0

EXPROOF




PATLAYICI ORTAMLARDA
KULLANILAN ELEKTRK AYGITLARI
ve
PATLAYICI ORTAMLAR HAKKINDA
GENEL BLG






Yazan : Elektrik Yk. Mh.
M. Kemal Sar

1
ZET



EXPROOF

PATLAYICI ORTAMLARDA KULLANILAN ELEKTRK AYGITLARI ve PATLAYICI
ORTAMLARA HAKKINDA GENEL BLG


Petrol, petrol rnleri, kimya, doal gaz, kmr madenleri gibi bir ok sanayi kollarnda
normal alma icab veya arza ve bakm gibi hallerde (Szan gazlar veya petrol buhar
gibi nedenlerle) patlayc ortam ile kar karya kalnmaktadr. Elektrikli aletlerin statik
snmalar ve almalar icab kardklar ark ortam, dolays ile sanayi tesisini tehlikeye
drmektedir. Sz konusu bu gibi patlayc ortamlarda kullanlan elektrik aletlerinin
yapm ve kullanm farkldr. Bu kitabmzda Elektrik Mhendisi meslektalarmza bu
konuda genel bir bilgi verilmeye allmakta ve bu gibi sanayi kollarnda alan
arkadalarmza yardmc olunaca umulmaktadr.

Trkiyede patlayc ortam ve bu gibi ortamlarda kullanlan elektrik aletleri hakknda
ngilizce tabiri olan EXPROOF kelimesi yerlemitir ve konu ile ilgilenen meslek evrele-
rinde exproof kelimesi ile bilinmektedir.

Bu konuda Trke yazlm kaynak yok denecek kadar azdr. Kitabmz konu ile ilgili en
son teknik ve hukuki (yasa ve ynetmelik gibi) gelimeleri iermekte olup, okuyanlara
exproof (patlayc ortam) hakknda kapsaml ve doru bilgi verecektir. Exproof ile ilgilenen
meslektalarmz kstl bilgileri dolays ile bir ok konuyu yanl bilmekte ve ou kez
hatal davrandklarnn farknda olmamaktadrlar. Amerikan ve Avrupa uygulamalar bir
birine ok sk kartrldndan kitabmz her iki uygulamann temel gr ve uygulama
ayrlklar izaha allmtr.

Konu ile ilgili zel bilgi edinmek isteyenler aadaki e-mail adresime de yazabilirler.
kemal.sari@emo.org.tr


NDEKLER

EXPROOF
PATLAYICI ORTAMLARDA KULLANILAN ELEKTRK AYGITLARI ve PATLAYICI
ORTAMLARA HAKKINDA GENEL BLG
Sayfa
No.
I. BRNC KISIM: TEMEL TANIM ve TEMEL BLGLER

1.0 KISA TARHE
2.0. PATLAYICI ORTAM NEDR
2.1. TANIM
2.2. PATLAYICI, PARLAYICI ve YANICI GAZ, TOZ ve BUHARLAR
2.3. ATELEME KAYNAKLARI:
2.4 PATLAMAYA KARI ALINAN NLEMLER
3.0. PATLAYICI ORTAMLARIN SINIFLANDIRILMASI
3.1 PATLAYICI BLGE veya ZONLARIN TARF
3.2 BATI AVRUPA GR ve UYGULAMASI ZON SSTEMI
3.3. KUZEY AMERKAN GR ve UYGULAMASI DIVISION SSTEM
3.4. AMERKAN DIVISION SSTEM ile AVRUPA ZON SSTEMLERNN KARILATIRILMASI
3.5 SINIFLANDIRMAYI HANG KURULULAR YAPAR
3
3
4
4
5
9
10
12
12
12
14
16
18
19
2
3.6 ZON AYIRIMLARI a) ASGAR EMNYET MESAFELER
b) RNEK ZON AYRIMLARI
3.7 PATLAMA SICAKLII ve ISI GRUPLARI

23
28
I. KISIM : HUKUK DAYANAK ve SON GELMELER

4.0. PATLAYICI ORTAMLAR ZERNE SON GELMELER ve HUKUK DAYANAK
4.1. ATEX 100a ve ATEX 137 NE GB YENLKLER GETRMEKTEDR.
4.2 ATEX 100a TEKNK BAZDA NE GB YENLKLER GETRMEKTEDR:
4.3. ALET KATEGORLER
5.0 TRKYEDEK MEVZUAT
6. PATLAMAYA KARI KORUNMU ALETLERN ETKETLER
7: YABANCI MADDE GRNE KARI KORUMA, IP,
7.1 IEC ve AVRUPA UYGULAMASI
7.2 AMERKAN UYGULAMASI


31
31
34
35
37
39
41
41
42
III. KISIM KORUMA TPLER

8.1. d-TP KORUMA, ALEVSIZMAZ KORUMA (flameproof enclosure)
8.2. e-TP KORUMA, ARTIRILMI EMNYET (increased safety)
8.3. p-TP KORUMA, BASINLI TP KORUMA, (pressurisation)
8.4. q-TP KORUMA, KUMLU KORUMA (POWDER (sand) filling)
8.5. o-tip KORUMA, YALI KORUMA (oil immersion)
8.6. m-TP KORUMA, (dkm koruma) KAPSLL KORUMA
8.7. n-TP KORUMA, ARK IKARMAZ (non-sparking)
8.8. S-TP KORUMA (specal type of protecton)
8.9. Ex-tD tipi koruma, TOZ GERMEZ KORUMA
8.10. i-TP KORUMA, KENDNDEN EMNYETLLK


43
48
49
51
51
51
52
52
52
54
KISIM IV :
NEML ELEKTRK ALETLERNDE UYGULANAN KORUMA YNTEMLER

9.01 ELEKTRK MOTORLARI
9.02 DEVRE KESC ve YOL VERCLER
9.03 TRANSFORMATRLER
9.04 GENEL AMALI EXPROOF CHAZ ve EK KUTULARI
9.05. KABLOLAR ve BALAMA ELEMANLARI
9.06 AYDINLATMA AYGITLARI
9.07 TELEFONLAR:
9.08 TELSZLER
9.09 L ALETLER ve ZOLASYON MEGERLER
9.10 OTOMASYON ve ZLEME SSTEMLER, PLCler


56
63
66
67
69
73
77
78
79
79
EK 01 : YANICI GAZLAR ve ZELLKLER
EK 02 : YANICI SIVILAR
EK 03 : TOZLAR
EK : 04 PATLAYICI ORTAMLARLA LGL STANDARTLAR
a) TSE TARAFINDAN YAYINLANAN STANDARTLAR
b) PATLAYICI ORTAMLARLA LGL AVRUPA NORMLARI
EK 05 : TEST LABORATUVARLARI ve YETKL SERTFKA OTORTELER

EK 06 : ATEX 101a, DIRECTIVE 94/9
Ynetmelik
Muhtemel Patlayc Ortamda Kullanlan Tehizat ve Koruyucu Sistemler ile lgili Ynetmelik
(94/9/AT)

EK 07 : ATEX 137 DIRECTIVE 99/9
Ynetmelik
PATLAYICI ORTAMLARIN TEHLKELERNDEN
ALIANLARIN KORUNMASI HAKKINDA YNETMELK
83
85
88
92
92
93
95


98




115






3
I. BRNC KISIM:

TEMEL TANIM ve TEMEL BLGLER

1. KISA TARHE

Maden sanayi bilinen en eski sanayi kollarndan biridir ve patlayc ortamlarla ilk karla-
ma kmr madeni ocaklarnda olmutur. Bu nedenle patlayc ortamlarla ilgili tedbirlerin
(exproof teknolojisinin) ncln maden sanayi yapmtr. Dolays ile yazmzda sk sk
madenlerden sz edilmektedir.

Maden sanayinin tarihesi ok eski zamanlara inmekle beraber elektriin sanayideki
gemii en ok 100 yl kadardr. 1800lerin sonlarna ve 1900lerin balarna doru artan
enerji ihtiyac ile kmr ve petrol retimi hzla artmaya balamtr. Bu arada dier sanayi
kollarnda kullanlan elektriin stn zellikleri fark edilerek maden ocaklarnda ve petrol
rafinerilerinde elektrik enerjisi kullanmna balanmtr. Elektriin maden ocaklarna inii
1900 yllarna rastlar. Uzun bir gemii olan maden ocaklarnda grizunun tehlikesi bilindi-
inden, kullanlacak elektrik aygtlarnn da tehlike yaratp yaratmayaca hemen dikkate
alnarak gerekli nlemler alnmtr. Yani elektriin maden ocanda kullanm bir dinamite
veya lambaya benzemez. nce kullanlp sonra nlemleri alnmamtr. Balangtan
itibaren hemen tedbirler dnlm, bir dinamit veya lamba kadar madenciyi uratrma
mtr. Ne var ki , ilk zamanlar grizulu maden ocann kendi zel artlarnda denemeler
yaplm, bu gnk gibi genel geerlilii olan zel deney yntemleri uygulanmamtr.
Zamanmzda deney yntemleri gelitirilip kolaylatrlm ve standart hale getirilmitir. Bu
konuda lkemizde de TSE tarafndan yaynlanan standartlar mevcuttur



Buharl gemilerin gelimesi ile 1800lerde kmre ihtiya artm ve kalorisi yksek olan yer
alt ta kmr retilmeye balanmtr. O devirlerde yer alt tnellerinin (galeri)
aydnlatlmas petrol lambalar ile yaplyor idi. Ak alevli olan petrol lambas kmrn
kard metan gazn (grizu) phesiz patlatyor idi. Derinlere inildike grizu da
4
arttndan buna bir are bulunmas gerekiyor idi. Madencileri uratran bu lambalara ilk
tedbir ngiliz kimyager Sir Davy tarafndan 1815 ylnda getirilmi ve kendi ad ile anlan
davi emniyet lambas n gelitirmitir. Bu lamba da petrol ile almakta olup zerindeki
zel zgaralar sayesinde ierdeki atei darya vermemektedir. Bir zellii de alevi
uzaynca grizunun arttn iaret etmesidir ki, bu durumda alanlar tehlikeli ortam terk
edip patlamadan kurtulmaktadrlar. Davy emniyet lambas gnmzde de halen
kullanlmaktadr. 1925lerde kurun oksitle alan ba lambalar kullanm ile madenciler
petrol lambas belasndan kurtulmular ve madenlerdeki kazalar % 95 azalmtr. Bu gn
cadmium-nikel akl hafif ve tamas kolay olan lambalar gelitirilmi olup bir nevi
aydnlatmadan kaynaklanan patlama tehlikesi tamamen ortadan kalkmtr.



Transformatr, elektrik motoru, alt cihazlar ve akkor flamanl aydnlatma armatrleri gibi
bir ok elektrik aletinin madenlerde kullanmna 1912lerde sonra balanm olup, bu gn
bilinen nlemlere benzer tedbirler alnmaya balanm ve bu gn d-tipi koruma olarak
bilinen ilk alev szmaz (flameproof) koruma tipi gelitirilmitir. D cam kaln ve zerinde
zgaralar bulunan akkor flamanl aydnlatma armatrne ve tam kapal asenkron motoruna
msaade edilmitir. Alev szmazlk (flamaproof) ile ilgili ilk standart ngilterede 1926 yln-
da BS229: Flameproff enclosures ad altnda yaynlanmtr. Almanyada ise konu ile ilgili
ilk standart 1935 de (VDE 0165/1935) ve 1943 de (VDE 0170/0171/1943) yaynlanmtr.

1900-1920lerde elektrik sanayinin gelimesine paralel olarak, elektrikli cihazlarn
madenlerde nasl kullanlabilecei zel laboratuarlarda denenmeye balanm ve ilk deney
laboratuarlar kurulmaya balanmtr. Bu gnk gibi uluslar aras bir birlik ve fikir al
verii yok idi ve her lke kendi sistemini kendisi gelitiriyor idi. Bir ok lkede maden ve
petro-kimya sanayinin sorunlarn zmek iin birbirinden bamsz ayr ayr laboratuarlar
ve test merkezleri kurulmutur. Bu nedenle maden ve petro kimya sanayi iin ayr ayr
standartlar yaynlanm olup bu ayrm gnmzde de halen devam etmektedir.

Patlayc ortamla almak zorunda olan petrol, petro-kimya, ila ve gaz sanayi madenler
gibi bir balang sreci yaamam ve madenlerden bilinen tecrbeler dolays ile bu
sanayi kollarnda iin bandan itibaren tedbirler alnmaya balanmtr. Aada da bahse-
deceimiz gibi bu sanayi kollarnda patlayc ortamlara kar nlem almak daha kolayadr.

2.0. PATLAYICI ORTAM NEDR

2.1. TANIM

5
Patlayc, parlayc ve yanc nitelikteki gaz, toz veya buharn hava ile kararak patlayc
kvama geldikleri yerlere patlayc ortam denir. Patlayc ortamn ksa tarifi budur.

Patlayc ortam olumas ve tehlike yaratabilmesi iin unsurun bir araya gelmesi gerekir.

A. Patlayc madde; Patlayc, parlayc ve yanc gaz, buhar veya toz
B: Hava (Oksijen)
C: Enerji, patlamay ateleyecek bir kvlcm veya g kayna.

Bu unsurdan biri devre d edilebilirse patlama tehlikesi kalmaz. Patlama geni olarak
bilinen bu olay aadaki resimde sembolize edilmitir.



2.2. PATLAYICI, PARLAYICI ve YANICI
GAZ, TOZ ve BUHARLAR

a) GAZLAR

Yaygn olarak bilinen patlayc gazlarn en banda, doal gaz, evlerde kullanlan tp gaz
(LPG) ve kaynak ilerinde kullanlan hidrojen ve asetilen gazlar gelir. nemli patlayc
gazlar ve zellikleri aadaki tablolarda grlmektedir. Bu gazlar hava ile kartklarnda
patlayc hale gelirler ve herhangi bir tetikleme ile (kvlcm) patlayabilirler. Patlama hava ile
karm oranna baldr. Karmn bir alt ve bir de st patlama snr vardr. Gazlarla
ilgilenenler, alt patlama snrnn ngilizce ksaltmas olan LEL lmnden bahsederler
(LEL= lower explosive limit). Tm dnyada LEL tabiri kullanld iin yazmzda da ayn
simge kullanlmaktadr. LEL deeri, alnacak tedbirler iin ok nemli bir veridir ve gazlarn
tehlike derecesini (patlama kabiliyeti) belirler. Ayn ekilde gazlarn st patlama snr UEL
olarak adlandrlr. (UEL= upper explosive limit)

Patlayc maddelerin nemli bir blmn karbon-hidratlar oluturur. Karbon hidratlarn
fiziksel zellii karbon ve hidrojen saysna gre deiir. Alkan ad verilen bu grubun ilk 4
karbonlu eleman gaz, 11-18 karbonlular akar yakt (sv), 19-40 karbonlular makine ya
ve daha uzun karbon zincirliler zift ve mumlar oluturur.

Tablo 01: KARBON HDRATLARIN ALKAN GRUBU
CH
4
metan (gaz) C
6
H
14
heksan (sv)
C
2
H
6
etan (gaz) C
7
H
16
heptan (sv)
C
3
H
8
propan (gaz) C
8
H
18
octan (sv)
C
4
H
10
butane (gaz) C
9
H
20
nonan (sv)
C
5
H
12
pentan (sv) C
10
H
22
decan (sv)
6

nemli gazlarn alt (LEL) ve st patlama snrlar (UEL) aada tabloda verilmitir.

Tablo 02: NEML GAZLAR ve ZELLKLER
Hava ile karm
Saf oksijenle
karm

Gaz Forml LEL *) OEL *) LEL *) OEL *)
Patlama
ss
Minimum
Patlama enerjisi
Metan CH4 4.4-5.0 15-16,5 4.8 60 595 280
Propan C3H8 1.7-2.1 10-10,9 2.0 60 470 250
Btan C4H10 1.4-1.8 9,3-10.6 1.8 57.5 365
Hexan C6H14 1,0 8,1 265
Nonan C6H20 0,7 5,6 205
Etilen C2H4 2,3-2.9 32,4-33.5 3.0 81.5 425
Benzol C6H6 1,2 8,0 555 200
Hidrojen H2 4 77 4.0 95.0 560 11
Asetilen C2H2 1,5 78 305 19


b) SIVILAR

Bilinen, yanc parlayc ve patlayc svlarn banda petrol rnleri gelir (benzin, benzol,
mazot, tiner gibi). Yanc svlar buharlaarak hava ile karp patlayc ortam olutururlar.
Svlarn buharlamas ortam scaklna baldr. Patlayabilecek kvamda (oranda) sv
buhar oluturan en dk scakla PARLAMA NOKTASI (FLASH POINT) denilir. Bu
deer, gazlardaki LEL gibi, alnacak tedbirler iin nemli bir veridir ve svlarn tehlike
derecesini belirler.

Svlar patlama noktalarna gre tehlike snflarna ayrlmaktadr. Bu snflandrmalar
Amerikan NFPA 30 standardna gre yaplmaktadr ve Dnyaya Amerikan uygulamas
hakimdir. TS 12820de yaplan snflandrma da NFPA 30 dan alnmtr.

Tablo 03: YANICI SIVILARIN TEHLKE SINIFLARI (HAZARD CLASS)
SINIF (class) Parlama noktas (flash point) Kaynama noktas (boiling point)
IA (parlayc) Tf < 22.8C Tf<73 F Tb<37.8 C Tb<100 F
IB (parlayc) Tf < 22.8C Tf<73 F Tb>37.8 C Tb>100 F
IC (parlayc) Tf > 22.8 C Tf>73 F Tb<37.8 C Tb<100 F
II (yanc) 37.8 C<Tf< 60C 100 F<Tf<140 F II
IIIA (yanc) 60 C < Tf < 93 C 140 F<Tf200 F IIIA
IIIB (yanc) Tf>93 C Tf>200 F IIIB

Yanc svlarn tehlike snflarna tipik rnekler.

IA Dietil eter, etilen oksit, baz hafif ham petroller
IB Araba ve uak benzinleri, toluen, lakuer, lakuer tiner
IC Ksilen, baz boyalar, solvent tabanl baz imentolar
II Mazot (diesel yakt), boya tineri
IIIA Evlerde kullanlan yaktlar, fuel oil ve kalorifer yakt gibi
IIIB Yemeklik yalar, yalama yalar ve motor yalar


7
Tablo 04: TS 12820 ye gre baz parlayc ve yanc svlar ve zellikleri
Patlama noktas
Flash point
Sn
f
Kaynama noktas
Boiling point
Havada asgari
Tutuma scakl
C F C F C F
Benzin
-40 ile
-46
-40ile
-46
IB 38 ile
204
100 ile
400
Yaklak
441
Yaklak
825
Diesel yakt
> 55 > 131 II
Gaz ya
> 38 > 100 II 151 ile
301
304 ile 574 227 (440)
Antifriz 110 230 IIIB 149 300
Fren svs 149 300 IIIB 282 540
ase gresi 204 400 IIIB >427 >800 >427 >800
Dili ya 202 395 IIIB >427 >800 >427 >800
Lityum-moli gres 193 380 IIIB >427 >800 >482 >900
Yalama yalar 149-232
300-450
IIIB
Hidrolik direksiyon svs
177 350 IIIB >288 >550
Beyaz gres 241 465 IIIB >427 >800 >427 >800
Cam ykama svs Metanol/su karmlar
%100 metanol 12 54 IB 64 148 385 725
% 50 metanol 27 80 IB
%20 metanol 48 118 II
%5 metanol 97 206 IIIB

Gazlardaki patlama snr (LEL) ile svlardaki parlama noktas (flash point) aadaki
resimde sembolize edilmitir.



c) KATI MADDELER, TOZLAR

Tozlarn havann oksijeni ile karm ya toz bulutu halinde veya ince tabaka eklinde
mmkndr. Tozlar genellikle ince bir film eklinde tesis zerine yapk ekilde dururlar.
Tesisin snmasndan veya dardan gelen her hangi bir s kayna ile yanc tozun ok
kk bir blm akkor hale gelerek patlamaya neden olabilir. Patlayan bu ok kk
porsiyon dier tozlar havaya fleyerek patlayc bir toz bulutu olumasn salar. Bu bulut
daha da iddetli patlar ve patlayan bulut yeni toz bulutlar olumasna yardmc olaca iin
toz patlamas zincirleme bir reaksiyona ve dier bir deyim ile yryen bir patlama
felaketine dnebilir. Toz patlamalar gaz patlamalarndan ok daha tehlikeli ve tahrip
edicidirler.

8
Kat maddelerin, lif, yonga, krpnt veya toz eklinde olanlar tehlike arz etmekte ve
patlayc ortam oluturmaktadr. ekirdek bykl yaklak 500 m altnda olan ve
havada belli bir sre szlen kat maddeler toz olarak kabul edilmektedir. Patlayc tozlar
bal bana ayr bir konudur kitabmzda bu konunun detaylarna girilmeyecektir.

Tozlarn tehlike derecesini belirleyen nemli verileri:

- ekirdek irilii (M)
- Minimum patlama enerjisi (MEE)
- Azami patlama basnc (EP) ve
- Patlama iddeti Kst , hava toz karmnn kapal bir kapta rettii azami basn deiimi-
dir. Dier bir tabir ile basncn zamana gre azami ykselme deeridir. Tozlar iin en
nemli tehlike ve tahribat belirleyici deer Kst dir.

Baz tozlar ve statik patlama scaklklar aada tablo halinde verilmitir.

Tablo 05a: Patlayc tozlar ve zellikleri
PATLAMA ISISI PATLAMA ISISI
TOZ CNS
BULUT 5 mm film
TOZ CNS
BULUT 5 mm film
Alminyum 560C >450C Polietilen tozu 440C melts
Odun kmr 520C 320C PVC tozu 700C >450C
Linyit kmr 380C 225C eker tozu 490C 460C
Kakao 590C 250C Kurum, is 810C 570C
Kahve 580C 290C Niasta 460C 435C
Hububat, msr 530C 460C Toner 520C melts
Methyl cellulose 420C 320C Buday 510C 300C
Kat lifi,
krpnts
570C 335C
Phenolic resin
(reine)
530C >450C

Tablo 05b: Patlayc tozlar ve zellikleri
Toz cinsi M, [m] Pmax, [bar] Kst, [bar m s
-1
] MEE [mJ]
Aktif kmr bis 10 7,3 72 500000
Yeil mercimek unu 27 9,1 109 100
amur ktrc
(76 % organik bileenli)
89 7,5 71 50
Msr niastas 10 9 200 10
Paraformaldehyd
Polyoxymethylen;
HO(CH2O)nH
19 9,6 405 5
Bal mumu, parafin <20 8,4 185 5
Polyester, poliester 35 7,8 140 5
Selloz asetat 31 7,5 116 5
stifleme, rt tozu
(60 % anorganik bileenli)
40 5,6 90 5
Epoxidharz , epoksi reine 27 7,5 161 1
Polyurethan,poliretan 29 7,8 150 1
Alminyum < 10 11,4 625 0,1



9
2.3. ATELEME KAYNAKLARI:

Patlayc, parlayc ve yanc gaz, toz ve buharn havann oksijeni ile kartklarnda
patlayabilmeleri iin bir enerji kaynana ihtiya vardr. Bu enerji kayna genellikle
elektrikli aletlerin ark karan kontaklar ve snan yzeyleri olmakla birlikte, enerji birikimi
ve biriken enerjinin boalmasna neden olan tm kaynaklar tehlikeli ortam patlatabilirler.
rnein srtnme dolays ile meydana gelen statik elektrik ve yine srtnerek kvlcm
karan metal paralar kolaylkla tehlike kayna olabilir. Tehlikeli ortam ateleyen balca
olay ve enerji kaynaklar unlardr: (ignition source)

- Elektrik ark ve kvlcm:
alterler alp kapandklarnda
Elektrostatik olarak ykl elemanlar dearj olduklarnda
Kablolar ezilip koptuklarnda veya ksa devre olduklarnda
Herhangi bir ksa devre annda meydana gelen dengeleme akm
gibi olaylarda kan ark ve kvlcm ortam tehlikeye drebilir.

Elektrikli aletlerin tamam ya ark kardklarndan veya s rettiklerinde her zaman patla-
yc ortam tehlikeye drebilirler. Bu nedenle, patlayc ortamlarda kullanlan elektrikli
aletlerde azami itina gsterilip gerekli tedbirler alnmaldr. Kitabmzn devamnda ,konu
enine boyuna incelenecektir.

- scak yzeyler: (statik s ile patlama). Elektrik aletleri snmalar dnda mekanik
aletlerin almalar dolays ile kardklar slar da tehlikeli olabilir. rnein skan yatak
ve rulmanlarn ar snmalar gibi. Bu nedenle patlayc ortamda alan (yalnzca
elektrikli deil) tm ekipmanlara dikkat etmek gerekir.

- mekanik srtnme ile kan kvlcm: Hi kimse patlayc gaz bulunan bir ortamda
talama tezgah altrmaz. Tan kard kvlcm, patlayc ortam tehlikeye drebilir.
Srekli kvlcm karan bir kayna patlayc ortamdan elimine etmek kolaydr. Buna
karlk, patlayc ortamda bulunan bir elik konstruksiyonda grlmeyen srtnmeler
(rzgardan arpma gibi) meydana gelebilir. Gaz kaa olan bir vanann zerindeki
kebentlerin rzgardan birbirlerine arpmas beklenmedik kazalara neden olabilir.

Kmr madenlerinde, gazn patlayc orana gelmemesine ok dikkat edilir. Havalandrma
ile gaz dar atlmaldr. Aksi takdirde patlayc kvamdaki gaz her halkarda patlar.
Elektrik aletlerinin alp almamas nemli deildir. Kazmann, ekicin, ayakkab
demirinin ucundan kan kvlcmla patlar. Elbisedeki naylon paralarn srtnmesinden
doan statik elektrikle patlar.

- her nevi statik elektriklenme: ok tehlike yaratan bir kaynaktr. Akla gelmedik ve
dnmedik yerlerde sorun tekil eder. Bilhassa kurulu tesislerde bakm dolays ile
yenileme ve tadilat yaparken bolca yaanan bir olaydr. Bu nedenle patlayc ortamda
alan baz tesisler iin, srtnme ile elektriklenmeyen malzeme temin edilir. rnein anti
statik havalandrma vantpleri, anti statik firen balatalar, anti statik konveyr kaylar gibi.
Statik elektriklenme, patlayc gaz altnda alan bir tesiste, mhendisleri uratran bir
patlama (tehlike) kaynadr.

Akar yakt ve yanc tozlarn doldurma ve boaltma olaylarnda da karmza kan
patlama kayna yine statik elektriklenmedir.

Yukardakiler kadar nemli ve ska rastlanmamakla birlikte aada sayacamz
olaylar da patlama kayna tekil ederler.
10

- ak alev scak gaz ve akkor haldeki paracklar (hot particles): rnein kaynak
esnasnda etrafa frlayan akkor haldeki paracklar patlayc ortam ateleyebilir. Bu tip
partikller bilhassa yanc tozlar iin tehlike arz etmektedirler.

- adiyabatik basn, ok dalgas: Tp eklinde olup, dk basnta alan aletler
patlama kayna tekil edebilirler. rnein floresan tpleri, krldklarnda tehlikeli
olabilmektedirler. Yalnz bu olay tpn krl ekline baldr. Adiyabatik basn skmas
olabilmesi iin tpn ortadan deil ucundan krlm olmas gerekir.

- yldrm dmesi ve elektrikli hava artlar: Yldrm ok yksek enerji ierdiinden
dt yerde yalnzca patlayc ortam ateleme ile kalmaz, tesiste mekanik tahribata ve
yangna neden olur.

Elektrikli hava artlar, yani elektrik ykl bulutlar metal kapl depolarda (influenz olay)
elektrostatik yklenmelere neden olur. rnein st inko kapl bir saman deposu veya
hububat silosu bu nedenle yanabilir. yi bir topraklama yaplarak metal yzeylerin yer yz
ile ayn potansiyelde olmas salanr.

- parazit akm, katodik koruma: Elektrikli raylar ve dier toprakl elektrik besleme akm
tayan benzeri tesislerde, rnein katodik koruma uygulanan ekipmanlarda parazit
akmlar oluur. Bu akmlar topraklama noktalar aras gerilim fark yaratabilir ve bu gerilim
fark da ark kmasna neden olabilir. Bu nedenle patlayc madde tayan borularda
paslanmaya kar katodik koruma uygulanrken, E POTENSYEL topraklamaya dikkat
edilir, ki topraklama noktalar aras gerilim fark olumasn. rnein conta ile izole edilmek
zorunda kalnan boru ksmlarnn, cvata ile metalik balants olmasna ramen, bakr bir
levha ile ilaveten bir birlerine irtibatlanmalar gibi.

- ultrasonik ses dalgalar: 20 kHz ve zeri mekanik dalgalar enerji birikimine ve dolays
ile snmaya neden olabildiklerinden, patlayc ortam tehlikeye drebilirler. Bu nedenle
patlayc ortamda almas icap eden ultrasonik cihazlar da, elektrikli aksamlarn yan sra
, retilen ses dalgasna da dikkat edilmelidir.

- radyo dalgalar: dalga buyu 10km ile 1m aras olan radyo dalgalar baz hallerde
snmalara neden olabilmekte ve dolays ile patlayc ortam tehlikeye
drebilmektedirler.

- mikro dalgalar: Dalga boyu 1m ile 1mm aras olan elektro manyetik dalgalar snmalara
neden olabilmektedirler.

- Kzl tesi k (IR): Dalga boyu 1 mm ile 770nm aras olan elektro manyetik dalgalar.
Kzl tesi nla alan l aletleri, bil hassa odaklama yaptklarnda, yzeylerin
snmasna neden olabilirler.

- Grnr k: Dalga boyu 770nm ile 390nm aras olan elektro manyetik dalgalar.
- ultra viole nlar: Dalga boyu 390 ile 10 nm aras elektro manyetik dalgalar.
- rntgen ve gama nlar: Dalga boyu 10nmnin altnda olan elektro manyetik dalgalar
- baz kimyasal reaksiyonlar: Is reten baz kimyasal reaksiyonla da patlayc ortam
tehlikeye drebilir.

2.4 PATLAMAYA KARI ALINAN NLEMLER

Patlayc, parlayc ve yanc gaz, toz ve buhar ile almak veya bu maddeleri ilemek
zorunda olan i yerlerinde alnmas gereken ilk ve en nemli tedbir, patlayc ortam
11
olumasn nlemektir. Bu konuda meslek kurulularnn tavsiyeleri olduu gibi i
gvenlii ve ii sal ile ilgili mevzuatn zorlayc yaptrm artlar da mevcuttur.

Patlayc ortam olumasn nlemek iin alnan tedbirler iki blmde incelenmekte olup
birinci ve en nemli olan PRMER TEDBRLER dir.

2.4.1 BRNCL (PRMER) NLEMLER

Hedef, patlayc ortam olumasn nlemektir. Dier bir ifade ile, patlama genindeki
A=patlayc madde ve B=oksijen ayaklarn bertaraf etmektir.

Exproof alet kullanmndan nce, patlayc ortamlarla ilgili olarak yaplmas gereken ilk ve
en nemli tedbir BRNCL NLEMLER almaktr. Kullanlan sanayi prosesine gre alna-
cak tedbirler ok eitli ve deikendir. En ok kullanlan, yaygn yntemleri, ana balklar
ile aada izah edilmektedir.

1. En ok kullanlan yntem, genin Enerji ayan (C) patlayc ortamdan uzak tutmaktr.
rnein transformatr ve alt merkezleri gibi tesisler, patlayc ortam oluan veya olu-
ma ihtimali olan yerlerden ok daha uzaa monte edilirler. Petrol ve kimya sanayinde
ok uygulanan bir yntemdir. Prensip, ateleme kaynan patlayc ortamdan uzak
tutmaktr.

2. Havann oksijenini bir ekilde azaltarak, patlama noktasnn altna drmek de mm-
kndr. Bir ad da inertising olan bu yntem baz proseslerde uygulanabilmekte ve
ortama, prosesi etkilemeyen bir nevi l gaz (inert gas) pompalanarak, patlayc ortam
olumas nlenebilmektedir. rnein azot gaz, karbon monoksit veya su bahar pom-
palanarak oksijen oran drlmektedir. Genelde, havadaki oksijen oran %10un altna
dtnde patlama ihtimali kalmamaktadr.

3. Kullanlan patlayc madde orannn alt patlama snrnn altnda veya st patlama
snrn yukarsnda tutulmas baz proseslerde mmkndr. Bu tip proseslerde benzeri
bir nlem alnmas ok faydal olabilmektedir.

4. Havalandrma yaplarak patlayc gaz veya buharn uzaklamas salanabilir veya pat-
layc kvama gelmesi nlenebilir. Prosesin durumuna gre havalandrma kendiliinden
tabii bir ekilde olabilecei gibi vantilatrlerle zoraki havalandrma da yaplarak patlayc
ortam olumas nlenebilir.

Grizulu kmr madenlerinde zorunlu olan bir uygulama yntemidir. Madenler, hem
alanlarn oksijen ihtiyac ve hem de oluan metan gaznn dar atlmas iin
havalandrlmak zorundadr.

5. Baz patlayc ve yanc svlarn iersine ilave madde katlarak patlama noktas (flash
point) ykseltilmekte ve bylece patlayc buhar olumas nlenmektedir.

6. Patlamaya dayankl veya patlama tahribatn nleyici dizayn ile de nlem alnabilir. Bu
tip nlemler patlamay tamamen nlemek iin deil, tahribatn azaltmak iin yaplr.

- basn tahliye vanalar (relief valve) ile patlama annda oluan basncn tehlikesiz
sahaya ynlendirilmesi salanabilir.

- patlamay bastrma (explosion suppression) tertibatlar ile, patlama olur olmaz
patlama enerjisini soutmak ve ilerlemesini nlemek iin yaplan tertibatlar mevcuttur.
Bilhassa toz patlamasna kar uygulama alan bulmaktadr.
12

7. Patlayc gaz veya buhar olumas buhar bariyeri denilen zel tertibatlarla
nlenmektedir. Bu yntem sv yaktlarda yaygn olarak kullanlmaktadr.

2.4.2 KNCL (SEKONDER) NLEMLER

Primer nlemler alnamyor veya bu nlemlere ramen patlayc ortam ihtimali halen
mevcut ise, KNCL nlemlere ba vurulur yani bu ortamlarda tehlikesiz alabilecek alet
veya ekipman seimi yaplr. Dier bir sz ile exproof alet kullanlr. Konumuz da budur ve
bundan sonraki blmlerde KNCL NLEMLER ilenecektir.


3.0. PATLAYICI ORTAMLARIN SINIFLANDIRILMASI

3.1 PATLAYICI BLGE veya ZONLARIN TARF

alma ve iletme artlar her i yerinde ve her sanayi dalnda ayn deildir. Her tehlikeli
ortama ayn tip aleti yerletirmek ve tek bir sistem uygulamak ekonomik olmamaktadr. Bu
nedenle konunun uzmanlar, patlayc ortamlar tehlike derecesine gre snflara ayrm-
lardr. Emniyet, gvenlik, iletme ve bakm kolayl ve bilhassa ekonomik nedenlerle her
ortam iin farkl bir uygulama ngrmlerdir. Dier bir deyi ile, srekli patlayc kvamda
gaz olan bir yerde alnacak tedbirler ve konulacak elektrik aygtlar ile, tesadfen, arada
bir ve ok ksa sreli patlayc ortam teekkl eden bir yerde alnacak nlemler ile
altrlacak elektrik aygtlar ayn olamaz. En azndan ekonomik olmalar iin patlayc
ortamlar snflara ayrmak gerekir. Bu snflara BLGE veya ZON adn verilir. Uluslar
aras ad ZON olduu iin Trkesi yerine ZON tabiri kullanlacaktr.

Patlayc ortamlar zonlara ayrmada iki gr hakimdir. Birincisi kmr sanayinde nc
olan BATI AVRUPA GR ve ZON SSTEM, dieri de petrol sanayinde nc olan
KUZEY AMERKAN GR ve DIVISION SSTEM ve uygulamasdr.

Bu gn Bat Avrupa AET olarak bir araya gelmi ve EN (euro norm) ad altnda standartlar
yaynlamaktadr. EN standartlar ye lkeler iin balayc olmaktadr. lkemiz de AT ye
girme abasndadr. Bu nedenle patlama ile ilgili EN standartlar ve AET uygulamalar
bizim iin nem kazanmaktadr.

Bat Avrupa gr IEC ile ayndr. (IEC = International Electrical Commission) ve Kuzey
Amerika lkeleri ve bilhassa ABD hari, tm dnya lkeleri ZON sistemi etrafnda
birlemilerdir.

3.2 BATI AVRUPA GR ve UYGULAMASI ZON SSTEMI

ZONlarn tarifi IEC 79-10 ve EN 50 014 de yaplmtr. En son ekli ile ATES 137 de
(Avrupa Parlamentosu talimat 99/92) dzenlenmitir ve IECden fark yoktur.

ZON 0 : Normal alma koullarnda patlayc ortam oluan (ve oluma ihtimali yksek
olan) ve olutuu an uzun sren yerler ZON 0 kapsamna girer.

Patlayc madde kaplarnn ii ve patlayc ileyen aparatlarn ( buharlatrc, reaksiyon
kaplar gibi) i ksmlar gibi yerler bu gruba girer.

ATEX 100aya gre bu zonda 1.kategoriye giren aletler kullanlabilir. Kategoriler ATEX
blmnde tekrar ele alnacak olup, bu gruptaki aletler yksek gvenlik ve emniyet
13
zelliine sahiptirler. Ancak kendinden emniyetli ve a-kategorisindeki sistemler (devreler)
ZON 0 da kullanlabilir (Ex-ia sertifikal sistemler).

ZON 1 : Normal alma icab patlayc ortam teekkl etme ihtimali az olan (veya hi
olmayan), yalnzca arza ve anormal alma koullarnda ve tesadfen patlayc
ortam oluabilen veya oluma ihtimali olan ve yine olutuunda da ksa sren
yerler bu gruba girer.

Ksaca, patlayc ortam oluma ihtimaliz olan ve olutuunda da ksa sren yerler ZON 1
olarak adlandrlmaktadr.

Zon 0 n yakn evresi, patlayc madde pompa istasyonlar, vana ve klape yaknlar
pompa istasyonlar gibi yerler bu gruba gerer.

Mevcut patlayc ortamlarn %95inden fazlas bu gruba girmektedir. ATEX 100aya gre
2.kategorideki aletler zon 1 de kullanlabilir. Hemen hemen ex-sertifikal tm aletler bu
kategoriye girmektedir.

ZON 2 : Normal alma icab patlayc ortam teekkl etme ihtimali olmayan ve ayrca
arza, kaza, tamir, bakm gibi hallerde de patlayc ortam teekkl etme ihtimali
ok az olan ve bu gibi hallerde de ok ksa sren (srme ihtimali) olan yerler Zon
2 kapsamna girerler.

Yalnzca kaynakl boru balantlar bulunan tesis veya tesisin ksmlar, doal gaz ve petrol
boru hatlar bu gruba girer.

ATEX 100a ya gre 3.kategorideki aletler zon 2 de kullanlabilmektedir. Bu kategorideki
aletlerin ex-sertifikalar olmakla birlikte dier kategoriler gibi sk artlara bal deildir.
Koruma tipi Ex-n olan aletler kullanlabilir. n iareti non-sparking terimini artryor
ise de standartlarn son versiyonlarnda ABD uygulamas olan non-sparking e yer
verilmemekte ve hafifletilmi p ve d tipi korumamalar da iine almaktadr. Koruma
tipleri yazmz ileriki blmlerinde izah edilecektir.

Aadaki resimde zon ayrmnn iyi anlalmas iin rnek verilmi olup yazmz ileriki
blmlerinde akar yakt dolum istasyonlarndaki zon tarifleri ayrca izah edilecektir.

Tozlar iin ayr bir ZON tarifi (EN50.028) yaplm olup, gaz ve buharlarn aynsdr.
Burada toz Zonlar Zon 10, 11 ve 12 olarak adlandrlm ise de 1999 ylnda yaynlanan
ATEX137 bu isimlendirmeyi Zon 20, 21 ve 22 olarak deitirmitir. erik ayndr, deien
isimdir.


14

ZON 20: Normal alma icab patlayc toz ve lif ortam oluan ve oluma ihtimali yksek
olan ve uzun sren yerler.
ZON 21: Normal alma icab patlayc toz ve lif ortam teekkl etme ihtimali az olan ve
olutuunda da ksa sren yerler.
ZON 22: Normal alma icab patlayc toz veya lif oluma ihtimali olmayan ve ancak arza
ve kaza gibi anormal hallerde oluabilen ve bu durumlarn da ok ksa srme ihtimali olan
yerler bu gruba girer.

Ayrca tbbi ortamlar da Zon G ve Zon M gibi iki snfa ayrlmaktadr.


ZON G: Kapal medikal gaz sistemi olarak bilinir. Srekli veya tesadfi, patlayc karm
(patlayc ortamdan farkl olarak) retilen, iletilen, veya kk miktarlarda
uygulanan yerleri kapsar. Bu gibi yerlerin her taraftan kapal olmas gerekmez,
ufak ke ve oyuklar bu kapsama girer.
ZON M: Medikal ortam olarak bilinir. Ar kesici madde veya tbb deri temizleme,
dezenfekte, antiseptik ila kullanm gibi olaylarda, kk miktarda ve ksa sreli
patlayc ortam oluan ve oluma ihtimali oyan yerleri kapsar.

Zon sisteminde patlayc gazlar G ve tozlar da D harfi ile belirlenir. Tbbi ortamlardaki zon
tarifi ile kartrlmamaldr. Gazlar IEC ve EN de aadaki gruplara ayrlmaktadr.

GAZ GRUPLARI:

IEC ve EN gazlar iki patlama grubuna ayrm ve metan gazn (grizulu madenleri) I.gruba
dahil etmitir. Dier bir sz ile EN maden sanayi ile dier sanayi dallarn ayrmtr.

PATLAMA GRUBU I : METAN
PATLAMA GRUBU II A : Propan, btan, aseton, kereson, hexan, trimat, hylamin, vs..
PATLAMA GRUBU II B : Etilen, karbon monoksit, hidrojen slfit, etil-, -metil, -eter, vs..
PATLAMA GRUBU II C : Hidrojen, Asetilen ve karbon di slfit


3.3. KUZEY AMERKAN GR ve UYGULAMASI:
DIVISION SSTEM

Amerikan gr ANSI/NFPA 70, NEC standartlarnda belirlenmitir. NEC = National
Electrical Code Article 500 (madde 500) de snflandrma yaplmtr. NEC evvela patlayc
maddeleri snflara ayrr, sonra bu maddeleri gruplara ve daha sonra da blmlere
(DVSION) ayrr. Ksaca USA standartlar patlayc ortamlar iki blme ayrmaktadr.
15

DIVISION 1 : Normal alma (koullarnda) esnasnda patlayc ortam oluan ve oluma
ihtimali yksek olan ve uzun sren yerler DIVISION 1 kapsamndadr.
DIVISION 2 : Normal alma esnasnda patlayc ortam oluma ihtimali az olan yerler. An-
cak anormal hallerde (tamir bakm, arza, kaza gibi) patlayc ortam oluan
ve oluma ihtimali olan ve ksa sren yerler DIVISION 2 kapsamndadr.

NEC patlayc maddelere gre de snf ayrm yapmaktadr. Bunlara CLASS ad veriler.

CLASS I : Patlayabilir gaz ve buharlar.
CLASS II : Patlayabilir tozlar; kmr tozu un ve eker tozu gibi.
CLASS III : Uucu tozlar. Normalde tozdan daha iri maddeler. Pamuk tozu, hzar tozu,
tekstil liftleri gibi. Bu maddeler patlayc deil daha ziyade yanc ve yangn
tehlikesi ieren maddelerdir.

NEC ayrca aadaki patlayc madde gruplarn da tarif etmitir.

GROUP A : Bu gruba asetilen gaz dahil edilmitir. Bu gazn hidrojen gazndan daha st
gruba alnmasnn nedeni bakr asetilenin srtnme ile kolayca ate
almasdr.
GROUP B : Bu grupta hidrojen gaz vardr.
GROUP C : Alkoller ve eterler
GROUP D : Metan, propan, oktan, dekan vs
GROUP E,F,G : Toz gruplardr.

Ayn patlama zelliine sahip maddeler ayn gruba alnrlar. Patlama iin gerekli olan enerji
miktarlar llerek grubu tespit edilir. Artk gnmzde bu lmler yaplm bilinen gazlar
gruplara ayrlmtr. Molekl yaplar veya arlklar ayn olan gazlar ayn grupta olabilir.
Genelde ayn isimdeki gazlar ayn patlama grubundadr.

GROUP E : Metal tozlar. letken olan ve iletkenlii 100 /cm olan tozlar.
GROUP F : Kmr tozu gibi karbon ieren tozlardr.
GROUP G : Direnci yksek olan plastik tozlar ve benzerleri.

NEC 1984 F grubunu iptal etmi iletken ve yaltkan ad altnda E ve G gruplarn
tanmlamtr. nk iletken olan grafit tozu ayn zamanda karbondan ibarettir.

Tablo 06: NECe gre gaz ve toz gruplar
Division 1
Asetilen GROUP A
Division 2
Division 1
Hidrojen GROUP B
Division 2
Division 1
Alkoller ve eterler v.s. GROUP C
Division 2
Division 1
CLASS I
Metan, propan oktan
Dekan v.s.
GROUP D
Division 2
Division 1 Metal tozlar
<100 /cm
GROUP E
Division 2
Division 1
CLASS II
Kmr tozlar
>100 /cm
GROUP G
Division 2

16
Gaz gruplar ile ilgili Amerikan ve Avrupa uygulamasnn ksa zet tablosu

Tablo 07: EN, IEC ve NEC gaz gruplarnn karlatrlmas
PATLAYICI
GAZ RNE
KUZEY AMERIKA
NEC ARTICLE 500,
CEC SECTION 18
CENELEC/IEC
EN 50014,
IEC 79-0
ASETLEN A veya IIC IIC
HDROJEN B veya IIC IIC
ETLENLER C veya IIB IIB
PROPANLAR D veya IIA IIA
METANLAR D veya I I


3.4. AMERKAN DIVISION SSTEM ile AVRUPA ZON
SSTEMLERNN KARILATIRILMASI

CEN (canadian electrical code) 1988 de ve NEC (national electrical code) 1996 da yapt
deiiklikler ile ZON sistemine de msaade etmilerdir. Kanada da yeni yaplan tesisler
ZON sistemine uymak zorundadr. Amerika da imdilik bir mecburiyet yoktur. Bir zamanlar
metrik cvatada direndiklerdi gibi DIVISION sisteminde de direnmektedirler. Fakat btn
dnya ZON sisteminde birlemitir.

Her ne kadar DIVISION sisteminin sonu gzkyor ise de lkemizde ABD yapm birok
rafineri, petro-kimya ve doal gaz tesisi bulunmakta olup hemen tamam DIVISION
felsefesine gre dizayn edilmilerdir. Bu nedenle konu ile ilgilenenlerin, her iki sistem
hakknda da bilgi ve fikir sahibi olmalar gerekir.

