itdergisi/a

mimarlk, planlama, tasarm

Cilt:5, Say:2, Ksm:1, 83-90
Eyll 2006

*
Yazmalarn yaplaca yazar: Mustafa GLER. mustafaguler@harran.edu.tr; Tel: (414) 357 55 62.
Bu makale, birinci yazar tarafndan T Mimarlk Fakltesi'nde tamamlanm olan "12. Yzyl Anadolu Trk Camileri"
adl doktora tezinden hazrlanmtr. Makale metni 04.05.2005 tarihinde dergiye ulam, 09.08.2005 tarihinde basm
karar alnmtr. Makale ile ilgili tartmalar 30.06.2007 tarihine kadar dergiye gnderilmelidir.

zet
Anadoludaki ilk devir camilerini oluturan 12. yzyl camilerinin genel olarak ana ema zerinde ina
edildii sylenebilir. emalardan ilki rneklerini Karahanl ve Gazneli camilerinde grdmz, harimi
enine sahnlardan oluan ve ortasnda mihrap n birimi yer alan tiptir, ikincisi Byk Seluklu camilerinde
grdmz, harimi mihrap n birimi ile nnde eyvandan oluan ve harimin kuzeyinde avlusu bulunan
tiptir. ncs ise Kufe tipi camilerdir. Ancak bu ema da Anadoluya geldiinde deiiklie urayarak,
harim ile avlu bir duvarla birbirinden ayrlm, ilk tipte grlen yaplarda, mihrap n birimi giderek by-
yerek harime hkim olmu ve harimin nne avlu eklenmi, ikinci tipte, avlu ve eyvan harime dahil edilmi,
orta sahnn ortasnda avluya tekabl eden bir klk ile eyvan hatrlatacak birimler yer almtr. Yaplarn
cepheleri ise kuzey cephelerinde yer alan ta kaplar hari, genellikle dz duvar niteliindedir. Yaplarda
yer alan mimari elemanlardan, harimde en nemli eleman mihrap, cephelerde ise ta kaplardr.
Anahtar Kelimeler: Cami, Anadolu Trk mimarisi, 12. yzyl.

12
th
century Anatolian Turkish mosques
Abstract
We can say that, in general, the 12
th
century mosques, which comprise the Anatolian mosques of the first
century, were built on three schemes/plans. The first plan, which is found in Qarakhanid and Ghaznavid
Mosques, is the type that its harim (prayer hall) consists of horizontal aisles and in the middle takes place
the mihrab frontal part. The second plan, which is found in the Great Seljuk Mosques, is the type that its ha-
rim consists of iwan with a mihrab frontal part and in the north of harim takes place a courtyard. The third
plan is the Kufa type mosques. Nevertheless, all three schemes have been altered when they were transferred
to Anatolia. The first change was the dividing wall between harim and the courtyard; in the first type build-
ings, the mihrab frontal part dominated harim by enlarging gradually and the courtyard was added in front
of harim. In the second type, the courtyard and the iwan were inserted to harim and in the middle of the cen-
tral aisle, an opening symbolized the courtyard with surrounding parts reminding of iwan. The faades of the
buildings are usually plain walls, excepting the portals situated in the Northern sides. The most important
architectural elements that the buildings contain are the mihrab in the harim and the portals on the faades.
Additionally, it can be observed that the 12
th
century Anatolian Turkish mosques project the efforts of finding
some new central spaces under the heavy influences of regional styles, rather than having a prevailing style.
Key Words: Mosque, Anatolian Turkish architecture, 12
th
century.
12. yzyl Anadolu Trk camileri

Mustafa GLER
*
,

lknur AKTU KOLAY


T Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm, 34437, Takla, Taksim, stanbul
M. Gler, . Aktu Kolay
84
Giri
Malazgirt Zaferinden sonra Anadolu kaplar
Trklere alm olmakla birlikte, Trklerin
Anadoluda tutunmalar ve yerlemeleri iin
yaklak eyrek asr gemi ve ancak Trkler
Anadoludaki yap faaliyetlerine 12. yzyln
ikinci eyreinden itibaren balayabilmilerdir.
Bu nedenle 12. yzyl Anadoluda Trk Cami
mimarisinin de bir balangc saylabilir.

