Bilim Ve Teknik Temmuz Sys...

Bilim
ve
Teknik
Gbekli Tepe - En Eski ve En Byk Tapnak Yerlekesi Posteri Derginizle Birlikte...
Bilim ve Teknik
Temmuz 2014
Medeniyetin
Gerek afa
Yl 47
Say 560
Gbekli Tepe
Gbekli
Tepe
lgn Bilim nsanlar
Dondurma m?
Stl Buz mu?
Kif pler
Aylk Popler Bilim Dergisi

Temmuz 2014 Yl 47 Say 560
5 TL
Bilim
ve
Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi
Yl 47 Say 560
Temmuz 2014
Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk
Modern bilimin insanolunu drd yanlglardan biri, bize ok ey bildiimizi dndrmesi. Aslnda grece doru tabii. Babalarmzn ve
dedelerimizin nesillerine gre evren hakknda ok ey biliyoruz, ama bilmediklerimiz de o kadar ok ki. rnein evrenin balangc yani 13 milyar yl
ncesi hakknda ok hassas lmlerle dorulanan kuramlar oluturabiliyoruz. te yandan yaadmz bu topraklar zerinde bizden sadece
12.000 yl nce yaayan atalarmzn kimler olduunu bilmediimiz gibi, tarm toplumu olmayan ve yerleik hayata getiine dair bir kant bulunmayan
bir topluluun nasl olup da antsal mabetler ina ettiine hl akl erdiremiyoruz. Yirmi yldr yrtlmekte olan Gbekli Tepe kazlarnda elde
edilen bulgular bilim dnyasnda geerli kimi paradigmalar sarsyor. Gbekli Tepe dnyada pek ok dergide kapak konusu oldu. Uzun zamandr bizim de
zerinde altmz bu konuyu en son New Scientist dergisi Gerek afak balyla kapaa tad. Biz de bu saymzda Emine Sonnur zcann
hazrlad poster ve yaz ile Gbekli Tepedeki son bulgular sizlerle paylayoruz.
Bilmediklerimiz demiken, daha sadece %5ini kefedebildiimizi Dnya denizlerinin hi ulaamadmz blgelerine, sorumsuzca denize boaltlan
atklarn ulatn brahim zay Semercinin yazsndan reniyoruz. Bu kadar bilinmeyenden sz ettikten sonra, bilinmeyenlerin ardndaki bilim
insanlarndan bahsetmemek olmaz. Deney ve gzlem bilim insanlarnn geree ulamasndaki en byk yardmclardr. Fakat baz deneyler, bazen ok
tehlikeli olduklar iin bazen de etik sebeplerle deneklere uygulanamaz. te byle durumlarla karlaan bilim insanlarndan bazlar deneyleri
kendi zerinde uygulamay semi. Onlarn hikyesini zlem Ak kincinin kaleminden okuyabilirsiniz.
Dondurmay yaz mevsiminin ferahlatc ve serinletici gdas olarak biliriz, ki gerekten de yledir. Zeynep Bilgicinin yazsndan reniyoruz ki
dondurma niyetine yediimiz hazr dondurmalarn bir ksm dondurma deilmi, stl buz adyla retilip satlyormu. Gerek dondurmann kimyasn ve
iinde bulunmas gerekenleri Zeynepin yazsndan renebilirsiniz. Sosyal alar son birka yldr dnyay ummadmz kadar etkiledi. Genelde cretsiz
grnen bu alara aslnda ne bedel dediimiz, son zamanlarda tartmalara konu oluyor. Brtein Ege bu ayki yazsnda bu tartmalar
konu alyor. Urartu zgr afak eker hayatmza yava yava girmeye balayan nanomalzemelerin farkl bir kolundan bahsediyor.
Bakteri biyofilmlerin yaayan malzemeler olarak nmze gelebilecei gnlerin haberini veriyor.
Bilim ve Tekniki okurken en az bizim hazrlarken aldmz kadar keyif almanz dileiyle...
Sayglarmzla,
Murat Yldrm
Sahibi
TBTAK Adna Bakan
Prof. Dr. Ycel Altunbaak
Yaz ve Aratrma
Dr. Zeynep Bilgici
Genel Yayn Ynetmeni

Sorumlu Yaz leri Mdr
Duran Akca
(ilay.celik@tubitak.gov.tr)
(duran.akca@tubitak.gov.tr)
Yayn Ynetmeni
Dr. Murat Yldrm
(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)
Yayn Danma Kurulu

Do. Dr. Burak Aksoylu
Do. Dr. M. Necati Demir
Do. Dr. Mustafa zgr Gler
Prof. Dr. Gkhan zyiit
Yrd. Do. Dr. Emre Sermutlu
Prof. Dr. Bayram Tekin
Dr. Ahmet Uluda
(zeynep.bilgici@tubitak.gov.tr)
lay elik
Dr. zlem Kl Ekici
(ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)
Dr. Blent Gzceliolu
(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr)
Dr. zlem Ak kinci
(ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr)
Dr. Mahir E. Ocak
Grafik Tasarm - Uygulama

dl Evren Tngr
Mali Ynetmen
Kemal Tan
Sayfa Dzeni
Sadi Atlgan
dari Hizmetler
Yeter Karasu
(odul.tongur@tubitak.gov.tr)
(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)
(kemal.tan@tubitak.gov.tr)
(yeter.sivrikaya@tubitak.gov.tr)
Web
Meryem Arzu Arunta
(arzu.aruntas@tubitak.gov.tr)
(mahir.ocak@tubitak.gov.tr)
Dr. Emine Sonnur zcan
(sonnur.ozcan@tubitak.gov.tr)
Dr. Tuba Sargl
(tuba.sarigul@tubitak.gov.tr)
brahim zay Semerci
(ibrahim.semerci@tubitak.gov.tr)
Redaksiyon
Sevil Kvan
(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)
Yazma Adresi
Bilim ve Teknik Dergisi
Akay Caddesi No:6 06420
Bakanlklar - Ankara
Abone likileri
(312) 468 53 00
Faks: (312) 427 13 36
abone@tubitak.gov.tr
Tel
(312) 298 95 61
(312) 468 53 00
nternet
www.biltek.tubitak.gov.tr
Faks
(312) 427 66 77
Fiyat 5 TL
Yurtd Fiyat 5 Euro
Datm: TDP
http://www.tdp.com.tr
e-posta
bteknik@tubitak.gov.tr
Bask: PROMAT
Basm Yayn San. ve Tic. A..
http://www.promat.com.tr/
Tel (212) 622 63 63
ISSN 977-1300-3380
Bask Tarihi: 28.06.2014
Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247]
tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79
Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.
indekiler
22
22 Dondurma m? Stl Buz mu? / Zeynep Bilgici
Ferahlatc etkisinin yanna lezzeti, zengin besin deeri ve kolay

sindirilmesi eklenince u gnlerde hem gvenle hem de zevkle
tkettiimiz gdalardan biri hi phesiz dondurma. zellikle son
dnemde, aklmza gelebilecek her trl meyvelisinden kahvelisine
pek ok eidi retilen, diyet ve az yal gibi seenekleri olan
dondurma yln her dnemi tketiliyor.
28 Bar Kartal / Brtein Ege

30
Trkiyenin ilk havadan erken uyar ve kontrol ua Boeing firmas

tarafndan Trk Hava Kuvvetlerine teslim edildi.
30 Gbekli Tepe Dnyann En Eski ve En Byk
Tapnma Alan Trkiyede / Emine Sonnur zcan

Son yirmi yln en nemli arkeolojik kefi saylabilecek Gbekli Tepe,
kulamzdaki medeniyetler beii Anadolu tanmlamasna
uygun olarak insanln medeniyet ve dinler tarihinin yeniden
yazlmasna sebep oluyor. Urfa yaknlarndaki Gbekli Tepede yaplan
kazlarla, yalnzca dnyann bilinen en eski ve en byk kutsal alan
gn yzne karlm olmad. Ayn zamanda, antsal
ina ve tapnma amal sosyal rgtlenme ve iblm, tarmn ve
hayvan evcilletirmenin douundan nceye ekilmi oldu.
40 Kif pler / brahim zay Semerci
54
Sadece %5ini kefedebildiimiz okyanuslara ve denizlere

karan pler yle ok ki deniz canllar ve bizler iin oktan
tehlike anlar almaya balad.
54 Sosyal Alarda Analiz / Brtein Ege
Yeni kitle iletiim aralarnn en nemli ortak zelliklerinden

biri genelde cretsiz olmalar, en azndan grnte.
Peki, bu gerekten byle mi yoksa birey olarak sosyal alar
kullanmann bedelini zel hayatmzla hatta
zgrlmzle mi dyoruz.
60 Daha Uzun mrl Bataryalara Doru / Zeynep Bilgici
arj edilebilir bataryalarn kapasitesinin artrlmasna ynelik

almalardan biri de California niversitesi Riverside Kampsnde
grevli Prof. Dr. Cengiz zkan ve arkadalar tarafndan yapld.
63 Salkl Hcrelerde de Mutasyon Var / zlem Ak kinci

64 lgn Bilim nsanlar / zlem Ak kinci
Bilime katkda bulunmak iin kendi hayatn hie sayan pek ok

bilim insan ismini tarihe yazdrm. Bazlarnn bilim adna
yaptklar fedakrlklar zellikle tp alannda pek ok bilinmeyene
k tutmu, bazlarnnki ise hayal krklyla noktalanm.
70 Yerin Derinliklerindeki Yangn / Tuba Sargl

72 Dnyann Termostat CO / Tuba Sargl
74 Kemikleri Okumak / Kadir Demircan
2
Orta ada 500 bin kiiyi ldren kara lm yani veba

aratrmaclarn ilgi oda. nk ku gribi, SARS, kolera ve AIDS
gibi virs ve bakterilerin yol at enfeksiyon hastalklar hl
toplu lmlere ve byk salgnlara yol ayor.
77 Astronotlarn Kalbi Deiiyor / zlem Ak kinci

78 Alt Harfli Genetik Kod / zlem Kl Ekici
Sentetik biyoloji alannda alan bilim insanlar bir ift

yapay X ve Y nkleotit bazn E. coli bakterisinin genetik koduna
yerletirerek ilk defa genetik kodu drt yerine alt harften
meydana gelen bir organizma gelitirdi.
80 Yeni Bir Elektronik Hafza Teknolojisi
/ Mahir E. Ocak
Bitlerin kodland manyetik blgelerin, manyetik alan ile deil
elektrik alan ile kontrol edildii yeni bir teknoloji gelitiriliyor.
82 Yaayan Nanomalzemeler Bakteri Biyofilmleri /

Urartu zgr afak eker
Yaayan bakteri hcreleri rettikleri biyofilmlerle kendilerini

korumaya alyor. Bu biyofilm yaplar nanoteknoloji ve biyomalzeme
aratrmalar iin byk bir potansiyel sunuyor.
Ek
POSTER Gbekli Tepe /
Haberler
14
Ctrl+Alt+Del /Levent Dakran
18
Tekno Yaam /Osman Topa
43
Ayrntlar /zlem Ak kinci
44
Merak Ettikleriniz /Tuba Sargl-Mahir E. Ocak
50
Trkiye Doas /Blent Gzceliolu
86
Gkyz /Alp Akolu
88
Nasl alr? /Murat Yldrm
90
ne Deliinden Gelecek /Emre Sermutlu
92
Matematik Havuzu /Ali Doanaksoy
94
Zek Oyunlar /Emrehan Halc
96
Hazrlayan: Emine Sonnur zcan
Yayn Dnyas /lay elik
Haberler
Gney Okyanusundaki
Gizemli Seslerin Kayna Bulundu
Tuba Sargl
Onlarca yldr Gney Okyanusunda duyulan ve bu zamana kadar

aklanamayan seslerin kaynann Antarktika minke balinas
(Balaenoptera bonaerensis) olduu anlald.
Gen Trk Mhendisler

Avrupada
zlem Kl Ekici
Ari S. Friedlaender, Oregon State University

http://www.nefsc.noaa.gov/press_release/pr2014/scispot/ss1403/group_9777.jpg
Avrupa Teknoloji rencileri Birlii

(BEST) tarafndan dzenlenen
ve Avrupa apnda niversiteler aras
en kapsaml yarma olan EBEC
(Avrupa BEST Mhendislik Yarmas)
96 niversitede gerekleen
yerel yarmalar 13 ulusal ve blgesel
yarmann izledii mhendislik
yarmalar zincirinin finalini
oluturuyor.
Bu yarmann Trkiye finali bu sene
2-4 Mays tarihleri arasnda
Ege niversitesinde gerekletirildi.
Trkiyenin en iyi mhendislik rencileri
Vaka Analizi ya da Takm Tasarm
dallarndan birini seip kyasya yart.
lk defa 1960l yllarda kaytlara

geirilen bu sesler Gney
Okyanusunun farkl noktalarnda
kaydedilmiti ve okyanuslara zg bir
olgu olduu ya da balklar tarafndan
karld dnlyordu.
Biology Letters dergisinde yaymlanan
almada aratrmaclar iki Antarktika
minke balinasna ses dalgalar yayarak
izleme yapabilen cihazlar yerletirdi.
Bu cihazlardan elde edilen
verileri inceleyen aratrmaclar
Gney Okyanusundaki gizemli
seslerin izlerine de rastlad.
Gney Okyanusunun Avustralyann
bat kylarna ve Antarktikaya yakn
blgelerinde genellikle k mevsimi
boyunca duyulabilen bu seslere daha
yksek ve daha dk enlemlerde de
4
rastlanmas aklanmalarn daha da

zorlatryordu. nk minke
balinalarnn k mevsiminde bu
blgede kald bilinmiyordu.
Sonular, k mevsiminde dier trler
daha dk enlemlere g ederken
minke balinalarnn Antarktikann
buzla kapl sularnn altnda kaldn
gsteriyor. Kaytlarn yapld
srada baka deniz memelisi trlerine
rastlanmamas bu seslerin kaynann
Antarktika minke balinalar
olduunu doruluyor.
Bu sene Trkiye BEST Mhendislik

Yarmasnda Yldz Teknik niversitesi
Vaka Analizi ve Takm Tasarm Takmlar her
iki dalda da birinci olarak Trkiyeyi
Avrupada temsil etmeye hak kazand.
Kazanan takmlar 1-9 Austos 2014 tarihleri
arasnda gerekletirilecek olan EBEC
Final iin Riga, Letonyaya giderek
Avrupann en iyi mhendislik rencileriyle
yeteneklerini ve becerilerini yartracak.
Aratrmaclar suyun scakln

ve basncn da kaydeden
bu cihazlar sayesinde Antarktika
minke balinalarnn davranlar, grup
zellikleri ve saylar hakknda daha
ayrntl bilgiler elde edilebilecei
dnyor.
www.ebecturkey.org,
http://ebec.best.eu.org/,
http://www.BEST.eu.org/
EBEC ve BEST hakknda daha fazla

bilgi edinmek iin
adresleri ziyaret edilebilir.
Bilim ve Teknik Temmuz 2014
Uzun Burunlu
Dinozorlar
Gerekmi
brahim zay Semerci
http://www.nature.com/ncomms/2014/140507/ncomms4788/fig_tab/ncomms4788_F1.html
Popler kltrde dinozorlarn

belki de en ok bilineni Tyrannosaurus
rex veya ksaca T.rextir.
Jurassic Park filminde de konu
edilen T.rex ile ayn aileden olan
yeni bir tr inde kefedildi.
117. Elementin
Varl
Doruland
Zeynep Bilgici
Almanyadaki Ar yon
Aratrma Topluluunda (GSI)
yaplan yeni bir
alma ununseptiyum
olarakbilinen 117 protonlu
elementin varln
dorulad.
oada bulunan en ar elementin

92 protonu olsa da bilim insanlar
nkleer fzyon tepkimeleriyle
daha ar elementler yapabiliyor.
ilimsel ad Qianzhousaurus sinensis

olan bu dinozor trne uzun burnundan
dolay bilim insanlar Pinokyo rex
takma adn verdi. Pinokyo rexin dier
Tyrannosauruslardan farkl olarak ne
doru uzun balar, uzun ve ince dileri var.
inin gney blgesinde kefedilen
dinozor kalntlar in Jeolojik
Bilimler Akademesinden ve Edinburg
niversitesinden (ngiltere) aratrmaclar
tarafndan incelendi. Daha nce de iki tane
uzun bal dinozor fosili bulunmu,
ancak bu kalntlarn yeni bir snfa m
ait olduu yoksa bilinen dinozor
trlerinden birinin erken geliim dnemlerine
mi ait olduu tam olarak anlalamamt.
Hayli iyi korunmu olan bu son kalntlar
sayesinde uzun burunlu dinozorlarn
varl onaylanm oldu.
Aratrmaclardan Dr. Junchang L
bu yeni kefin daha nce Moolistanda
bulunan kalntlarla birlikte uzun
burunlu dinozorlarn Asyann byk bir
blmnde yaadklarn gsterdiini
sylyor. alma Nature
Communicationsda yaymland.
Fakat bu sayede elde edilen sper ar

elementlerin yar mrleri hayli ksa
oluyor. Berkelyumdan yaplm bir tabaka
zerine kalsiyum iyonlar gnderilerek
elde edilen bu yeni element de
dier ar elementler gibi saniyeden
ok daha ksa bir sre var olup
hemen bozunuyor. nk periyodik
tabloda atom numaras ok arttka
ekirdek kararszl artyor. Fakat henz
tam anlalamayan sebeplerden
dolay baz sper ar elementler bu
kurala uymuyor. Bu durum periyodik
tabloda kararllk adas olarak
adlandrlan bir blgenin var olduu
kuramnn domasna neden oldu.
Bu kurama gre, periyodik tabloda yar
mrleri beklenenden ok daha
uzun olan bir grup sper ar element
bulunuyor. zellikle 117. elementin
bulunmasyla ngrlen kararllk adasna
bir adm daha yaklalm olmas bu

almaya ayr bir nem katyor.
Prof. Christoph Dllmann nderliinde
Avusturya, Almanya, Hindistan, ABD,
Japonya, sve, svire gibi pek ok
lkeden 72 bilim insanndan kurulan ekip
tarafndan gerekletirilen almann
sonular Phsyical Review Letters
dergisinde yaymland.
117 protonu olan bu element daha nce
kefedilmi olsa da Uluslararas
Temel ve Uygulamal Kimya Birlii
(IUPAC), bu almalarda elde edilen
verileri yeterli bulmad iin bu elemente
geici olarak atom saysn oluturan
1, 1 ve 7 rakamlarna bal olarak
ununseptiyum (Uus) adn verdi.
IUPAC bu yeni almann verilerini yeterli
bulursa bu elemente resmi bir isim ve
sembol verecek.
Haberler
Gerek Acil Vakalar Ayrt Eden

Karar emas
lay elik
Acil servislerde yaanan en nemli sorunlardan biri, gerekten acil

yardm gerektiren vakalarn dierlerinden ayrt edilmesi.
Bu her zaman kolay bir i deil, nk hayati tehlikeye ilikin
belirtiler her zaman bariz olmayabiliyor.
Ar Gbre
Kullanm klim
Deiikliini
Hzlandryor
brahim zay Semerci
sviredeki Basel niversite

Hastanesinden doktorlar
bu sorunun zmne katkda
bulunacak bir sistem gelitirmek
zere harekete geti.
Doktorlar Berlindeki Max Planck
nsani Geliim Enstitsnde
grevli psikolog Mirjam Jennyden
bir tehis arac gelitirmesini
talep etti. Bu aracn gelitirilme
srecinde girdi olarak kullanlmak
zere de bir veri seti oluturdular.
Hastaneye mulak salk sorunlaryla
bavuran 1278 acil servis hastasnda,
toplam 88 ciddi hastalk belirtisi
tespit ettiler.
Jenny ve ekibi bu verileri bilgisayar
ortamnda bir eit yapay zek
programnda ileyerek acil yardma
ihtiya duyan hastalarn yksek
dorulukla ayrt edilmesini salayan
on drt zellik belirledi.
Jenny bu zellikleri eleyerek drt
sorudan oluan ve Baselden gelen
ham veriler zerinde neredeyse
6
yapay zek program kadar isabetli

ileyen bir karar emas oluturdu.
Bu karar emasna gre doktorun
ncelikle hastann kt grnp
grnmediini, sonra iki ya da
daha fazla hastalk belirtisi gsterip
gstermediini, daha sonra
hastann yann 65 ya da zeri
olup olmadn, son olarak da
-erkek hastalar kalp krizi gibi ciddi
hastalklar asndan daha
byk risk altnda olduundanhastann erkek olup olmadn not
almas gerekiyor. Tm sorulara
evet cevab verilmesi acil durum
asndan alarm anlamna geliyor,
tm sorulara hayr cevab
verilmesiyse hastann muhtemelen
acil mdahaleye ihtiya duymadn
gsteriyor. Jenny ve ekibi
geen yl da benzer yntemler
kullanarak depresyon taramasnda
kullanlabilecek, yine drt
soruluk bir karar emas
gelitirmiti.
Tarmda rn kalitesi ve miktarn

artrmak iin gbre kullanmak
kanlmaz. Ancak pek ok
durumda olduu gibi gbrenin de
gereinden fazlas zararl sonular
ortaya karyor. Bunlardan biri de
kresel snmaya olumsuz katk.
Kresel lekte gbrelerin sera gaz
salmnn %8-14ne neden
olduu dnlyor.
ichigan Devlet niversitesinden

aratrmaclarn gerekletirdii
bir aratrmada, bitkilerin ihtiyacndan
fazla gbre kullanldnda azotlu gbrelerin neden olduu N2O (diazot monooksit) emisyonunun hzlandn gstermek
iin, dnyann farkl yerlerinden elde edilen veriler kullanld. N2O karbondioksitten ve metandan sonra kresel snmaya
en ok neden olan gaz. Azot ieren gbreler toprakta yaayan kk canllarn daha
ok N2O retmesine yol aarak sera gaz
miktarn artryor. Tarmsal faaliyetler
insan kaynakl N2O emisyonunun yzde
seksenini oluturuyor. Aratrmaclardan
Phil Robertson iftilerin azotlu gbreleri sadece gerektii kadar kullanarak sera
gaz emisyonunun dmesine katkda bulunacaklarn gsteriyoruz diyor. Aratrma Proceedings of the National Academy of
Sciencesta yaymland.
Dnya Sanldndan Daha Yalym

brahim zay Semerci
aziran aynda Kaliforniyada

dzenlenen Goldschmidt Jeokimya
Konferansnda sunulan bir almaya gre
Dnyay ve Ay oluturan byk arpma
Gne Sisteminin olumasndan yaklak
olarak 40 milyon yl sonra gereklemi.
Bu durum Dnyann yann u ana kadar
bilinenden 60 milyon yl daha fazla olduu
anlamna geliyor. Fransadaki Lorraine
niversitesinden jeokimyagerler Gney
Afrika ve Avustralyadaki kuvarslarda
bulunan ksenon izotopu zerinden
yaptklar analizler neticesinde bu sonuca
vard. Aratrmaclardan Guillaume Avice
Dnyann oluumu iin kesin bir tarih
vermenin mmkn olmadn ancak
gerekletirdikleri aratrmann Dnyann
yann sanldndan 60 milyon yl kadar
fazla olduunu gsterdiini sylyor.
General Electric (GE) ve TBTAKtan

Giriimcilik Ortakl
zlem Kl Ekici
GE Trkiye ve TBTAK arasnda imzalanan 1512B Giriimcilik Ortaklk protokol ile Trkiyede
giriimcilerin, teknoloji ve yenilik odakl i fikirlerinin ve fikir aamasndan pazara kadar olan etkinliklerin
desteklenmesi amalanyor.
rograma katlan giriimcilerden,

salk ve enerji olmak zere iki konu
balnda fikir retmeleri bekleniyor.
GE Trkiye, 1512B Giriimcilik
Ortaklk Program kapsamnda yeni
i fikirlerinin ve teknolojilerin hayata
gemesine katkda bulunacak ve finansal
destek salayacak. GE Trkiye, bu
kapsamda en az 3 giriimciye 10 biner
TL ekirdek sermaye destei verecek.
Ayrca bir yl boyunca ofis alan ya da
500 TL kira yardmnda bulunacak ve
teknik uzman destei ile i gelitirme
destei verecek. Giriimciler ayn
zamanda vizyonlarn gelitirme hedefi
ile, masraflar GE tarafndan karlanmak
zere, GE Kresel Aratrma
Merkezlerinden birini bir hafta sreyle

ziyaret etme hakk kazanacak.
GE, ticarileme olana bulunan
fikirlerin saha testlerine de
destek olacak. Bylece nitelikli
giriimcilik zendirilerek uluslararas
rekabet gc olan, yeniliki, teknoloji
dzeyi yksek rn ve hizmetler
gelitirebilen balang firmalarnn
oluturulmas salanacak.
Geen yl yaplan novasyon
Yarmasnn ardndan bu yl da
genlere ynelik Gen Baar
novasyon Kamp dzenleyen GE
Trkiye, 2015 ylnda da bir
novasyon Merkezi amaya hazrlanyor.
Daha fazla bilgi iin

http://www.ge.com/tr/en/ ve
http://www.tubitak.gov.tr/tr/duyuru/
tubitak-ile-birlikte-is-fikri-olangirisimcilere-destek-olabilirsiniz
adresleri ziyaret edilebilir.
7
Haberler
Karadeliklerin Manyetik Alan

Mahir E. Ocak
Galaksilerin merkezlerindeki karadelikler ile ilgili

hesaplar, karadelik ieren sistemlerin dinamiklerinde,
manyetik alanlarn da nemli olduunu gsterdi.
Dr. M. Zamaninasab ve arkadalarnn
yapt aratrmann sonular Natureda yaymland.
Eski Yldzlar
Yeni Molekllerin
Oluumuna
mkn Veriyor
Tuba Sargl
Avrupa Uzay Ajansnn Herschel uzay

grevinden elde edilen veriler, mrnn
sonuna gelen yldzlar evreleyen
gezegenimsi bulutsularn iinde suyun
oluumunda rol olduu dnlen
yeni bir molekln varln kefetti.
ldzlarn yapsndaki hidrojen fzyon tepkimeleri sonucu helyuma dnr. Gne leindeki yldzlardaki hidrojen tkenmeye baladnda, yldzn ekirdei ktleekim etkisi ile ie
doru kerek beyaz cceye dnrken yldzn
d katmanlar uzaya salr. Yldzn ktle kaybetmesine neden olan bu sre sonucunda yldzn
etraf gezegenimsi bulutsu ad verilen toz ve gaz
bulutuyla evrelenir. ekirdek ktleekim etkisiyle
kldke scakl ykselir. Bu nedenle yldzdan
yaylan mortesi dalga boyundaki n (UV) miktar artar. Mortesi dalga boyundaki k gezegenimsi bulutsu iindeki molekllerle etkileerek bu
molekllerin paralanmasna ve yeni molekllerin
olumasna neden olur.
kullanarak yaplan hesaplar,

kuramsal tahminleri dorulad.
Sonular, karadeliklerin
etrafndaki manyetik alanlarn
ktleekim alanlar kadar
byk olabileceini gsteriyor.
Karadeliklerin manyetik alanlar,
karadeliklerin etrafndaki
cisimlerin hareketlerini ya da
karadeliklerin malarn
nemli lde etkileyebilecek
kadar byk olabiliyor.
Bu durum karadeliklerin
davranlarn tanmlayan
modellerde, manyetik alanlarn
da dikkate alnmas gerektiini
gsteriyor.
Astronomy & Astrophysics

dergisinde yaymlanan iki
ayr almada aratrmaclar uzayda suyun ve oksijen
ieren molekllerin oluumunda nemli rol olan
bir molekl kefetti. Yeni bulunan OH+ molekl
hidrojen ve oksijenden oluan art ykl bir iyon.
ESA
ratrma ekibinin
yelerinden
Dr. A. Tchekhovskoyun
daha nce yapt kuramsal
almalar, karadeliklerin
byklnn ktleekim
alanlar kadar byk
olabileceini gstermiti.
Ancak bu karm destekleyen
herhangi bir gzlem yoktu.
Aratrmaclar, karadeliklerden
yaylan radyo dalgalarn
inceleyerek karadeliklerin
bykln belirledi.
ABDdeki radyo teleskoplarn
gemite elde ettii verileri
almalardan birinin yazarlarndan, Hollandadaki Leiden niversitesinden Dr Isabel Aleman inceledikleri 11 gezegenimsi bulutsunun nde OH+
molekln tespit ettiklerini ve bu bulutsularn
scakl 100.000 Kelvinden yksek olan yldzlarn
evresinde olduunu sylyor. Yksek enerjili nmn gezegenimsi bulutsularn iindeki kimyasal
tepkimeleri tetikledii, bunun da yeni molekllerin
oluumuna imkn verdii dnlyor.
Tnelleme ve
Aharanov-Bohm Etkisi
Ik Kullanlarak En Hassas
Termometre Yapld
Mahir E. Ocak
apon aratrmaclar kuantum tnellemeleri srasnda Aharonov-Bohm etkisini gzlemledi. Dr. Atsushi
ve arkadalarnn yapt almann sonular Nature
Communicationsta yaymland.
Klasik mekanie gre bir paracn bir potansiyel
enerji engelini amas ancak yeterli enerjiye sahip olmasyla mmkndr. Ancak kuantum mekanii yeterli
enerjiye sahip olmayan paracklarn potansiyel enerji
engellerini tnelleyerek amalarna da izin verir. Bu
durum pek ok fiziksel ve kimyasal srete -rnein
alfa malarnda ve kimyasal tepkimelerde- nemli rol
oynar.
Kuantum mekanii ile ilgili baka bir olgu AharanovBohm etkisidir. Bu olgu, belirli bir hacmin iine hapsolmu bir manyetik alann, bu alann iine hi girmemi
ykl paracklarn zerinde bile etkisi olacan syler.
Yakir Aharanov ve David Bohm tarafndan 1959da ne
srlen bu olgu, 1986da elektron holografi yntemi
kullanlarak deneysel olarak da dorulanmt.
Kuantum tnellemeleri byk leklerde gzlemlenmi olsa da bu gne kadar tek bir paracn tnellemesi ile ilgili herhangi bir lm yaplamamt. Aratrmaclar bir hacmin iine hapsolmu kalsiyum iyonlarn
lazerler yardm ile temel enerji seviyesine kadar souttu
ve daha sonra sistemin iki farkl durumu arasndaki tnellemeleri gzlemledi. Sonular bir durumdan dier
duruma tnelleme olaslnn Aharanov-Bohm etkisine
dayanarak yaplan kuramsal tahminlere uygun biimde
manyetik alann byklne bal olarak deitiini
gsterdi.
Mahir E. Ocak
Avustralyadaki Adeleide niversitesinde alan aratrmaclar,

farkl iki renkte k kullanarak bugne kadar yaplm
en hassas scaklk lmn yapt. Dr. W. Weng ve
arkadalarnn yapt aratrmann sonular Physical Review
Lettersda yaymland.
ratrmaclar scaklk lm
yapmak iin k nlarnn
kullanld yeni bir yntem
gelitirdi. Kristalli yapdaki bir
diskin iine gnderilen krmz ve
yeil renkli nlar, kristalin iinde
farkl hzlarda yol alyor ve hzlar
arasndaki fark scakla bal
olarak deiiyor. Farkl renklerdeki
klarn hzlar arasndaki farkn
hassas bir biimde llmesi
malzemenin scakl hakknda

bilgi veriyor. Aratrmaclar
bir derecenin otuz milyarda biri
kadar hassasiyetle lm
yapabildiklerini belirtiyor.
Bu sayede daha nceki en gelimi
termometrelerden kat daha
hassas lm yaplabilecek. stelik
lmlerin ok souk ortamlarda
yaplmasyla hassasiyetin daha da
artrlabilecei belirtiliyor.
Bilkent niversitesi ve Fraunhofer IISden

birlii Anlamas
zlem Kl Ekici
vrupann uygulamal aratrmalar konusunda lider kuruluu olan Alman Fraunhofer IIS
ile Bilkent niversitesi arasnda iletiim teknolojileri, grnt ileme ve medikal mhendislii alanlarnda, geni ve gncel aratrma konularnda ortak alma yapma kararn
ieren bir anlama imzaland.
Bu ibirlii anlamas kapsamnda ayrca her iki kurum arasnda hem renci hem de retim yesi deiimi gerekleebilecek. mza treninin ardndan iki gn sren bir sempozyum
dzenlendi. Sempozyumda aratrma projelerinin paylam ve proje nerilerinin gelitirilmesi saland. Bilkent ve Fraunhofer IISn birlikte ev sahiplii yapt sempozyum Trk - Alman Aratrma, Eitim ve novasyon Yl 2014 kapsamnda TBTAK tarafndan finanse edildi.
9
Haberler
Metamalzemelere Yeni Bir zellik Kazandrld
oal malzemelerin salayamad,

belirli elektromanyetik zelliklere
sahip ortamlar oluturmak iin
gelitirilen metamalzemeler nesneleri
farkl dalgalardan, rnein s ve k
dalgalarndan gizlemekte kullanlabiliyor.
Grnmezlik pelerini olarak
adlandrlan bu malzemeler zerlerine
gelen n akn kesintiye uratarak ve
farkl bir dzeye ynlendirerek nesneleri
grnmez hale getirebiliyor. Sahip
olduklar grnmezlik ve negatif krlma
indisi gibi pek ok zellik sayesinde
son yllarda bilim insanlarnn ilgisini
eken bu malzemelere yeni bir zellik
daha kazandrld. Karlsruhe Teknoloji
Enstitsnde (KIT) yaplan almada
retilen metamalzemeler, altlarna
gizlenen nesnelerin dokunulunca
hissedilmemesini salyor.
Nature Communications dergisinde,
Haziran aynda yaymlanan almaya

gre, mikrometre hassasiyette
hazrlanan polimer bazl ve kristal
yapl bu malzemelerin temas
alanlarnn bykl bu malzemelere
kazandrlmak istenen mekanik
zelliklere gre ayarlanyor. retilen
pelerinin alt yzeyinde sert bir silindir
bulunuyor. Gizlenmek istenen nesneler
bu boluun iine yerletiriliyor ve
gelitirilen metamalzeme zerine
uygulanan fiziksel kuvveti farkl
ynlere datt iin bu malzemelerin
altna gizlenen nesneler parmakla
dokunulduunda veya cihazla
tarandnda tespit edilemiyor.
Mekanik pelerin olarak deerlendirilen
ve lazer yazc teknolojisi kullanlarak
retilen bu malzemeler imdilik
sadece kk llerde retilebiliyor.
Ancak belli byklkteki nesneleri
Hava Direncini Azaltan Akll Yzey
assachusetts Teknoloji
Enstitsnden (MIT)
aratrmaclarn gelitirdii ekil
deitirebilen yzey, farkl
mhendislik uygulamalarnda,
rnein otomobillerde,
uaklarda, rzgr trbinlerinde hava
srtnmesini azaltarak aerodinamik
performansn artrlmasnda
kullanlabilir.
Gnmzde kullanlan golf toplarnn
ukurlu yapdaki yzeylerinin, hava
srtnmesinin azalmasna neden olarak
topun daha uzak mesafelere ulamasn
salad biliniyor. Advanced Materials
dergisinde yaymlanan almada
aratrmaclar havann farkl yzeyler
zerindeki srtnme etkisini azaltmak
iin bu mekanizmadan yararland.
10
Zeynep Bilgici
gizleyebilmek iin daha byk llerde

retilmeleri gerekiyor, bu nedenle
gelitirme aamas devam ediyor.
ok ince, hafif ve konforlu yataklardan
altndan geen kablolarn hissedilmesini
engelleyebilecek zel tasarml hallara
kadar her alanda kullanlabilecek
bu malzemeler yakn gelecekte pek ok
farkl uygulama alannda yer bulacak
gibi grnyor.
Tuba Sargl
Sonular dk hzlarda, yzeyi

ukurlu bir top zerindeki srtnme
etkisinin yzeyi przsz bir
topun zerindekinin yars kadar
olduunu, ancak yksek hzlarda tersi
bir etkinin ortaya ktn gsterdi.
Bu nedenle aratrmaclar kullanld
esnada yzey ekli deiebilen bir
malzeme gelitirdi.
ksm yumuak, d yzeyi sert ve ok
katmanl -katmanlar kauua benzer bir
malzemelerden retildi- malzemeden
yaplm, ii bo bir top kullanlan
almada topun yzey eklinin iindeki
basnca gre deitii anlald.
Basn azaldnda topun retildii
malzeme bzlr ve d yzeyde
dalgalanmalar ortaya karken, basn
arttnda yzey tekrar przszleti.
Srtnme etkisini azaltan dokulu

yzeylerden bu ylki Dnya
Kupasnda kullanlan futbol topunda
da yararlanld. Aratrmaclardan
Pedro Miguel Reis, bu teknolojinin
otomobillerde de kullanlabileceini
ve yzeyde kullanlan malzemenin
farkl hzlarda srtnmeyi en aza
indirecek ekilde ekil deitirerek yakt
tketimini azaltabileceini sylyor.
Anesteziden Sonra Beyin Nasl Kendine Geliyor

Anestezi ile ilgili en
byk gizemlerinden
biri hastalarn
ameliyat esnasnda
nasl tepkisiz hale
geldii ve sonra nasl
bellekleri ve becerileri
zarar grmemi halde
uyandklardr. Los
Angelesta bulunan
Kaliforniya niversitesi
David Geffen Tp
Fakltesinden Dr.
Andrew Hudson ve
meslektalar tarafndan
gerekletirilen bir
aratrma, anestezi
sonras bilincin yerine
gelmesi srecinde beyin
tarafndan kullanlan
sreler ile ilgili nemli
ipular sunuyor.
Aratrma ekibi solunum
yoluyla izofloran
isimli anestetik verilen
sanlarn bilinlerinin
yerine gelmesi
srecinde beyinlerinin
farkl blgelerindeki
elektriksel etkinlii
kaydetti ve tm
deneklerde ortak
olan beyin etkinlik
grntleri analiz
edildi.
nesteziden sonra
bilincin yerine gelmesi
temel olarak, anestetiin
vcuttan uzaklatrlmas
ve beyindeki elektriksel
etkinliin giderek anestezi
ncesindeki haline gelmesi
olarak aklanabilir gibi
grnse de, bu son aratrma
yaanan srecin bu kadar
basit olmadn sylyor.
Aratrmaclardan Don Pfaff
brahim zay Semerci
gerekletirdikleri istatistiksel
analizler vastasyla
anesteziden sonra bilincin
yerine gelmesinin dzgn,
dorusal bir sre olmadn
aksine sre esnasnda
dinamik ara istasyonlar
bulunduunu grdklerini
belirtiyor. Dr. Hudson
sre boyunca deneklerin
beyinlerinin belirli haller
arasnda ani geiler
yaptn ve bu belirli hallerin
bazlarnn da bilincin yerine
gelmesi esnasnda mutlaka
uranmas gereken aktarma
merkezleri gibi davrandn
bulduklarn sylyor. Pfaff
elde ettikleri sonularn,
beynin hasar grd baz
durumlarda bilincin yerine
gelmesinin neden aksadn
anlamaya yarayabileceini
ve beyin aktivitelerinde
yaanan geilerin izlenerek
iyileme srecinin daha iyi
ngrlebileceini sylyor.
Dr. Hudsona gre aratrma
sonular bizlere beynin
bilin kaybndan bilincin geri
kazanlmasna giden srete
kendine has bir yola sahip
olduunu, anestetiklerin ise
beyin etkinliini drerek
bu yolu kontrol etmemizi
salayan aralar olduunu
sylyor.
Aratrma anesteziye maruz
kalm beyin hakknda
yeni bir yaklam tarz ve
hekimlerin ameliyathanede
anestezi srecini izleme
yaklamlarn yeniden
deerlendirmelerini neriyor.
alma Proceedings of
the National Academy of
Sciencesda yaymland.
11
Dr. Tuba Sargl
Gney Kutbunda
Gkyz
Antarktikadaki Discovery Yanardann yaknlarnda, gkyznde szlen merceksel bulutlarn grld bu fotoraf
geen yl Kasm aynda NASAnn IceBridge grevinin bir paras olan uu esnasnda ekildi. Kasm ay boyunca toplam 43 saat sren
be uu sonunda Antarktikadaki buz tabakasnn kalnl, dalar, donmu denizler ve kylar hakknda nemli veriler elde edildi.
Bu grevde P-3 Orion aratrma ua kullanld.
Bu bilimsel uular 2016da frlatlmas planlanan ICESat-2 uydusu greve balayana kadar Antarktikadaki buzullarn takip edilmesini
salayan IceBridge grevinin bir paras ve ICESat-1 uydusu 2009 ylnda hizmet d kaldndan beri devam ediyor.
12
Fotorafta grlen merceksel bulutlar ise bir da dalgas bulut tr. Hava bir engelle, rnein
bir da ya da da srasyla karlatnda ykselir ve engeli atktan sonra aa ynde hareket ederken
suya bir ta atldnda oluan dalgalara benzer ekilde bir hava akm oluabilir.
Eer havann iindeki nem oran yeterince yksekse, yukar ve aa ynl hava hareketi srasnda
basn ve scaklk deiiminden dolay su buhar younlap tekrar buharlar ve
mercek eklindeki bu bulutlar oluur.
13
Ctrl+Alt+Del
Levent Dakran
Bilgisayar Soslu Biftee Ne Dersiniz
Malzemeleri biraz pahalya gelse de,

bilgisayarlar gayet iyi alk yapabiliyor.
IBMin Watson isimli bilgisayar Riziko adl yarmay kazandndan

beri farkl eylerle uramaya devam ediyor. lgintir ki bunlarn arasnda alk da var. Yemee lezzet verecek ideal karmlar internet zerin-
hazrlanan soslar denesinler diye de ansl gazetecilere yollam. Sosun

iinde yer alan malzemelerin ou, normalde bir barbek sosunda yer
almasn bekleyeceiniz trden eyler deil. Deneyenler ise sonucun ga-
de yer alan farkl veri tabanlarn aratrarak bulmaya alan bir bilgisa-
yet nefis olduunu sylyor. Tabii her gzelin bir kusuru var, o da bu so-
yar dnn. Watsonn yapt ey tam olarak bu.