Tablo 08: ZON ve DIVISION karlatrma tablosu
NORMAL ALIMA ARTLARINDA

srekli veya uzun
sreli TEHLKEL
ORTAMLAR
orta tehlikeli, arada bir
ve ksa sreli
TEHLKEL ORTAMLAR
tehlikeye girmeyen ve
ihtimal zayf olan
ORTAMLAR
Division 1 KUZEY
AMERIKA
(NEC/CEC)
Zone 0 Zone 1
Division 2
veya Zone 2
CENELEC/IEC Zone 0 Zone 1 Zone 2

DIVISION ve ZON SSTEMLER ARASINDAK FARK NEDR,

Yukarda division ve zonlarn tarifini yaptk. Tarifler hemen hemen ayndr. Yalnzca
division, patlayc ortamlar iki blme, zon ise blme ayrmaktardr. Zon 1, divisionda
yer almamaktadr. Esas farkllk tariflerde deil elektrik veya elektronik sistemlerin dizayn
ve kullanmdadr. Division sistemi explosion prof = patlatmaz metodunu kullanrken, ZON
sistemi explosion protected = patlamaya kar korunmu metodunu kullanmaktadr.

Ana gr fark ise, ex-proof sistemde (division sistemi) bir tesisin tamam dnlr iken
ex-protected sistemde ise (ZON sistemi) tesise konulan komponentler ayr ayr dikkate
alnmaktadr. Bu nedenlerle ABD de bir elektrik aygtnn ex-proof olup olmadn onay-
17
layan herhangi bir otorite yoktur. UL (underwriters laboratories) ve FM (factory mutuall)
tabir edilen zel kurulular vastas bir tesisin tamam hakknda karar verilir.

Explosion proof (DIVISION sistemi) teorisinde patlamaya neden olan unsur (patlayc
gaz, oksijen=hava, kvlcm=ateleme kayna) bir arada dnlmekte ve meydana
gelecek herhangi bir patlamann, kapal bir mekanda kalp etrafa yaylmasn nlemek
eklindedir (fazla detaya girmeden genel hatlar ile). Patlama kayna ar bir alminyum
veya elik dkm bir muhafaza (gvde) iersine alnarak muhtemel patlama gvde
iersinde kalr ve dar szarken alev souyarak patlama evredeki ortama yaylmaz. Zon
sisteminde kullanlan d-tipi koruma yntemine benzemektedir. Bu nedenle CONDIUT
denilen zel bir borulama sistemi kullanlmakta ve kablo ve klemens kutular gibi bir ok
aletler bu borularn iersinden geirilmektedir. alter, pano, buton, sivi ve saire gibi
elektrikli aletlerin gvdesine de bu kondiutlara skca irtibatlandrlmaktadr. Condiutlarn
belli yerlerine patlamann ilerlemesini nlemek iin engeller (tkalar) konulmaktadr.

Dier bir sz ile bir rafineride bulunan tm elektrik aygtlar (tehlikeli blgede bulunan)
CONDIUT lar ile beraber bir btn tekil etmektedir.

ZON sisteminde kullanlan d-tipi korumal bir alter ancak kondiut sistemine balanabilir.
Amerikan uygulamasnda elektrik motorunun (sincap kafes ASM) istenilen s seviyesinde
kald srece condiut sistemine balanmas mmkndr. Motorun herhangi bir otorite
tarafndan test edilip sertifika alm olmasana gerek de yoktur. Zaten hibir alet iin ayr bir
sertifika da istenmemektedir.

ABD uygulamasnda, tesisin tm iin bir listed and labeled denilen (listelenmi ve
markalanm) sertifikas alnr. Bu sertifikalar zel kurulularca verilir ve bilinenler UL
(underwrites laboratories) ve FM (factory mutual) dr.

Explosions protected sistemde (ZON sistemi) patlamaya neden olan unsur (patlayc
gaz, oksijen=hava, kvlcm=ateleme kayna) ayr ayr dnlmekte ve patlamann
nc aya olan kvlcm=ateleme kayna, izole edilmeye allmaktadr. Bu nedenle
ark karan veya s yayan kaynaklar (elektrik veya mekanik) ayrca test edilip, patlayc
ortam tehlikeye drp drmedikleri denenmekte ve yetkili otoriterlerce sertifikalan-
drlmaktadr. Exproof sistemde (DIVISION) koruma tipleri (d, e, i, q, o tipi ve saire gibi)
yoktur. Ex-korumal sistemde (ZON) verilen sertifikalar, (sertifika artlarna uyulduu
srece) o aletin patlayc ortam atelemeyecei anlamna gelir. Yukarda sylendii gibi
ateleme kayna bir nevi elimine edilmi saylr.

Her iki sistemde de (DIVISION ve ZON) patlamay tehlikeye dren herhangi bir zayf
nokta yoktur. Amerikan exproof sistemi (genel tanm ile) daha robust kaba ve pahaldr.
Avrupa ex-korumal sistemi ise karmak ve daha ucuz olup fazla teknik bilgi gerektirmek-
tedir. Kullanc hatal davranp tehlikeli olabilir. Yazmzn ilerleyen blmlerinde de bahse-
deceimiz gibi her sertifikal alet istenilen rast gele ortamlarda (ZON) kullanlamaz. Bu
nedenle patlayc ortamlarda alan teknik elemanlarn konu ile ilgili geni bilgi sahibi
olmalar gerekir.

Son zamanlarda UL ve FM ler de kendi zel test artlarn yaynlamlar ve bir ok ynleri
ile Avrupa sistemine benzer gibi grlyorlar ise de ana felsefi farkllk kabaca yukarda
izah ettiimiz gibidir. ou kez Amerikadan darya satlan ekipmanlarn zerinde EN
normlarna gre test edilip sertifikalandrld yazar ve hatta baz hallerde UL de Avrupa
normlarna gre sertifika verir. Bunlar rekabet nedeni ile yaplan ticari giriimlerdir.

18
USA DVSON sistemi (explosion proof) ile EN ve IEC nin ZON (explosions protected)
sistemleri bir birleri ile uyumazlar. ki sistemi birbirine balyamazsnz. zerinde Ex
iareti var diye Avrupadan gelen her aleti bir Amerikan rafinerisinde istediiniz her yerde
devreye alamazsnz. Konuyu incelemeniz gerekir. nk, ZON sistemi aletleri belli
zonlara gre yaplr. 2000 ylndan nce imal edilmi aletlerin zerlerinde kategorileri de
yazmayabilir. Her eyden nce Avrupa ex-korumal aletlerin kablo balantlar Amerikan
aletlerine ve condiut sistemine uymaz.

NEC 1996 ylnda ZON sistemine de kapsn aarken, baz hatalar yaptn fark etmi ve
1999 ylnda yapt deiiklik ile, ZON sistemine gre sertifika alan aletlerin DIVISION
sisteminde kullanlmasn yasaklamtr.

letmelerde alan teknik elemanlar konu ile ilgili gelimeleri, eski ve yeni yntemleri
bilmek zorundadrlar. nk iletmelerinde, yllar nce alnm ve serviste olan aletler ile
yeni satn alnan ekipmanlar yan yana kullanlmaktadr. Eski aletleri atamayacanza gre
kullanm usullerini de bilmek zorundasnz.

3.5 SINIFLANDIRMAYI HANG KURULULAR YAPAR

Ne Amerikada ve ne de Avrupada ZON veya DVSON lar belirleyen bir otorite yoktur.
malat veya kullanc (iletmeci) ZON lar kendi belirler. Bir tesisin nereleri ZON 0, 1 veya
2 olduuna tesisin tmn yapan ve projelendiren karar verir. Dier bir sz ile komplike bir
tesisin tehlike alanlarn mal sahibi kendi belirler (dolays ile sorumlu uzman mhendisi).
Devlet veya kamu nerede devreye girer? nsan sal ve i gvenlii ile ilgili hususlarda
kamu otoritesi devreye girer ve mal sahibi (iletmeci) bu hususlara uymak zorundadr.

Rafineri doal gaz santral gibi patlayc parlayc ve yanc madde ile alan byk
tesislerin bir ZON (DVSON) haritas mevcuttur. Bu gibi tesislerde alanlar nerelerinin
hangi ZON lara girdiini bu haritaya bakarak tespit ederler. Yllar iinde yaplan tadilatlar
dolays ile ZON haritas da deiebilir veya deitirme mecburiyeti doar. Bu hallerde
sorumluluk ilgili ve yetkili (konuyu bilen) teknik elemanlara der.

Avrupa parlamentosu 16 Kasm 1999 ylnda yaynlad bir talimat ile (directive 99/92/EC)
patlayc ortam tehlikesi bulunan i yerlerinde alnacak asgari i gvenlii ve ii sal
artlarn belirlemitir. Bu talimatta Zonlarn genel tarifi yaplmakta ve nerelerin hangi
zonlara girdiinin belirlemesi iverene (mal sahibine) braklmaktadr. Dolays ile ZON
blgelerinin tespiti, mhendislere ve mhendis odalarna (meslek kurulularna)
kalmaktadr.

Amerikan uygulamasnda da Ulusal yangnla mcadele kuruluunun (NFPA) talimatlar ve
alanlarn gvenlii ile ilgili yasalar (OSHA) dikkate alnmaktadr. Division larn belirlen-
mesi ayn ekilde i verene veya iverenin uzmanna braklmaktadr.

Bu konu ile ilgili talimat, ynetmelik ve yasalarn hemen tamamnda yuvarlak laflar vardr.
alanlarn gvenlii ile ilgili nlem alnacak gibi. veren zonlar belirlemede eklen tam
serbest gibi gzkyor ise de o kadar da deil. Bir olay olduunda iverenin her zaman
ba skntdadr (dolays ile sorumlu mhendisin).

Avrupa lkelerinde bu konularla ilgili meslek kurulularnn yaynlar ve tavsiyeleri vardr.
ncelikle kimya mhendisleri odas tehlike blgeleri hakknda talimat ve tavsiyeler
yaynlamaktadrlar.

19
Avrupa uygulamasna gre ZON 1 ve ZON 2 sahalarda kullanlan ark ve s karan aletler
(elektrik ve mekanik, yeni EC talimat 94/9, mekanik aletleri de ayn kapsama almtr)
yetkili otoriterlerce test edilip sertifikalandrlmak zorundadr. Bu ortamlarda sertifikasz alet
kullanlamaz. ZON 0 da kullanlan aletlerin zerinde bu zon iin imal ve test edildiklerini
belirten ayrca bir iaret olmaldr. leride bahsedeceimiz gibi ATEX, ex-korumal aletleri
kullanm ortamlarna gre kategorilere ayrm, yani kullanlaca ZONlar belirlemitir.

BENZN ve LPG gibi halka ak dolum istasyonlarnn, tehlikeli blge belirlemeleri
(yukarda bahsettiimizin aksine) iverene braklmamtr. Bu gibi halka ak yerler iin
zel standart ve ynetmelikler mevcuttur. Ayrca baz tesislerle ilgili asgari emniyet
mesafeleri de verilmitir. Bu gibi veriler deiik tzk ve ynetmelikler iersindedir ve toplu
halde bir bilgi bulmak mmkn deildir. Daha ziyade yangnla mcadele mevzuatnn
iersinde yer almaktadr. Zaten exproof olay da yangnla mcadelenin bir parasdr.

3.6 ZON AYIRIMLARI

Bir petrol rafinerisinin, kimya tesisinin veya patlayc ortam oluabilen herhangi bir
fabrikann bir ksmnda srekli patlayc ortam var ise, o tesisin her yerinde ex-korumal
tipten elektrik aleti kullanma zorunluluu yoktur ve bu doru da olmaz. Patlayc v e
parlayc maddelerle uraan i yerlerini, tehlike derecelerine gre blgelere (ZONlara)
ayrmadan nce, tehlikesiz yerlerin (ortamn) nereler olduunu bilmekte yarara vardr.
nk ilk hedef, zorunlu olmadka, patlayc oluan yerlere hi yaklamamaktr. rnein
bir benzin dolum istasyonunun yakn evresi patlamaya maruz ise de 10-20 m ilerisinde
hibir tehlike yoktur ve buralara yerletirilecek aletlerde herhangi bir nlem almaya da
gerek yoktur.

Parlayc, patlayc ve yanc maddelerin depolanmas, nakli ve kullanm ile ilgili ok eitli
ynetmelikler mevcuttur. Bunlarn hemen tamam yangnla mcadele mevzuatnda (tzk,
ynetmelik, talimat gibi) yer almakta olup, ierlerinde bazen patlayc ortamlarla ilgili zon
ayrmlar bulunmaktadr. Zaten yazmz konusu exproof da yangnla mcadelenin bir
parasdr.

Parlayc, patlayc ve yanc maddelerin depolanmas, nakli ve datm ile ilgili uluslar
aras ynetmeliklerin hemen tamam patlayc ortamlarla ilgili zon ayrmlarna temkinli
yanamakta ve kesin tavr koymamaktadrlar. Evvela zonlarn tarifi yaplmakta ve buna
dikkat edilerek gerekli nlemlerin alnmas istenmektedir. rnek olarak baz asgari
mesafeler verilse dahi, ana dnce tarifte sakl olduu iin sorumluluk tesisi dizayn
edende kalmaktadr.

Zon ayrmlar yapan ynetmelikler asgari emniyet mesafesinden de bahsedilmektedirler.
rnein bir benzin deposunun konutlara 50 metre mesafede olmas gibi. Alnacak exproof
nlemleri asndan bu asgari emniyet mesafelerinin bilinmesinde yarar vardr. Emniyet
mesafeleri depolarn byklne bal olup verilen uzunluklar lkeden lkeye ok
farkldr. Aada bilgi iin baz rnekler verilmektedir.

a) ASGAR EMNYET MESAFELER

Patlayc ortam oluan tesislerin (Zonlarn) belli uzaklna monte edilen elektrik aygtlarn-
da herhangi bir nlem almaya gerek yoktur. Bu uzaklklar EMNYET MESAFES olarak
adlandrlr ve aadaki tabloda trafo ve alt tesisleri ile ilgili emniyet mesafeleri grlmek-
tedir. Burada verilen deerler Federal Almanya uygulamalar olup 25 yl nce yaynlanan
bir makaleden alnmtr. Gnmzdeki geerlilii garanti edilmemekle birlikte bir fikir
20
vermesi bakmndan faydal olaca kansndayz. Ayrca unutulmamaldr ki emniyet
mesafeleri uygulamalar lkeden lkeye ok farkldr.

Tablo 09:Trafo ve alt binalarnn patlayc tesislerden uzaklklar
Elektrik Tesisi Patlayc ortam Emniyet Mesafesi
Kapal trafo ve alt binalar
Patlayc ak hava tesisleri ile duvarla ayrl
her trl patlayc ortam duvarndan
10 m mesafede ina edilir
Ak hava trafo ve alt binalar Her nevi patlayc ortamdan 15 m mesafede ina edilir
Ak hava trafo ve alt binalar Her nevi patlayc ortamdan 25 m mesafede ina edilir
Kapal trafo ve alt binalar
Patlayc parlayc ve yanc gaz ve
svlatrlm gaz kompresrlerinden
40 m mesafede ina edilir
Ak hava trafo ve alt binalar (Yukardaki gibi) 60 m mesafede ina edilir
Kapal trafo ve alt binalar
Kolay alevlenebilen svlarn bulunduu depo,
ara depo, boru geileri gibi tesislerden
40 m mesafede ina edilir
Ak hava trafo ve alt binalar (yukardaki gibi) 60 m mesafede ina edilir
Kapal trafo ve alt binalar
nceki gibi, yalnz propan, propilen gibi
svlatrlm gazlar iin geerli.
80 m mesafede ina edilir
Ak hava trafo ve alt binalar (yukardaki gibi)
100 m mesafede
ina edilir

Yukardaki verilen emniyet mesafeleri standart deildir, yani bir balaycl yoktur. nk
ZON ayrmlar iverenin inisiyatifine braklmtr. Ancak akaryakt dolum istasyonu gibi
topluma ak yerlerle ilgili asgari emniyet mesafeleri standartlarca belirlenmitir ve uyum
mecburiyeti vardr. Trkiyede geerli olan konu ile ilgili standartlara gre belirlenen asgari
emniyet mesafeleri aadaki tabloda grlmektedir.

BENZN STASYONLARI

TS12820ye gre benzin istasyonlarnda uyulmas gereken
ASGAR EMNYET MESAFELER, (Mart 2002)
Tablo : 10
Yer alt
tank
Pompa
Dispenser
Tank havalan-
drma borusu
Tank dolum
az
dari bina, tesis ii 4 6 6 10
Komu arsa snr 10 10 10 10
Kara yolu (ehir ii) 6 6 6 10
Kara yolu (ehirler aras) 25 6 6 10
Hastane okul (arsa snr) 50 50 50 50
Umuma ak yerler *) 6 10 20 30
ller metredir.
*) Otel, motel, lokanta, kafeterya, ay salonu, kuafr gibi halka ak yerler (i yerleri)

TS12820ye gre ASGAR EMNYET MESAFELER, zel akaryakt istasyonlar iin, Mart 2002
Tablo : 11
Yer st
tank
Yer alt
tank
Pompa
Dispenser
Tank havalan-
drma borusu
Tank dolum
az
dari bina, tesis ii 15 4 6 6 10
Komu asa snr 30 10 10 10 10
Kara yolu (ehir ii)
Arsa bnr
10 6 6 6 10
Kara yolu (ehirler aras)
Arsa snr
50 25 6 6 10
Hastane, okul 50 50 50 50 50
Umuma ak yerler *) 30 6 30 30 30
ller metredir.
*) Otel, motel, lokanta, kafeterya, ay salonu, kuafr gibi halka ak yerler (i yerleri)
21

Elektrik tesisleri ile ilgili olarak elektrik kuvvetli akm tesisleri ynetmeliine atf yaplyor
ise de bu ynetmelikte patlayc ortamdan uzaklkla ilgili bir veri yoktur. Kastedilen elektrik
emniyet mesafeleridir. rnein bir benzin istasyonunun zerinden geen hava hattnn
elektrik emniyet mesafesi yeterli olmaktadr. Patlayc ortam nedeni ile ilaveten bir mesafe
vermeye gerek yoktur. nk benzin buhar yere kmektedir. Fakat yangn annda 7
metre yukardan geen hatt hali ne olur bilinmez. Bence benzin istasyonlarnn zerinden
enerji nakil hatt geirilmesi veya enerji nakil hatlarnn altna benzin veya LPG istasyonu
yaplmas doru deildir.

zel akar yakt istasyonlar ile umuma ak akar yakt istasyonlar arasnda pek az fark
vardr. zel benzinliklerde yer st tankna da msaade edilmektedir.

TS12663 e gre benzin istasyonlarnda uyulmas gereken
ASGAR EMNYET MESAFELER Nisan 2000
Tablo : 12
Yer st
tank
Yer alt
tank
Pompa
Dispenser
Tank havalan-
drma borusu
Tank dolum
az
Bina 15 4 6 6
Komu bina 30 10 60 60
Kara yolu (ehir ii) 15 10 6 6
Kara yolu (ehirler aras) 50 25 6 6
Hastane, okul 50 50 50 50
Umuma ak yerler *)
30
10 30 30

Emniyet mesafeleri TS 12663de de verilmitir. TS 12820, TS 12663 yrrlkten kaldr-
mamtr her ikisi de gnmzd geerlidir. TS 12820 de baz hatalar dzeltilmi ve
emniyet aralklara daha geni tutulmutur. rnei bir okuldan mesafe 50m olarak deil
okulun arsa snrndan 50m olarak belirlenmitir. TS 12663e gre okul binasndan 50m
hesaplanmas gerekirken TS 12820ye gre okulun bahesinden itibaren 50m mesafe
alnmas n grlmtr. Bunlarn nedenleri ise yangn durumunda etrafa verilen zararn
azaltlmasdr. Patlayc ortam olumas ile ilgisi yoktur. Mesafeler, yangnla mcadele
sorunlar dikkate alnarak hesaplanmtr.

LPG DOLUM STASYONLARI

Akar yakt istasyonlarnda tank hacmine gre bir ayrm yok iken, LPG dolum istasyon-
larnn asgari emniyet mesafeleri LPG tanknn byklne gre deimektedir. Ayrca
terminoloji de ayn deildir. Komu arsa nedir, komu iskan binas nedir belirlenmemitir
veya mehuldr.

TS 11939 a gre LPG dolum istasyonlarnda uyulmas gereken

ASGAR EMNYET MESAFELER Ocak 2001
Tablo : 13 LPG tank, Yer alt LPG tank, Yer st LPG, Dispenseri
3-10m3 10-40m3 3-10m3 10-40m3
Bina 5 10 7.5 15 5
Komu arsa snr 5 10 7.5 15 5
Yol , kara veya
demir yolu
5 10 7.5 15 5
nemli bina
Okul, hastane
40 40 50 50 50

22
Akar yakt, LPG ve doal gaz tanklarnn meskun mahalden uzaklklar, bina iersi veya
d kullanm ve saire gibi yapm ve kullanm ile ilgili binalarn yangndan koruma ynet-
meliinde balayc artlar mevcut olup konumuz olmad iin detayna girilmeyecektir.

Trkiyede DOAL GAZ Dolum stasyonlar ile ilgili henz bir standart veya tzk mevcut
deildir. Doal gaz yap icab benzin ve LPGden ok farkldr. Benzin ve LPG buhar
havadan ar olduu iin tehlikeli ksm zeminde oluurken doal gazda tehlikeli blgeler
yukarlarda olumaktadr. rnein dispenserin 120 cm st tehlikesiz blge olarak kabul
edilemez. Emniyet mesafeleri daha dk olabilir. nk aa kan gaz havaya
ykselmektedir.

Resim 7de emniyet mesafeleri ile ilgili TALYAN uygulamas grlmektedir. Bu resimde,
konuta 20m mesafede msaade edilebiliyor gibi gzkyor ise de kesin karar vermek iin
yeterli deildir, baka uygulamalara da bakmak gerekir.

Asgari emniyet mesafeleri patlayc madenin snfna, depo byklne ve alnacak
nlemlere gre deimektedir. rnein arada koruma duvar var ise mesafeler daha da
klmektedir. Burada verilen deerler AI snf (benzin) veya LPG iin olup kesin ve
detayl bilgi iin ilgili standart ve ynetmeliklere bakmak gerekir. Konumuz olmad iin
detayna girilmeyecektir. Yalnz yukarda da bahsettiimiz gibi konu ok deiik ynetmelik
ve standartlarda yer alabilmekte olup zellikle yangnla mcadele mevzuatn iyi bilmek
gerekmektedir.


23
b) RNEK ZON AYRIMLARI

Resim 8 ve resim 9 da iki ayr tesisin tehlikeli kabul edilen mesafeleri grlmektedir. Resim
8 de bir tank grlmektedir. Bu tankn tepesinde emniyet iin bir tahliye veya blf valf
bulunmaktadr. Alman uygulamasna gre bu valfn 3 m etraf birinci derecede (Zon 0)
tehlikeli kabul edilirken Rus uygulamasna gre ise bu mesafe 5 metre olarak alnmaktadr.

Resim 9 da bir dolum tankeri veya dolum istasyonu grlmektedir. rnein benzin doldur-
ma boaltma istasyonlar gibi. Alman uygulamalarna gre tankn 3 m ykseklii ve 5-15 m
etraf tehlikeli kabul edilirken Rus uygulamasnda ise tankn 20 m etraf tehlikeli blge
olarak kabul edilmektedir.





24
Bu mesafeler lkeden lkeye farkllk arz ettii gibi, patlayc maddenin snfna, tahliye
valfnn yapsna, tankn yapsna, alnan nlemleri (aralara konulan duvar ve tankn iine
konulan innert gaz gibi) gre de deimektedir.




Zon 0 : Krmz
Zon 1 : Turuncu
Zon 2 : Sar




Not: ASCO firmasnn
www.ascojoucomatic.com
web sitesinden alnmtr.
Resim 10: LPG depolama ve dolum istasyonu ZON rnei



Zon 20 : Krmz
Zon 21 : Turuncu
Zon 22 : Sar

Resim 11 : Bir yanc TOZ FLTRE TESS tehlike blgeleri, ZON ayrm rnei

Resim 10 da bir LPG depolama, doldurma, boaltma ve datm istasyonunun resmi gr-
lmekte olup tehlikeli kabul edilen blgeler renk kotlar ile belirlenmitir. Metre cinsinden
kesin boyutlar verilmemitir. nk boyutlandrma yukarda bahsettiimiz nedenlerle ok
farkl olabilmektedir.

Resim 11 de bir patlayc toz tesisinin resmi ve tehlikeli kabul edilen blgeleri grlmekte
olup, ayn ekilde kesin boyutlar verilmemitir. Bu mesafeler tozun ve ileme tesisinin
trne gre deimektedir.
25

LPG STASYONLARI

LPG istasyonlar ile ilgili kurallar TS11939da verilmi olup, bu standart da Amerikan NFPA
/ANSI 58-1998 den yararlanlarak hazrlanmtr. Tehlikeli blge (ZON) ayrmlar aada
ki resimlerde grlmektedir.



DSPENSER:

Dispenserin ii ile yatayda 45 cm ve dikeyde de 120 cm etraf ZON 0 olarak kabul edilir-
ken; yatayda 6 metre etraf ile tepesinden 1 metre ykseklii ZON 1 olarak kabul edilmek-
tedir. Burada Zon 0 ve Zon 1 tariflerinde bir karklk var gibi gzkmektedir. Zon 0 olarak
tarif edilen blge Zon 1 ve Zon 1 olarak tarif edilen blge de Zon 2 olmaldr. Aksi halde
dispenserin 45 cm yaknnda hibir elektrik aleti yerletirilemez. Oysa dispenserin hemen
zerinde aydnlatma ve elektrikle sayclar mevcuttur. Ayrca yabanca uygulamalarda de
dispenser etraf Zon 1 olarak kabul edilmektedir.



TANK: Tankn ii ZON 0 olarak izah edilirken, zerindeki dolum az ile emniyet valfi
etraf ZON 1 olarak kabul edilmekte fakat herhangi bir l verilmemektedir.


26
BENZN STASYONLARI

Benzin istasyonlarnn tehlikeli blgeleri TS12820de tanmlanm olup, aadaki resimler-
de zetlenmitir. Benzin tanknn ii ile dispenser etrafndaki ukurluklar (var ise) ZON 0
olarak kabul edilirken dispenserin yerden 50cm ykseklii ile 6m etraf ZON 1 olarak
tanmlanmtr. Dolum azndaki ukurluklar ve blf vanasnn etraf (1m) ZON 0 olarak
tanmlanmtr.



Deposu yer stnde bulunan benzin istasyonu olmadndan yer st tankna ait bir rnek
verilmemitir.




Aada muhtelif zon ayrm rnekleri , bir fikir vermesi iin verilmi olup, bunlarn hi
birinin benzin ve LPG istasyonlarnda olduu gibi kesin balayc yan yoktur. lkeden
lkeye, kullanlan maddeden maddeye deiebilmektedir.


27






28



3.7 PATLAMA SICAKLII ve ISI GRUPLARI

Patlayc gazlar bir kvlcm ile patlayabildikleri gibi, ortamdaki aletlerin yzey scaklklarn-
dan da ate alabilirler (statik patlama). rnein metan gaz 650 C de patlar. Bu nedenle
kullanlan elektrik ve mekanik tehizatlarn yzey scaklklarna da dikkat edilmelidir.
Konunun uzmanlar dikkat edilmesi gereken s gruplarn tarif etmiler ve bu s gruplar
standartlarda da yerini almtr. Is gruplar tayin edilirken emniyet faktr de dikkate
alnarak gerek ate alma scaklklarnn biraz altnda tarif edilmilerdir. rnein metan
gaznn patlama scakl 450 C olarak verilmitir. En zor ate alan gaz metandr, dierleri
daha dk scaklkta da patlarlar.

TABLO 14: Patlama slar ve s gruplar, ESK TARFLER
ATELEME ISISI ISI SINIFI
CCCP
RUSYA
BRD
ALMANYA
CCCP
RUSYA
BRD
ALMANYA
USA
eski yeni yeni eski NEC ISA, UL, ANSI
450C 450C A T1 T1 G1 A 280C 280C
300-450C 300-450C T2 T2 G2 B 280C 280C
175-300C 200-300C T3 T3 G3 C 180C 160C
120-175C 135-200C T4 T4 G4 D 280C 215C
100-135C T5 T5 G5
85-100C

Is gruplamasnda kuzey amerikan gr ile uluslararas gr (IEC) ve Avrupa gr
ayndr ve NEC 505 de son deiiklii ile IEC de olduu gibi 6 s grubu tarif etmitir. Yalnz
bu gruplar da aralarnda alt blmlere ayrlmtr. NEC in eski uygulamal farkldr ve tablo
14 de grlmektedir. Yeni s snflandrmalar ve uluslararas kabul ile NECin son
uygulamas tablo 15 de grlmektedir.

Tablo 15: NEC , IEC ve EN ye gre kabul gren s gruplar YEN TARFLER
ISI GRUBU
IEC ve EN
Aletin maksimum
yzey scakl
Patlayc ortamn
Patlama scakl
ISI GRUBU
NEC

T1 450 C >450C T1 450 C
29
T2 300 C
T2A 280 C
T2B 260 C
T2C 230 C
T2 300 C >300 <450 C
T2D 215 C
T3 200 C
T3A 180 C
T3B 165 C
T3 200 C >200 <300 C
T3C 160 C
135 C >135 <200 C T4 135 C
T4
120 C T4A 120 C
T5 100 C >100 <135 C T5 100 C
T6 85 C > 85 <100 C T6 85 C

Is gruplarnn aletlerin alabildikleri ortam scakl ile ilikisi yoktur. Bu s deerleri
aygtlarn maksimum yzey scaklklardr. Aldnda ortam tehlikeye girer demektir.
Bunun iin gerekiyorsa nlem alnr, soutma veya geni yzeyli alet seimi gibi. Tablo 14
de eski deer ve grler de verilmitir. nk iletmelerde eski ekipmanlar da halen faal
halde bulunmaktadr.

a) GAZLARIN ISI GRUPLARINA GRE DAILIMI

Bilinen gaz ve buharlarn s gruplar aada verilmitir. Bu konuda meslek kurulularnn
detayl verileri mevcuttur.

Tablo 16: nemli gazlar ve s gruplar
T1 T2 T3 T4 T5 T6
I Metan
IIA Aseton, Etanlar
Etilaseton
Amonyaklar
Benzol, Asetik
asit
Karbon monoksit
Metanol,
Propanlar
Toluenler
Etil alkol
I-amil
asetatlar
n-btanlar
n-btil olkol

Petrol
Mazot
Uak
benzini
Foil oil
n-heksanlar

Aset
aldehitler
Etil eter


IIB ehir gaz Etilen
IIC Hidrojen Asetilen
Karbon-di slfit

BAZI LKELERN GAZ GRUPLARI ve KARILATIRILMASI
Tablo 17: Gaz gruplar karlatrma tablosu
IEC
CENELEC
AVUSTURALYA
NGLTERE
BS4683
ALMANYA&JAPONYA
VDEO171
RIIS-TR-TR-79-1
U.S.A. NEC
(national electric
code)
Temsil eden
rnek gaz
IIA IIA 1 D Propan
IIB IIB 2 C Etilen
IIB 3a B Hidrojen
IIB 3b None
Karbon
Disulfid
II
IIB
II
IIC 3n
3c A Acetylene
30

IEC = uluslar aras elektroteknik komisyonu
CENELEC = Avrupa norm kuruluu, Avrupa normu
U.S.A. = ABD

Burada eski gaz gruplarna zelikle yer verilmitir. rnein VDE0171 bu gn geerli deil
ise de alan tesislerde bu standarda gre sertifika alm aletler mevcuttur.

b) SIVI YAKITLARIN PARLAMA NOKTALARINA GRE
SINIFLANDIRILMASI, FLASH POINT

Yanc svlar (Otomobil yaktlar) parlama (flash point) ve kaynama (boiling point) nokta-
larna gre snflara ayrlmtr. Parlama noktas: verilen scaklkta ve normal atmosfer
basncnda yanc sv yzeyinin patlayc buhar rettii anlamna gelir. Aada Tablo
18da NFPA 30a gre yaplan ve uluslar aras geerli olan snflandrma grlmektedir.

Tablo 18: TS 12820 ve NFPA 30a gre SIVI YAKIT SINIFLARI
Tehlike
snf
Parlama noktas
(Fla point), F
Kaynama noktas
(Boiling point), B
RNEK
I A F<22.8 C (73 F) B<37.8 C (100 F) Di-etileter, etilen oksitler
I B F<22.8 C (73 ) B>37.8 C (100 F)
Otomobil ve uak benzinleri
Toluenler, Laquer tineri
I C F>22.8 C (73 ) B<37.8C (100 F)
Ksilenler, baz boyalar
imento bazl baz solventler
II
37.8C>F<60 C
100 F>F<140 F

Mazot (diesel yakt)
Boya tineri
III A
60 C >F<93 C
140 F >F<200 F
Kalorfer yaktlar (fuel oil)
III B F>93 C (>200 F
Sv mutfak yalar, motor
yalar, makina yalar

BAZI LKELERN ISI GRUPLAMALARI ve KARILATIRILMASI

Tablo 19: Is gruplar ve karlatrlmas
IEC/CENELEC (EN)
AVUSTURALYA
JAPONYA
(RIIS - TR - 79 - 1)
U.S.A. (ABD)
(NEC 1984)
Snf
Maksimum
Yzey ss
Snf
Maksimum
Yzey ss
Snf
Maksimum
Yzey ss
MNMUM
ATELEME
SICAKLII
T1 450 C G1 360 C T1 450C 450C
T2 300 C G2 240 C
T2
T2A
T2B
T2C
2TD
300 C
280 C
260 C
230 C
215
300 C
280 C
260 C
230C
215 C
T3 200 C G3 160 C
T3
T3A
T3B
T3C
200 C
180 C
165 C
160
200 C
180 C
165 C
160 C
T4 135 C G4 110 C
T4
T4A
135 C
120 C
135 C
120 C
T5 100 C G5 80 C T5 100 C 100 C
T6 85 C G6 70C T6 85C 85 C

31
II. KISIM

HUKUK DAYANAK ve SON GELMELER


4.0. PATLAYICI ORTAMLAR ZERNE SON GELMELER ve
HUKUK DAYANAK

1961 ylnda Federal Almanyann patlayc ortamlarla ilgili yeni standart yaynlamas ve
kendinden emniyetlilik ile ilgili yeni bir test cihaz aklamas, var olan uluslar aras yarma
ve rekabeti gn na karm ve exproof ile ilgili kafalar kartrmaya balamtr. Baz
lkelerin sanayileri skntya girerken, uluslar aras alma ve standartlama hzlanmaya
balamtr. Bir taraftan, Uluslararas Elektroteknik Komisyonu IEC konu zerine eilmeye
balam ve dier taraftan Avrupa ekonomik topluluu standartlama komisyonu
CENELEC de TC31 adnda ex-koruma ile ilgili bir komisyon oluturarak konu zerine
almaya balamlardr. CENELEC patlayc ortamlarla ilgili ilk standardn 1975 de IEC
de 1979 ylnda yaynlamlardr.

Bir yandan IEC dier yandan CENELEC yeni standartlama almalar yaparken uluslar
aras dzeyde fikir birliine varlmaya balanm ve ex-koruma alanndaki karmaa
kalkmaya balamtr. Uluslar aras gelimelerin dnda kalan Kuzey Amerika lkeleri
(ABD ve Kanada) 1996dan itibaren kendi standartlarn deitirmeye balamlar ve IEC
nin kabul ettii esaslar erevesinde birlemeye balamlardr. Kanada 1988 de ABD
1996 da ZON sistemini kabul etmeye balamlardr. ABD henz diretiyor ise de yakn
gelecekte exproof anlayn tamamen deitirecek ve IEC etrafnda birleecektir. nk
ABD li uzmanlar hem IEC ve hem de CENELEC komisyonlarnda aktif faaliyet gstermek-
tedirler.

1996 ylna kadar her Avrupa lkesinin ayr yasa, standart ve ynetmelikleri var idi ve
balayc olan bunlar idi. 1 Temmuz 2003 den itibaren tm Avrupa lkeleri tek bir yasa ve
standarda kavumutur. ATEX 100a tabir edilen yeni Avrupa parlamentosu talimatlar
(directive) 1 Temmuz 2003 tarihinden itibaren yrrle girmitir. Artk herkes ATEX den
sz eder olmu ve exprotection, exproof, flameproof gibi szler unutulmaya balanmtr.
Firmalar kataloglarnda ATEX 100aya uyumlu tabirini kullanmaktadrlar.

Ex-koruma ile ilgili hukuki dayana ATEX 100a, ve ATEX 137 oluturmaktadr. Bunlarn
neleri kapsadklar ileriki blmlerimizde izah edilmeye allacaktr.

Patlayc ortamlarla ( exproof ) ilgili standartlar ve uygulamalar bu her iki ATEX talimatlar-
na uygun olmak zorundadr. Ortak Pazar lkeleri kendi ulusal yasa, standart, ynetmelik
talimat ve saire gibi konu ile ilgili tm mevzuatlarn ATEX 100a ve ATEX 137ye uyumlu
hale getirmek zorundadrlar ve de uyumlu hale getirmilerdir.


4.1. ATEX 100a ve ATEX 137 NE GB YENLKLER
GETRMEKTEDR.

1980 e kadar nasl yrr idi:

32
Sertifikalar ulusal bazda verilmekte ve bir lkenin verdii sertifika dierinde geerli
olmamakta idi. EN normlar mevcut olmasna ramen, mecburiyet yok idi ve ulusal
standartlar geerliliini koruyordu.

Testleri Almanya da BVS ve PTB yapmakta ve sertifika vermekte idi. Bu sertifika yetkili
mercilerce onaylandktan sonra geerlilik kazanmakta idi. Ayn ii ngiltere de madenler
iin SMRA dier sanayi kollar iin BASEEFA, yapmakta idi ve halende yeni ekli ile bu
grevleri yrtmektedirler. ngilteredeki organizasyon merkezi bir yapya sahiptir ve
tamam HSEye baldr. (Health and Safety Exicutive).

1980 den 2003 kadar:

Avrupa normlar gelimeye balam ve uyum mecburiyeti konulmutur. Her lke kendi
standardn EN ye uygun hale getirmek zorunda kalmtr. Fakat Avrupa normuna
uyumluluk belgesini (conformite) her lkenin kendi milli kuruluu veriyor idi. Ayrca
yaynlanan EC talimatlar mecburi hale getirilmi ve lkelerin ulusal yasalar bunlarla
uyumlu hale getirilmeye balanmtr.

Sertifika ilemi merkezi hale gelmi, fakat uygulama ve iletme ulusal bazda kalmtr.
Hangi ortamlarda ne gibi alet kullanlaca ulusal olarak tayin edilmeye devam edilmitir.
ZON 0 dndaki aletler iin yetkili mercilerden onay almaya gerek kalmamtr.

Avrupa Parlamentosu 23 Mart 1994 ylnda ATEX 100a tabir edilen ve resmi ad directive
94/9/EC olan bir talimat yaynlamtr. Bu talimat ortaklk anlamasnn 100a maddesine
dayanlarak karldndan (serbest ticaret ve serbeste mal al verii ile ilgili madde) ve
patlayc ortamn Franszca tabiri olan atmosphere explosible kelimesinden kaynaklanan
ATEX 100a tabiri ile anlmaktadr.

ATEX 100a (directive 94/9/EC) ex-korumal aletlerin imalat ile ilgilidir ve genellikle
imalatlar kapsamaktadr. Ana metin 16 maddeden ibaret olmasna ramen ekleri ile
birlikte uzunca bir metin oluturmaktadr. lkeler aras yanl yorumlamalar nlemek iin
bir de izahat ve aklama eklenmitir ve bu hali ile 133 sayfadan olumaktadr.

Avrupa Parlamentosu Aralk 1999 ylnda kullanclar kapsayan directive 99/9/EC
talimatn da yaynlayarak ex konusundaki son tereddtleri de gidermi ve bylece
Avrupada tam bir birlik salanmtr. Bu talimat Ortaklk anlamasnn 137.nci maddesine
dayanlarak karld iin ATEX 137 olarak da anlmaktadr. yeri gvencesi ve ii
saln kapsayan bu talimat i verenleri yani kullanclar ilgilendirmekte olup 1 Temmez
2006ya kadar gei sresi tannmaktadr. ATEX 137, Zon tarifleri gibi exproof ile ilgili bir
ok teknik hususlar da iermektedir.

1 TEMMUZ 2003 den sonra:

ATEX100a ile ekipman koruma tipleri ve sertifikalandrma tek tip hale gelmitir. Ulusal
bazda onaya gerek kalmamtr. Artk bir Ortak Pazar lkesinin verdii sertifika dier Ortak
Pazar lkesinde de aynen geerlilik kazanmtr. rnein Finlandiyadan alnan bir sertifika
Almanya da aynen geerli olmaktadr. Alman yetkililere onaylatmaya gerek yoktur.

ATEX137 (99/92/EC) ile uygulama ve iletme de, tek tip hale getirilmitir. i sal ve i
yeri gvenlii ile ilgili olan ATEX 137 ulusal uygulamalar kaldrm ve tm Avrupada birlik
salamtr. Patlayc ortamlar dnda, yangn ve patlama gibi i hayatnn gvenlikle ilgili
tm konularn kapsayan ATEX 137 uyum almalar ile, bir ok Avrupa lkesinin ok
33
saydaki deiik tip ynetmelikleri tek bir ynetmelik haline gelmitir. Bu konu ile ilgili uyum
almalar, yenilik ve deiimler devam etmektedir.

LETMECLERE GETRLEN YENLK ve KLFETLER:

01.07.2003 den itibaren kurulacak yeni tesisler iin

1. Tehlike analizi raporu (ZONlara ayrma ve s snflarn belirleme gibi)
2. Patlamaya kar koruma analizi (ex-koruma nlemleri dokman)
3. Kullanlan aletlerin 94/9/EC talimatna uyumluluk raporu. (conformity)

Bulunmak zorundadr.

01.07.2003 de nce kurulan tesisler iin

1. 31.12.2005 e kadar tehlike analizi raporu
2. 31.12.2005 e kadar Patlamaya kar koruma analizi ( ex-koruma nlemleri
dokman)

Hazrlanm olacaktr. Bu demektir ki eski tesislerde yeni talimata uyumlu hale
getirilecektir. Aada uygulamann zaman diyagram grlmektedir.



MALATILARA GETRLEN YENLK ve KLFETLER :

01.07.2003 den itibaren imal edilen ve Avrupada satlan (yerli veya yabanc) tm tesis ve
aletler 94/9/EC talimatna uyumlu olmak zorundadr.

ATEX 94/9/EC 1996 dan itibaren geerlidir. Uyum mecburiyeti ise 01.07.2003 den itibaren
balamtr. retici firmalar zaten uyumlarn salam durumdadrlar. Avrupa dna
34
satlacak aletler farkl standartlara gre de imal edilebilir. ou firma hem Amerikan ve
hem de Avrupa standardna gre alet retmekte ve pazarlamaktadr.

4.2 ATEX 100a TEKNK BAZDA NE GB
YENLKLER GETRMEKTEDR:

ATEX 100ann (diriective 94/9/EC) giriindeki izahat blmnde gerekli aklamalar
yaplarak ne gibi yenilik ve deiiklikler getirildii izah edilmektedir.

Konu ile ilgili literatr kartran ve firma kataloglarna bakan meslektalarmz ilk bakta
patlayc ortamlarla ilgili Avrupa Normlarnn yrrlkten katl hissine kaplabilirler.. ATEX
100a bir standart deildir. Mevcut standartlar bu talimata uyumlu hale getirilmek zorunda-
dr ve bir ou da deitirilerek uyumlu hale getirilmilerdir. Zaten konu ile ilgili standart-
larn karl nedeni ve hukuki dayana ATEX 100a dr.

Getirilen en nemli yenilikler:

1. Patlayc ortamda kullanlan elektrik ve mekanik tm aletleri kapsamaktadr. Bu gne
kadar yalnzca elektrikli aletlerden sz edilir idi. Bundan byle patlayc ortamlarda
kullanlan mekanik aletlerin de ex sertifikas bulunmak zorundadr. rnein bu gne
kadar bir tulumbann yalnzca elektrik motorunun ex sertifikas bulunmas yeterli
olmakta idi. Bundan byle tmne sertifika almak zorunluluu getirilmitir. nemli
yeniliklerden biri de bu uygulamadr. CENELEC mekanik aletlerle ilgili yeni standart-
lar yaynlamak zorunda kalacaktr e yaynlamaya balamtr.

2. Koruyucu sistemleri de kapsamaktadr. Patlamay nlemek veya yaylmasna mani
olmak iin yaplan tm sistemler (flame arrestor) ATEX 100aya uyumlu olmak
zorundadr. Bu tip tertibatlar da bundan byle exproof sertifika alacak ve CE belgesi
ve damgas bulunacaktr. rnein madenlerde kullanlan su pskrtme sistemleri ve
petrol sanayinde kullanlan buhar bariyerleri gibi.

3. Maden ve dier sanayi kollar gibi bir ayrm yaplmamakta tm patlayc ortamlar
kapsamaktadr. 2003e kadar madenler daima ayrca bir talimat ile anlr ve ayr
tutulur idi, Madenlerin ayrcal kalkmtr.

4. Aletleri kullanma ortamlarna gre kategorilere ayrmtr (ZONlara ). lk defa
kategorilerden bahsedilmeye balanmtr. Bunlarn ne olduklar yazmzn ileriki
blmlerinde izah edilecektir.

5. Zon ayrm eskisi gibi Zon 0, 1, 2 eklinde olacak, tozlarda Zon 10, 11, 12 yerini Zon
20, 21, 22 alacaktr. Tehlikeli blge girilerine gen eklinde EX-tehlike iareti
konulacaktr.

6. Etiket ekli deiecek ve aletin etiketinden, kullanlaca yer (gaz grubu),
kullanlaca ortam zon (kategori) ve kullanlaca ortamn cinsi (gaz, toz gibi)
anlalabilecektir.

7. Yeni sertifikalarda zellikle kendinden emniyetli sertifika verilmesi ve kullanc
tarafndan tatbik edilmesi bu gne kadarki gibi kolay olmayacaktr. zellikle ZON 0
kullanmlar iin kendinden emniyetliliin ispat gerekecek, hem imalat ve hem de
kullanc elektrik devreleri hakknda detayl bilgi vermek ve sistemini kontrol etmek
zorunda kalacaktr.
35

8. Kullanc mevcut tesislerinde herhangi bir tadilata gitmek zorunda deildir. Fakat 1
Temmuz 2003den sonra meydana gelen arzalarn giderilmesinde ve yedek mal-
zeme temininde ATEX 100aya uymak zorunda kalacaktr. Bu demektir ki kullanc
da baz tesislerini imalat ile birlikte gzden geirecek ve deimesi gereken
ekipman deitirecektir. Burada sorun yine kendinden emniyetli aletlerde kacaktr.
leride bahsedeceimiz gibi, kendinden emniyetli alet yoktur, kendinden emniyetli
devre vardr. Kullanc mevcut devrelerini elden geirmek zorunda kalacaktr.

9. zerinde Ex yazl her alet rahatlkla kullanlamayacaktr. Kullanc kategorilere,
patlama gruplarna, s gruplarna ve koruma tiplerine dikkat etmek zorunda
kalacaktr.

10. Ex korumal aletlere Avrupa Normuna uyumluluk belgesi alnmas mecburiyeti
getirilmitir. Bir Ex alet yalnzca ex-koruma standartlarna deil dier geerli EN
normlarna da uygun imal edilmek ve CE kalite belgesi tamak mecburiyetindedir.
Ex-korumal aletleri pahal hale getiren maddelerden biri de budur. CE kalite belgesi
almak imalatlar zorlayan maddelerden biridir.