12. yzyl, Anadoluda Trkiye Seluklular ile
birlikte, birok Trk Beyliinin de bulunduu
bir dnemdir. Bugnk Anadolu corafyasnda,
1071 Malazgirt Savandan sonra irili ufakl
birok beylik kurulmutur. ou Malazgirt Sa-
vana katlm olan Trkmen beylerinin kur-
mu olduu bu beylikler ounlukla Seluklu-
lara tbi olmutur. Anadolu (Trkiye) Seluklu
Devletiyle birlikte Anadoluda varlklarn sr-
drm olan bu beylikler: Danimendliler,
Mengcekler, Saltuklular, Artuklular, naloullar,
Dilmaoullar ve Ahlatahlardr.




12. yzyl Anadolu camileri Trkiye Seluklu-
lar ile Seluklulara bal bu beylikler tarafn-
dan ina edilmelerine ramen, Anadolu Seluk-
lularna bal beyliklerin zaman zaman Seluk-
lular kadar glenmelerinden ve Seluklulara
bal kalmamalarndan dolay, bu dnem yap-
lar, 12. Yzyl Anadolu Trk Camileri ola-
rak isimlendirilmelidir.

12. yzyl Anadolu camilerinin ina
tarihleri ve banileri
Yaplar ina tarihlerine gre incelendiinde,
bugn mevcut olanlar ierisinde, 12. yzyln
ilk yapsnn Erzurum Kale Camii ve yzyln
son yapsnn da Kzltepe Ulu Camii olduu
grlmektedir (Tablo 1).

Yaplarda, yaplarn tarihlendirilmesine yar-
dmc olan ina, bani, tarih, imza ve tamir kita-
belerinin yan sra, dini ierikli kitabeler ile
vergi kitabeleri de bulunmaktadr.




Sra
No.
Yaplar na Tarihi Banisi
1. Erzurum Kale Camii H.518-527/M.1124-1132 Ebul Muzaffer
2. Siirt Ulu Camii H.523/M.1129 Muizddin Mahmud(?)
3. Bitlis Ulu Camii H.545/M.1150 tarihinden nce Bilinmiyor
4. Harput Ulu Camii 12. yzyln, ilk eyrei veya orta-
lar
Fahreddin Kara Arslan(?)
5. Kayseri Ulu Camii 12. yzyln ikinci eyrei Melik Mehmed Gazi
6. Klk Camii ve Medresesi 12. yzyln ikinci eyrei Bilinmiyor
7. Konya Ulu Camii H.550/M.1155 I.Mesud
8. Cizre Ulu Camii H.550555/M.15551160 Seyfeddin Gazi olu Kutbeddin Mevdd
9. Urfa Ulu Camii 12. Yzyln nc eyrei Bilinmiyor
10 Silvan Ulu Camii 12. Yzyln nc eyrei Necmeddin Alpi
11. Erzurum Ulu Camii H.575/M.1179 Melik Muhammed
12. Divrii Kale Camii H.576/M.118081 Sleyman olu ahinah
13. Sivas Ulu Camii H.593/M.1196 Kzl Arslan bin brahim
14. Ankara Kale Camii H.594/M.119798 Klaslan olu Mesud
15. Mardin Ulu Camii 12. Yzyln Son eyrei Bilinmiyor
16. pliki Camii 12. Yzyl Bilinmiyor
17. Niksar Ulu Camii 12. Yzyl Bilinmiyor
18. Kzltepe Ulu Camii H.601/M.1204 Yavlak Arslan tarafndan balanm
olan yap, kardei Artuk Arslan tarafn-
dan bitirilmitir.
Tablo 1. 12. yzyl Anadolu Trk camilerinin ina tarihleri ve banileri
12. yzyl Anadolu Trk camileri
85
Bugn, 12. yzyl Anadolu camileri ierisinde,
Divrii Kale Camii, Sivas Ulu Camii ve Kzl-
tepe Ulu Camilerinde, yaplara ait ina ve bani
kitabeleri bulunmaktadr. ncelenen yaplardan
sadece Silvan Ulu Camiinde yapya ait bani
kitabesi bulunmaktadr.

Baz yaplarda ina ve bani kitabesi olmamas-
na ramen, yaplardaki mimari elemanlarn ya-
pmna ait ina ve bani kitabesi yer almaktadr.
Bu yaplardan Mardin Ulu Camii minaresinde
ve Ankara Kale Camii minberinde ina ve bani
kitabeleri bulunmaktadr. Erzurum Kale Camii
ile Konya Ulu Camiinde ise, mimari elemanlar
zerinde bani kitabeleri yer almaktadr.

