 Halil Edhem, Kayseriye ehri, p. 62, not. 1.
161
kiliyordu; burada, cesaretle orta beylere yaslanabiliyor
du.
Sultan I. Alaaddin Keykubad tahta geiren eski hiz
metli Emir Seyfeddin, bir zamanlar, sultanm kendisine
bahede syledii szleri anmsad lm saatinde, bu
deiiklii fark etmitir: "Y al aalar skmek ve ye
rine gen aalar dikmek gerek.'''
Bu ekilde, Rum Seluklularnda bir ynetim evrimi
meydana geliyordu. Feodallarca bask altna alnan sul
tan, vasilik altnda bulunmaktan kurtulmak istiyor, on
da, zorbalk ynetimi ya da yabanl egemenlik biimleri
olan mutlakliga doru eilimler beliriyordu.
Y ksek orun sahiplerinin ve geici yneticilerin yaz
gs deikendi. nceleri, komplolarndan ve ihanetlerin
den kukulanan sultanlarn kaprisi nedeniyle, kelleleri
uuruluyordu. Sonralar, Mool saldrs, tutkularn ve
doymazlklarn daha da ar duruma getirince, birbirle
rine kar entrikalarda yok oluyorlard.
Y ksek yneticiler, iktidar savam iinde, yurtlar
n batknla srklyorlard, ve balangta Rkned-
dinin yanda olan Muineddin Pervane ve. Sultan zzed-
din'i yzst brakan Sahib Ata gibi en iyi devlet adam
lar, bu gnah iliyordu. Sonralar, Konya, Seluklular
iin parlakln yitirir. Burada, gl feodallar vardr;
sultan, bakentten kaar, ama feodallarn ar penesi,
onu, her yerde yakalamaktadr. Feodallar, kendilerini so^
yup soana eviren sultandan nefret etmektedirler.
Byk zenginlikler feodallarn ellerinde younlam
olsa da, tarm rnleri, dei toku edilen ya da satn
alnan mallar ve mamul mallar, sava ganimeti, genellik
le sultana gidiyordu. Sultanm evlenmesi durumunda, ya
da bakentte bulunmad (Akdeniz kylarnda geirdi
i) uzun bir sreden sonra dnnde, beyler ve naib-
Mtbnl Bbl, IV. 114.
162
1er, bunu, feodallara duyuruyorlard, feodallar ise, sul
tann sarayna armaanlar gtrmek zorundaydlar.'^
Vakayiname, Kayseri subas Seyfeddin Abu-Bekrin
blgenin snr olduu anlalan ubuk'ta sultan kar
layarak uzun zaman boyunca biriktirdii tm varln
ona sunduunu yazmaktadr.''^ Sultan kendi gzleriyle
grmek mutluluu feodala pahalya mal olmutur.
Sultan, gezisi srasnda, getii her yerde, gzel er
kek ya da kadn tutsaklardan, altn dolu keselerden, Trk
ve Arap atlarndan vb. oluan armaanlar topluyordu.
"Melikler", sultana deerli talar sunuyorlard. Balar
la tkenmeye yz tutan hzineyi zaman zaman doldurdu
u bu gezileri, istekle gerekletiriyordu. Bir eliyle da
trken, o, yitirdiklerini kat kat fazlasyla topluyordu.
Sultann tahta k srasnda, zengin armaanlar
sunuluyordu. Bu, merkezi hkmdarn, uyruuyla, bal
beyleriyle bulumas, feodalin mlkyle tanmasyd. Bu
vergilere ya da haralara, grnrde bir yasallk veril
miti; Vakayiname dilinde, bu, huzurda bulunma kar
l yasallatrlm pay hakk (hakkul kudm) olarak
adlandrlmaktadr.'^ Osmanl dneminde "tebiriye ve
"kudmiye eklindeki iki tr vergi, anlalan, buradan
domutur.
Sultann haralar feodallar tarafndan, fazlasyla,
durumlar gittike ktleen kyllere detiliyordu. Pe
rian durumdaki kyller, dayanlmaz bir zulm altnda
bunalyordu. Feodallar, kyllere, sultann feodallara
bakt gibi bakyorlard.
lkede, zorbalk ve bask egemenlii sryordu. Ky
lln, reayann haralardan ikyetleri sonusuz
15 Emirlerin (Feodallann) s ultana armaanlar vermesi, I>oguda allm
bir olgudur. rnein bkz: F. Bernye'nin yazs (storiya poslednlh politles-
k ln perevorotov v gosudarstve Vellkova Mogola. M. h . , 1936, str. 191).
l i Y a z o o g l u Ali, r a , 198.
17Yazcoglu Ali, III, 107.
163
kalyordu; Nizam-l-Mlkun szn ettii haka vergi
(hall-i hak) her trl ly ayordu. Seluklular dne
minde taht kentleri ne (Konyaya, Sivas'a, Kayseriye)
giden byk yollar zerinde, (kendine zg kaleler olan)
kuatmalara dayankl kervansaraylar ve hanlar ina edil
diine gre, lkede gvenlik dzeni yerinde deildi; bu
devlet dzenlemelerine, kar duygular besleyen (bam
szlm yitirmi olan Danimendlerin yandalan vb.) in
sanlar vard; feodallar da, kukusuz, kargaalardan ya
rarlanyorlard vb..
Honutsuzlar kesimi, belli ki, kulluktan ve seferler
den yorgun dm kyllerden kyordu. Bunlarn yi
tirecei bir ey yoktu; sava srasnda, her eyi yzst
brakyor, feodallardan kayor ve byk ana yollara
kyorlard: Buralarda, kervanlar soyuyorlard. Soygun
lar, kent pazarlarnda da sryordu, ve allm olgu ha
line gelmiti. Vakayiname yazar Yazcolu Ali, Sultan
I. Alaaddin Keykubad lkletirerek onun hkmdarlk
dneminin "altn a olduunu belirtmektedir: Pazar
larda ticaret huzur iinde yryor, insanlar, yaylaklarda
huzur iinde alyorlard, yani her yanda bolluk vard,
kyller ve esnaf rahat yayordu. Ama, Sultan I. Alaad
din Keykubad dneminde byleydi, genelde ise bir kural
olarak, insanlar, gvensizlik iinde yayorlard. Herkes,
varl ve bir para topra iin korku duyuyordu.
Sonralar, Osmanl dneminde de durum byleydi.
Lami (16. yzyl), "Latifelerinde, gnlk yaam betim
lemesi yaparken, toprak sahibi bir eyhin tarlasn "m-
ridlerinin beklediini anlatmaktadr. Anlalan, hrszlk
geni apta yaygnd.
164
YEDNC BLM
Feodallann tabileri - Kleler ve Bunlarm Y aamda
Rol - Mlk Sahibi Kyller (dehkanlar) ve I rgatlar
(ekiciler) - Baba shak - Baba shakn Y nettii
Kyl Ayaklanmas
Doallkla, feodallar ile kyller arasndaki snfsal
elikiler keskinleiyordu; feodallar, her dakika, baskla
rn umutsuzluk noktasna getirdii kyllerin kendileri
ne kar ayaklanmasn bekleyebiliyorlard. Saknma n
lemleri alan feodallar, tahkim edilmi yerlerde, kaleler
de yayorlard.
glklere, bir de d dmann eklendii Mool
dneminde, rnein, Sahib Ata'nm soyu (Sal'j'bata oul
lar) Afyon K arahisarda, bir dan doruunda kurulu
kalede oturuyorlard.
Feodalin topraklar zerinde, bir blmyle de, feo
dalin sultandan ald gibi, feodaldan toprak paralar
165
alan, feodalin akrabalar, ona yakn kiiler olan zgr
insanlar oturuyordu; bunlar, feodallara bal "tabilerdi.
Ama, bundan baka toprak, zgr alma (kyl emei)
ve kle almasyla (tutsaklarn emei) ileniyordu.
Ne var ki, retimin temeli, kyllerin emeiydi; k
lelik ise, en bata, ev yaamnda nemini srdryordu.
Dinsel feodallarm ileri iyice dzenindeydi; bunlarn
topraklarnda da kyller oturuyordu, ama ayrca, belli
ki, eyhlerin raklar olan "mridler de dinsel feodal-
1ar iin alyordu. Dinsel tarikatn yesi ola a x(sradan)
mrid iin bedensel alma, bir zanaatta urama zorun
luydu. Feodal eyhler, mridler zerindeki manevi etkile
rinden yararlanarak bunlardan bedava igc yaratabili
yorlard,' mridler, almay, "hikmetli'nin verdii bir
ders, tanrya hizmet olarak gryorlard.
Asker seferler, canl igc yedeklerini, srekli ola-
lak btnlyordu; sava ganimeti olarak bu g, feodala
ucuz, bedava veriliyor, ve tutumsuzca harcanyor, abu
cak azalyordu. Fethedilen kentlerin ve blgelerin halk
(ounlukla hristiyanlar), kle topluluuna dnyor,
kalabalklar halinde, lke iinde oradan oraya srlyor
du.
Sudak ele geiren komutan oban Bey, K rmdan
Kastamonuya ve Sinopa ve, olaslkla, Ouzlarn mer
kezi Boyabada,^yani kendi 5ortluklanna, partiler ha
linde tutsaklar gndermitir.
Savatan sonra, kentlerin pazarlarm, kleler ve tut
saklar dolduruyordu: Bunlar, hem Kpak bozkrlarn
dan, hem Akdeniz kylarndan getiriliyordu. Ama, bar
zamannda da, kle akn daima sryordu; kle ticareti
byk krlar salyordu.
1 Bkz: A. Malanov'un lgin gzlemleri (Sobraniye vostomh rukopisey
V. L. Vyatkina. Trud Gosudarsvennoy publlnoy blbllotekl Uzbekskoy SSR,
t . I, Takent, 1936).
2 "Boyabad adna boy szcti girmitir.
166
Abulfedannyazdna gre, Akdeniz kysnda, An
talya yaknnda yaayan Trkmenler, hristiyan ocukla
rn karyor ve bunlar mslmanlara satyorlard; bu
rada, kukusuz, lke dna, Msrda bir yerlere, Mem-
lklere sat sz konusudur. Ama, kolay zenginleme sa
layan bu ura, lke iinde de ileri boyutlardryd.
B. de la Brokyer, Fransa'ya dnnde, yolu zerin
de, Macaristanda bir yerde, askerlerin ele geirdikleri
hristiyan tutsaklan, boyunlarndan birbirine zincirleye
rek, Edirneye satmaya gtrdklerini grmt, bir halk
trks de, tutsan elleri arkadan balanarak yaban el
lere nasl gtrldn canl biimde betimlemektedir.''
Bir kleyi, d grn hemen belli ediyordu: Ku
lana halka taklyordu,^ air Nizami de, kleyi byle
canlandryor; salar krplm ya da usturaya vurulmu
oluyor, giysi yerini tutan bir ul tayordu;^ grn,
belli ki, acmasyd, ve eer sahibini brakarak kaarsa,
bu hemen gze arpyor, ve yol zerinde herhangi biri,
"kimliinin aratrlmas iin, onlar kolayca alkoya
biliyordu.
Feodallar, bu insanlar, evlerinde, asker tmar top
ra tarlalarnda altrmak iin alyorlar, onlar her an
lamda smryorlar, birbirlerine armaan ediyorlard
vb.. Kle, tmyle sahibinin malyd, sahibi onu istedii
gibi kullanrd. Ar iler klenin zerindeydi; maden
ocaklarnda onlar alr, mezarlar onlar kazarlard (top
rak kazmak ise o, zamanlar utandrc bir iti).
Sonralar, Ahmet Refikin belgelerinde grld gi-
3 Oeorgraphle d'Aboulf^da (ev. St. Guyard), II. 134.
4Fr. Giese. ErzShlungen un d Lleder aus dem Vilajet QonJah, Berlin
New York, 1907, no: 6, p. 34.
5 Parsa, kle, yle adlandrlyor: "Halka begu".
6 Daha sonralar, OsmanlIlarda da byleydi. T. yzyl sonunda, Trk-
lerde tu tsa k bu lunan Y. Streys (Trl Puteestvlya. M., 1935, str. 112), g i y s i
lerini soyduklarn, salarn kestiklerini ve yaln zca nce keten donuyla
plak olarak krek bana otu rttukl arn anlatmaktadr.
167
bi, maden ocaklarnda almaya "yrkler (Kk As
ya gebe Trkleri), Kk Asya fatihleri Ouzlarn to
runlar ynlendiriliyordu. Maden ocaklarnda, hkme
tin gvenilir acentalan olan eminler bulunduuna g
re (bk. belge No: 224) madenleri devlet iletiyordu.
Siyah halayklardan (harem aalar, kadn ev hiz
metileri, dadlar vb.) oluan kleler kurumu, Trkiye
de, 19. yzyla dein srmtr. Bununla birlikte. Kk
Asya feodal toplumunun ekonomi sisteminde, bu, artk
bir kalntyd. En azndan, Seluklular devrinde byk
retim gc olarak kleler zerine bir iaret bulunma
maktadr.
Hazer denizinin gney kysndan ya da Orta Asya
dan, tccarlar da, kle getiriyorlard. Bunla sultann
hassa birliine giriyor, bazan tahtn basamaklarna de
in ykselen "gulamlar, bunlar iinden deviriliyordu.
Dardan getirilen ya da yerli gen ve gzel kleler
arasndan saray hizmetileri ve maiyet grevlileri seili
yordu; bunlar, lenlerde konuklara yiyecek ve iki suna
rak hizmet ediyorlard. 14. yzylda, bni - Batta, Sultan
Birgi'nin saraynda ipek giysiler giymi yirmi kadar dz
gn biimli Rum hizmeti grmtr; salar buklelerle
aa dklm, tenleri karbeyazdr, yanaklarnda bir
allk oynamaktadr.^ Bunlar Kk Asyann yerli "gu-
lamlanyd.
Kk Asyadaki gezisi srasnda, tbni - Battann
sk sk kle bulundurmas gerekmitir; kimi zaman, ona,
zmirde bir cce armaan ederler, kimi zaman yol bo
yunca hizmetleri iin bir Rum (Nikolay ya da Mihail)
satn alr; Ayazhkta (bugnk Seluk), gen bir Rum
kadn iin 40 altn dinar demi, Balkesirde kle Mar-
garita'y satn almtr.
bni - Battanm dedii fiyat ne kadar gstergedir,
7 l t n l Batta, II, 303.
168
belli deil. O, armaanlarla ve balarla yayordu, ve
byk tutar dediini sylemekle, anlalan, klenin s
tn niteliklerini vurgulamak istiyordu.
Sultan I I Muradn ordusuyla birlikte bulunan ta
rihi k Paazade, 100 akeye gzel bir ocuk satn al
mtr, bu, belli ki, ucuz bir fiyattr, ama, kukusuz, iki
yzyl iinde akenin deeri.de dmtr.
Savatan sonra, tutsaklarn fiyat dyordu.
Kral I I . Levona kar, Ermenistan zerine yaplan
sefer srasnda, "hesaba gelmez, saysz ganimet ele ge
irilmiti. Her eyin gtrld ve ilk fiyatlarn geerli
olduu Kayseride, gzel bir Ermeni (erkek ya da kadn)
tutsak 50 akeye satlyordu. Bu, kn, sert souklarda,
(Kk Asyada etine byk deer verilen) b^r kekliin
fiyatndan daha yksek deildi.
Emir Seyfeddinin masasna gelen lezzetli bir yeme
in iirilmi fiyat, sofra hizmetisi olarak atanabilen
bir insann dk fiyatna eitti.
"Tezkerede (bibliografik yazn szl), "skender-
name yazar air Ahmedi blmnde, onunla Timurleng
arasnda, hamamda geen cesur bir konumadan szedil-
mektedir. Timurun, dnya fatihi olarak kendisine ne
deer bitii yolundaki sorusuna, Ahmedi, aslnda yalnz
ca zerindeki giysinin para edecei karlm veriyordu.
Bu yk, tutsakln allm insan yazgs olduu ve
kle insanlarn metelik yerine konulmad sert sava
ortamn yanstmaktadr; bir para ipek. Kk Asyaya
getirilmi herhangi kuma, insandan daha deerliydi.
Tarihsel gereklii olmad sanlan (sonradan Nas-
reddin Hocaya balanan) bu fkra, 15. jmzylda devleti
nin yklmasyla aalanan Osmanlnn ulusal zsaygsn
avutmaktadr.
SYazcoglu Ali, III, 188.
169
Seluklularn geliinden nce, Kk Asyann Hris
tiyan yerli halk (Rumlar, Ermeniler), Bizansa balyd
lar. Roman Diojeni yenen Alparslann ardl Sultan S
leyman Kutlm (11. yzyl sonunda), bir toplumsal re
form gerekletirdi: O, Kk Asyadaki byk yurtluk
larda alan kleleri ve toprak klelerini zgr ilan etti,
ve bunlar kitleler halinde islma gemeye baladlar. Da
ha sonralar da Seluklular, Bizans kyllerini,bu yolla
kendilerine ektiler.
Siyasal deiiklik, zellikle, Ouz (Trk) tabakas
nn henz ince, ynetim aygtnnsa zayf olduu balan
g dneminde, (ekonomik) kolaylklar getirdi. eriat iz
leyen mslmanlar olarak Seluklular, hristiyanlardan
yalnzca genel vergi olan "hara almakla yetiniyorlard,
bu nedenle, kyller, isteyerek Seluklulara yaklayor
lard. Kk Asyada toprak alanlarnn tmyle sahip-
lenilmesi yava yryordu. 14. yzylda. Kk Asyada
dolaan bni - Battann yolu, Osmanl "beyi Orhann
topraklarndaki znik yaknnda Huonik kentine d
mt; burada, "Rumlar ynetenlerin oturduu yalnz
ca bir mslman ev vard, yani kentte, Trk olarak, yal
nzca yneticiler bulunuyordu.
Eer Prens, topraklarn gnll teslim etmise, y
netimin deime an salkl olarak tatlya balanyordu;
o durumda, halk, kiisel zgrln koruyor ve yaam
eski akn srdryordu. Ama, eer Ouzlar, direnile
karlatlarsa, halka, Antalyada olduu gibi davran
yorlard. Burada, gnler boyunca, ba kesme krm ("kr-
gun) srm, kan seli ovadan denize ulam, ve ancak
bundan sonra, askerler, kllarn knlarna sokmu,
ama be gn talan yaparak halk soyup soana evir
mi ve kle yapmak zere karmlard; ancak altnc
gn, merhamet ("aman) gsterilmi ve sa kalanlar ev-
9 t b n i Batta, II, 329.
170
lerine dnebilmilerdi.
Kk Asyann Bizans halk iinden zgr insanlar
ve kleler yaratlm olan ortam ite budur.
Feodallarm topran ileyen, kiisel bakmdan z
gr kyller, bir feodaldan dierine-geme hakkna sa
hiptiler. Ama, durumlar her yerde ayn olduuna gre,
onlar, bu ayrcalktan vazgeiyor ve eski yerlerinde, ayn
patronun yannda kalyorlard. <
Ancak, tarlalar perian eden sava, kylleri, her
eyi terketmeye, kendilerine baka feodallar yannda da
ha iyi topraklar aramaya zorluyordu. Toprak sahibi ky
l, yersiz yurtsuz sntya dnyordu. Bu allm bir
olguydu,
Sultan I. zzeddin Keykavus, Sinopu kuatt za
man, ne kz, ne topra, ne suyu bulunan ("iftsiz, yer-
sz, susuz) tarmda yerleik halk hristiyan kyller,
reaya, ("reayat)" yani yersiz rgatlar, Sinop blgesinden
katlar; ama daha sonra, naibler, onlara srme ve ekme
ileri iin kzler salaynca, kyller eski yerlerine geri
dndler ve tarmla uramaya devam ettiler. Balang
ta, Celleddin Muhammedin (Hrzem 1218de Cengiz Han
tarafndan igal edilmiti), sonra Moollarn saldrmaya
balad 13. yzylda,Kk Asyann dousunda (Ahlat
n dousunda) uzanan topraklar terkedilmiti.'^
Bu yzst braklmh gren hkmet. Ahlat ev
resinde habersiz kaybolanlarla ve ldrlenlerle ilgili sa-
lOYazcoglu Ali, r a , 85.
l l j . H. Mordtmanum (Z. D. M. G., Bd. 68, p. 138, not.) belirttii gibi
'reaya" szc ancak 18. yzylda yalnzca hristiyanlar i i n kullanlmaya
balanmtr, daha nce din ayrm gzetilmeksizin kyller i in ku l lan l
yordu. Uzun sre "reaya ken t l in i n kart, yani kyl olarak alnmakta
dr; bkz: "reaya s zcnn "Trk" szc yerine ku llanld s ultan I.
Mehmedin "Kanunname"si (Fr. Kraelitz - Oreifenhorst, op. cit., pp. 21^35).
Koubey, Hac Kalfa ve dier T. yzyl OsmanlI yazarlar "reaya kavram
na byle bir erik katmaktadrlar (bkz: V. Smirnov. Kuibey Gomurcinskiy,
str. 77, prim. 1, ayrca, str. 209).
12Yazcoglu Ali, i n, 138.
171
ym yapt, I bni Bbnin anlattna gre, feodallar deh-
kanlar "dihkan ve "ekicileri ("mezari) suya ve top
raa ardlar, onlara tohum, hayvan verdjler ve y
kmllklerden baladlar. Kalelerin yneticileri zu
lm yapan toprak sahipleri yerlerinden alnd, gelirleri
ve giderleri kaydedildi. Bunlar duyan "ezilenler ("mi-
nezzican) ve sntlar ("mteferrikan), Ahlata, eski
ocaklarna dndler, ve evrede ksa zamanda bolluk
balad.'^
Topraa yerleik kyllerin iki tr bylece beliri
yordu; anlalan, kk toprak sahibi, ve herhalde zgr
kyller (Raideddinde szck bu anlamda kullanlyor)
olan "dehkanlar ve ortak olarak alan, yani ileme
ye ve ekime kiisel emeini koyan, ama feodalin retim
aralarn ve hayvanlarn kullanan kiiler olan "ekici
ler.
Byk zenginlikleri elinde bulunduran feodallar kar
snda kyller, yoksul snf oluturuyordu, vakayina
mede bunlar iin oklukla "fukara (fukara) terimi
kullanlmaktadr.
Ayrca, Kk Asyay batan baa ynlar halinde
dolaan gebe Trkler, yry halindeki bu halkn
aralksz gelgit tablosunu yaratyordu. Hayvanclkla u
raan bu Trkmenler (Ouzlar), kk apta yerleik
kyl ekonomilerinin fonu zerinde ar basyordu.
Onlar, tarla ekmek iin konaklyorlard, yani rn
kaldrnca gidiyorlard. Toprak ilemeyle, zellikle kendi
tketimlerini karlamak iin urayorlard, btn ilgi
leri hayvancla ynelikti.
Marko Polo, Kk Asyada, Trkmenlerin dalarda
ve ovalarda, hayvanclkla uratklar iin, serbest otlak
bulunduunu bildikleri her yerde yaadklarm belirt-
13tbni Blb, IV, 18T.
m
mektedir.' Marko Polonun 13. yzylda gzlemledii bu
durum, 20. yzyla dein srmtr. Osmanl imparator
luu ykldktan sonra, daha 20. yzyln 20'li yllarnda
Kemal Atatrk hkmeti, Y rklerin srekli yerleim ye
rine balanmas konusunda buyruk yaymlamtr. Y
rklerin srekli yer deitirmesi, ensonu, bylece yasak
lanmtr.
Kyllk hukuksal bakmdan serfletirilmi miydi?
Ak bir yant iin, benim en azndan, dorudan tantla
rm yok. Ne var ki, mantk yardmc oluyor. Kyllk,
"topraa balanma koullarn gnll olarak hazrla
m, 14. yzylda, bu, Gazan Han tarafndan yasalatrl-
m ve Ahmed Refikin belgelerinden grld gibi, da
ha sonra (16-17. yzyllarda) gereklemitir. Kaak ky
llerin geri dnmesi zomniuydu. Ayrca, Nibolu sanca
"kanunnamesinden bilindiine gre, kaak bir kyly,
sahibi, 10 yl boyunca arayabiliyordu.' Mool yasalarn
da, bu sre, 30 yl olarak belirlenmektedir. Burada, za
man farkna gre sre deimesi de ilgintir; Trklerde
bu srenin azalmas (Avrupa Trkiyesinde), toprak ml
kiyetinde ok daha salam biimlerin varln kantla
maktadr. Zaten, kaan kylnn geri dndrlmesine
ilikin maddenin Trk yasalarna dolaysz olarak Mool-
lardan getiini dnmek g olurdu; en byk olaslk,
bunun Seluklulardan aktarlm olmasdr.
Trkiye'de kylln serfletirilmesi (15. yz3aln
birinci yarsnda), Simavna Kadsiolu eyh Bedreddin'-
in esinleyip ykselttii bakaldrnn bastrlmasndan
sonra tamamlanmtr; kylln gcn geren hk
met, kylleri feodallarm tam gzetimine teslim etmek
zorunda kalm, kyl ayaklanmalar bylece nlenmi,
en azndan, uzun bir sre iin, hkmete kar tehlikeli
14 Puteestviye Marko Polo, ev. i . Minayeva, red. V. Bartold, str. 26.
15 Jos. Hammer, op. clt., I. 304.
173
olmaktan kmtr.
Kk Asyada kylln ekonomik durumu konu
sunda, Vakayiname, doal olarak, susuyor. Kyllerin
hangi ykmllkleri tadklar belli deildir ama on
lar, ar ykmllkler tayorlard. Patron, topraa ve
suya ardna gre, yalnzca toprak zerinde deil, su
zerinde de hak ona aittir. Onun topra sulanyordu ve
sulama sistemi her yl onarlmak zorundayd. Her eyi
su zmlyordu, su, feodala g veriyor, kyl de, ister
istemez, ona ba eiyordu.
Y ar gebe bozkr insanndan, byk ba hayvan
ve zellikle koyun vergisi alnd varsaym doaldr.'*^
Sultan II. Mehmedin "Kanunnamesi'nde grld
ibi, Kk Asya'da, gebe boylar (Y rkler), ocak ver
gisi salarlk,'^ve arpa, yulaf, dar gibi tahlla;'dan onda
lk anlamndaki yllk vergi "aar dyorlard (Trkmen,
zbek, Kazak gibi Trk dillerinde vergi kavram "sal
kkyle ifade edilmektedir).
Sonralar salarlk ya da "salariye vergisi, "aar
vergisiyle ayn anda alnyordu. Bu, yemlik vergisiydi.
Y kmllkler konusundaki yarglar, bir dereceye
kadar, karlatrma yoluyla olumaktadr. Daha ge d
nemde, Trk boylar (Orta Asyada), topraa yerletikleri
zaman, kimi, rnn onda birini (Hrzan ahna) d
yor; kimi, bykba hayvan vergisi veriyor; kimi, ku
ya da "nuker ("hizmeti ya da muhafz) salyordu;'
16 Daha Uygur blgelerinde rastlanan Moollarn koyun vergisi kup-
ur (yz koyunda bir koyun). Kk Asya'da, Su ltan II. Mehmed'e dein
srmtr; Raidd Dlne gre, kupur, ylda ki kez alnyordu.
17 Fr. Krelltz (Kanunname Su ltan Mehmeds des El'oberers. M. O. G . , I,
p. 24, not. 1) terimi yanl bir yaklamla, Farsa salar" bakan s z
cne balyor. P. Mlloranskl, (Dokument uygurskovo pisma s ultan a Omar
eyha. ZVO, t. XV, str. 06) ayrca s a lg t (vergi) s zcn aktaryor.
Ayrca kr. Hivde "salgit" toprak vergisidir. (P. tvanov. Arhlv hlvinskih
hanov. Zapiski nst i tut a vostokovedeniya, t . VII. str. 13.).
18 V. Bartold. Oerk i s torll turkm,enskovo naroda, str. 45.
174
burada, artk, rgtlenmi mslman vergisi ("aar),
erzak harac ve almayla deme ykmll szkonu-
sudur.
K arlatrma iin bir baka rnek: 1184 ylnda Su
riyede bulunmu olan I bn Cubeyr, Hallarn toprakla
rnda yaayan mslman iftilerin rnn yarsn tes
lim ettiklerini, kii bana 15/24 dinar (bir dinar yakla
k 5 rubledir), meyve aalar iin de kk bir vergi
dediklerini yazmaktadr. Onlar kendi yazglarn, ms
lman beylerin ynetimi altnda kalan kardelerinin yaz
gsndan daha iyi buluyorlard.
Bylece, grlyor ki, iftinin iledii toprak ver
gilendiriliyor; ayrca, kii bana vergi ya da ocak vergisi
dyordu.
Seluklularn kendi zerinde merkezi hkmranl
n (egemenliini) kabul eden Kir Aleksis, vergisini, ayn
zamanda "st rnleriyle ("mahlubat) dyordu.^" Bu
radan, Kk Asya'da, kyllerden ayn vergi alnd or
taya kmaktadr.
Snrlar koruyan (ve asker veren) Ouz boylar, sara
ya, ounlukla ayni (koyun) ekilde yllk armaanlar yol-
luyorlard, ama aknlar srasnda, hristiyan komulardan
ele geirilen deerli ganimatten de pay ayrlyordu.
Douda yaygnlam olan, halk iin bu ar gelenek,
Osmanhlara da gemitir. Bayramlarda, aile kutlamala
rnda, sultan, yalnzca paalardan deil, esnaftan da, at,
kuma, mamul eya gibi zengin armaanlar alyordu.
Sava zamannda, her iki tarafta, snr blgesi halk
na, vergi bakl uygulanyordu; lkeyi ykan savalar
dan sonra da baklklar salanyordu. Ayn ekilde, r
nein, maden ocaklarnn ilenmesi, yollarn ve kprle-
19 V. Bartold. Musulmanskiy mlnistr - fl l o so f epohl krestovh pohodov.
Vostok. kn. 4, str. 136.
20Yazcoglu Ali, III, 187.
175
rin yapm ve onarm ykmllklerinin devlet tarafn
dan yklendii ky halknn durumu da, vergi indirimle
riyle dengeleniyordu.
Bar zamannda, kyllk, hukuksuzlua ve baskya
sessizce dayanyordu, ama feodal snfn temsilcisi saf-
yrek vakanviste, her yanda sessizlik ve bolluk varm
gibi grnyordu. Ama, kylln esenlii, kukusuz,
grntsel, dseldi. Feodallarn topra zerindeki ky
ller bunalyorlard. Bu, ar, kleci bir almayd.
Seluklular dneminde, zgr kesim sipahiler, ve
genel olarak asker kitlesi savaa, bir kazan arac ola
rak bakyorlard. Konaklama grevleri, arabalar, asker
donatm salama ykmllkleri bsbtn ard ve ky
lleri batknla srklyordu. Devlet stoklar konusun
da Nizam-l-Mlk'n salk verdii nlemlerin gzetildii
kukuludur,^' kiinin maddi varl ve onuru ineniyor
du. Devletin d dmanlarn kesintisiz saldrlarndan
ve snr beylerinin keyfiliklerinden ve basklarndan za
rara urayan snr blgelerinde, sk sk, kyl ayaklan
malar kyordu; halkn alt tabakalar devrimcileiyor-
du. Byle ayaklanmalardan biri, kyllerin fkesinin d
a vurduu, Sultan I I . Gyaseddin Keyhsrev'in hkm
darl zamannda meydana gelmitir.
1239 ylnda, dervi Baba - shakn ban ektii ey
lem, aktr ki, toplumsal nitelik tayordu. Bu bakal
dr, Vakayinamede, kukusuz, kylln snfsal d
man olan tarafl bir gzle ortaya konulmutur.
Baha shak, bilisiz Trklerin i dnyasn kavrayan
bir byc, sahtekr biri olarak betimlenmitir. Vakayi
name, kylleri, sessiz erinci iinden, ancak, bycln
karabildiini, safa sezdirmektedir.^
21 Kr. 19. yzyl eii nde, Karaba hanlnda alnan vergiler (Kolonlal-
naya poli tika rossiyskovo tsarizma v Azerbaycane, M. L., 1936, . I. str. 11).
22Yazcl0glU Ali, III, 263, 270.
176
Baba shak, Frat nehrinin sa kysnda (kadim Ur-
famn kuzeyinde), eski bir Suriye kenti olan Samosata-
nn ticaret blgesi Kefersud doumluydu.
Bizans'n tersine, Suriye, oktan beri. Kk Asya
halklarnn gvenini kazanmt; Ermenilerin tinsel kl
tr, Suriye kkenlilii aka belirgin izler tayordu.
rnein, Kk Asyada, Ermenilerin yerletii blgelere
bitiik topraklarda, Bizanstan gelen (tinsel bakmdan)
kurutucu ve (ekonomik bakmdan) ezici baskya karlk
olarak, Suriyeye geleneksel bir eilim vard.
Samosata, insanln dnce tarihinde byk rol oy
nayan bir dizi kii karmtr.
Kat dinsel retiden sapm olan Mitralar, msl-
manlar, "Tanrlarn Yce Annesine tapnma temsilcile
ri, burada, Mezopotamya'dan, ran'dan, Hindistandan
gelen yollarn bu kavanda yzyze geliyorlard. Ayin
lerin ve trenlerin bol eitliliini gren insan, inancn
yitiriyor, ynlarn kolaylkla kandrlabilirliine glerek
bakyordu. "Antik a Volteriyeni" Lukian (.S. II. yy)
ve dualist Palos mezhebinin kurucusu Pavlos (.S. I I I . yy)
Samosatadan kmlardr. Bu kincisi, balangta K
k Asya'da glenmi, uzun bir aradan sonra deiime
uram olarak Bizans I mparatorluunun Avrupa top
raklarna, oradan, Bulgaristan zerinden Moskovaya ge
mitir.
Samosata, Seluklular tarafndan ele geirilince, ili
kiler glenmi. Baba I shak da Kk Asya'ya geerek
dncelerini zgrce yaymaya balamtr. O. Seluklu
lar devletinin yapsnda rl elikileri, hemen kavra
mtr.
Niyetleri dmanca olan tarihiler, feodal snfn
temsilcileri, bakaldrnn nderinden, zverili dava ada
m maskesine brnen dinden sapm biri olarak szet-
mekte, yani savamn toplumsal anlamm suskuyla ge
177
itirerek, her eyi dinsel ayrlklara indirgemektedirler.
Dinsel bak asndan var olan dzeni reddeden kii,
sapm, baka anlaytan grler tayan biri olmak du
rumundadr ve gerekten de yleydi.
Dou kaynaklarndan yararlandn yazan Hsamed-
din. Baba I shakn banda bulunduu hareketi, geni
ekilde dnlm bir Rum (Bizans) entrikas olarak
grmektedir.^^Buna gre, Baba shak gya d grn
yle slm kabul etmi, Komninler soyundan bir Rum
du; Sadeddin Kpek szde onun adamyd ve her trl
destei salyordu vb., ama tm bunlar dayanaksz ve
kukuludur. Bununla birlikte onun hristiyanlkla uzak
bir ilgisi vard; hristiyan tarihileri. Baba shak'n dede
sinin Sleymaniyeli ve Nesturi mezhebinden olduunu,
slm dinine girerek Samosata'ya geldiini yazmaktadr
lar.
Adnn da gsterdii gibi. Baba shak, bir "baba"
idi. Ouzlar arasnda, ii grlerini yayan ''babalardan
biri olan Baba lyas Horasannin mridiydi,^'' Cenabiden
yararlanan Hammer, tutsak alman Baba lyasn sultan
hayran braktn, bu yzden, incinen Celleddin Rumi
nin ve sofu mevlevilerin sultandan uzaklatklarn belirt
mektedir.^
Baba shak'ta, kkl bir ayrlk protestanhk temeli
zerinden, islm sekterlii, yaprak yaprak dklyordu, o,
bir "harici idi. Ama ok okumutu, hadisleri iyi biliyor
du. (bni - Bib onun "Rivayedar''ndan szetmektedir).^'*
Baba shakn retmeni Baba lyas, Amasya'da ya
yordu. Tarihi kpaazadenin bildirdiine gre, bura-
23 Amasya tarihi, stanbul. 1329 - 1332, II, 363.
24 Bu bakaldr konusunda t m kaynaklar gzden geirmek ve ret
men Baba tiyas'n ve rak Baba shak n rollerini ayrmak gerekirdi (bkz:
P. Kprl, Anadoluda slamiyet, p. 56. Ayn Yazar. Trk Edebiyatnda
tik Mutasavvflar, ss. 232 - 234).
25 G. o. R I, 52.
26 bni Bb, IV, 227.
178
ya, Baba lyasa, Hac Bekta uram t ,Ermeni dn
mesi ve Karamanolu hanedannn kurucusu Nur Sufi,
Baba lyas'n dncelerini benimsemiti.^ Trkmen K
zl hoca olanlar'nmkarargh da, bir zaman, burada bu
lunmutu. Bunlarn lakab, sanki, sapm hocalarn
(Kzl hocalar")^ izleyicileri olduklarn gstermektedir.
Buras, genellikle, dinsel muhalefetin eski bir merkeziydi.
Sonralar, 14. yzylda, Amasya yaknndaki Sunusta,^a
man yansmalarn srdren mslman tarikatlarndan
birinin kurucusu Ahmed Rufai'nin torunlar yayordu.
Baba shak da burada yerlemitir.
Baba I shak, sr gdyordu, o, belki, tutsak d
m ya da herhangibir feodalin hizmetine girmiti. Sade,
zverili bir yaam biimi srdryor, kyller arasndaki
anlamazlklar zmlyor, kar kocalar bartryordu.
Btn bunlar, kylleri, ona sndrm, ve sonralar, iz
lendii sralarda sultann ordusundan gizlenmesine yar
dmc olmutur.
Baba shak'a dmanca niyetler gden Vakayiname'-
nin de vurgulad bu olumlu izgilerin (obanlk, yalnz
yaam, barseverlik) ardnda, arbal, bir zaman yeral
tna ekilmi, ama nndeki amaca ulamak iin direnle
abalayan bir insan gizlenmektedir.
Baba shak'm plan genie dnlm, tasarlan
mt. O, bakaldr ateini devletin snr blgelerinde (o
arada, yurdu Suriyede) yani eskiden beri merkezka g
lerin etkin olduu yerlerde tututurmutur. Celleddin
Hrzemahn dmesinden sonra Kk Asyay doldu-
27Akpaazade. Tarih (stanbul yayn ), s. 207.
28 J. Hammer. G. O. B., I, 195 (Cenabl'den al n t ).
29 Akpaazade, s. 212.
30 imdi, buras, Tokat line dahildir. Melik Danimend Sylencelerln-
de Harsanuslye" kentine rastlanmaktadr (szcn kinci blm, anla
lan, Sunu le bantldr); bugn b u kent Niksar" olarak adlandrl-
dgna gre, burann, V. D. Smirnovun (Mnlmy turyetskiy s u l ta n ZVO,
t. XVIII, str. 33) sand gibi Toros Hersonesl olduunu dnmek gtr.
179
ran Trk boylar da, onu itenlikle destekliyorlard. Bel
ki, komu Eyybiler de, sevinci duyarak, Seluklula
rn iinde bulunduu siyasal glklerden yararlanmak
istiyorlard.
Kaynamalar balangta, snr blgeleri boylarn
sard, onlardan batya, Malatya ve Sivas zerinden To
kata ve Amasya'ya srad. Buralarda ise, daha nceden,
uzun sre hazrlk yaplmt: Kyller, erdemli bir in
san olarak Baba shak tanyorlar ya da duymulard;
Baba shakm kiilii, buralarda byk ekicilie sahipti.
Baba shak ,eylemi, mridleri araclyla ynetiyor
du: Kimini Suriyeye, kimini Maraa gndermiti. O, an
lalan, doudan takviye bekliyordu; Ouz (Trkmen)
boylar, Horasan asll dervi-babalar tarafndan yaplan
propagandayla, nceden inandrlmt. Baba 'haka can
dan bal mridler, kylerde dolaarak, her yerde yan
da deviriyorlard. Dindar yaamyla, kyllerin sevgisi
ni kazanm mnzevi babann rencileri olarak mrid
ler, halkn dinsel duygularn kamlyor ve Sultan I I . Gi-
yaseddin Keyhsrev'in yakksz bir yaam srd sy
lentilerini yaygnlatryorlard, ama bu, yalnzca iin d
yzyd. Uygulamada ise. Baba shak, toplumsal ada
leti savunuyordu, onda, belki, Mazdak retisinin yank
lar duyulmaktadr.
Ky, kentin zerine yrd. Bu, klece almann
perian ettii kyllerle, zulmedici feodallar arasndaki
kartlktan ykselen gerek bir snf savamyd. "Eski
dzen, kylleri, bar zamannda, feodal iin alma
ya, sava zamannda, onun urunda kan dkmeye zorlu
yordu.
Kyller, kyleri yakyor, byk kin duyduklar
"soylu yurttalar ldryor, ve kent zerine yryor
lard. Onlar, "Bize dost olan, ganimete ortaktr.^' diye
31 bnl Bb, IV. 228.
180
baryorlard; isyanclara kar kanlar ise koulsuz
yok ediyorlard.
Feodallar, ounlukla, kentlerde yayorlard, ama
yurtluklar zarar grmt. Kyllere zulm ve zorbal
anmsatan tarmsal rnler ve i hayvanlar, kylerde
toplanm bulunuyordu.
Feodal iin, kent evresindeki toprak, byk deer
tayordu; maln kentten rahata gzetleyebiliyor, gerek
tiinde, rnleri hzla tayarak satabiliyordu. Kentte
yaarken saraya yaknln koruyor, feodal gruplar ara
snda daima sren savam izliyordu; bu, ona, olaylar
ok ge, her ey olup bittikten sonra renen tara feo-
dahna gre, byk ayrcalklar salyordu.
Koullar olutuu zaman. Baba shak, kendisini
"Tanrnn elisi (Rasulullah) ilan etti. Mridleri ta
rafndan, tahtrvanla tanan yeni halife, Amasyaya gir
di. Tahta oturmak iin, babasnn cesedi zerinden ge
mi olan Sultan I I . Gyaseddin Keyhsrevin durumu sal
lantdayd.
Kyl ayaklanmas geniliyordu. syanclara kar
birlikler (Emir Ali ir) gnderildi, ama kyller, onlar
bozguna uratarak asker birlikleri tmyle yok ettiler,
sancaklarn ele geirdiler. Uzun sren abalarn ardn
dan, ensonu. Atabek Hac Armaanah, bakaldrnn n
deri Baba shak ele geirdi. Baba shak asld. Ne var
ki, dinsel atein brd isyanclar, onun lmne
inanmadlar, onlarda, mridin byl gcne olan eski
nasya inanc, bylece devam ediyordu.^ Erzurumdan
snr blgesi birlikleri getirildi, bakaldr ancak bylece
bastrld.
fkeye binen sultan, bakaldrya katlanlardan ac
maszca ald, bunlar, tmyle kltan geirildiler. Va-
kayinamenin bildirdiine gre, yalnzca iki ya an-
3*Fr. Babinger, op. clt., p. 75, not. 1.
181
daki ocuklara aman verilmiti. Tm mal varlma el
kondu, eriata gre, hayr ilerine, seyidlere, yoksullara
vb. giden bete bir pay ayrldktan sonra, kalan askerlere
datld.
Baba shakn esinleyip ykselttii eylem bastrlma
m, yalnzca derine itilmiti, onun retisi Ouz boyu
epnilerce^benimsenmitir. epnilerin eyleme katlma
s, belki, daha Baba I shak tarafndan salanmt, ama
bozgundan sonra kuzeye, Sinop'a ekildiler ve cokun
sava yatknlklarn korudular. 15. yzyl banda, Kla-
viho, Semerkand yolu zerinde, Trabzon ve Erzincan ara
snda, onlara rastlanmtr.^'' epnileri inceleyenler ,onla-
rm Snnilikten saptm belirtiyorlar. bni - Battanm
yazsn zmlerken, Fuad K prlnn salam dayanak
l varsaymna gre, 14. yzylda, halkn tavan eti ye
meyen kzlbalar olarak dmanca bakt, ite bun
lard.
Baba shak bakaldrs, Seluklular de gt
ren snf savamndaki keskinlemenin parlak bir rne
i, kent ve ky arasnda toplumsal eitleme denemesi
dir.
Bundan sonra, her ey yatt m? Kukuludur. Mo
ollarn saldrs, alt tabakalarn yalnzca sesini sndr
m, ama kylln maddi ya da hukuksal durumu,
eski dzeyinde kalmtr.
Kk Asyadaki bakaldr, mslman douda
kyllerin uyan olgularndan biri Mahmud Tabari'nin
nderlik ettii, Buharadaki (1238) kyl ve zanaatlar
33 P. Kprl. Ouz etnoloj isi ne dair notlar, ss. 206 - 207. Ayn yazar.
Anadolu'da slmiyet, sa. 62 - 63, not.
34 Orijinalin transkripsiyonunu (Sreznevski yaynma gre Chapanles, p.
129) Q, le Strange (the Broadway Travellers serisi, p. 120) nedense (a
panolu ile kartrarak) Chapanli Trks eklinde vermektedir.
35ltnl Batta. II, 353. F. Kprl. Anadolu'da slamiyet, s. 63, not.
Tavan, "gerek inan c n ltdr". Eski kurallar savunanlar, tavan y i
yenin kirli olduuna inanmaktadrlar.
182
bakaldrsyla, zaman bakmndan rastlaan bir olgu-
dur.
Ayn ar koullar ayn sonucu, bakaldry dour
mutur. Ama, 13. yzyln birinci yansnda, Kk As
ya'da zanaat rgtleri henz zayft; en azndan. Vaka
yiname, bunlarn katlm konusunda susmaktadr. Bu
da anlalr bir durumdur: Kk Asyada, ahiler, ye
ni yeni belirmekte, onlarn toplumsal - siyasal kiilii, 14.
yzylda ortaya kmakta, imdilik protestolar bireysel
nitelik tamaktadr.
Kk Asyada, 13. yzylda, kyllerin zanaatlar
dan kopuk bakaldrs, marksizm kurucularmn, kyl
bakaldrlarnn ancak ii bakaldrsyla birlemesi du
rumunda sonuca gtrebilecei eklindeki aklamalar
nn haklln bir kez daha dorulayarak, baarsz kal
mak durumundayd.
36 A. Yakubovskiy. Vosstaniye Tabari v 1238 g. Doklad .grupp vosto-
kovedov na sessli Akademii Nauk SSSR. 20 marta 1935 g. M. L., 1936, str.
101 - 135.
183
SEKlZNC BLM
Zanaatlar, Bileimleri ve Birlikleri - Zanaatilarm Eko
nomik ve Hukuksal Durumu - Koruyucu Araylar
inde Zanaatlar
Seluklular devletinin ekonomisinde, tarm, temel
yeri tutuyordu. Ama, hem ev yaam iin, hem tarm iin,
hem sava iin, feodala mamul eya, ara, silah vb., ksa
ca, ancak zanaatlarn hazrlayabildii her ey gerekliy
di Byk feodalin hizmetlileri arasnda, daima, patro
nun istedii malzemeyi yapan ustalar bulunuyordu, ve
bu da doald.
Kk Asyada, oldum olas, byle sregelmitir. Da
ha Hititlerde, yurtluun demirbanda, zanaatlar sepi
ciler, demirciler, amorit giysileri imalats terziler sa
ylyordu.
Sultan I. Alaaddin Keykubadn portresini betimler
184
ken, Vakayiname, sultann bo zamanlarnda kendini
zanaata verdiini belirtiyor. Onun elinden her trl us
talk geliyordu. Yay yapar, dlgerlikten anlar, ssleme
resimler izer, saralkla urar, baklar imal ederdi;
ve eer sultan, her eye byle yetenekli idiyse, aktr ki,
adamlar da ondan geri kalmyordu.
Zanaat, kente yerleiyordu, nk onun retimi,
kentte geni pazar buluyordu. Zanaat, burada, topran
da yaayan insanlara, yalnzca kendi tketimi iin gerek
li mamul yapma grevini veren feodalin bireysel ekono
misinin yardmc alan deildir.
Zengin feodallar, sultanlar ve beyler, kentlerde ya
yorlard; zanaatlar da, herhangi bir kentte yerlemeye
can atyorlard. Burada, hem malzeme bulmak daha ko
layd, hem de mamuln sat daha krlyd. Burada, za
naat ustalar arasnda, artk, yar speklatr satc tipi
biimleniyordu.
Aflkide Mevlana Celaleddinin kasap olan yal bir
mridinden sz edilmektedir. Kesim iin gelen hayvan
lar, anlalan, ondan geiyordu; atlar da getiriliyordu.
Arap taylan alyor, bunlar yetitirerek "y'^- kiilere
satyordu.^
Ama, kylerde de zanaatlar yayordu, rnein, de
mirci, her yerde gerekliydi. Y abanabad kaza snda (An
kara ili), yreye hizmet veren demircilerin kt anla
lan, Temurular ky vardr. Zanaatlar, emeklerine
istem olan yerlerde toplanyorlard. Zanaatn jikselmesi-
ne ve gelimesine neden olan hammaddenin bulunduu
yerlerde, zanaat birlikleri douyordu.