11. Montaj ve iletmeyi kapsamamakla beraber, bir iletmeci kendi kullanm iin her-
hangi bir alet veya sistem (makine) yapyor ise yine de ATEX 100aya uymak ve
gerekli brokrasiyi yerine getirmek zorundadr. Bu durumda makineyi ticari piyasaya
srmemesine ramen imalat durumuna girmektedir.

12. Deiik imalatlardan sertifikal cihazlar temin edilip yeni bir cihaz, makine veya
sistem oluturuluyor ise ve bu cihaz ticari piyasaya srlyor ise ayn ekilde yeni bir
sertifika ve CE uyumluluk belgesi almak yani ATEX 100aya uymak zorundadr.

13. Uyumluluk belgesi (conformity) yetkili organlarca (notified bodies) verilecek ve tm
Avrupa lkelerinde geerli olacaktr. Yetkili organlar AET tayin etmekte olup, bu
gne kadar sertifika veren resmi kurulularn yan sra zel kurululara da yetki
belgisi (notified body) verilmektedir.

4.3. ALET KATEGORLER

Kullanmdaki karmaay nlemek iin ATEx 100a patlayc ortamlarda konulan aletleri
gruplarna gre kategorilere ayrmaktadr. Bunlar ksaca:

Grup I: Girzulu maden ocaklarn ve var ise yer st tesislerin, ksaca maden sanayini
kapsamaktadr. Kullanlan aletlerin yzey scakl metan ve kmr tozuna gre
dizayn edilecektir. Kmr tozu var ise 150 C yok ise 450 C olabilmektedir.

Kategori M1:

Bu kategorideki aletler srekli veya aralkl oluan patlayc ortam tehlikeye drmeyecek
ekilde dizayn edilirler, yksek bir koruma dzeyine sahiptirler. ZON 0 ortamnda rahatlkla
alabilecek dzeydedirler.

ATEX ayrca; aletin korumasnda herhangi bir bozulma olduunda ikinci bir nlem alnma-
sn ve yine bir birinden bamsz iki arza ayn anda meydana geldiinde emniyetliliin
korunmas artn komaktadr.

36
Etiketinde M1 iareti olan bir alet en az 2 arzada tehlike yaratmayacak ekilde dizayn
edilecektir. Ayrca ikinci bir emniyet nlemi alnmaldr. ATEX ifadesinde bu ekilde
yuvarlak szler kullanlmaktadr. Pratikte bu nlemler; grizu llerek tehlike, halinde
(gizunun %1.5 seviyesini amas) elektriin kesilmesi ve alanlara alarm verilerek
madenin terk edilmesi ile gerekletirilmektedir.

M1 kategorisi artlarn yalnzca kendinden emniyetli korunmu bir devre (veya alet) yerine
getirebilmektedir (Ex-ia kategorisindeki)

Kategori M2:

Patlayc ortam olutuunda bu kategorideki aletlerin elektriinin kesilmesi gerekmektedir.
Elektrik hemen kesilemeyecei iin ksa sre de olsa patlayc ortama maruz kalacaklardr.
Bu nedenle normal almalar esnasndan ortam tehlikeye drmeyecek ekilde dizayn
edilirler. Ayrca ar ve deiken alma artlarna uyumlu, robust bir yapya sahip olacak-
lardr.

Grizilu bir maden iletmesinde metann havadaki oran %1.5 seviyesini atnda madenin
ilgili blmnn elektrii kesilir. Buna gre uygun lm tertibat yaplmak zorunludur.
Kullanlan metan l aleti, batarya beslemeli ve kendinden emniyetli tip ve Ex-ia
kategorisinde olacaktr ki srekli gazl ortamda alabilsin.

Grup II : Maden sanayi dndaki sanayi kollarn kapsar. Aletlerin yzey scaklklar
kullanlan ortama gre farkl olabilmektedir. Tehlike blgeleri ayr ZONa
ayrlmtr (Zon 0, 1 ,2).ve ayr kategoride alet kullanlabilmektedir. Ayrca
kategori rakamlarnn sonuna gaz ise G toz ise D harfi konulur.

Kategori 1G veya 1D :

M1 de olduu gibi bu kategorideki aletler srekli ve arada bir oluan patlayc ortamda
alabilecek ekilde dizayn edilirler ve yksek bir koruma seviyesine sahiptirler. ZON 0
(ZON 20) ortamnda rahatlkla alabilecek dzeydedirler.

Ayn ekilde; aletin korumasnda herhangi bir bozulma olduunda ikinci bir nlem alnmas
ve yine bir birinden bamsz iki arza ayn anda meydana geldiinde emniyetliliin
korunmas istenmektedir.

Katagori 1 artlarn ancak kendinden emniyetli korunmu bir devre (veya alet) yerine
getirebilmektedir (Ex-ia). Bu demektir ki ZON 0da ancak kendinden emniyetli, Ex-ia tipi
aletler kullanlabilir, Ex-ib tipi dahil dier koruma tiplerinin hi biri kullanlamaz.

Kendinden emniyetli devreler (aletler) iki kategoride (a ve b) imal edilir. Bunlar emniyet
faktrleri ile ilgilidir. Ex-ia tipi aletlerin emniyet katsays 1.5 alnr ve daha dk akmlarda
emniyetlidirler. Ex-ib tipi aletlerin emniyet katsay 1 alnr ve daha yksek akmlarda da
alrlar. Kendinden emniyetli bir devrede ayn anda bir veya birka arza birden meydana
gelebilir. Bunlar yaplan emniyet bariyerlerine konulan zener diod says ile belirlenir. Ex-ia
tipi bir bariyerde ten fazla zener barier (diod?) vardr. Biri veya ikisi arzalansa
emniyetlilik devam etmektedir.

Kategori 2G veya 2D:

37
Bu kategorideki aletler, normal almalarnda olduu gibi arza hallerinde de ortam
tehlikeye drmeyecek ekilde dizayn edilirler. Etiketlerinde 2G (2D) olan aletler ZON 1
(ZON 21) ortamnda rahatlkla kullanlabilirler.

Tablo 20: Kategoriler ve kullanm blgeleri
KULLANIM YER, ZON GRUP KATEGOR KORUMA TP
Madenler, srekli patlayc
ortamda alabilir
I M1 Ex I-ia
Madenler, patlayc gaz
oluumunda elektrii kesilir
I M2 + M1 Ex I-ia, ib, d, e, o,p,q ve saire
Dier sanayi ZON 0 II 1G Ex IIG - ia
Dier sanayi ZON 1 II 2G+1G Ex IIG - ia, ib, d,e,o,p,q ve saire
Dier sanayi ZON 2 II 3G+2G+1G Ex IIG - ia, ib, d,e,o,p,q ve saire
Dier sanayi ZON 20 II 1D Ex IID - ia
Dier sanayi ZON 21 II 2D+1D Ex IID - ia, ib, d,e,o,p,q ve saire
Dier sanayi ZON 22 II 3D+2D+1D Ex IID - ia, ib, d,e,o,p,q, ve saire

Kategori 3G veya 3D:

Bu kategorideki aletler normal almalarnda ortam tehlikeye drmeyecek ekilde
dizayn edilmilerdir. ZON 2 (ZON 22) ortamlarnda kullanlabilmektedirler.

st kategorideki aletler alt kategoride de kullanlabilirler, fakat tersi geerli deildir.
Kategorisi 1 olan bir alet ZON 1 ve 2 de de rahatlkla kullanlabilir. Fakat kategorisi 2 olan
bir alet ZON 0 da kullanlamaz.

5.0 TRKYEDEK MEVZUAT

a) 1475 Sayl YASASINA GRE

Patlayc ortamlarda kullanlan aletlerle ilgili bal bana bir ynetmelik veya tzk mevcut
deildir. gvenlii ve ii sal ile ilgili mevzuatn iersinde yer almaktadr. ki ayr
tzk mevcut olup, birincisi maden ve ta ocaklar ile ak iletmelerde alnacak ii sal
ve i gvenlii tedbirleri hakknda tzk dr ve ksa ad ile MADEN EMNYET NZAM-
NAMES olarak bilinmektedir. En son ekli ile 22.10.1984 tarih ve 18553 sayl resmi
gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. 1950lerin felsefesine gre hazrlanm olup,
1984 ylnda da elektrikle ilgili pek yeni bir ey getirememitir. Nizamname baz aygtlar
tarif etmekte, d-, e-, i- tipi gibi aletleri kendince tanmlamaya almaktadr. Halbuki bu gibi
konular standartlara uygun olmas gerek gibi ifadelerle geitirmesi gerekir idi. TSEnin
konu ile ilgili standart yaynlamam olmas bir neden olabilir. Bu tzk grizu ve kmr tozu
bulunan madenlerde alev szdrmaz tipte elektrik aleti kullanlmasn ve Bakanln yetki
verdii bir test istasyonundan sertifika alm olmasn (madde 289) emretmektedir. Bu
koulun nedeni ise Zonguldak Kmr madenlerinde alev szmaz aletleri test edip sertifika
veren bir istasyonun kurulmu olmasdr.

Patlayc ortamlarla ilgili ikinci tzk parlayc, patlayc, tehlikeli ve zararl maddelerle
alan i yerlerinde ve ilerde alnacak tedbirler hakknda tzk dr ve son ekli ile
24.12.1973 tarih ve 14752 nolu resmi gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. 30 yl
akn gemii olan bu tzk hi tadilata uramamtr. Yine maden emniyet nizamname-
sinde olduu gibi 1950lerin felsefesine gre hazrlanm olup, daha ziyade Amerikan
uygulamas ar basmaktadr.

38
Maden emniyet nizamnamesinde olduu gibi bu tzk de baz koruma tiplerini izaha al-
maktadr (Alev geirmez = d-tipi koruma, basnl gaz ile flenecek veya asal gaz gibi
ifadeleri ile p-tipi korumay tarife almaktadr). Ayrca etan aletlerden bahsetmekte ve
bu tip aletlerin kullanmna msaade etmektedir. ETAN tabiri IP54 veya yukars koruma
anlamna gelir ve o aletin nemli yerlerde kullanlabileceini ifade eder. Patlayc ortam
kullanm ile ilgisi yoktur. Bu tipik bir Amerikan uygulamasdr ve yine Amerikan uygulama-
snda olduu gibi ZON tarifi ve ayrmndan bahsetmemektedir. Kondiut kullanmna nce-
lik vermi, kablolara da bir ak kap brakmtr. lkemizde petrol, petro-kimya ve gaz
sanayinin Amerikan arlkl olduunu unutmamak gerek.

Bence her iki tzk de elektrik aletlerinin detayl izahatndan vazgemeli ve bu gibi detay-
lar standartlara brakmaldr. Yaplmas gereken ncelikle ZON tarifidir. Bu gn TSE
patlayc ortamlarla ilgili Avrupa Normlarnn hemen tamamn yaynlam ve standartlama
asndan (AETye giri hazrl dolays ile olsa gerek) boluk brakmamtr. Yalnz bu
standartlar mecburi deil ihtiyaridir. Ayrca TSEnin Ex-korumal aletleri test eden zmirde
bir laboratuar da mevcuttur ve sertifika vermektedir.

b) YEN YASASINA GRE

22.05.2003 tarihinde, 4857 sayl yeni i yasas yaynlanm fakat eski yasa (1475)
yrrlkten kaldrlmamtr. Bu nedenle 1475e dayanlarak karlan tzk ynetmelik ve
saire gibi mevzuat yrrlkte kalmtr. Trkiye Avrupa topluluuna girme hazrlnda
olduu iin bir gei dnemi yaamaktadr. alma Bakanl i hayat ile ilgili bir dizi
tzk yaynlamtr. Bunlarn iinde ATEX 137de bulunmaktadr. 26 Aralk 2003 tarihinde
ATEX 137 aynen tercme edilerek patlayc ortamlarn tehlikelerinden alanlarn
korunmas hakknda tzk ad altnda yaynlanm ve yrrle konulmutur. Eski
tzkler de ayn anda geerliliklerini koruduklar iin u anda (01.08.2004) uyum ihtiyaridir,
mecburi deildir.

ATEX 100a retim ile ilgili olduu iin bu direktifin tercme edilerek yaynlanmas alma
Bakanlnn deil Sanayi Bakanlnn grev sahasna girmektedir. Sanayi ve Ticaret
Bakanl ATEX 100 ay (Directive 94/9 EC) bir ynetmelik olarak 26.10.2002 tarih ve
24919 sayl resmi gazetede yaynlatarak yrrle koymutur. ATEX 100a Muhtemel
Patlayc Ortamda Kullanlan Tehizat ve Koruyucu Sistemler ile lgili Ynetmelik
(94/9/AT) ad altnda yaynlanmtr.

Directive 94/9 aynen bire bir tercme edilmi olup ou yerde de ufak tefek hatalar ier-
mektedir. Bence baz yerlerinde fahi hatalar da mevcuttur. rnein Ek II madde 1.2.9 da
Aleve dayankl mahfaza (Flameproof enclosure) tarifinde olduu gibi. Ynetmelii
madde madde detaylar ile incelemi deilim. Yalnz benim sizlere tesviyem daime orijinal
ngilizce metin ile almaktr. Tercmenin yanl olduunu iddia etmek de bence biraz
hakszlk olur. nk baz maddeler var ki ben kendim hem ngilizce ve hem de Almanca
metinleri okuyarak zor anlam karabilmekteyim. En nemli husus ise udur : ATEX 100a
1994 ylnda yaynlandktan birka yl sonra, her lkenin kendine gre farkl anlamlar
kard, farkl yorumlarda bulunarak farkl uygulamalarda bulunduu anlalm ve 1999
(2000 ?) yllarnda aklayc metin yaynlanmtr. 16 madde ve ekleri ile birlikte yaklak
25 sayfadan oluan Derictive94/9,133 sayfann zerinde bir kitapk halinde yaynlanm-
tr. Bu nedenle Trke metinleri okurken ve bunlara gre herhangi bir yorum yaplrken
tercmenin yan sra dier dildeki metinlere de bakmakta ve pheci davranmakta yarar
vardr. nemli olan, yalnzca sizin deil bakalarnn da ne anladdr. ATEX 100a
(Directive 94/9) tm Avrupa topluluu lkeleri iin geerlidir ve herhangi bir AT lkesinden
alnan sertifika tm topluluk lkeleri iersinde geerlidir.
39

ATEX 100a 1994 ylnda yaynlandnda 1996 ylnda yrrle girmesi ngrlm fakat
buna ngiltere itiraz ederek yrrln 2003e kadar 8 yl uzatlmasnn istemitir. Gereke
de, getirilen yeniliklerin ngiliz sanayine 60-100 milyar sterline mal olacadr. Sanayi ve
Ticaret Bakanl tercmeyi yaparken acaba byle bir ey dnm mdr? Zannet-
miyorum. 2002 de yrrle konan ynetmelikte orijinalden farkl olarak yrrlk tarihi
30.06.2003 yerine 31.12.2003 olarak deitirilmi, yani 6 ay bir uzatma yaplmtr. Bizim
sanayicimiz iin bu sre acaba yeterlimidir. Bence hi fark etmez. Trk sanayicilerinin
hangisi hangi ynetmelik veya tze uyuyor ki. Byk kurulular dndaki sanayinin,
patlayc gaz datm irketlerinin, ve saire ATEX denilen eyden haberleri bile olduunu
sanmyorum. Ufak irketlerin hemen tamam gayri nizami alyor ve bunlara da devlet
makamlar sanayi koruma asndan gz yumuyor. Dier taraftan patlayc ortamlar
konusunda bilgisi olan i gvenlii mfettii says ne kadardr bilinmez. Bu konunun en
bariz rnekleri maden iletmelerinde yaanmaktadr. Grizulu kmr madenlerinde bir
patlama olduunda konu gndeme gelmekte madenlere exproof malzeme konulmas
istenmekte, fakat aradan birka ay geinde konu unutulup smen alt edilmektedir.
Burada birilerini sulama deil Trkiye gereklerini dile getirmek istiyorum. Madalyonun
br yzne bakarsak, exproof malzeme normal ekipmann 5-10 misli pahaldr. Bu pahal
ekipmanlar alp ekonomik retim yapmak ve gayri nizami reticilerle rekabet etmek kolay
deildir. Mfettiler eer stlerine giderlerse benim bildiim kmr madeni iletmelerinin
%99u kapatr gider. Bacy m dvmek zm m yemek gibi bir durum ile kar karya
gelinmektedir. Dier taraftan gayri nizami olan yalnzca madenler mi? ve yalnzca
patlayc ortamlar m?

6. PATLAMAYA KARI KORUNMU ALETLERN ETKETLER

Patlayc ortam olan iletmelerde alan meslektalarmz ok iyi bilirler ki, ex-korumal
aletin etiketi farkldr ve bir aletin ex-korumal olup olmad etiketinden anlalr. Bu
etiketleme ekli konu ile ilgili standartlarda belirlenmitir ve aadaki gibidir.



Uluslararas Elektroteknik Komisyonu (IEC), Avrupa Ekonomik Topluluu Standartlama
Kuruluu (CENELEC) ve Amerika Birleik Devletleri Milli Elektrik Kotlarnn (NEC) n
grdkleri etiketleme ekilleri resim 17a da grlmektedir. Yukarda da izah ettiimiz gibi
ABD de hem ZON ve hem de DIVISION sistemi ayn anda geerlidir. Bu nedenle NEC de
iki ayr etiket ekli n grlmekte olup ayn resmin b) bendinde DIVISION sistemine gre
sertifika alan aletlerin etiket ekli grlmektedir.

40


ABD ve Kanada da uygulanan DIVISION sistemine gre etiket ekli resim 17 b) de
grlmekte olup, buruda kullanlan koruma tiplerinin anlamlar aadaki gibidir.

XP : Exproof korumal anlamna gelir, Division 1 ve 2 de yer alan A-D gruba gazlar iin
kullanlr. Avrupa ve IECnin kulland d-tipi koruma (Ex-d) ile kyaslanabilir.

IS : Kendinden emniyetli (intrinsically safe) koruma anlamna gelir. Division 1 ve 2 de yer
alan A-D gruba gazlar iin kullanlr.

X, Y veya Z : Basnl koruma anlamna gelir. X ve Y Division 1 ve Zde Division 2de
kullanlr. Avrupa ve IECnin uygulad p-tipi koruma (Ex-p) ile kyaslanabilir.

DIP : Toza kar koruma (dust-ignitionproof) anlamna gelir. Division 1 ve 2de yer alan E-
G tipi tozlar iin kullanlr.

IN : Ark karmaz veya patlayc ortam atelemez (non incendive) anlamna gelir ve
Division 2de tatbik edilir. Avrupa ve IECnin uygulad n-tipi koruma (Ex-n) ile
kyaslanabilir.


41


Avrupa, CENELEC uygulamasnda, etiketin zerinde imalat firmann isim, seri no, tip
iaretler gibi verileri dnda; CE iareti, alt keli Ex iareti, gaz grubu, kategori ve s
gruplar belirtilmek zorundadr. Bunlarn sralamasna uyulma mecburiyeti yoktur. ATEX
100adan nce uygulanan ve EN 50.014e uygun olan etiket ekli ile 1 Temmuz 2003den
itibaren uygulanacak olan ATEX 100aya uyumlu etiket ekli resim 18 de grlmektedir.
Ayrca pratik etiket rnekleri de resim 19 de verilmitir. Bu etiketler ad geen firmalarn
internet sitelerinden alnmtr.

7: YABANCI MADDE GRNE KARI KORUMA, IP,
IEC 529, EN 60529

7.1 IEC ve AVRUPA UYGULAMASI

Patlayc ortamlarla ilikisi olmayan bu koruma yntem ve tipleri ex-koruma ile kartrlma
maldr.

Su, toz, nem, dokunma gibi etkenlere kar alnan nlemleri ierir. Simgesi IP dir. interna-
tional protection kelimesinden ksaltlmtr. IP iaretten sonra gelen rakamlarn anlam
aada tabloda ksaca zetlenmitir.

IP iaretinden sonra gelen birinci rakamn anlam:
0: Koruma yok, hi bir nlem alnmam
1: Byk ve sert cisimler girebilir. El girebilecek kadar aklk vardr.
2: Orta byklkte cisimler girebilir. Ancak byk takmlarla dokunulabilir. El girmez amma
parmak girebilir.
3: Aklk 2.5mm kadardr. Yani 2.5 mmye kadar ufak cisimler girebilir.
4: Aklk 1 mm kadardr. 1 mmnin stndeki cisimler giremez. Elle dokunulabilir. parmak
girmez.
5: Hibir cisim giremez. Yalnz ince toz alet iersine girebilir, toza kar korunmamtr. El
ve takm ile dokunulabilir.
6: Alet iersine toz dahi giremez. Toza kar tam korunmutur.

IP iaretinden sonra gelen ikinci rakamn anlam:
0: Koruma yok
1: Alet bir miktar korunmutur. Dik damlayan sular dorudan alet iersine giremez.
2: 15 ayla gelen yamur sular aletin iersine giremez.
3: 60 ayla gelen yamur ve pskrtme sular aletin iersine giremez.
4: Her nevi adan gelen yamurlama ve srayan sular alet iersine giremez.
5: Tazyikli suya kar korunmutur. Belli bir tazyikle alete arpan sular ieri giremez.
42
6: Dolma suya kar korunmutur. Alet su iersine daldrlr veya ksa sre su altnda
kalrsa iersine su girmez.
7,8: Basnl suya kar korunmutur. Alet zerinde belirtilen basn da su altnda
alabilir dalg pompalar gibi.

TABLO 21 : IP Koruma Tipleri
Dokunmaya ve Yabanc Cisimlere kar korumu SUYA KARI KORUMA
Dokunma korumas Yabanc cisim girmesi 0 1 2 3 4 5 6 7, 8
0 Korumasz Korumasz
1 Geni bir yzeye
dokunma
Byk ve sert cisimlere
kar koruma

2
Parmakla dokunma
Orta boyda yabanc
cisimlere kar koruma

3 2.5 mm aptan byk
takmlarla dokunma
Ufak ve sert cisim giriine
kar koruma
IP30 IP31 IP32 IP33 IP34 IP35 IP36 IP37
4 1 mm aptan byk
takmlarla dokunma
Ufak ve sert cisim giriine
kar koruma
IP40 IP41 IP42 IP43 IP44 IP45 IP46 IP47
5 Her nevi takm ile
dokunulabilir
Toza kar koruma
Toz giremez
IP50 IP51 IP52 IP53 IP54 IP55 IP56 IP57
6 Her nevi takm ile
dokunulabilir
Her nevi toza kar
koruma, toz giremez
IP60 IP61 IP62 IP63 IP64 IP65 IP66 IP67

7.2 AMERKAN UYGULAMASI

Yabanc cisim, su ve toz girmesine kar uygulanan IP koruma tipleri Kuzey Amerikada
NEMA kodlar ile tanmlanmtr ve uluslar aras uygulamadan farkldr ve her zaman bire
bir kyaslanamaz. Konu aadaki tabloda zetlenmitir.

NEMA
Kodu
Blm
*)
Koruma
Kyaslanabilir
IP karl
1 eri Den pislik (cisim) IP10
2 erin Damlayan su, den pislik IP11
3 Dar Rzgarla gelen toz, Yamur ve dolu; harici buzlanma hasar yok IP54
3R Dar Yamur ve dolu; harici buzlanma hasar yok IP14
3S Dar Rzgarla gelen toz, Yamur ve dolu; harici buzlanma yok IP54
4
eri
Dar
Rzgarla gelen toz, Yamur, Su sramas ve su pskrmesi;
Harici buzlanma hasar yok
IP56
4X
eri
Dar
Rzgarla gelen toz, Yamur, Su sramas ve su pskrmesi;
Harici buzlanma hasar yok korozyon korumas

5 eri Toz, Den pislik, Damlayan ve korozyon yapmayan sv IP52
6
eri
Dar
Pskren ve fkran su (hortum), Suya geici daldrma
Harici buzlanma hasar
IP67
6P
eri
Dar
Hortum suyu, Uzun sreli suya daldrma
Harici buzlanma hasar yok
IP67
7 eri
Patlamaya kar korumal blmler iin
Class I, Division 1, Groups A, B, C, D

8
eri
Dar
Patlamaya kar korumal blmler iin
Class I, Division 2, Groups A, B, C, D

9 eri
Patlamaya kar korumal blmler iin
Class II, Division 1, Groups E, F, G

10 Madenler
Madenlerde i gvenlii ve ii sal tekilatnn artlar
Code of Mine Safety and Health Administration

12,
12K
eri
Anaforla gelen toz, Den pislik,
Damlayan korozyon yapmayan sv
IP52
13 eri Toz, Pskren su, Ya, korozyon yapmayan sv IP54
*) Yabanc cismin girebilecei blm gsterir. eri, aletin iersine girebilir, dar ise
aletin iine giremez darda kalr anlamna gelir.

43
III. KISIM KORUMA TPLER


Patlayc ortamlarda kullanlan elektrikli aletlerin ortam tehlikeye drmemesi iin eitli
yntemler gelitirilmitir. Bu yntem ve metotlar aletin yapsna gre farkldr ve aada
teferruatlca incelenecektir.

8.1. d-TP KORUMA, ALEVSIZMAZ KORUMA
(FLAMEPROOF ENCLOSURE) ALEVSIZMAZ KAP

EN 50018, IEC 60079-1, TS 3380, TS EN

lk uygulanan koruma yntemi d-tipi korumadr. Dier metot ve yntemler sonradan
gelitirilmitir. Bu tip korumann prensip resmi aadaki resim 20de grlmektedir.



Resim 20

Ex-d tipi koruma
prensip resmi

a) Genel bak

En ok kullanlan ve geni bir tatbikat alan olan bir koruma yntemidir. Bu yntemde ark
veya s reten alet (rnein transformatr, kesici, yol verici gibi) .basnca dayankl bir
muhafaza iersine yerletirilir. Patlayc gaz, flan ve kapak aralklarndan her an ieri
szabilir ve yol verme esnasnda kan elektrik ark bu gaz patlatabilir. D-tipi muhafaza
yle yaplmtr ki, muhafazann iensinde patlayan gaz, d ksmda hazr bekleyen ve
patlama kvamnda olan gaz ateleyemez. Yani ierdeki alev dar szmaz. Bu nedenle,
ALEV SIZMAZ KORUMA olarak adlandrlr.

Fiziksel olarak bu olay nasl mmkndr? erde patlayan gazn basnc ile darya alev
szabilir. D-tipi muhafazann, kapak ve flan gibi d ortamla irtibat olan balant ksmlar
yle yaplmtr ki, patlama annda szan alev sour ve ss da d ortamdaki gaz
patlatmaya yetmez. Bu nedenle flan aralk ve yzeyleri belli genilikte imal edilmek
zorundadr. Bu ller tablolarda grlecei gibi standartlarla belirlenmitir.

Szan alevin souyarak dardaki gaz patlatmama olayna, ALEVSIZDIRMAZLIK denilir
ve bu tabir standartlara da yerlemitir. Alevszmaz tabirinin ngilizce karl
FLAMEPROOF ve Almancas ise SCHLAGWETTERGESCHTZ olarak bilinmektedir.
Konu ile ilgilenenler bu tabirlere ska rastlayabilirler.

b) en kk flan uzunluklar ( L ) ve emniyet aklklar ( w ):

44
Alev szmaz bir muhafazann nasl imal edilecei TS EN 50018 de detaylar ile verilmitir.
Burada baz nemli noktalar vurgulanacaktr. Flan boylar (L) ve en byk emniyet ak-
lklar (W) aada resimlerde grld gibi balant ekline gre farkldr ve tablolarda
grlecei gibi standartlar da farkl deerler verilmektedir.


c) alev szmazln denenmesi

Resim 20de grld gibi d-tipi muhafazann deney yntemi prensip olarak ok basittir.
Muhafazann iine ve dna patlayc kvamda gaz (rnein %6 metan hava karm)
verilir. Sonra mahfazann iersi otomobil bujisi ile atelenir. erdeki gaz atelenince dar
szmamaldr. Bunlar basn ve gaz lmleri ile denetlenir. Bu deney pe pee 6 kere
yaplr. Bu 6 deneyin hibirinde alev dar szmamaldr. Deney 6 dan fazla yaplmaz
nk flan yzeyleri snarak alevi szdrabilir. Standartlar 3 adet deneyi yeterli
grmektedir. Baz kaynaklar ise 10 adet denemeden bahsetmektedir.

Alev szmazln (FLAMAPROOF) gelitirildii 1920-30lu yllarda bu deneyler zor ve
klfetli idi. nk metan gaz ile deney yapmak kolay deildir. Deney kazanna konulan
metan gaz ve bilhassa II. Grup gazlar iin kullanlan propan gaz havada eit (uniform)
dalmyor, metan gaz ste kyor, propan gaz da dibe kyor idi. Eit dalm iin
kartrc pervane kullanlmakta idi. 1960 (?) lardan sonra deneyler hidrojen gaz ile
yaplmaya balanmtr. nk hidrojen gaz hava ile homojen bir karm salamaktadr
ve hidrojenin metan ve propana edeer karm oranlar deneylerle tespit edilmiti. Ayrca
deneyler zel basnl kaplarda yaplmaya balanarak, d-tipi deneyleri o kadar basitletiril-
mitir ki, laboratuarda yannda sigara iilebilecek kadar emniyetli hale gelmitir. 1960 ve
70li yllarda sr olan bu deney yntemleri gnmzde standart hale gelmi ve Avrupa
normlarnda da yerini almtr. Aada da bahsedeceimiz gibi, gaz gruplar rnek gazlar
ile deil, belli orandaki hidrojen gaz ile yaplmaktadr.

d) En byk emniyet aral MESG

Test gazlar ile yaplan ve uzun yllar alan deneyler sonucu gazlara ait en byk patlama
aral tespit edilmitir. MESG (maximum experimental safe gap) tabir edilen bu aralklar
standartlarda emniyet faktr dikkate alnarak gereinden biraz dk verilmitir. rnein
metan gaznn azami deneysel emniyet akl 1.1 mm iken standartlar 0.8 mm olarak
vermektedir. Burada alev yolu uzunluuna (L) dikkat etmek gerekir. L ksaldka MESG de
klmektedir. nk aleve souyabilecek fazla bir yzey kalmamaktadr. Aada bu
deerler tablo halinde verilmitir. MSEG eski uygulamalarda byk iken yeni standartlar
her geen gn, bu deerleri daha da kltmektedirler. rnein 1970lerde 0.8 mm olarak
verilen (L=25mm iin) bu aralk bu gn geerli olan EN 50 018 de 0.5 mm olarak verilmek-
tedir. Bunun sebebi imalatn kolaylamas ve otomatik makineler ile istenilen toleranslarn
45
verilebilmesidir. rnein geme kapakl d-tipi bir kutunun kapa, tolerans boluu ok
kk olduundan, ok zor yerine oturtulabilmekte ve skerken de ok dikkat etmek
gerekmektedir. Ksaca, yzeyler sanki bitiik gibidir. Bunun iin d-tipi kutularn ilenmi
yzeyleri daima gresli tutulur ki, kapak kolayca alabilsin.

Tablo 22: BAZI PATLAYICI GAZLARIN ZELLKLER
Patlayc
madde
Patlama
derecesi
Minimum
ateleme
enerjisi
Minimum
ateleme
akm
Patlama
akl
MESG *)
Patlama snr
(hava ile% olarak,
hacimsel karm)
C J mA Alt snr LEL st snr
Metan 595 280 85 1,14 4,4 16,5
Propan 470 250 70 0,92 1,7 10,6
Etilen 425 82 45 0,65 2,3 32,4
Etil eter 170 190 75 0,87 1,7 36,0
Hidrojen 16 16 21 0,29 4,0 77,0
Aseton 540 550 -- 1,02 2,5 13,0
Amonyak 630 14.000 -- 3,17 15,4 33,6
Asetilen 305 19 24 0,37 2,3 100
Heksan 240 240 75 0,93 1,0 8,1
Karbon
bislfit
95 9 -- 0,34 0,6 60,0
*) Maksimumu patlama akl veya en byk patlama aral olarak tercme edilen bu
deerin ngilizce orijinali MESG = maximum experimetal safe gap

Tablo 23 : FLAN AIKLIKLARI (W) (ESK UYGULAMALAR)
PATLAMA SINIFI AIKLIK (mm)
USA
NEC500
CCP
VII-3
BRD, VDE
eski yeni
CCCP
VII-3
BRD, VDE
eski yeni
Grup D 1 1 II-A 1.0 0.6 0.9
Grup D 2 1 II-A 0.65-1.0 0.6 0.9
Grup C 3 2 II-B 0.35-0.65 0.4-0.6 0.5-0.9
Grup B 4a 3a, 3b II-C 0.35 0.4 0.5
Grup A 4 3c II-C 0.35 0.4 0.5
- 4 3a - 0.35 0.4 -

Tablo 24: MNMUM FLAN UZUNLUU ( L) ve AZAM EMNYET AIKLII ( W)
Hacme gre azami aklk (Gap) W, mm (hacim V cm3)
V <100 100 < V<2000 V > 2000
Flan uzunluu, L mm
(aklk boyu, L, (mm)
I IIA IIB I IIA IIB I IIA IIB
D

z


b
i
r
l
e

m
e
6 < 9.5
9.5 < 12.5
12.5 < 25
25 <L
0.30
0.30
0.40
0.50
0.30
0.30
0.30
0.50
0.20
0.20
0.20
0.20
-
-
0.40
0.50
-
-
0.30
0.40
-
-
0.20
0.20
-
-
0.40
0.50
-
-
0.20
0.40
-
-
0.15
0.20
S
i
l
i
n
d
i
r
i
k


b
i
r
l
e

m
e

6 < 12.5
12.5 < 25
25 <L
0.30
0.40
0.50
0.30
0.30
0.40
0.20
0.20
0.20
-
0.40
0.50
-
0.30
0.40
-
0.20
0.20
-
0.40
0.50
-
0.20
0.40
-
0.15
0.20
R
u
l
m
a
n
l

b
i
r
l
e

m
e


6
12.5 < 25
25
40 <L
0.45
0.60
0.75
0.75
0.45
0.50
0.60
0.75
0.30
0.40
0.45
0.60
-
0.60
0.75
0.75
-
0.45
0.60
0.75
-
0.30
0.40
0.45
-
0.60
0.75
0.75
-
0.30
0.60
0.75
-
0.20
0.30
0.40

46
Hidrojen hava karmnn geni bir patlama aral olduu iin, hava ile karm oranna
gre metan veya propan ile yaplan deneylere edeer oranlar bulunmutur. rnein %50
H2 + hava karm %6.5 metan + hava karm ile yaplan szdrma deneyine denk
gelmektedir. Aada bu deerler tablo halinde verilmitir. Hidrojen gaz hava karmna
gre farkl aralklarda szma zellii gstermektedir. Bu nedenle, laboratuarda yaplan
deneylerde, d-tipi bir muhafazann hangi aralkta (gap) alevi szdrd, dolays ile, o anki
MESGnin ne olduu ve hangi gaz karmda szdrd kolayca tespit edilebilmektedir.
Hem imalat ve hem de test yetkilileri iin ok nemli olan bu tip deneyler imalatlara
yapacaklar tadilatlar konusunda nemli bilgiler vermektedir.

2.000 cm3den byk hacmi olan bir d-tipi muhafazann flan boyu 25 mmden uzun olmak
zorundadr. Rulmanl yataklarda bu boy daha da uzamaktadr. nk aklk (W) hareket
nedeni ile kk tutulamamaktadr. Bu aklklar filer aks ile de kontrol edilmektedir.
Yalnz, yukarda verilen aklklar patlama esnasnda, kabn genletii andaki deerlerdir.
letmede faal bulunan bir d-tipi alet daha kk (0,3mm gibi) filerle kontrol edilir. Gazn
kolayca ieri girmesini nlemek ve patlama esnasnda alevin enerjisini alabilmek iin d-tipi
aletlerde balant yzeyleri daima gresli tutulur. Bakmlarda gres filmi yenilenir ve temiz
tutulmaya allr. nk ine ba kadar bir aralk alevin szmasna yetmektedir.

Yeni sertifika alrken imalatlar teknik resimlerinde aklklar belirtmektedir. Bu deerlerin
kk gsterilmesinin bir anlam yoktur. Yukarda bahsettiimiz gibi hidrojen gaz ile
yaplan deneylerde laboratuar yetkilisi gerek akl kolayca tespit edebilmektedir. Bu
deere deneysel aklk ad verilir (MESG, minimum experimentel safe gap). Standartlarda
bu deerlerin hangi aralklarda olaca belirtilmitir.

Bu kadar kk aklklar (w) patlama annda yakalamak basit deildir. Bu nedenle d-tipi
korumal aletlerin gvdesi robust olur. Gvde metan gaz iin 10 atmosfer statik basnca
dayanmak ve bu basnta deforme olmamak zorundadr.

Tablo 25: Gaz gruplarna gre statik basn deerleri
Hacim, V cm3 GAZ GRUPLARI Basn, bar
V<10 I, IIA, IIB, IIC 10
V>10 I 10 Propan grubu
V>10 IIA, IIB 15 Etilen grubu
V>10 IIC 20 Hidrojen grubu

Yukarda grld gibi 10 cm3den kk hacimlerde basn testi hi istenmemektedir.
Bu da ok kk hacimli buton ve sivi gibi kumanda devresi aletlerinin yapmn
kolaylatrmaktadr.

d-tipi muhafazalarn test gazlar ve hava ile karm oranlar.
Tablo 26: Gaz gruplarnn hidrojen edeerleri
GAZ GRUBU GAZ KARIIMI Hava ile karm oran
%58 CH4+%42 H2 %12.5 Metan grubu
IIA H2 %55 H2 Propan grubu
IIB H2 %35 H2 Etilen grubu
IIC H2 %28 H2 Hidrojen grubu

Resim 22de d-tipi bir muhafazann kapa ve ilenmi flan yzeyleri grlmektedir.
Ayrca ksa aralklarla yerletirilen cvata balantlar d-tipi kap imalatnn kolay olmadn
gstermektedir. Yine resim 23 a)da bir yol verici gvdesi ve ilenmi kapak yzeyleri
grlmektedir.
47





e) Kablo girileri:

Alev szmaz aletlerin enerji girileri zel yaplmak zorundadr. nk bunlar muhafaza ile
birlikte basn ve alev szdrma deneyine alnmaktadr. Aada bir enerji giri tertibat
grlmektedir. Normal kablo balklar ise e-tipi korunmu ayr bir buvat veya terminal
kutusu zerinden yaplmaktadr. Aslnda kablo balklar basnca ve alev szma deneyine
mukavim yaplabilir ise de, uzmanlar alev szmaz zelliin bozulabilecei gerekesi ile,
kullancnn aletin iersine girip balant yapmalarn uygun bulmamaktadrlar. Bilhassa alt
cihazlar ve transformatr gibi enerji datm ekipmanlarnda bu hususa zen gsterilmek-
tedir.
48
Resim 23: a) Bir Ex-d tipi kesici gvdesi ve ilenmi flan yzeyleri
b) Ex-d tipi gvdeye kablo girii , (Ex-e tipi bir kutu zerinden)


8.2. e-TP KORUMA, ARTIRILMI EMNYET (increased safety)
EN 50019, IEC 60079-7, TS 3385



Resim : 24
Ex-e tipi koruma prensip
resmi

Artrlm emniyet anlamna gelen Almanca Erhchte Sicherheit kelimesinin ba harfin-
den ksaltlmtr. Normal almas icab ark karmayan fakat buna ramen patlayc
ortam tehlikeye drmemesi iin ilave nlem alnan bir uygulamadr. Ksaca aygtn
emniyeti bir miktar daha artrlr. Bu anlam ile yolverici ve devre kesici gibi ark karan
aletlerde uygulanamaz. Klemens kutular, kablo balantlar, sincap kafes asenkron motor
ve kk transformatr gibi normal almalar esnasnda ark karmayan ve tehlikeli
derecede snmayan aletlerde uygulanabilir. Bu aletlerde ancak arza veya yanl kullanm
esnasnda ark kma ihtimali vardr. Bu nedenle e-tipi korunmu bir motorun sarglar
iersine termostat yerletirilir. Is belli bir dereceye gelince motorun yolvericisi devreyi
aarak ar snmaya msaade etmez.

49
Ex-e tipi korunmu bir aletin gvdesinin, Ex-d tipi korumada olduu gibi 10-15 atmosfer
gibi bir statik basnca dayankl olmasna ve flan yzey ve aklklarnn belli deerlerde
tutulmasna gerek yoktur. Bu nedenle Ex-e tipi korunmu bir aletin, her hangi bir Ex
koruma uygulanmam aletten pek fark yoktur. Yalnzca IP-korumalar uygulanarak su ve
nem girmesinin nlenmesi genelde yeterli olabilmektedir.

Kablo balant kutularnn (dier adlar ile klemens veya terminal kutular) Ex-d tipi mi
yoksa Ex-e tipi mi korunmas , yani imalatn hangi esasa gre yaplmas hususunda uluslar
aras alanda fikir birlii yoktur. Standartlar her iki koruma yntemine de msaade etmekte-
dir. Patlayc ortam sektrndeki bil hassa ngiliz uzmanlar kablo balama kutularnn Ex-d
tipi yaplmasnda diretmektedirler. Bu nedenle ngiliz yapm motor ve kesiciler genelde
daha iri ve ar olmaktadr.

Uluslar aras alanda hem fikir olunan konu, Ex-d tipi aletlere giren kablolarn, dorudan Ex-
d tipi gvdenin iine balanmamas, Ex-d tipi gvdenin zerine balant kutusu yaplmas
zerinedir. Bu kutu Ex-d mi yoksa Ex-e mi olaca imalatya kalmtr. Zaten standartlar
her ikisine de msaade etmektedir. Buradaki incelik, kullancnn Ex-d tipi gvdenin iine
mdahale ederek patlamaya kar korumay zedelemesine msaade edilmemesidir. Ex-d
tipi gvdelerde kablo girileri gvde ile beraber test edilmekte, yani gvdeni bir paras
saylmaktadr. Kullanclar Ex-koruma hususunda imalatlar kadar bilinli olmayabilirler ve
iletme artlarnn getirdii acelecilikle hatal davranabilirler. Bu hususlar dikkate alan
standart koyucu Ex-d tipi elektrikli aletlerin kablo girileri iin mstakil bir blme ngrm-
lerdir. Bu blmeler de ounlukla Ex-e tipi korunmu olarak imal edilmektedir.

Ex-e tipi korunmu aletlerin imalat ile ilgili hususlar TS EN 50019 standardnda yazl olup,
nemli balklar unlardr:

- Ex-e tipi korumann en nemli zellii yabanc madde giriine kar korumadr. Ex-e
tipi korunmu bir alet IP54 aa korunmu olamaz.
- Gvde, her ne kadar basnca dayankl olmayacaksa da, belli bir mekanik dayanm
olmaldr. Bu dayankllk darbe testi ile llmektedir. Gvde bu darbe testi
artlarna uygun imal edilmelidir.
- ersinde barndrd alete gre d yzey scakl imal edildii s snflarn
amamaldr. rnein T6ya gre imal edilmi ise 450C yi amamaldr.
- Kablo balama elemanlar var ise bunlar gevemeye kar emniyetli olmal ve
nominal akmlarnda snmayacak ekilde geni birleme ve kontak yzeyleri
olmaldr.
- letkenler aras mesafe (minimum clearance) ve yaltkanlara uzaklk (creepage
distance) standartlarda belirlenen mesafelerden az olmamaldr
- zolasyon maddelerinin termik dayanmlar yksek olmaldr.
- Motorlardaki kalk akm zaman sabitesi tE 5 saniyeden az olamamal ve kalk
akmnn nominal akmna oran 10 dan fazla olamamaldr. Yazmzn ileriki
blmlerinde motorlarla ilgili ksmda konuya ayrca girilecektir.

Ex-d tipi gvdeler metal (elik veya alminyum) malzemeden yaplrken, Ex-e tipi gvdeler
metal olabilecei gibi plastik veya fiber gibi suni maddelerden de imal edilebilmektedir.
Hangi malzemenin kullanlaca srme ve sat miktarna baldr. Az satlan
ekipmanlarda metal tr gvdeler ekonomik olmaktadr. Zaten exproof malzemeler de
fazla satlmadndan plastik trne pek rastlanmamaktadr.

8.3. p-TP KORUMA, BASINLI TP KORUMA, (pressurisation)
EN 50016, IEC 60079-2

50



Resim 25 :

Ex-p tipi koruma prensip emas



Basnl koruma anlamna gelir. Patlayc gaz veya buharn girmesi istenmeyen blge
darya kar basn altnda tutularak patlayc gazn tehlikeli blgeye girmesi nlenir. ok
dar bir kullanm sahas vardr. Ex-d tipi korumann uygulanamad yerlerde tatbik edilir.
rnein bilezikli asenkron motorlarn fra blm bu yntem ile korunur. Fralarn
bulunduu blme basnl hava ile flenerek patlayc gazn bu blgeye girmesi nlenir.
Yani basnl hava ile tehlikeli blgenin basnc bir miktar yksek tutulur.

Ex-p tipi koruma yntemi, basnl fleme sistemi dolays ile pahal bir uygulamadr. Son
zamanlarda baz alt istasyonu gibi komplike tesislerde uygulanmakta ve ekonomik
olmaktadr. Patlayc ortam iin n grlmeyen yani exproof olmayan bir tesis basnl
temiz hava ile (iersinde patlayc gaz olmayan) flendiinde, tesisin iersinde bulunan ark
karan veya ar snan aletler etraflarndaki patlayc ortam tehdit etmemektedir.
Korunan ksmda 0.5 mbarlk bir basn fark yaratmak yeterli olmaktadr. Gaz kaaklar
srekli fleme ile karlanmakta ve Ex-p tipi korunan tesissin iersi srekli temiz
tutulmaktadr. Herhangi bir basn dmnde korunan sistemin elektrii kesilerek tehlike
nlenmektedir. Ex-p tipi korunan tesisin bu gibi basn ve gaz l sistemleri kendinden
emniyetli Ex-i tipi olmak zorundadr ki, ortamn tehlikeye girdii (basncn dt) hallerde
de alabilsin. Srekli alan fleme sisteminin yan sra bu gibi zel l sistemleri Ex-p
tipi koruma yntemini pahalandrmaktadr.

Son zamanlarda ATEXin mekanik sistemleri de kapsamna almas dolays ile flemeli
koruma sistemi (Ex-p tipi koruma) poplarite kazanm ve uygulama alan bulmaya
balamtr.


Resim 6 :
Ex-p tipi korunan bir sistem odas


Not : Nerling firmasnn www.nerling.de veb sitesinden
alnmtr.

Resim 26da Ex-p tipi korunan bir sistem odasnn resmi grlmektedir. Burada normal
aletler ve bilgisayarlar kullanlmaktadr. Dier bir sz ile, sistem odasnn patlayc ortam
olmayan normal sistem odalarndan hibir fark yoktur. Yalnzca temiz hava ile srekli
flenmekte ve etrafnda bulunan patlayc gazn ieri szmasna msaade edilmemektedir.
Bu odan darya gre basn fark ve flenen hava miktar ve saire gibi baz veriler srekli
llerek otomatik kontrol salanmaktadr. Bu yaplar ile Ex-p tipi korunan tesislerde l
51
nem kazanmakta ve baz firmalar l ve kontrol sistemi reterek piyasaya arz etmekte-
dir. Korunacak tesis ise kullancnn her hangi bir tesisi olabilmekte, l ve kontrol sis-
temini imal eden firma tesisi kurup gerekli sertifikay da almaktadr. Yani Ex-p tipi koruma
ynteminde Ex-d tipi korumada olduu gibi sergilenebilen bal bana tek bir alet
olamamaktadr, bir tesis veya sistem korunmaktadr.