Yaplardan sadece ikisinde Divrii Kale Ca-
miinin ta kapsnda ve Konya Ulu Camiinin
avlusundaki II. Klaslan kmbetinde yaplarn
mimarlarna ait imza kitabesi bulunmaktadr.
Yaplarda yer alan dier imza kitabeleri ise ge-
nellikle ahap minberler zerinde yer almakta-
dr. Ahap minberler zerinde Siirt Ulu Camii,
Harput Ulu Camii, Konya Ulu Camii, Divrii
Kale Camii ve Ankara Kale Camii minberinde
imza kitabeleri bulunmaktadr. Ayrca yaplar-
da bu kitabelerden baka ina, bani ve imza ki-
tabeleri de yer almaktadr. Ancak bu kitabelerin
tamam sonraki onarmlara aittir.

12. yzyl Anadolu Trk camilerinin
mimari olarak deerlendirilmesi
12. yzyl Anadolu Trk camilerini mimari ola-
rak incelediimizde, genellikle ana ema
zerinde ina edilmi olduu da grlmektedir.

Bunlardan ilki harimde sahnlar birbirine eit
(aklk ve ykseklik olarak) ve harimin n tara-
fnda avlusu bulunan camilerdir. Bu tipte ina
edilmi olan Konya Ulu Camii ile Sivas Ulu
Camilerinde harim, birbirleriyle ayn nitelikteki
mihraba dik sahnlardan olumakta ve sahnlarn
zeri dz ahap bir tavanla rtlmektedir.

kinci tipte ise harim, enine sahnlardan olu-
makta ve harimin ortasnda bir mihrap n bi-
rimi yer almaktadr. Harimi enine sahnlardan
oluan ve harimin ortasnda mihrap n birimi
(kubbesi) bulunan camiler, Harput Ulu Camii,
Urfa Ulu Camii, Bitlis Ulu Camii, Mardin Ulu
Camii, Cizre Ulu Camii, Kzltepe Ulu Camii
ve Silvan Ulu Camileridir. Bu yaplarda, mih-
rap n biriminin, giderek bydn ve ha-
rime hkim olduu grlmektedir. Bu yaplar-
da, mihrap n birimleri birer kubbeyle, enine
sahnlar ise (Urfa Ulu Camii hari) beik tonoz-
larla rtlmtr. Ayrca Bitlis Ulu Camii ha-
ri, bu yaplarn harimlerinin kuzeyinde, birer
avlu yer almaktadr.

nc tipteki yaplar, harimi enine veya diki-
ne sahnlardan oluan, orta sahnda, mihrap n
birimi ile orta sahnn ortasnda kl bulunan
ve harimin kuzeyinde avlusu bulunmayan yap-
lardr. Bu tipte ina edilmi camiler Kayseri Ulu
Camii, Erzurum Ulu Camii ve Niksar Ulu Cami-
leridir. Bu tipte harim, orta sahn ile yan
sahnlardan olumakta, orta sahnn gneyinde
mihrap n birimi, orta sahnn ortasnda avluya
tekabl eden klk ve kln etrafnda da ey-
van hatrasn yaatan birimler yer almaktadr.

Ayrca bu tiplerin dnda mnferit baz tipler
de grlmektedir. Bunlardan harimi mihraba
dik sahnlardan oluan pliki Camiinde orta
sahnda mihrap n birimi ile nnde bir eyvan
yer almakta; Divrii Kale Camii mihraba dik
sahndan olumaktadr. Erzurum Kale Ca-
miinde ise harim enine iki sahndan olumakta
ve enine ilk sahnn neredeyse tamamn olutu-
ran mihrap n birimi dolaysyla yapy tek
kubbeli camiler snfnda da deerlendirmek
mmkn grnmektedir. Siirt Ulu Camii ile
Ankara Kale Camii ise zgn halini tamamen
kaybetmitir.

Yaplardaki avlular, harimin kuzeyinde msta-
kil yer alan avlular, kltlerek yapnn bir
paras haline getirilmi avlular ve tamamen
sembolik olarak bulunan avlular olmak zere
guruba ayrlmaktadr.

Harimin kuzeyinde mstakil olarak avlusu bu-
lunan yaplar Cizre Ulu Camii, Urfa Ulu Camii,
Silvan Ulu Camii, Mardin Ulu Camii, Kzltepe
Ulu Camii, Sivas Ulu Camii ve Konya Ulu
Camileridir.
M. Gler, . Aktu Kolay
86
Kltlerek yapnn bir paras haline gelmi
avluya tek rnek Harput Ulu Camiinin avlusu-
dur. Avlu, harimin kuzeyinde yer alan revakla-
rn ortasnda bulunmaktadr. Ayrca avlunun
kuzeydou ve kuzeybat kesinde birer eyvan
yer almaktadr.