Zanaatlar, kapal bir grup oluturuyorlard. Bun
lar, zanaat yatknlklarn, soydan soya, babadan oula
' Ben bu bilgileri daha nce "tz kommentariyev k staroosmanskomu
perevodu hroniki malsaziyskih Selukldov, tak nazvayemoy hrnlkl bnl -
Blb (str. 6) makalesinden toplamtm.
SAflkI, 1, 75.
185
aktararak srdrmeye alyorlard.^ocukluk yalarn
dan balayarak loncaya girmi olan zanaatlarn ocuk
lar iin avantajlar ve ayrcalklar byle oluuyor ve pe
kiiyordu; ve dardan gelmi olan rak ve kalfalarn
hukuksal ve madd durumu bylece ktleiyordu.
Kapallk, yabanclara yklenen ar maddi deme
ler gibi yapay nlemlerle de korunuyordu; atelyede,
raklk sistemini dzenleyen Orta Asya "risaleleri de, bu
nu dile getirmektedir, rnein, loncaya giren rak, "er-
vah-i pir dzenliyor, gn sren iflas ettirici bir ar
lamada bulunuyor, ustalara giysi, hrka, armaan ediyor
du; buna karlk, ustalarn oullar iin bu arlama,
bir gne kadar inebiliyordu.
Rekabeti ortadan kaldran zanaatlar, kendi soyla
rnda, kentlerinde ve blgelerinde zanaat tekniklerini ko
ruyor ve gelitiriyorlard, ve bu, ustalkta karmak he
saplar ya da incelikler, ssleme zarafeti gerektiren lon
calarda, daha net olarak belirgindi.
Ekim Devrimi ncesinde, bizde bile, Ural'daki bir
dkm fabrikasnda ya da Belorusyadaki camclarda,
kuaktan kuaa soy dzeni korunduuna gre, elbette
douda, retimlerinin baars ve satyla canla bala
ilgilenen loncalarda, zanaatlarda, meslek akrabalk
balar ok daha glyd. retimin gizlerini koruyarak,
rnlerinin yksek kalitesini, onlar, yalnzca onlar g
venceye alabilirdi.
Balangta, belki, zanaat, toprakla ilikiliydi (ky
asll) ve zanaat onun iin yardmc urat; sonra, kent
te alrken, kent dnda kk bir mlk edinmitir.
Kk Asyada, ben, zanaatlarn genellikle, kent dm-
3Kar, rnein, 1. i . Zarubinin yazs (Skazaniye o pervom kuznetse
V I ugnane, tzvestiya Akademli Nauk SSSR, 1926, B tr. 165): ''Demirci mes
lei, ounlukla, babadan ogula geer." ama buna, daha nce 17. yzylda,
P. Bernye aret e tm i ti r (Istoriya poslednlh poll tles kih perevorptov v go-
sudarstve Velikovo Mogola, str. 204 - 226).
186
da, ba ve bahelerinin yer ald, bir ev ve bostandan
oluan toprak paralarnn bulunduunu gzledim. Bun
lar, kentten kye gitmi deildi, kyden kente gelmi
lerdi.
Devlet ynetimi .ekonomik yaam iin, zanaatn ne
mini kavramt ve bir kenti ele geirince, yerel zanaat
lar toparlyordu. Moollar, byle yapmlard, ve son
ra Osmanl sultanlar da byle davranyorlard. Sultan
I I . Mehmed'in buyruuyla, vezir-i zam Mahmud Paa
(1466 ylnda), Konyadan ve Larendeden setii zanaat
lar stanbula gndermiti.'
Kk Asyada, zanaatlar, ok eskiden gelimi du
rumdayd; lkenin fatihleri Seluklular, kentin zanaat
rgtlenmesini korumulard, ve kentin bir noktasnda
younlam olan yerli halk, ustalk uralarn srdr
yordu.
bni Battanm gezi betimlemelerinde, zanatlarn
yaam konusunda bol malzeme serpilmi durumdadr ve
kukusuz, bni Battanm 1331 ylnda gzlemledii, da
ha nce, en azndan Seluklular devrinde olumutu, da
ha da byk olaslkla. Kk Asya zanaatsnn yaa
mnda eski zamanda kalntlar devam ediyordu.
Kk Asyada, Seluklularm geliinden ok daha
nce, zanaatlar bulunduuna gre, bunlar, kuku yok
ki. Kk Asyann artk yok olmu yerli halkndan bir
ok ey alm olan (Ermeni, Rum) hristiyanlard.
Trklerde, "zanaat iin, yabanc, Arapa, Farsa
deyimler vard (hnermend, erbb), ve bu Orta Asya
(ve Kk Asya) Trkleri arasnda, zanaatlarn greli ola
rak, daha ge gelitiini dile getirmektedir.
13. yzyln ikinci yarsnda, Trkmenistan!, yani
Kk Asyay geen Marko Polo da yle diyor: "Ayrca
Ermeniler vej Rumlar var; bunlar, kark olarak kent-
4 Hammer. G. O, R-,, II, 89.
187
lerde ve kasabalarda yayor, ticaretle ve zanaatla ura
yorlar.^
Kentlere yerleen hep hristiyanlard. Lozan Antla-
masna (1923) gre, Rumlarn Anadolu'dan g etmesin
den sonra, rnein, Nide gibi Seluklular devrinin nem
li bir kentinde, daha nce, 25 bin olan nfus iki kat
azalmtr.
Byk sanat gerektiren zanaatlar, Hristiyanlarn
elindeydi ve yle kalyordu; ressamlar ve mimarlar, Rum^
ya da Ermeni, hattatlar ranlI ydlar; basit iler de,
galiba, hristiyanlarda younlamt; en azndan, onlar,
Trklerden daha iyi yapyorlard. rnein, bahelerin ev
resine kerpi duvarlar ren ustalar, ya da evlerin atla
rnn toprak tesviyesini yapan ustalar, yani toprak ileri
uzmanlar Rumlar arasndayd;^ kukusuz, Trk ustalar
da vard, ama onlarn i nitelii dkt, Konyadaki
zenginler, Rumlar, Trklere tercih ediyorlard.
Seluklular, gebe yatknlklarn brakarak kentle
re yerletikleri zaman, yerlilerin stnln Kemen fark
ediyor ve, yeni yerleimleri srasnda, hristiyan zanaat
lara bavuruyorlar. Bir seferinde. eyh Salahaddin,
bahe duvar rdrmek iin Trk ustalar getirtmitir.
Celleddin Rumi (artk 13. yzyldr), bu i iin, Rum
ustalar gerektiini buyurur. Eer ykmak gerekseydi,
Trk ustalarn zorunlu olacam belirterek srdrr d
ncesini ve yle der: "Dnyann kurulmas, Rumlarn
uzmanldr, yklmas ise Trklere vergidir. Konya'nn
yklmas da, eninde sonunda, adaletsiz ve merhametsiz
Trklerin elinden olacaktr.
Burada, ran kltryle eitilmi bir insan olan Ce
lleddin Rumiye grnd ekliyle, Trk halklarnn
5 Putaestvlye Marko Polo, ev. Minayev, red. V. Bartold, s. 26 - 27.
AflftkI, n. 69.
7Aflftkl, II, 275.
SAHkl, I, 208.
188
olumsuz, ykc rol, kastl olarak vurgulanmtr; ola ki,
burada, onun Hristiyan Rumlara kiisel ve ailesel eili
mi de yanstlmtr. Ama ne olursa olsun, Celleddin Ru
mi'nin kzgn tirad, Konyada, dinsel dmanlk bulun
madn gstermitir.
Yerel koullara (hammadde varl) ve atalardan ge
en geleneklere uygun olarak u ya da bu zanaat, belirli
bir blgede geliiyordu, ve 12 -13. yzyllarda, tm lke
de, ustalar ve rnleriyle n kazanan kentler vard.
Ermenistan'da, ok eskiden beri, madenler karld
na gre, maden ileme ileri, Ermenilerin elinde bulu
nuyordu. Kapadokya, ok eskiden, gm madeniyle n
lyd; Toros dalan, daha Babilliler zamannda, gm
dalar" adn tayordu. Bakr gerelerin zanaatsal reti
mi de, Ermenilerin elindeydi, ve 19. yzylda, bu konuda
Erzurum nlyd.
Genel olarak, yerel sanayide, Ermeniler byk rol
oynuyordu. Kazlar gsteriyor ki, 9 -10. yzyllarda, Er
menistan'da mlek, demir, silah, kuyumculuk ve doku
ma zanaatlar gelimiti.
bni Batta'nn yazdna gre, 13. yzylda, Erzin
can halknn nemli blmn Ermeniler oluturuyordu.
En gzel kumalar buradan kyordu, dokumaclk da
Ermenilerin elinde olmaldr.
Vakayiname'de sk sk, deerli talarla sslenmi
balklardan, kemerlerden, her trl kuyumculuk rn
lerinden vgyle sz edilmektedir. Gebeler, parlak sz
lere dkndler. Her dou insan gibi. Sultan I. Alaad-
din Keykubad da, deerli talardan anlyordu.
Kuyumcular, byk blmyle (bugn de olduu gi
bi), galiba Ermenilerdi; en azndan, sultana dn arma
anlar gerektii zaman sipariler, Hristiyanlarn ve
9Y. Manandyan. O torgovle 1 gorodah Armenll v svyazi s mirovoy tor-
govley drevnlh armyan. Erivan, 1930, str. 159.
189
franklarn yerletii blge olan Antalya'ya veriliyordu.
Alaiye, kuyumculuk ileri ile n kazanmt.
Demek ki, zarafet eyalar, Akdeniz kys boyunda
imal ediliyordu.
Bununla birlikte, Konyada, Trkler arasnda kuyum
culuk sanat gelimiti; Emir Altunpa'mn 13. yzyl ba
vakf kaydnda, ulemadan Y usuf Konevi ile eyh Osman
Uveysin kuyumcu olduklar dile getirilmektedir.' Hep
sinden daha byk olaslk, dervi tarikatlarna giren
ya da medreselerde renim gren kuyumcu kalfalar,
sonralar alanlarnda ilerliyorlar, ama daha nce kazan
dklar zanaat yatknlklarn srdryorlard; altn
kakma iiyle uraan mevlevi eyhi Salahaddin, "Zerkub
lakabn, anlalan, bylece srdrmtr.
Rumlar arasnda usta zanaatlar vard.
Ladik kentinde, Rum kadnlar, "pamuklu dokumala
r altn oya" ile iliyorlard; Aksaray, hallaryla nlen-
miti.'^ Sudak ziyaret eden bni Batta yle diyor:
"Burada Trkler ve onlarn himayesinde bulunan bir
grup Rum yayor. Bunlarn hepsi zanat.^
Bir yandan kendini koruma duygusu, kiisel ve mal
gvenlii iin duyulan korku, te yandan (rnein, sa
va iin trmanma merdivenleri, kuatma mekanizmalar,
cami yapm ve genel olarak antsal yaplar, sulama i
leri gibi) karmak zanaat ve inaatlar, tm bunlar, za
naatlar birlemeye zorluyordu. Y alnz bana alan
zanaat ezilebilirdi. Bylece, Kk Asyada, loncalar,
erken dnemde olumutur.
Konyada, Celleddin Ruminin evini, bir usta dl
gerler ortakl yapmt; mevlevi eyh Bedreddin de,'"*
10 VI. Gordlevskly. tz Jizni sovremyonnoy Turtsil. Vostok kn. 4, str. 208.
11 bnl Batta, II, 271^
12 tb ni Batta, II, 286. '
13lbnl Batta, II, 415.
14Aflkl, I, 218.
190
bunlarn yannda alyordu; yani ortaklklarda, erken
dnemde de kalfalar vard. Anlalan, derviler de, ek
meklerini kazanmak iin kendilerine bir zanaat seiyor
lard.
Kentlerde, zanaat kolektifleri, loncalara gre, mes
lek zelliklere, ve belki, doum yerine gre (doum yeri
genellikle uralan zanaat da belirliyordu) yerleiyor
du. Her loncann kendi "dkknlar vard. Onlar, bura
da alyor ve rnlerini, burada satyorlard. Daha 20.
yzylda, Osmanl dneminde, Avrupa ortaann izgi
lerini srdren Kk Asya kentlerinde ve stanbulda
gzlenen durum, belli ki, Seluklular dneminde vard.
Zanaatlar, loncalarda birleerek ekonomik bakm
dan glenmilerdi. Bunlar, devlet iin, artk, bir gelir
kayna oluturuyorlard. Y azcolu Ali'de, "krhane ya
zclar deyimine rastlanmaktadr; bylece, bunlarn, r
nein hal dokuma atelyeleri gibi, byk imalathane "i
letmeler olduu dncesi douyor. Genel olarak, tm
esnaf ve zanaatlar, kayda geirilmilerdi ve vergi d
yorlard; bunlar, hkmetin siparilerini (rnein, sikke
basm, gherile retimi vb.) gerekletiren devlet atel-
yeleriydi.
Zanaatlarn durumu, hukuksal bakmdan gene de
istikrarszd,'^ ve bunlar, dnce akmlarna kaplyor
lard.
Bunlar, ayr bir toplumsal snf deildi, ama gleri
ve nlemleri henz feodallar iin ak olmayan yeni bir
toplumsal katman oluturuyorlard, bu yzden de, feo
dallar, onlara kaytszca bakyordu.
Tinnisdeki zgr ve tasasz yaam gren Nairi
Hsran (11. yzyl), yle yazyor: "Burada durum, diva
nn ve sultann zanaatlar ar almaya zorlad ba-
15 Bununla birlikte, kar., P. Kprl'nn dncesi (Les orlglnes de
rBmplre Ottoman, s. 75).
191
ka lkelerdeki gibi deil."' ama, yalnzca Msrda by-
leydi.
Zanaatlar, "patronlarndan zarar gryorlard.
Bir seferinde, Celleddin Rumiye bavurmular, iren
zorbalar ikyet etmilerdi. Celleddinin s2eri, onla
r yattrm, ve dnya yaamnn adaletsizliklerine da
yanmaya raz olmulardr.^
Anlalan, balangta, zanaatlar, byk bir tinsel
ve maddi gc temsil eden Mevleviler ynne eilim gs
teriyorlard.
Celleddinin salnda (o, Trklere yksekten baksa
da), toplantlarnda "aa tabakadan kiiler ve zanaat
lar ar basyordu, bilgi sahibi ve saygdeer insanlar
ise, tersine, ayinlerden uzak duruyorlard.' Ne var ki,
Mevlevilerin arasnda, giderek, feodal ermeniler, mevlevi-
lerin kar elde edebildikleri zengin kiiler gze arpyor
du. "Aydn kesime, ran kltrne eilimleriyle, (Afl-
kinin "Menakib-l-Arifininin sayfalarndan szan) Trk-
leri aalamalaryla, Mevlevilerin tm yapsal zanaat
lar, doal olarak loncalarn artan nemini gzden ka
ran ve iyiletirmeyi ahilere brakan bu "dnya beylerin
den iuzaklatnyordu.
16 Nairi Husrau, Kniga puteestviya, per. Y. Bertels, M. 1933, Btr. 97.
17Ankl, II, 35.
ISAflkl, I, 117.
192
DOKUZUNCU BLM
Kk Asyada, Ahilerin Ortaya kmas - Ahi Toplulu
una Kabul Treni - Ahilerin Ykselii - Mevleviler ve
Ahiler Arasnda Ayrlk - Zanaatlar ve Ahiler Arasnda
Yaknlama - Feodallarla Ahiler Arasnda Savam -
Osmanl Dneminde Ahilerin zleri
Zanaatlarn, zanaat loncalarnn karlarnn sa
vunulmasn stlenen ve onlar Mevlevilerden koparabi-
len usta politikaclar olan bu Ahi' hamiler kimlerdi?
1 J. Deny (Journal Asiatlque, 1920. XI sSrle, t . XVI, p. 183, (Doublllm-
cilerl Dernekleri Federasyonu 2. top lantsnd aki rapor zet i), 'ahi" szc
n n Arapa kkn reddederek, bunu Trke agi, gnreux, cmertu-
verglU' chevaleresque "yiite szcklerinden tretmitir, "Ahiler' konu
sunda genel bir dnce, "z Jlznl tsehov v turtsil. K Istorll ahi" (Zapiski
Kollegil vostokovedov, t. II, str. 235 - 248) makalemde, benim tarafmdan
verilmitir. Ahilerin incelenmesi, "Islamica (vol. III. V) Z. D. M. O. N.P.
( XII), Sitzungsberichte ter Preussischen Akademie der Wlssenschaften. Phil,
h l s t Klasse (1932, XXVI) dergilerinde, bir dizi deerli alma yaymlayan
Prof. Pr. Taeschner'in srar sayesinde, nemli ilerleme kaydetmitir; ayrca
bkz; Fr. Taeschner, P. Kahle, t , aht'n makalelerinin yaymland "Fest-
s ch rif t Georg- Jacob' (Lpz. 1932). Ahiler konusunda ok geni bir malzeme,
dogmac M. Cevdet'in (l. 1935) u almasnda toplanmtr: Zeyl li fasi
al f it y en Del l hayyal Trkiye f l ki t a b l rahle labu Batta, (stanbul, 1932).
193
Anadoluyu dolduran sava gaziler arasnda, tarih
i Otbinin belirttii gibi, "yiitlerin bakanlar (reis al
fetyan)^ynetimindeki genliin oluturduu Ahiler de
bulunabiliyordu. Ahiler, Kk Asya'ya, sava n ve
ganimet kazanma dyle geliyorlard; sultanlar, bu yi
itleri ,istekle hizmete kabul edebiliyorlard.
Ahiler, balangta, sultann saray muhafzlna bi
reysel olarak giriyorlar, Nizam l Mlk un szettii
mfredler ("mfred") grubunu oluturarak sultandan,
toprak deil, maa alyorlard. Sultan I. Aluaddin Key-
kubad, Obruka girdii, yani Konya blge snrn getii
zaman (1219), onu karlayanlar arasnda "ftyanlar ve
("fetyan) ve muhafzlar ("nbeti), yani ahiler ve yi
itler bulunuyordu.^
Bunlar, Kk Asyaya, kesintisiz akn halinde geli
yorlar ve burada, Orta Asya Trk lakaplarn, uzun sre
koruyorlard; rnein, bni Batta Nidede lonca eyhi
grevi yapan Ahi Caruk'a rastlamtr.
Alii terimine, ben, Cullabinin (11. yzyln ikinci
yarsnda lmtr) sufi yaznnda da rastladm; burada
"Ahi Zengani adyla tannan, "dindar yaam adam,
"vgye deer sufi eyh ekik Farracdan szedilmek-
tedir.'
Bu ahi, zerinde durmaya deer. Her eyden nce,
"Farruh ve "Farrac adlar, kolayca karabilmitir
(belki, Farrac diye bir ad hi yoktur), elyazmalar, "Zen
gani eklinden baka, ayrca, "Zencani okunuunu da
vermektedir. O halde, bu, "Ahi Farruh Zencani olabilir,
ama eyh air Nizaminin ad da byleydi. Burada, biri,
belli ki, 11. yzylda, br 12. yzylda yaam olan iki
eyhin adlarnn akmas, bir rastlant mdr, bilmiyo-
2P. Kprl. Trkiye Tarihi. stanbul, 1923, s . 81.
SYazcolu Ali, III, 107.
4 V. Jukovskiy. Rask ntiye skrltovo za zavesoy. L 1925, str, 215.
5Y. Bertels. Vellkiy azerbaycanskIy poet Nizami. Baku, 1940, str. 32.
194
rum. Ama, air eyhe verilen adn, tarihsel perspektif yit
tikten sonra dzenlendii varsaym daha inandrc ola
caktr. O zaman, Ahi Farruh Zencani'nin ahi eyhlerin pi
ri olduu anlam kmaktadr ve topluluun tzn
oluturan kiinin yaam yksnn er ya da ge bulun
mas gereklidir. Caminin Nafahat ul uns unda, h. 457
ylnda, yani Cullabinin de, sanki, ayn kiiden szettii
sralarda len bir "Ahi Farac ad gemektedir.
Ahiler arasnda seyidlerin bulunmas, ayn zamanda,
bunlarn yabanc kkenli olduklarn,^ halifelikle gl
balarn dile getirmektedir.
Badadda, Hahfe Nasr'dan (1180 ile 1225 yllar ara
snda) ok nce, kendine zg tinsel tutum tzkleri olan
Futuvvalar yaygnlamt. Bast malad at tavfik, ya
ptndan grld gibi. Halife Nasr zamannda, bir ye
niden dzenleme meydana gelmi, futuvvalar seven hali
fenin hkmdarlk dnemine dein szm bulunan dal
lanma ve sapmalar "Futuvvalardan karmak iin bir
yaznsal (belki de gerekleen) giriimde bulunulmutur.^
Bu tzkler (ve bunlardan kan trenler). Kk
Asyaya, Sultan I. zzeddin Keykavusun hkmdarln
da (onun kzyla evli). Halife Nasralidinillahdan aktarl
mtr.
Sultan, halifeyi, Sinop'un ele geirildiinden haber
dar ederken, ona, deerli armaanlar gndermi, halife
ise, sultana, "pk ve onurlu gvdesinden, "ar temizlik
alvar ("ismet taharet seravili),"yararlk giysisi
(mrvvet-i mizeri), "Ftuvvetname ve "iktidar izin bel-
6 P. Kakle, Dle Futuwa - BndnIsse des Kallfen en-NasIr. Pestschrlft
Georg Jacob. pp. 112 - 115.
7 Bu dnceyi P. Wlttek dile getirmitir. (Zur Geshlchte Angoras m
Mlttelalter. Festschrlft Georg Jacob, p. 360.)
8 Bu alvarlar" konusunda bkz; R. Dozy. SupplSment aux dlctlonna-
res arabes, II, Leyde, 1881, p. 241 (burada literatre de iaret edilmitir);
ayrca bkz: C. von Arendonk. EncyclopSdie de i'Islam, II, 130. S. Putuwa;
tarikat nn b u resml g iys isi "alvarlarn" ("seravil al fstuvvet") rol ve
195
gesi ("destur-i saltanat) balamtr.
zzeddinin kardei I. Alaaddin Keykubad, tahta k
t zaman, halifenin elisi, sufilerin eyhler eyhi yk
sek sam verilen Abu-Abdullah mer-ibn Muhammed Suh-
ravardi, sultan zerinde, kendine zg kutsama eleri
ieren bir tren gerekletirmitir. Sultan, Bagdad'dan
gnderilen hrkay giymi, eli ise, sultann srtna kez
hafife vurarak adaleti gzetmesini ve eriat inememe
sini tlemitir. Sultana, halifeden katr getirdikleri za
man ise, o, katrn trnan pmtr.
Ftuvvetnamede, Trkiye'de, loncalarn tzk ki
taplarnda, at, eek trna plmesi, yetkinlie gtren
basamaklardan, valyelik kalntsn srdren trenler
den biridir; srta vurulmas, Batda, valyelik verilme
sinde zorunlu asl eyi anmsatmaktadr.
Kk Asyaya, tren kurallar, trl yollardan geli
yordu. Astrabadi (14. yzyl sonu). eyh Ali Msrnin (bel
li ki uzun sre Msr'da yaamtr) makasla, Sivas Ka
ds Ahmed Burhaneddinin salarn kestiini dile geti
rirken, burada, gene, valyelie kabul edilmede, ortaa
elerinden biri grlyor.
Sultana bakarak, hem feodallar, hem ahiler (Mezo
potamyadan olduklarna gre "futuvva yoluyla bir b
lmn bildikleri), bu grenekleri ve trenleri istekle be
nimsediler. Ahilerin ateli yandalar olduklar, ksa za-
anlam konusunda, ayrca bkz: W. Bjrkmann. Encyclopdie de l'Islam, IV,
472 - 473. L. A. Mayer'in kansna gre (L. A. Mayer. Saracanlc Heraldry.
Oxford, 1933) Ahilerl n topluluk amblemi alvarlar, herhangi bir ahin in
armasna dnmtr (bkz: D. L. Z. 1935, 107 - 108).
9 Bu konuda bkz: Otto Sples. Munis al'ushshag. Bonner. Orlentalls-
t l s c h e Studien. H e lt 7, pp. 8 sg.
lOYazcolu Ali, III. 220: T magn '.
11 Astrabadi, agy. s. 60. eriin Trke ksa bir zetini veren metnin
yayncs Kilisli Rfat, nedense, aklamada bulunmamtr. Yazcolu Ali
Vakayiname'slndekl tmcede, bu sa kesmeden szetmiyor mu (III, 224);
"Sultana ve kalan beglere sima emir Celat al-d in Karadayya mukrazkn
oldu ve baz beglere hem rdat hrkasn giydiler."
196
manda ye yazmn gerekletiren dinsel kardelik top
luluu da, bu temel zerinde dodu.
14. yzyl bana doru, ahi dnceleri, aydn evre
leri de sarmt: Ozan Y unus Emre'nin iirlerinde, "F-
tvvete deiniler grlmekte, hatta o, dorudan ahilere
seslenmektedir.'^
bni Batta tarafndan ayrntyla anlatlan klklar,
ahileri belirgin olarak ayryordu.'^Sufiler, geleneksel giy
sileri''* hrkay tarken,'^bunlar, alvar giyiyo, balarn
da beyaz kalpak bulunuyordu. Ahilerde, beyaz renk, bir
tr simgeydi; krmz ba giysileri tayan Trklerden
kendilerini byle ayryorlard.'* Ama, snr beyi Meh-
medden szederken, o sralarda da giyilen beyaz kalpak
lar anlatan Aflkinin aklamas, bununla elimekte, en
azndan, bir dzeltme yapmaktadr. Yani, ahiler ile snr
lardaki Ouz boylar arasnda bir ba yok muydu? Bun
lar, Kk Asya'ya, birlikte mi gelmilerdi?
Ahilerin yan sra, kardelik topluluunun bir bl
m olduu anlalan "yiitlerden de szedilmektedir.
Ahiler, artk, sarayda byk rol oynamaktadrlar
Sultan onlarn grlerini sormakta, alplar gibi silahlan
maktadr,'^ve sultan, kendilerine sahibin kaplar nn
de yer almalarm buyurmaktadr. Bu, artk, kendine zg
bir saray muhafzldr. Mool dneminde, ahiler, belirli
muhafzlk grevlerini yerine getiriyorlard. Dmanlar,
vezir emseddin Isfahani'ye kar sefere giritikleri za
man, "Tusi olu'Necmeddin, ahileri silahlandrm ve
I2Bkz: "Halk Bilgisi Haberleri", Yl 2 (1931), no: 16, dergisinde Z. F.
ba harfleriyle yaymlanan yazarn notu.
13tbnl Batta, II, 264.
T4lbnl Batta, II, 282.
ISAfl&kl, I, 117 (Celleddin Rumin i n llrl).
16 VI. Gordlevskiy. t z Jlznl ts ehov v Turtsll. Zaplskl Kollegll vostoko-
vededov, t . II, str. 246.
17Yazcoglu Ali, III, 223 - 224.
18 Metinde: Puer Tusl, yani babas, Tus (tran) doumluydu. "Ruser:
Oul, ."
197
veziri kendi evinde saklamt.
Ahiler, toplantlarda grlmektedir; kadlar, eyhler,
emirler ve ahiler oturmakta ve sralamada ncelik he
sab yapmaktadrlar, yani bu ncelik hesab, ahileri de
sardna gre, onlar, belli ki, kendilerini, dierlerinden
yksek deilse bile, hi de aa saymamaktadrlar.
Sultanlar, onlar dllendirmekte, emir grevlerinde
bulunmaktadrlar: Ahi Emir Ahmed, "nl ve saygdeer,
zengin bir hayr sahibidir.
Bylece, ahiler, feodallar dzeyine ykseLnekte, on
lar da topraa yerlemektedir. Aflkide, balangta, sim
yaclkla uraan bir Ahi Muzaffereddin yks vardr;
ahinin samalklarla uramasna kzan elebi Amir Arif,
onu, toprak iine ynlendirir. Ahi, sz dinlemi ve ksa
srede zengin olmutur.
Ahilerin elinde, devlet topraklar zerinde yer alan
yurtluklar toplanmtr. Ankara ili kylerinin toponomisi
zerinde, Avni Ali Candar tarafndan yaplan zet al
mada, drt "kazada ahilere rastlanmaktadr: Zarada
Ah, Haymanada Ahiboz, Keskinde Ahlar, Y abanabad'-
da Ahlar; yani ahiler, her yere dalm durumdadr.
Ben, Ankara ilindeki bu ahilerin, Avni Ali Candarn d
nd gibi (ahiler denilen) Trk soylar temsilcileri de
il, eski bir toplumsal katmanlamann kalntlar oldu
una inanyorum.
Ahiler, her yanda glenmektedir; ticaret yapmakta
ve bu alanda zenginlemektedirler.^ rnein, Konyada
ahilerin ba Ahmedah ipekli, yani, dalm kumalar
ticareti yapmaktadr. Bu ise, onun zenginliini gsteri
yor;' ayrca, bunlar arasndan ulema da kmaktadr,
15. yzylda Konyada Kad Ahi bn Kalemah^(Aflki'-
19 "Hakimiyeti Milliye", 1933, no: 4165.
20 P. Wlttek. Zur Geschlcte Angoras m Mlttelalter, p, 350.
21 Aflki, II, 350, ayrca 112 - 113.
22lbn i Batta, II, 281 - 2 8 2 (bnl Batt a yamimtr).
198
de Taceddin Kalemah olarak adlandrlmtr^) vardr;
bni Batta, Birgide, ok sayda izleyicisi bulunan bir
ahi ileciye rastlamtr;^'' ksaca, ahiler, tm cephelerde
kararl olarak salam konumlar kazanmaktad. rlar.
Birtakm ernirlerin ya da sufilerin tercih edildii ve
kendilerinin kk grld duygusuna kapldklar za
man, ilerinde, derinlerde honutsuzluk mrlts olsa da,
onlar, henz yumuak bal ve kanaatkrdrlar.
Ahiler arasnda mevleviligin ateli yandalan da bu
lunuyordu. rnein, devletin bat snrnda bulunan bir
ahi (Ahi Pulad), Konya'ya gelmi ve Celleddinin tr
besini ziyaret ettikten sonra, ayinleri, Aydnolu blge
sinde yaymak amacyla dervi olmutu.^
Ahilerin eski kua, genellikle mevlevilie saygldr,
ama Celleddin Rumi'nin lmnden sonra, yksekten
bakmaya balarlar. rnein, "Anud", yani inat lakabyla
anlan Ahi Ahmet, bir cenaze srasnda, Mevlevi tasavvuf
iiri yinelenmesini yasaklamtr, Celleddin Rami'nin o
lu Sultan Veled ise, bu durumdan incinerek u uyarda
bulunuyor: "Bu kural byk bir adam' (yani Celleddin)
tarafndan konulmutur, kaldracak olan kii de ondan
daha byk olmaldr.^
Sultan Veled, ahilerin, Celleddin'in otoritesini sil
diklerini, artk, mevlevilerden ekinmediklerini seziyordu.
Aflki'nin vurguladna gre, Celleddin Rumi tara
fndan adna "Mustafa" eklenen ve yceltilen Ahi Ahmed-
in yks reticidir; nk, o, genliinde sk sk tr
bede bulunuyor ve Celleddinin ailesini ok seviyordu.
Sonralar, "zamannn zorbalarndan biri" olan Ahi
Ahmed'in karsnda, tm Konya titremitir; kentin ileri
23Aflkl, II, 428.
24ibnl Batta, II, 308.
25Aflkl, II, 370.
26Aflkl, II, 370.
199
gelenleri, onu, Sultan Velede ikyet etmiler, Sultan
Veled, t vermeye kalkmca da, Ahi Ahmed serte x-
kmtr: Nasl davranlacan en iyi biz biliriz; ancak
g ve kudret, ileri dzene koyabilir, siz, hibir eye ka
rmayn; sizin tasavvuf dnyanz bizim anlaymzn t
myle dndadr.^
elebi Hsameddin, sultan tarafndan kendisine b
raklan Vezir Ziyaeddin Tekkesi ne girerken, buraya sec
cadesini serince, birden, Ahi Ahmed, seccadeyi toplam
ve bu adayl istemediini bildirmitir.
Tekkede bjmk grlt ykselmi ve Ahi Trk ile
Ahi Bear ailelerinden gelen nemli ahiler (anlalan onu
yldrmak iin), kllarna ve baklarna sarlmlardr.
Ahi Trkn olu Haan Hsameddin, Celleddin Rumi
nin yazmanyd; Mesnevi kitabnn giriinde ad ok sk
gemektedir.^
Demek ki, ahiler arasnda, biraz olsun blnmlk
vard, eski olanlar, mevlevilii destekliyorlar, yeniler ise,
bu yoldan ayrlmlard. Ama, ahi topluluunun eski ye
lerinin direnii, ksa srede son bulmutur.
rnein, 13. yzyln ikinci yarsnda, yani Kk As
yada Mool egemenlii dneminde, artk, Konyada ahi
lerin nemi hzla artmt. Sultan da ,onlar zerinde g
sz kalyordu.
Sultann iktidar dt lde (bu ise, Mool sal
drsndan sonra oluyordu), ahilerle sultan arasndaki
iliki azalyordu; zanaatlarca desteklenen ahiler (dn
yasal ve dinsel) toprak aristokrasisine ykleniyorlard.
Ahilerle Mevleviler arasndaki uurum da genile
mektedir. Mevleviler mistik kuramcdrlar, ahilerse uygu-
27Af]&ki, II, 306.
28Aflki, II, 238; sonra, t b n i Batt a da, ahil erin uzun baklar ta d k
larn belirtiyordu.
29 B. G. Brown, A. llterary History of Persla, Frlm Berdowsl t o Sadi.
London, 1920, p. 518.
200
lmac Mevleviler inandrmaya almakta, ahiler ise dav
ran gstermektedirler.
Ayrca, snfsal farkllk da ortaya kmaktadr: Mev-
levilerin elinde topraklar birikmitir. Mevlevilerin yaa
ma biimi de feodallarda olduu gibidir; Amir Arif ele-
binin atnn trna nnde, dervi, uysallkla eilmekte
dir; elebi szeren dervilere diplomalar datmakta,
"ferace' giydirmektedir vb.. Seluklular ykld zaman,
Mevleviler, K ran kaynak gsterip Seluklularn yasal
ardllar olarak Mool hanlarm destekliyorlar,^bylece,
onlar, byk topraklarn kurtarmak istiyorlard. Onlar,
daha nce, sultan koruyordu. imdiyse, hann himayesin*
dedirler. Bamszlk ilan eden (dnyasal) feodal, asker
birliine dayanabiliyordu; Mevlevilerin ise, yalnzca, sz
ve mzii vard, ve onlar iin Moollarn himayesi zorun
luydu.
Dinsel feodallar olan mevleviler, anlalan, binlerine
dayanan ahiler de kar kyorlar. imdilik sakl olan
bu gcn kim olduunu, 14. yzyln ilk yarsnda Kk
Asyay ziyaret eden tbni Batta syleyecektir.
Ahi topluluuna, Kk Asyada yerli zanaatlarn
ezelden beri sregelen salam gelenekleri g veriyordu.
imdi de, zanaat birliklerindeki bakanlarn yerini ahi
ler tutuyor ve zanaatlar, kazandklar her eyi bakan-
larma veriyorlard.Ahi dinsel topluluunun yeleri ta
rafndan^ynetilen zanaatlar, kafa tutuyorlard, te
MAflkl, II. 378.
31 Aflki, II, 339.
32Aflki, II, 262.
33tbnl Batta, II, 262j
34 Su ltan III. Mustafa'nn Ahi Evran "delegelerine" (Bulgaristan'n Sof
ya ulu sal kitaplnda korunan) 1773 tarihl i fermanm yorumlayan prof.
V. Tsonev, loncalarn Kk Asyada, 13. yzylda, Arap kkenli Ahi EVran
tarafndan rgtlendiini varsayan tarihi Selani kiye dayanmaktadr. Yani,
Ahi Evran hakkmdaki sylence, en azndan, 14. yzylda olumutur, (bkz:
N. Derjavin. Sled drevnegruzinskih ts ehovh organizatsiy pi danmra sov-
remyonnoy etnograf. Yazk i literatura, t. I, 1926, str. 305, prim.).
201
yandan ise, ahiler, Mogollardan sonra, lkede zarar gt-
meden kalm canl bir gerek gcn salam zeminini
altlarnda hissediyorlard. Zanaatlar, ahilie, herhalde,
dinsel topluluun en alt basamandan yazlyorlard, ve
onlarn karlar, tmyle rtyordu.
Kukusuz, loncalarn ahilere bamll, bunlarn
zerkliini yitirmesi, balangta, zanaatlarn zsaygs
n incitiyordu, ve ahiler konusunda, azlarndan bee
nilmeyen sfatlar kabiliyordu. Dinsel feodallarm savu
nucusu Aflki, ahileri ima ederek, zanaatlarn ahilere
nefretini kkrtmakta ve onlar zorbalar olarak anlat
maktadr.
Feodallar da, eski arlklarm yitirmilerdir; onlarn
ekonomisi allak bullak olmutu. Ahilerse, arfk glen
milerdi. Belli ki, (Kk Asyada, bugn ocuk oyunlar
nn dile getirdii) bir asker rgtleri vard.^Ahiler ege
menlii ele almlard ve istemedikleri feodallar, zalim
leri ve zorbalar ldryor, ayrca, bunlarn nuhafzlar-
n ve bunlarla birlikte olan herkesi yok ediyorlard.^
"Herhangi bir sultann (yani yneticinin) bulunmad
her yerde, valinin grevlerini ahi yapmaktadr- ynetim
de izledikleri yntem, beylerdekinin aynsdr."^
Kentlere, hristiyanlar eilim gsterdiklerine ve bu
rada, zanaatla, ticaretle uratklarna gre, doalhkla,
loncalar bunlar doldurmutu, ve ahiler, feodala kar
savam yrtrken, Hristiyan zanaatlar, istekle ahile
rin yannda yer almlardr. Hristiyan zanaatlar da, bel
ki de, imdi aalanan ayr inantan smrcye kar,
gizli kalm bir fke bilinsizce canlanyordu; ve ayinleri,
Snnilikten ayrlan ahilerin kiiliinde, onlar, ekonomik
35 VI. Gordlevskiy. Dervii Ahi Evrana i ts e h i v Turtsii. zvestiya Aka-
demil Nayk SSSR, 1928, str. 1181.
36ltnl Batta, II, 261.
37tljnl Batta, II, 289.
202
ve dinsel mttefiklerini gryorlard.
bni Batta (ya da onun bilgi kayna) iin, ahiler,
adaletin bekiliini yapmakta ve zorbalar yok etmekte
dirler, buna karlk, (mevlevi) Aflki iin, zorbalk, mev-
levilerin otoritesini reddeden ahilerden kaynaklanmakta
dr.
Aflki, Moollardan sonra Kk Asyada balayan
toplumun toplumsal glerindeki yeniden katmanlama-
y gryordu. nun "Menkb-l rifininde, bu, srekli
yinelenmektedir. Sultan I. Alaaddin Keykubad'm dn
yorumlayan Sultan Veled, ona, gelecekte, devletin ze
rine kecek olan felaketleri bildirir. Vakanvist yle
yazyor: "Soyu olmayanlar ykselecek, en nemli makam
lar, aa dzeyde kiilere verilecektir,^yani feodallarn
yerine, ne id belirsiz ahi zanaatlar gelmi, "eski d
zen yklmtr. Byk zenginlikleri elinde toplayan mev-
leviler zarara uramak durumundayd, ve bu, kukusuz
Aflki'nin houna gitmiyordu.
14. yzylda, iyice belirginleen feodallar ile ahiler
arasndaki savam, eski feodal dzen iinden gelen Os-
manh sultanlar tarafndan durdurulmutur. Feodallara
dman, toplumsal gruplamalarn ideologlar ahiler, bir
blmyle devlet aygtna girmi olsalar da, Osmanl
larca ezi l mi l erdi rNe var ki, birleik rgtlere dne
rek lkenin ekonomik yaamn ynlendiren loncalar, g
lerini korumulardr; u atasz, bunu anmsatyor:
33 Aflki 1, 36 (S ultan Veled'in bu szlerini Aflki "menaklbul - Arifin"
n balangcnda kaydetmektedir, b elli k, bunlar, usunda salamca yer e t
mitir) .
39 P. Kprl ("Anadoluda slmiyet' ve "Bizans Messeselerlnln Te
siri", s. 176) OsmanlI devletin in kurulmasnda, ahilerin bsrk rol oynadk
larn dnmektedir. Gibbonsun almas (H. A. Glbbons. The Foundation
of t h e Ottoman Emplre, Oxford, 1916) nedeniyle, 'Zeltschrlft f r Semitistik.
(Bd. 11, 1924) makalesini yaymlayan P. Gize, ok daha kararl olarak, Os
manlI devletin in zellikle Ahi rgtlenmesi zerine kurulduunu aklyor.
40 VI. Gordlevskiy. t z Jlznl tsehov Turtsil k istorli ahi. Zapiski Kollegll
vostokovedov, t . i r. str. 242 - 243.
203
"Otuz iki lonca bir olunca, sadrazam drr.'"
Ahi topluluu, Kk Asya snrlar dna taabil-
mitir; galiba daha Seluklu seferleriyle, onlara, Krm
yolu almt. 14. yzylda, bni Batta, Azak'ta onlar
bulmutu; Eski Krm'n 14. yzyl mezar yaztlarnda,
ahi adlarna rastlanmaktadr.
Daha sonralar, Trkiyeye baml Krm hanlnn
zanaat rgtlerinde, Trkiyede benimsenen dzen y
rrlkteydi.'*^Ayrca, 18. yzylda, K rma, ahiler zeri
ne sylenmi zel "destanlar gelmitir.
Kk Asya kentleri Ankarada, Burdurd.^, sparta
da (herhalde daha baka yerlerde de), zanaat loncala
rn gl olarak kaynatran yr - dnyasal, yar - dervi-
sel eski rgtlerin kalntlar srmektedir. Byk bir kl
tr ve eitim almas yrten Trkiyedeki Halkevleri,
byk derleme yapabilecektir. Bu kalntlar karlatr
lnca, ahilerin yaamnn ak bir tablosunu ortaya ka
racaktr.
Eski zaman yerel yaamna ilgi duyan Haan ok,
ankr'da, zanaatlarn savatan nceki yaantsnn ay
rntl betimlemesini vermiti. Evlerin maaralar anm
satt bu eski kentte, eski gelenekler, uzun sre koru-
nabilmitir. Bu erevede, Trkiye'nin her yannda yap
lan k "sohbetlerinde, 20 ve daha yukar yata lonca
yeleri "yaranlar toplanyorlard (yallarn says alty
gemiyordu). Bu akamlarda, (zel kiralanan) mzik a
lyordu; katlanlar, genellikle tarihsel, lkenin acl gn
lerini dile getiren arklar sylyor, oynuyorlard. Oyun
lardan nce, kaplar kapatlyor, konuk kabulne son
veriliyor, akamn, yalnzca seilenlerin bulunabildii,
tl VI. Gordlevskiy. Dervii Ahi Evrana 1 t s e h l v T u t s l l . tzvestya Aka-
demll Nauk SSSB, 1928, str. 1192.
42 VI. Gordlevskiy. Organizatsiya tsehov v Krmu. Trud Btnografoarhe-
ologieskovo muzeya I MGU, IV, M., 1928.
204
gizli blm balyordu. Sabaha kar yemek veriliyordu.
Y emek srasnda, bir tr bakan olan baac., yaran
lar tarafndan ilenen kabahatleri, tren kurallarna g
re yarglad, "adaleti salad bir divan kuruyordu.
"Sohbetler, ztutum ve disiplini eitiyor, toplumsal dav
ran llerini dzenliyordu.
Sohbetlerin dzenlenmesindeki ayrntlar (rnein,
aydnlatmaya gsterilen dikkat), bni Battanm eski yaz
malarn anmsatyor; "yaranlar, gndzleri atelyelerde
alan, akamlan zaviyede toplanan "Fityanlarn tpk
sdr ve bende, I bni Batta'nm Kk Asya'da, genellikle
"sohbetlerin dzenlendii dnem olan k mevsiminde
bulunduu dncesini douruyor.
Loncalar, zanaat merkezi iin, loncalarn yksek, ke
sin ynetici temsilcisi "ahibabay onaylayan K rehir
deki Ahi Evran tekkesine balanmlard. Halkla iktidar
makam arasnda arabulucu olan "ahibaba, genellikle,
kent belediye ynetiminin banda bulunuyor, loncalarn
gcn zerinde du30imsayan "vali de ondan ekiniyor
du. ankrda, bir defasnda istenmeyen bir valinin fay
tona bindirilerek kentten kovulduu anlatlyor. Ahibaba'-
da, loncalarn evresinde topland bir sancak bulunu
yordu: Mavi zemin zerine iki yldz ilenmi, altna "al-
lah szc yazlmt. Deneinde ise, anlalan, yetki
simgesi olan bir tutam koyun ynnden tu aslyd.
Haan ok tarafndan yaymlanan ilgi ekici mal
zemeden baz izgiler, ite bunlar; ancak, ne yazk ki,
bu malzemede, gndelik yaant izgileri, rgtsel eleri
glgede brakacak kadar ar basyor, ama bu eksiklik,
belki, malzemeyi zetleyenden kaynaklanmaktadr.''^
Ahilerin izleri, kukusuz, Trkiye yaamnda daha
uzun sre devam etmitir. Ahilerin snfsal kartlar Os-
43 E. Borrel. La confrcie dAhi - Baba Tchankiri.; Revue d-es Etudes
Islamlques, 1936, pp. 309 - 332.
205
manii sultanlar bile, zellikle, Kk Asya'da, bu toplu^
luk tarafndan ve ondan aktarlp mevlevi dervi tarikat
tarafndan yerletirilen tren kurallarn gzetiyorlard.
Tahta kma simgesi olarak kl kuanma, kaynan "Fu-
tuvva tznden almaktadr.-' Dervilerde, eyhin "m
ridini dllendirirken srtna vurmas da, kalnty gs
termektedir. Daha 17. yzylda, bu, Evliya elebinin dik
katini ekmiti.''
Ben de, Bat Avrupa valyelik trenlerinin Hal
yryleri dneminde, Dou'dan aktarld konusunda
ki Hammer Purgstall'm eski dncesini destekliyorum.'''^
Ne de olsa, halifelik (Bagdad), dolaysz etkide buluna
myordu. Demek ki, Futuvva dnceleri, oktan, (belki,
Nasiriddinillahn halife olmasndan da nce) Urfa'da, Su
riye kysnda, Y erusalem krallnda yaygnlamt, ve
burada, dncelerin yayclar ismailiyenler, aktif futuv-
vaclard.
Toplulua kabul edilme trenleri (kseden ime, al
var giyme, srta vurma, sa kesme), belki, hristiyanla
da giren, eski Sami greneklerinin kalntlan ortaya
koymaktadr. Tren grenekleri Suriyede pekimi, ora
dan I raka, Badada aktarlm, sonra, Kk Asyaya
geerek Araplardan Seluklulara ulamtr. Bu trenleri,
Hallar, dolaysz olarak Suriyeden Batya, Avrupaya
gtrmlerdir.
44 H. Thornlng, Beitrage zur Kenntnis des Islamischen Verelnswesens
auf Grund von Bast Madad et Tauflq. Trkische Blbliothek, Bd. XVI,
Berlin, 1913, p. 217.
45 H. Thornlng; op. clt., pp. 217 - 218.
46 Jos. Hammer - Purgstall. Sur la chevalerle des arabes antrieure .
celle de l'Evrope et sur l 'mfluence de la premlre sur la seoonde. Journal
Asiatlgue, 4 - me serie, t . XIV (1849), p. 5-151
206
ONUNCU BLM
Ticaret - Tccarn Tarihsel Tipi - talyan Tccarlar -
Ticaret Y ollan - Kervansaraylar - Ticaret Mallar, Da
lm ve Dsatm Sikke
Devlet, kentler, blgeler ele geiriyor, ve doallkla
da, lkeye, insan, tahl, mamul eya eklinde asker ga
nimet akyordu. Balangta, snrlardaki aknclar, kom
u uygar blgelere aknlar dzenliyorlar ya da srlerini
getirerek st rnleri, et, yn vb. mallan, kendilerine ge
rekli mallarla (rnein, dokuma) deiiyorlard.
Zorbalk yntemleri, uzun sre devam etmitir; K
k Asya'da, Seluklular, "sava blgesi'yle ("darl
harb) evrelenmi olarak yayorlar, ve hristiyanlar ze
rine ynelerek sava islmm salk verdii, zendirdii
gaziler, kutsal akm gerekletiriyorlard.
Dar bir evreye skm, kendi kendine yeten doal
207
ekonomi, giderek kentleraras, blgeleraras ticar dei
im izgileri kazanmakta, ticaret, zanaatlarm gelimesine
yardmc olmaktadr. retim yaygnlamakta, pazar b
ymekte, hem retimle, hem satla uraan tccarlar da
ortaya kmaktadr. Kent yaam gelimekte, ticaret ve
zanaat kentleri bymektedir. Devletin topra genile
dii lde, ticaret ykselmektedir. Seluklular ise, dn
ya ticaretinin temel kavaklarn ele geirme abasmday-
dlar.