8.4 q-TP KORUMA, KUMLU KORUMA (POWDER (sand) filling)
EN 50017, IEC 60079-5

Kumlu veya tozlu koruma anlamna gelir. Aletin gaz girmesi istenmeyen blmeleri kuvars
kumu veya tozu ile doldurularak patlayc gaz veya buharn bu blmelere girmesi nlenir.
Dar bir kullanm sahas vardr. Transformatrlerde uygulanabilir. Daha ziyade Fransa da
yaygndr.

Elektronik devrelerde de kullanlmaktadr. Kum hem gazn scak yzeylere girmesine ve
hem de scak elektronik yzeylerin soumasna yardmc olmaktadr.



8.5. o-tip KORUMA, YALI KORUMA (oil immersion)
EN 50015, IEC 60079-6

Ark veya s karan aletler yaa daldrlarak patlayc ortamdan izole edilirler. 70li yllara
kadar yaygn kullanm alan bulmutur. Transformatrlerde ve kesicilerde kullanlmakta idi.
Bu yntem standarttan karlmam olmasna ramen kullanm yasaklanmtr. nk
yal cihazlar herhangi bir hata annda patladklarnda gazn patlamasndan ok daha fazla
tahribat yapmaktadr. Gnmzde yeni kurulan tesislerin hi birinde, ne yal trafo ve ne
de yal kesici grlmemektedir.

ok byk transformatr ve kesiciler ile soutma zorunluluu olan direnlerde uygulan-
maktadr. Kk ve tanabilir aletlerde tatbik edilmemektedir.

8.6. m-TP KORUMA, (DKM KORUMA)
KAPSLL KORUMA
(moulding/encapsulation) EN 50014, EN 50028, IEC 60079-18, IEC 61241-6 Ex-mD

Is veya ark reten aletler veya paralar reine gibi baz kimyasal madde iine gmlerek
ortam tehlikeye drmesi nlenir. Dkm maddenin almaya mani olmad lamba
balastlar, elektronik bask devreleri, solenoid valf gibi yerlerde rahatlkla kullanlr.

52
Byk miktarda enerji retmeyen transformatr ve rlelerde de uygulanmaktadr. Daha
ziyade kendinden emniyetlilik uygulanamayan devrelerde tatbik edilir. l, kumanda
kontrol gibi otomasyon devrelerinde yaygndr.

8.7. n-TP KORUMA, ARK IKARMAZ (non-sparking) EN 50021

Patlayc ortamlarn ZON 2 seviyesindeki blgeleri iin n grlm bir koruma yntemidir.
Non-sparking daha ziyade Amerikan uygulamas olarak bilinmektedir. Son yllarda, IEC ve
CENELEC almalara katlan ABD uzmanlarnca gndeme getirilip standartlara konulmu
ve Avrupa normlarnda 1999dan sonra yer almtr. Amerikan non encendive standart-
larna benzer ekilde nA, nC, nR, nP ve nL olarak adlandrlan be ayr kategorisi mevcut
olup, bunlarn anlam:

nA = Ark karmaz anlamna gelir, normal almalarnda ark karmayan aletler bu tip
koruma yntemi ile patlayc ortama kar korunabilirler. Bilinen Ex-e tipi (artrlm
emniyet) korumann hafifletilmi eklidir.

nC = Normal almalarnda ark karan aletler, nC tipi korunarak ZON 2 ortamlarda
kategori 3 snf alet olarak kullanlabilmektedir. Ex-d tipi (alevszmaz) korumann
hafifletilmi veya deiik bir versiyonudur. Ark veya kvlcm karan veya ar snan
ksmlar patlayc ortamdan tecrit edilerek, patlayc gaz veya buharn kolayca atelenmesi
veya ilgili alete tehdit edilmesi nlenir. Bu ilem, ark karan ksmlarn, dkm, kaynak,
lehim ve saire gibi bir yntemlerle tamamen kapatlarak (hermetically sealed), patlayc gaz
veya buharn tehlikeli blgelere girmesi nlenerek salanmaktadr. rnein cva buharl
kontak tplerinde olduu gibi. Ayn ekilde tam kapal okuma rleleri de (reed switches) bu
gruba girebilirler. Yalnz contalama yntemi ile kapatlm ve ticari piyasada adlar tam
kapal rle (hermetcally sealed relays) olarak bilinen rleler nC tipi koruma yntemine
alnamaz, bu anlamda tam kapal olarak kabul edilmemektedirler.

nC tipi korunan ve normal almalarnda ark karan aletlere bir kstlama getirilmi olup,
i hacimleri 20 cm3, gerilim ve akm seviyeleri de 690 Volt ve 16 Amperi amamaktadr.
Ayrca normal almalarnda kardklar snn >10K kadar fazlasna dayanmal ve bu
durumda ortam tehlikeye drmemelidirler. Ksaca, kk hacimli olan ve ar snma
yan elektrikle aletlere Ex-nC tipi koruma uygulanabilmektedir.

nR = Tip Cde olduu gibi ark karan bir alet olup, ark karan ksmn havalandrmas
snrldr. Patlayc gaz veya buharn ierdeki ark karan blmeye girmesi zorlatrlmtr.
zel bir szdrma deneyi ile test edilmektedir.

nP = Basitletirilmi veya uygulama artlar hafifletilmi basnl koruma eklidir. Ex-p tipi
korumann biraz daha hafif eklidir. nk Ex-nP tipi bir alet ancak ZON 2 blgelerde
kullanlabilmektedir. Gvenlik seviyesi dk, kategori 3 aletler iin geerlidir.

nL = Enerji seviyesi dk olan aletlerde uygulanr, Kendinden emniyetliliin hafifletilmi
eklidir.

n-tipi koruma ynteminin bilinen korumalara benzerlikleri aadaki tabloda zet olarak
verilmitir.

Tablo : n-tipi korumann alt gruplar
areti Anlam
Kyaslanabilir
bilinen korama ekli
Koruma metodu
II.Grup gazlarda
dalm
nA Ark karmaz Ex-e
Ark ve kvlcm karmaz, yzeyi
fazla snmaz
yok
53
aletler
nC
Ark karan
aletler
Ex-d
Kapal kontak tertibat
Kvlcm karmayan elemanlar
Tam kapal, kapsl iine gml
IIA, IIB, IIC
nR
Patlayc gazlarn girmesi
snrlandrlmtr
yok
nL
Enerjisi snrl
aletler
Ex-i
Herhangi bir ark veya ar
snmann ortam patlatmamas
iin enerjinin snrlanmas
IIA, IIB, IIC
nP
Basitletirilmi
Basnl
koruma
Ex-p
Fazla basn veya fleme ile
patlayc gazn i ksma girmesinin
nlenmesi, elektrik kesilmeden de
kontrol edilebilir
yok

Tablo : n-tipi korumann ABDdeki alt gruplar
NECe gre sembol Anlam
Energy Limited *) nC Enerjisi snrl
Hermetically Sealed nC Tam kapal
Nonincendive nC Atelemeyen tip alet
Non-Sparking nA Ark karmayan tip alet
Restricted Breating nR Zor hava alan alet
Sealed Device nC Tam kapal alet
Simplified Pressurization **) nP Basitletirilmi basnl koruma
**) Amerikada P tipi koruma X, Y ve Z
olarak adlandrlr.
*) Avrupadakinden farkl

8.8. S-TP KORUMA SPECIAL TYPE OF PROTECTION

Bilinen koruma yntemleri ile korunamayan aletlerde uygulanan bir yntemdir. Dier bir
sz ile, bilinen patlayc ortam koruma yntemlerinden farkl bir koruma metodu uygulama
zorunluluu olan aletlerde gndeme gelmektedir. Bilinen sz konusu bu tip aletler ise,
madenci ba lambalar ile dinamit ateleme manyetolardr. Madencin ba lambalarnn
aklerinin Ex-d tipi (alevszmaz) metal bir gvde iersine almak mmkn deildir. Bu
takdirde bele taklarak tanmalar gleir. Ayrca kablolar ve ampul ksmlar da Ex-d tipi
korunamazlar, ayn ekilde tanmaz bir ktle haline gelirler. Bu nedenle lambalarda zel
bir yntem uygulanmaktadr. Yazmz devamnda konuya detaylca girilecektir.

Patlayc ortamlarda patlatlan dinamitleri (yer alt madenleri) atelemek iin kullanlan ate
leme manyetolar da ba lambalarnda olduu gibi tam anlam ile Ex-d tipi (alevszmaz)
veya Ex-i (kendinden emniyetli) olarak imal edilemezler. nk dinamit kapslnn ate-
lenmesi iin belli bir gerilim ve enerjiye ihtiya vardr. Yksek gerilim ve enerjinin sresi
kstlanarak istenilen emniyet salanmaktadr. Konuya yazmzn ileriki blmlerinde
girilecektir.

Okuyucularmzn aklna patlayc ortamda dinamit mi olurmu? sorusu gelebilir. Evet
grizulu (metan) yer alt madenlerinde kullanlan zel dinamitler mevcuttur. Bir nevi exproof
dinamit mevcuttur. Konumuz olmad iin detayna girilmeyecektir. Bu tip dinamitler
patladnda etrafndaki patlayc ortam atelememektedir.

8.9. Ex-tD tipi koruma, TOZ GERMEZ KORUMA IEC 61241-1-1

54
Aletin gvdesi yle yaplmtr ki, patlayc toz i kma szmaz ve aletin yzeyi de belirle-
nenden fazla snmaz. Kullanlacak en dk yabanc madde giriine kar koruma IP6X
olmaldr. Yani IP60 dan aa koruma uygulanamaz.

8.10. i-TP KORUMA, KENDNDEN EMNYETLLK EN 50020



KENDNDEN EMNYETLLK
PRENSP RESM

ngilizce INTRINSICALLY SAFE kelimesinden ksaltlmtr. Kendinden yani doutan
emniyet anlamna gelir. Bir elektrik devresinin tamam veya belirli bir ksmnda normal
alma veya arza annda kan ark veya s patlayc ortam ateleyecek gte deil ise
bu devreye kendinden emniyetlidir denir. Burada sz konusu olan yalnzca aygt deil,
aygtn bal olduu elektrikli devrenin tmdr.

Elektriki arkn karaca enerjinin ok dk olmas gerektiinden bu tip koruma ancak
kumanda, l ve otomasyon devreleri gibi dk voltajda alan aygt ve devrelerde
uygulanabilir. Arza ve anormal hallerde de emniyetli olacana gre en gvenilir koruma
yntemidir. Srekli gazl ortamda (ZON 0) dahi kullanlabilir. Patlayc ortam altnda aletin
kapa alp tamirat yaplabilir. d-Tipi koruma; szmak isteyen alevin soutulmas pren-
sibine dayandndan srekli gazl ortamda kapa alp tamir edilemedii gibi srekli
gazl ortamda da altrlamaz. nk balant yzeylerinden szmak isteyen alev bu
yzeyleri birka pe pee patlamadan sonra stacandan, szmak isteyen alev soutula-
maz hale gelir. Bu nedenledir ki d-tipi alet 6 kere pe pee testi baarmasna gre denenir.
Kendinden emniyetli aygtlarda deney says 100n stndedir.

Kendinden emniyetliliin icadn ve ncln ngilizler yapmtr. 1911 de kartlan
maden yasasna ve getirilen yeni tedbirlere ramen madenlerde kazalarn n alnama-
mtr. 1912-13 ylarnda pe pee zuhur eden ve her birinde 400-600 kiinin lmne
neden olan kazalarn sonunda, zamann ngiliz hkmeti olaya dorudan el koymu ve
Akademisyenleri (niversite hocalarn) yardma armtr. Son olayda patlamann youn
olduu blge lklane bataryalar ile sinyal verilen bir maden knda meydana geldi-
inden phe ve incelemeler bu sinyal tertibat zerine younlamtr. Sonuta sinyal
anlarnn patlamaya neden olduu ve nlenmesi iinde ne gibi tedbirler alnaca
belirlenmitir, ki bylece kendinden emniyetlilik domutur.

Kendinden emniyetlilik bal bana bir bilim ve teknoloji dal olup, burada detayna girme-
miz mmkn deildir. Yazmzn ileriki blmlerinde ayr bir balk altnda incelenecektir.

Kendinden emniyetlilii salayan; bu devreyi besleyen g kaynadr. Bu g kayna
kendisi kendinden emniyetli olabilecei gibi, d-tipi korunmu da olabilir. Bu takdirde k
kendinden emniyetlidir. Alternatif akm g kaynaklarnn hemen tamam bu ekildedir.
Kendinden emniyetlilii salayan g nitesi d-tipi mahfazaya veya tehlikesiz yere
yerletirilmitir. Kendinden emniyetli ka ise hemen her tip alet balanabilir. Yalnz bu
aletler enerji depolayan tip olmamaldr. Kondansatr ve bobinler enerji depoladklarndan
bunlarn kendinden emniyetli devreye balanmas rast gele olamaz. Hangi cihazlarn nasl
55
balanaca imalat tarafndan belirlenmitir. Bu nedenle kendinden emniyetli aletin
zerine yalnz kendinden emniyetli devre iindin ibaresi yazlr. Ayrca kullanc
tarafndan korunmam aletlerle kartrlmamas iin kendinden emniyetli alet ve
devre (kablo dahil) ak mavi renktedir. rnein basit bir start-stop butonu rahatlkla
kendinden emniyetli devreye balanabilir. Kullanc kendinden emniyetli aleti alp dier ex-
korunmu devre ve yerlerde kullanamaz. nk kendinden emniyetli alet normal yani
korunmam aletle tpa tp ayn olabilir. Bu hususa ok dikkat edilmelidir. nk kendinden
emniyetli cihazlar dier tip korunmu aletlerle yan yana kullanlmaktadr. rnein g
devresi ex-korumal iken (d-tipi korunmu) kumanda devresi kendinden emniyetli olabilir.



KENDNDEN EMNYETL
G KAYNAI

ak mavi renk kendinden
emniyetli besleme kdr

Kendinden emniyetli devrenin kard arkn enerjisi, etrafndaki gaz patlatmayacak kadar
zayf olduuna gre, gazlarn bir alt enerji seviyesi olup olmad akla gelmektedir. rnein
metan veya hidrojeni ateleyebilecek bir alt seviye var mdr ki, bu seviyenin altnda enerji
karan devreler otomatikman kendinden emniyetli saylsn. Byle bir enerji seviyesi
maalesef bulunamamtr. nk ark olay ok eitli faktrlerden etkilenmektedir. Ayrca
ark karmayan bir gerilim seviyesi de yoktur. Yani u gerilimin altndaki devre ark kar-
maz ve dolays ile otomatikman kendinden emniyetli saylr gibi bir voltaj deeri de vermek
mmkn deildir. Yalnz st snr standartlarca belirlenmitir ve 24 Voltun stnde
kendinden emniyetli devre yok gibidir.

Baz literatrlerde gazlara gre minimum ateleme enerjisi verilmektedir. Bunun yukarda
ki konu ile ilgisi yoktur. Ayrca yazmzda verilen minimum ateleme akm nn da
kendinden emniyetlilikle ilgisi yoktur. Verilen bu akm ancak omik devreler iin geerlidir.

Ark karma ynnden en kt kontak maddesi yumuak metaller ve bilhassa inko ve
kadmiyumdur. Bu nedenle ngiliz literatrnde cadmium safe tabiri yer almtr.

ngiliz standardizasyon kuruluu BS kendinden emniyetlilik (KE) ile ilgili ilk standardn
1945 de ve yine kendinden emniyetli (KE) g kaynaklar ile ilgili ikinci standardn da 1956
ylnda yaynlamtr. 1961 ylnda Alman maden deney merkezi BVS kendi zel KE test
cihazn ve test yntemlerini yeni bir standart (VDE 0170/0171) ile aklaynca ngiliz test
otoriteleri g durumda kalmlardr. nk ngiliz test otoritesi SMREnin ark cihaz ile
sertifika alan KE g kaynaklar, Almanlarn n grd yeni test cihaznda snfta kalmak-
ta ve etrafndaki gaz patlatmakta idiler. Sebebi de, Almanlarn test cihaznda cadmium
disk kullanmalar ve ngilizlerin de minimum ark enerjisine taklp kalmalar idi. ngiliz
sanayinin durumunu dnen BS yetkilileri acele bir deiiklie gitmemiler fakat uluslar-
aras rekabet nedeni ile cadmium disk ile de deneye balamlardr ve hatta baz firmalar
kataloglarnda cadmium safe tabirini kullanarak Alman test artlarna uygunluunu
vurgulamlardr.

56
KISIM IV


NEML ELEKTRK ALETLERNDE
UYGULANAN KORUMA YNTEMLER


9.01 ELEKTRK MOTORLARI

Sanayide kullanlan elektrik motorlarnn %95inden fazlas sincap kafes tipi asenkron
motorlardr. Bu motorlar tam kapal olup normal almalarnda ark karmazlar. Ancak d
yzeyleri snabilir. Bu nedenle, genel kan elektrik motorlarnn ark karmad ynnde-
dir. Fakat ok az da olsa fral bilezikli asenkron ve doru akm motorlar mevcuttur. Bu
motorlarn fralarndan srekli ark kmaktadr. Bu yaplara itibar ile elektrik motorlarnda
tip koruma yntemi tatbik edilmektedir.

a) Ex-d tipi korumal elektrik motorlar

Her tip motora tatbik edilebilir. Ex-d tipi korunan motorun gvdesi I.grup gazlarda (metan)
10 atmosfer, II.grup gazlarda ise 15 atmosfer statik basnca dayankl olmak zorundadr.
Bu ise motorun arln artrr. Gvdenin mukavim ve flan yzeylerinin, alevi soutacak
kadar geni imal edilmesi gerekir. Dnen ksmlarda verilen toleranslar ok dktr ve
keelerin sk sk bakmdan gemesi gerekir. Pahal fakat gvenli bir yntemdir.



Motorlarn patlamay szdrma ve snma deneylerine dayanmas gerekir. Motorun d
yzey ssna gre s grubu belirlenir. ksmdaki sarglarn ve dnen rotorun snmasn
dikkate almaya gerek yoktur.

D-tipi ve e-tipi kark kullanlabilir. Motorlarn yalnzca kablo balant yeri (klemens kutusu)
e-tipi, motor gvdesi ise d-tipi korunmu olarak imal edilir. Daha ziyade Alman imalatlar
tarafndan tercih edilen bir yntemdir.
57

D-tipi korumal bir motorun yataklama rnei aada grlmektedir. Hareketli olan yatak
ksmnda gereklii akl (MESG) tutturmak kolay deildir.


Ex-d tipi bir motorun
mil yataklamas

L=alev yolu
= D-d alev akl
MESG

www.danfosc.de
web sitesinden
alnmtr



b) Ex-p, tipi korumal elektrik motorlar:

Aada izah edeceimiz p-tipi koruma yntemi, Ex-e tipi korumann mmkn olmad ve
Ex-d tipi korumann da ok klfetli olduu hallerde tatbik edilir. ri csseli byk ve fral
motorlarda tatbik edilir. fleme mekanizmas motorun soumasna da yardmca olacan-
dan baz avantajlar da vardr. Fakat yine de en son akla gelen bir uygulamadr. nk
pahal ve fleme sisteminin ayakta tutulmas ve bakm nedeni ile iletme giderleri
yksektir. Byk motorlarda tercih edilir.

Ex-p tipi basnl koruma
rnei

p= basn kontrol nitesi

www.danfosc.de

58
c) Ex-e tipi korumal elektrik motorlar

Yaps icab ark karmayan sincap kafes asenkron elektrik motorlarnda tatbik edilebil-
mektedir. Ex-e tipi korunmu bir motorun gvdesi 10 veya 15 atmosferlik bir statik basnca
dayankl olmak zorunda deildir. Bu nedenle Ex-d tipi motorlara kyasla daha hafiftirler.
Gvdede emniyet akl (safe gap) ve minimum alev yolu (L) gibi hassas ller istenme-
diinden, ilenmi yzeylere ve sk balantlara gerek duyulmamaktadr. Bu nedenle
gvde imalat Ex-d tipi muhafazaya gre daha ucuz olmas dolays ile imalatlar tarafn-
dan tercih edilmektedir. Fakat bu avantajlarna mukabil sarglarn daha itinal, izolasyon
snf yksek ve termistrlerle korunmu olmalar gerekmektedir. Sarglarn yanmasn
dolays ile herhangi bir ksa devreyi nlemek iin sarglar iine termistr yerletirilir. Bu
termistrler kumanda devresine balanmaldr. Aksi halde korumann hi bir anlam
kalmaz. Tamire gnderilip tekrar sarlan motorlarda termistrler unutulmamaldr ve
gereksiz denilmemelidir, aksi halde koruma ortadan kalkm olur.

Ex-e tipi motorlarda istenen nemli hususlar
a) Gvde her ne kadar 10 veya 15 atmosfer basnca dayankl olmak zorunda deil ise
de hepten dayanksz olmas anlamn gelmez, TS EN 50019 standardnda
belirlenen bir darbe deneyine dayanmak zorundadr.
b) En az IP54 seviyesinde yabanc cisim giriine kar korunmu olacaktr. Yamur
suyuna kar dayankl olacak ve motor harite de altrldnda iersine su
girmeyecektir. Bu ise belli seviyede bir contalama n grdnden motoru pek de
ucuz klmamaktadr.
c) letkenler aras mesafe (minimum clearance) ve yaltkanlara uzaklk (creepage
distance) standartlarda belirlenen mesafelerden az olmayacaktr.
d) Sarg telleri ve kullanlan vernik izolasyon ve sl ynden dayankl ve kaliteli olmak
zorundadr.
e) Kalk akm zaman sabitesi tE = 5 saniyeden az ve kalk akmnn nominal
akmna oran 10 dan fazla olamamaldr.


Ex-e tipi motorlarn snma ve
kalk sresi lm.

Ex-d tipi motorlarn yalnzca d gvde scakl dikkate alnr ve llrken, Ex-e tipi
korunan motorlarn rotor yzeylerinin ssnn da dikkate alnmas ve prototip deneylerinde
llmesi gerekmektedir. Ex-e tipi motorun imalatn zorlatran ve pahalandran bu faktr-
dr. Normal alma esnasnda rotor direncinin llerek kumanda devresine alnmas
pratik olarak mmkn olmadndan, Ex-e motorlarn kalk zaman tE ve akm oranlarna
snrlama getirilmitir. Bu veriler motor sarglarnn kesitlerini snrlamaktadr. Kalk akm
ve tE zaman TS EN 50019 da belirlenen deneyle tespit edilir. Motor nominal yknde yol
alrken akm llr veya osiloskop ile grafii karlr. Motor, sl denge elde edilene kadar
altrmaya devam edilir, snn ykselmesi sona erdiinde deney tamamlanm saylr ve
59
bu deneyden aadaki resimde grlen grafik elde edilir. Ayrca motora ksa devre deneyi
yaplarak tE sresi llr. tE sresinin sonunda

Ia/In = demeraj (kalk) akmnn nominal (anma) akmna oran

tE = Maksimum evre scaklnda ve normal alma altnda sl dengesini salam bir
motora kalknma akm Ia tatbik edildiinde sarglarn belli bir sya kadar snmas iin
geen sredir. Belli scaklk, motorun n grld s grubudur. (T1=450 C, T5=130 C).
Bunun anlam, motor tam ykte alrken herhangi bir nedenle ksa devre olduunda
(rotor bloke) sarglarn ne kadar srede tehlikeli dereceye kadar snacadr. nk
standart bu deeri 5 saniyenin altnda istememektedir. Pratikte bu olaya ,motorun alr
iken herhangi bir nedenle durup, hemen tekrar yol verilmek istendiinde ve motorun ikinci
kez yol alamad hallerde rastlanmaktadr.


Ex-e tipi bir elektrik motoruna izolasyon testinin (yksek gerilim testi) yan sra, ksa devre
(rotor bloke) ve sl denge testleri de yaplr. Ksa devre deneyinde, yol vermeden 5 saniye
sonraki rotor akm llrken, sl denge deneyinde, motorun nominal ykndeki rotor ve
stator scaklklar ve s artlar llr. Bu deneylerle elde edilen aadaki grafikten tE
zaman hesaplanr. Bu grafikteki verilerin anlam:

OA = evre ss, genelde 40 C dir.
AB = Tam ykte alan motorun, rotor veya stator sarglar scaklnn azami art
miktardr.
60
BC = Ksa devre edilmi (rotoru sabitlenmi, bloke edilmi) motorun, rotor veya stator
sarglarnn azami scaklk artdr. Rotor ve stator iin ayr ayr hesaplama yaplarak
kk kan tE sresi, motorun tE art sresi olarak kabul edilir.

Rotorda tE sresi hesaplanrken her hangi bir snrlayc faktr kullanlmaz. stenilen
deerlere ulaabilmek iin, ou kez motorlarn nominal yk deerlerini drmek gerekir.

Motorlarn stator sarglarna termistr yerletirilirken, rotor sarglarna termokupol yerletir-
mek pek kolay deildir ve standartlar da byle bir ey istemez. ok zel motorlarda rotora
termistr konmas uygulanmaktadr. Sertifika alacak prototip motorlarn rotoruna l
gayesi ile geici olarak termistr balanr ve sertifika denemeleri bylece yaplr.

Elektrik motorunun, stator sarglarna konulan termistr ile stator sarg scakln srekli
denetlemek ve ar snmalarda motoru durdurmak mmkn iken, ayn uygulamay rotor
sarglarnda tatbik etmem mmkn deildir. Ex-e ile ilgili standart tE zamannn 5 saniye-
den ksa olmas istenmemektedir. Bunun nedeni, ksa devre annda snma sresini
uzatmaktr. te bu nokta ngiliz uzmanlarn Ex-e tipi korumaya itiraz ettikleri husustur.
Motorlar alma icaplar bloke (ksa devre) olabilirler. Bu sre uzun srerse ne olur?
Koruma devrelerinin almas ve motorun normal artlarda durmas gerekir. Durmaz veya
durma 5 saniyeyi geerse veya snma da biraz fazla olur ise patlayc ortam tehlikeye
girebilir. Bu nedenle motorlarda Ex-e tipi koruma pek gvenilir saylmayabilir. Kablo
balant kutularnda (terminal veya klemens kutular) Ex-e tipi korumay anlamak kolaydr.
nk normal artlarda ne snr ve ne de ark karrlar.

Motorlara ksa aralklarla pe pee yol verilirse ne olur.? Rotor sarglar snabilir ve tE
zaman tutmaz, yani patlayc ortam tehlikeye girebilir. malatlar motorlarn pe pee yol
verme saylarn snrlamaktadrlar. Bu olay byk motorlarda nemlidir. Fakat kk
motorlarda ne olacaktr. uras muhakkak ki, ksa aralklarla pe pee yol verme olay
normal alma koulu olmayabilir. Eer normal alma icab srekli dur kalk gibi bir
alma olacak ise motor ona gre seilmek zorundadr. Sk aralklarla yol alma olayna
Ex-d tipi korunan bir motor da garanti veremez, bu tip motorlar da ortam tehlikeye
drebilirler. Ancak stator scaklnn llmesi bir nlem olabilir.

Ex-e tipi motorun rotor scakl da dikkate alndndan s grubu yksek T5 ve T6 tipleri
yaplamamaktadr. Bu gibi durumlarda Ex-d tipi motor tercih edilmek zorundadr.

d) Ex- nA ARK IKARMAYAN (NON SPARKING) MOTORLAR

Sincap kafes asenkron motorlar* normal almalarnda ark karmadklar ve ar sn-
madklar iin ABD de yllarca tatbik edilen bir koruma yntemidir. Avrupal uzmanlarca
uzun yllar kabul grmemesine ramen, son yllarda ADB li uzmanlarn IEC ve CENELEC
(Avrupa normu) almalarna itirak etmeleri ve bu kurululara nem vermeleri sonucu,
IEC tavsiyelerine ve Avrupa Normuna alnmtr (EN50021).

Ex nA tipi NON SPARKING koruma Ex-e tipi korumann biraz hafifletilmi eklidir. Yzey
slar hem stator ve hem de rotorda dikkate alnarak, prototip deneylerinde llmektedir.
Ex-e den fark, 5 saniye olan tE zamannn ve kalknma akmn nominal akma aran 10
olmas artnn aranmamasdr.

Hemen akla Ex nA motorlarn normal motorlardan fark nedir sorusu gelmektedir. En
nemli fark rotor slarnn da denenmi olmas, szde ar snmamasdr. IP koruma
tipleri, dahili motorlarda IP4X ve harici motorlarda da IP54 den aa olamaz. Motor
61
sarglarna termistr konulmas art yok ise de gnmzde normal motorlara da termistr
konulmakta ve korumaya alnmaktadr.

Bu tip motorlar ZON 2 de katagori 3 olarak kullanlmaktadrlar. EX-e tipinde olduu gibi T5
ve T6 snfnda retilemezler.

Darbe dayanm deneyi yalnzca soutucu pervane koruyucusuna yaplr. Pervane ile
kapak veya koruyucu zgara arasndaki aklk 1 mm den az 5 mm den fazla olamaz.

Mega watt dzeyindeki ok byk motorlarda Ex-e veya Ex-nA tipi koruma uygulamak
tavsiye edilmemektedir. Bu motorlarda baz ark olaylarna rastlanm ve sebebi henz tam
anlalamayan bu olaylardan dolay yeni bir standart hazrlanarak ilgili uzmanlara sunul-
mu ve henz tam yrrle konulmamtr. (pr ENV 5026).

e) Motor Soutma Pervanesi

Motorlarn soutma pervanelerinin herhangi bir nedenle gvde veya kapaa arparak
mekanik ynden ark kartarak patlayc ortam tehlikeye atma durumu mevcuttur. Bunun
iin standart koyucu pervaneye ve gvdeye olan uzaklna baz kstlamalar getirilmitir
(EN 50014). Pervane metalik deil ise anti statik olmak zorundadr, kapaktan akl en az
1 mm olmaldr ve saire gibi.




a= pervane
aklnn motor
apna gre
olmas gereken
minimum deeri

Danfos-Bauer
firmasnn
www.danfos-
sc.de
web sitesinden
alnmtr.

f) rnek motorlar ve nemli aksamlar

B fikir vermesi iin, ABT Sever Motor firmasnn www.sever.co.yu web sitesinden alnan
rnekler verilmi olup, bu motorlar d grn itibar ile dier normal motorlardan fark
kablo klemenslerinin iri oluudur. yapda ise en nemli ayrnt yataklamadadr. 0.5 mm
gibi ok kk bir akl tutturabilmek kolay bir olay deildir. Bu hususa zellikle motor-
larn tamiratnda dikkat edilmelidir. Normal motorlara gre gereksiz gibi grlen ayrntlar
exproof motorlarda hayati nem tamaktadr. Tamirata gidip hibir exproof zellii
kalmadan geri gelen motorlara ok rastlammdr.

62
Alevszmaz bir motorun (Ex-d tipi) kullanlaca yere gre azami emniyet aklklarn aa
daki tabloda grld gibi tekrar hatrlarsak, bu aklklar (gap) tutturmann pek de kolay
olmad anlalacaktr.

Ekipman grubu Gaz grubu
25 mm flan aklnda
emniyet aklklar (safe gap) mm
A gap> 0,9
B 0.5 <gap<0.9 II
C Gap <0.5

Motorlarn klemens kutular ve kablo geitleri rnei verilmitir. Bu klemens kutular e-tipi
koruma olarak imal edilmilerdir. Bu nedenle aklklar tutturma sorunlar yoktur. Yalnzca
IP koruma snfn (en az IP54) yerine getirmesi yeterli olmaktadr.

Ex-d tipi bir motorun Ex-e tipi
balant kutusu

1 = kablo girii
2 = motor blm girii


www.danfob-sc.de
web sitesinden alnmtr.
63


Motor kablo balant rnekleri, d = Ex-d, e = Ex-e korumal.
1=boru (condiut) girii 2=condiut bariyeri ( 1 ve 2 Amerikan uygulamas)
4 = basit kablo balants, 5 = esnek kablo balants
6 = d-tipi (exproof) kablo balants, 7 = d-tipi zrhl kablo balants


9.02 DEVRE KESC ve YOL VERCLER

a) GENEL

Devre kesici ve yol verici gibi alt cihazlar normal almalar icab ark karan aletlerdir.
Bu nedenle ancak d, p, veya -tipi korunabilirler. En yaygn uygulama d-tipi koruma
eklidir. O-tipi korumadan gnmzde kanlmaktadr. nk yal aletler patladnda
yangn gibi ok daha fazla hasara neden olmaktadr. Bu nedenle yeni tesislerde yal
altere rastlanmamaktadr. Eski tesislerde yal alterler (korunmu veya korunmam)
halen faal almaktadr.

D-tipi korunmu aletin gvdesi 10 veya 15 atmosfer gibi byke bir statik basnca dayan-
mak zorunda olduu iin, sonuta bu alterler bir demir ynna dnmektedirler. Korun-
mam normal bir motor yol vericisi 20-40 kg gelirken ayn gteki, d-tipi korunmu bir
alter 300-500 kg gelmektedir. Bu ise patlayc ortama kar korunmann getirdii klfeti ve
emniyetin bedelini izah etmeye yeterlidir.

Kesme kapasitesini tutturabilmek iin alterin gvdesi istenildii kadar byk seileme-
mektedir. Baralar aras mmkn olduunca yakn tutulmak zorundadr.

Yeralt madenlerinde robustluk ve neme kar korunma gerekesi ile yol verici veya devre
kesici gibi alterlerin tamam d-tipi korunmu gvde iersine yerletirilmektedir.

D ve e-tipi kark kullanlabilir. alt cihazlarnn kablo girileri e-tipi yaplabilir. Gerekte
klemens ve kablo girii gibi kesimler normal alma icab ark karmazlar. Ancak tamir ve
bakm esnasnda dokunulmalar gerekir ki, bu hallerde de elektrik kesilmeden allamaz.
Zaten bu tip aletler mekanik olarak yle dizayn edilmilerdir ki kapaklar aldnda
cereyanlar otomatikman kesilir. Ancak giri kablosunun cereyan kesilmeyebilir. Bu
64
kesime mdahale edilecekse bir nceki alterden elektrik kesilmelidir. Bu yntem alt
cihazlarn biraz daha hafif ve ucuz hale getirmektedir. Ne var ki ngiliz uzmanlar ayn
grte deildir. Onlar klemens kutularnn da d-tipi imal edilmesinde direnmektedirler. Bu
gr yalnzca madenler iin geerlidir. Bu nedenle madenlerde kullanlan, ngiliz mal
alterler ile Alman mal alterleri bir birlerine akuple etmek zordur.



letme artlar hafif ve nemi az olan dier sanayi kollarnda ise yalnzca ark karan
ksmn d-tipi korunmas yani basnca dayankl zel muhafazaya alnmas, dier ksmlarn
ise toz ve neme kar korunmu olmas yeterli grlmektedir. Bu tip aletler daha hafif ve
kullanl olmaktadr. Bu durumda alterler yalnzca tek tip korunmu olmamaktadr.
alterin ark karan kontak ksm d-tipi dier ksmlar da e-tipi korumaya alnmaktadr.

Genel kaide olarak, II.Grup gazl ortamlarda, alt cihazlar patlayc sahann dna alnr
veya araya duvar ekilerek patlayc maddelere kar engel oluturulur. Yani II.grup gazl
ortamlarda ex tipi alterlere motorlar kadar ihtiya duyulmaz.

Kumanda devresi bulunan alterlerin bu ksmlar da, i-tipi yani kendinden emniyetli dizayn
edilebilir. Bu durumda kumanda balantlar daha basit olabilir. nk kendinden emniyetli
devre zerinde, cereyan altnda da allabilir. Kendinden emniyetlilik bal bana bir
konudur. Bu hallerde ok eye dikkat edilmesi gerekir.

Yukarda Allenwest-Wallecetown firmasnn web sitesinden alnan, madenler ve petro-
kimya sanayi iin retilmi olan, d-tipi korumal motor yol vericilerinin resmi grlmektedir.
Maden tipi olan, iki motora kumanda edebilecek byklkte olup 520 kg gelirken, petro-
kimya iin retilen ayn tip alet 4-8 adet motora kumanda edebilecek boyuttadr ve 76 kg
kadardr. Bu, madenler ile dier sanayi arasndaki fark ortaya koymaktadr.

b) Vakum ve SF6 gazl alterler:

Bu alterlerin ark karan ksm tamamen kapaldr ve gazl ortamdan izole edilmitir.
Otomatikman korunmu saylabilirler mi?. Bu konuda uzmanlar (aynen trafolarda olduu
gibi) bir ayrcalk tanmamaktadr. Normal kuru alterlerde olduu gibi d ve e-tipi koruma
65
uygulanmaktadr. Vakum (veya SF6) hcre d-tipi korunmu bir muhafaza iensine yerle-
tirilmektedir. Bu alterlerin kontaklar patladnda, tehlikeli olduu gr hakimdir.

Kk boyutta Ex-d korumal alt panolar piyasada mevcuttur. Orta ve byk boyuttaki
alt panolarna Ex-p tipi koruma uygulanmaktadr. Gnmzde II. Grup gazl sahalarda
yaygn kullanm alan bulmaktadr.

c) Kk Anahtarlar

Kk boyuttaki anahtar ve sivileri d-tipi olarak imal etmek daha kolaydr. nk kk
hacimli muhafazalara nizamnameler baz ayrcalklar tanmaktadr. Tahribat daha az ve
patlama annda retilen basn kuvveti ok daha dktr.

Aada Extronix firmas yapm (www.extronics.com.uk) pano tipi bir exproof dme
grlmektedir. Bu butonun normal panolarda kullanlandan d grn olarak pek fark
yoktur. Gvdesi biraz uzun ve yaylanan ksmlar akta deildir.


alma ortam ss -20C to +40C
IP65
ATEX II 2G EEx de IIC T6 (Push Buttons)
ATEX II 2G EEx mde IIC T6 (Indicator Lamps)
24-240 V
Gvde : Polyester ve polyamid
Kablo : 4x1.5
Arlk : 600 gr 1 kg

Sertifika iaretinden anlald gibi d-tipi bir uygulama mevcuttur. Elektrii kesme olaynn
ok kk hacimli bir ortamda uygulamas sz konusudur. Burada kablo balantlarndan
sz edilmemektedir. Bunlarn da Ex-e tipi olmas gerek. Sonuta bu dmeyi veya
anahtar basit bir harici kutu zerine koyarak exproof uygulama yapabiliriz.


D grn itibar ile normal ortamlarda
kullanlan butonlardan farksz yapda olan
bir anahtara tipik bir rnek. Burada ark
karan ksm ok kk bir hacme
sktrlmtr.


Yukarda yerli yapm (www,ekspro.com) start-stop butonu ve anahtar grlmektedir.
Burada buton normal bir eksproof kutu zerine yerletirilmitir. Butonun basma dmesinin
mekanik aksam eksproof nizamnamelerini yerine getirmektedir. Ark karan elektrikli ksm
ise normal bir siwitir. Eksproof bir kutu iersinde bulunduu iin patlayc ortamda
kullanlabilir hale gelmektedir. Yukardaki yabanc firma uygulamalarnn tersi bir durum
sz konusudur

66


Ekspro firmas (www.ekspro.com)
yapm bir Start-Stop butonu
TSE TSE 3380e gre Ex d IIA-B-C T6 sertifikal
Ekspro firmas (www.ekspro.com)
yapm bir anahtar
TSE TSE 3380e gre Ex d IIA-B-C T6 sertifikal


9.03 TRANSFORMATRLER

Transformatrler de d-, -, ve q-tipi koruma uygulanabilirse de en yaygn olan ve
gnmzde tatbik edileni d-tipi korumadr.

Maden sanayi dnda patlayc ortamlara kar nlem almak zorunda olan kimya ve petrol
sektrnde g transformatrlerini patlayc ortamdan izole etmek mmkndr. Transfor-
matr patlayc ortamn teekkl ettii blgenin ok daha uzana yerletirilerek, enerji
buradan kablo ile nakledilmektedir. Bu nedenle ticari piyasada madenler dnda retilen
ex-proof transformatre rastlanmamaktadr. Grizulu madenlerde ise, buna her zaman
imkan yoktur. Kk madenlerde, dardan dorudan enerji iletilebilirse de uzun yer alt
tnelleri bulunan madenlerde antigrizu transformatrlerin kullanlmas zorunludur.


Transformatrler yaplar icab normal almalarnda ark karmadklar halde hemen
tamam d-tipi korunmu basnca dayankl mahfaza iersine yerletirilirler. Bu ise alterler
de olduu gibi transformatrn arln ve maliyetini artrr.
67

Normal almalarnda ark karmadklar iin e-tipi korunabilecekleri akla gelirse de hi bir
lkede, uzmanlar buna msaade etmemektedirler. Elektrik motorlarnda Alman uzmanlar
e-tipi korumaya msaade ettikleri halde, transformatrlerde byle bir uygulamaya geit
vermemektedirler. Sebebi de transformatrlerin patladnda ok tehlikeli olmalar ve
genelde srekli gzetimden uzak olmalardr. Motorlarda ise, ounlukla iletici motorun
yan bandadr ve motor gleri de trafolar kadar byk deildir. Ayn gr yukardaki
blmlerde de bahsettiimiz gibi vakumlu alterlerde de hakimdir.

Yal trafolarda, o-tipi yani yal koruma uygulanmaktadr. alterler blmnde de bahset-
tiimiz gibi gnmzde yal aletler sanayiden elini ekmekte kullanc tercih etmemekte-
dir. Bu nedenle resmen yasak olmamakla birlikte yal korunmu ex-transformatrler
imalatlar tarafndan piyasaya srlmemektedir. Kumla korunmu q-tipi transformatrler
de mevcuttur. Daha ziyade Fransada yaygn olup gnmzde pek rastlanmamaktadr.
Gnmzde yal trafo yerine kuru tip (reineli) trafolarn kullanm yaylmaya balamtr.
Buna ramen d-tipi korunmaktadrlar. E veya m-tipi korumaya rastlanmamaktadr. Her ne
kadar trafolar normal almalar icab ark karmyorlar ise de, vakum alterlerde olduu
gibi g trafolarnn tamam d-tipi korumal muhafaza iersine alnmaktadr. Motorlarda
olduu gibi e-tipi uygulama yaplmamaktadr.

Kk gteki trafolar dahi, d-tipi korumal imal edilmektedir. Kumanda devrelerinde
kullanlan ok kk trafolarda m-tipi korunmu olanlar mevcuttur.

Yukarda bir fikir vermesi iin, iki firmann yer alt madenleri iin rettikleri g trafolarnn
resmi grlmektedir. Bu transformatrlerin hem giri ve hem de klarnda mekanik
olarak bitiik kesiciler mevcuttur. Standartlar ve emniyet nizamnameleri, patlayc gaz
ykseldiinde elektrik kesilmesi* zorunluluu n grd iin bu kesiciler bitiik yaplmak
zorundadr. Bu isi g trafolarnn arln artrmakta ve yer alt tnellerine naklini
zorlatrmaktadr.

9.04 GENEL AMALI EXPROOF CHAZ ve EK KUTULAR

Sanayide kablo eklemek ve iersine cihaz yerletirmek maksad ile gelitirilmi genel
amal eksproof kutular da mevcuttur. Bu kutular en kt artlara gre denenerek ser-
tifikalandrlmaktadrlar. rnein aada resmi verilen EKSPRO firmas yapm bu kutu
zerinde hibir delik ve balant eleman bulunmamaktadr. Kullancn isteine gre bu
kutu zerine 1 apnda 4 adet delik delinebilmekte ve buraya istenilen kablo rekoru
balanabilmektedir. Bu sayede sz konusu bu cihaz bir kablo balama eleman ( ek
kutusu) olarak kullanld gibi iersine istenirse bir motor kontaktr, sigorta veya kesici
konularak bir motora yol vericisi veya herhangi bir alt kutusu olarak da kullanlabil-
mektedir. Alacak kablo delik saylar delik aplarna gre deimektedir.

www.ekspro.com yapm ek ve cihaz kutularna rnek

GUB tipi alevszmaz bir kutu rnei

TSE 3380e gre Ex-d II A, B, C T6
sertifikal. Kutu boyutlar :
En az : 120x100x108 mm
Azami : 276x230x202 mm
EJB serisi alevszmaz kutu rnei

TSE 3380e gre Ex-d II A, B, C T6
sertifikal. Kutu boyutlar :
En az : 302x242x183 mm
Azami : 805x455x302 mm
68


Extronix firmasndan alnan (www. extronics.com) alevszmaz mahfaza rnekleri

(Flameproof Enclosures) IIB Flameproof Enclosure IIC
ATEX II 2G EEx d IIB T6,T5,T4 ATEX II 2GD EEx d IIC T6 or T5 IP66

Yine ayn firmann web sitesinden alnan alevszmaz enstrman tablosu rnekleri

(Flameproof Instrument Housing IIB) Flameproof Instrument Housing IIC
ATEX II CE Ex II 2 G EEx-d IIB , IP65 ATEX II2 GD EEx d IIC T5/T6 T85 or
T100C IP66


69

KENDNDEN EMNYETL EK KUTULARI

Patlayc ortamlarda kullanlan robust demir dkm (Ex-d tipi) ek kutularnn yan sra, nor-
mal ortamlarda kullanlanlardan hi farksz ek kutular da grlmektedir. Bunlar kendinden
emniyetli devrelere ait ek kutulardr. Dlarnn mavi renge boyanm ve zerlerine ken-
dinden emniyetli devre kablolarna ait olduklarnn belirtilmesi yeterli olmaktadr. Aadaki
rneklerde olduu gibi ngiliz uzmanlar pek de mavi renge boyamamaktadrlar.

Extronics firmas yapm kendinden emniyetli terminal kutusu rnei
Artrlm emniyet Ex-e ve kendinden
emniyetli Ex-i tipi korunmu terminal
kutusu
ATEX II 2 GD EEx e II EEx ia IIC
T6/T5 sertifikal
alma ortam : -50C +55C aras
IP66

Kendinden emniyetlilik ok farkl bir koruma yntemi olup, ayr bir yazmzda ele alna-
caktr. Bizce kendinden emniyetli bir devrede kullanlan bir terminal kutusuna sertifika
vermenin anlam yoktur. Burada neden sertifikadan bahsedilmektedir bilinmemektedir.
lgin bir rnek olduu iin yazmza alnmtr. Ex-d tipi korunmu kutularda olduu gibi
buradaki kutunun iersine herhangi bir alet yerletirmemiz veya istediimiz gibi modifiye
edip dzenlememiz sz konusu deildir. Exproof mu? eksproof eklinde dnmek ok
yanltr. Yukarda bahsettiimiz gibi kendinden emniyetlilik ok farkl bir koruma
yntemidir.


9.05. KABLOLAR ve BALAMA ELEMANLARI

a) KABLOLAR

Kablolar yaplar icab normal alma artlarnda ark karmazlar. Ancak herhangi bir
nedenle kopar veya kasten kesilir ise ark karabilirler. Nizamnameler anormal halleri
dikkate almadklarna gre kablolarda patlamay korumadan sz edilemez. Fakat piyasada
alev szmaz = flameproof kablolar mevcuttur. Konu ile ilgili standartlarda yaynlanmtr.

Ex-koruma olarak, kablolarda iki nlem alnr. Birincisi di klfn zrhl yaplarak kesilme,
kopma ve ezilmenin zorlatrlmas, ikincisi de yanmann nlenmesidir. Standartlar ex-
korumal sahada hi yanmayan tip (silikon) kablo art komamakta, yandklarnda alevi
70
ilerletmeyecek yapda olmalar (ra gibi yanmamalar) yeterli kabul etmektedir. ngilizcesi
ile fire retardant yanmay geciktirici olmalar yeterli olmaktadr.