Tamamen sembolik olarak avlusu bulunan ya-
plar Kayseri Ulu Camii, Klk Camii, Erzu-
rum Ulu Camii ve Niksar Ulu Camileridir. Bu
yaplarn harimlerinde, orta sahnn ortasnda,
avluya tekabl eden ve avlunun hatrasn yaa-
tan birer klk bulunmaktadr. Ayrca Kayseri
Ulu Camii ile Erzurum Ulu Camiinde, klk-
lar ile mihrap n birimleri arasnda eyvan hat-
rasn yaatan birer birim daha yer almaktadr.
Iklklar ile eyvanms birimlerle harim ieri-
sinde, avlu ve eyvan kltlerek, adeta sem-
bolik olarak yaatlmaktadr.

Yaplarda, ok sayda ayak ve ayaklar birbirle-
rine balayan kemerler sahnlar oluturduun-
dan, harimlerde mekn btnlnden sz et-
mek olduka gtr. Bu nedenle harimlerde
genellikle en nemli ksm orta sahnlar veya
mihrap n birimleri olup, bu blmde yer alan
mihraplar tm dikkati zerinde toplayacak nite-
liktedir. Ancak mihraplarn byk ounluu
zgn durumunu kaybetmitir.

Yaplarn cephelerinde ise giri cepheleri olan,
kuzey cephelerinin dier cephelerden daha
farkl dzenlendii grlmektedir. Cephelerde-
ki en nemli mimari elemann ta kap olduu
grlmektedir. Yaplarda cepheler kuzey cep-
helerindeki ta kaplar hari, genellikle dz du-
var niteliindedir. 12. yzyl Anadolu camileri
ierisinde Cizre Ulu Camii, Kzltepe Ulu Ca-
mii ve Silvan Ulu Camilerinin cepheleri dier
yaplardan farkllk gsterir. Cizre Ulu Camii
(zgn halinde) ile Kzltepe Ulu Caminde av-
lunun gney duvarndaki ta kapnn her iki ya-
nnda er adet daha giri kaps bulunmakta-
dr. Silvan Ulu Caminde ise avlunun gney
duvarnda cephenin st ksmnda boydan boya
kemer dizisi yer almaktadr.

Harimlerde orta sahn ile mihrap n birimi ve
mihrap, cephelerde ise ta kapnn yaplardaki
mekn btnlndeki zayfl ve tek dzelii
gidermek iin, tm dikkatleri zerlerinde topla-
yacak ekilde ina edilmi olduklar sylenebilir.

Harimlerde mihrap n birimlerinin birer kub-
beyle rtld, enine veya dikine sahnlarn
zerlerinin ise beik tonozlarla rtl olduu
sylenebilir. Mihrap n birimi kubbeyle, geri
kalan birimlerin tamam ha tonozla rtl ya-
pya tek rnek Urfa Ulu Camiidir. Divrii Ka-
le Camiinde ise orta sahn dikine bir beik to-
nozla, yan sahnlarn zeri ise er adet kub-
beyle rtldr.

Mihrap n birimlerinde ayaklarn birbirlerine
kemerlerle balanmasyla oluan kare alt ks-
mndan stteki daireye (kubbeye) genellikle
tromp veya pandantiflerle geilmektedir.
Mukarnaslarn ise snrl olarak kullanldn
grlmektedir. Mihrap n birimlerin st ks-
mnda kubbeye geilerde genellikle kasnak
bulunmad, cephelerde ise genellikle mihrap
birimlerinin sekizgen veya onikigen kasnakla-
rnn bulunduu grlmektedir.

Yaplarn damlarnn ise mihrap n birimle-
rinde ve klklarda birer kubbe, dier
sahnlarn zerinin ise kar ve yamur sularn
tahliye edecek ekilde dz toprak daml olduu
sylenebilir. Ancak yaplarn cephelerinde mih-
rap n birimlerinin zerini rten kubbelerin
zgn hallerinde Erzurum Kale Camii, Bitlis
Ulu Camii veya Niksar Ulu Camilerinde oldu-
u gibi genellikle okgen veya sivri konik bir
klahla rtl olmaldr.