IBM, Watsonun bu konudaki becerilerini ortaya koymak iin sisteme
sun iindeki egzotik bileenler yznden bir hayli pahalya kmas. Fast
Companyden Mark Wilsonun grlerini bit.ly/watsonsauce adresinde
yeni bir barbek sosu tarifi hazrlama ii de vermi. Tarife uygun olarak
okuyabilirsiniz.
HP Bilgisayar Yeniden Yorumlamaya Hazrlanyor

karar veren HP, getiimiz ay kendi laboratu-
Tabii her zaman olduu gibi, hl geliti-
varlarnda gelitirdii The Machine adl ye-
rilme aamasnda olan bilgisayarn ticari ola-
ni bir bilgisayar sistemini duyurdu. Proje, dev

veri merkezlerini dolduracak kadar ok bile-
rak satlabilir hale gelmesinin 5 yl alabilece-
eni, ortalama bir buzdolab byklnde

bir alana sdrmay vaat ediyor. Bylece ve-
i syleniyor. Detaylar bit.ly/hpthemach

adresindeki blog yazsnda okuyabilirsiniz.
ri merkezlerinin en byk sorunu olan enerji

tketimini de ortadan kaldrmay hedefliyor.
Bilgisayar bu vaatlerini gerekletirmek
iin kendine zg bir iletim sisteminden,
bakr iletkenler yerine a dayal veri aktarKasalar, ekranlar, kontrol cihazlar, kabinler ve bunlarn doldurduu devasa veri merkezler... Bilgisayarlarn ve bilgi teknolojileri
cihazlarnn byklkleri ve yetenekleri de-
fla belleklerden daha hzl olan ve g kay-
ise de, temel yaplar uzun sredir aa-
tor teknolojisini zellikle mercek altnda tut-
be yukar hep ayn gidiyor. leri adm at-
makta fayda var. HP bu teknoloji zerinde

alan irketlerin banda yer alyor.
mak iin bu durumun deimesi gerektiine
14
mndan (photonics) ve memristor ad verilen

yeni bir eit bellekten g alacak. Mevcut
b halinde bile bilgiyi kaybetmeyen memrisHP, memristor adl belleklere dayal yeni sistem tasarmyla
nmzdeki 5 yl iinde veri merkezlerini dntrmeyi amalyor.
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
Pixarn Animasyon Yazlm RenderMan cretsiz Olacak
Pixarn filmlerini hazrlamak iin

kulland animasyon yazlm
RenderMan, bir sonraki srmde
cretsiz olarak sunulacak.
leri sinemalarda, televizyonda beenerek izledik. Bunla-
Ticari olmayan kullanm ifadesi rencileri, deneme ve

renme amal kiisel kullanm, deneyleri ve aratrma-
r seyrederken arada eminim bazlarnzn keke bunlar
lar ve RenderMan iin eklenti gelitirmeye odakl abalar
ben de yapabilseydim dedii olmutur. Pixar da sizi duy-
kapsyor. cretsiz srmle yaplan almalar yaynlamak

serbest ancak satp para kazanmak lisans koullarnn ih-
Pixar Animasyon Stdyolar tarafndan hazrlanan film-
mu olacak ki, filmlerinde kulland animasyon yazlm

RenderManin 10-14 Austos 2014 tarihleri arasnda gerekletirilecek SIGGRAPH 2014 etkinlii srasnda tanta-
lali anlamna geliyor. Detayl bilgi iin renderman.pixar.

com adresini ziyaret edebilirsiniz.
ca yeni srmn ticari olmayan kullanmlar iin cretsiz olarak kullanma sunacan duyurdu. Ticari kullanm
iin bireysel lisans bedeli de 495 dolara indirildi.
265 Satr Koda FPS Oyunu, 64 KBa Klip Sdryorlar

Programclarn kodlarn k-
Bu arada dar alana kod s-
saltarak en iyi duruma getir-
drma konusunda son zaman-
mek adna ortaya koyduu be-
larda beni en ok etkileyen a-
ceriler insan srarla artmaya

devam ediyor. Daha nce 219
lmalardan biri Mercury ad-
karaktere Tron, 140 karaktere

Tetris yerletirdikleri gibi, im-
l demosu oldu. nsan sade-
di de 265 satr koda FPS oyunu

yerletirmiler. inde duvar-
dun neler yapabildiine inan-
larn yer ald dev bir alanda

serbeste dolaabildiiniz, ko-
yor. almak iin son derece

gl bir sisteme ihtiya du-
dun zerine 20-30 satr daha

eklense keden karnza ca-
yan The Timelessi bit.ly/the-
navar frlayacakm gibi duran,

nefis bir oyun. Oyunun kodla-
lirsiniz. deal bir sistemde na-
Programclarn kck bir alanda

gsterdii beceriler izleyenleri
artyor.
l grubun The Timeless adce 64 KB bellee san bir komakta gerekten zorluk eki-
timeless adresinden indirebisl altn ve neler yaptn
rn incelemek ve oynamak iin www.playfuljs.com/
grmek iinse bit.ly/timelessyt adresindeki YouTube
a-first-person-engine-in-265-lines adresini ziyaret
videosunu izleyebilirsiniz (evet, mzik de koda dahil).
edebilirsiniz.
15
Ctrl+Alt+Del
Levent Dakran
Yz Binlerce Kiinin El Yazsndan Yeni Bir Karakter Seti Doacak

zellikle rettii tkenmez kalemlerle
piyasada boy gsteren BIC, u aralar inter-
sel ortalamaya gre nasl bir deiim gs-
net zerinde ilgin bir deney gerekletiri-
lndan cinsiyete, meslekten corafi konu-
yor. Ama, yzbinlerce katlmcnn sala-
ma kadar hangi grubun harfleri nasl izdi-
d verilerden hareketle, el yazsna daya-
ini grmenizi de salyor. Projenin sonucu
l yeni bir karakter seti (font) retmek. Sette
olan evrensel karakter seti Austos ay gibi
yer alan her bir karakter, tm katlmclarn
hazr olacak ve kullanma sunulacak.
terdiini de izleyebiliyorsunuz. Site ya ara-
Dilerseniz siz de evrensel el yazs karakter setinin hazrlanmasna

kendi el yaznzla katkda bulunabilirsiniz.
ortaya koyduu izimlerin ortalamasndan

oluacak. Yani dier bir deyile, ortaya kacak olan karakter seti el yazs tekniinin evrensel ortalamas gibi bir ey olacak.
Bunun iin theuniversaltypeface.com
adresine gitmek ve karnza kan ynlendirmeleri takip etmek yeterli. Sitede size alfabeden seilen karakterler sunuluyor ve
bu karakterleri fare yardmyla veya mobil
cihaznz araclyla izmeniz isteniyor. izimi gerekletirdikten sonra ya, cinsiyet,
meslek gibi niteliklerinizi belirtiyor ve izimlerinizi kaydediyorsunuz. Yaptnz izimin ardndan, izdiiniz harflerin evren-
Telefonunuzu Fabrika Ayarna Dndrmenin Kolay Var

Telefonunuzu bazen iindeki uygulamalar
yznden iip yavalad iin, bazen gvenliiniz iin, bazen de satmadan nce temiz bir
ekilde teslim etmek iin ilk satn aldnz haline dndrmek istersiniz. Aslnda hemen hemen her cihazn ayarlarnda bir yerlerde byle bir seenek yer alyor. Sorun u: Bu kadar
ok farkl cihazn ve srmn yer ald bir ortamda, sizin telefonunuzda bu ayarn nerede
olduunu nasl bulacaksnz?
Byle bir durumda yapmanz gereken
doruca Hardreset.info web sitesinin yolunu tutmak ve karnza kan pencereye kullandnz cihazn modelini yazmak. Cihazn
iindeki tm bilgileri silerek fabrika ayarlarna
dndrmenizi salayan ayarlar burada bulabilirsiniz. Ayrca telefondaki verileri silmeyen,
bunun yerine sadece yeniden balamaya zorlayan Soft Reset adl fonksiyona dair aklamalar da yine sitede yer alyor. Tabii bu ie kalkmadan nce telefonunuzdaki nemli bilgilerin yedeini almay unutmayn.
16
Hardreset.info web sitesi, piyasadaki her markadan ve modelden telefonun nasl silineceine dair bilgileri bir araya topluyor.
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
Fotoraflarnza Filtreler Deil Usta Eller Dokunsun

Pictricks sayesinde fotoraflar zerinde
yaplmasn istediiniz detayl deiiklikleri
iin uzmanna sipari edebiliyorsunuz.
nternet zerinde veya mobil cihazlarda fotoraflar-
Byle olunca da olaslklarn kaps ardna kadar al-
nza eitli filtreler ekleyen veya bir yere kadar grnt-
yor. rnein aile fotorafnzda bir kii mi eksik? Gnde-
y dzeltmeyi vaat eden birok uygulamayla karlaabi-
rin bir fotorafn, toplu kareye eklesinler. 100 yllk aile

fotorafnn renkleri mi soldu? Yollayn dzeltsinler. G-
lirsiniz. Pictricks adl yeni bir servis ise konuya farkl bir
yorum getirmi. Pictriks, fotoraflarnz dzenlemek iin
dzenleme algoritmalar ve filtreler yerine profesyonel-
znzn zerindeki katan rahatsz m oldunuz? Sizin

iin yenisini izsinler. Tabii bu hizmetin bir bedeli var, o
lerden yardm alyor. Yani dzenlenmesi iin gnderdii-
da fotoraf bana 5 dolar. Belli bir miktarn zerinde fo-
niz fotoraflar, kar tarafta kanl canl uzman kiiler tara-
torafnz gnderirseniz indirim de yapyorlar. Denemek

isteyenler iin detaylar www.pictricks.com adresinde.
fndan dzenlenip isteinize gre elden geiriliyor.
Akll Televizyonu da Kandrrlar

Siz bilgisayarnz virslerden, zararl yazlmlardan
korumak iin onca zahmete girin, yeni aldnz akll televizyon salonda yle dursun. Olur mu? Olmaz.
zerinde internet tarayc bulunan, Skype ve Facebook gibi alara rahata balanabilen, etkileimli servislerin kiiselletirilmi olanaklarndan faydalanmak
iin retilen bu cihazlarn tpk bilgisayarlar gibi gvenlik riskleriyle kar karya kalabilecei uzun sredir dile getirilen bir eydi. Nihayet piyasadaki milyonlarca akll televizyonu tehdit eden bir gvenlik an buldular. Ad Red Button Flaw.
Red Button Flaw, dnya genelinde akll televizyonlara yayn aktarmak iin yaygn olarak kullanlan
HbbTV adl hibrit yayn standardndaki bir a temel
alyor. Bu a kullanan kii, televizyon yaynna bir
kod ekleyerek yaynn arka plannda istedii internet
servislerinin almasna izin veriyor. Bundan sonra
da ne yapaca tamamen keyfine kalm. stelik kod
yin, byk bir sitenin ortasna doru uurun ve bin-
yayn sinyali zerinden tetiklendii iin internet te-
lerce televizyonun hkimi olun. in bu kadar da ko-
melli saldrlarn aksine tespit edilmesi son derece zor.
lay olduu syleniyor. Detaylar iin iss.oy.ne.ro/Aet-
Aln bir drone, zerine glendirilmi bir anten ekle-
her adresine gz atabilirsiniz.
Akll televizyonlarn etkileimli

servislerle uyumunu salayan balantl
teknolojiler, bu tr cihazlar gvenlik
sorunlaryla da yz yze getiriyor.
17
Tekno - Yaam
Dijital
Stetoskop
ocuklar iin
3-Boyutlu Yazc
Hekimliin simgelerinden olan

steteskop, 1816 ylnda
Fransada icat edildi. lk stetoskop
tahtadand. Sonraki yllarda
stetoskop teknolojisinde ok
fazla deiiklik yaplm olmasna
ramen, dijital stetoskoplar hi
bir zaman yaygn olarak kullanlmad.
Gnmzde kullanlan stetoskoplar
mzeye kaldrma iddias ile piyasaya
srlen One Dijital Stetoskop,
Thinklabs tarafndan gelitirilmi
ve her trl normal kulaklk ile
alabiliyor.
Gen okuyucularmz iin ne kadar

ilgin bir haber bilemiyorum,
ama ilk nokta vurulu yazcy
lise yllarnda, ilk lazer yazcy
niversite yllarnda ve ilk 3 boyutlu
yazcy 40l yalarnda deneme
ans bulmu olan benim gibi
orta ya zeri okuyucular iin
ok ilgin bir haber olsa gerek.
Haberimize konu olan
bu Kickstarter projesinin amac,
hedef kitlesi ocuklar ve
genler olan 3 boyutlu bir yazc
retmek. Bu 3 boyutlu yazc,
iPad zerinde ocuklarn
3 boyutlu tasarm yapabilecei
bir uygulama ile beraber geliyor.
Bu durumda kullanc,
herhangi bir bilgisayara veya baka
bir arabirime ihtiya duymuyor.
www.thinklabs.com
18
Osman Topa
Tasarmclar ok iddial:
ocuklarn bu uygulamann
temel zelliklerini 30 saniyede
renebileceini ngryorlar.
Pilot almalar tamamlanan proje,
hedefledii destein iki katna,
destek kampanyasnn bitmesine
15 gn kala ulam durumda.
http://goo.gl/oa6tQp
teknoyasam@tubitak.gov.tr
AirDog:
Hi Peinizden
Ayrlmayan
Drt Pervaneli
AirDog (Hava Kpei), Kickstarterda
balatlan ilgin bir proje.
Seri retim yapabilmek iin 200
bin dolar sermaye toplamak zere
Kickstarter projesini balatan
AirDog ekibi, projenin sonlanmasna

33 gn kala 340 bin dolardan
fazla sermaye toplamay baarm.
AirDogun alma ilkesi ok
basit: Kolunuza veya kasknza
takacanz AirLeash (Hava Tasmas)
ile programladnz bu drt
pervaneli helikopter, zerindeki
profesyonel aksiyon kameras ile
siz nereye giderseniz oraya gelerek
yaptnz her eyi kaydediyor.
Her trl hava koulunda almak
zere tasarlanm olan AirDogu
isterseniz tam otomatik

beni takip et modunda,
isterseniz de tam fonksiyonel
bir uzaktan kumanda ile
tamamen manuel olarak
kullanabiliyorsunuz.
Ayrca AirDogunuza akll
telefonunuzla da
kumanda edebiliyorsunuz.
http://goo.gl/W14IIX
19
Tekno - Yaam
Osman Topa
Akll
Telefonunuzu
Yava Kameraya
Dntren
Masast
Uygulamalar
Hortum
Yava kameralar, Gnein dakikalar
iinde gerekleen douunu
veya batn kaydederek saniyeler
iinde grmemizi salayan
teknolojidir. Tohumdan iee
gnlerce sren dnmn veya
hareketli bir sokakta insanlarn
ve aralarn gn boyu sren
hareketlerinin saniyeler sren
videolarn hepimiz biliriz.
imdi akll telefonunuzla byle
videolar hazrlayabilirsiniz.
Android cihazlar iin hazrlanm
olan Droid Timelapse ve hem
Android hem de iPhone telefonlar
iin hazrlanm olan Lapse
It, yava kamera projenizde
kullanabileceiniz iki uygulama.
Telefonunuza indireceiniz
bu programlardan biri ve uygun
bir tripod ile ilk projenize bu
akam gn batmnda
balayabilirsiniz.
http://goo.gl/OEDynq
http://www.lapseit.com/
20
lkemizde ok sk yaanmayan
bir doal afet olan hortum,
baz kiiler iin byleyici bir
doa olay. lkemizde de
yaygnlamaya balayan bilim
merkezlerinde etkileyici bir gsteri
olarak da deneyimlenebilen
hortum, duyulmayan ses dalgalar
ile suyu havada asl paracklar
haline getiren bir sistem ve dairesel
olarak dnen 6 emme borusu
kullanlarak modellenmi.
http://goo.gl/wlBFF7
teknoyasam@tubitak.gov.tr
Sesli Simltane
evirmen:
Skype
Translation
nternet zerinden sesli grmenin
nc uygulamalarndan olan Skype,
Microsoft tarafndan 2011 ylnda
satn alnd ve 2013 balarnda
MSN Live Messenger programnn
yerine kullanlmaya baland.
MSN tarafndan alndktan sonra
Skype uygulamasna cretsiz
grntl grup grmesi
(25 kiiye kadar) ve ekran paylam
gibi baz zellikler de eklendi.
ok Bilinmeyen
Google Hizmetleri:
Google Mars
Skype yetkilileri tarafndan yaplan
aklamaya gre, 2014 yl sonuna
kadar Skype kullanclar, grntl
grmeleri srasnda cretsiz
online simltane eviri hizmeti de
alabilecek. Basn aklamasnda
yaplan gsteride, ngilizce konuan
bir Skype kullancs ile Almanca
konuan bir Skype kullancsnn
Skype Translate teknolojisi ile
nasl iletiim kurabildii gsterilmi.
Sesli grmelerin simltane
evirisinin baarl olmasnn,
iletiim teknolojisinde yeni bir
r aaca bir gerek.
Google Earth, Googlen arama motoru hizmetinden

sonra en ok kullanlan hizmetlerinden biri.
Dnyay merak edenler, Google Earth kullanarak
hzl bir dnya turuna kabiliyor.
Google, Mars merak edenler iin de benzeri bir
hizmet veriyor. Google Mars uygulamas ile
Marsn zerindeki da, krater, kanyon gibi corafi
yaplarn yan sra Marsa giden keif aralarnn
bulunduu konumlar da grebiliyorsunuz.
http://www.google.com/mars/
http://goo.gl/ZCDyUA
21
Dr. Zeynep Bilgici

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
a
m
r
u
d
n
o
D Stl
Gzel b
dondurm ir yaz gnnn
sca
Ferah
ann
kolay sin latc etkisinin y verdii keyif bir nda
dirilmes
anna le
zzeti, ze bakadr.
i eklenin
ngin
c
t
e
kettiim
u
Aslnda
iz gdala gnlerde hem besin deeri ve
d
o
n
d
urm
rdan
gv
zellikle
son dn a tketimini sad biri hi phes enle hem de zev
e
iz do
e
kle
m
c
e
d
pek ok
eidi r e, aklmza gele yaz aylaryla sn ndurma.
bilec
rlan
etile
kk b
yk biro n, diyet veya az ek her trl me drmamak gere
yvelisind
kir.
yal gib
umuzu
e
i
n vazge
ilmezi ve seenekleri olan n kahvelisine
d
yln her
dnemi ondurma
tketiliy
or.
m
?
u
m
z
u
B
Konu Basligi
Dondurmada Ne Var?
Bileimindeki maddeler ve bu maddelerin oranlar tketici talebine ve retim blgesine gre farkllk gsterse de dondurmann maddenin halini
bir arada bulunduran ilgin bir yaps var. Gaz halde hava kabarcklar, sv halde tamamen donmam st ve kat halde buz kristalleri dondurmann
bileenleri arasnda yer alyor.
eriinde bol miktarda st ve st rnleri bulunan dondurmann besin deeri hayli yksek.
Stte st ekeri (laktoz) vardr, fakat bu eker dondurmaya tadn vermeye yetmez bu nedenle dondurmaya eker (ounlukla skroz veya glikoz)
ilave edilir. Tat alma reseptrleri souk gdalara
kar daha az duyarl olduundan bu gdalara daha
ok eker ilave edilir. Dondurmann tadnn oda
scaklna gelince yani eriyince daha ekerli hissedilmesi de bu yzdendir. Benzer bir durum gazl
ieceklerde de yaanr. Genellikle souk tketilen
gazl iecekler oda scaklna getirilerek iildiinde daha ok eker tad alrz.
Dondurmay genellikle
ksede, klahta ya da kt helva
arasnda tketiriz.
Dondurma klahnda
un, eker,
bitkisel ya ve emlgatr
gibi maddeler bulunur.
B u z k r i s t a ll e
ri
k re c i k l e
Ya
ri
Hava boluklar
Va nilya
S k
r oz
Pa
lm
it i
kA
G li s e r
ol
s it
24
Dondurma karmndaki
bileenlerden bazlar
Dondurmann esiz lezzetinde rol oynayan bir

baka bileeni de yadr. Diyet, az yal veya yasz olarak retilmedii srece dondurma
arlka en az % 10 ya iermelidir. Bu ya stten
ve st rnlerinden elde edilir.
Severek tkettiimiz dondurmada ne var diye
sorulsa, ilk aklmza gelen st ve st rnleri (krema, tereya) ile eker olsa da aslnda belki oumuzun farkna varmad bir dier ana bileeni de
havadr. indeki hava sayesinde gzenekli bir yapya sahip olan dondurma gzel tadn bu grnmeyen bileenine de borlu. nk yiyeceklerin
yaps, dil zerindeki reseptrleri harekete geiren
tat veren molekllerin azdaki salnmn etkiler.
Bu nedenle erimi bir dondurmay tekrar dondurduumuzda iindeki havay kaybettii iin sadece hacminin deil lezzetinin de azaldn grrz. yi bir dondurmann hacminin yaklak %30%50si hava olmaldr. Bu miktar nemlidir nk
eklenen hava belli bir noktadan sonra dondurmann kalitesini drr ve daha abuk erimesine neden olur. Genellikle daha ucuz dondurmalar daha
ok hava ierir.
>>>
Karmak bir yapya sahip dondurmadaki hava, st, krema, su gibi bileenlerin tek faz halinde
durmasn salamak iin farkl maddeler kullanlr. Birbirine karmayan maddeler kuvvetli alkaland zaman tek fazda durabilse de ksa bir sre iinde birbirinden ayrlr, tpk zeytinya ve su
karmnda olduu gibi. Belki aklnza yapsnda su ve ya bulunduran stn nasl tek faz olduu sorusu gelebilir. Stte ya molekllerini evreleyen fosfolipitler ve proteinler vardr. Bu maddeler emlsiyon fazn sabitlemede grev alr, bylece ieriinde bulunan ya ve su fazlarna ramen
st tek faz halinde durur. Benzer ekilde dondurmada da farkl fazlar bir arada tutacak emlgatrlere ihtiya vardr. Dondurmada eskiden beri kullanlan doal emlgatr yumurtann sarsndan elde edilen lesitindir. Lesitin uzun zincirli ya asitlerinin gliserol moleklne baland kolin ve fosfat ieren bir molekldr. Ancak gnmzde lesitin yerine mono- veya di-gliseritler ile sorbitan esterleri gibi rnekleri bulunan sentetik emlgatrler kullanlyor.
n
Dondurman
iyi kalitede n
olup olmad
anlamak iinaka
tatmaktan b var:
bir yol daha
Dondurmadaki farkl fazlarn birbirine karmasn salamak iin eklenen bir baka madde de
stabilizatrdr. Stabilizatrler byk kristallere gre daha yava eriyen kk kristallerin olumasn da salar. Dondurmada en ok kullanlan stabilizatrler arasnda jelatin, deniz yosunlarndan elde edilen alijinik asit, alginatlar, agar agar, karragenan ve furcellaran, bitkilerden karlan guar gum
ve pektin, bakterilerden elde edilen xanthan gum
selloz ve trevleri saylabilir. Btn bu maddelerin yan sra dondurmada bulunmas gereken ime
suyu, yasz kuru madde gibi maddelerin oranlar
da nemlidir. Bu oranlar dondurmann tadnda ve
besleyiciliinde etkin rol oynar.
Her ne kadar dondurmann ieriinde bulunmas gereken maddeler ve miktarlar belirlenmi
olsa da bu ierik, ihtiyaca ynelik olarak hazrlanan baz zel rnlerde deiiklik gsterebilir. rnein kalp veya dolam bozukluu ile ilgili salk
sorunu yaayanlar iin sodyum miktar azaltlm
dondurma, eker hastalar iin eker yerine sorbitol veya sakarin gibi tatlandrclarn kullanld
diyabetik dondurmalar da retilir.
Bilim ve Teknik Ekim 2009
Ayn hacimdeki iki

dondurmann arln
karlatrmak.
Kaliteli dondurmaya
belli bir orann stnde
hava baslmayaca
iin daha ar dondurma
daha iyidir. Yalnz bu
karlatrmay yaparken
dondurmann iinde
meyve paralar varsa bu
durumu dikkate almay
unutmayn.
Dondurma souk yerde

muhafaza edilir, bu nedenle
iinde bakteriyel etkinlik
az olur, bu da rnn
dayanklln arttrr.
Ancak bir st rn olan
dondurma uygun olmayan
retim ve depolama
aamalarnda kolaylkla
bozulabilir.
25
Konu Basligi
Mara Dondurmas
lkemizde retilen dondurmalar arasnda esiz tad, farkl kvam ve
sunumu ile Mara dondurmasnn yeri bir bakadr. Mara dondurmasn dierlerinden ayran zellikleri arasnda nispeten dk hacim genilemesi, kendine zg lezzeti ve aromas, inenebilen elastik yaps,
parlak beyaz rengi, erimeye kar dayankl olmas ve dk scaklkta
uzun sre muhafaza edilebilmesi saylabilir. Mara dondurmasnn yapmnda karoten iermedii iin inek stne gre daha beyaz olan kei
st ile kvamnda ve aromasnda etkin olan salep kullanlr.
Salep ieriindeki glikomannandan dolay stabilizatr gibi davranarak

dondurmaya arzulanan kvam verirken byk buz kristallerinin olumasn engelleyerek erimeyi geciktirmede de grev alr.
Dondurma ve benzeri
rn gruplarndan bazlar:
Stl Dondurma: St ve st rnleri, eker ve aroma
maddelerinden oluan hava verilmi ve dondurulmu karm
Yumuak Dondurma: Dondurucudan alnd anda
tketilen ve sertleme aamas geirmeyen rn
Bitkisel yal stl buz (mellorin): Stl buz rnleri
genel tanmna uyan, st ya yerine bitkisel ve/
Gnmzde byk bir sektr haline gelen dondurmann tarihi bilinmese de milattan ncelere kadar uzand
dnlyor.
Anadolunun birok yresinde hl yaplan karsamba
bugnk dondurmann ilk rneklerinden biri. Kn taze
yam karn veya rendelenmi buzun bal, urup, erbet,
tahin veya dier tatlandrclarla harmanlanmas ile hazrlanan bu tatl yreden yreye karma, karlama, karsamba,
karl buzlu gibi isimler alabiliyor. Adana ve Mersin yresinde, buz veya Toroslardan getirilen kar ile niasta ve erbet
karmndan yaplan bici bici de dier bir rnektir.
26
veya hayvansal ya ieren yenilebilir buzlu gda

Sulu buz: Su, eker, stabilizatr, renk maddesi,
meyve ve meyve konsantresi kullanlarak hazrlanr.
inde st ve/veya st rn yoktur.
Sorbe: Meyve ierii daha fazla olan sulu buz benzeri rn
Stl Buz: eriinde meyve veya aroma maddesi, eker,
stabilizatr ve az miktarda st ya ve st kuru maddesi vardr.
Gelato: inde st, yumurta, krema ve meyveler ile
dondurmaya gre daha az ya, eker ve hava bulunan
talyan tipi dondurmadr. Emlgatr ve stabilizatr iermez.
Dondurulmu yourt: Son yllarda sat
lkemizde de yaygnlaan meyveli veya aromal
yourdun dondurulmasyla elde edilen rn
>>>
Bilim ve Teknik Ekim 2009
lk dnemlerinde yerel bir tat olan Mara dondurmasnn nnn tm

dnyaya yaylmasyla birlikte salep tozuna olan ihtiya da hzla artt. Mara dondurmasnda kullanlan salep, ounlukla Toros ve Amanos Dalarnn 1000-1200 m ykseklerinde yetien yabani orkidelerin
yumrulu kklerinden elde edilir. Her orkide ylda bir yavru yumru meydana getirir ve yeni yumru gelitike eskisi yok olur. 1 ton salep tozu
yaklak 625.000 orkideden elde edilir. Salep tozu elde etmek iin doadan ar miktarda toplanan orkidelerin soyu tkenme tehlikesi altnda. Gelime sresi yaklak 2-16 yl olabilen bu orkidelerin doal ortamlar dnda oaltlmalar ok kolay deil. Orkideleri kltre alma
almalar devam ediyor, eer bu aratrmalarda yksek verim alnmaya balanrsa, orkidelerin soylar tkenmekten kurtarlabilir.
Trk kltrnde nemli yer tutan Mara dondurmas adn

ilk kez retildii ehirden alr. 1973 ylnda Maraa Kahraman
unvannn verilmesi ile birlikte Kahramanmara dondurmas
olarak da biliniyor.
Nejdet Bozkurt
Salep elde edilen orkide trlerinden biri Anacamptis pyramidalis (sivri salep)
Dondurma m yoksa
Buzlu Gda m yiyoruz?
Dondurma Trk Gda Kodeksi Dondurma
Tebliine gre iinde tat ve eidine gre st ve/veya st rnleri, ime suyu, eker ve izin verilen katk maddeleri olan, istenildiinde salep, yumurta ve/
veya yumurta rnleri, aroma maddeleri ve eni
maddeleri gibi bileenler katlarak, henz dondurulmam haldeki karmn pastrizasyon sonras,
tekniine uygun olarak ilenmesi ve dondurulmas
ile elde edilen, yumuak halde ya da sertletirildikten sonra tketime sunulan rn olarak tanmlanr.
Bu teblie uygun olarak hazrlanan dondurma
hayli besleyici bir gdadr. eriinde karbonhidrat,
ya ve proteinin yan sra A, B, C, D ve E grubu vitaminler ile potasyum, magnezyum, inko, kalsiyum
ve fosfor gibi mineraller bulunur.
Ambalajl dondurma olarak bildiimiz ve tkettiimiz besinlerin byk ounluu ise Yenilenebilir Buzlu rnler Tebliine uygun olarak hazrlanyor. erii dondurmadan farkl olan bu rnlerin bir blm st ve/veya st rnleri iermeyebiliyor. eriinde bitkisel ya, eni ve izin verilen farkl katk maddeleri bulundurabilen bu gda-
lara dondurma demek ok doru deil. Genellikle

dondurma gibi alglanan bu gdalar serinletici etkiye sahip olsa da dondurma kadar besleyici ve salkl olmayabiliyor. Bu nedenle zellikle ambalajl dondurmalar satn alrken etiketlerinin iindekiler blmnde yer alan rn adna (dondurma, stl buz,
vb.) dikkat etmek, doru seimi yapmamzda yardmc olabilir.
Kaynaklar
http://www.princeton.edu/~achaney/tmve/wiki100k/docs/Ice_cream.html.
http://www.acs.org/content/acs/en/education/resources/highschool/chemmatters/past-issues/
archive-2012-2013/ice-cream-and-chemistry.html.
http://www.icecreamnation.org/.
Trk Gda Kodeksi Yenilebilir Buzlu rnler Teblii, 2005/43.
Trk Gda Kodeksi Dondurma Teblii, 2004/45.
http://tarihvemedeniyet.org/2009/07/dondurmanin-tarihi-ve-gelisimi/.
http://icecreamscience.com/2012/02/01/the-effect-of-emulsifiers-on-ice-cream-texture/
Tekinen, K.K., Lezzetin Doruu Mara dondurmas, Standard, Say 579, s. 54, 2010.
imek, O., Tuncay, ., Bilgin, B., Endstriyel Dondurma retiminde Farkl Stabilizatr Kullanmn
Dondurma Kalitesine Etkisi, Tekirda Ziraat Fakltesi Dergisi, Say 3, s. 55, 2006.
Gzceliolu, B., Orkideler, Bilim ve Teknik, Say 541, s. 52, 2012.
27
Brtein Ege
BARIS. KARTALI
zun bir bekleyi dneminden sonra Trkiyenin ilk havadan erken uyar ve kontrol ua (Bar Kartal) bu
yln ubat aynda, ikincisi ise Nisanda Boeing firmas
tarafndan Trk Hava Kuvvetlerine teslim edildi. Uaklarn gelecekte Konya 3nc Ana Jet s Komutanlnda konulanmas planlanyor. Projenin ana yklenicisi ilke olarak Boeing firmas olmakla beraber, uak ve ilgili sistemlerin tasarm, test ve bakm gibi etkinliklerinde TUSA, ASELSAN, HAVELSAN, M-
28
KES, SELEX, KALE KALIP ve Trk Hava Yollar gibi birok yerli kurum ve kurulu da yer alyor. Trkiyenin Boeingden drd kesin, ikisi ise opsiyonlu olmak zere toplam alt tane sipari
ettii uaklardan ilk nn bu sene iinde Hava Kuvvetlerine
teslimi bekleniyor. Saatte 850 kmlik bir hzla uabilen Bar Kartal, yakt ikmali yapmakszn aralksz olarak 10 saat grev yapabiliyor. Sahip olduu modern MESA Radar (Multi-role Electronically Scanned Array Radar) sayesinde 385 kmlik bir alan
><
Trkiyenin ilk Havadan Erken Uyar ve Kontrol Ua
360 derecelik bir ayla tarayabilecek olan Bar Kartalnn 3000

hedefi e zamanl olarak tespit ve takip edebilme yeteneine de
var. Trk yapm elektronik destek sistemleri ve haberleme sistemlerine de sahip olacak uaklardan ilki Boeing tarafndan tamamland, dier nn de TAI tarafndan modifiye edilmesi
planlanyor. Uaklarn bakm ise Boeingin ABDdeki uak retim merkezi Seattleda eitim alan Trk Hava Kuvvetleri personeli tarafndan gerekletirilecek. Bu uaklarn olaanst g-
l radarlar ve eitli baka alglama sistemleri ile dalarn arkasndaki ve vadi ilerinde, engebeli arazilerde bulunan hedefleri
bile kolaylkla tespit etme yetenei var. Bu sayede artk Trk hava sahasna yaklaan uaklar, helikopterler ve fzeler normalden
ok daha nce, Trk hava sahasndan daha ok uzaktayken tespit edilebilecek. zetle Bar Kartallar gkyznde Trkiye iin
aralksz nbet tutarak tm Trk hava sahasnn kesintisiz olarak
gzetlenmesini salayacak.
29
Dr. Emine Sonnur zcan