Kablo kullanm konusunda byk kurulularn kendi zel tercihleri bulunmaktadr. Madenl-
er ayr, petrol ve kimya sanayi ayr tip kablo tercihinde bulunmaktadr. Her kurulu kendi
zel artlarna gre zel seim yapmaktadr.

Amerikan boru condiut uygulamasnda ise kablonun zrhl olmasna gerek yoktur. Zrhn
yerini elik boru almaktadr.



Bir fikir vermesi asnda, NKA firmasnn rettii yer alt maden kablolarnn resmi
verilmitir. Bu resimde koruyucu zrh ve hatta ift zrh (PVC kabloda) grlmektedir.

b) KABLO BALAMA ELEMANLARI

Kablolar exproof cihazlara balanrken, cihazn exproof zelliini bozmamaldr. Bu
nedenle ex-d tipi cihazlar kablo bal ve bal kablo rnei ile beraber denenir (exproof
sertifika tip deneylerinde). Kullancya kendine gre bir deiiklik yapma imkan braklmaz.
Kablo girii ayr bir blme olarak tasarlanr. Bu tasarm sonucu alet iri ve csseli hale gelse
dahi, kullancnn hata yapaca ve olay mhimsemeyecei dikkate alnarak kablo giri
blmeleri ayr dizayn edilir. Alman uzmanlar Ex-e tipi ngiliz uzmanlar ise Ex-d tipi giri
dizayn ederler.

ABD uygulamas ise tamamen farkldr. Exproof olay btn alglanarak kablo balants da
ex-d tipi gvde iersinde imi gibi dnlr ve bu nedenle borulu (condiut) balant n
plana kmtr. Boru balantlarnn da kendine gre farkl yapm ekli, zel ara balant
elemanlar, rekorlar ve saireleri mevcuttur.

1) KABLO EKLER :

Kablolar zel kimyasal maddelerle ve piyasada kolayca bulunan kablo ek garnitrleri ile
bir .birlerine balanmaktadr. Normal ortamlarda uygulanan bu tr ekleme ekilleri ou
kiilerce bilinmektedir. Ayrca kablolarn cihazlara veya panolara balandklar noktalarda
kullanlan kablo balklar mevcuttur. Bu kablo ek ve balk malzemeleri kablonun cinsine
ve gerilimine gre deiik olmaktadr. Piyasada orta gerilim ak hava tesislerinde (35 kV a
kadar) kullanlan silikon kablo balklar mevcuttur. Silikon balklarn grevi toz ve
yamura kar koruma tekil etmektir.

Bu tip uygulamalar patlayc ortamlarda (exproof olarak) tatbik edilebilir mi?. OG ak hava
tesislerinde kullanlan silikon balklarn patlayc ortamlarda kullanlmas sz konusu
deildir. nk exproof ortamda ak hava elektrik tesisi bulunamaz.
71

zellikle yer alt ehir ebekelerinde kullanlan kablo ek tertibatnn ve yine ek garnitr-
lerinin veya ek muflarnn patlayc ortamlarda kullanlmasnn her hangi bir sakncas
yoktur. nk ek yerinde herhangi bir nedenle ark kma veya ek yerinin su veya yamur
almas gibi bir durum sz konusu deildir. Byk gl elektrik tesisleri daha ziyade pat-
layc ortamn dnda bulunduu iin bu gibi tesislerin kablo girileri de bilinen yntemlerle
gerekletirilmektedir.

zel kablo ekleri yer alt madenlerinde ve hareketli ak maden iletmelerinde gndeme
gelmektedir. Bu iletmelerde, yukarda bahsettiimiz, harite kullanlan ekleme yntemleri
kullanlabilir ise de hareketlilik ve ilerin hzll nedeni ile zel ek tertibatlar tercih edil-
mektedir..

2) GEMEL TP EKLEME (F-PRZ)

Gemeli tip fi-priz eklindeki kablo balama tertibatn ngiliz uzmanlar yllardr yer alt ve
yer st madenlerinde uygulamaktadr. Bu tertibatlar hareketli elektrik ebekesinde ve 10
kV a kadar uygulanmaktadr.

Aadaki resimde yer alt madenlerinde kullanlan VCTOR firmas yapm bir kablo ek
tertibat grlmektedir.
dii soket erkek soket

Bu tip fi priz siteminin sakncalar neler olabilir?. Evvela normal ortamda dahi 6.000 volt
gibi bir ebekede fi-priz sistemi kullanlamaz. Tertibatn rast gele almalara ve su girme-
lerine kar korunmu olmasa gerekir. Trk nizamnameleri byle bir uygulamaya msaade
etmez. Ya kablo sabit bir ekilde eklenecek veya bu noktaya bir kesici konulacaktr ki, bu
pahal bir yntemdir. ngiliz uzmanlarn uygulad yntem basit ve pratiktir. Fakat bu
uygulamann da getirdii ve gtrd avantaj ve dezavantajlar mevcuttur. Evvela fi-priz
dzenei sabit tesiste uygulanmaz. Hareketli ksmlarda ve zellikle motor kumandas
bulunan kablo kollarnda uygulanr.

Fi-priz sistemini uygulayabilmek iin ebekenin yaps farkl olmak zorundadr. Kablolarda
3 fazn yan sra bir de pilot damar mevcuttur. Dier bir sz ile bu gibi fi-priz sistemi
uygulanan ebekelerde pilot koruma tabir edilen zel bir koruma yntemi uygulanmak
zorundadr. Bylece rast gele karmalara kar nlem alnm olun. Fiin pilot ucu dier
faz pimlerinden daha ksadr. Fi alrken evvela pilot pimi kar ve elektriin kesilmesini
salar. Burada konumuz olmad iin pilot koruma sisteminin detaylarna girilmeyecektir.
Ksaca, pilot pimi ktnda elektriin kesilmesini salamaktr. Kesici veya motor yol
vericisi pilot devre tamamlamadan (kablolarn fi-prizleri birbirlerine balanmadan) kesiciyi
veya kontaktr kapatmamaktadr. ebeke ve elektrik sistemi buna gre dizayn edilmitir.
Byle bir ebeke yapsnda, yukardaki fi-prizleri tertibatnn kullanmnn hi bir sakncas
yoktur.

72
ngiliz ve Alman uzmanlarn uyguladklar kablo balama elemanlar arasnda farkllk
mevcuttur. Bunlarn yapm felsefesini bilmeden ve hi dnmeden kendi aralarnda dei
toku yapamaz ve kark kullanamazsnz. nk ngilizin kulland ebeke ile Almann
veya bir baka lkenin kulland elektrik ebekesi ve bu ebekenin kumanda kontrol
sistemi ayn olamaz. Kablo balama elemanlarnda ana prensip, elektrik kesilmeden
baln karlmamas veya ekin almamasdr. Balk ne tip olur ise olsun, evvela elektrik
kesilecek sonra balk karlacaktr.

Kablo balklarnn ayrca su geirmezliine de dikkat edilmelidir. IP54 den aa korumas
olan balk kullanld tarafmdan bilinmemektedir. Nemli ve sulu ortamda IP67 ye kadar
uygulanabilir. ou kez, balk iersine reine dklerek izolasyon ve su geirmezlii
salanmaktadr. Eski uygulamalarda zift (katran) dkm grlmektedir. Gnmzde zift
tamamen kalkmtr. nk zaman almakta, ziftin souyup sertlemesi 6-24 saat srmek-
tedir. Avantaj ise ziftin sklerek baln tekrar kullanlabilme olasldr.

UEE Unit Electrical Engineering Ltd. Kanada firmasnn www.uee.com web sitesinden
alnan ak maden iletmelerine ait aada kablo balama uygulamalar grlmektedir.





Ar maden iletmeleri dnda uygulanan fi priz sistemleri de mevcuttur. Bunlarn tamam
bir alter veya otomatik sigortann altrlmas prensibine dayanr. Fi yerine oturtulma-
dan alter ak olmak zorundadr ve yine fi karlmak istendiinde alter otomatikman
alr. Aada EKSPRO firmas (Elektrik Malzemeleri malat Sanayi ve Ticaret Ltd. ti.
http://www.ekspro.com) yapm benzeri bir fi-priz tertibat grlmektedir.

73
www.ekspro.com
yapm bir fi-priz

TSE 3380e gre EEx d II A-B
T5 sertifikal

Kumanda devrelerinde kullanlan Ex-d tipi kablo balklarnn hemen tamamn pirin veya
bronz gibi paslanmaz malzemeden yaplmtr. Normal artlarda kolayca ekilerek alma-
mal ve ark kmasna neden olmamaldrlar. Bu nedenle exproof kablo balklar dier
uygulamalara kyasla daha teferruatldrlar. Uygulama esnasnda imalat firmann izahat
ve uygulama rnekleri titizlikle okunmal ve ben bunu naslsa biliyorum, her yerde uygu-
ladm gibi bir dnce ile kumanda kablolar balanr ise hatal olur.. Kablo balklar d
grn itibar ile normal ortamlarda kullanlana benzedii iin elektrikiler pein hkml
davranmakta ve ou kez hata yapmaktadrlar. Hatal kablo balantlarna ok rastlam-
mdr. Kendinden emniyetli devrelerde kullanlan balklar farkl olabilir. Ayr bir yazda ele
alnacak olan kendinden emniyetliliin yaps tamamen farkldr, dier uygulamalar ile
kartrlmamaldr.

Kablo balama elemanlar IEC 60079-14 ve En 60079-14e uygun olmak sorundadr.
Yukarda, bir fikir vermesi maksad ile ngiliz HAWKE firmas yapm balk rnekleri
grlmektedir.



Kumanda kablosu balant rnei


9.06 AYDINLATMA AYGITLARI

ok deiik cinste aydnlatma armatrleri mevcuttur. Bunlarn her birine uygulanacak
koruma yntemleri de farkldr. Ayr ayr incelememiz gerekir.

1) AKKOR FLAMANLI ARMATRLER

Akkor flamanl ampuller normal almalar icab ark karmazlar. Ark karan ksm
anahtarlardr ki, buda alter konusuna girer. Bu durumda acaba patlayc ortam tehlikeye
dren nedir diye sorarsak akla gelen flamann 2000Cyi aan ss ve ampuln cam
yzeyinin scakldr. Flaman scaklnn sorun tekil etmedii ve ampul krldnda
hemen souyarak patlamaya neden olmad deneylerle ispat edilmitir. 2000-3000C gibi
74
bir snn sorun tekil etmemesi bir ok meslektama ilk bakta mantksz gibi geliyorsa
da bu bir gerektir. En nemli sorun ampuln cam yzeyinin ve duy kenarlarnn yzey
ssdr. Bu sy azaltmak iin ampuln biraz daha byk imal edilmesi yeterli olmaktadr.
Bu ise piyasada konutlar iin mevcut olan ampullerin kullanlamamas anlamna gelir. Bu
durumda, ya zel ampul imal edilmesi veya normal ampullerin kullanlabilmesi iin tedbir
alnmas gerekir. Bu bakmdan ampullerde iki tip koruma uygulanr.



a) d-tipi korunmu akkor flamanl aydnlatma armatr:

Yeni imal edilmi bu tip bir armatrn etiketinde ExI-d veya ExII-d yazl olmas gerekir.
Ampul zel imal edilmi bir cam fanus ile kapldr. Bu cam 10 veya 15 atmosfer statik
basnca ve ayrca darbelere dayankl olarak imal edilmi olmaldr. Rasgele imal edilmi
sradan bir cam fanus kullanlamaz. D-tipi korumann istedii basnca dayankl
muhafazay cam fanus oluturur. Ampul deitirmek iin elektriin kesilmi olmas gerekir.
Bu tip armatrlere, piyasada mevcut ve konutlarda kullanlan ticari ampuller taklabilir.
Cam fanusun zerinde de Ex iareti bulunmaldr.

b) e-tipi korunmu akkor flamanl aydnlatma armatr

zel fanus imali yerine zel ampul imal edilirse e-tipi koruma uygulanabilir ve armatr
daha ucuza imal edilebilir. Ampul biraz byke imal edilerek yzeyin genilemesi ve
bylece yzey scaklnn dmesi salanr. Bu durumda cam fanusun basnca dayankl
olmas gerekmez. Yalnzca darbelere kar nlem alnr. Bu maksatla cam fanusun zerine
bir elik zgara geirmek yeterli olmaktadr. Ayrca toz ve neme karda nlem alnmaldr.
zel ampul dolays ile, bu tip armatrler pek kullanm sahas bulamamtr.

c) d- ve e-tipi kark korumal akkor Flamanl aydnlatma armatrleri

Ampul deiimi esnasnda elektriin kesilmesi art ise de buna pratikte pek uyulmamakta-
dr. Bu maksatla gerilim altnda ampul deiebilen armatr gelitirilmitir. Deiim
esnasnda ark ampuln dip ksmnda kar. Yukardaki resimde grlebildii gibi yayl bir
mekanizma ile, kontan duyun dnda ufak hacimli baka bir blmede olumas salanr.
Bu blme de kolayca d-tipi korumal yaplabildiinden problem zlm olur. Ampuln
75
zerine cam fanus geirilir ve tel kafesle de darbelere kar korunmaldr. Bu tip armatr-
lerin zerlerinde d- ve e-tipi korunduklar belirtilmektedir. Normal ticari ampuller kullanla-
bildiinden ve deiimi de pratik olduundan yaygn bir kullanm alan bulmutur.

2) FLORESAN TPL ARMATRLER

Floresan lambalarn normal almalarnda ark karan ksm STARTER leridir. Akkor
flamanl lambalarda olduu gibi tpn yzey scakl da sorun tekil etmektedir. Starterin
zel korumaya ve floresan tpnde basnca ve darbelere dayankl zel bir tp iersine
konulmas gerekir veya zel bir floresan tp imal edilerek starter ve yzey scakl sorunu
ortadan kaldrlabilir. Bu yn ile floresan armatrler de iki ekilde korunmu olarak
piyasaya srlmektedir.

a) d-tipi korunmu floresan armatrler:

Starter ve floresan tp ayr ayr d-tipi korunmu muhafaza iersine yerletirilir. Son zaman-
larda g faktrn dzeltmek iin kondansatr de istendiinden starterle kondansatr
birlikte ayn d-tipi bir muhafazaya yerletirilmi olarak imal edilmektedir. Floresan tp ise
basnca dayankl zel imal edilmi bir cam tp iersine konulur. Bu tp denenmi ve
basnca dayankl olduunu ispat eden sertifikaya sahip olmaldr. Yuvarlak tp eklinde
olduundan cam fanusa kyasla daha kolay imal edilir, basn ve darbelere de daha
dayankldr.


Ekspro firmas yapm (www.ekspro.com) bir floresan armatr rnei. TES 3380e gre
EEx d IIA-B-C T6 sertifikal

D-tipi korunmu floresan armatrler Trkiyede daha yaygndr. nk evlerde kullanlan
ticari tplerin kullanlmasna mani bir durum yoktur.


b) e-tipi korunmu floresan armatrler.

Starter ve yzey scakl sorununu zmek iin akkor flamanllarda olduu gibi zel
floresan lamba imal edilmitir. Bu floresanlarda, starter grevini tp iersine yerletirilmi
olan erit halindeki bir diren stlenir. Floresan ampul bu diren yardm ile start alr. Bu
nedenle bu tip floresan lamba tplerinin ucunda tek pim vardr. Ticari piyasada evler iin
satlan floresanlanda olduu gibi iki pimli deil tek pimlidirler.
76

Tek pimli zel floresan kullanlarak yaplan bir ex-korumal armatrde, ark karan ksm
olmad iin e-tipi koruma uygulanabilir. Bu durumda basnca dayankl bir koruyucu tpe
gerek yoktur. Yalnzca IP korumas (toz ve neme kar) uygulamas yeterli olmaktadr. D-
tipine gre daha hafif ve ucuzdurlar. Bu tip armatrlerin mahsuru ise, zel tek pimli
floresana ampule ihtiya duymalardr. Ticari piyasadan kolayca teminleri mmkn deildir.
Ambarda stok bulundurmak gerekir.



Bir fikir vermesi asndan, yukarda d- ve e-tipi korunmu floresan armatrlerin resmi
verilmitir. D-tipi armatrde koruyucu tp ve e-tipi korunmu olanda da koruyucu effaf
kapak grlmektedir.

3) CIVA BUHARLI ARMATRLER:

Ancak d-tipi koruma tatbik edilebilir. Akkor flamanllarda olduu gibi ampul, basnca daya-
nkl cam bir fanusa konulurken, starter ayr bir metal kaba yerletirilmektedir. Armatrn
st ksm d-tipi korunmu, starter gvdesini ve altnda cam fanusa yerletirilmi olan cva
buharl ampul oluturur. Bu yn ar ve dolays ile pahalya mal olduklarndan pek
yaygn deildirler.

Floresan ampullerde olduu gibi starter gerektirmeyen cva buharl ampuller de imal
edilmitir. Bu tip ampuller kullanlan armatrlere, e-tipi koruma tatbik edilebilir. Daha hafif
olmalarna ramen zel ampule ihtiya duyduklarndan pek ucuza mal olmazlar. Bu
nedenle yaygn kullanm alan bulamamlardr.

Sodyum (natrium) buharl sar k yayan lambalarn patlayc ortamlarda kullanlmalar ise
tamamen yasaktr. nk bu ampuller krldklarnda etrafa akkor halde sodyum parack-
lar satklarndan patlayc ortam tehlikeye drmektedirler.

LED diyotlar kullanlarak imal edilen sinyalizasyon lambalar da mevcuttur. Bunlara e veya
ib-tipi koruma uygulanabilmektedir.

TS EN 50014 Lambalarla ilgili genel hkmler iermektedir. Bunlardan en nemlisi ve
lambalar pahal klan, ampul deimek iin kapak aldnda elektriin kesilmi olmas
artdr (Madde 231.2). Lambalarn gc kk ve dolays ile ektikleri akm dk
77
olduundan bu art kk hacimli d-tipi korunmu odacklarla kolayca zmlenebilmek-
tedir. nk standartlar kk hacimli d-tipi muhafazalar kolaylklar getirmektedir.

4) PROJEKTRLER


Extronics firmasnn www.extronics.com web sitesinden
alnmtr.

Restricted Breathing
ATEX II 3GD EEx nR II T3/T2 IP65
Operating Temp. Range -40C to (25-56) C

Sertifikasndan anlalaca gibi, bu projektr her ortamda
kullanlamamaktadr. Zon 2 de kullanlabilmektedir

Piyasada hemen hemen her cins lambann exproof olan mevcuttur. Bunlarn sertifikalar
incelenerek nerelerde kullanlabileceine dikkat etmek gerekir. Yukardaki rnek zellikle
verilmitir. nk bir projektrn ortam patlatmayacak kadar salam ve tehlikesiz
olabilmesi mantkszdr. Yukardaki rnekteki projektr ise Zon 2 de yani patlayc ortam
meydana gelme ihtimali ok az olan yerlerde kullanlabilmektedir. Buna dikkat etmeden
projektr alr, bir gaz deposunun hemen zerine monte ederseniz tesisinizi tehlikeye
atm olursunuz.


9.07 TELEFONLAR:

Telefonlar d-, e- ve i-tipi korunmu olarak imal edilebilirler. D-tipi koruma yntemi ile imal
edilen telefon cihazlar 10 veya 15 atmosfer statik basnca dayankl bir gvde iersine
yerletirilmek zorunda olduklarndan ok ar olurlar ve bu zellikleri ile ok kullanszdr-
lar. Bu tip telefon cihazlar en az 25 kg gelmektedirler. 50-60 kg arlnda olanlar da
vardr. Byle bir cihazn tanmas ve montaj kolay deildir. D- ve e-tipi kark olarak
uygulananlar biraz daha hafiftir.

Gnmzde yaygn kullanm alan bulan ve modern teknolojiyi ieren telefon cihazlarnda
e- ve i-tipi koruma tatbik edilmektedir. Batarya ksm e-tipi korunur. Tam otomatik
elektronik telefonlarda ise i-tipi koruma uygulanr ki bu tip telefon cihazlarnn arl 3 kg
ile 13 kg aras deimektedir.

Tamamen kendinden emniyetli teknolojiye gre imal edilen telefon cihazlar da mevcuttur.
Bu cihazlarn kendinden emniyetliliini salayan zener bariyerlerdir. Bu bariyerler otomatik
telefon santralnn yanna ve tehlikesiz ortama yerletirilirler. Telefon cihazlar gerekli
konuma enerjilerini ierlerindeki bir bataryadan alrlar ve tetikleme yntemi ile uzaktan
arj edilirler. Bu yaplar ile Ex-ia veya ib tipi korunmu telefon cihazlar normal telefon
ebekelerine balanamazlar.

Telefonlarn enerji harcayan blmleri zil tertibatlardr. Gnmzde ok az enerji gerek-
tiren ve dk gerilimle alan piezzo kristal zil kullanan telefon cihazlar mevcuttur.

Aada Alman Funke+Huster+Fernsig firmas yapm birka rnek grlmektedir.

78
EEX ia IIC T6 sertifikal, pilsiz, ses takatli bir
telefon. Azlktaki bir mekanizma evrilerek
uyar yaplmaktadr. Bu cihazn zellii hibir
enerji kaynana ihtiya duymamasdr.


a) Tek abonelik bir telefon

b) ok aboneli bir telefon
sistemi iin kendinden
emniyetlilik santral

b) EEx ia IIC T6

Tam otomatik bir telefon rnei. Telefon cihaznn kendisi d grn itibar ile normal
ortamlarda kullanlan cihaza benzemektedir. Kendinden emniyetlilii salayan, a)
rneindeki gibi ya mstakil bir cihaz veya b) rneindeki gibi komple bir santraldir.


Solda ar alma ortamna gre
yaplm duvar tipi bir otomatik telefon
ve solda da kendinden emniyetlilii
salayan tek bir telefona gre yaplm
bir KE telefon bariyeri.

Cihazlar Funku+Huster+Fernsig yapm
olup koruma snf Ex-ia IIC T6

KE telefon bariyerini alp bunun kna
sradan bir telefon cihaz
balyamazsnz. KE nin anlam kalmaz.

http://www.fhf.de/


9.08 TELSZLER

Patlayc ortamlarda kullanlan telsizler de mevcuttur. Bunlarn tamam i-tipi korunmutur.
Uzun ve ksa dalga frekansnda alan tipleri vardr. htiya ve kullanm artna gre
seilirler. Prensip olarak metrolarda kullanlan telsizlere benzerler. Yegana farklar
patlayc ortama kar korunmu olmalardr.

Grizulu yer alt madenlerinde kullanlan ok zel telsiz sistemleri mevcuttur. Bunlar harici
ebekede almazlar. Dier sanayi kollarnda ise hem normal telsiz ebekesinde ve hem
de ex-sahada alabilen Ex-i tipi korunmu telsizler mevcuttur.

79
Cep telefonlarnn da Ex-i korunmu tipleri imalat firmalarca piyasaya srlmtr. Hem
tehlikeli ortamlarda ve hem de normal yerlerde kullanlabilirler. Merak edenler zellikle
NOKIA firmasndan kendinden emniyetli tip (intrinsic safe) cep telefonunu temin ederek
hem emniyetli ve hem de tehlikeli sahada gvenle alabilirler. Rafineri ve petrol
sahalarnda alan kiilere tavsiye edilir. Bu tip cihazlarn Avrupadaki fiyat 1.000
civarndadr.


9.09 L ALETLER ve ZOLASYON MEGERLER

l aletleri zel itina ile kullanldklarndan ex-koruma gerektirmezler. Patlayc ortamdaki
bir panonun kapan ap gerilim veya akm lmenize normalde msaade edilmez.
Gerilimi kesmeniz gerekir. Arza takip ediyorsanz ve gerilim altnda almak zorunda
iseniz, zel nlem almanz gerekir. Bu ii ise patlayc ortamdaki gaz lerek yaparsnz.
Ya kendiniz, gaz detektr bulundurur veya ilgili departmann elemann ararak gaz
lmn yaptrr ve lc eleman iiniz bitene kadar hazr bekletirsiniz. Normal alma
bu ekildedir. Elimdeki avometre ex-korumaldr, bir ey olmaz demeniz riziko almanz
demektir.

Piyasada kendinden emniyetli tipte imal edilmi avometreler mevcuttur ve korumasz tipine
kyasla ok da pahaldr.

Baz Avrupa lkeleri, l aletlerinin tehlikeli ortamda tanrken sorun tekil ettiini, nizam-
namelere aykr olduunu ve bu nedenle ex-korumal l aleti tamak ve kullanmak
gerektiini ileri srerler. Bu nedenle ex-korumal ZOLASYON MEGER dahi yaplarak
piyasaya srlm ve ok da satmaktadr. Konuyu derinlemesine bilmeyen meslektalar-
mz, ex-korumal meger kullandnda her eyin normal olduunu zannederler. Halbuki bu
megerler tanma esnasnda ve ucuna alet balanmad hallerde ex-korumaldr. Dme-
sine basp veya kolu evirdiinizde retilen gerilim dinamitin fitili olabilir. Ksaca megeri
kullanrken zel nlem almanz gerekir. Bir kabloda ksa devre aryorsanz ve bu kablonun
bir ucu da patlayc ortamda ise , elimdeki meger ex-korumal diye rahat davranamazsnz,
tedbir almanz gerekir.

Bence ex-korumal meger, ticari oyundan ve kandrmacadan baka bir ey deildir. Ex-
korumal ve hatta Ex-i korumal avometrenin bir anlam olabilir. nk kendinden emniyetli
Ex-ia tipi devrelerin gerilim altnda kapaklar alp tamir edilebilmektedirler.


9.10 OTOMASYON ve ZLEME SSTEMLER, PLCler

a) DETEKTRLER

Patlayc gazlar len detektrler 10-15 sene ncesine gre hem ucuzlam ve hem de
boyuta klmler ve rekabet dolays ile de kullanmlar ekonomik hale gelmitir. Bu
gn irili ufakl bir ok firma, tesisine gaz kaa izleme sistemleri kurdurmaktadr. Ex-
korumal alet kullanm yannda ikinci bir tedbir olarak kabul grmekte ve gvenlii
artrmaktadr.


80


i icab patlayc ortamlarda dolamak zorunda olan kiilerin yannda tayabilecei kk
detektrler olduu gibi sabit izleme sistemleri iin de detektrler mevcuttur. Sabit izleme
sisteminde kullanlan detektrlerin hemen tamam 4-20 mA kldrlar. Voltaj kl
detektrler piyasadan kaybolmu gibidir. Kullanlan koruma yntemi Ex-ia tipidir ve ZON
0da kullanlabilmektedirler.

Yukardaki resimde en son gelitirilen detektrlere rnek verilmi olup, bir ok firma
tarafndan benzeri aletler retilmekte ve piyasaya srlmektedir.

Yanc gazlarda, katalitik yanmal catalitic combastable tip detektrler tercih edilir ve her
nevi yanc gaza gre kalibre edilmeleri mmkndr. Bu sensrlerde, ortamdaki gazn
kk bir porsiyonu alnarak bir diren zerinde yaklr ve kard enerjiye gre, snan
direncin, omaj deerine gre ortamdaki gazn oran belirlenir.

Yanc olmayan karbon monoksit (CO, zehirli bir gazdr) hidrojen slfr (H2S) gibi gazlarda
elektro kimyasal metot kullanlarak llr. Sensre gelen gaz bir kimyasal madde ile
reaksiyona girer ve rettii akma gre ortamdaki gazn oran belirlenir. Bu nedenle bu tip
sensrlerde iki damarl kablo da kullanlabilir. Enerji, besleme kablosu ile sinyal dn
kablosu ayndr.

Kzl tesi n (IR= infra red) prensibine gre alan sensrler de mevcut olup bunlarn
numune tplerindeki rnek gaz ile ortamdaki gazdan geek n krlmasna gre ortam-
daki gazn yzde oranna karar verilir. Bu tip IR sensrler uzun mrl olup pek bakm ve
kalibre gerektirmezler. Doal gaz boru hatlar, pompa istasyonlar ve LPG tanklar gibi ku
umaz kervan gemez yerlerde tercih edilirler. Bu tip detektrler de kendinden emniyetli
korumaya sahiptirler.

Evlerde yaygn kullanma alan olan doal gaz ve svlatrlm petrol gazlar LPG iin de
gaz sensrleri mevcuttur. steyen alp mutfana kurabilir. Yalnz u husus unutulma
maldr; patlayc ortamlarla ilgili (exprof) kaideler, standart ynetmelik ve saire gibi
yazmzda bahsettiimiz usul ve esaslarn hi biri konutlar iin n grlmemitir. Konutlarla
ilgili gaz datm irketlerinin kendi usul ve esaslar mevcuttur ve bunlarn hi biri elektrik
tehizatnda exproof malzeme kullanmm n grmemektedir. rnein mutfan
aydnlatmasnn exproof olmas gibi bir husus hibir lkede mevcut deildir. malatlar
baz sensrler gelitirip piyasaya srmektedirler. Yrtme kademesi (standart ve ynetmeli
81
koyucular) konutlar bu ilerden uzak tutmaktadrlar. htimal ve olaslk sanayi ile ayn ise
de ekonomik nedenlerle evler olayn dnda tutulmaktadr. Aksi halde bir evin veya
lokantann mutfann iindeki elektrik tehizat asl ii gren piirme aletlerinden kat kat
pahalyla gelir. Bu gibi yerlerde, koku, alev tkac gibi birincil (primer) nlemler
alnmaktadr. Elektrik tehizatna dokunulur ise parasal ynden altn klmaz hal alr.

b) PLCler

llen deerleri toplayan ve bilgisayara aktaran Ex-ia korumal PLCler mevcuttur. En
yaygn kullanlan data nakil sistemi Profibus-PA dr. Profibus-PA tamamen kendinden
emniyetli Ex-ia korumal olarak gelitirilmitir. PLClerin kendinden emniyetli besleme
cihazlar olup, ou kez bu besleme cihazlar temiz sahaya yerletirilerek PLCler ve bal
detektrler uzaktan beslenirler. Aada rnek bir sistem dizayn grlmektedir.





Patlayc ortamlarda alan l, izleme ve otomasyon gibi sistemlerin hemen tamam
kendinden emniyetli tip olup, bu konu ayrca hazrlanmakta olan bir yazmzda ele
82
alnacaktr. nk kendinden emniyetlilik (KE), ingilizcesi ile intrinsic safety (IS)) bal
bana bir teknolojidir.




Yazan : Elektrik Yk. Mh. M. Kemal SARI

e-mail : kemal.sari@emo.org.tr veya kemalsari45@gmail.com.


Mays 2006



















83
EK 01 : YANICI GAZLAR ve ZELLKLER


YANICI GAZ ve BUHARLAR
Ad Forml Patlama snr
Parlama
noktas
Buhar
younluu
Patlama
scakl
LEL *) UEL *) C Hava=1 C
ALKOLLER
Metil alkol CH
3
OH, metanol 5.5 (6.7) 44 (36) +11 1.1 464
Etil alkol CH
3
CH
2
OH, etanol 3.3 19 +13 1.59 363
Propanol CH
3
CH
2
CH
2
OH 2.2 14
ESTERLER
Ethyl Acetat CH
3
COOC
2
H
5
2.2 11
ETERLER
Ethyl Ether CH
3
CH
2
OCH
2
CH
3
1.85 48 (36) -40 2.56 170
Methyl Ether CH
3
OCH
3
3.4 27
Karbon hidratlar
Metane CH
4
5.0 15 gaz 0.55 538
Propan CH
3
CH
2
CH
3
2.1 9.5 (10) gaz 1.5 450
Butan CH
3
CH
2
CH
2
CH
3
1.8 8.4-9.0 gaz 2.0 410
Hexan CH
3
CH
2
CH
2
CH
2
CH
2
CH
3
1.2 7.4 -22 2.97 233
Heptan, CH
3
CH
2
CH
2
CH
2
CH
2
CH
2
CH
3
1.05 6.7
Acetilen HC=CH 2.5 100 gaz 0,91 305
Benzin (kurunsuz) 1.2 7.1
Jet benzini JP-4 1.3 8
Nafta Naphtha 1.7 4.8
Terebentin (neft ya) 0.7
Kapal bileimler
Toluene C
6
H
5
CH
3
1.2 7.1 +4 3.14 535
Xylene C
6
H
4
(CH
3
)
2
1.1 6.4
Ethylene Oxide CH
2
OCH
2
3.6 100
KETONLAR
Acetone CH
3
COCH
3
2.6 12.8-13 -18 2.00 535
Methyl Ethyl Ketone CH
3
COC
2
H
5
1.4 10
norganik gazlar
Carbon Monoxide CO 12.5 74 gaz 0.97 570
Hydrogen Sulfide H
2
S 4.0 44
Ammonia NH
3
15 28 gaz 0.58 630
Hydrogen H
2
4 80 (77) gaz 0.07 585
Benzen 21.4 7.1 -11 2.77 560
Karbon dislfit 1.25 44.0 -30 2.64 102
Etan 3.0 12.5 gas 1.0 472
Etil asetat 2.2 11.4 - 4 3.04 460
Metilen 2.7 36.0 gaz 0.98 425
Etil nitrat 4.0 100 +10 3.14 85
Oktan 0.8 6.5 +13 3.9 220
Pentan 1.5 7.8 -49 2.48 285
Petrol 1.3 6.0 -43 3.5 250-400
O-Xylen 1.0 7.6 +32 3.7 464
*) havadaki hacimsel oran , % olarak

Bir yanlla sebep olmamak iin maddelerin ngilizce orijinal isimleri aynen muhafaza edilmitir.


84

Explosive Limits
(% by vol.in air)
Flash Point
Vapour
Density
Ignition
Temp.
LEL UEL 'C Air=1 'C
Acetone 2.6 12.8 -18 2.00 535
Acetylene 2.50 100.0 gas 0.91 305
Ammonia 15.0 28.0 gas 0.58 630
Benzene 21.4 7.1 -11 2.77 560
Butane 1.8 9.0 gas 2.0 410
Carbon disulphide 1.25 44.0 -30 2.64 102
Carbon monoxide 12.5 74.0 gas 0.97 570
Ethane 3.0 12.5 gas 1.0 472
Ethyl acetate 2.2 11.4 - 4 3.04 460
Ethyl alcohol 3.3 19.0 +13 1.59 365
Ethylene 2.7 36.0 gas 0.98 425
Ethyl ether 1.85 48.0 - 40 2.56 170
Ethyl nitrate 4.0 100.0 +10 3.14 85
Hexane 1.2 7.5 -22 2.97 233
Hydrogen 4.0 80.0 gas 0.07 585
Methane 5.0 15.0 gas 0.55 538
Methyl alcohol 5.5 44.0 +11 1.1 464
Octane 0.8 6.5 +13 3.9 220
Pentane 1.5 7.8 -49 2.48 285
Petrol 1.3 6.0 -43 3.5 250-400
Propane 2.2 10.0 gas 1.5 450
Toluene 1.3 7.0 + 4 3.14 535
O-Xylene 1.0 7.6 +32 3.7 464

LEL = Gazlarn alt patlama snr (Lover explosive limits )
UEL = Gazlarn st patlama snr (Upper explosive limits)
Flash point = Svlarn patlama moktas, patlayabilecek kvamda buhar oluan scaklk
Vapour density = Buhar yogunluu, havaya gre oran
Ignition temperature = Atelenme ss, gaz veya svnn kendiliinden statik patlama ss.

LEL deerleri deiik bir literatrde aadaki gibi farkl verilmektedir.
Lower Explosive Limits of Combustible Gases

Acetone 2.5% by volume Hydrogen 4.0% by volume
Acetylene 2.5% by volume Isopropyl Alcohol (Isopropanol) 2.0% by volume
Benzene 1.2% by volume Methane 5.0% by volume
Butane 1.9% by volume Methyl Alcohol (Methanol) 6.0% by volume
Butyl Alcohol (Butanol) 1.4% by volum Methyl Ethyl Ketone 1.4% by volume
Diethyl Ether 1.9% by volume n-Pentane 1.4% by volume
Ethane 3.0% by volume Propane 2.1% by volume
Ethyl Alcohol (Ethanol) 3.3% by volume Propylene 2.0% by volume
Ethylene 2.7% by volume Styrene 0.9% by volume
Ethylene Oxide 2.7% by volume Toluene 1.1% by volume
Hexane 1.1% by volume Xylene 1.1% by volume

Her hangi bir gazn hacimsel oran LEL olarak aadaki gibi hesaplanr:
Gazn % LEL deeri =
(hacimsel olarak % gaz younluu) x (100)
Hacimsel olarak % gaz alt patlama snr deeri LEL
%25 LEL pentan %0,35 pentan anlamna gelir.

25% LEL Pentan =
(0.35% Vol. pentan) x (100)
1.4% Vol. = (100% LEL)

Bilinen baz gaz ve buharlarn s gruplar aadaki tabloda verilmitir. Bu deerler normal statik patlama
scaklklarnn altndadr.

85
ISI SINIFI T1 T2 T3 T4 T5 T6
Patlama scakl >450C 300-450C 200-300C 135-200C 100-135C 85-100C
Aset aldehit T4
Aseton T1
Asetilen T2
Etan T1
Etil asetat T1
Etil eter T4
Etil alkol T2
Etil klorit T1
Etilen T2
Etilen klorit simetrik T2
Etilen oksit T2
Etil glikol T3
Amonyak T1
i-Amil asetat T2
Otomobil benzinleri
Kaynama balangc <135C
T3
zel benzin
Kaynama balangc >135C
T3
Benzol (saf) T1
n-Butan T2
n-Butil alkol T2
Siklo heksan T2
Diesel, mazot T3
Jet veya Roket yakt T3
Sirke asiti T1
Sirke asiti anhidriti T2
Kalorfer yakt DIN 51603 T3
n-Hexan T3
Karbon monoksit T1
Metan T1
Metanol T1
Metil klorit T1
Naftalin T1
Ya asiti T2
Fenol T1
Propan T1
n-Propil alkol T2
Kkrt karbon T6
Kkrt hidrojen T3
ehir gaz T1
Tetralin (Terahidronaftalin) T2
Toluol T1
Hidrojen T1

EK 02 : YANICI SIVILAR

TS 12820ye gre svlarn tehlike snflar : Bu standart Amerikan NFPA 30 ve 30/A dan alnm olup
aadaki deerler NFPA 30 a uygundur.
YANICI SIVILARIN TEHLKE SINIFLARI
SINIF (class) Parlama noktas (flash point) Kaynama noktas (boiling point)
IA (parlayc) Tf < 22.8C Tf<73 F Tb<37.8 C Tb<100 F
IB (parlayc) Tf < 22.8C Tf<73 F Tb>37.8 C Tb>100 F
86
IC (parlayc) Tf > 22.8 C Tf>73 F Tb<37.8 C Tb<100 F
II (yanc) 37.8 C<Tf< 60C 100 F<Tf<140 F II
IIIA (yanc) 60 C < Tf < 93 C 140 F<Tf200 F IIIA
IIIB (yanc) Tf>93 C Tf>200 F IIIB

Yanc svlarn tehlike snflarna tipik rnekler
IA Dietil eter, etilen oksit, baz hafif ham petroller
IB Araba ve uak benzinleri, toluen, lakuer, lakuer tiner
IC Ksilen, baz boyalar, solvent tabanl baz imentolar
II Mazot (diesel yakt), boya tineri
IIIA Evlerde kullanlan yaktlar, fuel oil ve kalorfer yakt gibi
IIIB Yemeklik yalar, yalama yalar ve motar yalar

SM Flash Point
Younluk
lbs./gal.
Tehlike
Snf
NFPA-704
Renk kodu
Tehlike
snf
89 oktanlk benzin -44 F -42 C 6.26 IA B-2, R-4, Y-0 patlayc
87 oktanlk benzin -44 F -42 C 6.23 IA B-2, R-4, Y-0 patlayc
Diesel # 2, mazot 120-180 F 49-118 C 7.19 II B-2, R-2, Y-0 yanc
K-1 Kerosene, Jet
yakt
122-150 F 6.92 II B-1, R-2, Y-0 yanc
# 2 Fuel Oil 120-180 F 84-118 C 7.15 IIIA B-0, R-2, Y-0 yanc
Motor Oil 10W-30 401 82 C 7.33 IIIB B-0, R-1, Y-0 yanc
Anti friz, Etilen glikol 235 9.38 IIIB B-3, R-1, Y-0 patlamaz
Lube Oil 90 W
90W Nolu ya
360 7.53 IIIB B-1, R-1, Y-0 yanc

Flash Point : Svlar atmosfer artlarna (hava scaklna) gre buharlaarak hava ile karrlar. Tam
patlayabilecek oranda buhar oluturduklar scakla PLASH POINT (patlama noktas ) ad verilir. Gazlarda
LEL ne ise svlarda da Flash point odur.

TS 12820 ye gre baz parlayc ve yanc svlar
TS 12820 ye gre baz parlayc ve yanc svlar

Patlama noktas
Flash point
Snf
Kaynama hoktasi
Boiling point
Havada asgari
Tutuma scakl
C F C F C F
Benzin
-40 ile
-46
-40ile
-46
IB
38 ile
204
100 ile
400
Yaklak
441
Yaklak
825
Diesel yakt > 55 > 131 II
Gaz ya > 38 > 100 II
151 ile
301
304 ile
574
227 (440)
Antifiriz 110 230 IIIB 149 300
Fren svs 149 300 IIIB 282 540
ase gresi 204 400 IIIB >427 >800 >427 >800
Dili ya 202 395 IIIB >427 >800 >427 >800
Lityum-moli gres 193 380 IIIB >427 >800 >482 >900
Yalama yalar 149-232 300-450 IIIB
Hidrolik direksiyon svs 177 350 IIIB >288 >550
Beyaz gres 241 465 IIIB >427 >800 >427 >800
Cam ykama svs Metanol / su karmlar
%100 metanol 12 54 IB 64 148 385 725
% 50 metanol 27 80 IB
%20 metanol 48 118 II
%5 metanol 97 206 IIIB

OSHya gre baz patlayc svlarn snflandrlmalar aadaki tablolarda verilmitir. Buradaki
PEL = msaade edilen patlama snr anlamna gemliktedir ve ppm olarak verilmitir. (ppm = milyonda bir)

87
Class IA, SINIF IA
SIVILAR
Patlama
snrlar
Genel ismi Dier ad
Flash
Point
(F)
Kaynama
noktas
(F) LEL UEL
Buhar
Younluu
Hava = 1
PEL
(ppm)
1-1 Dikloro etilenler Vinilidler Kloritler 0 99 7.3 10.0 3.4 -
Etil aminler <0 63 3.5 14.0 1.6 10
Etil kloritler Klor etan -58 54 3.8 15.4 2.2 1000
Etil eter Eter -49 95 1.9 36.0 2.6 400
zo pentanlar <-60 82 1.4 7.6 2.5 -
zo propil kloritler 2-Kloropropanlar -26 97 2.8 10.7 2.7 -
Metil Formatlar -2 90 5.0 23.0 2.1 100
Pentanlar <-40 97 1.5 7.8 2.5 1000
Propilen Oksitler -35 93 2.8 37.0 2.0 100
Class IB, SINIF IB
SIVILAR
Patlama
snrlar
Genel ismi Dier ad
Flash
Point
(F)
Kaynama
noktas
(F) LEL UEL
Buhar
younluu
Hava=1
PEL
(ppm)
Asetonlar 0 134 2.6 12.8 2.0 1000
Benzenler Benzol 12 176 1.3 7.1 2.8 1
Karbon Disulfidler Karbon bisulfidler -22 115 1.3 50.0 2.6 20
1,2-Dikloroetilenler Asetilen dikloridler 43 140 9.7 12.8 3.4 200
Etil Asetatlar 24 171 2.2 11.0 3.0 400
Etil Alkoller Etanol, Tahl alkol 55 173 3.3 19 1.6 1000
Etil Benzenler 59 277 1.0 6.7 3.7 100
Akar yaktlar,
benzin
-45 100-399 1.4 7.6 3-4 -
Heksanlar -7 156 1.1 7.5 3.0 500
Metil Asetatlar 14 135 3.1 16 2.6 200
Metil Alkol
Aa alkol,
Metanol
52 147 6.7 3.6 1.1 200
Metil Etil Ketonlar MEK, 2-Butanonlar 21 176 1.8 10 2.5 200
Metil Propil
Ketonlar
2-Pentanonlar 45 216 1.5 8.2 2.9 200
VM&P Napfta 76 Nafa 20-45 212-320 0.9 6.0 4.2 -
Oktanlar 56 257 1.0 6.5 3.9 500
Propil Asetatlar 58 215 2.0 8.0 3.5 200
Isopropil Asetatlar 40 192 1.8 8.0 3.5 250
Isopropil Alkoller IPA, 2-propanol 53 180 2.0 12 2.1 400
Toluenler Toluol 40 232 1.2 7.1 3.1 200
Butil Asetatlar 72 260 1.7 7.6 4.0 150
Class IC, SINIF IC
SIVILAR
Patlama
snrlar
Genel ismi Dier ad
Flash
Point
(F)
Kaynama
noktas
(F) LEL UEL
Buhar
younluu
Hava = 1
PEL
(ppm)
Iso aml asetatlar Muz ya 77 288 1.0 7.5 4.5 100
Amil Alkol Pentanol 91 281 1.2 10 3.0
Butil Butanol 84 243 1.4 11.2 2.6 100
Metil Isobutil
Ketonlar
MIBK, Hexone 73 246 1.4 7.5 3.5 100
Nafta
(Petrol)
Mineral ispirto,
Petrol eteri ruhu
85-110 302-399 0.8 6.0 4.2 -
Propil Alkol Propanol 77 208 2.1 13.5 2.1 200
Styrenler
(Monomer)
Vinil Benzenler 90 295 1.1 6.1 3.6 100
Turpentinler 95 307-347 0.8 - - 100
Ksilenler Ksilol 81-115 281-291 1.1 7.0 3.7 100
88
Class II, SINIF II
SIVILAR
Patlama
snrlar
Genel ismi Dier ad
Flash
Point
(F)
Kaynama
noktas
(F) LEL UEL
Buhar
younluu
Hava = 1
PEL
(ppm)
Isoamyl 109 268 1.2 - 3.0 100
Cellosolve asetatlar
2-Ethoxyethyl
acetate
117 313 1.7 - 4.7 100
Sikloheksanonlar 111 313 - - 3.4 50
Fuel Oil #1 & #2 100+ - - - - -
Fuel Oil #4 110+ - - - - -
Fuel Oil #5 130+ - - - - -
Kerosenler 110-150 180-300 0.7 5.0 4.5 -
Naphtha (coal tar) (kmr katran) 100-110 300-400 - - 4.3 100
Naphtha (High
Flash)
100 Naptha
Emniyet zcs
Stoddard Solvent
100-110 300-400 0.8 6.0 >4.2 500
Metil Cellosolve 2-Methoxyethanol 115 255 2.5 14.0 - 25
Class III, SINIF III
SIVILAR
Patlama
snrlar
Genel ismi Dier ad
Flash
Point
(F)
Kaynama
noktas
(F) LEL UEL
Buhar
younluu
Hava = 1
PEL
(ppm)
Aniline 158 363 1.3 - 3.2 5
Butyl Cellosolve 2-Butoxyethanol 160 340 1.1 10.6 4.1 50
Cellosolve Solvent
2-Ethozyethanol
Cellosolve Solvent
202 275 1.8 14.0 3.1 200
Cyclohexanol 162 322 - - 2.5 50
Ethylene Glycol Glycol 232 387 3.2 - - -
Furfural 140 324 2.1 19.3 3.3 5
Glycerine Glycerol 320 554 - - 3.2 -
Isophorone 184 419 0.8 3.8 - 25
Nitrobenzene 190 412 - - 4.3 1

Alevlenmez, Patlamaz svlar (*)
SIVILAR
Genel ismi Dier ad
Kaynama noktas (F) PEL (ppm)
Karbon Tetrakloritler 171 10
Kloroform Triklorometanlar 142 50
Etilene Dibromitler 1,2-Dibromoetanlar 270 20
Metil kloroform 1,1,1-Trikloroetanlar 165 350
Metilen kloridler Diklorometanlar 104 500
Perkloroetilenler Tetrakloroetilenler 248 100
Trikloroetilenler TCE, Triklor 190 100
*) Normal artlarda patlamaz svlar. Triklor etilenler ince aluminyum tozu ile kararlarsa tehlikeli olabilirler.