Yaplardaki pencereler ounlukla zgn du-
rumlarn kaybetmi olmakla birlikte, yaplarda
dikdrtgen mazgal pencere kullanmnn daha
yaygn olarak grldn, pencerelerin genel-
likle harim duvarlarnn st ksmlarnda, yak-
lak olarak da st rtlerin balanglar hiza-
snda yer ald sylenebilir.

Yaplarn ounluunun ilk ina edildii d-
nemde minaresiz olduu, genellikle minarelerin
yaplara sonraki tamiratlarda eklenmi olduu
sylenebilir. zgn minaresi bulunan Erzurum
Kale Camii ile Siirt Ulu Camiinde veya mina-
12. yzyl Anadolu Trk camileri
87
resi 12. yzyla tarihlenebilen Harput Ulu Ca-
miindeki minareler tula malzeme ile ina
edilmi silindirik gvdeli minarelerdir.

Yaplarn bugne ulalabilen zgn minberle-
rinin tamam ahaptr. Bugne salam ulaa-
bilmi ahap minberlerden Harput Ulu Ca-
miinin minberi kk boy minber; Siirt Ulu
Camii, Konya Ulu Camii ve Ankara Kale Ca-
milerinin minberleri ise orta boydur.

Yaplarn duvarlarnda ve ayaklarnda genel-
likle tayc malzemenin ta olduu, ayaklar
birbirlerine balayan kemerlerde ve st rt-
lerde zaman zaman tula malzemenin kulla-
nld grlmektedir. Tulann pliki Camii
ile muhtemelen Harput Ulu Camiiinde ina
malzemesi olarak kullanlm olduu syle-
nebilir.

Yaplarda ini ve srla tula malzeme kullanm
ise son derece snrldr. Srl tula ve ini kap-
lama zellikle Siirt Ulu Camiinde minare ile
harimde mihrap n birimini snrlayan kuzey-
deki ayaklar zerinde yer alan mihraplarda yer
almaktadr. Cizre Ulu Camiinin minaresinde
de yer yer srl tula ile ini malzeme grl-
mektedir. Ayrca ini malzeme Divrii Kale
Camiinin ta kapsnn alnlnda (byk bir
ksm dklm) ve pliki Camiinin gn-
mzde mevcut olmayan, zgn mihrabnda da
yer almaktadr.

Yaplarda en youn grlen ssleme, ta ss-
lemedir. Ta sslemeler genellikle harimlerde,
mihraplarda ve kubbeye gei elemanlarnda,
cephelerde ise kuzey cephelerinde yer alan ta
kaplarda bulunmaktadr. Yaplarda yer alan ta
sslemeler genellikle geometrik ve bitkisel ss-
lemeler ile yaz eritlerinden olumaktadr. Ay-
rca yaplarda az da olsa mimari elemanlarla
yaplan sslemeler ile figrl sslemeler ve iki
renkli talarla yaplan sslemeler yer almakta-
dr. Yaplarda yer alan tula, srl tula ve ini
sslemeler genellikle minarelerde bulunmakta-
dr. Ahap sslemeler ise yaplarn minberle-
rinde yer almaktadr.
Trk cami mimarisinin geliim sreci
ierisinde, 12. yzyl Anadolu Trk
camilerinin deerlendirilmesi
12. yzyl Anadolu Trk camileri incelendiin-
de, yaplardaki ortak zelliklerden ve gelime-
den daha ok, mahalli veya blgesel zellikle-
rin ne kt grlmektedir. Ancak yine de
12. yzyl Anadolu camilerinin genellikle
ana ema zerinde ina edilmi olduu da g-
rlmektedir.

Bunlardan ilki harimde sahnlar birbirine eit
(aklk ve ykseklik olarak) ve harimin n ta-
rafnda avlusu bulunan Kufe Tipi camilerdir.
Bu tipte ina edilmi olan Konya Ulu Camii ile
Sivas Ulu Camilerinde harim birbirleriyle ayn
nitelikteki mihraba dik sahnlardan olumakta
ve sahnlarn zeri dz ahap bir tavanla rtl-
mektedir.

kinci tipte ise harim enine sahnlardan olu-
makta ve harimin ortasnda bir mihrap n bi-
rimi yer almaktadr. 11. yzyln sonu veya 12.
yzyln bandan kald kabul edilen,
Karahanllar dnemine ait Merv ehri yaknn-
daki Talhatan Baba Camii bu tipin ilk rnekle-
rinden biri kabul edilmektedir. Gazneliler Le-
keri Bazardaki Ulu Camiinde de ayn emay
kullanmlar ve muhtemelen ihtiyac karla-
mad iin mihrap n biriminin iki yanna
yedier sahn ilave ederek geniletmilerdir
(Karamaaral, 2002).