Dnyann En Eski ve
En Byk Tapnma Alan
Son yirmi yln en nemli arkeolojik kefi saylabilecek Gbekli Tepe,
kulamzdaki medeniyetler beii Anadolu tanmlamasna
uygun olarak insanln medeniyet ve dinler tarihinin
yeniden yazlmasna sebep oluyor. Urfa yaknlarndaki Gbekli Tepede
yaplan kazlarla, yalnzca dnyann bilinen en eski ve en byk
kutsal alan gn yzne karlm olmad. Ayn zamanda,
antsal ina ile tapnma amal sosyal rgtlenme ve iblm,
tarmn ve hayvan evcilletirmenin douundan nceye ekilmi oldu.
2014
yl, Gbekli Tepede balayan arkeolojik aratrmalarn

yirminci yl. Dorusu, 20 yldr elde edilen arkeolojik veriler olmasayd, Buzul a (Pleistosen) sonras avc-toplayc insanlarn antsal yaplar ina ettii ancak ngrden teye gitmeyen ifadelerle ileri srlebilirdi. Nitekim Alman Arkeoloji Enstits
ve Trkiye Cumhuriyeti Kltr ve Turizm
Bakanl ibirliiyle yrtlen Gbekli Tepe Kazlarnn Bakan Klaus Schmidte gre, Yukar Mezopotamyada Dicle ve Frat
havzalarnda yaplan arkeolojik kazlar, insanln eski tarihine ilikin olarak, Buzul
andan Buzul a Sonrasna (Holosen)
geiin bilinmeyen ve beklenmedik paralarn aa kard.
Aslnda anlurfa yaknlarndaki Nevali oride Atatrk Barajnn yapm nedeniyle 1983te balayan arkeolojik kurtarma
kazsyla Yenita Devri (Neolitik) kuramlarndaki deiikliin ipular ortaya kmaya
balamt. Ardndan Batman Baraj yapm
nedeniyle 1990da balayan Hallan emi arkeolojik kurtarma kazs ve 1995te Gbekli
Tepede balayan arkeolojik kazlarla kefedilen ember biimli antsal yaplar, insanlk tarihinin bu nemli gei dnemine yepyeni bir bak as kazandrd.
31
Dnyann En Eski ve En Byk Tapnma Alan: Gbekli Tepe
Erhan Balk
n Asyada anak-mleksiz Yenita a Yerleimleri
Avc-toplayc topluluk
Yerleim
Bitki-hayvan evcilletirme denemeleri
Gbekli Tepe ncesinin hkim Yenita Devri kuramlar, 20. yzyl balarnda Msr ve Gney Mezopotamyada, ortalarnda ise Bereketli Hilalin (Irakn
gneyinden ran, Suriye ve Trkiyenin
gneydousuna, oradan rdn, Filistin
ve Lbnana doru kvrlan blge) gneybat ucunda (Eriha, Filistin, M 10.000)
ve Kuzey Mezopotamyada (Cermo Kalesi, Kerkk, M 7000-6000) yaplan
kazlardaki bulgulara gre ortaya koyuluyordu. Ancak buralardan elde edilen bulgulara gre ileri srlen kuramlarn hi biri, tarm yapmayan avc-toplayc insanlarn tapnma motivasyonuyla organize olup antsal yaplar ina edebileceini ortaya koymaya yetmiyordu.
Antsal mimari
Trensel sanat
Hatta bunlar arasnda en yaygn saylan Vaha Kuramnn sahibi, Avustralyal Marksist Arkeolog Gordon V. Childe
(1892-1957) Kendini Yaratan nsan isimli
kitabnda Yenita Devrine ait bir siyasetten ve dinden sz etmeye gerek olmadn, byle bir dnsel seviyenin ve rgtlenmenin hi var olmadnn dahi ileri
srlebileceini sylyordu. Childea gre sosyal organizasyon ancak tarm yaplmaya balanmasyla ve ehirlerde oluabilirdi. ehirlerdeki iblm, uzmanlama ve sanatn ortaya kmas sonucu
dikilen ant ve kamu binalar, tarmdaki
retim fazlasn sembolize ediyordu.
Childe, Robert J. Brainword (19072003) ve baka bilim insanlarnn aklla-
rndan dahi gemediini anladmz avc-toplayc topluluklarn antsal yap ina etmeleri, Gbekli Tepede 1995 ylndan bu yana yrtlen kazlarda ortaya
kan yaplarla yakn dnemin akademik ve popler gndemine oturmu oldu.
Gbekli Tepe yaklak on yldr ulusal
ve uluslararas akademi, medya, kamu ve
zel sektr kurumlarnn yaymlad ve
destekledii makale, tantc film ve sergi
faaliyetleriyle dnyadaki en dikkat ekici
Yenita Devri yerleimlerden biri haline
geldi. Mimarisi ve sanatyla, yksek seviyede bir antsal nitelik tayan Gbekli Tepeyi gnde ortalama 1000 kii ziyaret ediyor.
TARHSEL DNEM
GNEYBATI ASYADAK ANA KLTRLER
ANADOLUDAK NEML YERLEMLER
TARHLENDRME (M)
Ge Yenita Devri (Neolitik)
anak-mlekli Yenita Devri

anak-mleksiz Yenita Devri B-C
atalhyk (Konya), Salat Camii Yan (Diyarbakr)*

ayn (Ergani), Nevali ori (Urfa)
6200-6900
6900-8800
Erken Yenita Devri
anak-mleksiz Yenita Devri A
ayn, Gbekli Tepe (Urfa); Krtik Tepe*, Demirky (Diyarbakr)*;

Gusir Hyk (Siirt)*; Hallan emi*, Hasan Keyf Hyk (Batman)*
8800-10.200
Ge Ortata Devri (Mezolitik)
Natufyan
Direkli Maaras (Kahraman Mara)
10.200-13.000
Ortata Devri
Geometrik Kebaran
Karain Maaras (Antalya)
13.000-15.000
Erken Ortata Devri
Kebaran
kzini Maaras (Antalya)
15.000-23.000
Ge Ta Devri (Paleolitik)
Ahmeriyan
azl Maaras (Samanda)

Karain Maaras
23.000-45.000
Ta Devri
Musteriyan
Karain
45.000-250.000
Kaynak: Schmidt, K., Anatolia A Companion to the Archaelogy of Ancient Near East, Blackwell Pub. Ltd, s. 144-160, 2012. (Tablo zerindeki *iaretli arkeolojik alanlar tarafmzca eklenmitir.)
32
>>>
12.000 Yl ncesinde
na Edilen Dini Yerleke
Dnyann bilinen en eski ve en byk
tapnak yerlekesi Gbekli Tepenin kaz
alan anlurfaya 18 kilometre, en yakn
ky rencike ise 1,5 kilometre uzakta.
Kaz alannda ayr katman bulunuyor.
Yksek kabartma tarznda kaznm yrtc figr, Gbekli Tepe
Birinci katman doal ve doldurma tatoprak, ikinci ve nc katmanlar ise

tapnak buluntularnn yer ald blmler. Gbekli Tepeyi alttaki iki katmanda
bulunan T biimli dikili talar simgeliyor.
ok uzak mesafelerden dahi grlebilen
bir tepe zerinde ina edilen kutsal alann katmanlar 15 metre ykseklie ulayor. Gbekli Tepenin kaz alan ise 90
dnmlk dev bir alan (12 futbol sahasndan biraz byk) kaplyor.
Alttaki en eski nc katmandaki
dikili talar yaklak olarak M 11.00010.000e, stteki daha yeni olan ikinci katman ise M 9000-8000e tarihlendirildi. Kuzey Mezopotamya iin bu tarihsel dnemler Buzul a sonrasndaki
anak-mleksiz Yenita Devrinin iki
aamasna (A ve B) ait. lk aamada insanlar yabani tahl topluyor ve avclk yapyordu.
Gbekli Tepenin tepe olumasnda,
tapnak katmanlar dnda, doldurma
toprak ynlar etkili olmu. emberimsi antsal yaplar M 8000 civarnda bilinemeyen bir sebeple terk edilirken, bilinli ve hzl bir ekilde iinde her byklkte ta, alet paralar, hayvan kemikleri olan toprakla doldurulup kapatlm.
Grntleme teknolojisinin gelimesi, Gbekli Tepedeki tm arkeolojik buluntularn durumu hakknda kayda deer veriler salad. 2003 ylnda yeraltn
gzlemleyebilen bir radarla yaplan taramalarda Gbekli Tepenin tmne yaylm ve tamamen yma toprak altnda en
az 20 emberimsi yap daha olduu ortaya koyuldu.
G. Kahveci
Klaus Schmidt, Gbekli Tepede bugne kadar yaplan kazlarda herhangi bir
eve rastlanmadn ve dolaysyla burann dnyevi bir mekn deil sadece kutsal bir blge olduunu sylyor. te yandan kalabalk topluluklarn bir araya geldii bir buluma blgesi olarak Gbekli Tepenin -tpk milattan nceki binyllarda Kudste ve slam ncesi ve sonras dnemlerde Mekkede olduu gibi- tapnma dnda byk lenler ve festivallere de sahne olduu ileri srlyor. Bu
balamda Gbekli Tepenin bilim, sanat
ve kltrn yan sra kltr tarmnn
balangcn ve yerleik hayata gei srecini de tetiklemi olabileceine dair yepyeni bir anlay geliiyor.
Gbekli Tepedeki merkezi dikili T talar, insan boyundan kat kat uzun
C. M. zcan
Alak kabartma tarznda kaznm yaban eei ve ceylan figr,

Gbekli Tepe
Gbekli Tepe kaz alannn yaklak 2 kilometre uzakndaki kire ta ocaklarnn bulunduu arazi
33
http://kortiktepe.com/
http://www.mom.fr/IMG/jpg/Jerf.jpg
Krtik Tepe, Diyarbakr
Cerful-Ahmer, Suriye
Radyokarbon lmleri
gelitirdii tipik mimari tarz olarak ifade

edilebilir. Nitekim Gusir Hyk, Krtiktepe, ayn, Hasan Keyf Hyk, Hallan emi ve Filistindeki Eriha gibi erken
dnem Yenita Devri yerleimlerin ilk
katmanlarn yuvarlak planl meskenler
oluturmutur.
Gbekli Tepedeki emberimsi antsal
yaplar kefedilme srasna gre A-B-CD-E-F-G-H harfleriyle isimlendirilmi.
emberlerin aplar 10 ile 20 metre arasnda deiiyor ve ortalarnda birbirine
paralel iki byk T ta dikili.
emberimsi yapy oluturan ta rg
duvarlar arasnda, duvarla desteklenmi
ve belli aralklarla sralanm yine T biimli fakat daha kk dikili talar var.
Bunlarn says 10-12 kadar. emberler
arasnda en by D emberi.
Atlas Dergisi
Bilindii gibi radyokarbon lm organik kalntlar zerinde yaplabiliyor.

Ancak iklim koullar nedeniyle Gbekli Tepede kolajen ieren bitki kalntlarna
nadiren rastlanabiliyor. Bu sebeple ilk radyokarbon lmleri 2010 ylnda, D emberinin eper duvarlarndaki balk svada bulunan karbon tortular ile hayvan
dilerindeki besin kalntlar zerinde yaplabildi.
Kaz ekibine gre, 2011 yl radyokarbon lmleri iin ansl bir yld. nk
kalc koruma ats ina edilirken kazlan
temelde, ilk kez zengin bitkisel kalntlar
ieren tortular kefedildi. Gelen sonularla, III. tabakadaki byk emberlerin M
10.000li, II. tabakadaki dikdrtgen ve kare yaplarn ise M 9000li yllarda yapld ortaya kt.
Gusir Hyk, Siirt
emberimsi yaplar, Buzul ann ardndan maaralardan kp darda geici ya da kalc barnak ina eden insann
Yenita Devrinin ikinci aamasna kadar
(aa yukar M 12.000lerden sonra)
34
K. Schmidt, DAI
emberlerin ve T Talarn
Yapsal zellikleri
zerine eitli hayvan kabartmalar ilenmi dikili ta, Gbekli Tepe
T biimli talar yekpare kire tandan

yontulmu ya da kesilmi. Talarn kesildii kireta ocaklar tm platoya yaylm
ve sit alannn iine alnm durumda. Gbekli Tepe sit alan 2012 ylnda kaz ekibi tarafndan 6,5 kilometre uzunluunda
tel rg ile evrildi. Ta ocaklar Gbekli
Tepenin yaklak 1-2 kilometre uzanda.
Bugn de arazide kesimi baarsz olmu
baz T talar gzlenebiliyor.
Tonlarca arlktaki T talarn, ta ocandan Gbekli Tepeye nasl tanabildii konusunda deiik grler ileri srlse de konunun tam olarak aydnlatlmas
henz mmkn grnmyor.
Gbekli Tepenin iki katmannda da T
talar var. Ancak T talarn II. ve III. katmanlarda dikildii meknlarn biimi ve talarn
byklkleri birbirinden farkl. Daha eski
olan, alttaki yani III. katmandaki gsterili antsal meknlar emberimsi ve bykken, daha yeni olan ve stteki yani II. katmandaki dikdrtgen ve kare planl antsal
yaplar daha kk ve ok daha gsterisiz.
Bugne kadar her iki katmanda 100den
fazla dikili T ta ortaya karld. Bunlarn
iki katmana dalm oran yaklak yar yarya.
III. katmandaki T talarn ykseklii
3,5-5 metreye varyor. imdiye kadar bu
eski katmanda yaplan kazlarla says sekize varan antsal emberlerin neredeyse hepsinde ok sayda dikili T ta var. II.
katmandaki T talar ise nceki katmandakilere gre daha ksa ve kk: Boylar yaklak 1,5 m. Ortaya karlm olan
kare planl meknlarn saysnn, ember
biimlilere gre ok daha fazla olmasna
karn (en az kat fazla) ilerinde ya ounlukla sadece iki kk merkezi T ta
var ya da hi dikili T ta yok.
N. Becker, DAI
>>>
zerine kaznan kemer ve

hayvan postundan petamal ile
D emberinin merkezindeki
insan biimli iki dikili tatan biri.
Altndaki kaidenin kenarn
bir dizi yksek kabartma
rdek sslyor. (Gbekli Tepe)
35
Anadolu corafyasnda bulunan dikili T talarla ilk kez Urfa yaknlarndaki Nevali oride karlald.1993te Atatrk Barajnn sular altnda kalan Nevali oride 1980lerde arkeolojik kurtarma kazlar yaplmt. Ortaya karlan kiretandan kesilmi, T biimli dikili talarn zerlerindeki insan figrleri Ta Devri sonlar insannn dnyasna, daha nceden bilinmeyen ve hi
beklenmedik bir pencere amt. Nevali
oriyi halen kazlar devam eden ve M
11.500-10.000lere tarihlendirilen Gusir
Hyk ve Hasan Keyf Hykteki dikili talarn kefi izledi. Nevali ori ve Gbekli Tepe yaknlarnda, altta T ta olduu toprak yzeyinden dahi grlebilen
drt yerleim daha var: Sefer Tepe, Karahan Tepe, Hamzan Tepe ve Tal Tepe. Fakat buralarda henz kaz yaplmad.
N. Becker, DAI
Dikili T Talarn Anlattklar
Gbekli Tepedeki ana kaz alannn grnts. ndeki D emberi en geni ve en iyi korunmu olan blge.
Gbeki Tepedeki dikili T talarn ounda yar kabartma (rlyef) hayvan resimleri yer alyor. Srngen tilki ve yaban domuzu en ok resmedilmi trler.
Ama baka hayvanlar da resmedilmi:
rnein yaban sr, yaban eei, yaban koyunu, alageyik, turna, rdek, akbaba. Tm bu trler doadakine uygun
olarak resmedilmi ve av hayvan bakmndan zengin blgenin arkeo-faunasyla rtyor.
T talarda hayvan kabartmalarnn
yan sra H ekli, hilal, halka motifleri ve
ztlk ifade eden izgiler gibi soyut semboller de var.
T talara kaznm iki insan kabartmas da bulundu. Bunlardan biri basz
bir erkek figr. kincisi ise uzun boyunlu, uzun bal, ayakta duran bir insan. Bu
figrn hemen yukarsnda kuyruu kvrlm kk bir kpek resmedilmi.
Merkezdeki dikili T talar, zerlerine
kollar ve eller izildii iin antropomorfik (antropomorfik) olarak deerlendiriliyor. Kaz Bakan Schmidte gre bunlar
insanms varlklarn tatan heykelleri.
Ba T biimli talarn tepesindeki yatay
tala, vcut ise dikili tan uzun gvdesiyle temsil edilmi.
E. Kk, DAI
>>>
Gbekli Tepe Sit Alannn havadan ekilmi fotoraf
Schmidt, T talarn insan biimli yapsnn ve motiflerin sembolik olmasnn bilinli bir seim olduunu sylyor. nk talarn zerindeki dier kabartmalar
ve bulunan tatan heykeller, bunlar yapan sanatlarn dilediklerinde doala uygun tasarm yapabildiini gsteriyor. te
yandan bu soyut T heykeller, anlurfada
bulunan Balklgl Adamndan da farkl.
Gneydou Anadolu blgesindeki
kazlarda karlan dikili T talar, mevcut sembollerin ortak bir inan sistemine bal olduunu da delillendiriyor. Yaplan incelemelerde ylan, akrep, drt ayakl yabani hayvanlar ve ku motiflerinin ounun ortak olduu grlm. Ayn ekilde, ortak bir Ta Devri (Paleolitik) sanat
ve sembolizmi de sz konusu olmal. Dolaysyla bu blgedeki din, bilim, sanat ve
sosyal sistemler kltr tarm araclyla
deil ok daha nce geliti ve zaman iinde kltr tarmn yaratt denebilir.
Gbekli Tepede
Ana Tanra ve Dii Figr Yok
Gbekli Tepedeki emberlerin ortasnda bulunan dikili T ta iftine nemli bir rol yklenmi olmal. D emberindeki merkezi iki tan 2009da bt-
nyle ortaya karlmasnn ardndan bu

talarn kadn erkek ikiliini sembolize
ettii fikri neredeyse tamamen rtld. nk o zamana kadar talar zerinde sadece kollarn resmedildii dz izgili kabartmalar gzlenmiti. Gvdenin
topraa gml alt ksmnn da gn yzne karlmasyla eller, parmaklar ve
ok daha nemlisi ssl ve tokal kemerler ile kemerlerin altndan sarkan hayvan postundan petamallar grnr hale geldi.
Kemerin altndan sarkan petamallar genital blgeyi kapatyor, ancak figrler byk ihtimalle erkekleri sembolize ediyor, nk anak-mleksiz Yenita Devrine ait kemerli toprak figrlerin
hibir zaman kadn olmad biliniyor.
Gbekli Tepede tek bir istisna dnda dii figre -insan ya da hayvan- rastlanmad. Tek dii figr ise dikili talar
arasndaki yass bir tan zerine, kabartma deil de kazma izgilerle resmedilmi. Yaplarn zgn dekorasyonunun
bir paras gibi durmayan bu figr daha
ok duvar resmine benziyor.
Dii figrlerine yer verilmeyen Gbekli Tepede ana tanra klt de yok.
Oysa ayn aa ait saylabilecek Nevali oride bulunan yzlerce insan biimli
kil heykelcikten yaklak yars kadn, yars erkek. Schmidte gre bu durum, iki
yerleimin ilev farkna iaret ediyor olmal. Nevali orideki meknlarda bulunan kilden heykelcikler gnlk hayatla
ilikiliyken, Gbekli Tepedeki tapnaklar
muhtemelen cenaze gelenekleriyle ilgiliydi. Bununla beraber her iki yerleimde
de bulunan ta figrlerde ortak sembolik motifler de var. Nevali orideki kk ta heykellerin zerindeki baz motifler Gbekli Tepedeki byk ta heykellere kaznan kabartmalardaki desenleri yanstyor.
nsan Biimli T Heykeller

Kimleri Temsil Ediyordu?
Klaus Schmidt yzleri olmayan bu T
heykellerin, baka bir dnyaya ait olduklar dnlerek ina edilmi olabileceini sylyor ve bir baka tez daha ileri sryor. Buna gre, emberlerdeki btn T
biimli dikilitalar gl ve nemli insanlar temsil ediyor olabilir. Ancak merkeze
dikilen ift ta, dierlerine gre daha uzun
ve yzeyi eitli tarzlarda dekore edilmi.
T yontu iftin yanndaki, onlar evreleyen ve zeri motifsiz dikili talar da kutsal
emberin koruyucular olabilir.
37
C. M. zcan
Dikili talardan birinin zerine kaznm yaban domuzu rlyefi,

Gbekli Tepe
Srk Totemler
Son yllarda bulunan kiretandan srk paras tipindeki bir totem, Gbekli Tepede dikili T talardan baka tarzlarda da heykeller olduunu gsterdi. Bu totem kutsal alann st tabakasnda, kare bir odann duvarnn iine yerletirilmi halde kefedildi. Uzunluu
192 cm, ap 30 cm olan srk totem Nevali oride ve Adyamandaki Kilisik kynde bulunan srk totemlere benziyor.
Teker Boncuklar ve Dmeler

Gbekli Tepede ska rastlanan teker
biimindeki boncuklar ve dmeler sadece birka Erken Yenita Devri yerleimde
grld. Klaus Schmidte gre az olmalar,
kk bir elit grup tarafndan kullanldklarn akla getiriyor. Bu durum dni merkez
ve tren alanlaryla da ilikili olabilir, nk dme ve boncuklara sadece Gbekli
Tepe, ayn ve Nevali oride rastland.
Bu yerleimlerde tapnaklar bulunuyordu.
Dev Teknelerin artrdklar

Gbekli Tepede, kazlarn balad
1995ten 2013 ylna kadar toplam 7 adet
tekneyi andran ok byk kap kartld.
Yekpare kiretandan yontulmu kaplarn
birim kapasitesi 240 litreye kadar kyor.
Yaplan aratrmalarda yiyecek retiminde kullanld ortaya koyulan kaplar blgenin bir tapnak yerlekesi olmann yan sra insanlar bir araya toplayan bir len ya da festival alan olabileceini de dndryor.
Kuzey Mezopotamya blgesinde yaplan kazlarda, hemen hemen tm anakmleksiz Yenita Devri yerleimde (ayn, Nevali ori, Hallan emi, Krtik Tepe,
38
Dikili talardan biri zerine kaznm tilki rlyefi,

Gbekli Tepe
Bir emberin zemininde rastlanan giri kaps tarzndaki platform,

Gbekli Tepe
Cerful-Ahmer, Tell Qaramel, Tell Abr) ortak alanlar yani meydanlar gn yzne karld. Toplumsal ve dini tren amal
kullanld dnlen bu alanlar, ayn zamanda len geleneine de iaret ediyor.
u anda Batman Barajnn sular altnda bulunan dnyann en eski kylerinden
Hallan emide yaplan kurtarma kazlar
sonucunda Ta Devri sonunda ve Yenita
Devri balarnda yaam topluluklarn
bir araya gelmesinde, lenlerin byk rol
oynad dnlmt. nk Hallan
emide yerleen avc-toplayc topluluun meskenlerinin ortasndaki meydanda, ok miktarda hayvan kemii ve atein
atlatt talar vard.
Krtik Tepede bulunan iki ta kapta
tespit edilen tartarik asit kalnts da zm
arab yapmna iaret ediyordu. Sonrasnda Gbekli Tepedeki kireta teknelerde
yaplan kimyasal analiz sonucunda oksalik asit tuzu kalntlar tespit edildi. Bu asit
tr tahllarn suda bekletilmesi, ezilmesi
ve mayalandrlmasyla oluuyor. Dolaysyla bu teknelerin iinde Gbekli Tepede
toplanan insanlarn lenlerde ya da dni
trenlerde tketmesi amacyla, mayalanm tahldan yaplm bulamalar ya da
tahl iecekleri hazrlanm olabilir.
Bu kuram destekler biimde, Gbekli
Tepede bulunan teknelerin birinin dibinde bir yaban eeine ait krek kemii bulundu. Suriyedeki Tell Abrda, kamu binas olarak kullanld dnlen yapnn
tabanndaki be byk kire ta tekneden
birinin iinde de benzer bir kemik bulunmutu. Kemiklerin, teknelerdeki malzemeleri kartrmak ya da kpk almakta
kullanld dnld.
Yiyecek retiminin douu anakmleksiz Yenita Devrindeki geim artlarna ynelik bir dizi yenileme ve uyumlanma getirmi olmal. Bilim insanlar yu-
kardaki ve benzeri arkeolojik bulgulardan

yola karak, lenlerin veya dini trenlerin hayvanlar evcilletirme ve bitkileri
kltre alma ihtiyac yaratt grnde;
nk lenler ve dini trenler ok miktarda besinin depolanmasn gerektiriyordu.
K. Schmidt, DAI
C. M. zcan
C emberi yaknnda bulunan bir yaban domuzu heykeli ve

yuvarlak ta plakalar
Gbekli Tepede
Karacada Yabani Buday m
Tketiliyordu?
Gbekli Tepe yaknlarndaki Karacadan Diyarbakra bakan yznde yetien yabani budayn Bereketli Hilal blgesinden alnan 338 kltr buday trnn
atas ve dolaysyla dnyann bilinen en
eski buday olduu, yaplan genetik analizler sonucunda ortaya kmt (1997).
2012 ylnda Gbekli Tepedeki C ve D
emberlerinde kmrlemi bitki kalntlar bulundu. Henz bunlarla ilgili ayrntl bilgimiz yok, ancak eer aralarnda buday kalnts varsa byk ihtimalle
Karacadan yabani kzl buday olmal.
<<<
Dnyann Bilinen lk Gerek Boyutlu Heykeli: Balklgl Adam

Gsndeki V biimli kabartma iki hat ve
karnnn zerinde duran elleri,
Gbekli Tepedeki dikili T talar zerindeki
kabartma izgileri hatrlatyor.
1995 ylnda Balklgln hemen

kuzey yanndaki bir hafriyat almasnda
rastlanan bu yekpare heykel krkt
ve drt para halindeydi. Boyu yaklak
180 santimetre olan Balklgl Adam
-Gbekli Tepe gibi- anak-mleksiz
Yenita Devrine ve yaklak M 10.000lere
tarihlendiriliyor.
Bilim insanlarna gre heykelin elleriyle tuttuu

belli belirsiz fallusu (erkeklik organ) ise,
Gbekli Tepedeki gibi, dnem insannn
yaamla ba etme abasnda erkek cinsiyetinin
basknlna iaret ediyor
Balklgl Adamnn derin ve yuvarlak gz

oyuklarna obsidyen talar yerletirilmi.
te yandan, heykelin gvdesinin alt ksmn

oluturan bacaklar ve ayaklar belirgin
yontulmam. Ayrca heykelin alt ucu konik bir
knt oluturacak biiminde yontulmu.
Bu konik u, heykelin belli bir kaideye
Gbekli Tepede kltre alnm bitki izine rastlanmad gibi evcillemi hayvan izine de rastlanmad. Doldurma toprak iinde rastlanan artklar
arasndaki krk hayvan kemikleri yabani hayvanlara ait. Ayrca el deirmeni, havan, havan eli gibi aletler de yabani tahllarla (krmz buday, avdar, arpa
gibi) yiyecek hazrlamada kullanlyordu.
Gbekli Tepeyi na Edenlerin

Yksek Bilgi ve Becerileri
1980li yllardan gnmze Trkiyenin gneydousunda, tarihi bilinenlerden ok eskiye giden, erken dnem Yenita Devri kyleri kefediliyor, kazlar yaplyor ve ortaya kan artc buluntularla
Anadolunun, dnya medeniyet tarihinin balangcn biimlendirdii anlalyor.
Bu balamda Gbekli Tepenin antsal yaps, blgedeki Erken anak-mleksiz Yenita Devri kltrnn, avc-toplayclardan beklendiinin aksine
basit bir sosyal organizasyonun ok ilerisinde olduuna phe brakmyor.
Onlarca ton arlktaki kire talarnn ta ocanda kesilmesinin ya da yontularak karlmasnn, istenen yere tanmasnn kusursuz bir uzmanlk istedii ak. Ayrca tatan antlarn teknik bilgi
sahibi olmakszn, rnein halatla ekmeyi, yuvarlamay ve kaldra kullanmay bilmeden dikilmesi
imknsz.
Dikili T talarn, yzeyde kabartma desenler
oluturmak iin kusursuz bir hassaslkta yumuatlm olduunu dnmek bile tek bana hayranlk
uyandrmaya yetiyor. Devasa byklkteki bu talarn tm yzeylerini kullanarak kabartma motifler tasarlayp ileyebilmek de son derece incelikli bir sanat
eitimi ve derinlikli bilgi gerektiriyor.
sabitlenmesi salanarak kolayca dikilmesi iin

tasarlanm gibi.
Ulusal ve uluslararas bilim evrelerinde
dnyann bilinen ilk geree uygun boyuttaki
heykeli olduu kabul edilen Balklgl
Adamnn bugne kadar hemen hemen hi
tantlamadn sylemek durumundayz.
u anda anl Urfa Mzesinin kuytu bir kesinde
sergilenen Balklgl Adamnn yakn
bir gelecekte hak ettii sunua kavuacan
bilmek yine de mit verici. anlurfada
inas devam eden ve nmzdeki aylarda
alacak olan yeni arkeoloji mzesinde
Balklgl Adamn sergilemek iin zel bir
oda ayrlm durumda.
Sonu olarak, 20 yldr devam eden ve galiba en

az bir yirmi yl daha devam edecek olan Gbekli Tepe kazlar bizi, ilk byk ve kalc yerleik topluluklarn douuyla tantrd. Gerekten de Kuzey
Mezopotamyann Anadolu snrlar iinde kalan blgesinde yaplan son kazlar, Ge Buzul a ve Erken Buzul a Sonrasnn avc-toplayc insanndan beklenmeyen bir Erken Yenita Devri kltr zenginliini gn yzne karyor. Yaklak olarak M
11.000-9000 arasna tarihlendirilen kalc bu Anadolu kyleri dnyann bilinen ilk yerleimleri.
Anadolunun ve dnyann bu ilk kyleri yaknnda konumlanan, dnyann bilinen ilk antsal tapnak
yerlekesi Gbekli Tepe inan, bilim, sanat ve sosyolojik anlamda olaanst yapsyla yorumlama yeteneimizi zorluyor. Ksacas Gbekli Tepe bizi, anlan
alarda ve belki daha da ncesinde ezber bozan eyler olduuna ikna ediyor.
Sadece Ta Devrine ait, bilinen 452 arkeolojik alana sahip lkemizde, gn yzne karlmay bekleyen binlerce Yenita Devri yerleimi olmal. Yaymlanan toplu kaz raporlarna baklrsa, 2000li yllardan
sonra kayda deer bir arkeolojik aba gsteriliyor. Bununla beraber tm dnya kltrlerinin doum yeri,
medeniyetler beii biricik corafya Anadolunun,
hak ettii arkeolojik ilgiyi grmesi, yalnzca kltrel
zenginlik deil, ayn zamanda zerinde yaayan bizlerin ekonomik refah anlamna gelebilir.
Teekkr
Gbekli Tepe Kaz Ekibi - Mzeciler Dernei - ArkeoAtlas Prof. Dr. Nezih Bagelen
Balklgl Adam heykeli, Gbekli Tepede

bulunan ta heykellerle ayn platform iinde
Urfa Mzesinde sergileniyor
G. Kahveci
Balklgl Adam veya Urfa Adam olarak

bilinen kireta yontu, isminden de anlalaca
gibi Urfadaki mehur kutsal alan Balklgln
yaknnda bulundu.
Gbekli Tepe kaz alannn zeri

koruma amacyla getiimiz yllarda
atyla kapatld.
Kaynaklar
Childe, G., Kendini Yaratan nsan, Varlk Yaynlar, 2006.
Schimdt, K., Anatolia, A Companion to the Archaelogy of Ancient Near East, Blackwell, s. 144-160, 2012.
Dietrich, O., The Role of Cult and Feasting in the Emergence of Neolithic Communities, New Evidence from Gbekli Tepe,
Antiquity, Cilt 212, Say 86, s. 674-695, 2012.
Dietrich, O. ve ark., nce Kutsal Alanlar Sonra Kentler Kuruldu, Aktel Arkeoloji, s.64-76, Mays-Haziran 2011.
Heun, M. ve ark., Site of Einkorn Wheat Domestication Identified by DNA Fingerprinting, Science, Say 278, s. 1312-1314, 1997.
http://www.dainst.org/en/story/newsletter-goebekli-tepe?ft=all
39
brahim zay Semerci

Kif pler
Yeryznn yaklak drtte nn denizlerle, geri kalan
ksmnnsa karalarla kapl olduunu hepimiz biliriz.
Oranca daha kk olmasna ramen karalarn bile yle
byk yer kapladn dnrz ki denizlerin ve okyanuslarn
bykl bizler iin neredeyse sonsuzdur.
Bu yzden ahs olarak, iletmeler olarak, belediyeler olarak
pleri denize boaltrken herhangi bir endie duymayz.
Ancak uzaya uydular gnderdiimiz bu ada, okyanuslarn
ve denizlerin henz sadece %5ini kefedebilmi olsak da,
denizlere karan pler yle ok ki deniz canllar ve bizler iin
oktan tehlike anlar almaya balad.
40
>>>
pler Denizlerin Her Yerinde

Biriken pler, okyanuslar iin en hzl byyen
tehditlerden biri. Denizleri ve okyanuslar ne lde kirlettiimiz ile ilgili son almalardan biri Nisan aynda PLoS ONEda yaymland. Portekizdeki Azores niversitesi nclnde yaplan uluslararas almada 1999-2011 yllar arasnda, Avrupadaki baz kurulular tarafndan yaplan aratrmalarn sonular analiz edildi. Avrupa civarndaki denizlerin 32 blgesinden grntleme teknolojileri ve a kullanlarak elde edilen 588 rnein incelendii aratrmada, okyanuslarn ok derin ksmlarnda dahi nemli miktarda ieye, naylon torbaya, balk oltasna ve baka trden plere
rastland. stelik byk miktarda pe rastlanan
blgeler sadece sahile yakn yerler de deil. plerin bulunduu alan Avrupa Kta Sahanlndan
Orta Atlantik Srtna kadar tm Akdeniz boyunca karadan 2000 km telere kadar ulayor. Aratrmay gerekletiren bilim insanlar Atlantik
Okyanusunun kuzeydou ksmlar, Kuzey Buz
Denizi ve Akdenizden rnekler toplad. Bu rneklerin alnd derinlikler 35 metre ile 4,5 kilometre arasnda deiiyor. En ok pe rastlanan blgeler denizaltndaki vadiler, en az pe rastlanan blgeler ise kta sahanlklar ve okyanus srtlar olmu.
Plymouth niversitesi Denizcilik Enstitsnden
Dr. Kerry Howell, almann plajlardan denizlerin uzak ve derin ksmlarna kadar her yerde, insan kaynakl pler olduunu gsterdiini sylyor. Aratrmada okyanuslarn ilk kez gzlenebilen derin ksmlarnda dahi plere rastladklarn
syleyen Howell plerimizin bizden nce buralara ulamas bizi hayli artt diyor.
pler Canllar Tehdit Ediyor

Deniz p denizde yaayan canllar tarafndan
yanllkla gda zannedilerek yutulabiliyor, deniz
canllar deniz plerine, rnein insanlarn geride brakt balk alarna taklabiliyor. Bu durum
pek ok memeli hayvan, kaplumbaa, ku ve mercan iin ciddi tehlike oluturuyor. Ayrca suda yzen pler baz trlerin alk olmadklar yeni yaam alanlarna g etmesine de neden oluyor. Usuz bucaksz grnen denizlerde btn bunlar nasl olabiliyor diye dnyorsanz, bilim insanlarnn her yl okyanuslara karan p miktarn 6,4
milyon ton olarak tahmin ettiini belirtelim.
Plastikler Ba ekiyor
Azores niversitesinden Christopher Pham,
deniz tabannda en ok rastlanan pn plastik olduunu, avlanmayla ilgili olta ve a gibi pek ok
pe de rastladklarn sylyor. plerin trlerine
bakldnda %41inin plastik, %34nn av malzemesi olduu grlm. Geri kalanlar ise metal, ahap, toprak, kuma, kt ve ne olduu anlalamayan maddelerden oluuyor. Camlar ve plastik malzemeler paralandklar iin plerle ilgili istatistikler, say deil ktle kullanarak yaplm. Plastikler suda yzdkleri iin temizlenmelerinin kolay
olduunu dnmek pek doru deil, nk genel kannn aksine plastiklerin yzde yetmii suda
batyor. Ayrca ufalanan plastiklerin toplanmas da
sanld gibi kolay deil. stelik plastikler, deniz
canllar iin son derece zehirli olan poliklorlu bifeniller ve dioksinler ieriyor.
41
<<<
Kif pler
Byk Pasifik p Blgesi