Hristiyanlarla yanyana, birlikte yaama, Seluklu
larn tre ve grlerini deiiklie uratr. Seluklularn
taktii deimektedir. Ticaret sermayesinin karlar ii
ne srklenmilerdir, onlara, doudan mslman, gney
den Hristiyan yabanc tccarlar gelmektedir. Tccarlar,
Kk Asyaya, eitli mallar ve dokuma getirmektedir
ler; ticar anlamalar ve szlemeler yapmaktadrlar. Ti
caret sermayesi. Kk Asya'ya yaylmaktadr.
Yerli zanaatlarn mamul rnleri, artk, feodallar
tatmin etmiyordu. D seferler gzlerini amt. Onlarda
yabanc mallara istem domutu. Hem sava gereksin
meleri iin, hem ev eyalar olarak. Kk Asyaya her
yandan mal getiriliyordu. Gneyden silah; Msrdan ve
Suriyeden dokumalar (sarklar, ynller, genel olarak
Msr ii giysiler, sk sk anlmaktadr); Badaddan, da
ha I bni Batta zamannda, zmire ulaan ipek, atlas, i
lemeli kuma;' gzel kokular (misk, sarsabr, amber)
geliyordu. peklilere, ok eskiden, daha Roma mparator-
luunda byk istem vard. pek, batan beri in'den
geliyordu, ama 6. yzylda, Bizansn kendi ipek sanayii
gelimeye balam olsa da, Kk Asyada, in ipeine
istem azalmamtr. Orta Asyadan deerli talar gnde
riliyordu; irazdan ve Grcistandan hal, Kafkasya'dan
l l b n l Batta, II, 311.
208
at geliyordu; ayrca, bozkrda yetitirilmi ve bu yzden
Ouzlarn alkn olduu Arap ve Macar atlarna da, K
k Asya'da byk deer veriliyordu. Daha 19. yzylda,
Orta Asyadan Kemir allar, Horasan ii kl demir'
leri geliyordu.^
Rusyadan, Kpak bozkrlar zerinden (Sudaktan)
geerek Dou Avrupa ovalarnn eskiden beri nl keten
ve krkleri (samur, as, bozkr tilkisi) getiriliyordu. Rus
krkleri, daima ve her yerde, zellikle aranyordu, ve
Rus krklerinden dikilmi klk giysisi olmayan dou
lkesi hkmdar pek yoktu. Aflki'de grld gibi,
oktandr ortadan silinmi, ama krk rnleriyle nlen
mi lkelerin ans dilde devam ediyordu. Celleddin'in
ei Kira hatun, hasta (stma) dt zaman, yazn Tem
muz scanda, herhalde Volga boyundan satmalnm
krklerden dikilme burtas mantosunu giyiyordu.
Seluklular, ticar ilikilerin gelimesi iin aba har
cyorlar ve tccarlar, her tr nlemlerle koruyorlard.
Daha Orta Asyadayken olumu bulunan ticaret hukuku
kurallar. Kk Asyada yerleiyordu.
"Kutadgu Bilig, maddi adan, ilikileri deerlen
dirirken, topraa bal feodal karsnda, tccar iin ka
rarl bir tercih koymakta ve, Tccarn yurtluklar edin
meye heveslenmesi gerekmiyor,* gm, onun topra,
su}m ve badr.^demektedir. Tccar, her yanda istenen
bir konuktur; ondan para karlnda her eyi salamak
olasdr; o olmasayd, "Sen inci taneleriyle parldayan
siyah samur krk nasl giyebilirdin.
Egemen beyin bencil hesab, tccara daima sayg
gsterilmesini gerektiriyordu. Vladimir Monomah, u
2 M. L lh u t i n .Russkiye v aziatskoy Turtsil v 1854; 1855 gg. spb. 1863,
Btr. 177.
3AflkI, II. 205.
4Das Kutatku Bilik, p. 377.
5Das Kutatku, Blllk, p. 190.
209
d veriyordu: Konua^ya da eliye, armaanlarnz
yoksa, yedirip iirerek sayg gsterin, getikleri tm top
raklar boyunca, insann iyi ya da kt nn onlar ya
yarlar.
Tccar, Dou'dae Batya doru hareket etmektedir.
Hep, daha ok kr elde etme dncesi, onu ileriye y
neltmektedir; iinde, yolculuk tutkusu, merak, yabanc
lkeler, yeni insanlar grme istei de yanmaktadr; son
ra, maln sergilerken, o, grdklerini ve duyduklarn
anlatacak, ok bilmilii ve korkusuzluuyla, kendine say
g uyandracaktr. Y olculuklar, tccarlarn gzlerini a
yordu; onlar, ayn zamanda, uygarln tayclar, kltr
eriimlerini ileten yayclard; Mslman Dounun co-
lafya bilimi de, onlara ok ey borludur.^
Tccar, her eyi bilir; o, ilgin bir sylei arkadadr.
Dnyay boydan boya gezen bni Batta, Kk Asya'
daki yolculuu srasnda, beylerin Araba ikram ve arma
anlarda bulunarak komu ve uzak lkeler zerine anlat
tklarn, nasl byk bir ilgiyle dinlediklerini gzlemle
mitir. Tccar, bir "canl posta, bozkr habercisiydi; r
nein, Mool Han Gazanm lmn, Konyaya dnen
tccarlar haber vermiti; Hamadanda, tarihi Rovendi'-
ye bir tccar (Cemaleddin), Sultan I. Gyaseddin Keyhs-
revden vgyle szetmiti vb..
Ama bunlar, ayn zamanda gzclerdi, lkeler zeri
ne birey renmek isteyen doudaki hkmdarlar, ge
nellikle, tccarlara eli grevleri veriyorlard; bunu da.
Grcler iyi kavramlard. Vakayinameler, aka, sul
tann bu szde elilerinin yalnzca susluk amacnda ol-
6 'Konuk'* burada 'tccar'* demektir.
/ T ccarl ar n rol konusunda bkz: V. Bartold. Mesto prikaspiyskih ob-
lastey v istorii musulmanskovo mira. Baku, 1925, str. 53 - 54. Ayn ko
nuda daha ayrntl bkz: W. Barthold. 12 Vorlesvmgen, pp. 128 - 130.
SAflki, II. 322.
9 Ravendi, ed. Igbal, p. 462.
210
duklann belirtmektedir.
Gezgin tccarn hibir koulda ortadan kalkmayan
sarslmaz huzuruyla, elinin dokunulmazl, di^lke hak
k fiilen salanmt.
Sonra, hukuksal kurallarn yerlemesi lsnde,
"eli tccar, kendisinin resm Unvann onaylayan belge
ler ya da tantc iaretler bulunduruyordu. Kk Asya'
ya bir tccar - emiri gnderen Mool han, ona, paydza
ve "yarlk verir.
Hukuksal ller, halk ataszlerinde devam eden al
lm hukuktan kmtr: Kk Asyada "haberci ld
rlmez sz, eski bir dnceyi yinelemektedir.
Hkmdarn gvenilir adam olarak tccarn kiilii
bylece kutsaldr, Otrar'da, bir ticaret kervannn katle
dilmesi, Kk Asya'ya girmek iin. Cengiz Han'a, elve
rili yasal bahane yaratmt.
Y abanc lkelerin az bulunur mallarnn Kk As
ya'daki stencesi tccarn evresinde sayg olumutu.
Seluklular, tccarlar kendilerine gelmeye raz etmek
iin, srarl aba harcamaktadrlar. Feodallar zenginle
tiren ticaret urunda savam sren kentle, blgeler
fethedilen ticaret Kk Asya'da byk gelime gste
riyordu.
Eski ticaret yollan, imdi sszlamtr ve ancak,
han yaplarnn renleri, yazt kalntlar, buralarda, bir
zamanlar egemen olan canll dile getirmektedir.
Konya'dan ticaret yollan, hem Sultanhan, Akhan,
Kayseri'de Aksaray ve Sivas zerinden douya, hem de
Ilgn, Akshir, shaklu, ay ve Akhan kervansaraynn
henz ayakta durduu (Denizli yaknnda) Goncarlu ze
rinden batya ayrlyordu;' kukusuz, gneye, Akdeniz
kysndaki Antalya limanna da, bir kervansaraylar hatt
10 Batya gidi yolvnu 1895 ylnda Fr. Zaire gemiti.
211
uzanyordu; Rifstal, burada, denizar ticareti koruyan
yol olan alt kervansaray kalntsndan szediyordu.
Kk Asya'ya, her yandan tccarlar akn ediyordu;
Orta Asyadan (bunlar, belli ki, mslmanla d) ve g
neyden, ( talyanlar, Rumlar ve Araplar); rnein, bni
Batta Antalya'da hristiyan tccarlar grmt. Liman
da yaadklarna gre, bunlar, belli ki, yabanc tccar
lard. bni Batta'nn bir Ceneviz gemisiyle^geldii Ala-
iye'ye, Msr'dan ve Suriyeden tccarlar uramlard;'^
Gmhane'de, I raktan ve Suriyeden tccarlar vard.'''
Anlalan, Akdenizin gney kys talyanlarca ile
tiliyordu, ve Antalya ve Alaiye limanlarndan yukarya,
kuzeye ve batya trmanyorlard. Burada, Akdenizde,
mallar iin stok noktalar vard.
talyan kent cumhuriyetleri Ceneviz ve Venedik, K
k Asyaya, Latin mparatorluunun douundan (1204)
sonra gelmeye balyorlar. Rubruk, Konyada, birok
Franka ve Ceneviz tccarna rastlamt.'^Y aklak yz
yl sonra, Cenevizliler, artk Manisadayd.'*
Korkulu dler gren Bizans, Dou ile dorudan ti
caretten kanyordu; Dou mallarn, Bizansa, Venedik
liler salyordu.
Orta Asyal tccarlar, Sivasa kadar gelince duru
yorlard; buras merkez noktayd; ve Mool saldrs, bir
zaman, hareket etmeyi gletirince, Sivasta, tccarlarn
kervanlar birikmiti. Genellikle, Sivas'ta, tccarlar iki
kola ayrlyorlard: Bir kol kuzeye, Karadenize, br
gneye, Konya'ya yneliyordu. Kk Asya'da, Orta Asya
ve Akdeniz tccarlarnn ticar etki alanlar, iki ticaret
II bni Battn, II, 259.
12lbnl Batta, II, 254.
13tbnl Batta, II, 257.
14tbnl Batta, II, 293.
s v . de Bubruk. Puteestvlye v Vostoniye strani, str. 176.
16 i b n i Batta, i t , 314-
212
hattyla blnmt.
Belirtelim ki, daha hareketli olan talyant,r, talyan
cumhuriyetleri (deniz onlara, Orta Asyah tccar karsm-
da avantaj salyordu), Kk Asya'ya kuzeyden, Karade
nizden de akm ediyorlard. Trabzon, stanbul u Asya ile
balyordu; Rum kumalar ve dier mallar, buraya ula
trlyordu.
Dnya ticaret yollan, kuzeye kaymt. talyan Cene
vizliler, burada, "konuksever Karadenizde kaynamaya
balamlard.
Karadenizin Kk Asya ve Krm kylarnda tal
yan Cenevizliler,'^canl mal satnalyorlar ve yzlerce,
binlerce tutsa, Akdeniz lkelerine gtryorlard; in
sanlara biilen fiyattan anlaldna gre bu, krl bir
ticaretti.
Kuzeydou Avrupadan, ve belki, Asya'dan da, mal
larn getirildii Sudak, stok noktasyd: Orta Asya'da ad
lar tccarn cins ismi haline gelen ibilir insanlar "so-
godlarn eski bir kolonisiydi. "Karanlk lkejinden ge
len krk, tutsaklar, Rus keteni, tm bunlar, Douda
yksek deerler veriliyordu, her yanda, bunlara, byk
istem vard.
Bu durumda. Sudak seferine yol aan, yalnzca, as
ker dnceler deildir, bir o kadar da, buna, ticaretin
karlar neden olmutur. Sudak, Tatarlar, yani Altmor-
du tarafndan ele geirildikten sonra da. Kk Asya ve
Krm arasndaki temaslar sryordu; Krm halk, eko
nomik bakmdan eskisi gibi. Kk Asyaya eilim gs
teriyor ve oraya, denizin tesindeki Rum lkesine gidi
yordu.
Trabzon'dan kuzeye, ran'a uzanan yol, daha sonra
(13. yzylda)., Avrupallarn Asya'ya geiinde, asl hatt
17 Cenevizlilerin ticareti zeri ne bkz: Q. I. Bratianu. Recherches sur
l e commerce g^nois dans la Mer Nolre au trelziSm slScle. Paris, 1929.
213
oluturuyordu. Erzurum zerinden binlerce at, deve ve
katrdan oluan kervanlar geiyordu.
Venedik, ok nceden, Bizans'a giden bir yol am
t: Ona, Bizans mparatoru Aleksis Komnin tarafndan
ayrcalklar balanmt.
"Adriyatik kraliesi Venedikle (1220 ylnda) bir ti
caret szlemesi yapan Seluklular, tccarlara byk
avantaj ve ayrcalklar salad.Ticarete el atan devlet,
tccarlara kiisel ve mallaryla ilgili gvenlik garantisi
veriyordu. Onlar, Seluklu yarg yetkisinden bir blmy
le, bamsz tutulmulard; yabanc (talyan) ve yerli (K
k Asya) tccarlar arasnda doan ticar anlamazlklar,
kavgasz, dosta zme balanyor, devlet, karmaktan
geri duruyordu, ve yalnzca cinayet davalarn^, kadnn,
eriat mahkemesinin grmesi gerekiyordu.
Genel olarak, ticaret iin, yabanc tccarlar iin ko
ullar ekicivdi. rnein, Venediklilerle yaplan anla-
mava gre, deerli talar ve inci, gm ve kle ya da
sikke altn, ensonu, hatta hububat gmrk versisinden
bamszd; kalan maddeler, % 2 lsnde, dk gm
rk vergisine balanmt. Sultan I. Alaaddin Keykubad,
kardeinin ve babasnn sivasetini srdrvordu. Bu si
yaset, lkeye, yalnzca feodallarm satnalabildikleri mal
larn zgr, gmrk vergisiz dalmna izin vererek feo
dallarm karlarn koruyordu.
Y abanc tccarlarn byk paralar olduSuna gre,
Seluklular hazinevi doldttrmak iin, eski (belki de Mo-
ollardan aktarlan) kesenek yntemlerinden Y ararlan
yorlard. rnein, Rubruk, Konyada, Sultan I I . zzeddin
18 w . Heyd. Geschl chte des Le vanthandlcs i m Mittelalter. Bd. I, S t u t t -
gart, 1879, pp. 301 - 302.
19 Seluklularla ttalyanlar arasnda, karUkU ticari likiler konusunda
bkz: W. Heyd. Geschlchte des Lavanthandes m Mittelalter. Bd, I, pp.
332 - 336; aynca s. 402 ve dev. Kk Ermenlstan'm nemi 7;erlne.
20 Bununla birlikte kesenekler, daha 10. yzylda Buhara'da da vard.
214
Keykavus tarafndan, belli ki, dsatm iin, kendilerine.
Kk Asyadaki ap ticareti zerinde ayrcalk hakk^
verilen iki talyana rastladm yazmaktadr.
Seluklular, ticaetin karlarn, tccarn karlarn
kskanlkla korayorlard, ve birileri tarafndan tccarn
soyguna uramas, tccarn gasptan ikyeti olmas du
rumunda (tccar, urad fiziksel saldry simgeleyerek
yakasm yrtard), sultan soyguncuyu cezalandrmak iin
zerine yryordu. Tccardan alman, onun yitirdii her
ey, sava ganimetinden ya da feodal valinin elindeki ye
dek akeden karlanyordu. Eer, herhangi bir nedenle,
zarar, yerinde kapatlmadysa, tmyle hzineden deni
yor, ve sonra zarar verene yanstlyordu.
Y ollarn gvenliksiz olduu yolunda, lke dndaki
haberlerin brakabildii kt izlenimi silmek isteyen Sul
tan I. Izzeddin Keykavus, Horasanl ve I rakl tccarlarn,
Antalyada soyulan ranllarn ve Araplarn ticar gmrk
demelerini balamt.
Bylece, sava srasnda snen ticaret, tccarlar iin
yollar alnca, yeniden canlanyordu.
Saldrlardan ekinen tccar, baskndan korunmak
iin, tm nlemleri alyordu. Tccarlar, uzun yola yalnz
balarna kmyorlar, konvoylar, kervanlar halinde bir
araya geliyor, bir kdemli bakan ("bazargnba) sei
yorlard.^Y alnz olan tccarlar ya da kutsal yerleri zi
yarete giden haclar vb., daima yol arkadalar bekliyor
lard.
Her yanda, ekiya ve hrszlar dolayor ve tedbirsiz
yolcular gzlyorlard, ve bunlar rgtl eteler, bazan
airetlerdi. rnein, 1276 ylnda, snrda yaayan Ouz-
21 V. de Rubruk. Putesestvlye v vostoniye stram, str. 176.
22 Bu dzenleme, daha sonralar da srmtr: Kk Asyada, benim
tarafmdan kaydedilen ocuk oyunlarnda, ayn ekilde "kervanba' gr
lyor, bkz: VI. Gordlevskiy. tgr anatoliyskih turok. tzvestiya Obestva
obsledovaniya 1 Izueniya Azerbaycana, no: 5, Baku, 1928, str. 09 -100.
215
1ar ("etraki u), Frank - talyan kervanna saldrmlar,
altnlarn ve mallarn almlard.^
Hkmet, ancak, byk yollar zerinde dzeni sa
layabiliyordu. Devletin iindeyse, herkes korku iinde
yayordu. Herkesin kula kiriteydi, herkes, ierden ya
da dardan beklenmeyen bir darbeden korkuyordu.
I bni Batta, zenginliin bylerini yaamtr; o, ba-
zan Germiyan boyunun (Ladik yaknnda) yolu tuttuu
nu ve yolcular soyduunu iitmekte,^'* bazan, Manisa ya
knnda Trkmen gebeler, burnumn ucundan atn al
maktadrlar.^^
Gvenliin salanmas iin byk anayollarda, ker
vansaraylar ina edilmiti; tccar, burada hem dinlene
biliyor, hem de gerektiinde, ekiya tehlikesine kar, bu
raya snabiliyordu.
Ahmenidlerin bakenti Suz'dan Akdenize (Efese) ka
dar uzanan, Herodotun deyimiyle, "Kral yolu, daha son
ra, Kk Asyada ticaret yollarnn dzenlenmesinde,
kukusuz, bir nrnek olmutur. Kervansaraylar, deve
yryyle dokuz saat olan bir gnlk yol uzaklndaki
konaklarda kuruluyordu. Sultanlar, feodallar, doru
dan ya da dolayl olarak ticarete para yatran herkes, ker
vansaraylar yaptryor, zerine kazman yaztlarla, ina
ettirenin adm sonsuzlatryorlard. Karatay, Sadeddin
Kobvak ("Zagada) vb. kervansaraylar, bozulmadan ko-
runabilmitir. Aflki, Ziyaeddin sfahani'nin (Sivas'ta),
vezir Muineddin Pervanenin (Sivas ve Konya arasnda)
vb. kervansaraylarndan szetmektedir. En canl ticaret
hatt olan Sivas ve Kayseri arasndaki yol zerinde, Abul-
fida'nn yazdna gre,^24 kervansaray yeralmt, yol-
23 V. Bartold. O nekotorh vostonh rukopisah, str, 0130.
24tbni Batta, II, 2T1.
25bnl Batta, II, 315.
26Q6ographie d'AboulfSda, II, 2. p. 139.
216
cular buralarda kendilerine gerekli her eyi bulabiliyor
lard.
Gezginlerin heyecanla anlattklar heybetli Sultanhan
kervansaray, kaln duvarlar zerinde 24 kulesi olan gr
kemli bir kale grnmndeydi. Burann stratejik ve ti
car nemi vard. Konya, Ladik ve Ankaradan gelen yol
larn kava olan burada, yzlerce deveden oluan ker
vanlar, elverili ve gvenli bir barnak buluyorlard. Ba
kente yakn olan kervansarayda, mhimmat ve yiyecek
depolanyordu. Sultan I. Alaaddin Keykubad tarafndan
ina ettirilen (1229) kervansaray, Mogollar dneminde
yklm, yaztnda belirtildiine gre, Sultan I I . Keyka-
vus tarafndan yeniden yaptrlmtr.
Daha 19. yzylda, P. A. ihaevin yazdna gre,
Konya evresinde younlam olan bu kervansaraylarn
avlularnda, Seluklu egemenliinin iareti olan betimle
meler vard.
Kukusuz, kentlerde de, rnein vezir Ziyaeddin ker
vansaraynda olduu gibi, bazan algclarn^ sahneye
ktklar mzikli "lokantalara dnm kervansaray^
1ar bulunuyordu.
Bunlar, feodalin gnahlarnn balanmasn sala
maya ya da sultann gznden dt zaman mal varl
m, el konulmaktan kurtarmak isteiyle ina ettirdii
cami, medrese, hastane ya da havuz deildi. Kervansaray
lar ina ettiren feodallar, kazan salama dsncesin-
deydiler. Bylece, tccar iin, hareket etme tehlikesi aza
lyor, feodal iinse, ticar iletmelerden salanan kr yk
seliyordu; ticaret alanna giren feodallar, bjmk zengin
likleri ellerinde toplamlard.
Hareket srasnda, nehirlerden gei rahath sala
mak iin, renleri bugne dein korunmu olan kprler
27Afmkl, 1, 185; II, 7 0 - 7 1 .
217
kurulmutu; Tokatta, Kk Asyada, artk Moollarn
egemen olduu srada, Seluklu karde tarafndan ku
rulmu bir kpr bulunmaktadr.
Kervanlar, koruma altnda hareket ediyorlard; tc
carlar, yol boyunca kendilerini koruyan silahl ncler
ya da ekipler kiralyorlard.
Moollardan sonraki dnemde, yolculuun nasl ar
ve pahalya mal olduunu, Trabzon'dan Semerkanda,
Timura gitmek zere yola kan Klaviho anlatmaktadr.
lke, kk paralara ayrlmt ve her blgenin yneti
cisi, engelsizce gei iin, srekli armaanlar istiyordu.
Klaviho, Trabzondan yola koyulduu zaman, imparator,
kervana bir asker koruma birlii vermiti.^Trabzon im
paratoruna baml, yaln dalardaki ulalmaz atola
rnda yerlemi beyler, aka, geenlerden aldklar ha
ralarla yaadklarn bildiriyorlard.
Kk Asyada, kervansaraylar a ve sikke bulun
tular (numizmatik) haritas, Seluklular dneminde, ti
caret yolu hattn tam olarak saptamaya olanak verecek
tir. Mool dnemi, kukusuz, deiiklikler getirmitir. Bu
konuda da, ortaa Bat gezginlerinin anlattklarna dik
kat etmek nem tayacaktr, rnein, Rubruk, daha n
ce, Sivas'tan geen ticaret yolunun Moollar zamannda,
Ermenistann gney blgelerine kaydn sylemekte
dir; talyan Pegoletto (14. yy), Dudriga dedii bir ticaret
istasvonunu anmaktadr, anlalan, buras, Ouz Dudurga
boyunun gebe yurtluu va da konaklama veridir.
Ticaret yollar izgilerini (numizmatik) sikke bulun
tular ekmektedir. Topraktaki sikkelerin geerli para ola
rak mr ksadr; sikke, ksa srede, toprak altnda ka
lr, ama gmler, belirli bir zaman kesitindeki ticar i
lem ve alverilerin yansmasn ortaya koyabilirler.
28 R. G . de Klaviho. Dnevnik puteestviya ko drovu Timura v Samar-
kand v 1403 - 1406 gg. spb., 1881, str. 123, 126.
218
Transkafkasyada bulunan gmler (bunlar arasnda Rum
Seluklular sikkelerine de rastlanmaktadr), Mool d
neminde, Kk Asya'nn da iinde yer ald ticaretin
boyutlarn dile getirmektedir. Anszn saldrya urayan
tccar, sermayesini ivedilikle topraa gizliyordu. Kuku
suz, daha nceleri de, Transkafkasya ile Kk Asya ara
snda ticaret vard, ama o zamanlar, ticaret, huzur iinde
yryor, sikkeler de bir iz ve belirti brakmadan elden
ele geiyordu. zgn ve canl bir gmler tarihi hazr
layan Y. Pohomovun^dzenledii sikke gmleri listesi,
Kk Asyadan kuzeye doru bir yn belirlemektedir;
ama numizmatik koleksiyonlarn zenlice incelenmesi, bu
yollar, dou (Orta Asya) ve gney (talya) ynlerinde
geniletecek ve kesinletirecektir.
Kk Asya ile Kafkasya arasndaki ticar ilikiler,
kltrel etkileimi artryor, bylece yerleik yaam yat
knlklarna tutkuyla sarlan gebelerin kltr zengin
leiyordu.
Y abanc mallar, yaygn tketime ynelik deildi.
Bunlar, pahalya mal olan ve halkn yalnzca yksek, zen
gin tabakalarnda, yani feodallar ve onlara yakn olan
Mevleviler arasnda srm bulan lks maddelerdi.
13. yzylda canlanan ticaret. Kk Asya'ya, az bu
lunur mallar getiriyordu. Sultan Rkneddin'in yenilgi
sinden sonra. Grclere, iinde Hindistan elmaslarnn da
bulunduu zengin ganimet kalmt. Bu Hindistanl tc
carlar, belki de, Orta Asya yerleik halk zbeklerin,
aalayc "arta hitabn aldklar, o, "sartaban tc
carlar, Uygurlard. Bunlar, ok eskiden, Hrzemden Or
ta Asyaya gelmiler, Astrahan'a ulaarak burada yerle
milerdi (Hindistan kolonisi 18. yzyla dein var olmu-
29 Bkz: Trud Obeatva obsledovaniya 1 Izueniya Azerbaycana v p. 3
(1926), n s t l t u t istorll, yazka i l lteratu r Azerbaycanskovo f ll l a l a Akademil
Nauk SSSR, H. (44), 1938.
219
tur); bunlar, Kk Asyaya, mcevher, Kemir hallar,
banyo dokumalar vb. getiriyorlard. Kemir, eskiden be
ri ipek sanayi ile nlenmiti.
Kuzeyden ve gneyden, ve daha ok doudan mallar
geliyor, ama batdan gelmiyordu. Bizansla ticar temas
lar az gelimiti. Seluklular iin, Bizans, asker saldr
hedefiydi.
Mool saldrs ncesinde. Kk Asya, ok zengin
lkeydi, ama Mool vergi toplama sistemi, burada, g
nenci bozmutur. Deerli talar ve kuyumcu ii mcev
herler, feodallar arasnda pazar buluyordu, ve feodallar^
dan jfksek fiyatlar isteniyordu; onlara, yakutlar "sunu
luyor, bunun karlnda iyi bir parasal dl verilece
inden emin olunuyordu.
Kumalar da, gene ok pahalya mal oluyordu. ele
bi Amir Arif, iyi bir kuma alnmas iin, grevliye 20
dinar, yani altn sikke vermitir. Aracnn sonradan bil
dirdiine gre, kendisinden 22 dinar istemiler, ama o,
pazarlkla, 18 dinara alabilmitir.'
Kitaplar, yani yaptlarn elyazmas kopyalarm (ge
nellikle pratik gereksinmeler iin) okumu kimseler, din
sel kiiler alyorlard, ve kopya uzun sre alsa da, kitap
fiyatlar dkt- rnein, Halep'te, iki ciltlik fetva yo
rumu iin krk dirhem denmiti, ve hem yazma mal
zemesi hem de emek bunun iindeydi.
Niaburda, 50 yl boyunca, meslek olarak kopyac
lkla uraan Abu Hatim, bu ii, "yaarken ekmein,
lmden sonra ise kefen parasnn kazanlamayaca
zavall ve lanetli bir ura olarak gryordu.
Bu yar aydn yoksul "yazmacnn ikyeti, aslnda,
30 N. Palmov. AstrahanskIy arhiv. Zapiski nst itut a vostokovedeniya,
t . II, str. 161-182.
31Aflki, II, 375,
32AfIkl, I, 163.
33 A. Mez. Die Renalssance des Islams. Heidelberg, 1922, p. 176.
220
Niabur'dan, Byk Seluklular toprandan geliyordu
ama, onun durumu. Kk Asya'da, mslman kltr
ve yaz geleneklerinin greli olarak dk olduu Rum
Seluklularnda daha iyi olabilir miydi? Y azmaclk, tan
r hayrna bir i olmaynca, dnyasal elyazmalarmn, bi
lim adamlarn, zeklarm tm keskinliiyle ortaya koy
maya zorlayan yanllklarla dolu olmasnda alacak bir
ey yoktur.
Y azmaclk olarak, insan emei, hi yerine konulu
yor, en bata, kda deer biiliyordu; bir defter k
dnn ederi 2 dirhemdi;^'* Mevlevi dervii Aflki, sufilik
tarihisi Sulama Niaburinin Hakikatlar K itab'nn yaz
masna, 40 defter harcadn anmsamaktadr.
Kukusuz, beyaz yaz kd, balangta, kdn yur
du inden, daha dorusu, Dou ktlnn 20. yz
yla dein gelikin, olduu Orta Asyadan, Semerkanddan
geliyordu.
Geri, feodallar, yabanc mallar satn alyordular,
ama yerli retim, d pazarda n kazanmt. bni Batta,
"baka hibir kentte ei bulunmayan Aksaray hallar
n vmektedir. Bunlar, Msra, Suriye'ye, I raka, Hindis
tan'a, in'e ve Trklerin lkesine" ihra edilmektedir;^^
Abulfida, Trkmen hallarndan szediyor. Batda da,
dnyann en zarif ve gzel ileri olarak hallara, ve gene
krmz ve dier renklerden lks kumalara deer verili
yordu.^
Kk Asya, bir tarm lkesi olunca Antalyadan M
sr'a tarm rnleri dsatm yaplyordu; Konyadan
ekirdekleri tatl badem tadn anmsatan (adn Arap-
lardan ald anlalan, kamareddin cinsi) kuru kays
34Aflkl, II, 100.
35tbni Batta, II. 286. Ermenilerln desenli yer hal larna Douda
eskiden beri deer veriliyordu (tdrisln l u aklamas, bkz: N. Marr. Ani,
Sj 128, n o t 165).
36 P. WIttek. Das Frstentum Mentesohe, p. 2.
221
gnderiliyordu."
Doallkla, Kk Asya, ayn ekilde hajimadde d
satm da yapyordu; Fethiye^ve Alaiye^limanlarndan
skenderiye'ye, tm Msr'a dalan kereste dsatm ya
plyordu.
D lkeler arasnda, Kk Asya hammaddesinin
(ve hal mamullerinin) bata gelen tketicisi Msr'd, bu
da anlalr bir durumdur; vcuz deniz tamacl, buna,
nemli lde elverili koullar hazrlyordu.
Ama, talyan tccarlar, yalnzca, satn alma ya da
deiimle yetinmiyorlard; onlar, Kk Asya'da, Suriye
kysnda da olduu gibi, topraklara sahip olabiliyorlar,
bu topraklar zerindeki halkn rettii ya da kard
tarm ya da sanayi mallar, ve kereste, deniz yoluyla Av
rupa ve Afrika pazarlarna tamyordu.
Seluklularda, dengenin aktif mi yoksa pasif mi ol
duu belli deildir. Ama her trl durumda, ticaret ge
niti; bu, artk, trampa yoluyla ticaret deil, parasal he
saba dayal bir ticaretti.
Sikke sistemi, Seluklulann merkezi egemenliine
bal olduu Abbasilerden aktarlm olmaldr. Seluk
lular, (Konya, Sivas, Erzincan gibi) eitli kentlerde sikke
basyorlard.
Bakr sikke "mangr,'' ilk kez, Sultan Rkneddin
Mesud zamannda (12. yzyln birinci yars) ortaya
kyor. Onun ardl Sultan I I . zzeddin Klarslan, uzun
sre dinar' olarak adlandrlan, daha sonralar ise dir
hem ya da sultani (sultan sikkesi)''^denilen gm sik-
37lbnl Batta, II, 259 - 260, 281.
38 Abulfida (tbnl Said'in ta n k l ) ; bugn de, Fethiye, ormanca zengin
bir blgedir.
39ibnl Batta, II, 267.
40 smail Galib. Takvimi meskkat- Selukiye. Kostantlniye 1306 (1888)
s. 2. rnein "mangr", Trk ingenelerinde para anlamnda k u llanl-
jnaktadr.
41 smail Galib, op. cit., s. 5 - 7 .
42Aflki, I, 110.
222
keler (1185) basar.
Seluklularda, altn sikke de yrrlktedir. Altn sik
ke, "alai" adn tadna gre, bunun basmna, en azn
dan, Sultan I. Alaaddin Keykubad zamanndan itibaren
balanmtr.'*^Bunun yansra, yabanc altn, halife altn
lar, (halifeti altunlar") talyan florinleri, Msr ya da
Halep "yusuflar", Seluklularla ticari temasa sahip l
kelerin sikkeleri geerlik tamaktayd.'^Baml hristi-
yan prensleri, devlet gelirlerinin bata gelen kalemlerin
den birini oluturan "haralar da, altn sikkeler halinde
dyorlard.
Kk demeler iin ake kullanlyordu; rnein,
ekmek gibi zorunlu gereksinim maddeleri, ake ile satn
alnyordu, sultann armaanlar da akeyle, ama artk
binlerce, yzbinlerce akeyle llyordu.
Halife Mustansr zamannda (h. 632 ylnda), yani
Sultan I. Alaaddin Keykubad'm hkmdarlnda, bir
dinarn on dirheme eit olmasndan yola kan smail
Galib, Kk Asya'da da altnla gm arasndaki ora
nn Badattakinin ayns olduunu varsayyordu."^
14. yzyln ilk yarsnda altnla gm arasndaki
oran deimemiti; bni Batta, Birgi prensinin kendi
sine 100 miskal ya da altn sikkeyle 1000 dirhem ba
ladn sylemektedir.'^
Seluklular zamannda geerli olan sikkenin gerek
deerini saptamak iyi olurdu; bunun iin, Kk Asya'ja
ziyaret eden yabanc, Bat Avrupal zenginlerin yazdkla
rn da dikkate almak gerekecektir. Kukusuz, sikkenin
deeri deiiyordu; akenin satn alma gc, ekonomiyi
bask altnda tutan siyasal konjonktre gre, bazan yk-
43 smail Gallb (op. cit., a. 38) ayn eyi sylyor.
44 Aflftkl, II, 237. Bkz; St en l Len Pul. Musulmanskiye dlnastil, ev.
V. Bartold, spb., 1899, str. 60.
45 ismaU Gallb, op. clt., ss. 39 - 40
46lbnl Batta, II, 307.
223
seliyor, bazan dyordu. rnein, Klahivo 'esperin (es-
pera), yani espr - akann Erzincanda /z gm riyale
eit olduunu'*^yazmaktadr, ama bu, artk, 1:5. yzyl ba
nda, Timurleng'in saldr zamannda byleydi.
Ayn yazarda, deiik yerler iin, birok ayr sapta
maya rastlanmaktadr: Broker (15. yzyln i1k yarsn
da), Anadolu iin, bir Venedik dkas karlnda 50 ake
deerini saptarken, Edirne'de Akenin deeri daha yk
sektir; burada 36 ake bir dkaya eittir.'*Belirtelim ki,
bu, ayn zamanda d ticaretteki hacim farklln dile
getirmektedir.
Douda, her yerde olduu gibi, banka ilevlerini sar
raflar yerine getiriyordu; Seluklularm Kk Asya bor-
sasmda alnp satlan sikkeler, bunlardan geiyordu.
Olasdr ki, Ermenistan'da da olduu gibi, d tica
ret mallarnn i pazara srmn gerekletiren arac
roln, yahudiler oynuyordu.''
11. yzylda, Basradaki sarraf ilemlerini. Nairi
Husrav anlatyordu; bunlar simsarlar ve tefecilerdi, ve
paralar olduuna gre, mallarn fiyatlarn dzenleyebi
liyor, douda, vergi toplama keseneklerini de bunlar al
yorlard.
Feodallarm gereksinmelerini karlarken, ticaret,
devlete dolaysz krlar salyordu. D ticaret, devletin
gelir kaynaklarndan biriydi. Kk Asyaya gelen ya da
buradan yalnzca geen (belki, transit ticaret yrten))
tccarlar, "gmrk vergileri (ba), gei vergileri vb.
vermekle ykmlydler. Kukusuz, i pazarda da (ta
rmsal ve zanaatsal yerli retimden) vergi alnyordu.
Ticaret yollar zerinde yer alan byk kentlerin ge-
47 R. G. de Klavlho. Dnevnlk puteestvlya k o dvoro Timura v Samar-
band, str. 140.
48Voyage d'Outre-wer, pp. 539, 588.
49 Y. Manandyan, agy. s. 69.
50 Knlga puteestviya, str. 185 - 180.
224
lirleri nemli boyutlardayd. 1336 ylna ait yazmdan g
rld gibi, Moollarca konulan yzbinlerce dinarlk
vergiler, ticaretin grlmemi gelikinliini, kent halk
nn zenginliini dile getirmektedir. Tarihi Hamdalla
Mustavfi (Osmanl devrinde Konya ilinin kk bir tara
kenti olan) Aksaraydan, "en byk be kentten biri
olarak szetmektedir. Ama, Seluklular dneminde de,
anlalan, Aksaray nlenmiti, buraya, zaman zaman sul
tanlar uruyordu. Buras, sultanlarn yazlk konaklama
yeriydi.
225
ONBRNC BLM
Kent - Kent Dzeni - Halk - Seluklularn Bakenti
Konyada Yaam
Seluklular dnemi kentlerinde feodal - kk-ci toplum
yaps ak olarak yansmaktadr; kent, feodal dzeni
destekleyen bir asker - ticar merkezdir; burada, yzyl
lar boyunca feodal yapnn biimleri devam etmektedir.
Dardan baknca; debdebe, merkezde grkemli yaplar
gze arpyor, ama kenar blgelere ilerledike yaam
almszlayor, yoksullayordu.
Bir tepenin srtnda ya da yaln kayalar zerinde
bir malikne, feodal beyin ikametgh dikiliyordu (K
k Asya'da da, randa da feodallar byle yerleiyordu);
evrede saray erkn ve uyruk yer almaktadr; feodallar,
hizmetlilerle evrelenmi bir kmenin ortasnda yaa
maktadrlar.
226
Kent plan, bir kez ve kesin biimde belirlenmitir.
Bu plan, I bni Batta usunda iyi tutmutur: Cami, med
rese, "zaviye, hamam ve, genellikle, feodallar tarafndan
ganimet ve vergi fazlalklaryla kurulan bir mslman
kenti iin zorunlu, buna benzer yaplar.'
Feodal kltrn taycs Kk Asya kenti, evre
halktan, bir duvarla ayrlyordu. Kente yaklaan ve eko
nomik zulmn merkezini her zaman yok edebilecek ge*
be halk ya da yan yerleik ky, kent iin korkuntur
Abulfedanm yazdna gre,^daha 14. yzyln ilk yan
smda, Kastamonu evresinde, 1000 Trkmen adr yer
lemi durumdayd.
Akamlar, kentin kaplar kapatlyordu, eer bir
yolcu gecikmise, kentin duvarlar dnda geceliyor, sa
bahleyin nbeti onu sorguluyor ve ancak, tatmin edici
karlk alnca ieriye girmesine izin veriyordu Kalenin
(kentin) komutan, asker birlik eliinde, her sabah, kent
ten kyor ve evreyi gzden geiriyordu. rnein, Ibni
Batta Davas'daki (Mula yaknnda) byk bir kaleyi
anlatmaktadr.^ Ama, kukusuz, bu, bir istisna deildi;
insanlar, her yanda rknt iindeydi. Daha, ok eskiden,
Araplarn akmlar, halk kalelere kapanmaya ahtrmt.
Henz eski saylamayan bir gerei yanstan "meddah
lar (halk ykcleri), sultanln bakenti stanbul konu
sunda bunu anlatmaktadrlar. Kk Asya'nn derinlik
lerinde, bu dzen, Kemalistlere dein deimeden kalm
tr; sultanlk dneminde kent kaplar, Diyarbakr kenti
nin kaplar, herhalde, K rtler karsnda duyulan korku-
1 Kk Asya'da kentlerin (ve byk kasabalann) says, bir blm
bilgiye gre, iki yze ulayordu (Mkremin Halil, op. clt., s. 87). Melikah
tarafndan Kk Asyaya gnderilen "minberlerin' says (seksen yedi),
ok daha mtevaz bir sayy dile getiriyor.
2 a^orgraphie d'Aboulfda, II, 2, 145.
3 t b n i Batta, II, 277. Bu kale konusunda, ayrca bkz: P. Wittek
Das Frstentum Mentesche, p. 66, not.
227
dan, douda oldum olas kkleen bir sistem olarak, ak
amdan kapatlyordu.
Kent, ticaret ve zanaat merkezidir. Kentin rgtlen
mesi, onun ynetimi, Abbasilerden aktarlmt. Her semt
duvarla evrilmiti. Mslman olmayanlar ayr yayor
lard: Rumlarn, Y ahudilerin vb. gene genellikle, duvar
la evrili kendi mahalleleri vard.
Ksas, kent, meslek ya da dinsel ve etnik yapsna
gre blmlere ayrlmt.
Y abanc tccarlar da ayr yayorlard. Eer bu, r
nein, Antalya gibi bir liman kenti ise, gemilerinden k
yya ktklar liman yaknnda yayorlard, ve bu da,
tccarlarn greli olarak, ksa sre nce ortaya ktkla
rm anlatmaktadr. Bu, Hal seferleri srasnda, Levan-
tada bir talyan tccarn d olan, denize ulatran
bir caddeyi, "rugay anmsatmaktadr. Kk Asyada,
onlar, eskiye gre yaamaktadrlar. Semt, duvarla evri
lidir, kaplar, yalnzca geceleri deil, mslmanlarm or
tak namaz gn olan cumalar da kapatlmaktadr. Bir
dayana var mdr yok mudur, ama Hristiyan tccarlar,
anlalan, bir dinsel fanatizmin parlayvermesinden kork
makta ve kelerine ekilmektedirler ya da basbaya ba
ka inantan olanlara antipati ss verilerek yamadan
ekinmekte, mallarnn stne titremektedirler.
Kentin dnda, ayrlar, otlaklar, baheler uzanyor
du; kent ve ky birbirine karyor, aradaki snr belirsiz
leiyordu, burann kent olduunu sylemek gt. Bura
larda, rnein Ahlatta ve znik'te olduu gibi, yalnzca
baheler deil, srlm tarlalar da yer alyordu/ Kent
te yaayan herkesin bir avlusu, tarlas ve bahesi vard,
ve bunlar, hemen yaknda bulunuyorlard. Buralar, belli
ki, henz tmyle yaplamam ve yerlememi olan feo-
4 tbni Batta. II, 323 - 324.
228
dallarn gen merkezleri, yeni Trk kentleriydi.
Byk kentlerde (Konya, Sivas, Kayseri) yaayanla
rn says, galiba, 100 bine kadar ulayordu. Gelime a
nda, Sultan I. Alaaddin Keykubad dneminde, ticaret
yollarnn merkezinde yer alan Sivas'ta, 15. yzylda, Bi-
zansl yazar Halkondil'in belirlediine gre, 120 bin kii
yayordu.
Dokuma ve maden sanayii merkezi Arsenganda,^ya
ni yaam boyunca, birok yer sarsntsna uram olan
Erzincan kentinde, Rubrukun Kk Asya gezisi ncesin
de, kaytlarda belli olan 10 bin kii lmt, Haklarnda
bilgi bulunmayan yoksullar, bunun dndayd.'
Kentler arasnda, kukusuz, devletin bakenti, siya
sal, ticar kltrel yaamn merkezi Konya belirginlei
yordu.
Adn, duvarlardaki Meduza ba betimlemesinden al
m olan eski Rum kenti Konya ("Ikonion"), kaynaklar
fkran tepelerin eteinde bulunmaktadr. Kentin yeri,
iyi seilmiti. Su, bar zamannda yaam eneltiyor, ku
atma srasndaysa, duvarlar evreleyen kanallar doldu
rarak, kenti dmandan koruyordu. Susuz Konya bozkr
larm getikten sonra, aylar ve yeil alanlar bulan sul
tann beldesini grdkleri zaman. Hallar saran heye
can da anlalr bir eydir.^
Ama, 12. yzyl sonunda, Konya, henz bir asker
kamp, geni bir gebe yurtluu grnmndeydi. I H.
Hal yrynn am yazan Tagenon (1190 ylnda),
Konya'da, Trklerin adrlarda vaad&m yazmaktadr.
Genellikle, dardan da tehlike tehdidi vard. rne
in, Seluklularn bakentinin (1190 ylnda) duvarlar
s l b n l Batta, II, 294.
6 V. de Rubruk. Puteestviye v vostonye stran. str, 175.
7 VI. Gordlevskiy. z Istorll vodopolzovaniya v Konye. Zapiski t n s t i t u t a
vostokovedeniya, t . II, str. 184.
229
nnde, Hallar, Alman imparatoru Fridrich Barbaros-
say gryordu, daha sonra ise, Boemund yznden sul
tana kzan gl Melik Gazi Ahmed Danimend, birlik
lerini Konya zerine yneltmiti. Tahta iyice yerleen
Sultan I. Alaaddin Keykubad da, doal olarak, saduyuy
la, kentin tahkimatn restore etmeye karar vermiti.
14. yzyln 30'lu yllarnda, yani Seluklularn ykl
masndan hemen sonra kentte bulunmu olan tbni Bat-
ta yle yazyor: "Buras, suyu ve aylar, baheleri ve
meyveleri bol, iyi kurulmu byk bir kent. Konyann
caddeleri geni, pazarlan artc gzellikte dzenlenmi,
ve her zanaat tr, ayr bir yerde konumlanm durum
da.
bni Battanm urayp gz att her yerde atelye
ustalar ("ehl-i kll-i smae), m.eslek gruplar ("taife"),
birbirinden ayr yayorlard. rnein, Konyada, altn
ileri ustalarnn, yani kuyumcularn dkknlar dizisi
vard, pamuklu dokuma tccarlar bezzaziye' srasn
oluturuyorlard vb.; yani tccarlar da, herhangi bir tr
mahn ticaretini yapan kendine zg loncalarda birlei-
vorlard; bunlar, ticareti tekelletiriyorlard. Bunlar, bir
likleri adna ortaklasa harcamalar yaparak parasal zve
ride bulunuyorlard, rnein, Konyada pamuk ve pa
muklu dokuma tccarlarnn yaptrd bir medrese var
d.
Ticaret, belirli verlerde yrtlyordu. Kentlerdeki
pazarlarn says oktu. rnein, Konyada atpazan var
d (bugnk mevdan da bunu dile setirivor"): tutsak k
lelerin sunulduu Esirler Methali denilen bir eiri yeri
vard; daha sonralar B. dela Broyker Bursada ticaret
8 ib n l Batta, II, 281. Bununla birlikte, 14. yzylda yaam olan
Mustavfi, Konyan n yk lmlndan szetmektedlr (G. Le Strange. The
Lands of th e Eastern Callphate. Cambridge, 1930, p. 148).
9Aflki,II, 375.
lOAflkl, II, 262.
230
dzenini gzlemlemitir; tutsaklar peykeler zerinde otu
ruyorlard, yalnzca yzleri ve elleri grnyordu; kadn
lar, (bunu, am'da grmtr) atlar gibi, tehir edilmek
zere kent boyunca dolatrlyordu; Y ahudi mahallesin
de arap satlyordu," mslman bir devlet olarak Sel
uklularn bakentinde, arap iin, merkezde bir yer ayr
mak, kukusuz, uygun deildi. Dzenlemeyi ise, katolik
sansr ilevlerini yerine getiren "muhtesib'^(belediye
ilerine bakan memur, .) izliyordu.
Aflki'nin yazdklar, Celleddinin eski yaamna
ilikin ykler, kentin topografisi iin deerli malzeme
iermektedir. Ayrca, gnmz Konya kentinin, kukusuz,
Seluklular dnemi izlerini henz koruyan mahalle ve
yer adlarnn incelenmesi, ve mlklerin snrlarn belir
leyen vakfiye (vakfn koullarn saptayan belgeler, .) hi
be senetlerinin gzden geirilmesi, bunun iyice ortaya
konulmasna yardmc olacaktr, rnein, Naib Celled-
din Karatay vakfiyesinde ilgin topografik iaretlere rast-
lanmaktadr: Tahl pazar; kentin snrlar dnda a-
nigir Kalesi; anlalan o, saray nezdindeki greviyle her
kese tannan biriydi; giri kaplarnn karsnda Kara
tay medresesi bulunan Kemaleddin Rumta medresesi;
Sultan kaps, Necmeddin Behramah mlkleri, kadn
mlkleri: Melek hatun, Saliha hatun. Bunlar, anlalan,
kocalarnn lm zerine tanmaz mal haklan kendi
lerine geen varlkl kadnlard.
Devletin bakenti Konyada, "toplumun sekin kesi
mi, saray, feodallar ve onlarn hizmetlileri toplanmt.