Harimi, enine sahnlardan oluan ve harimin
ortasnda mihrap n birimi (kubbesi) bulunan
camiler Harput Ulu Camii, Urfa Ulu Camii,
Bitlis Ulu Camii, Mardin Ulu Camii, Cizre Ulu
Camii, Kzltepe Ulu Camii ve Silvan Ulu Ca-
mileridir. Bu yaplarda mihrap n biriminin
giderek bydn ve harime hkim olduu
grlmektedir. Bu yaplarda mihrap n birim-
leri birer kubbeyle, enine sahnlar ise (Urfa Ulu
Camii hari) beik tonozlarla rtlmtr. Ay-
rca Bitlis Ulu Camii hari, bu yaplarn harim-
lerinin kuzeyinde birer avlu yer almaktadr.
Ancak bu yaplar ierisinde Harput Ulu Ca-
miinin taraf revaklarla evrili avlusu dier-
lerinden farkldr. Harput Ulu Camiinin revakl
M. Gler, . Aktu Kolay
88
avlusunun benzer rnei ise, randa Byk
Seluklulardan kalma M.1135 tarihli Zevvare
Mescidi Cumasnda grlmektedir.

nc tipteki yaplar Byk Seluklu Camile-
rinden gelien, harimi enine veya dikine
sahnlardan oluan, orta sahnda, mihrap n
birimi ile orta sahnn ortasnda kl bulunan
ve harimin kuzeyinde avlusu bulunmayan yap-
lardr.

Byk Seluklularda esas olarak Talhatan Baba
Camiinin harim emasn rnek almtr. An-
cak mihrap n biriminin n ksmna avluya
alan bir eyvan eklemilerdir. Eyvan Talhatan
Baba Camiinin plan ile de kaynatrarak, ha-
rimin nnde byk bir avlu ve avlunun dier
yannn ortasna da birbirlerine revaklarla
bal eyvan daha yerletirilerek Isfahan,
Ardistan ve Zevvarede en belirgin rneklerini
grdmz merkezi kubbeli, eyvanl ve avlulu
byk cuma camilerini meydana getirmitir.
Seluklular kubbeli ve eyvanl harim emasn
Anadoluya da getirmiler ve yaygn olarak
kullanmlardr. Harimin bir duvarla ayrlmak-
szn dorudan avluya almas ile Byk Sel-
uklu Camilerinin yakn bir benzeri olan Ma-
latya Ulu Camii ran ile Anadolu arasnda bir
ara tip tekil eder. Ancak Byk Seluklu
Mescid-i Cumalarnn emas, Anadoluda de-
iiklie urayarak, harim ile avlu bir duvarla
ayrlm, revakl ve eyvanl avlu kltlerek
st rtlm, yani harime dahil edilmi, orta
sahna avluyu temsilen altnda bir adrvan bu-
lunan bir aydnlk feneri yerletirilmitir
(Karamaaral, 2002).

Bu tipte ina edilmi camiler Kayseri Ulu Ca-
mii, Erzurum Ulu Camii ve Niksar Ulu Camile-
ridir. Bu tipte harim orta sahn ile yan
sahnlardan olumakta, orta sahnn gneyinde
mihrap n birimi, orta sahnn ortasnda avluya
tekabl eden klk ve kln etrafnda da
eyvan hatrasn yaatan birimler yer almakta-
dr. Harimi enine veya dikine dzenlenen bu
tipin Anadoludaki en nemli rnei ise Divrii
Ulu Camiidir.

Ayrca bu tiplerin dnda mnferit baz tipler
de grlmektedir. Bunlardan harimi mihraba
dik sahnlardan oluan pliki Camiinde orta
sahnda mihrap n birimi ile nnde bir eyvan
yer almakta, Divrii Kale Camii mihraba dik
sahndan olumaktadr. Erzurum Kale Camiinde
ise harim enine iki sahndan olumakta ve enine
ilk sahnn neredeyse tamamn oluturan mih-
rap n birimi dolaysyla yapy tek kubbeli
camiler snfnda da deerlendirmek mmkn
grnmektedir.