Kuzey Pasifik Okyanusunda plerin youn olarak bulunduu blge-
Byk Pasifik p Blgesindeki plerin ounluu can-
ye Byk Pasifik p Blgesi deniyor. Kuzey Pasifik Alt Tropikal Girdabnn

merkezinde bulunan bu blge, Hawaii ve Kaliforniya eyaletlerinin arasn-
l organizmalar tarafndan paralanabilecek eyler olmad iin

bu blge giderek geniliyor. Ayrca plastiklerin ounun ok k-
da yer alyor. Okyanus girdab, rzgrlardan ve Dnyann dnnden

kaynaklanan kuvvetler sonucunda oluan dairesel okyanus akntlar-
k paralara ayrlmas hem temizlenmelerini zorlatryor hem

de deniz canllar tarafndan yutulmalarna neden oluyor. B-
na verilen isim. Girdabn ortasndaki alan hayli sakin ve kararldr. Ancak

girdabn dairesel hareketi etraftaki pleri girdabn ortasna doru eker.
yk Pasifik p Blgesi, tekne yars Charles Moore tarafndan

1997deki bir yar srasnda, Hawaiiden Kalifoniyaya doru yol
Benzer bir p blgesi Kuzey Atlantikte de vardr ve Kuzey Atlantik Girda-
alrken kefedildi.
b olarak adlandrlr.
Denizde braklm
balk alarna
taklan pek ok
canl lyor.
Naylon torbalar
paralandklar zaman
deniz canllar,
rnein kaplumbaalar
tarafndan denizanas
zannedilerek yutuluyor.
alma esnasnda baka ilgin bilgilere de ulalm. Deniz biyolou Dr. Eva Ramirez-Llodra,
deniz tabannda ilk olarak 18. yzyln sonlarnda
kullanlan buharl gemilerde yaklan kmrlerin
kalntlarna da rastlandn, bu cruflarn bulunduu yerlerin gnmzdeki gemi rotalar zerinde
olduunu belirtiyor. Bu durum son iki yzylda gemi rotalarnn pek deimediini gsteriyor.
Bilinli Davranmak Gerekiyor

Aratrma ekibinin yelerinden Dr. Howell,
aratrma sonularnn, denizlerin derinliklerine
ulaan plerin tm dnya iin byk bir sorun olduunu ve gerekli nlemlerin alnmas gerektiini
gsterdiini sylyor. Teknik sorunlar ve maliyetin
yksek olmas, denizlerin dibinde ne olduunun
aratrlmasn zorlatryor. Bebekler bir ey gizlendii zaman onun yok olduunu dnr. Gali42
ba denizin dibini grmememiz de bizde ayn algya

neden oluyor. Ancak denizlerde giderek biriken ve
yok saydmz pler, yakn bir gelecekte bize geri
dnebilir. Akam yemeinde yemek iin hevesle aldnz balnzn iinden bir gn plastik paralar
ktnda ne hissedeceinizi hi dndnz m?
Kaynaklar
Pham, C.K. ve ark., Marine Litter Distribution and Density in European Seas,
from the Shelves to Deep Basins, PLoS ONE, Cilt 9, Say 4,
e95839. doi:10.1371/journal.pone.0095839, 2014.
http://education.nationalgeographic.com/
education/encyclopedia/great-pacific-garbage-patch/?ar_a=1
http://www.unep.org/regionalseas/marinelitter/
http://ec.europa.eu/environment/marine/good-environmental-status/
descriptor-10/index_en.htm
Ayrntlar
ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr
Astronotlarn
Talihsizlikleri
! 1961 ylnda uzaya ilk giden

kii olan Yuri Gagarin, 1968
ylnda MIG-15 model uayla
katld eitim uuunda
hayatn kaybetti. Gagarinin
lmyle sonulanan bu
kazann nedeni pek ok
tartmaya ve speklasyona
konu oldu. O gnn koullaryla
edinilen hava raporunda, alak
bulutlar hakknda bir uyar
yaplmam olmas kaza nedeni
olarak aklansa da gerek
neden yaklak 45 yl sonra aa
kt. Kazaya uu kurallarna
uymayan bir sava ua
neden olmutu.
NASA
Her eyin en ince detayna

kadar hesaplanp planland
uzay yolculuklarnda
astronotlar zaman zaman
kazalarla kar karya
kalabiliyor. Bazen de kazalar
astronotlar o heyecan verici
yolculuktan sonra ya da
henz o heyecan
yaayamadan buluyor.
Tarihte yerini alm o kazalar
bu ayki Ayrntlar kemizde.
24 Ekim 1960ta
Baykonur Uzay stasyonunda
R-16 isimli roket patladnda
200e yakn kii hayatn kaybetti.
Bu olay Sovyetler Birliinin
dalmasna kadar
gizli tutuldu.
Gagarinin ardndan uzaya

gnderilmesi planlanan
G. G. Nelyubov sarho olduu bir
gece askeri devriyelerle kavga
etti. zr dilemeyi reddedince
rtbesi drld. Bu olaydan
5 yl sonra intihar etti.
! 1967 ylnda Vladimir

M. Komarov, inie geen
Soyuz 1 isimli uzay aracndaki
paratnn almamas
nedeniyle uzay grevi srasnda
len ilk kii oldu.
NASA
! 30 Haziran 1971de
Soyuz 11 uzay aracnn 3 kiilik
ekibi hava vanasndaki
meydana gelen bir aksaklk
nedeniyle boularak
ld.
! O tarihten sonra
Soyuz programnda lmcl
kaza yaanmad.
Fakat NASA 4 uzay mekii
filosundan 2sini kaybetti, 14 kii
hayatn kaybetti..
1961 ylnda Gus Grissom

Liberty Bell 7 adl uzay aracnn
Pasifik Okyanusuna inerken
batmas sonucunda neredeyse
bouluyordu. 6 yl sonra Grissom
Ed White ve Roger Chaffee
ile birlikte, Apollo 1in frlatma
rampasnda meydana gelen
yangnda yaamn yitirdi.
! 125 milyon dolarlk Mars

Climate Oribiter adl uzay arac
Jet tki Laboratuvarnda
metrik sistem kullanlmasna
karlk Lockheed Martindeki
mhendislerin ngiliz l
sistemi kullanmas nedeniyle
Marsn yrngesine girdiinde
yanarak paraland.
! 1975 ylnda Apollo-Soyuz
ekibi, grevlerinin son
aamasnda neredeyse lmcl
olabilecek miktarda diazot
tetraoksit gazna maruz kald.
Vance Brand bilincini kaybetti,
dier 3 kii initen sonra
birka hafta tedavi grd.
43
Merak Ettikleriniz
Kutup Blgelerinde Hava ok Kuru ve Temiz Olduu Halde

Kar Ya Nasl Gerekleiyor?
Tuba Sargl
ar kristalleri su
molekllerinin havadaki
kk paracklara, rnein
toz tanecikleri zerine
tutunmasyla oluur. Bu
paracklara younlama
ekirdekleri ad verilir. Bu
nedenle havadaki paracklarn
miktarnn ve nem orannn
yksek olmas, bulut ve
dolaysyla ya oluumu
iin gereklidir. Yksek
enlemlerde hava hayli kuru,
souk ve temiz olduu halde
bu blgelerde kar yalarnn
nasl gerekletiine dair
farkl grler var.
rnein atmosferde
bulunan ama buz kristalinin
oluumu iin uygun olmad
dnlen paracklarn
zerinde biriken su
damlacklarnn, yeterince
uzun sre bulut iinde
kalrlarsa yaa dnebilecek
kadar byyebilecei
dnlyor. zellikle Kuzey
44
Kutup blgesinde yaygn

olarak grlen uzun mrl
stratiform bulutlar (buzdan ve
donma noktasnn altndaki
scaklkta bile sv halde
olan ar soumu sudan
oluan katmanl bulutlar)
incelendiinde, bu bulutlarn
iinde kar taneciklerinin
oluabilecei anlald.
Baz aratrmaclar ise
kutuplarn kimyasal maddeler
asndan sanld kadar
bakir blgeler olmadn,
bu blgelerdeki biyolojik
sreler sonucu oluan eitli
kimyasal maddelerin, rnein
baz kkrt bileiklerinin
bulut oluumu iin gerekli
younlama ekirdei grevi
grdn dnyor.
zellikle yksek enlemlerde
buzla kapl alanlardaki
karn iinde bu bileiklerin
miktarnn dier blgelere
gre daha yksek olmas
bu gr destekliyor.
Semazenlerin, Balerinlerin, Buz Dans

Yapan Sporcularn Kendi Etraflarnda
Dnerken Neden Balar Dnmez?
Tuba Sargl
a dnmesi birok
insan iin hayli rahatsz
edici bir durumdur.
zellikle kendi etrafmzda
dndmzde ortaya
kar ve durduktan sonra bile
dnyormu gibi hissederiz.
Ba dnmesi duygusunun
kayna i kulaktaki
vestibler sistemdir
(dengeden ve vcudun
konumsal ynelimini
belirlemeden sorumludur).
merakettikleriniz@tubitak.gov.tr
Evrende Ka Tane
Gkada Vardr?
Mahir E. Ocak
ne Sistemimizin iinde
bulunduu gkada
Samanyolu olarak adlandrlyor.
Gkadalar birbirlerine
ktleekimi ile bal
yldzlardan, gezegenlerden,
yldzlararas gaz ve toz
bulutlarndan oluan sistemlerdir.
Bu sistemin bir paras

olan yar dairesel kanallarn
iindeki sv ban
ynelimine gre hareket
ederken, svnn hareketini
alglayan ty hcreleri
mekanik hareketi elektrik
sinyaline dntrerek
beyne iletir. Kendi
etrafmzda ok hzl bir
ekilde dndmzde
durduktan sonra
bile sv hareket etmeye
Evrende ok sayda gkada

olduu biliniyor. Ancak
bu gkadalarn tam saysn
ne dorudan gzlem yaparak
ne de hesaplayarak bulmak
imknsz. Fakat uzayn belirli
blgelerini gzlemleyerek
evrende ka tane gkada
olduu ile ilgili kaba bir
tahmin yaplabiliyor.
Hubble Uzay Teleskobu ile
yaplan gzlemler, tm
devam ettii iin hl

Semazenler sema srasnda
uzun sre hi durmadan
kendi etraflarnda dner.
Ayn ekilde buz dans
yapan sporcular ve balerinler
de gsterileri srasnda
bir ok kez kendi
etraflarnda dner ve
ba dnmesi hissinin sebep
olduu problemler
evrendeki gkada saysnn

iki yz milyar civarnda
olduunu gsteriyor.
Bu tahmin uzayda herhangi
bir yldz ya da baka bir
gk cisminin grnmedii en
karanlk blgelerden birine
odaklanarak yapld. Bylece
Dnyamzn yaknndaki
yldzlarn uzak galaksilerden
gelen engellemesinin
nne geildi. Grnt alma
sresi yirmi gnden fazla
tutularak en zayf sinyallerin
bile grntlenmesine
alld. Daha sonra evrendeki
galaksi younluunun her
yerde ayn olduu varsaylarak
tm evrendeki galaksi says
yaklak olarak hesapland.
Sonular tm evrendeki
galaksi saysnn iki yz milyar
civarnda olduunu gsteriyor.
Ancak bu say bir alt snr
ve daha gelimi teleskoplarla
yaplacak gzlemler
sonucunda muhtemelen
artacak. zellikle birka
yl iinde almaya
balamas planlanan Jamess
Webb Uzay Teleskobu,
Hubblen belirleyemedii
dk frekansl kzltesi
sinyalleri belirleyerek
bu saynn artmasna
neden olabilir.
olmakszn gsterilerine
devam ederler. Semazenlerin,
sporcularn ve balerinlerin
ba dnmesi hissini
azaltmak iin
dn srasnda belli bir
noktaya odaklandklar
bilinir. Ancak aratrmalar
bu yetenein fizyolojik
bir temeli olduunu da
gsteriyor. Cerebral Cortex
dergisinde yaymlanan
bir almada beyinde
Gne
Sistemindeki
En Byk Uydu
Hangisidir?
brahim zay Semerci
ne Sisteminin
en byk gezegeni
olan Jpiter ayn
zamanda en byk
uyduya da sahiptir.
1610 ylnda Galileo
Galilei tarafndan
kefedilen Ganymede
ismindeki uydunun
yarap 2634 kmdir.
Kyaslama yapabilmek
iin Dnyamzn
-tam bir kre olmasa
da- yarapnn
yaklak 6370 km
olduunu syleyelim.
Gne Sisteminde
gkbilimciler tarafndan
kefedilen uydu says
146. Ayrca 27 tane
de varl resmen
onaylanmam uydu
bulunuyor. Ayn da
Gne Sistemindeki
en byk beinci uydu
olduunu belirtelim.
vestibler sistemden gelen

verilerin deerlendirildii
blgenin balerinlerde
daha kk olduu
belirlendi. Aratrmaclar
bu kiilerde beynin
ba dnmesi hissine diren
kazanacak ekilde uyum
saladn dnyor.
45
Merak Ettikleriniz
Vcudumuz stresle baa kmak
iin baz kimyasal maddeler
(rnein kortizol, norepinefrin)
salglar. Ancak tehlikeli bir
durumda kendimizi koruyacak
ekilde tepki vermemizi salayan
bu mekanizma, stresin devaml
olmas durumunda salk iin
zararl sonulara sebep olabilir.
Uzun sreli stresten kaynaklanan
yksek seviyede kortizolun
kan basncnda, kandaki kolesterol
ve trigliserit seviyesinde
arta neden olduu dnlyor.
Bu etkiler kalp hastalklarnn
en yaygn sebeplerindendir.
Stres Kalp Krizini

Tetikler mi?
Tuba Sargl
tres gnlk hayatmzn bir paras.

Bazen uykusuzluk gibi fiziksel
sebeplerden kaynaklansa da nemli
bir toplantya ge kalma ya da trafikte
bekleme gibi psikolojik etkileri olan
durumlarda da ortaya kabiliyor.
ki Yldza Sahip
Gezegenler Var m?
Tuba Sargl
amanyolu Gkadasnda ok
sayda birden fazla yldza sahip
sistem var. kili yldz sistemleri
bunlardan biri. Ancak bu sistemleri
kefetmek ok kolay deil. nk
birbirine yakn iki yldz
tek bir yldzm gibi grnebilir.
Yldz iftinin tek bir yldz gibi
grnmesinin nedeni Dnyadan
bakldnda ayn hizada
olmalardr. Gerek ikili yldzlar
ise birbirine ktleekimsel olarak
bal ikili yldz sistemleridir.
kili yldzlar ortak ktle merkezleri
46
etrafndaki yrngede hareket eder.

Yrngeleri dairesel ya da elips olabilir.
kili yldz sistemlerindeki gezegenler,
yldz iftinin ortak ktle merkezi
etrafnda bir yrngede (P-tipi) hareket
edebildii gibi yldzlardan birinin
etrafnda da (S-tipi) hareket edebilir.
Gnmzde ikili yldzlar etrafnda
sabit bir yrngede hareket eden
gezegenler kefedildi.
Ancak aratrmalar, ikili yldz
sistemlerinde yeni olumu
yldzlarn etrafndaki disk eklindeki
youn toz ve gaz bulutunun
iindeki koullarn -ikili yldzlarn
disk zerindeki ktleekim etkisi
nedeniyle- gezegenlerin oluumu iin
uygun olmadn gsteriyor.
Ayrca stresin kalp hastalklaryla

ilikilendirilen yangy artrd
dnlyor. Yang dokularda ortaya
kan hasar ya da enfeksiyon
durumunda baklk sisteminin
verdii bir tepkidir. Uzun sreli stresin
yangy artran baz kimyasal maddelerin
seviyesinin ykselmesine neden
olduunu gsteren aratrmalar var.
Kalbi ve beyni besleyen
kan damarlarnn daralmasna
neden olan damar sertlii problemi,
kalp krizi ve felcin balca
sebeplerindendir. Vcuttaki yangy
artran kimyasal maddelerin
seviyesinin yksek olmas, dokulara
oksijen asndan zengin kan tayan
atardamarlarn kalnlamasna,
dolaysyla damar sertlii probleminin
ilerlemesine neden olabilir.
Yani stresin sadece kalp krizi gibi
kalp hastalklarn deil ayn
zamanda fel tehlikesini de
artrd dnlyor.
Bu nedenle kefedilen ikili yldz

sistemlerindeki gezegenlerin
byk ksmnn -u anki
konumlarndan farkl olarakmerkezdeki yldz iftinden ok
uzakta olutuu dnlyor.
kili yldz sistemlerindeki gezegenlerin
zerindeki ktleekim etkisi tek
yldza sahip sistemlerde olduundan
daha yksek. Ancak aratrmalar
dk ktleli yldz iftlerinden oluan
sistemlerde -eer yldzlar birbirine
yeterince yaknsa- yaanabilir blgenin
snrlarnn, tek yldza sahip sistemlere
gre daha geni olduunu gsteriyor.
Bu nedenle ikili yldz sistemleri
Dnya dndaki yaam araylarnda
gkbilimcilerin ilgisini ekiyor.
Yaz Uykusuna Yatan

Hayvanlar Var m?
brahim zay Semerci
NASA/JPL-Caltech/T. Pyle
ayvanlar alk, souk ve kuraklk

zamanlarnda hayatta kalmak
iin farkl koullara uyum gsterir.
Yer sincab, yediuyur gibi baz hayvanlar
kn yiyecein olmad, hava koullarnn
olumsuz olduu dnemleri k uykusunda
(hibernasyon) geirir. Souk havalarda vcut
scaklklarn ve metabolizma hzlarn
drp havalar tekrar snana kadar uyurlar.
Tersi durumlarda yani hava scaklklarnn
artt zamanlarda baz soukkanl
hayvanlar scaklklar onlar iin normale
dnene kadar metabolizma hzlarn drr
ve hareketsiz kalr. Yaz uykusu veya
estivasyon denilen bu durumda hayvanlar
ou zaman kum veya amur iine
gmlerek uyur. Timsahlarn, semenderlerin
ve baz kurbaalarn su ve besin ktlnda
yaz uykusuna yatt biliniyor.
Estivasyon memelilerde ok az grlyor.
Baz lemur trleri ve dasan yaz
uykusuna yatan memeli trlerine rnek
olarak verilebilir.
47
Merak Ettikleriniz
Tek Yumurta kizleri

Arasndaki Farklarn Sebebi
Nedir?
Tuba Sargl
ek yumurta ikizlerinin genomlar yani DNA dizilimleri ayndr. Cinsiyet,

kan grubu, sa ve gz rengi gibi bizi biz
yapan birok zelliimiz DNA tarafndan
belirlenir. Bu nedenle tek yumurta ikizleri birbirine ok benzer. Ancak ayrmak
ok zor olsa da dikkatli bakldnda aralarnda kk fiziksel farkllklar grlebilir. Ayrca ayn genetik materyale sahip
olsalar da tek yumurta ikizlerinden birinde genetik kkenli bir hastalk ortaya kabilirken dieri bu hastala yakalanmadan
hayatn srdrebilir.
Baz aratrmalar tek yumurta ikizlerindeki farkllklarn nedeninin epigenetik ad verilen biyolojik bir sre olduunu gsteriyor. Genler bir organizmann byme ve geliim srecinde canlln devam etmesi iin gerekli temel biyokimyasal srelerden sorumludur ve bu
srelerin gereklemesini salayan makromolekller, rnein proteinler genetik materyaldeki bilgiler kullanlarak sentezlenir. Buna gen ifadesi denir. Epigenetik sre, genetik materyalin yapsnda yani DNA diziliminde deiime neden
olmakszn gen ifadesini deitirir. rnein DNA moleklne balanan metil grubu epigenetik deiime neden olur ve genetik materyalin belirli bir genin ifadesinden sorumlu ksmnn etkinliini deitirerek bu genin kodlad proteinin sentezini engelleyebilir. Son yllardaki aratrmalar evresel faktrlerin epigenetik deiimlere neden olduunu gsteriyor. rnein beslenme ekli, sigara tketimi, stres,
fiziksel etkinlik bu faktrlerden bazlar.
48
Timsahlar Gerekten
Alar m?
Tuba Sargl
imsahlarn avlarn yerken

aladna dair bir inan var.
Hatta insanlarn zntlym
gibi davrandklar durumlar
ifade etmek iin timsah gzya
dkmek ifadesi kullanlr.
nsanlarda olduu gibi timsahlarda
da gzya retilir. Gzya bezeleri
tarafndan salglanan bu svnn
gz temizleme, gzn yzeyinin
kayganln artrma ve gzde
bakteri oluumunu engelleme gibi
ilevleri olduu dnlyor.
1900l yllarn banda George
Johnson timsahlarn alad
inannn doru olup olmadn
snamak iin soan ve tuzdan
oluan bir karm drt timsahn
gzne uygulam ve timsahlarn

gzlerinde gzya olumadn
gzlemlemiti. Ancak bu deneyde
timsahlarn gzya dkmesinin
beslenme ile balantl olup
olmad incelenmemiti. Florida
niversitesinden aratrmaclar
ise bu konu zerine yaptklar
almada inceledikleri yedi
timsahtan beinin gznde
yemek yedikleri esnada gerekten
gzya olutuunu gzlemledi.
Gzleri suyun iindeyken zaten nemli
olabilecei iin, timsahlar suyun
dnda beslendi. zellikle beslenme
srasnda burundan giren havann
sinslerden geerek timsahn gzya
bezlerindeki gzya ile kart
ve gzya bezlerinin boalmasna
neden olduu dnlyor.
Ancak timsahlarn yemek yerken
gzlerinde ya olumasnn
nedeninin tam olarak anlaldn
sylemek doru olmaz.
Kozmik Inlar Nedir,

Kozmik Inlardan Neler
reniyoruz?
Mahir E. Ocak
ozmik nlar ktleli ve yksek

enerjili tanecikler ieren madde
demetleridir. Genellikle Gne
sisteminin dndan gelirler.
Kozmik nlarn kkeninin ne olduu

konusunda bir uzlama yoktur,
fakat byk ounluunun byk
yldzlarn spernova patlamalarndan
kaynakland dnlyor.
Kozmik nlar genellikle yaklak %99
orannda atom ekirdeklerinden, %1
orannda serbest elektronlardan oluur.
Ayrca ok az miktarda antimadde
paracklar da -rnein antiproton ve
pozitron- ierirler. Kozmik nlardaki
atom ekirdeklerinin byk ksm hafif
elementlerdir. Ortalama olarak %90
orannda hidrojen ekirdekleri (proton),
%9 orannda helyum ekirdekleri (alfa
parac) ve %1 orannda daha ar
atomlarn ekirdekleri bulunur.
Kozmik nlardaki baz paracklarn
enerjisinin 3x1020 eVa kadar kt
grlmtr ki bu enerji yaklak olarak
saatte 90 kilometre hzla giden bir
beyzbol topunun (yaklak 140 gram)
enerjisine eittir ve Byk Hadron
arptrcsnda (Large Hadron Collider,
LHC) ulalabilen en yksek enerjilerden
bile milyonlarca kat daha byktr.
Kozmik nlardaki tm paracklar bu

kadar yksek enerjiye sahip olmasa da,
kozmik nlar genel olarak maddeye
hasar verme kapasitesine sahiptir. Ancak
Dnyann atmosferi ve manyetik alan
kozmik nlardaki yksek enerjili
paracklarn byk ounluunun
yer yzeyine ulamasna engel olur.
Kozmik nlarn atmosferle etkilemesi
srasnda nlardaki paracklarn
bozunmas sonucunda ntronlar, pionlar,
pozitronlar ya da monlar oluabilir.
Zaten pionlar, monlar ve pozitronlar
ilk olarak kozmik nlarn incelenmesi
srasnda gzlemlenmitir. Kozmik
nlarn incelenmesi ile pek ok konu
hakknda nemli bilgiler elde ediliyor.
rnein kozmik nlardaki maddelerin
incelenmesiyle iinde bulunduumuz
Samanyolu Gkadasnn kimyasal
bileiminin zaman iinde nasl deitii
anlalabiliyor. Bylece Gne Sisteminin
bugnk bileiminin kayna ve
Samanyolunun dinamik yaps daha iyi
anlalyor. Ayrca pek ok parack ilk kez
kozmik nlarn iinde gzlemlenmitir.
Samz Islandnda
Niin Daha Koyu Renk
Grnyor?
brahim zay Semerci
amzn slakken normal rengine

gre daha koyu renk grndne
hemen hemen hepimiz dikkat etmiizdir.
Kuru saa arpan n bir ksm
sataki pigmentler tarafndan
sourulurken bir ksm yansyarak
gzmze ular. Ancak k slak saa
arptnda, yansyan n bir ksm
san yzeyindeki su tabakasnn i
yzeyine arparak saa geri yansr.
Bu, n sa tarafndan ikinci kez
sourulmasna imkn verir. Samzn
slakken daha koyu grnmesinin
nedeni saa arpan n daha byk
bir ksmnn sourulmasdr.
49
Evrende Ka Tane
Gkada Vardr?
Mahir E. Ocak
ne Sistemimizin iinde
bulunduu gkada
Samanyolu olarak adlandrlyor.
Gkadalar birbirlerine
ktleekimi ile bal
yldzlardan, gezegenlerden,
yldzlararas gaz ve toz
bulutlarndan oluan sistemlerdir.
Bu sistemin bir paras

olan yar dairesel kanallarn
iindeki sv ban
ynelimine gre hareket
ederken, svnn hareketini
alglayan ty hcreleri
mekanik hareketi elektrik
sinyaline dntrerek
beyne iletir. Kendi
etrafmzda ok hzl bir
ekilde dndmzde
durduktan sonra
bile sv hareket etmeye
Evrende ok sayda gkada

olduu biliniyor. Ancak
bu gkadalarn tam saysn
ne dorudan gzlem yaparak
ne de hesaplayarak bulmak
imknsz. Fakat uzayn belirli
blgelerini gzlemleyerek
evrende ka tane gkada
olduu ile ilgili kaba bir
tahmin yaplabiliyor.
Hubble Uzay Teleskobu ile
yaplan gzlemler, tm
devam ettii iin hl

Semazenler sema srasnda
uzun sre hi durmadan
kendi etraflarnda dner.
Ayn ekilde buz dans
yapan sporcular ve balerinler
de gsterileri srasnda
bir ok kez kendi
etraflarnda dner ve
ba dnmesi hissinin sebep
olduu problemler
evrendeki gkada saysnn

iki yz milyar civarnda
olduunu gsteriyor.
Bu tahmin uzayda herhangi
bir yldz ya da baka bir
gk cisminin grnmedii en
karanlk blgelerden birine
odaklanarak yapld. Bylece
Dnyamzn yaknndaki
yldzlarn uzak galaksilerden
gelen engellemesinin
nne geildi. Grnt alma
sresi yirmi gnden fazla
tutularak en zayf sinyallerin
bile grntlenmesine
alld. Daha sonra evrendeki
galaksi younluunun her
yerde ayn olduu varsaylarak
tm evrendeki galaksi says
yaklak olarak hesapland.
Sonular tm evrendeki
galaksi saysnn iki yz milyar
civarnda olduunu gsteriyor.
Ancak bu say bir alt snr
ve daha gelimi teleskoplarla
yaplacak gzlemler
sonucunda muhtemelen
artacak. zellikle birka
yl iinde almaya
balamas planlanan Jamess
Webb Uzay Teleskobu,
Hubblen belirleyemedii
dk frekansl kzltesi
sinyalleri belirleyerek
bu saynn artmasna
neden olabilir.
olmakszn gsterilerine
devam ederler. Semazenlerin,
sporcularn ve balerinlerin
ba dnmesi hissini
azaltmak iin
dn srasnda belli bir
noktaya odaklandklar
bilinir. Ancak aratrmalar
bu yetenein fizyolojik
bir temeli olduunu da
gsteriyor. Cerebral Cortex
dergisinde yaymlanan
bir almada beyinde
Gne
Sistemindeki
En Byk Uydu
Hangisidir?
brahim zay Semerci
ne Sisteminin
en byk gezegeni
olan Jpiter ayn
zamanda en byk
uyduya da sahiptir.
1610 ylnda Galileo
Galilei tarafndan
kefedilen Ganymede
ismindeki uydunun
yarap 2634 kmdir.
Kyaslama yapabilmek
iin Dnyamzn
-tam bir kre olmasa
da- yarapnn
yaklak 6370 km
olduunu syleyelim.
Gne Sisteminde
gkbilimciler tarafndan
kefedilen uydu says
146. Ayrca 27 tane
de varl resmen
onaylanmam uydu
bulunuyor. Ayn da
Gne Sistemindeki
en byk beinci uydu
olduunu belirtelim.
vestibler sistemden gelen

verilerin deerlendirildii
blgenin balerinlerde
daha kk olduu
belirlendi. Aratrmaclar
bu kiilerde beynin
ba dnmesi hissine diren
kazanacak ekilde uyum
saladn dnyor.
45
Merak Ettikleriniz
Vcudumuz stresle baa kmak
iin baz kimyasal maddeler
(rnein kortizol, norepinefrin)
salglar. Ancak tehlikeli bir
durumda kendimizi koruyacak
ekilde tepki vermemizi salayan
bu mekanizma, stresin devaml
olmas durumunda salk iin
zararl sonulara sebep olabilir.
Uzun sreli stresten kaynaklanan
yksek seviyede kortizolun
kan basncnda, kandaki kolesterol
ve trigliserit seviyesinde
arta neden olduu dnlyor.
Bu etkiler kalp hastalklarnn
en yaygn sebeplerindendir.
Stres Kalp Krizini

Tetikler mi?
Tuba Sargl
tres gnlk hayatmzn bir paras.

Bazen uykusuzluk gibi fiziksel
sebeplerden kaynaklansa da nemli
bir toplantya ge kalma ya da trafikte
bekleme gibi psikolojik etkileri olan
durumlarda da ortaya kabiliyor.
ki Yldza Sahip
Gezegenler Var m?
Tuba Sargl
amanyolu Gkadasnda ok
sayda birden fazla yldza sahip
sistem var. kili yldz sistemleri
bunlardan biri. Ancak bu sistemleri
kefetmek ok kolay deil. nk
birbirine yakn iki yldz
tek bir yldzm gibi grnebilir.
Yldz iftinin tek bir yldz gibi
grnmesinin nedeni Dnyadan
bakldnda ayn hizada
olmalardr. Gerek ikili yldzlar
ise birbirine ktleekimsel olarak
bal ikili yldz sistemleridir.
kili yldzlar ortak ktle merkezleri
46
etrafndaki yrngede hareket eder.

Yrngeleri dairesel ya da elips olabilir.
kili yldz sistemlerindeki gezegenler,
yldz iftinin ortak ktle merkezi
etrafnda bir yrngede (P-tipi) hareket
edebildii gibi yldzlardan birinin
etrafnda da (S-tipi) hareket edebilir.
Gnmzde ikili yldzlar etrafnda
sabit bir yrngede hareket eden
gezegenler kefedildi.
Ancak aratrmalar, ikili yldz
sistemlerinde yeni olumu
yldzlarn etrafndaki disk eklindeki
youn toz ve gaz bulutunun
iindeki koullarn -ikili yldzlarn
disk zerindeki ktleekim etkisi
nedeniyle- gezegenlerin oluumu iin
uygun olmadn gsteriyor.
Ayrca stresin kalp hastalklaryla

ilikilendirilen yangy artrd
dnlyor. Yang dokularda ortaya
kan hasar ya da enfeksiyon
durumunda baklk sisteminin
verdii bir tepkidir. Uzun sreli stresin
yangy artran baz kimyasal maddelerin
seviyesinin ykselmesine neden
olduunu gsteren aratrmalar var.
Kalbi ve beyni besleyen
kan damarlarnn daralmasna
neden olan damar sertlii problemi,
kalp krizi ve felcin balca
sebeplerindendir. Vcuttaki yangy
artran kimyasal maddelerin
seviyesinin yksek olmas, dokulara
oksijen asndan zengin kan tayan
atardamarlarn kalnlamasna,
dolaysyla damar sertlii probleminin
ilerlemesine neden olabilir.
Yani stresin sadece kalp krizi gibi
kalp hastalklarn deil ayn
zamanda fel tehlikesini de
artrd dnlyor.
Bu nedenle kefedilen ikili yldz

sistemlerindeki gezegenlerin
byk ksmnn -u anki
konumlarndan farkl olarakmerkezdeki yldz iftinden ok
uzakta olutuu dnlyor.
kili yldz sistemlerindeki gezegenlerin
zerindeki ktleekim etkisi tek
yldza sahip sistemlerde olduundan
daha yksek. Ancak aratrmalar
dk ktleli yldz iftlerinden oluan
sistemlerde -eer yldzlar birbirine
yeterince yaknsa- yaanabilir blgenin
snrlarnn, tek yldza sahip sistemlere
gre daha geni olduunu gsteriyor.
Bu nedenle ikili yldz sistemleri
Dnya dndaki yaam araylarnda
gkbilimcilerin ilgisini ekiyor.
Yaz Uykusuna Yatan

Hayvanlar Var m?
brahim zay Semerci
NASA/JPL-Caltech/T. Pyle
ayvanlar alk, souk ve kuraklk

zamanlarnda hayatta kalmak
iin farkl koullara uyum gsterir.
Yer sincab, yediuyur gibi baz hayvanlar
kn yiyecein olmad, hava koullarnn
olumsuz olduu dnemleri k uykusunda
(hibernasyon) geirir. Souk havalarda vcut
scaklklarn ve metabolizma hzlarn
drp havalar tekrar snana kadar uyurlar.
Tersi durumlarda yani hava scaklklarnn
artt zamanlarda baz soukkanl
hayvanlar scaklklar onlar iin normale
dnene kadar metabolizma hzlarn drr
ve hareketsiz kalr. Yaz uykusu veya
estivasyon denilen bu durumda hayvanlar
ou zaman kum veya amur iine
gmlerek uyur. Timsahlarn, semenderlerin
ve baz kurbaalarn su ve besin ktlnda
yaz uykusuna yatt biliniyor.
Estivasyon memelilerde ok az grlyor.
Baz lemur trleri ve dasan yaz
uykusuna yatan memeli trlerine rnek
olarak verilebilir.
47
Merak Ettikleriniz
Tek Yumurta kizleri

Arasndaki Farklarn Sebebi
Nedir?
Tuba Sargl
ek yumurta ikizlerinin genomlar yani DNA dizilimleri ayndr. Cinsiyet,

kan grubu, sa ve gz rengi gibi bizi biz
yapan birok zelliimiz DNA tarafndan
belirlenir. Bu nedenle tek yumurta ikizleri birbirine ok benzer. Ancak ayrmak
ok zor olsa da dikkatli bakldnda aralarnda kk fiziksel farkllklar grlebilir. Ayrca ayn genetik materyale sahip
olsalar da tek yumurta ikizlerinden birinde genetik kkenli bir hastalk ortaya kabilirken dieri bu hastala yakalanmadan
hayatn srdrebilir.
Baz aratrmalar tek yumurta ikizlerindeki farkllklarn nedeninin epigenetik ad verilen biyolojik bir sre olduunu gsteriyor. Genler bir organizmann byme ve geliim srecinde canlln devam etmesi iin gerekli temel biyokimyasal srelerden sorumludur ve bu
srelerin gereklemesini salayan makromolekller, rnein proteinler genetik materyaldeki bilgiler kullanlarak sentezlenir. Buna gen ifadesi denir. Epigenetik sre, genetik materyalin yapsnda yani DNA diziliminde deiime neden
olmakszn gen ifadesini deitirir. rnein DNA moleklne balanan metil grubu epigenetik deiime neden olur ve genetik materyalin belirli bir genin ifadesinden sorumlu ksmnn etkinliini deitirerek bu genin kodlad proteinin sentezini engelleyebilir. Son yllardaki aratrmalar evresel faktrlerin epigenetik deiimlere neden olduunu gsteriyor. rnein beslenme ekli, sigara tketimi, stres,
fiziksel etkinlik bu faktrlerden bazlar.
48
Timsahlar Gerekten
Alar m?
Tuba Sargl
imsahlarn avlarn yerken

aladna dair bir inan var.
Hatta insanlarn zntlym
gibi davrandklar durumlar
ifade etmek iin timsah gzya
dkmek ifadesi kullanlr.
nsanlarda olduu gibi timsahlarda
da gzya retilir. Gzya bezeleri
tarafndan salglanan bu svnn
gz temizleme, gzn yzeyinin
kayganln artrma ve gzde
bakteri oluumunu engelleme gibi
ilevleri olduu dnlyor.
1900l yllarn banda George
Johnson timsahlarn alad
inannn doru olup olmadn
snamak iin soan ve tuzdan
oluan bir karm drt timsahn
gzne uygulam ve timsahlarn

gzlerinde gzya olumadn
gzlemlemiti. Ancak bu deneyde
timsahlarn gzya dkmesinin
beslenme ile balantl olup
olmad incelenmemiti. Florida
niversitesinden aratrmaclar
ise bu konu zerine yaptklar
almada inceledikleri yedi
timsahtan beinin gznde
yemek yedikleri esnada gerekten
gzya olutuunu gzlemledi.
Gzleri suyun iindeyken zaten nemli
olabilecei iin, timsahlar suyun
dnda beslendi. zellikle beslenme
srasnda burundan giren havann
sinslerden geerek timsahn gzya
bezlerindeki gzya ile kart
ve gzya bezlerinin boalmasna
neden olduu dnlyor.
Ancak timsahlarn yemek yerken
gzlerinde ya olumasnn
nedeninin tam olarak anlaldn
sylemek doru olmaz.
Kozmik Inlar Nedir,