Din adamlar kesimi, kadlar, ulema, derviler, (rvetle
bvk varlklar elde eden) divan grevlileri ile camileri,
trbeleri, antlar koruyan muhafzlar da burada yayor
lard.
11 Aflkl, II, 121.
IJAflkl, II, 320.
231
Her yandan insanlar bakente akn ediyorlard. Ku
kusuz, yerli Hristiyan halk, Rumlar ve Ermeiiiler, ve ya
banclar, Araplar ve ranllar vard. I ranhlar, herhalde,
daha fazlayd. Bunlar, sultanlarn genellikle anhlardan
setii yksek grevliler, vezirler getiriyordu; okuryazar
lar, hattatlar tranllard.
Mevlevilerin de urad grltl meyhaneler, he
veslilerden zengin olan ve yzlerce kle kadna sahip al
gl yerler vard'^vb..
Seluklular dnemindeki eski Konyan.'i brakt
izlenim gldr. Celleddin Rumi, olu Bahacddin Sul
tan Veled'e hitaben, ve duyduu hayranlkla .yle hay
kryordu: "Bir gz at, emirlere, erkna ve erafa ait ka
bin ev, saray var. Kentte, tccarlarn ve erafm ("eraf)
evleri, esnafn evlerinden daha yksek, emirlerin malik
neleri ise, tccarlarn evlerini ayor; tpk byle, sultan
larn ve beylerin saraylarnn kubbeleri de yz defa daha
yksek ve dierlerinden daha deerli.''
Y erel toponominin ve eski gmtlklerin incelenme
si, kuskusuz, Seluklular devri feodallar snfnn tarihi
iin gvenilir belgesel malzeme salayabilirdi. Konya ya
knndaki, sahiplerine iyi rn ve, herhalde, iyi gelir sa
layan sulak topraklarda yerlemek iin feodallarm aba
larn, ben, ortaya koymay denemitim.'
Konyann yceliiyle vnen Celleddin Ruminin
azndan, Aflki, toplumsal ilerlemelerin de belirdii en
yksek gelime a olan 13. yzylda, Seluklular dne
mi kentini anlatmtr.
Kent topraklarn bir sra halinde igal eden birbi
rinden tmyle ayr konutlar, yerli halkn kesime ay
rldn iaret etmektedir. Feodallarm ellerinde sultan
13 Afl ki ,I, 185; II, TO- 71.
14AfiaM, I. 215.
15 VI. Gordlevskiy. z Istoril vodopolzovaniya v Konye. Zapiski f n t s l t u t a
vostokovedeniya, t. II.
232
tarafndan balanan topraklardan, seferlerden ve tica
retten biriktirilen zenginliklerden oluan tanr ve ta
nmaz mallar bulunuyordu. Bunlarn zengin malikne
leri vard. Kleletirilmi olan kyllk, tmyle bunlara
balyd; kyllk hem kyde, hem kentte onlar hesa
bna ilemektedir. Ama, toprak rnleri karan tarm
lkelerinde, el zanaatlar sanayisi de belirginleiyordu.
Feodal ile kyl arasnda, yeni bir toplumsal kesim, za
naatlar ykseliyordu. Zanaat, feodalin himayesinden
kurtulmutur; o, bir zamanlar, kyde hesabna alt
sahipten bamsz duruma gelebilmitir. Zanaat, henz
kararszdr, dayanacak bir yan aramaktadr, ama lonca
dayanmas ona g salamaktadr. Zanaatlarn al
kanl sayesinde, kentlerde, zanaatlar gelime gster
mektedir. El zanaatlar sanayisi, kentin nemini ykselt
mi, nfusu ve onun gnenci artmtr. Kenar blgelerde
ise, kent yaam koullarnn trettii bir yoksul kesim,
acnas, skk barakalarda barnmaktadr.
Bu yerli toplumsal kesimin dnda, tccarlar yer
alyordu; yabanc ve denizar mallarn ekiciliine ka
plm olan feodal, lkeyi, kaygszca, tccarlarn soygu
nuna teslim etmi ve tccarn nasl mal satn aldn,
yerel doal zenginlikler ve mamuller zerinde nasl spe
klasyon yaptn, sakince seyretmektedir. Mal varlnn
zerine titreyen tccar, kervansaraya kapanarak kendisi
ni soyutlamaktadr. Ama, tccar, cebini doldururken bile,
buraya, incelmi yatknlklar da tamaktadr; tccar,
ayr soylardan halklar yaknlatran bir kl+"r tasvc-
sdr. Bylece, onun araclyla, baka lkelerin kltr
n kazanan Seluklularn bakenti, daha da parlak ekil
de bezenmektedir.
Kentin yaplarnn hepsinden daha stn olarak sul
tann saray ykselmektedir; kentte dzeni, feodallarn
karlarn koruyan cretli birlikler salamaktadr.
233
Y aam pahallnn durumu belli deildir. Kuku
suz olan u ki, tarmsal rnlerin (ekmek, bal, et vb.) fi
yatlar dkt. Bir rn zaman, Fahreddin adl bir kii,
bahesinden 9 bin dirhem kazanmtr; gerekte, rn,
Celleddin'in kutsal hrkasn saladna gre, bu ra
kam, Aflkinin sofuca uydurmasnn bir sonucudur.
Ama kuraklk durumunda, fiyatlar, anszn ykseli
yordu,''^sava zamannda da byle oluyordu. Aksaray,
Msr Sultam Baybarsm geri ekilmesinin erzak yetersiz
liinden kaynaklandn anlatmaktadr; bir garnets ta
hl, 40 dirheme bile almamyordu, bir pud zmn (16,3
kg) fiyat 10 dirhemdi.^
Gndelik yaamn ayrntlaryla uraan Aflki, ba-
zan, yaam maliyeti konusunda kesin bir dnce ver
mektedir. Celleddin Rumi zamannda, bir rek 1 ake
ediyordu (120 ake bir sultan dirhemiydi). Celleddinin
gizemli mridi emseddin Tebrizi, yarm rekle alm
gideriyor, dier yarsn yoksullara veriyordu.'
bni Battanm Kk Asyada yolculuk \apt 14.
yzylda, ky rnlerinin fiyat artk ykselmiti, ama
gene de, o, lkede ucuzluk gryordu: K astarronuda, o,
temizlenmi semiz bir koyun gvdesinin yansn 10 dir
heme, 10 kiilik ekmei 2 dirheme almt, bu, onlara bir
gn yetiyordu, ayrca, ball helva yine 2 dirhemdi.
Akenin ve dirhemin hesabm yalnzca yoksullar ya
pyordu. Zenginler, paraya acmyorlard, kutsal sava
lar olan gazavatlardan, hristiyanlardan alnan genel ver-
16Aflkl, I, 270 - 331.
17 V. Bartold. O nyekot onh vostomh rukoplsyah, str. 0132.
l3Aflkl, II, 127 (Orijinalde 'pul" szc vardr; Raid'l Dlnde Rum
akesi ok daha salam bir sikkedir). 15. yzyln ikinci yarsnda (sultan
II. Mehmed'in hkmdarl srasnda, arl durmadan azalan) gm
ake, M. Galib'in s aptadna gre, 33 paray karlyordu (Bkz: Ali, Fatih
zamannda ake neydi? Trk Tarih Encmeni Mecmuas, no: 4 9 -6 2 , s. 59),
Bununla birlikte, bu, 13. yzylda akenin deeri konusunda yetersizdir.
19tbni Batta, II, 342.
234
gi olan haralardan gelen zenginlikler, kentlerde toplan
yordu.
Sava srasnda yama yaplyordu, ve yle oluyordu
ki, yerel tama olanaklar yetmiyordu. Kral I I . Byk Le-
von zerine yaplan sefer sonunda elde edilen ganimet, o
denli fazlayd ki, Raideddinin belirttiine gre, silahla-
rn, ganimetin yerletirilmesi iin, Kayseri'den eski ara
balar olan 200 "kan istenmiti. ki tekerlekli kan
arabalarnn yerine, zamann drt tekerlekli arabalarn
yerletirmeye alan smet nn'ye, Ankarada bir ky
l, bu arabalarn 500 okkaya kadar, yani 600 kilogram
yk tayabildiklerini bildirmiti. Demek ki, 200 arabaya
120 bin kilogram yklenmi oluyordu.
Fiyatlar hzla dmtr. Vakayiname, ancak, baa
rl bir seferin pazarda deiiklikler getirmesi gibi olaan
st durumlarda, bundan szetmektedir: Bir inek 2 ak
eye satlyordu, 5 koyun ise 1ake ediyordu, yani inekle
koyun arasndaki fiyat oram, 40:1 kadard, ya da bir ine
in deeri 40 koyuna eitti.^Ve belirtelim ki, zenginliin
byk ba hayvan saysyla hesapland meralar bol bir
tarm lkesi iin, bu, artc deildir.
Vakanvist, Kayseri pazarnda, gzel bir hristivan
tutsan 50 akeye, yani bir inee verilen tutar karln
da satldn yazd srada, aktr ki, her eyin deeri
dmtr. Ama, bu ucuzluktan krl kanlar, yalnzca
feodallard.
Feodallar, saga sola para sayorlard, her bakmdan
bolluk iindevdiler. Sarayn yksek zmresi (n'eclis Emi-
ri Mubarizeddin Behramah ve Emir Seyfeddin Avba
Bev") Yandalarn bir araya tonlad zaman, mutfakla
rnda, gnde 100 kovun piiriliyordu; sofra takmlar,
kaplar, deerli talarla ilenmi altndand. Feodaliarn
20 Genel olarak ve galiba, bu, yaln zca o zaman in ve yalnzca Kk
Asya in bir gsterge deglldl, 1 nein fiyat 10 koyuna eitti.
235
cmertlii konusunda okuduu ya da iittii tipik yky
yineleyen Y azcioglu Alinin anlattna gre, bunlarn
en kt ozana ya da bir garip konua baladklar en
kk armaan, bin altna eit olabiliyordu.
Sultan, kukusuz, ok daha lks bir yaam sryor
du. Onun feodallara verdikleri bir blmyle kendisine
geri dnyordu, tahta k srasnda ya da hatta ba
kente dn srasnda, zerine gm ve altn sikkeler,
dirhem ve dinarlar serpiliyordu.^ Sultan I I . Gyaseddiri
Keyhsrevin ei, bir Grc kz olan Grc Hatun, bir
defasnda, kendisine sunulan yakut karlnda, 180 bin
dirhem para demiti.
21 Para serpme, Doguda bugn de hl sren bir gelenektir. "Dnya
Tiyatrolarnda" balkl anlarnda, Papazyan, bir seferinde, Cezayir'de bir
Arap zleyicinin aktristin (Tina di Lorentso) oyunuyla leyecana gelerek ku
andan kard i k i n bir keseden, oyuncunun zerine gm sikkeler
serptiini anlatmaktadr.
236
ONKNC BLM
Seluklular Dnemi Sanat Antlar - Seluklu Sanatnn
Kkeni - Seluklu Sanatnn zgn izgileri - Yerli Etki
Seluklular, tm Kk Asyada, cmert elleriyle,
stn sanat yaptlar gerekletirdiler. Y ollar zerinde
zel pratik gereksinmeler iin yaplan hanlar, kervansa
raylar; kentleri gzelletiren ve hayr sahibine cennet yo
lunu aan camiler, medreseler, "darlcezeler vb., sanat
yaptlar zellikleri tayordu.
Toplumsal yaplarn kurulduu yerler, yalnzca, ba
kent, ya da Kk Asya ortalarndaki kentler deildi;
Seluklu egemenliinin bazan hayal meyal olduu, r
nein Efes Ayazluk gibi batdaki uzak blgelerde de Sel
uklular dnemini anmsatan yaplar kalmtr.'
1 Kk Asya'da arkeolojik ve plastik s anat antlar, geni bir alma
da anlatlmtr: A. Gabrlel, Monuments Turcs dAnatolIe, Paris. 1934.
237
Seluklulara n salayan yaplarn kurulmas, 13.
yzyl ortalarna rastlamaktadr. Y urdundan zoraki ayr
l srasnda, stanbulda, Avrupa kltrn renen, sa
nat yaptlarnn ateli koruyucusu Sultan I. Alaaddin Key-
kubad, camiler, kervansaraylar gibi antsal yaplar dik
mektedir; kentler kurmakta (Alaiye ve Kubadiye), Kon
yann ve Sivasn surlarn restore etmekte, bakentin su
datm sistemiyle ilgilenmektedir, ve tm bunlar, sa
lamlk ve gzellik damgas tamaktadr. Ticaret, byk
kazanlar getirmektedir; zenginlikler, yalnzca, feodallar-
da younlamakla kalmamaktadr.
Seluklular dneminde, Sivasta, gnencin ne denli
yksek olduunu, rnein, kent yaayanlarndan birinin
kurduu ok gzel bir medrese dile getirmektedir: Yapy
yaptran, kendisini, sadece "hakir kl olarak adlandr
maktadr, onun resm yksek konumunu gsterecek ba
ka hibir nvan yoktur.^
Rum'a yolu den bir yabancy heyecan saryordu.
Boyunduruku Trklere, onlarn kltrne kar,
kukusuz, gizli kart duygular besleyen dou hristiyan-
lar, Seluklular bakentinin gzellikleri nnde hayran
kalyorlard.
17. yzyln ortasnda, Konyadan geerek Moskova
ya seyahat eden Antalya Patrii Makari, Kentte olaan
st yaplar ve eitli kiilere ait ok sayda tablo ve re
sim var. Bunlar, yle ki, bir konumadklar kalyor.^
diye yazyordu.
Bu grkemli yaplar gren yabanc,'' kurucularnn
zenginlii karsnda, saygyla dolu bir heyecan duyuyor
du. Ticaret geniliyor, sermaye ve az bulunan mallarla
2 Max van Berctem et Halil Edhem, Asie Mineure, p. 28.
3 Puteestvlye... ev. G, Murkos, vpask perviy, Moskova, 1896, str, 9.
4 Bkz: Fr. Sarre. Konla. Seldschuklsche Bandenkmler. Berlin s. a.
("Denkmaler perslscher Baukunst" Teli 1, ayr basm, ayn yerde s. 27 - 30
eklenen makale: Max Devi. Dle Seldschuklsche Ornamentik).
238
ilgili iler eviren feodallar snf zenginleiyor, zengit
letike yap yapyordu.
Seluklularda, sanata eilim anszn glenmitir. Z
yzylda, henz, sanat dnmeye vakit yoktu. Savan
1ar, tm zaman alyordu; 11-12. yzyllarda, devletin
oluum dnemi, yle grnyor ki, sanat bakmndan bir
iz brakmadan gemitir. Kukusuz olan u ki 12. yz
yldan, ok seyrek antlar kalmtr; rnein, Konyadaki
Alaaddin Camisinde bulunan aa oyma minber, zerin
deki yazttan anlaldna gre, Ahlatl Hac usta tara
fndan, 1155 ylnda bitirilmitir. Minber, belki, Konya
ya sonradan tanmt.
Ama, devlet glendii zaman, Seluklular, baka
hkmdarda olann kendilerinde de bulunmasn yele
meye baladlar. u var ki, bunlar, henz, tm zamanla
rn, akmlara ve savalara harcyorlard. Sultan Alaaddin
Keykubad tarafndan yenilenen Konya surlar, bu bak
asndan ilgintir. Kenti saldrlardan korurken, o, sur
lar, ayn zamanda kendine zg sanat yapt clarak kur
du. Her eye karn, bunlar, sultann henz sanatsal de
il, asker amalar gttn gstermektedir.
Bundan aa yukar yz yl nce, Konyay ziyaret
eden . Teksye, Sultan I. Alaaddin Keykubad tarafndan
yaptrlan kent surlarnn dokunulmadan btn olarak
kaldn sylemektedir. Bunlar, birbirindea 40 adm
uzaklkta drt ke kuleleriyle bozulmadan kalmtr,
duvarlara Ailin yaamn betimleyen lahit, antik ve Bi
zans yaztlar kalntlar yerletirilmitir vb.; bundan iki
yl sonra, Konyada bulunan Moltke, putperest su
naklarnn, hristiyan mezar yaztlarnn, aziz betimleme
lerinin, Ceneviz halarnn, Roma kartalnn "ve Arap as
lannn bulunduunu eklemektedir. Kaplarn zeri ise
5Ch. Texler, Descrlptlon, Texte, 2. Paris, 1849, p. 144.
239
iki barelyef, Ormuzd ve Ariman ile sslenmiti. Burada
ki, eitli alardan toplanan antlarn, sluplarn dzen
siz bir karmdr. Y aplar yapanlar, antik ve ortaa
antlarna, kendisine zg gerekli bir malzeme olarak
bakmaktadr, ve yalnzca bu kadar. Ve bu, belki de, sur
lar, deneyim sahibi olmayan, pratikten yetime yerli us
talarn kurmasndan kaynaklanmaktadr. Ne var ki, sur
lara dzensiz olarak yerletirilen bu elerden, ksa s
rede, btnl olan bir Seluklu sanat yaratlmtr.
Konyann surlar, gelimesinin ilk aamasnda, Sel
uklu sanatnn simgesini ortaya koyar gibidir. Tm bun
larn alnt olduu aktr, usta, bunlar izleyene safdilli-
likle anlatmaktadr, bunlarn sonradan kefedilmesi iin,
sanat aratrcsnn bak gerekmektedir.
Y erli kltrn geriliini gren Seluklular, lke d
ndan ustalar arrlar; kendi yurtlarnda ar koul
larda yaayan yabanc ustalar. Kk Asyaya yerleirler.
nce, Harzemlilerin, sonra, yollar zerinde rastla
dklar her eyi ykp yamalayan Mool ordularnn sal
drsnn yayd korkular, insanlar, doup bydkleri
yerleri terketmeye zorlamt. Rum Seluklularnn dev
let yapsn ve kltrn oluturan kafa emekileri, top
raksz zanaatlar, derviler, ulema, zellikle kamlard.
Azerbaycandan, Grcistandan, Ermenistan'dan ge
lenler, Kk Asyay doldurmular ve sanatsal sanayinin
ve mimarln gelimesine yardmc olmulardr.
Her yandan, i isteminin srkledii bir insan seli
akyordu; siyasal ve ekonomik karklklardan tr, l
kelerini terkeden bu insanlar, Kk Asyada, gleryz
ve sevecenlik buluyorlard. Alabildiine hzl tempolarla
kentler kuruluyor, camiler, kprler, medreseler vb. ya
plyordu. Bu yzden, kalifiyelemi zanaatlar gerekliy
di.
Ezilmi bir snf olarak zanaatlar, imdi, kent ya
240
amnda byk rol oynamaktadrlar. Bunlar arasndan,
yaplar planlayan, mimarlk kurallarn yaygnlatran,
sanatsal tarzlar ynlendiren gerek ustalar kmtr.
Ustalkl ince metal ve aa oymalar, arabesk ssle-
leme vb.. Tm bunlar, onlarn elinden kyordu;* onla
rn almalar sayesinde dzgn, zarif yaplar kuruluyor
du. Feodallar tarafndan zendirilen zanaatlar, Seluklu
sanatn yaratmlardr. Adlar, yaplarda bazan rastlan
tsal olarak kalm olan bu zanaat ustalar, Seluklular
dnemi sanatm, yksek bir basamaa ulatrmlardr.
Seluklularn yaplarnda, yalnzca yerli ustalar a
lmad gibi, onlardan daha fazla yabanc (Kafkasya'
dan, Mezopotamya'dan,^am'dan) ustalar almlard.
Sultan I. Alaaddin Keykubad zamannda. Kuzey Su
riye, mimarln ve sanatsal sanayinin merkezi durumun
dayd. Msr'a, Mezopotamyaya ve Kk Asyaya, bura
dan, ustalar gidiyordu. Konyadaki Seluklu antlarnda
da, Suriye okulunun izleri yansmtr.
Mimarlar arasnda hristiyanlar da vard, ama bun
larn adlan, bazan, milliyetlerinin belirlenmesini gle
tirmektedir; rnein C. Huart, Sivas inaatlarndan
"Kaloyaniyi Rum olarak kabul ederken, Max: Von Ber-
am iin, bu, Konya'nn kuruluunda iz brakan bir Er-
menidir.
Anlalan, bir blmyle Seluklu devleti topranda
yaayan yerli Hristiyan Rumlarn ve Ermenilerin katlm
lar da nemli boyutlardadr.
Sikke koleksiyonlarnda, grlyor ki, sikke bas
mnda da dardan gelme ve yerli ustalarn katlm belli
6Fr. Sarre. Erzeugnisse islamlscher Kunst, B. II, Seldschukische Klein-
kunst. Mit 25 Tafeln und 38 Textabbildungen. LeipzIg, 1909.
7 Cl. Huart. Eplgraphle arabe, pp. 32, 33, 45.
8 M. van Berohem e t J. Strzygowskl. Amlda. Held,elberg, 1910, p. 104,
not. 3, (li teratre gndermeler bir araya getirilmi tir).
9Max van Bercbem e t Halil Edhera. Asle Mineure, p. 21, not. 3, 4.
241
olmaktadr. Gm sikke zerindeki zarif desen, dar
dan, bir mslman lkeden aktarlan gzel yaz teknii
ni, Badad okulunu belli etmektedir, ama bakr sikkeler
zerindeki aklayc yazlar, bunlar kazyan ustann ie
rik ve harfler bakmndan kendisine yabanc bu kutsal
formlleri ilerken, ne denli zensiz davrandn gster
mektedir. Has madenlerden bakra geerken, sanat, ka
ba bir zanaatya dnyordu. Anlalan, sikke basmy
la uralan devlet atelyelerinde, yerli hristiyanlar da
alyordu.
ok kk sanatsal alma rnlerinde, kukusuz,
ad bulunmuyor, ama alma stili, karlatrmal incele
me, bunlarn doduu yeri gsterebilmektedir. Ahilerin
zaviyelerinde keyif meclislerine katlan bni Batta, ba-
zan, Mezopotamya avizeleri konusunda not dmektedir.
Y abanc ustalarn sanatlarn, yerli ustalar da kavram
lardr.
Mimari antlarda en ok sevilen, fon, koyu mavi
renkti; elyazmalar desenlerini de koyu mavi bir zemin,
"Trk mavisi sslyordu.
Seluklular, minyatr bildikleri gibi, portre ressam
ln da biliyorlard. Bir ara kdam gazetesinde, M. Fuad
Kprl, Kk Asyada Trklerin sanatna ayrlm bir
dizi deneme yaymlamtr. Rum Seluklular dnemi iin
belirleyici zellik olan hristiyan - mslman kltrel bir
lii, burada bir kez daha yansmtr. rnein, bir hris-
tiyan usta, "Rum ressam Aynd Devle, sultann ei Kii
Hatun'un (belki, mistik airi seven Grci hatun) verdii
grevle, Celleddinin portresini yapmtr; aynca, Erme
ni ve Trk (eyh Bedreddin Yava) ressamlar vard. Ya
zarn, kabul ettiine gre, resim sanatnda Bizansllarm
etkisi belirgindir.'
10 VI. aordlevskiy. z Jlznl sovremyonnoy Turtsil (Vostok, kn. 3, str.
204).
242
Rum Seluklularnn yaratclnn zgnln b
tnyle reddeden P. Wittek, Seluklular dnemi Kk
Asya antlarnn, yalnzca, daha yetkin olan I ran antla
rna, incelemek iin ulalamad ya da daha az ulal
d iin, bir izlenim brakabildiini belirtmektedir. Bu
rada, kukusuz, bir abartmann, Seluklularn sanatnn
deerini nemsememenin nemli pay vardr; o. belki de
bilinsiz olarak, sonralar, grlerini deitirmi olan
F. Zarrenin bir zamanlar sylediini yinelemektedir. Wit-
tek iin, Rum Seluklular tarihi, bir yandan Bizans ta
lihini, dier yandan Trkiye tarihini aklayan bir ek
malzemedir.
Tarihi olarak, P. Wittekin bak as tarafldr.
Trkler, Kk Asya topraklar zerinde, Seluklulardan
ok nce yerlemilerdir, ve Seluklulardan sonra da K
k Asya, Trklerin ynetiminde bulunmu (ve bulun
maktadr), ama sadece Seluklular tarafndan yaratlan
antlar, eriilmez rnekler ortaya koymaktadr.
Kukusuz, Rum Seluklularnn stn yararll, ar
tk, i dmanlarn stesinden gelir gelmez, dinsel ba
na buyruku dnceler tayan Danimend gaziler
saf d braklr braklmaz, yerleik Trk elerin yeri
ni bulmasnda ve Seluklularn da yaplarla uramaya
balamalarmdandr.
Kyde, demirciler tarafndan; kentte, kerpi yap us
talar tarafndan, yerli halkn zorunlu pratik gereksin
melerine hizmeti srdren, ve zenginleen feodallarn
destei sayesinde gelien Seluklu maddi kltr, 13.
yzyl ortasnda, anszn, grlmemi bir ykseklie eri
mitir; kltr, kaba zanaatlktan incelmi bir zarafe
te ilerlemitir; dinsel ve dnyasal yaplar, sanatsal (hah
11 Mslman kltrnde, Selukl ularn rol konusunda bkz: T. Ko-
valskl, Na szlakach Islamu. Szkicez hi s tori l kultury ludow muaulmansklch.
Krakow, 1935, pp. 78 - 82.
243
dokuma ve metal) sanayii, ufak elileri (kuyumculuk, oy
ma ileri) vb., tm bunlar, Seluklu sanatmm belirleyici
zelliini ortaya koyan ortak damgasn tamaktadr.
Sanatsal sanayi, ortak bir kltr kaynann izleri
ni tamaktadr, seccadelerde ve camilerdeki minberler
de, ayn motiflere ve renklere rastlanmaktadr, nk
bunlar, ayn ekilde dinsel amalara hizmet etmektedir
ler.
Ne var ki, kltrn ivedilikle benimsedikleri Hris
tiyan halkla evrelenmi ve stanbuldaki Bizans impa
ratorlarnn yaamn gren Seluklular, dinin koyduu
temel istemleri bozmulardr.
Onlar, canl varlklarn, talar ve aalar zerinde
ku (kartal) ve dier hayvanlarn (aslan) heykel betim
lemelerine izin vererek, mslman banazlndan ayrl
mlardr.
Seluklu sanat, kk heykelciklerle betimlemelere
olduka dkndr. Bu alanda, Seluklular, Ermeni - Me
zopotamya yaylasnda gelimi olan gelenekleri kullan
mlardr; ama, Glckn^gsterdii gibi, Trklerin in
ve Hint kltryle ok eskiden beri temasta bulunan
anayurtlar Orta Asyadan getirdikleri heykel betimleme
lerine olan eski eilimleri, bu geleneklerin benimsenme
sini, Kk Asya yerli motif ve yntemlerinin aktarlma
sn kolaylatrmtr, rnein. Kk Asya sanatn. G
ney Rusya bozkrlarndaki Kuban buluntularyla yakn
latran eski bozkr motifleri. Kk Asya'da canlln
srdryordu.
Glck, bu konuda, herhalde yalnz deildir: Trkle
rin ok eskiden beri. Y akn Dou'da sanatn yaratlma
snda etkili olan 5iksek gelikinlikte bir maddi kltrleri
12 H. Glck. Eine seldschuklsche Sphlnx m Museum von Konstan tlno-
pel. Jahrbuch der aslatlschen Kunst. Bd. II, 1925, Herausgeben von O. Bl-
enn'ann, M p z l g 1925, pp* 123 - 127,
244
olduunu varsayan Strjigovski de, zel olarak, bu gr
asn savunmaktadr.'^
Ama, hem dokumalar, hem aalar ve talar zerin
de betimlenmi yar simgesel, yar fantastik kanatl hay
vanlar, kukusuz, dardan, belki Sasanilerden, belki de,
Kk Asya yerli halk Hititlerden ya da Kumlardan aln
mtr.
1220 -1270 yllar arasnda, yaklak 50 yl boyunca
yaratlan Kk Asya Seluklu sanat antlarn inceleyen
F. Zarre, balangta, bu yaptlarn zgnln redde
diyor ve bunlarn karma bir kurulu slubunu aa vur
duunu, randan gelen etkiyle karmak hale gelmi
Rum-latin ve Bizans sanatlarnn zemini zerinde, yksel
diini dnyordu. Mool saldrs sonrasnda ini mo-
zayii, elbette, bural ustalarca. Kk Asyaya getiril
miti.'''
Ne var ki, daha sonralar, Zarre, dzeltme yapm
ve Kk Asya Seluklu sanatnn Fars (tran) sanatn
dan farklln vurgulamtr.
Bu sanat oluturan elerin ok eitliliine iaret
ederek, o, H. Glckn (1917 ylnda) yazdklarn akta
ryor: "Bu gelikin bezekleme iindeki Fars, Horasan,
Suriye, Arap, Ermeni, Hint ve Orta Asya elerini ayr-
detmek iin, daha ok almak gerekiyor. Szkonusu
elerin ayrlmaz ekilde birbirine gemi olmas nede
niyle, bu, ok daha glemektedir; gerek Trk ruhu
nun istedii bu eler, tek bir btn halinde kaynam
tr, ve bu da yaratlara, Seluklulara zg karakter sa
lamaktadr.
Hem Doudan, hem Bat'dan yaplan birok aktar
malara karn, Seluklular, sanatsal antlarda Trk ru-
13 J. Strzygowski. Altal, Iran un d Vllcerwanderung. Leipzig, 1917.
MFr. Sarre. Reise i n Kleinasien zuar seldschukisohen Kunst. Berlin,
1896, pp. 5 7 - 5 8 , 70.
245
hunu srdrebilmilerdir. Onlar, rnein, binann iin
deki mozayikten, tavanda darya kan ve kubbeyi ev
releyen "Trk geni motifini yaratmlardr.
Bu ekilde, Glck, Seluklu sanatnn zgn izgiler
tayan eleri zerinde dikkatini younlatrmaktadr.
Ama, Batl sanat aratrmaclar, herhalde, Seluklu
sanatn resimletiren, yaayan yerli geleneklerin nemi
ni kmsemektedirler.
Bu sanatn kendine zg formlarn. Kk Asya'da
srekli olarak yaayan yerli gelenekler dourmutur. 13.
yzylda Harzem ve Kk Asya arasnda etkileim, gz
le grlr biimde glenmektedir; Kk Asyada ve
Harzemde (Kunya - Urgenada) kurulan mimari antlar
da (trbelerde) ortak bir kltrel grnm yansmakta
dr, bunlar, Transkafkasyaya ulaan bir kltr zinciri
birliini ortaya koyuyor.
Kk Asyada, gebelikten yerleiklie geen Sel
uklularn yeni yaam dzeyinin yetkinlemesi lsn
de, eski nasya kltrnn etkisi de, daha gl ve da
ha nemli duruma geliyordu.
N. Y. Marrann Anidekl kazlarnn ortaya kard
Hristiyanlkla mslmanhn gemi dnemlerde bar
iinde birlikte yaamas, Orta Asyadan gelenlerin, yerli
kltr, hzla ve salkl olarak benimsemesi olanan
hazrlamt. Seluklular dnemi sanatnn kkeni, tek
nii ve formlarn douran yerli (Kafkas) eler zerinde,
. A. Orbeli, ilgisini younlatrmtr.^
Daha ilk bakta, Transkafkasya antlarm anmsatan
antsal yaplarn tipi, aka, Seluklulara buradan usta
lar geldiini ve bunlarn kimler olduunu, dile getirmek
tedir. Seluklular, dinsel ant yaplar iin hristiyan mi
marlarn ve ressamlarn sanatlarna deer veriyor ve on-
15 , Orbell. Problema selukldskovo Iskusstva. III. Mejdunarodmy kon-
gress po Iranskomu Iskusstvu i arheologll. M. h . , 1939, str. 150 - 154.
246
l an davet ediyordu.'^
Seluklulardan kalan Kk Asya yazlar, belki,
Trklerden de yeni kuak yetitiren ustalarn yksek tek
niinin, ve ayrca mslman ynetimin soylu hogrs
nn ya da dinsel ilgisizliinin bir belirtisidir. Seluklular
dan ise, bu teknik, eski Krm antlarnn incelenmesinin
gsterdii gibi, K rma, Tatarlara da geebilmitir.
Seluklular dneminde Kk Asyada yaratlan sa
nat antlar, hristiyan ve mslman ortak yaratclnn
izlerini tamaktadr.
Sivas'taki Gkmedrese gibi, daha ge dnem Mool
devri yaplarnda ve bir dereceye kadar halla/da da, sa
nat aratrmacs A. Gabriel tarafndan desteklenen bir
dnce olan. Uzak Dou konularnn izleri de farkedil-
mektedir; bunlarda, hayvanlarn yan sra ejder betimle
meleri de yer almaktadr.'^
Belirtmeli ki, Diyarbakrda, Halep kaplar zerin
de daha 1183 ylnda, yani Moollarn saldrsndan ok
nce, in ejderi betimlenmitir.' Buradaki bir eski yan
sma olabilir, nk Sasanilerin sancanda ejder resmi
bulunuyordu.
H. Glckn varsaymna gre, in sanatnn eleri,
Trkler tarafndan, daha, Orta Asyada benimsenebilmi-
tir. Belki, Glck'n dncesini yineleyerek, S. Bessonov
da. Kk Asyadaki trbelerde, "inden kma Trkler
tarafndan getirilmi olan bir Uzak Dou, in etkisinden
szetmektedir.
imdi, Kk Asyada bir Uzak Dou, in sanat,
16 N. Marr. Ani, str. 36 - 37. G. de Jerphanlon. Mdlanges darohSologie
anatollenne. Beyrouth, 1928, p. 85.
17 Q. de Jerphanlon, op. oltj, pp. 77 - 78i, 83. Bunu nla birlikte G.
Hofrlchter (Armenlsche Tepplohe. Wlen, 1837), "ejder" motifinde, krk
lerin gerilmi derilerini grmektedir.
18Max van Bercham. Amlda, p. 82.
19 S. Bessonov. Pamyatnlkl seldcukldov arhltektur v Erzerme. Izvestiya
Obestva obsledovanlya i Izueniya Azerbaycana, no: 5, Baku, 1927, str. 67.
247
yeniden belirmitir, ama bunu getirenler, belki dorudan
Moollar deildir. Bu, belki de. Geni Birleik Mool im
paratorluu, halklar arasmda kltrel ve ticari temaslar
iin elverili koullar oluturduu zaman ve Seluklularn
zayflamasndan sonra ykselen canl ticar temaslar
sayesinde gereklemitir.
Kk Asya Seluklularnn kltr yaamndaki do
rultu, ulusal ya da dinsel ayrmlardan hareket etmiyor
du; kiinin ortam, onun nemi, emeiyle, almasnn
niteliiyle llyordu. Bu ise, devlet iinde, meslekle
rin, zanaat rgtlerinin arln ykseltiyor, snfsal
tabakalamaya doru gtryordu.
Sanata deer veren Seluklular, bylece, etkin insan
glerini, kendi saflarnda younlatrabilmiler, Kk
Asyada mslman kltrnn yceliini desteklemiler
dir.
Olanaklarn bolluuyla kurulan toplumsal yaplar,
camiler, kervansaraylar, medreseler vb., Seluklu sanat
nn nn ykselterek yzyllar boyunca yaad. Adlar
bir zamanlar grlt koparan feodallarm konutlarna ili
kin anlarsa, yitti; anlalan, ksa sre ncenin gebesi,
yaad yere, kiisel konutunun d grnne kaytsz
d, yap iin, dayanksz malzeme seiyordu. Bunlar, sa
hibinin lmnden sonra ksa srede dalan kerpi ev
lerdi; yalnzca. Sultan I. Alaaddin Keykubad'rf' uzun
sre gizemli bir korku uyandran kknn enkaz, do
kunulmadan kalmtr.*'
20 Vaktiyle S. Teksye tarafndan anlatlan bu ant, sanatsal bakmdan,
Fr. Zarre ncelemitir (Pr. Sarre. Der Kiosk von Konia. Berlin, 1935): daha
noe Strjigovski yazmt (Zeitschrlft f r die a e s c h l c t e der Architektur, 1,
1907).
21 VI. GordlevskIy, Osmanskiye Istorieskiye skazanlya. Etnografieskoye
obozreniye, 1915, no; 1 - 2 , str, 15.
248
ONNC BLM
Ynetim - Merkezi Organlar (Divanlar) - Tara Yerel
Ynetim Malikne ve Denetim - Mool Dneminde
Meydana Gelen Deiiklikler
Rum, Byk Seluklu devletinin on iki blgesinden
biri olduuna gre, Kk Asyadaki sivil, mali ve asker
kurumlann rgtlenmesi, Orta Asyadan aktarlmt. Sul
tan Melikahn veziri Nizam l Mlk de. Kk Asya'ya
vezir gndermektedir. Kk Asya Seluklularnn divan
da, belli ki. Byk Seluklularn divannn bir kopyasn
ortaya koymaktadr. Dinsel kurulularn (mahkemelerin,
medreselerin vb.) yneticisi bakad, "kadlar kads
Bagdaddandr, Halifeden gelmektedir. Kk Asya,
Ouzlar tarafndan fethedildii zaman. Kk Asya Sel
uklu devletinin kurucusu Sultan Melikah, kent yaa
mnn, mslman toplum yaamnn dzenlenmesiyle il
249
gilenerek, camiler iin, 70 minber gndermiti. Bylece
ynetimsel ve dinsel aygt, dardan dzene sokuluyor,
maddi demirba da dardan geliyordu.
Hann adr nnde yarglama yapld zarhanlar,
o zamana ilikin izleri korumaktan ok, gene de eski
Fars kltrel kalntlarn yanstarak, Seluklularda h
kmet kurulular kap ("kapu) adn tayordu; bu
terim, Seluklulardan Osmanllara gemi, onlarda her
eyi yneten Babli olumutur.
Merkezi kurumlar, devletin bakenti (darl milk)
Konyada bulunuyordu. Y neticiler, komutanlar ve vezir,
lke iindeki hareketi srasnda, genellikle, sultana elik
ediyorlard.
Y netim, Sasanilerden aktarlm bir kurum olan "di-
van'larda younlamt. Burada, devlet aygt iyi dzen
lenmiti, divanlarn says ona ulayordu,' ama Kk
Asya'da ka divan bulunduu Vakayiname'den belli deil
dir. Rum Seluklularnda da, kukusuz. Buhara iin Ner-
ahi olarak geen yksek ynetim kurumlan vard; ama
bunlar sahiplere bal divanlar myd? Ak deildir, ku
kusuz olan iki divan vard: Y netim divan (divan-i ve-
zaret) ve "tmarlar divan (divan- arz).
Devlet varlnn hesabn yrten on iki yazmana
"vezaret divan yazmanlar ("divan- vezaret ktipleri)
deniyordu. Tmarlar divan yazmanlar iin, sunu divan
yazmanlar ("divan- arz ktipleri) terimi kullanlmak
tadr. Vezaret divan yazmanlar, defterleri tutuyor ve
kararlar ("ahkm, defatir) yazyorlard; bu, kendine
zg, devlet kalem brosuydu.^"Sunu divannda timann
asker hesab (eri defteri) tutuluyordu, burada, "sunu
emiri ("emir-i arz) sann tayan resm grevli kiiler
\ Divanlar, V. Bartold anl atmtr (Trkistan, str, 238 ve dev.).
2 Bkz; A. Borlsov. M iniat yun Knlgl Makam" al - harlrl. Pamyatniki
epohi Rusta,veli. L 1938, str. 176.
250
bulunuyordu.^
Rum Seluklularnn uyruu olan hristiyanlardan
alnan genel vergi "hara ilerini yneten zel yazman
lar ayrlmt.
Bu yolla, sultan, serbest topraklarn miktarm dai
ma biliyor ve bu fondan, istediine bata bulunuyordu.
Kukusuz, tanmaz mallarn olduu gibi, tanrlarn
da hesab tutuluyordu. Savan ya da seferin sona erme
sinin ardndan, hemen, usta saymanlar ve tahsildarlar
(mihasib, yazc) harekete geiyorlardBunlar, silah, er
zak, altn gibi ganimeti, deftere geiriyor ve sultana, bun
larn listesini gnderiyorlard.^Tpk bunun gibi, kamu
latrma srasnda, mal varlklarnn listesi de divanda
bulunuyordu.
Mkremin Halil, anlaldna gre, Rum Seluklula
rnda, devlet kurulu niteliinde, zel olarak tek bir di
van* bulunduunu varsaymaktadr.
Divan heyetine "hazinedar, (mstevfi), devlet yaz
mam "pervane, ordu komutan, (arz- cey), bunlar ara
snda eit muamele gren "babakan ya da divan ba
kam, (Sahib-i divan, turai), yabanc lkelerle yazma
lar yrten yazmanlar ba emir (mlk-l kttap) da
hildir; devlet gvenlik ilerini yrten emir (meref),
kadlar (kad) ve dier emirler (emir).
Tmarlar sistemi zerin kurulu devlette, doaldr ki,
topraklarn (blgelerin, yurtluklarn ve maliknelerin)
resm ekonomik hesab, birincil grevi oluturuyordu;
bu, feodallar tarafndan, doal, parasal ve asker ykm
llklerin yerine getirilmesini gvenceye balyordu.
Olasdr ki. Kk Asyada divanlar, kesin ekliyle
SYazcolu Ali, III, 109.
4Yazc oglu AH, III, 253.
SYazcioglu AU, III, 368.
6 Mkremin Halil. Anadolunun Fethi, s. 76.
251
Sultan I. Alaaddin Keykubad tarafndan kurulmutur.
Geleneksel olarak 24 boy saysna gre, 24 yazman vard
(divan mnileri, divan ktipleri); bunlardan on ikisi, dev
let varlnn gelirlerinin (emval-i milk) hesabn yrt
yor, ve dier on ikisi orduyu, ba tmarlar ynetiyordu/
Ayrca, "gelir defterlerini (emval-i defateri) tutan
Osmanl dnemi yazmanlar, "defterdarlar vard.
Hzineyi yneten zel bir resm grevli de (hazine
dar) bulunuyordu.
Gzetim ya da mali grevlerin neminin yansra,
devlette dier ilevler de vard. Belli ki, daha baka bir
takm divanlar ya da makamlar bulunuyordu.
D ilikiler blm, ya da basit deyimle d yazma,
vezarat divannda bulunuyordu. Vakayinamede "melik-
l-kttab, "yazmanlar emirine deinilmektedir, ve ola
sdr ki, bu, daha sonra Osmanllarda (16 -17. yy.) (reis
l kttab,) sanm alan dileri bakandr; galiba, gene
yazmanlardan olan "mniler (davetdar)' ve evirmen
ler (tercman) bunlar arasnda saylyordu. Daha ok,
"elilik evirmenleri olan bu kiiler, kendine zg bir
tr diplomat ilevi gryorlard, rnein, bni Bb'nin
babasnn biyografisinin gsterdii gibi, bunlar, sultann
verdii siyasal grevleri yerine getiriyorlard; vezir Sa-
deddin Kpek de, balangta, eli evirmeniydi.
Seluklularn d politikas, doudaki ve batdaki
komularna ynelikti; diplomatik yazmalarn yrtl
mesi iin, slup inceliklerinde usta, geni bilgi sahibi ki
iler gerekliydi; bu aygtta, genellikle tranllar, Horasan-
7Yazcoglu Ali, III, 210.
SYazcoglu AH, III, 105. Aynca bkz: F. Kprl. Bizans Messeselerl-
n l n Tesiri, s. 204.
9 Ama balangta. S u l ta n II. Mehmedi n ''Kanunname"sinden grl
d gibi bunlarn byk bir nemi yoktu; bkz; F. Kprl. Bizans Mes-
seselerinln Tesiri, s. 215.
l o t b n i Bb, IV, 80.
11 Yazooglu Ali. III, 381.
252
llar alyordu, ve sultanlar, belge dzenleme yetisine
(ina mektubat)'^(yazma ve belgeleme) yksek deer
veriyorlard.
Seluklularda, yazmalar, hangi dilde yrtlyor
du? Tarihi Aksarayi'nin savma gre, 13. yzyla dein,
Kk Asya'da, belgeler, Arapa olarak yazlyordu, ve
yalnzca, Baba Tugrainin yerine geen Vezir Fahreddin
Ali ibn Hseyin (yani Sahibata) iin, belgeler, vezirin de
belgeleri okuyabilmesi iin Farsaya evrilmiti.'^ Daha
nce V.V. Bartold'un yazd gibi, bu, kukusuz, "son
derece inanlmaz bir durumdur. Arap dili, tm zaman
larda, eriat temelinde faaliyet gsteren kummlardan,
dinsel ynetimden kaynaklanan belgeler iin devam edi
yordu.
Bu durum, kukusuz, ok daha nce meydana gel
miti ve "kutsal dil zerinde eitilmi olan okuryazar
larn hizmetinden vazgeilmesi anlamna geliyordu. Sel
uklular, Kk Asya'ya, I ran kltryle ili dl olmu
olarak geldiklerine gre, Seluklularn devlet dzeninin
temellendiricisi Nizam l Mlk'n dili de stn gelmek
durumundayd.
ok gemeden, bni Bbnin deyimiyle insan gru
hu Cimri ayaklanmas srasnda yeni bir reform olu
turmu, Fars dili, yerini Trkeye brakmtr. "Bundan
byle, divanda, sarayda, zellikle Trke yazlmas iin
karar alnmtr.''* Anlalan, Mool saldrsndan sonra,
halkn alt tabakalar harekete gemitir; tara, snr bl
gelerinde yaayan Ouzlar, devlet dairelerinde yerlemi
yabanclara kar protestoda bulunmaya balamlardr.
Farsa, bunlar iin anlalmaz bir dildi, ve mekezi yne
tim, ayrca, Fars dilini, ancak, istemi dnda kabul etmi
12Yazcogm Ali, III, 105.
13 V. Bartold. O nyekot onh vostonh rukopisah, str. 0129, prim. 2.
Mlbnl Bbl, IV. 326,
253
olan, yansn hristiyanlarn oluturduu kent halk, za
naatlann da, taray desteklemeleri nedeniyle, dn
vermek zorunda kalmt.
Bylece, en sonunda, Kk Asyadaki ynetim ay
gtnda, Trk dili, stn gelerek yerini bulmutur.^
Seluklularda, yksek makamlar, daima ranllar
igal ediyordu; rnein (Sultan I. zzeddin Keykavus za
mannda) divan "sahibi Horasan kkenliydi, "devlet yaz
man ise Tebrizdendi, yani yerli (Kk Asyah) kiiler
deildi.'^
Vakayiname'de, genellikle, kurumlardan ok, bunlar
yneten kiiler anlmaktadr, bu ise, devletin yapsn de
il, olaylarn gidiini anlatan yazar iin doaldr.
Dou'da, ileri, kk yazman hizmetlilerin olutur
duu, sz dinleyen bir organ olan divandan ek, bakan
durumundaki "sahib zme balyordu.
Bakann durumu bamszd, o, divanda istediini
gerekletirebiliyordu.
Balama tezkereleri, buyruklar, kararnameler ve
anlamalar eklindeki sultan belgeleri (takrir,'^ ahkm,
sevzendname, (yemin, ant mektubu, antlama, .) men
ur'), mhrle ("turayla) onaylanyordu, ve mhr
basan kii, byk bir rol oynuyordu. Mhrn baslmas,
bir belgenin divandan geiinin en nemli ve son aama
sdr. Herhangi bir karklk ya da panik srasnda, dar
beler zamannda, bu aama, birden ncelik kazanyor,
herhangi bir nemli belgeye mhr baslyordu.
rnein, bir seferinde, iktidar savamnda stnlk
15 V. Bartold. O n y ekot onh vostonh ruhopusah, str. 0126.
16Yazcolu Ali, III, 105,
17 OsmanlI dneminde, bu terimi, belki mlk ya da grevi onaylayan
belge anlamna gelen (mukarrername) terimi karlyordu. Bkz; V. Smirnov,
agy. s. 125, not. 2.
18 "Menur szcyle, kukusuz, tmar belgesi kastedilmektedir; kr:
W. BJrkmann. Beitrege zur Geschichte der St aatskanziei im Islamischen
Aegypten. Hamburg, 1928, p. 51.
254
salayan saray hizibi, emseddin Mahmud Tugraiyi c
merte dllendirmiti. Y alnzca Baba adyla vlen
bu kii, anlalan, resm hizmetli kesiminden deildi; K
k Asyaya, belki, Horasan'dan gelmi ve, anlalan, gizli
dinsel propogandayla urayordu. Ama o, ustaca belge
ler dzenleyebilen yksek nitelikte bir slupu idi. ok
uzun sre grevde kald. yle becerikliydi. Ve ona, yle
sine alld ki, kendisi iin "Tugrai (sultan mhr
Tura basan)^lakab yerleti. ki Seluklunun birden
tahta kurulduu srada doan saray karklklarndan
yararlanarak, o, sarayn akak takmna, yksek devlet
makamlar gsteren belgeler dzenledi ve mhr vura
rak bunlara ferman gc salad.^ Byk bir mal canls
olan Baba Tugrai, daha sonra. Sultan I I . Keykavusun
vezirlii grevinde bulundu, ama yetkilerini adaletsizce
kullanmas, sultann honutsuzluunu zerine ekti ve
idam edildi, mal varlna el konuldu.^
Bu yksek grevli, genellikle, pervane^sann ta
yordu (pervane, belki timar ve zeamet ilerini ynetiyor
du); bu, bazan, daha yksek bir greve, vezirlik grevine
gelmek iin bir balang, bir hazrlkt. rnein, eski g
revine ilikin an, lakabnda devam eden Muiuddin Per
vane, vezirlie, pervanelikten ykselmiti.