Anadolu Seluklu camilerinde grlen Kufe
tipi camiler ile Byk Seluklulardan gelien
tipin daha sonra Bursa Ulu Camiinde birlee-
rek, kaynat grlmektedir. Harimi, enine
sahnlar ile mihrap n birimlerinden oluan ve
nnde avlusu bulunan tipin ise, giderek daha
merkezi bir mekn geliimi dorultusunda mih-
rap n birimlerinin byyerek Silvan ve Kzl-
tepe Ulu Camilerinden sonra, Manisa Ulu Ca-
mii ile geliimine devam ettii sylenebilir.

Yaplarn cephelerinde ise giri cepheleri olan
kuzey cephelerinin dier cephelerden daha
farkl dzenlendii grlmektedir. Cephelerde-
ki en nemli mimari elemann ta kap olduu
grlmektedir. Yaplardaki cepheler kuzey
cephelerindeki ta kaplar hari genellikle dz
duvar niteliindedir. Ancak ta kaplarn ou-
nun da zgn niteliklerini kaybetmi olduunu
grsek de, yine de her yapnn bir ta kapsnn
olduunu kabul etmek gerekmektedir. Bir yap-
daki tm simgesel arl sadece ta kapya yk-
leyip, cephe dzenlemesini de onda younlatr-
mak slam ortaann zellikle de Anadolu
Seluklu dneminin en karakteristik zelliidir
(Kuban, 2002).

Harimlerde orta sahn ile mihrap n birimi ve
mihrap, cephelerde ise ta kapnn yaplardaki
mekn btnlndeki eksiklii ve tek dzelii
gidermek iin, tm dikkatleri zerlerinde topla-
yacak ekilde ina edilmi olduklar sylenebilir.
Btn dier yap trlerinde olduu gibi bu d-
nem camilerinde de darda ta kapnn, ieride
mihrabn yaplarn genel mimari zelliklerinden
farkl bir kimlikleri olduu grlmektedir.

Harimlerde mihrap n birimlerinin birer kub-
beyle rtld, enine veya dikine sahnlarn
zerlerinin ise beik tonozlarla rtl olduu
12. yzyl Anadolu Trk camileri
89
grlmektedir. Beik tonoz Seluklularn bu-
lunduu her corafi blgede, her yapnn ve
meknn rts olarak kullanlm, kubbe ise
Osmanl mimarisinde olduu gibi her mekn
ve birimi rtebilen genel bir rt birimi deil,
zel mekn ve birimlerin rtsdr (Yavuz,
2001).

Mihrap n birimi kubbeyle, geri kalan
birimlerin tamam ha tonozla rtl yapya tek
rnek Urfa Ulu Camiidir. Bu rt sisteminin
benzeri Halep Ulu Camiinde grlmektedir.
Ancak Halep Ulu Camiinde kubbe, mihrap
nnde deil, orta blmdedir (Aslanapa,
1991). Divrii Kale Camiinde ise orta sahn
dikine bir beik tonozla, yan sahnlarn zeri ise
er adet kubbeyle rtldr.

Yaplarn ounluunun ilk ina edildii d-
nemde minaresiz olduu, genellikle minarelerin
yaplara sonraki onarmlarda eklenmi olduu
grlmektedir. Kuban (2002), slam kentinin en
biimsel gstergesi olan minarelerin Anado-
luda 12. ve 13. yzyl camilerinin birounda
olmayn ve genellikle sonradan eklenmi ol-
malarn, yaplar yaptranlarn minare isteme-
melerinden daha ok, bu minareleri ina edecek
ustalarn bulunmayna balamaktadr.

Byk Seluklu devri camilerinin tula malze-
me ile ina edildii bilinmektedir. 12. yzyl
Anadolu camilerinin duvarlarnda ve ayakla-
rnda genellikle tayc malzemenin ta olduu,
ayaklar birbirlerine balayan kemerlerde ve st
rtlerde zaman zaman tula malzemenin kul-
lanld grlmektedir. Anadoluda tula mal-
zemeden, ta malzemeye geiin en nemli ya-
ps ise Divrii Kale Camiidir.