EK 03 : TOZLAR

PATMA ISISI
TOZ CNS
BULUT 5 mm film
Aluminyum 560C >450C
Odun kmr 520C 320C
Linyit kmr tozu 380C 225C
Kakao 590C 250C
Kahve tozu 580C 290C
Hububat, msr 530C 460C
Methyl cellulose 420C 320C
89
Kat lifi, krpnts 570C 335C
Phenolic resin 530C >450C
Polietilen tozu 440C melts
PVC tozu 700C >450C
eker tozu 490C 460C
Kurum, is 810C 570C
Niasta 460C 435C
Toner 520C melts
Buday 510C 300C

Bulut : Tozun havada karm hali anlamna gelmektedir.
5 mm Film : Alet veya zemin zerine km vaziyette bulunan tz tabakasnn statik patlama slar
Toz cinsi M, [m] Pmax, [bar] Kst, [bar m s
-1
] MEE [mJ]
Aktif kmr bis 10 7,3 72 500000
Brom fenoksim bis 20 11,9 342 250000
Tinopal 43 6,8 69 80000
Marul tozu 40 8,5 157 100
Yeil mercimek unu 27 9,1 109 100
amur ktrc
(76 % organik bileenlil)
89 7,5 71 50
Msr niatas 10 9 200 10
Paraformaldehyd **) 19 9,6 405 5
Bal mumu, parafin bis 20 8,4 185 5
Polyester, poliester 35 7,8 140 5
Celluloseacetat 31 7,5 116 5
stifleme, rt tozu
(60 % anorganik bileenli)
40 5,6 90 5
Herbizid *) 21 8,4 168 2
Lycopodium 32 7 134 2
Antioxidant 18 9 214 1
Epoxidharz , epoksi reine 27 7,5 161 1
Polyurethan,poliretan 29 7,8 150 1
Aluminium bis 10 11,4 625 0,1
*) stenmeyen otlarla mcadelede kullanlan tarm ilac
**) PARAFORMALDEHYD; Polyoxymethylen; HO(CH2O)nH; Erime noktas: 120-180 C, Patlama noktas
(flammpunkt): 71 C, Kendiliinden patlama ss: 300 C, Bal Younluk (su 1 ): 1.46, Patlama snr (%
hacm olarak): 7.0-73.0

Tozlarla ilgili baz isimlerin Trke karlklar tam bulunamadndan orijinal hali ile muhafaza edilmitir.
Tozlarn patlama zelliklerinin lm ile ilgili belli deerler mevcuttur. Bu konuya girilmeyecektir. Burada
bilgi iin baz deerler verilmitir. Aadaki tablodaki gibi tozlar patlama snflarna ayrlmaktadr. Kst deeri
tozlar iin karakteristik bir veridir.
Toz patlama Snf K
st
(bar m s
-1
) zellik (Characteristics -)
St 0 0 Patlayc deil
St 1 0 < K
st
< 200 Zor patlayc hale gelir, Zayf patlayc
St 2 200 < K
st
<300 Kuvvetli patlayc.
St 3 300 < K
st
ok kuvetli patlayc.

ABD kaynakl eski ve yeni snflandrma aadaki tabloda grlmekte olup, orijinal
ngilizce metin aynen muhafaza edilmitir.

HAZARDOUS AREA CLASSIFICATIONS PATLAYICI ORTAM SINIFLANDRMALARI
Class I Area Groups, Snf I sahalar ve gruplar
Division 1 and 2 Zone 0, 1 and 2
A: Acetylene IIC: Acetylene
B: Hydrogen
Acrolein, Asrine, Butadiene, Ethylene Oxide
Propylene oxide, Propylnitrate
Hydrogen
C: Ethylene IIB: Ethylene
90
Ethylenmine, Ethyl mercaptan, Ethyl sulfide
Hydrogen cyanide, Hydrogen sulfide, Morpholine
2-Nitropropane, Tetrahydrofuran
Unsymmetrical dimethylhydrazine
Ethyl Either
Butadiene
D: Propane
Acetic acid (glacial),
Acetone
Acrylonitrile, Ammonia, Benzene
IIA: Propane
Cyclopropane, Ethane, Butane,
Benzene, Pentane, Heptane, Acetone
Methyl Alcohol, Ethyl Alcohol
Butane
1- Butanol (butyl alcohol)
2- butanol (secondary butyl alcohol)
n- butyl acetate, Isobutyl acetate
Sec.- butyl alcohol, Di-isobutylene
Ethane, Ethanol (ethyl alcohol)
Ethyl acetate, Ethylene diamine (anyhydrous)
Ethylene dichloridex, Gasoline (56-60 octane)
Hexanes, Heptanes, Isoprene, Isopropyl ether
Mesityl oxide, Methane (natural gas)
Methanol (methyl alcohol
I: Methane (Gaseous Mines)
3-methyl-1 butanol (isoamyl alcohol)
Methyl ethyl ketone, Methyl isobutol keytone
2-methyl-1 proponal (isobutyl alcohol)

2-methyl-2 proponal (tertiary butyl)
Petroleum naptha, Pyridine, Octanes, Pentanes
1-pentanol (amyl alcohol), 1-propanol (propyl alcohol)
2-propanol (isoproyl alcohol)
Propylene, Styrene, Toluene, Vinyl acetate
Vinyl chloride, Zylenes (o-xylene)


Applicable Certification Documents, Uygulanan sertifika dkmanlar veya standartlar
Area Protection Methods U.S. Canada
Div. 1 Explosion Proof UL 1203 CSA-30 UL 1203 CSA-30
Intrinsically safe (2 fault) UL 913 CSA-157
Purged/pressurized (Type X or Y) NFPA 496 NFPA 496
Div. 2 Nonincendive UL 1604 CSA-213
Non-sparking device UL 1604 CSA-213
Purged/pressurized (Type Z) NFPA 496 NFPA 496
Hermetically sealed UL 1604 CSA-213
Any Class I, Div. 1 method ---- ----
Any Class I, Zone 1 or 2 method ---- ----

Class I, Zone 0, 1 and 2 Protection Methods, Snf I, Zon 0, 1, ve 2 Koruma Metodlar
Applicable Certification Documents, Uygulanan sertifika dkmanlar veya standartlar
Area Protection Methods U.S. Canada IEC Europe
Zone 0 Intrinsically safe, 'ia', (2 fault) UL 2279, Pt. 11 CSA-E79-11 IEC 60079-11 EN 50020

Class I, Div. 1 intrinsically safe
(2 fault )method
UL 913 CSA-157 ---- ----
Zone 1 Encapsulation, 'm' UL 2279, Pt. 18 CSA-E79-18 IEC 60079-18 EN 50028
Flameproof, 'd' UL 2279, Pt. 1 CSA-E79-1 EIC 60079-1 EN 50018
Increased safety, 'e' UL 2279, Pt. 7 CSA-E79-7 IEC 60079-7 EN 50019

Intrinsically safe, 'ib'
(1 fault)
UL 2279, Pt. 11 CSA-E79-11 IEC 60079-11 EN 50020
Oil immersion, 'o' UL 2279, Pt. 6 CSA-E79-6 IEC 60079-6 EN 50015
Powder filling, 'q' UL 2279, Pt. 5 CSA-E79-5 IEC 60079-5 EN 50017
Purged/pressurized, 'p' ---- CSA-E79-2 IEC 60079-2 EN 50016
Any Class I Zone 0 method ---- ---- ---- ----
Any Class I, Div. 1 method ---- ---- ---- ----
Zone 2 Nonincendive, 'nC' UL 2279, Pt. 15 CSA-E79-15 IEC 60079-15 pr EN 50021
Non-sparking device, 'nA' UL 2279, Pt. 15 CSA-E79-15 IEC 60079-15pr EN 50021
91
Restricted breathing, 'nR' UL 2279, Pt. 15 CSA-E79-15 IEC 60079-15 pr EN 50021
Hermetically sealed, 'nC' UL 2279, Pt. 15 CSA-E79-15 IEC 60079-15 pr EN 50021
Any Class I, Zone 0 or 1 method ---- ---- ---- ----
Any Class I, Div. 1 or 2 method ---- ---- ---- ----

Class II, Division 1 and 2 Protection Methods, Snf II, Blm 1 ve 2 Koruma Metodlar
Applicable Certification Documents, Uygulanan sertifika dkmanlar veya standartlar
Area Protection Methods U.S. Canada
Div. 1 Dust-ignition proof UL 1203 CSA-25 or CSA-E-1241-1-1
Intrinsically safe UL 913 CSA-157
Pressurized NFPA 496 NFPA 496
Div. 2 Dust Tight UL 1604 CSA-157 or CSA-E-1241-1-1
Nonincendive UL 1604 ----
Non-sparking UL 1604 ----
Pressurized NFPA 496 NFPA 496
Any Class II, Div. 1 method ---- ----

Hazardous Locations Markings, Patlayc ortamlara kullanlan cihazlarn ETKETLENMES
Class I, II & III, Division 1 & 2 (U.S. & Canada) ---- This marking would include:
Class(es), Division(s), Gas/Dust Group(s), Temperature Code
Example: Class I, Division 1, Group C & D, T4A
Class I, Zone 0, 1 & 2 (U.S. & Canada) ---- This marking would include
Method A: For Zone Listings based on UL 2279 or the CSA-E79 Series
Class, Zone(s), Ex, Protection Method(s), Gas Group, Temperature Code
Example: Class I, Zone 1, Ex de IIB T4
Method B: For Zone Listings based on UL or CSA Division Certification Documents
Class, Zone(s), Gas Group, Temperature Code
Example: Class I, Zone 1, Group IIB, T4
Note: For U.S. Zone Listings based on UL 2279, Article 505 of the 1999 NEC requires that the "Ex"
element of the marking string shall read "Aex."
Note: For Canadian Zone Listings based on the CSA-E79 Series, The "Class" and "Zone" elements of
the marking string are optional.
Zone 0, 1 & 2 (IEC only ) ---- This marking would include:
Ex, Protection Method(s), Gas Group, Temperature Code, Example: Ex de IIB T4
Zone 0, 1 & 2 (Europe only) ---- This marking would include:
EEX, Protection Method(s), Gas Group, Temperature Code
Example: EEX de IIB T4

North American NEC/CEC - European IEC Conversion
KUZEY AMERKA NEC/CEC AVRUPA IEC KIYASLAMASI, KARILATIRILMASI
Division 1:
Where ignitable concentrations of flammable
gases, vapors or liquids can exist all of the
time or some of the time under normal
operation conditions.

Patlayc orandaki gaz, buhar veya svnn,
normal alma koullarnda srekli veya belli
bir sre var olduu veya var alabilecei
(ihtimali olana) yerler (ortamlar) Division 1
olarak kabul edilir.
< >
Zone 0:
Where ignitable concentrations of flammable gases,
vapors or liquids can exist all of the time or for long
periods of time under normal operating conditions.
[Only achievable by Intrinsically safe, 'ia' (2 fault)]
Patlayc orandaki gaz, buhar veya svnn, normal
alma koullarnda srekli veya uzunca bir sre
var olduu veya var olabilecei (ihtimali olan) yerler
(ortamlar) Zon 0 olarak kabul edilir.
Yalnzca kendinden emniyetli ia tipi (2. hataya da
dayanabilen trdeki) elektrik aletleri kullanlabilir
Division 1:
Where ignitable concentrations of flammable
gases, vapors or liquids can exist all of the
time or some of the time under normal
operation conditions.
Patlayc orandaki gaz, buhar veya svnn,
normal alma koullarnda srekli veya belli
bir sre var olduu veya var alabilecei
(ihtimali olana) yerler (ortamlar) Division 1
< >
Zone 1:
Where ignitable concentrations of flammable gases,
vapors or liquids can exist some of the time under
normal operating conditions.
Patlayc orandaki gaz, buhar veya svnn, normal
alma koullarnda belli bir sre var olduu veya
var olabilecei (ihtimali olan) yerler (ortamlar) Zon 1
olarak kabul edilir.
92
olarak kabul edilir.
Division 2:
Where ignitable concentrations of flammable
gases, vapors or liquids are not likely to exist
under normal operating conditions.

Patlayc orandaki gaz, buhar veya svnn,
normal alma koullarnda var olma
ihtimalinin az olduu veya az olabilecei
(ihtimali olan) yerler (ortamlar) Division 2
ortamlar olarak kabul edilir.
< >
Zone 2:
Where ignitable concentrations of flammable gases,
vapors or liquids are not likely to exist under normal
operating conditions.

Patlayc orandaki gaz, buhar veya svnn, normal
alma koullarnda var olma ihtimalinin az olduu
veya az olabilecei (ihtimali olan) yerler (ortamlar)
Zon 2 ortamlar olarak kabul edilir.



EK : 04 PATLAYICI ORTAMLARLA LGL STANDARTLAR

a) TSE TARAFINDAN YAYINLANAN STANDARTLAR

1) AKAR YAKIT DOLUM STASYONLARI LE LGL STANDRATLAR, Ocak 2005
01 TS 12820 Akaryakt stasyonlar - Emniyet Kurallar
02 TS 12664
yerleri - Motorlu Tatlarn Yakma Sistemlerinin, Svlatrlm Petrol Gaz (LPG)
veya Sktrlm Doalgaz (CNG) Kullanm in Dnmn Yapan - Genel
Kurallar
03 TS 11939
Svlatrlm Petrol Gazlar (LPG)- kmal stasyonu- Karayolu Tatlar in- Emniyet
Kurallar Direktif : NFPA/ANSI 58:1998 EQV
04 TS EN 12819
Tanklar-LPG in-Yerst, 13 m3'den Byk Tanklarn Muayene ve Yeniden
Snflandrlmas
05 TS 1446 Svlatrlm Petrol Gazlarnn (LPG)- Depolama Kurallar
06 TS 1445
Svlatrlm Petrol Gazlar (LPG) - Tama Kurallar NFPA 58-88, ANSI-Z-
106.1(89)
07 TS 1449
Svlatrlm Petrol Gazlar (LPG)-Doldurma ve Boaltma Kurallar [ANSI-Z106-
1/1970, 1972: NFPA-58/1969, 1972]

2) PATLAYICI ORTAMLARLA LGL STANDARTLAR

TS EN 1127-1 Patlayc ortamlar - patlama nleme ve koruma Blm 1: Temel Kurallar ve metodoloji
TS 9038
Patlamaya Kar Korunma Sistemleri- Ksm 2: Yanc Gazlarn Havada Patlama
ndislerinin Tayini
TS 9039 EN 26184-3
Patlamaya Kar Koruma Sistemleri Ksm 3: Toz/Hava ve Gaz/Hava Karmlar
Dndaki Yakt/Hava Karmlarnn Patlama ndislerinin Tayini
TS 9040 EN 26184-4
Patlamaya Kar Koruma Sistemleri Ksm-4:Patlamay Bastran Sistemlerin
Etkinliklerinin Tayini


TS 3380
EN 60079-1
Aralk 2005
Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrikli Cihazlar
Blm 1 : d tipi Aleve Dayankl Mahfazalar
TS 3381
EN 60079-2
Aralk 2005
Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrikli Cihazlar
Blm 2 : p tipi Basnl Mahfazalar
TS 3382
26.04.1979
Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrik Aygtlar in Genel Kurallar-Tutuma
Scakl Deney Yntemi
TS 3383
26.04.1979
Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrik Aygtlar in Genel Kurallar Toz
Malzeme Doldurulmu Koruncaklar
TS 3384
26.04.1979
Patlayc Gaz ortamlarnda Kullanlan Elektrik Aygtlar in Genel Kurallar Yaa
Batrlm Aygtlar
TS 3385
EN 60079-7
Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrikli Cihazlar
Blm 7 : Artrlm Gvenlik e
TS 3490
15.10.1980
Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrik Aygtlar in Genel Kurallar-aretleme
Kurallar
93
TS 3491
EN 60079-10
Aralk 2005
Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrik Cihazlar in Genel Kurallar
Blm 10 : Tehlikeli Blgelerin Snflandrlmas
TS 3492
15.10.1980
Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrik Aygtlar in Genel Kurallar-Kendinden
Gvenlikli Elektrik Cihazlar ve Bu Cihazlarla Birlikte Bulunan Dier Cihazlarn Yapl
ve Denenmesi
TS 3493
15.10.1980
Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrik Aygtlar in Genel Kurallar -Hava ile
Gaz veya Buhar Karmlarnn en Byk Deneysel Gvenlik Aralklarna ve en Kk
Ateleme Akmlarna Gre Snflandrlmas
TS 2944
16.05.1990
Patlayc Maddelerin Snflandrlmas- Genel zellikleri ve Hassasiyet Deneyleri
TS 3489
19.03.1998
Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrik Aygtlar in Genel Kurallar - Yzey
Scaklklar-En Byk Deerlerin Snflandrlmas
TS IEC 60079-0 Patlayc Gaz Ortamnda Kullanlan Elektrikli Cihazlar-Blm 0:Genel Kurallar
TS IEC/TR
60079-15
Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrikli Cihazlar Blm 15-"n" Tipi Korumal
Elektrikli Cihazlar
TS IEC 60079-18
02.02.1999
Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrikli Cihazlar Blm: 18 "m" Tipi Koruma
(Kapsl ine Alma)
TS EN 50054
16.04.1999
Patlayc Gazlarn Aratrlmas ve llmesi in Elektrikli Cihazlar-Genel Kurallar ve
Deney Metotlar Direktif : 94/9/EC
TS EN 50058
16.04.1999
Patlayc Gazlarn Aratrlmas ve llmesi in Elektrikli Cihazlar. % 100 (v/v) ye kadar Gaz
Gsteren II Gurubu Cihazlarn Performans Kurallar. Direktif : 94/9/EC
TS EN 50055 16
04.1999
Patlayc Gazlarn Aratrlmas ve llmesi in Elektrikli Cihazlar--%5 (v/v)'e Kadar
Metan Gsteren Grup I Cihazlar in Performans zellikleri Direktif : 94/9/EC
TS EN 50056 16
04.1999
Patlayc Gazlarn Aratrlmas ve llmesi in Elektrikli Cihazlar-% 100 (v/v)'e Kadar Metan
Gsteren Grup Cihazlar in Performans zellikleri Direktif : 94/9/EC
TS IEC 60309-3
02.02.1999
Filer, Prizler, Ara Fi-Prizler- Sanayide Kullanlan Blm 3: Patlayc Gaz Ortamlarnda
Kullanlan Filer, Prizler, Ara Prizler ve Cihaz Fileri in zel Kurallar
TS EN 1127-1
6.04.1999
Patlayc ortamlar - patlama nleme ve koruma Blm 1: Temel Kurallar ve metodoloji,
Direktif : 94/9/EC, 98/37/EC
TS EN 50050
29.11.2001
Elektrikli Cihazlar-Potansiyel Patlayc Atmosferde Kullanlan-Elle Kullanlan
Elektrostatik Pskrtme Ekipman
TS EN 50018
29.11.2001
Potansiyel Patlayc Atmosferler in Elektrik Cihazlar- Aleve Kar Korumal
Mahfazalar "d", Direktif : 94/9/EC
TS EN 1834-1
11.03.2002
ten Yanmal Motorlar Gidip Gelme Hareketli- Muhtemel Patlayc Ortamlarda
Kullanlan Motorlarn Tasarm ve Yapm in Gvenlik Kurallar- Blm 1: Alevlenebilir
Gazl ve Buharl Ortamlarda Kullanlan II. Grup Motorlar,
TS EN 50014
26.03.2003
Potansiyel Patlayc Atmosferlerde Kullanlan Elektrikli Cihazlar-Genel zellikler
Direktif : 94/9/EC
TS EN 50020
15.04.2003
Potansiyel Patlayc Atmosferlerde Kullanlan Elektrikli Cihazlar-Kendinden Gvenlik "i"
Direktif : 94/9/EC
TS EN 50015
22.04.2003
Potansiyel Patlayc Atmosferlerde Kullanlan Elektrikli Cihazlar-Yaa Daldrma "O"
Direktif : 94/9/EC
TS EN 50017
26.04.2003
Potansiyel Patlayc Atmosferlerde Kullanlan Elektrikli Cihazlar-Toz Doldurma "q"
Direktif : 94/9/EC
TS EN 50241-2
31.03.2003
Yanc veya Toksik Gazlarn ve Buharlarn Belirlenmesi in Kullanlan Optik Olarak
Ak Yollu Cihazlarn zellikleri-Blm 2: Yanc Gazlarn Belirlenmesi Amacyla
Kullanlan Cihaza Ait Performans Kurallar
TS EN 50281-1-1
29.11.2001
Yanc Toz Ortamnda Kullanlan Elektrikli Cihazlar- Blm 1-1: Mahfazalarla Korunan
Elektrikli Cihazlar- Yapl ve Deneyler
TS EN 50281-1-2
29.11.2001
Yanc Toz Ortamnda Kullanlan Elektrikli Cihazlar- Blm 1-2: Mahfazalarda Korunan
Elektrikli Cihazlar- Seim Tesis ve Bakm
TS EN 50281-2-1
29.11.2001
Yanc Toz Ortamnda Kullanlan Elektrikli Cihazlar- Blm 2-1: Deney Metotlar-
Tozun En Dk Tutuma Scaklnn Tayini
TS EN 12874 Alev Durdurucular-Performans zellikleri, Deney Metotlar ve Kullanm Snrlar
TS EN 50021 Potansiyel Patlayc Ortamlarda Kullanlan Elektrikli Cihazlar - Koruma Tipi n

b) PATLAYICI ORTAMLARLA LGL AVRUPA NORMLARI

Avrupa Parlamentosu talimat 94/9/ECye gre yeniden dzenlenen standartlarn listesi
Summary list of titles and references to harmonised standards under Directive 94/9/EC
94
Standard Year Title (EN)
EN 1127-1 1997
Explosive atmospheres Explosion prevention and protection Part 1: Basic
concepts and methodology
EN 1127-2 2002
Explosive atmospheres Explosion prevention and protection Part 2 : Basic
concepts and methodology for mining
EN 12874 2001 Flame arresters Performance requirements, test methods and limits for use
EN 13012 2001
Petrol filling stations - Construction and performance of automatic nozzles for use on
fuel dispensers
EN 13160 2003
Automotive LPG filling system for light and heavy duty vehicles - Nozzle, test
requirements and dimensions
EN 13160-1 2003 Leak detection systems Part1: General Principles
EN 13237 2003
Potentially explosive atmospheres Terms and definitions for equipment and protective
systems intended for use in potentially explosive atmospheres
EN 13463-1 2001
Non-electrical equipment for potentially explosive atmospheres - Part 1: Basic
methodology and requirements
EN 13463-5 2003
Non-electrical equipment intended for use in potentially explosive atmospheres - Part
5: Protection by constructional safety "c"
EN 13463-8 2003
Non-electrical equipment for potentially explosive atmospheres - Part 8: Protection by
liquid immersion "k"
EN 13760 2003
Automotive LPG filling system for light and heavy duty vehicles - Nozzle, test
requirements and dimensions
EN 1755 2000
Safety of Industrial Trucks Operation in potentially explosive atmospheres Use in
flammable gas, vapour mist and dust
EN 1834-1 2000
Reciprocating internal combustion engines Safety requirements for design and
construction of engines for use in potentially explosive atmospheres Part 1: Group II
engines for use in flammable gas and vapour atmospheres
EN 1834-2 2000
Part 2: Group I engines for use in underground workings susceptible to firedamp
and/or combustible dust
EN 1834-3 2000 Part 3: Group II engines for use in flammable dust atmospheres
EN 50014 1999 Electrical apparatus for potentially explosive atmospheres - General requirements
EN 50015 1998 Electrical apparatus for potentially explosive atmospheres-Oil immersion "o"
EN 50016 2002 Electrical apparatus for potentially explosive atmospheres - Pressurized apparatus "p"
EN 50017 1998 Electrical apparatus for potentially explosive atmospheres-Powder filling "q"
EN 50018 2000
Electrical apparatus for potentially explosive atmospheres - Flameproof enclosure 'd',
Amendment A1:2002 to EN 50018:2000 (Note 3), Date expired (30.06.2003)
EN 50019 2003 Electrical apparatus for potentially explosive atmospheres - Increased safety 'e'
EN 50020 2002 Electrical apparatus for potentially explosive atmospheres-Intrinsic safety 'i'
EN 50021 1999 Electrical apparatus for potentially explosive atmospheres -Type of protection "n"
EN 50050 2001
Electrical apparatus for potentially explosive atmospheres - Electrostatic hand-held
spraying equipment
EN 50176 1996 Automatic electrostatic spraying installations for flammable liquid spraying material
EN 50177 1996 Automatic electrostatic spraying installations for flammable coating powder
EN 50223 2001 Automatic electrostatic application equipment for flammable flock material
EN 50241-1 2004
Specification for open path apparatus for the detection of combustible or toxic gases
and vapours -- Part 1: General requirements and test methods
EN 50241-1 1999
Specification for open path apparatus for the detection of combustible or toxic gases
and vapours -- Part 1: General requirements and test methods
EN 50241-2 1999
Specification for open path apparatus for the detection of combustible or toxic gases
and vapours -- Part 2: Performance requirements for apparatus for the detection of
combustible gases
EN 50281-1-1 1998
Electrical apparatus for use in the presence of combustible dust Part 1-1: Electrical
apparatus protected by enclosures - Construction and testing ,
EN 50281-1-2 1998
Electrical apparatus for use in the presence of combustible dust -- Part 1-2: Electrical
apparatus protected by enclosures - Selection, installation and maintenance
EN 50281-2-1 1998
Electrical apparatus for use in the presence of combustible dust -- Part 2-1: Test
methods - Methods for determining the minimum ignition temperatures of dust
EN 50284 1999
Special requirements for construction, test and marking of electrical apparatus of
equipment group II, Category 1 G
95
EN 50284 1999
Special requirements for construction, test and marking of electrical apparatus of
equipment group II, Category 1 G
EN 50303 2000
Group I, Category M1 equipment intended to remain functional in atmospheres
endangered by firedamp and/or coal dust
EN 50394-1 2004
Electrical apparatus for potentially explosive atmospheres - Group I - Intrinsically safe
systems -- Part 1: Construction and testing
EN 60079-0 2004 Electrical apparatus for explosive gas atmospheres -- Part 0: General requirements
EN 60079-1 2003
Electrical apparatus for explosive gas atmospheres -- Part 1: Flameproof enclosures
'd'
EN 60079-15 2002 Electrical apparatus for explosive gas atmospheres -- Part 15: Type of protection "n"
EN 60079-18 2004
Electrical apparatus for explosive gas atmospheres -- Part 18: Construction, test and
marking of type of protection encapsulation "m" electrical apparatus
EN 60079-2 2004
Electrical apparatus for explosive gas atmospheres -- Part 2: Pressurized enclosures
"p"
EN 60079-25 2003 Electrical apparatus for explosive gas atmospheres -- Part 25: Intrinsically safe systems
EN 60079-26 200X
Electrical apparatus for explosive gas atmospheres -- Part 26: Construction, test and
marking of Group II Zone 0 electrical apparatus
EN 60079-7 2003
Electrical apparatus for explosive gas atmospheres -- Part 7 : Increased safety "e",
(EN 50019:2000, Note 2, 01.07.2006)
EN 60079-7 2003 Electrical apparatus for explosive gas atmospheres -- Part 7: Increased safety "e"
EN 61241-1 2004
Electrical apparatus for use in the presence of combustible dust -- Part 1: Protection
by enclosures "tD"
EN 61779-1 2004
Electrical apparatus for the detection and measurement of flammable gases -- Part 1:
General requirements and test methods
prEN 60079-15
Electrical apparatus for explosive gas atmospheres -- Part 15: Construction, test and
marking of type of protection, non-sparking "n" electrical apparatus
prEN 60079-27 2003
Electrical apparatus for explosive gas atmospheres -- Part 27: Fieldbus intrinsically safe
concept (FISCO) and Fieldbus non-incendive concept (FNICO)
prEN 61241-0 2004
Electrical apparatus for use in the presence of combustible dust -- Part 0: General
requirements
prEN 61241-11 2003
Electrical apparatus for use in the presence of combustible dust -- Part 11:
Intrinsically safe apparatus 'iD'
prEN 61241-14 2004
Electrical apparatus for use in the presence of combustible dust -- Part 14: Selection
and installation
prEN 61241-18 2004
Electrical apparatus for use in the presence of combustible dust -- Part 18: Protection
by encapsulation "mD"
prEN 62013-1 2003
Caplights for use in mines susceptible to firedamp -- Part 1: General requirements -
Construction and testing in relation to the risk of explosion

Avrupa Normlar ile IEC ayn numaralamay kullanmak istemektedirler ve son kan Avrupa normlar 60079
serisi ile isimlendirilmektedir.


EK 05 : TEST LABORATUVARLARI ve
YETKL SERTFKA OTORTELER
(Testing Laboratories and Certification Bodies outside the EEA)

Bu listedeki yerler Alman DMT/BVS ile ibirlii yapan ve DMTnin raporlarnn kabul eden, AET (AB)
dndaki kurululardr.

lke
Sem.
Bulunduu
ehir
Tekilatn ksa
yazl
Kapsam
*)
Standard Fax / E - Mail
CH Zrih SEV II EN +41 1 956 1401
PL Mikolw Barbara I + II +48 32 2028 745
CZ Ostrawa FTZ I + II EN +420 69 623 2672
HU Budapete BKI I + II EN +36 1 250 1720
SI Ljubljana SIQ I + II EN +386 61 1778 229
HR Zagreb S-Komisija I + II JUS (EN) +385 1 3667 262
96
Bosnia Sarajevo BA-Ex Commission 387 71 670 656
RO Petrosani INSEMEX/ SCEEx I + II EN +40 54 542233
BG Sofya Minproject I + II
UA Makejevka MakNII I + (II) GOST + 380 6232 65634
UA Donezk ISZVE (TCCexEE) II GOST +380 622 941243
RU Kemerovo VostNII I + II GOST +7 3842242651
RU Moskova IGD I + II GOST 7 095 558 8087
RU Moskova SERTIUM GOST 7 095 279 3455
RU Mendeleyevo VNIIFTRI GOST +7 095 535 7386
RU Arsamas 16 VNIIEF GOST 7 095 278 0423
US Norwood, MA FMRC II FM, ISA (IEC) +1 781 7629375
US Northbrook, IL UL II UL, (IEC) +1 847 272 8129
US
Triadelphia,
WVa.
MSHA I 30 CFR +1 304 547 2044
CA
Rexdale &
Edmonton
CSA II CSA, IEC
+1 416 7474149 +1 403
4350998
CA Ottawa CANMET I IEC +1 613 996 2597
BR Rio de Janeiro CEPEL II IEC +55 21 2667-8630
AR Buenos Aires INTI II IEC +54 1 754 2102
AU Redbank, QLD SIMTARS I + II AS,IEC,EN +61 7 3810 6366
AU
Londonderry,
NSW
TestSafe Australia I + II AS, IEC +61 47 244 999
AU Sydney, NSW QAS I + II AS, IEC :+61 2 8206 6032
JP Onogawa NITE I JIS (IEC) +81-11-861-2541
JP Tokyo TIIS II JIS (IEC) +81 424 952461
CN Shanghai NEPSI II IEC +86 21 64333 566
CN Tschungking CCMRI I IEC
CN Nanyang NEPEARI II IEC +86 377 3225471
KR Seoul KTL II IEC +82 2 8601 116
KR Inchon KOSHA II IEC +82 32 518 6484
IN Calcutta ERTL (East) II IS +91333349472
IN Dhanbad CMPD I IS
ZA Pretoria SABS I + II SABS IEC +27 12 428 6854
*) I= maden sanayi, I.grup gazlar, II= maden sanayi dndaki dier sanayi kollarn, II.grup gazlar

List of accreditations and notifications of DMT/BVS

AREA Standard Group Notification Reference
IECEx IEC 79-.. I + II IECEx IEE04
Europe
(EEA)
EN .. I + II CEC 94/9/EC
Europe
(EEA)
EN 50014 -EN 50039 II CEC 76/117/EEC
Europe
(EEA)
EN 50014 -EN 50033 I CEC 82/130/EEC
Germany VDE 0170/ 0171 II Ministry of Labour ElexV
Germany VDE 0170/ 0171 I
Ministry of
Economics
ElZulBergV
Japan JIS (IEC) I METI
Certificates: NITE /
Sapporo
Japan IEC II MHLW Certificates: TIIS/Tokyo
New
Zealand
IEC AS/NZS I+II MED
AS/NZS
2381.1

97

AVRUPA BRL LKELER

lke sim Adresi Id No.
Avusturya
TV sterreich TV-A
http://www.tuev.or.at/
Deutschstr. 10, A - 1230 Wien
0408
Belika
Institut Scientifique des
Services Publics (ISSeP)
Sige de Colfontaine
60 rue Grande, B - 7340
0492
ek
Cumh.
Fyzikalne Technicky Zkusebni Ustav
S.P.
Pikartska 7, 716 07 Ostrava-Radvanice,
Czech Republic
1026
Danimarka
DEMKO A/S, Lyskoer 8
http://www.demko.dk/
Postboks 514, DK-2730 Herlev
0539
Danimarka
Teknologisk Institut
http://www.teknologisk.dk/
Teknologiparken, Kongsvang All 29
DK 8000 rhus C
0396
Finlandiya
VTT Industrial Systems
(VTT Toutteet Ja Tuotanto)
P.O. Box 13071, FIN - 33101 Tmpere
0537
Fransa
Institut National de l'Environnement
Industriel et des Risques INERIS
http://www.ineris.fr/
Parc Technique, ALATA, BP 2
F - 60550 Verneuil en Halatte 0080
Fransae
Laboratoire Central des Industries
Electriques LCIE, http://www.lcie.fr/
Avenue du Gnral Leclerc, 33
F - 92266 Fontenay-aux-Roses Cedex
0081
Germany RWTV Systems GmbH
Langemarkstrasse, 20, D - 45141 Essen
0044
Almanya
Germany
Physikalisch-Technische
Bundesanstalt (PTB)
http://www.ptb.de
Zertifizierungsstelle fr Explosionsschutz,
Bundesallee 100
D - 38116 Braunschweig
0102
Almanya
Germany
DMT - Deutsche Montan Technologie
GmbH
Am Technologiepark 1
D - 45307 Essen 0158
Almanya
Germany
Bundesanstalt fr Materialforschung
und Prfung BAM
Unter den Eichen 87, D - 12205 Berlin
0589
Italya
CESI - Centro Elettrotecnico
Sperimentale Italiano Giacinto Motta SpA
Via Rubattino 54, I - 20134 Milano
0722
Lksem-
burg
Socit Nationale de
Certification et d'Homologation s.a.r.l.,
11 Route de Sandweiler
L - 5230 Sandweiler
0499
Hollanda
KEMA Quality B.V.
http://www.kema.nl/
Utrechtseweg 310, Postbus 9035
NL - 6800 ET Arnhem
0344
Polonya
Orodek Bada i Certyfikacji "OBAC"
Sp. z o.o.

1461
Slovakya
EVP, a.s. , SKTC 101, EVPU, JSC
http://www.evpu.sk/
Trenianska 19, SK 018 51 Nov
Dubnica, Slovakia
1293
Slovakya
Technick inpekcia (TI)
e-mail: tisr@us.tisr.sk
Vazovova, 7/A,v SK - 81107 Bratislava
1354
spanya
Laboratorio Oficial Jose Maria de
Madariaga (LOM)
Calle Alenza 1 2, E - 28003 Madrid
0163
sve
Swedish National Testing and
Research Institute SP
Box 857, S - 50115 Bors
http://www.sp.se/
0402
UK
ngiltere
Lloyd's Register of Shipping
LRQA Centre, Hiramford
Middlemarch Office Village, Siskin Drive,
UK - Coventry CV3 4FJ
0038
UK
ngiltere
BSI Product Services
Maylands Avenue, Hemel Hempstead,
Herts, UK - HP2 4SQ
0086
UK
ngiltere
SIRA Certification Service
http://www.siraservices.co.uk/
South Hill, Chislehurst Kent
GB - BR7 5EH
0518
UK
ngiltere
Baseefa (2001) Ltd
Health and Safety Laboratory Site
Harpur Hill, GB - SK17 9JN
Buxton-Derbyshire
1180

EFTA lkeleris sim Adres Id. n
Norve
NEMKO AS
http://www.nemko.com/
Gaustadalleen 30, P.O. Box 73
Blindern, N - 01314 Oslo
0470
98
Norve
Det Norske Veritas
classification AS
Viritasveien 1, N - 1322 Hovik
0575
svire
Swiss Electrotechnical
Association (SEV)
Luppmenstrasse, 1
CH - 8320 Fehraltorf
1258


EK 06 : ATEX 101a, DIRECTIVE 94/9

Resmi Gazete: 25.10.2002, 24919

Ynetmelik
Sanayi ve Ticaret Bakanlndan:
Muhtemel Patlayc Ortamda Kullanlan Tehizat ve Koruyucu Sistemler ile lgili
Ynetmelik (94/9/AT)