Kozmik Inlardan Neler
reniyoruz?
Mahir E. Ocak
ozmik nlar ktleli ve yksek

enerjili tanecikler ieren madde
demetleridir. Genellikle Gne
sisteminin dndan gelirler.
Kozmik nlarn kkeninin ne olduu

konusunda bir uzlama yoktur,
fakat byk ounluunun byk
yldzlarn spernova patlamalarndan
kaynakland dnlyor.
Kozmik nlar genellikle yaklak %99
orannda atom ekirdeklerinden, %1
orannda serbest elektronlardan oluur.
Ayrca ok az miktarda antimadde
paracklar da -rnein antiproton ve
pozitron- ierirler. Kozmik nlardaki
atom ekirdeklerinin byk ksm hafif
elementlerdir. Ortalama olarak %90
orannda hidrojen ekirdekleri (proton),
%9 orannda helyum ekirdekleri (alfa
parac) ve %1 orannda daha ar
atomlarn ekirdekleri bulunur.
Kozmik nlardaki baz paracklarn
enerjisinin 3x1020 eVa kadar kt
grlmtr ki bu enerji yaklak olarak
saatte 90 kilometre hzla giden bir
beyzbol topunun (yaklak 140 gram)
enerjisine eittir ve Byk Hadron
arptrcsnda (Large Hadron Collider,
LHC) ulalabilen en yksek enerjilerden
bile milyonlarca kat daha byktr.
Kozmik nlardaki tm paracklar bu

kadar yksek enerjiye sahip olmasa da,
kozmik nlar genel olarak maddeye
hasar verme kapasitesine sahiptir. Ancak
Dnyann atmosferi ve manyetik alan
kozmik nlardaki yksek enerjili
paracklarn byk ounluunun
yer yzeyine ulamasna engel olur.
Kozmik nlarn atmosferle etkilemesi
srasnda nlardaki paracklarn
bozunmas sonucunda ntronlar, pionlar,
pozitronlar ya da monlar oluabilir.
Zaten pionlar, monlar ve pozitronlar
ilk olarak kozmik nlarn incelenmesi
srasnda gzlemlenmitir. Kozmik
nlarn incelenmesi ile pek ok konu
hakknda nemli bilgiler elde ediliyor.
rnein kozmik nlardaki maddelerin
incelenmesiyle iinde bulunduumuz
Samanyolu Gkadasnn kimyasal
bileiminin zaman iinde nasl deitii
anlalabiliyor. Bylece Gne Sisteminin
bugnk bileiminin kayna ve
Samanyolunun dinamik yaps daha iyi
anlalyor. Ayrca pek ok parack ilk kez
kozmik nlarn iinde gzlemlenmitir.
Samz Islandnda
Niin Daha Koyu Renk
Grnyor?
brahim zay Semerci
amzn slakken normal rengine

gre daha koyu renk grndne
hemen hemen hepimiz dikkat etmiizdir.
Kuru saa arpan n bir ksm
sataki pigmentler tarafndan
sourulurken bir ksm yansyarak
gzmze ular. Ancak k slak saa
arptnda, yansyan n bir ksm
san yzeyindeki su tabakasnn i
yzeyine arparak saa geri yansr.
Bu, n sa tarafndan ikinci kez
sourulmasna imkn verir. Samzn
slakken daha koyu grnmesinin
nedeni saa arpan n daha byk
bir ksmnn sourulmasdr.
49
Trkiye Doas
Fauna
Dr. Blent Gzceliolu
Tantrlm Trmz
Su maymunlar
Su maymunlar lkemizde doal olarak bulunan bir tr deil.
Anavatan Gney Amerika olan bu tr en iri kemiricilerden, daha dorusu
en byk farelerden biridir diyebiliriz. Krknden yararlanmak iin
getiimiz yzylda Avrupa, Kuzey Amerika, Asya ve Afrikaya gtrlp yetitirilmitir.
lkemizde Edirnedeki nehirlerden,

Idrdaki Kura ve Aras nehirlerinden kaytlar
vardr. Trakya poplasyonunun Bulgaristan
ve Yunanistan tarafndan girdii tahmin
ediliyor. Idr poplasyonunun da Rusyadaki
iftliklere getirilen, sonra bu iftliklerden
kaan bireylerden olutuu tahmin ediliyor.
lkemizdeki ilk kayt 1973 ylnda Idrn
Aralk ilesinden, Trakyadaki ilk kaytsa
1984 ylnda Tunca Nehri zerinden verilmitir.
Su maymunlarnn boylar 40-63 cm kadar,
arlklar da 7 kg kadar olabilir.
Kuyruk uzunluklar 30-45 cm arasndadr.
Bitkisi bol sular, bataklk alanlar balca
yaam alanlardr. Suyun altnda ksa sre
de olsa kalabilirler. Su maymunlar
akam karanlnda ve geceleri etkin olan
hayvanlardr.
50
turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr
Su maymunlarnn doal olarak

yaadklar yerlerde tarma ve
bulunduklar ekosisteme zarar
verdikleri raporlarda yer alyor.
zellikle hzl redikleri iin
su bitkilerini tkettiklerinden
sz ediliyor. lkemizde yeterli
bir aratrma olmamasna
karn byle bir durum olmad
tahmin ediliyor. Hatta kurt,
tilki, akal gibi yrtclar
iin besin kayna oluturmas
nedeniyle varlnn lkemiz iin
olumlu olduu dnlyor.
Bir blgeden baka bir blgeye

insanlar tarafndan getirilip
yerletirilen, sonra o blgede
doal yaamn bir paras olan
trler iin tantrlm tr
ifadesi kullanlr. Su maymunlar
da tantrlm trlerimizden
biri. Ad Trkeye su maymunu
olarak girmi olsa da aslnda
maymun deil, bir kemirici tr.
Uzmanlar bu canlnn
Trke adnn deitirilmesi
gerektiini belirtiyor.
Kaynaklar
zkan, B., Invasive coypus, Myocastor coypus (Molina, 1782), in the European Part of Turkey,
Israel Journal Of Zoology, Cilt 45, s. 289-291, 1999.
Demirsoy, A., Trkiye Omurgallar, Memeliler, evre Bakanl, 1996.
http://www.iucnredlist.org/details/14085/0
51
Trkiye Doas
Flora
Dr. Blent Gzceliolu
Ebegmecigiller
Trkiyenin yabani bitkileri sadece tr eitlilii anlamnda deil
tbbi ve aromatik ynden de hayli zengin. Gnmzde doal rnlere
olan ilgi, doal olarak yetien tbbi ve aromatik bitkilere de yansm
durumda. Dnyadaki 300 bin iekli bitki trnden 20 bininin
tbbi amalar iin potansiyel tad ve bunlardan 4 bininin youn olarak
kullanld biliniyor. lkemizde yetien yaklak 12 bin bitki trnn de
500 kadarnn tbbi ve aromatik deeri var. Ebegmecigiller
(Malvaceae) ailesi de bunlardan biri. Ebegmecigiller ok souk blgeler
dnda dnyada hemen hemen her yerde yaygn olarak bulunuyor.
Tek ya da ok yllk otlar, yaprak dken ya da her dem yeil
allar biiminde olabiliyor. Aileye ait ok sayda trn kltr yaplyor.
Pamuk ve bamya bu ailenin yeleri. Ebegmeci (Malva sp.) ve
hatmilerin (Althea sp.) de tbbi nemi var.
52
turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr
Ebegmecigiller ve dniekleri alternatif tpta

sklkla kullanlyor. Ancak bir noktay hatrlatmakta yarar var.
Fitoterapi (bitkisel tedavi) modern tbbn yetersiz kald
baz durumlarda alternatif bir tedavi yntemi olarak kullanlyor.
zellikle yallarn geleneksel retilerden dolay bu tr
tedavileri kullanmaya daha yatkn olduu raporlarda yer alyor.
Bitkilerin bilinsiz kullanm bazen daha byk rahatszlklara
(rnein fitokontakt dermatite) yol aabiliyor. Bunun iin bitkisel
tedavide sadece eczaclarn ve farmakognozistlerin nerdii
bitkilerin, onlarn nerdii ekilde kullanlmas gerekir.
Fotoraf: Blent Gzceliolu

Kaynaklar
Kalkan, G., Pancar, G., Ba, Y., Yetmi Alt Yanda Erkek Hastada
Ebegmecine (Malva sylvestris) Bal Fitokontakt Dermatit,
Akademik Geriatri Dergisi, Cilt 5, Say 2, 2013.
Campbell, N., Reece, J., Biyoloji, Palme Yaynclk, 2006.
Gner, A., Trkiye Bitkileri Listesi (Damarl Bitkiler),
ANG Vakf/Nezahat Gkyiit Botanik Bahesi, Kasm 2012.
53
Brtein Ege
Sosyal Alarda
Analiz
54
>>>
Sosyal alar ksa zamanda

hem gnlk hayatmzn
en nemli odak
noktalarndan biri olmay
baard hem de gnmz
internetine kullanm
ve ierik ynnden
damgasn vuran en nemli
kitle iletiim aralarndan
biri oldu. 2000li yllarn
banda etkileimli ve
insan odakl Webin
gelitirilmesiyle (Web 2.0)
Facebook, YouTube
ve Twitter gibi yeni nesil
kitle iletiim aralar dodu
ve iletiim dnyasnda
yeni bir a balad.
Bu kitle iletiim aralarnn
en nemli ortak
zelliklerinden biri
genelde cretsiz olmalar,
en azndan grnte.
Peki, bu gerekten byle mi

yoksa birey olarak sosyal
alar kullanmann bedelini
zel hayatmzla hatta
zgrlmzle mi
dyoruz? Konunun baka bir
boyutu ise sosyal medyada
okuduumuz haberlerin
ne kadar gvenilir olduu,
zellikle ahslar ve firmalar
hakknda belirli evrelerce
yaratlp yaylan sylentiler.
Tm bunlar nlemenin
bir aresi var m?
Bu alanda yaplabilecek
daha ne gibi dzenlemeler
olabilir? Getirdii baz
olumsuzluklara ramen
toplumlar sosyal alardan
yine de yararlanabilir mi?
Yoksa kendi kendimizin
esiri olarak sonsuza dek
bu ekilde mi
yaamak zorundayz?
55
Sosyal Alarda Analiz
nternette Unutulma Hakk

Avrupa Adalet Divan bu yln Mays aynda ald bir kararla Goog-
Fakat Avrupa Adalet Divannn kararnn gerek hayatta uygulanma-
le, Bing, Yahoo gibi internet arama motorlarnn aranlan isimlerle ilgi-
s tm taraflarn abasna ve iyi niyetine ramen biraz zor olacak gibi g-
li her internet balantsn gstermesinin belirli durumlarda engellene-
rnyor. Bunun en nemli nedenlerinden biri, hangi internet balant-
bileceine hkmetti. Bu karara gre AB vatandalar zel hayatlarnn

ve kiisel haklarnn ihlal edilmesi durumunda ilgili arama motoru ilet-
larnn hangi durumlarda arama motorlarnn indekslerinden yani ara-
mecilerinden artk sz konusu internet balantlarnn kaldrlmasn ta-
ma sonularndan kaldrlmas gerektiine dair evrensel ilke ve ltler

olmamas. Bir yandan Googlen sz konusu internet balantlarn sade-
lep edebilecek. lgili talebin yerine getirilmemesi durumunda veri ko-
ce yirmi sekiz AB lkesi ile zlanda, Norve, Lichtenstein ve svirede kal-
ruma uzmanlarnn grne bavurulabilecek veya arama motoru iletmecilerine dava alabilecek. Sz konusu kararn alnmasnda span-
drp Google.comda eskisi gibi gstermeye devam edecek olmas, dier

yandan bu internet sayfalarnn internette aynen durmaya devam ede-
yol bir avukatn, Googleda ismiyle yapt aramalarda gemite borla-
bilecek olmas (bu ayr bir dava konusu) ileride alabilecek ok fazla sa-
r yznden evini satmak zorunda kaldna dair bir habere rastlamas

ve bu durumu Avrupa Adalet Divanna gtrmesi etkili olmutu. Ada-
yda davann habercisi gibi grnyor.

Yine de Avrupa Adalet Divannn bu kararnn -bireylerin gizlilik hak-
let Divannn kararn hi gecikmeden dikkate alan Google, ilgili taleple-
lar ile kamuoyunun bilgi edinme ve bilgiyi paylama haklarnn denge-
rin incelenmeye alnmas iin Mays sonundan itibaren internete bir di-
de tutulmas artyla- iyiye doru bir gelime olduu ve yakn bir gele-
leke rnei koydu.
cekte sosyal alarda da uygulanabilecek dzenlemeler iin rnek tekil

etmesi asndan gzel bir balang olduu sylenebilir.
eensek de beenmesek de sosyal a denilince ilk akla gelen isim tartmasz Facebook. Facebook, en eski
ve en byk olmasnn yan sra gnmzde bu alandaki standartlar da koyan kurulu. En azndan Bat dnyasnda Facebookun hemen ardndan gelen en etkili ve nemli dier kurulularn ise Twitter ve LinkedIn olduunu syleyebiliriz. Her birinin hitap ettii kullanc gruplar farkl olsa da kullandklar i modelleri dolaysyla para kazanma yntemleri neredeyse ayn: Kullanclardan elde edilen veri ve bilgilerin pazarlanmas, hem de kullanc onayyla (kullanclar hesap aabilmek iin byle bir onay vermek zorunda). Hemen hemen hi
kimse de bu verilerin ve bilgilerin sosyal a iletmecileri tarafndan tam olarak nasl deerlendirildiini ve kullanldn bilmiyor. Bilinen tek bir ey var, o da elde edilen her trl bilgi ve verinin sosyal a iletmecileri tarafndan tespit edilip sakland.
Kullancnn herhangi bir sosyal adaki bir haberi beenmesi,
beenmedii bir habere yazd bir yorum, ekrannda gsterilen bir reklamn zerine daha detayl bilgi almak iin tklamas,
bir kiiyi arkada olarak eklemesi, bir kurumu veya kuruluu takip etmeye balamas veya takibi brakmas gibi hemen hemen
her etkinlik, sosyal a iletmecilerinin veri tabanlarnda zenle saklad, nemli bilgiler. te bu veri ve bilgiler nda kullanclara dzenli olarak hangi reklamlarn gsterilmesi gerektiine karar veriliyor. Sosyal alardaki veri analizi artk o derece
ilerlemi durumdaki, yeni gelitirilen tekniklerle sosyal a iletmecileri brakn kiiler ve arkadalar hakknda bilgi toplamay,
kullanclarn sosyal adaki yazmalarndan o alara ye olmayan kiiler hakknda bile kolaylkla hem de byk bir doruluk
oranyla bilgi edinebiliyor. Sosyal a iletmecileri tm bunlarn
56
tek bir amac olduunu iddia ediyor: Doru kullanclara doru

zamanda doru reklamlarn gsterilerek ilgili rnlerin satlarnn artrlmas. ABDnin en byk evrimii ve evrimd veri toplama firmalarndan Datalogix bu konuda en baarl kurululardan birinin Facebook olduunu belirlemi.
Facebook Mteri Verilerinin Peinde

Habere gre Facebook yakn zamanda ABDnin mteri verisi toplama konusunda uzmanlam en nemli firmalarndan
biri olan Datalogixten Facebookta belirli reklamlar gren yelerin daha sonra hangi rnleri satn aldn belirlemesini istedi. 2002de ABDde kurulan Datalogix, evrimii (bilgisayar kullanmyla) ve evrimd (mteri kart kullanmyla) elde ettii
verileri birbiriyle ilikilendirerek ABDli tketicilerin alveri
alkanlklarn tespit etmeye alan bir irket. Hemen hemen
her gn yaklak 1000 spermarket ve maazalar zincirinden
mteri kart sahiplerinin alveri verilerini, yine ABDdeki 50
milyon bilgisayarda bulunan zel yazlmlarndan gelen verilerle destekleyen irket, bu sayede kimlerin ne zaman hangi rnleri satn aldn belirliyor. Bu kapsamda Facebookun kimlere
ne zaman hangi reklamlar gsterdiine ve hangi spermarketin mteri kart sahiplerinin ne zaman hangi rnleri satn aldna dair veriler birletirilince, Facebook reklamlarnn ne kadar baarl olduu somut bir ekilde ortaya kyor. Facebook
tarafndan belirtildiine gre tm bu ilemler zel bir yntemle, tamamen anonim bir ekilde gerekletiriliyor ve bir yandan
reklamlarn baar oran llrken dier ynden sz konusu
Facebook yelerinin kimlikleri sakl kalyormu. ngilterenin
>>>
en byk ekonomi gazetelerinden Financial Times tarafndan

bildirildiine gre Facebook, yakn zamanda Datalogixin yardmyla toplam 45 reklam kampanyasnn sonularn deerlendirdi. Buna gre Facebookta belirli bir kategorideki reklamlar
grm olan kullanclarn o reklamlar grdkten sonra o kategorideki rnler iin hi de azmsanamayacak miktarda para
harcad tespit edilmi. Facebook tarafndan bildirildiine gre Facebooka verilen reklamlarn %70i iin harcanan her 1 dolar reklam sahibine yaklak 3 dolar ek ciro getirmi. Bunun Facebook ve reklam verenler asndan hayli baarl bir sonu olduu ortada.
Cad Kazan Sosyal Medya

Sosyal alar yeryzndeki neredeyse tm bireyleri ve onlarn hayatlarn etkiler de toplumlar etkilemez mi? Gnmzde
brakn toplumlarn hayatn u veya bu eklide etkilemeyi, sosyal alar artk devletlerin gvenliini bile dorudan etkileyen
bir konu haline gelmi durumda. Son olarak Alman medyasnda kan haberlere gre ABD ve ngiliz Gizli Servisleri NSA ve
GCHQnun yan sra artk Alman Federal Haber Alma Servisi
BND de sosyal alardaki gelimeleri gerek zamanl olarak takip etmek istiyor. Facebook ve Twitter bata olmak zere sosyal
medyann nemli bir blmn takibe almas planlanan yazlm projesi iin daha imdiden 300 milyon avroluk dev bir bte ayrld da dier iddialar arasnda.
Bir sosyal medya yalan makinesi gelitirmek isteyen Shellfield niversitesindeki (ngiltere) aratrmaclara gre sosyal medyadaki dedikodular ve sylentiler drt gruba ayrlyor:
Yanl bilgi (yanl bilginin farknda olmadan yaylmas), bilgi
arptma (bilgilerin bilinli olarak arptlmas, zellikle yanl
bilgi yaylmas), ihtilaf (eitli konulardaki gr ayrlklarndan kan tartmalar) ve speklasyon (rnein altn fiyatlarnn ykselmeye balayacann iddia edilmesi). Shellfield niversitesi tarafndan gelitirilecek yazlmla internette paylalan
bilgi ve verilerin niteliinin, bilgileri bilinli olarak arptlanlarn ve bunlarn sosyal medya hesaplarnn gerek zamanl olarak belirlenmesi hedefleniyor. Fakat uzmanlara gre bu konudaki en byk problem, internetteki bilgi ve veri aknn ok
hzl gereklemesi ve doru bilgiyle yalann birbirinden ok ksa srede ayrt edilemeyii.
57
Bu konudaki ilgin projelerden biri de Dr. Pedro Pinto tarafndan svirenin en byk teknik niversitelerinden biri olan
ETH Lozanda gerekletiriliyor. Uzmanlar, sz konusu proje erevesinde matematiksel yntemlerin de yardmyla sadece internetteki dedikodular ve dolamdaki aktif bilgisayar virslerini deil ayn zamanda aranmakta olan sulular, terr rgtlerini, bu rgtlerin yelerini ve salgn hastalklarn yaylma
yollarn ortaya karmay hedefliyor.
Sosyal Alarn nleyici Gvenlik Etkisi Mmkn m?
rtk kendi kendine yryen birer dev haline gelmi olan sosyal
alarn uzun vadede sunduu risklerin yan sra toplumlara baz
deki su orann azmsanmayacak lde drmeyi baard. IBM Blue

Crash (Criminal Reduction Utilizing Statistical History) ve PredPol (Pre-
frsatlar da sunduunu gz ard etmemek lazm. Ynetmenliini Ste-
dictive Policing) gibi yazlmlar, gemite gereklemi olaylardan el-
ven Spielbergin yapt, barolde Tom Cruiseun oynad Aznlk Ra-
de edilen bilgi ve verilere eitli istatistiksel yntemlerin ve hesaplama-
poru (2002) adl filmi izleyenler hatrlayacaktr. ABDli bilim kurgu yazar Philip K. Dickin 1956da kaleme ald bir ksa hikyeden ayn ad-
larn uygulanmasyla, gelecekte ne zaman ve nerelerde benzer olaylar

gerekleeceini hem de yksek bir doruluk oranyla tahmin edebili-
la beyaz perdeye aktarlan filmde Precog olarak adlandrlan ve gele-
yor. Bu yazlmlar, tm hesaplamalar iin hayli zel algoritmalar kulla-
cei sezme yetenei gibi birtakm zel yeteneklere sahip kiiler saye-
nyor. rnein PredPoln algoritmalar, bir depremden sonra ayn bl-
sinde failler herhangi bir su ilemeden nce yakalanmaktadr. Belki

de yine Philip K. Dickin bu ksa hikyesinden esinlenerek son yllarda
gede ne zaman art depremler meydana geleceinin tahmin edilme-
IBM gibi teknoloji devleri tarafndan gelitirilen baz yazlm sistemleri
sinde kullanlan algoritmalardan esinlenilerek gelitirilmi. Facebook

gibi sosyal alarda bulunan bilgi ve verilerin gncellii, hacmi ve niteli-
sayesinde, ABD gvenlik gleri hayli hareketli kentlerde, rnein Los

Angelesta kentin neresinde, haftann hangi gnlerinde ve saatlerinde
i dikkate alndnda, tm bunlar bugn baz risklerinden ikyeti ol-
baz olaylarn (hrszlk, banka soygunu vb.) geliebileceini nceden

byk bir doruluk oranyla tahmin edip harekete geerek, kentler-
mesi kaydyla- gelecekte belki toplum yararna da kullanlabileceini
58
duumuz sosyal alarn -bireysel zgrlklere ve haklara dikkat edilgsteriyor.
<<<
Sosyal Alarda Analiz
Sosyal Medya Artk

Firmalarn da Takibi Altnda
Son yllarda daha sk grlen uygulamalardan biri de firmalarn zellikle de dnyaca tannan uluslararas markalarn, zel yazlmlar yoluyla internette kendileri ve rnleri haklarnda neler
konuulduunu dzenli olarak takip etmesi. Sosyal medyada kendileri ve rnleri hakknda konuulanlar veya haksz olarak karlan sylentileri mmkn olduunca erken tespit ederek gerekli
nlemleri almak, bu kurulular milyonlarca dolarlk ve kalc imaj zedelenmesinden koruyor. Yaplan aratrmalara gre sosyal medyada zellikle baz uluslararas kurulular hakknda ounlukla rakipleri tarafndan kastl olarak ortaya atlan haksz
iddialarn says hi de az deil.
Gelecek Ne Getirecek?
Sosyal alar ve sosyal medya bireyler ve toplumlar
asndan hem olumlu hem de olumsuz srprizlere
gebe gibi grnyor. Problemlerin en banda internette zellikle bireyler tarafndan veya bireyler hakknda yaymlanan bilgi ve verilerin tam olarak kime
ait olduunun halen kesin bir ekilde tanmlanmamas ve yanl bilgilerin zamannda fark edilememesi geliyor. Sorulmas gereken dier sorulara, rnein
doru bilginin ve yanl bilginin kesin tanm, kimlerin kimler hakknda bir haber yaymlayp yaymlayamayaca, paylalan dijital verilere daha en batan
otomatik bir silinme tarihi atamann anlaml olup
olmayaca veya yine dijital ortamda evrensel olarak
tanmlanm bir unutulma hakkna gerekten ihtiya
olup olmad gibi sorular da eklenebilir. Bunlar cevaplanmas gereken sorulardan sadece bazlar. lerleyen teknolojik imknlarla beraber bu durumun daha da etrefilli bir hal alaca zaten ortada denilebilir.
Sorunun baka bir boyutu da, gelitirilecek zmlerin lkeler baznda birtakm yerel zmler deil,
ayn internetin kendisi gibi kresel lekte ve evrensel nitelikte olmas ve bu zmler uygulanrken bireylerin gizlilik haklar ile kamuoyunun bilgi edinme hakk arasndaki hassas dengenin korunmasna
devam edilmesidir.
Kaynaklar
IBM News Releases, Memphis Police Department Reduces Crime Rates with IBM Predictive
Analytics Software, http://www-03.ibm.com/press/us/en/pressrelease/32169.wss, 21 Temmuz 2010.
Lischka, K., Netzwerk-Analyse: Algorithmus sprt Epidemien und Gerchten nach, spiegel.de,
10 Austos 2012.
BBC Trke, Sosyal Medya Yalan Makinas Yolda,
http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2014/02/140221_sosyal_medya_yalan_makinasi.shtml, 21 ubat 2014.
Futurezone-Technology News, ber 40.000 Antrge auf Lschung bei Google eingereicht,
http://futurezone.at/digital-life/ueber-40-000-antraege-auf-loeschung-bei-google-eingereicht/68.874.475, 4 Haziran 2014.
Lischka, K., Studie zu Einkaufsverhalten: Facebook holt sich Hilfe bei Datendienstleister, spiegel.de, 24 Eyll 2012.
59
Dr. Zeynep Bilgici

Daha Uzun mrl

Bataryalara Doru
Tanabilir elektronik cihazlarn eitliliinin ve saysnn gnden gne
artmasyla birlikte bu cihazlarn ilevlerini uzun sreli ve etkin
olarak gerekletirmesini salayacak yksek enerji younluklu, gvenli,
uzun mrl, bakm kolay, ksa srede arj edilebilen ve evreye
zarar vermeyen bataryalara da ihtiya artyor.
Enerji kaynaklarnn azalmas ve enerji depolama sistemlerine
ihtiya duyulmas nedeniyle yakn gelecekte yaygnlamas beklenen
elektrikli otomobillerin retimine bal olarak da arj edilebilir
bataryalara olan gereksinim oalyor.
ityum-iyon (Li-iyon) piller elektrikli ve

elektronik cihazlarda yaygn olarak kullanlyor. Dearj olduktan sonra tekrar arj edilerek kullanlabilen elektrokimyasal hcreler olan
Li-iyon pillerde, dier pil sistemlerinde olduu gibi enerjiyi elde etmekte ve depolamakta grev alan
60
anot, katot ve elektrolit olmak zere ana bileen bulunur. Pilin arj ve dearj srasnda lityum
iyonlar pozitif ve negatif elektrotlar arasnda karlkl olarak yer deitirir. Anot negatif elektrot,
katot ise pozitif elektrot olarak grev yapar.
><
Prof. Dr. Cengiz S. zkan kimdir?

Artan talebe bal olarak Li-iyon piller ile ilgili
aratrmalar da her geen gn daha ok nem kazanyor. Li-iyon pillerin kapasitesinin artrlmasna
ynelik almalardan biri de California niversitesi Riverside Kampsnde grevli Prof. Dr. Cengiz zkan ve arkadalar tarafndan yapld.
Li-iyon pillerde anot olarak imdiye kadar lityum, magnezyum, kalay, germanyum gibi pek ok
metal oksit ile karbon nano yaplar kullanld. Fakat bu malzemelerin bazlar dk verimli olduu, bazlar ise su ile kolay tepkimeye girebildii iin gvenlik asndan riskleri var. Daha nce
kullanlan fakat genleme problemi nedeniyle vazgeilen silisyum ieren anotlar maksimum lityum
hareketine olanak saladklar iin son dnemde
tekrar gndeme gelmeye balad.
Nature Scientific Reports dergisinin Nisan saysnda yaymlanan almada Li-iyon pillerindeki
anotlarda silisyum kullanlmas ile ilgili alternatif
bir yntem neriliyor. Dr. zkan ve ekibinin gelitirdii bu yntemde yksek kapasitesinin yan sra evreye zararsz, zehirli olmayan, kolayca temin
edilen ve bu nedenle maliyeti de dk olan silisyum dioksit (SiO2) kullanlyor.
Oyun hamurundan hazr gdaya kadar pek ok
eyde kullanlan SiO2 zehirli olmayan, optik geirgen yapl, organosilikon kayna polidimetilsilisyumdan (PDMS) retiliyor. almaya gre
PDMS, uygun scaklk ve basn altnda SiO2 nanotpler oluturuyor. Dier almalarda retilenlerden farkl olarak, Dr. zkan ve arkadalar tarafndan gelitirilen tplerin hem enerjisi dzgn dalm ve yksek younluklu, hem de kullanm sreleri uzun. Anot olarak kullanlan SiO2 nanotpler
stabil olduklar iin bu ekilde retilen piller de daha uzun mrl oluyor. Bu piller enerji depolama
kabiliyetini kaybetmeden 100 kez doldurulabiliyor.
Aratrmaclar, bu ekilde retilen pillerin birka
yz kez daha doldurulabileceini dnyor.
Bu almada gelitirilen uzun mrl bataryalarn seri retimi ile ilgili almalar balam durumda. Ticari olarak da desteklenen bu bataryalar, elektronik dnyasna ve elektrik otomobil endstrisine fayda salayacak ve bu sayede amzn
nemli bir ihtiyacn karlayacak gibi grnyor.
Doktora eitimini
Stanford niversitesi
ve biyosensrler
zerinde pek ok
Malzeme
almas olan
Bilimi ve Mhendislii
Blmnde
tamamlayan Dr. zkan
California niversitesi
Dr. zkann bilimsel

dergi, konferans
bildirisi ve kitap
Riverside
Kampsnde
Makine Mhendislii,
Biyomhendislik
200den fazla teknik

yayn var. 30dan
fazla dl alm,
ve Malzeme Bilimi ve
Mhendislii
programlarnda
retim yesidir.
gerekletirmi
ve 50den fazla patent
bildirimi ve patenti
bulunan Dr. zkan,
Applied Micro
Circuits Corporation,
Intel Corporation
ABDde getiimiz
Nisan aynda
San Franciscoda
ve Analog Devices
gibi irketlerde
5 yln stnde
dzenlenen Materials
Research Society
kongresindeki
endstri
tecrbesi edindi.
Nanomalzeme
sentezi ve ilenmesi,
De Novo Graphene
sempozyumu
dhil olmak zere
birok bilimsel
2D grafen ve
dikalkogenit
malzemeler, karbon
ve uluslararas
konferansta
organizatrlk yapt.
nanotpler, yar iletken

nanoteller, hiyerarik
ve ok katmanl
nano yaplar, enerji
Halen Nano
Communications
dergisinde
ba editr olarak
depolama aygtlar
grev yapyor.
blmlerinden oluan
100den fazla sunum
61
Dr. zlem Ak kinci
Salkl Hcrelerde de
Mutasyon Var
H
endrikje van Andel-Schipper 115

yanda hayatn kaybettiinde dnyann en yal kadnlarndan biri unvann
tayordu.Yaamnn son anna kadar ok
salklyd, rnein dolam sisteminde
herhangi bir problem yoktu. Ayn zamanda bilinci de son derece akt. 2005 ylnda hayatn kaybettiinde vasiyeti zerine
vcudu bilimsel aratrmalarda kullanlmak zere baland.
Genetik mutasyonlar genellikle kanser

gibi hastalklarla ilgili olarak aratrmalara
konu oluyor. Salkl kiilerin hcrelerindeki mutasyonlar hakknda ise bilim dnyas ok az bilgiye sahipti. Yaplan bir almada aratrmaclar Andel-Schipperin
beyaz kan hcrelerinin tam genom dizilimini inceledi ve uzun bir hayat boyunca
salkl kan hcrelerinde mutasyon birikimi olup olmadn aratrd.
Genome Research dergisinde yaymlanan almada aratrmaclar AndelSchipperin beyaz kan hcrelerinde
400den fazla mutasyon tespit etti. Nesilden nesile aktarlmayan bu tip mutasyonlar somatik mutasyonlar olarak biliniyor ve evresel faktrlerin etkisiyle ortaya kyor. Pek ok somatik mutasyon
zararsz olabiliyor, ama bazlar kansere ve baka hastalklara neden olabiliyor.
Andel-Schipperin beyaz kan hcrelerinde tespit edilen somatik mutasyonlarn, Andel-Schipperde bir salk sorununa yol amam olduu dncesini akla getiriyor.
><
Kan, kemik iliindeki hematopetik kk

hcreler sayesinde srekli yenilenir ve bu
kk hcrelerin blnmesiyle beyaz kan
hcreleri de dhil olmak zere farkl tipte kan hcreleri retilir. Hcre blnmesi
srasnda meydana gelen hatalar sonucunda hcrelerde mutasyon oluyor. rnein
akut miyeloid lsemi gibi bir kan kanseri
tr olan bir kiide yzlerce mutasyon tespit edildi. Fakat salkl beyaz kan hcrelerinde mutasyon olup olmad daha nceleri belirsizdi.
Aratrmaclar Andel-Schipperin mutasyon ieren beyaz kan hcrelerini incelediklerinde insan mrnn snrlar ile ilgili ipucu olabilecek nemli bir ey kefetti. Andel-Schipper 115 yanda ldnde
periferik kan hcrelerinin sadece birbiriyle
ilikili, aktif iki hematopetik kk hcreden
retildii anlald. Oysa salkl bir yetikin 11.000 hematopetik kk hcreye sahip.
Bu kk hcrelerden yaklak 1300 kemik
iliinde yeni beyaz kan hcreleri retmekle
grevli. almada ayn zamanda telomerlerin boyu da incelendi ve beyaz kan hcrelerindeki telomerlerin doumdan sonra
nadir olarak blnen beyin hcrelerindeki
telomerlerinin boyunun 1/17si kadar olduu tespit edildi. Bilim insanlarna gre bu
durum Andel-Schipperin kan hcrelerini
reten kk hcrelerinde yalanmaya bal
tahribat olduunun bir kantyd. Bu alma yal birinin dokularnda biriken somatik mutasyonun ilk kez aratrlmas nedeniyle hayli nemli. Ancak bulgular doumda ya da yaamn erken dnemlerinde alnp muhafaza edilen kk hcrelerin ileriki yllarda vcuda enjekte edilmesiyle tekrar uzun telomerlere sahip olunabilecei
ve genlemenin salanabilecei ihtimalini
gndeme getirdi. te yandan bilim insanlar bu uygulamann dier dokular iin deil sadece kan hcreleri iin geerli olabileceini de gz nnde bulunduruyor.
http://www.sciencedaily.com/releases/2014/04/140423132608.htm?
63
zlem Ak kinci
Trkeye Dr. Jekyll ve Mr. Hyde, kiyzl Adam gibi isimlerle evrilen, sko yazar Robert Louis Stevensonn 1886 ylnda yaymlanan The Strange Case of
Dr. Jekyll and Mr. Hyde adl kitabnn kahraman Dr. Henry Jekyll, insan ruhundaki iki farkl kiiliin, iyinin ve ktnn atmasn kantlamak
amacyla laboratuvarnda gelitirdii ilac kendi zerinde dener. evresindeki kiilerce lml bir kii olarak tannan doktor ilac itikten sonra kendi zelliklerinin
tam tersi zelliklere sahip bir kiilie brnr. Gnmz bilim dnyasnda bilim insanlarnn deneylerini kendi zerlerinde denemesi sz konusu deil.
Gemie baktmzda ise bilime katkda bulunmak iin kendi hayatn hie sayan pek ok bilim insan ismini tarihe yazdrm.
Bazlarnn bilim adna yaptklar bu fedakrlklar zellikle tp alannda pek ok bilinmeyene k tutmu, bazlarnnki ise hayal krklyla noktalanm.
Werner Forssmann,
Kalp Kateterizasyonunun Babas
August Bier,
lk Spinal Anestezi Denemesi
Tp fakltesi 1. snf rencisi iken nceki yllarda

yaplm, atlarn kalp ii basncnn llmesi
ve hayvanlarn kalbine dorudan kateter sokulmas
gibi almalardan ok etkilenen
Werner Forssman ayn eyin insanlara da
uygulanp uygulanamayacan merak ediyordu.
1929 ylnda Berlin yaknlarndaki
Eberswaldedaki Auguste-Viktoria Hastanesinde
almaya balad. O yllarda kalp ameliyatlar
henz emekleme dnemindeydi ve doktorlar kalp
hastalarn tedavi etmenin baka yollarn aryordu.
Werner Forssmann hastann damarlarndan
geirecei bo bir tp -bugnk adyla kateterile kalbe ulaabileceini dnd.
Ancak Eberswalddaki meslektalar bu yntemin
lmcl olabilecei konusunda Forssmann uyard.
Meslektalarnn kayglarnn yersiz olduunu
kantlamann bir yolu olmalyd. Kateteri kalbe
ulatrmay kendi zerinde denemeye karar verdi.
Forsmann sadece meslekta Peter Romeis ve
hemire Gerda Ditzen destekliyordu. Peter Romeis
bu yntemin kendi zerinde denenmesi
iin gnll oldu. Forsmann 35 cmlik bir kateteri
Romeisin dirsek damarndan sokarak ilerletti.
Cesaretini yitiren ve devam etmenin ok tehlikeli
olacan dnen Romeis deneyi durdurdu.
Bir hafta sonra hemire Ditzen, Forssmana
denemeyi kendisi zerinde yaparsa steril malzeme
temini konusunda yardmc olacan syledi.
Ancak Forssman denemeyi hemirede deil, kendi
zerinde yapmaya kararlyd. Hemireyi uyuturdu
ve masaya balad. Hemirenin kolu yerine
kendi kolunu kesti, 65 cm uzunluundaki kateteri
damara yerletirip itti, kalbe kadar ilerletti.
Hi zaman kaybetmeden rntgen laboratuvarna
indi. Bir hemirenin yardmyla kateterin kalbe
doru ilerleyiinin rntgenini ekti. Cesareti
ve lgnl Forsmanna 1959 ylnda Fizyoloji veya
Tp alannda Nobel dln getirdi.
Cerrahi operasyonlar anestezi gerektirir.