Vezir, fiilen, sultan adna ynetimi gerekletiriyor-
19lbnl Bb, IV, 83, 157.
20 Ouzlar tarafndan, Orta Asya'dan getirilen bu szcn kkeni belli
deildir; bkz: W. Bartold. 12 Vorlesungen, p. 119. F. Kprl: Bizans
Messeselerinin Tesiri, ss. 199 - 200. F. Kraelitz. Osmaniche Urkunden. Wien,
1918; p. 18, not. Tura konusunda ayrca bkz: Alibey'in (Tarlh-1 Osman
Encmeni Mecmuas, no: 43 - 44) ve Babingerlu (Dle grossherliche Tura.
Ein Beitrag zur Geschi chte des Osmanlschen Urkundenwesens. Jahrbuch
der Aslatlschen Kunst, Bd. II).
21 bni Bb, IV, 251.
22 v. Bartold. O nyekotorh vostonh rukopisah, str. 0129.
23 Szcklerden aktarmalar yapan Halil Edhem (Tarih-1 Osman Enc
meni Mecmuas, no: 35, s. 653, not.) "Pervane'; szcnden, veziriazamn
yardmcsn anlamaktadr. Ayrca bkz: K. Huart'n, Aflkl'nln evirisi ze
rine yazs (I. 80, not.).
255
du. Vezirlik makamnn belirtileri olarak mrekkep hok
kasn, bazan, zel bir ihsan ve talihi de, o, sultandan
alyordu. O, sultann sivil alandaki yardmcsyd.^'*
Bazan, az okumu kimseler de, vezirlie ykselebili
yordu; bylelerinden biri zerine tarihi Aksarayi, ger
ekten de olmu bir fkra anlatmaktadr. Sultan I I . Gya-
seddin Mesudun veziri Fahreddin Mustavfi Kazvini, in
san rpertecek denli bilgisizdi; bir defasnda, o, Cizye
nedir? diye sormutu. O sralar, cizye (mslman olma
yan halktan alman genel vergi), Seluklularda hzinenin
bata gelen gelirini oluturuyordu.^
Sasanilerde, divann banda bulunan yneticiye bey,
bakan anlamnda sahib deniyordu.^
Bu Arap san, egemen beyler iin de kullanlmakta
dr; rnein, Vakayinamede (Farsa metinde) am sa
hibi (Sahib-i am) anlmaktadr.^607 tarihli (1210/11)
Dokuzhan Kervansaraynn Arapa yaztnda Sultan I.
Gyaseddin Keyhsrev de, "mminlerin hkmdarnn
muzaffer yardmcs, onun dostu, dava arkada (sah-
be)^olarak nvanlandrlmaktadr.
Kk Asyada, Rum Seluklularnda da, szck
("bakan, dava arkada) anlamlarnda kullanlmak
tadr; Yazcolu Ali Vakayinamesinde de, gere, "divan
sahibi (sahib-i divan)^deyimine rastlanmaktadr; "uur
suz vezir Muinddin Pervane, Moollarla bar yapm
olan sahib Mhezzibeddin'in oluydu.*
24 P. Kprl. Bizans Messeselerinin Tesiri, s. 188, not. 1.
25 V. Bartold. O nyekotorh vostonh rukoplsah, str. 0133 - 0134.
24 F. Kprl. Bizans Messeselerinin Tesiri, s. 188, not. 1. (li teratr de
gsteril mitir). Ayrca bkz: Max von Berchem. Matriaux pour u n Corpus
nscriptionum Arablcarum (Memolres de l I n s t i t u t Pranals pour l'ArchS-
ologle Orientale, XXIX, p. 20) ve Kcyclop^dle de l Islam, IV, 62 (bununla
birlikte, T. Crouther Oordon'un yazs bitmemitir).
27bnl Bb, IV. 224.
23 Cl. Huart. Epigraphle arabe, p. 36 (terimi n anlam konusunda bkz: s. 77).
29 Yazcolu Ali, III, 215; ayrca III, 105.
30 Halli Edhem, Kayseriye ehri, s. 82, not.
256
Divanlar zerindeki yksek ynetici, yksek grevli
kii, Seluklularn veziri ayrcalkl olarak sahib" sann
da tayordu. rnein, Konya'da gml olan nl vezir
Fahreddin, sonraki kuaklara, "Sahibata" sanyla gemi,
Konya'daki byk bir sulama kanalnda da ad devam
etmitir.
Bazan, sultann iradesizlii ya da gszl orta
mnda ilerleyen vezir - sahib, bir diktatre dnyordu;
yksek orun sahipleri, sultann nndeki yerlerini aldk
lar zaman. Sultan I I . zzeddin Keykavus'un veziri em-
seddin Muhammed sfahan (o, anlalan ranlyd) tahta
yaslanm, bu davranyla kendisinin tahtn dayana
olduunu gstermiti.
Sultann asker alandaki genel yetkilisi "naib"di, sul
tan ona altn bir kl balyordu.' Bu maKam, sultan
iktidarnn grntsel olmaya balad Mool dnemin
de ortaya km gibidir.
Bununla birlikte, naib, genel olarak vekil vali an
lamna gelen bir cins isimdi; sultann taradaki temsil
cileri de naib olarak adlandrlyorlard.
Sefer srasnda, ordulara komuta edilmesi eklindeki
yksek asker ynetim, "beylerbeyine (begler begi) veri
liyordu. Bu, emir l mera sannn Trkeye evirisidir;
ayrca bir de, "emir'l mera deyiminin anlamda olan
"melikl mera deyimi gemektedir.^
Beylerbeyi (begler begi) san, bir zamanlar, halifeyi
Badada yerletiren Byk Seluklu Turul'a Abbasi
Halifesi tarafndan verilmiti; imdi, kudret hisseden
Rum Seluklular, bu sam, kendileri (bazan melikl
mera eklinde de) balamaktadrlar. J . Deninin var
saymna gre, bu, t.S. en azndan 5. yzylda. Erme
si Yazcoglu Ali, III, 247. Yazcioglu Ali'de, (III, 68) Bizans ordu ko
mutanlar da naib olarak adlandrlmaktadr.
32bni Bb, IV, 183.
257
nistan yneticilerine, Sasaniler tarafndan verilen "ihan
ihanats Ermeni sannn bir evirisidir.^Her nasl olur
sa olsun, hem Araplar, hem Trkler zerinde yansyan
ran kltr etkisi, yeniden grlmektedir. Ama bu eski
ran san, sonradan, Trklerden kendi yurduna dnm
tr: 19. yzylda, ran'da "beylerbeyi, asker validir. Ba-
zan, yksek komutan iin, ayrca anigir^'* san bulun
sa da, genellikle bu, "anigir (tada bakan) teriminin
etimolojisinden de ortaya kt gibi, enici ve saki g
revlerini yerine getiriyordu; o, lende yiyecek dagt-
yordu.
Seluklular, bir denizden (Karadeniz) dier denize
(Akdeniz) yayldklar zaman, onlarda, deniz kuvvetleri
ne komuta eden emirler de ortaya kt; bunlar, trl
sanlar tayordu; "deniz komutan (reis'l bahr), kylar
emiri (emirl sevahil), "kylar beyi (melikl sevahil).^
Gelecein sultan ehzadenin eitimcisi, baba olarak
adlandrlan "atabeg, Seluklularda, byk etkiye sahip
ti, bu da saygn bir sand.^^
Kk Asya'da, genellikle, ranllardan ve Araplar-
dan aktarlan nvanlar, ah, "padiah sanlar (Meclis
Emiri Behramah'n adnda olduu gibi), Seluklular ta
rafndan cmerte datlyordu.
Sultan Veledden sonra, Mevlevi tarikat eyhi, ge-
33 J. Deny. Sommalre des archives tu rgu es du Calre. Le Caire 1930,
pp. 41 - 42.
34t)nl Bb, IV, 183.
35Yazooglu Ali, III, 215.
36Bkz: F. Kprln n dnceleri (Bizans Messeselerinin Tesiri, ss.
208 - 207), Bana da yle geliyor ki, Karadeniz'de bir "reis l bahr" (deniz
komutan) bulunuyordu; bununl a birlikte kr: Slovo Laz,arya Trapezunts-
kovo" (Y. KulakovskIy, agy. s. 96). "konya su l ta n n n komutan Bei s Ye-
tuma, Sinop'ta bir gemi ele geirmitir.
37Buhara'da, ("atabkl'> karlad anlalan) "atalk", hizmet hiye
rarisinde 15., en yksek rtbeydi, bkz: A. Semyonov, agy. s. 14. n o t 2. Bu
"atabek" (ya da Kafkasyada "atalk ) terimi, M. O. Kosven'in gsterdii
gibi (Sovyetskaya etnografiya, 1935, no; 2) anaerklllikten ataerklllige gei
t e k i dzen ve ilikilerin kal ntlarn ermektedir.
258
nellikle, yabanc (Suriye ya da Krt) bir san olan "ele
bi" (elebi Amir Arif) nvamn tamaktadr.
bni Battann 14. yzylda Kk Asya yolculuu
nu yapt srada, Eridir yaknndaki Glhisarm ve Si
nopun dinsel ilevleri olmayan hkmdarlarnn sanlar
da elebi idi.^Ama, ahiler (zzeddin Ahi elebi) ve din
sel feodallar da, elebi san tayabilmektedirler.
Ayn srada (14. yzyl), bir de, Kumlardan aktarlan
"efendi szc ortaya kyor, ama bu, o zaman iin,
ok saygn bir sandr, sultann Kastamonu'daki kardei,
byle adlandrlmaktadr.' Bu anlam, Osmanllarda da
devam etmitir; zellikle tahtn ardlna efendi san ve
riliyordu.
Emirlerin says, olduka yksekti. Boy bakanlar
beyler, sultann grevlileri gibi, "emir sann ta
yorlard: Emir Karatay, Emir Y uta, Emir Ceal Horasa-
ni vb.. Ayrca, zel grevlerde bulunan, rnein, "emir-i
ahur, Osmanllarda sultann seyisba olan, "mirahur
ya da "imrahor gibi emirler de vard.'*'
Kentte, polis yneticisi ilevi gren ihne vard. Sa-
maniler zamannda, bunun bir muhafz divan vard. Bu
da, zenginlikleri elinde toplayan byk yneticilerdendi.
Sivas'ta, Hseyin ibn Cafer adl birinin gml olduu
(. h. 629 = .S. 1231) bir yapnn reni bulunmaktadr,
bu bina, ihne gmbeti olarak bilinmektedir.''^
Bugnk Konyann tara yaamndan grld gi
bi, geceleri, muhafzlar, adn farsadan alan "pasban
(basban), kenti dolayordu.'Ama, bu, genel bir kent
38 bnl Batta, II, 270 - 350,
39 bnl Batta, II, 349.
40 bnl Batta, II, 345.
41 Yazcioglu Ali, III, 163.
42tamall Hakk, Sivas ehri, s. 108. Bolu'da "ahneler' yresi b u lun
maktadr, belli k, burada "ahne" topra vard.
43 Bu szck stanbul'da bilinmiyor; burada koruma ilevlerini "beki
ler yerine getirmektedir.
259
kurumuydu: "Pasbanlar, daha sonra, uzun sre, Avrupa
Trkiyesinde bulunmu, bir halk trksnn hl dile
getirdii, 19. yzyl bandaki bir ayaklanmay gerekle
tiren Pasbanolu da bunlar arasndan kmtr.
Y ksek orun sahipleri, sultann nezdinde bir "mec
lis oluturuyorlard. Bu, nemli devlet ve aile sorunlar
nn, sava, sultann evlenmesi vb. konularn grlmesi
iin toplanan danma organyd. Biimsel olarak, burada,
ok zengin ve etkili kiilerden bir bakan da fVakayina-
mede "meclis emiri Mubarizeddin Behramah anlmak
tadr) bulunuyordu, ama asl arl sultann oyu ta
yordu. Bazan, sultan, meclisin tutumuna aykr olarak,
cannn istedii bir karar alyor, baarszlk durumun
da, yksek grev sahipleri, yaplan yanl, onun yksek
grevlilerin tlerinden saptn vurguluyorlard. Bu
radan da aka anlalyor ki, meclis, eski boy meclisi,
kurultay kalntlarm koruyordu.
Seluklu devletinde, grlyor ki, grevler iin hi
yerarik bir dzen vard; genellikle, beylerbeyi san, mec
lis emirliinden yksekti, ama sultan, bir defasnda mec
lis emirini, beylerbeyinin sa ve sol kol beylerinin ze
rinde bir konuma getirmitir."
Y ksek grevliler, ynetimi, kendi ocuklarna, ak
rabalarna ve kendilerine yakn kiilere devretmeye al
salar bile, grev makamlar, kukusuz, biimsel olarak
babadan oula gemiyordu. Bu meslek ya da grupsal ka
pallk, kiiden zel bilgiler istendii yerlerde devam ede
biliyordu ,yani buralarda da zanaatlarda olan ayklama
meydana geliyordu.
Devlet aygtnda yksek bir konumda bulunan kii
nin olu, ya da varlkl birinin olu, iyi bir eitim gr
yor ya da grebiliyordu, ve onun nnde geni bir gele-
44 Yazcioglu Ali, m, 197 - 198.
260
cek alyordu. te, Seluklu vakayiname yazarlarnn
kiiliinde de, devlet grevlilerinin nemi grlmektedir:
bni Bib saraya yakn bir aileden gelmektedir, babasnn
lakab "Tercmandr, yani "eli evirmenidir, Trke-
ye, vakayiname uyarlayan Y azcolu Ali de, adndan da
anlald gibi okuryazar ("yazc) evreden gelmitir.
Devlet dairelerinde, daha sonra, Trkiyede de yer
leen "siyakat ("noktasz) yaz kullanlyordu. Mektup
yazlmas, stelik yabanc dilde belgeler dzenlenmesi,
karmak bir i olduuna gre, sultanlar (rnein Stltan
I. Alaaddin Keykubad), bu grevlerin, eer yapabilecek
yetenekte iseler, oullarda devam etmesine izin veriyor
lard; bylece, iin nitelii, sanatkrlk dzeyi ykseliyor,
buna karlk dllendirme de artyordu.'*
Sultann buyruklar, yazl olarak veriliyordu. rne
in, toprak ynetimiyle ilgili bir buyruk, bir fermanla
onaylanyordu; sava iin ordu toplanrken, sultan, bey
lere mektuplar (mektub, biti) gnderiyordu.'^ Ama ge
nellikle, bakentte bulunan sultan, szl buyruklar da
veriyordu, ve eer bu, bir ilk buyruu yrrlkten kal
dran kar buyruksa, doruluunu gstermek iin, ada
kazl bir yzk gnderiyordu.''^Y zn bulunduu kii,
sultan adna davranyordu. Yzk, onun szlerine, kar
gelinmez bir g, sultan buyruunun gcn salyordu;
bu, sultann, yzk verirken, sanki yetkisini devretmi
olduu, kendine zg bir tr tlsmd.
Y zn anlam, folklor rnlerinde de ok iyi sap
tanmtr, Akll Kadn (Afanasyevin derlemesi) ma
salnda, sultan baba, "en byk gvence iareti olarak
45 Yazcolu AH, III, 20 - 211; "Hatt bel agette ve naya ve siyakatte
olsa terbit ve ef kat Idb mersum u mucibin ziyade derdl.
46 P. Kprl, Su ltan II. Mehmed zaman belgelerine dayanarak "biti"
n ln ("nian" anlamda olarak) "vakf" belgesi olduunu varsaymaktadr
(Bizans Messeselerlnln Tesiri, s. 15.)-
47 Yazcolu Ali, III, 279.
261
oluna yzk gnderir.
Belli ki, bu, zerine, sultan tarafndan seilen bir
simgenin, onun tugrasmn, "tevkiinin (padiah buy
ruklarna ekilen nian, .) kaznd ada yazl bir y
zkt.' rnein, kaleye kapatlm bulunan ehzade Ala-
addini rahatlatmak isteyen Emir Seyfeddin, ona, kar
deinin yzn gtrr, balangta, emire korkuyla ba
kan Alaaddin, kardeinin gerekten ldne inanr."
Eer bakentte dzensizlik ba gstermise, burada,
feodallar arasnda, ynetim iin savam, makam sava
m (nk iktidar zenginlik getiriyordu) eklinde hr
gr kmazsa, taradaki durum, ok daha ar oluyordu.
Buralar, feodallarn keyfi tutumuna terk edilmiti. Bun
lar, toprak zerindeki hakk, en geni ekliyle anlyor
ve halk ezerek bitkin dryorlard. Nizam l Mlk,
halkn refahna zen gsterilmesi konusu zerinde s
rarla durmaktadr, ama belli ki, bu, gereklemekten
uzak bir iyi dilek olmaktan teye gememitir.
almasn Rum Seluklu Sultan I. Gyasettin Key-
hsreve ayran Byk Seluklu tarihisi Ravendi, h
kmdar ve tm ordu emlklar ve balanm toprak
lar konusunda tanr yasasnn buyruklarn izledikleri
iin... kentlerin gelitiini, blgelerinse, mesknlat-
n" belirtmektedir.
Ama, ister istemez, bunun, "ulemann snak, ky
llerinse huzur^' bulduklar sultana bir vg olduu ku
kusu ortaya kyor. Her ne olursa olsun, durum, genel
likle byle deildi.
Devletin blnm olduu beyliklerin i dzeni, ge
ne de deiikti. yle ki, beyliin nasl ve hangi koullar-
-iBP, Kprl. Bizans Messeselerinin Tesiri, p. 199. not. 2, 3.
49Yazoolu Ali, m , 188.
50 A. A, Semyonov'un evirisindeki aktarmay alyorum (agy. s. 27;
Ravendlye yaplan gnderme d o ^ u deil: 40. sayfa deil, 30. sayfa).
51 Ravendi, ed. Igljal, p. 248.
262
da devletin bileimine girdiine balyd. Bunlar, Seluk
lular tarafndan, eski sava arkadalarna verilmi olan
(rnein, Erzurumda Saltuk, Gmhanede Mengck,
ya da Sivasta Danimend gibi) yar bamsz blge miy
di, yoksa, beylik, Seluklularn Kk Asyada belirme
sinden nce olduu gibi, blgesini ynetmeye devam eden
genellikle hristiyan da olabilen (Diyarbakrda olduu
gibi) eski hkmdarlarn egemenliinde kalmaya m de
vam ediyordu.
Blgenin ya da evrenin banda, zellikle, soy ba
kan, sonralar, birlik komutan olan suba bulunu
yordu; o, ayn zamanda "hkimdi, yani asker gce da
yanarak ynetimi yrtyordu. Bu, ynetim ve yarg i
levlerini zerinde toplayan bir asker vali, bir kk h
kmdard. Ouzlarda, suba, boyun bakan olarak han
ilevlerini yerine getiriyordu.^
"Suba teriminin gsterdiine gre, nceleri, sul
tan, bir (Ouz) boyunu, herhangi bir blgenin igali iin
gnderiyor, Ouzlarda boyun banda ise, suba bulu
nuyordu. evredeki yerli hristiyan halk da, ona balan
m durumdayd; sonra, o, bir blge zerinde tam yne
timi de elde etmitir, daha ge dnemde ise, anlalan,
boy bakan olmayan biri de suba makamna gelebili
yordu.
Subalarn ne denli gl olduu, "l ynetim
zamannda. Kayseri Subasnm Sultan IV. Rkneddin
Klarslann, devletin tek hkmdar ilan edebilmesin
den belli olmaktadr.
Blge yneticisinin genel olarak byk yetkileri var
d. rnein, Sivasta bulunan meclis emiri Mubarizeddin
Behramah, bir sultann yetkilerine sahipti: Onun yne
limi altnda beyler ve prensler, yani daha Bizans dev-
52 W. Barthold. 12 Vorlesungen, p. 101.
53 Yazcolu Ali, m , 257.
263
rinden kalan baz Ermeni egemen prensleri bulunuyordu.
Uzun sre, yerlerinde kalan emirler, tehdit edici bir g
c temsil ediyorlar ve sultanlar da bunlardan ekiniyor
lard (rnein, Emir Ertoku, 20 yl boyunca Antalya'da
yaamtr. Bu, anlalan, herhangi bir Ouz boyunun
yal nderidir).
Bir blgenin banda bulunan resm kii, genellikle,
iki san tayordu: Trke "suba ya da Arapa emir.
Daha eski olan birinci terim, Orta Asya'dan gemitir;
bu terimler, bir zaman, iktidarn, ynetiminde bir evri
mi yanstarak bir arada var olduysa da, sonunda "emir
san birincinin yerini almtr.
Tarada, ayrca, merkezi ynetim organ olan divan
larn ubeleri vard. Kukusuz, sefer sonrasnda, bakent
ten taraya, mal varlklarnn kayd ve nfus saym iin
yazmanlar geliyor, bunda, belli ki, gzetim amalar g
dlyordu.
Kk feodallar, zanaatlar, kyller, tm ezilmi
durumdayd. Hepsinden kts kukusuz, kyllerin du
rumuydu.
Ahlata, savatan sonra, bakentten yksek grevli
ler gelince, bunlar her eyden nce kalelerin komutan
larn yerlerinden almlar ve kyller topraklarna dn
mlerdi. Anlalan "kalelerin komutanlar (ketval-i ka
la), feodallarn karlarn koruyorlard ve glerinin yet
tiini, en ok da kylleri eziyorlard.
Prensleri, Seluklularn egemenliini kabul etmi olan
hristiyan blgelerin halk, en iyi koullarda bulunuyor
du; bu halk kesimi, yalnzca "hara tanyordu, halk "ha
raca balanmt (hara kezer), ama prensler ite zgr
d. Seluklulardan kalt olarak alnan bu zgrlk sis
temini, Osmanhlar da, mslman olmayan topluluklara
uygulamlardr.
Rvetilik, haralar, en 50ikardan alt katmanlara
264
dein her yanda egemendi: sultandan kk feodala ka
dar. Tarihi Aksarayi, Sultan I I . Alaaddin Keykubad' bi
le dorudan rvetilik ve zorbalkla sulamaktadr.^
Trk milletvekili Aziz Samihin, 1913-1914 yllarn
da, Trk - I ran snrnda neler grdm? balkl anla
rnda, gebelerin yerlemi olduu snr eridi boyunca
egemen olan "ynetim yntemlerinin geni bir grn
m verilmitir. ran hkmetince, Rizaiyeye (Urmiya)
atanan vali, Tebriz'den grev yerine varncaya dein,
ay gemiti. Yol boyunca, halk, tam anlamyla soyuluyor
du; vali, boy babakanlarna [airet reislerine], at, katr,
erzak iin ekipler gnderiyor, emrindekileri, itaatsizlik
durumunda, lmle tehdit ediyordu. Seluklular dne
minde de, yerel ynetim, byle bana buyruk ve utan
mazd.
Haracn ne olduu, kukusuz, bakentte de bilini
yordu. Adaletin koruyucusu Sultan I. Alaaddin Keyku-
bad, divanlarn yetkisi iindeki (divan, yani sivil yne
tim) davalarna, her gn kendisi bakyordu. Ve genellikle,
davalar. Ouzlarn allm hukuk tre temeline daya
narak gecikmeksizin^zme balanyordu (rnein, mi
raslar hzla, mlklerinin bana geiriliyordu). Klar,
Akdeniz kysna gidince, sultan, burada zulmedenlerle
ilgili mahkeme kuruyordu. Mazlumlar, ona bavuruyor
lard, ve bunu, hesap sorulmas izliyordu. Sultan, Kon
yada da, sivil dava durumalar dzenliyordu.
Nizam l Mlk tarafndan kabul edilen eski bir Sa-
sani gelenei gzetilerek (yeni yl, "nevruz gn hkm
darn halk nnde hesap vermesi),'^Sultan I. Alaaddin
Keykubad mahkemeye kyor, ve herkes, ondan ikyet
i olabiliyor ya da ikyetini sunabiliyordu.
54 W. Barthold. O n y ekot onh vostonh rukopisah, str. 0138 - 013T.
55 "Vakit gazetesinde baslmtr, 1934, no: 5929.
56Yazcoglu Ali, III, 215.
57 K. nostrantsev. Sasanldsklye etyud. spb., 1909, str. 98, prim. 2.
265
Seluklularda, dinsel mahkeme olan, eriat mahke
mesi de vard. Din alanma ilikin davalarm durumala-
rm. Kadlar (ve mftler) yrtyordu. Seluklularda,
Kad, yksek dinsel temsilciydi, Osmanh dneminde, bu,
eyhlislamdr.
Ayrca, merkezden denetleme kurullar gnderilme
si ya da ynetim konusunda rapor verilmesi iin, yne
tici beylerin bulunduklar yerlerden arlmas yntemi
de uygulanyordu. Aflki, Vezir Muineddin Pervanenin
(Sultan IV. Rkneddin Klarslann saraynn bulundu
u) Kayseriye bir snr beyini (beyaz kalpaklar icadeden
Mehmedi) ardn anlatyor. Bey, Celleddin Rumi'
nin himayesini yoklamak amacyla, yolu zerinden Kon
ya'ya uramtr.^ Ya, bey kendisinde bir sululuk du-
yumsuyor, ya da K arataym lmnden sonra ,halk ze
rinde ylg yaratan Muineddin, ondan rvet koparmak
istiyordu.
Cezalandrmalar hzl ve kesindi. Allm (hafif) ce
za, denek, (evgan) vurmakt, ve bundan, emirler de
paylarn alyorlard, rnein, perdedarlar emiri, yksek
grevlilerin silahl muhafzlarnn saraya girmelerine
izin vermesi yznden, 50 denek hak etmiti.^Eer biri
nin ihanetinden kukulanlmsa, nce tanr ve tan
maz mallarna elkonuluyor, sonra, bunu (boma, asma,
ya da ba kesme eklindeki fiziksel lm) idam cezas
(siyaset) izliyordu.^ Bazan, devlete kar su ileyenin,
isyancnn (kendisini Sultan I I . zzeddin Keykavusun o
lu olarak gsteren) Sahte Siyavu'a yapld gibi, canl
canl derisi yzlyor ve, samanla doldurulup, dman
lara korku olsun diye, kentlerde dolatrlarak gsteri-
liyordu.^'
58Aflkl, 1, 10.
59tbnl B!W, IV, 113.
MYazcoglu Ali, III, 277. 393.
61 bnl Blb, IV, 333.
266
Mahkeme kararn, adliye bakan (mirdad), uygula
maya koyuyordu.^Bu grevde bir sre bulunanlardan bi
ri (1250 y.) sonradan vezir olan Sahibatadr.
ok daha acmasz, ve herhalde, daha eski bir ceza
landrma da yaygnd: Sulu eve kapatlyor, ve ev atee
veriliyordu. Halep zerine baarsz seferinden sonra
(1218), Sultan I. zzeddin Keykavus byle davranmt.
Kabahatli olduklar varsaylanlar, birlik komutanlar, b
tn yalvarmalara karn, elleri ve ayaklan balanarak
(Rabad Tartuta) bir eve kilitlenmilerdir; evin evresine
odunlar ylm ve yaklm, dar frlamak isteyen
olunca da srklarla geriye, ieriye itilmilerdi."
Bu, allm bir cezalandrmayd. rnein, 14. yz
ylda, Tversk Knyaz da, Tatar elisi olhanm bulundu
u evi yakarak acmaszca cezalandrmt. 16. yzyl airi
Lami "Fkralar kitabnda, kendini ldrm gibi gs
teren ulemadan birinin suban, muhtesibi ve kady, k
saca, saygn bir grubu evine davet ettiini, ve evi odun
larla atee verdiini anlatmaktadr. Osmanllarda, bu ce
zalandrma, en azndan 17. yzyla dein kalmtr, "ate
te yakma (ahrak- balnar) genellikle camilere, zellikle
de mezhep sapmas gsterenlere uygulanyordu: tslm-
da, cesedin yaklmas en ar cezal and rmayd 16. yz
yln sonunda. Kk Asyada byk bir ayaklanma ger
ekletiren Karayazc yandalar, bu yzden, len nder
lerinin gvdesine hakaret edileceinden kukulanarak,
onu kk paralar halinde kesmiler ve deiik yerlere
gndermilerdir. Bir defasnda da bir zamanlar, kendisi
ne ihanet eden erkndan birinden (Zahireddin) almak
iin, sultan, onun mezarnn almasn, kemiklerinin ya-
62Yazcoglu Ali, III, 199.
63 Halil Edhem, op, olt., 105.
64 Yazcioglu Ali, III, 181 - 182; tb n l - Bibt, IV,
65 A. Mez, op. clt., 350 - 351.
267
klmasn, klnn rzgra savrulmasn bujrurmutur.
ly aalama, Kk Asyada rastlanan bir du
rumdu; Bizans tarihisi Dukann anlattna gre. Kara
man beyi, Bursay ele geirdii zaman, Sultan I. Yld
rm Beyaztm cesedini, mezarndan karm ve kalnt
larn yakmtr.
Bazan, yksek grevliler, makamlarndan alnyor
ve srlyorlard. rnein, erkndan Behaeddin Kutluca,
anadan doma plak olarak bindirildii bir katrla, Kay-
seriden Tokata srgne gnderilmitir.*^ Tpk byle,
tehlikeli ehzade kardeleri, yeenleri de, sultan, uzakta
bir yerlere sryor, ve orada, bir kale iinde, onlar, son
suz bir korkuyla yayorlard.
Bazan, sulunun mal varlna elkoyulduktan sonra,
sultan, belki geici olarak, hapsetmekle yetiniyordu, ve
ona, gndelik tayn belirleniyordu: Y arm "mena, yani
"batman et, iki ya da "mena'^ekmek veriliyordu.
Buradan anlalaca gibi, hizmetli yine de a kalmyor
du.
Ayrca, hapishaneler de vard. Herhangi bir yengi ya
da yeni sultann tahta k nedeniyle, mahpuslar, z
gr braklyordu; bu, bir genel af, siyasal amalar g
den bir nlemdi.
Merkez (bakent) ve kenar (tara) arasnda yollar
almt; tm lkede, bir "posta istasyonlar a uzan
yordu, "yam, ve "yam atlarna bindirilmi "ulaklar,^
66yazcolu Ali, III, 62 - 63, 106, 176, 182.
67 t b n l Bb, IV, 115.
6B bnl Bibi, IV, 217. ''Menan m arl 640 'miskalle" (2,97 kUogram)
(Tebriz'de) 1000 "Mlskal" (4,6 kilogram) arasnda deimektedir.
9Yazcolu AH, III, 232.
70 Ulak (posta) atdr, ama bu szck, anlamca, katr ve deveyi de
erebiliyordu, bkz; A. Yakubovskiy. Vostaniye Tabari, str. 115, prim. 1.
Gnmz Pars dilinde, szck, nezaketen" "eek' anlamnda k u l la n l
maktadr, bkz: N. Belgorodskly. Sovremyonnaya persldskaya leksika. M.
L., 1936, str. 35. Buhara'da, bu szckten, a tl araba ta macl i
anlalyordu, bkz: A. Semyonov, agy. s. 6, not. 10.
268
sultann buyruklarn datyor (apar) ve sultan, her ey
den haberdar ediyorlard (kasad). "Y am denilen ulaklar
kurumu, Mool dneminde, artk, kesin biimini alm
durumdayd. Moolca "yam terimi, bunu dile getirmek
tedir/'
Sultan, saraynda kuku iinde, tetikte yayordu;
kendisini, sanki, dmanlarla, komplocularla evrelenmi
gibi duyumsuyordu. Bylece, curnalclk ve tuzaklk
gelimiti; hizmette gze girmek isteyen herkes iin ge
ni bir ufuk almt. Mutfakta, yiyecekleri, bunlarn
hazrlann gzden geiren (belki bir bakma, harcama
lar da denetleyen) zel hizmetli memurlar (mutbahn
merefleri) bulunuyordu;^^ bunlar sultann salnn
gzeticileriydi.
Seluklularn kendilerinden uzakta bulunanlar gze
timde tutmak iin ok daha byk gerekeleri vard;
bu gzetim iin, "devletin gzcs" (merref-i memalik)
sann tayan bir yksek grevlinin (merref) banda
bulunduu muhbirler kurumu oluturulmutu. Bunlar,
yerel blgelerde olup biten her eyden, sultan haberdar
ediyorlard. Nizam l Mlk, Byk Seluklulara muhbir
ler kurumunu ortadan kaldrmalarn neriyordu, ama
halifelerden aktarlm olan bu casusluk sistemi. Kk
Asyada yrrlkte kalmaya devam ediyordu.
71 B. Vladlmlrtsov. Zametki k drevneturyetskim 1 staromongolskim teks -
tam. DANB. 1929, str. 290.
72Yazcoglu Ali, III, 188. ^A. Knmskly, agy. s. 133 (yorum, anlalan,
Beyhaki'den aln mtr).
269
ONDRDNC BLM
Ordu, Ordunun Bileimi - Boy Birlikleri - Feodallann
Birlikleri - Savan Karakteri ^lke indeki Asker!
Birlikler cretli Birlikler
Seluklularda ordunun rgtlenmesi, Nizam-l-Mlk'
n eski Mogollardan aktarmalar yanstan buyrultular
nn bir yinelenmesini ortaya koymaktadr.
Toplam says 24 olan Ouz boylarndan, savaa, be
lirli bir birim olan "tmen geliyordu.
Kt bir biimde derlenmi Ouzlardan oluan bu
insan kitlesi, zellikle, yalnzca eteci aknlar iin elveri
liydi; bir beldeyi (tarlalar, balar, baheleri) yakp yk
ma ve yamalama; dman abucak bar istemeye zor
layan sava yntemi, ite buydu. Sava uzad zaman,
bu, savalar bktryordu; baharda ya da yazn savaa
balayan askerler yoruluyorlard, k gelince, sultan ordu
270
ya izin vermek zorunda kalyordu; k aylarnda, ordu,
dinlenmeyi yeliyordu, bir yl getikten sonra ise, as
kerleri yeniden burada toplamak gerekiyordu.
Bu durum, gebelerin dzenli hareketine benziyor
du, ne de olsa, ordu da bu gebe elerden oluuyordu.
rnein, bir zamanlar, ilk Rum Seluklusu tarafn
dan fethedilmi bir kent olan znikin (Nikeya'nm) Os-
manllar devrinde kuatlmas, 32 yl srmtr. Kent,
zerinde 300 kule bulunan surlarla evrilmiti. bni Ba-
tta'nm yazdna gre Sultan "Osmancuk (Osman), ken
ti, yaklak 20 yl boyunca kuatm ve lmtr. Onun
olu, htiyareddin Orhan, kuatmay, 12 yl daha srdr
m ve ancak bylece kenti ele geirmitir.
Daha 9. yzylda, Cahzn iaret ettii gibi, Trkler,
iyi askerlerdi, onlarda ok atmaya ve ata binmeye byk
nem veriliyordu.
Ouz boylar, sava yetenekleriyle belirginlemiler
di; devletin snrnda yer alan onlar, daima hazr durum
dayd. Snr koruma grevi ynityor ya da hristiyan
komular zerine aknlar dzenliyorlard.
Ordunun banda, 24 han, melik ya da emir bulunu
yordu, yani 24 Ouz boyundan toplanm olan asker bir
likler, bamsz asker birim zellii gsteriyordu. Boy
bakanlar!, snr beyleri iin kullanlan terimlerin e
itlilii, Kk Asya'da, gebelerde meydana gelen evri
mi ortaya koymaktadr; boy bakan, hana, subama, gi
derek bir feodala (melike) ya da asker komutana (emi-
re) dnyordu, yani Ouz kolunun banda, artk, k
ken olarak bu boyla balants olmayan bir kii buluna
biliyordu.
Kukusuz, asker kesimini oluturanlar, yalnzca
Trkmen boylan deildi. Kk Asya'da, Baba tshak'n
l i b n l Batta, II, 322.
271
ynettii ayaklanma patlak verdii zaman, sultan, Malat
yadan Trkleri ve Germiyanlar" getirtmiti. Demek ki.
Vakayiname, bunlar aka birbirinden ayrmaktadr.
Her halde, bu, daha sonra batya kayan ve gl bir bey
lik kuran K rt airetiydi.
Ne var ki, daha nce, Byk Seluklularn balatt
fetihler iin, boylarn svari birlikleri yetersizdi. Onlar,
Samanilerdeki asker rgtlenmeyi almlard (kr: rne
in sipahiler terimi). Onlarda, artk, koruma birlikleri
de ("candarmalar) bulunuyordu.
Kk Asyada da byle oldu. Ouz kollar ordunun
ekirdeini oluturuyordu; ksa srede ordu, (bir bl
myle hristiyanlktan mslmanliga geen) Kk Asya
yerli halknn topranda yerleerek ekonomi yrten feo-
dallardan gelen birliklerle btnlk kazanmtr.
Sultandan toprak alan feodal, sultana insan ve as
ker yardmnda bulunmakla ykmlyd. Yani feodal,
denebilirse, "atl ve silahl olarak hizmete geliyordu;
asker tmar sisteminin esas da, devleti, ordu besleme
kaygsndan kurtarmasnda yatmaktadr.
Nide kentinden bir birlie ilikin vakayinamedeki
deini,^ daha byke kentlerin feodallara baland,
bunlarn da, o kent evresinde yer alan topraklar, ken
dilerinin datt eklindeki doal varsaym dorulamak
tadr. Toprak zerinde oturan kk mlk sahipleri, feo
dallara balanyor, sava zamannda ise, kenti elinde bu
lunduran feodalin evresinde birleiyorlard. Kendisine
bal evre kyleriyle, her (byk) kent asker birlik sa
lyordu. Birlikler, byklk bakmndan farklydlar,
ama onlar bamszd, ve bu da, kukusuz, sava srasn
da, manevralar ve operasyonlarn ynetimini gletiri
yordu. Feodallarn birliklerinin sancaklar da vard. Bu
2Yazc oglu Ali, III, 19S.
272
sancaklar zerinde, soyun ya da feodalin herhangi bir ia
reti bulunuyor muydu (byle birey olanaksz grnse
bile), bilmek ilgin olurdu.
Ayrca, devlet sancaklar vard. Sultan anmsatan
kara sancak zerinde, Romen tarihi Bratianunun varsa
ymna gre, Bizanstan Seluklulara uan bir kartal gze
arpyordu,^ama, olabilir ki, bu arma betimlemesi, Sel
uklularn totem kalntlaryla akyordu. Ama 13, yz
yl Seluklu sancaklarndan birinde, "Seluk mersiyesi-
ne baklrsa, Sadreddin Konevi ve bir ejder betimlenmi-
ti; bu ise, artk, Mool etkisini, Seluklular tarafndan
Mool egemenliinin kabul edildiini dile getirmektedir.
Birlikler, savaa, kendi komutanlar ve sancaklaryla
katlyorlard. H. 1178 ylna (18. yzyln ikinci yars)
ait bir fermanda grld gibi, fatihlerin torunlarn
dan 2 bin kiilik birlikte, "krk sancak almak zorun
dayd, yani her 50 kii bir birim oluturuyordu. Seluk
lular dneminde de, "ellilikler bulunduuna gre, ak
tr ki, 18. yzylda. Ouzlarn torunlarnda, henz eski
rgtlenme devam ediyordu. "Ve onlar, silahlanm ola
rak hzineden alt aylk yiyecekleriyle, adrlaryla Sela
nik'ten Grcistana yryorlard.'* vb..
Rum, Ermenistan ve Diyarbakr ordular, yani Rum,
Ermeni ve K rt blgelerinden feodallarm birlikleri geli
yordu. Seluklularn bal beyliklerinden gelen birliklerin
saysna ilikin say (500 bin), inandrc deildir. Kk
Asyadaki hristiyan nfusun miktar Kk Asyay fet
heden Trk boylarnn saysndan (Ouz boylarndan 270
bin kii geliyordu) sanki yalnzca iki kat fazlaym gibf
3 Dogu'da, kartaln tarihi ni, dala nce, Ramuzio aydnlatmak istemi
tir. Besim Atalay, kartaln Trk anmas olduunu savunmaktadr, bkz; VI.
Gordlevskiy. z Jlzni sovremyonnoy Turtsii. Vostok, kn. 3, str. 206. Bkz:
Fr, Cumontun dncelerinin zeti (Fr. Cumont Etudes syriennes, Paris,
1917, pp. 3 5 - 1 1 8 ) .
4 Ahmed Refik, agy. s. 218 - 219.
273
bir durum kyor, bu sonu, kukusuz, aldatcdr. Ouz
lar iin sava bir spordu, ve onlardan, doaldr ki, daha
yksek bir oran, tm salkl halk kesimi, savaa gidi
yordu.
Ayrca, Seluklularn siyasal yneticisi Nizam-l-
Mlk, hristiyanlardan da asker alnmasn tlyordu.
Buna gre, egemen hristiyan prensleri, Seluklulara, her
yl (belli ki, hristiyanlardan oluan) asker birlikler yol-
luyorlard. rnein, (yenilgiye uram olan) Ermeni
Kral I I . Levon, elindeki topraklar koruyabilmek iin,
her yl, bin atl ve 500 topu, yani sekin savalar gn
dermeyi ykmlenmiti.
Krm Sava srasnda, Asya Trkiyesinde iki yl ge
iren M. Lihutin'in belirttiine gre, sonralar, Osmanl
ordusunda da, bir blmyle, hristiyanlar (Ermeniler)
fiilen hizmet etmilerdir.
Ama hristiyanlar, asker olarak, herhalde gvenilmez
elerdi ve askerlik hizmetinden istekle uzak tutuluyor
lard. Onlar, genellikle, kurtulmalk parasyla askerlik
hizmeti dnda tutuluyorlar ve "bedel vergisi yatryor
lard.
Kk topraklar elinde bulunduran tmar sahipleri,
yani sipahiler, bamsz olarak savaa gidiyorlard. Gene
de bunlarn says, greli olarak fazla deildi; o sralar
huzursuz bir dnem yaanyordu, ve insanlar gvenlik
iin gl feodallara tutunuyorlar ve onlarn uyruu olu
yorlard.
Sava zamannda, loncalar, geride bulunan asker
birliklerde hizmet eden kiiler salamak zorundayd. Os-
manl dnemi iin gerek olan dzenleme, kukusuz, Sel
uklulardan aktarlmtr.
Olaanst ivedi durumlarda, rnein Moollar
5 M. L l hutin, agy. s. 44.
274
zamannda, bir kez olduu gibi sultan, saray birlikle
rini de orduya katyordu.*
Sonuta, Seluklularda, ordunun bileimi karmayd,
ama bu ordunun bni Bb tarafndan iaret edilen says
abartlmtr/
Asker eitim gevek yrtlyordu. Asker idman
lar ve oyunlar (sng, kl, omak oyunu) iin alanlar
(talimhane) kurulmutur, bunlar, Cl. Huartm szc
anlamak istedii ekliyle, devlet (ya da beylik) topran
da yaayan sipahi ve haseki ocuklarnn eitim grd
asker okullard. Arada bir, sultan, feodalin asker bilgi
lerinin bir yoklamasn yapyor, komuta heyetinin gs
terisini izliyordu; ama kukusuz, bu yetersizdi; kitleler
eitimden kanyordu.
Ordu toplandna ilikin buyruklar, Seluklularn
nereye yaylmaya niyetlendiine bal olarak gnderili
yordu; 13. yzylda, bask, doudan geldiine gre, dev
letin dou snrnda bulunan ve seferin de tm klfetini
tayan boy bakanlar, Malatya, Mara beylerine yaplan
arlara deinilmektedir.
Sefer ncesinde, ordu, genellikle, devletin corafi
merkezinde bulunan Seluklularn taht kenti Kayseri'-
de toplanyordu. Burada, sultan, orduyu denetliyordu.
Geit resmi ve oyunlar, daima, sava ruhunu ykseltiyor
du. Sultan I. Alaaddin Keykubad tarafndan, halifenin
yardmna gnderilen byk bir asker birlik, Badad'a
yaklat zaman, sava sanat gsterisi yapm,'^hzl ha
reketiyle, binicilikteki ustalyla, ok ve mzrak atyla
vb. izleyenlerde sevinli bir aknlk uyandrmt.
6 t b n l Bb, IV, 182.
7 P. Kprl, Selukller Zamannda Anadoluda Trk Medeniyeti, s. 215.
s Yazcioglu Ali, m , 211 - 212.
9 Cl. Huart, Eplgraphie arabe, p. 45.
lOtbnl Bb, IV, 199.
11 Yazacoglu AH, III, 315.
12Yazcoglu Ali, III, 21T.
275
Gelenekleri gzeten sultan, len veriyordu, ve sul
tan gl olduu ve asker giriimleri yengiyle sonulan
d srece, her ey yolundayd.
Sancaklarn aan ordu, mzik eliinde, dman ze
rine yryordu. Ordu birliklerinin grnm, onlarn
"ly bile sersemletebilecek olaanst haykrlar,
BizanslIlar zerinde sarsc etki uyandryordu.
Daha, Sultan Sancar (12. yzyl) zamanndan beri,
coturucu grltl sesler karan tuhaf bir mzik, gn
de be kez, sancari havasm (nevbet senceri) alyor
du; Seluklular, mzie, onun orduyu esinlendiren gc
ne, bir tr dua gibi bakyorlar ve, belli ki .mzii bir
yry mar haline sokarken, gebelerin eski aknc-
ln, yksek bir dinsel yararllk dzeyine karmak is
tiyorlard.
Kylleri rahatsz etmemek ve onlar haralarla yp
ratmamak iin, daha Nizam l Mlk, yollar zerinde,
belli uzaklklarla ordu iin erzak depolan hazrlanmasn
tlyordu. Bu noktada, Rum Seluklularnn da, t
lerini izlemek durumunda olduu Byk Seluklu vezi
rinin devlet anlayndaki yksek bilgelik dile gelmitir.
Ordunun ilerisinde ise, lkenin durumu ve dman
kuvvetleri hakknda komutanla bilgi ulatran gzc-
haberciler (casus) hareket ediyordu.
Y angebe halkta atl birlikler, ordunun temel e
sini oluturuyordu. Bu birlikler, komular iin felket
demekti, ve Trkn daima gururla yineledii bir atas
z vard: Trkn atnn ayak bast yerde, ot bitmez.
Yengi kazand yerde, ordu, halktan zel olarak at nal
vergisi alyordu.
Piyade, o kadar nemli deildi.'^Osmanhlarda, piya-
l a i b n l Bb, IV. 183. Bkz: F. Kprl'nn (Bizans Messeselerlnln Te
siri, s. 244. not. 1) Nizam l Mlk'n buyruklarna (bl. XIX) dayal d n
celeri.
276
de (14. yzyln ilk yarsnda), Orhann byk kardei ve
zir Alaaddin'in giriimiyle kurulmutur. Ayrca, kalelerin
ve kentlerin kuatlmas srasnda etkin olan zel bir
likler de vard; teknik donatm daha yksek olan ya
banc feodallar, topu birlikleri salyordu.
Oku askerler, zevebun, ok'larla, ksa ve uzun
mzraklar "nize ile silahlandrlmt; mzrakl "nizedr,
birlikler, galiba, kl da tayorlard. Bar zamannda,
bu silahlar ku ve yaban hayvan av iin de kullanlyor
du.
Oklar genellikle zehirli ve entikliydi; gvdeye sap
landktan sonra, karlma srasnda, bunlar, byk ar
ya yol ayordu; ateli silahlarn devreye girmesinden
sonra da, Osmanhlarda, bu silahlar uzun sre kullanl
mtr. Bunlarn, vuruma srasnda ne kadar etkili ol
duklar belli deildir. F. Bernye, bunlarn "hedefe isa
bet edenlerden on kat daha fazlasnn havada ziyan ol
duunu ya da yere saplandn yazyor.
Dmann darbelerinden korunmak iin, savalar,
zrh takmlar giyiyorlard. Bunlar zrhl (zerrepa) as
kerlerdi, ayrca, kukusuz, "kalkan da kullanlyordu.
Sava silahlar silah depolarnda (zerdhane) korunuyor
du.'^
Talar, "etkin ate, Rum atei, erharac ya da
atlar (Farsa tayr-i erh) de devreye sokuluyordu. gor
Alay Destanndaki ereir'^szc buradan gemi
tir.
Genel olarak, silahlar yerli yapmd; ama daha zen
gin olanlar ya da saray hassasnda grev yapanlar da
lmla getirilmi, silahlara sahiptiler; am ve Takent ok-
Mtlml Bb, IV, 223.
15 Ara, barut dolduran demir top borusundan baretti.
16 P. M. Meldoranskl tarafndan nerilen yorum (bkz: ZVO, t. XIV, str.
XXIII; tzvestiya Otdeleniya russkovo yazka 1 slovesnostl Akademll Nauk,
t . VII, str. 299 - 301); bu etimol oji P. Y. Kor tarafndan kabul edilmitir.