BRNC BLM
Ama, Kapsam, Dayanak, Tanmlar
Ama
Madde 1 Bu Ynetmeliin amac; Ynetmelik kapsamna giren muhtemel patlayc ortamda
kullanlan tehizatn ve koruyucu sistemlerin gvenli olarak piyasaya arz iin gerekli emniyet kurallar ile
uygunluk deerlendirme prosedrlerine ilikin usul ve esaslar belirlemektir.
Kapsam
Madde 2 Bu Ynetmelik, muhtemel patlayc ortamlarda kullanlacak tehizat ve koruyucu sistemleri
kapsar.
Ayrca, muhtemel patlayc ortamlar dnda kullanlan, ancak patlama tehlikelerine kar tehizatn ve
koruyucu sistemlerin emniyetli almas iin gerekli olan veya buna katk salayan emniyet cihazlar,
kumanda cihazlar ve dzenleyici (reglatr) cihazlar da bu Ynetmeliin kapsam dahilindedir.
Bu Ynetmelik aadakileri kapsamaz:
a) Tbbi bir ortamda kullanlacak olan tbbi cihazlar,
b) Patlama tehlikesinin sadece patlayc maddelerin veya kararsz kimyasal maddelerin bulunmasndan
kaynakland tehizat ve koruyucu sistemler,
c) Muhtemel patlayc ortamlarn yalnzca kazayla gaz sznts sonucu nadiren oluabilecei ev
ortamnda ve ticari olmayan ortamlarda kullanlan tehizatlar,
d) Kiisel Koruyucu Donanm ile lgili Ynetmelik (89/686/AT) kapsamndaki kiisel koruyucu tehizatlar,
e) zerindeki tehizatlarla birlikte ak denizde seyreden gemiler ve kydan uzaktaki seyyar niteler,
f) Ulam vastalar; yalnzca yolcularn havayolu, karayolu, demiryolu veya su yolu ile tanmasna
ynelik tatlar ve bunlarn rmorklar ile mallarn havayolu, devlet karayolu, demiryolu veya suyolu ile
tanmas iin tasarlanm olan nakil vastalar, (Muhtemel patlayc bir ortamda kullanlacak tatlar bu
Ynetmelik kapsamndan hari tutulmayacaktr.)
g) lkemizin gvenlii asndan lzumlu olan silah, mhimmat ve sava malzemeleri.
Dayanak
Madde 3 Bu Ynetmelik, 4703 sayl rnlere likin Teknik Mevzuatn Hazrlanmas ve
Uygulanmasna Dair Kanuna dayanlarak hazrlanmtr.
Tanmlar
Madde 4 Bu Ynetmelikte geen;
a) Bakanlk : Sanayi ve Ticaret Bakanln,
b) Mstearlk: D Ticaret Mstearln,
c) Komisyon : Avrupa Birlii Komisyonunu,
d) Muhtemel Patlayc Ortamlarda Kullanlacak Tehizat: Ynetmelikte sadece, "tehizat" olarak ifade
edilecektir. Malzemenin ilenmesi iin ayr ayr veya birlikte, enerjinin retilmesi, aktarlmas, depolanmas,
llmesi, kontrol ve dntrlmesi iin kullanlacak olan ve muhtemel tutuma kaynaklar ile patlamaya
yol aabilecek makine, aparat, sabit veya seyyar cihazlar, bunlarn kumanda aksamlar ile cihazlar ve
alglama ya da koruma sistemlerini,
99
e) Koruyucu Sistemler: Yeni balam patlamalar derhal durdurmak ve/veya patlama alevlerinin ve
patlama basnlarnn etki alanlarn snrlamak iin dnlm tasarm nitelerini, (Koruyucu sistemler
tehizata entegre edilebilir veya bamsz sistemler olarak kullanlmak zere ayr olarak piyasaya arz
edilebilir.)
f) Aksam: Tehizatn ve koruyucu sistemlerin emniyetli almas iin gerekli olan ancak bamsz
olarak ilevi olmayan herhangi bir paray,
g) Patlayc Ortamlar: Ortam artlar altnda, tutuma olutuktan sonra yanmann tm yanmam
karma yayld gaz, buhar, buu ya da toz halindeki yanc maddelerin hava ile karmn,
h) Muhtemel Patlayc Ortam: Yerel artlar ve iletme artlar nedeniyle patlayc olabilen bir ortam,
i) Tehizat Gruplar ve Kategorileri: Gerekli koruma seviyesini tanmlayan tehizat grup ve kategorileri
Ek Ide aklanm olup;
1) I Nolu Tehizat Grubu: Madenlerin yer alt blmlerinde kullanlacak tehizatlar iin geerli olanlar,
2) II Nolu Tehizat Grubu: Patlayc ortamlarn tehlikeye drebilecei dier yerlerde kullanlacak
tehizatlar iin geerli olanlar,
j) Onaylanm Kurulu: 4703 sayl Kanun ve bu Kanunun uygulama ynetmeliklerinden Uygunluk
Deerlendirme Kurulular ile Onaylanm Kurululara Dair Ynetmelik ve bu Ynetmelik hkmlerine gre
bu Ynetmelik erevesinde uygunluk deerlendirme faaliyetinde bulunmak zere test, muayene ve/veya
belgelendirme kurulular arasndan Bakanlk tarafndan belirlenerek yetkilendirilen zel veya kamu
kuruluunu,
k) retici: Bu Ynetmelik kapsamndaki tehizat ve koruyucu sistemleri reten, imal eden, slah eden
veya rne adn, ticari markasn veya ayrt edici iaretini koymak suretiyle kendini retici olarak tantan
gerek veya tzel kiiyi; reticinin Trkiye dnda olmas halinde, retici tarafndan yetkilendirilen temsilciyi
ve/veya ithalaty; ayrca, rnn tedarik zincirinde yer alan ve faaliyetleri rnn gvenliine ilikin
zelliklerini etkileyen gerek veya tzel kiiyi,
l) CE Uygunluk areti : Tehizatn ve koruyucu sistemlerin, bu Ynetmeliin artlarna uygun olduunu
ve ilgili uygunluk deerlendirmesi ilemlerine tabi tutulduunu gsteren iareti,
m) Uygunluk Deerlendirmesi: Tehizatn ve koruyucu sistemlerin, bu Ynetmelik hkmlerine
uygunluunun test edilmesi, muayene edilmesi ve/veya belgelendirilmesine ilikin her trl faaliyeti,
n) AT Uygunluk Beyan : Tehizatn ve koruyucu sistemlerin, bu Ynetmeliin artlarna uygun olarak
retiminin yapldn belirten, retici tarafndan dzenlenen yazl beyan,
o) AT Tip nceleme Belgesi : Onaylanm kurulu tarafndan incelenen tehizatn, tipinin, bu
Ynetmeliin ilgili hkmlerine uygunluunu tevsik eden belgeyi,
p) Standart: zerinde mutabakat salanm olan, kabul edilmi bir kurulu tarafndan onaylanan,
mevcut artlar altnda en uygun seviyede bir dzen kurulmasn amalayan, ortak ve tekrar eden kullanmlar
iin bu Ynetmelik kapsamndaki tehizatn, zellikleri, ileme ve retim yntemleri, bunlarla ilgili terminoloji,
sembol, ambalajlama, iaretleme, etiketleme ve uygunluk deerlendirmesi ilemleri hususlarndan biri veya
birkan belirten ve uyulmas ihtiyari olan dzenlemeyi,
r) Uyumlatrlm Avrupa Standard: Avrupa Birlii Komisyonunun talimat zerine bir Avrupa
Standardizasyon Kuruluu tarafndan hazrlanan ve Avrupa Topluluklar Resmi Gazetesinde yaymlanan
standard,
s) Uyumlatrlm Ulusal Standart: Bir uyumlatrlm Avrupa Standardn uyumlatran ve Trk
Standartlar Enstits tarafndan Trk Standard olarak kabul edilip yaymlanan standard,
t) Ulusal Standart: Trk Standardlar Enstits tarafndan hazrlanan standartlar,
u) Piyasaya Arz: rnn tedarik ve kullanm amacyla bedelli veya bedelsiz olarak piyasada yer almas
iin yaplan ilk faaliyeti,
) Piyasa Gzetimi ve Denetimi: Bakanlk tarafndan, tehizatn piyasaya arz veya datm
aamasnda veya tehizat piyasada iken bu Ynetmelik hkmlerine uygun olarak retilip retilmediinin,
gvenli olup olmadnn denetlenmesi veya denetlettirilmesini,
v) Modl: Bu Ynetmelik gereince, rnn tad risklere gre hangi uygunluk deerlendirmesi
ilemlerine tabi tutulacan gsteren yollardan her birini,
y) rn: Bu Ynetmelik kapsamndaki tehizat, koruyucu sistem ve cihazlar,
z) Amaca Uygun Kullanm: Bu Ynetmeliin kapsamna giren tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn Ek
Ide aklanan tehizat gruplar ve kategorilere ve emniyetli alabilmeleri iin gerekli olan ve retici
tarafndan salanan tm bilgilere uygun olarak kullanlmalarn,
ifade eder.
100
KNC BLM : Genel artlar, Standartlar
Genel artlar
Madde 5 Tehizat ve koruyucu sistemler aada belirtilen artlar yerine getirmelidir.
a) Bu Ynetmeliin kapsamnda bulunan tehizat, koruyucu sistem ve cihazlar, kullanm amac gz
nnde bulundurularak, Ek IIde belirtilen asgari salk ve emniyet gereklerini karlamaldr.
b) Beraberinde Ek Xda belirtilen AT uygunluk beyan bulunan ve 8 inci maddede ngrlen CE
uygunluk iaretini tayan bu Ynetmelik kapsamndaki cihazlarn ve beraberinde 7 nci maddenin (c)
bendinde belirtilen uygunluk belgesi bulunan aksamlarn bu Ynetmeliin nc Blmnde yer alan ilgili
uygunluk deerlendirme prosedrleri de dahil olmak zere bu Ynetmeliin tm hkmlerine uygun olduu
kabul edilir.
c) Tehizat ve koruyucu sistemler belli bir patlayc ortam iin tasarmlanabilir. Bu durumda, bu tehizat
ve koruyucu sistemler buna gre iaretlenmelidir.
d) Bakanlk, kiilerin ve zellikle de iilerin bu Ynetmelik kapsamndaki tehizat, koruyucu sistem ve
cihazlar kullanrken korunmalarn teminen lzum grd artlar getirebilir. Ancak bu artlar, sz konusu
tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn veya aksamlarn bu Ynetmelikte ngrlmeyen bir yolla
deitirilmesini ngremez.
e) Bu Ynetmeliin 6 nc maddesinde belirtilen ve bir uyumlatrlm Avrupa standardn uyumlatran
bir uyumlatrm ulusal standardn asgari emniyet ve salk artlarndan bir veya daha fazlasn kapsamas
halinde bu standarda uygun olarak, uyumlatrlm standartlarn bulunmad durumlarda ise yine ayn
maddede belirtilen ulusal standartlara uygun olarak retilmi olan bu Ynetmelik kapsamndaki tehizat,
koruyucu sistem ve cihazlarn veya aksamlarn bu Ynetmeliin ilgili salk ve emniyet artlarna uyduu
kabul edilir.
Standartlar
Madde 6 Bu Ynetmelik kapsamna giren tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarla ilgili Trk
Standardlar Enstitsnce belirlenen uyumlatrlm ulusal standartlar ile bunlarn referanslar olan
uyumlatrlm Avrupa standartlarnn isimleri, referans numaralar ile bunlara ilikin deiiklikler, bu
standartlarn ilgili olduu bu Ynetmelik belirtilmek suretiyle, Bakanlka Resmi Gazetede yaymlanr.
Bakanlk bu bilgileri Komisyona iletilmek zere Mstearla bildirir.
Uyumlatrlm ulusal standartlarn mevcut olmad durumlarda, Bakanlk bu Ynetmelie ek olarak
kartlacak teblile Trk Standardlar Enstitsnce hazrlanan ulusal standartlarn isimleri ve numaralarn
Resmi Gazetede yaymlar ve bu standartlarn isimleri, numaralar ve metinlerini Komisyona iletilmek zere
Mstearla bildirir.
Komisyonun uyumlatrlm standartlarn 5 inci maddede belirtilen artlar tam olarak karlamadn
veya ulusal standartlarn sz konusu gerekleri artk karlamadn bildirmesi halinde bu standartlarn
uygulamadan tamamen ve ya ksmen ekilmesi gerektii hususundaki Komisyon gr Bakanlk tarafndan
deerlendirilir.
NC BLM
Uygunluk Deerlendirme Prosedrleri, CE Uygunluk areti, CE Uygunluk aretinin Haksz litirilmesi
Uygunluk Deerlendirme Prosedrleri
Madde 7 Uygunluk deerlendirme prosedrlerine ilikin hususlar aada belirtilmitir.
a) Gerektiinde, bu Ynetmeliin 2 nci maddesinin ikinci fkrasnda belirtilen cihazlar da dahil olmak
zere, tehizatn uygunluunun deerlendirilmesi ile ilgili prosedrler aadaki gibidir.
1) I ve II nolu tehizat grubu, M1 ve 1 nolu tehizat kategorisi;
retici, bu Ynetmeliin 8 inci maddesinde belirtilen CE uygunluk iaretini ilitirmek iin Ek IIIte
belirtilen AT Tip nceleme prosedrne ek olarak;
- Ek IVde belirtilen retim Kalite Gvencesine ilikin prosedr veya
- Ek Vde belirtilen rn Dorulamasna ilikin prosedr takip eder.
2) I ve II nolu tehizat grubu, M2 ve 2 nolu tehizat kategorisi;
i) retici, bu grup ve kategorilerdeki iten yanmal motor ve elektrikli tehizat bakmndan CE uygunluk
iaretini ilitirmek iin Ek IIIte belirtilen AT Tip nceleme prosedrne ek olarak;
- Ek VIdaki Tipe Uygunluk Prosedr veya
- Ek VIIdeki rn Kalite Gvencesi Prosedrn takip eder.
(ii) Bu grup ve kategorilerdeki dier tehizat bakmndan retici CE uygunluk iaretini ilitirebilmek iin
Ek VIIIdeki retim Kontrol ile ilgili prosedr takip eder ve ayn Ekin 3 nc maddesinde ngrlen
101
dosyay onaylanm kurulua verir. Onaylanm kurulu bu dosyay aldn en ksa zamanda bildirir ve
dosyay muhafaza eder.
3) II nolu tehizat grubu, 3 nolu tehizat kategorisi;
retici, CE uygunluk iaretini ilitirmek iin Ek VIIIde belirtilen retim Kontrol ile ilgili prosedr
takip eder.
4) I ve II nolu tehizat grubu;
retici, CE uygunluk iaretini ilitirilebilmek iin bu bendin (1), (2) ve (3) nolu alt bentlerinde belirtilen
prosedrlere ek olarak, Ek IXda aklanan Birim Dorulamas ile ilgili prosedr de izleyebilir.
b) Bamsz koruyucu sistemlerin uygunluk deerlendirmesi iin bu maddenin (a) bendinin (1) veya (4)
numaral alt bendlerinin hkmleri uygulanr.
c) Bu maddenin (a) bendinde belirtilen prosedrler, CE uygunluk iaretinin ilitirilmesi hari, bu
Ynetmeliin 4 nc maddesinde tanmlanan aksamlara da uygulanacaktr. retici tarafndan nihai tehizat
veya koruyucu sistemler iin geerli asgari artlara uyum salanmasna yardmc olmak zere aksamlarn bu
Ynetmeliin kendileri iin geerli hkmlerine uygun olduunu ifade eden ve zelliklerini ve tehizat ya da
koruyucu sistemlere nasl dahil edileceini gsteren bir belge dzenlemelidir.
d) Ayrca, retici CE uygunluk iaretini ilitirmek iin, Ek IInin madde 1.2.7sinde belirtilen emniyet
hususlar ile ilgili olarak Ek VIIIde belirtilen retim Kontrol ile ilgili prosedr izleyebilir.
e) nceki bentlere ramen, Bakanlk, hakl bir talep zerine 2 nci maddenin ikinci fkrasnda belirtilen ve
yukardaki bentlerde belirtilen prosedrlerin uygulanmad ve kullanm koruma amal olan tehizatn,
koruyucu sistemin ve mstakil cihazlarn piyasaya srlmesine ve hizmete sokulmasna izin verebilir.
f) Yukarda bahsedilen prosedrlerle ilgili belge ve yazmalar Trke veya ilgili onaylanm kuruluun
kabul edecei bir dilde yaplr.
g) Tehizat ve koruyucu sistemlerin, 8 inci maddede belirtilen CE uygunluk iaretinin ilitirilmesini
ngren dier hususlar kapsayan baka ynetmeliklere tabi olmas halinde, bu iaret tehizat ve koruyucu
sistemlerin sz konusu baka ynetmeliklerin hkmlerine de uygun kabul edildiini belirtecektir.
Ancak, bu ynetmeliklerden bir veya daha fazlasnn reticinin, bir gei dnemi iinde, hangi
dzenlemelerin geerli olacan semesine izin vermesi halinde, CE uygunluk iareti yalnzca, reticinin
uygulad ynetmeliklere uygunluu gsterecektir. Bu durumda, ynetmeliklerin ngrd ve tehizat ve
koruyucu sistemlerin beraberinde bulunan belgelerde, uyarlarda ya da talimatlarda sz konusu
ynetmeliklerin Resmi Gazetede yaymland ekilde ayrntlar verilmelidir.
CE Uygunluk areti
Madde 8 CE uygunluk iareti CE ba harflerinden oluur. Kullanlacak iaretleme ekli Ek Xda
gsterilmitir. CE uygunluk iaretinin ilitirilmesinde ve kullanlmasnda 17/1/2002 tarihli ve 24643 sayl
Resmi Gazetede yaymlanan "CE Uygunluk aretinin rne litirilmesi ve Kullanlmasna Dair Ynetmelik"
hkmleri geerlidir.
CE Uygunluk aretinin Haksz litirilmesi
Madde 9 Bu Ynetmeliin 13 nc maddesi hkmleri sakl kalmak kaydyla;
CE uygunluk iaretinin uygunsuz olarak ilitirilmi olduunun tespit edilmesi durumunda, retici cihazn
CE uygunluk iareti ile ilgili hkmlere uygunluunun salanmas ve Bakanlk tarafndan getirilen artlar
dahilinde ihlalin sona erdirilmesi ile ykmldr.
Yukarda belirtilen uygunsuzluun devam etmesi halinde, Bakanlk sz konusu rnn piyasaya
srlmesini kstlamak ya da yasaklamak veya 13 nc maddesinde belirtilen prosedrlere uygun olarak
piyasadan ekilmesini salamak iin uygun btn tedbirleri alr.
DRDNC BLM : Onaylanm Kurulu
Onaylanm Kurulu
Madde 10 Bakanlk tarafndan grevlendirilecek onaylanm kurulular, EK XIdeki asgari kriterleri
salamak zorundadr. Bakanlk, bu Ynetmelik kapsamndaki uygunluk deerlendirme ilemlerinde faaliyet
gsterecek onaylanm kurulularn tespitini, tayinini, bildirimini ve statlerinin kaldrlmasn 17/1/2002 tarihli
ve 24643 sayl Resmi Gazetede yaymlanan "Uygunluk Deerlendirme Kurulular ile Onaylanm
Kurululara Dair Ynetmelik"te belirtilen hkmler erevesinde gerekletirir.
BENC BLM
Piyasaya Arz, Piyasa Gzetimi ve Denetimi, Genel artlara Uygunsuzluk
Piyasaya Arz
Madde 11 Bu Ynetmelie uygun olarak imal edilmi tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn
piyasaya arzna ilikin hususlar aada belirtilmitir.
102
a) Bu Ynetmelie uygun tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn piyasaya arz ve hizmete sokulmas
yasaklanmaz, kstlanmaz ve engellenmez.
b) Beraberinde 7 nci maddenin (c) bendinde belirtilen bir uygunluk belgesi bulunan ve bu Ynetmeliin
kapsamndaki aksamlar ile, bu Ynetmeliin anlam dahilindeki tehizat ya da koruyucu sistemlere dahil
edilmesi dnlen aksamlarn piyasaya srlmesi yasaklanmaz, kstlanmaz ve engellenmez.
c) Bakanlk, bu Ynetmelik kapsamnda bulunan tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn, ancak
gerektii gibi monte edilip bakmnn yaplmas ve amacna uygun olarak kullanldnda insanlarn,
hayvanlarn ve mallarn salk ve emniyetini tehlikeye drmemeleri halinde, piyasaya srlebilmeleri ve
hizmete sokulabilmeleri iin gerekli tm tedbirleri alr.
d) Tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn uygun olmadn aka gsteren bir iaret bulunmas ve
imalats tarafndan uygun hale getirilinceye kadar sata sunulmamalar kaydyla, bu Ynetmelik
hkmlerine uygun olmayan, bu Ynetmeliin kapsamndaki tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn ticaret
fuarlar, sergiler, gsteriler, vesairede gsterilmesi engellenemez. Gsteriler srasnda kiilerin korunmasn
salamak iin yeterli emniyet tedbirleri alnmaldr.
Piyasa Gzetimi ve Denetimi
Madde 12 Bakanlk cihazlarn piyasa gzetimi ve denetimini 17/1/2002 tarihli ve 24643 sayl Resmi
Gazetede yaymlanan "rnlerin Piyasa Gzetimi ve Denetimine Dair Ynetmelik"te belirtilen hkmler
erevesinde gerekletirir. Denetim sonularnn olumsuz olmas halinde, bu Ynetmeliin 18 inci maddesi
hkmleri uygulanr.
Genel artlara Uygunsuzluk
Madde 13 Bakanlk, CE uygunluk iareti tayan ve amacna uygun olarak kullanlan bu Ynetmelik
kapsamndaki tehizat, koruyucu sistem veya cihazlarn kiilerin ve gerektiinde evcil hayvanlarn ya da
mallarn emniyetini tehlikeye drdn tespit ederse, bu tehizat veya koruyucu sistemlerin piyasadan
ekilmesinin, piyasaya srlmesinin, hizmete sokulmasnn ya da kullanlmasnn yasaklanmas ya da
serbest dolamnn kstlanmas iin uygun btn tedbirleri alr.
Bakanlk alnan bu tr bir tedbiri, kararnn gerekelerini ve zellikle de uygunsuzluun aadakilerden
kaynaklanp kaynaklanmadn belirterek Mstearlk aracl ile Komisyona bildirir.
a) Bu Ynetmeliin 5 inci maddesinde belirtilen asgari artlarn salanmamas,
b) 6 nc maddede belirtilen standartlarn yanl uygulanmas,
c) 6 nc maddede belirtilen standartlardaki eksiklikler.
Uygun olmayan tehizat veya bir koruyucu sistemin CE uygunluk iareti tamas halinde, iareti
ilitirenler hakknda 12 nci maddede belirtilen Ynetmelik hkmlerine gre ilem yaplr ve bu Mstearlk
aracl ile Komisyona ve dier ye lkelere bildirilir.
ALTINCI BLM : eitli Hkmler
lgili Avrupa Birlii Mevzuat
Madde 14 Bu Ynetmelik, Avrupa Birliinin 94/9/EC sayl Muhtemel Patlayc Ortamda Kullanlan
Tehizat ve Koruyucu Sistemler ile ilgili direktifi dikkate alnarak hazrlanmtr.
Bildirim
Madde 15 Bu Ynetmeliin uygulamaya konulduu, Mstearlk aracl ile Komisyona ve Avrupa
Birlii yesi lkelere bildirilir.
Kararlarn Bildirilmesi
Madde 16 Bakanlk, bu Ynetmelik kapsamndaki bir tehizat, koruyucu sistem ya da cihazn
piyasaya srlmesini ve/veya hizmete sokulmasn kstlayan ya da yasaklayan ya da piyasadan ekilmesini
ngren bir kararda dayand gerekeleri ve yrrlkte bulunan mevzuat dahilinde bavurabilecei yasal
yollar belirterek, bu yasal yollara bavurabilecei srelerle birlikte ilgili tarafa derhal bildirir.
Gizlilik
Madde 17 Bu Ynetmeliin uygulanmasnda yer alan tm taraflarn grevlerini yaparken edindikleri
tm bilgilerle ilgili olarak gizlilik hkmne riayet etmeleri zorunludur. Ancak bu hkm, Bakanln ve
Onaylanm Kurulularn bilgi alverii ve uyarlarn datlmas ile ilgili ykmllklerini etkilemez.
Aykr Davranlarda Uygulanacak Hkmler
Madde 18 Bu Ynetmelik hkmlerine aykr davranta bulunanlara 4703 sayl rnlere likin
Teknik Mevzuatn Hazrlanmas ve Uygulanmasna Dair Kanun ve bu Kanun erevesinde D Ticaret
Mstearl tarafndan yaymlanan mevzuat hkmleri uygulanr.
Dzenlemeler
Madde 19 Bakanlk, bu Ynetmeliin uygulanmas ile ilgili mevzuat dzenlemeleri yapmaya yetkilidir.
103
Geici Madde 1 Bu Ynetmelik hkmleri 31/12/2003 tarihinden itibaren zorunlu olarak uygulanr.
Bu sre zarfnda gerek bu Ynetmeliin hkmlerine uygun retilen, gerekse ilgili Trk Standardna uygun
retilen rnler piyasaya arz edilebilir.
Yrrlk, Madde 20 Bu Ynetmelik yaymland tarihte yrrle girer.
Yrtme, Madde 21 Bu Ynetmelik hkmlerini Sanayi ve Ticaret Bakan yrtr.

EK-1
TAHZAT GRUPLARININ KATEGORLER HALNDE SINIFLANDIRILMASINI BELRLEYEN KRTERLER

1. I nolu tehizat grubu
(a) M1 kategorisi, retici tarafndan belirlenen iletme parametrelerine uygun alabilecek ve yksek
seviyede koruma salayabilecek ekilde tasarlanm ve gerektiinde buna ynelik olarak ilave zel koruma
aralar ile tehiz edilmi tehizat kapsar.
Bu kategorideki tehizatn, madenlerin yer alt blmlerinde ve bu madenlerin grizu ve/veya yanc
toz tehlikesi altndaki yer st blmlerinde kullanlmas amalanmtr.
Bu kategorideki tehizatn, patlayc bir ortam mevcutken nadir gerekleen olaylarda bile alr
durumda kalmas gerekir ve aadaki gibi koruma aralar ile karakterize edilir:

- Bir koruma arac arza yaptnda en azndan bamsz ikinci bir ara gerekli koruma seviyesini
salayabilmeli veya
- Birbirinden bamsz iki arzann olmas durumunda da gerekli koruma seviyesi salanmaldr.
Bu kategorideki tehizat Ek II, madde 2.0.1de belirtilen ilave artlara uygun olmaldr.

(b) M2 kategorisi, retici tarafndan belirlenen iletme parametrelerine uygun alabilecek ve yksek
seviyede koruma salayabilecek ekilde tasarlanm tehizat kapsar.
Bu kategorideki tehizatn, madenlerin yer alt blmlerinde ve bu madenlerin grizu ve/veya yanc
toz tehlikesine maruz kalabilecek yer st blmlerinde kullanlmas amalanmtr.
Patlayc ortam olumas durumunda bu kategorideki tehizatlarn enerjisinin kesilmesi zorunludur.
Bu kategorideki tehizatlar, norma alma esnasnda ve ayn zamanda daha ar alma koullar
altnda, zellikle de kt muamele ve deien ortam koullarndan kaynaklanan koullar altnda gerekli
koruma seviyesini salamaldr.
Bu kategorideki tehizat, Ek II, madde 2.0.2de belirlenen ilave artlara uygun olmaldr.

2. II nolu tehizat grubu

(a) 1 nolu Kategori, retici tarafndan belirlenen iletme parametrelerine uygun olarak alabilecek ve
yksek seviyede koruma salayabilecek ekilde tasarlanm tehizat kapsar.
Bu kategorideki tehizat, hava ile gaz, buhar yada buu karmlarndan yada hava/toz
karmlarndan kaynaklanan patlayc ortamlarn uzun bir sreyle srekli olarak yada sk sk mevcut olduu
alanlarda kullanlacaktr.
Bu kategorideki tehizatn, gerekli koruma seviyesini tehizatla ilgili istisnai olaylarda bile salamaldr.
Bu tehizat aadaki koruma aralar ile karakterize edilir:
- Bir koruma aracnn arzalanmas durumunda en azndan bamsz ikinci bir koruma arac gerekli
koruma seciyesini salamal veya
- Birbirinden bamsz olarak iki arzann ortaya kmas durumunda gerekli koruma seviyesi
salanmaldr.
Bu kategorideki tehizat Ek II, madde 2.1de belirtilen ilave artlara uygun olmaldr.

(b) 2 kategorisi, retici tarafndan belirlenen iletme parametrelerine uygun olarak alabilecek ve yksek
seviyede koruma salayabilecek ekilde tasarlanm tehizat kapsar.
Bu kategorideki tehizat, gaz, buhar, buu yada hava/toz karmlarnn yol at patlayc ortamlarn
oluabilecei alanlarda kullanlacaktr.
Bu kategorideki tehizat ile ilgili koruma aralar sk sk oluan bozulmalarda yada normal olarak
dikkate alnmas gereken tehizat arzalarnda bile gerekli koruma seviyesini salar.
Bu kategorideki tehizat, Ek II, madde 2.2de belirlenen ilave artlara uygun olmaldr.

(c) 3 kategorisi, retici tarafndan belirlenen iletme parametrelerine uygun olarak alabilecek ve normal
seviyede bir koruma salayabilecek ekilde tasarlanm tehizat kapsar.
Bu kategorideki tehizat, gaz, buhar, buu yada hava/toz karmlarndan kaynaklanan patlayc
ortamlarn oluma ihtimali olmayan yada seyrek olarak ve yalnzca ksa sreyle olutuu alanlarda
kullanlacaktr.
Bu kategorideki tehizat gerekli koruma seviyesini, normal alma esnasnda salar.
104
Bu kategorideki tehizat Ek II madde 2.3 de belirtilen ilave artlara uygun olmaldr.

EK - II
MUHTEMEL PATLAYICI ORTAMLARDA KULLANILACAK TEHZAT ve KORUYUCU SSTEMLERN
TASARIM ve YAPIMI LE LGL ASGAR SALIK ve EMNYET ARTLARI

n gzlemler
A. Hzla deiebilen teknoloji bilgisi mmkn olduunca dikkate alnmal ve kullanlmaldr.
B. Bu ynetmelik, 2.nci maddesinin ikinci fkrasnda belirtilen cihazlar iin asgari artlar sadece patlama
riskleri asndan emniyetli ve gvenilir almalar iin gerekli olmalar halinde geerli olacaktr.
1. TEHZAT ve KORUYUCU SSTEMLERE AT ORTAK ARTLAR
1.0 Genel artlar
1.0.1. Entegre patlama emniyetinin ilkeleri
Muhtemel patlayc ortamlarda kullanlacak tehizat ve koruyucu sistemler entegre patlama emniyeti
asndan tasarlanmaldr.
Bu balamda retici:
- Her eyin zerinde, mmknse tehizatn ve koruyucu sistemlerin kendisinin yaratabilecei yada ortaya
kabilecei patlayc ortamlarn olumasn engelleyecek,
- Her elektrik ve elektik d tutuma kaynann yapsn dikkate alarak patlayc ortamlarn atelenmesini
nleyecek
- Kiileri ve duruma gre evcil hayvanlar yada mallar dorudan yada dolayl olarak etkileyebilecek
patlamann olumas halinde bunu derhal durduracak ve/veya patlama alevlerinin ve patlama
basnlarnn menzilini yeterli emniyet seviyesine kadar snrlayacak
Tedbirlere almaldr.
1.0.2 Tehizat ve koruyucu sistemler, tehlikeli durumlar mmkn olduunca ortadan kaldrmak iin olas
iletme hatalar gerektii ekilde analiz edildikten sonra tasarlanmal ve imal edilmelidir.
Makul olarak beklenebilecek yanl kullanmlar dikkate alnmaldr.
1.0.3 zel kontrol ve bakm artlar
zel kontrol ve bakm artlarna tabi tehizat ve koruyucu sistemler bu artlar gz nnde bulundurularak
tasarlanmal ve imal edilmelidir.
1.0.4. evre artlar
Tehizat ve koruyucu sistemler fiili yada n grlebilen evre artlarnn stesinden gelebilecek ekilde
tasarlanmal ve imal edilmelidir.
1.0.5. aretleme
Tm tehizat ve koruyucu sistemler aadaki asgari detaylara sahip, okunakl ve silinmeyecek bir ekilde
iaretlenmelidir.
- reticinin ad ve adresi
- CE iareti (Ek X, madde Aya baknz)
- Seri yada tip tanmlar
- Varsa seri numaras
- mal yl
- zel patlamaya kar koruma iarete, ve bunun arkasndan tehizat grup yada kategorisinin
simgesi
- II nolu tehizat grubu iin G harfi (gaz, buhar yada buudan kaynaklanan patlayc ortamlarla ilgili)
ve/veya D harfi (tozdan kaynaklanan patlayc ortamlarla ilgli)
Ayrca emniyetli kullanm iin zorunlu tm bilgiler tehizat zerine iaretlenmelidir.
1.0.6. Talimatlar

(a) Tm tehizat ve koruyucu sistemlerin beraberinde en az aadaki ayrntlar ieren talimatlar
bulunmaldr:
- Seri numaras hari (bu ekin madde 1.0.5e baknz), bakm kolaylatracak uygun ilave bilgiler
(rnein; ithalatnn, tamircinin vs. adresleri) ile birlikte tehizat yada koruyu sistem zerinde iaretli
bulunan bilgilerin tekrar,
- Emniyet iin talimatlar,
- Hizmete alma,
- Kullanm
- Montaj ve demontaj,
- Bakm (servis ve olaanst onarm)
- Tesisat
- Ayar
- Gereinde basn tahliye cihazlarnn n tarafnda tehlike alanlarnn gsterilmesi,
- Gereinde eitim talimatlar
105
- Herhangi bir phe halinde belli bir kategorideki bir tehizatn yada bir koruyucu sistemin istenen alanda
beklenen iletme koullar altnda emniyetli bir ekilde kullanlp kullanlamayacana dair karar
alnmasn salayan detaylar
- Elektrik ve basn parametreleri, maksimum yzey scaklklar ve dier snr deerler
- Gerektiinde, tecrbe ile ortaya kabilecei anlalan olas yanl kullanm detaylarn ieren zel
kullanm artlar
- Gerektiinde, tehizat yada koruyucu sisteme taklabilecek aralarn asgari zellikleri
(b) Talimatlar, retici tarafndan Trke ve Avrupa Topluluu dillerinden birinde hazrlanmaldr.
Hizmete sokulurken, tm tehizat ve koruyucu sistemlerin beraberinde orijinal dilinde ve kullanlaca lkenin
diline evrilmi talimatlar bulunmaldr.

Bu eviri, retici tarafndan yada tehizat yada koruyucu sistemi sz konusu dil blgesine sokan yetkili
temsilcisi veya kii tarafndan yaplmaldr.

Bu arlar ayr olarak, reticinin uzman personeli tarafndan kullanlacak bakm talimatlar bu personel
tarafndan anlalan tek bir Topluluk dilinde hazrlanabilir.
(c) Talimatlar, zellikle emniyetle ilgili olmak zere, tm faydal talimatlarla birlikte, hizmete alma, bakm,
muayene, dzgn alma kontrol, gereinde tehizatn ya da koruyucu sistemin onarm iin gerekli
resimler bulunmaldr.

(d) Tehizat ya da koruyucu sistemi aklayan literatr emniyet konularnda talimatlara ters dmemelidir.
1.1 Malzemelerin seimi
1.1.1 Tehizat ve koruyucu sitemlerin yapmnda kullanlan malzemeler, ngrlebilen iletme gerilimleri
dikkate alnarak, patlamaya yol amamaldr.
1.1.2 retici tarafndan belirlenen iletme artlarnn snrlar dahilinde kullanlan malzemelerle muhtemel
patlayc ortamn bileenleri arasnda patlamaya kar koruma zelliini bozabilecek bir reaksiyon
olumamaldr.
1.1.3 Malzemeler, zelliklerinde tahmin edilebilen deiiklikler ve dier malzemelerle uyumu salanan
korumann azalmasna yol amayacak ekilde seilmelidir, zellikle, malzemenin korozyon ve anma
mukavemeti, elektrik iletkenlii, darbe mukavemeti, yalanma mukavemeti ve scaklk deimelerinin etkileri
yeterince dikkate alnmaldr.
1.2. Tasarm ve Yapm
1.2.1. Tehizat ve koruyucu sistemler, n grlen mrleri boyunca emniyetli bir ekilde altrlabilmesi
iin, patlamaya kar koruma hakkndaki teknolojik bilgi gerektii ekilde dikkate alnarak tasarlanmal ve
imal edilmelidir.
1.2.2. Tehizata ya da koruyucu sistemlere dahil edilecek ya da tehizatta yedek para olarak kullanlacak
paralar, reticinin talimatlarna uygun olarak monte edildiinde, patlamaya kar koruma amac
dorultusunda emniyetli alacak ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir.
1.2.3. Mahfazal yaplar ve kaaklarn nlenmesi yanc gaz ya da toz yayabilecek tehizatlar mmknse
yalnzca mahfazal yapda olmaldr.

Tehizatta, delik, gevek ek yerleri bulunmas halinde, oluan gaz ya da tozlar mmkn olduunca tehizatn
d ksmnda patlayc ortam oluturmayacak ekilde tasarlanmaldr.

Malzemelerin sokulduu ya da alnd noktalar mmkn olduunca, doldurma ya da boaltma srasnda
yanc malzeme kaaklarn snrlayacak ekilde tasarlanmal ve tehiz edilmelidir.

1.2.4. Toz birikimleri
Toza maruz alanlarda kullanlacak tehizat ve koruyucu sistemler yzeylerinde biriken tozlar tutumayacak
ekilde tasarlanmaldr.
Genelde toz birikmesi mmknse snrlanmaldr. Tehizat ve koruyucu sistemler kolayca temizlenebilmelidir.
Tehizat paralarnn yzey scaklklar biriken tozun kzarma scaklnn olduka altnda tutulmaldr.
Biriken tozun kalnl dikkate alnmal ve s oluumunu engellemek iin scakl snrlayacak tedbirler
alnmaldr.
1.2.5. lave koruma aralar
Belli tiplerde harici gerilmelere maruz kalabilecek tehizat ve koruyucu sistemler gerektiinde ilave koruma
aralar ile tehiz edilmelidir.
Tehizat, patlamaya kar korumay olumsuz ynde etkilemeden, ilgili gerilmelere dayanmaldr.

1.2.6. Emniyet akl
Tehizat ve koruyucu sistemler patlamaya kar korumann bir parasn oluturan bir mahfaza ya da kilitli bir
tayc kap iinde ise, bu muhafaza ya da tayc kap sadece zel bir ara ya da uygun koruma tedbirleri ile
alabilmelidir.
106

1.2.7. Dier tehlikelere kar koruma
Tehizat ve koruyucu sistemler:
(a) Fiziksel yaralanmalara ve dorudan ve ya dolayl temas yoluyla ortaya kabilecek dier zararlar
nleyebilecek
(b) Eriilebilen paralarda tehlikeye yol aabilecek yzey scaklklarnn ya da radyasyonun olu
mamasn salayacak
(c) Tecrbe ile ortaya kan elektriksel olmayan tehlikeleri ortadan kaldracak
(d) n grlebilen ar yk artlarnn tehlikeli durumlara yol amamasn salayacak ekilde
tasarlanmal ve imal edilmelidir.
Tehizat ve koruyucu sistemler iin, bu paragrafta belirtilen riskler ksmen ya da tamamen dier
Ynetmeliklerin kapsamnda olmas halinde, ynetmelikler uygulandnda bu Ynetmelik geerli olmayacak
ya da geerlilii sona erecektir.

1.2.8. Tehizatn ar yklenmesi
Tehizatn tehlikeli bir ekilde ar yklenmesi, ar akm kesicileri, scaklk snrlayclar, diferensiyel
basn anahtarlar, debi metreler, zaman rleleri, ar hz monitrleri ve/veya benzer tipte izleme cihazlar
gibi entegre lm, reglasyon ve koruma cihazlar ile tasarm aamasnda nlenmelidir.

1.2.9. Alevszmaz mahfaza sistemleri
Bir mahfazann iine patlayc bir ortam oluturabilecek paralar yerletirilmesi halinde mahfazann , patlayc
bir karmn dahili olarak patlamas srasnda oluan basnca dayanmasn salayacak tedbirler alnmaldr.
Bu tip mahfazalar, i ksmdaki patlamay d ksmdaki patlayc ortama szdrmayacak ekilde tasarlanmal
ve imal edilmelidir.

1.3. Muhtemel ve potensiyel ateleme (tututurma) kaynaklar
1.3.1. Farkl tutuma kaynaklarndan ortaya kan tehlikeler, kvlcm, alev, elektrik ark, yksek yzey
scaklklar, akustik enerji, optik radyasyon, elektro manyetik dalga ve dier tutuma kaynaklar gibi
muhtemel tutuma kaynaklar olumamaldr.
1.3.2. Statik elektrikten kaynaklanan tehlikeler, tehlikeli boalmalar (dearjlar), ortaya kabilecek
elektrostatik ykler uygun tedbirlerle nlenmelidir.
1.3.3. Endksiyon elektrii ve kaak akmlardan kaynaklanan tehlikeler iletken tehizat paralarnda, tutuma
yaratabilecek rnein tehlikeli korozyon, yzeylerin ar snmasna ya da kvlcmlara yol aabilecek
endksiyon elektrii ve kaak akmlar nlenmelidir.
1.3.4. Ar snmadan kaynaklanan tehlikeler, rnein, dnerken ya da yabanc madde girmesiyle birbiri ile
temas halinde malzeme ya da paralar arasndaki srtnme ya da arpmadan kaynaklanan ar snma
mmknse tasarm aamasnda nlenmelidir.
1.3.5. Basn dengeleme (kompanzasyon) ilemlerinden kaynaklanan tehlikeler, tehizat ve koruyucu
sistemler, kendilerinden kaynaklanan basn dengelemeleri tutumaya yol aabilecek ok dalgalar ya da
basklar oluturmayacak ekilde tasarlanmal ya da entegre l, kumanda ve reglasyon cihazlar ile tehiz
edilmelidir.

1.4. D etkenlerden kaynaklanan tehlikeler
1.4.1. Tehizat ve koruyucu sistemler, retici tarafndan belirlenen alma artlar dikkate alnarak,
kendilerinden beklenen fonksiyonu deien ortam artlarnda ve yabanc d gerilimler, nem, titreim,
kirlenme ve dier d etkenler mevcutken dahi tamamen emniyetli olarak yerine getirebilecek ekilde
tasarlanmal ve imal edilmelidir.
1.4.2. Kullanlan tehizat paralar, tasarlanan mekanik ve sl gerilmelere uygun olmal ve mevcut veya
ngrlebilen agresif maddelerin etkilerine dayanabilmelidir.

1.5. Emniyetle ilgili cihazlara ait artlar
1.5.1. Emniyet cihazlar alma iin gerekli l ya da kumanda cihazlarndan bamsz almaldr.
Mmkn olduunca, bir emniyet cihaznn arzaland, tehlikeli bir durumun ortaya kma ihtimalinin ok
dk olmasn salayacak uygun teknik aralarla yeterince hzl bir ekilde tespit edilmelidir.
Elektrik devreleri iin arza durumunda emniyetli olma ilkesi genel olarak uygulanacaktr.
Emniyetle ilgili anahtarlama genel olarak, ilgili kumanda devreleri, ara bir yazlm komutu olmadan, dorudan
altrmaldr.
1.5.2. Bir emniyet cihaznn arzalanmas halinde tehizat ve/veya koruyucu sistemler mmknse emniyete
alnacaktr.
1.5.3. Emniyet cihazlarnn acil durdurma kumandalar mmknse, sfrlama kilitleri ile tehiz edilmelidir. Yeni
bir balatma komutu, normal normal almada yalnzca, sfrlama kilitleri sfrlandktan sonra devreye
giribilir.
1.5.4. Kumanda ve ekran niteleri
107
Kumanda ve ekran niteleri kullanldnda, bunlar, patlama tehlikesi konusunda mmkn olan en st
seviyede alma emniyeti salamak iin ergonomi ilkelerine uygun olarak tasarlanmaldr.
1.5.5. Patlamaya kar korumaya ait lme ilevine sahip cihazlarla ilgili artlar
Patlayc ortamlarda kullanlan tehizat ile ilgili olduu kadaryla, lme ilevine sahip cihazlar ngrlen
alma artlar ve zel kullanm artlarna dayanabilecek ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir.
1.5.6. Gerektiinde lme ilevine sahip cihazlarn gsterge deerleri doruluu ve hizmete uygunluu
kontrol edilebilmelidir.
1.5.7. lme ilevine sahip cihazlarn tasarm zellikle tesisatn almas artlar ve lme sistemindeki
olas sapmalar dikkate alnarak, alarm eii, kaydedilecek ortamlarn ve/veya tutuma snrlarnn yeterince
dnda kalmasn salayan bir emniyet faktr iermelidir.
1.5.8. Yazlmdan kaynaklanan tehlikeler
Yazlm kontroll tehizatn, koruyucu sistemlerin ve emniyet cihazlarnn tasarmnda, programdaki
hatalardan kaynaklanan tehlikeler zel bir dikkat gsterilmelidir.

1.6. Sistemle ilgli emniyet artlarnn dahil edilmesi

1.6.1. Emniyeti azaltmamas kaydyla, istenen alma artlarndan sapma gsteren otomatik ilemler iinde
yer alan tehizat ve koruyucu sistemleri durdurmak iin manuel durdurma mmkn olmaldr.
1.6.2. Acil durdurma sistemi alt zaman biriken enerji mmkn olduunca hzl ve emniyetli bir ekilde
dalmal ya da bundan byle tehlike olumayacak ekilde izole edilmelidir.
Bu, elektro kimyasal olarak depolanan enerji iin geerli deildir.
1.6.3. Enerji kesilmesinden kaynaklanan tehlikelere
Tehizat ve koruyucu sistemlerin enerji kesilmesi durumunda ilave tehlikeler yaymas halinde bu tehlikeler
tesisatn geri kalan blmnden bamsz olarak emniyetli alma durumunda tutulabilmelidir.
1.6.4. Balantlardan kaynaklanan tehlikeler
Tehizat ve koruyucu sistemlerde uygun kablo ve boru delikleri bulunmaldr.
Tehizat ve koruyucu sistemler dier tehizat ve koruyucu sistemlerle birlikte kullanlaca zaman ara yz
emniyeti olmaldr.
1.6.5. Uyar cihazlarnn tehizatn bir paras olarak yerletirilmesi
Tehizat ya da koruyucu sistemlerde patlayc ortamlarn olumasn izlemek iin uyar cihazlar bulunmas
halinde, bunlarn uygun yerlere konmasn salayacak talimatlar verilmelidir.

2. TEHZATLA LGL LAVE ARTLAR
2.0.. I nolu tehizat grubu M1 kategorisindeki tehizatla ilgili artlar
2.0.1.1 Tehizat, tutuma kaynaklar tehizatla ilgili nadiren gerekleen olaylarda bile aktif hale gemeyecek
ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir.

Tehizat aadaki koruma aralar ile tehiz edilmelidir:
- Bir koruma aracnn arzalanmas halinde en azndan bamsz ikinci bir ara gerekli koruma seviyesini
salar, veya
- Birbirinden bamsz olarak iki arza kmas halinde gerekli koruma seviyesi salanr.
Gerektiinde bu tehizat ilave koruma aralar ile tehiz edilmelidir.

Bu kategorideki tehizatlar, patlayc ortam mevcut iken dahi alr durumda kalabilmeli, ortam tehlikeye
drmemelidir.
2.0.1.2 Gerektiinde tehizat, iine toz girmeyecek ekilde imal edilmelidir.
2.0.1.3 Tehizat paralarnn yzey scaklklar , ngrlebilen hava/toz karmnn tutuma scaklnn
yeterince altnda tutulmaldr.
2.0.1.4 Tehizat, tutumaya yol aabilecek, tehizat paralar yalnzca aktif deil iken ya da kendinden
emniyetli durumdayken alabilecek ekilde tasarlanmaldr. Tehizat devre d braklamyor ise, retici
tehizatn alan blmne bir uyar etiketi koymaldr.
Gerekir ise tehizat ilave kilitleme tertibat ile donatlmaldr.
2.0.2 I nolu tehizat grubunun M2 kategorisindeki tehizat ile ilgili artlar
2.0.2.1 Tehizatta tutuma kaynaklarnn normal alma esnasnda zellikle kaba muamele ve deien
ortam artlarndan kaynaklanan daha ar alma artlar altnda bile harekete gememesini salayan
koruma aralar bulunmaldr.
Patlayc bir ortamda tehizatn enerjisinin kesilmesi amalanr.

2.0.2.2 Tehizat ve tutumaya yol aabilecek tehizat paralar (flan, kapak gibi, aklklar), yalnzca aktif
deil iken bir kilit sistemi ile alabilecek ekilde tasarlanmaldr. Tehizat devre d braklamyor ise, retici
tehizatn alabilen blmesine bir uyar levhas koymaldr.
2.0.2.3 Tozdan kaynaklanan tehlikeler konusunda, M1 kategorisi ile ilgili artlar uygulanr.
2.1. II nolu tehizat grubunun 1 nolu kategorisindeki tehizat ile ilgili artlar
108
2.1.1. Gaz, buhar ya da buudan kaynaklanan patlayc ortamlar
2.1.1.1 Tehizat, tutuma kaynaklar tehizat ile ilgili nadir olaylarda bile (arza ve hatalar) harekete
gemeyecek ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir.
Tehizat aadaki koruma aralar ile tehiz edilmelidir.
- Bir koruma aracnn arzalanmas halinde en azndan bamsz ikinci bir ara gerekli koruma seviyesini
salar veya
- Bir birinden bamsz olarak iki arza kmas halinde gerekli koruma seviyesi salanr.
2.1.1.2 Isnabilecek yzeyleri sahip tehizat iin en azndan kararsz durumlarda dahi belirtilen maksimum
yzey scaklnn almamasn salayacak tedbirler alnmaldr.
Isnmadan ve kimyasal reaksiyonlardan kaynaklanan scaklk ykselmeleri de dikkate alnmaldr.
2.1.1.3 Tehizat, almas tutumaya yol aabilecek, tehizat paralar yalnzca aktif deil iken ya da yapsal
emniyetli (kendinden emniyetli) durumdayken alabilecek ekilde tasarlanmaldr. Tehizat devre d
brakmak mmkn deil ise, retici tehizatn alan blmne bir uyar etiketi koymaldr.
Gerekirse tehizat uygun bir kilit sistemi ile tehiz edilmelidir.
2.1.2 Hava/toz karmlarndan kaynaklanan patlayc ortamlar
2.1.2.1 Tehizat, hava/toz karmlar, tehizatla ilgili nadir olaylarda bile tutumayacak ekilde tasarlanmal
ve imal edilmelidir.
Tehizat aadaki koruma aralar ile tehiz edilmelidir:
- Bir koruma aracnn arzalanmas halinde en azndan bamsz ikinci bir ara gerekli koruma seviyesini
salar veya
- Birbirinden bamsz olarak iki arza kmas halinde gerekli koruma seviyesi salanr.
2.1.2.2 Gerektiinde, tehizat, tozun tehizat iine ya da dna yalnzca zel olarak belirlenen noktalardan
girip kabilecek ekilde tasarlanmaldr.
Bu art kablo delikleri veya balant aklklar da yerine getirebilir.
2.1.2.3 Asl tozlarn tutumasnn nlemek iin, tehizat paralarnn yzey scaklklar ngrlen hava/toz
karamlarnn tutuma scaklnn olduka altnda tutulmaldr.
2.1.2.4 Tehizat paralarnn emniyetli bir ekilde almas konusunda bu ekin madde 2.1.1.3n artlar
geerlidir.
2.2. II nolu tehizat grubunun 2 nolu kategorisi ile ilgili artlar
2.2.1 Gaz, buhar ya da buudan kaynaklanan patlayc ortamlar
2.2.1.1 Tehizat, ska ortaya kan bozukluklar ve tehizat arzalarnda bile, normal olarak dikkate alnmas
gereken tutuma kaynaklarn nleyecek ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir.
2.2.1.2 Tehizat paralar, retici tarafndan ngrlen normal durumlardan kaynaklanan tehlikelerde bile,
belirtilen yzey scaklklar almayacak ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir.
2.2.1.3 Tehizat, tutuma kayna olabilecek tehizat paralar sadece aktif olmayan durumda ya da uygun
merkezi kilit sistemleri ile alabilecek ekilde tasarlanmaldr. Tehizatn aktif olmayan duruma alnmas
mmkn deil ise, retici tehizatn alan blmlerine bir uyar etiketi koymaldr.
2.2.2. Hava/toz karmndan kaynaklanan patlayc ortamlar
2.2.2.1 Tehizat, ska oluan bozulmalar ya da normal olarak dikkate alnmas gereken tehizat arzalarnda
dahi hava/toz karmlarnn tutumas engellenecek ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir.
2.2.2.2 Yzey scaklklar konusunda bu ekin 2.1.2.3 geerlidir.
2.2.2.3 Toza kar koruma konusunda bu ekin 2.1.2.2si geerlidir.
2.2.2.4 Tehizat paralarnn emniyetli bir ekilde almas konusunda bu ekin madde 2.2.1.3 geerlidir.
2.3. II nolu tehiza grubunun 3 nolu kategorisi ile ilgili artlar
2.3.1 Gaz, buhar ya da buudan kaynaklanan patlayc ortamlar
2.3.1.1 Tehizat, normal alma srasnda ortaya kabilecek ngrlebilen tutuma kaynaklarnn
tutumasn nleyecek ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir.
2.3.1.2 Yzey scaklklar amalanan alma artlarnda belirtilen maksimum yzey scaklklarn
amamaldr. stisnai durumlardaki yksek scaklklara yalnzca reticinin zel ilave koruyucu tedbirler
belirlemesi halinde izin verilebilir.
2.3.2 Hava/toz karmlarndan kaynaklanan patlayc ortamlar
2.3.2.1 Hava/toz karmlar, normal alma srasnda ngrlen tutuma kaynaklar tarafndan
tututurulmayacak ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir.
2.3.2.2 Yzey scaklklar konusunda bu ekin 2.1.2.3nc maddesi geerlidir.
2.3.2.3 Tehizat, kablo girileri ve balant paralar dahil, toz, tane boyutunu dikkate alarak, hava ile
patlayc karm oluturmayacak ve tehizat iinde tehlikeli birikimler oluturmayacak ekilde imal
edilmelidir.

3. KORUYUCU SSTEMLERLE LGL LAVE ARTLAR
3.0 Genel artlar
3.0.1 Koruyucu sistemler, patlama etkilerini yeterli emniyet seviyesine indirecek ekilde tasarlanmaldr.
3.0.2 Koruyucu sitemler, patlamalarn tehlikeli zincirleme reaksiyonlardan ya da sramalardan yaylmasn
nleyecek ekilde ya da yeni balam patlamalar byk patlama haline gelmeyecek ekilde tasarlanmaldr.
109
3.0.3 Enerji kesilmesi durumunda koruyucu sistemler tehlikeli durumu engellemeye yetecek sreyle
alabilecek kapasitelerini muhafaza etmelidir.
3.0.4 Koruyucu sistemler d mdahaleler nedeniyle arzalanmamaldr.

3.1 Planlama ve tasarm
3.1.1 Malzemelerin zellikleri
Malzemelerin zellikleri konusunda planlama aamasnda dikkate alnacak maksimum basn ve scaklk, u
alma artlar altnda oluan bir patlama srasnda beklenen basn ve alevin tahmin edilen snma etkisidir.
3.1.2 Patlamalara mukavemet gsterecek ya da tayacak ekilde tasarlanm koruyucu sistemler, retilen
ok dalgalarna, sistem btnln kaybetmeden dayanabilmelidir.
3.1.3 Koruyucu sistemlere bal aksesuarlar beklenen patlama basncna, alma kapasitelerini
kaybetmeden dayanabilmelidir.
3.1.4 evre tehizatndaki ve bal olan boru tesisatndaki basnlarn yol at reaksiyonlar koruyucu
sistemlerin planlama ve tasarmnda dikkate alnmaldr.
3.1.5 Basn tahliye sistemleri koruyucu sistemlerin zerindeki gerilmelerin yapsal mukavemetini ama
ihtimali varsa, tasarmda evredeki insanlar tehlikeye drmeyecek uygun basn tahliye tertibatlar
dnlmelidir.
3.1.6 Patlamay bastrma sistemleri
Patlamay bastrma sistemleri, bir olay vukuunda yeni balam bir patlamaya mmkn olan en erken
aamada tepki verecek ve en etkili ekilde durduracak ekilde planlanmal ve tasarlanmaldr.
3.1.7 Patlama halinde ayrma sistemleri
Yeni balam patlamalarda, tehizatn balantsn uygun tertibatlarla mmkn olan en hzl ekilde kesmek
iin dnlm ayrma sistemleri i tutumann ilerlemesine kar salam kalacak ve alma artlar altnda
mekanik mukavemetini koruyacak ekilde planlanmal ve tasarlanmaldr.
3.1.8 Koruyucu sistemler, emniyetli almayan tehizat paralara malzeme beslemesinin ve enerji giriinin
kesilmesi ve paralarn durdurulmas iin uygun bir alarm eiine sahip bir devreye entegre edilebilmelidir.