Alman doktor August Bier 1898de spinal anesteziyi
(omurilik blgesinden uyuturma) ilk deneyen
kii olarak biliniyor. Bier ameliyat iin omurilik
evresindeki alana kokain enjekte ettiinde hastalarn
uyutmaya gerek kalmadan uyuturabileceini dnd.
Bu yntemi birka hastasnda denese de gerekten
ie yarayp yaramadna emin olmak iin kendisinde
denemeye karar verdi. Bu konuda asistanndan
yardm almas gerekiyordu. Asistan spinal ineyi
omurilik blgesine doru bir ekilde yerletirmiti,
ancak omurilik svs ineden akt.
nk ine rngaya tam olarak yerlememiti.
Bu deneme baarszlkla sonuland.
Bu deneyden sonra ayn akam Bier deneyi asistan
zerinde yapt. Enjeksiyondan sonra asistan
bacaklarnda geici his kayb yaad. Bu baarl
denemenin ardndan Bier spinal anestezinin
babas olarak tannd.
Sir Henry Head,

Kendini Ameliyat Etti
Sir Henry Head insanlarda sinir hasar sonucu oluan
his kaybnn tedavi edilip edilemeyeceini, hangi
hislerin tekrar kazanlabileceini merak eden ngiliz bir
nrolog. 25 Nisan 1903te bir cerrah arkadann evinde,
arkadann yardmyla sol kolundaki radyal siniri
(omurgadan parmaklara doru dallanan,
kol ve elde hareketi, dokunmay ve ar hissini kontrol
eden sinir) keserek kendini ameliyat etti. Head
bu sinirin bir blm kartp kalan iki ucunu sinirin
yenilenmesi iin ipek ile balad. Bu ameliyattan hafta
sonra bata kolunda ar hissetmek olmak zere
pek ok yeteneini geri kazand. Head kendi zerinde
ilgin deneyler yapmaya devam etti ve ar hissiyle
ilgili her trl detay kaydetti. Headin arnn
alglanmasyla ilgili almalar kendisine valyelik
kazandrd, birka kez Nobel dlne
aday gsterildi.
65
Karl Landsteiner,
Kan Gruplarn Tanmlad
Avusturyal Doktor Karl Landsteiner kan ile
ilgili aratrmalar yapmaya balad sralarda
bilim dnyasna gre bir kiinin krmz
kan hcreleri baka kiilerin kan ile
kartrldnda kmeleirse bu bilinmeyen
bir hastaln habercisiydi.
Ralph Steinman,
Nobel dln Gremedi
Nobel dl hayattaki bilim insanlarna
veriliyor. Ancak bu kuraln baz istisnalar olmu.
Bunlardan biri de Ralph Steinmana
2011 ylnda verilen Nobel dl. Nobel Komitesi
Steinmann dendritik hcre denilen yeni bir
hcre tipinin kefi nedeniyle Nobel dln
kazandn ilan ettiinde Steinman pankreas
kanseri nedeniyle 3 gn nce hayata veda etmiti.
Steinman tm kariyerini baklk sistemi
zerine yapt aratrmalara adad.
1973 ylnda baklk sistemindeki bir hcre
tipini, dendritik hcreleri kefetti. almalarnda
bu hcrelerin kanser tedavilerinde
kullanlabilirliine younlat. Tam bu sralarda
kendisi de kansere yakaland, stelik hastalk
drdnc evreye ilerlemiti. zerinde alt
tedaviyi kendinde denemeye karar veren
Steinmana ameliyat ve kemoterapinin yan sra
alma arkadalarnn da yardmyla, doruluu
henz kantlanmam en az sekiz tedavi
yntemi ABD yasa ve kurallar erevesinde
uyguland. Steinman tehisten sonra 4,5 yl
yaad. Bu sre dier hastalarda yaklak 1,5 yl
civarndayd. alma arkadalar profesrn
yaamn ameliyat, kemoterapi ya da deneysel
tedavi yntemlerinden birinin uzatm
olabileceini, ama hangisinin ie yaradn
bilmenin imknsz olduunu sylyor.
66
Oysa Landsteiner farkl kiilerin farkl

kan tipleri olduunu dnyordu.
Landsteiner meslektalarndan ve kendinden ald
kan rneklerini insanlarn kanlarnda
farkl tipte antijenler bulunduunu gstermek
iin kulland. Landsteinerin aratrmalarndan
nce kiilerin farkl kan gruplarna sahip
olabilecei bilinmediinden kan naklinde kann
vcut tarafndan kabul edilmemesi durumu
ve lm sz konusu oluyordu. Landsteiner
1901 ylnda A, B ve 0 olmak zere kan tipini
tanmlad. Daha sonra bunlara AB grubunu da
ekledi. Balca kan gruplarn bulmas ve
kan naklinin tpta basit bir ilem haline gelmesini
salayan ABO kan gruplar sistemini gelitirmesiyle
1930 ylnda Fizyoloji veya Tp alannda
Nobel dln ald.
Stubbins Ffirth,
Stma Bulac Deil!
1793 ylndaki sarhumma salgn srasnda
tp fakltesinde renci olan Stubbins Ffirth sarhumma
hastalnn bulac olmadn, hastaln sadece
scak aylarda grldn dnyordu.
Bunun iin de sarhumma hastas olan bir kiinin

kusmuunu ak yarasna ve gzne srd, hatta iti.
Denemelerinde hastalarn tkrn, kann,
idrarn ve terini de kulland.
Kendisinde sarhummaya dair herhangi bir
belirti olmadn grdnde savnda hakl olduunu
dnd. Ama maalesef hakszd, sarhumma
kan nakli ya da sivrisinek srmas sonucu bulaan bir
hastalk. Ffirth anslyd, enfekte bir kan yarasna
srmek yerine kendine nakil etmi olsayd
bu denemesi hayatna mal olacakt.
Barry Marshall,
Bakteri ti, lser Oldu
1981 ylnda Dr. Barry Marshall Avustralya Royal Perth
Hastanesinde patolog Robin Warren ile almaya
balad. Robin Warren iki yl nce midede Helicobacter
pylori bakterisinin yaayabildiini kefetmiti.
Marshall bu bakterinin lsere neden olabilecei ve
antibiyotik kullanmyla tedavi edilecei kansndayd.
Hatta bir hastasna uygulad antibiyotik tedavisi de
sonu vermiti. Ancak dnemin nde gelen
gastroenterologlar Marshalln bu fikrini
nemsemiyordu. Onlara gre midenin asidik
ortamnda hibir bakteri yaayamazd, lsere de stres
neden oluyordu. H. pylori bakterisinin sadece
primatlarda etkili olmas nedeniyle Marshall
deneylerinde laboratuvar farelerini kullanamyordu,
insanlar zerinde deney yapmak ise yasakt.
Umutsuzlua kaplan Marshall deneyi kendisi zerinde
yapmaya karar verdi. lser hastas bir kiinin
midesinden izole ettii H. pylori rneini sv besiyerine
aktard, kartrd ve iti. Gnler getike kendisinde
lserin habercisi gastrit geliti. Kusmaya balad,
nefesi de kt kokuyordu, kendisini yorgun ve hasta
hissediyordu. Laboratuvarna dnd, midesinden
ald rnei kltr ortamna koydu. Bylece lserin
altnda yatan srrn H. pylori olduunu gzler nne
serdi. Bu almalaryla Marshall ve Warren 2005
ylnda Tp veya Fizyoloji alannda Nobel dl aldlar.
Bugn lserin standart tedavisi Marshalln yllar
nce dnd gibi antibiyotik tedavisi.
67
Konu Basligi
Kevin Warwick,
O bir Cyborg!
Robotlar ok seven ve robotik almalarn yeterince hzl
ilerlemediini dnen ngiliz bilim insan ve gdmbilim profesr
Kevin Warwick kendisini bir -yar insan yar makine anlamna gelen
ve sibernetik ile organizma kelimelerinden tretilen- cyborg haline
getirmek zere kollar svad. Warwick 1998 ylnda koluna radyo
frekansl tanma ipi yerletirdi. Bylece bir bilgisayar Warwickin tm
hareketlerini izleyebilecekti. Kolundaki ip radyo dalgalar araclyla
alyor, Reading niversitesindeki blme yerletirilmi bir anten
ayla iletiime geiyor ve Warwickin hareketlerine yant vermek zere
programlanm bir bilgisayara sinyal gnderiyordu. Binann giriinde
bu bilgisayar tarafndan kumanda edilen ve Warwick ieriye girdiinde
merhaba diyen bir kutu vard. Bilgisayar Warwickin bina ierisinde
ilerleyiini tespit edebiliyor, laboratuvarnn kapsna yaklatnda
klar ayordu. Warwick bu denemelerinin sibernetik kavramnn
arkasndaki ilkelerin gerek yaamda nasl uygulanacan
gsterdiini dnyor.
Tycho Brahe,
Matematik Uruna
Tuhaf bir kii olan ve abuk fkelenen gkbilimci Tycho Brahe
matematik ile ilgili tartmalar yapmaktan ok holanyordu.
1566da bir akam yemeinde bir matematik forml hakkndaki
hararetli tartma srasnda yemekteki misafirlerden biri
Braheye kendisiyle ayn fikirde olmadn syleme cesaretini gsterdi.
Bu normalde hi kimsenin daha nce yapt bir ey deildi.
Bunun zerine ileden kan Brahe bu kiiyi delloya davet etti.
Brahenin matematik konusundaki ustal maalesef kl
kullanma konusunda geerli deildi. Dello srasnda burnunun
bir blmn bir kl darbesiyle kaybetti. Matematik tutkusu,
lene kadar metal karmdan yaplan takma bir burunla
yaamasna neden oldu.
68
Thor Heyerdahl,
Basit Bir Salda 101 Gn
Norveli antropolog Thor Heyerdahl
eski insanlarn sazdan yaptklar
kk teknelerle ticaret yapmak
iin ak denizlerde seyahat etmi
olabileceini, glerinde deniz
yolculuunun nemli
rol oynadn ve ok uzaklarda
yaayan uygarlklarla iliki
kurabildiklerini dnyordu.
Oysa dnemin antropologlar
Heyerdahl ile ayn fikirde deildi.
Bunun zerine Heyerdahl ve
ekibi 1947 ylnda sazlardan
son derece basit bir sal yaparak,
tamamen ilkel koullarda (sadece
yelken ve dmen kullanarak)
101 gnde toplam 7000 km
kat ederek Pasifik Okyanusunu
gemeyi baard ve Perudan
Polinezyaya ulat. Yllar sonra
2011de tespit edilen genetik bulgular
Heyerdahln savn destekledi.
1999 ylnda Thor Heyerdahln
balatt Uluslararas
Denizcilik evre dl, Norve
Armatrler Birlii tarafndan
her yl denizlerin korunmas iin
yaptklar katklara gre gemicilik
sektrnden kiilere ya da
rgtlere veriliyor.
Thorun Kon-tiki adn verdii
dnyaca nl kitab da bu
yolculuu anlatyor.
>>>
Bilim ve Teknik Temmuz

Ekim 2009
2014
Kaynaklar
http://www.popularmechanics.com/science/health/breakthroughs/
10-of-the-maddest-scientists-who-ever-lived-16587411#slide-1
http://science.howstuffworks.com/innovation/scientificexperiments/
10-scientists-self-experimenters9.htm#page=0
http://discovermagazine.com/2010/mar/07-dr-drank-broth-gaveulcer-solved-medical-mystery
http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1956/
forssmann-lecture.html
Renate, F.F., Werner Forssmann: A Pioneer of Cardiology,
The American Journal of Cardiology, Cilt 79, s.651-660, 1997.
Michael R., Textbook of Clinical Hemodynamics, Saunders, 2008.
http://www.reuters.com/article/2011/10/06/us-nobel-medicineexperiment-idUSTRE7956CN20111006
izim : Ersan Yaz
69
Dr. Tuba Sargl

Yerin Derinliklerindeki Yangn

Kmrn yeraltndan karlarak kullanlabilir hale gelmesinin tek yolu madencilik deil.
Yeralt gazlatrma yntemi hem geleneksel yntemle kmr karlmasna gre daha gvenli hem de kmr
temiz bir enerji kayna haline dntryor.
nya Enerji Konseyinin (WEC) verilerine gre yeraltndan karlmas teknik olarak mmkn olan kmr kaynaklarnn
toplam miktar 861 milyar ton. Bu miktar -2012deki retim dikkate alndnda- 109 yllk kmr retimine edeer. Madencilik kmrn yeraltndan
karlmasnda en ok kullanlan yntem olmasna ramen kmr kaynaklarnn ancak %15-%20si
geleneksel madencilik yntemleriyle karlabiliyor.
Kmr madenciliinde maliyet, insan gc ve zaman ihtiyac hayli fazla ve kmr madencilii olas tehlikeleri ok yksek bir meslek. Kmrn yeraltnda gazlatrlmas geleneksel yntemlerle eldesinde karlalan bu sorunlara zm olabilir.
Kmr madenciliinde ak ocak madencilii
ve yeralt madencilii olmak zere iki yntem kullanlyor. zellikle ak ocak ynteminin uygulanamad derin blgelerde retim -kmr yataklarnn yaps yeraltndaki jeolojik koullara bal olarak
nemli miktarda deitii iin- zor, pahal ve tehlikeli. nk derinlie bal olarak artan basn nedeniyle salnan gaz miktar ve alma alan geniliiyle ilgili sorunlar ortaya kyor. Ayrca yeralt madencilii yntemi ile kmr yatandaki cevherin ancak %40 karlabiliyor. Ak ocak madenciliinde bu oran yaklak %90. Kmr kaynaklarnn byk ksmnn yerin ok derinlerinde bulunmas ve kmr kalitesinin dk olmas nedeniyle Dnyadaki kmr kaynaklarnn byk ksmnn karlmas ekonomik olarak anlaml deil.
Kmr ayn zamanda en fazla karbon salmna
sebep olan fosil yakt tr. Kmrn yanmas sonucu karbondioksit dnda evre ve canllar iin
zararl etkilere sahip olan slfr ve azot oksit bileikleri, cva ve baka ar metaller ortaya kyor.
Yeralt kmr gazlatrma yntemi kmrn karlmasn zorlatran jeolojik kstlamalardan etkilenmeyen ve kmr santralleriyle karlatrldnda daha az sera gaz salmna neden olan bir yntem.
70
Bu yntemde kmrn karlmasna gerek yok. Kmr yeraltnda gazlatrlyor ve aa kan gaz borularla yzeye tanyor, retim sahasnda enerjiye
dntrlyor ve bu ilemler kmrn tanmasna gerek olmadan kmr yatann bulunduu alanda gerekletiriliyor.
Bu yntemde kmr yatann bulunduu katmana iki sondaj kuyusu alyor. Bu kuyulardan biri enjeksiyon dieri retim kuyusu. Enjeksiyon kuyusundan kmrn gazlamasn salayan maddeler
(rnein hava, oksijen, su buhar/hava ya da su buhar/oksijen) gnderilirken gazlama sonucu oluan
yksek scaklk ve basntaki yanc gazlar ikinci kuyudan yzeye ulayor. Dikey kuyular yeraltnda yatay bir hatla birletirilebiliyor.
Kmrn yanma tepkimesini balatan ilk ateleme, kmrn normal artlarda yanmas iin gerekli
olan scakla stlmas ile salanyor. Daha sonra kmr yatana gnderilen gazlatrc maddeler yanma
srecinin devam etmesini salyor. Ancak yanma tepkimesi iin gerekli olan oksijen miktar snrl olduu
iin kmr tamamen yanmak yerine ksmen yanarak
sonuta s, karbon dioksit ve ounlukla karbon monoksit, hidrojen ve metan gazlarnn bir karm olan
sentez gaz oluuyor. Gazlatrma ilemi sonucunda
etan, btan, cva, kurun gibi baka maddeler de ortaya kabilir. Ancak kmrn gazlatrlmas sonucu
aa kan slfr ve azot oksit bileikleri ve cva miktar normal yanmaya gre nemli miktarda daha az.
Scaklk gazlama ilemi sonucu oluan gazlarn bileimini belirleyen en nemli bileen.
retim borusu ile yzeye tanan sentez gaz yaklarak enerji elde ediliyor. Ancak bu haliyle kirletici zellii olan bir yakt. Kirletici zelliini azaltmak iin gaz soutulduktan sonra filtre edilerek kl
benzeri paracklar uzaklatrlabilir. Ayrca iindeki
hidrojen dier bileenlerden ayrlarak tam anlamyla
temiz bir yakta dntrlebilir. Ancak bu maliyeti
artran bir seenek.
><
Yeralt kmr gazlatrma ynteminde kmr yatann derinliiyle ilgili bir snrlama olmamasna
ramen, derinliin artmas gazlatrma ilemi sonucu salnan gazlarn iilebilir yeralt sularn kirletme
ihtimalini azaltr. Ayrca kmr yatann etrafndaki
kayalarn geirgenliinin dk olmas istenen bir
zelliktir. nk oluan gazlarn yeraltnda farkl kaya katmanlarna yaylarak retim borusuyla yzeye
ulaan miktarnn azalmasn ve yeralt sularnn kirlenmesini nler.
Kmrn yeraltndan karlmasna gerek olmadan kmrden enerji elde edilmesini salayan bu
yntem maliyetlerin dmesini salyor. Gazlatrma srecinde karbondioksit dndaki kirletici gazlarn oran dk olduu iin, yeralt kmr gazlatrma ynteminin karbondioksit ayrma ve depolama
sistemleriyle birletirilmesi kmrn temiz bir enerji
kayna haline gelmesini salayan uygun bir yntem.
Ayrca ilemin uyguland blgede kmrn gazlatrma sonucu tkenmesiyle oluan boluun karbondioksitin yeraltnda depolanmasnda kullanlabilecei dnlyor.
Kmrn yeraltnda gazlatrlmas fikri ilk defa
Sir William Siemens tarafndan yaklak 150 yl nce kaytlara geirildi. Bundan sonra aralarnda Nobel
dll kimyac Sir William Ramsaynin de bulunduu bilim insanlar bu yntemin ticari uygulamalarn
gelitirmek iin alt. Ancak I. Dnya Sava bu giriimlerin askya alnmasna neden oldu. Yeralt kmr
gazlatrma teknolojisi ilk defa 1930lu yllarda Sovyetler Birliinde hayata geti ve zbekistann Angren
ehrindeki santral 50 yldan fazla zamandr faaliyette. Gnmzde ise Avustralya, Kanada, in ve Gney
Afrikada pilot uygulamalar gerekletiriliyor.
Petrol ve doal gaz kaynaklarnn yaklak 50 yl

sonra tkenecei tahmin ediliyor. Yeralt kmr gazlatrma ynteminin ise kullanlabilir kmr kaynaklarnn miktarn -geleneksel yntemlerle karlmas mmkn olana gre- kat artrabilecei dnlyor. Kmrn yeraltndan karlmasn, depolanmasn ve tanmasn gerektirmeyen ve yeralt madencilik ynteminin ierdii tehlikeleri barndrmayan bu yntem ayn zamanda sera gaz salmn azaltt iin temiz kmr teknolojilerinin bir paras olarak kabul ediliyor. Ancak gnmzde ticari olarak
retim yapan santral saysnn ok az olmasnn sebep olduu veri eksiklii nedeniyle bu yntemin teknik zelliklerinin rnein sentez gaznn oluum hzn ve bileimini etkileyen faktrlerin ve ekonomik
adan avantajlarnn tam olarak aydnlatlmam olmas bu yntemin sregelen eksiklikleri.
Kaynaklar
Bhutto, A. W., Bazmi, A. A., Zahedi G., Underground coal gasification: From fundamentals to applications,
Progress in Energy and Combustion Science, Cilt 39, Say 1, s. 189-214, 2013.
Kleiner, K., Coal-to-gas: part of a low-emissions future?, Nature Reports Climate Change, Cilt 2, s. 28-30, 2008.
Self, S. J., Reddy, B. V., Rosen, M. A., Review of underground coal gasification technologies and carbon capture,
International Journal of Energy and Environmental Engineering, Cilt 3, Say 16, 2012.
https://www.llnl.gov/str/April07/Friedmann.html
http://www.c2es.org/energy/source/coal
http://www.worldcoal.org/coal/
Kmrn gazlamasn salayan maddeler

yeraltna pompalanyor.
Oluan gazlar ayrlyor.

Sentez gaz yaklarak elektrik
enerjisi elde ediliyor.
retim borusu
izim: Erhan Balk
Enjeksiyon borusu
Kmr yeraltnda ksmen yanarak karbon dioksit ve ounlukla karbon monoksit,

hidrojen ve metan gazlarnn bir karm olan sentez gaz oluuyor.
Dr. Tuba Sargl

Dnyann Termostat CO2
Katherine Maher
Sera gazlarnn sebep olduu kresel snma problemi srdrlebilir bir gelecek iin
gnmz dnyasnn stesinden gelmesi gereken belki de en nemli sorun.
Ancak aratrmalar bu durumun balca sorumlusu olarak kabul edilen karbondioksitin
Dnyay, oluumunun erken dnemlerinde donmaktan kurtardn gsteriyor.
Dnyann enerji dengesinin temel bileenleri olan Gneten gelen enerjinin miktarnda
ve atmosferin yapsnda zamanla nemli deimeler olmasna ramen, Dnyann
scakl milyonlarca yldr yaamn devam edebilmesine ve suyun sv halde kalmasna
uygun scaklklarda kalyor. Aratrmalar atmosferdeki karbondioksit seviyesi ile
kayalardaki kimyasal anma arasndaki ilikinin kresel ortalama scaklk zerinde
dzenleyici bir etkisi olduunu gsteriyor.
19.
yzyln balarnda baz gazlarn, Dnyann

yzeyinden yaylan ve gezegenin soumasn
salayan kzltesi dalga boyundaki termal nm sourduu anlald. Daha sonra sera gazlar olarak adlandrlan bu gazlar arasnda karbondioksit, su buhar, ozon, metan ve baka gaz moleklleri bulunuyor.
72
Ancak farkl molekller farkl dalga boylarndaki kzltesi sourduklar iin sera gaz etkisine katklar farkl seviyelerde. Aratrmalar atmosferdeki termal nmn yaklak yarsnn su buhar, %25inin
bulutlar tarafndan sourulduunu, karbondioksitin
katksnn ise %20 olduunu gsteriyor.
><
Karbondioksit homojen olarak dalm, mevcut
atmosfer koullarnda younlamayan bir gaz tr.
Karbondioksitin aksine su buhar ise scaklk ve basntaki deiimlere hzl bir ekilde tepki verir ve atmosferin younlaarak yaa dnebilen ve tekrar
buharlaabilen bir bileenidir. Sera gaz etkisinde younlamayan gazlarn katks %25 olmasna ramen,
atmosferdeki younlamayan sera gazlarnn orannn sfrland iklim modellemelerinde Dnyann
yzey scaklnn azalaca, deniz yzeyinde buzla kapl alanlarn orannn artaca, atmosfer tarafndan yanstlan gne miktarnn artaca yani Dnyada ar bir souma (gnmzden yaklak
35C daha souk) gzlenecei ngrlyor.
Dnyann henz gen bir gezegen olduu dnemde bu srecin yaanm olduuna ilikin izlere rastlamak mmkn. nk baz bilim insanlar, Gneten
gelen enerjinin bugne gre daha az olduu Gne
Sisteminin oluumunun erken dnemlerinde, sera gazlarnn etkisi olmakszn Dnyann scaklnn suyun sv halde kalmasn salayamayacak kadar
souk olacan dnyor. 3,75 milyar yandaki kayalarda bulunan ve ancak atmosferdeki karbondioksit oran yksek olduunda oluabilen demir karbonat bileiklerinin varl bu gr destekliyor.
Kimyasal anma atmosferdeki karbondioksit
miktarn azaltarak gezegenin srekli olarak snmasn engelleyen ve yaamn devam edebilmesi iin uygun koullarn devam etmesini salayan nemli bir
sre. 1980li yllarn banda James C. G. Walker ve
P. B. Hays ilk kez kayalarn kimyasal anmasnn
karbondioksit miktarn azalttn ve atmosferdeki
karbondioksit miktarn dengeleyici bir etkiye sahip
olduunu gsteren bir aratrma yaymlad.
Atmosferdeki karbondioksit yamur suyunda znerek karbonik aside dnr. Oluan karbonik
asit kayalara temas ettiinde onlar zerek andrabilir. Bu sre sonucunda nehirlerle denizlere ve
okyanuslara tanan atmosfer kaynakl karbon, deniz
tabannda, mercanlarda ve deniz canllarnn iskeletlerinde ve kabuklarnda depolanr. Bu canllar ldkten sonra kalntlar ve deniz tabanndaki keltiler
zamanla kayalar oluturur. Yani karbon tekrar kayalarda birikir. Bu nedenle kimyasal anma karbon
dngsnn nemli bir basamadr.
Kimyasal anma birok deikenden etkilenen
karmak bir sre. Aratrmalar kimyasal anmann hznn karbonik asit ieren yamur sularnn
topraktaki kayalarla ne kadar sre temas ettiine,
yamur sularnn asitlik derecesine, erozyona, bitki
rtsne ve topran scaklna bal olduunu gsteriyor.
Dnyann ortalama scaklnn azald durumlarda buzullarn kaplad alann artmas nedeniyle
kimyasal anma hz yavalar, dolaysyla atmosferdeki karbondioksit oran ykselir. Bu, sera gaz etkisinin ve Dnyann yzey scaklnn artmasna sebep olur. Dnyann ortalama scaklnn ykseldii durumlarda ise buzullar klr, kimyasal anma
hzlanr ve atmosferde biriken karbondioksit miktar
azalr ve scaklk dmeye balar.
Kimyasal anma sonucu her yl 300 milyon ton
atmosfer kaynakl karbon okyanuslarda ve denizlerde depolanmasna ramen, kresel iklim deiiklii modellemelerinde kimyasal anmann etkisi ounlukla dikkate alnmyor. nk bu miktar, Sanayi Devrimi ncesinde karasal biyosfer tarafndan sourulan kadar karbondioksitin atmosferden uzaklamasn salasa da, insan kaynakl karbondioksit salmyla karlatrldnda hayli dk. Nature Climate Change dergisinde yaymlanan almada aratrmaclar atmosferdeki karbondioksit seviyesi iki katna ktnda kimyasal anma ile atmosferden alnan
karbondioksit miktarnn %50 arttn ve kimyasal
anmann iklim deiikliklerine hzl bir ekilde cevap verdiini gsterdi.
ht
070 tp://w
205 ww
.old -new
rock s.u
s-tim chic
em ago.e
ach du
ine. /rele
jpg ase
s/07
/im
age
s/
Kanadann Quebec eyaletinin

kuzey blgelerinde bulunan bu kaya
3,75 milyar yanda ve Dnyann
en yal kayalarndan biri.
Landsat uydusu tarafndan

alnan bu grntdeki renkli
ksmlar, yapsnda demir
bulunan kayalarn yamur
sularyla kimyasal olarak
anmas sonucu oluan
demir oksit bileiklerinden
kaynaklanyor.
Ancak bu sonular doal srelerin dengeleyici etkisinin, insan kaynakl deiimlerin sebep olduu sorunlarn zm iin yeterli olmadn gsteriyor.
73
Kadir Demircan
Kemikleri Okumak
Kemiklere yazl tarih srlar
Orta adan bu yana hastalklarn ve lmn tarihi
Tarihteki en ldrc hastalklardan biri olan
veba ve iek geri mi dnyor?
13 Aralk 2013te Science dergisinde Ann Gibbons tarafndan ilgin bir haber yaymland.
Editr, bu yazy okuyuculara Kemikleri Okumak balkl bir n yazyla duyurdu.
New Yorkta bir inaat kazsnda

bulunan ceset
http://www.nature.com/polopoly_fs/1.15115!/
menu/main/topColumns/topLeftColumn/
pdf/509022a.pdf,
28 Ocak 2014te de Lancet Infection Disease adl dergide yaymlanan bir makalede, 541 ylnda
yaanan ve 100 milyon kiinin lmne sebep olan kara lm veba salgn anlatlyordu.
Antropologlar tarihe k tutmak istiyor. Paleopatologlar (eski zamanlardaki hastalklar inceleyen
bilim insanlar) ise Orta ada milyonlarca kiiyi ldren kolera ve veba gibi hastalklarn
izini srerek alk ve sava dnemlerinde insanlarn salk durumlar ile ilgili veri toplamak istiyor.
Adli bilimciler ise kemiklerden elde edilen verem, veba ve kolera gibi mikroplarn
DNAsn elde ederek bu hastalklarn tarihi seyrini ortaya karmak istiyor.
Herkesin amac farkl olsa da hedef ayn:
Bilim yapmak, veri retmek, insanla faydal olabilmek.
Ksaca Luccadaki 1000 yllk mezar hem kamuoyuna hem aratrmaclara yeni bilgiler sunuyor.
Lucca
19 Mays 2013te ziyaret ettiim Lucca, tarihi dokusu korunmu bir Orta a kenti. Hristiyan haclarn gzerghnda bulunan bir kilisede son birka yldr kazlar sryor. Ohio Eyalet niversitesinden biyolog ve antropolog Giuseppe Vercellotti terk edilmi Orta a kilisesindeki kazlarn sorumlusu. Yaklak 50 kiilik bir ekip yaz aylarnda scak altnda,
youn tempoda alyor. Bir gn bir metre derinlikte, yanm tuhaf bir eyler ve rk ceset kokusunu
bastrmak iin kullanlan bir kire katman buldular.
Ar ceset kokusunun ortasnda aklnza ilk ne gelir?
74
Bir toplu mezar bulduk diye dndler. Ama ilerini bir endie kaplad. nk kemiklerden kendilerine hastalk bulaabilirdi. Cesetler ukura atlm ve
alelacele kirele kapatlmt, ama bu ukura kimlerin atlm olabileceini kimse tahmin edemiyordu.
Yoksa bunlar veba kurbanlar myd? Orta ada 500
bin kiiyi ldren kara lm yani veba aratrmaclarn ilgi odadr. nk ku gribi, SARS, kolera
ve AIDS gibi virs ve bakterilerin yol at enfeksiyon hastalklar hl toplu lmlere ve byk salgnlara yol aar.
>>>
Okumasn Bilene
Kemikler ok ey Syler
Radyoizotop analizlerinin sonularna gre mezarlarn 1000 yldan yal olduu tespit edilir. Kemiklerde ok eyler sakl, tabii okumasn bilene. Mezarda yatanlar ne zaman ve nerede dodu, ne yediler, sosyal statleri neydi?
Hangi hastalklar geirdiler? Bu sorularn hepsini kemikleri okuyarak cevaplamak mmkn. Ksacas, kemikler srlarla dolu. Aratrmaclarn amac hastalklarn tarihi seyrini ve bu hastalklara sebep olan mikroplarda ne gibi genetik deiiklikler olduunu saptamak. nk
bunlar anlalrsa gnmzdeki salgnlar anlamak da kolaylaacak. rnein
Almanyada 1500 yllk bir mezarda bulunan kemiklerden alnan di rnekleri inceleniyor. Bu mezarn MS 541-543 yllarnda Bizans mparatorluunu kasp kavuran ve 40 milyon kiinin lmne sebep olan Justinian Vebasndan lenlere
ait olduu tahmin ediliyor. Aratrmaclarn amac, farelerden insanlara bulaan
ve vebaya sebep olan Yersinia pestis adl bakterinin genetik ifresini ortaya karmak, gnmzde ortaya kabilecek
salgnlarn nne geebilmek ve eski ve
yeni virsler arasndaki genetik ba ortaya koymak. Tarihte byk veba salgn biliniyor: 6.-8. yzyllar aras Justinian Vebas, 14.-17. yzyllar aras ikinci
byk salgn ve 19.-20. yzyllar aras
nc salgn. Benzer ekilde yoksul
lkelerdeki en ldrc hastalklardan
olan kolerann da tarihteki izleri srlyor. Yersinia pestis adl bakteri, insanolunun tarihte kar karya geldii en azl dmanlardan biri olarak biliniyor. Pirelerle yaylan bakteri, ok ksa bir srede Avrupay krp geirmiti. 2011 ylnda Yersinia pestisin DNA kodunu zen
ve bu almasn Nature dergisinde yaymlayan Profesr Johannes Krause u
an varolan veba trlerinin hepsi, Orta
ada ortaya kan bu bakterinin dorudan akrabas diyor.
Mezardan elde edilen dilerden DNA
elde etmeyi baaran uzmanlar Yersinia pestisin genomunu ortaya kard, ama ilgin bir eyle karlatlar. Justinian Vebasnn Afrika kkenli olduu
dnlrd, ama Asya kaynakl olduu bulundu. Yine Justinian Vebasna sebep olan Yersinia pestisin genetik yaps, daha sonraki dnemlerde ortaya kan vebaya yol aan Yersinia pestisin genetik yapsndan farklyd. Bakterinin genomu evre koullarna uyum gstermiti. Bu bilgiler Lancet Infection Disease
dergisinde yaymland. Aratrmaclarn
artk modern veba salgnlarna daha donanml yaklaaca tahmin ediliyor. Eski
mikroplarn DNAlar, bugnn aratrmaclarnn, kolera ve grip gibi hzl gelien hastalklar ve bunlarn salgnlarn
anlamasna yardmc olabilir. Uzmanlar,
kemikleri analiz ederek hastalk yapan ve
kemiklerde iz brakan patojen mikroplar
hakknda bilgi edinmekle kalmayp o dnemin sosyo-kltrel ortam hakknda
da fikir sahibi olabiliyor.
Gizemli Srlar
2011de American Journal of Physical
Anthropology dergisinde yaymlanan bir
almaya gre Kuzey talyada yksek statl bir Orta a erkeinin boyu ortalama 171 cm. idi. Daha dk statdekiler
iin ise 164 cm. idi. Boy salk iin nemli bir gstergedir. Orta ada salk daha
ktye gitmi, savalar ve ktlk yznden
yiyecek daha da ktlamt. Tarihi kaytlar din adamlarnn kyllerden daha iyi
beslendiini gsteriyor. Dier yandan bu
grup soylulara gre daha dk kalitede
besleniyor. En iyi beslenenler asiller, sonra rahipler, sonra halk. Kazlarda elde edilen bilgiler kltrel etkileimler hakknda
da bilgi veriyor. rnein kazlarda bulunan slam dnemine ait bir testinin Kuzey
Arabistandan izler tad grld. Seyyahlarn veba ve czzam gibi hastalklar Avrupaya tad dnlse de bunun
kantlanmas hayli zor. nk eski bilgilerin yanl olduunu gsteren birok alma var. Avrupaya gelen hastalklar kkenini Ortadouya gelen Hallardan alm da olabilir, Afrika veya Uzakdoudan
da. Hristiyan haclar arasnda iek hastal, kzamk, tberkloz ve tifs yaygnd ve tedavi imknlar snrl olduu iin
hastalklar daha hzl yaylyordu.
V. Ramses. Yznde iek lekeleri var.

http://www.nature.com/polopoly_fs/1.15115!/menu/main/topColumns/topLeftColumn/
pdf/509022a.pdf,
Mumyadaki iek
Bugne kadar hi kimse insan cesetlerinde bulunan iek virsnn ne kadar canl kalabildiini bilmiyordu. Firavun V Ramsesin 3200 yllk
mumyasnda iek hastalnn izlerine rastland, ama virs elde edilemedi. nk DNA fazla hasar grmt. 2011de New Yorkta bir inaat
kazs srasnda demir bir tabut ve iinde bir Afrikal-Amerikalnn iyi korunmu haldeki cesedi bulundu. Ya 160tan fazla olan bu tabuttaki kiinin Afrika yerlisi olduu ve o dnemde bu kadar varlkl olamayaca dnld. Sonra bu iyi korunmu ve demir tabuta konulmu mumyann karantina amal yaplm olabilecei akllara geldi. Ama yine variola yani iek virs elde edilemedi. 2004 ylnda ise Yakutistanda 300 yllk bir mumya bulundu. Buradan az da olsa virs DNAs elde edilebildi. imdi uzmanlar 1977 ylnda alamalar sayesinde kk kaznan iek virsnn cesetlerden tekrar karak hastalk yapp yapmayacan aratryor (Smallpox Watch, Nature, 1 Mays 2014).
75
<<<
Kemikleri Okumak
Yakutistanda bulunan 300 yllk mumya
Mona Lisa ve Asil Diyeti