277
l an ve yaylar, Yemen ve Hindistan ii kllar vard.'^
Feodal bir ordu, nasl silahlanm olabilirdi? Bu, 15.
yzyln ilk yarsnda, B. dela Broykerin anlatmnda g
rlmektedir: Sultan I I . Muradn 120 bin askerinin yars
atllar silahlanm durtmundayd, yayalar ise kt
donatlmt, ounluu yalnzca sopa tayordu. Daha
zengin feodallarn kollarnn oluturduu ordu birlikleri,
kukusuz, teknik bakmdan daha iyi donatlmt.
Asker donatm yetkin olmaynca, taraflar arasnda
ki atma ksa mesafede meydana geliyordu, demek ki,
gs gse arpma ve hatta teke tek sava, allm
bir durumdu. Trklerde, Ouz boylarnda, kiisel yarar
llyla arpmann sonucunu belirleyen alp ve bahadr
tipi byle olumutur.
Y ksek sann bir yana brakan sultanlar bile, bazan,
isteyerek, teke tek vurumaya giriiyorlard. Bizansa s
nm bulunan Sultan I. Gyaseddin Keyhsrev, impa
ratoru aalayan kstah bir Frank delloya armt.
O, belki de, sonra Frankla teke tek vurumada lmtr.
Aralarnda, nceden, atma ya da dmanlk bulunan
kiiler de (erkn), istekle, teke tek vurumaya giriiyor
lard,burada, belki, kan davas yasas etkin oluyordu.
Hem sa kolda, hem de sol kolda, alpler ve bahadr
lar bulunuyordu; bunlar, belirleyici anda arpmaya at
lan zel birlikleri oluturuyorlard. Vakayiname, Konyah
sipahi Salor Y oluk Arslanm, mslmanlktaki adyla H-
sameddinin, Antalya surlarna trmanan ilk kii olarak
yararlna iaret etmitir.
Ak alanda savamaktan ekinen dman, kent ya
da kale surlar ardna gizlenmeye zen gsteriyordu. Sur
larla evrilmi durumdaki kale, dman kuatmasna ko
laylkla kar koyabiliyordu. Surlarn nne hendekler
17lbni Bb, IV, 383.
SYazcoglu Ali, III, 116.
278
kazltyordu. Evliya elebi, Rumeli'deki Sar-Saltuk tek
kesini anlatrken (17. yy.) yle diyor: Kale, yaln ka
yalar zerinde konumland iin, hendek yok.
Kale kuatmas iin, daha, Sasanilerce kural ve t
ler gelitirilmi, bunlar, Ayinname de yansm ve ga
liba, Nizam l Mlk tarafndan da kullanlmtr.
Kaleye yaklaan ordu, burada yaayanlarla d dn
ya arasndaki ba koparyor ve ieriye dalabilmek iin,
gedik amaya alyordu. Bunun iin, trl kuatma do
natmlar kullanlyordu: Mancnklar ve kuatma me
kanizmalar (iradat) Antalyann kuatlmas srasnda,
kentin karsna, surlar talarla paralayan 100 manc
nk kurulmutu. Sultann, karmak donatmlar salan
masn bile feodallara nermesi, ayrc bir zelliktir. Sa
va ncesinde, beylere ve beylerbeyine gnderilen mek
tuplarda, sultan, mancnklara ilikin de anmsatmada
bulunmaktadr
Halk, kuatmay nceden seziyor, ve kentte byk
erzak yedekleri toplanyordu, rnein, (Antalya yaknn
daki) Kugunya kalesi kuatmaya kar hazrlk yaparken,
krk ambar dolusu hububat, dokuz ambar bal, ya, ba
dem ve tuz, odun ynlar, depolanmt; suyla dolduru
lan sarnlarda, denizdeki gibi dalgalar meydana geliyor
du.^'
Sultan, baka aralar, sava eylemlerine yeliyordu.
O, halkn psikolojisini etki altna almaya alyordu.
rnein, dmana korku vermek iin, kalenin nnde,
tutsaklarn kesilmi kelleleri sergileniyordu. Casuslarn
dan ald bilgilerle, Sinopu ele geirmenin nasl g ol
duunu bilen sultan. K ir Aleksisi zincire vurmutur; cel
latlar, onu kentin surlarna yaklatrmlar ve, ayaklann-
19K. tnostrantsev, agy. s. 40,
20YazcogIu Ali, III, 234.
21Yazcoglu AH. III, 393.
279
dan asarak ikence yapmaya balamlardr. Grnm
seyretmekten bezen kent halk, teslim olmaya raz ol-
mulardr.^ Burada, hkmdara ballk and duygusu
incitilmitir.
Sultan, kent evresinde iftlii bulunan kentlilere
(feodallara) da maddi zarar veriyor, ve tarlalar, balar,
baheleri yakyordu. Grld gibi, bu sava zamannda
allm bir yntemdi. Halk, kent evresindeki bahelere
ok deer veriyordu. 637 (1239) ylnda, Amid (Diyarba
kr), Seluklulara teslim olduu zaman, sultan, kent hal
kna ltfunu balamtr: Baheler, devlete vergi y
kmllklerinden bamsz tutulmutur.^^
Ya da^ensonu, sultan, rvet vererek kaleyi teslim
olmaya boyun ediriyordu, ve bu da g deildi. Geri,
kalede bir komutan, garnizon komutan bulunuyordu,
ama kalenin ayr ayr blgeleri, kulelerin ve mazgallarn
vb. komutas tek kiiye braklyordu, ve burada ihanet
iin geni bir alan alyordu.
rnein, Diyarbakrn kuatlmas srasnda, her ne
dense, hosnutsuz, ihanete karar vermi ya da altn hrs
na, ekiciliine kaplm bir Krt, I bni Dinar, Sultana
adamlar yollam, kulelerdeki savalar, belli koullarla
gvenceleyerek kendi yanna ekmi, bunlar, ierden ka
le kaplarn amlardr.^'
Sk sk yle de oluyordu, mttefiklerinden ya da
komularndan yardm alamaynca umutsuz duruma d
en kale, sultana, teslim grmeleri iin temsilciler gn
deriyordu. Eninde sonunda, d kanlmazsa, yaayan
lar, gnll ba&lanmav, lkenin yakp yklmasna ye
liyorlard; gnll teslim, eriata gre, zorbalk ve ya
madan kurtaryordu.
22 Yazcoglu AH, nr , 134.
23 Ali Emlri, OsmanlI Vllyt arklyesl, stanbul, 1918, s. 50.
24bni Bb, IV, 224.
280
Teslim olma koullan tl trlyd: Bazan, kadn
larn ve ocuklarn kmasna izin veriliyor, ya da halk
btnyle kaleden ayrlyordu. Belki bu, askerler tara
fndan gelecek arlklardan ekinen, baka mezhepler
den olan ya da mslman olmayan bir halkt, daha byk
olaslkla, burada, hem hristiyanlarca hem mslman-
larca gzetilen "uluslararas hukuk" iliyordu.
Bir defasnda, sultan, duygusuyla, kale komutan
na, binek atlar satlmasn yasaklam, ve o, snra ka
dar askerleri tarafndan tanmtr.^
Ganimetlerle arlam ordu, evine dnyordu. Sul
tan, yeni bir sefere dein orduyu zgr brakyordu.
Askerlerse, ganimetlerinden bir blmn seve seve
Allah yoluna balyorlard. rnein, 607 (1210) ylnda
Konyada "Aknc camii ina edilmiti; belki de bu ya
py, "aknlar srasnda zenginleen herhangi bir snr
beyi yaptrmtr.
Savata yararlk gsteren ya da dman birliini yok
eden bahadrlar ve alplar, sultan tarafndan dllendiri
liyordu. Atlarnn boynuna altn sslemelerle ilenmi
yak kuyruu, "Kutas" balanyordu, sradan savalar
arasnda "alplar byle ayrlayordu.^'*
Her yana, Osmanl Sultan Orhan'n da hemen be
nimsedii bir yntem olarak grltl "yengi duyurula
r (Fetihname) datlyordu.^Bu, kendi trnde bir si
yasal propagandayd. Y alan ya da istenmeyen sylentiler
yaylmasn nlemek iin, sultan, bakaldrmay dnen
dmanlarna korku salyor, ve kararsz ya da gsz
dostlarn sevindiriyordu.
Bir halk trks, "dost alad, dman glmeye
25Yazcoglu AU, r a , 198.
26Yazooglu AH, III, 211.
27 J. Hammer, G. O. B 1, 148 - 149, 580 - 587,
2SP. Kprl. Bizans Messeselerlnin Tesiri, s. 273.
281
balad zaman doan derdin etkisini ok renkli ekilde
yanstmaktadr.^
Devletin i dzeyinin korunmas iin de, (maal a
lan) srekli bir asker g bulunuyordu. Tm lkede,
"ordu komutanlarna (serleker, suba) bal birlikler
yerletirilmiti. Birlikler, kenar blgeleri, dmann sz
masndan korkuyordu; kentlerde ve kalelerde, polis, ka
rakol hizmeti yrtyor, yollar boyunca, kervansaraylar
da, geitlerde vb. konumlanyorlard.
Mool saldrsndan sonra (olasdr ki, daha Seluk
lular zamannda da), maden ocaklarna, asker birlikler
yerletirilmiti; hi deilse (Muineddin Pervanenin saf
d brakt kart) erafeddin Hatrolu, Bulgar ma
deni "kutvaln elinde bulunduruyordu (burada 20. yz
yln banda da maden filizi karm zanaat srdrl
yordu).
Halk, iin, bu, ar bir ykt: Feodallarn yannda
hareket eden asker birlikler, zanaatlar, kylleri vb.,
vergilerle ve dier ykmllklerle haraca kesiyor, so-
jmp soana eviriyorlard.
Devlet sulular da, ayn ekilde kalelerin ynetici
lerine, komutanlara (dizdar) emanet ediliyordu. Mahpus
lardan, bunlar sorumluydu. Ka ya da kaybolma duru
munda, mahkma kesilen ceza, komutana yansyordu.
Karkhk zamanlarnda, kale garnizonlarnn nemi
olduka artyordu. ok daha fazla yetkinin ellerinde bu
lunduunu kavrayan bu kurulular, zorbalk yapyorlard.
Seluklularn yklndan sonra, Konya'ya. Karamano-
lu egemen olduu srada, kalenin banda, "havasz Trk-
lerden yz kiilik birlie komuta eden Kl Bahadr adl
"olak hrsz bulunuyordu.
29 pr. Glese. Erzahlungen un d Lleder, pp. 59, 82, 72.
30 'Suba" terimiyle, galiba, boy askeri birliinin komutam (ya da
belki, dorudan boy bakan ), "serleker" terimiyle feodal birlik komutan
kastediliyordu.
282
Sultann bakentine gnderilen bykeliliklere e
lik etmek, yol boyunca eliliin saldrlardan ve taklma
lardan korunmas iin, snrda bulunan ordudan bir mu
hafza onur birlii seiliyordu; bu, snr beylerinin grev
leri alanna giriyordu.
Ksaca, Seluklularda, ordu, gvenilirlikten uzakt;
sistem khnelemiti. Kk Asyada, ortam, karmak
durum ald lde. Ouzlar tarafndan Orta Asyadan
getirilen asker dzenleme zayflamtr. Bu, artk, dzen
li bir ordu deil, daha ok, yama dncesiyle ileriye
atlan derme atma bir ynd. Bozulma, feodallarn bir
liklerini de sarmtr; byk bir birlik anlay, henz,
her eye karn, feodal yapnn daha yava szd snr
beylerinde gzlemleniyordu; kyl kaynamalar srasn
da, son olanak olarak, sultan, devletin snrndan, Erzu
rumdan birlikler arm, ve ancak o zaman Baba s-
hakm stesinden gelmiti.
Akdeniz kysnda (atolarda yerleen). Bat Avrupa
lI baronlarn ortaya kt 12. yzyl sonunda ve 13. yz
yln balarna doru, sultan. Franklardan kiralk (echor,
ecrihor) birlikler^^edinmeye balamtr; bu birliklere,
her yerde rastlanmaktadr (Arranda Grcler ve Frank
lar hizmet ediyorlard); genel olarak, daha nce, rnein,
Urfada olduu gibi. Hal - Franklarn egemen olduu
yerlerde kiralk birlikler belirmitir.^
Bununla birlikte, Seluklular, Frank birliklerini, da
ha nce de tamyabilmilerdi. Frank birlikleri, ok eski
den, Bizans imparatorlarnn hizmetinde bulunmulard.
Onlar, oktan beri, Seluklulara da yanama eilimlerini
duyumsatyorlard. rnein, 11. yzyl sonunda (1072 y-
31 Aflki, II, 374. Metinde bir sz oyunu vardr: Dizdar" (kale ko-
imutam) ve "dzddr'' (aslas hrsz).
32 i b n l Bb, IV, 301. Ayrca bkz: F. Kprl. Bizans Messeseierinin
Tesiri, s. 247.
33YazcogIu Ali, i n , 199.
283
lnda), Norman gnll birliinin nderi (Ursel), Tutuk-
un tarafna getii zaman byle olmutur. Hristiyan vas-
sallarm kendisine getirdii birlikleri grd zamanlar,
sultan, bunlarn avantajlarn denemiti.
Belirtmeli ki, yalnzca yabanclardan deil, Trkler-
den de cretli askerler vard. Kiisel gvenliini dnen
byk feodallar da, ancak, bel balayabildikleri kiralk
birlikler besliyorlard: Sahib emseddin, karklklar
bastrmak iin, kendi birliini, snra gnderir gnder
mez, kartlar bundan yararlanm ve onu ldrmlerdi.
Y ardm dileyen halifeye, gcn gstermek isteyen
Sultan I. Alaaddin Keykubad, kllarla silahlanm 5 bin
kiilik bir birlik donatmt. "Rum lkelerinde, ayrca,
Trklerden seilmi ve Kk Asyada, Seluklularda
zengin feodallara dnm alplara ve bahadrlara, hiz
metkrlar (haner gzr) elik ediyordu. Maal olan bir
lie, ayrca, 10 bin ake "yolluk (yol nafakas), yllk ye
dekleri verilmiti; gvenilir ve cesur komutanlar seil
miti.^Bu, Ouzlardan oluan eski birliklerden ne denli
uzaktr!
Sultan, Franklardan oluan kiralk birliin dayank
llk ve direkenliine, feodal orduya olduundan daha
fazla umut balyordu. Bunlarn geindirilmesi pahalya
mal oluyor, ama buna karlk huzur veriyordu.
Sultan, bunu iyi kavramt. Vakayiname, sradan,
disiplinsiz birliklerin arpmalarda byk zayiat verdi
ini dile getirmektedir; rnein, bir defasnda, dmann
savalarnn ounluu ldrlm ve ayrca 700 kii
de tutsak edilmiken, sultann tarafndan, yalnzca tek
bir Frank lmt.^^Franklar, arpmalarda ilk saflan
tutuyorlard; bylece, onlar, feodal birlikleri, dman
karsnda kamaktan alkoyuyorlard.
34Yazcoglu Ali, III, 265 - 266.
35lbn l Bbl, IV, 195.
284
Rum Seluklularnda, Franklara ilikin ilk bilgiler,
Baba shakn biimlendirdii kyl bakaldrs srasn
da belirmektedir. Ve belki, sultann, isyanclar zerine
Franklar srmesinin nedeni de budur; o, bir blmyle,
topraksz braklm kyller arasndan seilmi timar
ordusunun propagandaya kaplm olabileceinden ve
asilere katlabileceinden korkuyordu.
Bununla birlikte, sultann. Franklara balad umut
abuk krlmtr: Sultan I I . Gyaseddin Keyhsrev'in
(1243 ylnda), Kbrsl ve Cenevizli iki hristiyanm komu
ta ettii 2 bin kiilik kiralk birlii vard A vrupa kay
naklarnn belirttiine gre, Kseda arpmasnda ilk
kaanlar Frank askerleriydi.^
Moollardan sonraki dnemde, ordunun rgtlenme
si kesin olarak tamamlanmtr. Bu dnemde, asker
yarglk (kad-i leker) grevi de kurulmaktadr.^
Bu durumda, ordu, onun feodal - boysal karma r
gtlenmesi, Kk Asyada, Seluklular tarafndan alan
uzun yolu dile getirmektedir.
Kk Asya'nn fethini, Ouz atl birlikleri gerek
letirmitir. Devletin snrlarm koruyan Ouz boylar,
atl birliklerini salyordu; atl birlikler, daha sonralar.
Sultandan toprak paralan, tmarlar ve zeametler alan
feodallarn ve tmar sahiplerinin birlikleriyle btnle
mitir.
Kk Asya'da, "topran yeniden paylalmas"nn
yamsra, yerli serbest kyllk de devam ediyordu; bu
kesim, oldum olas, dedelerinin bir para topra zerin
de yaamay srdryordu, sava zamannda ve seferler
srasnda yayalar bunlardan oluturuluyordu.
36 C. D'Ohsson, op. clt., III. 80 - 81.
37 Le Beau, Histolre du Bas Emplre. Nouvelle dltion, t. XVIII, Paris,
1834, p. 357. not. 1. Ayrca bkz: C. D'Ohsson, op. cit., III, 81.
38 F. Kprl, Bizans Messeselerinin Tesiri, s. 198, not. 1.
285
Ama feodalin ekonomik gc, siyasal nemini artr
yordu; feodallarn desentralizasyona (yerinden ynetme
ye) ynelik eilimleri, onlarn bana buyrukluga ve ba
mszla doal yatknlklar, feodal ordunun gvenilir
liini azaltyordu.
Ve ok eskiden beri, Sasanilere yknen sultanlar
da, kendilerini, dal savakan boylardan koruma birli
iyle evreliyorlard.
Seluklularda, Ouz Trkmenlerine kar, bir tr iki
li duygu vard. Onlar, Trkmen esinin gvenilmezlii
konusunda, Nizam-l-Mlk'n szlerini anmsyorlard.
Ne var ki, bilge vezir, Trkmenleri hesaba katmamann
da tehlikeli olabileceini anlyordu ve "Hkmdarlarn
Y aam ykleri'nin XXVI. blmnde, bunlardan, Sel
uklularn bu eski sava ve eylem arkadalarndan bin
ocuk seilmesini, onlarn gulamlar olarak eitildikten
sonra, sultana gvenilir bir dayanak oluturacam salk
vermektedir.
Ancak, Ouz sekinlerine bir kar denge olarak Sel
uklular, Franklardan cretli birlikler toplamlardr. Bu
birlikler sultana balyd; maalar ondan gidiyordu, ve
feodallarn i kavga ve geimsizliklerine kaytszca baka
rak, ancak ona kar ykmllk duyuyorlard; sultan
lar, herhangi bir ihanetten ekinmeksizin, gvenle, Frank
lara dayanabiliyorlard.
Aylk deme olana, yani devlet hzinesinde parasal
olanaklarn varl, artk [asker rgtlenmenin ed.]
doal ekonomiye bal olmaktan ktn gstermekte
dir.
286
ONBENC BLM
Seluklu Saray - Bizans, - Saray Tren K urallar ve
Saray Sanlar zerinde ran Etkisi - Ouz
Geleneklerinin Kalntlar - Hareni
zgr bozkrlarn olu sultan. Kk Asyada da
eski Ouz geleneklerini ayakta tutmak istiyordu. lende,
divanda, avda, her yerde, o, Ouzlarn allm hukuku
treyi gzetiyordu. Akamlar ise, ilerden ya da asker
oyunlardan sonra, dinlenmek iin, saraydaki kesine,
halvete ekiliyor ve kendisine yakn kiileri evresine
toplayarak iki meclisi kuruyordu. Ama, bu, sadece ilk
dnemlerde byleydi.
Daha, Orta Asyada, Byk Seluklular, ran kltr
n renmilerdi. Badad halifelerini rnek alan Seluk
lular, hkmdar konusunda, onu, dnya st bir varlk
olarak gsterme dncesini benimsiyorlard.
287
Bizansa saldran Araplarda, ok eskiden, Kk As
ya, Rum lkesi (Roma, Dou Roma mparatorluu)
ekline dnmt. Ve, Rum, ikili anlam kazanmt;
bir yandan, buras, artk Seluklular tarafndan igal edil
mi blgelerdir, dier yandan Bizansn Kk Asya mlk
leridir:' Sultan I. Gyaseddin Keyhsrev Alaehirdeki^
(Filadelfiya) znik mparatoru Laskarisin Rum blgeleri
zerine sefer gerekletirmektedir. Seluklularn ardl
Trkiye de. Kk Asyada, "Rum adn uzun zaman
srdrmtr.
Seluklularn Rum lkesi Dou Roma mparatorlu
unun formlarn da kalt olarak almtr. Rum Seluk
lularnn saray yaamnda, saray yaamnn dzenlenme
sinde Bizans saraynn parlt ve grkemi de yansmt,
ve sultanlar sk sk srgn ya da yurtsuzluk yllarn Bi
zans imparatorlarnn yannda geirince ya da Bizans er
knn, kaaklarn ya da konuklarn Konyada kendi
yanlarnda grdke, bu dnm daha kolay gerekle
iyordu.
Bylece, Rum Seluklular, (Orta Asyadan kendi ge
tirdikleri) Dou ve (Kk Asyada Bizanstan benimse
dikleri) Bat kltryle iie durumdadrlar.
Sultan, Ouz akrabalarndan uzaklamtr; akraba
lk ve boy balar kopmaktadr. I ranllardan aktarlan
yabanc kltr, sultan, Trklerin ok zerinde bir konu
ma ykseltmitir ve yalnzca sultan deil, dnyasal ve
dinsel tm st tabaka, Kk Asya'daki tm feodallar,
Trk aalyordu. Aflkide, "Trk szc, safdil,
aa bir yaratk dncesi uyandryordu.
Seluklularda, "ahnamedekileri anmsatan eski
1 Rum, Suriye ile karlatrlyor ya da kar karya konuluyordu (Rum
u am beglerl), bkz: Yazcolu Ali, III, 311.
2Yazcoglu Ali, III, 87, 88.
3P. Kprl. Bizans Messeselerinin Tesiri, s. 269.
288
ran adlarna bir dknlk vard. Sultan, uyruuna g
rnmez; sarayda, onunla uyruu arasna, bir perde indi
rilmektedir. Sultan hareket ederken ise, eski ran h
kmdarlarnda olduu gibi, zerinde bir "emsiye (etr)'*
tanmaktadr, ve sultann emsiye'sini, henz uzaktan
gren erkn ve baml prensler, saygyla atlarndan in
mektedirler.
Sultan, evresine kar gvensiz ve kukuludur, sa
rayda korku iindedir. Taht tutsa halifeye yknerek,
kendisine, yabanc koruma birlii edinmitir. O, bu ko
ruyucular konusunu, Nizam-l-Mlk'de okuyor, sonra,
ayn tr koruma birliklerini stanbulda Bizans impara
torlarnda da gryordu.
Hazar denizi blgelerinden devirilen tutsaklar, sa-
tmalnan kleler, tm bu gulamlar, "olanlar, "mf-
redler vb. eskiden beri, Trklerde seme orduyu olu
turuyorlard; iyi silahlanm olan bu zel askerler (hassa
askeri) sultan koruyorlard, bunlarn says drt binle
be bin arasndayd. Ayrca, boylu poslu, yakkl gen
lerden yzer kiilik iki hassa briii vard: bunlarn silah
tamas dzenini de getiren Nizam-l-Mlkn (bl. XIX)
dne gre derlenen bu birliin yz Horasan'dan y
z Deylem'dendi.^ Sultan, pek istemese de, evresinde,
ayrca bin Ouz gulam bulundurmak zorundayd.
Obruk'ta erknn karlad Sultan I. Alaaddin Key-
4 emsiye, daha 11. yzylda, Msr n saray trenlerine girmiti, bkz:
Nairi - Husrau Kniga puteestviya, str. 117. Dou trenleri, emsiye al
t n da gei t treni, Bizansta n Rus halk arklarna gemitir; Dttkov'un
annesi, kiliseden dnerken, gen kzlar, onun zerinde krk sajenlik'
byk bir gnelik tamaktadrlar. Douda, tren emsiyesi" konusunda,
K. A. nostrantsev'de bir bibliografi toplamtr (Torjestvanny vyezd Patl-
mids kih halifov, ZVO, t . XVII, str. 6 8 - 7 1 ) .
5 P. Kprl. Bizans Messeselerinin Tesiri, s. 242 - 245. Saray korumas
i in (galiba, ifade ettikleri de deiik ilevler olan) t rl terimle- v.ard,
rnein bni Bibi (IV, 182): "Maarida-i halka-i hk gulmn- dergh
mlziman yatak" demektedir, bkz: P. Kprl, Bizans Messeselerinin
Tesiri, s. 243; "yatak, otak," su lta n adrdr, aym yerde, s. 244, not. 3.
289
kubad, deve zerinde, taht kentine doru hareket eder
ken, iki yannda, "Ruslardan (herhalde bunlar Varyaglar
ya da Kpaklard), Grclerden, Krtlerden, Deylemli-
lerden,^Curcanlardan, Kazvinlerden, Kumlardan (Kk
Asya hristiyan Rumlar), Huriylerden (Afgan boyu) vb.
oluan 500 "serheng ve blkba yryordu. lm, bun
lardan uzakt. bni Bbnin renkli ve canl anlatmna
gre, lmden sonra, kiiyi sorgulayan melekler, bu gen
yabanclardan kayordu. Onlar, "grnmleriyle Mn
kire, eylemleriyle Nekire korku salyorlard. Sa ve sol
tarafta, silahl yz yirmi kii (candar) yryordu, belle
rinde altn kllar aslyd. Bunlar, "Savul! (savulun)
diye haykrarak sultann nndeki halk datyorlar
d.
"Uurlu bir saatte, sultan, kente girdii zaman, bey
ler ve erkn, atlarndan inmilerdi; evkmeyster (arab-
salar) eteklerini bellerine kstrm "keykubadi balk
larn giymi (bu, anlalan ran ii bir ba giysisidir) ve
"dnya hakimi sultan, atnn zengisini tutarak gtr
mtr, yani. Byk Seluklu Turul Bey'in, halifeyi y
celtmesi sahnesi yinelenmitir.
Seluklular, Kk Asyaya, grkemli karlama t
renlerini, Orta Asya'dan getirmilerdir; bunlar, ran'da,
yzyllarca srmtr. M. Lihutin, 19. yzyln ortasnda,
Makin Hanlnda, ordu komutanna dzenlenen bir kar
lama trenini anlatyordu. Bezirgan kynde, onur ko
nuklarnn nnde yryenler arasnda, Alihan'n uzun
bastonlar tayan 70 hizmetkr vard; bunlar, anlalan,
"ubdarlar ya da "durbalard.
Sarayda, tahtn yanbamda, mzraklar, kaln sopa-
6 Fr. Sarre. Reise n Klelnasien. Berlin, 1896, pp. T4, 75.
7DeylemUler, ok eskiden belirmitir; rnein, Nairi Husrau (11. y z
y l ) , Basra'da bulunduu srada, bir Deylemll, burada emirdi,
8 M. Llhutin, agy, s. 248.
290
1ar ve ouganlar'' tayan avular ve durbalar" di
kiliyordu. Arkada ise saygdeer atalarn makamnda,
(ca-i aba-i kiram)' "uurlu tahtta, daha sonra Kaarlar
da da olduu gibi, " ran hkmdarlar Ahmenilerin "ta
cm giymi (tac- keyani), uyruunda bir perdeyle ayrl
m sultan oturuyordu. O, yeryzne, insanlara inmi tan
rsal derecede tapnlas varlkt, ve yzn grmek, uy
ruu iin byk onurdu; sultan, uyruunu "kul olarak
grmektedir, ve yksek grevliler bile kendilerini byle
ykseltmektedirler."
Sultann muhafzlar, altn ereveli am ve Takent
yaylar ve kalkanlaryla, topuzlarla silahlanm, "devlete
ihanet edenlerin kann aktmaya daima hazr silahl as
kerlerden (silahdarlar, canbedarlar) oluan bir koruma
birliiydi.
Seluklularda, saray da saray bakanl ran y
netimince kurulmutur. Bu blm, biimsel olarak genel
sistemden ayrlmtr, ve yalnzca bu bile, her eye karn
hukuksal esaslarn yksek dzeyde gelitiini dile getir
mektedir. "Divan ve saray (devlethane, bargh) kav
ramlar, kesin izgiyle ayrlmaktadr, tpk bunun gibi,
sivil ynetim yazmanlar olan divan yazmanlar (divan
mnileri) ve saray kalemi olan "saray yazmanlar (bar
gh mnileri) ayrdr.
Buraya giren blmler : "Mriflerin gzetimin
deki mutfak, (mutfah); silah ve donatm deposu (cebeha-
ne); greve atama srasnda sultan tarafndan datlan
kumalarn, hrkalarn vb. bulunduu gardrop (camdar-
9C1. Huart (Aflki, II, 230), nedense, "durba' szcne, polis grevi
yapan kil deil, kalabaln dat ld sopalar anlamn! veriyor. "Dur-
balar, saray cel ladnn buyruunda bulunuyorlard, bkz: V. Bertold. Tur-
kestan, , II, str. 237. "Durbalar konusunda ayrca bkz: F. Kprl: B i
zans Messeselerinin Tesiri, s. 213.
l o l b n l Bb, IV, 251.
11 Yazcolu Ali, III, 308.
291
hane, camehane); banyo dairesi (tathane);^arena (rek-
hane); at ahr (astbl), Franszca (astabal - ^table)
terimi, sanki, tavla ynetiminin yabanc dzenlenmesi
olduunu gstermektedir; saray avcl (ikrhane);
kiler (anbar). Btn bunlar, yksek grevli kiilerin y
nettii saray, ynetiminin yardmc alanlardr. rnein,
Aflki'den bilindiine gre, daha 13. yzyln sonunda,
(Mool hanna bir akdoan gtrm olan) Tumanbayn
bakanlk saraynda, ahinlik'^bulunuyordu. Ayrca iki
blm (arabhane) vard, yalnzca uyarc ikiler (a
rap) deil, serinleticiler, hatta ime suyu burada toplan
mt. rnein, Sultan I. zzeddin Keykavus, Viranehir
de hastaland zaman, kendisine Frattan su getiriliyor
du.^
Bunlardan baka, bir de, sultann kiisel mlkleri
nin (hazine-i has) gelirlerinin ynetimiyle uraan blm
vard.'
Sultan, her eyle ilgileniyordu, herkesin almasn
bizzat izliyordu; herkes, belli ki maalyd, ve sultan, us
talk gsteren yazmanlarn ve saymanlarn ("muhasible-
rin) maalarn ykseltiyordu.'^
Saray sanlar kadrosu ok yksek ve eitliydi, ve
belki de zamana gre deiiyordu: grevler kaldrlyor
ya da ad deiikliine uruyordu. Bazan, erknn ilevle
rini belirlemek gtr, bunlar birbirine karmakta ve be-
lirsizlemektedir.
Saray ynetiminin banda saray emiri (emirbar) bu-
12 Ama burada gardrob devam etmitir; tathane" szcn, daha.
Markizi byle anlyordu, bkz: Cl. Huart, l s s alnt des dervlches tourneurs,
t . I, p. 22, note. 1.
ISAflkl, II, 310.
MYazcioglu Ali, m, 183.
15 V. Smirnov, agy. s. 84.
l 6 y az c o g l u Ali, n i , 210-211; ayrca s u lta n n topraklarnn, "hazine
leri yazman" (mnl-1 has) bulunuyordu, bkz: F. Kprl. Bizans M-
esseselerlnin Tesiri, s. 201, not. 3.
292
lunuyor, o, ziyafetlerde, konuklar yerlerine oturtuyordu.
"len srasnda hizmet eden "yiyecek tadclar (a-
nigir), sofraclar (hansalar), sakiler (arabsalar) gibi g
revliler vard. Tm, sultann gvendii kiilerdi ve ge
nellikle Rumlard. Bunlar, ziyafetlerdeki gizli konuma
lar duyuyor (ayrca zellikle kulak veriyor) ve sonra,
karlnda kendilerine demede bulunan patronlarna,
bunlar yetitiriyor ve satyorlard. Ayrca, stalmayster
(miralor), "hacibler,'^ ensonu, yldzlara bakarak talih
bildiren "mnecciml er bulunuyordu; bu sonuncular, sul
tana, niyet ettii bir iin "uurlu saatini nceden bildi
riyor ve uyaryorlard.
Kbenin sahibi nnde yemin ederim ki, mnec
cimler yalan sylemilerdir. hadisinin uyarsna karn,
daima ve her yerde, saray mneccimlerinin rol byk
t; bunlar, siyasal karklklarn yaklatn nceden
sylyor, ve bu ekilde, srekli korku iinde bulunan
hkmdarn zerinde bask yapabiliyorlard.' Daha 20.
yzylda, ran'da, saray mneccimi, Mohammed Aliah'a
tahta kmak iin, uygun an fsldamaya alyordu.
Douda, saray kadrosunun zorunlu bir esi dok
tordu ve ayrca air, hatta soytaryd. Sultan elendir
mek ve gnln ho tutmak, kendisini sanat ve bilim
koruyucusu olarak gstermek istedii zaman edeb sy
leide bulunmak gerekiyordu; hasta olduu zamansa,
annda yardma koulmal ya da ila verilmeliydi.
Hastal srasnda, sultann yata evresinde, "Ba
t'nm ve Dounun en nl doktorlarndan^' bir konsl
tasyon ekibi toplanmakta, bu hekimler bir, "tbbi tan
17 Bununla birlikte kr. Mkremln Halil (op. cit., s. 78): "Haclb ,
"memlk olarak adlandrlan, yani gulam klelerden derlenen zel asker
lerin komutandr.
SYazcou Ali, III, 136.
19 p. Bernye, agy. s. 154 -156 (Byk Moollarn mneccimleri zerine
gzlemler i l g i n t i r ) .
20Yazcoglu Ali, III, 310.
293
koymaktadrlar; en gl emirler hizmeti grevi yap
makta, rnein Emir Karatay, ameliyat srasmda sulta
nn baucunda leen tutmaktadr.^' Hekimler, genellikle
Kumlardan ve Y ahudilerden oluuyordu; bunlar, ustalk
laryla byk n kazanmlard. 14. yzylda, Birgide,
"kadlarn ve Fakihlerin' nnde ayaa kalktklar, sah
ne gsterileri srasnda sultann karsnda oturan bir
Y ahudi hekim vard. bni Batta, bunu grd zaman
arm ve duyduu fkeyi aka yazmtr.^
Sarayn rgtlenmesi (anigir, "salar" bakan
vb.) Farsa terimlerin bolluunun da gsterdii gibi,
ran elerini koruyordu, ama Seluklular, BizanslIlar
dan bir dizi san almlardr. Trkler, stanbulda konuk
olduklar zamanlar, Bizans imparatorlar, onlara seve se
ve yksek sanlar balyorlard. rnein, Vakayinamede
artk Mool dneminde Fahreddin Sevastosa rastla
nyor.^^ Kukusuz, bu, augustus eklindeki eski sann
koruyan bir dnme Rum da olabilir. Belki de, Bizansta
sk sk "kayser szcn iiten Seluklular, bir ada m
yoksa lakaba m dnt belli olmayan bu san,^' feo-
dallara datyorlard. Sultan I. Klarslanm oullarn
dan birinin ad Muizeddin Kaysaraht, ve burada, daha
nce vurgulanan Bizans ("tsezar sannn aktarlmas)
ve I ran ("ah san) ikili etkisine rastlanmaktadr. Ge
nellikle, yksek makamlarda bulunan saray grevlileri
arasnda, I ranllar vard. Bu, aile lakaplarndan anlal
maktadr: Tebriz, I sfahan, Horasan, Simman, Terme-
z. Tus, vb. "Trk szcnn kart olarak, ranl iin
"Tacik terimi kullanlmaktadr.^
21 Yazcolu Ali, III, 311.
22lbni Batta, II, 305.
23tbnl Blb, IV, 264.
24Bkz: bnl BSb, Yazcolu Ali ve Afl&kl dizinleri.
25 Yazcolu Ali, III, 120. Erm-enllerce, bu terim, d*ha nce, t*n
gebe halklar iin kullanlyordu. TJrfal Matfey, t m mslman'.cr (hem
294
Sarayn alt hizmetlilerinin says ok daha fazlayd.
Nbetiler, (nevbet); perde dibi hizmetlileri perdedar
1ar. Bunlar, sultann i odalarnda grev alyor olmal
drlar ve zel bir emire (mir-i perderan),^^"saray komu
tanna" balanmlardr; Hasekiler; 'feralar; belki,
ayrca "olan'lar, bni Bb, Vakayinamesinde, sultann
verdii grevleri yapan "gulamlar terimini kullanmak
tadr; "ay yzl kle genler, len boyunca konuk
lara su ve arap servisi yapan gzel kadnlar; kapclar
(kapu) vb.; ama tm bunlarn, rnein kapclarda ol
duu gibi (kapucba has) yneticileri vard.
Tm bu saray korumas (ve hizmetileri) iin "hv-
i terimi kullanlyordu.^
Saray korumas, "sultan ota yasas (berkanun-i
otak) eklinde zel bir dzenlemeyle yrtlyordu.
Sultan rneinden esinlenen feodallarda da silahl
koruma birlii (sermzedar) vard. Bunlar, sultann sa
rayna giderken bile, beylerini izliyorlard; tm ya da
bir blm, sahtiyan izmeler giyiyordu.^
len zamannda, makam srasnn skca gzetildii
tam bir toplant gerekleiyordu; Ouz boylarnn beyle
ri, trede nceden belirlenen dzene gre oturuyorlard;
herhalde, dier konuklar iin de bir dzenleme vard.
iki yanda, iki masa hazrlanarak, ortada .sultann
ve, belki, sekin konuklarn oturduu sahne eklinde bir
ykselti (sadr) yer alyordu.^Moollar da, rnein Kubi-
lay Han, lende byle oturuyorl ard genel l i kl e len-
ranlIlar, hem Trkmenlerl) byle adlandrmaktadr, Trkler ise, daha son
ralar, Arap, IranlI ya da Trk fark gssetmeksizin, tacik terimiyle, yerle
ik msItiman halk kasdediyorlard, bkz: E. Dulauer. R4clt..., p. 78,
26lbn l Bb, IV. 113.
27 F. Kprl. Bizans Messeselerlnln Tesiri, s. 246, not. 2.
s s l b n l Bb, IV, 113.
29lbn l Batta (II, 268) b elli kl bir i s ti s n a olarak, Eridir s ultannn,
sahne zerinde deil, yere, demeye serili bir hal zerinde oturduunu
belirtiyor.
30D'Ohsson, op. clt I, 638.
295
de, ev sahipleri, herhalde Konyaya yn veren mevleviler
de, byle oturuyor olmallar; olunu evine akam yeme
ine aran Sultan Veled, sedire km ve onu izlemi
tir.^'
Salon klar iinde oluyordu; gm amdanlar ya
nyordu; eer daha sonra, 14. yzylda, blge beylerinin
ya da Ahilerin grkemi, bni Battay hayran brakm
sa, Seluklularn sarayndaki ortam, kukusuz, ok daha
parlakt. Masalarda, porselen, altn ve gm, zengin sof
ra takm kullanlyordu.
lende verilen yiyecekler, ok eitli ve zevkliydi;
koyun eti, horozlar, av etleri, gvercinler, keklikler; do
yuncaya arap, erbet iiliyordu; ama ayrca, Ouz ulu
sal yemekleri ve ikileri de bulunuyordu.^Gzellikleri,
K andahar ve Helluh gzellerini glgede brakan arap
datc sakilerin (sak) giysileri, altn ve gmlerle par
lyordu; balarnda altn ilemeli "eskeler''ler (Asakif)
(yemeni anlamnda .) ya da beyaz veya krmz "brlk-
ler^vard, ksaca, Seluklular, Bizansn saray grkemi
ni de benimsemilerdi.
Bir topluluk, mzik alyordu; timbal (nekre, ks),
boru (nefir, burgu), zurna (surna), "engi, "rebab, dar
buka ("tabal), vb.;^burada. I ran kltrnn etkisi ku
kusuzdur.
Deerli giysiler given arkclar, "ozanIar^ve "ko-
puzcular, tambur ve kouz alarak, kentlerin fethedil
mesi, bahadrlarn yararlklar zerine sofra trkleri ya-
kvorlar,^eski Ouz kahramanlarn anyorlard. Bu. sa
valar, bakaldrlar vb. arklatran Kazak bahileri-
31 Atlkl, II, 398.
32Yazcoglu Ali, III, 204.
33Yazcoglu Ali, II, 206.
34 Mzik aletlerinin adlar, tb n i Bb'de verilmitir. (III, 217).
35Yazcoglu Ali, III, 206.
36 Yazoolu Ali, III, 359 - 366.
296
nin de srdrd repertuard.
Ayrca, ykcler vard. Bunlar, anlalan, dinsel
destan - arklar syleyip duran 'neddahlar "kavvallar
vb. idi.
Gnn konularna ilikin sesler getirebilen halk ya
ratcl, toplumun st zmresine anlalr ve yakn
geliyordu.
Sonraki kuaklar tarafndan unutulan Trk iir ge
lenekleri, Seluklular zamannda, bu ran kltr hay
ranlarnda, gene de, Osmanl sultanlarnda olduundan
daha glyd; eski kahramanlk trenlerini yanstan
Dede K orkut Kitab bu gelenekleri, belleklerde tut
maktadr.^Edirne'deki Milan eliliine katlan B. de la
Brokyer de, Trk kahramanlarnn sava yararllklarn
dile getiren trkc mzisyenleri gzlemlemitir.^
Y azcolu Ali, saray leni tablosunu, anlalan. Sul
tan I I . Mradn sarayndan balayarak geriye doru can
landrmtr. Belki, saray hizmetilerinin "ba giysisi
eskflar da "eskefe, aslnda eik, eik bezemesi. Sonra
dan, baa giyilen bir yemeni, kufi, . - n. Vakayinameye
Trk dneminde girmitir. Bunu, Sultan I I . Murad t
retmi ve moda haline getirmitir.
Dede Korkut K itabna girmi olan kahramanlk
sylenceleri. Ermeni Beyehrinin eliyle yeniden kayde
dildiine gre,'" bu da, sanki, Seluklular dneminde. Er
meni trkclerin byk nem tadn varsaymaya
olanak veren bir kant gibidir.
19. yzylda, Bayazdda, M. Lithutinin gzlemledii
gibi, trkclerin repertuar geniti; bunlar, kahvehane
lerde ehname kahraman Rstemin yararlklarm tr-
37 Yaptn genel karakteristii, bkz; V. Bartold. Turyetskiy epos 1 Kav-
kaz. Yaaik 1 llteratura, t. V, 1930, str. 1 - 18.
38 B. de-la-Brokyer, str. 584.
39 A. Raslm. OsmanlI tarihi. stanbul. 1328 - 1330, II, 308.
40 Varyantlar, "lk' (1938, not: 1 ve dev.) dergisinde baslmtr.
297
kletiriyorlard, ama bir an, kolayca esinlenerek Rus
silahnn baarlarn ya da Trklerin utanlas kan
da, trklerinde dile getiriyorlard/' Ve bu, "Allahn ken
dilerine gnderdii btn yneticilere hizmete ve dalka
vuklua hazr olu, arkclarn yabanc kkenliliine
ilikin varsaym glendirmektedir. Ben gene de, Sel-
uklularca, ozanlk kurumunun Ermenilerden alndm
dnmeye devam ediyorum.''^
arklara, masal anlatlarna trl oyunlar elik edi
yordu. rnein, hner sahiplerini genellikle evresinde
bulunduran sultanlarn sevdii elence ustalar Seluklu
hokkabazlar, Bizans'ta nlenmilerdi. Sultan I I . Klars-
lan, mparator Manuelin yannda bulunduu srada, iz
leyicilerin karsnda, hokkabazlar, gsteri yapmlard,
belli ki bunlar, karmak akrobasi numaralar gsteriyor
lard."
Yengi kazanm kahramanlarn vlmesine, cokulu
bir ilgi gsteren saray, talihsizlie uram dmanlarn
sahnede nasl simgelendiini de severek izliyordu. Anna
Komnin, "Anlarmda, inme hastalna yakalanm olan
babas imparator Aleksisin "barbarlar nnde alaya
alnd komedilerin, Sultan I I . Klarslanm bakenti
Konya'da nasl oynandn anlatmaktadr. Y unan ara
trmac Skarlatos, burada, daha nceye ilikin (12. yz
yldan) Rum Seluklular glge tiyatrosunun belirtilerini
grmek istiyordu. Ama, Profesr G. Jakop'un'*'* da iaret
ettii gibi, Anna Komninin szlerinden bu varsaym
karmak gtr. Kuku yok ki, bu, olaylarn taze izleri
41 M. Llhut in, agy. s. 126 - 127.
42 VI. Gordl'evskiy, Proishojdeniye osmanskovo slova "uzan". Uyoniye
zapiski t n s t i t u t a narodov Vostoka, M., 1930, str. 229 - 231. Ayrca bkz: V.
Bartold. TurtyetskIy epos 1 Kavkaz, str. 9. prim; H. Zbeyir I. Rfat. Ana
dilden derlemeler. Ankara, 1932, s. 297. (Szcn ada anlam ozan'dr).
43 N. Jorga. Geschl chte des osonanischen Relches, Bd. I. Gotha, 1909,
p. 103.
44 a. Jaoob. Dle Trklsche Volkslittsratur. Berlin, 1901, pb. 37.
298
zerinde doan, halkn kaba siyasal tretmeleridir.
lenlerde, sk sk, yabanc dilde konumaya da rast-
lanmaktadr, evredekilerden bir ey saklamak gerekti
inde, sanki Farsaya bavuruluyor gibidir/^
Yazn dili, kukusuz Farsayd, ve bu dilde yazlan
tm yaptlar, toplumun st tabakasnn kullanmas iin
di; ama, zamann koruduu az sayda litaratr, byk ta
rihsel nem tamaktadr: bni Bb, Aksarayi Vakayina
meleri, Aflkinin anlar; Seluklulara Bizanstan gemi
yksek grevliler bile, Farsa yazyorlard; rnein, Trk-
menlere yaknlm gsterili biimde vurgulamak iste
yen, Rum asll Hass Ouz Munazarai enguarap (al
g ile arap arasnda tartma) adl bir alma hazrla
mtr.
Genellikle, randan gelen mslman kltr eleri,
Seluklularda, olduka belirginleiyordu. randan Kk
Asya'ya, airler, bilginler ynelmilerdir. Sultan, ehza
deler, feodal snf, Fars dilini iyi biliyor, Farsa iirler ya
zyorlard; ran airleri ve bilginleri, onlar onuruna kasi
deler yazyor, onlara yaptlar adyorlard^''* vb.; 12. yz
yln sonunda, airler. Sultan I I . Kharslanm oullarna
Farsa vgler yazyorlard. Anlalan, ehzadeler, oku
mu kiilerdi ve ran yaznna deer veriyorlard.
Kk Asyada, Azerbeycandaki Hanc blgesinden
Nizaminin iiri de iyi biliniyordu. Nizami, "Mahzen-i Es
rar balkl uzun iirini Belemenin ilk blmn
Seluklularn dnr, Erzincan egemen beyi Fahreddin
Behramaha adamtr. Adnn sonsuzlatnimasndan
honutluk duyan Mengck, airi cmerte dllendir
miti. Ama belli ki, Seluklular saray da iire deer ve
riyordu. En azndan, I bni Bb, bunun yksn ayrmty-
45 Ch. Schefer. Quelques chapitreg de l'abrtg du Seldjou - knameh:
Recuell de textes et traduetions publi^s par les professeurs de l Ecole des
langues OTientales vivantes, t. I, Paris, 1889, p. 8.
46 F. Kprl. Trk edebiyat tarihi. stanbul, 1928, s. 247.
299
la dile getiriyor/^
Treye dkn olan Sultan I. Alaaddin Keykubad
bile, Farsa iirler ("rubailer) yazyordu. Konya evre
sindeki surlai'i restore ettirdii zaman ise (1222 yl), ta
lar zerine "ehnameden dizeler kazlmasn buyurmu
tur. Seluklularn sava yiitlii, ran kahramanlarnn
yararlklarnn betimlemelerinden g altyordu.
Belli ki, ehname, Seluklu saraynda byk ilgi
ve sevgi gryordu.
M. Fuad K prlnn dile getirdiine gre,'son Sel
uklulardan biri, "Seluklu yurtseverliini ykseltmek
isteyen I I I . Alaaddin Keykubad, iir halinde, "ehname-
ye benzer bir Seluklu saltanat kitab yazlmasn smar-
lamtr. Bu destann yazlmas grevi, air Hoca Dehha-
niye verilmitir.
Trkmen kkenli (daha sonra anayurdu Horasana
dnmesi iin izin dileyen) Hoca Dehhani, uzun sre ilgi
ve sevgi gren Trke gazeller de yazyordu.'
13. yzylda, Kk Asyada, Orta Asyadan gelen
Trk kltr etkisi glenmitir. Moollardan kurtula
rak buraya ynelen bilginler, Orta Asya yazn zerine
kurulu bir yaz ortamm da tamlardr.