EK III : AT TP NCELEMES MODL

1. Bu modl, bir Onaylanm Kuruluun retime ait bir numunenin bu ynetmeliin ilgili hkmlerini
karladn tespit emekte izledii prosedrn bir blmn aklar.
2. AT tip incelemesi mracaat retici tarafndan setii Onaylanm Kurulua yaplmaldr.

Bavuruda unlar bulunmaldr:
reticinin ad ve adresi ile, mracaat yetkili temsilcisi tarafndan yaplmsa, ayrca onun ad ve adresi :
- Ayn mracaatn baka bir Onaylanm Kurulua yaplmadna dair yazl bir beyan
- Bu ekin 3.maddesinde belirtilen teknik dosya

Bavuru sahibi, bavuru konusu retimi temsil eden ve bundan byle tip olarak anlacak olan bir numuneyi
Onaylanm Kurulua verecektir.

3. Teknik dosya
Teknik dosya, rnn bu ynetmeliin gereklerine uygunluunu ortaya koyacak ekilde hazrlanr. Teknik
dosya, uygunluk deerlendirmesinin amac bakmndan gerekli olduu kadaryla rnn tasarm, retimi ve
almasna ilikin bilgileri ve aadaki hususlar kapsar
- Genel bir tip aklamas
- Paralarn, aksamlarn, devrelerin, vs, tasarm ve imalat resimleri ile yerleim planlar
- Sz konusu resim ve yerleim planlar ile rnn almasnn anlalmas iin gerekli tarif ve
aklamalar
- Tamamen veya ksmen uygulanan bu ynetmeliin 6.nc maddesinde belirtilen standartlarn bir listesi ve
sz konusu standartlarn uygulanmad durumlarda bu ynetmeliin asgari artlarn karlamak iin
kullanlan zmlerin aklamalar
- Yaplan tasarm hesaplamalarnn, incelemelerin, vs. sonular
- Test raporlar
4. Onaylanm Kurulu (Notified Body)
4.1 Teknik dosyay inceleyecek, tipin teknik belgelere uygun olarak imal edildiini kontrol edecek ve bu
ynetmeliin 6.nc maddesinde belirtilen standartlarn ilgili hkmlerine gre tasarlanm olan eleri ve bu
standartlarn ilgili hkmleri uygulanmadan tasarlanan paralar tespit edecektir.
4.2 Bu ynetmeliin 6.nc maddesinde belirtilen standartlarn uygulanmad durumlarda, kullanlan
zmlerin bu ynetmeliin asgari artlarn karlayp karlamadn kontrol etmek iin uygun incelemeleri
ve gerekli testleri yapacak veya yaptracaktr.
4.3 retici ilgili standartlar uygulamaya karar verdii zaman, bunlarn gerekten uygulanp uygulanmadn
kontrol etmek iin uygun inceleme ve gerekli testleri yapacak veya yaptracaktr.
110
4.4 Mracaat sahibi ile birlikte, inceleme ve gerekli testlerin nerede yaplacana karar verecektir.
5. Tipin bu ynetmeliin hkmlerini karlamas halinde, Onaylanm Kurulu bavuru sahibine bir AT tip
inceleme belgesi verecektir. Bu belgede reticinin ad ve adresi, inceleme sonular ve onaylanm tipin
tanmlanmasna ait gerekli bilgiler bulunacaktr.

Teknik dosyann ilgili blmleri AT Tip nceleme Belgesine eklenecek ve bir nshas Onaylanm Kurulu
tarafndan muhafaza edilecektir.
AT Tip nceleme Belgesinin verilmesinin Onaylanm Kurulu tarafndan reddedilmesi halinde, Onaylanm
Kurulu reddetme nedenlerini ayrntl bir ekilde reticiye yazl olarak bildirecektir. reticinin, bu bildirim
tarihinden itibaren en ge otuz gn iersinde sz konusu Onaylanm Kuruluu grevlendiren Bakanla
itiraz hakk sakldr. Bakanlk, bu ynetmelik kapsamnda yaplacak testler iin teknik gerekelerle daha fazla
bir sreye ihtiya duyulmas halinde, itiraz bavurusundan itibaren en ge on be gn iersinde itiraz karara
balar.
6. Bavuru sahibi, AT tip inceleme belgesi ile ilgili teknik belgeleri muhafaza eden Onaylanm Kurulua
onaylanm tehizat ya da koruyucu sistemdeki tm deiiklikleri bildirecek ve bu deiiklikler, rnn asgari
artlara uygunluunu ya da ngrlen kullanm artlarn etkileyebilecek yapda ise ayrca onaylanmas
gerekecektir. Bu ilave onay, orijinal AT Tip nceleme Belgesine ek eklinde verilir.
7. Onaylanm Kuru verdii AT Tip nceleme Belgesine ve ek onaylar ile bunlarn geri ekilmesine ilikin
yapt ilemler hakknda dier onaylanm kurulular bilgilendirir.
8. Dier onaylanm kurulu, AT tip inceleme belgelerini ve/veya ilavelerin kopyalarn bunlar veren
onaylanm kurulutan temin edebilir. Belgelerin ekleri dier onaylanm kurulularn kullanmna ak
tutulacaktr.
9. retici teknik belgelerle birlikte, AT tip inceleme belgelerinin ve ilavelerinin kopyalarn son tehizat ya da
koruyucu sistemin imalinden sonra en az 10 yl muhafaza edecektir.

retici veya yetkili temsilcisinin yurt iinde bulunmamas halinde, teknik belgeleri muhafaza ykmll
rn piyasaya arz eden kiiye ait olacaktr.

EK IV : RETM KALTE GVENCES MODL

1. Bu modl, bu ekin madde 2de belirtilen ykmllkleri yerine getiren reticinin sz konusu rnn AT tip
inceleme belgesinde belirtilen tipe uygun olmasn ve bu ynetmeliin ilgili artlarn yerine getirmesini
salayacak ve bunu beyan etmek iin izledii prosedr aklar. retici tehizatn bir parasna CE uygunluk
iaretini ilitirecek ve bir uygunluk beyannamesi tanzim edecektir. CE uygunluk iaretinin yannda bu ekin
madde 4de belirtilen, AT izlemesinden sorumlu Onaylanm Kuruluun tantm numaras bulunacaktr.

2. retici, bu ekin madde 3de belirtildii gibi, retim, son tehizat muayenesi ve testi iin onaylanm bir
kalite sistemi uygulayacak ve bu ekin madde 4de belirtilen izlemeye tabi olacaktr.
3. Kalite sistemi
3.1 retici sz konusu tehizat iin, setii bir Onaylanm Kurulua kalite sisteminin deerlendirilmesi iin
bavuruda bulunacaktr.
Bavuruda aadakiler bulunacaktr
- lgili rn kategorisi ile ilgili bilgiler
- Kalite sistemi ile ilgili belgeler
- Onaylanm tiple ilgili belgeler ve AT tip inceleme belgesi kopyas
3.2 Kalite sistemi, tehizatn AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe ve Kalite sistemi, tehizatn AT tip
inceleme belgesinde belirtilen tipe ve Ynetmeliin ilgili artlarna uygunluunu salayacaktr

retici tarafndan belirtilen tm e, art ve hkmler, yazl politika, prosedr ve talimatlar halinde sistematik
ve sral bir ekilde belgelenecektir. Kalite sistem belgeleri kalite programlarnn, planlarnn, el kitaplarnn ve
kaytlarnn tutarl bir ekilde yorumlanmasn salamaldr.

Kalite sistem belgeleri zellikle, tehizat kalitesi konusunda, ynetim kademesinin kalite hedeflerinin ve
organizasyon yapsnn, yetki ve sorumluluklarnn yeterli aklamasn iermelidir.
- malat, kalite kontrol ve kalite gvence teknikleri, kullanlacak proses ve sistematik faaliyetler
- malattan nce, imalat srasnda ve imalattan sonra yaplacak test ve incelemeler ve bunlarn ne sklkla
yaplaca
- Muayene raporlar ve test verileri, kalibrasyon verileri, ilgili personelin vasflar ile ilgili raporlar gibi kalite
kaytlar
- Gerekli tehizat kalitesine ulama ve kalite sisteminin etkili almasn izleme aralar
3.3 Onaylanm Kurulu, kalite sisteminin bu ekin madde 3.2de belirtilen artlar salayp salamadn
deerlendirecektir. Onaylanm Kurulu ilgili uyumlatrlm standartlar uygulayan kalite sistemlerinin bu
artlara uygun olduunu kabul edecektir. Denetim ekibinde ilgili tehizat teknolojisinin deerlendirilmesinde
111
deneyimli en az bir ye bulunacaktr. Deerlendirme ilemi reticinin tesislerinin denetim amacyla ziyaret
edilmesini kapsayacaktr. Karar reticiye bildirilecektir. Bildirimde inceleme sonular ve geerli
deerlendirme karar bulunacaktr.
3.4 retici onaylanan kalite sisteminden kaynaklanan ykmllkleri yerine getirmeyi ve sitemi yeterli ve
verimli tutmay taahht edecektir.
retici, kalite sistemini onaylayan Onaylanm Kurulua kalite sisteminde dnlen herhangi bir gelitirmeyi
bildirecektir.
Onaylanm Kurulu ngrlen deiiklikleri deerlendirecek ve deitirilen kalite sisteminin bu ekin madde
3.3de belirtilen artlar kapsayp kapsamadna ya da tekrar deerlendirme gerekip gerekmediine karar
verecektir.
Onaylanm Kurulu kararn reticiye bildirecektir. Bildirimde, inceleme sonular ve gerekeli deerlendirme
karar bulunacaktr.
4. Onaylanm Kuruluun sorumluluunda gzetim
4.1 Gzetimin amac reticinin onaylanm kalite sisteminden kaynaklanan ykmllkleri yerine getirmesini
salamaktr.
4.2 retici denetim amacyla Onaylanm Kuruluun imalat, muayene, test ve depolama tesislerine
girmesine izin verecek ve gerekli tm bilgileri ve zellikle de muayene raporlar ve metin bilgileri , kalibrasyon
verileri, ilgili personelin vasflar ile ilgili raporlar gibi kalite kaytlarndan oluan kalite sistem belgelerini
verecektir.
4.3 Onaylanm Kurulu reticinin kalite sistemini muhafaza etmesini ve uygulamasn salamak iin
periyodik denetimler yapacak ve denetim raporunu reticiye verecektir.
4.4 Ayrca Onaylanm Kurulu reticiye beklenmedik ziyaretler dzenleyebilir. Bu ziyaretlerde Onaylanm
Kurulu gerekirse, kalite sisteminin dzgn ileyip ilemediini kontrol etmek iin testler yapabilir ya da
yaptrabilir. Onaylanm Kurulu reticiye ziyaret raporu ve herhangi bir test yapm ise test raporu
verecektir.
5. retici son tehizat paras retildikten sonra en az 10 yl sreyle aadakileri ulusal makamlara ak
tutaaktr.
- Bu ekin madde 3.1in ikinci paragrafnda belirtilen belgeler
- Bu ekin madde 3.4n ikinci paragrafnda belirtilen gelitirmeler
- Bu ekin madde 3.4 son paragraf, bu ekin madde 4.3 ve madde 4.4 de belirtilen, Onaylanm Kuruluun
verdii karar ve raporlar
6. Her Onaylanm Kurulu verilen ya da geri alnan kalite sistem onaylar ile ilgili bilgileri dier Onaylanm
Kurululara gnderecektir.

EK V : RN DORULAMA MODL

1. Bu modl reticinin bu ekin madde 3 hkmlerine tabi tehizatn AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe
uygun olduunu ve ynetmeliin ilgili artlarn yerine getirdiini kontrol etmek iin izledii prosedre aktr.
2. retici imalat ileminin tehizatn AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe ve Ynetmeliin ilgili artlarna
uygun olmasn salamak iin gerekli tm tedbirleri alacaktr.
3. Onaylanm Kurulu, bu ekin madde 4de belirtildii ekilde her rn test ve muayene ederek bu
ynetmeliin 2.nci maddesinin 2.nci fkrasnda belirtilen tehizatn, koruyucu sistemin ya da cihazn
ynetmeliin ilgili artlarna uygunluunu kontrol etmek iin uygun inceleme ve testleri yapacaktr.
retici uygunluk beyannn bir kopyasn son tehizat paras imal edildikten sonra en az 10 yl sreyle
muhafaza edecektir.
4. Her tehizat parasnn incelenmesi ve test yoluyla dorulama
4.1 AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe ve ynetmeliin ilgili artlarna uygunluunu kontrol etmek iin,
tam tehizat mstakil olarak incelenecek ve bu ynetmeliin 6.nc maddesinde belirtilen ilgili standartlarda
yer alan uygun testler yaplacaktr.
4.2 Onaylanm Kurulu her onaylanm tehizat parasna tantm numarasn ilitirecek veya ilitirilmesini
salayacak ve yaplan testlere uygunluk belgesi tanzim edecektir.
4.3 retici, Onaylanm Kuruluun uygunluk belgesini talep edildiinde verebilmesini salayacaktr.

EK VI : TPE UYGUNLUK MODL

1. Bu modl, prosedrn, reticinin sz konusu tehizatn AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe uygun
olmasn ve ynetmeliin ilgili artlarn karlamasn salamak ve bunu beyan etmek iin izledii blm
aklar. retici, CE uygunluk iaretini her tehizat parasna ilitirecek ve bir uygunluk bildirimi tanzim
edecektir.
2. retici, imalat ileminin imal edilen tehizatn yada koruyucu sistemlerin AT tip inceleme belgesinde
belirtilen tipe ve ynetmeliin ilgili artlarna uygunluunu salamas iin gerekli tm tedbirleri alacaktr.
112
3. retici, uygunluk bildiriminin bir kopyasn son tehizat paras imal edildikten sonra en az 10 yl sreyle
muhafaza edecektir. Ne reticinin ne de yetkili temsilcisinin yurt iinde yerleik olmamas durumunda, teknik
belgeleri muhafaza etmeye ykmll, tehizat ya da koruyucu sistemi piyasaya arz eden kiiye ait
olacaktr.
mal edilen her tehizat paras iin, rnn patlamaya kar koruma ynleri ile ilgili testler retici tarafndan
ya da onun adna yaplacaktr. Testler reticinin setii bir Onaylanm Kuruluun sorumluluunda
yaplacaktr.

retici Onaylanm Kuruluun sorumluluunda, imal ilemi srasnda Onaylanm Kuruluun tantm
numarasn ilitirecektir.

EK VII : RN KALTE GVENCE MODL

1. Bu modl, bu ekin madde 2deki ykmllkleri yerine getiren reticinin tehizatn AT tip inceleme
belgesinde belirtilen tipe uygun olmasn salamak ve bu uygunluu beyan etmek iin izledii prosedr
aklar. retici her bir rne CE uygunluk iareti ilitirecek ve bir uygunluk bildirimi tanzim edecektir. CE
uygunluk iareti ile birlikte bu ekin madde 4de belirtilen, gzetimden sorumlu Onaylanm Kuruluun tantm
numaras da bulunacaktr.

2. retici bu ekin madde 3nde belirtildii ekilde, tehizatn son muayene ve testi iin onaylanm bir kalite
sistemi uygulayacak ve bu ekin madde 4de belirtilen gzetime tabi olacaktr.
3. Kalite sistemi
3.1 retici, tehizat ve koruyucu sistemler iin seecei bir Onaylanm Kurulua kalite sisteminin
deerlendirilmesi bavurusunda bulunacaktr.
Bavuruda unlar bulunacaktr:
- ngrlen rn kategorileri ile ilgili tm bilgiler
- Kalite sistemi ile ilgili belgeler
- Onaylanm tip ile ilgili teknik belgeler ve AT tip inceleme belgesinin bir kopyas
3.2 Ynetmeliin ilgili artlarna uygunluu kontrol etmek iin, kalite sistemi dahilinde her tehizat paras
incelenerek, bu ynetmeliin 6.nc maddesinde standartlarda yer alan uygun tesisler ya da bunlarn edeeri
testler yaplacaktr. retici tarafndan kabul edilen tm e, art ve hkmler yazl politika, prosedr ve
evraklar halinde sistematik ve sral bir ekilde belgelenecektir. Bu kalite sistem belgeleri kalite programlar,
planlar, el kitaplar ve kaytlarnn tutarl bir ekilde yorumlanmasna izin vermelidir.

Bu belgelerde zellikle aadakilerin yeterli bir aklamas bulunmaldr :
- Kalite hedefleri ve organizasyon yaps, ynetim kademesinin rn kalitesi konusundaki yetki ve
sorumluluklar
- malattan sonra yaplacak test ve muayeneler
- Kalite sisteminin etkili ileyiinin izlenmesine ynelik aralar
- Muayene raporlar ve test verileri, kalibrasyon verileri, ilgili personelin vasflar ile ilgili raporlar gibi kalite
kaytlar
3.3 Onaylanm Kurulu kalite sisteminin bu ekin madde 3.2de belirtilen artlar salayp salamadn
deerlendirecektir. Onaylanm Kurulu ilgili uyumlatrlm standartlar uygulayan kalite sistemlerinin bu
artlara uygun olduunu kabul edecektir. Denetim ekibinde ilgili tehizat teknolojisinin deerlendirilmesinde
deneyimli en az bir ye bulunacaktr. Deerlendirme ilemi reticinin tesislerinin denetim amacyla ziyaret
edilmesini kapsayacaktr. Karar reticiye bildirilecektir. Bildirimde, inceleme sonular ve gerekeli
deerlendirme karar bulunacaktr.
3.4 retici, onaylanan kalite sisteminden kaynaklanan ykmllkleri yerine getirmeyi ve sistemi yeterli ve
verimli tutmay taahht edecektir.

retici kalite sisteminin onaylayan Onaylanm Kurulua kalite sisteminde dnlen herhangi bir
gelitirmeyi bildirecektir.
Onaylanm Kurulu ngrlen deiiklikleri deerlendirecek ve deitirilen kalite sisteminin bu ekin madde
3.2de belirtilen artlar karlayp karlamayacana ya da tekrar deerlendirme gerekip gerekmediine
karar verecektir.
Onaylanm Kurulu kararn reticiye bildirecektir. Bildirimde, inceleme sonular ve gerekeli deerlendirme
karar bulunacaktr.

4. Onaylanm Kuruluun sorumluluunda gzetim
4.1 Gzetimin amac reticinin onaylanm kalite sisteminden kaynaklanan ykmllkleri yerine getirmesini
salamaktr.
4.2 retici denetim amacyla Onaylanm Kuruluun imalat, muayene, test ve depolama tesislerine
girmesine izin verecek ve gerekli tm bilgileri ve zellikle de muayene raporlar ve metin bilgileri , kalibrasyon
113
verileri, ilgili personelin vasflar ile ilgili raporlar gibi kalite kaytlarndan oluan kalite sistem belgelerini
verecektir.
4.3 Onaylanm Kurulu reticinin kalite sistemini muhafaza etmesini ve uygulamasn salamak iin
periyodik denetimler yapacak ve denetim raporunu reticiye verecektir.
4.4 Ayrca Onaylanm Kurulu reticiye beklenmedik ziyaretler dzenleyebilir. Bu ziyaretlerde Onaylanm
Kurulu gerekirse, kalite sisteminin dzgn ileyip ilemediini kontrol etmek iin testler yapabilir ya da
yaptrabilir. Onaylanm Kurulu reticiye ziyaret raporu ve herhangi bir test yapm ise test raporu
verecektir.

5. retici son tehizat paras retildikten sonra en az 10 yl sreyle aadakileri ulusal makamlara ak
tutaaktr.
- Bu ekin madde 3.1in ikinci paragrafnda belirtilen belgeler
- Bu ekin madde 3.4n ikinci paragrafnda belirtilen gelitirmeler
- Bu ekin madde 3.4 son paragraf, bu ekin madde 4.3 ve madde 4.4 de belirtilen, Onaylanm Kuruluun
verdii karar ve raporlar
6. Her Onaylanm Kurulu verilen ya da geri alnan kalite sistem onaylar ile ilgili bilgileri dier Onaylanm
Kurululara gnderecektir.

EK VIII : RETM KONTROL MODL

1. Bu modl bu ekin madde 2de belirtilen ykmllkleri yerine getiren retici tehizatn bu ynetmeliin ilgili
artlarn karlamasn salamak ve bu artlar karladn bildirmek iin izledii prosedr aklar. retici
CE uygunluk iaretini her tehizat parasna ilitirecik ve bir uygunluk beyan tanzim edecektir.

2. retici bu ekin madde 3de aklanan teknik belgeleri dzenleyecek ve bu belgeleri, son tehizat paras
retildikten sonra en az 10 yl sreyle ulusal mercilerin denetimine ak tutacaktr.

Hem reticinin ve hem de yetkili temsilcisinin yurt iinde yerleik olmamas halinde teknik belgeleri muhafaza
etme ykmyy tehizat piyasaya arz eden kiiye ait olacaktr.

3. Teknik belgeler tehizatn ynetmeliin ilgili artlarna uygunluunu salayacaktr. Bu belgelerde
deerlendirme iin gerekli olduu lde rnn tasarm, imalat ve almasn kapsayacaktr. Teknik
belgelerde aadakiler bulunacaktr:
- Tehizatn genel bir aklamas
- Kavramsal tasarm ve imalat resimleri, aksam, alt montaj ve devre emalar, vs.
- Sz konusu resim ve emalarn ve tehizatn almasnn aklamalar
- Ksmen ya da tamamen uygulanan standartlarn listesi ve standartlarn uygulanmad durumlarda
ynetmeliin emniyet hususlarn salamak iin uygulanan zm yollarnn aklamas
- Yaplan hesaplama ve inceleme, vs, sonular
- Test raporlar

4. retici uygunluk bildiriminin bir kopyasnn teknik belgelerle birlikte muhafaza edecektir.
5. retici, imalat ileminin imal edilen rnn Blm 2de belirtilen teknik belgelere ve Ynetmeliin bu
tehizat ile ilgili artlara uygun olmasn salamas iin gerekli tm tedbirleri alacaktr.

EK IX : BRM DORULAMA MODL

1. Bu modl reticinin bu ekin madde 2de belirtilen belgeyi alan tehizatn ya da koruyucu sistemin
Ynetmeliin ilgili artlarna uygun olmasn salamak ve bu uygunluu beyan etmek iin izledii prosedr
aklar. retici tehizat ya da koruyucu sisteme CE uygunluk iaretini ilitirecek ve bir uygunluk bildirimi
tanzim edecektir.
2. Onaylanm Kurulu, Ynetmeliin ilgili artlarna uygunluunu kontrol etmek iin, her bir tehizat ya da
koruyucu sistemi inceleyecek ve bu Ynetmeliin 6.nc maddesinde belirtilen ilgili standartlarda yer alan
uygun testleri ya da bunlarn edeeri olan testleri yapacaktr.
Onaylanm Kurulu, onaylanm tehizat ya da koruyucu sisteme kendi tantm numarasn ilitirecek ya da
ilitirilmesini salayacak ve yaplan testlerle ilgili bir uygunluk belgesi tanzim edecektir.
3. Teknik belgelerin amac Ynetmeliin artlarna uygunluun deerlendirilmesini ve tehizat ya da
koruyucu sistemin tasarm, imalat ve almasnn anlalmasnn salamaktr.
Bu belgelerde aadakiler bulunacaktr

- rnn genel bir aklamas
- Kavramsal tasarm ve imalat resimleri ve paralarn, alt montajlarn ve devrelerin, vs. yerleim planlar
114
- Sz konusu resimlerin yerleim planlarnn ve tehizat yada koruyucu sistemin almasnn anlalmas
iin gerekli aklamalar
- Bu ynetmeliin 6.nc maddesinde belirtilen, ksmen ya da tamamen uygulanan standartlarn bir listesi
ve 6.nc maddede standartlarn uygulanmad durumlarda Ynetmeliin asgari artlarn salamak iin
uygulanan zm yollarnn aklamas
- Yaplan hesaplama ve inceleme, vs, sonular
- Test raporlar

EK X

A. CE uygunluk iareti aadaki ekilde CE harflerinden oluacaktr.

aret kltlr ya da byltlrse, lekli resimde verilen oranlara uyulmaldr.
CE uygunluk iaretinin eitli bileenleri 5 mmden az olmamak zere hemen hemen ayn dey boyutta
olmaldr.

Kk lekli tehizat koruyucu sistem ya da cihazlar iin bu asgari boyuttan vazgeilebilir.
B. AT Uygunluk beyan ierii

AT uygunluk beyannda aadakiler bulunmaldr
- retici ya da yetkili temsilcisinin ad ya da tantc iareti ve adresi
- Bu ynetmeliin 2.nci maddesinin ikinci fkrasnda belirtilen tehizat, koruyucu sistem ya da cihazn
aklamas
- Bu ynetmeliin 2.nci maddesinin ikinci fkrasnda belirtilen tehizat, koruyucu sistem ya da cihazn
yerine getirdii ilgili tm hkmler
- Uygun olduunda Onaylanm Kuruluun ad, tantm numaras ve adresi ile AT tip inceleme belgesinin
numaras
- Uygun olduunda, uyumlatrlm standartlara yaplan atflar
- Uygun olduunda, kullanlan standart ve teknik artnameler
- Uygun olduunda, uygulanan dier Ynetmeliklere yaplan atflar
- retici ya da yetkili temsilcisi adna imza yetkili ahsn kimlik tespiti



EK XI : ONAYLANMI KURULULARIN TESPTNDE DKKATE ALINACAK ASGAR KRTERLER

1. Kurulu, kuruyuun yneticisi ve doruluma testlerinin yaplmasndan sorumlu personeli, test ettikler bu
Ynetmelik kapsamndaki tehizat, koruyucu sistem ya da cihazlarn reticisi, satcs ya da bunlardan birinin
yetkili temsilcisi olmayacaktr. Test ettikleri bu ynetmelik kapsamndaki tehizat, koruyucu sistem ya da
cihazlarn tasarmnda, imalinde, pazarlanmasnda ya da bakmnda dorudan ya da yetkili temsilci olarak
yer almayacaktr. Bu hkm,retici ile kurulu arasnda bilgi al veriini engellemez.
2. Kurulu ve test personeli dorulama testlerini en yksek mesleki drstlk iinde yapacak ve zellikle mali
olmak zere, kontrol sonular zerinde kar olan kii yada kii gruplarndan gelebilecek, test sonularn
etkileyebilecek tm bask ve etkiden uzak olacaktr.
3. Kurulu, dorulama ile ilgili idari ve teknik grevleri laykyla yerine getirebilmesi iin gerekli personel ve
imkanlar bulundurmaldr. Kurulu, ayn zamanda zel bir dorulama iin gerekli tehizata da ulaabilmelidir
4. Testten sorumlu personel;
115
- Uygun teknik ve mesleki eitime sahip olacaktr
- Yapacaklar testlerin artlar konusunda yeterli bilgiye ve bu testler konusunda yeterli deneyime sahip
olacaklardr
- Testlerin yapldn belgelemek iin gerekli belge, kayt ve raporlar hazrlayabileceklerdir
5. nceleme yapan personelin tarafszl garanti edilecektir. Personelin liyakati yaplan test sayasna ya da
bu testlerin sonularna bal olmayacaktr.
6. Sorumluluk sigortas, ulusal yasalara gre Devletin sorumluluunda olmadka ya da Devlet testlerden
dorudan sorumlu olmadka, kurulu tarafndan yaplacaktr.
7. Kuruyu personeli, bu Ynetmelik kapsamndaki ya da bu Ynetmeliin uygulanmasn salayan bir ulusal
yasa hkm kapsamndaki grevlerini yaparken elde ettikleri tm bilgiler iin mesleki gizlilik ilkesine sk
skya bal olacaktr (faaliyetlerin gerekletirildii lkenin yetkili idari makamlar nnde bilgi verilmesi
hari).


EK 07 : ATEX 137 DIRECTIVE 99/9

PATLAYICI ORTAMLARIN TEHLKELERNDEN
ALIANLARIN KORUNMASI HAKKINDA
YNETMELK

* 26 Aralk 2003 tarih ve 25328 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr

BRNC BLM : Ama, Kapsam, Hukuki Dayanak, Tanmlar

Ama
Madde 1 Bu Ynetmeliin amac, iyerlerinde oluabilecek patlayc ortamlarn tehlikelerinden alanlarn
salk ve gvenliini korumak iin alnmas gerekli nlemleri belirlemektir.

Kapsam
Madde 2 Bu Ynetmelik, 22/5/2003 tarihli ve 4857 sayl Kanunu kapsamna giren ve patlayc ortam
olumas ihtimali bulunan iyerlerini kapsar.

Ancak;
a) Hastalara tbbi tedavi uygulamak iin ayrlan yerler ve tbbi tedavi uygulanmas,
b) 01/4/2002 tarihli ve 24713 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren Gaz Yakan Cihazlara Dair
Ynetmelik kapsamnda yer alan cihazlarn kullanlmas,
c) Patlayc maddelerin ve kimyasal olarak kararsz halde bulunan maddelerin retimi, ilemlerden gemesi,
kullanm, depolanmas ve nakledilmesi,
d) Sondaj yntemiyle maden karma ileri ile yeralt ve yerst maden karma ileri,
e) Uluslararas antlamalarn kapsamnda bulunan kara, hava ve su yolu tama aralarnn kullanlmas,
bu Ynetmelik kapsam dndadr.

Patlayc ortam oluabilecek yerlerde kullanlacak her trl tama arac Ynetmelik kapsamndadr.

Bu Ynetmelikte belirtilen daha sk ve zel nlemler sakl kalmak kayd ile, 4 nc maddede tanmlanan
patlayc ortam olumas ihtimali bulunan iyerlerinde, Sal ve Gvenlii Ynetmelii hkmleri ve ilgili
dier Ynetmeliklerin hkmleri de uygulanr.

Dayanak , Madde 3 Bu Ynetmelik 4857 sayl Kanununun 78 inci maddesine gre dzenlenmitir.

Tanmlar, Madde 4 Bu Ynetmeliin amac asndan;
a) Patlayc ortam : Yanc maddelerin gaz, buhar, sis ve tozlarnn atmosferik artlar altnda hava ile
oluturduu ve herhangi bir tututurucu kaynakla temasnda tmyle yanabilen karmdr.
b) Normal alma artlar : Bir tesisin tasarmlanan ama dorultusunda, l ve deerlerde
altrlmasdr.

KNC BLM : verenin Ykmllkleri

Patlamalarn nlenmesi ve Patlamadan Korunma
116
Madde 5 Patlamalarn nlenmesi ve bunlardan korunmay salamak amacyla iveren, aada belirtilen
temel ilkelere ve verilen ncelik srasna uyarak, yaplan ilemlerin doasna uygun olan teknik ve
organizasyona ynelik nlemleri alacaktr:
a) Patlayc ortam olumasn nlemek,
b) Yaplan ilemlerin doas gerei patlayc ortam olumasnn nlenmesi mmkn deilse patlayc ortamn
tutumasn nlemek,
c) ilerin salk ve gvenliklerini salayacak ekilde patlamann zararl etkilerini azaltacak nlemleri almak.

Bu nlemler, gerektiinde patlamann yaylmasn nleyecek tedbirlerle birlikte alnacaktr. Alnan bu tedbirler
dzenli aralklarla ve iyerindeki nemli deiikliklerden sonra yeniden gzden geirilecektir.

Patlama Riskinin Deerlendirilmesi
Madde 6 veren, Sal ve Gvenlii Ynetmeliinde belirtildii ekilde iyerinde risk deerlendirmesi
yaparken patlayc ortamdan kaynaklanan zel risklerin deerlendirmesinde aadaki hususlar da dikkate
alacaktr:
a) Patlayc ortam oluma ihtimali ve bu ortamn kalcl,
b) Statik elektrik de dahil tututurucu kaynaklarn bulunma, aktif ve etkili hale gelme ihtimalleri,
c) yerinde bulunan tesis, kullanlan maddeler, prosesler ile bunlarn muhtemel karlkl etkileimleri,
d) Olabilecek patlamann etkisinin bykl.
Patlama riski, patlayc ortamlarn oluabilecei yerlere ak olan veya alabilen dier yerler de dikkate
alnarak bir btn olarak deerlendirilecektir

yerinin Gvenli Hale Getirilmesi
Madde 7 Risk deerlendirmesinin temel ilkelerine ve bu Ynetmeliin 5 inci maddesinde belirtilen
hususlara uygun olarak alanlarn salk ve gvenliini korumak iin iveren:
a) ilerin ve dier kiilerin salk ve gvenlii iin tehlikeli patlayc ortam oluma ihtimali olan yerlerde
gvenli alma artlarn salayacak,
b) ilerin salk ve gvenlii iin tehlikeli patlayc ortam oluma ihtimali olan yerlerde, yaplan risk
deerlendirmesi sonucuna gre alma sresince uygun teknik yntemlerle bu ksmlarn gzetim altnda
tutulmasn salayacaktr.

Koordinasyon Grevi
Madde 8 Bir iyerinde birden fazla iverene ait alan bulunmas durumunda, her iveren kendi kontrol
alanna giren tm hususlardan sorumlu olacaktr.

verenlerin, Kanunu ve Sal ve Gvenlii Ynetmeliinde belirtilen sorumluluklar sakl kalmak kayd
ile yasal olarak iyerinin tmnden sorumlu olan iveren, bu Ynetmeliin 10 uncu maddesinde belirtilen
Patlamadan Korunma Dokmannda ngrlen, alanlarn salk ve gvenlikleri ile ilgili nlemlerin
belirlenmesi ve uygulanmasn koordine edecektir.

Patlayc Ortam Oluabilecek Yerlerin Snflandrlmas
Madde 9 veren;
a) Patlayc ortam olumas ihtimali olan yerleri Ek-Ide belirtildii ekilde snflandracak,
b) Yukarda (a) fkrasna gre snflandrlm olan blgelerde Ek-IIde verilen asgari gereklerin
uygulanmasn salayacak ve
c) ilerin salk ve gvenliini tehlikeye atabilecek miktarda patlayc ortam oluabilecek yerlerin giriine
Ek-IIIde verilen iaretleri koyacaktr.

Patlamadan Korunma Dokman
Madde 10 veren, bu Ynetmeliin 6 nc maddesinde belirtilen ykmlln yerine getirirken, aada
belirtilen ve bundan sonra Patlamadan Korunma Dokman olarak anlacak belgeleri hazrlayacaktr.

Patlamadan Korunma Dokmannda, zellikle;
a) Patlama riskinin belirlendii ve deerlendirildii,
b) Bu Ynetmelikte belirlenen ykmllklerin yerine getirilmesi iin alnacak nlemler,
c) yerinde Ek-Ie gre snflandrlm yerler,
d) Ek-IIde verilen asgari gereklerin uygulanaca yerler,
e) alma yerleri ile uyar cihazlar da dahil i ekipmannn tasarm, iletilmesi, kontrol ve bakmnn
gvenlik kurallarna uygun olarak saland,
f) yerinde kullanlan tm ekipmann Ekipmanlarnn Kullanmnda Salk ve Gvenlik artlar
Ynetmelii ne uygun olduu,
hususlar yazl olarak yer alacaktr.

117
Patlamadan korunma dokman, iin balamasndan nce hazrlanacak ve iyerinde, i ekipmannda veya
organizasyonunda nemli deiiklik, genileme veya tadilat yapldnda yeniden gzden geirilerek
gncelletirilecektir.

veren, yrrlkteki mevzuata gre hazrlad patlama risk deerlendirmesini, dokmanlar ve benzeri dier
raporlar birlikte ele alabilir.

yerleri ve Ekipmanlar in zel Gerekler
Madde 11 Patlayc ortam oluma ihtimali bulunan iyerlerinde, iverenler aada belirtilen hususlara
uymakla ykmldr:
a) Patlayc ortam oluma ihtimali bulunan yerlerde, bu Ynetmeliin yaymland tarihte kullanlmakta olan
veya kullanma hazr olan i ekipmanlar, 30/6/2006 tarihine kadar Ek-II Ada belirtilen asgari gerekleri
karlamak zorundadr.
b) Patlayc ortam oluma ihtimali bulunan yerlerde kullanlmak zere bu Ynetmeliin yaymland tarihten
sonra yeni alnacak i ekipmanlar, 30/6/2006 tarihine kadar Ek-II A ve Ek-II Bde verilen asgari gerekleri
karlayacaktr.

c) Patlayc ortam oluabilecek ksmlar bulunan ve 30/6/2006 tarihinden sonra alacak iyerleri ise bu
Ynetmelikte belirtilen artlara uygun olarak kurulacaktr.
d) Patlayc ortam oluabilecek ksmlar bulunan ve 30/6/2006 tarihinden nce alm olan iyerleri, bu
Ynetmeliin yaymland tarihten itibaren en ge yl iinde bu Ynetmelik hkmlerine tam olarak uygun
hale getirilecektir.

Patlayc ortam oluabilecek ksmlar bulunan iyerlerinde 30/6/2006 tarihinden sonra herhangi bir deiiklik,
eklenti veya tadilat yapldnda, iveren bu Ynetmelik hkmlerine tam olarak uyulmasn salayacaktr.

NC BLM : Son Hkmler

lgili Avrupa Birlii Mevzuat
Madde 12 Bu Ynetmelik 16/12/1999 tarihli ve 1999/92/EC sayl Avrupa Parlamentosu ve Konseyi
Direktifi esas alnarak hazrlanmtr.

Yrrlk , Madde 13 Bu Ynetmelik yaym tarihinde yrrle girer.
Yrtme , Madde 14 Bu Ynetmelik hkmlerini alma ve Sosyal Gvenlik Bakan yrtr.

EK I PATLAYICI ORTAM OLUABLECEK YERLERN SINIFLANDIRILMASI

Ynetmeliin 5, 6, 9 ve 10 uncu maddelerine gre nlem alnmas gereken yerlerde aada belirtilen
snflandrma sistemi uygulanacaktr.

1 Patlayc Ortam Oluabilecek Yerler
alanlarn salk ve gvenliini korumak iin zel nlem alnmasn gerektirecek miktarda patlayc karm
oluabilecek yerler, bu Ynetmelie gre tehlikeli kabul edilecektir.

alanlarn salk ve gvenliini korumak iin zel nlem alnmasn gerektirecek miktarda patlayc karm
olumas ihtimali bulunmayan yerler bu Ynetmelie gre tehlikesiz kabul edilecektir.

Parlayc ve/veya yanc maddelerin hava ile yaptklar karmlarn, bamsz olarak bir patlama meydana
getirmeyecekleri yaplacak aratrmalarla kantlanmadka, bu maddeler patlayc ortam oluturabilecek
maddeler olarak kabul edilecektir.

2 Tehlikeli yerlerin snflandrlmas
Tehlikeli yerler, patlayc ortam oluma skl ve bu ortamn devam etme sresi esas alnarak, blgeler
halinde snflandrlr.

Ek-2 A ya gre alnacak nlemler, yaplan bu snflandrmaya gre belirlenir.

Blge 0
Gaz, buhar ve sis halindeki parlayc maddelerin hava ile karmndan oluan patlayc ortamn srekli olarak
veya uzun sre ya da sk sk olutuu yerler.

Blge 1
118
Gaz, buhar ve sis halindeki parlayc maddelerin hava ile karmndan oluan patlayc ortamn normal
alma koullarnda ara sra meydana gelme ihtimali olan yerler.
Blge 2
Gaz, buhar ve sis halindeki parlayc maddelerin hava ile kararak normal alma koullarnda patlayc
ortam oluturma ihtimali olmayan yerler ya da byle bir ihtimal olsa bile patlayc ortamn ok ksa bir sre
iin kalc olduu yerler.
Blge 20
Havada bulut halinde bulunan yanc tozlarn, srekli olarak veya uzun sreli ya da sk sk patlayc ortam
oluabilecek yerler.
Blge 21
Normal alma koullarnda, havada bulut halinde bulunan yanc tozlarn ara sra patlayc ortam
oluturabilecei yerler.
Blge 22
Normal alma koullarnda, havada bulut halinde yanc tozlarn patlayc ortam oluturma ihtimali
bulunmayan ancak byle bir ihtimal olsa bile bunun yalnzca ok ksa bir sre iin geerli olduu yerler.

Not:
Tabaka veya yn halinde yanc tozlarn bulunduu yerler de, patlayc ortam oluturabilecek dier bir
kaynak olarak dikkate alnmaldr.

EK II A ALIANLARIN SALIK VE GVENLKLERNN PATLAYICI ORTAM RSKLERNDEN
KORUNMASI N ASGAR GEREKLER

Bu ekte belirtilen gerekler;
a) yerlerinin, i ekipmannn, kullanlan maddelerin veya yrtlen faaliyetin yapsndan kaynaklanan
patlayc ortam riski bulunan ve Ek-1e gre tehlikeli snfna giren yerlere,
b) Tehlikeli yerlerde bulunan ekipmann gvenli bir ekilde almas iin gerekli olan veya bu ekipmanlarn
gvenli almasna yardmc olan ancak kendisi tehlikeli blgede bulunmayan ekipmanlara,
uygulanacaktr.

1. Organizasyon nlemleri
1.1. alanlarn Eitimi
veren, patlayc ortam oluabilen yerlerde alanlara, patlamadan korunma konusunda yeterli ve uygun
eitimi salayacaktr.

1.2. Yazl Talimatlar ve alma zni
Patlamadan Korunma Dokmannda gerekli grlmesi halinde;
a) Tehlikeli yerlerdeki alma, iverence dzenlenen yazl talimatlara uygun yaplacaktr.
b) Gerek tehlikeli ilerin yaplmasnda, gerekse baka almalar etkileyerek tehlikeye neden olabilecek
dier ilerin yaplmasnda, bir alma zni sistemi uygulanacaktr.
alma izni, bu konuda yetkili ve sorumlu olan bir kii tarafndan ie balamadan nce yazl olarak
verilecektir.

2. Patlamadan Korunma nlemleri
2.1. Patlama tehlikesine neden olabilecek parlayc gazlar, buharlar, sisler veya yanc tozlarn isteyerek veya
istemeyerek ortaya kmas halinde, bunlarn gvenli bir yere uygun ekilde ynlendirilmesi veya
uzaklatrlmas salanacak, bunun yaplmas pratik olarak mmkn deilse yaylmalarn nleyecek baka
uygun nlemler alnacaktr.
2.2. Eer patlayc ortam birka eit parlayc ve/veya yanc gazlar, buharlar, sisler veya tozlardan
oluuyorsa, alnacak koruyucu nlem en yksek riske uygun olacaktr.
2.3. zellikle, alanlarn ve alma ortamnn statik elektrik taycs veya reticisi olabilecei durumlarda,
bu Ynetmeliin 5inci maddesinde belirtilen tututurma tehlikesinin nlenmesinde, statik elektrik boalmalar
da dikkate alnacaktr. Patlayc ortam tututurabilen statik elektrik oluumunu nlemek iin alanlara
uygun malzemeden yaplm kiisel koruyucu giysiler verilecektir.
2.4. Tesis, ekipman, koruyucu sistemler ve bunlarla balantl cihazlarn patlayc ortamda gvenle
kullanlabileceinin, Patlamadan Korunma Dokmannda belirtilmesi halinde bunlar hizmete sokulabilir. Bu
kural 27/10/2002 tarihli ve 24919 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren Muhtemel Patlayc
Ortamda Kullanlan Tehizat ve Koruyucu Sistemlerle lgili Ynetmelik e gre ekipman veya koruyucu
sistem saylmayan ancak tesiste yerletirildikleri yerlerde kendileri bir tututurma tehlikesi oluturan i
ekipmanlar ve balant elemanlar iin de geerlidir. Balant elemanlarnda herhangi bir karkla meydan
vermemek iin gerekli nlem alnacaktr.
2.5. Patlama riskini en aza indirmek ve olas bir patlamada, patlamay kontrol altna almak, iyerine ve i
ekipmanlarna yaylmasn en aza indirebilmek iin; iyerleri, i ekipmanlar ve bunlarla balantl tm
119
cihazlarn tasarm, inas, montaj ve yerletirilmesi, bakm, onarm ve iletilmesinde gerekli tm nlemler
alnacaktr. yerlerinde patlamann fiziksel tesirlerinden alanlarn etkilenme riskini en aza indirmek iin
uygun nlemler alnacaktr.
2.6. Gereken durumlarda, patlama artlar olumadan nce, alanlarn sesli ve/veya grsel iaretlerle
uyarlmas ve ortamdan uzaklamas salanacaktr.
2.7. Patlamadan Korunma Dokmannda gerekli grlmesi halinde; bir tehlike durumunda alanlarn
tehlikeli blgeden annda ve gvenli bir ekilde uzaklaabilmeleri iin tahliye sistemi kurulacak ve her an iler
durumda bulunmas salanacaktr.
2.8. Patlayc ortam oluabilecek blmleri bulunan iyerlerinde; faaliyete balanlmadan nce btn
iyerinin patlama ynnden gvenliinin saland kantlanacaktr. Patlamadan korunmay salamak iin
btn koullar yerine getirilecektir.
Patlama ynnden gvenliin salandnn kantlanmas, patlamadan korunma konusunda eitim alm ve
deneyimli uzman kiilerce yaplacaktr.
2.9. Yaplan risk deerlendirmesinin gerektirmesi halinde ;

a) Her hangi bir g kesilmesinin ilave risklere neden olabilecei durumlarda, ekipmann ve gvenlik
sistemlerinin, tesisin dier ksmlarndan bamsz olarak gvenli bir ekilde almasn srdrmesi mmkn
olacaktr.
b) Otomatik proseslerde amalanan alma koullarndan her hangi bir sapma meydana geldiinde,
otomatik sistemle balantl ekipmana ve koruyucu sistemlere gvenlii tehlikeye atmamak artyla el ile
mdahale yaplabilir olacaktr. Bu mdahaleyi sadece bu ite yetkili alanlar yapacaktr.
c) Sistemin acil durdurulmas halinde, biriken enerji mmkn olduu kadar abuk ve gvenli bir ekilde
boaltlacak veya tehlike oluturmayacak ekilde izole edilecektir.

B EKPMANLARIN VE KORUYUCU SSTEMLERN
SEMNDE UYULACAK KRTERLER

Risk deerlendirmesine gre hazrlanan patlamadan korunma dokmannda aksi belirtilmemesi halinde,
patlayc ortam oluabilecek tm yerlerdeki ekipman ve koruyucu sistemler, 27/10/2002 tarihli ve 24919 sayl
Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren Muhtemel Patlayc Ortamda Kullanlan Tehizat ve Koruyucu
Sistemlerle lgili Ynetmelikte belirtilen kategorilere gre seilecektir.

zellikle gazlar, buharlar, sisler ve tozlar iin aada belirtilen blgelerde, karlarnda verilen kategorideki
ekipman kullanlacaktr.

Blge 0 veya Blge 20 : Kategori 1 ekipman,
Blge 1 veya Blge 21 : Kategori 1 veya 2 ekipman,
Blge 2 veya Blge 22 : Kategori 1, 2 veya 3 ekipman.

EK III PATLAYICI ORTAM OLUABLECEK YERLER N UYARI ARET

Patlayc ortam oluabilecek yerler iin uyar iareti aada belirtilen ekil ve renklerde olacaktr.


Uyar iaretinin belirleyici zellikleri:
gen eklinde ,
Siyah kenarlar ve sar zemin zerine siyah yaz,
Sar zemin iaret alannn en az %50 si kadar olacaktr.