Genliinde gzelliiyle nl olan,
1503ten 1568e kadar yaam soylu bir kadn olan Maria dAragona obez olarak ld. 2008de kemiklerdeki kolajen proteinlerinin karbon ve nitrojen analizleri yapldnda bol miktarda et yedikleri anlald.
Rnesans dneminde yaayan dAragona
Ailesi bol et tketerek, salksz beslenmiti. Uzmanlar, elektron mikroskobuyla Maria dAragonasn mumyasnda geni bir
lser tespit etti. Ayrca sifilise neden olan
bakteri (Troponnema pallidium) ve cinsel
yolla bulaan papilloma virs de mumyada bulundu. Aratrmaclar Mariann
uzak akrabas olan sabellay da inceledi. sabella Milan dk ile evliydi. sabella,
Leonardo da Vincinin Mona Lisasna model olan kii olarak bilinir. Kadn iskeletinin dileri dikkatlice incelenince di minesinin ounun anm olduunu ve baz
http://www.nature.com/polopoly_fs/1.15115!/menu/main/topColumns/topLeftColumn/pdf/509022a.pdf,
di minelerinin siyah olduu grld. Siyah di neye iarettir? Zehirlendi mi acaba? Siyah di, yksek miktarda zehirli cva
alm demekti. sabella bilmeden kendini zehirlemi de olabilirdi. Nasl m? O zamanlar sifilisi tedavi etmek iin ok etkili olmayan bir yntem olarak cva kullanlyordu. 1524te 54 yanda Napolide len
sabella dAragonay kendi ilalar zehirlemi olabilirdi.
Bu almalar neyi gsteriyor? ok eski zamanlara ait olsa da bir blgedeki ktlklar, savalar ve orada yaayan insanlar hakknda ok fazla bilgiye ulaabiliriz.
Nasl beslenmiler, kltrel ve sosyal hayatlar naslm? Toplu lmlere ne sebep
olmu? Bu sorulara cevap vermek mmkn. Paleopatologlar antikalardaki hastalklarn epidemiyolojisini ve insanlarn
yaam tarzlarn ortaya karabilir.
lkemiz topraklar Urartulardan Hititlere, Seluklulara, Romallara, Bizansllara ve Osmanllara ev sahiplii yapm bir
medeniyetler beii. Bu topraklarda binlerce iskelet topran altnda yatyor. Paleontologlar ve arkeologlar iin ok zengin
bir aratrma sahas. Marmaray kazlarnda bile onlarca mumya ve iskelet ortaya karld. Fakat lkemizde bu konularda uzman says ok az. Anadolu bozkrlar bu
alana ynelecek aratrmac ve akademisyen adaylarn bekliyor. Kemikleri okuyup
onlarn srl dnyalarn aydnlatarak tarihe k tutmak sizlerin elinde olabilir.
Kaynaklar
Gibbons, A., The thousand year graveyard,
Science, Cilt 342, Say 306, 13 Aralk 2013.
www.sciencedaily.com. Black death could re-emerge.
David M Wagner, Yersinia pestis and the plaque of Justinian
541-543 AD: a genomic analyses. Lancet infection disease,
www.thelancet.com/infection
http://www.nature.com/nature/journal/v480/n7376/full/nature10675.html
http://www.nature.com/polopoly_fs/1.15115!/menu/main/topColumns/
topLeftColumn/pdf/509022a.pdf, Smallpox watch
TBTAK a Yakalyor, a Amak Size Bal:

Gemite insanlarn hangi hastalklarla savatn ve patojenlerin alk ve sava gibi farkl koullarda nasl gelitiini grmek isteyen merakl birok aratrmac var.
Epidemiyoloji bilim dal da tam bunlar aratryor. TBTAKn epidemiyolojik almalar alannda at arlar web sitesinden takip edilebilir.
76
Dr. zlem Ak kinci
><
Bu deiim, bilim insanlarnn projeleri iin gelitirdikleri matematiksel modeller sonucunda tahmin ettikleri sonulara
benzerlik gsteriyordu. Bu modeller dorulandnda, alma Dnyadaki hastalarda da yaygn olarak grlen kalp damar
sorunlarnn daha iyi anlalmasn da salayacak. Gelitirilen model ile yaplan tahminler aratrmaclarn astronotlarda gzlemledii sonularla neredeyse rtyor.
Bu durum aratrmaclara gelitirdikleri
modelin farkl stres koullarnn Dnyada
kalbi nasl etkilediini anlamak amacyla
kullanlabileceini gsteriyor.
Astronotlarn Kalbi Deiiyor

O
n iki astronotun katlmyla gerekletirilen yeni bir almaya gre uzayda yerekimsiz ortama uzun sre maruz kalan astronotlarn kalpleri biraz daha kresel bir ekil alyor. American College of Cardiologynin 63. Bilimsel
Oturumunda yaplan aklamada aratrmaclar bu deiimin kalp problemlerine
yol atn sylyor. Aratrma, 18 ay ve
daha uzun sreli uzay uuunun astronotlarn kalp saln nasl etkilediinin anlalmasnda nemli admlar atlmasn salad. Aratrmada yer alan NASAda grevli
bilim insan James Thomas kalbin uzayda
gerektii gibi almadn, bunun da kalp
kasnda ktle kaybna neden olduunu
sylyor. Dnyaya dndkten sonra ciddi sonularn sz konusu olabileceini, bu
kayb engellemek iin alnabilecek nlemleri aratrdklarn belirtiyor. Aratrmaclar astronotlarn kalp saln korumak
iin hangi tip egzersizi ne kadar yapmalar gerektiini bilmelerinin, rnein Marsa
yaplacak uzun bir yolculukta kalp saln korumak asndan nemli olduunu
sylyor. Thomas astronotlar iin gelitirilen egzersiz programnn ayn zamanda

uzun sreli yatak istirahati nerilen ya da
kalp yetmezlii yznden fiziksel snrlamalar yaayan insanlarn da kalp saln
korumasna yardmc olacan belirtiyor.
Aratrma ekibi ncelikle astronotlara

Uluslararas Uzay stasyonunda ultrason
kullanarak kendi kalp grntlerini alabilmeleri iin eitim verdi. Bu eitime 12 astronot katld ve uzay uuu ncesinde, uu
srasnda ve sonrasnda kalp ekilleriyle ilgili veriler topladlar. Elde ettikleri sonulara gre uzayda kalp eklinin kreselliinin %10 civarnda arttn gzlemlediler.
Uzay uuunun kalbe pek ok etkisinin olduu biliniyor. Astronotlarn kalbinde meydana gelen ekil deiiklii
geici, Dnyaya dndkten ksa bir sre sonra kalp normal haline dnyor. Bilim insanlar ekil deiikliinin uzun
dnemde ne tr etkileri olacann tam
olarak bilinmiyor olmasna ramen bu
ekil deiikliini kalbin uzayda daha az
verimle almasna balyor. Astronotlar Dnyaya dndkten sonra genellikle
sersemlik ya da ayaa kalktklarnda kan
basncnn hzla ve ar derecede dmesi yani ortostatik hipotansiyon nedeniyle baylma gibi sorunlar yaar. Uzay yolculuklar srasnda da dzensiz kalp at gzlenir. Astronotlarn maruz kald radyasyonun damar sertliini hzlandrdna dair endieler de var. Aratrma ekibi astronotlarda gelimesi muhtemel bu problemi ve potansiyel kalp problemlerini aratrmaya devam ediyor.
Kaynak
http://www.sciencedaily.com/releases/2014/03/140329175106.htm
77
Dr. zlem Kl Ekici

Alt Harfli
Genetik Kod
Sentetik biyoloji alannda alan bilim insanlar bir ift yapay X ve Y nkleotit
bazn E. coli bakterisinin genetik koduna yerletirmeyi baard.
Bylece ilk defa, genetik kodu drt yerine alt harften meydana gelen bir organizma
gelitirilmi oldu. Uzmanlar yar sentetik organizma olarak snflandrdklar
bu bakterinin yapay bir genetik yap ieren ilk yaam formu olduunu vurguluyor.
kleobazlar veya nkleotit bazlar, RNA ve

DNAdaki ekerlere bal olan molekllerdir. Bunlar adenin (A), guanin (G), sitozin
(C), yalnzca DNAda bulunan timin (T) ve yalnzca
RNAda bulunan urasil (U) olarak bilinir. Bu bazlarn eker ve fosfattan oluan iskelet zerindeki dizilii, DNAnn zel yapsn oluturur. Bu dizili, can78
llarn zelliklerini belirleyen kaltsal bilgilerin ifresidir ve her canlda farkllk gsterir. Organizmalarn
her trl zelliini belirleyen genetik bilginin ifreleri, yaamn balangcndan beri ikili baz iftleri (A-T
ve G-C) halinde kodlanr. Yani bir canlnn genetik
kodu sadece drt harften oluur. Ama gnmzde
durum artk byle deil!
><
ABDnin California eyaletinde bulunan Scripps
Aratrma Enstitsnde grevli bilim insanlar
DNAnn yapsna, sentezledikleri X ve Y nkleotitlerini ekleyerek drt yerine alt harften oluan bir DNA
molekl gelitirip ezber bozan bir aratrmaya nayak oldu. Aratrmann sonular Nature dergisinde
yaymland. Konuyla ilgili podcast yaynn da internet
zerinden dinleyebilirsiniz (http://bahrikaracay.com/
turkce/bkb-012-alti-harfli-dna-ve-yeni-canlilar/).
Aratrmann yrtcs Floyd Romesberg ve
ekibi, alt nkleobazdan oluan bir DNA molekl gelitirebilmek iin laboratuvarda tam 15 yl alm. Ayn ekip 2012 ylnda, gelitirdikleri alt harfli
DNAy test tplerinde kopyalamay ve genetik bilgiyi RNAya aktarmay (transkripsiyon) baarm. Yeni
almalarnda ise alt harfli DNAy yaayan bir bakteri hcresine aktardlar. Peki geniletilmi genetik
bilgiyi tayan DNA molekl, yaayan bir hcrenin
karmakark ortamnda normal ilevini yerine getirebilecek miydi? almann sonular bunun olabileceini gsteriyor. Alt bazl DNA molekln tayan bakteri oalabildi ve yeni X-Y baz iftini, A-T ve
G-C baz iftleri ile birlikte, yeni oluan bakteri hcrelerine baarl bir ekilde aktarabildi. Ancak geniletilmi genetik alfabeyi yani alt harfli DNAy barndran
hcrelerin, drt harfli DNAy tayan normal hcrelerden daha yava oald tespit edildi.
DNAnn daha fazla sayda baz dizilimi tamasnn, yepyeni zgn molekllerin gelitirilmesine olanak salayaca belirtiliyor. Geniletilmi genetik alfabeyi tayan hcreler yeni DNA ve RNA dizilimlerinin, amino asitlerin olumasna ve buna bal olarak normalde doada bulunmayan pek ok yeni proteinin sentezlenmesine neden olabilir. Bu da hastalklarn tehisinde ve tedavisinde faydal olabilecek aratrmalarn yaplmasna yol aabilir. Yeni ilalar ve alar gelitirilebilir. Ayrca bu sentetik hcreler ihtiyaca
gre yeniden programlandktan sonra yepyeni ilevlere sahip olarak organizmada nemli birok biyolojik grev alabilir.
Baz evreler ise bir organizmann genetik koduna yeni harfler ekleyerek daha nce hi grlmemi
bir yaam formunun ortaya karlmasnn etik, yasal
ve toplumsal dzene dair baz sorunlar da beraberinde getirebileceini dnyor. rnein bu yar sentetik organizmann doal hayatn dengesini bozabilecei dnlyor. Romesberge gre alt harfli DNAy
barndran bakteri oalabilse de doal ortamda uzun
sre hayatta kalamaz, nk yalnzca aratrmaclarn salad X ve Y sentetik nkleobazlar ile beslenerek kendini kopyalayabiliyor. Bu yapay bazlar ieren
d5SICS ve dNaM isimli kimyasal maddeler yani besin-
ler olmadan sentetik DNA molekl kendisini kopyalayamyor. Sz edilen sentetik kimyasallar da doada
yok. Ayrca sentetik yapay bazlar sadece zel bir tayc protein ortamnda aktiflerse hcrenin iine girebiliyor. Eer tayc protein olmazsa hcre tekrar A, T, G,
C harflerinden oluan doal DNA formuna geri dnyor ve d5SICS, dNaM kimyasallar da genomdan otomatik olarak yok oluyor. Yani bakterinin doal ortamda hayatta kalabilmesinin tek yolu, yeniden geleneksel
drt harfli DNA formuna geri dnmesi.
nce
DNA
A
T
G
C
T
A
C
G
4 nkleotit
*gDNA
A
C
Y
T
T
G
X
A
X Y
G C
6 nkleotit
3 baz ifti
Proteinler
A
U
G
C
4 nkleotit
2 baz ifti
Sonra
64 dizgi
RNA
*gRNA
Proteinler 20 amino asit

diziliminden oluabilir.
216 dizgi
Proteinler
*g = geniletilmi
A
C
Y
U
X
G
6 nkleotit
Proteinler 172 amino asit

diziliminden oluabilir.
Aratrmaclar bir sonraki aamada, bu bakterinin

ne kadar yaayabileceini, bir X-Y iftinden daha fazlasn retip retemeyeceini, hcrelerin yapay baz
iftlerini RNAya aktardktan sonra yeni proteinler
sentezleyip sentezleyemeyeceini anlamaya alyor.
Ksacas daha kat edilmesi gereken zorlu bir yol var.
Kaynaklar
http://www.wired.com/2014/05/synthetic-dna-cells/
http://www.nature.com/nature/journal/v509/n7500/full/nature13314.html
http://www.independent.co.uk/news/science/new-life-scientists-create-first-semisynthetic-organism-9333371.html
http://www.rsc.org/chemistryworld/2014/05/bacterium-survives-unnatural-dna-transplant
79
Dr. Mahir E. Ocak

Yeni Bir Elektronik

Hafza Teknolojisi
Elektrik Alan ile Kontrol Edilen
Manyetik Blgeler
Gnmzde depolama aygt olarak kullanlan elektronik hafzalarda bilgiler,

ferromanyetik malzemelerin iindeki manyetik blgelerde kodlanyor.
Bilgilerin yazlmas, silinmesi veya deitirilmesi iinse manyetik alanlardan
yararlanlyor. Ancak manyetik alan retmek iin nce bir elektrik akm oluturmak
gerekiyor. Elektrik alan retmek ise manyetik alan retmeye gre ok daha kolay.
ETH Zrih ve Paul Scherrer Enstitsnde alan aratrmaclar TbMnO3 zerinde
yaptklar deneylerle atom leindeki manyetik yaplarn, n elektrik alan
kullanlarak ilenebileceini gsterdi. Bu durum manyetik blgelerin elektrik alanlar
ile kontrol edildii sabit disklerin gnmzdeki cihazlardan daha verimli
olabileceine iaret ediyor.
ilgisayarlarda tm bilgiler, bit ad verilen birimlerde kodlanr. Bir bitin deeri ya 0 ya

da 1 olabilir. Bitleri sabit diske kaydetmek
iinse ferromanyetik (komu atomlarn manyetik
momentlerinin ayn ynde hizaland) malzemelerin iindeki manyetik blgelerden yararlanlr.
80
Bir sabit diskin iinde her biri ok sayda atom ieren pek ok manyetik blge vardr. Bu manyetik blgelerdeki atomlarn manyetik momentlerinin farkl ynlerde hizalanmas farkl bit deerlerine karlk gelir. rnein bir yn 0 kodlamak iin kullanlyorsa bu ynn tersi ise 1i kodlamak iin kullanlr. Manyetik momentlerin yn deitirilerek bitlerin deeri deitirilir. Bu amala manyetik alanlardan
yararlanlr. Oluturulan ufak bir elektrik akmnn
rettii manyetik alan, atomlarn manyetik momentlerinin ynn deitirir. Bu ilem birka nanosaniye (saniyenin milyarda biri) kadar srer. ETH Zrih
ve Paul Scherrer Enstits aratrmaclar ortaklaa
yaptklar bir almada manyetik blgelerin manyetik alan deil de elektrik alan kullanlarak ilenmesiyle daha verimli cihazlar gelitirilebileceini gsterdi.
Birden fazla ferro zellik (ferromanyetik, ferroelektrik, ferroelastik) gsteren malzemelere okluferroik malzemeler denir. En bilinen rnekleri arasnda TbMnO3, HoMn2O5, BiFeO3, BiMnO3, BaNiF4,
ZnCr2Se4 saylabilir. Bu malzemeler, belirli koullar
altnda farkl ferroik zellikleri ayn anda gsterir.
><
Deneylerde kullanlan TbMnO3n yaps perovskite benziyor. Oda scaklnda paramanyetik olan
bu malzemenin scakl 27 Knin altna dt zaman dairesel-spin ad verilen bir faz grlyor. Bu fazda spinler bir dzlem iinde dairesel olarak dzenleniyor ve bir eksen boyunca ferroelektrik polarizasyon
oluuyor. Dairesel-spin durumunun modern depolama aygtlarndaki, manyetik momentlerin belirli ynlerde hizaland manyetik blgelere benzedii sylenemez. Ancak bu fazdaki spinlerin dnme yn ya
saat ynnde ya da saat ynnn tersi yndedir. Dolaysyla bitlerin sahip olabilecei farkl iki deer, farkl
iki dnme yn kullanlarak kodlanabilir. Bu durumda bitlerin deerinin deitirilmesi iin manyetik momentlerin dnme ynleri deitirilmelidir. Bu amala yaplmas gereken eyse bitin kodland blgedeki
tm manyetik momentleri 180 derece dndrmektir.
okluferroik malzemelerin sahip olduu zelliklerden biri de elektrik polarizasyonudur. Kat malzemeleri oluturan atomlar telenme hareketi yapmazlar, belirli konumlarn civarnda titreirler. Ancak
elektronlar tamamen bir atoma bal deildir. Elektronlarn hareketi dolaysyla -malzeme toplamda yksz olsa bile- malzemenin baz ksmlar pozitif baz ksmlar ise negatif yklenebilir. Bu durumda bir
elektriksel polarizasyon (kutuplanma) meydana gelir.
TbMnO3te elektriksel polarizasyon ile manyetik momentlerin dnme yn birbiriyle balantl.
Elektriksel polarizasyonun yn, manyetik momentlerin dnme ynn de belirliyor. Polarizasyonun
yn deitii zaman manyetik momentlerin dnme
yn de deiiyor. Bu durum elektriksel polarizasyonu deitirerek manyetik blgelerde kodlanan bitlerin deerinin de deitirilebilecei anlamna geliyor.
Aratrmaclar elektriksel polarizasyonu deitirerek manyetik blgelerin nasl yeniden dzenlenebileceini incelemek iin k nlarnn elektrik alan-
larndan yararland. Malzemenin zerine gnderilen

nlarn, manyetik momentlerin ynn 4 derece
kadar dndrd grld. Bitlerin deerinin deitirilmesi iin gerekli olan 180 derecelik dnme ile kyaslandnda bu deiim ok kk kalyor. Ancak
daha byk elektrik alanlar kullanlarak istenilen 180
derecelik dnmenin de gerekletirilebilecei dnlyor. Aratrmaclar kullandklar nlar, manyetik dzeni belirli bir biimde deitirecek ekilde
ayarladklarn ve bu durumun enerji kaybn azalttn belirtiyor. Bu durum hafzann ilenmesi srasnda malzemenin daha az snaca anlamna geliyor.
Yaplan deneyler okluferroik malzemelerde gerekleen hzl deiimlerin ilk kez byk bir kesinlikle gzlemlenmi olmas nedeniyle de nem tayor. Aratrmaclar manyetik momentlerde meydana gelen deiiklikleri, malzemenin zerine gnderilen X-nlarnn salmalarn inceleyerek belirlemi.
Salmalarn bazlar atomlarn dzenleni biiminden bazlar ise manyetik momentlerden kaynaklanyor. Manyetik momentlerin dzenleniinde meydana gelen deiiklikler, yn deitiren nlarn younluunda deiikliklere sebep oluyor. Belirli ynlere salan nlarn farkl zamanlardaki younluklarnn llmesi, manyetik momentlerde meydana
gelen deiiklikler hakknda bilgi veriyor.
Deneyler srasnda gzlemlenen deiiklikler, pikosaniye (bir saniyenin trilyonda biri) zaman leinde meydana geliyor ve bu modern depolama aygtlarnn alma hznn yaklak bin kat. Ayrca tm deiikliklerin manyetik alan yerine elektrik
alan kullanlarak yaplmas da avantaj. nk manyetik alan retmek iin nce bir elektrik akmnn
oluturulmas gerekiyor. Elektrik alanlar ise akm olmadan da retilebiliyor.
Elde edilen sonularn okluferroik malzemeler kullanlarak daha verimli depolama aygtlar gelitirilebileceini gsterdii sylenebilir. Ancak bunun gereklemesi iin gelecekte de pek ok aratrma yaplmas gerekiyor. Deneyler srasnda kullanlan
TbMnO3, teknolojik cihazlar iin uygun deil. nk
malzemenin okluferroik zellik gstermesi iin ok
dk scaklklara soutulmas gerekiyor. Ayrca bitlerin deerini deitirebilmek iin ok byk elektrik
alanlar retmek gerekiyor. Ancak benzer sonularn,
teknolojik cihazlarda kullanlmaya daha uygun malzemelerde de gzlemlenebilecei dnlyor.
Kaynaklar
Kubacka, T. ve ark., Large-amplitude spin dynamics driven by a terahertz pulse in resonance with an electromagnon,
Science, Cilt 343, s. 1333, 2014.
http://www.sciencedaily.com/releases/2014/03/140306142701.htm
81

Yrd. Do. Dr.,
Bilkent niversitesi UNAM
(Ulusal Nanoteknoloji Arat.Mrkz.)
Malzeme Bilimi ve Nanoteknoloji
Enstits
Yaayan Nanomalzemeler
Bakteri Biyofilmleri
Yaayan bakteri hcreleri rettikleri biyofilmlerle kendilerini korumaya alyor.
Bu biyofilm yaplar nanoteknoloji ve biyomalzeme aratrmalar iin
byk bir potansiyel sunuyor.
ek ok canlnn tpk insanlar gibi sosyal olarak bir arada bulunma igdsne sahip olduu biliniyor. Yksek yapl organizmalar
asndan hayli sradan olan bu durum, bakteriler
asndan ok ilgin. Bakterilerin sosyal olarak birbirlerine neden ihtiya duyduu, yani neden bir arada yaama ihtiyalar olduu ve bunun dnemsel mi
82
yoksa srekli mi olduu gibi sorularn cevaplanmas,

insanln temel sorunlarndan biri olan enfeksiyon
hastalklarnn tedavi edilebilmesi asndan hayli nem tayor. Bakterilerin enfeksiyon yapma yetenei, sosyallemeleri ve iletiim kurmalar sonrasnda ortaya kyor ve bakteriler boyutlu ve karmak biyofilm yaplar oluturuyor.
>>>
Bakterilerin sosyallemesini, salgladklar sinyal moleklleri salyor. Bakteriler oalrken bydkleri besiyeri ortamna farkl pek ok molekl brakr. te bu molekllerden bazlar feromon bazlar da otoindkleyici olarak adlandrlr. Gram pozitif
bakterilerde bu sinyal moleklleri oligopeptit olarak
adlandrlan ksa aminoasit dizileridir. Gram negatif
bakterilerde ise AHL (N-Ail Homoserin Lakton) ve
otoindkleyici 2 olarak adlandrlan kk baz molekllerdir. Bu sinyal moleklleri, bakteriler tarafndan hcre iine alndklarnda farkl genlerin alp
almasn salayan birer anahtar grevi grr. Alan genlerden bazlar, bakterinin salglad sinyal
molekllerinden daha fazla retilmesini salar. Ancak bu ilemi ilgin klan nokta bakterilerin kendilerinin salglad sinyal molekllerinin, yine kendileri tarafndan alglanmasnn ok dk bir ihtimal
olmasdr. Bu durumda bakterilerin konuabilmek
iin mutlaka baka bakterilerden gelecek, youn
miktarda sinyal moleklne ihtiyac vardr. Bu sinyal
molekllerinin saysnn art ancak bakteri nfusundaki artla doru orantl olabilir. Aksi halde kk bir bakteri nfusunun retecei sinyal molekl
besiyeri ortamnda seyrelerek iyice etkisiz hale gelir.
Ancak tersi durumda, yani bakteri nfusunun hzla artna bal olarak, salglanacak sinyal molekl saysnda belirgin bir art olur, bylece bakteriler
birbirleri ile sohbeti iyice koyulatrm olur. te o
anda, bakterilerde almaya balayan genlerden bir
ksm, bizim biyofilm olarak adlandrdmz boyutlu sosyal bakteri alarn oluturmak iin gerekli
olan proteinleri ve karbonhidratlar retmeye balar.
Bakteri biyofilmleri aslnda bakterilerin hem sosyal olarak bir arada yaamasn hem de tasarruflu
davranmasn hedefleyen sosyal alardr. Bakteriler
birok nedenden dolay biyofilm oluturur. Artan
nfusla beraber ortaya kan yiyecek problemi, artan
nfusun meydana getirdii toksik madde miktarnn
zararl hale gelmesi bu nedenlerden bazlardr. Bakteri biyofilmleri sadece besiyerlerinde olumaz, enfeksiyon oluumu srasndan farkl organlar ve dokularda da oluabilir. Bu biyofilmler son derece gl
duvarlarla evrilmi bir kale gibi dnlebilir. Kalenin i ksmlarnda canl hcreler metabolik etkinliklerine dk dzeyde devam ederken, kalenin duvarlarndan ieriye antibiyotikler bata olmak zere farkl ilalarn girmesine izin verilmez. Hatta bakteriler bununla yani savunma yapmakla kalmayp
(zellikle gram negatif olanlar) endotoksin ad verilen toksinlerin retimine balayarak saldrya da geebilir. Bakterilerin organlar ve dokularn zerinde
oluturduu biyofilmler -zellikle de Escherichia coli
gibi farkl pekok bakterinin tbbi aletlerin yzeylerinde ve gda retim tesislerindeki borularda rettii biyofilmler- ciddi salk problemlerine yol aabilir.
Buraya kadar anlatlanlardan, biyofilmlerin tam
bir ba belas olduu sonucunu karmak mmkn.
Ancak bu yaplara mhendis gzyle baklrsa ne grlr? Gze ilk arpan biyofilmlerin ok dayankl ve
yapkan olduu olur. Hatta biyofilm yaplar elektron
mikroskobunda incelenirse ilerindeki uzun ve dallanm fiber yaplar kolaylkla fark edilebilir. Bugn
nanoteknolojide ve biyomalzeme uygulamalarnda
ulalmak istenen hedeflerden en nemlisi, zellikleri yapsal olarak kontrol edilebilen malzemeler gelitirmektir. Nanoteknolojinin tanmlanmasnda kullanlan olgulardan biri de, nano lekte retim ve m-
hendislik yapabilme yeteneidir. Biyofilm yaplara

bakldnda, ilerindeki esas iskeleti oluturan ve temel yapy meydana getiren ksmn, fiberleri meydana getiren polimerlemi proteinler olduu sylenebilir. zellikle E. coli tarafndan retilen biyofilm yaplarda proteinlerin amiloid olarak adlandrlan bir
yapda olduu bilinir. Amiloid, zellikle nrodeje83
Yaayan Nanomalzemeler: Bakteri Biyofilmleri
E. coli bakterileri
tarafndan oluturulmu
biyofilme ait, geirmeli
elektron mikroskobu
grnts
Genetik zellikleri
kontrol altna alnm
bakteriye nanofiber
rettirilmesi sonucunda
elde edilen yapya ait,
geirmeli elektron
mikroskobu grnts
84
neratif hastalklarda (Alzheimer ve Huntington hastal gibi) meydana gelen ve proteinlerin znmez
bir halde birikerek agregatlar oluturduu yap olarak tanmlanabilir. Bu konuyla ilgili almalar sonucunda E. coli tarafndan retilen bu yaplara ilevsel amiloidler deniyor. nk bilinen dier amiloid
proteinlerden farkl olarak, bu proteinler bulunduk-
lar organizma iin olumlu bir ilev gryor. Her ne

kadar biyofilmler olumsuz bir anlam ifade etse de,
bu zelliklerinden yola klarak genetik mhendislii uygulamalar ile birletirildiklerinde ie yarar malzemeler haline gelme ynnde bir potansiyele sahip
olduklar sylenebilir. E. coli tarafndan retilen biyofilm yapsnda iki temel protein vardr: CsgA ve
CsgB. Yaplan almalar sonrasnda CsgB proteinin
E. colinin iinde retildikten sonra hcre dna tand ve hcre duvarna yaparak CsgA proteininin gelip balanabilecei bir alan oluturduu anlalm. Hcre tarafndan her iki protein de retilir ve
bu proteinlerin birbirleri ile etkileimi sonrasnda
amiloid nanofiber yaplar oluturulur. Bu nanofiber
yaplarn genilikleri yaklak 20 nmdir, ancak bu deer evresel koullara bal olarak deiebilir. Uzunluklar mikrometre olarak ifade edilen bu yaplar nanofiber olarak kullanlabilirse, elektronik ve optik
uygulamalar asndan byk potansiyel tar. Ancak canl nanomalzemelerin retilebilmesi ve kullanlabilmesi iin ncelikle bu yaplarn oluumlarn
kontrol eden genetik mekanizmalarn kontrol edilebilmesi gerekir. Yllarca biyofilmlerin oluum mekanizmalarn inceleyen mikrobiyologlar bu mekanizmalar ve ilgili genleri byk oranda belirledi. Kontroll olarak, sadece istenilen anda ve istenilen miktarda nanofiber retmek amacyla gerekletirilen
almalar sonucunda canl nanomalzeme olarak adlandrlan bir hcre sistemi gelitirildi. Aratrmaclar kontroln eksiksiz olabilmesi iin ncelikle hcredeki biyofilm retmeye yarayan temel genleri hc-
<<<
renin genom bilgisinden sildi. Bylece hcre artk biyofilm yapamayacak duruma geldi. Daha sonra, zerinde istenilen zamanda alp kapanabilecek bir kilit
sistemi bulunan dairesel DNA paracklarnn zerine biyofilm yapmaya yarayan genler yerletirildi. Dairesel DNA paracklar, elektrik alan uygulanarak
bakterilerin hcre gzeneklerinin almas sayesinde hcrenin iine sokuldu. Sistemin alp almad snandnda ise, kilit sistemini amak iin kullanlan molekllerin ve biyofilm oluturmaktan sorumlu genlerin alt grld. Dardan eklenen
ve kontrol edilebilen bu genetik sistem sayesinde, biyofilm yapma zelliini kaybetmi olan bakterilerin
bir sre sonunda yeniden biyofilm oluturduu gzlendi. Bundan sonras biyofilm yaplar meydana getiren bakterilerin sosyal yaamnn taklit edilmesine dayanyordu. Ancak bu sefer bakterilerin kendi
kendilerine konumas da engellenerek sadece istenilen anda birbirleri ile haberleerek biyofilm nanofiber yaplar meydana getirmelerine izin verildi. Bu
sayede sohbetleri kontrol edilebilen iki bakterinin,
hangi anda hangi proteini retecei kontrol edilerek
nanofiberlerin belirli desenlerde olumas saland.
in daha heyecan verici ksm ise bu nanofiber yaplarn, nanomalzeme retiminde kullanlmak zere
yeniden tasarlanmasyd. Protein mhendislii olarak adlandrlan almalarda nanofiber yaplara baz kimyasal gruplar eklenerek, nanofiberler zerinde
yar iletken ve metal nanotaneciklerin bymesi saland. Genetik bir anahtar sayesinde, nanofiber retimi kontrol altna alnd. Bu anahtar kullanlarak istenildii anda bakteri biyofilm yaps oluturulabildi.
Oluturulan biyofilmlerin nanofiberleri zerine altn
nanotanecikler eklenerek bu yaplarn iletken olmas saland. Bakteri biyofilmlerinin oluumu bakteriler tarafndan kontroll olarak srekli yenilenebildii iin, retilen yapay biyofilm sistemi yaraland ya
da bozulduunda kendi kendini hemen tamir edebiliyor. Bakterilerin bunu yapabilmek iin ihtiya duyduu tek ey de onlara biraz besin verilmesi.
Doadaki birbirinden etkileyici mhendislik harikalar, her gn her saniye canllar tarafndan yeniden retiliyor. Birounu bugn bile en gelimi teknolojik yntemlerle oluturmak mmkn deil. Ancak bugn artk doann harikalarn yeniden dzenleyerek iimize yarar hale getirmek mmkn.
DNAnn yapsnn 1953te anlalmas ile hzlanan
doay keif ve taklit srecimiz, bugn bize doann
srlarn sadece salk alannda deil, malzeme biliminden nanoteknolojiye kadar birok alanda kullanabilmemiz iin olanaklar sunmaya devam ediyor.
Kaynaklar
Chen, A. Y., Z. Deng, M., Billings, A., Seker, U. O. S., Lu, M., Citorik, R., Zakeri, B. ve Lu, T. K.,
Synthesis and patterning of tunable multiscale materials with engineered cells, Nature Materials, 23 Mart 2014.
Chen, A. Y., Seker, U. O. S., Lu, M., Citorik, R. ve Lu, T. K., Synthesizing and Patterning Tunable Multiscale Materials
with Engineered Biofilms, bioRxiv, 14 ubat 2014. http://biorxiv.org/content/early/2014/02/13/002659
Chapman, M. R., Robinson, L. S., Pinkner, J. S., Roth, R., Heuser, J., Hammar, M., Normark, S., Hultgren, S. J.,
Role of Escherichia coli curli operons in directing amyloid fiber formation, Science, 1 ubat 2002; 295(5556):851-5.
Barnhart, M. M. ve Chapman, M. R., Curli Biogenesis and Function, Annual Reviews of Microbiology, 15 Mart 2010.
85
Gkyz
Alp Akolu
OBAN
TAKIMYILDIZI
Arkturus
HERKL
TAKIMYILDIZI
KUZEYTACI
TAKIMYILDIZI
M 13
p
e
Vega
LR
TAKIMYILDIZI
Boumlu Bulutsu
Messier Kataloundaki 20. gkcismi olan
Boumlu Bulutsu (M20) amatr gkbilimcilerin ska gzlemledii gkcisimleri arasnda
yer alyor. Boumlu Bulutsu, gkyznn
en zengin blgesi olan Yay Takmyldz snrlar iinde. Boumlu Bulutsuyu plak gzle
grmek zor. Ancak bulutsu kk bir drbnle kolayca grlebiliyor.
Boumlu Bulutsu adn paral grnmnden alyor. Bu grnmn nedeni parlak bulutsunun nnde bulunan karanlk bu86
lutsu. Bu karanlk bulutsu parlak bulutsudan

gelen engelleyerek bu ekilde grnmesine neden oluyor. Parlak bulutsu yldzlarn
olutuu bir yer. Bu yldzlardan yaylan nm
da bulutsunun parlamasn salyor.
Boumlu Bulutsunun yer ald Yay Takmyldz blgesi plak gzle ya da bir drbnle kolayca grlebilen birok bulutsu ve
yldz kmesi ieriyor. Boumlu Bulutsu, bu
gkcisimlerinin en parlaklarndan biri olan Lagn Bulutsusunun hemen zerinde yer alyor.
Bulutsuyu gkyznde bulmak iin yandaki
haritadan yararlanabilirsiniz.
Boumlu
Bulutsu
Lagn Bulutsusu
YAY TAKIMYILDIZI
alp.akoglu@tubitak.gov.tr
KUZEY
Zrafa
Vaak
Kralie
Andromeda
Kutupyldz
Kk Ay
Kral
Aslan
Byk Ay
Deneb
DOU
Kuu
Kanatl At
Lir
Yunus
Vega
oban
Kuzeytac
Herkl
Altair
Berenicesin
Sa
Arkturus
Baak
Ylan
Kartal
Ylanc
Satrn
Yay
1 Temmuz 23:00
15 Temmuz 22:00
31 Temmuz 21:00
Akrep
Karga
Mars Spika
Kalkan
Olak
BATI
Ejderha
05 Temmuz
Mars, Spika ve Ay
ok yakn grnmde
08 Temmuz
Satrn ile Ay birbirine
yakn grnmde
12 Temmuz
Merkr sabaha kar
douda en byk bat
uzanmnda (21)
13 Temmuz
Mars ile Spika birbirine
ok yakn grnmde
24 Temmuz
Vens ile Ay sabaha
kar douda birbirine
yakn grnmde
Terazi
Antares
Erboa
GNEY
1 Temmuz 23:00
15 Temmuz 22:00
31 Temmuz 21:00
Temmuzda Gezegenler ve Ay
Satrn
Mars
Spika
Ay
5 Temmuz akam gneybat ufku zeri
Merkr ay boyunca sabah gkyznde.