Sonu
Malazgirt Zaferinden sonra Anadolu corafya-
s Trklere alm olmakla birlikte, Trkler
Anadoludaki yap faaliyetlerine 12. yzyln
ikinci eyreinden itibaren balayabilmilerdir.
Bu nedenle 12. yzyl Anadoluda Trk Cami
Mimarisinin de bir balangc olarak kabul edi-
lebilir.
Trklerin Anadoluya geldikleri tarihlerde
Anadolu bo bir toprak paras olmadndan,
daha evvelki saysz medeniyetin izlerini bu
topraklarda bulmak mmkndr. Trkler gel-
dikleri bu yeni corafyada geldikleri blgeler-
den getirdikleri kendi birikimleri ile Anado-
ludaki birikimi harmanlayarak, yeni bir olu-
umun ilk ekirdeini meydana getirmeye ba-
lamlardr. Ancak gnmze kadar ulaabilen
12. yzyl camileri ina edildikleri tarihlerden
itibaren saysz tamirat ve tadilat geirmi oldu-
undan ve hatta zgn hallerini tamamen kay-
bettiklerinden, bu dnem iin en nemli problem
yaplarn zgn hallerinin belirlenmesidir.

Sonu olarak, Anadoludaki ilk devir camileri
oluturan 12. yzyl camilerinin genel olarak
ana ema zerinde ina edildii sylenebilir.
emalardan ilki rnekleri Karahanl ve Gazneli
camilerinde grlen, harimi enine sahnlardan
oluan ve ortasnda mihrap n birimi yer alan
tiptir. kincisi Byk Seluklu camilerinde g-
rlen harimi mihrap n birimi ile nnde ey-
vandan oluan ve harimin kuzeyinde avlusu bu-
lunan tip, ncs ise Kufe Tipi camilerdir.
Ancak bu ema da Anadoluya geldiinde
deiiklie urayarak harim ile avlu bir duvarla
birbirinden ayrlm, ilk tipte grlen yaplarda,
mihrap n birimi giderek byyerek harime
hkim olmu ve harimin nne avlu eklenmi-
tir. kinci tipte avlu ve eyvan harime dahil edil-
mi, orta sahnn ortasnda avluya tekabl eden
bir klk ile eyvan hatrlatacak birimler yer
almtr. Ayrca bu ana ema haricinde bu
dnemde (Divrii Kale Camii gibi) mnferit tip-
teki yaplar da yer almaktadr. Yaplarn harim-
lerinin kuzeyindeki avlulara gelince harimde
kl bulunan yaplarn avlusunun bulunmad-
, harimi enine sahnlardan oluan yaplarn
(Bitlis Ulu Camii hari) ve Kufe tipi yaplarn
nnde birer avlusunun bulunduu sylenebilir.

Yaplarn cepheleri ise kuzey cephelerinde yer
alan ta kaplar ile Silvan Ulu Camii ve Kzl-
tepe Ulu Camilerinin kuzey cepheleri hari dz
duvar niteliindedir. Yaplarda yer alan mimari
elemanlardan harimde en nemli elaman mih-
rap, cephelerde ise ta kaplardr. Tm Anadolu
Seluklu camilerinde olduu gibi, harimdeki
mekn btnlnn zayfl mihrapla ve cep-
helerdeki tek dzelik de ta kaplarla gideril-
meye allmtr. Yaplardaki malzeme kulla-
M. Gler, . Aktu Kolay
90
nmna gelince Karahanllar, Gazneliler ve B-
yk Seluklularda grlen tula kullanm,
Anadoluda yerini taa brakmtr. Yaplarda
en youn grlen ssleme ise ta sslemedir.

12. yzyl Anadolu camileri Dou, Gneydou
ve Orta Anadolu blgelerinde ina edilmitir.
Bu dnem yaplarnda bir slup birliinden
ok, genel olarak blgesel etkilerin hakim ol-
duu ve yeni bir takm mekn araylarna ba-
land grlmektedir. 12. yzyl Anadolu ca-
milerinde harimlerde bir mekn btnlnn
olmadn, ancak merkezi mekn araylarnn
baladn, cephelerin ise genellikle dz duvar
niteliinde olduunu, bu nedenlerle de yaplar-
daki mekn btnlndeki eksiklik ve zayfl-
n, mihraplarla ve ta kaplarla giderilmeye
alld sylenebilir.

Kaynaklar
Aslanapa, O., (1991). Anadoluda lk Devir Trk
Mimarisi, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar,
Ankara.
Karamaaral, H. (2002). Trk Cami Mimarsinde
mekn gelimesi ve Ayasofya meselesi, Ekrem
Hakk Ayverdi ve Osmanl Mimarisi Sempozyu-
mu, 83109. Kubbeal Neriyat, Ankara.
Kuban, D., (2002). Seluklu anda Anadolu
Sanat, Yap Kredi Yaynlar, stanbul.
Yavuz, A.T., (1983). Anadolu Seluklu mimarisin-
de tonoz ve kemerler, Kelaynak Yaynevi,
Ankara.