Orta Asya yazn, artk, o zaman. Kk Asya yaz
nnn dilini ve konularn biimlendirmeye balamakta
dr. Y erli airler, iinde ulusal gelime tohumlarnn oul
cuklarm tayan bu "Trk dnce akmna, ister iste
mez, ilgi ve sevgi gsterdiler.
ran kltryle yetimi Celleddin Ruminin olu
47bnl Bb, IV, 22; Yazcolu Ali, OT, 57. Ayrca bkz: "Hakan! Ni-
zami Rustaveli derlemesi, 1, M. L., 1935, str. 39. Y. E. B'e-rtelsd
(Encyclopdie d l'Islam, III, 1002) nedense, Azerbaycan Atabeyi tldeglz g
rnmektedir.
48 P. Kprl. Trk edebiyat tarihi, s. 288.
49 Bu konuda bkz: F. Kprl'nn, Ankara'da kan "Hayaf' (1926, no: 1,
str. 4 - 5 ) dergisindeki makalesi. Ayrca bkz: F. Kprl. Trk Edebiyat
Tarihi, s. 318,
300
Sultan Veled de, Trke iirler yazmlardr. Bu Seluk
iirleri, Hammer zamanndan beri, yzyl boyunca, dou-
bilimciler tarafndan incelenegelmitir. Sultan Veled'in
Trke iirlerinin greli olarak ayrntl bir seimini, 1925
ylnda, Veled elebi yapmtr.
Bylece, incelik kazanm ran simgelerini isteyen
sarayn akamlarna karn. Kk Asya'da, din evresi
temsilcileri hocalar (hoca Dehhani, Ahmed Fakih, ya
da hoca Fakih), derviler (Seyyad Hamza) aslnda sufi
izgileriyle rl bir Trk iirini de alamlardr, ama,
Mevlevi tarikatnn kurucusu air Celleddin Ruminin
yaad bir zamanda, ve Mool saldrs dnemi iin,
bunun byle olmas doald. 14. yzyl Trk airleri de
dnceleri zerinde eitilmi olduu mevlevi dervileri
Celleddin Rumi ve olu Sultan Veled gibi, kendilerini
ulusal akma kaptrmlard. Trk mistik iiri de, zellik
le lenler srasnda, saraya girme olana bulabiliyordu.
Ama lenlerde yalnzca neelenmekle, elenmekle
kalnmyordu. Siyasal konular da, burada grlyor,
hatta anlamalar da burada gerekletiriliyordu.'
Haftada iki kez oyun kuruluyor, ok atma, evgn
ve top oyunlar gibi, tmnn bir dzene sokulmu
olduu, Sasanilerden Trklere geen oyunlar oynanyor-
du.
Sultan, sevinli anlarnda, gzel kadn halayklarna
50 P, Kprl. Trk Dili ve Edebiyat hakknda aratrmalar, stanbul,
1934, ss. 162 - 173.
51 Yazcolu Ali, III, 381.
52 Bu oyun konusunda, Oppenheim'de (Max von Oppenbeim, Der DJerld
und das Djerld - Spiel. tslamica, yol. II) bil gi verilmitir. Oyun yalnzca
kent halk arasnda deil, kylerde de olmak zere, Trkiye tarasnda
salamca korunmutur, bkz: VI. Gordlevskiy. Osmanskaya svadba. Etnog-
rafleskoye obozreniye, 1914, no: 3 - 4 , str. 51 - 53. Bu oyunu ocuklar da
oynuyordu: Atlk Dernei" tarafndan dzenlenen, stan b u l daki yar
malara, Bayburtta n gelen tak mn kaptan Basri, on iki yandan beri, bu
oyunu oynadn belirtmiti.
53 K. nostrantsev. Sasanidskiye etyud, str. 72.
301
ve erkek uaklarna armaanlar veriyor, altm kablar iin
de hrkalar vb. balyordu. Deeri ve rengi farkl hr
kalar armaan ediliyordu.
Baml bir bey, saraya geldii zaman, Seluklular,
cmertlik parltlar samay seviyorlard. Erzincan beyi
Davudah, sultana dilek bildirmek iin, Kayseriye gel
miti. Ona, atlastan ve ipekten bir ota hazrlanmtr.
Sonra, saray mutfandan, yiyecekler getirilmi ve ms-
lman konukseverliinin gerekli sresi olan gn bo
yunca byle srmtr. Drdnc gn, mutluluk verici
gelii nedeniyle, sultan, ona 10 bin altn sikke, deerli
talarla ssl balk ve kuak, zrh takm, at vb., yani,
baml beye verilmesi gereken her eyi balamtr. Be
yin geimi iin de, 2 bin koyun, 2 bin yk buday, 500
yk arpa, 200 tulum arap ve 20 bin ake belgesi veril
mitir.
Sultann Kayseri'deki saray bir baheyle evriliy
di.^Ama, Aflkinin Menkbeleri nden anlaldna g
re, kukusuz, Konyada da durum byleydi; ancak Mool-
1ar zamannda, bahe bakmszlam ve giderek bir me
zarla dnmtr.
Sultan, bazan kent dna, Konya ovasna gidiyordu;
orada, kk bir gln bulunduu bir yerdeki "Filobad
["K ubdbad] kknde dinleniyordu.^^
Kadnlar, ayr yayorlard; onlar lenlerde bulunu
yorlard. Mslman sultann bir haremi vard ve buraya
yabanc erkeklerin girmesi yasaklanmt.
Ne var ki, bu durum, giderek olumutur; Sultan I I .
Klarslan zamannda, henz, eski detler, eski gelenek
ler egemendi. rnein, sultann kz smeteddin Gevher
54tbni Bb, IV, 113.
55 Aflki, I, 30; II, 196. Huart, bu adlandrmay, Plopedov (dostlar
ovas) szcnden tretmektedir, ama belki burada, iki nci blmde "abad"
s zc gizildir; ne olursa olsun, bu yer ad, sarayn Rumsever eilimlerini
dile getirmektedir,
.302
Hatun, babasndan pay olarak Kayseri topran almt;
Klarslann Malatya'da lmnden sonra, onun, ad ga
liba zabella olan dul ei (1124), kentin yneticisi olarak
kalmtr.^
E seerken, sultan, harcamalar karsnda duraksa-
mamaktadr, rnein, K harslann "ar soyundan ge
lin iin, 100 bin florin balk (kaln) demitir^ Y assalar
ve hristiyanlar, Seluklu, onlarn kzlarm haremine al
d zaman, gurur duyuyorlard. Sultanla dnrlk ili
kisine girince, bunlar, konumlarn glendiriyorlard. r
nein, Kir Farid siyasal dncelerle, kzn sultana ver-
mekte,^Grc kraliesi, Konya'ya kzn gndermektedir
vb.. Ayrca, Tokatl, yle grnyor ki, Trk kadn olan
bir Kuma Hatun anlmaktadr. Bunun, bir ad olmaktan
ok, sultann ikinci (kk) einin san olduu anlal
yor.^
Sultanlarn elerinin kendi saray, (Hristiyan kadn
lardan oluan) kendi halayk ve kle kadrosu vard; sul
tan einin bir kadn haznedar tarafndan ynetilen zel
hzinesi de bulunuyordu; hatta, Osmanl dneminde, (sa
rayn ekonomisini yneten) "hasnedar usta", sarayda b
yk etki sahibiydi.
Bir defasnda, mevleviler, yoksul bir kz evlendirir
ken, saraya. Grci Hatun'a, usta hatunu yollamlar, o
ise, sarayda, emirlerin eleri arasnda zengin eyiz topla
mt. Kumalar, rtler, kpeler, yzkler, bilezikler ve
ev iin (amdanlar, kaplar vb. oluan) tam bir takm.
Sultann kzlar, burada, haremde eitiliyordu. Bun
lar, Aflki'nin yazdna gre, "soylu ve renim grm
56E. Dulaurter. Rcit... pp. 70, 106; bunun yansra, Suriyeli Mlhall'in
yaymcs E. J. Chabot (III. 200, not. 2) bu varsaym reddetmektedir.
57yazcoglu Ali, III, 157.
58Yazeolu AH, III, 243 - 244.
59 Bugn kuma" szc, bu anlamda kullanlyor; Kuma Hatun ko
nusunda. bkz: Aflki, dizin sub voce, Karaimlerde. kuma szc, kutsal
kit ab n anlay nn etkisiyle nikhsz kar, odalk anlamn kazanmtr.
303
bir kadn olan, anlalan, mevlevilerce salk verilen usta
hatunun gzetimine emanet ediliyordu.
Mool dneminde, genel olarak mevleviler, saraya
ustalkla szabilmiler ve tm sultan sarayn, kadnlar
araclyla, etkileyebilmilerdir. rnein, Sultan I I . z-
zeddin Keykavus'un ei Grci Hatun, Celleddin Ruminin
almma kendini kaptrmtr; o, Celleddin Rumiden (da^
ha sonra dnya pazarn iyi bilen Hindistanl bir tccarn
belirlediine gre), Serendibte bir yerde, yani Seylanda
yetien gizemli iekler alm ve bu ieklerin tayaprak-
laryla gzlerine dokunarak hastalar iyiletirmiti.*
Daha Orta Asya'da, eski Ouz gelenekleri, ran'dan
yaplan aktarmalarla uyum iinde, bir arada yayordu.
Kk Asyada, Seluklularn haremlerine, tutsaklar, oda
lklar ve yerli hristiyanlardan eler, oktan Kk Asya'
da yerlemi Trk boylarnn sonraki kuaklar, Kafkas
yalI kadnlar vb. giriyordu. Bu da, Anadolu Trknn
d grnmnde, etkisini gstermitir.
60 Aflki, II, 75. V. de Rubruk, bunu, ona ve dermansz den oluna
likin olarak anlatyor (Puteestvlye v vostonlye stran, str. 177).
304
ONALTINCI BLM
Seluklular Dneminde Dinsel nanlar - Mslmanlk
ncesinin ve Hristiyanln Yansmalar - Resm Din
Olarak slm - Kk Asyada Dervilik - Mevleviler ve
Celleddin Ruminin Rum evresi
Seluklular, slm, ok nceden, daha Mavernne-
hir'de benimsemilerdi, ama d grnn arkasnda.
Kk Asyada eski, mslmanlk ncesi yatknlklar,
uzun sre devam ediyordu.
ok eskiden, daha Kk Asya zerinde I ran hkm
darlarnn egemenlii srasnda, Kk Asyaya, I ran kl
tr, I ran dinsel dnceleri yaylmt; onlar, burada,
belki, henz tam anlamyla kaydedilmemi izler brakt
lar. Kk Asyada, Seluklular, dtan olduu gibi, iten
de ayr inancn etkisine uramlardr. Ve Seluklulara,
islmm kalesi olarak. Hallarn saldrlarm engelleyen,
inan savalar gzyle bakmak doru olmayacaktr.
305
Kk Asj^ada, Seluklular, gerekten de, hristiyanlarla
savam yrtmlerdir; onlar, yaztlarda, kendilerini gu
rurla, kfirleri yok ediciler olarak sanlandryorlard;
slm sultanlar olarak yceltiyorlard, ama dinsel yo
bazlk, onlara yabancyd, onlarn savam izgileri islm-
la yapay olarak balantlyd. Seluklular, dinin kar
larm deil, kendilerinin siyasal ve ekonomik karlarn
savunuyorlard. Seluklular, uyruklar iin gerek ms-
lmanlard ya da yle grnyorlard, ama kapal i ev
rede, gerek yzleri ortaya kyordu, ve bu konudaki
sylentiler lke dna yaylyordu. rnein, Halepten
Nureddin Zengi, Sultan I I . Klarslana eli gnderdii
zaman, o, sultann inan yenilemesini istemiti.^Demek,
12. yzyln ikinci yarsnda, darda, Seluklularn tam
mslman olduklarndan kukulanlyordu.
Hemen belirtmek gerekir ki, sulamalar, genellikle,
islmi inancn drt ekoln zde deerlendiren dinsel
hogry kavramaktan uzak ve buna yabanc, dar ka
fal, biimci evrelerden geliyordu. Y netici st tabaka
nn ikiyzllnden kukusuz, bamsz olan halkn
alt tabakalar da islmdan uzakt.
Daha 14. yzylda, yani Seluklulardan sonra, bni
Battann anlattklarndan grld gibi, Alaiye'de, ka
dnlar, yzleri ak olarak dolayorlard.^Bunlar, olas
dr ki, yalnzca hiristiyan kadnlar deildi, yabanclar
arasnda, ^yabanc tccarlarn ziyaret ettii kentin ya
am koullarnda slm dininin istemlerini, kendileri iin
ho grmeyen yar gebe Trkmen kadnlar da byle
davranyorlard, tslmn ortasnda filizlendii halkn
temsilcisi bir Arap olarak, I bni Batta, onlar iin istenir
bir konuktu ;ama, te yandan Alaiyedeki halk, hahan
1 w. Barthold. 12 Vorlsungen, p. 109.
2 Cl. Huart. Konla, la vllle des derviches tourneurs. Paris, 1897, p. 215,
3 t b n l Batta, II, 256.
306
bysn de deniyordu.
Kuzeyde, Karadeniz kysnda, yalnzca halk deil,
islmn resm temsilcisi kad da, Snnilie aykr davra
nyordu. bni Batta, Emir brahim'in annesinin cena
zesindeki tuhaflklar aknlkla anlatyor. Tabutunun
ard sra, olu, ba ak olarak yryordu; emirlerin ve
klelerin giysileri ters evrilmiti,'* kadnn, hatibin, fa-
kihin ise balarna sark yerine siyah rtler sarlmt.
Sinopta siyah renk, belli ki, yas anlamna geliyordu, ve
burada hristiyanlarla komuluun etkisi yansmtr.
Kuzey kyya, daha nceden, sapkn retiler yayl
mt: Baba shak bakaldrsnn bastrlmasndan sonra
Ouz boyu epniler, burada smak bulmutu.*
Genellikle, cenazeler (halk gelenekleri de oka bu
rada yansmaktadr), mslman trenlerinden uzakla
yordu. rnein, mevlevilerde, cenaze alayna, mzik alet
leri alnarak elik ediliyordu/ I bni Battanm anlatt
na gre, Manisada, Sultan Saruhann olu, ilalanm
ve birka ay boyunca, yeralt sininde korunmu, anas
babas kurban bayram arefesinde, ona bakmaya gelmi
lerdir; bni Batta, "Bunlarda krk gn yas tutuluyor
diye serinkanlca ekliyor.
Kk Asya toplumunun yksek evreleri arasnda,
4 Kar. eski Yahudilerde, z n t simgesi olarak ters evrilen yatak,
5 bni Batta, II, 353 - 354.
6 K. Guman (Ob etnologi i Maloy Azli, tzvestiya Kavkazkovo otdela
Russkovo geografIeskovo obestva, t . VI, str. 57). Galiba, Tahtaclar ko
nusunda, Buralardan duyduunu yineleyerek yle yazyor: Trkler, onlara,
aalayc bir ad takarak apni diyorlard. Bu, korkudan, grnte
slm kabul eden, lk en in kkl hris tlyan halkdr.
7Aflkl, II, 217, 347, (Erzurum'da, Paa Hatun yedinci gn gmlyor):
257, (Kire Hatunun cenazesi srasnda, Sultan Veled dnda herkes ban
amtr); 410, (Amir A r i f i n cenazesinde, Konya halknn byk blm,
ban aarak yrmt): 284, (camideki herkes zn tden ban amt).
8 i b n i Batta, II, 313. Bu arada, kr. eski Buhara'da cenaze. Burada,
hat ife yksek kerpi sinlerde, l n n "ruhu" darya kabi lsin diye, ak
lk braklyordu: bu yzden, Buharada, cesetlere zg bir koku o l u
yordu.
9 bni Batta, II, 354.
307
daha 14. yzylda, islmla elien eski dinsel inanlar,
tutunmaya devam ediyordu.
Devletin merkezindeki mslman Ouzlar da, Hris
tiyan dncelerinin evrintisine kaplyordu:Seluklu-
larca igal edilen byk kentlerin halk, yaamlarn kur
tarmak ve toplumsal konumlarn srdrmek iin islma
gemiti, ama yeni dnmeler, Bizans ortodoks bak a
sndan kalan sapmac eski inanlarn genellikle bilin
sizce alkoymulard, mslmanla aykr bu dnceler
de Ouzlara gemiti.
Y ukar Frat'ta, retileri, Ermenilerce istekle be
nimsenen Pavlikiyenler glenmiti; ikonalardan nefret
etmeleri, onlar, bir yandan mslman Araplarla yaknla
tryordu, te yandan da, burada. Ouzlar arasnda yan
da kazanmak iin, gene elverili bir ortam alyordu.
Seluklular zerinde, Ermenilerin gl etkisi ol
mutur. Bizansn dinsel basksndan bunalan Ermeni-
1er, Kk Asyada, Ouzlarn belirmesini honutlukla se
lamlyorlard. Doallkla, Ouzlar da, onlara yaknlk du
yuyordu. "Ha'^szc de, Ermeniceden o zamanlar
gemi olmaldr. Ermenilerin Ouzlara eilimi, anla
lan, ylesine gl biimde gze arpmtr ki, hristiyan
tarihiler, Ermenileri, hristiyanliga ihanetle suluyor
lard.
Bylece, Bizansn dmanlar, Ouzlarn kalbini ka
zanm, ve dalma meydana gelmi, Kk Asyada, eski
kltrlerin zemini zerinde, mslman - hristiyan ikili
inanc bym ve salamlamtr.
Sonular, karrken, anmsataym. Uluslararas 11.
Doubilimciler Kongresinde, V. D. Smirnov, dorusu, ka
rk olan raporunda,' Kk Asya hristiyan halknn
10 F. Kprl. Bizans Messeselerinln Tesiri, s. 296, not. 1.
11 tbld, s. 227, not. 4.
12 Yazcoglu Ali, m , 63 (ama, yannda Arapa "salb' szc vardr).
13Les vers dlts "Seldjouk t le chrlstlanlsme turc. Actes du onzleme
308
oldum olas ikili inanll konusunda, dncesini dile
getirmiti. Kk Asya'da, hristiyanl baltalayan din
sel retiler (gnostitsizm, maniheycilik), eskiden beri yay
gnlamt. Islmla Hristiyanlk arasndaki snrlar sili
niyor, islmn resm ilgilileri, Hristiyanln sapmac d
ncelerini de tayabiliyorlard. V. D. Smirnov, Dani-
mendlerin Bizans kltrne eilimini (sikkelerde iki dil
den, Arapa, Rumca aklamalar), ya da gerek bir yakn
ln, herlangi bir yabanclama ve yobazlk bulunmad
nn gzle grlr yansmas olarak tarihsel vakayina
melerde ya da sylencesel destanlarda ve masallarda,
mslmanlarn sk sk Hristiyan din adam giysisi giy
mesini byle aklamaktadr.
Maverannehirden srekli olarak yeni kalabelekler,
yeni derviler, babalar geliyor, ve bunlar, srekli. Kk
Asya'daki Ouzlarn basit trelerini ayrtryor ve dei
tiriyorlard. Byk ilgiyle, simyacln gizlerine kendile
rini kaptran derviler, insanlarn kafalarn kartryor
ve onlar inantan koparyorlard.'''
Ama, Seluklular, resm olarak snni idiler ve inan
cn ynergelerini gzetiyorlard. rnein, eski gelenekle
rin koruyucusu Sultan I. Alaaddin Keykubad, ateli bir
mslman olarak, Ebu Hanife mezhebini izliyordu; o,
gnde be vakit namaz klyordu, ve yalnzca, gn doar
ken, ilk duay, afii mezhebine gre yapyordu.
Ayin kurallar, ayrntl ritmle dzenlenmi, aklc,
ekilde kurulmutu ve islmn snni retisi, her eye
karn, Trkn asker doasna uygun dyordu.
Seluklularda, eyhlislm grevlerini yerine geti
ren kad, yeryznde, tanrsal yasay simgeliyordu, ama
o, yalnzca dinsel deil, dnyasal makamlarda da bulu-
Congres International des orlentalistes . Paris, 1897. Troisime sectlon. Pa
ris, 1899, pp. 142 - 157). Bununla birlikte, V. D. Smirnov, sonradan grn
deitirmitir. (Mnimy turyetskiy s ultan , str. 53).
MAflkI, II, 349.
309
nabiliyordu. Sultan I I . zzeddin Keykavusun kadlar
kads (kadl kuddat) "atabek" sann tayordu ve ve
zirdi; hkmdarn yiite savunurken, Moollarla arp
mada lmt (654 - 1256 yl),14. yzylda, Sivas, kad
ve air Sivasl Burhaneddin ynetiyordu. Feodallar, kad
nnde sultana ballk and iiyorlard. Kad, Seluklu
lar arasnda hakemdi; ehzadeler arasndaki tartmalar
ve kavgalar, o, zme kavuturuyor, devletin yksek
orun sahipleri de, onun tlerine bavuruyorlard.
Din adamlar, sultann anlay dorultusunu, ok iyi
gznnde bulunduruyorlard. Bizans grenekleriyle ya
kndan ilgilenen (bir hristiyan kadndan doma) Sultan
I. Gyaseddin Keyhsrevin aykr tutumlarn knayan
kad Termezi'nin idam edilmesinden sonra, bir ara, lke
de kuraklk bagstermiti; sultan, kolayca, bunun, ile
dii gnahn bir cezalandrlmas olduu dncesine
inandrlm, ve o, piman olmutur.'*Anlalan, bu rast
lantnn ardndan, din adamlarnn etkisi glenmitir.
"Ezeli sz (Kelam- Kadim) K uran, sultan iin kut
saldr, ve o, yksek san sahibinin (feodalin) Kur'an zeri
ne yemin etmesini istiyordu.
Y azcolu Ali, Sultan I. Alaaddin Keykubadm sofu
luunu vyor.^O, mektuplara sayg gsteriyordu, divan
dan kan buyruk belgeler de, onun iin kutsald. nk,
giri blm, Allah adnn yceltilmesini ieriyordu; K
k Asva Trknn 20. yzylda bile, bir gazete sayfas
n ya da kt parasn, bunlarda kutsal sz yazlm ola
bilecei nedeniyle, kaldrmas ve saklamas gibi,sul
tan da, belgeye bakarken saygl bir rperme duyuyordu.
ISAbdlkadir Hamdizade (imdi; Krdoan), Konya Gazetesi, "Trle S
z", 1917, no; 36.
16Y azcolu Ali, I I I , 80.
17Y azcolu Ali, I I I , 217.
18 VI. Gordlevskiy. Bit osmantsev v suyerveriyah, primetah 1 obryadah.
Btnografieskoye obozreniye, 1915, no; 3 - 4 str. 9.
310
o, buyruu imzalamadan nce abdest alyordu; imzadan
nce, duadan nce olduu gibi, temizlenmek istiyordu.
Ama, belki de, Seluklu devletinde yaygn olan, yal-
nzca, Ebu Hanifenin snni mezhebi deildi. Konyadaki
Sral medreseyi kuran (1242 yl) Bedreddin, buray,
"Fakihler ve Ebu Hanife yandalarnn nafakalarna (li-
yl fkaha vel mnefaka min ashab Ebi-Hanife) ayr
mt. Buna iaret etmek gerekti, nk, anlalan, di
er mezheplerin de yandalan vard.
I rakta, Ebu Hanife ve afii mezhepleri arasnda eski
ekime sryordu. Tarihi Ravendi, Sultan I. Gyaseddin
Keyhsreve bavurarak bu dmanla son verilmesini
di l er B u kavgann yanklar, belli ki. Kk Asya'da da
iitilmektedir; Hanife yanls Sultan I. Alaaddin Keyku-
bad, sabah namazm ite bu dmanl ortadan kaldr
mak iin, afii mezhebine gre klyordu.
Belki, malikiler de vard. Kk Asyaya gelmeye can
atan yabanclar arasnda, uzak Fas'tan da mslmanlar
bulunuyordu. Seluklu devleti ve Fas arasnda, bir tr
sk ba olumutu.
Sultan I. Gyaseddin Keyhsrev, yabanc lkelerde do
lat srada, gemisi, beklenmedik ekilde Karadenizden
Fas'a gemitir.^' Konyada, Sultan HI . Gyaseddin Keyhs
rev tarafndan yaptrlan (1275) "Fasllar Camisi vard.^
Ve ensonu, spanya doumlu olan "eyhler eyhi
Muineddin bn al Arabi, uzun sre Konyada yaam, bu
rada, rencisi ve ardl Sadreddin Konyeviyi yetitir-
miti.
19 Cl. Huart. Eplgraphle arabe, p. 79.
20 Ravendi, ed. Iqbal, p. 64.
21 Yazcoglu AH, III, 37. Huart (op. clt., p. 57) hakl olarak BUltann
"odisselyasmn' (servenll yolculuk, .) b t n n n uydurma olduunu
dnmektedlr.
22 Cl. Huart, op. clt., p. 65.
23 VI, Gordlevskiy. J l ti y e Sadreddina Konyevl. tzvestiya Akademll Nauk.
Otdeleniye gumanltarnh nauk, 1929, str. 538. 1 s.
311
bn al Arabi figr, 13. yzyl banda Seluklularn
i politikasna da zayf bir k tutmaktadr. Bu byk
mistik, sufi zerine, nceden, kulak dolgunluu olan Sul
tan I. Izzeddin Keykavus, onu Konyaya, saraya arm
tr. bn al Arabi, Kk Asyada dolam, Sivasta, Ma
latya'da vb. bulunmu, belki, sultann verdii birtakm
grevleri de yerine getirmitir. Ama, sultandan uzakta,
bn al Arabi, onu dnyor, asker baarlarna umut
besliyordu.
Hallarca evrelenmi olan sultan, onu, dinsel bir
baba gibi gryor, ve kendisini bezdiren sorulara, ondan
karlk aryordu. Sultan, devletin snrlar iinde yaayan
hristiyanlara kar, nasl bir siyaset yrtmesi gerektii
konusunda, ona danyordu. Sultana yazd ("Ftuhata
giren) mektubunda, bn al Arabi, amansz davranmasn
nermektedir. Anlalan, bu, Suriyede, Hallarn bana
buyruk egemenlii grmekten doan duygusudur.
nerinin uygulamada sonular dourup dourmad
belli deildir. Ama, Seluklu I I . Gyaseddin Keyhsrev-
in san terimlerinde ("putperestleri kahredici), gene de,
hristiyanlara, anlalan Avrupah Hallara kart duygu
lar ortaya kmaktadr.*''
Orta Asya'da, yaamn barl akn bozan karga
alklar, bilginleri de Rum Seluklularnn sarayna git
meye itiyordu. Kk Asya'da, bir yandan ilahiyatn, te
yandan mistisizmin mealeleri parldad iin, onlar, bu
raya byk hevesle geliyorlard. Kk Asyada, genel
mslmanlk bilimi (Arap dilinde) ve iir (Fars dilinde)
gelime kaydetmiti. Konya, Harzemden Necmeddin
K ubrav da, Necmeddin Raziyi de kendine ekmiti.
Celleddin Rumi (l. 1273) ve Sadreddin Konyevi (l.
24 tb n i al Arabi'nin Klt Asya'da bu l unu u konusunda bkz: Miguel
Asin Palaclos, El lalam oristianizado. Estudio del "Suflsmo a travma de las
obras de Abenarabl de Murcia. Madrid, 1931, pp. 89 - 97.
312
1274 - 75) sayesinde, 13. yzyl ortasnda, Seluklularn
bakenti, dinsel aydnlanma merkezine dnmt. Af-
lkinin anlattklarndan anlalaca gibi, Sadreddin
Konyevinin evresinde, bakent toplumunun kaymak ta
bakas toplanmt: Gerei arama peinde, Dou'da do
lap duran Fahreddin I raki (l. 1288), Evhadeddin Kir-
mani (l. 1298), Kad Siraceddin, kl yerine kaleme sa
rlan Kad zzeddin Atabek vb..
Ama, Celleddin Rumi'nin mistik vaaz, Konya'dan
yaylnca, Seluklu kentleri, ondan uzak duruyorlard;
sofuluk Kayseri'de toplanyor, Snniliin ateli yanda
lar, burada, medreseler kuruyor ve ortodoks snni
retisini destekliyorlard. Ufak tara kentlerinde de, rne
in, Akehirde bilginler vard: Necmeddin Ahned (l.
1251) ve Mahmud Hayrani (l. 1268) kardeler, Mesud'un
ayn trbede gml oullar ve belki, gldren halk
bilgesi Hoca Nasreddin.
Y abanc adalar Necmeddin Kubra ve Necmeddin
Razi, Kk Asyal yerli bilgin Necmeddin Ahmed'i gl
gede brakmlardr, ama 14. yzylda, Y unus Emre, eski
zamanlar anmsayarak, yle haykryordu; "Nerde Fa-
kih Ahmed Kudbeddin, Sultan Seyid Necmeddin, Mevla-
na Celleddin? Nereye yittiler dnyann o kutublar?"^^
13. yzyl ortasnda, Seluklulardaki dinsel ate so
umutu, ve tutkulu "bir mslman olduu anlalan ta
rihi Aksaray! de. Byk Seluklularca gzetilen gelenei
yeniledii ve dinsel sorunlar gren bilginleri sarayda
toplad, sonra, bilginlik derecesine gre, bunlara grev
ler verdii iin, vezir Muineddin Pervaneyi vyordu.^^
Sultanlar, eitimi koruyorlar, medreseler yaptnyor-
25 Yaad dnem zerine dnceler konusunda bkz: VI. Gordlevskiy.
Anekdot o hoce Naspeddine, M., 1936, str. XIII 1 bI.
26 Abdulkadir Erdoan, Necmeddin Ahmed'in sandukas. Konya, 1936,
no: 2, s. 108.
27 V. Barthold. O nyekotorh vos tonh rukopisah, str. 0131.
313
lard (feodallar da, onlara yknyordu); medreselerden^
snfsal olarak onlara yakn kiiler, ideolojik bakmdan
kendilerine yakn din adamlar kyordu. Medreseler, ya
banc bilginlerin (I ranllarn) ynettii, ama yerli ulema
y karan ilahiyat ocaklaryd.^
Y ollar boyunca, yolcular iin zaviyeler (gezgin kabul
evleri) kurulmutur. Bunlar, genellikle gnahlarndan
piman olup hayr ilerine gelirlerini balayan feodal
lar yaptryordu. rnein, Kastamonu Emiri Fahreddin,
byle davranm, zaviyenin gzetimini de oluna brak
mt. Kutsal ve kkl kentlerden (Mekke ve Medine
den) ya da Suriyeden, I rak'tan, Horasan'dan vb. gelen
her yoksula, giysi ve bulunduu srece, gnde 100 dir
hem ve yola kt gn 300 dirhem veriliyordu.^
Sultan I. Gyaseddin Keyhsrevin cenazesi srasnda,
gmme treninden sonra, zengin yemekler verilmiti; ha
fzlar, renciler ve yoksullar arasnda, yalnzca Konya
da deil, lkenin her yanndaki tm kentlerde, 50 bin al
tn sikke datlmt
Dinleri ayr kentleri fetheden sultanlar, oralarda ca
miler kuruyordu; I bni Bb'nin belirttii gibi,^' ikonala
rm yerini mihraplar ve minberler almt; buralara, ho
al ar,yani din retmenleri gnderiliyordu. Hristiyan
lann baskyla islma dndrldn varsaymak gtr
bu islmn kavga arayan hareketi deildi, sultan, her ey
den ok, Seluklularn politikas gerei, elverili toprak
lara yerleerek. Kk Asyann bar iinde Trklemesi
ni gerekletiren Trk kolonilerinin, Ouz boylarnn din
sel eitimini dnyordu. Ksaca, sultanlar, islm, g
ebeler arasnda pekitirmek istiyorlard. Ayrca, aka-
28Aflkl, II. 38.
29ibn l Batta, II. 347 - 348.
30YazcogIu Ali, III, 114.
31 Ibnl Bb. IV, 137.
32tbni Blb, IV, 138.
314
s "hara demekte olan hristiyanlarm saysn azalt
mak, ekonomik bakmdan da onlar iin krl deildi.
Moollarn saldrs, giderek, aydnlanma alannda
da yansmtr. Maddi ve manevi anlamda, kltrn ge
limesi durmutu; 1273 ylnda, Celleddin Rumi ld ve
Sadreddin Konyevinin renkli deyimiyle "tespih sald;
o, "Bilgin kiinin lm dnyann yok olmasdr hadi
sini yineliyordu.^
Bylece, sultann tutumunu, d grnmyle eriat
belirliyordu, ama aslnda, o, feodalin telkinlerini uygulu
yordu.
Feodallar, din adamlarn da ynetiyorlard. Ellerin
de toprak ve tanmazlar ("vakflar) toplam olan din
adamlar kesimi, uygulamada, feodallara balyd. rne
in, Moollar dneminde, devleti. Vezir Muineddin Per
vane ynetiyordu, Konya kadsn bile, o, atamaktayd.^
Hristiyan topraklar zerine yamalama akmlar
gerekletiren sultan, dinin buyurduu yolda yrdn
dnyordu, ve eriata gre, inan iin savaanlarn "ga
zi hakk olan sava ganimetinin bete birini islma hiz
met edenlere, seyidlere, yoksullara ve "bal hizmetlilere
(metbu) veriyordu.
Vakayiname, "toklarn merhametinin ederi bu sada
kann tutarn, bir yerde, tam olarak belirtmektedir: Yz
sr, bin koyun ve on bin ake.^^Sava zamannda, b
ykba koyunlarn fiyat, bilindii gibi, yksek deildi,
ki yz sr (1000 koyun = 100 sr), olsa olsa 400 ake
edebiliyordu. Sultann feodallara, oklukla, byk top
raklarn yansra yz binlerce ake balad bir zaman
da, bu, ok nemsiz bir tutard. Y oksullara yardm zel
liindeki hayrseverlik, bir hi dzeyindeydi. Bu, bedava-
33 VI. aordlevskiy. J l ti y e Sadreddina Konyevl, str. 545.
34Aflki, I, 325.
35Y azco|lu Ali, I I I , 338.
315
dan, deerli yiyeceklerle donatlm masasndan krnt
lar atan mslman zenginin gsterili davranyd; bu
davran, feodal ile topranda yaayan, ona alan yok
sul arasndaki toplumsal uurumu bir kez daha vurgulu
yordu.
Dindarlk, varlkl snflarn yapmack ve ikiyzll
n ortaya koyan, iin yalnzca gsteri yanyd.
Ama, dinin buyruklarm, yalnzca saray ve feodallar
gzetiyorlard, alt kesimlerde ise kitleler biimlenmemi-
ti, islma kaytszd. Hatta, snrlardaki Trk boylarnn
yneticileri de, dinsel ayinlere, onlar hi de ilgilendir
meyen, kendinden olmayan, yabanc eyler olarak bak
yorlard. Mevlevi tarikatnn eyhini gleryzle karl
yormu gibi davranan Germiyan Aliirin olu (Yakub),
bir yanda derviler K ur'an okur ve ilahiler sylerken, her
zamanki ileriyle, kleleriyle ilgilenmiti. Aflkide, "bu,
utanmaz bir Trkt" yargs beliriveriyor.^
Kent ve ky birbirinin kartyd. Kent halk, Snni
lie balyd. Toplumun feodallardan, tccarlardan ve b
yk zanaatlardan oluan tutucu evrelerini oluturuyor
du. Kyllk arasnda ise, alevilik egemendi, genellikle,
dervi propagandas sryordu.
Sultann uyruu, eziyet iindeydi. Tanr, zenginleri
koruyor, bu yzden de yoksullar, resm dini j^adsyamn
ardndan seve seve yryorlard. Onlar, burada, yaamn
glklerinden kurtulu bulmay umuyorlard. Bylece,
Kk Asya, ok eskiden beri yadsyclar ocayd. Bi
zanstan Seluklulara geerken, Kk Asvann halk, hu
kuksuz yaam iinde geen yzyllarn rn olan ideolo
jisini korumutu; bylece. Kk Asva'da, Snnilie kar
t (ve mslmanla kart) retilerin gelimesi iin
elverili ortam kolay oluuyordu.
Ve, her ey bir yana, slm, tepeden gelen ar dar-
a^Aflkl, n, 389, 390.
316
belere uruyordu; Han Baydunun (1295) ksa hkmdar
l srasnda, medreseler, Aksarayi'nin deyimiyle si
linmiti (Burada evrilemeyen Arapa szck oyunu
vardr), medreselere iki dknleri yerlemiti ve nere
deyse, mezzin sesi kesilecek ve camiler putlarn barna
na (yani kiliselere) dnecek gibi grnyorduk Alt
tabakalar ok daha sarslmaya balamlard.
Daha slm damgas altnda Kk Asyaya szan din
sel- akmlarla, slm dindarlnn temelleri sarslmt.
Belki, zenginlikleri kendilerinde toplam olan sarraflar
da, dervilerinin (ismailliler) propagandasn ynlendi-
rebiliyorlard.
Kk Asya'da zengin hristiyan topraklarn yutan
byk bir mslman devletinin kurulmas, iilie eilimli
babalar", batimler", Kalenderler vb. yzlerce der
vii, Horasandan cihad blgesine ekmiti. Bunlar, ora
da, daha Byk Seluklu Melikah zamannda oalm
lard. Mool saldrsndan sonra, zincirleme akn glen
mi, Harzemden, Necmeddin K ubrann rencileri bura
ya ynelmilerdir. Ve bunlar, genellikle, islm g kulla
narak yayan gaddar yobazlard.^Artlarndan kanlarm ve
ocuklarn da srkleyerek savaa atlyorlard.
Derviler, Kk Asyada, gizli mezheb ismailiye
retisini yaydlar. reti, ahilerce, onlardan, bu baba
ve hatmilerden, kolayca benimsenmitir. Sonra, tm bun
lar, bektailik iinde eriyip dalmtr. Bugn ise, "gizli
kiiler" (ehli batin) deyimiyle, artk yalnzca, kzlbalar
amalanmaktadr.
37 V. Bartold. O nyekotorh voatonh rukopisah, str, 0133. 14. yzyl
banda su l ta n Olcaytu'nun hkmdarl srasnda ayn durum yinelenmiti,
bkz; Aflki, II, 322 - 323.
38Bkz: F. Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar.
39Kr. Yalova'da (yani stanbul yaknnda) silahsz bir derviin, kendi
leriyle alay eden bir hristiyan, aatan yaplma kl la kiye bitii, b u n
dan sonra, t m evrenin slm kabullendi ine likin sylence, bkz; Pr.
Glese. Dle altosmanlschen anonymen Chroniken. B. I. Breslau, 1922, II, 11.
317
Aralarnda ahilerin de bulunabildii gaziler ve yiit
ler, "sipehsalarlarn reislerin vb. ynetiminde, Kk
Asya'y kaplayan tm bu kitle, sonra, sava sona erdii
zaman, lkede dervilik propagandasyla urayordu.
Sufiler ve seyidler de, Kk Asya'da, islmn temel
lerini sarsyorlard. Sultanlar, sufi eyhlere (meayh-i
mutasavvf e), saray kaplarn seve seve ayorlard; su
filer, seyidler, lenlerde, ulemayla, kadyla, mftyle vb.
yanyana oturuyorl ardSeluklular, eyhleri seviyorlar
d; daha Sultan I. Mesud (545 -1150 ylnda), Amasya'da,
"hanaku'" yaptrmt.
Seyitler, daima, yksek konumlarda bulunuyorlard.
Gerek ya da sahte, Muhammed'in soyundan gelme zel
liini kullanan akgz seyitler, kalabalklar halinde. K
k Asya'ya geliyorlard. Kk Asya'da, rnein, Seyida-
bad''^gibi (bugnk Seydiehir) seyid merkezleri yaratl
m gibiydi. Olasdr ki, buralarda, kendisine ait toprak
parasnn bulunduu yere, parlak adn veren, yalnzca,
bir seyit yerlemitir.
Seyidler, birlik oluturmulard; Vakayiname'de, se
yitlerin beyi anlamnda melik's sdt" anlmaktadr.
I bni Batta zamannda, Sivas'ta medreseye benzeyen bir
bina, "seyidlik oca (dar's seyade) vard. Burada,
zellikle Muhammed'in sonraki kuandan olanlar ko
naklyorlar, onlarn ortak bakan da (nakib) burada ya
yordu; kaldklar srece, kendilerine, yatak, yiyecek,
k, vb. salanyor, ayrlrken de, yol iin yiyecek gerek
sinmeleri karlanyordu.'*^
Derviler de iyi yayorlard. Aflki'den bilinmekte
dir ki, devlet, dervilere, kukusuz, nemli saylacak bir
40Yazcolu Ali, III, 221.
41 P, Kprl, Anadolu'da talamlyet, s. 47.
42AflW, II, 61.
43 bnl Batta, II, 289 - 290.
318
tutar olarak yarm dinar^'' gndelik dyordu.
Eski, aman dnya grnn elerini, henz ken
dileri de koruyan derviler, yalnzca ksa bir sre nce,
isln: benimsemi olan Trkmen halk arasnda onayla
nan bir kabul gryorlard.
Kk Asyaya dolan derviler, yalnzca dinsel yne
ticiler olmakla kalmyorlard. Onlar, gebelere kltr
ve devlet yaps eleri alyorlar, Seluklularn yaratt
dzenlemeleri ykan Moollara kar, halk birletiri
yor, direnileri rgtlyorlard.
Derviler, Kk Asyaya, drt yoldan geliyorlard:
Horasandan, Azerbeycan'dan (Ardebil'den), Suriyeden ve
I raktan (Erbil'den, Badaddan). Burada, Kk Asya
da, kyller ve zanaatlar arasndan kendilerine yanda
lar kazanyorlard. Mlksz kalm insanlar, yeryz ac
larnn dinme aresini onlarda aryorlard.
Horasan'dan alm olan yol zerinden, Osmanl d
neminde de derviler gelmitir, bunlar, zamanmzda da
Dersimde, dervi olarak kendilerine verdikleri adla "Ho
rasan erenleriydi.
Kk Asya halknn dnce yapsna, Orta Asya
Trk mistikleri "atalar da, byk etkide bulunmular
dr. Bunlar, Kk Asyaya, Ahmet Yesevinin mezhebini
ve onun hikmetlerini tayorlard. Daha 16. yzylda, bu
konuda, bellekler tazeydi. rnein, Lamiinin Latifeler
inde, "dervi ata"ya rastlanyor. Eridir gl yaknndaki
bir kyn ad da, ("Ata). Bu, mslman zel ad olabil
se bile, ilgintir. Biraz tede, "Smrkent yeralmaktadr,
ve Kk Asya toponomisinde seyrek rastlanan "kent
(kr. Hankendi, Mollakendi) szc, Orta Asya yansma
larn dile getirmektedir.
Belki de, (Seyid - Battalm gml olduu) Seyidga
44Aflkl, I, 345.
319
zi'deki Bektai tekkesi/^ daha 20. yzylda bile, Ahmet
Yesevi'nin'^ ansnn srd Dou Trkistandan ziya
reti ektiine gre, burada. Kk Asya ve Orta Asya
arasndaki eski, canl iliki srmektedir. Seluklu sul
tanlar, Bizansn kutsal sayd bir yresinde ortaya k
m olan Seyidgaziye de sevgi duyuyorlard. Sultan I. G-
yaseddin Keyhsrev, Seluklulara, Kk Asya yolunu
aan gaziliin temellendiricisine sevgisini vurgulayarak,
burada bir cami (1207 - 08) yaptrmtr; onun ei. Sul
tan I. Alaaddin Keykubadm annesi, mezhezi btn K
k Asyada yaylm olan Fatma (ve klesi Ayniana),
buradaki eski bir Bizans kilisesinde gmldr
Seyyit Battalm mezar birok ziyaretileri ekiyor
du; Seyyit Battaln adn, savaa gidenler, yani gvur
larla savatan sonra yengi kazanm, gazilik borcunu ye
rine getirmi olarak evine dnmek isteyenler, simge edi
niyorlard.
Azerbeycanda, eskiden beri Snnilie kar bir yap
dayd. Hazar boyu blgelerinin halk, mslman fetihi-
lerden bamszln zenle koruyordu. Burada, eskiden
beri, kyl kitleleri arasnda kaynama vard; 9. yzyl
da Babek bakaldrs, burada, Ardebilde balamt.
Sonralar da ii eyhler, srekli olarak Ardebil'de barn
yorlard. Hurfi mezhebinin kurucusu Fadlallah da, Ast-
rbd kkenliydi.
Vakayinamede, Ardebil, yalnzca bir kez anlyor.
Azerbaycan kkenli eyh Suhraverdi'nin Konyada bulu
nuunu anlatrken, Yazcolu Ali, halkta, Ardebil eyh-
45 Kar. 1918 ylnda stan bulda yaymlanan Dervi M. kr mabedinin
(Trke olarak) anlatm.
46 Th. Manzel. Das Bektaschi - Kloster Sejldj-1 Chsl. M.S.O.S. Jahrang
XXVIII, 1925, Westasi!tlsehe Abtellung, p. 93.
47 Th. Menzel, op. clt., pp. 94, 102. Bu tapnak konusundaki malzemeler
(XVII. yzylda Batdaki en eski deglnller) F. W. Hasluck'da (op. clt., pp.
704 - 710) toplanmtr.
320
lerine gl ilgi olduunu dile getirmektedir.* randa,
iilii, devlet dini ilan eden ve Snniliin abal yanda
lar olan Osmanl sultanlaryla savam yrten Safevi-
1er hanedan, 16. yzylda, burada domutur. epnilerin
bir blm de. Kk Asyadan oraya, Hazar Denizine,
Ardebil'e geri dnmtr. O halde, bu akm, Ouz boyla
rn da sarsmt. Onlarda, daha nce de, iilie bir ei
lim vard.
Seluklularn Suriyeye seferleri, doaldr ki, bu ezeli
yadsmaclar lkesinden, dinsel kaynakl toplumsal d
ncelere geli yolu amtr. Feodallarn topraklar ze
rinde oturan kyllerin, Baba shakm "harici vaazn
nasl derinden benimsediini, Seluklular, ksa sre son
ra renmilerdi.
Ve ensonu, I raktan, Krtlerin yerletii ve anlalan
iilie eilimli bir evre olan Erbilden (eskiden Arbel)
ve halifeliin merkezi Badattan, Snnilikle gelien din
sel dnceler geliyordu. Orta Asyaya olduu gibi,' K
k Asyaya da, dervi danslar, I raktan gemitir. Gali
ba bunlar. n Asyada egemen eski Dou dinlerinin ka
ltlar ya da kalntlaryd.
Kk Asyada, danslar, 12. yzylda, tmyle yayl
mt. Burada, belki ayrca, yerli Rum halkn sonradan
mevlevilere geen gelenekleri de, etkisini gstermitir.
Sultan I I . Kharslann ve onun oullar Nasreddin
Barkiyaruk ile, "ertuname yaptn adad' Gyased-
dinin byk sevgisini kazanan Azerbaycan kkenli Trk
eyh Suhravardi ihabeddin Maktul (578- 1190 yln-
48Yazcoglu Ali, III, 225.
49 V. Bartold. O pogrebenll Timura. ZVO, t. XXIII, str. 4. VI. Gordlevskiy.
Bahauddin Naksbend Buharskly. Sbornik Sergeyu Fedorovlu Oldenburgu',
L., 1934, str. 162.
50 VI. aordlevskiy. Jlti ye Sadreddina Konyevl, str. 540.
51 Yazcioglu Ali, III, 14; kr: Yus uf Ziya'nm szleri.
52Bkz: biyografisi, O. Spies, op. clt., p. 8.
321
da ldrlmtr), dinsel danslar (sema) seviyordu.^
Halife Nasiridenillahi'nin elisi, artk yal olan (do.
1145) ihabeddin Abu Hafs Omar ibn Muhammed Suhra-
verdi ve onun mridleri, arapla sarho olmu konuklar
olarak kendilerinden geip dansetmeye baladklar za
man, bu. Sultan I. zzeddin Keykavus'un saraynda ho
grlp beeniyle karlanmt; snni mslmanlar da,
toplu ayin dans yapyorlard. Sultanlarn ve beylerin ahi
topluluuna dahil olmas da, tam burada, yerinde meyda
na gelmiti. Halife Nasiriddinillahi'nin elisi eyh Sahra-
verdi, anlalan, futuvva tzn izliyordu. 14. yzylda.
Kk Asya'da, ahiler, ayn grenekle ark sylyor ve
dansediyorlard. Dans, ayin dans, daha nce de, I rakta
Badat'ta Futuvvann elerinden birini oluturu
yordu.
Omar ibn Muhammed Suhraverdi'nin Snnilii ku
kuludur. Kk Asya'da, (sultan yldrarak) futuvva d
ncelerini propaganda ettiine gre, o, belki de ismai-
liyedendi. Sultan H. zzeddin Keykavus'un ardl, IV.
Rkneddin Klarslan'm ismailiyeye mensup olduu yo
lundaki bilgiyi, Hammer, Cenabi'den alm olmaldr.^
Kukusuz, bu, ahiler ve ismaililer arasnda ba bulundu
una ilikin, yalnzca bir varsaymdr, ama ahileri, genel
olarak "batn" zemini zerinde gzden geirmek zorun-
ludur. Bunlar, snni mslmanlar deildi, dervilere
sevgiyle bakyorlar, ve dervi tarikatlarna balanyor
lard (rnein, Ahi Y usuf Halveti)
Kk Asya'da, Ahmed Y esevi'nin kaltlar ve ar
dllar bektailerin de bulunduu aktr; rnein, Kon
ya'da (Hac Bekta'n "Vilyetnamesinde geen bir ad)
53 Yusuf ziya, eyh l h abetti n Maktul Suhraverdi, Mihrab, 1924, no: 1.,
Yusuf Ziya, Emir Kemaleddin Kamyar da, eyhi sevenler arasnda sayyor.