Ayn balarnda gezegen Gne domadan
bir saat nce douyor. Bu srada hava aydnlanmaya balad iin gzlem sresi kstl. Merkr gzlemlemek iin en iyi zaman
ayn ortalar. Gezegen bu srada Gneten
yaklak bir buuk saat nce douyor.
Gezegen ayn sonlarnda Gnee yaklaacak ve ayn ortalarndan sonra grlmesi

zorlaacak. Merkr grebilmek iin dougneydou ufku zerine bakmak gerekiyor.
Ayn ortalarnda Vens Merkrn yaklak 8
sa stnde yer alyor. Bu onun gkyznde
bulunmasna yardmc olacaktr.
Vens ay boyunca sabah gkyznde
yer alyor ve gndoumundan yaklak bir
buuk saat nce dou ufkundan ykseliyor.
Gezegen ilerleyen gnlerde dou-kuzeydou ynne doru hareket edecek.
Mars ayn balarnda akam hava karardnda gneybatda bulunuyor ve geceyars batyor. Gezegen, ilerleyen gnlerde
daha erken batacak ancak birka ay daha
akam gkyznde grlebilecek. Mars,
ay boyunca Baak Takmyldznn en parlak yldz Spikayla yakn konumda. Mars ve
Spika ayn ortalarnda ok yakn konumda
olacak.
Satrn ayn balarnda hava karardnda

gney ynnde en yksek konumunda oluyor ve geceyars civar batyor. lerleyen gnlerde gezegen daha erken batacak.
Jpiter bu ayn sonlarna doru sabah
gkyzne geecek. Ay boyunca Gnee
ok yakn grnmde olacandan bu ay gezegeni gremeyeceiz.
Ay 5 Temmuzda ilkdrdn, 12 Temmuzda
dolunay, 19 Temmuzda sondrdn, 26 Temmuzda yeniay hallerinde olacak.
87
Nasl alr?
eviren: Murat Yldrm
Karbon 14 Tarihlendirme
1949 ylnda gelitirilen bu yntem Willard Libbyye 1960 ylnda
Kimya dalnda Nobel dl kazandrd. Her ne kadar
asla yanlmayan bir yntem olmasa da, 1977 ylnda hzlandrlm
paracklarla ktle spektrometresinin llmesi ynteminin de
gelitirilmesi ile radyokarbon ya da karbon 14

(radyoaktif karbon izotopu, 14C) yntemi en eskisi 60.000 yllk
organik kalntlarn tarihlendirilmesi iin gvenilebilir
bir yntem olarak mkemmellemitir.
Karbon 14 Kayb
2 MANYETK SAPTIRICI
yon In
Karbon 14 Gneten gelen yksek enerjili nlarla atmosferde oluur ve oksijenle birleerek
CO2 bileiini oluturur. Bitkilerin solunum yoluyla ald ve fotosentez iin kulland
CO2nin bir ksmnda da bu 14C bulunur. Bitkiler ve bitkilerin tketilmesi sayesinde tm canllarn
bnyesine giren radyoaktif 14C ve radyoaktif olmayan 12C oran canlnn yaam
boyunca sabit kalr. Canllar lnce yeni 14C almadklar ve 14C bozunduu iin 14C oran
12 C
srekli ve dzenli bir biimde azalr. Hzlandrlm paracklarla ktle spektrometresi
yntemiyle kk rneklerde bile bu oran llerek organik kalntnn
yaklak ya hesaplanabilir.
Uygulanan manyetik alan sayesinde

negatif ykl iyonlar arasndaki
ilk ayrma ortaya kar. Eit
ktleye sahip iyonlar 14C, metan
ve metilen hzlandrcya iletilir.
Dier paracklar manyetik saptrc
sayesinde saptrlr ve engellenir.
13 -
ZOTOP NEDR?
Ayn elementin proton saylar ayn, ntron saylar farkl olan

atomlarna izotop denir. Kimyasal adan izotoplar arasnda fark yoktur.
Karbonun 12C, 13C ve 14C olarak farkl izotopu vardr. Tek radyoaktif
izotop olan 14Cn yarlanma mr (bir rnekteki 14C atomlarnn
yarsnn bozunmas iin gerekli sre) 5730 yl civarndadr.
Btn organik maddelerde eser miktarda bulunan bu izotop
60.000 yla kadar ya tayinine olanak verir.
Ka
na
l
YONLAR
Lens
Elektronik
n odaklar.
r
la
yon n
y
Ka on
rb nh
on
iyo zlan
nla d
rn rc
ile
tilm
es
ini
sa
la
r
yonlatrma sayesinde rnekteki molekller incelenebilir.

rnek buharlatrlarak ierdii iyonlarn serbest kalmas salanr.
Daha sonra detektr kullanlarak molekllerin ierdii iyonlar,
iyonlarn deerliine ve ktlesine bal bir spektrum
olarak gzlemlenebilir.
1 RNEN
YONLATIRILMASI
yonlatrma ilemi elektron

bombardman ile salanr.
Elektron kayna olarak
sezyum atomlar kullanlr.
rnee arpan elektronlar
negatif ykl karbon
iyonlarndan oluturur.
Bu fiziksel olayn sonucunda
plazma oluur ve plazma
kanal tarafndan iletilir.
Gbekli Tepede bulunan

dnyann en eski
tapnak yerlekesinde
ilk radyokarbon lmleri,
emberlerden birinin
eper duvarlarndaki balk
svada bulunan karbon
tortular ve hayvan dilerindeki
besin kalntlar zerinde
2010 ylnda yaplabildi.
Malzemelerin tarihlendirilmesi baka bilimsel yntemlerle de yaplabilir

Dendrokronoloji
Aa halkalar kullanlarak yaplan tarihlendirmedir.
Aalar mrleri boyunca her yl iin iki paradan oluan
bir halka oluturur. Bu halkalarn kalnlklar o yln
iklim artlarna bal olarak deiir. Bu yntem
son derece isabetli sonular vermesine ramen sadece
son 10.000 sene iin kullanlabilir.
Su Geri Emilimi (Rehidroksillenme)

Seramik paralarn tarihlendirmekte kullanlr.
Seramiin ilk yapld andan sonra yapmda kullanlan
kilin geri emdii suyun llerek yan
doru olarak hesaplanmasnda kullanlan etkili
ve kullanl bir yntemdir.
nasil.calisir@tubitak.gov.tr
Tarihlendirme Sorunlar
Atmosferde gerekleen 14C oluumunu en azndan son 60.000 yl boyunca sabit kabul etmek gerekmesi bu yntem ile ilgili
en nemli sorundur. Hlbuki farkl alarda ve farkl blgelerde bu oluumda gerekleen deiimlerin hesaba katlmas gerekir.
Ek olarak alnan rneklere deiik kaynaklardan 14C bulamas canl organizmann lmnden sonra geen zamann
yanl hesaplanmasna sebep olabilir. Belirlenen sistematik hatalar dzeltmek iin kalibrasyon erileri ve tablolar kullanlr.
4 ELEKTROSTATK
SAPTIRICI
Bu cihaz elektrostatik bir alan

oluturarak dk pozitif
deerlikli pozitif iyonlar saptrr.
Yksek pozitif deerlikli
karbon iyonlar
kanal boyunca ilerler.
3 HIZLANDIRICI
retilen yksek voltaj

negatif iyonlarn terminale
doru ilerlemesini salar.
kinci hzlandrc ise
pozitif iyonlar cihaz
dna atar.
6 ntron
12 -
5 MANYETK AYIRICI
Pozitif ykl iyonlar (+3) manyetik ayrc tarafndan oluturulan

manyetik alana girer. Manyetik alanda iyonlarn sapmalar ktlelerine
bal olaca iin 12C+3 ve 13C+3 iyonlar metal anaklarla
engellenir ve 14C+3 iyonlar detektre doru ilerler.
6 proton
7 ntron
13 -
CH-
Hidrojen
Karbon
12 3+
13 3+
Elektromknats
Terminal
C
14 3+
yon Hzlandrc
Argon Gaz
Argon gaz kanal boyunca ilerleyen karbon iyonlar ile etkileime geerek elektron
kaybetmelerine sebep olur. Bu ilem sonucunda hidrojen ieren molekllerin
ve negatif ykl iyonlarn kanal boyunca ilerlemesi engellenir.
yon In
14 +
6 DETEKTR
Silikon levhalara
arpan iyonlar enerjilerine
bal olarak elektron
kopartr ve sinyal oluturur.
Potasyum-Argon
Karbon tarihlendirme gibi radyoaktif bozunmaya
dayal bir yntemdir. Potasyumun argona bozunmas
zerinden hesaplama yaplr. Bu yntemle 5 milyon
yla kadar tarihlendirme yaplabilir fakat rnein
en az 100.000 yanda olmas gereklidir.
Uranyum 238
Uranyum 238in radyoaktif bozunmasna dayanan
bu yntem bir milyon yldan daha eski rneklerin
ya tayininde kullanlr. Farkl radyoaktif bozunmalar
ile birlikte kullanlarak Dnyann ve Gne Sisteminin
kkenine dair bilimsel tahminler yapmamza
yardmc olur.
Isl Ima
Bu yntemde inorganik malzemeden rnein
seramikten yaylan ve radyoaktif olmayan sl ma
llr. Karbon 14 tarihlendirmeyle benzer
srelerde etkin olan bu yntemde hata pay dier
yntemlere gre hayli yksektir.
Sol 90 Images
Karbon iyonlar detektrn silikon levhasna arptnda sinyal oluturur.

Sinyalin bykl iyonlarn enerjisiyle doru orantldr.
yonlarn miktar ve enerjisi bir bilgisayar ekranna aktarlarak
gzlemlenebilir.
ne Deliinden Gelecek
Gelecekten gelen bir tarih kitabndan alntlar
Ziyareti - 3 (15 yandaki bir gen kzn gnlnden)

Yrngesi Dnyaya ynelmi, kk ama ok hzl bir gk cismi son anda fark edilmi ve
hakknda yeterli bilgi alnamadan Gnein arkasna geerek gzden kaybolmutur.
Sonunda bitmez gibi grnen saatler geti ve

cisim Gnein arkasndan kp yzn yeniden gsterdi.
Dnyann btn teleskoplar, kameralar ve gzleri
zerindeydi artk, btn bilgisayarlar onunla urayordu.
Yrngesini (bu sefer kesin olarak) hesaplamalar
uzun srmedi: Dnyay syrp geecekti.
O gn dzenlediimiz partiyi mrmn sonuna kadar
unutmayacam. Adeta yeniden domutuk hepimiz.
Bulutlarn ok stndeydik, hem de kimyasal
yardm almadan. (Zaten stoklar o gne kadar bitmiti.)
Nasl olmutu bu i? Acaba yrngeyi batan m yanl
hesaplamlard? Yoksa Gnein arkasndayken yrnge mi
deimiti? Kurtarcmzn ad neydi?
Gne patlamalar m? Kuyrukluyldz etkisi mi?
Ik basnc m? Yerekiminin yksek hzl cisimlere
daha az etki etmesi mi? Uzay tozunun srtnme kuvveti mi?
Gece boyunca arkadalarmn bu sama kuramlarn
rtmeye altm. Ama benimkinin onlara
bin kat daha sama geldiini de belirtmeliyim.
Olaslk hesaplarna baklrsa Ziyaretimiz rzgrda savrulan
bir kum tanesi deildi. Yzyllardr aradmz Dnya d
uygarlklardan biri bizi kefetmi ve bu Ziyaretiyi gndermi
olmalyd. Belki onlar da Dnyaya arpacan son anda
fark edip ufak bir dzeltme yapmlard ya da bu dzeltmeyi
Gnee en yakn olduu, en uygun anda yapmay
batan planlamlard. (Veya ilk yaplan gzlemler hatalyd,
yrnge hep byleydi )
Hepsi ayn kapya kyordu: zerimize gelen bir suikast
deil daha ziyade eli veya keifiydi. Uzay-zamanda
bir srama yapm olmalyd. Bu hem bir anda yaknmzda
belirmesini hem de komularmzn bizden
ok daha ileri bir teknolojiye sahip olmalarna ramen
dzeltme yapmak durumunda kalmalarn aklar.
Sabah olduunda benim gibi dnen bakalarnn
da olduunu, hele de bazlarnn bilim insan
olduunu renince ok mutlu oldum.
oklugerek kltnn resmi gr olmutu bu.
Hemen simlasyonlar geriye doru altrp Ziyaretinin
nereden geldiini bulmaya altk. Ama yaknlardaki
bir yldz sisteminden gelmiyordu, uzaklar hesaplamak
iin de (evet, bildiniz) yeterince veri yoktu.
(Bu cmleyi syleyenleri boazlamak istiyorum.)

Tabii ki bu durum merakl amatrlerin eldeki verileri
genelleyerek ve eksikleri mantkl tahminlerle
tamamlayarak simlasyonu milyonlarca yl geriye
gtrmesini engellemedi. Herkesin favori bir yldz
vard galakside Ziyaretiye yuva olabilecek.
Hele bir tanesi, zamanda yeterince geriye gidersek,
Samanyolunun evresinde atlan tam bir turdan sonra,
cisimle Gne Sisteminin yrngelerinin yine
kesitiini sylyordu. Yani mesaj bize milyonlarca
yl nceki atalarmz gndermi olmalyd.
Bu speklasyon (ve ondan da garip yzlercesi)
belli ki uzunca bir sre tartlacakt, ama imdi cisim ufukta
belirmi ve tm insanlk, hipnotize olmu gibi gzlerini
ona dikmiti. Mthi hzndan dolay bir saatten ksa
bir sre plak gzle grlebilecekti. Dnyann o srada
gece olan yarsnda olmadm ve bu muhteem
gsteriyi evimden seyredebileceim iin ok mutluydum.
Cisim gzle grnr bir hzda byyordu.
Hesaplar 20-30 km yksekten geeceini gsteriyordu
ama yine de panik balamt. Neyse ki Dnyaya
en ok yaklaaca nokta (sfr noktas) okyanusun
stndeydi. Bizim evden grnen manzara da sperdi,
zellikle de cismin grnen bykl Gneinkini
getikten sonra. Ama sfr noktasndaki grnt inanlmazd.
Son derece sessiz (nk kendi sesi arkasndan
yetiemiyordu), son derece hzl, zerinize gelen ve
gk yznn yarsn kaplayan bir ey dnn.
Sonra Gnei de kapattn ve havann karardn
hayal edin. Belki uzun zaman nce
dinozorlarn ne hissettiini anlayabilirsiniz.
Uzayn derinliklerinden gelen Ziyareti, Dnyann
dnda da bir eyler bulunduunu, aslnda bu
kocaman sistemde yuvamzn ne kadar kk, nemsiz
ve krlgan olduunu bize hatrlattktan sonra fazla
oyalanmadan gitti. Hayr, son anda hz kesip ini panellerini
amad. Dnyaya istilac uzayllar getirmedii gibi,
onca gnllye ramen, Dnyadan da
incelenmek zere rnek almad.
Bense bir ka gn ncesine gre tannmayacak
kadar deimitim. Dnyann ve yaamann ne kadar
gzel olduunu anlamann yan sra bir de
amacm vard artk: Bilim insan olup hayatm
bu gizemi zmeye adamak istiyordum.
Bilim ve Teknik ubat 2009
Emre Sermutlu
izim : Ersan Yaz
Matematik Havuzu
Ali Doanaksoy
Usta Kaptanlar
Felsefe alannda skolastik sistemi reddetmi

ve Dnyorum, o halde varm
sznden yola karak kuramlarn salt
akl temeli zerine kurmutur.
Hayatta hibir eyi ispat olmadan kabul
etmeyen Descartes, pheci bir tavr taknmtr.
Descartes matematikteki kesinlii felsefeye
kazandrmak amacyla yola kt ve bunun iin
tmdengelime ve sezgisel ynteme bavurdu.
Ona gre tmdengelim kesin olarak bilinen
olgulardan yaplan karmd ve tm
bilgi sezgisel olarak kavranan, ak ve seik
balang nermelerine dayanyordu.
Matematikteki balang nermeleri doruluu
sezgisel olarak bilinen doruluklard.
Descartes felsefe iin balang oluturacak
nermelerin de sezgisel anlamda kendiliinden
ak ve seik olmas gerektiini dnyordu.
Aklk bir kavramn zihnimize dorudan
verilmesi, seiklik ise kavram zihnimizdeki
dier idelerden ayrt edebilmemiz,
Rene Descartes
snrn izebilmemizdir. Descartes felsefeye
Byk Fransz filozof ve bilgindir.
balang nermeleri bulmak iin
Gerek olan bulmak iin kulland phe
yntemi sayesinde skolastik ortaa felsefesinin drt aamal bir yntem nerdi:
Doruluunu ak ve seik bilmediimiz
yklp modern felsefe anlaynn balamasna
hibir eyi doru kabul etmemek
yol am nemli bir fikir adamdr.
Aratrdmz sorunlarn her birini mmkn
1596 ile 1650 yllar arasnda yaamtr.
olduunca kk paralara blmek
Descartes cebir ve geometri kuramlarna
Onlar basitten karmaa doru srayla
getirdii yenilikler sebebi ile
incelemek
byk matematikiler arasnda yer alr.
Sk sk geriye dnp elde edilen verileri
Ayn zamanda kendisine felsefe
snamak
alannda da nemli bir yer edinmitir.
Bu esas zere nce her eyden kuku duydu

ve sonunda kukulanmakta yani
dnmekte olduundan kuku duyamayaca
sonucuna vard.
Matematik ve geometri problemlerinin
zm iin kurulan denklemlerde,
bilinmeyen okluklar x, y, z gibi alfabenin ok
kullanlmayan harfleri ile, bilinen okluklar ise
a, b, c gibi ok kullanlan harflerle ifade etmitir.
Geli as ile gidi asnn birbirine
eit olduunu kefederek, optik yansmann
temel kanunlarn gelitirmitir.
Geometri zmlemelerinde cebiri kullanm,
Kartezyen kuram ortaya atarak, analitik
geometrinin geliimine byk katk salamtr.
Erilerin snflandrlmasnda, onlar ortaya
karan denklemleri baz almtr. Erileri onlar
reten denklemlere gre snflandrmtr.
Kapal Havuz
Temelin Takas
Elence Havuzu
DAYANIKLI YUMURTA KUTUSU

Uluslararas Yumurta Enstits dayankl
yumurta kutusu tasarlama yarmas
dzenlemitir. Bir kutu n metre yksekten
atldnda iindeki yumurta krlmyor ancak
n+1 metre yksekten atldnda krlyorsa
kutunun dayankll n tam says olarak
tanmlanyor ve bu deer en fazla 100 olabiliyor.
Yarmaya katlan her kutu iin bir tane
yumurta kullanlarak dayankllk testi yaplrsa
kutu nce 1 metreden, sonra her seferinde
1 metre daha yksekten atlarak iindeki
yumurta krlncaya kadar devam edilir ve
bu durumda her kutu en iin en fazla
100 denemeyi gze almak gerekir.
ZOR SORU
Temel girdii snavda sorular yantlamak iin
zar atyormu. 1 gelirse A, iki gelirse B,
3 gelirse C, 4 gelirse D ve 5 gelirse E iaretliyor,
6 geldii zaman tekrar zar atyormu.
Sorularn cevaplarn bu ekilde iaretlerken
sras gelen soru iin bir defa atm 6 gelmi,
bir daha atm yine 6 gelmi,
bir ka defa daha atm yine 6 gelince
bu soru ok zormu bu soruyu geeyum
demi.
2013. TERM
2,3,5,6,7,8,10, dizisi tam kare olmayan pozitif
tam saylarn oluturduu dizidir.
Bu dizinin 2013. terimi katr?
27 E KP
Emir kp eklindeki bir aa parasn bir testere
kullanarak 27 e kpe ayrmak istiyor.
Emir, baz paralar kesilmise bunlar istedii
gibi ayarlayarak hepsini birden tek kesite
paralara ayrabiliyor. Byle alarak Emir en az
ka kesim yaparak ii bitirebilir?
100 ELDE ETME
Aadaki saylarn (srasn deitirmeden) aralarna
sadece +,- , veya / sembollerini koyarak ve istediiniz
kadar parantez kullanarak 100 elde edebilir misiniz?
rnekler: 5, 5, 9, 8 ve 3 saylar kullanlrsa
422
5/5+9(8+3)=100 elde edilir.
8
458 39
7, 4, 3, 6 ve 2 saylar kullanlrsa
502
847
74+(36)2 = 100 elde edilir.
68
Her kutu iin iki yumurta kullanlrsa gze

alnacak deneme says ne olur?
66
479
0
559 8
05
matematik.havuzu@tubitak.gov.tr
Olimpik Havuz
Kum Havuzu
OLMPK HAVUZ
SAYI TUTULMASI
TABLO DOLDURMA
Bir kyde yaayan 1000 kii bir yz krmz bir yz beyaz olan
apkalar takyor. Dtaki yz krmz apka takanlar srekli yalan
sylyorken beyaz takanlar srekli doru sylyor. Gn iinde
kiiler istedikleri zaman apkalarnn yzlerini deitirebiliyor.
Bir gn her bir kii dierlerinin hepsine Senin apkan krmz. diyor.
O gn iinde apkalar en az ka kez evrilmi olabilir.
Gne aklnda ortalamalar

20 olan birka say tutmutur.
En kk sayy ayrrsa
ortalama 22, en byk sayy
ayrrsa ortalama 13,
hem en kk hem de
en byk sayy ayrrsa ortalama
14 olmaktadr.
Sizce Gnein aklnda
ka say vardr?
Yandaki arpm
tablosunun bo olan
karelerini arpma
ilemine gre doru
olacak ekilde
pozitif tam saylarla
doldurunuz.
GEOMETR
Yaraplar 2, 2, 3 ve 3 olan drt kre verilmitir. Bu krelerin her

biri dier kreye dardan teettir. Daha kk bir kre bu drt
kreye de teetse, kk krenin yarap nedir?
Ss Havuzu
7
24
56
36
27
18
DOKUZ 7 ve 2014 (7! + 7! + 7! + 7) ' 7 - (7 + 7 + 7) x7 = 2014
GEEN SAYININ ZMLER

Kum Havuzu
Yeil Otomobil
Gerek durum
85
15
Tank fadesi
85*80/100=68 mavi
85*20/100=17 yeil
15*20/100=3 mavi
15*80/100=12 yeil
say ayn olur. Mahkmlarn apkalarndaki saylarn 4, 7, 4, 3, 10, 3, 2, 1, 2, 6

olduunu varsayalm. Aadaki tablo yaplan ilemleri zetlemektedir.
(Doru cevap gnderen okurumuz: Zeynel Abidin Emir)
RUS RULET
lk at yapmak akl kr deil.
MAV OTOMOBL
Kaza yapan otomobilin mavi olduu tm durumlar 68+3=71 ve
bunlarn 68inde tank da mavi demi. Sonu olarak tann mavi
demesi durumunda bunun doru olma olasl % 68
dr.
71 = %96
Elence Havuzu
100 ELDE ETME
259492
2*5+(9*4+9)*2
314739
(3+1)*4+7*(3+9)
668121
(6+6)*8+1+2+1
68944
6*8+(9+4)*4
81785
8+1+7*(8+5)
(Doru cevap gnderen okurlarmz: brahim Bozta ve Yunus Bayar)
SARMAIIN UZUNLUU
Aacn evresini 512 metre ebadnda bir
ktla kapladmz dnelim. Bu kd
dey bir izgi boyunca kesip aarsak sarman
izi yandaki gibi olur. Her bir eik izginin
) 37
uzunluu 25 + 144
olduundan, sarman
49 = 7
toplam uzunluu 377x7 = 37 metredir.
12
5
5
12/7
(Doru cevap gnderen okurlarmz: Salih Alp Gkek ve Erhan Erdoan)
ASALLARIN SAYISI
Sadece 101 asal saydr. ift sayda 1 ieren saylar u ekilde arpanlara
ayrlabilir:
101 = 101 x 1
1010101 = 101 x 10001
10101010101 = 101 x 100010001
101010101010101 = 101 x 1000100010001
...
Tek sayda 1 ierenler ise u ekilde arpanlara ayrlabilir:
10101 = 111 x 91
101010101 = 11111x9091
1010101010101 = 1111111 x 909091
10101010101010101 = 111111111 x 90909091
(Doru cevap gnderen okurlarmz: Zeynel Abidin Emir ve ahin Kasap)
Kapal Havuz
ON APKA ON SAYI YA HEP YA H
ncelikle mahkmlar 1den 10a kadar numaralayalm. n numaral mahkm
dierlerinin apkalarnda yer alan saylarn toplamn 100+n saysndan karr.
Elde ettii saynn son basama (son basamak 0 ise 10 says) syleyecei
saydr. Bu yntemle sadece bir mahkmun syledii say ile apkasndaki
Mahkm
No. (n)
Mahkmun
apkasndaki Say
Dier Mahkmlarn Saylarnn

Toplam (Tn)
100+n
100+n-Tn
Sylenen Say
38
101
63
35
102
67
38
103
65
39
104
65
10
32
105
73
39
106
67
40
107
67
41
108
67
40
109
69
10
36
110
74
Olimpik Havuz
POLNOMLAR derece(P(x))=n olsun. n2+2n=3n olduundan n=1 yani
P(x)=ax+b veya n=0 yani P(x)=c elde edilir. n=1 durumunda x3 teriminin
katsaysna baklrsa a3=27a3 veya a=0 bulunur. Yani derecesi 1 olan zm
yoktur. P(x)=c iin c2=c3-c ve buradan c ! ' 0, 1 -2 5 , 1 +2 5 1 olur.
(Doru cevap gnderen okurlarmz: Ergn Erdomu ve Osman Akar)
GEOMETR
Dzlem yatay ve kp bunun tamamen zerinde kalsn. Kenarlarn
hibirisin bu dzleme paralel olmayaca aktr. Dolaysyla kpn bu
dzlemin zerinde bulunan en yksek olan bir D kesi vardr. Dye
komu keler A, B ve C olsun. DA=DB=DC olduu iin D, A, B ve Cnin
zerinde ayn dey ykseklikte bulunmaldr. Dolaysyla problemdeki
dzlem ABC dzlemine paraleldir. F, Dnin karsndaki ke olsun. DF, ABC
3
dzlemini Kde kesiyorsa DK = DF3 = 33 kar ve buradan sin x = DK
bulunur.
AD = 3
(Doru cevap gnderen okurlarmz: Umut Utku Koak ve Tark Ergn)
izimler: Erhan Balk
CANKURTARAN EKB
Ali Doanaksoy,
etin rti,
Enes Ylmaz,
Fatih Sulak,
Kksal Mu,
Muhiddin Uuz,
Zlfkar Sayg.
thinkstock
Mavi Otomobil
Deerli okur
larmz, Ele
Olimpik Ha
nce Havuzu
, Kapal Ha
birinin dorvuz kelerinde yer alan
u
z ve
TBTAK Po zmn gnder problemlerden hevu
rhangi
edeceiz. pler Bilim Kitaplarnen ilk iki okuyucum
z
da
mlerinizle bi
n birer kitap uza
sorularn
hediye
havuzu@tuyabiymland ayn ilkrli15kte posta adresinizi
tak.gov.tr ad
gn iinde
matematikde.
resine gnd
ermeniz ge
rekiyor.
42
Zek Oyunlar
Emrehan Halc
Gz Aldanmas
Voleybolcular
Kt zerine izilebiliyor, ancak

boyutlu olarak retilmesi imknsz.
Bir voleybol takmndaki sporcularn

boylar ile ilgili unlar bilinmektedir:
H HARF
Aadaki be paray birletirerek
H harfi elde ediniz.
-Burak Erenden uzundur.

-Arda Doruktan ksadr.
-Ferhat Candan uzundur.
-Doruk Candan ksadr.
-Eren Ferhattan uzundur.
Bu voleybolcular boy sralarna gre diziniz.
Kare Turu
Aadaki ekilde grlen
KARE szc ka farkl biimde
elde edilebilir?
Not:
K yazan kareden balayp
sadece yatay ve dey komu karelere
gidebilirsiniz.
Alt Top
Grn ayn olan alt topunuz var.
Biri dnda hepsinin arlklar ayn.
Farkl olan topun dierlerine gre
daha m ar yoksa daha m hafif olduu
bilinmiyor.
Tek kefeli dijital bir terazi kullanarak
hangi topun farkl olduunu ve hem bu topun
hem de normal toplarn arlklarn
bulmak istiyorsunuz.
Bu ilemi en az ka tartm yaparak
gerekletirebilirsiniz?
Nasl?
E
E R E
E R A R E
E R A K A R E
E R A R E
E R E
E
Dizi
Birinci terimi x,
ikinci terimi y,
drdnc terimi (x+3y)/4,
beinci terimi (3x+5y)/8,
altnc terimi (5x+11y)/16
olan bir dizinin
nc terimi nedir?
genlerin Says
Nehir Geidi
Evli ift bir nehrin bir kysndan
teki kysna geecekler.
1den 6ya kadar saylarn bulunduu bir

kpn alm hali stteki ekilde grlyor.
Bu kpn herhangi bir kesinde buluan
yzn toplam en fazla ka olabilir?
Bu ilemi gerekletirmek iin

sandal en az ka kez kullanmalar gerekir?
Nasl?
4
Kp
Bunun iin kullanacaklar bir sandal var.

Sandal en fazla iki kii tayabiliyor.
Ancak kadnlar ne sandalda
ne de kylarda kendi kocalar olmadan
baka bir erkekle bir arada
olamayacaklar.
Aadaki ekilde toplam ka gen var?
zeka.oyunlari@tubitak.gov.tr
Hangisi Farkl?
Soldaki ekillerden hangisi farkl?
Geen Saynn zmleri

p Paralar
2/5.
Birinci ipin ular A ve B, ikincinin C ve D, ncnn ise E ve F olsun.
Bu alt udan , yirmi farkl biimde seilebilir.
1.A,B,C 11.B,C,D
2.A,B,D
12.B,C,E
3.A,B,E
13.B,C,F
4.A,B,F
14.B,D,E
5.A,C,D 15.B,D,F
6.A,C,E
16.B,E,F
7.A,C,F
17.C,D,E
8.A,D,E
18.C,D,F
9.A,D,F
19.C,E,F
I Harfi
Kibritler
10.A,E,F 20.D,E,F
Yaz-Tura
1/2 dir.
Arkadanzn ya tura says sizinkinden fazla olacak ya da yaz says.
kisi birden olamayacana gre hem tura hem de yaz
saysnn fazla olma olasl 1/2 dir.
Karde
6, 10, 32 yandalar.
Toplamlar 48 ve en kk ikisinin arpmlar 60 olan 4 durum var:
3 20 25
4 15 29
5 12 31
6 10 32
Bunlardan sadece sonuncuda en byk kardein ya ift say
olduu iin cevap 6, 10, 32dir.
Dikdrtgenin Alan
ABC ve ADC dik genlerinin
hipotens AC olduu iin
(25)2 + (10)2 = (AD)2 + (14)2 den
AD=23 bulunur.
Drtgenin alan =(25x10)/2 + (23x14)/2 =
286 birim kare.
10
25
14
Kp ve ki Renk
Toplam 10 farkl biimde
boyanabilir.
6 yzn ayn renk olduu 2 boyama,
5 yzn 1 renk 1 yzn dier renk olduu 2 boyama,
4 yzn 1 renk 2 yzn dier renk olduu 4 boyama,
3 yzn 1 renk 3 yzn dier renk olduu 2 boyama
olmak zere toplam 10 boyama.
Eitlik
Eksi iareti kartn 90 derece dndrlmesiyle elde ediliyor.
4 x 2
3 = 5
Soru areti
Standart bir zar ok ynnde dndrlyor.
C
95
Yayn Dnyas
yayin.dunyasi@tubitak.gov.tr
David Enoch: David Enoch Tel Aviv niversitesinin
hukuk ve felsefe blmlerinden 1993 ylnda mezun
oldu. Askerlik hizmetini tamamladktan ve anayasa mahkemesi yargc Dorit Beinischin asistanln
yaptktan sonra felsefeyle ilgili akademik almalara geri dnd ve Tel Aviv niversitesinde balad
almalarna New York niversitesinde devam etti.
Mays 2003te doktorasn tamamlayp ayn yln yaz
aylarnda Kuds brani niversitesine hukuk fakltesi ve felsefe blm retim yesi olarak atanan Enoch, halen bu grevlerini srdryor. David
Enoch, ncelikli olarak ahlaki ve siyasi hukuk felsefesi zerine alyor.
Hadrian Ball: Hadrian Ball, Waveney Salk Merkezi ve Suffolk Akl Sal Merkezi szlemeli tbbi direktr. Kraliyet Psikiyatristleri Koleji eitim yesi.
sikiyatrik sendromlar, sadece alann uzmanlarn deil ruhu olan herkesi ilgilendirir. Hele bir de bu sendromlarn en acayip olanlar bir kitapta toplanmsa merak neredeyse kanlmaz olur.
Kitaptaki rneklerin ne denli ilgin, az rastlanr olduunu anlamak iin birka alnt yapalm isterseniz:
96
Suzanne Slade: dll ocuk kitaplar yazar. 90dan

fazla kitab yaymland. Yaymlanan eserlerinden bazlar: Bir Yamur Damlasnn Yolculuu, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2014, Bir Plastik ienin Yolculuu,
TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2014, Kuzey Fareleri
Olmasayd Ne Olurdu?, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2014, Su Samurlar Olmasayd Ne Olurdu?, TBTAK
Popler Bilim Kitaplar, 2014.
Besin Zinciri Tepkimeleri -
lgin Psikiyatrik Sendromlar

Hadrian N. Ball, M. David Enoch
eviri: Dr. Banu Bykkal
Okuyanus Yaynclk, ubat 2013
Otello Sendromu, De Clrambault Sendromu (saf erotomani), Mnchausen Sendromu, Gilles de la Tourette Sendromu ve dier olaand sendromlar, gncel vaka rnekleriyle hatta yeri geldiinde konuyla balantl edebiyat veya tiyatro eserlerindeki grnmleriyle izlemeye ne dersiniz?
Arlar Olmasayd Ne Olurdu?

* Kendisinin aslnda l olduuna inanan
biri olabilir mi? Gittike kokmaya baladn
dnen bir l hem de? Cotard Sendromu
tam da byle bir ey!
* Peki, yllardr ayn yata paylat karsnn ya da kocasnn aslnda o olmadna inananlar var mdr dersiniz? Capgras
Sendromunda bu tablonun ne denli dehet
verici olduunu greceksiniz.
* Folie Deuxda ise topyekn delirmeye
ahit olacaksnz.
Besin Zinciri Tepkimeleri -
Kurtlar Olmasayd Ne Olurdu?

Suzanne Slade / eviri: Zlfe Eyles
TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2014
ayr ekosistemi, lman orman ekosistemi neredeyse her ktada bulunur. Bu ekosistemlerde saysz bitki ve hayvan yaar. Peki bu hayvan
trlerinden sadece bir tanesi yok olsa neler olur?
Besin zincirini takip edip kurtlarn ve arlarn ne
kadar nemli bir yere sahip olduunu kefedin!

Bilim Ve Teknik Temmuz Sys...

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilim Ve Teknik Temmuz Sys...

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bilim

Gbekli Tepe - En Eski ve En Byk Tapnak Yerlekesi Posteri Derginizle Birlikte...

lgn Bilim nsanlar

Aylk Popler Bilim Dergisi

Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

Genel Yayn Ynetmeni

Yayn Danma Kurulu

Dr. zlem Kl Ekici

Dr. Blent Gzceliolu

Dr. zlem Ak kinci

Dr. Mahir E. Ocak

Grafik Tasarm - Uygulama

Dr. Emine Sonnur zcan

Dr. Tuba Sargl

brahim zay Semerci

Bask Tarihi: 28.06.2014

22 Dondurma m? Stl Buz mu? / Zeynep Bilgici

Ferahlatc etkisinin yanna lezzeti, zengin besin deeri ve kolay

28 Bar Kartal / Brtein Ege

Trkiyenin ilk havadan erken uyar ve kontrol ua Boeing firmas

30 Gbekli Tepe Dnyann En Eski ve En Byk

Tapnma Alan Trkiyede / Emine Sonnur zcan

40 Kif pler / brahim zay Semerci

Sadece %5ini kefedebildiimiz okyanuslara ve denizlere

54 Sosyal Alarda Analiz / Brtein Ege

Yeni kitle iletiim aralarnn en nemli ortak zelliklerinden

60 Daha Uzun mrl Bataryalara Doru / Zeynep Bilgici

arj edilebilir bataryalarn kapasitesinin artrlmasna ynelik

63 Salkl Hcrelerde de Mutasyon Var / zlem Ak kinci

Bilime katkda bulunmak iin kendi hayatn hie sayan pek ok

70 Yerin Derinliklerindeki Yangn / Tuba Sargl

Orta ada 500 bin kiiyi ldren kara lm yani veba

77 Astronotlarn Kalbi Deiiyor / zlem Ak kinci

Sentetik biyoloji alannda alan bilim insanlar bir ift

80 Yeni Bir Elektronik Hafza Teknolojisi

82 Yaayan Nanomalzemeler Bakteri Biyofilmleri /

Yaayan bakteri hcreleri rettikleri biyofilmlerle kendilerini

POSTER Gbekli Tepe /

Ctrl+Alt+Del /Levent Dakran

Tekno Yaam /Osman Topa

Ayrntlar /zlem Ak kinci

Merak Ettikleriniz /Tuba Sargl-Mahir E. Ocak

Trkiye Doas /Blent Gzceliolu

Gkyz /Alp Akolu

Nasl alr? /Murat Yldrm

ne Deliinden Gelecek /Emre Sermutlu

Matematik Havuzu /Ali Doanaksoy

Zek Oyunlar /Emrehan Halc

Yayn Dnyas /lay elik

Onlarca yldr Gney Okyanusunda duyulan ve bu zamana kadar

Gen Trk Mhendisler

Ari S. Friedlaender, Oregon State University

Avrupa Teknoloji rencileri Birlii

lk defa 1960l yllarda kaytlara

rastlanmas aklanmalarn daha da

Bu sene Trkiye BEST Mhendislik

Aratrmaclar suyun scakln

EBEC ve BEST hakknda daha fazla

adresleri ziyaret edilebilir.

Bilim ve Teknik Temmuz 2014

brahim zay Semerci

Popler kltrde dinozorlarn

oada bulunan en ar elementin

ilimsel ad Qianzhousaurus sinensis