54 J. Hammer, a. O.B., I, 22.
55 F. Kprl, Anadoluda slamiyet, s. 67. ,
56bld., s. 89, not, 4.
322
Pirebi blgesi vard5
"Kalenderiye dervilerine de, baka adla "abdalla
ra da (taife-i abdalan) sk sk rastlanyordu.
kpaazade tarihinden bilindii gibi, "abdallar o
zamanlar. Kk Asya'da egemendi; bu, lkenin toplum
sal - siyasal yaamn ynlendiren drt Rum (Anadolu, .)
gruplamasndan (abdalan- Rum) biriydi.
Kalenderlere, 16. yzylda yaygnlaan bir terim ola
rak ayrca "k deniyordu. Burada, belki, Trke "k
ve "ak (Arapa, "Tanr sevgisiyle yanp tutuan) sz
ckleri arasnda bir treme meydana gelmitir, yani
"k szc sufi teriminin halk dilindeki kkdr.
Dervilerin gezgin yaam srasnda, belki, dalara k
lyor ya da dalarda ate yaklyordu. F. Gizenin kaydet
tii yar mistik bir trk byle bir yoruma gtryor.
Uca da banda yanar bir k
Onu bekleyen garip bir ak..
Kk Asyada, Kalenderler, ortadan kaybolmu, on
lara yakn olan Rufailer kalmtr. Aflki'de onlar iin,
Trke (klsz, plak) anlamnda "cavlak szcnden,
"cavlaki terimine rastlanyor. Dier kullanmlar arasn
da, o, Niksarl eyh Abu Bekir Cavlakiye deiniyor."
bni Bb'de "cavlakiyan szc "esiran (tutsaklar)'^
szcyle yan yana yer ald iin, Halil Edhem, dervi
ieriini ayrarak, buna "yoksul^anlam veriyor.
Olasdr ki, "klar terimi altnda birleen kalen
derler, abdallar, cavlaklar, sonunda bektai tarikatnda
57 VI. Gordlevskiy. z Istorll vodopolzovanlya v Konye. Zapiski n st ltu t a
vostokovedeniya, t . II, str. 188.
53 Y. Tsenker (Slovar I, 54) eti mol ojiden yola karak, "k" szc
n, k ya da kv lcm gibi bellriveren gezgin dervi eklinde aklyor.
59 Fr. Glese. Erzahlungen und Lleder, no: 28, p. 69.
OAflkl, II . 110. Kar. Arapa yazan yabanc yazar bn al Cavall-
ki'nln ad (Y apt 1867'de E. Zahau tarafndan yaymlanmtr).
61 t b n l Bb, IV, 242.
62 Halil Edhem. Kayseriye ehri, s. 81, not, 2.
323
birlemiler, eski gruplarsa, yerinden olmutur. I klar,
d grnmleriyle, cavlaklan andryordu; hepsi de, yz
lerindeki tyleri yokediyorlard. 16. yzylda, k teri
mi, genie yaylmt. Hem Rumelide, hem Anadoluda,
medreselere ve zaviyelere klar yerlemiti; Seyidgazi
ve Sar Saltuk zaviyesi gibi eski bektai tekkelerinde on
lar bulunuyordu. Besbelli ki, bunlar, iilige eilimliydi;
"aure gn mzik eliinde sokaklarda yryorlard.^
Hkmet, onlara, yeni yntemler getiren kartrclar g
zyle, olumsuz bakyordu..
Tarikatn kurucusu Ahmed Rufainin olu Taceddin,
ksa kadife ceketler giymi yar deli dervi kalabal
eliinde Konyaya geldii zaman, kent erkn, emirler,
sradan halk ve ahiler, onu, trenle karlamlar ve ken
disine, Karatay medresesini tahsis etmilerdi; rufailerin
"olaanstlkleri (onlar ate iine giriyorlard, azla
rna kzgn demir koyuyorlard, ylan yiyorlard, vb.) b
yk etki uyandrmt. Mevlevi eyhi Salahaddin Zerkub'-
un ei Kira Hatun da, onlarn hayranlarndan olmutu.
Onlar, vezirlerin, vezir Muineddin Pervanenin yannda da
bulunabiliyorlard (rnein, Celleddin Ruminin ada
, eyh Abdurrahman eyad).*^
Taceddin'in ardllar (torunlar) ksa sre sonra,
Amasya yaknnda, yadsyclarn eski bir merkezi olan
Sunua yerletilerSonradan bni Batta, zmir'de, Ber
gamada ve dier kentlerde, rufailere kendi verdii ad
la "ahmediler grmtr.'^ zmirde "hokkabazlk
gsterileri yapan byk bir dervi topluluu (100 kii)
vard.
63Bkz; VI. Oordlevskiy, Vnutrenyeye sostoyaniye Turtsli vo vtoroy polo-
vlne XVI. v. Trud t n s t l t u t a vostoksvedeniya, sbornik no; 2, M.. 1940, str.
105 - 108.
64Aflki, I. 113.
65tbnl Batta, II, 292 - 293.
ibn l Batta, II, 310, 316, 328.
324
Ama mevleviler, "Mevlna*^Celleddin Rumi'nin iz
leyicileri, zenginlikleri ve etkileriyle tm dierlerini geri
de brakyordu.
Bir yandan yerel geleneklerden yararlanarak, te yan
dan I raktan gelen akma kaplarak,* Celleddin Rumi,
dinsel ayin danslar uygulamaya koymutu; bu danslar,
Konyada saray evrelerini sarm, mevleviler de, bu e
kilde glerini pekitirmilerdi. Bol akam yemei eli
indeki ayin trenleri, Konyada, sk sk Celleddinin sa
natna vurgun bir topluluu bir araya getiren erkn ta
rafndan dzenleniyordu.^
Seluklular, mevlevilere byk sevgi besliyorlard.
rnein, balangta kukulu bir belirsizlikle bakan Sul
tan I. Alaaddin Keykubad, ksa srede Celleddin Rumi
nin babas Behaeddin Velet karsnda eilmi, ve ona,
hkmdar saygs gstermeye balamtr. Sultan IV.
Rkneddin Klarslan (Aksarayda boularak ldrl
mtr), Celleddini "baba olarak yceltiyordu.^Onun
annesi Grc Tamara (Sultan I I . Gyaseddin Keyhsrev-
in ei), Celleddin Rumiye, bir tr derin sayg dujoyor-
du. Celleddin'in portresinin yaplmasn buyuruyor,
Konyadan bir yere giderken portreyi yannda tayordu,
onun bir giysisini (gmleini) elde etmek iin, bjik
paralar (2 bin altn sikke) dyordu, vb..
Kentte, kadnlarn "zikr ayinleri de yaplyordu.
Emineddin Mihailin einde, akamlar, kadnlar toplan
yordu (Mihail ad onun Trkmen "Ouz kkenliliini dile
getiriyor gibidir, ama, belki de, bu yeni dnme bir ms-
lmand). Celleddin, bu toplantlara, "kadnlar eyhine
67 ''Efendimiz", zellikle, din evrelerinin saygm temsilcilerine verilen
bir san, ayrca kadnn resm sandr.
68Irak'la balarn, mevleviler sonra da srdrmlerdir, bkz; Aflftki,
II, 310 (elebi Amir Arif, Irak n byk mistiklerini grmek istiyordu).
69 Aflki, I, 137 - 138.
70AflkI, I, 113.
315
geliyordu; kadnlar evresine oturuyor, onu, gl yamu
runa tutuyor ve zerine glsuyu dkyordu/'
Mevlevi tarikat, giderek, yalnzca bakentte deil,
tarada da glenmitir. Celleddinin sesine, daima du
yarlkla kulak vermi olan vezir Muineddin Pervanenin
ocuklarnda, mevlevilere bir ailesel ballk vard. r
nein, Amasyadaki Mevlevihane, vezirin olu tarafndan
yaptrlmtr.
Celleddinin "mridleri (izleyici raklar) yalnz
ca mslmanlar deildi, onu dinleyen ve gzlemleyen h-
ristiyanlar, islma gemilerdi. Celleddinin hayranlar,
ona ait eyalara binler dyorlard,^^nk, bunlar, ola
anst gce sahipti ve sahiplerini uursuzluklardan ko-
ruyordu.^"'
Mevleviler, Kk Asyada, derin kkler saldlar. Sk
sk, byk kentlere geziler dzenliyor ve ayinler yapyor
lard; her yanda, rnein, Tokatta olduu gibi, bazan ka
dnlardan da "ynetici mridleri bulunuyordu.^*
Celleddin ldnde ise, tabut sedyesinin evresin
de kalabalk bir halk toplanmt; erkn ve sradan halk,
herkes, balarn aarak yrmt. Hristiyanlar, yahu-
diler, Rumlar, Araplar, Trkler bir aradayd; bunlar, Ze
burdan ilahiler syleyerek, Tevrat ve tncil okuyarak y
ryorlar, ve mslmanlar, onlar uzaklatramyorlard.
Hayranlar, ona bakarak, biz I sann, Musann ve tm
peygamberlerin zn algladk diyorlard.^
Anlalan, ayr inantan halk, Celleddinin retisin
de, kendine yakn yanklar duyuyordu. Y asalara zenle
7IAflkl, II, 14.
72 Talat Mmtaz Yaman. Kastamonu Tarihi, stanbul, 1935, s. 87.
73AflM, II, 71.
74 Aflki, II, 61 (Ahi Kaysar'n olu Ahi oban, Mool s a i d n s srasnda
CelfUeddln harmaniyesiyle rtp rnn korumutu.
75Aflki, II, 326.
76Aflki, II, 375.
77AfIki, II, 96 -97.
326
uyulmasn savunanlai' arasnda ise, tersine, rnein. Ka
d Siraceddin,^ seyidler (Nidede)^vb. mevlevilerin d
manlar vard; bunlar mzikten, mevlevi ayinlerinden
nefret ediyorlard.
Celleddin Ruminin olu Sultan Veled ise, (Arap
harfleriyle) Rum dilinde de iirler yazyordu. Demek ki,
bunlar okuyan birileri vard. Demek ki, yalnzca Rumse-
ver yapdaki ailesinde deil, belki Rumlar arasnda da,
bu Kk Asya sufi iirinin sevenleri ve hayranlar var
d. Sultan Veled, Rum dilini iyi kullanabiliyordu, Mordt-
man'n dncesine gre, Rumca iirler yazmak iin,
dostlarnn yardmna bavurmaya gereksinmesi yoktu.
Celleddin Ruminin Rumlara, yani hristiyanliga ei-
nimi, kukusuz, Hristiyanln dervilie, zellikle de
mevlevi dervilerine yansyan eski izlerini dile getirmek
tedir. Seluklularn bakenti Konya, sonradan. Karaman
beylerinde Hristiyanla sempati patlamasna yolaan
mistik kamutanrchm merkeziydi.
lkede, genellikle inan slogan altnda bir sava
yryor: Sultan Rkneddin, Tamaradan, yaamak iste
yen herkesin kendi gzleri nnde hristiyanlm simgesi
ha ayaklar altnda ezmesini istiyor; hristiyanlar ise,
Ani mabedlerinden mslmanlan kovacaklarna andii-
yorlard ama tm bunlar, din adamlar evresinin f
sldad ezberlenmi szlerdir; yaam ise ayrlklar dz
lyor, insanlar, birbirine candan yaknlk duyuyor, sevgi,
onlar yaknlatryor, gvenlik yengi kazanyor, ortak
karlar stn geliyor. Bir Grc kznn gzelliiyle b
ylenen Saltuklu ehzadesi dininden dnyor; Seluklu
nun gelini, dinsel inanc konusunda anasnn ve babas
nn kayg duyduklar Grc kz, Konyaya ulanca, isl-
TSAflkl, II, 244, 245. VI. Gordlevskly. J l t i y e Sadreddina Konyevl,
str. 541.
79Aflkl, II, S65.
80 V. Smirnov, op. cl t. , pp. 151 - 152.
327
ma geiyor. Halkn alt tabakalar ise, kukusuz, dinsel
kukularn kolay ve abuk ekilde bir yana atmaktadr.
Kk Asyadaki Rum piskoposluklar, giderek, c
lzlayor, ortadan kalkyordu.'
stanbul tarafndan terk edilmi olan Kk Asya
Rum halk, ba yitirmiti. Bu halk, genellikle, iki ate
arasnda bulunuyordu; Trkmenler tarafndan yerinden
edilince, onun usuna Seluklular geliyor, sonra gene d-
krklna uram olarak, usulca Kapadokyann maa
ralarna, ya da Karadeniz kysmdaki dalara siniyor, es
ki iktidarn dlyordu. Kk Asyada, mslmanlg,
yalnzca d grnmyle benimseyen gizli hristiyanlar
bylece olumutur. nk, islma geince, belki, d
ncede olduundan ok, gndelik yaamda, Hristiyan
ln elerini ister istemez koruyorlard.
Hristiyan ve mslman, kukusuz daha ok, ara
larnda gerekleen evlenmeler yaknlatryordu. Alt ta
bakada zayflayan dinsel kartlk siliniyordu; Bizans im
paratorluunun kenar blgelerinde, ortodoks hristiyan-
hk eriyordu. rnein, Grcistanda bir yandan manihey-
cilik, te yandan sufi retileri yaylyordu.
Y ksek orun sahipleri de, karsever zendirmeler
den ya da dnrlerine duyduklar yaknlktan (hristiyan-
1ar ile mslmanlar arasnda evlenmeler sk grlyor
du), yurtlarndan ayrlarak Seluklulara gidiyorlard.
rnein, Bizans'ta ato sahibi Manuel Mavrozom,
stanbul'da srgn yaad srada. Sultan I. Keyhsreve
kzm vermi ve sonra sultam desteklemi, buna karlk
da cmerte dllendirilmitir. P. Wittek, zgn bir var
saymda bulunuyor. Buna gre, o slml kabul etmi,
olu ise dnme Abdullah"m ocuklar Seluklu
larda yksek makamlarda bulunmulardr; Vezir K ara
s A. wachter. Der Verfall des a r l c h e n t h u m s ' n Kleiuaslen m XIV Ja.hr-
hundert. LeIpzIg, 1903.
328
tay (adna yaplan medrese Konyay sslemektedir), De
nizli'de yaplar kuran (1250) Emir Karasankor; Kemaled-
din Karaga Her kardeteki K ara lakab, nceki
soyadlarnn kk olan Rumca mavros" (kara) szc
nn evirisini ortaya kojoyor.
Ama, Seluklularn hizmetine geen Rumlar, bazan
milliyetlerini de, dinlerini de koruyorlard, rnein,
Komninlerin ve Mavrozomlarm torunlarndan birinin,
"mirolunun zerine, Konya'da, bir mslmann, rum-
ca olarak beceriksizce yazt kazm olduu bir lahit ya
plmtr.
Toprak sahibi, slml kabul ederek mlkn ko
ruyordu; resmen mslman olan o, gene de, topra ze
rinde yaayan halk kayryordu. rnein, Abdullah Mav-
rozomun eski blgesi Denizli'de, bni Batta'nn Kk
Asya'y gezdii 14. yzylda da, aalayc "Donuzlu" ad
landrmasndan anlald gibi, domuzculukla uraan
hristiyanlar yayordu.
Y erli hristiyanlarm (Rumlarn) etkisi, ok eski ta
rihlerde ierden szmt, feodallarn evlerinde, kle cari-
yeler, odalklar, maiyet grevlileri gibi hristiyan hizmet
liler vard. Kk Asyann her yannda, eski inancn ko
ruyan ya da mslmanlaan, "ortodoks ya da "sapmac
hristiyanlar bulunuyordu. Bizansn zulmnden, hristi-
yanlar, daima buraya kayorlard.
13. yzylda, Seluklularn uyruklar, mslmanlar
ve hristiyanlar, birbirinin inanlarndan etkilenerek ba
r iinde bir arada yayorlard.^Celleddin'in Rumlara
kar kiisel tutumu ve einimi sayesinde glenen, mev-
82Karatay vakfiyesinde ("Konya", 1938, no: 2, s. 123), yine medrese
yaptrm olan kk karde Kemaleddin Rumta olarak adlandrlyor; bkz:
d ah a yukarda s. 125.
B3 P. Wittek. L'Spitaphe dun Comnne a konla. Byzantlon, X, 505 - 315.
84Bkz: F. Kprl'de karlkl etkileim rnekleri (Les origines de
l'Empire Ottoman, ss. 70, 95, B7).
329
levilerin kamutannc (panteizmi) dnya grleri de, ay
rlklar kaldryor, hristiyanlar ve mslmanlar kendi
aralarnda yaknlatryordu Corafyac Y akutun bil
dirdii gibi, Konyada, mslmanlar, ilahi Platonun
mezarna derin sevgi ve sayg gsteriyorlard. Oysa bu,
piskopos koni Amfilokiyanm (4. yzyl) mezar, msl-
manlarca "deiiklie uratlan bir Hristiyan tapnagy-
d
Kk Asyada mslman kltr elverisiz temeller
zerine katmanlamtr; Kk Asyada islamdan Hris
tiyanla doru bir kpr atlmt.
Kk Asyada, ada Trk mslman halk, eski
dinin, Hristiyanln anlarn, karmak biimde Henz
srdrmektedir. Konya ilindeki gezilerim srasnda, sk
sk duyduuma gre, kylerdeki kadnlar (en tutucu ge),
ekmek hazrlarken, zerinde istavroz karma kalnts
bir Hareket yapyorlard.^
Celleddinin ailesi, artc bir rnek oluturmak
tadr. Eler ve ocuklarn bakclar, tmyle Rum kadn
lard. Kira Hatun (Celleddinin ei), Kiraga Hatun (Sul
tan Veled'in ei) vb.. Ev evresinin etkisiyle, mevleviler,
ocuklarna, kukusuz bu kapsamda kzlarna da, Rum
ca lakaplar veriyorlard. Celleddinin kznn lakab,
Efendipulodur.Celleddinin torunu elebi mir Arif'-
85 Fi W. Hasluck. Christianity and slam under th e Sultana. Oxford,
1929, pp. 370 - 378; hrBtIyanlarla mevleviler arasnda karlkl likiler
konusunda, bkz: s. 56, 85 - 87, 290. V. D. Smlrnov (Les vers d lt s Seldjoks
e t !e chrlstlanlsme turc. Actes du onzlfeme Congres International des
orlentallstes. Trolslme sectlon, I. Paris, 1989, pp. 143 - 157). Su ltan Veled'in
"Rebbname adl Trke iirlerinde, yeni dnemin ilk yzyllarnn gnos-
tl k 'bilircllik, irfaniye, ." retilerinin. Kk Asyada da yaygn olan
manileycil iln yansdn tah min etmektedir.
86 p. w. Hasluck, op. cit., pp. 17, 363 - 364, 373.
87 Kk Asya Trk hal k n n ikili inan c aerine malzeme, benim
yaymlanmam zel makalemde toplanmtr.
88 Ev halk nn ve en bata ein in Celleddine hit a b olan Rumca
"erendi (bsy) s zc Trklere, en azndan, 13. yzylda gemitir.
330
in kznn ad, sonralar Osmanl dneminde de sk rast
lanan bir ad, Despinadr.
Konya yaknnda, Sillede, Bilge Platon adna bir
Rum manastr vard, ve Celleddin Rumi, yal ve saygn
bir adam olan manastr barahibine byk sevgi besli
yordu. Aflkinin anlattna gre, Celleddin Rumi, bir
ara, onun yannda krk gn geirmiti; Celleddinin ar
dllar da olu Sultan Veled ve mir Arif manastr,
severek ziyaret ediyor ve Hristiyan rahiplerle gryor
lard.
Bu evreye, Rum krinanlarmm szm olmas da
artc deildir. rnein, Celleddinin ei, byk bir il
giyle, su perilerine inanyordu. Aflkinin I lgmdaki bir
rmakta su beyi bulunduunu syledii biliniyor. Trk-
1er, onun her yl, bir hayvan ya da insan aldn ve
boduktan sonra, su yzeyine attn savunmaktadrlar.
Bunu bilen Kira Hatun, (sk sk su tedavisine giden) Ce-
lleddine, daha dikkatli olmasn gtlyordu. Ama, ko
cakar masallaryla alay eden Celleddin, zerinde "fera
cesiyle, banda saryla, rmaa atlm ve gzden yit
miti. O anda. Kira Hatun, adrn nnde, salar ba
ndan ayaklarna dek uzanm irkin bir hayalet gr
mt; yz insan yzyd, ayaklarysa ay penelerine
benziyordu. Bu, ilenmi gnahlar iin balanma dile
yen su perisiydi.^
aman Trkler, eskiden beri, su perilerine inanyor
lard; daha 7-8. yzyllarda, Orhon yaztlarnda deini
len yersub ("toprak su) perileri, dalarda ve kaynak
larn yannda yayordu. Ama bunlar, dii cins varlklar
d; 15. yzyl aatay airi Atai bile, henz "sukzlarm-
89 Despina "bayan demektir.
90Aflki, II, 67 - 68.
91 J. H. Mordtmann. t i m das Mousoleum des Molla Hunklar in Konia.
Jahrbuch der Asi atischen Kunst, Bd. II, pp. 197.
92Aflki, II, 110.
331
dan (sukz) szetmektedir.
15. yzylda Trkiyede bulunmu olan G6doyn, an
larnda, her yl 12 Austosta, (Hios adasndaki) Karagz
glnden karak bir delikanly alp gtren kocakary
la ilgili notlar yazmtr.' Bugn de, Kk Asya'da (e
binkarahisarda), yars kz, yars balk su kzlar zerine
masallar srmektedir. Ahmed Vefik Paanm ataszleri
derlemelerinde, "deniz melikesi gibi* deyimine rastla
nyor.
Ama, Trklerin haremlerine giren Rum kadnlar da,
erkek cinsi su perileri zerine tasavvurlar aktarabiliyor
lard.^
Trk aalayan, Trklere kar olan Celleddine,
byk mutasavvfa yaknlyla bbrlenen mevleviler
arasnda, hristiyan (Rum) kadnlaryla evlenmeler. K
k Asyada allm durumdu. Ama, feodallar, eski ya
am biimlerini terk ettiklerine ve Bizansta yaand
gibi yaamak istediklerine gre, yksek tabaka arasnda
da, byle evlenmeler sk grlyordu.
Tahta kmadan nce, srgn ya da konuk olarak
Bizansta bulunan Seluklular, doallkla, Konyaya Hris
tiyan-rum kltryle beslenmi olarak dnyorlard.
Orada, "barbar kendine balamak iin, siyasal dn
celerle, Bizans mparatorlar, bunlara kzlarn, bacla
rn veriyorlard. te yandan, hristiyan topraklar ze
rine yryleri srasnda, evrede grdklerinin almma
93Materlal po sredneazlatsko turyetskoy literatre. Zapiski kolleg
vostokovedov, t. II, str. 255.
94 A. Borre. Journal e t correspondance de Odoyn Le Turc (1823 - 1625),
ParB, 1909, pp. 149 - 150.
95 VI. Gordlevskly. z osmanskoy demonologli, M., 1914, str. 38. (Otdel-
my o t t l s k z Etnografleskovo obozreniya", kn. C I - C I I ) .
96 A. Vefik Paa. Atalar Sz. stanbul, s. a., s. 132,
97 Bununla birlikte Kazan Tatarlarnda da hem "su babas" hem de
"su yesi" vardr, (bkz: K, Nasirov. Poverya I primetl kazanskih tatar.
Zapiski Russkovo geografleskovo obcestva, t. VI, 1880, str. 244). Ama bu
nanlar, olasdr ki. Kulardan alnmtr.
332
kaplan Seluklular, hristiyan kadnlarla evleniyor, ha
zan, candan dostlar olabilen Rumlar, kendilerine eki
yorlard.
Daha, Hal seferleri zamannda, Seluklularn sa
raylar, AvrupalI Hristiyan kadnlar grmt. rnein,
Sultan I. Klarslan (12. yzyl ha), valye Raymond-
un hacs tzabella ile evlenmiti.Sultan I I . Gyaseddin
Keyhsrev'in hir kars, Grc kraliesi Rusudan'n kz
Tamara'yd, (Grc Hatun). Grc Hatundan, olu, ge
lecein sultan I I . Alaaddin Keykubad domutu. Grc
Hatundan baka o, bir de papazn kzyla evliydi. Erme
ni Kir Barta'nn kz da, kars olmutu, vb..
Daha ge dnemde ise, anayurt kkeninden kopmu
Seluklularn din deitirdikleri de oluyordu. 15. yzyl
da, Makedonya'da, Seluklularn soyundan geldiine ina
nan hir Hristiyan aile yayordu. Bunlar, Bizans mpara
toru VI I I. Mihail'in yannda geici snak bulan (1259 y.)
Sultan I I . zzeddin Keykavusun torunlaryd.
Konya evresindeki surlarn yapmn bitiren, dindar
mslman Sultan I. Alaaddin Keykubad, surlarn zeri
ne, kentte korunduu anlalan beyaz mermer heykeller'*
yerletirmiti. O, antik kltr anlam gibidir. Heykel
lerin yzleri, sonradan meydana geldii gibi, henz par
alanm deildi.
Bylece, Seluklularn d grn deimektedir.
Seluklularda Hristiyan ("gvur) einimleri belirgin ola
rak d yze yansynca, din adamlar evresi, onlara kar
kampanya balatyor ve dinden dnenleri ykyordu.''
98Verslagen en Mededeelingen d. K. Akademle von Wetenschappen
(Amaterdam), 1893, p. 133 (gnderme, Fr. Sarredea aln mtr).
99Bkz: Echos d'Orlent, 1934 (n ot P. Wittek'lndlr).
100 Yazcolu Ali, III, 258.
101 Ama, kukusuz, bunun tersi bir e tk i de meydana geliyordu; 1437
tarihl i belgelerde grld gibi, Bum din adamlar, Trkiyenin birok
noktalarnda, i nan sszlarn (yani m sl man Trklerin) gi ys i si ni tayor ve
333
Hristiyan kadnlardan doan ya da hristiyan kadn
larla evlenen Seluklular, dtan islmda grnyorlard.
Ama, bunlar, gizliden. Batnn, Bizans'm etkisine kapl
m hristiyanlard, ya da dnrleri Halife Nasiridinillah-
n Dou etkisine kaplarak bir baka arlktan, ismailli-
lerdendi.
Seluklulara dosta duygular besleyen patrik Areni,
Sultan n. zzeddin Keykavuun gizli Hristiyan olduu
nu savlyordu. Ve patrie kar dmanlarn sesleri yk
selince, Nikifor Grigorann anlatmyla, bu "gvurun hi
tab, onun iin gl bir silah olabilecekti, nk, Hris
tiyan ana babann olu sultan Azatin, kutsal vaftiz suyuy-
la ykanmt, sultan ve Trklerin nderi olunca, o, din
sel ayinleri gizlice gzetecek ve Hristiyanlarn gelenek
lerini ak olarak uygulayacak, stanbulda ise, kutsal iko-
nolara sayg gsterecekti.^
Doallkla, dinsel Hogr, Seluklularn ayrc zel
lii oluyordu; hi deilse, onlar, yobazlktan uzaktlar.
Sultan n. Gyaseddin Keyhsrev, Grc prensesiyle (Ta-
mara) evlendii zaman, Konyaya Hristiyan papazlar gel
milerdi. Ama, Grc kznn slml benimsemesi ol
gusu dounca, maiyeti hapsedilmiti. Bu "ember, ms-
lmanlar iin, belli ki, ho deildi. bni Bb, evlenmeler
konusunda susmaktadr; buna ilikin bilgiler Hristiyan
tarihilerde (Bar-Hebreyde) bulunuyor." Burada belir
telim, Sultan I I . Gyaseddin Keyhsrev (Sultan I . Alaad-
din Keykubadm olu), ksa sre sonra dinsizlemitir; o,
belge ve buyruklar sarho kafa ile imzalyordu. I bni Bb
de, onun babasnn dindarln verek gklere karr
ken, anlalan, islmn buyruklarna aykr davranan ,tan-
onlarn dilinde konuuyordu", bkz: R. M. Dawklns. Modern Greek n Asla
Mlnor. Cambridge, 1916, p. 1, not. 1.
102Nlklfor Grigora, str. 90.
103 Halil Edhem, Kayseriye ehri, ss. 75 - 76, not. 3.
334
ntanmaz oulu anmsamaktadr.
Gten dme dneminde, Seluklular, iilie eilim
gsteriyorlard, ama Seluklularn Ali soyundan geldii
yolunda kurnazca, tumturakl araylar kukusuz sama-
dr.'^
Ve ^yazgnn mantkl, yasal cilvesidir ki sondan
bir nceki Seluklu I I I . Alaaddin Keykubad'm nc ku
aktan yeeni, dervilie, belki, iilie eilimli Simavne
kadsiolu Bedreddin, yz yl sonra, I. Mehmede kar
Asya ve Avrupa Trkiye'sinde yaylan bir bakaldry ger
ekletirmitir.
Ve Boveli kei Vintsentinin (13. yzyl ortasnda
lmtr) yazd gibi yalnzca sultanlar deil, devletin
yksek sanllar emirler de hristiyanlara yaknlk duyu
yordu; besbelli ki, emirler arasnda, nceki dinine eli-
mini henz koruyan (yerli Hristiyan vb.) dnmeler de
vard; szkonusu kei, bir emirden sz ederken, onun
Franszca ve Almanca konutuunu anlatyor.
Hilmi Ziya lken (imdi stanbul niversitesi felse
fe profesr), "Seluklularn Gerileme Dneminde Kon-
ya' adl makalesinde, kentin dinsel ynelimlerini
zmlyor. Onun kansna gre, Ouz gelenekleri, yerini
I ran etkisine terk ederek artk yok olmutur; ama o, st
tabaka szkonusu olduunda, byk abartmalara bavur
makta, halkn alt tabakas szkonusu olduunda ise, de
erlendirmeye nem vermemektedir.
deoloji asndan halk gzden geirirken, o, akm
saptamaktadr.
Sarayda, Byk Seluklularn veziri Nizam l Mlk
tarafndan ok eskiden bylenmi feodallar arasnda
ran akm egemendi. I ran kltr hayran, Orta Asya-
104 Pr. Babinger,. op. clt., pp. 7 3 - 74.
105 f'r. Babinger, op cit., p. 21.
106 'Mlhrab" dergisi, 1924, no: T - 18.
335
dan gelme Celleddin, dinsel ayinleri yaygnlatrarak sa
raya ran rnzigini de sokmutu. Mool dneminde, I ran
ideolojisinin szcs vezir Muineddin Pervane'ydi. ran
n yeniden douunu dlyordu ve bu yzden, Moolla
rn ynetimini, balangta istekle kabul etmiti.
Medreselerde, Arap, ortodoks akm temsilcileri var
d; bunlar, sarayda barnma olana bulan sufilie nef
retle bakyorlard. Bylece, sufiler ile hocalar arasnda,
eskiden beri, ayrlk pekimitir.'^
Halkn dncesi ise, tekkelerden, Abdulkadir Geyla-
ninin, Ahmed Rufai'nin basit, safyrekli tekkelerinden,
yani dervilerden besleniyordu; halk, aklama gereksin
melerine, onlarda karlk buluyordu. Tekkeler, saraya
(ranl sufilere) ve bir dereceye kadar, anlalmaz dille
konuan hocalarn yerletii medreselere kar, dman
ca yaplanmt.
Hilmi Ziya, islmdan, islmn iinde savam veren
dinsel akmlardan szettiine gre, ilgin olan dzenle
mesi, zayf kalmaktadr. nk o. Kk Asya halknn
dinsel inanlarnn karmak kompleksini susarak gei
tirmektedir. Ve aktr ki, snni dindarln kalesi, Sel
uklularn bakenti Konya deildi; balca medreseler
Kayseride younlamt.
Ksaca, Kk Asyada, mslmanlk akideleri zayf
t, hafif bir mslmanlk zaryla kapl snni kart pro
paganda, halkta, eskiden beri aralarnda babalarn ko
turduu Ouz Trklerinde, mslman ya da hristiyan
yerli yaayanlarda, daima canl bir yank bulunuyordu.
Snnilii yava yava paralayan btn bu derviler, ha
tmiler, Seluklular dneminde. Kk Asyada, zgrce
dolayorlard. Seluklularn yklmasndan sonra ise, ar
kalarnda kalan ve her zaman islamn yldrp derinlere
107 VI. Gordlevskiy. J l t i y e Sadreddina Konyevl, str. 540.
336
ittii, mslmanla kart eylemler gizleyen iirler, K
k Asyada balarn dikmilerdir. Mool saldrs, on
lara, Kk Asya yolunu amt, peygamberin ve "dine
bal halifelerin yandalar, yani snniler de arp bun
dan rahatsz olmulard.'"
Blk prk olmasna karn, Seluklular dnemin
de, toplumun dinsel yaamnn yzeysel bir denemesi, Sel
uklularn dinsel fanatizmi konusundaki yarglarn ne
denli abartlm olduunu gstermektedir.
Bu yarglar, 15. yzylda stanbulu fetheden msl-
man Trklere kar, ruhlar, dmanca yaplanm olan
Avrupa kaynaklarndan kmaktadr.
Bat Avrupal Hal tarihileri. Bat Avrupa'nn n
Asyaya kararl ekonomik einimlerini hakl gstermeye
alyorlard.
Kk Asyada devlet kuran Seluklular, zerinde
sav sahibi olduklar topraklar koparan ya da igal eden
Avrupa'dan gelme yabanclara, kukusuz, nefretle bak
yorlard. Latinyanlarla Seluklular arasnda, Bizans
mlkleri yznden kavga sryordu. Ama burada, dinsel
elikiler deil, yalnzca yaylmaclk dncesinde iki
yamac isteklinin arasndaki kartlklar atyordu; ve
sava var olduu srece, her iki taraf la guerre comme
la guerre (her eye katlanarak) davranyorlard. Kimin
karna uygunsa, o, dinsel ayrlklar anmsatarak sava
ateini krklyordu. Ama, bar salanr salanmaz, h-
ristiyanhkla slmlk arasndaki kartlklar da snyor
du. Hristiyan kyller, kalabalklar halinde Seluklulara
kayorlard; bu hristiyanlar, besbelli ki, mslmanla
rm "boyunduruu altnda daha iyi yayorlard. Ama,
bir spanyol gezginin Suriye'de kaydettiine gre, ms-
lman kyller de, Hristiyan prenslerin yannda yaam
lOSAflkl, II, 322 - 323.
337
yeliyorlard. Mslman ynetim (Kk Asyada) ve h-
ristiyan ynetim (Suriyede), ellerinde bulunan toprak
larda, her eyin yolunda gitmesiyle ilgiliydiler. Onlar iin
nemli olan, topram ilenmesi ve vergilerin salam ve
zamanmda gelmesiydi, bunlarm hangi yntemlerle top
land ise, onlar iin fark etmiyordu.
Ve Kk Asya Seluklu devletinin sava islmn
bir ileri karakolu olduu gr de, kesinlikle reddedil
melidir.
338
SONSZ
OUZLARCA GELEN YOLUN AAMALARI
OUZLARCA geilen yolun aamalar, Rum Seluklu-
larnm tarihinde, onlarn devlet ynetiminde, yaant bi
iminde, toplumsal ve zel yaamnda etkinlikle yans
mtr.
Seluklular zerinde ilk, erken iz, Trklerin ve Mo
ollarn Moolistanda bir yerlerde birlikte yaadklar
srada, Moollardan kalmtr. Ouz boylarnn askersel
rgtlenmesi, toprak ayrcalklar, gebe feodalizmi ko
nusunda, bu rgtlenmeden doan nkoullar, Mool ak
tarmalarm dile getirmektedir. Moollar, 13. yzylda, Or
ta Asyay yengiyle geip Kk Asyaya ulatklar za
man, Seluklu devleti, Moollarn, Mool fetihilerin et-
339
kiini (ynetimin rgtlenmesi, gelirlerin dzgn akm
salayan genel valilik), deneyimiyle ikinci kez yaamtr.
Ouzlar Kk Asya yolu zerindeki Horasanda,
ran kltrnn gl etkisine uramlard. Byk Sel
uklu devleti, ranllarn ynetimi altnda yaratlmt.
Byk Seluklularn veziri, bozkrlara kent yaam yat
knlklarn alyordu. Nizam-l-Mlkn "Y netim Kita-
bn ("Siyasetname) rnek alan Rum Seluklular, K
k Asyada, Sasani dzenlemelerini yrrle koydular,
iktidarn tanrsal kkenli olduu dncesi, onlar, Hora
sandayken hayran etmi ve bylemiti. Sarayn parlts
ve grkemlilii, saray trenleri, ynetim, divanlar, mali
kne, sultann halk nnde gnah kartmas, tm bun
lar, Seluklular, Sasanilerden seve seve aktarmlardr.
ran kltrne kaplan, yalnzca, feodallarn st ta
bakas deildi, kyllk de bu etkiyi denemi, yaamt.
Kk Asya'ya, trl dinsel retiler getiren iilie ei
limli, ruha, Snnilie kart yaplanm dervilerin ak
, kyl kitleleri zerinde etkili oluyordu, ve propagan
da, daha baarl yrd lde, dilini unutmu ve
mslmanlam yerli halk da, Bizanstan geme toplum
sal, dinsel zulm protesto ediyordu.
Ama, Ouzlar, Kk Asyada da, eski greneklerini
srdrmlerdir. Dedelerinin geleneklerini ("len, b
yk av, vb.) gzeten sultanlar da, trelerin bys altn
da bulunuyorlard.
Kk Asyada, Seluklular, salamca oturmu top
lumsal ve siyasal dzenlemeler buldular. Bizansn top
raklarn fetheden Seluklular, onlarn devlet dzenini
de almlard. Seluklularn i yaamnn incelenmesinde,
Bizansn izleri ortaya kmaktadr.
Snen Bizansn yerine, Avrupadan Latinyanlar ge
liyordu. Ama, Seluklularla Hallar arasndaki bu sava
m, dinsel olmaktan ok, ekonomik zellik tayordu.
340
iki taraf, Bizans'n toprak kalt zerinde, birbirinin sa
vn yok etmeye alyordu.
Ama Seluklular, dmanlarndan da, yaant ve ku
rumlama eleri almlardr. Seluklular, insanlara, n
yargsz, dinsel krinanlarm zerinde bakmay, ok n
ceden renmilerdi. Onlar, belki dolaysz olarak, ama
daha byk olaslkla vasallar Kk Ermenistan kral
lar araclyla Bat Avrupa etkisine kaplmlardr.
Seluklularn Kk Asya feodalizmi, en azndan, feoda
lizmin d yz (san terimleri), bu komuluu yanst
mtr.
Seluklular dnemi, dinsel inanlar, zamann ve
halklarn alacal karmaasn dile getirmektedir. Dervi
ler tarafndan (Rufai tarikatmca vb.) 20. yzyla dein
getirilen eski amanizm, alt tabakada genellikle yaygn
iilik, ran ve hristiyan yansmalar vb., tm bunlar, res
m dinin, snni islmn fonu zerinde tutunuyordu.
Ne var ki, devletin toplumsal temeli salam deildi.
Devlet, yalnzca kendisini dnyor, feodallarn hara
ve vergilerini yatrmalar ve asker salamalaryla ilgileni
yordu; feodallarn keyfiliine braklm kyllk ise bat-
kmlayordu; zulm ve hukuksuzluk egemendi. Kyller
ile feodallar arasnda snf savam keskinleiyordu; ky
llk, feodallara kar bakaldryordu. Y netimin otori
tesi dmt; devlet aygt sarslmt, ve gl d dar
be (13. yzylda Mool saldrs), Seluklularn kanl
maz duruma gelen ykln hzlandrmtr.
13. yzyl boyunca byyen yeni bir toplumsal g
ahi dinsel topluluu topkmsal yeniden dzenleme
yaratmaya alyordu. Ahilerin ynetimindeki zanaat r
gtleri, feodallara kar bakaldrmlard. Mool sald
rsndan sonra, feodallar, merkezi ynetimin vasiliinden
ve sultan karsndaki ykmllklerden bamszlam-
lardr; ama kyllk, onlardan yz evirince ve tarm
341
sarslnca, feodallai'in altndaki zemin kaym ve onlarn
yerini zanaatlarn koruyucular ahiler almtr.
Ama, Rum Seluklularnn ardllar, onlarn toprak
larmn ve kltrlerinin kaltlar Osmanl sultanlar,
darbelerin etkisinden kendini kurtararak Kk Asyada
feodal sistemi yeniden kurdular. Ahiler ezilmitir, ve es
ki dzen, Trkiyede 20. yzyla dein tutunmutur.
Osmanhlar, Seluklular dneminin ynetim biimini
ve yntemlerini aldklarna gre, aktr ki, Rum Seluk
lularnn incelenmesi, yalnzca Osmanl devleti feodal d
neminin temel siyasal - ekonomik izgilerinin deil, sa
ray yaants, ynetim yaps vb. ayrntlar dahil. Kk
Asya ada tarihinin kavranmas iin byk nem ta
maktadr.
1 ICukusuz, P. Kprln n almalarnn da gsterdii gibi (rne
in, kr. o nu n szleri "Bizans Messeselerlnln Tesiri", s. 181), nceleme
yzyllarn derinlerine uzanmal ve Trk halklarnn slm ncesi tarihini.
Kk Asya Moollarnn tarihini vb. kapsamaldr.
342
EK
RUM SELUKLULARININ KRONOLOJ K TABLOSU
HlCR 470 - 707 S 1077 -1307
Hicri Yl S Yl
470 1077 Sleyman, Kutlmn^ olu
479-485 1086-1092 Erk aral
485 1092 I. Daud Klarslan Sleymann^ olu
500 (?) 1107 I. Melikah, I. Klarslann olu
510 1116 I. Rkneddin'i Mesud, I. Klarslanm
olu
551 1156 II. zzeddin Klarslan, Mesudun^
olu
584 1188 Devletin paylara ayrlmas :
1. Rkneddin Sleymanah (Tokat'ta).
2. Nasireddin Barkiyarukah
(Niksarda)
3. Muhiseddin Turulah (Elbistanda,
Erzurumda ve Bayburtta).
4. Nureddin Sultanah (Kayseride).
5. II. Kutbeddin Melikah (Sivasta
ve Aksarayda).
6. Muizeddin Kaysarah (Malatyada).
7. Sancarah (Erelide).
8. Arslanah (Nidede).
1 E. Zembaur'un (Manuel de gn6alogle e t de cronologie pour l'hlstolre
de slam. Hanover, 1927) tablosu esas alnmtr. Ayra indeki tarihler S.
Len - Pul'un Trke evirisinden (Halil Etem, Dveli Islmiye, stanbul,
1927),
2 Suriye Seluklular hanedan kurucusu T utu tarafndan yenilgiye
uratlnca, ntihar etmitir: bir dier versiyona gre arpmada ld
rlmtr.
3 Musul yaknndaki arpmada Habur rmanda boulmutur.
4 Ya da, zzeddin.
5 Devleti ocuklar arasnda paylatrdktan sonra, yaamnn son y l
larn dolaarak geirdi; sonunda Konyadaki kk olun un yanna yer
l e t i ve h. 588 ylnda ld.
343
9. Nizameddin Argunah (Amasya'da).
10. Muhieddin Argunah'^ (Ankara'da).
11. Gyaseddin Keyhsrev (Konya'da ve
Burguluda).^
12. smeddin Geuher-hatuns (Kayseri-
de).
588 1192 I. Gyaseddin Keyhsrev, II. Klars-
lan'n olu
592 1196 II. Rkneddin Sleymanah, II. Kl-
arslan'n olu''
600 1204 III. Izzeddin Klarslan, Sleymanah-
n" olu
601 1205 I. Gyaseddin Keyhsrev (ikinci k e z ) '^
607 1210 I. tzzeddin Keykavus, I. Keyhsrev'in
olu'3
616 1219 I. Alaaddin Keykubad, I. Keyhsrev-
in olu^
634 1236 II. Gyaseddin Keyhsrev, I. Keyku-
bad'n's olu
644-646 1245- 1248 kardein hkmdarl, II. Key-
hsrevin oullar
646-647 (1219) II. zzeddin Keykavus (ayr olarak)
(647) 1248 -1249 II. Keykavus, kardei IV. Rkneddin
Klarslanla birlikte
6 Daha 1201 - 1202 yllarnda onu n adna slkkoler baslmt , bkz: P.
Wlttek, Zur Geschl chte Angoras m Mitbelalter, p. 341.
7 Herhalde (spartan n kuzeyindeki) Uluborlu. Cl. Huart (Eplg-
raphie Arabe, p. 55, not. 1) buray, Geredo ve Kastamonu arasnda gs
teriyordu.
8 Bu Selukl u prensesinin adna y aztta rastlanmaktadr.
9 Konya'da baslan sikkede.
10 Ankaray gal ederek kardei Mesud'u ldrdkten be g n sonra
ld.
11P. Wlttekl n dncesine gre, toelki, kendisine "pay" olarak belir
l enen Tokat'a da varamadan lmtr. Tokat'n balanmas, daha ge
dnemde, OsmanlI devrinde de devlete kar su ileyenler i in hapishane
bulunan Tokat'a srgn amacyla bir h sn tabir iaretidir.
12 znik mparatoru Pedor Laskarisle Honas yaknndaki arpmada
ldrlmtr.
13 Viranehirde (Bolu il i) veremden lmtr.
14 Olu tarafndan zehirlenmitir.
SFc'eten l mtr (erkan tarafndan ldrlmtr?).
344
647 - 655 1249 - 1257 II. Keykavus^ kardeleri IV. Rkned-
din Klarslan ve II. Keykubad'la
birlikte7
663 1257 -1265 IV. Rkneddin Klarslan's
(1264)
655 - 663 1264 - 65 III. Gyaseddin Keyhsrev'
681 (682) 1282 - 1283 II. Gyaseddin Mesud, II. Keykavus-
olu
683 (?) 1284 III. Alaaddin Keykubad, Feramerzin
olu
683 1284 II. Gyaseddin Mesud (ikinci kez)
693 1293 III. Alaaddin Keykubad (ikinci kez)
692 1294 II. Gyaseddin Mesud (nc kez)
700 1300 III. Alaaddin Keykubad (nc kez)^'
702 1302 II. Gyaseddin Mesud (drdnc kez)^^
70423 1304 III. Alaaddin Keykubad (drdnc kez)
707 1307 III. Gyaseddin Mesud (?), III. Keyku-
bad'n olu^'*
16 Yurtsuz kaldktan sonra Krm'da lmtr.
l7Munke yolunda ldrlmtr.
18 Zehir etkil i olmaynca, Aksarayda yay kiriiyle boulmutur.
19 Vezir Muineddin Pervane tarafndan ikibuuk yanda t a h t a otu r
tulmu, lhanlI Ahmed'in buyruuyla Erzincan'da ldrlmtr.
20 Konya, aralklarla 675 (1277) ylnda Msr ordularnca igal edilmi
tir; 676 (1278) ylnda Yalanc - Siyavu (II. Kaykavusun olu) ortaya
km t r.
21 Han Gazan'n buyruuyla ldrlmtr.
22 Ar tah si s at istemleri s onucu zehirlenmitir.
23III. Keykubad zerine makalenin (Encyclopdle de I'siam, II, 686)
anonim yazar (T. Hautsana?) Feridun bey'in ve Mnecclmban n hesap
larn kabul etmiyor.
24 Mogollar tarafndan boulmutur.
345
Anadolu Seluklu Devleti.lin oluumu, Cunuriyetin zerinde ina
edildii toplumsal yapnn ilk biimleniiyle rtr. Trklcin i!k
kltr biimlerinin, Acem ve Arap kltrleriyle ayr ynierden
kalajti;^! ve etkilendii, Anadolu'da bulduu farkl kltrlerle
yeni bir sote? arayna ekildii zengin bir etkileim, bu dnendin
belirleyici zellikleri arasndadr. Dinlerin, dillerin, trelerin,
mlkiyet, retim ve ticaretin birbirini srekli etkiledii yeni insan
araynn temelinde de, bu etkileim ve kaynama gizlidir.
Buna karn, bu dnemden bize ulaan belge ve bilgilerin eksiklii,
Anado'u Seluklu Devletinin toplumsal yaps;.>n tam ve doru
tai'ir!!' gletirmektedir. Kavimler ve dinle a js'nd^ki yaknlk
ve uyumazlklarn, bu dnemi yorumlayan etiklerin zne
yarsma>;, doal ki, sorunu nesnellii ierisinde zmleyecek
gnmz tarihisi iin ayr bi glk oluturmutur. Siyasal
anlamda gncelliini koruyan kimi konular da, yakn tarihteki
aratrmalarn nesnelliini glgeleyen etmenler arasnda saylabilir.
Gordlevski'nin Anadolu Seluklu Devleti, Anadolu Seluk'ular
konusunda d.'c;'li zengin bir materyal sunduu gibi, bu konudaki
alm.b-a, daha geni ve daha nesnel ynyle de katkda
blu;uyor.
ANADOLU SELUKLU DEVLET